T.M.ilyaslr, J.M.

Seyfullayeva

L{LR
KIvIYASI
\

t\'t..
,!,)

[,\

,);.

)*a

BAK|-

2004

ig
Elmi dkl

..lt

kirya lmIlli dol;toru,

ttssr.

R9il

F-M.Saduc.ly

lJmya elmlrlri doktoru.

pTofessor.

O.M.o!iyev

kinrya elmloTl lktLt,

fss,

Ifirya tkiiltosinin elmi y metodiki urastnr rlrr ilo 9

ll,
'.

M.ilyash, J.M,

Sey (lrllayeva.

DsIik, l]akr, 1]DU

t\

lrtl kirnyasr.
irtl, 2004._ 84 solr,

)sIikd lmttl kitsrru zi

lit ksimtl

masololori zd ke9iiImigdir. F,lmtil onlaTtrr

il5mli Mcndelr:yevin di sisternino u,,un qIr
iizo avvalc? qeytim(:talla (S- vo - lrt[.-i), s isa
mtIl (S, Sp, d vo f- elemenTlori) l,aqdim edilir,

Dorslikda ayrl-ayIl elenrcntlarin allnmt,st iisuItart va

kimyavi xassalari ilo qr ] titd yayllmasl,
rillrr, mlkllzlr mIglm xiisusiyyatlot,i, liziki
vo miki xassalol,ida vclilrnigdi.

Kltab ali mak(o]laTin ki tkiiltlrl vo kimya

tbnni todfis l di;; fakiiltolorrl tlliri rigiirr nozaTda

tutuImu5drlr

T.M,Ilyaslr, J.M,Seytutlay , 2004

--2! - zooo
-658 (07 )-0
l704000000

@Bakr Univesitc:ti nogilryatr, 2004

[,'.l '- ,, u
i t,tL_, tal

t
.
.

 sz
Hal-haztrda z dilinda lmtl kimyaslna aid tllr iig
saslr ir tdis vasaiti yoxdur. Bu baxtmdan yazmrg olduumuz kitaba

talabat tikdiir. Uzun m0ddat zid kit miialliflari qeyri-iizvi

kimyadan tll miihzirl m ti.i seminar dJi
rmtglr. Bu baxrmdan miilliflara mlumdur ki, miivafiq drsli
olmadan talbalari tmk 9 k 9tilikl trdir.
Fann iizra z vaxt kitab, material ttgl tli da
<irmsi mfi tasiT gstri. Bu bo;luu d qaldrmaq iigtin bela
i kitabtn yaztlmastnt qarlmlza mqsad qoyduq. Kitabda lmtlr
kimyasrntn zi vo ksrimtl mslli zd kegiilmiqdir,
lmtlr l irl;mlri mendeleyevin di sistemino
lq, qrulr iizro, wl qeyri-metallar (s- va s-lmt[i), s isa
metallar (s-, sp_, d- f_[mtli) yranilmi;dir. Tadis VII qr
lmtlid 9lrq adrcrlIrqla davam etdirilmigdir, idrg
mitasnaltqla VII qrup elementi kimi zd k9iimi9di. r ir qrup
elemenlinin Karakteistikastna baxmadan , quu iimumi
xarakteristikasr taqdim edilmidir.
- lmtli altnma iisullan vo kimyvi ssli ilB yanaqr
onlarrn tobiotdo yayllmast, mirllrt, mlkullrI ml galmo
iisusitli, fiziki va mexani xassolori do ilmi;di, lmtlri
xarakteristikastndan bagqa - mh0m il9mlri, lt qunrlugu,
xassalari va totbiq sahalari genig grh edilmigdlr. lmtli mirl
filizlarindn iglonib grxaTrlmast haqda malumata da xiisusi r ilmigdi.
Kitabda doyi9kon valentli lmtlri dmh vo davamslz ilgmlri
h malumata geni; r verilmi, lmtli metalokimyasl z eksini
tmr;dr. lmtlr kimyasr rqrm uyun lrq, mdd qurulugu
haqqrnda msir zril, dtivri sisteme, kimyavi qlr,
proseslarin kimyovi, termodinamik va qurulug zrili asason tti
edilmi9dir,
Kitab ali mktri kimya fakiiltalorinin tBlabalari iigiin zd
futulmugdur.

T.M.ilyaslr
J.M.Seyfullayeva

ll

i_e /

,_

|_

i_.]_

ll

lI

l,

Z l

]
0

l-

z
l

ll

:-,

c:i

ll

||

lll

)r=
,

)fr

/ l_'

-l
l

li

l
l

--

lJJ

.4

l
I

,5

J"-ti;-

l,\

QYRi-LLRIN 0MUMi XARAKTERiSTiKASI

Kimyovi sistematikanrn asasl l lmtli Di sistemi, lmt.

lri xsusiyyatlaini z alaraq, losit mddlri sslrii miioyyan
etmak ti90n imkan rdtr, Malum oldulu kimi. btiin basit maddalar qarti
lrq iki hissaya - metallar l,a qi-mtll bijliiniir. Bu tsnifat, sit
mddlri fiziki kimyovi xassalaindaki farqa asaslanrr.
Umumiyytlo ti: mddlri xassalaindaki frq, l tarkibina
daxil olan lrtl arasIndakt kimyavi lqi tbitindan asrlrdrr. Ela
buna g d basit madda gklinda mud l metal va qrimtllr
iri-irid 9 farqlidlrIar. l ki, qrimtllrd tmlr arast
qarlrqlr tasir nticasind lokalla;mrq elcktron ctjt hesabrna qeyri-polyar
kovalent alaqa, rtllird iso delokaIla9ml9 lktr qazt hesabtna
metal alaqasi tnijvcud ltt. Bu Iqli tabitinin miixtlifliyi metal va
qi-mtllrl ssIii nllJayyan edir. Basit mddld qeyri-metallrq
sslri kovalent alaqalar hesabrna fml9tr. Kovalent olaqanin
lmS1 ijgiin qar1llqIl tsird l tml valent lktrlr
miqd kift qadar gox olmaltdtr, Dri sistemdo IIIA va IV qlrt
std Sintl sarhadi adlnt da9lyan ;;aquli shd galarsa, solda
elektron gatt;mamazlrr rrlan elementlar, sada isa lk anrqhI ila
ktiz olunan lmtir rl9ri9 lr. Miiasir zilr osason,
xsusi davamlrlrla malik l kovalent lqi yaranrnasl 9O, nacib
qzl xas olan, tam dolrnu9 oktct elektron kofiqurasiyast ns'npo
rmltdtr, hz bu da Ddi sistemdo Sintl sarhaddini ii
m[i[dirir.
Kovalent lq hs sit
maddolorin yoni qri-rtlll mi
galmosi 09 hr bir tmu S- p-energetik
silrid an azt 4 elektron olmaltdt.
Belo halda dtjrd kovalent lqi (sprhibrid
vaziyyti) ml glmasi mtimkiin |,, Qeyd,
edilan hal, IVA qrup elementlarindo zii
gdsrrir va k, srlistuln. gm.riul.
o-qalay k,a. :4 olan, almaz trpli kristal qafasi
omala gtiir (9ok.l),
ok. l, lm qrl

Valent lktlt sayt beqa r olan VA qrup elementlori 9

oktetin tamamlanmastna iig elektron gtmrr. ona giir, da lmtl tafdl il yalnrz 9 kovalellt alaqa (k..) ml getira ilirlr, Bu zm
m[ gl bosit mddl laylr quruluga malik lu l hr biT lay daxilinda
tml rsr ms, mtixla. if laylarda I9 ato Ir aTasl msfl
nisbotan kigikdi. Bela basit mddlr misal lr1 qr sfr, i,
stibiumu gstmk l ( k,2).

ok. 2- Qara fsfu qurulu;u

Yuxarrda gtistorilan qanrlna uyunluqlara asasaIt Yum-Rozeri kistrrllokimyovi qayda verilmigdi.Bu qaydaya g, Sintl srhoddinin sg tolfrd rlq lmtli c,mola gotirdiyi basit maldalarin kistal qafosir kdisi adadi (t; - N) rdir buritda N, Ddvri sistemda
elementiii yerlgdiyi qruu mrsii gstri, sl VIA qrup
elementtori iigiiTr (S, Se, ) cktetin tamanlanmastnir iki elektron 9atmlr,
gtiTa da [ amola ga,irdiyi basit maddalilr kTistal qurulugunda
qurulup hidli, k.a 2- r olan xatti qapalr ziqzaqvai
zirlrdi, zirlr t,ir-iri ila zif v-dvls qtivl,aloi il
!lrr. V qrupu ita anaklji Iq, VlA qrup lmtlii d amola
gatirdiyi basit mddlrd ::ir daxilinda atom]al arasl masafa, qon9u
zirld atomlar rst mallafayo nisbatan gox ki,;i]i lur (k.3.).
Yum-Rzi qaydasrna gdr
700
VllA qrup t lmtlii amala
gatirdiyi bosit mddIrd k.o.=l,
0
-('
gir do rr atomun ),alnlz bir
qongusu ola t ilr (Hal,), Dorudan
S rnolekulunun ql
ok.3.
,
da biitiin ha lgl mlklr
kristal qfsi ml gtiriI. kistal qfsii rJtlyiin nqtalorinda Hal,
mlkllr l9ir va m,llekulda qu atorll,r arasrndakt msf
(0,202m ), molekullar arast masafadan (0,334 m) 9-9 kigik olur.

,r

?
,g

 ht, VIIII, qrup elementlarino Yum-Rozeri qaydasr tatbiq edildikda molum olur ki. bu lmt|r iigiin kc,ordinasiya adadi stfra r_
rdir. Dorudan da rlrcib qazlann kristal qfsli ir-ii ilo zoifVan_derVaals qiiwalai ila l i rmlu mlklrd ibarotdir.
Yum-Rozei qaydasIndan k 9rxmlr da rdt, Bela ki, Sintl shddid
sol tfd l9 r, elektron gatlmamazlrl ila xal,akteriza lmst baxmarq, bsit mIrdda 9oklinda qeyri-metaldrr.

ru 2p-kaynosimmetik orbitala malik

oltnasl naticasindo, u ionlagma poten-

sia,ll va lktmfilii yiiksokdi. Ela bu

sd do rd btiin kTistal boyu

lktrl trmmilegdirilmsi til9i.

Lakin d <llan lktr gatlgmamazlrl
ak,4.r kisl qurllunun dziinii kristal trfasinin qurulugunda aydtn
llli I iksd giistarir. l ki, bu qofosin dyiin
qtlid l2 r atomundan tagkil olunrnug iyirmii,izvlii srr tipli
iksdrlr rlgir vc bu lmtli valent tlektronIa qurulug vahidind
atomlar sld lokalla;mrg lr (gak.4).
Belolikla, aydrn gtrtiii ki, Sintl sarhaddi ria lmtli metal qimet,:llara lrOr, Bu bcilgii dioqana| iizTa B-{l, Si-Ge, As-Sb, - elemtlri rstd ket i vo Dri sistemin l8 32 xanali cedvlind daha
aydrn griir. Lakin imtli metal va ,li_mtll blgiisii nisbi
xaTakler da9ryrr. mftr xassali elementlar mt:tal va qi-mtllr std
iiziinti kegid kimi gstrir va dioqanal sarhod trfld qrupla9tr.
Tabiatdo yayllm rsl. Qi metallar tobiotda ham sorbost, hm da
irl9m[r gaklinda 1,ayrlmrgdrr.
Di sistemin ilk elementi olan hidrogen, kosmosun on yayllml ele_
mentidir. idrg hl sorbast ham da irlgmlr aklinda rast galinir. , supn, Ozvi m nqali ilqmlri, bti iin canll orqanizmlorin, gilin
osas tarkib hissosidi.
Fl qeyri-metallar olan hlgl yalntz irl9mlr, osasan do qolovi
mtlll omala giidik|ri ir irl9mlr geklind tobiotdo st
gliilr. Okisgen vo kkiird aktiv mil alnala gtir Imtlr olub,
kegid metallan ila bin rr irl9ml amlo glirirl. d bagqa ksig
kiilli miqdd silikat aliimosilikat, kiikiird lsa sulfatlar qaklinda tobiatd
rst Ealir, r iH elemerrt _ ham oksigen va hl da kiikrd yiiksak foallrrna
7

mq, soTbst halda da (r, 1. S) muddurlr, Bu ise tabiotda 9

r trm rsslri (fotosintez, vulkan piiskiirmolai va s,) naticosidir,

Azot tbiotda ss sst halda yayrlmrldrr. Azot molekulunun xiisusi

davamlrlra malik olmasl, tmsfri bciyiik tki hisssi kimi
mvcudluunu ssldrr. Lakin , tabitda 9|r (ittl) gaklinda
da rast golinir. Fsfr - fosfat mirllrlt tarkibin daxil lu,

hm zvi vo hm da mirl m9li frmlrd mdvcudduT. d bagqa

, sarbast gakilda - almaz va qrfit kimi Tast galir. SiIisium litsft yani
aliimosilikat mineralr qabrtnrn osas elementidiT, , goxsayll silikat
lt asas tarkib hissasidi_
Nacib qzl tabiatda yalnlz sarbast halda, ss da atmosfeda rast

gliir.

llm ftsullBrl. Umumlyyatla hr hst bir mddi altnmast iig

iisul sikd ilk ntlvbda hamin iisulun iqtisadi cahatdan smrli o1mast
hr tfl i saslandtnlmaltdrr-

Tobiotda sorbost gakilda rast galan bssit mddli adatan fiziki

tisullartn kmayi ile qt;lqld lrtlr. Masalan, m havantn
faksiyalr distillasi zamant Nr, , nacib qazlar ii-irid
asanllqla rlltr.
Qi-mtllr tbii birloqmalarinda hm oksidlomi va hm do
reduksiya olunmug golda rast gli. Aktiv qri-mtIl, yani hlglr,
oksigen, xalkogenlar (ktiktid sulfatlarda oksidlmi 9kildadi yalnIz
eduisiya olunmug vaziyyatda, hidrogen, azot, fosfor, kr, silisium,
oksidleqmig halda (su, nitratlar, fosfatla, ktlr, silikatlar, rtlr)
tabii irl9ml tarkibina daxil olur.
Mahz g da, tabii ilmld basit mddli altnmasI

miitloq oksidlmo -reduksiya pTosesidi, Bosit mddlri, ciimladan da

ilo altnmast
pargalanma
sll ila
termiki

qrimtllrr oksidla9ma-reduksiya ksilrt

il9mlri kimyavi, elektrokimyvi va

hayata k9iili.
Yiiksak elektromonfiliya malik l lmtl ml gatirdiyi basit
mddli almaq gii, birla9malaTin kirnyvi oksidlaqmasindan istifada
edirlaT:

2Nr+l=2NI+:
ll + 24 = scl, + 2KC]l

2I, + 82

Molekula daxili oksidla9rne-eduksiya rksilrtt tatbiqi ilo do ir

sr qi-mtll almaq mDrnkiindtir:
8

2t=2l+32
r4
ZrIr: Zr + 2I,
2

2 ]-02

Tabii il9mlri tkii oksidla;miq halda dil olan, niSbeton az

aktiv q]/i-mtll Q}, Si, Ge, , As), reduksiyaedicilain tsii ilo ahntr:

l3M8=2B + 3g
Sior+2Mg=Si r2g
2 + r:2 +l
SiCl| + 2, = Si ,|- 4cl
SiClo + 22: Si t 2ZnCl,
r,,

Gr+2r=G+2z
Azot fsfrd bagqa dig ikt,glri, l oksidlorinin,

fosfonr isa fosforitin krtmik sul ila redrrksiyastndan ltrl:

l,
2.(), + l0(; + Si2 = Si

2} + 3 = 29

+ 4

+lOCO

Sanaye miqyasrllda fliior, lr va ok;igen elektrokimyavi (anod)

oksidlaqm iisulu ikl ltr. Bunun ii9fin fliiridli itisi, ilidlri
mahlullan va itili. sudan istifada dilir.
Bsit maddalailt alrnma ilslld ii d'iermiki glm ilizdir. Bu sul ilo metal qeyri-mt:tallarr i zamanda almaq
mfimk oluT:

SiI,, = Si + 2I,

2,=2

Ti14 =

5,

Zrl = ZT + 2l2

+r,;

l = 4 +

Ti -t

2\=2'

2|2

* rr,

Bu iisulun miist cahati - iliz ssli noticsindo ksok

tamizliy malik mddli ahnmastnln mrnkiinltiyiidiir. Mohz buna gr

do l msir t,rljirsslrd genig istifado edilirlor.
Fiziki xassalri. Basit mddli xasselai - srxlrt, rim ve qaynama
tmfuru, zliiliil, elektrik kegiriciliyi s., l qurulu9undan vo
kimyavi lqi tallietindan asllr olaraq di;ir,
Adi goraitda qi-mtllr bosit madda kimi mxtolif qqt halmda
mtivcud lurlr:
- qaz r, r, N2, Fr, Clr, , Ne, r, r, , R
- m 2
- rk , , Si, t', As, S, Se, , Ir,

At

Omumiyyatla qaz va m aqreqat hallnda olan btiti,in mddlr diamaqnit xassalro malik lurlr. u baxtmdan oksigen mstasnaltq ta9kil
di. iatomlu mlkluu rmqit ssli iisulu ilo izah
edilir. rk halda qi_mtllt kistl qafasinda asas rl kovalent alaqoyo malik ldd, spin rmqtizmii imkIr gox ciizidi va

buna gtira do lr asason diamaqnetikdiTlor,

Qi-mllr bork halda k<ik l, istilik va elektiki pis kgiirlr.
l lkt vo istiliyi pis kegirmasi, l kristallanda sst
lktlrl ciizi miqdaTda olmast ila lqddrr. Buna g do qeyrirtl|r dielektrik va mkqirii xassalidirlar, Az miqdd olsa da
l istilik kegiiciliyino malik olmasr, kistal qfasinin qsi hrkti ilo

miioyyen edilir.

Kimyavi xasolari. r hanst ir kimyavi qargrllqlr tasi atom

molekul seviyyosindo 9 verdiyindan, basit mddli kimyvi sslri
atom va mlkll xiisusiyyatlari il mii luu. Bununla
r, rl olaraq, k kstl mddli kimyavi faallrI l
toxunma sthinin tilgtilorindan, kistal quulugundan vo s, makroskopik
fktrlrd da asrltdrr, Eyni zamanda basit maddlarin faallrr l
allotpik galdByi9molari ila da miiayyan edilir. Masalon, , qtmrzl va
q fsfr aktivliyino g iri-iid qox rqlir,
Btin l trozoro lrq qeyd etmak lazrmdlr ki, basit mddlri
kimyovi ssli, l atom, molekul kristal fmll biitiin
xiisusiyyatlor toplusunun vahdati il miiyyan dili.
Qei mllr dz ld mtllrl kimyavi reaksiyalara daxil
olaraq, i irlgml ml gtiril. Belo irlgmlr oksidla,
halogenidlor, hididl, lkgidl, iktgidIr, kridlr, silisidtar,
idlr vo ir sr ba;qa irl;ml aiddilaT.
Kimyavi Teaksiyalartn btiyk hisssi sulu mahlulda getdiyindan basit
maddolorin suya ve sulu mohlullara miinasibotini rmk vacibdir. Su,
Kmyovi ssli gdr m oksidla9diici va ham da eduksiyaedicidi.
Yiiksk lktrmfili malik l lmtlri amala gatirdiyi basit
mddli (Cl, rr, I, va s.) su ila qargrlrqlr tasiri zamanr disproprsionlaqma reaksiyalarr gedir:
Cl21.1

21.""1 = l(",.h) +

lr"-

Fliir vo suyun qa9rlrqlr tosiri oksigenin tlmst ilo 9 gatrr, Bu

zaman su redsiyaedici kimi grxrg edir:
F2a.1

10

21.""1 = 2F1","1,1 +O1q1

Qeyri_metallar oksidla9dirici olmayan duu turglrl ksi

gimdikl halda, oksidlagdirici turgull mhlullarr ilo reaksiyaya daxil
lulr. Qatl nitrat va sulfat turularl ila qi-mtll qar lqh tosii
noticosinda oksigenli turgulr ml galir:

S+2HNo]:H2So4+2NO
2 + 5159. = 2r + 5SO2

22

Qri-mtl| qalavi mahlullarr ila ksi daxil lq, duz ml

gtiirl, Qi-mtllrl faallrq saviyyasindan astlt lq, bu rksilr
bsit mddlri oksidlaqmsi va hidogenin ayrtlmast ila nticalonir:

Si

2NaoH

+ 2 =

Na2sior

2"

vo yaxud da disrsil9m hesabtna gedir:

Cl, + 2NaOH : NaCl + NaClO t :

S + N : 2Na"S + NzS + Ilu
Hal-hazlrda texnikantn inkigafrnr z alsaq metal vo qeyri-metallan
ekstremal aaitda ii-ii ss yaxrnlagdrrmaq olar. sl, tipik
qeyri_metal olan hidrogen ifrat yksak tazyiq ld zti metal kimi
r. Tipik metal l trim isa ifrat yriksak tmturlrd qaza z
Na, molekulu amala gtiri, Buradan bela ti 8olmak lr ki, ml vo
qi metallar arasmda kaskin srhd qoymaq he9 da diizg0n deyil vo bu
shdl 9arti xarakter daglyt.

11

HiDRoGEN
Ddi sistemin ilk elemelrti l hidrrrgen, sac Ikt quuluguna
(1st) malikdir. elemelrt iki elementar hissccik l rt
qOwasi mvcuddur.
-_
elekmtrondan ibarotdir vo bulrla srd yalntz caziba

Hidrogenin elektron qurulugr.rnun sadaliyi he9 do r kimyasrnrrL sadoliyi

demk deyil. ksi, onttn kimyasr digr lltld frqlir,

Hidgenini q elementlardan frqldi asas xtisusiyyat (helium

miisosna olaraq) valent lktru bilavasita niivanin tasir sfeastnda

olmasrdtr. Miisbat yklii tridg iolru ', e]elnentar hissacik olan
td itdir.

Frm[ olaraq s-lmtli aid olan hidrogen, IA qruu tipik

elementlorinin (Li, Na) tip analoqudu. ti9tin lA qrup elementlori kimi
+1 oksidlogmo daracosi rktdir. Hidrogen tipik reduksil,aedicilor
srasrna daxildir. Qeyd trk lazrmdrr ki, kation hz,lrnda (*) hidogenin
analoqu yoxdur. Hidrogen lmu g lkt ru kal,nosimrnetrikdir,
mhz buna gr do , niivB ilo gox srx alaqadadir idgi ilgm
enerjisi 13,6 V (l3l7 kC) rdi.
Digr tfd hidrogenCa halogenlarda olduu kimi, sonTadan gl
tesirsiz qazrn lktr qul9u 9atmaq iigiirr bi: lkt gatmtr, Bu
sd do hidrogen , halo1;enloT kimi oksidlagdiici Iq -l oksidlqma
dsi gtistoir. oziinn acreqat hahna. , tipli ikirtomlu molekul ml
gatirmo sslrir g ,Ja hidg halogenlal 9 9,Ir. Eyni
iamanda hidrogenin , hlrlogerrlain molekulyar orbitalrndan tmmil
forqlondiyi halda, , qalavi rnetallaIln ur haltnda mud lr, , tipli
molekullarrntn ile 9 .grdt.
tli, digar lmtld rqli olaraq. hirg atornunun sil
element analoqlan yoxdur, va u srl , iri sistemda xiisusi
m<ivqeyo matikdiT. HidTogenin xsusi mqi c,n,rn sslrii t
lq iiilmsii labd li.
Hidrogen u "su<louran" dmkdi. olrun iiq tabii izotopu
2IH(p+lr-e) (D) , 0,16%,
molumdur - protium l lH(p+e', - 99,94%, deyterium
titium 3|+2+) - 10-t" 9/. Tritiur radioaktiv elemet olulr, mpargalanma dii r = l2,?6 ildi,
,l2

Tabii ehtiytln. Hidrogen kainattn yayllmt9 elementidiT. , giinaq,

ldz va bagqa kosmik cisimlarin asas trki hisssini tagl edir. Yr
k0rsid hidogenin kiitla payr ilo miqdl 19l , atom payl ile iso 95%-dir.
Hidrogen , atmosferin yuxart qat[annda tmr, i qarnda isa su gid
st galir, Vulkan va tabii qzl torkibina do az miqdarda hidrogen daxil
lr. Uzvi mddli sas tarkib hissasi l hidrogen, canlt rqizmlri
lt grilm mahsulu olan ft, dag kmi,i va tbii qzl terkibino

daxil oluT.

Alrnma Esullan. Laboratoriyada hidg agardakr iisullar il alrntr.

Kipp apaTatlnda lrid va duru sulfat 9ul ilo sinkin qathqlt
tasirinden. Sinkin tkii az miqdarda As daxil olduundan zaman
alrnan hidrogenin tarkibina AsH, da daxil lur. AsH, qox zohrli mdddir
va u gtira do ksit apanlmasr miiddatinda ehtiyatlr olmaq vacibdir.

Zn+HrSOo=ZnSO4+H2
Zn + 2HCl = Z|, + ,

miz hidrogen almaq tigiin mahlulunu elektroliz dirlr. Bu

zm katod zonastnda hidg ayrrlrr.

mftr metallarla qalovi mahlullann qagrlrqh tasirindon da hidrogen

almaq mmkiindtir:

2Al + N + r = 2N [l() ] + 3,
Zn + 2NaOH + 22 = Na2 [Zn(OH)o ] + ,
Qalavi, qatavi-torpaq lmtlii l hidridlarinin s ila

qa9lhqlr tosiri zamanl da hidrogen [rl:

2r: 2NaoH + Hz
CaH2+2H2O=Ca(OHb+2Hz

2Na +

Sanayedo hidrogeni asasan tabii qazdan, r qaz mohsullanndan

va koks qaztndan lrrlr. lstehsal rssii sstd krhidgl va
dam qaztnm su t ilo katalitik qarlrqlr tasiri drr. sllr
ksi sullarr d[tr. Katalizator kimi rr1, l2, s. ila
gqlmrg F2] totbiq ediliT.

+r=+2(80)
+ r = , + , (600)

Son reaksiyada m[ galan kr qaztt rrmq iigiin qaz qarrgrr

tozyiq alttnda su, sonra iso qelavi mhll ila yuplur vo belolie tmiz 2
lrtr. ss 9ii tlab l mi , su va qrtr qazldl.
1

Hidrogen el"ni zamandlr krhidgli oksigen gatlmamazhl

garaitinde yanmastndtn da altntr,

24+2=2+42
Yf*sok tomizlikli 2, supn (30%_li
altntr.

igtir,rkt ila) elekto[izindan

rim tmrtur 259, qaynama temperatunl isa -253oC-dir Digar qzlara nisbaton suda az

Fizi sslrl.

idrg, rangsiz, iysiz qazrltT.

hall lr (0 tmrrd l hm suda 0,02 hr r). rk hidrgi

srxlrr 0,08 q/smr-dir. Hidrc,gen, yiingl, s diffuliya edan, ya,xqr istilik
k9i qazdlr. ii hidrogl:nin tkiid 0,027 deyterium rdr, tr su
(D2O) suyun elektolizindall alrnrr, l-hztd, d,:tiumu alrnaq tigiin
hidrogenin ektifikasiyast mt:todundan isrifada dir[:.
Tritiumu, litiuma trlrl tasir elmakla l,lr

6]Li + Ion=a2e+]tH

Tabiotda tritium tm,Sfi :r qatlarnda ni.iva ksilrt

nticosind almlr
lar .l t"1

= , ()

l26C

Titium radioaktiv r9Jm mrz qaltr

,():r+-

Ni.ivo silii orient,rsiyasrna gr hidrg molekulunun

xOsusi gokildyigmsi mvclrddur:

iki

- niivo spintari ll (i istiqamatda) olan rrr o-hidTogen (-2)

(t.. -259,2, tq" _252,?6)
- niive sili antiparalrll (oks istiqametdo) olan para-hidrogen (-2)
(t", -252,2

tq,y-252.

89).

rt- vo hidg rnolekullartntn jisi el,ni olmadrrndan, onlar

mi.ixtolif xassalora malikdirlor.
rk halda hidg hl:ksoqonal molekulyar kistal qafose malikdir,
Hidgen molekulu yiiksok dissosiasiya enefisina rnalik olduundan (435
kC/mol), yalnrz 2000{-d yuxarl tmrtrlitrd nazara q
drj iissosiasiya edir. Kvant-mexaniki hesablanalarrna g , yksak
tozyiqdo hidrogen metallagrnahdr. Bu zm molel:ulyar hidogen atomar
galmi9 kristal
hala gmli vo atom kistl qofsi ml gatimalid r, ml
14

dr.ilird tlr yerlagmaIi va altnmlg sistem

"f::iij],
kegiriciliyina

metal

malik o]mahdrr.
Kftnyavi xassalali. Hidrogen , elektron qurulugunun xiisusiyyatlo
ilo
.
lqdr olaraq hm reduksiyaedici vo hain d oksidla9diici
sslr
gstrir. Adi garaitda rnolekulunun davamllllt ila
lqdr olaraq, , az
aktiv olub, yalnlz fl ila reaksiyaya daxil olui
Qrzdrrljrqda iso, hidrogen,
demak olaT ki, qeyri-lnetallartn hamtsl ila rea,Jcsiyaya daxii
lrq, kimyavi
ilml amala go,iir. idgri eduksivaedici xassalari
ir sr basit
mddli, l c,ksid vo halogenidlrinilan alrnmasrnda geni
totbiq

edilir

]+I{2:(,+32
SiCI4 +22

Si +

4cl

Oksidlo9dirici kiri , hidrg fl mtllrl qargrlrqh tsirda

lr va
.,.
hidridl ml gtiil.

N+I1r=2ug
ki, hid:gi alrndlr anda reaksiyaya gim qabilliyi daha
Bu ha|da reaksiyaya hidiogen molekuiu'deiil, tmr hidgen
|_kTkP"
oaxll
lu. Artlq otaq tmrturud tmr ltidogen kaliurn
...

M9l_umduT

rmqt
mhlluu rgsizl9rlirir, oksigen va bir slra rTel-va qi-mtllr
(N, ,
v s )
daxil lur. l.tomar hidiogen, mlkul
lil_r'
.il ,'eaksiyaya
hldrogenin
'i termiki
dissosiasiyasrndan, kimyovi qagrltqli tsir, lkiik

bogalnasr, uila vayi giialirnma notictlsinda allna il.

tm
hidogen, xsusan

abTiTrLa

td 9 faaldtr,

Reaksiyaya daxil olduu elementin tobiatindn asllt lq,

hidrogen
atomu ilmlrd lntisbat (+l) manfi (-i)
ilr.
lrl9
'irlgmIi - ,-iH, NaH, r, r, Jgr, AlH, va s.
-' birla9mlBri - ., F, }ICl, HI, HrS, HrSe s.

-' vB

irll;mli rstd, lt,; mq futan ilml

miivcuddur. Bu irlgml gitd asrlr rq hom H-l-in va

hom da
II-1-in trml kimi zrd kgimk l.

oksidl;dirici rohLnda hidg ztinii halogen kimi rq hidridler

ml gtirir. Qeyd etmak lzlmdl ki, , mok:kulundan -| i ml
galasi cndotemik plosesdi ( Hoz9B : +l50,5 kC/mol)

15

>

H,o,+e=Hlo,,
r, +

e:Hlo,,

HOzqB

2t7,4 kC

r,

_66,9 kC

HOzqB

= 150,5

kC

gr. hidg,
Buradan aydrn giiri.lniir ki oksidlgdirici sslri
qalvi,torpaq

qolavi
"rg;l.rr'r,"li zaifdi, Ela bu sd da
hidid az
i","]r""n- hiridti alaqonin polyarlrl daha zeifdir, Litium

lr madddir.
'--?arog"n;n
ml

gatiTdiyi ilgmlri agardakl kimi da tsnif etmok

lr:
s-elementlainin hidridlori (NaH, LiH, II, s,)

(Brtlu, 4, N, r, HF vo s,)
-lmtlii hidridli
vo s,),
d- vo f-elementlarinin hidridlari (VH, Ti}l, r,r,

dzzr rk
Qalovi vB qalvi-torpaq mtllr hidridloi
tmli
madjalordir. Boi, tv-vil qu lmtlii hidogenli
qaz halrnda irl9mldi, , Mg va. Al hidridli
Kor"t"nt
lql
"tuq"ti,
(tr)", ("r. vb s. lim mddlrdir, Bu ilgmlrd
kii (ti9 markazli olaqa) hesabtna ml gli,
hidrogen
"'p--Bl"."n'r..i hidtrii davamhlrr qr l pxarrdan agat
qetjikco azallr, d boyu isa soldan saa getdikco rtlr, sulu mahlullarda
lur:
i*guluq u. qolovilik xassalari ionla9manln istiqamBtindon astll
"

" +

r = ._|

r:

H"*lE+

HCl

+ + (tu9u)
+

- (qlavi)

r = + +

rN+2=++-

gr
elementlarinin hidrogenti il9mlri suya miinasibatlorina
alh q biiliir[or:
l, Su ila faal reaksiyaya gilr (duzabanza irl;mlr)
s va -

2,11 +

22,., = ()r,*,

2Hr,u,

G : -288 kC

2, Su il zaif ksi girlr ( biT srr kovalent tipli hidridl)

SiHa(.1 + 4214 = H4sio4(k) +

16

42(q)

= _832

^G

kc

3.

Kimyovi

q9tlt |t tasii dr proses llr (N)

NH,9H
4, Sulu mtihitd zrrif tur9u ml gtirl (kHird
N + 2

++

lmtli).

yarrmqrupu

5. SuIu mahlulda qiiwatli h:;u mll;tirlr (lr ).mq

lmtli),

Kimyavi ssiri ra g hidridli asasr, t mft hidridle

kimi da tasnif etmak l. Su ile qaT9rltqlr tosir i:amanr sasl hidridlor qo|ovi,
ttt9 hidridlori isa hrlu ml gatirir, Elo b,;na 8 do tr hididli
hidrogen hidridlr dtr adlandrnltr. sst vo turgu hididlri arasrndakr frq
ll qa9rlrqlr tsii zamant z aydrn giis lir:

LiH + 1 -)
l''

Li [,!]

liiium rahid.idobol

Burada asast xass:,li litium hidridin tridki -| ionu d, tu9

xasseli , isa kstr kimi zii r.
mft xassoli AlH, tfdgrr xassala;indon asrlt lrq hom osasi
(donor) vo ham do fuu (kst) ssli g(istarir:

. AlH] * J J
-"",,""*

-J
1 AlHr
ras

>-

trU

Al

[4]

Na [l]

Frml lq korrpleks hididlr dB -' iu trmlri s|sl

daxil lrl (Li [4] l,i[AlH4] va s.). Kompleks hidridlo sada hidridlr
nisbBten tmdimil i ti-zrd daha stabildilar. Belo , qalvi
qltq lrrtlrii r_ aliimohidridli rglmd
riirlr. i slra zi halledicilarda yaxgr ll lrlr. Sudan hidgen
aytraraq 9ltl:. Faal metallartn kcmpleks hidridlari yksok
tmrhrrd hidrogerin igtikr ila lmtlri ir; sintezindn,
yaxud sado hididlariIr hlgidl ila qagrlrqh tasirindn hl. Baqqa
metallann kompleks h didtrii, l halogenidlorinin qlovi metallann
r- va altimohid ,idlai il mtibadila yohr ilo glmsld ld
dirlr:

Li[AlH4] + ScCl] = Li[ScH.]

AICI,

:dgi metallardakr mahlullartndan fqli olaraq, metalabonzor

hidridl xsusi kistrLllokimyavi quruluga . mtll xas olan (metal

,-:,

tira,

17

parltlsl, boklik) ssl malik lrlr. Bu maddalar dt istiya va

krzi qar1 9 davamlt ,lurlr. tlz hidridli srxlrr
metallarln zlrii stxhrndrn kigik, amalagalma entalpiyasl isa duzzr hidridlordon biiyk olur, Metalabanzar hidridlrd hidrg
tmlll i hissosi tiz lktrlrlr i hisssini metaltn
kegiicilik zonaslna rir, qalan atomlartn lktrlrt isa mtllrr
qogalagmamtg lktrlt ilo kovalent aIaqa ml gtiir. Mahz buna
gr da metalabonzor hidridlarin barkliyi u metallara nisbatan
daha yiiksok olur.
tlzr hidridl ss qeyri-stexiometrik trkilidilr.
lrt kimyovi frmullrr (U, 1, L) kimidir. VI-VI
q d-lmtlri hidg q9t az fldrl. Bu elementlar arastnda
Pd ssi r tt (l hm Pd 900 hocm , udur). Palladiumun anomal
ssli lkt qurulugu (iki 5s - lktlll 4d'o ugurumu) ila
olaqodadrr.

Tatbiqt. Hidgenin asas hissssi kimya senayesindo nitrat tur9usu va

istehsahnm ovzedilmaz xammalt olan ammoniyaktn istehsahna srf
dili. Bundan bagqa, hidrogen xlorid tuTgusu, metil spiti sintezi
pseslarinin osas kmtlriddir. idrgi k bir hissasi piy,
, kmi,ir, neft istehsalr qaltqlarrnrn katalitik hidglgmsid tatbiq
edilir, idgi ytiksok reduksiyaedicilik qabiliyyati metallurgiya shsinda mtllr l oksid va halogenidlarindan altnmast rsslid
istifada luu,

Dtm va tritium qarllglnln, idara olunan niivo reaksiyalanrnda

yaxrn golocokdo genig istifad dili gzlilir. Mi,iasir drii mhiim
rmlrid olan hidrogen energetikast galacakdo ziiniin geni;
inkigafinr tmlrdr.

18

II QRUP

ELEMENTLaM

Di sistemin yeddinci qrupu z tarkibin tipik lmtlr olan fliir

[d bagqa m vo manqan yarlmqupu elementlarini daxil edir. Tipik
elementloT - fliior, lr ve rm yartmqrup lmtlii xarici elekton
tqlii tmmlmsl l lktr gatmadtrndan bu eIementler tipik
qri_mtIldr. Fliior dri sistemin ytiksok nisbi elektromonfiliy

malik elementidi. lr vo m bu baxlmdan azotla mqayisa olunduu

halda, yod elektromanfiliyin gr kiikrdo yaxrndrr. VII qrup elementlori
halogenlar adlandrrllr (duz ml gtir) vo lmtlri hr biri tjz
diid tasirsiz, yaxud nacib qzld awol lgdiid, lr
l;dii ddti elektromanfi lmtidirl. Bu elementlarin elektron
qulg a;ardakl kimdir:

[He]2sz2ps
- []dl04sr45
F-

Cl

[_

[Ne]3sz3ps
[Kr]4dlosszps

Yoni ii Iktr rtiiyiiniin tamamlanmasl iigiin l elektron gtmr.

Mahz buna gd d, lr iigiin elektron il9dimk daha xarakterdiT.
dvl

VII qr lmtlrii bazi xassalari

F
cl

Atom Odiusu, l
i Tadiusu, m
Atom lrhl, m'
Rabitonin uzunlulu , nIrt
Elektrona horislik k/rI

0,099

0,1

l4

0,l

0,1

0,181

0,196

0,220

0.4

3,3

5,1

0,l42

,9,1

2,
0,199
-355,88

0,228
-30,76

0,26,|

,9

,1

l;1llI2 kC/mol
11;611l-

kC/mol

O(""t),V
rir tmrt, "
Qaynama temperatUru, "
(. ),

kc/mol

1"r 1, kC/mol
Slxllq, q/sm'
PKloio_; llB12

0,064

NEM

l59,1

212,8

|92,6
-386,0

-301,67
2,6
150,7

-405,7

2,87
-220,6

l,

1,07

-30I,7
0,54

-!00,9

-7,2

-l81,7

-4,2

58,

IE4,5

5,1

l,5

0,5l

6,4|

l0,60

l5,56

6,55

20,42

0,3l

4I,8I

l,

1,9

,4

4,4

2,4

6,8

4,5

2,6
19

Lakin qeyd etmak lazrmdtr ki, st ntimrasi artdrqca hlgli qeyrimetalltq xassalori ziflir vo uyun olaraq meta[ltq sslri glir. Bu
zti ionlaqma potensiallantn, NEM standart - dks potensiallantn
azalmasrnda gsti. Artlq yod ztinii yumgaq oksidlagdirici kimi r.
mel panltrsrna malik k madda lq, zaif mftr xassalaT gstrir,
Ydkl l saylr cedvalda VII qru lmtlfiri zi ssli i[mi9di.

Fli.ior yksok elektomanfiliyo malik lrt kimi lkt

formulunda d - yanmsoviyyilsi olmadrrndan il9mlid yalnrz (-l) oksidlo9ma drocasi gstorir. J)igar halogenlarin do (-l) oksidlB9mo drsi
gstrmsi mrq, cnlar iigiin +l; +]; +5; ,|] oksidlomo daracalori
do miiTnkiindii. l da l fliiordan gox frqltlirl. Astat gstril
oksidloqma dorocelorinin ha.mtstna u galan il qmlr mi gtiir.
Nisboton az yayrlmrg lmtl srsr daxil rrllrn halogenlorin miqdan
fliiordan yoda getdikca azahr. Yiiksak faallla malik lmtlr kimi yalnrz
il9mlr oklindo rst gclinirlor. [r hm mi,,rll amola gatirir va
hom do ion gaklinda kr, daniz, 9r gdl, rirl su mlrii
ti daxil llr. rl ve yodun frdi yataqla:r yoxdur, lr ss
doniz neft yataqlanna yaxtn rl9 rltt sulann tkii daxil
lrl. Astat tobiotda rsl glimir. Siini elemelltdir, an uzun mtjrlii
izotopunun 2l0At mg,lm d!ii 8,3 saatdlr.

20

FLOoR
Flr VII qrupun ilk tipik elementidi. u sslii spesifikliyi
tk atom diusuu kigikliyi, ionlagma potensiaIlnln NEM iyiik
qiymota malik oImasr iIa deyil, eyni zamanda flru valent imklt vo
oksidlma drlrii mhdudlugu il lqdrdr. F[ atomunun ditltt olmamast vo lktlr =3 orbitalrna pomotorlamasl
energetik cahatdan li;li olmadrllndan, u yalnrz iki oksidlagm
drli (0 va -l) itqmli mddr. Buna gr da , ancaq oksidlo9diricidi. Fl molekuluncta iil aras1 mosafonin digar halogenloro
ist daha ki9ik olmasrna mrq, , l rm mlkIl
nisbatan az davamltdtr. Basit madd kimi flru aktivliyini tomin edon
fktrld biri olan flr molekulunun
nisbi davamsrzht, onun tmltd dobitalrntn oImamasl ila izah edilir. q
Fltiru elektofilliyi l nisbatan
daha zifdrr. da fliioT atomunda 2q
lktrlrll kaynosirnmetrikliyi ila
izah luu. Bela ki, fliir tt 2_
orbitalt niivo tfid daha 9iddatla
z lr olla 8r da , tam dol- O
l+ 5 6 7 9 Z
mLlg qeyri-kayosirnmetrik 2s-orbitalrndan a9arda rlgi va bununla ok.5,2p-Element trlsd
oks krsllrms efekti:
lqd olaraq aks klm effekti
biitv xolt , 2s; qq xotl - 2
mejdana 9rr (9ok, 5.).
Tam dolmug 2s-obitalr ijz tisid fliir tm irl9 elektronu
dof drk, elektrona harisliyi azaldrr, ionlagma potensiallnl iso rtl.
Yd qeyd ediIan fktlr fl[i kimyasrnrn spsifikaslnt miioyyan edir
va onu s &ktiv qi-lll olmastnr tmi di.
Tbi.)tdi} yay masr lrm iisullarl. Flii qahrntn ktlo payr
ila 8.10-z % -i ra;kil edir va talriotda duzlr klid rst glii. asas
mih fltdir F, (flil Epatr), Flr eyni zamanda ir sr da
sult tarkibina dildr - fliior apatit .,()F, kiolit Nar[AlFu].
Okc:an sulartnda 0,0001%, flOr rdtr. Fli.ir eyni zamanda is
orqa;rizminda beyinin, qtt, va siim tarkibin(,i dil lr.
21

SBost halda fl (Hlr+KF) evtektik qanlglrln va s

rFr, rF asidokomplekllrinin elektrolizinda ltr. ElektToliz prosesi

qfit anodlu, poladdan hazlrlanmtg elekffolizeda rtlt. Proses zamant
hidrog"o vo flr qarlmamasl ii9iin katod va anod iri-iid
diafraqma ila lmrg lr.,Faktiki lrq elektrolizrl F rdrlr, F iso
itii elektrik ke9iricmlm,lini tmi edir:

=}[rl++F2-

11, +

2HF

anodda: 2F2- - 2-:

F2 +

2F

katodda: 22F+ + 2"-

ssIri. Adi at,aitdo, fl, agrq s rgli qazdlT, , -188

tmrhd l-s m gilir vo -252" temperaturda donaraq
agrq s kristallar emola gtiir. -252 -d aagl !mtrd kistllr

Fizi

rongsizlogir. koskin a9llayrct iyo mlikdi. Flii( biitiin hlledicilri

pargaladrr gti onun htlol:Tasr drilmmi9di.

kimyavi xassalari. yiiksok faallra malik ol,rn fl mlkuluu

atomlara dissosiasiya {isimi l5l k/ml-d (Cl, iigiin 238 kC/mol),

Flr bttiin lmtll gid<[atlo ksi giri. , hotta nacib qzll d

ilgml amola gtii:

=Fr,*,
," * 2Fr,., : F11
,r, F2,.,

Gr,:

-l(,l kC/mol

G, = -2ji7

kC/mol

Fli.ior bir stra mtllrl (, Cu, Ni, Mg) 9ti ho,l olan flridlr ml

gtirdiyi iigiin, l sthi flOorid tabaqosi ila dtiilk passivlogir vo

l skr tosidon qr,7r. gr do l q mtihitda paktiki
olaraq flru tsiri qr davamlt lurlr.
Oiaq temperatuunda fliior su ilo ksi gik F ml gotirir
Reaksiya naticsinda Srbos t oksigendan bagqa, ,, ra F2 aItntr,
Agar tmrtrld, elektrik bogalmasr zamanl flr oksigenla
ksi gik oksigeni fldlii (F2, rF2) amala gatirir, Toz

halrnda kr, silisium, fosfor, kiikrd digar qri-mtll va l da

mtll oksoiyyati flii miihitinda, 20-3000 temperaturda hrq,

uyun fliioridlor omolo gtiilr. Qeyd etmak lrrzrmdtr ki, fliirlgm
ksilr bir goxu z,iri mexanizm ilt, gedorak, ),ur va
partlayrla miayot lr.
22

Fliiru il9mlllri. Fli,iorun hidrogen va metallarla qargrlrqlr tBsiri

zml oksilgdirici xassBlori z dalra dl gstarir. idgl
fliiorun, soyuqda qa llqh tasiri gaxolanmig z,iri mexanizm ila gedir.
gtir d ksir siiti ir st fiziki-kimyovi rmtrlrd astlt
lu. Hidogen xloridjn altnmastndan forqli lq, F qeyd edilon iisul ilo
llmrr. Sanayeda lridrogen fliioidi F, ilo qah sulfat tus
tasirindn alrrl, Lttri 9raitinda qur F, qurudulmu9 F, -nin

qrzdllmast noticasin,la allnlr.

idrg fliioritl rongsiz, olduqca z,horli madda olub, -830

tmrtrd riir, l9,5"C temperaturda isa qlr, Dri iizi
dii9dkda zlllr hl] edarok, tumlrr dilii k9i va l
dardlcr tasir giistarir. F ve u suda mhll olan flioid tuusu kvars va
adi ;ii9ni haII di:
SiO2 + 4F = SiFq ,r 2:
SiF4 + 2F = r[ JiF6]

u g d onlt g9 qd saxlama1 olmaz. Hidrogerr olaqosinin

hesabtna, qaz halrnd r hidg fliiid 4 rnolekuldan, m halrnda

molekul,Jan, rk hal,ia iso n-sayda molekuldan ibarBt zancir emolB gtii.

.-.i.,_
i

t-

l--

F,_

F,

F
I

Fliiorid tu9usu d g hidrogen halogenid tuulanna nisbotan zoif olub,

rt qiiwali turgula - stst daxildi. Fliiid ts belo ml
xassosi lr F molekullannrn hidrogen elaqosi hesabrna assosiasiyalar
ml gtimsi i]o izah lur, molekultan arastnda hidrogen
itisii enerjisi, str molekullarr arastnda hidg olaqosinin
rjisid gox olu1l, 83,7 kC/rnol rdir. Bu s omole golan
hidg lqli llistemi F-u suda heterolitik pargalanmastnl xeyli
9atinlodirir. Hidrogl:n fliioridin suda ilkin icrnla9ma aktr, hidrg laqosi
hesabrna ml gololr daha miikk hissciklero gr zoifloyir:
2

F +2 : +

F-

AHlr,

F- -+

+ F-

Kl = 7,z ,|0-4

[F--F]-

= - 642,3 kC/mol,

F2- -

Fr= 5,1

, .. , .. ]- ,F, F

2Ff va

s,

urd gtiitr ki, sulu miihitda I{Fr- ionu daha goxdur, Bu ion
hidg olaqesi hs xotti quuluqa malikdir, Daha miikk
hidfltiid il ziqzaqvari qulugludrl. idrg fliioridin sulu
mhllld hidrogen alaqasi davamll olduundan tllm
reaksiyalan zamant ml fliiidlr hrdTofliioridlar omalo gli:

2IIF+:F2+2

KHFr+KOH=2KF+HzO
Hidrogen fli.iorid tsuu dig hidrg halogenid tuularlndan
ferqi ondadrt ki, F , davamlt tr; duzlar ml gatiriT,
isiil
N;- , -, cs-, NH;, Ag-, Sn", Hg-1 flOoridlari suda yaxgr holl olan
mddlrdir, oksidlogmo drsi ksak olan lmtlri fliiidlri
asanlrqla hidliz dirl.
Fliioridlor iig qr bOliiniir:

lA vB II qrup lmtlrii flOidli,

tu IVA - VIA qrup elementlrinin fliiidlri,
amfoter fliiridlr (AlFr).

asasi -

ssi fliridl tuu flridlri il anion komplekslari ml gtirirl:

2NaF+SiF.=Nar[SiFu]
F + SFs : K[SF6]
mftr fliiridl hm asasi va hm do turgu fliiidl ila reaksiyaya
daxil lrq, kompleks flridlr ml gtiirl:

lF + 3F : ][lF6]
2lF + SiF4 = Ab[SiF6]J

Fliiru ir g oksigenli biTlgmasi mlumdu - F2, 2F2, F2, 4F2,

Lakin ld otaq tmrtrd davamlI olanr F, - oksigen fliioriddir,
Onu zoifqolovi mohlulunu foiiorla i9lodikdo almaq lr:
2t{
24

2F,

NaIr + F2 + r

F, - agIq sart rgli qazdlr. Bu ilgmd oksigenin oksidla9mo

darBcasi +2-di. Okligen fliioriclin im tmrtru - 224, qaynama
tmrluru isa -145'. F, bucaq qurulugludur, < FF
=l03", zlidi,

qiiwotli *2

hesabIn;r ;liddotli oksidla9diicid; r:

2,
F,,..h) + 32(.)

2H2(q) + F2(q) = iIHF(n,.h) +

4H]N(q)+ F2(): 2N2(q)+

"r* = _9911"
rr, = _23216

Fliioru OqC tempe ?turda suda hall etdikda hipofliiorid tr;us lrlr.
Adi
;itd F hipofltlorid hrrgusu davtmsz maddo oldundan , tomamilo
r9lrq F, ok;igen omala gtiir va gti da srst halda
ltmmtgdIr, F l;u ilo reaksiyaya girdikde hidiogen peroksid
omola
golir:

2:

H"l)2

HOF' asan ugucu maddadir, molekulu bucaq gakillidir, <F

= 97,
t". = -l l70C.
Fliir on mr< h ilgmli nocib qzlrldr. uIrd
genig
iillri ksenonlm fltiidlidir: Fr, F,
Fu. Bu ilgmli
elektrik bogalmasl ltrdgi qtiala.rmanln
tsii ila qrzdrnldlqda
lmtlri biTba;a qargrlrqll tsiid alrnaq lr. ..
fli,ioridlo.i
kistallik, asanlrqla siiim d, rongsiz mddlrdir, Hat-hazrrda
F,
birlagmasi do ltmlq,lr.
Tatbiqi. sst fl az i9lodilir. d i sr plastik ktitlolarin
(tfl) sintezind., k tmrfurlu
l alrnmasrnja istifada dirl.
Fliior sopducularda i:,tifada l ''frlr '' sintezinda
Btbiq edili,
Susuz F iizvi sitezda, florid tugusunulr fltioridlain
alrnmustnda,
iigli a9tltnmastda, metal itilrii qumdan tamizlnmasind,
mineraloji analizdo vc s. shld ttbiq dili.
VF1, faal lyuis fu;us kimi tizvi Sintezdo katalizato rld,
kriolit
NarAlFu lmiim is:ehsahnda geniE tatbiq eriilir.

25

xLoR
Sistemin vII qruPunun ikinci tipik elementidir, Kimyavi
Cl, elektron frmlu a;ardakr kimidi:
i9si
'

Xlor dvri

lS2 2S22p 5235

XlorfloranisbotBndahazoifqeyi.metaldlr'Bu,ionlaqmaptensiallntn

vo
va nisbi elektromanfiliyin azalmast, eyni zamanda atom adiusunun
Cl,
edilir,
atomlara dissosiasiya entalpiyasrntn bOyiimasi ilo izah
molekulun
molekulunun

lh davamh olmast, takc flii

molekulunda atomundakI aks klqdrm effekti il deyil, ham da lr

F, molekuluna nisbtan

elektronlanilad-orbitallanarastndaalava.balanmastntnmvcudluuilo
gdir va hr bir
elaqodardtr. ?t-Balanma donor-akseptoT mexanizmi iizrrr
alaqa) rgtirak di,
xlor atomu eyni zamanda d va kst kimi (T-dativ
V sulu ilo T-balanmanr agaldakl sxem iizro gstrmk l:
]J

cl
(,I

*l
Js

olaqosinin,
d gaquli diiz xatlo miibadilo mexanizmi ila asas elektron
Bu.zaman
edilmigdir,
.luu" fi-balanmasl qeyd

ilo i."
;];i;r",, qismon d-oitala-ke9idi
igarosi

9 verdiyindan, alaqanin

tortibi 1,5 don

kigik lr.

va
atomunda 3d-orbitalrnrn mvcudluu u va|ent imkanlannt
iigiin
lr
rtr,
miqdarlnr
mtiTnin l mst oksidla9ma drli
olaraq,
-t, *t, *, ns, +? (+4, +6) oksidlgmo dlri ktrdi, Nazri
..K.i-"t kovalentliyi (:3) 9 r ola ilr, Lakin, 9ti

lr

*lor*

vlt
mti;ahido olunan maksimaI koordinasiya valentliyi ltl_1,
kimyastnt
lr
mi,ixtolifliyi
irnk"nlunnro va oksidlam drlriii
fl

iid asash suratda qldii,

%-i
Tabiatda ltml. lr r qabrrnln kiitla payr ila.4,5,10-z
geniq yayrlmrglan
tqkil edir. on izotopu mlumdu, ulrd
26

$l (15.) va ]?l7Cl (25%). Qalan 8 izotopu sni yolla altnmtgdtr (on az

ya9ayan,t7Cl l:0,306 san, 9 l .rl7Cl ;: 3l0 mi il).
Daniz okean sulrtd [r, NaCl, KCl, KCl, MgCI, 9aklindo rst
gliir. Yataqlar gaklinda l, NaCl- qalit, Kcl - Silvin, NaCl. KCl - silvinit,
KCl.MgC1.6HrO - kamalIit, AgCl - buynuzvari gmg minetallarrnr amola
gtiir. NaCI q plazmaslntn ( plazmanln trkibi doniz suyunun tarkibina
gox yaxrndr), HCl isa mada 9irasinin trki hisssidir.
Alrnmast. Laboratoriyada xloru hidg, oksigen, azot va dig qazlar
kimi polad lld sltrl, Az miqdarda lr, qatl xlorid fur9usuna
ksidlgdiiili ( MnOr, KMnO., KClOj, , vo s. ) tsirindan lrrr:

ll + 2KMnoa : 5Cl, + 2l, + zKcl

Mno, + 4HCl: Cl2 + MnCl2-1-2ro

8r

Q tmiz lr, qtztl xloridin 9[mstd lmtr:

2AuClr=2Au+3Clu
ml golan Au lI tsi etdikda AuCl, ml glir va yenidon
rglm reaksiyast tizr lru altnmastna ldilir. Belalia qzlh
resirkrrlyasiyasr il tmiz l almaq lu.
S miqyasrndl lru, NaCl mhlul elektrolizindan [rrlr:
2NaCl

+ 2HzO =

NaOH + Clz + l

katod: 2'+ 2- = ,
anod: 2Cl- - 2-

: Cl,

Ntrim xlorid arintisinin da elektTolizindan lr almaq lr. Lakin NaCl

mhll elektrolizi iqtisadi cahatdan enerji msrfli gr (yti&sak
temperatur talab edilmir) daha lverigli olduundan ss naticasindo
kimya sanayesinin qiymatli mahsu]lart olan r, kaustik soda - NaOH
altndrrndan, bu iisul lr istehsaltntn sas sanaye iisulu kimi qabul edilir.
Xassalori. XloT sarrmttl ya;r[ rongli, kaskin iyli, zaharli qazdrr. rim
tmIturu - l0l{', qaynama tmrtut isa -340C-dir. Xloru, ilk df
lrlr qorb cabhasinda i hrid, 1915_ci il rl ayrnrn 22-da
kimyovi silah kitTi (l5 min sg zhrlmig, 5000 sgr isB halak
olrnugdu) tatbiq etmi;lar,
l st rangli. havadan 2,5 dafo r qzdr. [r k, azot,
oksigen va nacib qzld ba9qa biitiin bosit mddlr il bilavasito ir_

lgir. m, lr mtihitindo l{Cl va kr (qurum) amala gotirmklo

9iddotla ttistiilonon alovla l.

Uzvi holledicilodo l alian hll lur, i hacnr lluda 2 hacm Cl2 holl

l altnan mhll lrlu su adlantr. llu suylt soyutduqda lru

hidratl Cl2.6H2O; Cl2.8HrO :l glir,
lr va d s gelon hlgrld tmll hlmtg
vBziyyoti, lktl d-yarrlnsoviyyasina kegmasi ila alaqadardrr,, Bu da
l fliid frqldir. gr flii iigi.irf g cksmdla9mo dsi
(l)-dirso, lr, rm, yod iigljn (l) daha davamlt vcziyyat oldulu halda,
diger oksidlegmo dli da (+l), (+3), (+5), (+7) va (-4, +6)
mvcuddur,

Oridilmig natrium, xlorda gz qama9dlncl qrrlcrrtlarla t va qabm

dil rgli NaCl kiir:

2Na+cl2=2Nacl
irlqmlri. lr hidrogenla igrq qiialannrn tcsii altrnda ;iddtla

reaksiyaya girir. Reaksiya zanr:ivari mexanizm ila gdi:

lr+=261,

H2+Cl,=Hcl+H,
. + = Hcl + cl.

Epi

tipli tm

...

lmr-lri rekombinasiyast :,iri qtrtlmast va

posesin baqa 9atmasl ila naticalanir:

H.+H.=Hz

Cl.: Clz
cl.+H.=Hcl.
Cl.

Zirri rksilr mexanizmini ilk dofo akademik N.N.Semenov

toklif etmi vo gr do Nl mkf layiq gd{ilmiigdiir. Sonayed
HCl, lmtlid sintez edilmakdon bagqa, hm do qatl sulfat tuusu ila
NaCl r qal|rqh tasirindiln almtr:

NaCl.,

+ HrSo*o)

NaHSOn

: Hcl

NaCl : NarSOo

Hidrogen lid,

epi

Rcl

NaHSon (zoif qrzdrnl< rqda)

HCl iddotli qlzdlrrldrqda)

zmd iizvi sintez proseslarinda alava mahsul

kimi d alrntr:

RH

r-

Hcl

Sumqayltda faliyyot gSt xlo iizvi sintez elmi todqiqat instituhrnda

bu tisul ilo xloiizvi rIgmlri sintezi prosesinda HCl alrnrr.

HCl, havada t[istiilonan qzdr. Ti.isttilanm zamanl , havadakt su

lt ila qarErla9araq, lid tu;usu dmtl rdrr. i hocm sd
450-500 hacm HCl hall lur maksimal lrq 37l qahlrqh lid hrgs
ml 8atirir ( - 1.I9 q/ sm').
lid tur9usu qiivvatli tur9u olduundan aksar mtll, metal oksidlri
va asaslarla reaksiyaya girrk duzlar ( lidl) ml gtiir.
lridlr, osasi (NaCl, MgC! vo s.) , mflr (AlClr, ZnCl, va s.) va

tur9u (PClr, CClo

vo s.) tobiotli olmaqla iig qrupa ltiiirl. l

aksariyyti suda yax9t hall lur. Suda pis hall olan lridl srraslna AgCl,
PbClr, CuCl, HgC| daxildir, Diiyada h il kimya sanayesinin ehtiyaolan
9 milyonlarla ton lrid turgusu istehsal edilir. lid furgusunun duzlan
da geni9 totbiq sahasina mlikdirlr. l ki trium lidd mml Hmi
lr, HCl, NaOH, NarCO, islehsa]tnda istifada edilir. NaCl yeyinti
saayesinin avzedilnaz mhsuludu.
Oksigenli birlagmalori. lgir oksigenla birba9a ksi
gimirl giira da l dolayr sullarla altnrr. lr oksidlri
rstd ist sabit olanlarr - Cl"O, CtOr, Cl2O6, Cl2O7.
ClrO , 00 tmrfud civa oksidina (II) lrl tsi etdikdo alrntr:
2Hgo

2Cl, =

Hg,CI,o

l-g_--g_{l)

Cl2O tiind san Tangli, kaskin iyli, zhrli, partlayrcr qazdrr.

(t.,: -l1O, to", - 20). c)taq tmrfurd todricn rgltr.

2ClrO=ClO,+Cl,

Qunrlugu bucaq gakillidi, <

CtOCl:

l t l0,

d(O--CD:0,17nm.

cl

Cl2O suda hll lrq HCtO - hilid turgusu mlo gtiri:

cl2o

Hro:2clo

ClO, agardakr rksil iiz

l + HrSOo

]ttr:

= HCIO., +

KHSOq

Alrnmt9 lt tu9usu HClO., davamstz olduu iigiin 9lrr

3HCIO,

2916,

HClCl1 + r (di:;mutasiya)

ClO2-nin dig lrm sulu turg miihitda za f reduksiyaedici olan

H2S2O. ila rtl duzu - KCIO, qar9rlrqlr tsirirl asaslantr:
2KCIO] + H2S2O4 + H2SC4 = K2SO4 + SO2 + 2 2 + 2
Sonayeda

ClO,

aqarda 1gstorildiyi kimi alrntr:

2Nl + So2

H2So. = 2CloI + 2NS

ClO, qr rngli, kaslrin iyli, zaharli,

lcl qdr (t,,,= -59qC,

d ((:1-o) : 0,149nm), tak

tl)

l1"C). Bucaq quuluglurlur ( < OCIO = l l7,,

elektnu ldd paramaqnit xassli mdddi.
to"r=

Suda hll olduqda iki i,tr fu; ml

SClol
Qlovi mehlultmda cto,

l,

gstii:

2l2

clo,
ClOu

gatirir:

HCl

|{'
\'

dispporsionlagaraq :kl,rit va ltlr ml

2 : 2Kcl(),

l1 - r

aadrcr dezinfeksiyaedici madda

kimi i;tithd edilir,

a9ardakr rksi iiz lrt:

2l2+]=l2+2()2
Otaq gitid Cl2O6,qrrmrzr qur gli, ozlii mayedir (t", = ,50),
,Clr)z va , r;lm
Davamstz maddo olduundzrn rim prosesinda
9l. Qaz fazastnda 9lm ssi aqardak kimi gedir:
Cl2O" = 2,616,
lr qalavi mhlllrutd disproposionla9rr:

+ 2 = Kclo:

[4 + r

l oksidi (vII) - ()lro? va rlrt anhididini,

rlrt

tsu , ila susrrzla.9dllmasrndan altrlar:

4clo4

P4olo: 2cl2()?

4HPor

:
Cl2O, zr mdi (to", : 830, td." _9(" ), l20oC tmhrr
qdr qrzdrrdrqda partlayrr.
lru digbr ksidlri nisbatn davamlrdrr, Su ila HCIO. - lrt
tuusu ml gtiir.
0

lr HCIO hi1loxloit, HCIO2

lit, HClO, - lt va I{ClOo - lt

kimi oksigenli tr;ul rr malumdur. Bu

tulr slaslnda uulu9 vahidinda

oksigenin miqdrl artdlqca tur;uluq
xassalari quvvotloni. oksidlB9dirici

cCl

ssl isa zaiflyir. Itu iso l uyun

oksoanion lrlt qurllu9unun xi,isus iy-

ok,6. Cl2O7 molckulunun qrl

yatlori ilo lrdr:

\ cl
/,

.9!

clo-

]t

cloi

f75.

,r

/, (

/|,

clo'

c1,o;

Gtirtid kimi h anionlarda markc,zi lr atomu sp3 hibrid

voziyyatindadir iimemiq elektTon iitlii sayl azaldlqca ttrdi
quulugundakr oyinti izalrr va artrq ClOo- iorunun qulg diiz ttrds
uu lu.

ClO--+ClOj--+Cl()]--+ClO4- slrastnda -glml rl artdllndan

d(l-) Hgili va k;igl lt aTastndakl alaqa mhkmlir. Qurulug
vo rgtik faktorlar ;;stril srrada ksil stabilla9mosino sobob
olduundan, oksidlaqciiTici sslr zifli. i zamanda, hmi slrd
oksigen tmlt salr tdtq lktr btrludla mkzi atoma tf
daha 9 z luuq lr vo buna ctira da - olaqasinin ionluu
tml lr,
HCIO - hipoxlorit furgusu a9agldakr kimi lrt:
12 +

HCl

HClo

= _25

kc

^
HipoKlorit turusrlnun q sulu mahlulu
dmltr. Zoif tuudur:
= 3,4.10-8. Alrnm g mahlulda lid mrglrsunu hipoxloit fusd
r.q giin . va HgO olava ediLi. Bu zm lrid t9su
gstril mddlr ila ksi daxil olaraq CaCl, vB HgCl, emole
1

gtirir.

zaif

hilit

fu

turgu l hilit tuusu reaksiyaya

rus anhidididi r.

daxil olmuT. Cl2O,

Sulu miihitda HClO disproporsiya di:

3HCIO: 2HCt + HClOr

Bu ksi hipoomid

hipoyodid ii9 daha rktdi.

Qrzdrnldrqda hipoxloit tu9usu 9 tez pargalanlr:

2clo:2cl+o"

HClO qiiwatIi oksidl9diricidi. , srbost yodu yodata

qd

oksidlB9dirir,

l-+-+I istiqamatind oksidlgdiici ssl zifli.

Hipoxlorit tus duzlar hipoxloritlar adlanlr:

cl2 + 2 =

Kocl

KCl

r (soyuq mahlul)

KOCI NaOCl mohlullan javel suyu adlantT. CaOCl, - aardIcr vo

xlorlu hg adl altmda malumdur. Onu agalrdakr kimi alrnaq olar:
(),

CaOCl, iki

CaCl

Cl,

trrr9unun xlorid

hipoxlorit turull qarr9lq duzrrdur

Ca(OCl)r,
Aardrcr ahong, bitki liflrii aardtlmastnda dezinfeksiya i9lorinda
genig ttbiq edilir.
HCIO, - xlorit furusu, sarbost halda davamsrzdrT. Miivafiq anhidridi
+

malum deyil. Sulu mhlulda qiiwoli fugudr: = 1,1,10-2, Xlorit

turgusu agalda gstoildiyi kimi r9lr:
4HClOr: 61 1gClO] + ClO, * r

Xlorit fugsuu duzlannl - litlri aqardakr kimi almaq lr:

2ClO2 + 22

NaOH

2NaCIO,

+ 2 +22

2ClOz + 2 = KCIO, + KCIO, +[{r9

XloTit tu19su an gox iglanan duzu NaClO, - tium xloritdir.
l - xlorat furgusu stabil deyildir, , disrrsil9q ClO,
HClOo ml gotiri. t tam dissosiasiya di, qvvotli, birosash
t9d. Onu duzlanndan ltrl:

(), + l = sBaCl, -t Ba(ClO]), + r

Ba(ClO), + H2SO4 = BaSOo + HCIO. (mhtulda)
32

Duzlarr isti qolavi ntahlulundan Jr buraxrICtqda alIntr:

KClor

l, : Kclor

Kcl

- tl duzu qlzdrldrqda 9llr:

2KCIO,

= 2g1 + ()2 (katalizator

4l : KCl

MnO2)

+ F:l4 (katalizatorsuz)

Xlorat ruusunun rluzl mahlu]da oksidlagdirici deyillar. QuTu halda

is qiivvtli oksidla9dirici xassa gdstilr:

l0l : 3,., + 10KCl

3S+2lr=3S(+2l
Bertole dmu KClO, barrt, kibrit, palayrgt
4 +

maddolar istehsallnda geni

totbiq dili.

HClOo

lrt r]rusu srst ha[da mall.rmdur. , havada ttistiilonon

miitoharrik mdi. tllrt turusunu , KCl()o il H2SO. qangrrnr a9ar

temperaturda qovmaqla h[:

KCIO4 + H,SO. = I{ClOn

KHSO4

HClOu hidTogen al:-qsi hesabtna dimerlo;iI, (HCIO)2

,
_/_Ii___o )r:l li"
,\
(l ) \o--tr-o

lrt turusunu onun duzlannt platiT anod i,izid lrtl

ldli
elektrokinryavi oksidlBgdimakl i,lrrlr:

ClO,- - 2-

+ 2

,=

Clo4- + 2+

4HzO: ClO4- + 8Ht

Susuz HClOo oldurlca qiiwotli ksidlgdiiidi. Qrzdlldr

Cl- - 8-

asanlrqla

9ltr:

4HClOn

4Clo,

+ 2 +

22

Qtiwatli rurgulatdan biri olan HClC,o mohlutu

soyudulduqda

HClOo.HrO kistalhid dl ml gtii ,la l H.,O+.ClOo- kimi

baxmaq lr.

rlt ts duzu olan I(cloo, tl duz katalizatorstrz

termiki glmsld almaq l. Digr rlrtll metallafln

asaslanna vo ktl lrt fuusu ila tsi etmoklo hlr,
ksr mtll rlrtlrr suda yax;l hall lr. Az hall olan duzlar
KCIO1, RbClO4, CsClO.. Susuz Mg(ClO), (texniki adr anqidron) 9iddatli

suTetdo suyu z gokir. ikd susuzlaqdtnct kimi geni9 tatbiq edilon

anqidron , qrzdrnldrqda suyTnu itii va id susuzlaqdtnct gt kimi

istifade lu. rlrt mhlllr oksidla9diici xassa gstomadiklori
halda, quru Itlr giddotli oksidlagdiicilerdi.
HCIO-rHClOr-+HClOr-+-HClOo srstd irlgmli davamlrht
va tr9u xassolori glir. Hamin strada 1 - laqosinin uzunlu uyun
lq kigildiyindn (0,1?0; 0,164; 0,15?;0,145m) oksidlogdirici xassalar

zifli
Bu xiisusiyyotlai a9ardakl rksild grmk lr:
NaClO + 2KI + 2 = 2 + NaCl + I,
NaClO, + I + H2SO4 : NaCl + 3I2 + 3K2SO4 + 32
ct!ndiiy kimi birinci reaksiya neytral miihitd getdiyi halda, ikinci

reaksiya ancaq tur mtihitdo gedil.

Xlorun hlglrl irlgmli ( hlglsr va ithlid)

ClF, lF, rl, ICl mlmdu. Bu ild;mlr basit mddl' qargrlrqlr
tsiid alrnlr. iddotli oksidIo9diicilrdir.
ClF - lfltirid gsiz qzdr (t.. : -l54qC , tq" : -101,1), clFriru omalo gtiri. Xatti qlugludu d(Cl-F) = 0,163 m, lF,
iizr sdz hiid hh
lr, 9killi quruluEa malik maddadir- v iisulu
uyundur. ClFn- anionunu ml gatirir. ClF. qiiwtli oksidlo9diricidir,
ti, pamblq, AtrOr, MgO va s. onun rld tr:

Alro,

4ClF,

4lF]

3, + zcl.

Hatogenlar sr irl9mlr hidroliz dirlr:

ClF,

216: 3F

HCIO,

Bu tipli mlkll qurulu9u Qlespi iisiilu il asan izah edili, iisula

osason fz dili , hr ir elektron ciitii elektron buludu ml gatiriT vo bu
buludlar ir-iii daf dk zqlgdr. lktr tlrii sayrndan astlt
olaraq ardakl quruluglar ilir: 2 t olduqda -xatti, 3 ct olduqda gbucaq,
4 ciit li ttdr, 5 ciit olduqda triql pirarnid, t olduqda ktd,
34

7 ciit olduqda yeddi tapali diiziilq, Qeyd etmok laztmdtr ki, bu diizliiglardo
lqli rmstd itirak etmayn va ltim elektn ciitlri,
markozi lm lkmfilik daracasi va s. mill tasir edir.

lr okso-halogenli irlqmli do mlumd: CIOF, ClOrFr,

CIOF5. t]F lr trioksofliiorid adi qoraitdo rangsiz qazdlr (t". = -l480C

tq"y

-46,8"). Yiiksok termiki davamlrlra (500 - qdr) malilq tuu

xassli maddadir:

l]F + 2NaOH : NaClOo + NaF + r

Qiiwotli oksidla9diicidir.
ClOrF, va CIOF, davamslz qazlardt. Xloraliioridlorin oksigen flidl

oksidloEmasindan lttr:

clF + o:Fz :
ClF] + F, =

ClozF]
lF5

Tatbiqi. Srst l iizvi sintezda, xlorid trrgusu, hlledici, monolif,

zBharli kimyovi maddalr s, istehsallnda, hipoxlorit va litlr karz
kiitlsi vo 9l i,igiin aardlct va dezinfeksiyaedici kimi, lrtlr
patlaylct mddl vo raket texnikaslnda geni ttbiq edilir. ir srr
lridlr iizvi sintezda katalizato kimi i9ladili. KCl -gii, NaCl iso yeyinti
sonayesinin avzedilmaz tarkib hisssidir.

35

BRoM YARIM()RUPU ELEMENTL

g-

m l826-cr ilda fstz alimi fu Jrr l tarafindan ka9f

editmi9dir. Yg maye qimtIdr. m 1rr "bromos" szd
olub, kaskin iyli (iifuntli) demakdir.
Yod l8ll-ci ild fiansrz alimi, kimyagr-texn lloq mr<l Kutua
tfid kB9f oltmmug, manasl ttind-gy va iigidi,
m r, yod I astat At tam elektron analoqlandrr. Il valent
lkt quulugu ns2np' kim,dir.

F-+l-r+I-t slrastnda lqli yaranmastnda d- forbitallatntn rolu tlr. ]hz buna g da yiiksak oksidlagma

drlrid tipik lmtlrlr ilo brom mqru elementlari aastndakt

f xeyli rtml lr. rm mqruu elementlari -l, 11, +, +5 va +7
oksidlogmo dorocolori gstirlr. rm va onun analrlqlan qeyrimetallardr,
kvant odadinin qiymati artdrqca dig p-elemenllrixassalori zaifloyir,
l bu sd da Br-+I->At slstd ionlagma potensiallar azaltr va
elektrona hoislik ziflir. \'od vo astat amfoterlik ssli malikdirlar,
Astat l940-cl ild AB-nrn kli tJniversitetinJa, siklotronda zr.i
r hissaciklola bombardtman etmaklo Imr9lr (.Sq, ,s

U,Mak-Kenzi):
209s]Bi + 42

2llrt } 2lon

Astat Szii yunan sz oll.rb, mst davamstz detookdi,

Tabiotdo yayrlmasl. rm tabiatda iki stabil izotopu miivcuddur:

79r (50,5%) va sl5(4,),44), Qoxlu sayda siini radioaktiv izotopu
dtr, Bunlardan xi.isusi mziTaq kosb edani sosr izotopudur, Bu izotop,
1.V.9tr, va onun mkdgl tlid, ii<, izomerliyi rssli
irilk ko9f edilmi9diT. s2r izotopu (,= 1,87saat) adiokimyavi

tdqiqatlarda genig totbiq edilir.

Yodun i tabii stabil izotopu l27rrl .dtr, u tii adioaktiv izotopu

I25rrl 9ri[m mh:ul kimi rast galir.lodun siini ikti

izotoplanndan rtrrl vo l]]5I tababatda geni; istifada edilir,
rm Na, , Mg drzlarr doniz sulrrnda (0,t)06%), bazi metallann
tlromidlari bir sr gilli, yeraltr duz yataqlalrT tn tarkibinB daxildir,

olan

36

Tarkibinda l70_700 mq/l m olan yeraltr buruq sl sanaye ehamiyyetli

hesab olunur. Daniz sld yodiin miqd (5.10.o%) rm nisbotan 9
zdt. Bazi yeraltr buruq sularrnrn tarkibinda (9r ft ruq s[d)

l0-50 mq/l yod vardtr. Dizlrd su sld yod qattlagaaq tlr.

Qili vB Boliviyada 9rr (NaNO,) trkibindo yod, I ve KIO. 9klindo
(0,1%) rst glir. alr halogen olan astat, tbiotdo kti olaraq
taprlmr, zi miqdarda At, ur loliumun labii radioaktiv rglm
mhsulld rast galir. iirmid 9 izotopu olan astattn an z ijmi.irl
izotopu 2I0s5At (,= 8,3 saat),
lrmsl. Ltid rm va yod, ll analoji l iullarla i
r HI miixtlif oksidlogdiicilain tsiid ltrl. Sonayedo iso m
almaq iiqiin oksidlohdirici kimi lr ttbiq edilir. Bunun 9 rmlu tobii
slr trim Iidd tamizlanir, sr isa lrl iglanilir. ll rm
hava axlnl ila qowlaraq, dmi yonqarlarr il dl. Bu maqsodle bezi
hllrd SOr, NaOH, ()r, Na,CO mahlullarndan istifado edilir.
sl, Nr mahlulundan istifad etdikda Nr ve Nr qagtt
htr. Altnan qartgrqdan tuTg mOhitd m lrrr.
Srbost yod almaq gii yodlu slr (NaI) I ila oksidlogdiilft vo
alrnan yod kmrirl adsobsiya edilir. Bu mqsdl ionitla va ekstaksiya
iisullat da tatbiq editir. m mqr lmtlrii bozi xassalari l
sayh cadvlda taqdim edilmiqdir,
Halogenlorin mIkl ikiatomludu. lr--+r-+I, istiqamtind ,
mlkl dissosiasiya enejisinin kigitmBsi, xarici lkt ldlrr
drtiilm dsii azaImasr ila lqdrdr.
m va yod vi hIldillrd (CSr, r5, dietilefii, lfrm,
zl s.) suya nisbtan yaxgr hall lurlr. Bu mddlr rm yodu
sl mohlullardan trmq iigiin istiada edilir. lmtr astat da tizvi
hlledicilordo hll olur. AgAt birlqmasi suda hgll lmr xassosina
g , yoda 9tr. lmtlri kimyavi aktivliyi FJIJ-+I
istiqamatinda zltr. Astat ham qi-mtllr kimi _ AgAt, g, (AgIo,
gr) ilgmlrii, hm do mtll kimi HrS-lo reaksiyaya girk
gkiint ml gtiri.
m hidrgl qrzdrrrldrqda , yod iso qiddatl qrzdlrldrqda rksi
glrk hidrghlgidl amala gtiri. Fr+lr-+r-+I, slraslnda
oksidla9dirici sslr zoifl ir.
Fz + 2Cl-

2F- + cl2 Cl, + 2- = 2Cl- + z

37

r, + 2I- _ 2Br-

+ 12 12 + 2,l- = 2I- + Cl2

l-+r-+I istiqamtindo qeyi-metaltrq ssli zifli, Artrq yod

9ii az da olsa metallik ss<rlr ktrdir. MoslatL etil Spiti mi,ihitindB
0 -dan aaEl tmtd yod AgNO. ilo a9aKlakl kimi reaksiyaya
giraTok I) ml gtii:

12+AgNOl=Agl+INO]
3INO.=Ir+l(NOr),
i dh davamlr dzt da nralumdur: I,(SO4)J, I(),
I(l4), IPO.. Bu dzl susuz mhitd elekolmzi zamant I+} il
I3+

katod zonastnda trlr.

irlqmlri. rm rrmqru lmtli;li hidogenIi ilgmlrii, miivafiq dzl qatl sulfat turgusu il tsir tmkl, almaq

mtimktin olmuT, giinki bu zam,rn oksidla9ma- reduksiyit l<sisl ztm

ksisl iistiin glir:

](!r

+ 32SOalnun) = 2I:HSO4 +

r, + SO, + 2tIrO (l)

3KI + SH2SOaloxtl) :4bSO4 + 4I2 + H2S + 4? (2)

lkinci reaksiyada alrnan su sulfat turusunu durula9ctn va tid s va

SO2 r m baglayrr:

H2S+12:S+2HI
r va HI almaq iigiin fosfor midi va

fos

f yodidin hidrolizi

reaks iyasrndan istifada edirlr:

Ir+3r=]+3I
im sulrdin ml
l:

BaS

4r, + 4[IzO

stL

ilo qar9rlrqlr tsii not,icosinda do I} almaq

BaSiO4 +

8r

r vo HI suda HCl r,i yaxgl hall lrlr. 0" tmrhrrd lhacm

suda 500 hm HCl, 600 hocIn HBr va 425 hacm Hl (l00C) hall l:
HHal +Hzo = +

,-

Hidrogen halogenidlorin sulu mahlullan q,Ji turgulardrr, ks

mid vo yodidlo suda 9l hall lrlr, Lakin Agl, Pblr, BiI,, kimi ir srra
halogenidlor suda pis hll olur.
8

idg hlgidli hamlsr Hal- ionu lresablna redulrsiyaedicidirloI.

l--+-l stast lda reduksiyaedicilik xassBlori lir. sl HI
mahlulu havada saxlaldrqda yod rq qrlr:

4HI+oz=2H2o+2I2
Bu tipli reaksiya Ftr ila daha zaifgedir.

Oksigenli birla9nlalari. rm tigtin rr(), rr, BrOr, yod iigiin is

I2O5, I2O4, IaO, oksidli molumdur.
rr himit trus rglmslr dan. r, ise rml ozonun
qalllqIl tosirindan al il:
2r = r2 + ]{2 r, + 29, = 236,
Sonuncu ksi lktik boalmast zamarrt ml gli. Bu zaman eyni
zamanda , d mrrl galir:

r,+29,=2r,
Yodat anhidridi - IrO., yodat fursuu 24ff tmfurd tdi
qtzdIrtlmast zamant altntr:

2I

I2o5 +

l2O. angsiz kristz.llik maddadir. Orta qvvoli oksidlegdiricilor srrasrna

daxildi. , dam qaztr l k (I\.) oksidin qd oksidloqdii:
Izos +

5Co=Ir+5Co2

iqdi analizd bu reaksiyadan dam q:tztnrn miqdannl toyini iign

istifado dirlr.
m vo yodun alardakr oksigenli turgulan mBlumdur: , r,
HIo, HIol, H.Ioo ( ortoperyodat tu9usu).
Hal, + 2911

: l

KHlll

r Hal

{l,

r, I

Sst halda HHr1O davamslz, dru sulu mhlll is dmhdrlr.

HCIO--+HBrO-+HIO slraslnda tul qiiwatliliyi azalrr va miivafiq
lq = ,4 .l0-t; 2 . l0-9; I . l0-I l r lu.
HOl hot osa KIni da HO-I dissosiasiyrr di osasi xasselori
tur9u xassalorino Iist daha iistdiir. HOHal sl mohlulda
dispporsiya edirlor:

,l=21{[|+l
9

Bu reaksiya l-+r-I
hr:

t + sHal

stastnda slgl. Ikinci mrhld halogen

l2 + 32

t9lrtt duzlal mtivarq tur9ulara nisbaton daha

davamlrdrrlar, yodat tur;usunun da duzl davamlr maddBlardir,

HHalo

HsIOo ortoperyodat tSu aSasll turdu, Bu t9u a9ardakt tisulla

ilo lrrr:

SBa(Ior), :Ba.(Io6)2 +4I2

Bar(IOu), + 5H2SO4

92

SBaSOo + 2H,IO.

cl2 + = Ksloo + 2Kcl + r

Yodatlann elektkimyavi oksidla9masindn da peryodatlan almaq lr,
HJO. hiqskopik, kristat maddadiT 0", = 1O" ), Sulu mhlulu zaif

KIo]

tuuduT, |= 5,10-a, K2=z,|0,7, Kr= l0-15,

Mhlulda - dan asrll Irq t-, mezo-, meta- diperyodatla

allnlr: 1065-,IO5]-, IO1-,

IOur

I2O94-,

IJ-

< ?

'r* = Io4- + 2 tur miihit

Ir- *
'r*
2IO.- + r =IrO94- + 2+ qalavi miihit

- > 7

Tetraoksobromatlar (VI! - rmtlr, rmtlrl qolavi miihitd

qwotli oksidlogdiicitarla oksidtagmasi naticosinda ltrlr:

KBro]

F2: I4 1 ]|(f

+ 2

Bu elementler hlglr arast irl9mlr da ml gotirillar, Belo

irlgml misal olaraq rF,,, IF-,, ICl,, rF,, IF' va ir sr ba;qa

maddo[ori misal giistormak lr, Ir. mtistasna olmaqla, rm vB r,du

tihlgidlri asan ri bork mddlrdi. lr azactq mftrli
malik, tu xasseli irlgmlrdi, Sulu mahlullarda trihalogenidlorin

hidlizi disproprsionla9ma ila miiayat luur:

F, +22 = HBIO, + 3F

3r=2r,+r
3rF, + r = 2r + 9F
i|0

Rr

rm yc,dun tihlgidli osasi

halogenidlarlo krrmpleks il9ml Bmalo
gtiirlr:

Kcl

Icl3:1qlcl4]

kompleksloIi [[]- kvadat frm

malikdirlar va morkoli atomun hibrid vziyyati V iisuluna osason sd2
thlghlt(Ill)

uu gli.

Bu komplekslad mkzi atomun effektiv yiikii m0sbotdir.

rF., IF., IF7 tuTu xassali tddldi. Suda hidroliz drk t9
amolo gltirirlr:

F. + 31119 = Itr + sHF

IF?+6H2o=H5I()6+7HF

IF,

molekulunda

V iisuluna asason yod atomu

sp3d2f hiid

vaziyyotinddir.

Tatbiqi. Sarbast yodun spirtli mhll tebabotda genig istifado dili.

rm vo yod ss drm maddlainiIr, miixtolif zi sintezlorin
apartlmaslnda tatbiq ,:dilir. l, va AlCt, ilzvi sintezdo katalizator kimi
istifado edilir.

41

VIA QRUP ELEMENTL

&h
v

lmtli ddri sisteminin VI quu asas rlmqruu

YUPAK-rn i mklfusl g 16 - ct qru oksigen (), kiiktid (S),
selen (Se), tellur () va polonium () daxil lur. Bu lmtl
xalkogenlar ( "chalkos " mis, "genos " du) adlanrr. da
sobabi ondadrr , lr tabiotda qox znan misin irlgmli - oksidlori,
sulrdloi, selenidlai goklinda rst golinirlr. Xalkogen tmlrtr lkt
konfiqurasiyasr agaldakt kimidir:

[He]2sz2pc
Se - []3dt04s24

[Ne]3sz3pl

- [Kr]4dlo5sz5p+

VI qrupunun ilk tipik elementi l oksigen r iizilniin on yayrlmrg

elernentidiT. Nisbi elekomanfiliyina gti fliiordan sr ikinci ri hrtan bu

element (3,5), di sistemin digar elementlai ila kiillii miqdarda ilgm

omole gtirir. hz buna g da qeyrizvi kimyanrn ss hisssi oksigenli
birlogmalori ehat edir. ikinci tipik element olan kkiirdiin oksIgenl omalo
gotirdiyi ilgmli sayrna gtir, VI qrup dri sistemds xsusi fufur.

Bu isa h iH

element arasrnda ytiksak kiml"vai qhumlu olmastna

dllt di. Qeyi-iizvi kimyanrn biittin hslii zrd kegirtsok
giirik ki, bu elementlor ir-iii oksid-+sulfid, oksoturu -+ tiotuu,

oksoduz --; tioduz vB s. slralarda z edir.

Oksigenin 2 kaynosimmetrik elektronlara malik olmasr ila alaqadar
olaraq, xiisusi ssl gstarmasino baxmayaraq, kiiktird, selen vB tllur
oksigenin tip vo qr analoqlardtr. Bu sd oksigenin elektromonfiliyi
(3,5) analoqlarrndan 9 fqlir (S - 2,6, Se - 2,4, -2,1). Buna giir do

bu elementlarin ml gtirdiyi irlqmlrd, i xalkogenidlord

lqi rktri ksidl hlgidl ist daha az lrdrr.

Yud qeyd edildiyi kimi kiikiid ir stra irl;lrd oksigenin
kkuti kimi grxrq edir. Sl va tellur iigiin bu xassa az rktdi.
lkgli oksigendon farqlanan digr xasssi, l hmlml
zancir amolo gtirmosidir. g oksigen yalnrz - * - tipli iki atomlu
zir ml gatirirse ksidlr), lkgl va xsuson do kiikd tigiin

daha z hmzili davamlr irlqml ktrdir, Polisulfid,

poliselenid, [itllridl adlanan bu irlgmlrd S - Se -+ strastnda
davamlrlrq zh.
12

Cadyal 2

YIA qr elementlarinirr bozi ssli

Se

1 )

5.10,2

.l0J

0,l02

1.10.6

0,066

0,1I

0,15

0,140

0,1 84

0,l98

81,8

l l5,84

106,25

43,0

2,1,4

256,55

0,22l
96,8l
245,8l

,5

2,6

2,4

2,1

-2 l8,75

l l8,9

220,4

-|82,97

452,0

444,6

684,8

l087,0

z,06

4,82

Y qrd
miqdan (% ktitla 0
Atom rdius, m
i adiusu 2+, m
IrIz*I+Iq

Il+I2+I]+14+I5+I

NEM
rim tmrtuu, 0
Qm tmrturu
SIxlrq, q/sm

O(O-'),V

0,48

-0,92

6,25
-

1,143

_ Toqdim olunmug 2 saylr dld VI qr elementlarinin I

homoatomlu irlgmlii bazi sslri veilib.
dld grdti kimi qu tipik lmtlri olan oksigen ve
.

kHirddan selen mqru lmtli kegdikdo, atom rdiusll

artmast ila ionla;ma tsilIr, nisbi lktmfilik (NEM)
zhr, bu iso
metalltq sslii giiclonmasin sabab Ir. Mahz buna gtir da
oksigendn tellura kegdikdo oksidlagdirici xassalorin azalmasI il r
eduksiyaedici ssl gticlanir. Stdt redoks
- potensiallann
doyigilrnsinin xtisusiyytlari sutdu. Eyni zamanja qrup
miisbot oksidla9ma dlrid 5rud agar getdikca oKsid9dirici
xassalar tlr, I}elo ki, gr kiikiidiin (+4) oksidlagm daracali irlgmli
hm oksidl9diici ham da eduksiya edici xassalar gstris, selen va
tellurun (+4) oksidla9ma daracali irl9mlri ss ksidl9diriidirlr.
lmtlri elektron quulugu miirokkabla9dikca va tm radiusu
b<iy0diikca koodinasiya addinin qiymati tl. Ktikrd vo selen iigiin daha
rktr koordinasiya adadi (k, .) va 4 olduu halda, tll 9 tipik k.a.
6 bazan iso 7 va S-di.

43

oKSiGEN
oksigen dtivri sistemin 'y'I qru
frml lsz2s22y', elektron sxemi is:

ilk tipik

,rmtidi. lkt

2l

2s

s)
Oksigeni tomiz halda l isvec alimi KTal Vithelm $eele (l772),
soTlTa isa ingilis alimi CozefPIistli (l774) I{gO (II)-ni par9alamaqla almtglar.
Oksigen turgu trd monastnt rir, Bu ad ona . Lavuazye (l714-17'15)
tfi d veilmigdiT.

Oksigen iigiin -2,

-l,0, +l,+2

(flI ilgmlrid) +,4 (ozonda)

oksidt9mo drlri l.tkdir. Oksigenin bazi ssli 2 saylt

cdvoldo veilmigdir.
Tobii ehtlyatlan: Oksigen Y qabarnrn ktitla 1layr ila 47,09/
atom payl ilo 55%-ni ta;kil dir. Havada 20,99% (tacmla), 23% (ktitla)
sorbast oksige rdtr. Oksigenin toO(99,759%); l]O (0,03749l), lEO
(0,2039%) stabil I1o, l5(), !9 adioaktiv izotoplarl malumdur.
izotoplann m rglm drii (l) miivafiq ollrraq 76,5 dqiqo, 2,1

saniya va 29,5 dqiqdi. Havada sarbost oksigen olluunu Lavuazye ilk

df kagf etmi9dir. Havadakl qazlann miqdarr agardal:r kimidir:

Hocmla

Kiit|a ila

N2

18,z|)

75,50

20,9|)

2,20

0,9
0,0

0,02

nocib qazlaT

1,30

Yanma, tonofffs ssl zamanl havanrn trkii klli miqdarda ,

daxil lu. Lakin havada ld bagqa su u,,z 9kilinda mil

mddl, kcimiir hissciklori, bitki tozcuqlarr miiKtolif ktilr da

olur. H.S, SO2, NH] s, irl9mlr iizvi maddalarin m mahsulu kimi
havanrn tokibino daxil lr. rksigenin asas tabii ir 9m[i r, sior,

silikatlar aliimosilikatladl. tmsfi yuxart tabaqalaindo

(

9
qatlhq 25 km hiindiirltikdedi) , rast glii,
Ozon gtina9in ul- banvgayi
gualartntn tsii ila Or-dan ml galir. z
tabaqsi, r kiiposi canlrlannt
gtinogin qiild qru,
Lrtid oksigeni qalavalarin xsrrsila da
KOH-tn sulu
.Alrnmasr:

mhlluu U 9akilli elektolizorda nikel elektrodlannrn

i9tikr ilo
elektrolizindon, az miqdada oksigeni is [IrOr-nin
|ur9ut"n.".rna"n
(katalizato kimi platin qrsl ila rtiiImiig platin
va [iu(Nr)o]SOo-den
istifad dil) hrlr,
Lrti 9ritid oksigeni bertole duzunun
KClO, (MnO,
katalizatou i9tirakr ila) va i sl ba9qa oksigenli
maddolann
tmiki

r9lmstd aImaq l:

;
+r;

2KCIOJ = 2KCl +2

2KNQ

KrMnoo

MnOz

ou

2KNO,
2HgO = 2Hg+ ,
2CaOCIr=2calz+02
Oksigeni i zamanda turg miihitd kalium
mqt ila hidg
peroksidin qagrlrqlr tsirid cla almaq olu..
ksig" lrtri ve
tklrd polad balonlarda saxlanlltr. Sanayeda oksi-gen,
m havadan
(m. oksigen -l83oC, m azot isa
-l ,"-f".J" ql)
rcktifikasiya iisulu ila qaz gaklinda azotdan tlr. Bu
zm m fazada
, qlrr. oksigenin tarkibinda 3% qi qglr l.
Sonaye
tomiz oksi8en suyun eIektrolizindn allnIr. Bu zm
elektrolit
1ii:,19
kimi KOH-in 30%-li mahlulu gtittiiiliir. Bela mahlul elektrik
tr
=

yaxr kgii. PToses zamant katod dmid, d

isa nikeldan haztrlanmtg

olur.

katod: (reduksiya)(Fe) 4-- 4 - :2r + Oz (4HzO+4e=2Hz+4OH-)

anod: (ksidl9m) (Ni) 2+ + 29- = iI'
(4- - 4-

=22+2r)
Fiziki_ sslri: Oksigen rongsiz, iysiz qazdrr, -210"
tmfud
.
iir, -l830C tmrtrd ql, oksiien
mavi rglidi. Havadan
azaclq rdrr, l00 hm suda 0 tmrturd 4,9hm, 20
tmtud iso 3,1 hm oksigen hall Iur.
. Oksigen molekulunun mqit xassasi (m oksigen maqnita cazb
luu) onda tak spinli elektronlanntn olmasrni gsti.
u valent olaqo
iisulu izah edo bilmadiyi halda; sl bu hadisani
tam izah di (

suluna).

45

2 "'2!,

()

tl

t)
()

h.2

6"ou 2

tl

tl
tl tl
r

ml golnrrrsi s
ok.7, oksi8en molekuhlnun iisuluna osasen
L lt7bo)l (Txbor)0
(
1rlz (o.br)2 (*12 ( )2 ( Ezba)2 ,I)l

Grdiiii kimi bogaklrcr ( *)' u" (T,b,lt ,6""ud tak

elektronlar lgi. Oksigelr , molekulunda 8 balaylcr va 4 bo9aldlct
lk olduundan olaqonir ratibi ikiya dir, Oksigen molekulunun
trtiii z rlsaq , molekulunun
rmqit ssglii, ala,lonin
qurulugunu aqalrdakr struktur frmull ilo ifd etnrok lr:
:

} :

ya

-;

Oksigen molekulunda olaqanin tartibi ird art q olduu iigiin atomlar

a.ast mo-safo 0,t207 m (irqt olaqanin uzunluu 0,1480m) rrdi,
494
Oksigen molekulu 9 davamltdt, u tml dissosiasiya enerjisi
(2dissosiasiya
tmlr
k/l ( - otaqasinin ene4isi 2t0 k,C/mol).

tmturlJ 9 rir,
ksig ikinci allotpik ;akildayiEmasi zdu, Ozon - yunanca iy

nin fotolizi) yalnrz 200ff -rlon

veran dmkdir. Ozonu l840-cl ildo kagf etmiqdir, z

ztrld sakit lktik bogalmast ila oksigendrln altnrr, Bu zm

qanlrr l0% -o kimi lr. Ozon O(IV) tdmsidi, Bu irl9md oksigen

()z diamaqnit xassali,
+4 oksidlamo dBrocBsi gstrir +22-,
bucaq quruluglu (< = 116,5") molekuldur, Il molekulda markazi
,i

oksigeD alomu sp2 hi )rid voziyyotindadi.

:: molekulu 9ii a9ardakr
rzs qurulug fmIItl mk
l:

,.

-:: -.

()i -

',

"

.+

:-

':.

z, radiokimyavi fotokimyavi
rksil nticosinda - tmr
oksigen (suyun adirtlizi. o".nKriai..ii

piril;;;.;:';#

lu";ill:j,';Jl,,';';,,,?]u"',-

oksigeno

;k;;;;;,

ila

suyun

qrsadalalr

F2+32=6F+
oksigendn ozonun ziri rksi
mexanizmi z allnmasl
sxemini agardakl kimi
id etmak l:

02+/ry=02*

Oz**oz:or+.o.
,,+ ,

3Q

9,

Grr= +]fi };Q

Eyni zqd ozollun m]

entropiyasl azallr nnrr""o. "_.8_1IT"|ind. hm kjgildiyi ii9fin sistemin

mtisbi l, io,

:)-"i'b".jl*l ";r,j.
- - #?"t$:".rtj;
= ;
;a#:;;i;

liur, zba9Ina gedir: 2,

Blektroklm /ovi pioseslardo "

, ."'..:,*
e]ekolizi
zmanl

."r"I"n,'iiCl6] n"'i-.O'u'unu
T."rlo

oksigenla birlikdo alrodda i"oi"""iJ"

temperafurun Bzalmasr , glxlmlnl
lr.

".

z_g rongli, krlskin iyIi qazdrr,

m ozon tiind g, rk halda
ise
- l i , tq"y= - l93cC).
, zhrlrli
1a_laranB]idy
!r=
"ir,",,
1*u.u.lr.
m k haldal
""
yaxl hall oluT. l00 hm suda

.r;:r;:'r-"1'ffll

0 tmfurd

Ozon oksigerro nist t qiiWlli

oksidlgdiicidir:

31q.*

82 r 2

V.,ilmig reaksiyaden
PbS +7] = PbSOa

2KI +Hzo = Iz +
, tayini grin istic'

4,

"ait"..---__

,
47

 ozonid (,-)
Ozonun lktr horisliyi - l70 kC/mol otduundan
gtirir,
ionuna 9ili vo foal metallarla zid[ ml

,t

xassali
Ozonid ionunda tk elektronun m<ivcudlulu, u rmqt
qtmrzl) olmastna s oluT, Ozonidlar tdri q[r,
,"ngli

1.ror"n

2r:2r+2
Ozonidlnn su

il

G29s: -86

kC

qar9rlrqlr tasiri zamanr giddotli ksi gedir va

oksigen ltr.

4+22=4+5,
hm
z qiivvotli oksidlogdinci kimi s tamizlonmsinda,

mxtolif kimyavi sintezlarda gi9 tiq edili,

aeziii"Kriyusrnaa,
--qlr,
r;; ziiii kimyavi iaallrglna gr yalnrz fli,id gi
birlogma
, ;, N", r-d ba9qa qalan biitiin kimyovi elementloTla va nacib
g"tiri.. Oksigen' hlgId, nacib_ m.etallardan
"."i.'
q""r".a* bagqa i1 elemenllarla qrzdrrrldrqda bilavasito reaksiyaya
GO = 79
AGoonr:122,kC/mol, Auror(k) iigiin isa

i, iiortcj
iKi 1t11111
kC/mol). Hoyocanlanmamrg vaziyyotde oksigenin.
olmaslnl tmt
rr
ikiya
t-sr u kovalentliyinin
maksimal
onun
olcuundan
".irru
;atr, L;k. oksigen ikinci dr elementi
voziyyatind
lnaientriyi drddiir. Oksigen atomu sp, Sp2 va sP] hibrid
mtivcud ola ili.
ml gtiTir:
rlgmlrt: Oksigen 4 tip oksigenli binaT ilgmlr
,2, 2-),
oksidloT (oksigenin oksidto9ma drsi bu irl9mtrd
flrl
(Orz-), superoksidlar (Oj), ozonidlar (,-) va oksigenin

ksidl
olan irtqmlri ('+, +).
va s,), hrr9u (,,
mi sslri g oksidlar: osasi (Na,O,
gtim (, NO vo
S vo s'), mftr (, l2 va s,), duz ml
kimi tasnif edilirlor, Duza zr
s.) vo duza zr oksidlar (Pb.On, Fr)
tip duz ml
hoqiqotdo gstril taTkib uyundurlar, iii

obidlor

gotiron oksidlordir.

'-

kimi iki qrupa da

ot riat"; eyni zamanda metal va qi-mtl oksidlari
l kimyvi
ktri
alaqanin
bOlTnak olar. l oksidlainda kimya"l
mtlr
""Ki..uttoKi-y"viquulu;uilaslxbaIrdrT.QalovivoqalavitorPaq
oksidlarind .iuq. ion tabiatlidir, oksidlrin torkibindki
4

oksidla9rna dsi artdtqca alaqanin tbioti kovalent rkt dgrm

9ltr. Bela oksicilclr mlkul qurulrrglu lrlr lr iigiin

Stexiometriyanln pozuimasl miimk deyil (CrOr, r7 va s.). i lqli
metal oksidlrinda stexiometiyilnIn pozulntast termodinamiki nqteyizrd tamamilo nriimkiindiir bu sistenrin entropiyaslmn tmsr ilo
izah olunur.

suya q;r olan minasibatin g metal cksidlai asasi, masalan

2 =

(Il),

Gs = -97,9 kC/mol

va yaxud furgu xal;soli ola ilrlr:

Re2O7 + 2 =

2}IReOo

G"r*

-19,6 kC/mol

Amfrrter xassIi Lrl oksidlari ir qayda lq su ila qargtlrqll tasirdo

lmrlr,

Helium, neon vl) rq miistasna lq, btiin qeyi-metallarln

oksidlei mlmdr, J3u irlgmli ir hisl;asi bsit mddli i9
qargrIrqh tasiri naticcsindo alrnmadttndan, llt dolayr tisullarla hlr.
Qeyi-metal oksidlc,inda oksigenla digrl elementin nisbi elekt-

rmfilikIri sl farq 9 kiqik oiduulrdan, bu irl;mld lq

asasan kovalent tabialli lu. lrz buna gr d qeyri-metal oksidlai qai,
ugucu m da s i k mdldir. Lakin ksidlrd
lqi ktrid ion krri meydrna goldikdo, koordinasion
qafaslor rt (silil;ium oksidi SiO,9 k
9atin i qeyri-metal
oksidi). Qeyri-metal ksidlid oksigen aksar hlld s hibrid
vaziyyal inda mud oIur.
Qi-mtl oksid|ari asasn turu xassali mddlrdi. Qeyi-metalln
oksidla9rno drsi rtdtqca uyun oksidin furguluq xassolri giilir:

4.{,POn
grS'rn
+ ,9 = 2gl9

P4Ot0 + 2 =
SO, ,t r9 :

Gr",

Cl2Ol

G"r,

Bir slr

G!,

:
:
:

-59,8 kC/mol
-8 1,8

kC/mol

-330,9 kCimol

qi-mt rl ksidli Suya qrl irLdifferent olduqlandan lr

duz mlgtirm oksidlordir.

su - r, oksidlilr araslnda k alramiyyato malik olan hidr-

gi oksididir. 9llx yayrlmlg m l s, htt amolo galmosinin

asaslnr tgkil dir. liuda hidrogen laqalalinin goxluu ir slr

rl xassali may: olmastna sabab olut. su molekulunda lktr
49

ciitloinin sayl hidrogen tmllt sI rrdi u 8d da

onun dlgiilori kigik olub, tetaedrik strukturda rkiir. Bela xassBli he9 ir
bagqa maye molum deyil.
Supn hal diaqamr 8 sayh gkilda r,ilmi9di.

, kPa

fr|,

lr

Buz

l00 t,oc
ok,8, Suyun hal dirll

Sth ir fazah sah (mrit), rilr

2 f;

mzitddi

(divariant), tsid faza miivazinatdadir (rit). rd va

tlri buxar fazantn, va maye fazantn, va tli iso
bBrk fazanrn shdlrii mi.i di, - suyun qm dqtsidi.

Bucaq quruluglu su molekulunda oksigen atomu spr hibid

voziyyetindadeir. urd oksigen tmu iki sp:' 91611u1, iki --
alaqasinin mstd igtiTak di. Bogaldlcl ba)ayrcr elektonlar biriii dofetdiyindan su mlkuld .. bucar dk l04,5" 9h,
valent bucarnrn geniglanmasi effekti deyilir ( do__,, = 0,1 m).

Okigen hidrogenlo zii

mexanizm z ksi gii
va su ml gtirir.

Hz+oz=oH.+oH.
, +Hz=H2o+H,
,

:9,

* 1,

Su kimyovi cohatdan 9 faal

maddadir. Kimyovi ksild
, hom oksidlagdirici, ham da
reduksiyaedici kimi iqtik di. ir
50

ok,9 Su

molekUlunda

ritll rttilm sxemi

slra rksiIrd s oksidlm dsii di9mi, l eaksiyalara

hidoliz ssli misal l ilr. Kompleks il9mlri ir goxunda su
molekullan liqand rolunu r, Qeyri-iizvi trgul, asas dzl
dk hisssi suda yaxEt hall olur.
Su bir str kimyovi rsslrd katalizator rolunu tr, sl,
quru halda trium lr ksi girmir, fsf ksidlgmir;
tam quru oksigenda mr, LIF giigoni gtlmr s. Eyni zamanda ir srra
hallarda su katalitik zhr rlud gtxlg edarak, kimyavi reaksiyalan
lgidir. Bela proseslaro misal kimi dmi katalizatorunun igtirakr ila
ammoniyaktn elementlarindn sintezini gstmk lr. Bu psesdo hatta
su buxanntn izli katalizatoru zhli.
Duzlr krista]hidratlarnrn tarkibin daxil olaraq su kationla
koordinasiya lu (CuSOo, 5r, FeSOo, 7r s.). Su eyni zamanda
Clr.6H2o, Clr.8Hro, 26,62 tipli k[atratlar (klatrat daxil olma
ilgmlridir va burada su "sahib , Cl2 isa "qonaq" kimi qfs daxil olur)
dl irl9mlr amala gtii,
Alr su: Adi suyu elektroliz etdikd wI r 9lr, qahqda az
miqdarda DrO alrntr. Bu qalrqdan l93-ii ilda Lpis va Makdonald demak
lr ki, l00%li arT su ala bilmiglar. Onun xassolari adi sudan frqli.

lvl 3

r
l8

Xasso

Mol ki.itlasi
ta.". ,

r,,

slxltr 200, q/sm' ila

Maksimum slxlrrn tem.

DrO

20
,8

l00

l01,4

0,9982
4

1,1056
11,6

rr suda mddlr suya nisbatan pis hll lur. Kimyvi rksil DrO
ilo daha lang gedir. ir sr qizmli hayati rsslri qwotli te sir
gstrir.

Dro, reaktorlaTtnda gd Teaksiyalarn langidicisi Hmi istifado

edilir.

Oksigenin peroksid tip ilqmli. Kimyovi eaksiyalar zamant

oksigen molekulu elektron itirma qobul etmo imkanlanna malik oldu51

d , Oz2-, Oz-, r+ tipli molekulyar il amola gtirir. Okisgen

molekulu bir elektron birl9dirdikda superoksid r- irtnu amala gtirir:
2 + -

: 2-

AH029s: -8ll }.

Bu ir tiirmli supr:oksidlar adlanlr

{iaI

qalovi metallar iigtin

mlmdrlr:

r:

r- ionunda tok lktru olmasl onun tciramalorinin

rmqit

xassalarini va gli lmlrtt miiayyan di, Bu bi 19mlr 9 qiiwatli

oksidl9diicilardir.
Oksigen molekulu iki lktr birlaqdirdikd , peoksid Oz2- iu
grili. Bu ionda oksigen atclmlan ikielektronlu alaql) ila balandrqlanndan
rksidlr diamaqnit xassa[,, gsiz maddaladir:
2 + 2-

: }22-

H"29s

l5!,

kc

Peroksidlor std alt ahamiyyatlisi hidrg peroksiddir r,

idrg ksid molekulu]run quulugu 9okil l0 ilmigdir.
Bu birlogmode -- alaqa jisi
(2l0 kC/mol), - alaqa enejisindan

(468 kC/mol) tmi ik, dafa 9

oldundan hidg peroksld molekulu

0_9 m
u
9 polyardtr ( = 2,1D) idrg
peroksid molekulalan std davamlt
hidrg lqsii olmast ,ll assol{

tiativ hala saltr vo buna g do , agrqmavi rgli siropa zr m gklid

ok,10, ll,,O2 tiistavi quruluu
( : 1,44) md lr.
Ltri graitinda ltidrogen peroksidi r(), agardakt kimi almaq
lr:

2 + 2 + , = 22 + BaCOr

, + HrSOa = BaSOa +22

Sonayedo hidrogen I:sidi qatrlr9r ,50Zo-dan
etmaa lrl
52

qlo

r l HrSOo lktliz

katodda:

2e-: ?
_ 2e-: H,S'O,

2H+J-

annodda: 2HSO4-

Anodda altnan persulfat furgsu hidrolizindan hidg peroksid

allnl:

2S2s + 2 = 2H2SO4 + 22

Bazan elektro[iz zamant HrSOo ila (NHo)rSOo mahlulunun qanglr

8tiiiiliir. u zaman (NH4)rS,Os lrr aqardakl kimi hidliz edir.
(NH4)2SrOs + 2 HrO = (NH4)rSO4 + H2SO4 + 22

u zaman reaksiyanln 9lxtmt rtmt9 olur.

Katalizato igtiakl lla izopronil spirtinin oksidlagmosindan do 22
lrr.

(CHJ)rCHOH-t oz

CHrCoCHl

22

Hidrogen peroksidda oksigenin oksidla9mo dsi

hm oksidla9dirici va hatn d reduksiyaedicidir.

oz2, +

-l

olduundan ,

2-: ]Q:- 16ksidla9dirici)

Ozz- -2e- = r" (reduksiyaedici)

r, qtilvatli oksidlo;diicilarJo eaksiyaya girdikda eduksiyaedici

luu tr_

82() + 22 = 2g + , + r
2KMnOo + 52., + 3H,SO. = 5,

K,59n - 316

Hidrogen ksid qiivvatli oksidla9dirici ssl ma]ikdir:

4Il2O
PbSO{ + 4Il2O

H2S + 4l l2O2 = H2SO4

PbS + 4r,

2FeCl,

[r,O, * 4u

2(),, + 4NaCl

idg peToksid disstl9rq oksigen tr;

H2O2+H2o2=2ttzo+o,
Bu reaksiya mxtalif qrtqrqlr, igrq glrr, tmtr tosiri tioasindo tlll geda bilar. zm l aktiv tmr oksigen
ll tdi lnolekulyar ok:;igena grili. idg peroksidin
oksidlogdirici aktivliyi mahz bu xassa il lqdrdr.
53

Sulu mhllld hidrogr:n peroksid ziinii zai tur9u kimi

(: 2,24 ,l0 -lz):
22+2=]++22- ionu hidoperoksid itlnu dlr.

Hidrogen peoksid turU xassoli madda oldutiundan , asaslarla

reaksiyaya girdikdo hidrogen Jreroksidinin duzlartnr tlrl gatirir:

r, -t (), = 2 + 22
m( tallurgiya kimya
polad,9uur, nitrat tugs, sulfat

Tatblqi. Oksigenin gig ttbiq sahalari

sanayesidir. Belo isslr misal olaraq

hrusu istehsalrnr gstmk lr.
Bir sr kimyavi sslrrl havantn oksigenla av,rz edilmasi istehsalm
-

intensivlapmsino sobob lr. Yanrct maddalor il mz oksigenin qqrr

ir sl partlayrcr mddlri rlsasrnt ta9kil edir,
Oksigenin msbat oksidlollma daracalari flrI il9mlrid va r+
iud meydana gttr. Bela ddslr misal lq oksigenin F2, 2F2,
lF, NF kimi trmlrirti gtistrmk lr, Bu irl9mI 9 qvvotli
oksidlogdiricildir. ld kt yanacatntn effktiv oksidta9diricisi

kimi istifada etmok lr.

z. dezinfeksiyaedici kimi iqmali suyun zr,rsizlgdirilmsid,
miixtolif sinteztarda qiiwatli oksidl9dirici kimi totbic edilir,
rr-i sulu mhlul datra davamltdrr. Sada 3 )% (rhidrl) vo
3l -li r2 mhllu l.

ij
Hala qadim zmItld mlum l ktikt,rd. VIII srd A.LalTazye
miistoqil element kiri tsdiq etdi. ktikiirdtill elektron frml ve sxemi
1s2 2S2 2 s2

4 d0

,l

]l

It

3
d

Dvri sistemin ',/I qruuu ikinqci ripik elementi olan kiikrd

oksigendan ir srra xt susiyyatlain g frqlir. wl kiikd III dr
elementi olduundan 9 3d obitalr mddur ki, bu da l6-cr

elementin |t koordinaslya imkltl geniglBndirir. uul

lqd lq kiikt rdiin mtisbot oksidla9to dlri rhr va l

-lqlrii amolo golmosi iigiin grit

rr. Bundan bagqa 3d obitallarrnrn igtirakr ilo hiid vziyyatlarinin miqda rtlr vo tid
koordinasiya odadlo i bciytiyiir, Eyni zam.lnda kiikiird kimyasl giin
lq

ohamiyyatli fktlrd iri homoatomlt, zirlr m[ gtirm

qabiliyyatidir. Qeyd tmk lztmdr ki, zirld kkiid atomlan
arastnda alaqanin da.lamlrlrt q -.; Si---O-Si tmlr rsl
olaqodan geri qlr, Mahz buna g da kiiird potisulifid polition
turgularr kimi irlgllr ml gtiir. ul yanagt kkiird iig
oksigen tmllr iltirakr ila heteroatomlu zancirli irl9mlr d
9
rktdir, iikd bazi sslri 2 saylr cc,dvald verilmi9dir,
Tabistda kiikiircL: Kiikrdiin qabrrnda iimumi miqd kiitlec
5'l0-z %-di. u drd tabii izotopu
(95,()84%), 3S(0,74%), 34S(4,16),
]65(0,0l l2%) mlmu. Siini suratda 'S
kiikrdli P-adioaktiv izotopla tS
3zS llmtgdl. Tt,biatda kOkrd ham sst (Q-qum sefuasrnda,
Volqa boyunda, , italyada, Yaponiyada), t m sulfidli irl9mlr - PbS
(qalenit)- qrg paTrlhsr, ZnS (sfalerit) - sink aldadrcrsl, Cu2S (mis
rllhsr), FeS, (iit), FeS iti), CuFeS, r|xalkopirit) va hm d sulfat
duzlan xiisusi ila do l a|sium, maqnezium sulfatlan, BaSO4 rit) oindo
Iast glii. z;m rsuiksrd kiild ZnS, CdS vo s. irlgmlr
oklinda tlhr, KkiildLin iizvi il;mli da9 k<imii, ft, tobii qaz, bitki
vo he).virn qizm,ii tkii do daxildIr. Vulkan iisktirmlri
55

zamanda
zamanr kiikiird qazl hidrogen sulficl rrhr, idrg sulfid, i
bozi mirl suli torkibina daxil lur. Daniz va okean sulannrn tkiid

Sulfatlar k[indo kiikrd drr.

Almmesl: ktikiid srst halda Tast galdiyi iigi,in onun 9 siiurlrd
aynlmasl mhiim hmit kosb cdir. Bunun i,iqiin q s},u tziq
aitrnda filiz mi iildi va riti halrnda ki,ikiirdii isti havanrn
kmi ilo siixurdan ltq tiza glrtl (Q, Frg iisulu), Bundan bagqa
kiiktiriii hidrogen sulfid kiikiird qazrncian (H's va so) alrrlar, Tabii

qazd sulfid fitizlarinin m mhsulud olan qaz qanglurrn tarkibi

a9ardakr kimidir.
I. 2r +2SO, va SO2 + 2

IL

So2 + 2HrS

S+2CO

2r

Sulfatladan kiikiirdii a9ardakr reyaksiyal r i,iz ltrlar

4:

4
II. CaS + COz + r = HrS + ()
III. 2HrS + 2 : 25 + 22
I. CaSOa +

CaS

Kiikiirdii distillo etmBklB rl. Yiiksk tamizlikda kiikiidii almaq

tigiin onu kr sulfiddo CS, holl edib, yenidan kristallr9drrrrlar,

sslri: Kiiknrdiin bir ne9a llt qakildayi9mosi mImdur,

Adi

goraitdo s rmik kiikijrd (o-S) stabildir- 94 temperanrrda o-S monoklin

kiiirda
P-kiikiirda (t.,:l l9,3"C ) gevilir, P-Ktikiirdtin gi rmik
p-kiikiid,
-ikiid
nisbetn solundu. otaq tmrtuud tadrican
kiikiirdiin
va
(qar;rr)
lttr.
konqlameratt
grili va iki kistalrn
ml
qurulu9
va
tri
tmlr
molekulu 8 atomdan S, it lur
gtirilr, Zirl arastnda V-d-Vls qi,iwli miivcud lur, S
molekulunda kiikiird atomlarr Spr hibrid zitiddirlr, c-va B-S
modifikasiyala bin-birindan kistal qurulu;unda
yerlogmasi ilo frqlir.
Ba9qa gokildyi9malar d S iigtin

rktikdir. Kkiird ulrrl

m azotla soyudulmug sathtr
kondenso edanda uru kiikiird
alrnrr. Tezyiq tlq kiikdiin baqa
gokildayigmalarrri do almaq Iur,
iikdii hal diaqTamr l 1 saylr
gakilda
56

verilmigdir:

S* molekullarrnrn qar9llrqh

l08.

ok,l1, Ktikilrdii tacvari qurtu5rr

Mayr: kkdii qlzdrrdrqda ,

rangini dayiir. Kiikiirdiin l870C
tmt]d zliiliiyii rtm 9-

mbocdrik

kiiktird
m

h
F

monoklinik
ktikdrd

ktikijd

laytr vo taxminon 2000 tmtr

davam
etdiildikda <izlliik maksimuma gatrr
va kkii,d ttind qahvayi gli qat-

qadar qrzdlm prosesi

r2r maddaya gelTilir. Qevilmi si qapalr kiikd zirlrii 9lq, yiiz mill
kiikiird atomundan togkil olunmu
uzun zirlri ml galmosi oluT:

kiikiird
hOIl

Il2
! J
lhlr

ak. l 2. Ktikiidiin t,al diaqramr

tsiklik-S, -+ zoncilvari-S,
ziri-S, + tsil,}ik-SB _ zirri S,o ,ro

s,

limrlgm rs si idikl mizm iizr gedir taxminan i8Ooc

tmrturd 200 minjan 9 kiikiird atomla]lndan it uzun zirlr
r. 300-d u)ifl tmrtuld kkird yenidan axtct hala kegir,

bu isa kkiird zrirlrii qtlmasl jlo izah edilir.

tmrt,rud

kiikiiI( t,rlrl 59% (hacmla) - Ss, 4%

Qaynama

S6, 4% 54, % 52

ibarat lu

kiikiird l iiql n agarda gl5stil taazltq sxemi ktrdir:

650"

4:rOO

Ss

yiiksak

tmr

.-+

l5000c

900"
S4

r qodar cllzdtnlmrg lnaye kkirdi.i soyuq

suya

tkdkda qr rangli, yirplqan xassali, uzanan kiitlaya - plastik kid

grilir. Plastik kiikiird otaq tmrturd l |iaat mi.iddotind qaldrqda S (rombik) qrili,

Kimyovi xassalal,i: irl9mlrid kiiKiidiin koordinasiya

ododi

osasan 4- rrdir tspl ), lakin , koordinasiyalr (sdz) da ola bilir.

Kiikiid otaq telnp:aturunda lliil siirat|a, Hg vo Ag ilo iso yavag

ksi gir, Qrzdridrqda kiikiird ksr bot;it vo mi,irkk mddlrl

faal ,eaksiyaya daxil ur.
Oksigendan forqli,llaraq kiiktird hm oksidla9diici:

57

Hz

+S:HzS

^G

hm de reduksiyaedici [ bilir:

S+oz=Soz

^G:

kiird disproporsiyonla9a bili r

3S + N = 2NarS + NarSO,

+3[IrO

^G
Oksigeno nisbton kiikiird zif oksidla9diricidi
AG,2", = -20l

=_20l kC

kC/mol

-00 kC

= _84

Gz =

kC

-32l kC/mol

Lakin S, molekulu , molckuluntta nisbotan az davamlr ld ii9n

bazi mddl kiikiirdla oksigena nisbatan daha tez ksi giirl.
Mosolan, , Cu, F qlzdlqda kiikiidla ani lrq irlgirl,
Eidrogenli birla'malari: tI2S, H2S" va HrSn tiplidir. miihiim
birlagmasi HrS - hidrogen sulfiddir, , yiiksak temperatuIda hidg ilo
Hiirdiin qallrqlr tsiid altntr:

S+H2:

H2S

Reaksiya Tombik kkiird l/8 S, avazina S ila goti,iriiliib, Bu zm altntn

hidg sulfid tsmiz lmr. Onun torkibino AsH1, SiHo va s. qargrlrqlan
daxil lr. Laboratoriyada HrS Kipp aparatlnda alrrlar:
FS + 2t{Cl

FecI2 + H2S

Az miqdd tamiz hidTogen sulfidi

,lrS., (tomiz

Al va

S-d alrnmrg)

hidroliz dk lrl:
l2S +

32:2l()l , ,S

HrS lax mut iyi r qazdlr. Hidrogen sulfidda hidrogen alaqasi

suya nisbotan 9 zaif olduundan , 86" temperaturda riir, -60{)
tmrtrd isa qaynaylr, zhlidi, MolekuIu bucaq quruIuqludu, <HSH
= 92", d(H - S) = 0,13 m, Ela buna 8I d lr molekuladrr. H2S
qiivvtli reduksiyaedicidi. Havada r. u tam m reaksiyast:

2H2S+3O2=2HrO+2SO,
natlmam m reaksiyasr is:

H2S+02=25+2HzO
midi. Bu reaksiyadan qaz fazaslnda kiikiid almaq ii9 istifado
dtlr.
58

idrg Bulfid qiivatli reduksiyaedicidir. , ksr oksidlagdiriciIorlo

i daxil lrq soIbast S vo da kOkiird miisbot oksidloma
dli il9mlrii omalo gtiir:

2S + K2cr2o? + 4H2So{

3HrS +

4KClOr

Suda H2S yaxgr hall I

M[ulda zaif ikisaslr

H2o ", H2S

: 3 HrSO. 4HCl
(l

K2So4 + Crz (S.)+ 7i

hacm suda 200 tmturd 3 hm HrS).

furgu irmala gotirir

oHr-

(Kl-

0,87.1 0-?,

, : 0,87.10-14).

+ [IS-

iki mrhld dissosiasiya

H++HS- llS-

edir:

Itr S2tllr[ dzlrr sulfidl adlanrr, Sulfidlari digm eaksiyasl,

metallarla kiiktirdi.in biTba9a qa9rlrqlr tasin nticasindo almaq lr. Faal
H2S

<+

<-+

metallartn sulfidlairri l sulfatlatnl kml reduksiya tmkl Irrl:

Basoa +

BaS

Slrdli oksoriyyati glidir: S, NiS, PbS - qr, S - agrq

ghrl gli, ZnS - adtr. Sulfidlrd _ qalvi mtll va mmim
sulfidlai suda yax9t hall lu, qllr pis hll l.
Bazi suda hall lm srrlfidlar (FS, ZnS, MnS ) qeyi-oksidlogdirici
turgularda hall lu:

MeS+2H+=HJS+Me2+.

Bu eaksiyantn istiqamati metal sulfidin hol| lm hasilindan asrlrdlr.

Belalikla, hallolma hasili kigik l sulfidl tur9ud hall lmrlr. G-i
hesablamaqla da reaksiyanrn getmasini tayin etmak olar:

+HrS,u,
ZnS(l) + zHCl(.,) ZnClr,,,,,-+ HrS,u,
HgS,.,+ 2HCl,',1 = Hgcl.,(",) + [I]S(q)
BaS,1, +2\,,,1

!,.,,

G"r9s =

-l42 kC

GOr* =

-59

Gr, = _12

16

ila hll l tioirlqml amala gtiril, Sulfidjain bu hlllm sslid

analitik kimyada metallarln aylnlmaslnda istifad edirlar. Oksidlagdiici
[m turgularda hall lm slfidiri g aratnda va q HNO]-do
hall edaTak mhll k9iriIr,
Bozi sulfidlor

1sni+,

s|, AS]5.

Sb+r) (NHo)rS

CuS + 10N](q) .- Cu(NO,), + H2SOa +8NO2 + 42

59

Qolavi qli-trq mtlll tigiin hidrosulfidlar mlmdr:

M+HS vo 2*(S.

va sr2+ hidrosulfidlo i davamstzdt. zaif tu9rru duzlan lduqlrt

gti holl l sulfidlor suda hidoliz edirlaT. Yksok oksidla9ma drsi
olan lmtli sulfidlinilr (AlrS., CrrS, s.) hirlroliz ksist t
qd gdi i d deyildi.
Kiikiirdiin hmzir ml gtirm qabiIiyyati rl hiig faal
metallarla polisulfidlor ml gatirmasina s Iu: HrSn va Me.Sn.
2+

Masalon NarS, agardakr kimi alrrlar,

Na2S + 23 =

NazS]

^"

42 k(]

Polisulfid mhlulu Ht]l alava etdikda poliI ulfid tr9lr H2Sn

(sulfanla) qan9tl lrr ki, ulr turg miihitd clavamlt, srt ri
mddldi. Polisulfid polisulfanlaT kkiild tmlld to9kil olunmu;

ziqzaqvai zirlgdir:
S

,,

\,/\./\,
..

...

.,

Zoncirlor hidrg da ki qalavi metal tml ila itirl. Bu

zilrd kiikiird tml sp] hibrid vaziyryatinda u,
Polisulfidlardo (HrS,-nin tirmlri ) = 2-9 rsrd dayigir, tak

(NS mlmdr. Polisul rdl iigiin hm oksidJa9dirma va hm da

reduksiya reaksiyalan rktrdir:

H.)rS,

+ gz+5

0,{11.1rco+Sr:-

Na2S
Sz2- oksidlc iii kimi
4FeS, + l lo, : 2F2 + 8So2 SI2- reduksiyrredici kimi
Na2S2 = Na2S + S
Sz2- hm oksidladirici,lram da reduksiyaedici
NarS, + SnS = SnS?

Oksigenli birlomalari: _(kd oksigenla bir ne;a irl9m SrO, SO,

S2O], SO2, SO, ml gtirir, lrd paktiki hliti ll SO, va
SOr-diir. iikd oksidi (]V) SOr, laboratoiyatla sulfit turgusunun
duzlanndan hrlr:
NzS + 2HrSOo
60

NaHSO4 + SO2 + 2

kiid dioksi<li sd sst kiikiirdiin sulfid mirllt

yandttlmastndan ltrl:

S+or=56,

4FeS, +11, = 2Fr, + 8S(J,

ZnS + 2: ZnO + SO2

z alimlai konversiya edilmi9 tabii qazla istehsalat qaz

trrllanttlanndan kkiid qazrnrn a[tnITa texnologiyastnt migl.

SO, sulfat trs va bagqa kinryavi mhsull allnmaslnda

8i

istifada edilir, SO2 - rgsiz, boucu, asan m 9il, zaharli qzdr.

rim tmrturu - 75", qaynama tmtuu is

l{i.

Quulugu

ozbnun quruluguna l:
()

).

();

,9,

':,

Suda yaxEr hall olur 2ffC tmtrd l hm suda 36 hm SO, hll

lu. Ir molekuldur. Suda hall l SO, mlkullt yalnrz ir qismi
su i[o qargrlrqlr tasirdo lq sulfit tu9s m[ glir va agardakr tarazlrq
irlt:

So2

+ 2 <-l

HrSO]

+ + S-

2+ + So2-

Sufit turgusu yalnrz mahlulda mcjvcud l t qiiwli tr9d (l1,=

z.I0-z, 2 = 6.101).

SOlz- 1onund" kiikd s hid vaziyyatinddi. Bu ionun qurulugu

a;ardakr kimidi
2-

"uT"

HSOr- ionunun iki tutmr izomeri muddu

.---*l]

j-o,'"

,r'

""'.

HSOr- ionunun hr iki rtm frmstt tcirarr li alrnmtgdrr.

Sulfit tuusu iki duz - sulfitlar vir hidrosulfit r ml gtiir.

SOr+NaOH:NaHSO,
H2So] + NaoH = NarSo, + r
2So2 + N2 + r : 2NaHSo, +

HrSO, vo SO, -ds (+4) oksidlogm daracasi kiikiird ti9fin qeyri-stabil

olduundan bu ilqmlr va lr uyun gl dlLzla dzlrii daha 9
eduksiyaedici kimi lr. Bela ki, sulfitl havantn oksigeni ila tdi
sulfatlara qodor ksidlgil

NzS+2:NrS
SO2+c|2=SorCl,
NS

+ Cl2 +

HzO

}JaI{SOl + 2I{Ct

N2S + 22 = Na2So.I +

Qiiwtli reduksiyaedicilclla isa onlar oksidla;dir ci

olur[ar:

So2+2co=S+Co,
SO2+2H2S=3S+2HrO
Qrzdrrrldrqda sulfi tlr dis rsil9rlr:

4NrS:N2S4+NzS

idslfitli zaif qrzdrrdrqda onlar piroksrrtiosulfatlara HrSrO,

9rilirlr:

2NaHSOr=Na2S2O5+H2O
Piroksotiosulfatlar suda hall etdikde rksi gr qaytdtr.

urg miihitdo sulfitlori sinkla reduksiya etdikca ditionit tuusunun

(HrSrO4) duzlaTt ltt:

2NaHSor+zn+H2So4

NarSrOa

ZS

hluld tim ditioniti NarSrOo aytrmaq m,iirrkiindtir, an qlwtli

reduksiyaediciladon irid. NarSrOo mahlulu faal srld oksigeni udur,
oksidlogande isa sulrt vo sulfata gilir.
NarSrOa - davamstzdlr la ehtimal ki, 2 tfum fmd rud
lur.
62

Ditionitdan ba9qa loiitionrtloT da mlumd iimumi fmul NarS"Oo

( = 3-6) kimidi. Politinitla mhlluu kiikiirl tozu il qrzdrrdrqa tiumtiosulfat (va hiposlfit) alrnrr,
Du SO, mahlulurrdan hidrogt:n sulfid k9irdikd Vkdrdr mayesi
altntr. Bu mayenin ta.,kibi asasan HrSnOu (n.=3-20) trkii plition turgulunndan va miiayyaT, qd kolklid 9okilli kiikiirddan ibarat lu. Polition
tr;uld spr hibrid vaziyyotind olan k]ciird atomlan dz ld
zir dtrl. Yalrtz uc nqt,Iardaki ki,ikiird atomlanntn hsi eyni
zamanda Li9 oksigen t,lmu ilo birlo;mig lur:
S

t^-t\

[:

/,

\_(

S
l0E"

2-

,
il \

.s

Polition turularl ;rst halda altnmamtgla. l qvtli tur;ular

slst daxi1 lul,. Qalovi mtll ;rolitionat dzll davamlt
mddldir, PoIitional turttlannln trg duzlan molum deyil.

Ditionat tur9usu )c,litionat tull aid edilmir. Bu is [SOr]

qruplannrn z r]d ktikiiTd kdrtiii i)o , ig birlogmaslle
alaqadardlr. , s:spenziyastntn igaisindan SO, qazr buraxdIqda
mql ditionat duzrL lrtr:

MnOr+2SOr=MTSi,Oo
Bu duzun tarkibinda kiikiirdiin oksidl9mo dsi (+5) rdir,
Sink zu aksina rllaaq SOr-lli reduksiya edarok, ditionit tuusunun
sink duzunu amaIo gatirir:

Z+2gr=ZS,()
Burada kiikd, oJsidla9ma drsii (1-4)-dan (+3) qd dayiir.
HrSrOo ikiasaslr rt q ivvali turgudu:

[I- \ .. .. ,--I

)S_S( ,}

//

kiid (+4) oksidlama doracasina uylun l digar oksidi Sro vo

S(;O)
z qurulugun l gi SO,, llimdil:

 /.tc

Sarr rgli qaz l SrO su

12

ila

asanltqla reaksiyaya girork tiosulfit

trS ml gtii:

SrO+HrO=HrSrO,
Tiosulfit trrrgusu va u duzlan sorbast halda altnlnamtqdlr,
KiiktiTd (+3) oksidlama darilcsina uyun gI suboksidi SrO,
malumdur. Bu oksid qu SOj ila toz halrnda kktird arasrndakr qar9rlrqlr
tasir noticsinda alrntr. Bu oksid davamsrz ilgm olduundan disproporsionlaqaraq SO, va S r9llr.

Kiikiirdiln (+2) oksidlma drsi uyun olan oksidi SO,

ona

mi.ivafiq turu isa HrSO, sulfoksil tu9usud. SO, tionil xloridi maqnezium,
giim va qalay xlond (II) ila eduksiya etmakla ltrl.

SOClr+Mg:Mgclr+So
Slr+g=28l+S
SOClr+5161r=SnCll+SO
Sulfobil ts, ki.i<iird Iidi
SCl,

2r = 2HCl +

Hu

(II) hidTolizi naticsinda ltlr:

SOl

SO angsiz qazdlr, -l200C tempeIatutda li]nd qmlzl rangli m

gwili dimrlgk SrO, amala gtiri- lsa ciz novbsinda asanhqia
dispropoBiyonla9rr.
S2O2=SO2+S
SO tq anhidridi deyildir, lakin miivafiq gl duzlar mddr:

So+2KoH:K2So2+ 2
Nisbotan genig molum l duzu CoSO, kobalt suIfoksildi.
Fml olaraq tiosulfat turqusunda va onun duzlartnda, masalon, tium
tiosulfat va tium hiposulfitd ktikiird tmirll oksidla9mo drsi

(+2) rdir. Mahluldan bu duz, NarSrO,.5HrO gakilindB ayrrlrr.

Sd NarSrO, tim disulfidin havanln oksigeni il oksidlo9dirilmsindan lrrl:

2Na2S2+3or:2NarSro,
64

Bu il9mlr eylti zamanda ttind sulfit rhllltt l;drlmlg

kiikiid ila qaynadlIma;l naticasindo da llt:
N2Sl+S:N2I;2
H2S2Or - qvvtli tu9udu (2= 2.|0-2), olaq tmrtrd davamstz

li
99i,-:o

olub pargalanrr:

2S2: 2 + S(l2 + S

Tiosulfat ionu a9a!rdakl qurulu;a malikdir:

Na2SrO. mahlulunu turlla9drdrqda

Na2Sro, t HrSoo.= NarSon

["

agardakr reaksiya ged r:

+ So2 + S + [[2

l,-.
l
I

NarSrO, qtiwtli rduksidiidi:

4Cl, +: r = 2HrSO.,
2Nal + NzS
2NarSro.

Na2S2Or +

l 2NaCI

+I: =

Sonuncu eaksiya raticasinda NarSoOo ,-rim tttit duzu ltt.

Bu ksi daqiq m;qd getdil,indan, , analilik kimyada yodometrik
iisul asastnt ta;kil li va hmi lizd titI lamada istifad edilir.
Sulfat anhidridi kimi mlm l So, - kkiird oksidi (VI), ktikiird
qazlnrn -500 temperutuIda ht oksigeni ila katalitik oksidlgdirmasi
iisulu ila lrrlr.

2sor+)2=2sor
Katalizator lq ll Pt istifada edilirdi. Hal-hazrrda is katalizator kimi V2. tatiliq edllir. Prosesin apanimast tig0n SO2 q9rqld
(As, va r) tmizlr,
S ugucu mayedil (tquy=44,8K)). So. donobakseptor lqli hesabtna
polimerlogaTak agrq ziqzaqvai va qapah zonci]i mxtolif modifikasiyala
ml gtiri, Sulfat alrhidridinirr modifikasiyalarrndan ii olan P-SO,,

kTistallan uzun iynalilTdon it olub, ipak sap kimi ldrr, 32

tmtrd riir, zirlzaq gakilli zancir ml, gotinr.

li

S 3!,
li

-l|

li

- li

.'li
_S

S
l;
lI

Qaz fazastnda SO. iigbucaq qurulu9ludur,

<oSo = l20", d(S-O) = 0.]4l m:
hala grild qapall (tsiklik) trit

SO, modifikasiyastnl mt g"'lri.'

giigBvari ktlo).
Sothi tr okilli Y- So. (t..

0-

(-]Z

(,]rl -,
*'S4

: 62" tazyiq altrnda),

quruluglu
(tryiq
altrnda t.,-95oC) ., l. rl
foza
- SOr

modifikasiyalan da mlumdu. lilr quruluglar \i"'" \s /'

'i'o
asanlrqla ir-iri kegir. iikd ila oksigen bu t;/ |
I
.t_
qurulu5larda ttdik ahatado (spr) lr],
_
Sulfat anhididi 600 tmturd qllr,
SO = 2SOr-.

t"9^ l)

Ki.ikrd oksidi (VI) lid tu9usu ilo reaksiyaya daxil olaraq lrsulfanat tuusu amala gotirir:

So]

Hcl: Sl

Xlosulfanat turgusu havada ttistiilanan mayedir, 8 temperatmda

qaynaylr, l520C tmt qdr qlzdrdrqda isa gltr. , hidroliz
edarak sulfat xlorid hr;ltt amala gtiir:

Sl

r:

H2So4 +

Hcl

Su ila SO, 9iddtla irl9rk H2S1.1 ml gtiir.

Sulfat tur;usu - H2SO4. Sanayeda sulfat turusunu kontakt va itz
sullrr ila altrlaT: Kontakt aparatlnda alttnt9 qaz halrnda SO, su u ila
duman gaklinda H2SO, m[ gatirdiyindan, onu nisbatan qatl sulfat tuusu

ile (kontakt iisulu) dduulr. Kontakt tisuluu ikinci mhlsi l

kiikiird dioksidinin katalitik oksidla9masi, katalizator kimi vanadium (V)
oksidinin igtirakl ilo gdi. Prosesda aTaltq mhsul kimi vanadil sutfat
(VOSO4) altnlr. Burada VrO, oksidlagdiici kimi igtirak edorok, kiikiird +4
ksidl9dim darocosindan +6 oksidl9ma dsi qadar oksidlagdinr,

sd is zii ssi sas komponenti l oksigen il id

oksidlqorBk ilkin vanadium(V) oksidin gevrilarok, qrsi. (V5+ >
va+) luur.

SOr-tin sulfat tur;usunda mahluluna oleum (latrnca dmkdir)

dil. torkibinda H2SO4, H2S2O7, 2Sl0, 2S4] va s. tu
qstql olur. d lt oleumun trkii 25-65% SO, dildi.
Kontakt tisul ila 92,5%-ti HrSO, ailnrT, Sr duru rr;u ila qrgdrq
66

istanilan qahhqda HrSOo alrnaq miimkiin lu. Reaktiv kimi

- 95%-|i
sulfat tur;usu hesab olunur. l00%-li sulfat turs texniki adr
monohidratdrr (SOr. r).
Nitroz iirlu ila ktikiird qazr, katalizato kimi NO va NO, qazlannrn
qan9ttntn igtirakr ila oksidloqdiilir:
2 So2 + 2 +2I{2o

2HrSo4

Nitroz iisulundan 757o-1i l{rSOo alrnrr.

Sulfrt tur;usunun xassalari. [lrSO. ozlti mdir, l00o
turgusu 00 tmtd iir, 340
tmturd isa qt. did r

m! gtiri. rl quulugu ;akild

ii

veri|migdi:

II

ja.ttayrgta qr k stgrtr.
Turgunu durultmaq 9ti, onu nazik axrnla
suya l etmak laztmdtr,
z0

tra

H2SO4. 2 hidtlr ml
gatirir. davamlr hidt

H2So4. 2. So] _ r
sisieminin hl diaqramr 13

-|

sa1,lr gakilda ilmigdir.

-60

Sulfat tugusu

KitiJ|!)!

S + 2H7S0,1

S0]

2 sistemii halldiaqramt

adatan Sr- 9ilir.

S2 + 22();

2H2So4: 2

2So2 i2H2o

rr(Ir) + SO2 + ?
HrSO4 + [IB(I]I)
28 + 2 H,SOI : AgrSO. * SO2 + 22
+

qiddotli

oksidla9diricidi. Kimyavi
qargrltqlr tasir zamant ,

0.5

ak,l3, lI2SO4

Mg

-f-i=
!
IlO

4r, HrSOo. 2r

S_

H,SO. quwaili tur9udur

(& = t,.t0-:). Su il H2Soo.

r,"

sulfat

l;

HrSOo qvvatIi oksidla9dirici xassl malik' hiqoskopik maddadir. Suy,u

qatl HrSoo iizi tiikdiikdJ. maye

Ji

HrSOo: gS4

+ S(HrS) + r

(, Mn, Hg,)
(, Zn)
67

Soyuq HrSOo dmii passivlaqdirdiyindan, onu dmi qablarda naql

dirl.

Sulfat tuT9usu rml l t9 duzlar ml glii- Su|fat hrrgusunun

aksar duzla suda hall lur. lrd FeSOo ,72, ZnSO. ,7r,
CuSOn .5r (orvolBr kupKlros adlandlrrIrdl) duzlantn kTistallagma suyu
dt,

Suda hll olmayan du; CaSOo. SnSO,,, BaSOo, PbSOn (CaSOomsts olmaqla) kristalh idrat ml gtirmi. Ilamin strada duzlt
hollolma qabiliyyati zlt. EbSO4 praktiki olaraq su<la hall lmr.
Sulfat tsu ikiqat rluzlarr Ml+, 2+(S4 ,l2H,O (M+l

Na, ,

Rb, Cs, NHo+, Tl; Mz+ = Al. , F, , Ti, V, Ga) zaylar dltr va suda
yaxgr hll lrl.

ksr sulfatlan qlzdrdrqda, lr SO, va metal oksidina, SO, isa 1ruxvn

tempeaturlarda SO, va , r9ltr.
l[ foallrr artrqc r lrt sulfatlartnrn davamlrlrr rtrr, bela ki,
NarSOn l0000C temperatuKla bela parqalanmtr, CtlSOo isa yalnrz 650

ksk tmtulrd rg lrr,

Fl metallar tr9 duzlar hidrosulfatla amala gtirilr: KHSOo, NaHSOo
vo s.

Piroulft tru - H2i2O7. isult tu;usu s,tlfat tuus itB kiikrd

oksidinin (VI) qarlrqlr tosiT mahsuludur:

l| /, || /o}l
S/ \S /
rk maddadi, t., = 35'. Su ila qagllrqlr
"..:lIll
tosir zamanl sulfat ttlrusuna qevrilir,

H2SO4 + SO] =

H2SrO,.

Hidrosulfatlaqrzdtrmaqlapiosulfatfurusunn II2S2o?
drrzlannt almaq l:

2Na HSO.

= Na2S2O, + -:{r

mrtr artdrqda ,rsulftl rglr 1 sulfat anhidridi va

sulfatlar omola gtiirlr:

NarSrO,, = Na2SO1 + SO}

Pirosulfatlar su i[a rr:aksiyaya girdikdB yenidan hidrosulfatlara

9rililr:

Na2S2O7+H2o=2NaHSoo
68

rslft trusu - 2Sr suit furs elektrokimyvi oksid-

lagdirmakla almaq l:

2HrSo1 =H2S2Os+2H0

Katod zid reduksiya olunaraq hidg qazr kimi lrr. d

zrid hidrosulfat anionu oksidla9ak avvalca hidrosulfai radikalrna
sr isa dimrlgrk diperoksosulfat furgsu
9ili:

2HSO4--2e-:2tISOu
2HSO. = H2S'O5
Peroksosulfat rglt xlorsulfon mrgusu
qatltqlr tasiindarr d ltlr:

Ho_So2-{l

Ho-or-{l
=

2tiCl

r-

1Io_

-{:

Hcl

ila

hidg peroksidin

I{o So2--o-_o (S,)

Cl_oz{)H

S2____s"__

(H2S2os)

Peroksosulfat va r tru - I{'SO, dipeoksosulfat turusu

ilo hidrg peroksidin qatt mahlulunun qargrllqlr tosirindn do almaq lr:

H2S2Os+HrOr=2H,SO,
Peroksosulfat tuEusu kristallik (t",= 47"), qvvtli oksidlo9dirici
ssl malik olan mdddir,
rksslt I{rSO. (r tuIuSu) Y dipeksosulfat furglt va
ilt qurulugu a;arda gstaildiyi kimidi:

liot)
ll
tt

,;r1

"),1l
qurulu;u

,}..l

r-

| /aJ
,:tp
\ S'
,
// \
0,

/,
;
-/, \
l7''

- ,l,

L
I

()

-()

r,l

l.,,)

\\ /,,
cr

,/"

I)

s,

\n

0lJh

\
if,,,,
\
_t\ () .-

tI

/'\

/a/

],

Bu trgulrl
ksid kirtiklrii mvcudluu il
rktiz dili.
Diperoksosulfat tuqusu kristallik nladddir (t.,=65"c), asanlrqla
HrSOo
va , rgltr, Qox qiivvatJi oksidl;diricidir:
69

Kkiirdiin hrlogenlarla irlgmIri,

Ktiki-ird yoddan ba9qa bttin

hlgll birba;a il9rk mi.ixtalif biTloqmalar ml gtii,

lglr arasrnda kf*iidl an 9 irlgm tl gtir flOrdu,
galir, Bu
Kiilciirdlo- fliiorun birba9a qar9rlrqlr tsii noticasincLa SFu amala
zarl:rzr- az miqdarda S2F, vo S,Fn qartgtqlart olur,
SFu - qazdr, -4 tempt:raturda siiblima edir, -];0" tmrturd va

tazyiq altlnda riir. Kimyavi cahatdan inc:rtdir AGor,r, = -1 [03 kC/mol Otaq
t"-p"rotu.od" lrl, qo lilrl va su ila ksi gimir, Kiiirdiin
heksofliioidindo kiikd atorru Sd2 hibid vaziyyatirrdadir,
srF,q kimyavi htd ,'aai, zaharli mdi, suda tdi hidroliz
edir, yksek tmrtuld qwatli oksidla9dilici. va fllqdrt

F
gtjr. SF 9* ksi cabil qazdt, su ila leZ :9lrq SO, va
amolo gtiri.
su ila
S - mdi, -3ff ttd ryi, az davamlldtr, SClo
hidoliz di:

SCl4+3HrO=HrSO]+4HCl
Otaq tmtrud r9llr:

ScL:

Scl,

tijrmli
oridilmig kkiidiin xlorlaimast zamant onun di- vc ml
mi golii. kiikrd dixtorid davamstz madda ,llduundan todrican
r9lrr:

2SCl: SrCl, + Cl,

SrCl, - mdir, -74

-mhrrd

ariyir, 13l}" temperaturda iso

qlr.

'

'

isa
S - qr..r", mayedir, -7 3" tmrtud riyiT, 50" temperaturda
qaynaylr. KiikiiLTd dixlorid a9ardakr ksi iizr hid:,oliz di:

2SCb + 3r = H2SO] + S + 4HCl

k0dii kshlgidl da mvcuddur:

4: Socb
SOCI2 - tionil Klorid vo

So

oksoxloiddo kiird sp]

Rangsiz mayedir (t.l :_ l040C, to",

qurulugu agardakr kimidir:
70

kiiktird

hibrid zitiddi,

760),

|J.

rf

17

28

1l
9]

Cl

Cl

Tionil xloTidi gstarilon rksil zr rla almaq l:

So, + 6,1, : So ]l2 + PoCl]

Sor+561r:So,]Ir+So,
Su ila hidoliza urayrr:

SOCi,

2r =

_,S +

2Hcl

Demali, SOCI. srlfit fur;usunun l anhidididir.

SOrCl, - sulfuril lid, kiikiird diokscxloridin qurulugu
a9ardakI
kimdi:

itt%,"9'
/.,t

Bu birlagma verilmig reaksiya i.izro alrnrr:

SO,,r CI,= 56,61,

Zaharli_ mayedir, boucu iyi dr, -54) tmtrd

rii, 69
tmrfurd qIr. Hidroliz dk sulfat
vo id trrr;ulannr ml
gtii:
SO2CI2 +

2r

= H2So4 +

2HCl

Tth,iqi. So2Cl, sulfat turgusunun altnmastnda, kaugukun

wlkla;drlmastnda geni9 tatbiq dili. HrSO. mil,7on tll
MbB-do istehsal

edidir. Slft turyusu tirI

rlri, viskoz ipayinin, , lll va
dm maddaloinin istehsalrnda genig totbiq
Byri Ji HrSq,

"airir.
ir.slr metal va qri-mtll, ba9qa tur9ulri
allnmastnda, neft
m_hsulll mirl
l tmizlsid istiiado luur.
Ca(HSO.)r, NaHSO, NH.HSO, selliloza iltehsaltnda,
tt"riro, .zHro
ftqfi iglid filtoemulsiyada reduksiya olunmamt9
AgBr k

edilmasinda (komplels irl9m gaklind) vo iababtdo

totbiq edilir.
g +2Nrr9, ,= Na.,[Ag(SrO.)r] + N

Ktiktirdiin 9oxlu ;Tiqdarda digr irlgml dB kimyvi

ktikd

geni9 tatbiq dili.

71

SELEN YRIMQRUPU ELEV1ENTLORi

7s]ase; l27,65?Te, 2o9s4Po aiddir, ll

Selen mqr elementlarina
iimmi lktr formulu ,.,nsznt'ndo kimidir,
verilmidi, VI qrupun
Bu elementlarin bazi xassolari 2 saylr cadvalda
oksigen va ki,iktirddan selen yartmqrupu lmtl
tii"""r
"lan
potensiallartnln nisbi
ke9dikc atom diuslrtt rtmsl ila ionla9ma
elementlirin
kigilmsi 9 rrr va uul alaqadar lq
"t.Ktro."ntiyln
Eyni zamanda kiikijrdd tetlura getdikca
-.i"iq *".r"r.; giilir,
qiiwllnir, g
.a'.i.,r.rir.q. Jrl,ij oksidla9dirici xaSSala
drli il9mli dh 9 reduksiyaedici

uir.

(+4) oksidlgma

gdstis, selen va tellurun i tipti irlmlri

koord,nasiya ddli 3
lrii;ii.r. Kiikiird va selen iigiin xaTakter

*u.."t"'

rdir,
va 4, tellur tigiin iso 6, bazon d 7 8

(-2) (H,Se, ,
.t" va tellur iigiin xarakterik oksidlagmo dlri
va telluit tuT;ularr - H,SO,
va l duzlan), (+4) (SeO2, r, selenit
selenat vo tllutl),
ilrT"OrJ, t-Cl 1S"O,, irrS"Oo, . r,
Poloniumun irlgmli az yTanilmiqdir,
Selenil8l7-ciildJeksYakobBeTseliusSulfattu9usuistehsahtullanadr rmidi,
ttld ll u "selenium"
Fs iozef llr
Tellur latrnca "tellus" " demakdiT", l782-ci ilda
pToblematikum
u qrll surld tapmrg, lakin u adtnr urm
inanmamtgdtr, l il sr
"gtibhbli qrzrl" qoymu va yeni lmt olduuna
rti QenTix lrt (l743-1807)
tiiSBl B"rrb "ninesitetinin rfssru
di, l889-cu ild
siibiit etdi ki, bu element yenidir ona tellur adtnt
polonium
iu Str,r i radioaktivlik hadisaloini t!k
12 saylr
xassalari
bazi
ebmentini kgf etmidir. VIA qru elementlorinin

cadvaldo rilmi9di.

Se va 1,10Tabii eytihailarr: Yr kiirasinda kiitla payr ila 8,10-s%

'ynTevardtr.Poisaurantnpargalanmamahsulukimiuranminerallannda
mlumdur, uld
ci,izi miqdarda mud lu. sli tabii izotopu
goxlu sayda siini radioaktiv izotoplarl
9* i0%1 yaytlant .oSe, Selenin
"n
iq.ii.ind. 1aSe (,72: l27 giindiir) miihiim ahomiyyot kasb dir,

Selenin irllt: AgSe

umit, PbSe

beselianit.

klaustalit, Cu2Se -

llu 32 izotopu mlumdu ki, bunlardan skkizi stabil iztldrr.

Tellurun mirllt: ur - kalaverit, (Au, Ag) r - krit
AgAuTe., AgrTe va s ralumdur.
Selenin telluI r mirlll sanaye homiyyati d.
Se sulfidli lil:zlanda izomorf qanlrIq gakilda toplandltndan
filizloin emah zm r istehsalat tullanblarnda tlrlr. Bu da <!z sid Se almaq q 9ll ''mml'' ehtiyah lur.
hm iisllrl: sl sd hmsl tigtin xammalr nikel vo

misin elektolizla tlizlmsi, sulfat rtls istehsalt zamant kkiird

qaztntn allnmasl, sel. ilrz - kalz istehsalr, hmgii mis vo mis-nikel

filizinin emalr, qur-rgunun tmizlm pseslarinin tullantrlanrndan
(glak) ld dirlr. is ehsal psesinin ilk mhlsid Se va
dl
E+l 9ri, sr iso srda holl dk SO, urmql (qh

reduksiya edilir.

HCl miihitindo)

Seo, + 259, + , = 2H2So4 + Se

Se + KcN +HcI =, Kcl + HcN +Se

Bu zm wl se hr, sr trkibind se va l mahlulu

durulagdrmaqla ;Ltlt. selen va tellurun darin tmizlonmasi krs
rktrlrd rektifikasiya tmkI rrlr. lrom da zonalr itm iisulu ilB
tmizlBnir.

sslri: iikii ldsn selen mqruu

ke9dikda qeyi-metaIIlq xassosi zltr. Ki.ikiircl
- dielektikdi. Selen vtr tllu i9iin isa q,,
metal, mkgirii va metal gakildayigmelari
mlmdu, fiziki xaslsolorina gr vo Bi
ox9adlT. Sl vo t }liu kTistal quruluglr
spiraIvari zir goki.lidi. Spirallar i-i
ll diiztiliil.
Sil daxilinda k lvaIent lq, sil arast
iso V-dr-Vls qv,lalori tasiT gsti, u

gtiro de lr (Se l ) ist

a9ar

tmtud iilr,.

Se va iigiin ri 9 allotropik ;okil.

d1';;mli mlmdr. Selenin davamlr ak.t4, Heksaqonal sl
9akildayi9masi boz - heksaqonal selendir. , tellurun qurulutl,

vo

2lyc

tmrtd iir' 685 tmturd qaynaylrl sIxlrr = 4,3

q/sm-dir. li eyni zamanda qtrmtzr mrf qara,gii9avari modifi-

sil da muddr. Boz-heksaqonal giigavari selen rtmk-

giriidil. Selen rlrtd Ser-dan Ser-ya qdr qangr.q molekullar Se*,

gevrilmasi
6, Seo, Se, lr. mtrd aSllt lrq selen molekullarlnln
a9ardakr kimidir:

Se, <+ Seu )

Seo

Se,

Se

Kiiki,irddn forqli oiaraq, selen iigiin l i temperatu hiidudu yoxdur ki,

620
oTada onun orintisi yalnrz tsiklik molekullardan it oIsun,Seleni
rtl,620tempeatrrra qd qrzdrrdrqdapolimerla9m daracasi va zliiliik
920 tmrtur itrlld iso azaltT.
Telluiki modifikasiya cr - va - ;aklinda rast gli, - heksaqonal tellur adlanrr, 3540 temperahrTda - 9ili, Metala r gilmiiii
Jg rk maddo otan heksaqonat tllu 449,5 tmturd rii, 990
selena
tJmrrurd qlr. Tiind qhvayi rengli mrf. tllu, mr
ist az davamir otub, artrq 25 tmturd lreksaqonal modi-

rkasiyaya 9i[i. Selen va tl]ur buxaTlaTl ),iiksak tmtuld osason

sq vb ie, mlkullrld itdi. TeltuTda kiikiird va selena ist
meial rabitosinin payr daha 9 olduudan. u na bark va da m
(n
fazada tsiklik struiturlan olmadrr halda, selen va lellur rlrrd Se"
= 2-9) " S (=2-7) mlkull mtivcud lur,

vln qrup

lmtlrii S S-+ istiqamotindo dksiyaediciliyi rr, oksidlgdirici sslri isa zii, llr adi 9ritd
suyu tdi rgll:

+2HzO

TeOz

2:

kistallik selen is 150 tmrhrrd bela suya tsi tmir- se va z

rld rk mahlul ml gtiri. iikiid selena nisbatan daha qiiwtli
oksidle9iicidi.
Se, va I birda9malari olduqca zaharlidir,
Birlagmalari: Selen vo tlhr hidgI HrSe, . ml gtiirlr,
va
Laboratoriyada bu birla9malari almaq iir;iin toz halrnda aliiminium
edirlor:
seleni putada dr, sr isa altntnrg AI.Se, hidroliz

2t+3S=lrS.,
Al2Se] + 2 = 3Il2Se + 2]()1

HrSe - 65 tmmrd rii, 42 tmrtrd qlr, galmoz iyli, zhrli qazdlr.

74

Hidrogerr

ila tellurun

G1= 85 ar_,.

irg qargrlrqlr tasir reaksiyast getmir,giinki

Lrtrid r utd gcistarilan iisul ila HrSe kimi sintez dili.

Orima tmtur -49, qaynama temperaturu isa -2oC-dir. Xoga glmz
iyli zhli qazdrr.
HrS - HrSe--;HrTe istiqarnatindo dksi lm qabiliyyati tl.
Sulu mahlulda HrSe va r havatrtn oksigeni ila siiatlo ksidl9irlr.
H2Se 2-i sulu mhlullr tr9d. r dig hidg
xalkogenidlara nisbatan daha qiivvatlidur. HrSe iigiin , : 1.10-1;
K2=1.10-1I, r iigtin isa , :2.;6-1 r: t.t0-' rdir.
Hidrogen selenidin ml va tu9 duzlarr mlumdu r is q
rml duzlar ml gtii. Bu lmtlr 09iin poliselenid plitel|idlr mlmdur,
oksigenli birlaa9malori SeIen tellurun , vo , tiPii birlamalii lmtlri oksigenda dlmql alrrlar. Sr-S2J2 istiqamotinda turuluq xassalari ziflr, l ki, , mftr xassBli maddadir,
, qlilrl yana;t, tu9ulrd da hll lrq okso- dtlar ml gtiir.
Oksidl suda hall olaraq selenit tellurit furlrll ml gtirirlr,

, + 16 =11rg9,,
2, ancaq duru mhlu]ld ill. Qatt mhlulld r,
nHrO gkiir, Bu t9[ a9ardakt kimi altnt:
3

4N + 2: 3l{2EOr

4NO

(:

Se, )

S+a-don forqli olaraq, 'Sc+4 va |1 9 oksidlagdirici xassolor

eduksiyaedici ssl ist daha rktikdir

2]

+ 2H2SC)r

H'SO, ->HrSeO3

2HrSOo + + I{ro ( = Se, )

r, istiqamtinda trul qiiwotliyi azalrr:

BunlaT iig mfiq olaraq ,-i qiymati: 2,|0'1i 2,|0-i 3,10-b lr.

Selenit tuusu arttq zaif asasi xassoiidirH2So] + Hclo4

-.-

[Se(oI{J]+(ClQ)-

Tellurit turusu ,, isa tam tft xassolidir.

Metallann selenitlaini H'SeO, rhluluu ssll trllgdrrmql,
tellrrritloini isa r-i qalavilard hall tmkl lrrlr. r, iigiin
izopolibirlagmolar d mlumdu r,, (r":2,4,5 , nr" = 2, 3,4, 6).
75

SeO, , . - selenat va tttut anhididlaridi, Kalium selenatr S ila

qaynatdrqda ltrr:

KrSeOo + SO,

KrSOo + SeOr

l80T tmtd SeO, 9ltr:

2SeOr=2SeOr+9,
Selenat tuus il selenat anhidridinin
tgsu ltr:

S.

+ HrSeOn

qarqrlrqlr tasiindan piroselenat

[IrSerO,

S kistallik maddadir, l2l"C tmtd ilr, l8OoC tmrd

iso r9ltr.
Suyu giddatla udq HrSeOo selenat turgusuna 9t ili. Selenat tuqusu
meta- fmd md oldtlu halda, telluTat turL su iigun rt- frm
daha rktrdi. or1o-tellurat tuqusu qrz:d rrldrqda rglq
tellurat anhididini ml gt, ir:

6=r+3r
sarr rngli rk madda olub, suda 9or zaif hall lr. iki
modifikasiyasr mdd , ulrd yalnrz iri idildikda qlilrl

ksi giriT:

+ 2

24 +2

Selenat nrrgusu (HrSeo) vo tellurat r:uquu (l') + va basit

maddolari qiiwatli ksidl9djiilrl oksidlgdirmakla aIrnrr:

2 + 22: 24 + 2

l + 3r

uI + HCl

H2seoo vo rangsiz kristallik nladdaladir. sulfat tur;usu kimi su

il btiiTr istld qaTrgrr, lakin 20 tmrtud yalnrz 25%-li mahlul
omola gtirirlr. HrSeOo qvvatliliyino gr sIfat tuusuna tl9r:
1.10-r, isa zif tr,rrgudur: Kt 2,10-8, Sltl sulfatlara
r, telluratlarla isa HuTe()u tmlri Hmi rl1 [r, HrSOn nisbaton
HrSeOo va HuTeOu daha qiivratli oksidlagdiricidirtar, HrSeOo 9 qtiwatli
oksidlo9dirici oldundan, Hr]l ila aardakr sm ti:,r reaksiyaya girk

, =

lr tr:
76

HEo4+2HCl : H:Ec)r

CI, + 11,6

Polonium stini sul ilo [tl, Gijmtiii rangli yumgaq metaldlr.

oksigensiz duru turulardan hidrogeni glrl.

Po+2HCl:PoCl2+H2
Polonium qatr itt luusu il ksi girk polonium niat ml
gtiir:
+ 8HNo, = Po(NO,)o + 4Nor+4H2O
Selen teIlurun iSa itt tuusu ila reaksiyasl zamant 2S, 2,
lltr.

, qaloviIarda yalnrz kztdikd hall lr. urgll is zii osasi

oksid kimi rr:

, + 2[1156

Po(SOo),

2r

Selen tmqlu lmtlrii halogenli irl;mlrii irg

elementlaindan sintez etmakla almaq lr - SeFu, SF, Se2Clr, SerBrr,
Fu, F, TeClr, r, vo s. irl9mlri i zamanda yksak
ksidl9m dli halogenidlari xalkogenlBrla eduksiya etmakla,
xalkogenlarin dihalogenidlaTini, dioksidlini lrl9drmql da almaq
l:

Sexa+Se=Se2x2
ErClr+CIr=2EC1,
2 +

ccl4:

14 +

Selen hlgidli kiikiird halogenidlarina t birlogmlardir.

halogenidlari isa dzlr zdi, Poloniumun halogenidlori iso tam

dzldr. Selen tmqruu lmtlii telrahalogenidlori turqu xassali

irlgml olduundan suda isl asan hidoliz dk tur;ular

ml gtirirlr:
SeCl4 + 32 = 2S + 4HCl

lr eyni zamanda metal hlgidlri ilo d reaksiyaya girk

kompleks irl9ml BmaIa gtiirlr:

F4+I]=[F.]
F + 2F == r[FJ
1,, +

2KCt

Kr[PoCto]
77

[S[lr va [F]r kompleks ionlantn

quruluu diizgi,in oktaedra,

lkt c0rii oktaedin

[Fr]- iuu qurulugu is<l, (IV) lmmiq
tepolorindon biTini hrtdurrncLan, imid uyun grllir,
SeFu vo Fu kimyavi cahatdan davamlrlrqlanna g SFu-dan geri
qhrlr. SF suya miisil-i giira SF,,- ox9ardr:, lakin , KL Na2S2O.
sulu mhllld rgl. Fu giin orzind tmmil hidoliz edir,
Tellur 9ii ir sr subhlrlogenid| Te"Hal, millrmdur, Bu ilqmlr
tetlur ilo halogenidlarin biTb;r9a qargrlrqh tosirindan rlrnrr, Subhalogenidlar
atomlarrndan ibarat hmzirli mrjvcudlu!;u il rktriz lur,

Selen giin oksohalogenidlar da mlumdu vc bu irl9mlr tizvi

sinte2d genig istifad dili.

SeCln+SeOr=2SeOC1,

EoHal, tipli lkgli oksohalogenidlori dliimmig lkt ctt-i

olan piramidat qrrnrlug il ktriz dihr, Bu ir[9m[r hidro]iz dk
tul omala gotirirdiklarirra gr hlghidridI aid edilirla:

+r=r+ HCl

ditldiriil va

tli haztrlanmastnda
istifad dili. ZnSe, PbSe, , CdTe, l{gTe, BirTe, rrmkgiii olmaqla
termoelement, giinaq trulld, GaS, GS fotcmiiqavimat kimi tatbiq
dili. Sink mqru lltlii selenid lelluridlari geni tatbiq
sahosina malikdilar. Bu il9mlr selen 1:imi fotoelement
ftrzstrlrd (ZnSe, Cc,Se), maqnit shlri.i olqiilmasind (HgSe)
istifado edilir. srm va llismutun selenid va te luidlri tlktik
qurulan ii asas mtrildr.
Molibden lfrmt diselenidlai rk tifiksi siirtklar va
katalizator Hmi totbiq edilir
Qallium qurugunun Tonoselenidlari - lazeT rtiIlrt kimi istifada
l. , - lzr texnika;rnda optiki qti;anin taTkib hissalarindan biridir,
Mina giig selen l etdikda, l qrml. g tr[r,

Tatqi. sl

78

tlmr

 QRUP ELEMEN,ILaRi
Di sistemin V qIupuna iki tipik element azot, fsf va s m
qrupu elementlari daxildir. Bu e]ementlarin lktr qurulugu iig qoga_
Iagmamrg elektrona mirlik s'] kimidi, Qogala9mamrg -lktrl iig
kovalent lqi yaratmastnda igtik edir va r:la bu sd da VA qrup
lmtli il9mI rid -3 +3 oksid.agma darBcasi gtistairlor.
Vakant d-orbitalrntn nlcivcud[uu s-lktrlt rmtlqmst tigiin
imkan rdtr 9 qrlg;rla9mamrg elektronlu s]d quruluqu ml galir. Bu
tipli kegid fsf, rs, siirma iigiin gox asanhc la 9 verir va buna g do
lr rktik +5 olisidla9m dli irlqml amala gtiirlr.
Bismut rl9mlridrl demok lr ki, yalntz +3 oksidlogma darocsinda
mtivcud olur. <l azot \/ qrup elelnentlari sd xiisusi
r
tufur. Azot atomunda errerji baxtmtndan olveIi;li l vakant orbitallan
olmamast s-lktlrtt rmtrlmSlr qeyri-miimkiinlynii
mii edir. Azot (\) ilqmklri az davamlt olub, yalnlz N - , N _ ,
N - N lqIri olan :lm mud lul. Ela bu sd d N (V)
irl9mlri fosfor v,; arsenin u ililmlid sasll sutd
rqlanirllrr. V qrup lmtlid ii9 qo9ala9mamrg Iktru olmast,
lrt basit maddala da hm ziri hm da miistavi qrullr
ml gatirmsi iig ;mk dtr,
V quu tipik elementlari olan azot vo fosfor sslri g<ir iriirid kaskin stdr, fqlirlr, Bela ki, sit madda oklinda azot qaz,
fsfr is rk madda<tir. VIA qrupunda da tipik lmtli amala gtidiyi sit maddalaTin qrqt hIld ,ryni vaziyyotin m9ahirla
edilmasina mr1, oksigen kimyavi hlrtd kiikrda nisbetn
9
faaldlr. V qd isa bu iki elementin sslrii miiqayisosi g<istorir
ki, bsit madda kimi fclsl kimyavi cahatdan irzota nisbtan daha aktivdi.
Bu da molekulyar azot]n (N2) tll dissosi,7a entalpiyaslntn mlkl
fsfr () z 1,5 ,Jf byi-ik olrnasl ila lqdrdl. Lakin qeyd edil faktorlar yaInrz h;i lmllri ml gatirdiklori basit maddlara
idddi. Atomar azot ila fosforun niiqayissi, azotun fsf ist daha
foal olmasrnt tasdiq ed r (azotun NBM 3,0, fsf 2,1).
xassolaindaki miihfim fqlr mq, hr iki element canlt vo
bitki tmii osas torl:ib hissalarirrdndi.
79

AZoT
Azot hayatslz(pnanca "" ikr, "zot" - hayat), yani inert demakdir,
Bazi limlr belo hesab dirlr ki, qadim d<ivriin asas dillaTi l lattn,
(alfa, alif),
va antik yahudi dillii lifllr irii harfi "a"
i'zot" is bu ii9 lifr ttt hflrii ("zet", "omeqa", "tov")
birtagmsi olub, bir rd "azot" sdziinii amalo gtiir. Latlnca azotun adl

nitrogeniumdu ki, bu da 9r douran dmkdi.

Belo hesab dilr , azotu gotlandiyalr kimyagr Rzrfrd (i749-1819)
l772-ci ild kof etmidir. Ela hmi drd , eele, C.Pristli, Q.Kavendig
bela ir fik glmigl ki, m ssid s qalan qaz - hyat va

m 9ii stz l - "mefinik hava"drr,

iii df Lavuazye l772-ci ilda bunun fardi qaz olduunu siibt va
tasdiq etdi.

z: ni.ivasinin ykii +7, tm ktitlosi l4,007-di. Elektron fmulu vo

sxemi lsz 2s2 2] kimidir.
zp

2jEE

" t
.N

lmmrg vaziyyatda azot atomu 9 qo;alagmamlq 2 lkt va qoalagmrg 2s - lktIt ila xarakteriza dili. Azot
tm 2 - orbitalrndakr qogalagmamtg lktrltt hesabtna miibadilo
mexanizmi ilo ii9 kovalent alaqo bilir va bu baxlmdan da tig
xarakteT hidrogenti irlgm amnroniyakdtr - NlIr. Azot atomu ikinci
d elementi olduundan d -msi7si yoxdur va buna g da
heyacanlanmtg voziyryatda 2s - elektronu promotorlamrT. Bu elektronun =3
ritlr kegidi 9 iik rji msrflri talab di va yeni alaqalorin
lmr. u
rmsl hesabtna amole galan enerji belo ke9id gii kit
lq, 2s Dijrdiincii
gti do zfu maksimal valentliyi dd rr,di.
qeyd
Lakin
lktrl hs dr- akseptoT mexanizmi iizro tr.

etmok lazrmdtr ki, azot N+ ion vaziyyatinda drd lqi hamlstnt

mbadilo mexanizmi ile rI gtiir. AZot (-3) -don (+5) - kimi biitiin

oksidlagm dlrii gstrir, ulrd an 9 ktik l[ (-3),

(+3) va (+5) -dir,
80

Tabiatda azot: Yr kiirasinin 0,4% (klitla ila) azot, ciimlodan

tmsfrd asas kiit|ati 4.10|5 t l, ?8,0.;% (hml) azot ikiatomlu

molekul gklid topllnmldl, ilgmIr gklid azot ss grIr

omol gtiir. Mtihiim yatagl Qiliddir - NN| - 9ili grsr, bundan ba9qa
htnd gorasI - N r 9 sl - CatNO,,), kimi mirllrr da
mlumd. Canlt qizrlri torkibinda - ziillIlarda azot rdr ki,'bunsuz
ht miimkiin deyildi-. Azot eyni zamanda t:fti (-1,5 %), daq'kOmtirti
(-2,5 /") da tokibina daxil olur. .ztl iizvi irld9mli giiriimosi
yanmasl zamanl saIba;t azot va tdrmlri olan ammoniyak, ztu
oksidi dioksidi alrnr:. Azot ksidlii suda hll olmastntn son mohsulu
glrdlr ki, ul dz bitkilar tarafindan mlrimsilrk sd canlt
orqanizmlarin tarkibinrl ke9ir va ziilal sintezinin sS komponenti kimi
9lxrg
dir, sd iizvi rddlri id pargalanmast naticasind azot
molekulyar gakilda tlsfr daxil lu. Beltrlikla d azotun dt vo
tmsfrd onun toplarrmast 9 veTir. il9mrll
9aklind i balanmrg
voziyyatda azoh]n bltl ilr tfitl mimsilmsi atraf mtihitda azot
ilgmlrii gatl;m rnrazlltna sabab lur. ]u qarlslnl almaq gii
si gkilda azot il;mIrii daxil edilms, vacib msllrd iidir.
baxrmdan ammoniyakln sintezi u katrrlitik oksidlB9mosi kimt
qargtstnda d mhiir rlmId iidir.
Ahnmasr: Laboratlriyada azotu ammoniuln xlorid ila natTium ititi
qatl mahlullarlnrn qtzd rllmast ntii]asindo alllirr:
NH4CI

NaNo,

NHoNo,

2I

,<)

NH4NO.2 = ]t,

NaCl

Laboratoriyada azct ham da agardakl tenniki ksilr noticsindo

lltr.

(NH.),Crro,

: N,

2N2o:2N2+02
u -t 2NH,

-- I2 +

4ll2o

N; + 3Cu + II2
5Mg + 2HNor : Nz - SMg(NoJz + z
=

Xi,isusi tamiz N2 natrium azidin tmiki

:lmql ltl:

2NaN,:2Na+3,
Senayeda azotu m), havanl ektifikasiya, etmakla alrrlar (tq.(2):
-lE3nC, tc"r(NJ = _lg(Pc). Bu z m flzada oksigen (% r) qaz
fazastnda azot qahr.

8'|

Flziki xasslari: Azot - iysiz' Tangsiz, dadslz ( t.. : -2ltrc, t""r= -1960)
qazdrr. rk azotun iki atlotropik modifikasiyasr molumdur - , difiriu kubik, - modifikasiya iso heksaqonal kristal qafsino malik
olub, mlikl quulugludur, Molekullar arasrnda zaif v- der-vaals
qiiwolai tosir gStrir. AZot Suda va iizvi hlledicilarda pis hall olur,
imi sstri: Azt molekulunun quulugunu zrd keqidikda

vu

Mou qli - nazarindan u moledaha davamltdtr bu da molekunisbatan

kul baiqa iatomlu mlkllr
lyar azotrrn xassolaini mti ediT, Bela ki azot molekulunda tmlr
arasrnda 9 qat olaqa muddur va bogaldrcl orbitalda elektron yoxdur, Bu
da termiki davamlrlrtnl tamin dk, dissosiasya entalpiyastnrn 9,
byiik qimtlr malik olmaslnr (alaqa ene{esi 94l kC/mol) izah dir, Azot
aydrn grtiiiLr ki, hm

hm da

va

m ssii getmasi i]gijn arait rtmlr, otaq

imrtrud ancaq litiumla birla9ir vo btr slr lmtll komplek
omlo gtiir- yii.ksok tempeatrrrunda N, aksanyyot metallarla intensiv
rksi girk nitridlar amala gatiiT. tmr N (elektik bo9almasrnda

ml

alrnr) faaldr vo otaq tempeaturunda mtIlrl va qi-mtlll irl9ir,

Azotun hidrogenli birdqmalari: Azot hidrgl ir 9 birla;mo
omolo gtirir: N (mmk). Nrl{o (hidrazin), NH,OH (hidksilmi)
HN. idg azid turgusu), Bunlardan ba;qa ir srra irlgmlr da
mlmdr, lakin lr davamstz lduqlrd ktiki ahamiyyota malik
dill,
Ammoniyak N, azotun xaatrkteristik hidrogenli ttiramasidir,
z kimyavi tabiotina gr , hidrgi nitrididir, Bu birlagmado
azot Sp] hibrid vaziyyatind olub. iig hidg atomu il -lq
mlikdi (<HNH :
dt. Ammoniyak molekulu tetraedrik quruluga
tOZ,301, TetTaedrin dordiincii topasi azotun liimmi9 elektron ci,itii
trfid tutulmugdur, Bu da anrmoniyak molekulunun yiiksok
rksi qabil olmasrna va kimyovi htd doymamtghrna s
olur. Eyni zamanda ammoniyak yksak elektrik dipol momentina malik
olan lr molekuldur, N,-H alaqasinin polyarllr m va rk
halda ammoniyak molekullal rstd hidrg alaqasinin rrmaslna sabab lur. Ammoniyak moickullartnrn llrr v r yiiksok
dielektrik niifuzluluuna malik olrnast m ammoniyakl keyfiyyatli
haltedici kimi mii di. hz r ammoniyak susuz mohlullar
kimyastnrn tomolini qoymugdu, ammoniyakda qolavi va qolovitrq metallar, k0ki,ird, fsfr, yod, i srra duz va tu9lr yaxqr hall
lrl. Lakin ammoniyaktn dz-6ziin ionla9masl 9 kigikdi:
82

2NH,

<-l NH4+ +

NIl"-

Ammoniyak ii9ii -500 tmrtud ion hasili:

N+], [NHr-] =

19-

ammoniyakda NH.+ tmlri -mmfu9ul <izlerini fur9 (

r+ zr), NHr- tmlri - mmssl isa asas ( - banzor) kimi
rrlr. Bela ki, NIloCl, Ntl4NOr. (N[Io)rSO. m ammoniyakda qtiwatli
tuTgu, NaNHr, Ba(NI{r), qvvatli asaslardrr. Sink vo ali.iminiumun
dihidonitridlari Zn(NH)r, Al(NHr)] dzlarini mftr irlgmlr Hmi
lr. NH, tmlri midl, NH:- trmli isa imid[ dltrl.
Ammoniyak suda 9 yaxgr hall olur: 00 temperaturda ir hm suda
1200 hm qaz ;akilti ammoniyak holl olur. Bu zm su ila ammoniyak
molekullan srd mlkllr arast hidrogen lqli amala glir.
Nozari baxtmdan bu zm bu alaqolor iki mexanizm i.iz r ilr:

I".
lI-N
/
l

0,978 r
,....-.........

II-

lI
:

va

I\

j\

0,3l5 r

--
I

IJ

mmik molekulunda dr sslri suya ist daha qiiwtli

olduundan, suda is - olaqosinin ammonivakdakt N-H elaqasina
zr llrll atlq olmasr, molekullar rsr hidrogen alaqosinin
birinci mexanizm iizra yaranmaslna sabab lr, m| galon alaqo daha
boyiik rji va nisbaton qrsa olmast ilo rktiz lur. Ammoniyakln
sulu mohlulunda gedan fiziki-kimyavi proseslari a9ardakr kimi ifado
etmak lr:

I\Ha

K=o,l _ NL1|Ij1 * =|0-!

+ r ]:: N "..-.-.-.-.. l lol I ;..-* NH,'

_]

Hidroksil ionlartntn ml golmasi hesabtna ammoniyaktn sulu

mhlulunda miihit osasi Iu:

=N+] [-] 4NHr.H2o]: l0-5

83

Mahlulda NHo+ - ilt qargrlrqlr tsii noticasinda da

NH, 2 molekullan yaranrr. uIr 2511d2 <rlkullr rsl hidogen
lqlri md oldu iigiin ammonium hidroksic d) NH.OH kimi
ion birlagmasi (suda oksoniumhidroksid . m ammoniyakda
ammonium dihidronitroniur NN2, l-ridrogenfl iic ridin sulu mohlulunda
flium hidoksid rII otmadrt kimi) mu<l deyit,
,
Ammoniyaktn sulu mhllld NHI,H2O (t,.:-77"C), 2NH] 2
(t..=.78"c),NH3.2H,o(t".:-97"C)tiplikristalohidia:larayrt[rT.Yalnrzagat
tmh.rlrd davamlr ola:r bu mddlrd su vB z mmoniyak mlkull
ir-ii ila hidrogen lqli ila birlagmi;lar. zirlr d iiz rld
hidrogen lqlii ktimolli ila iig olqlii foza qu lu9lu struktular amola
gtiriilr. Betolikla mmikt sulu mhlul }IE.OH kimi ir[gmi
mvcudluu hesabrna deyil, ammoniyak molekulundl azot tmuu xOsusi
donor xiisusiyyatlrino gti osasi xassa gosii.
Ammoniyak mohlulunda mziti saa ynaltrnak ii9iin malrlula tuu
l etmak laztmdtr. zaman amirla galon t irl9mlr ammonium
dzl dlr. Ammonium ionu va onun ksr du:lli,Tt rangsiz m,ddldir,
rk halda ammonium duz[an i alaqali mddltl xas olan qurl;lr
ml gotiirlaT. Ela u gdr da bu ir|m|r suda yaxt hall lq

demk lr ki, tamamilo dissosiasiya dirl. NH,, ionu tetTaedrik quruluga

malikdir va bu ttdi mrkzid azc,t, tlri(l isa hidg tml
yijk btitiin hid,ogen tml arastnda
rlgir. mmium i mijsbat
ionu
ila kaliuln ionunun rdiuslt 9
lmrgdt. mtium
yaxrn (u olaraq 0,142 va 0,133nm) oldurrndan lrt drrzlanntn
xassBlari da grdtr.
Ammonium duzlarr teniki cahatdon davamstz mddIdir, Duzlann
trkibino daxil l anionull xassalarinclan astlt lq, bu duzlar mOxtlif
ciir 9lrlr.gr i oksidla9dirici tuqu mqlidirs, onda
ammonium ionundakt azot (|ksidlamyo maruz qirll:

N] =N2O

+ 22

Bu reaksiya zamant mtium ionundakr azot n:trat ionundakl azota 4rk oksiilogir, oksidlopdirici kimi 9rxrg d itt azotu isa reduksiya
olunur. oksidlagdiici xassc, gstrml) turqular mmim duzltt
termiki glmsl zamanl mmiIr va turu lttr:

(NH4)1PO4=3NHJ+H,PO4
84

Ammonium duzu ugucu trul asas]nda rmlS, onda termiki

r9Im nticasinda ml gl rl kondensla9masi zamanr
da ammonium duzu md gli.

mmikt lktr-dr xassasi irlgm ksil

daxil lrq ammiakatlar amala gtirmasina sabab olur,

NH,

+ 961 = [Ag(NH,)r]C1;

4NH, = [Cu(NHr)o]SO.
d - elementlarinin duzlannt mmikl doyduduqda NH1 liqand Hmi
kompleks irl9mlri tarkibina daxil lur.
Sd NH. - ammoniyakr elementlarindan - bosit mddld
CuSOn

irg sintez edirloT:

N2 + 32

<--)

2NH.l

Proses polad kolonlarda -0 tazyiq alhnda, ^4500 tmtd,

aktivlo9diilmi9 dmir katalizatorunun (9qrl - AlrO], vo s.) igtikr
ila lr, Bu mqsd iigi,in talb lu azot _ hidg qlll tbii
qaztn konvesiyastndan llrlr.
Ammoniyakrn altnmast iiqiin geni; istifada olanan iisiillardan ii d
sianamid iisuld. E}rt proses 9tin ilkin mahsul hg d9rdr:

]:+],

Cao+c:CaCz-Co

r+r=Nz+
CaCN, + 2 : ] * Nfi,
Ltid - ammonyakt agagrdakr reaksiya iiz zaif qrzdrrmaqla
llr:

2NHoCl+Ca(OH)2

CaCI2 + 2NHr + 2Il2O

Dag kmii quru prrolizi zamant da NH-, alrnr ki, da HrSOo mahlulu

ile udularaq (NH,,)rSOo gili, Lrtid 25%Ji NH, mohlulundan

polad lld m mmkd isti[ada dirl.
Ammoniyakda azofun oksidla9ma drsi minimal (-3) olduu iigtin

redukslyaedici xassaIidir.

4NHr + ,

-=

2N, + "

Platin ktliztru i9tirakr ila mikt oksidlaqmasi naticasindo

azot oksidi (Il) alrnrr:
85

NHr+5Or:4NO+6Hr()
mmk halogenlarla ria reaksiyaya daKrl olaraq oksidlo9ir:

NHr

4:

N2 +

Hcl

glir,
Ammonyaktn tlqtll !)raitind IICI avazino NHoCl ml
Ammoniyak mis oksidini (II) miso qdr Teduksiya ecLir:

cuo+NHr:Cu,H:o-Nz

oksidlo9mc, reaksiyalartna deyil, hm da avozetma

(NH2-),
rksil daxil lrq, zlmmoniyakln tmlii - amidlari
irg
imidloTi (NH=) nitridlari (N=) ml gtirir, }( tal amidlarini
qa9rlrqlr tasir noticasinda alrnaq lr:
Ir{e: Na, , Rb, Cs,
NH, + : NH2Me

NH, yalnlz

BiT st metallarrn amid, imid nitid ilrli m ammonyakla

metallann eaksiyastndan lrt. ul rk maddolaTdir, asanltqla
hidroliz urayaraq amoniyall ml gatirirlaT:

NaNH2+HrO=NaOH+NH-,
gz + r : 3Mg(Ot{), + 2NH]
otaq tmrhrrud anc lq foal metallarln nitridl )i hidToliz edir,
r tmsi olan NHroH - hidrokil lrmini agardakr kimi HNO, mhll tm h idrogenla elektrokim;zavi reduksiya etmkla
alrrlar:

HNO] +

: NH2OH

+ 22

Bundan bagqa hidroks,lamin Ragiq sulu il

reduksiyasrndan almaq lr:

nititlorin SO2 ila

HON(SO,Na) (buzla soyurduqda gedir),

HoN(SorNa), + 2Kcl: N(S)z + 2NaCl
2N(S), + 42 = (HONlIr), "H2SO1 - 2!,rSO4 + 2H2SO4

NaNo2 + So,

NaHSo,

Hidroksil mi kistallil,., zhrli mdddi (t",-,"), NHrOH su ilo

btiin nisbatlado q9tr. Suda zeifasasdrr (= 2,1(-B):
NHrOH -,2

NH]()H+

Hidroksil amin asasi mritda qvvatli reduksil,a,:dicidiT:

86

2NHroH

+ 12 +

2](

= N2+

2KI

42

fu miihitdo isa oksidlagdiricidi:

2NHrOH

FeSO, + 3HrSO.

-- 2Fer(SO4)] + IH4)2SO4 + 22

HidoksiI amin asilnlIqla disproporsionlagt:

Nr:N]+ , 1r9
NH,OH lktlt<lr ssli m
kompleks birlogmalaTin tokrbina daxil l:

lik

olduundan liqand kimi

[CoH,OH)u]C\, [Cu(NH,OH)o]Cb.
Ammoniyak kimi NHrOH dB fuularla hidroksil mmim duzla
m[ gtiri:

NHroH

HCl

(NH]OH)CI

hidoksil

Tmonium xlorid

Bu irlgmi hl da NH,OII. HCl Hmi qabul etmok lr.

zt tjti hi Jrogenli il9msi NrHo -hidrazin vo diamiddir. Bu
irlgm ammonyakt tium hipoxlorid ilo ollsidloqdirmakla alrrlar:
2N +Naol = N2H4 + Nac|l +

idzi iyli. 2 ;mrfud ri va j l40C tmfurd q.

zaharli, partlaylcl r),dir. Hidrazinin

hidrah daha genig tatbiq

(NrH4.HrO) t",

5Z0(], to",

edilan

il9oC

mdi

Smd NrHo qu.rIu9u verilmigdir:

Qurulu9dan grndiiyri kimi hidazin
molekulu lrdl ( = 0,62.10-29

112
0,145

I.m) vB azol tllrll iki b<ilnmamig lktr ciitlai hs

NrHo.HrO, N2H5CI va NrH',.HCl,

NrHuCl va NrHo.llHCl, NrHuSOo va

ON

NrHo.HrSOo vo s. l9mlr ml
gtiri, N2HloH - hldrazin hidrt,
hidrozonium hidroksi,l dlr. BLl maddo N[tnOH-a ist zif ssdr.
Hidrazinin sulu mahhrlunda hidrogen lqli ml galdiyindon ld
gstril m[ivazinat u:
87


NrI I4-[- 2Hro

- N : "" _:
..., _,7'
;--* _ N :
I

[\1I]l'+ +2O}I-

Hidrazin molekuluTtda azot atomunun oksidlaqma daracosinin

(-2)
(ammoniyakda azotun oksidlagma drsi (-3) olmasrna trq, ,
ammoniyaka ist daha qiivvtli reduksiya edicidir:

4 + 5N2H4 + 2S4: 5N,

+ 41g159o + 2K2SO4 +

l2

Hidrazinin daha qiivvatli reduksiyaedici olmast molekulunda

qoalamr azot atomlinnrn olmast ve bu sababdan da lt oksidlqmo
jlrii cominin (-4) rr olmast il alaqadardtr,
+l40
Hidrazin dtmik ilgmdir (LIr* = +55 kC/moI, AG029* =
kC/mol). Hidrazin va hidrozonium ionunun trmlri ammoniyak vo
ammonium iu tmli nisbatan az davamlrdrrlar,
Hidrazin 5O0 temperatulda I9llr:

3NrHa=Nr+4NH,
N- N alaqasi zif olduundan NrH,, ammoniyaka nisboton az davamltdrr,
N2Ho havada rr ( = 600 kC/mo|). yodla oksidlqi:
N2Ho + ,

- N,

2,

AG"

-607 kCimol

N2H4+2I2=N2+4HI
Mohlulda hidrazin N, qador oksidlaqir, Qiiwatli reduksiyaedicilo (Snz+,
Ti]+, Znz+) hidazini ammoniyaka qd reduksiya dilr,
N2H4 + Zn +

4HCl

2NH4CI +Zncl2

idzi aktiv mtlll reaksiyaya girk hidrazinidlar ml gtiri:

2N24+2=2N2+2
idziidlr suda tam hidolizo ulrtrl,
Azotun hidrogenli irl;mlrd ii da hidrogen aziddir N
(HNNr). Bu biTla;mada azotun rl oksidlaqma drsi (-ll) rrdir,

vu
88

osasan hidrogen azidin quulugu a9ardakr kimidrr:

lrrp'
JD ,lp
\'..N , i :-+
N ]
Itl
.ooi.
l;l23
--

,,.-J

\ \ l)_l2r
o_|l]nrn
.:N :_ _ _ N =_=_=_= :

ll

Verilmig quruluga asasan mlizi azot atomu hidrogenlo balr lm

iigtincii azot atomuna llir elektron ir. Bu qurulugda birinci azot atomu sp2,
ikinci va iigiincti azol tml isa sp hibrid vaziyyatinda llr. EIo u
sababdan da azot trll diiz xatt rl9rk tiz rld ikiqat
alaqalar mI gotirir ar:, iii azot ila hidrcgen std isa etaqa adi lqdi.

Azid ionu vo dilitridonitat (V) ionunun NN2- ,-) qurulugu kimidir.

I :\_ :0,1tsm _ 0.115 _ ,, _ Nr- ionunda rnarkozi azot atomunun oksidN
N:
[
J lagma daracsi (+5) ldd hidrogen
azid oksidlegdiici, dig azot atomlanntn
-iso oksidlagmo drlri (3) r olduundan l reduksiyaedici
sslr giistir|r. (lksidiodirici xassalarino g hidrogen azid tugusu

itt tuusuna 9 :9dtr:

g + N]

Mg(Nr)z + Nz

Hidrogen azid furlrsu ila xtorid fuusu qarllElnln ssli 9ar rl ila
analojidir, Bu reaksi,,,alarda da osas oksidlogdiici tosir tmr xlorun

hs 9 ir:

N+3l =2Cl
Azid

tugusu

NH.+N.

HN, :r9lltdakr kimi hr:

Nr+6r=2IIr+N,
2NaNH, + NrO: .,,IaN,, + NaoH
2NaN] + H2So4 = 2HN]

NH.

Narso,,

HN. rBngsiz, asaI uu

ma.yedir, -800 tmrtrd rii, +37

temperaturda isa ql. Kskin iyi vardtr, ;lrd va qrzdtnldrqda
rtlir. u g ,la ir sr azidlor - Q.{Jr, detonato kimi totbiq

edilirlor. ion tbiatl, azidlar 300" tm()rtr qdr qrzdrnldrqda

rtlmd rgl lr:
2NaNr,o,

2Na

1n,1

+ Nz

11

89

HN. zif

t9udur ( = l0-5), qtivvasina gr sik tuusuna tdtr,

Dru mohlullarda disrrsil9t:

HN+}I2O:Nz+NHzOH
Susuzla9drnlmr9 halda zd bela l ilir:

2N:r+3N,
Azid turgusunun dzlr hall lmlrt gr halogenidlra zilr,
AgN,,, Pb(Nr)r,
Qlavi metallann azidlai suda yax9l hall olduu halda,
bzidlari
mtllr
qalavltorpaq
g), pis holl luI. Qalavi va
tdri qrzdln[dtqda rim temperaturuna qdr davamIt lurl,
Azid iur9usunda hidgi halogenlaTla z elmaklo halogenazidlai
ltrlr:

HN, + HClo: ClN, + r9

12+gN]=8I+IN
Xloazid - ClN. rangsiz qaz, yodazid - IN. isa s kristal maddadir,
Halogen azidlar tlrt mddlrdir, su ila hidroliz dilr:

lN]+r=l+N
Azotun oksigenli irl9mlri. Azot oksigenIa biT st oksidlor amala
gtirir. Nro, No, N2or, No2, N2o4, N2o5Azot oksidi (I) - Nro, naTkotik xassalira malik o|duundan 9anlondirici
qaz da dldrrrlr. Bu ilgmd aZOtUn t oksidl;ma drsi (+1) -
rrdir. Azot (v) trmSi olan bu iI9mi qun:lugu agardakr
kimidir:

:N-

ll]

==::"

0,1tE ,

Griidii kimi markazi azot tmuu valent orbitallan sp hiid

voziyytinde olduundan molekula xtltti qurulu;a mlikdi. Bu birlogma
TBngsiz, inco otirli qaz o|ub, im t]rfur -9loC, qaynama temperaturu
isa -89" rdir. NrO mmitrm nitrahn va hidoksil nmonium
itriti termiki 9lmstd ltl:

NH4NO=NzO+2ll:O
INH,OH]NOr=N2O+2H2O
90

Azot okisdi

(-

I) endotermik biTla9rn

Lrlmastna mq, otaq

tmtrud kimyavi htd az aktiv mdddir. Qtzdrrrldrqda onun
faallrr xeyli mlg lur , dzi.inii oksidlagdiici kimi rq bir srr
metal va qeyri-metallar (r, . , S) oksidl9diir:

Cu+NzO=CuO+Nz
S+N2o:SO2+N2
Qvvatli oksidla9diicilrla isa azot oksidi (+l) reduksiyaedici xassolr

giiStir:

8KMnOo+5NrO |

7I{u

SO+ =3S + 5Mn(NO)2+4K2SO4 +7r

mi 700 tmrturd dispropoionlalr va 9llr:

2Nro:2No+N,

2NrO=2N,+O,
Su va qalavilarla

qa9rlrqIr tosirdo olmuT. Lakin azot oksidina (+l)

uyun l hiponitrit tulusu duzlall mlmdr. Hiponitit tsu
az miqdarda hidoksilamin iIa nitit turqusunun qagrIrqlr tasirindn ltt:

NH2OH + HNo2: H,N2or

Bu

II2o

tuTqu ss onrrn duzlanmn

qwotli tugulrl reabiyastndan

ltrl:

AgrNro2 + 21 :2AgCl + HrNro,

g kistallik madda olan hiponitnt turqusu HrNrO, suda, sitd

firld yaxgr hall olur, Hiponitritlar isa asasan suda pis holl l
maddalordir. Hiponitrit tuusunurt qurulugu agardrkr kimidiT:

H_O_N:N-O_-JI
Hiponitrit tu9usu zi davamslz fuudur, Qrzdrnldrqda palaylla
rglt:

Fl2Nr,

=N.O t

Ii..O

H'N,O, qoraitdan asrlt lq Oziillii hm oksidlaqdirici va hm d

reduksiya edici kimi rr. Hiponitrit turgusu iki i duz - hiponitrit va
hidrohiponitrirJlr tl gtirir. Bu il9mlr asanlrqla hidroliza
rrrlr. Termiki 9Il Zamanl hiponitritlar disproposiya edirloT.

91

azot i,ilgiin qisman az rktik cllmastna

pratiki hmi:,t malikdirLar, Belo
btiyiik
mrq, onlardan bir negc,si
birlqmalardn biri do azot lonooksiddir - NO. Azot oksidi (Ii) tak sayda
Iktrl malik l, az fac,l dikl irJ;mdir.

ciit oksidlom doracaloinin

NO mlkl 9 davanrlt olub, yalnrz l

tmrfulrl m

halrnda assosiasiya edirak dirrlgi va N,O2 ml gtiri. Azot oksidi (II)

dtmik birlagme (AHozsB = 90,4kC/mol,, AC",n, : 90 kC/mol) olmastna

mq, , lmtli rglmt kimya"i htd 9 i

maddodir. U osason bu mclekulanl zd kegirdikd mlur lr ki,

d azot ila oksigen std rti tartibi 2,5 rdi, Okisgen

molekulu ila miiqayisa etdikdo aydrn griir ki, zttqit xassalara malik
olan NO molekulunun bogalJlcr fi - rithd yalnrz i lkt
td halda, , molekulunun bogaldrcr - orbi;allarrnda iki lkt

yoni No molekulu r- ist daha drltdt.

NO molekulunun ionlaqma enerjisi 9,3 ev rr olub, N, ( l5.6 ev) va
(l2, ev) niSbton k(.ikdi, Bu oksid To-brl9aldrct oTbitaItndan

d.

qogalagmamrq elektronunu rk itrzil NO+ ionu ra 9rili:

:N

|:- -

"---*

[:N

:|+

Nitzil ionunun [No]cK)4, [NO]rSe(). kimi t<iramalri mlmdur, Bu

irl9mlr duza zr mlrddalardir. suda asanlr 1la hidoliz d bu
maddolori qatl l ilo N2,, qargrlrqlr tasirindan ttrlr:
N2o1 + 2HClo4 = 2[No](]lo4 + 2

amoniyak mhititl NC) faal mtlll rt,aksiyaya daxil olarhq

ziirr oksidlopdirici kimi r va NO- tijramalaini amala gatiir:

Na+NO=Na+NOBu irlgml davamsrz maddalardir.

Laboatoriyada NO mis qlrtzL duru itt tus (30%-li) va
tium rsl t miihitdc, FeCl, ila tasiT etmakla altrlar:
3Cu + 8N,., = 3Cu(NO;)2 + 2NO + 4"

NaNo,

Fl2 + 2cl = F\

NaCl

firQ l- No

Sd azot monooksidi ammoniyaktn ;Iatin domir

katalizatorlartnln igtirakr i.,a oksidl9masindan zltrlr. Azotun digar
oksidlnndan fqli olaraq, NO basit mddli ti9 qaqrlrqlr tasiri
92

neticasinda d altntr. I]unun sababi taxminan 30000 tmrtd azot

monooksidinin amala galma Hibbs jisii mfi qiymotlar almastdrr.
Reaksiyantn mexanizmi a9ardakl kiridi:
Oz + hv -+

,,

,,

..+N2JN.+.N.
.N.

Oz - NO. +

..

NO - rgsiz qazdrr, -]64 tmrtud ariyir, -l5l0C tmrhrd iso

qlr.

Havada NO dhI oksidla9ark NO, - grili. Azot oksidi (II)

halogen lrl da asanllqla oksidlo9i:

2No+Clr:2NoCl
NOCI - itzi| lrid -600 tmrfurd ri, 60 tmturd iso
q zaharli qzdr. Nidozil halogenidlaTin NOCl-+NOI istiqamatinda
davamlrlrt zlr. NOCI - nitit turgusunun xklr anhidrididir:

Nocl +Hro=HCl +HNoz

Qtivvatli oksidl9diricilar azot oksidini (II) itrt turgusuna qdr

ksidl9dirilr:

5NO + 4 + 2S4 = 5N + 3MnSOa + KHSO4 + 2r

Reduksiyaedicilarla qargllrqh tasir zamanl gitd vo [

tabitindan astlt lrq, azot monooksid N2O, N2, NHrOH, NH, qadar
reduksiya oluna bilar. Beta ki, (t2) oksidlo9ma dli m drrzlan azot
oksidini (II) turg m0hitda hidksilmi, neytral miihitdo isa ammoniyaka
qdr reduksiya edir:
3l2

NO

5rl, + NO

: NI{2OH ; 3rl
+ 4r : 5Cr(OH)CI, + NHr
+

3HCl

Mis va hidgl qarglltqlt tasir zamanl sst azot allnl:

22 +

2No:

N, + 22

Kiiird qazl ila NO -u reakstyast zamant N"O ltt:

2No+Sor-N2O+Sor
Qalvi mahlullarrnda NO iki paralel istiqamatda dispoporsionlaqrr:
4No + 2Naoll = Nro + 2NaNo, + ,
N + 4NaOtl =. N2 + NaNO? + 2I{2O
9

No

bozi kegid. lmtlrii kompleks birlagmalorinin daxili sferastna

daxil otaraq, niizil kompleksloini ([CrHJ,NO]t]l, [Fe(OHr),NO]SO)

amola gtii. Bu birla9malaTda liqancl kimi i9li,rk edan NO elektron
,sasan azot atomunun,
ctiini.in donorudur. NitoziI komplekslTinda laqrr
lkt ciitii hesahna
bliinmomig
tok+ak hlld isa oksigen tmu
dr - akseptor

gi
vo
lr. No molekulu z xaI;salarina
't
tipli liqdl aid edilir.
' Azot monooksid su il h9 ir irl9 amala gatirmiT va u sulu
gtim
mahlulu l'trl rksi r:i, i azot oksidi duz ml
hiponitrat
lm
mvcud
halda
obiddi, m<1 srsr
da
azotun
turSud
hrSu (HrNro' duzlaTr malumdur Hiponitrat
daracosi (+2) ,rrdir, Bu tuunun q:ulugu aqardakl kimi

okrid1.9-"

miiayyon ediImigdi:

agat
Azot oksidi (III) Nro] r,a itit anhidridi 1lainrz -l0ffC -dan
hu
oksid
temperaturlarda md olur. va qa;l fazada
disrrslgq iki oksicl ml gatirir:

N+Nr=N2
ynalmiE olur,
Bu reaksiyada mtivazinat artlq 25 1emperaturd:t sola
sopdulur,
miqdrl
ekvimolekulyar
-i
N2O, almaq giin NO vo NO,
tsii
qar9lhqlr
zamantla 507oJi nitrat turusu ila AsrO,
rt ot siai (t)
"yni
tisid do alrntr:

AsrO. + 2HNO. +2r

2s4

l-

N2O

NrO] 25" tmrhrrd yagrl Tangti az

dav

rmlt mayedir, -102

kistallar gaklind kii,

izot(III) olria] iqUn ilri qurulug fmulu mdv,)udduT: davamlr qeyri,imm"r.ii Trio-1tO2 vo davamstz simmtik NO-{)-NO, r iki qurulu9

tmtrd a9lq-gy

a9ardakl sxemda ilmigdi:

ol
94

\d:

N_N< |l

.5/zNx5.zNo

Azot cksidi (IlI) d rvamsrz nitit tLrr;usunult anhidrididir. trrru nitrit

tuusunun dzll ciivvatli tul tasirirtda va NO il NO2 -i
r hmlii slrda hll edilmasindan l.l:

AgNOr+HCl=AgCl + HNO:,
No+ No2 + Hro:2HNo2
Nitrit tuqusu asanlrqIa disil9lr:

HNOr:I]No]+2No+H2o
Nitit turgusu sr st halda aItnmamtgdrr. Yalntz sulu mahlullarda va qaz
fazada mlm | zif t9udu

No+

<+ H]riCrz

(:4 l0-4), arnfolit ssl malikdir:

+

Noz-

Nitritlo davamlr srlda yaxgl hll l mddlrdir. Nitrit t9s qii iki
tautomer qurulug xa:,aktcTdir, ulrd trlrns qurulug nisbatan daha
davamlrdr
B)li r
lI---o
0

'j2I

II

lro,

",Y-\
?
N

_N lo
\

---

t|,1l7

iki tutm fil uyun galan nitritlr muddu, Fl metall nitrjtlai irii latItomer formaya, tr ltlll ititli is iktnci
tautomeI izm u galir. Nitril ionu bu<aq qurulu;ludur, birlogmed
azot [ru sp' hibrid ,,ziyytindadir:
Nitrit ionu d xassalarina nralik olduundan liqand
kimi kompleks irl9,li yaTanmastnda i9tirak ediT. Bu
ionda hoIn azot vo hatn da oksigen atomlart dr xassli
elektron tii malik olduqdarrndan kompieks ml
gotiici ila alaqa hm azot hm da oksigenin hesabtna ola ilr. Birinci
halda amaIa gl kor-rplekslar nitro- (Co(NH)5 NOr), ikinci halda isa itit
(Co(NH.),ONO )kom1llekslari dllr,
Azot (+3) trlri ss oksidla9diicidirlar, lakin qiivvatli
oksidlogdiicilaIa edl*siyaedici xassalor gstirI:

t]

?'{aNo2 + 2Kl
HNO1

+ II2SO,{ =

Napu,lq.,.;

2NarSon + 2Ncl

- r: NHrOH

+ 12 + 22

4NaOI]
95

5NaNO2 + 3HrSOa

2lr{.:5NN + 2MnSOo

ItSO4

3r

Azot oksidi (Iv) No, va azot dioksid qur rgli, zohalli qazdlr
(t., =-l1,2, to", : 22). Paramaqnit xassalra malik l bu madda bucaq
qurulu9ludu:
:

Azot dioksidda azot tml sp hibTid vaziyyatindadi.

molekulada qoqala9rnamtg elektron ldd, dikl
xassoIi bu madd asanllqla dimerlaEir:

2NO2

NrOo

Or, = -55

16

Azot dioksidin dimeri mmrd farqli lq diamaqnit xassali rgsiz maddadir, tsrk fazada bu madda yalnrz
dimerlardan ibarat lr, fazada qisman dissosiasiya

getdiyindn az miqdd mm amalo galir, mrtr tdlq

mmri miqdan rtlr artrq I50nC -dan ut tmrturlrd tam
dissosiasiya getmi olur, NrOo qurulugu a9a!ldakr sxemda leTilmigdi:

0.1i m

N-N

l//\

)l:"

\./

,/
s'

.t-*

NrO. molekulunda azot atomlan rstd lq davamstz oldundan, ,

hidliz uradrqda r9lrr va balayrcr elektron ciitii ir azot atomundan
tamamilo digarina kgir. Ela bu sd da NrOo -ti sU vo qolavilarla
eaksiyasr zamanr NO2- (nitrit ionu, lkt horis|ik 1,62ev) NO2+
(nitronium ionu, ionlagma enejisi 9,8 cv) ionlarrntn tdrmlri allntr:

: HNo] + HNo,
+ 2: KNO] + KNO,

N2o4 + 2
NrO4

Bu sslr oksigenin

igtiTakr

4NaNO,

golir:

2NrOo + 4NaOH + ,

*,

ila apaldlqda yalnlz nitratlar

+

ml

2r

Nitronium ionuntn NO2+ trmli misal lrq itium perxloratl

NOrClOo, rk nitrat anhididini NO,NO,, itil fliioridi NO2F gstormak
96

lI. Bi,iliin bu t9 xassali il,9ml qwatli oksidlegdiricilor l,

asanlrqla hidliz ulr1l11t1.

HNo] t H(,lo
N2N)]+2:2N

NOrClO4 +

NOrF+}l"o=H}Ior+HF
fazada azot lioksidinin dimeri z-dz) ilgr:
N2o4 +

NO2+ + ]{]2-

i st mtlll susrrz itrllt almaq giin

g i,isul, l
m azot dioksidj ila i9 qqlhqh tasiidir:
Cu

2Nroo

cu(No]),

2No

Azot dioksid qllu nitrattn tmiki

(N), : + 2N9, 1729,
misin qatr itt

cu

4HNor

tu -usu

alanmastndan:

ila qa9rlrqlr tSirir,dan,

Cu(Nor),

2}Io, + 2r

va digar rkgil;L naticosinCa lt.

2NaNO,

HrSOo

2N+6r=26,

No

NarSoo+

oksidi (IV) qtivvtli

.kr,
-r!
ktikrd,

No2

oksidla9diricitlir, Yiiksak tmrtrld

fosfor onda tr:

NOr+S:Sor+1,1,
Azot dioksidi

l 500

] -d ul

2NO, =2NO

ir str iizvi

madc Irl

azoc oksidIai kimi

tmt;.Id rglrr:

NQ: partlayrcl

mi gatirir. Dig
N(), da pIatin katalizatola].lnln itirakl il;mmoniyaka
qzLrr;rql

qdr reduksiya o[unu.:

Nr-7=Nl22
Azot oksidi (v) N, f.' qaz fazasInda mlkul quruga
malik mdddir.
Rk halda bu oksid Nr)z+ va N- ion|anndan
tkil olunmu kistal qfs
malik Iur. N2O5 ml tI gakilda asanlrqla
l;lim d (t"uo = 32")
97

kistallik mdddi. Bu zm NOr+ vo NO.,- ionlarr ur halInda

irlgrk NrO. molekullarnl t;kil dilr. Onun tacrid edilmi9
molekulunu qurulugu aqarda giistaildiyi kimidiT:

Azot oksidi (V) nitrat turusunun .. ila

ehtiyatla susrrzlagdttlmast vo NO2 -nin zl

oksidlogdiilmasi ilo lttr:
2HNO]

+ 25 =

gN qar9rlrqll tsiridd almaq

AgNO, = AgC[

Nitrat anhidridini i zamanda NOrCl il

+

\
(
'

N2O

2NO2+O]=2N2O5+O2

NOrCl

,,,.

.6,\|!yrn,/

olaT:

,:/S
" \-)\'\
lJ{.

NrO,

otaq temperaturunda NrO. tadrican NO, va , paTgalantr. iddatli

oksidlgdiicidi, su ilo rksi giri, nitrat tu9us amalo gtiir:

N25+2=2N
Nitrat turgusu HNO, laboratoriyada NaNO,

ila

HrSOa tuus

qarlrqlr tsiid allnrT:

2NaNO, + HrSOo

= NarSOn +

2N

turgusu ammoniyakrn katalitik iisulla azot

monooksidina oksidl9masi va srd isa u azot dioksid nitrat
turgusuna gevrilmasi yolu i[ alrnrr;

Sd

is nitat

NH]+02=NO+tLO
2No+o2=2No2
2No2 + 1/2, + r = llN,

Belalikl, sanayedo "qiill" iisulu ila altnan nitrat fuusu takibindo

tmi 50-55 % HNO, lr. Bu tur sulfat lurgusunun igtirakt ilB qrl
98% -li N grilir. 98%-li nitrat turusunu donduduqda 100%-li HNO]
almaq lr. Hamin qatrlrqlr HNO., eyni zamanda m N2Oo tazyiq altrnda
oksigen itirakl ila duru itrt tu9usunda hall etmakla da altrlar,
Nitrat tuusu - rgsiz, havada ti,istiiIann mdir, -4l temperaturda
riir,84" tmrtd isa qlrr. Qa nitral turusu ilq giialanntn
tasiri attrnda pagalandtrndan (trist{ilnan itrt tur9usu), saxlanrlrn qabda
tuTunun iist hisasi qonuT g 9lr (NO2-nin rgi):

4HNor :4No2
98

+ 22 + 2

Nitrat lusu molekulunun qurulutl

r)
()

..

(l, I]

N
l1.1"

0.1.]] m

----

Qlzdrdlqda nitrat tllusu qll u gcira d onu ancaq tozyiq

altlnda qovmaq I. Su ila [lNO, azeotrop qarrgrq ml gtiir ki,
takibinda 68,4% nitrat turusu olur, Bu qangrq l0l kPa tazyiqda va 121,9qC
tmrtud ql. zt qlq [ qllqlr deyilir ki, u
ult tarkibi i]a m thzantn tkii eyni ls. BeIo qangrqlar
zlrii saf mddl kimi apardlrndan l distillo sulu ila aylrmaq
milmk [mr.
NitTat hrrgusunun z-zti ionlaqmasl qox ciizidir.

2N

<-)

NOr+

NQ,-

1r9

NOr+ itril va ittlil katjonu adlantr.

Sulu mahlulda itrat trusu hidg iu simmetrik miistvi

quruluga malik olan NO.- ionuna dissosiasiya edir. Qatlhgl 0,1 mol/l olan

nitat fuusu mahlulunda dissosiasiya dsi 90oZ -dan anlqdrr.

Nitat tur9usu cliivvatli oksid[a9diici ssl malikdir. Digor

fu9ulrd farqli lrq HNO, molekullarantn eduksiyasl kinetik cahotdon

olduqca asan gedir. Qolvi mhitda bu proses xeyli 9til9ir. Bela ki, qalovi mhitda NO1- ionu asasan NO, va N, _ qdr reduksiya luur, yalnrz
Al vo Zn kimi quwatli reduksiya diilr ittl NH, qdr reduksiya
dirlr:

8Al + 3NaNo]* 2lNaoH-r- 18r:

= 8Na][Al(oH)6] + 3NII},

^F_2,2lv.
Bela ki, altiminiumla qol.1vi mahltrlu str
gedon ksi miihitina
bir nego damcr NaNO-, mahlulu l dilsg drhl ammoniyak iyi
golmaya 9lrr_
Qatl nitrat turgusu ila diji sistcmin demok lr ki, biitiin lmtli
ksi giir. istisna yalnlz tasirsiz qzl, Au, Pt va patladiumdan
bagqa

digar platin fsilosi lmtl,ri tagkil di. Bir st rnetalllaT , xiisusan do

dmir, rm, aliiminium qatr rritrat tugusu i[a passivlc9diyi halda duru itt
fuusunda yaxqr hll lul. Qatr nitrat tuIusu ss NO" - qd duksiya edildiyi halda, duru nitrat trs hatta NH4+ irlnuna qdr eduksiya
olunur okil l5-do itrt trusu duksi mahsullartnrn nisbi
miqdannrn qatrltrndan asrlrhq qafiki veilmlgd r.
Qeyri-metallann itt tur;usu ila qarlrlrqlr tsiri :Iamant dt l
yiiksak oksidlogmo dli tiirmlri allnlr:

5HNO, + 22 : 3HrAsOo + 5NO

S + HNor = llzSol + 6}{. + 2r
3 + 4HNOr: 2 + 4h] + 2r
3As

3 + 5N + 22 = l{14 + 5NO

2r = HrBO] + N2
196, = I] +10NO + 2r

+ 3HNOr
I, +

+) No2+ +

l J2

Miiayyon qraitdo, msi susuz sulfat

vo m F riihitinda itrt
trs agardakr sxem iizr ionla5mast
trus

No2{H

N0

60

gdi:

NOz

6+

,,Io] 0 qthI, % kntle ,

Ei"]iJlil3i"\,li:lli}t1ll,;

::';:IJ,i:ll""i,,"",ii;:l"

"',-

Sulfat vo lrt tuusu kimi qilvvalli turt,lar itt fuusu ilo

reaksiyaya gik itril duzlan amola gtirirlr:

No2--oH
NO2--0H

+ H2So4

: Nc2HSo1

+ HClOo = NCtrClO4 + 2()

Nitoil duzlan qiiwatli oksidlaqdiricilardir. Nitrat tuus

xassolri olduqca zaif oldurrndan nitroil duz|

sr.tda

asasi

tamammilo hidroliz

edirlor:

Nozclo4
No2HSo4

r:

RN + Ilclo4
Hzo = HNor + HzSol

Nitroil fliioid kimi il;m do mlumdr. Bu irl9m agardakr kimi

lrr:

2NO2+F2=2NozF
NaNO2+F2=NOrF+NlrF
100

Oksigenli turgl itil il9rld farqli olaraq, itil fliioid

duzabonza madda deyil, Bu molekul miistavi quruluglu olub, tkiid spu
hibid vaziyyatinda azot atomu slir.
' Nitrat turgusu ila
xltlrid tu9usunun l:3 nisbtindo
,,
qan9rr -zarhal (9r r), nitrat tulusuna nisbatgn daha
F _ N1,./
qiiwatli oksidla9diricidir, Bu qaTtglqda nitrar fur9usu
\:
..
xloid turgusunu sarbast xlota qadar oksidla9dirir:

l + N

: 2cl

NOCI + 2t1.o

Reaksiya zamant altnan l va nitrozilxlorid qwotli xlorlagdtrtct

mddlr olduundan mtllrt lridl 9irirlr. Xlorid fur;usunun lq

miqd isa hamin duzlt kompleks birla9malar ml gotimasindo
iglirak di:

Au +

NoCl:

ArrCI

ul+lr=ug1.,

No

2+3lr-2I1
AuCl] + Nocl = No [ul]
AuCl + } : H[AuCll
Yekun ksi a9aldakr kimidir:

+N+4l : [utl t No + 2Hzo

Platin analoji olaraq zrhalda holl lq reaksiya mahsulu kimi

Hr[PtC16] ml gatirir.

Nitrat turusu iizvi mddIl reaksiyaya girk (itrl9m) partlayrcr,

mddli, dm rrtl amaIa gtii.
7r()r + 3N

2?2(Nr)] = N, *

CH7O,(ONOr)r +32

966

, + 72

Trinitroselllilozantn glmsl zamant hacmin

9 geni9lanmosi

prosesi getdiyindan tl) l 9 ir.

Nitrat tuusunun duzlaTtnl metallara, Irt oksidlaina, ssl va
ktlrt tu9u ilil tsi lmkl lrlr, Nitratlar suda yax9I holl l.
Bu duzl oksidla9dirici sslirr maljk olan mddldir.

Btitiin nitratlar tmS tzyicli altrnda qlzdrrrldrqda

9lrrlr.
rqlmt xarakteri ktiu tbiatin<ian astltdr.
Qalavi vo qBlvitorpaq mtIirlt nitratlarintn aksoiyyati qrzdlrrldrqda ititl

oksigena qdr rglr rl;

101

2NaNO, : 2NaNO, + ,
Mg ilo
Ke9id mtll ittlrr k bir hissasi (garginlik srrasrnda

cu rsrd yeTloqen metallar) pargalandrqda metal olsidi, azot dioksid

oksigen amola gtiriT:

2Me(Nor),

2 + 4Nl)2 + 2

oksidi davamlr lm mtllt nitratlartr (garginlik

strasrnda

altntr,
hidrogendon sr gl metallar) qrzdrrdlqda sarbast metal

2AgNo,

2Ag +2NO2 + lJ2

mmim nitrat iki r 1lr9ltr

NHoNong

= N2o,u,+ 22()1.1 (a9ar tmfurtl

yrl tmhlrld va dtt igtirakr ila mmium itt

duzunun rglmsr a9ardakr ksi iiz gedir:

2NH4NO](k) = 2Nr,o, +4HrOu, + ,

,,

=-237

kC

^"

NitTatlann gtistariIan x:ssalari [t qtzdlrtldrqda oksidla9diici

va kalirrrn
rktr gstsii izah di. Q balltln (kdmii, kiik0rd

nitratrn bu xassasin asaslantr'

!u.r9,g1 m reaksiyast kaliurn
= -708 kC
2N + 3 + S =N2'',CO2 + K2S
^"
ozonla
Azotun rks-trm]i d m'tumdur, Azot dioksidin
qar9rlrqlr ts zamant davamstz madda [ NO, lttr:

gorrnro

N2+=N+z

N,Ou
NO, dimrl;rk agardakr quruluga malik olar azot peroksidi

omolo gotirir:

.,N
/.r
hI_o_o_N
\,
gy'

nitTat furS
Davamstz irlgm olan N2Ou su ilo rglrq
hidrogen peroksid i:
N2 + 2r = 2N + HuOz

ksitrt

olduqda
l00%-li hidrogen peroksidi ila retrksiyaya daxil
tu amal gatirir:

AZot oksidi

N2O5+H2O2=2HNO4+H2O
102

Peroksonitrat

t{

igtikr ila tamamila

H--o_o_No,

uSu davamSlz, asanllqla partlayrgla

r9l, suyun

lidroliz edan mdddi:

+

2:

22 + HNor

zr rkstarmlri qiivvatli oksidla9diicilodir.

zt digar qeyri-metailarla birrlamaIari. Azotun

hlgJrl ilgmllri (NHal.,) mBlumdur.

qar;tlrqlt tasirindan lrl:

NF, ammoniyak ilo

biitiin
flru

4NFIr+3F2=NF+NF]
Rangsiz, zhli qaz olan NF., kimyavi vo termiki davamlI mdddir.
lktdr sli demak lr m,tlik deyil. Kimyovi cohatdan
davamh madda olan NF-,, yalnrz ksk tlrtld ksi
daxil
lu. Suda praktiki olaraq hBll lmur, hidlolizo iso su buxarr ilo NF,
qtgtld eIektrik :rt kegirdikda ,l.
NF,.,

NF]

32: F + No

No,

NF., qrzdrnldlqda flO qar9r kst sslri gstr mddlri

(msl Cu) i9tirakr ila tetafliiorhidazin acllanan maddo NrFo
altnrr.

NF,,+Cu:CuF2+N2F4
Dig<l azot halogrlnidloi endotemik md,ll olduqlanndan,
davamstz
va ksi qabil lnaddaladir. NcI, qah z.mmonium xlorid
mohlulu ilo
lru qaEllrqll tsir d Ill:

NH4C|

NCl,

I2

4HCl t Nl

asan u9ucu i.,=7l0C) kaskin

iyli patlaylcl mdir:

2NClr=Nr+3CJ,
Nr, va

Nl

daha az dmltdtlr.

Bundan bagqa hr i halogc:n iigiin halcrgenazidlar HaIN, malumdur.

Azot pentahalogenidl r omola gtirmir.
Azorun xalkogenidlai dtmik mddlr oldundan,
9 davamslz,

partlaylct mddlrdi.

Metallarla birlt,rnalari. Adi 9ritd azot metallardan yalnrz litiumla

ksi giir:
N2(q) +

Li()

:2liiN(b)
^"

=,-28

kC
10

rq 500-1000"C tempeIafurda azafun kSi girma qabiIiyyati rtlr

va , ir gox mtllrl reaksiyaya daxil lur:

2MgrN,
2Ti + N, = 21;
g + 2N2

^":

-922 kC

-504 kC
^":
Nitridlorin goxu, xiisusan cla d-e]ementlorinin nitridlari k
maddolardir. l tarkibi adatan adi oksidlaqmo dlri uyun
glmir. Nitridl 9 yijksk rim rcmrturlr lalik ll,
Nitridlar tTkibindaki lqi tabiatina asasan duzabanzor,
mtlz va kovalent nitridIara liiiirl.
Duzabanzor nitridlar metal ila azotun biTbaa qargtbqlr tasiindan ltt,

su vo duru turularla qargrllqlr tosir naticasinda duzabanzar

itidlr

rgltl:

Mg.N,

+ r = 3Mg(OH)? +

CaN, + 8[

2NHr

3CaCt2 + 2NH4CI

Bu reaksiyalar aktiv metallartn nitridlrinin asasi xarakterli

olmastnt

tasdiq edir.

tlzr itidl mtlll azot ammoniyak miihitindo

qtzdrnlmasr nticasinda ltt. Bu ksild metal avazina l oksid,

halogenid va hidridlari da tatbiq edilo iI:

r, + 2NH, = 2MnN +3r

rl+N=rN+i
TiH2+2NH=2TiN+5H,
tlzr niridlarda kovalent lq nisbatan metal olaqosi
sinlkt9kiletdiyitiqti,onlaTmetalparllttst,istiIikvaelektikkegiiiliyi
ilo rktiz dilirl. Bu irl9ml kilyavi htd davamh, tu
mhll[, havantn oksigeni, matal[ann arintilari ila qarlrqlr tosirda
olmayan mddlrdi. Mahz buna gr da onlaT xiisusi dmh mtrillr
kimi geni9 tatbiq sahasina mlikdiIr.
lt alaqoli nitridlari ss III qrup lmtlri ml gtiir, Bu
qismon
zm metallatn st msi ktitlsi artdtqca kovalent alaqa
metal alaqosi ila vaz lu. l ki lN-+GN-lN ststd lqi
va
metallrq iassalorinin rtmsl qadagan olunmu9 zonantn kigilmasin
l,ktik kegiiciliyinin tmst sabab lur,
104

AlN, BN, Si-,No, Ge,No itrldli yiiksak im tmturl (200030000) malik oIarr limr mddlrdi. lr ssli g

dielektrik da k, yarImkegificidirlar.
Tatbiqi: Azotun ktilli mlqd ammonivaktn, itrt nrqusunun, soda,
sidik hri, azotlu gLibrlarin s,intezina s. olunu.
Ammoniyak kiTrya sanayesinin mtihtim mhsulld iidir. ondan
itt ttlus, sodanrn, sidik hrii, azotlu giirli istehsalrnda
genig istifado dir]r l'arkibinda l8-20% Nll l ammoniyakh su effektiv
m gdi, ammoniyak sopdu<;u aqeqatlan gii soyuducu
agent, i str kimyavi proseslarda halledici ltimi tatbiq edilir.
NO (I) narkotik ssl malik oldrrundan tebabotdo anestioloji
madda kimi tatbiq rlili.
NO vo NO, nitrat tuusu istehsa]tntn ,rq mahsulladlr.
Nitat turgusu - sulfat, lsft trgulrrt, partlaylcr va
maddalarinin, ir st itrtl ltmstd geni9 istifada luur, Nitrtl
iigtin an genig tatbit1 sahasi kand l sri,iftld rr, KNO], NaNOr, NH4NO.
Lzotlu giiIi osz s hissasini to9kii edir.
i slra azotlu 1eyi-iizvi irl9mlr lktlrd oksidlo;dirici, bozi
hallarda is yanacaq kirni istifadr editir.
UO,(NOr), - ura;ti] nitrat urt a|lnmastllda osas mddlrd iridi.
pt istehsalrnda killga platindan tamiz metal
almaq ugiin u itk d

9r aratnda ha|l di,l,,

srst zt ol as tatbiq sahalarindon biri u kimyovi htd irt
olmasl ila lqdd r. Bela ki aj.ot, mtll n qaynaq edilmsinde, i stra

metalluji proseslarda, vakuum va elektlik lmld, m azot

soyuducu gt kimi tababatda, soyuducu qtrrld vB s. shld genig
tatbiq edilir.

105

FoSFoR

Fsfru l669-cu ild mrq alkimyagrsr Hennind rd kagf

etmidir. Element kimi isa <lnu A.Lalr:azye miildiilmigdi. Bela bir

forziyya d var ki, fosfor r lkimyaqrsr Alxid Bekil toroftndan ilk dofa
kogf lumgdu. Fsfr "igrq da9ryan" demakdi,
Fsfr III d, VA qrup lmtidi, lkt frmlu vo sxemi
agardakr kimidir:

I li

l s22S22s23

,|

rIl

,|

:jr)

Fosforun ir tabii izotopu ]l,,P rdt. Siini iztlrd ]2,.

(172 =

l4,2 s) ahamiyyotlidir. Ondan iglml atom kimi miixtalif rksil

mexanizminin tiyonilmasinda istifada dirl.
V quu ikinci tipik elementi l fsf, qi,mttdr. Oziiniin nisbi
Iktmfilii gr fliior, oksigen, xlor, azot kiikiirddan geri qallr.
Azotdan fsf kegdikd 9 kvant dadinin atmasr bununla lqdr
olaraq elektron quulugndakl dyiEiklikla, fosforun sslid m
xsusiyyotlorin meydana golmsni labiid edir. Fsfru zi xassalari 4
saylr codvaldo ilmigdi.
dvl 1

V qru lmtlrii bazi xassalari

As

Sb

Bi

Yr qabrrnda
miqdan (% kiitla payD
Atom dius, m

1.10,2

8.10-2 5.10-4 4.10J

2.10J

0,0 70

0,1

0,14l

0,14

|+I2+I,
II+I2+I1+I4+I!

9l ,5
266,8

NEM

rim tmrtru,

3,0
(]

Qaynama tmrturuo
Srxlrq, q/sm'
E"(E3+1,"r,/E),V
,l06

NP

-2I0,0
_ l95.8
0,808

l0

60,4

0,l2l

|76,,| l 7l,0

z.\
59
429

l5 8,4

l53,0

2,0

1,9

t,8

8]7

630,5
164

21|,4

6"1

9,8

0,24

0,z

l5

?,0-2.4 5,72

52,0

58,0

0,3

l552

Ilk d qeyd etmak lazrmdtr ki, azotun iii 9 ionlagma t_

siallannrn mi (266,8 V) olduu halda, fsf gti bu adod 176,7 V
rrdir. uu naticasi olaraq fsfr miist oksidlomo drlri,
maksimal oksidlma drsi (+5) daxil olmaqla davamltdtrla. Ela mhz
buna gr da fosforun (+5) -don ki9ik oksidl9m dli irlgmli
reduksiya edici xassalar gstir, (+5) oksidlagma dli il;mlri iso
heq i oksidlgdirci xassaya malik dillr. Bununla lqdr lq
fosforun oksigenli il9mlri azotun u ilgmlri nisbtn
davamlt, hidrogenli irlgmlri isa azotun hidgenli trmli ist
qeyristabil olub, q[vvtli reduksiyaedicidirlar.
Digr tfd fosforun valent imkll vakant d-orbitallan hs
azotdan daha genigdir. Fosfor atomunda s-lktr 3d-orbitallna
mtlgmsr naticasind 5 qo9ala9rnamtg lkt omBla gli vo buna
g da fosfor atomu mbadila mizmi il hamin sayda kovalent lq
yarada bilir. ud [ fosforun bog d-ritllr dr-kst
mizmi ilo do kovalent lq (spld - k.a.5; sprd2 _ k,o.6) rtmq
imkanrna malikdirlor. Fstr 09iin l -lm da imkan rdt. Bu
zaman takca , hm da _ olaqalor da yaranlr.
Btiin lr mq fsfr iigiin genig yayrlmrg u sp3 hibdd
voziyyotindo trmlridir.
Fsfr 9 Si S il horizontal analogiya mvcud olduundan,
iigiin azotdan farqli lq homo- va heterozoncirli limrlr rktrdi.
Bu, fsfu ml gatidiyi basit mddli mtixtalif modifikasiyalarnda
ziinii gstrir,
Tabii ehtiyatl: Y qrr ktitl payr il 0,04l-i ta9kil edir. Azotdan
farqli lq fsfr tabiatda yalntz rrl9ml ;oklindo st galir.
Fsfu asas miIlrI - ,(), - fsfit 3r()r. , (
= F, Cl, ) - apatitlardi, Siimiik hidroksiI apatitdan, dig minasr hidoksil
apatit vo ffr apatitden ibaratdi, zllri, beyin vo s. qlrr tarkibino
do fosfor daxildi. insan rqizmid l7o-a qdr fsf rdtr.
Almmasl: l77l-ci ilda eele siim qatl HrSoa il tsir etmakla
kalsium dihidstt

r(.),

+ 2H2SO4

2CaSOo

Ca(HzPolb

sr iso Ca(I!POo), xiisusi sobalarda 10000

tmrtrrd

ozilmig koksla reduksyia edarak fsr Imrgdl:

3(r), + l0C

- (l)l

r
107

Fosforu elektrik sobalartnrla yksak ttltuIrrt

l5000C) a9ardakr

rksil iizra do almaq olaI:

2r(), + l0C+6SiO; = Si +lOCO + ,

2r(.),

28

(iCaC, + l|

Fsfr urlt su alnnlla fsf ;aklinda kolrdenslo9dirilar.

F kimyavi xassrrlri: Fsfr l I altot,opik ;akildoyiqmosi
mlumdu ki, bunlardan 9 rili , qrmrzr \, qr fosfordur.
Obigen -+ kiikiid kegidirda olduu kimi azotdalr fsf kegdikdo do
- lqlii davamlrlrr |r-lqliD ist <Laha 9 zaiflayir va
gr da adi goraitda r fazada minimal i hallna u tmlr
rsmd 9qt lqli (azrlt molekulunda olduu <imi) ml glmasi

, 9 o-olaqosinin rlst daha mnasib ol.rr. U9 -lqSii

mvcudluu sonsuz sayc,a
miistilri yaranmasl iigijn
imkan yaradtr. Belo qurulug
lJ
l
qara fosforda z oksini tapmrg
iL
l.

l}

Bundan bagqa fsf kigik

0,2l8l]
zili qapalr mlkllr
fsfr
kitallik qrl
Qara
gatirir.
ak,16,
m[
Belo ki l000"(]don aar tmtuld fsl Pn kimi tetraedrik quIuluglu qapalr zirli
mlkll gaklindo mvcud lu. Bu qurulugda t()traedrin tlid
rl9 hr bir fosfor atoml iig -lq tmt;l tllur. Fsf tlurlt
280-d l tmrtrlr qdr soyudulduqda Ir gsiz vo
agrq-san gli m gaklinda kondensa dir rtlq tmtd
yumaq, muma zr Hitla 9aklinda dur, Bu ki.itl molekullanndan
ibarot olan fosfordur ( : ],8 q/smr). fsf karbon sulfid ir srra
bagqa iizvi holledicilardo ro[l [, olduqca zcharIi maddtldir.
mlkullrt qurulu;u a9rrdakl sxemda
ilmiqdir. Smd griindiirii kimi

molekuldakI lql arastncakr bugaq 0" -

rr olub, -ritll araslndakr diiz bucaqdan
(90") xeyli kigikdir. Buna gtr da rnolekulu
garilmig gakildadir vo bulrun naticosi kimi
reaksiya qabiliyyati 9 iikskdi (_:0,22l m,
_=200 kC/mol). ! fosfclr artlq 40" temrtrd havada tr, buna gr d ontr suu
108

(..:

0,221 m

altrnd qaanlrqda slt|r. fosofrun adi 9itd hr oksigeni ile

oksidla9ma prosesi ekzotemtik proses olub, igrq gaklinda enedinin lmsr
- xemiliiminessensiya ila mugayat lu. Buna giira da fsf qhqd
hava il tamasda olduqda igrldayrr. Bu da onun ..i9tq dagryan.' adrnr
da9lmastna sabab olub. sru oksidIagmasi ziri mexanizm i.iz
gdi va bu zm ksi maksimal srti oksigenin miiayyon
rsil

qatlhglna uyun gaiir. Tamiz oksigendo fsru oksidlagmosi 9 zeif

getdiyi ii9 , igrldamlr.

fosfor havasrz garaitda igrq giialarr altlnda vo qrzdrnldrqda daha
stabil lim modifikasiyalia grilir. Bu, laylt quruluga malik l

modifikasiyada lqli garginliyi zaiflamig Iu. Qewilme 9itid

asrlt [rq r miixtali polimeT modifikasiyalar biri-birindan

rglri va bazi ssli gcira fqli. Bela ki, 280-40"

tmrtd vakuum altrnda tmi 50 Saat zid fsf qtrmtztya

gevrilir (" =_l8,4l kc), Az miqdarda yodun igtirakr psesi si,itldiri.
Qtrmlzr fosforun bir g mofikasiyasl molumdur. lrr hamtst lim
maddoladiT. Qrmrzr fosfor ( p:2,3qism) CS, -da ball olmur, tmi
580 tmtd tazyiq altrnda riir, 250 tmrtu qd
qrzdrdlqda lr9rr. ! fsfd farqli lq zohorli deyil.
Qtmtzr fosfor

42 tmtud sbliima di

bu zaman r fazaya kegn ,

mIkll id rekombinasiya edarok molekularIna 9rililr. hz

buna g<i dB fsf urlt kondenslo;masi zamant qtrmtzt
,
fosfor almrr. Drd atom|u fosfor mlkull tmi 1200 tmtur
qd dmltdrlr, qtzdtrlma prosesi davam etdikda lr
id ,
molekullarna dissosiasiya dirlr:
Patql

2P2lu1

0 = 229kC

Qeyd tmk lazrmdrr ki, , molekullan N, kimi 9 davamltdr vo

l tml dissosiasiyasl 3000''-d yuxarl tmrfuld 9 ir.
fosfonr 500 atmosfeT tazyiq altrnda qrzdrdrqda gi fsf

gevrilir ( = 2,53).
Qr fsfr fsfr davamlr ;kildi9msidi. , fosfordan l200
tzyiq,nda va 200 temperaturda llr.
P("D

Plq".l

^H":-39kC

Q fsfr qrfir 9, layll-atom qurululu (Eak. l5), mk9iii

xassali (=0,13V), maddadir. Otaq tmrtrud hg i halledicida
hall lm (=2,7 q/sm, t.,,,-490C).
109

Qrmrzt va xiisusilo da qara fsf ag 1sf nisbr,tan kimyvi cahotdan

9 davamh mdd[rdi,
Fsfr ham oksidlagdiici va hm do eduksiyaedici ssl gstir.
Oksidlogdirici xassolar mtllrl qargrlrqIr tosir zrl meydana q,txrr:

2
:
Ti + TiP
3

-494 kC

+ 2 =

^"= -283 kC
^"=

Lakin fosfor ti

du k siiiaedicilik iassIari daha ktrdir, ,

va digr qt-ivvatli oksld 9diigill asanltqla
kiikiird
oksigen, hlglr,
oksidla9i. zaman oksid la9diric inin miqd az olduqda P(III) , 9
olduqda isa (V) tmlri lrl:

4 + 3, = 2r.; 4 + j]Oz = 2PlOs

2 +l2 = 2; 2 + 5Cl2 : 2PCl5
2 + S = 2S; 2 + 55 ,= P2S5

+ 5N + 22

3,:I]Po4 +

sNo

Fsfr qlzdtnldrqda qolavi mhlllrd disprop,lsion[a9rr:

4 +

3 + 32

+ 22

Birla9molari: BSit m,ldlr ;aklindo fsr va hidrogen kimyavi

ksi praktiki lq daKil Imurl. Buna g fosfonrn hidrogenli

ilgmlrii dolayt sul il lrrlr:

r,

HCl

3CaCl, + 2,

MgrP, + r = 2, + 3Mg(OHl

Fosfini eyni zamanda !! fosforu qah qalvi mohlulunda qrzdrrdlqda

almaq [r:

2+ 3(), + r

3(22)2 + 2,|

Fosfin xogagalmez iyli (ilmig balrq), zaharli, -l33oC tmrtud

ri, -88 tmrtd qil, havadan t i]azdlr. Suda az hall lu,
Mshlulda agardakr miivazin t tr:
+ + 2- (+ ] + 2 ++ 4+ + -

pI!".=2S,7 va "r=28,4 demak l ki, rr rllduqlanndan . su[u

mohlullan zoif ideal amfolitlrrrdiT. fosfinda iiz-tz ilgm ciizidir:

2
110

G+ 4+ + 2-

. molekulu NIl. molekulu kimi tiql piramida fmltdtr drn =

0,142, < = 93,j ". H--P-IJ bucarnrn H-N-H bucalna (l07")
z kigik olmasr hibrid cllaqlainin rmsId s-orbitalrntn
igtiakrnrn azalmasl dmkdi. Bundan b:,gqa - lqlri N_H
lqlri z d;rha az davamlt, amrroniyakln dipol mmti isa
fsfi nisbatan taxntinon 9 dafa kdiir, Naticado , molekulunun
d xassalori ammtlniyaka ist xeyli z,ifdir. Fosfin molekulunun az
polyarlrr, zif donT xassalai m./, rk hlld va sulu
mhlullarrnda hidgt alaqalorinin olmamastna sabab olur. u g da
.+ davamstz iondu;,.
Fosfin qvvatIi tu;ularla fosfilnium duzlatr ml gtii. k halda
duzlar arastnda da,,amllst fosfcrnium yodiddir:

r+

111 =

PH.+g616.=p_IaCloa

Bu dzl

mm(,ium duz]artna nisbattrn davamstzdrrla. Hidro]iza

rrrl. QoIavi tas id rglrlr

NaoH :}[[

, qvvotli

, + 16

reduks iyandicidl, havada }{r qd oksidlogi.

,, agar tempeilutlarda termoliz rl, l500C tmfurd l:

2, = 2

,;

2PHr

+ 42 = 2 + 2

Foal mtllr fo;fidlarina trgull tasir etdikda fosfindon bagqa alava

mahsul kimi difosfi;r (PrHu) l glir, Difosfin -99" tmrtud
ri, +63 tempe,alurda q mlir, Havada alovlanIr. igrq va
istiliyin tasinndan r9llr. r hidrazinin analoqudur. Lakin
baxmayaraq osasi xal;strlB g<istrmi va fuglllrl reaksiyaya daxil lmr,
Qiivvatli reduksiyaedicidi. Difosfinin 9lm mohsullarlntn trkii
fsf, fosfin vo P,rIIu takiblr sr rongli rk mrf madda daxil l.
Fosforlu hidrogen ad dtI bu nradday k fsfd fosfinin mohlulu
kimi do baxmaq l.
Oksigenli birla;malari: Fsfr oksigenl 9 irlgm omola
gtiir: PoOu, 24, I1l, ,- iki oksidir va .19 qan9rr kimi
baxmaq lr.

C)ksigen gatrgmTnazlrr 9araitinda fosfo:Tn oksigenla qar;rlrqlr tosii

naticositldo fsfr oksirli (III) , oksigen artrqtll gaaitindo is fosfor oksidi
111

(V) hrr. Oksidlogmo ssi zirri mexanizm iizra gedir reaksiya

mohsullaTr kimi oksidlarin dimeri yaxud da daha miirkk limrli
ml golir.

Fsfr oksidi (III) ir nega allotropik modlfikasiya gaklinda mvcud

[r. lrd ii molekulyar kristal qafasli olub, diiyiin qtlid
PoOu molekullan rlgir. Bu mlklu vo limr oksidinin (2)"
qurulug frmll agardakr kimidir;

!](P

...

i
I

ui-o'

.l
.\\

.l

,r

PrOr Potirner

\,/

:\\

PlOr

tF'o'
I

\
|.

,z'-.

moIekulu oksigen ktiiikliil bir|a9mi9 drd [POl

irmidliid togkil olunmuqdur. P,Ou molekullatndan it olan

tltik gkildiqm asan ri, guu, az miqdarda kr sulfidda

hall olan bork maddodir, Polimer qurulu;lu modifikasiyalar ii9l9tilii tor
ml gtirirl. Bu quulugda da piramidal [POl qrulr oksigen
kiiiiti vasitasi ilo biT-birilo birla;ir, [.,] piramidal qruplarl bir topasi
dliimmig elektron ctii ila lutulmug lm]lmml ttdik qurulu;a

malikdi. iki modifikasryada fosfor atomlarl sp] hiid

zitiddil.
(t.. =24", to"r=175"C) qrzdrrdrqda qllr:

2 = 32 +2P(qrrmtzt)

Fsf oksidi (III) kimyavi cahtdan aktiv maddadiT. Asanhqla

oksigenla ksidl;k fosfor oksidi (\') amala gtiri. Fsfr oksidi (III)

20-50 tmrr intervaltnda oksidlo9drkda intensiv xemiliimiliessensiya

ila mii;ayat lr. Arttq 70 tmrturd havada PaOu altgaraq tr vo
PnO,o omolo gtii:

PnOu+26r=po6,o
F'sf oksidi
112

(lli)

trg xassli mtlddir:

PoOu+6H.9:411.,p9.,
Poou + 32611 :ZNa2HPO]+2H]C)
Fsfit vo fosfi)n tIusu rangsiz, hiqol;kopik, sri (t".:74oC),
suda yaxgt holl olan knstal maddadir. Qulu)uguna g morkazinda s
hiid vaziyyatindo ol tn fsr atomu yerla9mig qeyri-simmetik tetraedrdir.
Bu tetraedrin 1lr ndan ikisi hidoksil q:l, ii oksigen, ii isa

il

hidTogen

fufu |mucul,:

Fosfon

turgusttndakr idg
atomlarlndan biri fsf ila bilavasita
ilgmi9 olduu tigiin metal il

avazolunma qabiliyyctilla malik rleyil va

mohz u gciTa da fos fcn rusu ikisasll H(l
tudr. Qox zamln u fmulu

51

ifa<la olunur. Fosfon

tuusu t qiiwali tuudur ((,.=2,8; r=6,2) Fsf fugusu dzl
(fosfonatlar) r, ila clalavilarin qa9rlrqh tosirindan llr:

H2[HPOr]

r,

kimi

2NaOH
r,, + 4NaOH
+

+ ]JzO

:2N:

].la2HPO] + Jf2O

Qalovi mtIl lB kalsiumun fosfonatlarl suda yax9r hll lulr.

Qlzdllldrqda fosfc,nat tuqusu disrsil9t:

4rPor:PH] +3,
Fsfr (III) tdrmli qi,iwtli reduksiyaedicilrdir. lr ir srra az
aktiv mt|lr mahlul td eduksiya edirlor:
HgCl2

H2HPot -- r = , +

icl

Fosfonat tusu tr slra ksidl9diiill oksidla9i:

2HrPo]

+ Cl2 +
+

Ii:()

2HCl +

2No : j)Ft]Po4

N,

Havanln oksigeni fosfonat tt-r;usu mahl:llartnI yalnlz yod izlorinin

itikr ila oksid1o9dirir, fur:9u adatan fosforun tihlgidlii
hidlizi ila lll,
PHal. +r9

Hrf,o,

Hidrofosfonitlar qlzdrrldrqda ;lirfsfitlr (difosfonitloa) grilirlr

2Nr = Na2E,P2O5 + }lr()

Bu duzl su ila qaynadrldrqda hidToliza urtrlr

NarHrPrO, + 32

2NaOH

Pirofosfonat furgusu r. ilz

davamlr, iki osaslt tu9d.
Fsf (III) iigtin ()" polimetafos-

fit tuusu da mlumdu.

Fsf oksidi (V) r5 fazada

PnO,o torkibina malikdir. , moJekullarl bir-biri ilo oksigen kiirrikli ila
irl;mi dtird ttdIlrid

..

01
\

$(l

l
7

irtdir.

Fosfor oksidi (V) bark halda ir q

modifikasiyaya malikdi. modifikasiyalar biri-birindan q-plo.,n,n
lqmsi il falanirlar. fsfru

,/tI

lto_'P*o_P_oIl

- 0

ak,17, ()19 mIkuiuu

qLruluu

yanmasl zil mikl kTistal qfasli

u9ucu 25 modifikasiyasr ml galir, Bela molekulyaT

kistal qafsinin

diiyn tlid , molelcrlla yerla;mig oluT -, (t"oo: 359).

Fsf oksidinin bu modirkasiyasI zz, ki9ik srxlra malik, asanhqla
r halrna kegan, suda yax9r hall l, 9 rcaksiyayaqabil maddadir. -

, uzun mddot zid qrzdlrlldlqda slx, sonsuz sayda

ttdlrid it l lim gakrlli -., modifikasiyast ml

golir, Bu 9akildayi9ma daha yilksak m tmrturu (tr=5800) malik
o[ub, kimyovi cahotdon ist passivdir, Dh yiiksak tmrtld rlh
. ttrdid togkil olunmr,lg -., modifikasiyasr ml glir, Bu
gkildigml sld olan pTinsipial frq ondan itdi ki, mlklr
qunrluglu fsfr oksidi (V) modifikasiyaslnda PoO,u molekullarI rstd
zoif V-dr-VIs qiwalari, limr modifikasiyalada isa kovalent
kimyovi olaqe tsi gstri,
Fsfr oksidi (\) tzzr, olduqca hiqroskopik maddadir. Buna
g da ondan qaz va mayelarin quntdulmaslnda istifad lur. Fosfor
oksidi (V) hatta nitat vo sulfat tuT9ulanndan suyu lrrq l itt -

NrO, va sulfat -SO, }rididli gcvirir,

114

Fsf oksidi (v) tetraedrik quruluga malik olduundan onun miixtlif

oksofosfat tirmlri miudd. onunla lqdrdr ki,
ttdik quruiug vahidlari digar qurumIart ila ir, iki ii9 toPSi il
ilg bilir. ttdrik quumu bir tapasi ila qon;u qru il
birlgdikda dimer oksofosfat ionu [r7]-, ttrdi iki tsi ila
birlogdikda agrq va qapalr zirli ilr [P,,O9]:r-, [P4OI2]4-, [P"O,"*,]t"+zl,
tlri hr iig iI il9m getdikda isa qaxolanmig zonciTli ilr ml
gli (gak.l7).

[r]''

[rr]'-

[rq]'[pro,J''

IPu Orn,, ]

( }2)

[puo,J

6_

[r"]

| 2 cJ
ok. l8. oksofosfat (V) ill vo 25 laylr modifikasiyaslnln qrl

- atontu; 2 - kr () ak)mu; 3 - kti atomu,

Agtq zirli 2-10 fosfor atomlu oksofosfatlar (V) - polifosfat, qapalr

- metafosfat, sonsuz a9rq zili fosfatlar isa
polimetafosfatla dlr. A9arda bir sI fosfatlann qurulug frmull

zili quruluglar

ilmi9dir:

115

.\',-

()rt

(;/

_
\ zO-- /
oll'-o--Plro

P- g- rlo
l'nt
l

I
-__-

,'

-,lt._!) ,'
t
().-_l

()
{l2

'?
l -..

|-n

()
|

tl)t,

/()

() _.t't

'()

Molekulyar quruluglu fsf oksidi (V) suda -rall olduqda Bvvlca

tetrametafosfat turgusu mli, gli:
4l0+22:()4
lim tetametafosfat t,lusunun stlnrakt hidll9msl tetapolifosfat
rrsuu altnmastna s olur:

(HPo])4+Hro=HuP.o,,

I,1

()
lil:illl _
_
-_ _
-- _ -
IIll
II Ol I oll
OlI

idtlqm psesinin <lavamt hr mrhldr tfsft furgusu ilo

qangIrntn ml galnrsi ila 9 9ttr:

plifosfat trql

2: 4,| H:PIOro tripolifosfat tr"rgusu

+2: 4 + 42? picrfosfat vo yz difosfat turqusu
427+2=2,

4l +
519

limr mofikasiyalarn hidratasiyasr daba miikk mexanizm iizra

gdk digar polifosfat tur;lt va son mihsul lq otofosfat
h]us amolo golmasi ila 9 gatrr.
Fosforn mhiim ilgmIid biri otofosfat tulusudur.
Ortofosfat hrrgusu rangsiz, si, su ila iir nisbotlarde qanqan
histal madddir. k halda ortofos;iat fuIusur qatr mhlulltd
hru molekullarr srd vo molekula daxili hidg alaqalori tsi

gstrir, gti fosfat furr,ls tiind mhlull cizlii mldir.

Qaltt 50 Y-dg az ollrn rtfst hrrgusu mhlullrd hidrogen
olaqsi fuu molekulalan ila su molekullarr arastnda ;neydana glir.
Kimyavi qurulu9una gr r molekulu, ti9 tcpasi qul, biT

topasi oksigen atomu ila tunllmu, mkzd isa sp} hibid vaziyyBtinda
,116

fosfor atomu l9mi9 azacrq gorilmig

vaziyyatda olan ttrddir:

Ortofosfat tSu Sulu mhlIld

a,

qiiwali

tigasaslt tuquduT (pK,=2,1; r:7,31

=|2,5), Fosfat tuusu qlill qagrlrqlr
tasir zamanl 9 Or duz ir-, iki- va ii9- avzli
fosfotlar amaIa gtiir. Ugovazli ortofosfat

duzlandan yalntz qalavi metallann trm[ri suda haIl lul. [Ird-. dihidro_
fosfatlar suda daha yax9r

ho11

dil:

lur. QaIavi mtll fosfatla suda hidroliz

NalPo4 + r .. NarHPOo

+-

NarHPoo + r : NarHPoc

Nao}{
+ NaoH

= l2,1

8,9

Susuz hrrg mhitda rtsft tuusu ziinii mft xassali mdd kimi
. Susuz sulfat tu9us ila qagrlrqlr tsir zml ortofosfat tsu osasi
xassa 8dStri:

Sor(o),

(Ho)rPo(oll): [Po(oH)]So4

2,

Sanaye miqyaslnda ortofosfat furusu ss fosfor oksidi (V) ila suyun

qar;rlrqh tsiindon va stlu xammaltn sulfat furs ilo r9lmstndan ltl:

Ca,,(Pon), + 3H2So4

3CaSoo

- 24

iqtisadi htd liqli suI 700 tmrtrd, katalizator kimi

mis qlrlt i9tirakr ila lbsfoT ul ilo su ut qalhqh tsii

prosesidir:

lr :4l4 + l0H.
Reaksiya nticasindo alava mhsul kirni alrnan hidg kimya
sonayesinin asas mahsullartndan ii olduundan, bu ss olduqca
4

smlidi.
ortofofat turuS (+5) oksidlo9m drli biittin fosfor irlgmlrii
hidoliz rsslii s mahsuludu:
POCI] + 32 = lI,POo + 3HCl
P2S5 + 8[[2 =

2l4 t{r

HrPS4 + 42 = [l,,POo

= 41115
117

Polifosfat full tfosfat tuusunda fsf, oksidini (V) holl etmaa Irrl.

Grdii kimi sistemd

r,,-i qhl atdlqca
polifosfat tuulannln

ak,

19) miqd artmrg lr.

Polifosfat turgulantn
duzlarrnl hidrofosfatlarrn
miilayim goraitdo qrzdrnlmasr
nticasindo abrlaT:

l00

0
60

g
F

l
q\l

\*!

lt|

20

72 7+ 76 7 0 02

el

00 0i

0r,%

ok.l9, tl,,o - 25 sisteTindo miixtolif fosfo.

turulannln miqdsrl

2Na2HPOn = Na4P2O7 + ,

Nr = (NaPO.)"

Polifosfat metafosfat turl ortofosfat t lsuna nisbotrrn dh

qtivvotli trgl olduundan lr duzlat nisbatan z hidToliza utrlr.
lr hidolizi agrq qapalr zancirin qlllmasl il migayat luur:
(NaPOr). + 2: 2427 + 4NaOH
Fosfatlar nitratldardan flli olaraq oksridlaEdirici )iassalr gstrmirlr.
Fsfr Jll AgN(), mohlulu ila toyin dirlr. Bela ki, Ag,PO. s , Ag4P2O7 g is rgli gktintiiladiT.
Ortofosfat va pirofosfat turgulalndan frqli Iq, timetafosfat trs_
(), mtr arnr kidir. Metafosfat fu;iu;u ziilallat gkdir.
Analitik kimyada - ion,rnr., (NH)rMoOo ila ti dirl:

4 + 2(NH4)rMoo4 + :llI{No :
(N.)r,r . tlr + 2INH4NO]

Fosfatlann Bsas hisssi giio kimi istifada edilir Fsfiti sulfat

ortofosfat tglrr ila parQalanmasl naticasinda alrnarr (r) 2. 22
vo .2r supefosfitt va presipitat glrii asastnt ta;Hl
dilr:

,(),
supfosfat

2HzSol

= (r), +

(4), + =
presipitat

1t8

ll

2CaSo4

Qrgrq azot_foslo giilri mmfl; - (NH4)HrPO4+ (NH4)2HPO4

azofoskant - (amrrofos + N) misal g;trmk l.
Fsfru polifosat tu9ull aid olmayan lakin tarkibido i 9
fsf atomu saxlay t turgulan mlmdu. Belo trgl .r tkii
hipofosfat fuusunu misal gstaTTnak l. Bu turquda fosforun oksidlo9ma
dsi (+4) rlrdi. onun qurulug fomtulunda fosfor atomlan ir-ii
ilo i9 irIgmig,liI:

)\

l I(

l()2P

/Oll

I,(oI l

Hipofosfat tuu!unu m fsru oksidlo;masi zamant vo .,

ila rr va duzllld almaq Ir:
22 + 2HrS()o = 2BaSo4 + {2

Hipfosfat

turusu 2 orta

426. 2IlrO gakilinda

(t.,,=

qwali 4 osasll tudr. Mahluldan

62") ayrrltr. Su ilo dispopoBiya edBrek

fosfon fosfal turgtrlannl mI gtirir:

42 +

2 = ,t

HrPo4

Adi ;ritd hip<lfosfat turgusu oksidlgd:ici vB eduksiyaedici xassaIar

gstrmir. Yalnlz qolavi metallann hipofosfatlan suda yaxgl holl lr.

Hipofosfat tuusunun ii9 asaslr tt,ii aaldakl reaksiya iiz

almaq olar:

PClr + 22 + L.]4

: l

Hipofosfit vo {bsfin furgusunda HtH,POr] (rr) fsf en kigik

mtisbat oksidlagm drsi (+t) malik lu. Sst halda bu tugu
yalnrz dolayr sul ilc dz|d almaq lr:

(rr),

H,Sl)o

2HrPoz + BaSo

Hipofosfit tur;usu ., - anhidridi I, suda yax9r holl l, i

asash,

qiiwtli =

l, l ) turgudur:

Duzlarr - hisltl dlt. Suda yaxgr hll

lrlr. Hipofosfit turgustl v; u duzlart

qiivvetli reduks iya eclicilard ir. Bu isa tu9u
molekulunda - olaqasinin zaifliy ilo l-

'\

,l/

<

otI

qtidrr,

1l9

FosfoT tuqulartnt iki r lmk lr:

l. takibindo - Iaqasi olmayan -HrPo4 ortofosfat, II,,r, pirofosfat,
42 - hipofosfat

tuulan.

2. tarkibindo - laqasi olan -

hipofosfit vo fosfin tgul;

kiid

- alaqasi

r[,] fosfit va fosfon, H[H2POI

olmayan fosfor tu9ularr daha davamlr

irl9mldir.

Fsf kt kstijrmlri

da molumdur,

ulrd

monopoksofosfat ,,, va diperoksifosfat ,,r. tu9lt qeyd etmak

idi. Bu tuTguladan monoperoksofosfat tuSu daha qiivvotli
oksidlogdirici, dipeoksoosfat turyusu is daha qiivvatli furgudr, l
duzlannrn adi goraitdo davamlt madda olmaqlanna mq, qtzdrrdrqda
oksigen rlr, Monoperoksofosfat
glq ortofosfat turusu

s hidliz drk tfsft tulusu va hidrg ksid ml

gtiir:
5 + 2 = }l + HzOz

Diperoksofosfat tuusunun hidrolizi naticasindo isa otofosfat

monopeksofosfat fu rgulart altnrnr:
H4P2Os + r = H,POo +

fllPQ.

Fsfr digr qi-ltllrl birlaqmalori, Fsfr hlglrl triPHal, vo pentahalogenidlT PHal, atnala gotirir, Biit{in bu ttjromalardon on
hmitlili xlorlu irl9mlrdir. Fsfru halogenidlari sit
mddiri bilavasita qaqrlrqlr tSiri nticaslnd alrnrr, PHal,, irlgmli
PHal, tmlri nisbaton daha termiki davamltdIrla, lgli atom

kiitlsi aTtdrqca hlgidli davarnhhr azalrr, ur9u ss[i maddalodiT,

su il qarirhqlr tbsir zamanr hidroliza urrl, Belo ki, fosfo
pntaxloridin su ila reaksiyasr naticasinda l fosfoT oksoxlorid POClr
sonra iso fosfat tuusu amalo glir:

PClr+HrO=POCI,t2HCl
Pcl5

! +

sHCl

2:

4l{ro

PHal. tipli il9mIrd fosfoT tml SP]d hiid vaziyyatindadirlor,

Pentahalogenidlor z-dzti ionla9maya mruz qltlr,
,l20

2PCl., + PCl4+ + Pcl6Fsf tlid k.a. 8 rr [ hr mrkzl9mi9 kubik kistl

quruluglrrdu. KTistaI qafosinin diiyiin qtlrid tetraedrik PClo+ va
oktaedik PClu- ionlarr rl9i.

Oksotihalogenid POHal fosfor (V) tirmlri olub, gilmig

tetraedrik quruluga nraiikdiTlor (d-:0,145 m, dp':0,152 m, dpcl:
0,199 m, <HalPtlal ..l00):
Fosforilxlorid pol ]l fsftlidi

hidIizi vo r, ila

ll

qa9rlnrn

qtzdtnlmast zamant a;nirla glir:

rl

P2O+3p6l5:sl,ocl

HaI

Hal
Fsf pentaxloirlin fosfor kslid
gilm meyli mtlif sintezlado, masalan :Klorsulfon turgusunun, sulfuril
xloridin alrnmaslnda 5;enig istifada edilir:

(Ho)Sor(oH)

clsor(o)

Icl5

PCI

l =.

(Ho)Sorcl

Po()r

Hcl

So2cl, +.PoCl1 + FI(]l

Fosfor ksflri (\) F q0wotli hrr;lr olan flii fosfatlara uyun

galir r-,F, [IPO,,F. :
2r5 +

lsHF

= 2F + H2POrF + ;F2 + 52

r).,F duzlarr sulfatlara, rF, duzlan isB itrtlr 9tr.

Fsfr sulfidoh rklgidli da malumdlrr - SF, PSCI], Sr, PSI'.

Quruluguna gti bu irl9mlr oksohalogenirllara zirlr.

PHal. ekzotemiki davamh

mddll)dj. rk halda biitiin

kistal qfsi rlikdil. l moIekullan
markzindo s hiIlrid voziyyotinda fsfr atomu olan tetraedrik
qunrluludur. trdri tapoloindan ii fi>sfor tm liimmi9
tihlgidl mlkl

elektron ciii ila tutulrnug lu. Bu sababdan do tihlgidlr dr xassoli

mddlr olub, liqand kimi tl komplekslarin ml galmosinda itik
dirlr. Oksidlo9diic ll qagrlrqh tasir nalicasindo (V) trmlri

gilirlr:

PCIr+or=p661,
Pcl]+cl2=Pcls
121

Fsfu i zmd qarqrq halogenidlri d m[mdur. Bu

birlogmolor nisboton az davam[t oIduqlarrndan qrzdrrrldrqda rml
halogenidlara 9ilirl:

sFlr=F{+2l5
FrI:2F3+I]
Fsfr pentaxlorid ila ammonium xlondin tazyiq altrnda qarlrqlr tBsiri
naticasindo fosfonitriloxloid mI galir:

NH4cl

Pcl5

: PNcl,

4HCl

Fosfonitiloxloid 120-150' tmItu intervahnda trim[9k

tsiklik ilgm rir. rtlq 300 tlturd qapalr zacirli bu il9m
a9lq zancirli ziqzaqvai httmlu polimet ml gatirir,

C'\o,zCl
Fosfonitriloxloridin hm timid r,a ham da
limid fsf tmlrl spr, azot tml isa sp2
l' \
hibid zitiddilr. Fsfr va zfu qoala- ii
,,
mamrg qalan lktlrr delokalagmr5 *" alaqosini a', li
omalo gtiirl. FosfonitriloxloTid iimri suda 'io_, r,L,,a'

ci ''\

hBll lmr, mexaniki xasalarintl g zaif

wlkanlagdlnlmrg kauguka banzadiyi tigiin onu
zaman qeyri-iizvi kauguk adlandrrrrlaT.

cl/

cl

/''
\.r"

cl.

.cl

)o(n

.*
/)t

\cl
cl pNclr)a

al

(PNC|!)!

./

)\a\cl

cl/

Fosforun (+3) va (+5) oksidlagma drlri uyun galan iidli

PN, P]NJ mlmdr. iki irlqmd azot iig kovalentlidir. r iki nitid
kimyovi cahatdan it, su, tuu va qa[Bvi tsiri qargr davamlldr.
Eyni zamanda (}loPN)1 tkii fsfru
n,*\o., *n'
azotl trmasi do malumdlrr Bu birla9ma

timetat'osfat turusunun (I{PO,),

idrogenmetan itido fos l rn
qurulugu agardakI siemda i)mi5drr:

analoqudur

122

/.;

li
.,
t;rN/'\N/'
rt-r

Il

..,'-

/n",
\;g

Fosforun oksonitridi PON, fsfr oksoxloridin

zamant ltt:

POCIr

4NHl

poN

- POCI,

ammonolizi

+ NI{{I

Bu madda 75 tmrlur qdr davamlr, h9 bir adi hlledicid hall

lm mrf tozdur,
fosfor <iziinda asanlrqla kktirdii hall di. basit mddl
std Hmyavi reaksiya 9 yriksak tmrturld 9 ri. Fsfr

ki,ikrdl i sI ir ilqml ml gtii. Bu irlgmlrd PnSr,

PoS, v PoS,o nisbatan yaxl ti;lilmigdir. P,,S,u -i qurulugu , ilo ana-

lojidir. Fsfru sulfidIarr naftalin arintisinda

id kistalla9drnlaraq s

kistallar gaklinda rlmtl. Qlzdrrrldrqda slfidlr rq fosfoi

kiikiird oksidlatini amala gtiirl:

P4Sl0+o2=P"o5+So2
r9u xassali mddl olduqlanndan su
sulfid fsf fu9u[t ml gtiilr:
P4S|0 + l2 = 4.

ila hidoliz dk hidg

10HrS

Fsfr
_
btiin

mtIll irl9mlri. Qtzdrrlldrqda fsfr demok l ki,

mtllrl ksi daxil lq fosfidlai ml gtiilr. Fl
metallaTla fsfr klassik valentlik qlr tabe olan dzzr fosfidlor
(], ]2) omala gtii, p-Metallarl sink
rtmqruu lmtlri
rml kompleks tsfidl ml gtirirl. Bu irlgmlri goxu
yanmkegirici ssl malikdir. kegid lmtli il fsfr mllz
fsfidl ml gatirir (, r, ). kimyovi htd foal olan bu
fosfidlar boz.va qara rangli olub, metallrq parrltrsrna, elektik
kegiiciliyina malik luI.
Fsfidli bsit lddli bilavasit qargrlrqlr tsiid, metal
oksidlai i[a fosfinin reaksiyaslndan, fsftlt hidrgl reduksiyastndan
va digor sullarla ltlr. i sr fosfidlar, xlisusan do kovalent alaqB
tisttilk ta9kil edanlar yksek rim tmturuD (l - t",=2198oC;
- t.,:l580"C) malik lurlr. Qalavi qalavi torpaq Imtlii fosfidIi asanlrqla hidroliz dk fosfin ltrl, ir gox fsfidl feomaqnit
ssir (, Fr) mlikdir|r,

123

I I)RUP ELEENTLaE.I

Di sistemin IV qrupu ilz tarkibina iipik lmtl l kabonu, silisiumu, grmim titan yarlmqrupu lmtlii daxil di. Bu qrupun
lmtli xiisusi ahamiyyol ks edirlar. l ki, lk tipik lmt [
k, orqanogen element olaraq, zvi kimianrn asar tnr, canlt alamin asas

kompnentini ta9kil di. Qnrpun ikinci tipik elemerti silisium qeyri-zvi

alamin sl tabiotin tlsas elementidi. Titan rtm qupunun ilk
elementi olan, titan va u litli zlrii bir s, ekstemal xassalorino
g xi.isusi konstruksiya mtilll asaslnl takil dk, aviasiya,
gamiqayrrma vo kosmik texnikada genig totbiq edili:,. Hal-hazrda mi.iasir
hayattmtzda mhi,im tutan kmlrutr, likrsS; va S. osastnt ta;kil
d itql smlr silisium asaslnda hztltr.
IV qrup elementlBrinin msir ll texnika iigUn belo byiik
ahomiyyati, lrt qurulugunun xstlsiyytlari, atom ritl[t
elektronlarla dolmasr va uIt naticasi kirni bu lmlllri amala gotirdiyi
homo- hetero- atomlu zoncili birla;molorinin xiisusi sslidi.
IV q lmtlii harTrstntn, l asas / alava rmqrud
rlgmsid aslll lmtq, 4 valent lktu rdtr. Bu lkl
sayr miibadila mexanizmi i [ tetraedrilc quruluga malik ilgmlrd
'oagqa I\r qrup, VIII qTup kimi
lqli rmsr 9iin optimaldrr. ud
dwi sisteminin ortastnda lir, yani onu liir va bu baxtmdan g
I, II, , qrup lmtli ti9 xarici lktr saviyyosinin biitiin
oitallannda lktr olmast iign 3, 2, l lkt gtrmli, v, vI, v
qrup lmtli, ii bu lk.rl sayr rtlqdtr. I, tI, III qrup lmtli
elektron defisitli, v, vI, v q.rlp elementlari isa elek|,onu 9 llrdrr.

IV

qu lmtlii elektron fml ns] ?-dir. ns2 2 valent

lktl hlmr9 vaziyytda nst npr halrna k9ilr (s, , , pz).
S

tt-7

+t

,--.

---J-

s
.t0l k(
+

tI

lmtl ii9 rktr oksidlgmo d(,Si (+2) va (+4).

--+ Si -r Ge - strastnda lmtlri ss,rii dayi9ITasind
trm d6\Tilik ziinii aydrn qkild gcistari.
124

dvl 5

IV qru elementlarinin bazi xassalori

Si

Sn

miqdaTt (% kiitla payl)

1.10-|

27 ,6

7.10-4

4.10-]

1,6.10-]

Atom radiusu, m

0,077

0,1

l8

0,19

0,158

ion adiusu -, m
i radiusu Er', nm

0,260

0,z7 |

0,2,72

0,294

0,l75
0,3l

0,0l5

0,04l

0,053

0,07l

0,084

It:)- +-

l l,260

8,15l

7,899

7,4l1

lr:E'++E:- +-

,42

l5,934

,5 30

34,210

Ia:E]*<+Ea- +-

24,8z
47,88
64,482

45,14 l

45,14:l

40,7

42,z

NEM

2,6

1,9

2,0

rim tmhrru,

,l47

l4|4

9,l ,4

Qaynama temperaturu,OC
Srxlrq, q/sm

927

249

284,1

Y qabrrnda

ionlasma potensialr.

I:2*)]- +-

3,5l 1.-l z,

klii, kq/mm2

Qadaan zonastntn eni

5,2r.*l

04 t"l-"a

5,2

980

385

1.2|

0,78

|4,62 1,5,02
30,502 1,98l

1,8
2|,9
21
5,8
O,

1,1

27,4

l75l
1l,34
,9

0,08(".s -

Bo(Er,("*hy'E),v

0,2

-0,t36

"(4-(..h),

0,009

0,8

-0,|26

-r sastncla davamh oksidllma dlii azalmasr, atomlarm

s2p2 vaziyyotindn sp3 ziti kegmok gii tolab olunan enerjinin
artmasr ilo izah olutrur.
Iv qrup lmtlii kimyavi ssli gox mxtalif lq, tipik
qi-mtl olan kd tipik metai trlan quru9una qdr digi, Btiin
jigar elementlardon farqli tllaaq (hidlogendan ba9qa lsl), h hanst ir
hiid vaziyyatindo, k, biitiin valent lktlrtd vo itlld

istifada dk il9,mlr amoIa gatirir, Dtird valentli k

bdliinmamig elektron ci,itii va 9 orbitalr yoxdur. r xiisusiyyoti,

di
tr ml gatirdiyi biT qat alaqolTinin davamhlrrnln asastnr tBqkil
glm
amalo
zanciTlarini
( - ). l bu da kru homoatomlu limr
125

qabiliyyBtini osaslandtnr. Qnrpun ikinci tipik Imti l silisium III dij

lmtidi. Onun lkt frml ls22sj]2 3sl23 ]0.
Verilmig elektron frm,I silisiumun alaqale,r yaratmasrnda d-illl igitirakrnr izah dir bu is silisiumn kltd farqli sslii
ml9dirir.
Gmium, qalay va qurlu9un tam elektron itlqlrtdIr, r va

silisiunrdan frqli olaraq bu atomlann :Karicdan avvalki tabaqasinda

elektron rdtr.

IVA

quu -lmtltlrii bazi xassalcri

5 say[r

18

cadvalda

ilmigdir.

IVA qu lmtli tolliatda qi-rr lmrglr. l , Yr

qabrtnrn asas hissosi silisiurn oksidi (Iv't daxil edan silikailardan itdir.
Litosferada silisiumun miqd;rrr kiitla payr ila 28ol.<liT. miqd
0,48%, Ge - |,5 |0-4/", Sn _ |] l0-%, - 1,6 l0-!/" to9kil ediT.
r tobiatdo sorbast, qi-zi mirllr r,a iizvi mddlr gaklinda rast glii. Silisium i,9 400-d 9 mineral mlumdu. Ygm,
ztimrd, aqat, oniks, apal kir:li qiymatli r, yarmqiyrnatli dql silisiumun
millr strasrna daxildir,
Gmim splonmiq lmtl slsr idrli va demak olar ki,

fordi millr emola glimi. Qalay quruguu mirll

xalitali hl qodim zmld mlrdr.

126

KARBoN

Karbonun niivasin n yiiki 6, atom kiitlasi ]2,011-dir. Elektron qurulugu

kimidi.
rl iki tabi izotopu mtivcuddur: 6(]lr(98,89%) va

1S22S?2p2

l](1,11%).

Radioaktiv izotopunu m rglm d,dvrii ,7r=5570 ildi, Bu iso

r
krsii yagrnr tyin tli miikiin edir.
Tobii ehtiyatl: yr qabrrnda k, bir sr lmtlr nisbotn az
rlmlgdl (ktitta pa1l ila 0,14%). u baxmayaraq canlt canstz tabiatd ollun rl gor: iikdii. l ki c.lnlr rqizmli va bitki
tmlt asastnt kl tagkil edir, carlr qizmli minilliklB
azinda pargalanmast lltisid r ktirosinda dag kmiir, neft, torf, tabii
qaz yataqlarl rl, r eyni zamantla dzz mill
trkii daxildir. u[r kt tipli siixular.drr: , - mmr, hg
dagr, r. MgCOr - dolomit, F, - sindeit va s.
Qeyd etmak laztmdtr
, i srr karbonatlar iizvi m;lidirlr, IV[salan, tgi ohang da9l
mikToskopik bahqqulrqlarrnrn gevrilma, mr riflri iso mikroskopik
rgizrlr olan mrlt ht faaliyytinin mhslldr. r,
k qazl qklinda tn.rosferin l btiin tobi; sl tarkibin daxil olur,
Tobitda k bosit mddlr gaklinda da Iast glii. l kru
allotropik qkildigmlllri l - almaz, qfit va karbindir.
Fiziki im xassalari. ,ksr qeyri-iizvi irlgmlrd kr
oksidlagrrr drsi +4 (r, , va s.) va +2 ( va metal killid) r lr. atomunun hlmr9 voziyyatind
valent lkt qlruluu lS22slpxtp"rp,l olduur,dan,
i btiin hiilr Lak
elektronla futulmuq olc u!!ud, bog hiirI r,a blrinmomig lktr cti
olmadllndan, hm da elektromanfilik cadvalillda orta
rd duduud,
kr, goxlu miqdadrr mdhkm kovalent lq]li ilmlr ml-gtiir,
halda k d,-ksrr laqasi tmq iigiin heg ir imkanr
lmr. r g elementdir ki, koordinaliiya odadi ilo valentliyi eyni
olub, dd di. r s hid voziyytinda fz qurulu;lu ttd
(4 d - [q, k.a. 4), sp: vazil.yatinda miisti tigbucaq ( d
-, l
d -lq, k.. ), sp vzi,atinda xatti (2 dana - u" )'d"o. - lq,
k.o. 2) quruluga matik t,lu,

kr lmu
hibid voziyyti

2,

-lqlrii

birla9malari

faza quruluqu

,pl

tl

,'

tl

iigbucaq

qrafit, CuHu, COrz-

{l

xatti

karbin, 2, CS2

ttrdrik

almaz, CHo,CHalo

iigiin diirdd yuxarr koodinasiya adadi rktr deyil. Bu is

onda d-orbitalrntn olmamast ila alaqadardrr. Lakin bazi karbidlordo

k koordinasiya ddi 6- r lr,
ru omolo gatirdiyi bosit mddl yani u allotropik
modifikasiyalan l kubik quulu9lu aImaz, iki heksaqonal quruluglu qfit

lonsdeylit (meteoritlord st golir, hal-hazrrda siini tisulla da alrnmr9drr),

kri - k miixtolif kTistalloqrafik quuluglu homoatomlu
irlgmlidir. Almaz va qrafitdan frqli lrq, kri l sintetik
sul ila alrnmrg, sr isa tobiotd 9aoit mih kimi qfiti trkiid
miioyyan edilmigdir, mf kr kimi malum l qrum, kiimii s.
kr allotopik 9kildi9mli stst daxiI dill- Onlar miixtlif
ciir istiqamotlnmi qrfit kristallanndan amala galirlar.

Almaz - ongsiz, qfff, i;rq pualannr gox yax9r oks tdir kristal

maddodir. Almazrn kistal qurulugunda

k tml bir-biri ila spr hiblid
orbitallannln vasitsila lq r-

drrlar. Kubik kristallik quruluglu al- /

mazda h ir k atomunun driTd

lm ql: - diizgiin
l qus rdr (k.a. 4) va l ok,20,
qtl sisten]i; - terraedrlorlo,
arastndi mosafa 0,154 m rrdi.
Buna gr da almazt, torkibinda be9rnci kaon atomu l ttdrlri
kombinasiyasr kimi tsti etmak lr,
trdri h tapasi, qonu ttrdl i,imumidir. Kovalent lqli
sonsuz gdlgl toru, almaztn rklii,i tmi edarak, u mtihiim xas128

selarini - entropiyasltn kjqik qiymatini,

gatin imsii, ytiksck rkliii, elekb

,ld

riki istsliyi pis kgimsii, kimyvi

inertliyini miiayyan <djr, ru hal

diaqramt (9k.20) verilmi9di

Griidii kimi, almaz, ku

yalnlz yiiksak tzyirlltrrda stabil olan
modifikasiyasrdlT, ALnaz, 36500 temfurd va l 000 tazyiqdan

yiiksak

olan garaitd termo,iinamiki slabildir.

100
10

Ql.ij,

,!
I

l0 !0

m0 ,al0,0 t.,c

!iek.2l. r hl diaqramr.

Daha ki9ik temperatul la tazyiqda ku davamlr olan modifikasiyasr

qafitdir, Bu 9ritd almaz metastabildir. Lki adi goraitda almazrn qrfit
gevilmasi kinetik ba:irmdan mmkii deyil. Qrafitin almaza gevrilmasi

damir, nikel, platin k etalizatorlarrnt i9tirlrkr

tmturd va 1250( tazyiqde aparrlrr.

il

30000C-dan r

Qrafit, kr adi gitd davamlr

olrrn llotropiK 9akildayigmsidir. Qrafit
.{(,
qr-z rli, metal parllhsrna maIik,
yall-yum9aq, kalz fizorinda qr iz
-J
a
u, istilil,i va elektnki yaxgr kgi,

a
heksaqonal qululuqlu rk maddodir.
-)
a
Qrafitda kr atomlan miistavi altr_
ullrd it ll ml gotirir.
Miistavi layda hr i kr tmu
atraflnda diiLz6;iin 9q oindo 0,142
m basafada iig qonu kaon atomu rlQ0.
lir. rd k tml sp2 hibrid ziYYotindadir,
Qongu Ilrl karbon
ok,22, Qrafitin kistal qu,uluu
atomlart arastndakt masafa isa 0,340m
rrdi. Buna gr da qfiti slxltl almaza nisbaton kigikdi. Laylarda
kr tmlrt arasl rdakt Blaqo metal laqasina meyilli olan kovalent
rktr dagtytr, Bu so biiin lay lttuql daxilindo zl
z) delokallamt _ alaqasinin lsl ila balldrr. Mahz bu
sobabden da qrafit rretalltq paltrslna, istil k elektrik kegiiciliyina
malikdir. ttltl ll arast alaqasi zaif V-dr-Vls qvli hsdtr,
ii -frm! l ilk dafa 1963_cii ildc V.V.9k, A.M,Sladkov,
V.i.Kasato9kin tfird asetilenin katalitik oksidlsmsi zamant sintez

\-

edilib, Oz tobiotine giir qara g[i, kristal quuluglu toz Ekilli maddadir.
Bu birlegmodo k atomlan sp hibrid vziyl,atinda olub, iki - va iki _
olaqo ml gtiri. ii zii da iki modlfikasiyasl mlmdur:

:::::
,..-__-_
.

..

. .

-kri polikumulen
cr

-karbin poliin

8000 temperaturda kri qrfit qilir.

Mi.ixtolif hibrid vaziyytinda olan kr tml vahid polimer

quulugda ilgk kr ir stra m1' 1'mlt amala gtiirl.

Bu frmlrd almaz, qrafit va krii struktur hidlri nizamslz lq
lrr. ii;avai kr adlanan mril buna tipik misal ola il.
Uzvi mddli termiki rglmsl zamanl q qfit va kdmiir
(toz 9Bkilli narIn qrafit) altnlr. Q qfiti texniki htd mhiim ntivlori
koks, kiimr, canlr manqali kmiir va quumdur.
Hal-hrrda kr fullr dl yeni modifikasiyast allnmtgdrr.

Fulleren mlkll 60-70 kr atomlanndan ibarat sfik qurulu;a

malikdirlar. sf kr tmld rbarat l 5-6 i2vlii hlqld
tgkil lmgdur. Fullr, qrafitin uldrrlq helium miihitind
ytiksk teryiq altrnda kondenslaqdiilmasi naticasindo altnmtgdt.
Fll kimyavi davamlt Cuo, r mlkullt serik frmsr hesabtna
olduqca k maddadir. Ful_
l molekullanntn quulugu
l daxili sferaslna mtolif mddlri daxil olma-

stna imk i.

Ela

gr da d ifrt rk mad_

dalarin altnmastnda istifada

etmak mmki,idr. Full

zhrli radioaktiv mad ll
}dli udulmaslnda totbiq
ok.23, Fluid qralitln F ql
edilo bilar.
Adi goaitda kr az fal elementdir, Ytiksok tmrfurlrd ise ,
metal ve qi-mtllrt goxu ila reaksiyaya daxil lr. Yiiksak reduksiyaedicilik ssli malik olan k, metallugiyada geni9 tatbiq dili.
oksidlo9diici ssli 9 zaifdir
Almaz, qfit vo kaTbinilr qurulu9lanndakr t'orq I kimyovi xasslrii miixtalifliyini miiayyan edir, sl, qrafit ii9tin r- makTo10

molekulyar laytntn dikl kimi ksi daxil lrq, kristal

qruhllu ir[9m amala gatirmasi ktrdir. l ki, flr il reaksiya
zamant qfitdki delokallagmr9 -alaqsi qlrtlaraq, iki lktl -F alaqasi rr,
Bu zm kr atomu sP2 hiid vaziyyatindon sp vaziyyotina k4i.
Qrafit fltioridda artlq biitiin alaqalar lokalla9mrg olduundan dielektrikdir.
Qrafit fliioid - rangsiz, 9ffl, kimyavi cahab
l
9
9
don it mdddi, Qa tu va qJild
9
l
hBll lmr. Fliir ila oksidl9dikda F
qrilir. Almaz yiiksak tmrfud {'liior ilo
ksi girk irg F ml gtiir.
Qalavi mtll (Rb, Cs. ) arinlisi va
I

urlrt

ila qrfit

qrzdlrldrqda qalavi
mll qafititlari amBla galir, R il5mld heksoqonal

r-

l
I

trlt i rlu

!-i

lr.

akil 24_da Kcs takibli kalium qfltiti

qurulu;u venlmigdi, Bu birlagmalar llzl_
mis rgli yiiksak reaksivaya gim
qabiliyyotina malik l il9mlrdir. [r
havada t, su ila partlayr9la reaksiyaya
girirlI.

oi
is

-z-^

ok.24- 8 toTkibli qrafititin

qurulu9u

Almaz va qfit tmi 800" tempeTalurda tamiz oksigendo q

, amala gtirlr- i almaz va qrafita ist daha faaldrr.
mrf halda (ktimiiLr, qurum) havada asanhqla tr. lgld yalnIz
fliir ilo k bilavasita ksi daxil lur. Yiiksok tmr:rd
k, kiikiid azotla reaksiyaya girir,
irlmlri. ru hidrogenJi irl9mlrii 0zvi kimya i.
Qeyri-iizvi kimya kursunda bu ilgmlrd yalntz metan nazBrdon
kegirilir. Laboratoriyada rt susuz trim asetat ilo tim
hidrooksidinin qagl1rqh tsiid lrr:

CHrCOOH

NaOH = (

Na2COr

Metanl, hm dB elementlaindan almaq [r. Agar tmrfulrd

ksit srati olduqca ki9ikdir, tmrtu tdlq ksit
miivazinati saa lmi9 lur:

C'2Hl-CHr

11

t osas s manboyi tabii qazdrr (94% 4). t gsiz,

iysiz, dadsrz, yanrcr qazdr (t,,. = -llO, tq"y= -l84"tJ), OoC-dBn a9ar temperld buz ila hidrat .5,75r va [()${, ))] amala gtiir. Bu
isa qaz kmrlrii qrgda tutulmaslna sabab lur Metantn konversiyastndan sanayeda hidg lrr|r_
ru oksigenla amola galildiyi sada il+ 9mli strastna - ,
k dioksid (karbon qazr), k monorrksid (dam qazr), 2
trikarbonun dioksidi (kr suboksid), C,i02, 9, tsikIik irlmlrd
Cl?O|2, (C4O])n (lr fil deyilir) daxildir.

r qazr - iizvi il9rli oksidla9ma sr:slii yani tanaffiis,

qlqlrm rr yanmanln, rrrlkan piiskiirmlarinin, i st mil su
mii va eloca de ahong dagi va ba9qa krtlr siil
kzdilm rsslii mhsuludu, dioksi,l (2), rgsiz, iysiz,
azaclq tumz dadlr, havadan 1,5 dafa lr qazdrr Otaq tmrtud
60,6.10 tazyiqd gsi;: m gili. , soyudulduqda
rgli, q buz adlanan rk madda m[ 11tiir. Btitiin qrqt
hllrrd k dioksid xtti qullu, dipol momenti [m,
assosiasiya etmomig , mlkullrd ibarotdir, Ilu i[9md morkazi
kr atomu sp hibrid vozilytindadi:

{=

: 0,1 16 m, =0
r dioksidin lktr qurulu;u a9ardakl kiridir:
(2s")r(2s6)r(orB)2 (it)2 (r!yzb"B)o (Tyzu)4

0 tmtrrrd lli srrda 1,7 lit kr qazr hall lu. Hall olmug
k qazmtn i hissasi su iI ksi girk karbonat tur;usu r1
ml gtirir. r diokid qlovi mahlularrnda asanllqla hall lr
naticoda kr qaztntn miqdarndan astlr o1a,aq, kaTbonat vo
hidkrtlr amalo ga,iir. qazt sodii istehsaltnda, t
sndiiiilmasindo, mirl sulr hazlrlanmasrndl , ir srr sintezloin
lmstd tl miihit tmq iiq:iin tatbiq e,iiliT. Sanayedo k
qaztnt ohang da9lntn 9lmstd, laboratoriyarla is , ila lrid
va sulfat tlt qa;Llrqlr tasirindan Kipp apl.ratrnda hrlr.
dioksid kimyovi vo tmiki htds gox davamlr rnaddodir dissosiasiyasr 2000oC-rlan yiiksk lmrtld 9 rir:
12

22:2+,
50000 tmtrd kr<l qazl tamamilo
9llr. dioksidin
9lmsl ultiigi giil r, elektrik bogalmalan da miisbt tasi

di, Bu birlagmada kru oksidla9ma drsi maksimal qiymat almr9

(+4) lu, ona g<ir da , reduksiyaedici ola i[mi, yanmtr vo
Cd, miihitinda
sslri getmir. r qazl mhitindo yalnrz oksigeno hislii (
qohumluu) k ist daha 9 olan tmld ta9kii olunmu9 basit
mddl lr. sl, havada yandrrrImt9 maqnezium lenti kr qazt
mOhitinda yanmasInt davam edir:

r+ 2g:2g +
G"r, = _349,8kC
_ r monooksid (dam qazl) gsiz, iysiz, zoherli qazdrr
(t.,: -205", tu", = -l91,5"C), Suda pis, spirtda isa yaxgr hall olur.

Ltid kr monooksidi almaq ii9iin qatl sulfat t

tizarina damcl-damcl qrtq tuusu alava dilr.
Qatr sulfat tus bu
eaksiyada <iziinti su gakici agent kimi rtr:

: + r

Oksalat tuusuu Sulfat tuusu ila bilikda qrzdrrdrqda vB ,

qangrr altnrr:

H2C2oa:Co+Co2+Hro
monooksidi dig qazlardan lmq gii, alrnmtg qaz q9rl

-1g
(),
mahlulundan kgirilir, bu zaman kr qazt ium hidroksidla
tam dulr. sd , rk t qazofikasiyasI il alrnrr.
molekulu ciziiniin qrulgu, fiziki va kimyavi xassalarino gdr azot
molekuluna 9 oxaylr. va N, molekullarl izoelektron olub, eyni

molekul itlsi, ytiksak olaqa ttii malik, 9 davamll ikiatomlu

hissikl aiddirla. vu asasan, kr oksigen tml arastndakt
alaqolardan ikisi miibadila mexanizmi tiz va tmlt 2 elektlt ciitlogmosi, 9 isa d-kstr mexanizmi ilo krm:
bog orbitalr va oksigenin 2 lktr ctitti hesabtna
tr:

----->

ll t
2l
-l
::

2,

---} t}

2,
(-)
:

tl l
(+)

2,

==9:

 i,isuluna gr m<llekulunun elektron kcrnfiqurasryasr

a9ardakl

kimidir:
(""("rr("s)4('tr)2

mlklu dissosiasiya enejisi gox btiytil: olub, l066 kC/mol

p:0,1l8]),
Adi gitd k oksidi (II) kiryavi hld inert maddadir.

dir. mlkul rlipol momenti

Qrzdrrrldrqda reduksiyaedici xassalar giistodiyindar pirometallurgiyada

geniE istifad edilir. Bu sul le, , Ni, i]u, 8, iv[n, va s. metallann
sonaye miqyastnda istehsaltnrn osasrnt tgkil ,dir, Metal oksidinin
tobitindon aslh lrq, reduksiya Issl,ri mxtalif ;araitda lr (300l50). Domna prosesinda dmii altnmastntn 1,e,iun tanliyi a9ardakl
kimi ifado olunur:

F4+=3F+4:
Otaq temperaturunda k oksidi (II) bir sr i mtllrr eduksiya
dk, l duzlartnrn sulu mhlllrrd gdkdiiItil
:

PdCl2

HzO = Pd + 2HCl + COl

monooksid ir srra qi-mtllrI (r, Cl,, S) reaksiyaya gii:

2 + r=2GO25 = _256,9kc
+ = COCI, - fosgerl (katalizato aktivlagdir lmi9 kmr)
CO+S = COS - karbn tiooksid
Nikel katalizatorunun igtikr il 3000 temperahrrlla kr monooksid
hidTogenlo reaksiyaya daxil lrq metan omalo gtiiI:

2+ 2r=4+2
Bagqa qoraitdo, 3000 t,:mperaturda, 250,5.105 tazyiqda, Zno
katalizatonmun igtiakl ila hmi mdd]ri qargrlr,llr tsii naticosindo
metanol allnlr. r monoksidin mqlr il;mlr,rid iri do,
NaOH il qagllrqlr tesiri naticosinda lt tri,l formiatdtr (200",
15,2.105Pa):

+ NaoH = HCooNa
Reaksiya naticsinda altnmlg natrium fomilrt duzunda karbonun
oksidlagma dsi molekulunda olduu kimi +2-dir. Yani fml
lrq, burada k monooksidin h.trqu fksilrl
134

ztinii gstrir,

ru .,,

<sidini mi furgusunurt susuzlagdtnlmastndan lrl:

Cr)oH

--+

2 + 22

r, angsiz, bo!;ucu qazdrr, Xatti quruluglu r, molekulunda k

tml sp hiid va::il,yatinddirlr:

O=C:C:C:t)
Qrzdrrldrqda uzun riiddat saxltindrqda ,,
limrlgk
(rr)" qrmlzt gli limii ml glii. limi|m
ilo yana9l
yiiksk tmIturll dispoporsionlagma eaksiyasr da gedir:

]r=2+2
Aralrq mahsul kirli, bu reaksiya noticasintla , ikiatomlu mlkul[
da
ml gIi va bunlaI sd qrafita kdslgilr.

sulfidlari: r,l qlzdlldIqda kiiktirtll irtgrk kr sulfid

ml gtii:

C+25:CS,
Alrnmr; qaz fazrslnt siiratlir soyutduqda

cs,

lrtr. onu hom d

agardakt ksi iizl metan ila kiikiidiin qa 9rlrqlr tasirindan

almaq olar:

CH4+45=CS2+ 2H2S

CS, mdir, 46'

tmrtd qaynal,rl, -l08oC tmrtd isa

rii. Tamiz CS2 zaifxo9a gl iyi rdtr. il tez oksidlogir,
s
lll, zhrlidir. sulfidla ehtiypth drmq talob
lur. 0,
25 tmtud teT,cdinamiki davamstzdIr (^G"2rs=
6; k/mD.
CS2 asasan CCI.

lmaqda isti{hda editir:

CCl 1. SrCl,
2S2Cl2+C32=C(]l4+6S
CS2 -| 12 =

cs,
Mosolon:

metallartn sulfidloila tiokarbonat tusu dzll rir.

Na2S + cS2 = Na, li,, - triuI tiokarbonat.

Tiokarbonatlar sarr kristallik rddldir. 'urgulrl tiokabonat

tuusu
omala gtiilr. Masrllirn:
135

S +2cl

2Kcl

ikt turgusu

HrCSr

Hrcs,

- kt turusuna nisbatan davamltdtr,

t turus trmli kimi peToksokarbonat turusunun

mlumdu, Bu
r u" diperoksokarbonat turusunun 22. duzlan
adlantr. Sarbast halda malum lm bu turd-lo,
"rk.urtl

- zonciTlaT mud lu:

9l irkibinda mtloq ks

,.-
o_.(i_o_,,

uu

- -r

_)----'_,,

tisid
rksktl, qatt kt mhlulIarlnln elektolizi
ltrl:

2COrz- - 2.-

= CzOo2-

olduundan_ qlzdlldlqda va
tl tasiindan qIr, suda isa hidToliza urrl:

Bu ilqmlr davamstz irlgmlr

2NarCrOu = 2NarCO, + 2, + 2

NarCrOu + 2r = 2NaHCO, + r,
N22 + H2So4 = Na2SOo + ,2 + 22

da rt duzlar
rksmkrl fuusu iigiin hm tur; va ham
molumdur:

Na2O2+CO2=NarCOo

u66fi+2:N
Bu irlhmlri hamrsr qilr,vatIi oksidlaqdiriciladir:

CrOu

+ 21q =

)|(r(Q,,

12

ulrd
r halogenlTla Cala birla9maloTi mlumdr ki,
ancaq lmtlid aIrna bilon krflriddi F, r
an 9 tatbiq
hlgidlrii hamtsr qaz hahnda mddIdi, Bunlardan
edilan F va CClo.
F4 -184" tmturd riil -l28oC temperaturda qaynayan
(i99i)
qdrr, olduqca irtdir, Ondan (F. va F, Cl2) soyuduculada fieon
vo
maddo kimi istifado dirtr. Frlr aEar qaynama tmtu
yiiksak buxarlanma istiliyin malik l, zrsiz, kooziya tm
dir,
ddl olmalrdlr. Bu saytIan xassalai F va Fr! tomamila
1

CCI. m mayedir,

77 tmrtd qt, -23 tempertr:d ii, Hallec ici kimi geni9 tatbiq edilir,
ru azotl r birla;malari. Disian - crN, elementlarindon elektik

qvsiinda altnt, hm do asanltqla a9arc|akr ksilrl altrlar:

2gN=2g+f,,

2CuSoo

4KCN

2CuCN

+ c2N2 +

2&So4

Disian oksigenda yandrnldrqda taxminan 4500" istilik hr.

CrN, -28 tlrfud ilri va -,2loC tmrtrd q,
zhli qazdrr. Olduc faaldrr. Disianrn qurulugu ttidi:

:N=.C_C=N: ,,oya:N:C _=
d(C - )

N:
0,17 m, d(C - N) = 0,133 l

Kimyavi sslr,i gir hlgl 9 9trlr:

Hu+CzNu:2H(]N
2 : ((]N + KC},IO+ 2
KCN -kalium sia lid, KCNO kalium-sianat
CrN2 +

CrN, + 61, =

2Cl{cI

si-lid

Hidrogen sianidi isianid fuusu) sdl> katalitik reaksiyalarla ltrl.

r monooksid va ammoniyakdan hilg sianidin lrm prosesi

6000 tmrtud (ieO, katalizatorunun igtirakr ila [tr:

+N=q+r
Metirndan sianid turgusunun ;rItnma ssi 1000 tmtrd platin
katalizatorunun i9ti <l ila gdir:

+ 2 +

2NIb

: 2HCN

-|-6r

Sianid 9su uqucu, -l3oC temperaturdir i, +26 tmrfud

qaynayan mayedir. J}adam iyi ,r giiclii zhdir; sulu mhll
zaif
fugud ( = 2,1 1), Giicl l molekuldur, tmr miivazinatd
olan iki nciv molekul rl gotirir:

H_C:ii. *H_N==c:
izoqunrlug

temperafururlda miivazinot sola yiina,ir. sianid turgusunun duzlannt

agalldakr kimi lrlr

17

NaNH2+c=nQ+H2
c+2NHr+Na2cO1 = 2NacN

Sianid turgusunun duzla giicl hidroliza rlrlr,

idrg sianid vo sianidla (+2) -i trmli olduqlanndan

asanlrqla ksidlgk oksigen kiikiid il9di ilirlr, Agrq havada
saxlanrldrqda sianidlr sit[ 9rilirl:

2KCN+Or=2KCNO

lq,
Qli metallann mmimu sianatlaTl suda yax9t hll

r9llr:

2NaCNO

4r = 2N

2NH.

Srbast sianat tuqusu ugucu, davamsrz maddodir (tu.,= 25"), Mahlullan

qiiwotli tulrdr ( = 3,5). idg Sianata ugu i,ig qurulu9 formulu
mvcuddur:

tl-= =: -6-i:=:

--:N

tua9u"u

trsu

gu-id"r,",
'uaru
lrd irii sianat tuus ikinci izosianat turusu tautomer
izmrlrdir. Ugiincii qurulu; formasl HONC guruldaytcr tur; dllr va z
tokibine iigkovalentli k va dodkovalentli azot alomlarlnl daxil dir,
Bu hrgu davamslz madda olub, ya'lnrz mhluld mud lur. u duzlarl
,iunot

izoslaat

fulmanitlor adlanrr. Fulmanitlar lrr maddaladiT. detonator kimi ttbiq

edilirlaT.

HCNS - susuz rdid

fuTqusunu hidrg

slfid lld qur9u

sianidi qlzdrmaqla lrrl:

Pb(cN),

+ Il?S

2}INS

HCNS - rangsiz, zr, asan u9ucu, kaskin iyli mdir, Suda

yaxqr hall lr, qiiwotli fuudur (, = 0,]4), giira da qalavi mtll
rodanidlori hidroliz tmirl.

Qlovi mtll sianidlari kiikiirdla did tur;usunun duzlanl

ml gatirir:

KcN+S=KNS
Avtoklavlarda (), igtirakr ila CS, va NH, mhlllr qlzdrrdrqda
ammonium-rodanid altnrr:

2N + cS,
18

(), = NNS -t CaS

2:

Rodanid

turusu

ktdir:

onun ldramalari tigiin a9ardrkr lki

__,=

qurulu9

ii \. H_ft:c:

Bu qurulu9larda klmlrt kovalentliyi eynidir vo qurulugla

ii-

irid yalnuz tml i ila IqJirl. Binnci quuluga miivafiq l

irl9ml tiosianitlar, ikinci qurulu9a uyun l ttim[r is

izotiosionitlar dllr,
Sian ila analoq olan tiosian va rd kalium rodanid ila yodun qargrlrqlr
tsiid lrr:

2KCNS+Ir=2Kl+(CNS)r,
isi gii d iki tautonler qrulug fmlrr muddr:

r.=-___:i

::ft_N::

Rodan rim tmrfuud (-]") ksok olan tmrt qdr

qrzdrnldrqda limrI9k qrmtzt gli (CNS)" polimerini ml gtii.
Kimyovi htd d hlglr liss da rm va yoda 9 ox9aytr.
ridlr: IJu birla;maloT mtllr metal oksidlarilo kru

bilavasit qa9llrqll tasiindan, bozi hallarda iso

mtlll

krhidrgli va asetilenin bazi mtll (Cuu+, Ag+, g2+, +)

duz mhlull ila reaksiyastndan lrlr. Karbidlar i_ig qru liir:
l. Duzvari kidlr - r, Mg2C, CuCr, AloC, r vo s, qrupa
partlayrgla 9l asetilenidla d daxildi: CurC2, Ag2C2 Au2C2, HgC,
S.
2 Metala zr kidlr (daxil olma karbidlari) NbC, , HfC, ,
TiC1o,o_r), VC1o,s_r). Bu kridl yiiksak kli vo im tmrtru

malikdirlr. NbC, , HfC miivafiq olaraq 3500, 3900 va 3890"

tmrtrd riilr. F, - sementi1, qr metallurgiyada ltl.

3. Kovalent karbidlor SiC, tsl. Bu qrup karbidlarda kimyavi olaqa

tamiz kovalent rkt maiikdlr, giinki I} va Si kr dr sistem
qgulrtdtlr. lt kridlr rrmk9iriidirl,
Silisium karbidi SiC - krrd, karbidi tipik qi-i
limrlr srraslna dildilr. rrd, lktik sobalarrnda 2000-25000
tmtrd qum va koks qart;trndan altntr,
Reaksiya iki mrhld gedir,
Sio2 + 2: Si + 2
Si + = SiC
19

Texni silisium karbid tiid rangli oIuT. Bu da <ln:n tarkibinda F, Al,

Mg va i stra bagqa qan9rqlann olmast ila alaqadaT,lrr. Tamiz halda SiC
gfff kistal maddodir. Silisium karbidin almaz qrafit kimi iki

kristalloqrafik modifikasiyasr riddur - kubik va heksaqona[. Termiki va

kimyvi htd krrd 9 davamlt mdddi. lmtlri yalntz
2300C-don ytixan tmful,lrd 9llr. Tur;Lrllrdan , ancaq F +
HNO, qangrrnda hll olur. Qrllovilrlo aridildikd sil ktl , omola
tiir.

kidi krrd il<l analoji lrq

tmrturld alrntr:

elektdl sld yiiksk

22+7:4+6
r kaidi kristallanntn qurulug vahidlari [,.] ikosaedrlari [Cl
qruplanndan ta;kil olunub, Blr irl9m gatin ri (2360"), barkliyina
gii almaza yaxln, adi git,i kimyovi cohotdn inert mdddi. Turgu,
qolevi vo oksidla9diicilrlo reaksiyaya daxil olmatlrr halda, 900-
qdr ifrat qlzdrlmtg su ut kabidini r9I
+

2: 2B2Or

+ Ft2 +

Tatbiqi: asas tabii irlqmli - dag ktilnti, neft va tabii qaz,

miti hayat faaliyyc,ti gil avzedilmoz ohsul olan yanacaqldr. Qrafit,9ia qrafit elektr,liz sanayesind elektrotllann, metallugiyada
(tigeller) putalar hazlrlanmastnda, ii, rkt,rlrrd neytronlaTln
yava9tdlctst va s. bu kimi sahalorda genig tatbiq edilir, Qrafit liflardan raket

vo tr hissalarinin hrTla;rmastnda, kompozisiya rtriIl kimi rzi

mmulilrt elavo, aardrct rolunda istida edilir,
Almazdan qMma iglannda, bark mtillt ema.l 9U miixtalif lt-

li hazlanmasrnda istifada edilir, u radioa]tiv izotopu lji

saat kimi tatbiq edilir. r qaztndan rl ri rizd, giclik hid (CO(NH)r) - gtibra kimi (45,5%') istifada edllir.
Siidl sulrd qrzll almaqda, iizvi sintezc , qalyanik ortiiklar
hazrrlamaq iigiintatbiq edili. (), - asetilen almaq iigiln osas mdir.
SiC (karborund) - silit steTjinleTin (sld), zi vo
mkgiriilri haztrlamastnda z0ii tatbiq salrasini tmrgdl, NbC,
, HfC tipli kidld d davamlt mamulatla,, WC va tipli
kaidlar is metalksici alatlclin hazlrlanmaslnda gr:nig istifada edilir.

140

SiLiSiUM
Dii sistemin lV qrup elementidi, Nsii yiikii 14 atom kiitlasi 28diT. Flktr mul l s22sz2p63s23p2 kimidi. ru tip analoqu olan
silisiumun 9 kvant odadi :3 olduundan atom dis k
nisbotan bdyiik, ionIa;ma potesialt, nisbi elektmsnfiliyi isB daha ki9ikdir.
Radiusun bciyiimasi ila lqdr olaraq, homoatomlu zilrd atomlar
ziflayir, elektrik kegiriciliyi rtl qadaan olunmuq zona

st alaqalar
dlrr9 l.

Silisium kimyasInrn karbondan asaslt farqinin mahiyyeti onda

d-

ritllr oIaqo amaIa gatirmadB i;tiaktdlr, sitisiumun valent imkanlan

krd goxdur (kapbonun kovalentliyi 4, silisiumun maksimal zi
kovalentliyi isa 9 rdi). Silisium gii ktr koodinasiya Bddi 4,
hibrid vaziyyati iso sP. u iigiin spz- sp- hibrid vazilyatlorindaki
irl9mir az dmlldtrl. Praktikada silisiumun sd2 hi'd vaziyyotina
uyun goln irlgmli da mcivcuddur. silisium birtagmolarinda olaqasi u bog d-orbitallarr Y qonu atomun (azot, oksigen, fliior, xlor)

bciliinmamig Iktr ciitii hs rt. gr

silisium

irlgmlidki bu tipli lql, k nisbotan dh davamlrdrr.

irlmlrid silisium +4, 0, va 4 ( +2 az rktrdi) oksidlm
darcosi gsti.

Silisiumu l823-c0 ilda isveg Hmyagrsl Yens Yakob Beelius kogf

etmidir. Silex - latrnca (kmis) gaxmaq da9r demakdi.

Tabiatda yayrlmasr: oz miqd gi silrsium yr ksid ikinci

(oksigendon sr) lmt olub, ktl payt ilB 27,6Y-i tegkil edir. U9
stabil izotopu dtr: zESi (92,27%), Si (4,s%), OSi (3,05%). Silisium
srst halda rast galmir. , silikat aliiumosilikat mirllt tarkibino
daxil olaraq, Yr qabrrnrn asas hissasini ta9kil edir. SiO, qum, da billuru
(tii kristallarrn bazilai l0 tlrl lu), infuzor torpar - kizelqu, qranitin

trkiid va s. rst gli. Qranit

- 9l

kqlmrtIt 9oklinda da yayrlmrgdrT.

Epatr, slyuda

va s. SiO, ilo

Alrnmst. Laboratoriyada silisiurnu SiO, maqneziumla reduksiya dk

llrlr:

SiOr+2Mg=2M8o+Si
11

Bu rksir ba9lanmast i-i9iin qarllla Mg 1elrtini drrq daxil

dirlr va reaksiya ekzoterik oldutl giin srd;r qan;tq kzri va
reaksiya baga 9tr. Mgo rrrrq tigiin qarr9rr lritl tLrusunda ha[l di va
maqnezium oksidini suda yzxgr hall I lid dt zu 9aklinda mohlula
k9iirlr.

SBnayedo iso silisiumu allnaq i.i9iin rccluksiya edic kimi koks va dm

qaztndan istifado dilr, rss l9000(J temperaturda, 95-98l grxrmla
gdi:

Sior+ 2 = Si + 2,

Sio2+c:Si+co,

uu iigiin 9 vaxt SiO, avozina tosilisirrm gtiitirlI (domir

filizloini - dmi oksidi sir)z-nin qrrrr aritdikd feosilisium aintisi
lrr). Yanmkegirici tamizlilli Si almaq iigtin y0ksak tmizlikli SiClo va
Sil hidrgt reduksiya ,dirlr va silanr 9lrrl
SiCl1 +2H2=Si + 4HCl;
2sil +2, = 2Si + l
SiHa = Si +2,

silisiumun tam tmizlm rssiri, aintidlrn onun monokistaltnt

gamoklo (Ql tisulu)

Ir.

ssli. silisiumun, lr,lbik sinqoniyada kristlllaqtr,

almaza
rngli
boz
davlrmlr,
cahgtdan
goraitda
termodinamiki
lq
z - ml

yiiksak rkli malik, lakin ltiik (l42", =2,33 /sm], : 1,2l0 V)

vo ki9ik kubik kristallardan taqkil olunmuE mf allotopik modifikasiyala
rdrr. Silisiumun heksaqonal modifikasi5,asr davamslz olduundan praktiki

ahamiyyot ksb etmir. yti}:sak tazyiq altlnda sili;iumun metalabonzar

pkildayi9masi da ltmtgdr. Silisiumun ktrik oksidla9ma dsi
(+4) rdir. Valent halrnda ke9id enerjesi 402 kC, ml-du.

Silisium i sr xassolari ila r oxgaytr (dti,ri sistemda dioqonal

oxgarlrr). r iki element (S, va ) sarbast halda qeyri metaldrTlar, Yi,iksok
tmrtrd silisium oksigenla irlqrk SiO l, SiO, ml gtiri,
Silisium ancaq yusak tmfud su ilo ksi giirSi

r(u): Sio2

+ 22

r Hmi silisium da ir st metallan iIl malorindan stxlgdtnb

he9 i silisiuma
9tr. F va N ila qarr9ltndan bagqa, turgtl
tasi etmir. 9 qargtr sili;iumla kompleks irl5r m[ gatirir,
142

Si

4N

l8HF : Iir[SiF6] r 4No

-- 82

Si qlild hirlrogeni stxl9dttb 9lrl:

Si + 2NaOH + Hz() : NazSiOl +2Hz

Silisrum oksidl9rliici kimi

siiisidlBr ml gatirir:
2Mg

bir str mr:tallarla ksi

gik

+ 31 = 4*151

irlgmlri, Silir iumun hidrcrgenli ilqrli olan silanlan, l

kimi dolayl yolla llrlr:
MgrSi 2HrSOo

Sitl.

+ 2MgSOo

Reaksiya zamanl SinHrnn_, (n- 1-6) kimi mmi fml malik olan

qgrq sill ltr t,a urd SiHo payrna mi 25Y dii9iir. Daha k

glxlm m ammoniyak miihitinda maqne;:ium silisid

midl qargrllqh tas rid altntT:

Mgrsi

4NlIdBr

=,

ila

mmim

SiH4 + 2g2 + 4NH.|

silanI hm da fi mtihitind litiumaliimoh idid ila siIisium tetraxloridin

a;ardakl reaksiya iizl; qargllrqlr tasirindan lrq lur:
SiCl4

Li[l1t4] =

l.icl

ll]

SiH.

Sill asan ugu,:u, zhli maddalordil, havada z_tizii ltgtrl.

madd lrdir, khidrglrd farqli lq otaq

Silanlar faal

temperatrunda su

SiH4

il ksi claxil lrlr:

2 ]i + 22

UmuIni 9akilda tlrlik l ifada lur:

SiH4

n2o = Sl()r. nllro + 2,

Qolavi miihitda s ilo ksi daha tez ge,Jir:

SiHo

NaOH + , : NarSiO.

4,

sill halogenlcrla partlaylila reaksiyaya daxil lrq sialo tipli

irlqmlr omolo gat rirlr. Bu reaksiya zamanl ttrhlgidld ba9qa
silanln baqa halogenl t,irmlri da ml g<llir:
SiHo + 1, = SilI,Hal + HHal

SiHrHal + Hal = |iigrHa! + I{Hhal

SiHrI{al, + Hal, = !fiflt, - t11]21
SiHHal, + Halz : liialo - HHaI

14

Silan hidg halogenidlrla d reaksiyaya daxil lq halogenli

trml amala gtiir:

Si+l=Sil+
Silanlar havada asanlrqla oksidI9irlor:

SiH4+2O2=SiO2+2tt2O
l eyni zamanda

*l

r-, F(-3) tmlrii is

Fe(+2) - qd reduksiya dirl.

Silisium tigiin i srra rk polisilen (SiHr)" va polisilinlor (SiH)" dB

molumdur. Bu birlogmalaT davamstz olub, yiiLksak reaksiyaya girm qabiliyyatin mlikdilr.
Si oksigenla SiO (otaq temperatunrnda, metastabildi) SiO, kimi
oksidlr rir.
SiO silisium monooksid (silisium oksid {I) 9 ksk temperah,rrda
silisiumu oksigenla irl9msi zamant omala galiT va ''miivazinti" siitl
dondurduqda lrr. Silisium oksidini (II), k va silisum i|o SiO, -i
qar;rlrqlt tsirid i reduksiyasrndan
Si

l350- 1 500") almaq l:

+Si6lr=25;g

Ahnmt9 SiO tadrican soyudulduqda, , disproporsiya edir;

2sio:Si+Sio,
SiO - sar-qohvoyi rgli, rk maddadi, elektrik

rll

kegirmadiylndan yksok keyfiyyatli izola mateiahdtT. Bir slra hlld sarr

piqment kimi tatbiq edili, SiO reduksiyaedici xassalara malik olduundan
havanln oksigeni ila oksi<ila9i, qolavi mhlullarlnda hall lrq, hidg
l:

SiO+2NaOH:Na2SiOr+H,
Rentgenstruktu tatqiqatlal tisid siibut olunub ki,

quruluga malik l, torkibinda Si--Si lqli saxiayrr,

Sio

limr

SiO, silisium dioksid vo silisium oksidi (IV), silisiumun yiiksak

tmrtud qlzdrrdrqda kigl qa9rlrqlr tsirid amala galir.
SrO,

144

- l0l

tazyiq altlnda a9ardakl kimi 9akildvigmaloa tr:

- Kuars -]{|]- _ tl,iCinrit

'l1-

,lt
-ll
kvars

/- KTistobatir l-

"lt

Elt
,tl

;Il

ll

ll _. tiidilnit

kistobalit

adi qakildy glnosi - SiOr-dir, q,l silisium atomu onun

trfd 4 oksigen at,)mu ila ahata olunmug silisium oksigen tdlrindan ibaratdir:

ll

lr (ttrdrlI) iimumi
llrl (tilll ') il-

-Si- o-Si - o_si

stkturl rdtrl:

_si

lI

orok olduqca mtixtalil' silikat

l
I

_0

ll

-Sill-o_Si

-_
__

SiO, aintisini soyutduqda u iar,i formasl ,rlan arimig ks vo kvars

qii9a altnrr. Yksak tamizliHi kvarsl, SiClo

yiiksk temp Jturd oksidlagdimaklo vo

qaz fazastnda r ila SiO2 hissaciklii ritm]<I Irrlr.
SiO, - tq tmtud suda hall
lmur. l00oC| yiiksk temperatuTda vo too-si - t7
zyiq altrnda ;uda hall olma prosesi gedir.
ok,25, pridinlitin kistal ik quruluu l]ud si.ini kvars kristallannr (hidrotrml iisuiu) almaq ,aqsadi ila istifad dilr. Turulardan ancaq F
silisium oksidini holl rld ir:

Sio2+4HF:SiF.

2r

SiF4+2HF:Hr[I,i6]
Silisium dioksid olBvilarla otaq tm]rd tdri, qrzdrrdrqda
isa siiTat]a reaksiyaya giri:

Sio,

+2Na911,ou,,, = 2

Na2siol

.|.lrnan silikatrn flmlu

miixtlif oluT. !iiOr-ni qalvilorla vB metal

oksidlarilo oitdikdo rlijvafiq metallalln metasilikat duzlat altntr,

145

Na2CO, + SiO, = NarSiO. + : (s 0sulu)

Sir+=Si
NarSiO, KrSiO, hll olan 9iiga, ll qatl sulu mahlulu isa maye
gia adlanrr. Bunlar kolloid mhlllrdr,
SiO, suda holl olmadrrndan silikat tur9usu dolayr i.isul ila lrr:
N2Si + 2HCl

2NaCl + tlrsi()

Allnml tuu xSiO2. 2 mumi fmulu malikdir va gritd asrlr

lrq va miixtalif qiymatlar ala bilir: :1 , = 1 I{rSiO. - metasilikat = l,
=2 HoSiOa - ortosilikat, >[ olduqda isa polisilikat turgulan. Bu tu9ulrt
sorbost halda almaq miimkiin lmmldl. Silikat tu9ulrr duzlartntn i
silikatlarrn fiz-Hmyavi tislll ttqiqi naticsinda l tkii miioyyon
edilmigdir. Orto-silikat turusunun iki mlkulu kondensla;ma mahsulu
olan H5Si2O7 -d silisium tml oksigen kiisii ila irl9i, buna adi
silikat fuusu dirlr.
Oosilikat trsu litu9ul 9ilmsi zamant kalloid mhlllr
- zll altntr. lr is tjz n0vbasinda gela va yaxud tarkibinda ik miqdr su saxlayan hmli giktii 9evrilir, Alrnml9 polisilikat trgll
tarkrbi ilkin maddlardan va posesin apartlma 9aaitindan astlt olur.
Polisilikat tuulannrn hml susuzla;drtlmasl nticasinda dst kimi
genig totbiq dil, yiiksk dispesliya malik
n -\
olan silikagel iO, ol."q

lr.

Polisilikatlan

a9arda
qrup-

giistoildiyi kimi

/O-n
II_9_-Si_O_Si_O_H
./
\ --

- '

lgdrmq lr:

l. Tsiklik silikatlar: (Si.or)6- (Siuolr;tz- timumi fml (Sio]P",.

n

:l

olduqda H2SiO., metasilikat tuusu.

2 zii tabii silikatlar

CuO. MgO. 4SiO, asbest (srti)

l2. 2SiO2.2H2O kaolin (3AlrO,.2SiO, elueliQ
2.l2. SiOr. 2, slyuda

3Mgo . 4Sior. r talk

(KAl0r)r. (SiOr), klz
M+nr/"(AlO2)l . (SiOr)" . m[, r.k,, tam ddldi.
146

qalavi va qalovi t mtllrldlr. Brr ilgmlr - siolitlor va

.

mlkul lklrdi.
Silisium hlglrl s eaksiya gik SiHal4 - tipli ilgmlr
ml gtiir, lrd praktiki ahamiyyatli ll SiFa SiCla-dir.
Irr a9alda gcistarildiyi kimi Irrlr:
Sioz + 2F2 + 2zSol = SiF4 + 2caso4 + 22
SiO, + 2 + 2cl, : Sicl4+2caSon + 2r
SiFo - qazdrr, - 77" tmrfurd qaynaytr, -94 tmrhrrd iir.
SiClo mayedir, 570 tmrturd qlr, -68 tmrtud iir,

SiHa| s-[ilil9msi hesablna tetraedrik qurulu9lu

il9-

mlrdir. l Lyuis tuulldl, dr lkt ciitlrila adduktla ml

gtiirl.
Silisiumun halagenidlari stl hidotize titrl:
SiClo +mIIro = Sio, . m}lr +4HCl
SiFn _ hidlizi komp_

leks ilgmli ml

galmosi ilo tilir:

2F + SiF4

cI

|--

SiFo + rlgr9 =
SiO, . mr +4IIF

/'

:2

\.,cl

i-_cl
cl

,/|Oll,

HrISiF6]

Heksafliiorosilikat

ru-

-Hcl

cl--- s

-Hcl

\-.,
cl

ott

gusu suda davamlrdrr, qiivvatli tgudr. , F furgusundan rlli olaraq ks iiy tsi tmi.

Silisium il kiiktirdii qIzdrrdrqda SiS, - silisium disulfid allnr, bark

mdddi, otaq tmturud hidoliz di. Bu birlo9ma eyni zamanda
l

3000 tmrhrrd havastz

miihitdo silisium

ila

HrS

qarqrltqll tsiid da almaq

lr:
Sj -. 2HrS = SiS2 +

2,

.,;

-.,

ok,26, St52 -i kistaIik quruluu

147

silisium disulfid polimer qunrtugu maddadir vo ]lurada silisium atomu

st' hirid voziyyotindodir.

Si-- olaqasinin Si--O

Ilaqasina nisbatan az dlvamlrlrPr vo

SiS, ila

sio2-nin qunrluqlanntn fqli olmast silisium disulfidin, silisium oksidino (II) nisbaton daha Teaksi,yaya qabil olmaslnt mtia,ryan di, Bu il9m
suda idliz drk, silisiurr dioksid va hidrogen sulfid ml gtiir,
Silisiumun SiS trkii monosulfidi da mlumdur, Bu birla;ma silisium
disulfidin vakuumda, 900 temperafuTda 'reduksiyz sr il lrr, Siliisum
monosulfid a9ardakr tnlik i,Lz hidroliza urlr:
SiS * r =

Sio:,

HzS r :

Silisium nitrid Si4, l3(|0"C -dan yuxart tempcriltuda kmtlri

qa;rhqlr tosirindon vo N}l1 ilo SiClo eaksiyasrndln ml gli:

Si+zNr=Si]N4
SiCl4 + 2N = S(NH), l 4HCl
SiH)r=SirN4+2NH,
SirNo

- 9 tgtilii lil

quruIuga malik, ,k, kimyovi cahatdan

davamlr mdddi.

Sitisium nitrid oksigen, hidg ve su urt la ancaq [0000 J

lur, Turqu v qalavi mhlulld
)-r tmrtrlrd ksi daxil
ball olmad-rgr hatda, NaOH aintisi va q qall fliiid tu9su F ilo
reaksiyaya daxil o[ur.
SirNo +12NaOH =N4S 4

Si4 +lF

4NHr

= 2(NH4)r[l]iF6] +SiF1

silisium fosforla iki fosfid amala gtii - s.p silisium monofosfid

vB sip, silisium difosfi,J, kimyavr davamlr olan bu maddalar
kmtlri i9 qa19rlrqlt tosirindan alrn r. Silisiumun analoji
torbli rsidli da mlutdur.
SiC silisium kid (karborund) elektik - sobalarrnda 2300
tmrtud lr:

3 + SiOr: 2 + SiC

SiC - r 9atin ri kr va sitisium kii kubik va heksaqonal

qurulugda kistllg iki lnodifikasiyaya malikdir,.Tamiz halda almaza
bnzar kud, srtliyina 1;r lmazdan geri qaltT dielektrikdi, Lakin az
miqdd qangrqlar olduqda, , p-kegiiciliyina rn:,lik olan rmkgiii
148

sslr alda ediI ( AE:1,5-3,5 V). Qti ri madda olan, kaborund

(t",=28O"), kimyavi cohatdan gox davamltdtr. Bu ilm qlzdlnldlqda
yaintz F +HNO, qgrrd oksid[a9diTicilain igtirakr il qolavi
arintilarinda 9ll:

Sic

SiC

4NaoII

2 + No + 2
+ 22
+Na2cor
, - Na,Sio,

}IN

I-Ir[Si}-6 ] +

6000 -d yiiksak mfud krrud

is su u ila ksi daxil olur.

Cl

l800oC tmfurd

SiC+Clr=SicL+C

SiC+2H2O=SiOr+CII.
Silisium, iizvi irlgmlrl silisium iizvi ilgmlr ml

gtiir.

Metanolun analoqu olan silanol, monoxlorsilantn hidrolizi nticasinde lmrr:

SiH]Cl

+ ,, =,

SitlrOtt HCl

Bu birla9manin kondensasiya mhsld silisium tml

std

oksoalaqalar muddu:

2Si -+ 2 + H]Si

- -SiH]

Dihalogensilanlarln hidrolizi naticasinda altntn ikiatomlu spirtlrin

analoqu olan SiHr(OH)r, polikondensla9m reaksiyaslna daxil lrq
polisiloksanlar mI gatiriI:

nSiHlOH), - ---l}trJ--i}lr---i2Bu irlgmlrd hidrogen atomlarr krhidrg radikallarr ilo ovoz

edildikd lr irlgmlr silikonlar adlanrr. Siloksan y silikonla
davamlr irl9mlrdir, zahorlidirlar, Teaktiv yanacaq kimi ttbiq dililr.
Silisium metallarla MgSi, FeSi, CrSi, Mn.Si, va s. kimi silisidlr omola
gatirir. Bunlara silisidla deyirlar, Silisidla rk, 9otin ri, elektriki
yaxgt kgi adi oksidJa9ma dsi qanuna tabe olmayan mddlrdi.

Tatbiqi: Tamrz Si rtmkgiii kiri geni9 totbiq edilir. Polada 20,4%

Si qatrldrqda, onun maqnit niifuzluu rtt ki, bundan da dinamo va
transtformator poladl kimi istifada edili. l5-t7% Si l polad rur9u
davamhdrr. FsiIisrmlu poladr oksigensizla9dirmkd tatbiq dirlr, Bu
zm sio, altntr 9lakla atrlrr. (J tomiz silsium itqI sxemlarda
(lsm: silisium lijvhosindo milrl tzit, miiqavimat rlir) istifad
edili,
149

s 12000 tmt,d davamlr olmaqla ul:ra gi gl

urr. istidan gilm olnsah 9 kiqik olduu

iiq

iin, ktizrdilmig ks

suya salrndrqda belo gtlr:rr. Kvarsd;rn volokon optikasrnda, xiisusi

tmizlikli maddalari almaq 9ii miixtalif qr:Irrrd istifada dirl.
Kdstallik kvada pyezeelektTik xassasi olduundan, , ltss it
cihazlannda tezlik etalonu Kimi totbiq dili, Adi 1;ii; (NarO.Ca0.6SiO)
belo ltl:
N2 + ] +65ioz =

Na:o.Ca().6Sio' +()2

(d.d.]l, osl)

Na2SO4 +

+ ]]iO2

: NarO.Ca0.6SiO,

+2 +

+SiO2

(sUltrd lll tis(lu)

9l g verici 9qlr kimi r,. - yagrl, - giiy, , qlntzl vo s. istifada dil. .iigalar miixtalif moqsod iigiin goni9 9akild
i9ladilir.
9odoki - qismon SiOr-ni ila I}rOlJo z etdikda
kimyvi davamlr tio allnlr. l;otin i irks giilplarindo SiO2 va r.
miqdan yksak oluT. 9 va l:s sapdan hazlrlanan 1r9l mhkamliyini
vo elastikliyini l000oC tmrtud bela saxlaytr. Silikatlardan saxst qab,
sement, karpig, oda davamlt mddl, frf s. l.aztrlanmastnda genig
istifadB dirlr.
Siolitla Me(Alor)r.K(Si()r)r.mHro (rn, k, tr rlddldi) dst,
qazlann tamizlonmasinda katztlizato, suyun tamizlattn tasinda idigdiii
kimi istifad edilir. SiCln va S ., iizvi sintczda, tamiz lii altnmastnda. MoSi,
WSi, va s. silisidlar yiiLksak odadavamlt malumatIar hazlrlanmaslnda tatbiq
edilir.

150

fu
v

BoR

r d<ii sisteLin iigncii qupunun ill< tipik elementidir, niivasinin

yiikii 5, atom kiitlasi l0,8l l , elektron fmultr l s22s22p! kimidir.
Elementlarin dl,ri sisteminda srra il ilk p-elementidir. r zii

davamh irl;mli rdB dijd valentlidir, Bela irl9mlrd r, lqli

rmstd tiztiniin biittin valent imkltd istifade drk,

lqld iigiinti mbadila, irii is dr-kst mexanizmi ilo

drr
(aksepttor kimi). Bu irl;mld , st' hibrid vaziyytinda lr. r

atomunun 2 - kal,nosimmetrik orbitala :Talik olmast vo radiusunun

ki9ikliyi, ionlagma rtsilllt qrup ltnaIoqlanna nisbatan byi,ik
lmsl sbab lu. Buna gdr da r sada

kationunu amalo gtimir,

Eyni zamanda bolun nisbi elektromanliliyi iigiincii qrupun

diger

lmtlri nisbattln daha biiyiikd{i. ul hamrst qeyi-metailrq

xassalarini mii dir,

r. l808-ci ilrla fransrz kimyaqrlan Gey-Lyiissak vo Lui

trfid kagf ediimigdi, ] ru ilk dafo lq a9ardakr kimi

aImllar:

, = 2 +?

B,Or+6K=28

Tabii ehtiyatIarr. Yr qarnrn 5. ,0- at.o/o t9kil edir. iki rabii

izotopu rdlr: I0B(l,),57%) va I i8(80,43%). Sst gakildo rst glimi.
ss mill: Na,BnOr.lOHrO - u, Na-BoOr.4ro - kemit, ] sassolin, NaCaBro9.8H2O - ubksit, g,,. r - hidoborasit,
,. SiO, - dato it va s. Tabiatdo kimi ss asanlrqla getdiyindn, r
l05B+lon:,t,,He |7Li

yiingiil element oltnasrna mrq nisbatan az miqdardadrr. Bu

reaksiyadan istjfado dk r t uducusu kimi niiva energetikas]nda

ttbiq dirl. Qr qozasr zamanl bu xassosindon istifadg

edilmigdir.

hmsl.

almaq ii9tin onun tobii irl9mlri oksida,

halogenidlara va rl gevrilir. r-, almaq tigiin osas mohsul olan

151

ilo iglayirlar- rtt

metallotemiki
tuusrmun termiki glmsld h oksidinrn
reduksiyasl naticsinda r ltt:

ortoborat tuusunu

(J,

boatlaTL su[fat ttrrqusu

: r, + r
'BrOr+3Mg=2B=3MgO
2] + 2Al: 2 + Al2o1
2r,

mhita
Reaksiyanln baglanrnast iigiin maqnezium lenrtnl drmql
istilik
daxil etmai lazrmdtr. Sr reaksiyanrn gedi9ini bu zaman rrl
taminedir.ReaksiyanaticsindaaltnananrofboilaMgo.niaylmaqtigiin
qanqlq lrid tur;usunda hall edilir,
r metallotermik sulla halogenidlardan da altntr:

2lr+3Z=2+Z1'
[F4]+3N=3NF+F+
Borat vB fliior rtlrt qarl9trnrn ointisindan elektlokimyovi

reduksiya etmoklo almaq olar,

lz r almaq gii hidrgtrmik iisuldan istifada dilr:

2r+32=2+6r
Proses l000-1200oc tmrtul qdr kzadilmi9 tantal mftil
iizainde h.
BrHu BI. tmiki parqalamaqla yiiksak taTnizlikli r almaq olar:

2BI.=2+31,
rlrd bonr, kimyavi qazdagrytct isi vasitosila r9lmql

lrrlr. rintidon monokistal gakmak iisulu il (Qoxral) daha ytiksk

tomizlikli lttr.
ssli: u mrf (qahvayi) va kristallik
(q) olmaqla iki allotropik 9okildadayi9masi
mddur. Daha davamlr olan kristallik bor
ttql qurulugludur, Bu qurulu9da tmlrl
klaster tipli ,, ikosaedr (iyirmit]zvlii) qrult
omalo gtiirlr (9ok.26. ),
Qara rgli kristallik r im lmrtur
2300, qm tmrhlru is 3700'C-dir. Bu

modifikasiya srxlrr 2,34 q/sml rr olan 9

s maddadir. r yanmkegiricldir ( = l ,55 V).
152

ok,27, ikosaedr - oTun

polimorf modi fi ksislt
k"ltilik quuluu

 irl9mlrird asasan + oksidlqmo dsi gstarir. Bazi

iIgmld onun

ksidlogma drsi mfi qiymatlar l. sl.

Mg,Br, , r atollnda s2pt lkt qurulugu valent haltna k9rk spz
(2st2p"l2pr'p.0) hiridlqmi9 oIbital amala gtir , ud valent bucat

l2CP dir. ( Il) ml gatirdlyi _Iqli saytndan astlt lq,

valent ritlll hiid ziti sp' (fi9 _ lq) va sp (dd _
lq) lu. sp] hirid halIna uyun galan lq.li foza vaziyyati ttrdr,
sp2 hiid halrna uyu r rs iigbucaq 9akillidi:

,Pl

tetraedrik

F4-, 4-

ii9bucaq

l, 3]-

ru spz hiid zitid olan irl9lli, borun bog p-oitalr ila

onunla balr

atomu

boliinmami9 lkt ciitii hesabrna ml

delokallagmlg - laqasi sayclsinda stabill9mi9 l:

ll

[" z\9

ct/\ct

HN/,\NH
l|i,

N

II

Donor- akseptoT exanizmi ila ml galc,n deIokallagmr; -Iqsi

<):=, B:N:=B tipli heteroatomll zili davamlrlrrnr
mtirr edir, ksilra lrq, r atomun la bog _ritlrr olmasl

(lkt 9atlmamaz]ll)
davamstzlttna sabab lr.

Adi

--

kimi hmtml

zilri

garaitd klmyavi chatdon ir, maddadir. Qrzdrrdrqda r

sudan hidrogeni 9r:

28+6HrO=2Hrl}O1

+ 32.

oksidlegdiici k furgularda holl lmur. Angaq isti, qatr HNO,,

va HrSOo .rr;[d, 9 aTarnda hll l. Ikistallik r qlilrd hall
olmu drr halda, mr:' qatr qalavi mhllld holl lrq hidgeni
stxtgdtnb gtt:
15

2 + 2NaOH + 22 :2NaBO2 + 32

kfistallik r ksidlgdiriilri i9tirakr ila qalavi oTintilorinda holl lur,

2 + 2NaOH + 3NaClO = 2NaBOz + 3NaCl + HzO

KimyBvi reaksiyalarda ziinii sasan reduksiyaedici kimi ,

mrfu atdtqca ru bu xiisusiyyetlari gtili, r,, iigiin Hibbs
errerjisi ( Grr,

l193,7 kC/mol), silisium oksidinin SiO, Hibbs eneljisino

z (G02* = -856,9 kC/mol) 9 olduundan, r, silisiumu oksidinin

torkibindon stxt9dtb 9lr:

4+Si2=2r+3Si
Kzortdikd ir stra ba9qa ksidlri da torkibindan (25, 2)
mtivafiq lmtlri srxtgdrnb 9rr bilir,
igmlri: r drgl rlr adlanan lrl irl;m omola
gtirir. l ancaq dolayr yol ilB almaq miimkiindiir:

MgrB,

l = MgCl, + r

Bu zm rksi naticSinda ham da ,6, ,, va s. kimi rlr

amolo golir.
rl asan ugucu maye Ya qazlardlr (AG1>>0). Torkiblarino gr
boranlar iki q iiliirlr: "".4 (26) va ""*6 (.,9). ru Bn
sadB hidogenli irlgmsi olan

, adi

garaitda mvcud lmur. Bu

koodinasiya nqteyi-nazorindon doymamr9Irt va ru sp2 hibrid

veziyyotini sabitlo9diro bilacBk delokallagmrg T-olaqasinin omolB
glmsii qeyri-miimkiinliiyii ila lqdrdtr. r koordinasion
dmu9l iki molekulunun irlgmsi zamanl rlr:
](q) + (q) =

BzHqql

AHO:qB=-1 17

kC

Di molekulunda BrHu valenl lktrll iimumi sayr l2-ya

rrdir. Bu miqd 8 adod adi iki elektronlu alaqanin rmsl gii
Hfayt etmk. iQ - vo NMR- skt-

lri ss diboranda

ham

ikimakazli vo hm da iigmorkazli
lql miivcuddur.
Ugrrkzli lq r atomlarrnln
st' hibrid va hidg atomunun ls
oitallarlnln rtiilmsi naticasinda
md galiT. Bu isa balayrcr, -

1g

ak,28 Dibranda iki

vo iigmorkazli alaqolor

laytcr olmayan va bo9aldtct rnolekulyar orbitallarrn mil uyundur.

ud lkt ctii balayrcr obitalda yerlogdiyindn, B2Hu molekulu

davamh lur. Digar rld ii ikimokozli -, krii ktrli
gmkzli ---- olaqolaindan bagqa ham d - alaqlori d md
galir:

IL,

ll.'

,I

l.\

tl

}l

\.tl

I{

.,,. ,
,''

_"

ll
I

B,lI0
(Bt-l. l. BFlJ}

(Bl{i |-; .

]-

Bl l:i)

Sxemdan grtindyi,i kimi ttI molekulunda (16) altr -, dtird

-- bir - alaqasi muddr. tr

molekulunda (BrHn) lktrlr daha 9 delokalla;mr9 olduundan, artrq
begmarkozli olaqa rtr. Molekulun yaranmstnda itiak edon 24 valent
gmrkzli

elektronunun 9 dd ikimarkazli -, sakkizi dd adod iigmkzli

--, qalan alhsl iso 9 atcmunu ht edon be9morkazli olaqanin
ml golmsindo igtik edir. td ru koodinasiya odadi altrya
9atlr.

rl qiivvatlr eduksiyaedicilardir. havada 9oxlu istilik ayrrmaqla

tlr:

26+3r:2]+3.
Di iigiin m istilil,inin qiymati mvafiq krhidrgi m

istiliyindan 9dr. IJrIr hl birlagma, hm do avaz etma

rksil daxi l tllurl:

2 + 2NHJ = 26, 2NIi]

2 + I{l = BrHrCl + I{.
25

Cl

IlCl

= 24|. + l{2

2l:29

u",,

l kimyavi cr-,hatdan gox faal mddldi. lr su, qalovi,

oksidla;diricilala asanltqla Teaksiyaya daxil lulr:

r+6r:2l]+62
155

Bu reaksiyalar zamant lrd krpticiik tipli alaqalarin qtnlmast

ml ikielektonlu alaqalorin mSl prosesi ged r,
Qrzdrnldrqda rlr r9lrlr. Agarda tet'aboranm patjalanma
reaksiyalanntn sxemi verilmii dir:

r"
",

2ooi,2

r ll

; ll9

"

B,Hu

Hl
rso''

!|

rlrr 250 -d rt tmrtlr qd 1tzdrdtqda

, ,l

vo hidrogeno rgltrlr.
Diboian fi milhitinda litium hidndIa reaksiyaya ii, litium r hidrid
emala gotirir

B2H6*2LiH=2Li[BH4]
Metallann hididli kristallik maddalarllir. Bunlara []-'

kompleks i duzlan tdmi baxmaq olar. s : Na[BIJ.],

Al[(BHo)r] mayedir, 44,5 tmrrd qayqal,tr, -64,50 tmrhrrd
riir.
r havada 700 qrzdlrdrqda qlmlzt alovla yz q, rt anhidridi
amodo gtiir:

+ 2

2r

ktiki olraqaq 2 -

rt turusunu qtzdtmq[ ltrl:

2rr=2r+2}{r()
22 : 2] + 2
r oksidinin 2r, amorf va kristat qokilIi modif kasiyalan miivcuddur,
21 - kstatlik gkildimsi 450uC temperaturda iir, 2250"
tmtrd iso qr. Qaz hatrnda r bucaq qurulu9ludur.
Kristatlik r, aintisi sc,yudulduqda 9ii9i tLa k9ir. tigovari r
gsiz limr mdddi, ; davamlr bir[a;madir. Hatta kdzadilmig ()
'u9 oksidl olmastna mrq
halda bela krl reduksiya lumur.
zaif mft ss[r gsti:
2r, +PnO,o:4BPO.
r oksidi sulfat turgusu ila ts(S). birlagmosini amala gatiriT.
156

r. - hiqroskopikdi, su ilo il9rk awalca mtixtalif mttlr

amalo gtiir (r)., sonrakt su ila ilqmsi isa ortoborat tuusunu
(r.) r. 'fempepaturdan asllt lq, u suda hll olmast z
gq daracda rtt_ Dur mahlulda ancaq r, l. rt t trgs
kristallik maddodir. t7[00C tmrtd riir. Laylr quruluga malikdir.
Llr i ii ila zaif V-d-Vls qiiwalori ila olaqalBnir. Zaif fudr
(Kl =7,3 .l0-19, Tarkibinda iig hidroksil qruUu olmaslna mq,
sulu mhlullrd iiziinti biT saslt t9 kimi . Bu isa akseptor
xassli olmast i hidroksokompleks ml gtimsi ila lqddrr:

()]

r:

[()4]

ml galan hidrg ltrhidrrlksrt, krt turgusu kimi zaif

turgudu. Dissosiasiya ctdikd ,+ vo kompleks [().]- ionlartnt omala

gtiri:

[()4] + I{2O ) HrO+ + [()4]Bagqa trguld qli lq. rtt tSuu qatrlrr adrqca

onun turuluq xassalari giilir. Bu da qatr mahlullarda poliborat

trlrll r,.ml{r amala galmasi il olaqadardrr. Otaq
tmdturud t qatrlrqlr trt fuusu mahlulunda iud olan
frm tri? tultsunun qapah (3r1, 3r = ,2 : 26)
qurulugudur:

__
/
a

__

Qapalr qurulu9u amala golmasi zamant elektron srxlttnrn id

paylanmast 9 i buna gd da - alaqBsinin llrr tlr, isa

qah mhlll furgLrluunun giiclanmosina sabob lur.
ii gitd rtrt turuslr ziinti 3 asaslr turgu kimi r.
Bela ki, qatl suifat turgrsunun igtirakr ila rtrt ts metil sii ilo
reaksiyaya girk rtikk fir amala gtii:

()1

l:

(r)

Suqkici agent kimi zti r sulfat tuusunun i;tikr ila firlgm

reaksiyast saa ytinalmiE olrrr.
157

polikondenslomoya mel,illi olan trt t9: u qrzdrdtqda supnu

lrs ss
itiorok meta- vg tetraboat tulusu amala gtiri, Metaborat
strktr vahidi onun imridil, (r),,
u quulugunu
trt tuusu 27 - qvvotli tur9udr,
a;ardakr kimi ifad etmok l:

__( >--()-_
,().t

,t

qalvilorla
ftrt turus tluzlrtt, trt lulusunun
neytralladtnlmast ilo lrr[r:
4r,

2NaOH = Na?I!4O? + 2

omala galir:
Qalovinin azhl oraitinda mttl
,, + NaOH: NaBO: + 22

su birlasd rildikda allnan tuuQeyri-iizvi kimyada, anhidrido az

,
turgulr adlantr,
mtu],'mi-m iqdrd su bilogdikdo isa tur;ula ttam hidroliz
*"j"" at,nmasrna s, Irl praktiki otaraq metaboratlara
()lilri artllnda NarBoO7
;;];; ii.
"toq"d"ra,r.
9ilir.

2NaOH

Na2B4O? = 4N|IBO2 + 2

r, kimi tl da 9ii9a amala gatiritaI ki, da lrt limr

qr-bllu

texniki adl
olmasr ilo izah editir, uld on 9 t biq edilan,
natrium ttrtdrr, i srra halLarda onun hidratlndan

lr* oiuo NarBoO7

da istifade dili NarBoO'' ,l()HrO,

r;rilir,
r orintisi metal ksid]ii asan holl edarak etaboratlara

NarO ,2BrOr(NarBoO7) -CuO = 2NaBO;Cu(I}(t,l

diizgn ifado
lr biTlogmonin quntlugu NaJCu(BOJJ l<bni daha
awal
lr. Qeyd etmek laztmdrr ki, metallarrn sthin lehimlomadan
edirlar,
azad etmk mocsdiola r,d flyus kimi istifad
olsidlordon
-^-"lg"i.
iso
qatan.
hlglrl
flriol]la otaq tempeaturunda,
vo
BCl
F.
gtiir,
q,ra,JJ r""Ksiyaya da:ril olaiuq BHol, ml
a;ardakl Kmi almaq daha alveri9lidir:
q, + zS = 3CuSOo + F', + 2()
2] + 3 + 3Clr: BCll +3

r,
158

Borun hlgidlrid F. vo BCl, qa:I, , m BI, iso kristallik

mddldir.
F, - olduqca dar alnlrdrr (

G: -l120 k.()/mol), giinki bu birloqmodo sbalayrcr molekuly orbitaldan ba9qa, balayrcr p-molekulyar ih da
(flr vo xlorun - itlld ml glir) mtivcuddu.
Borrrn hIgidli su ilo faal irlgk iki t ml gotirif.
BHalr + 32 = :t-] + 3HHal

Demoli BHal, t trusu hllogen hidrididi. Digor

F, davamlr kompleks irlgmIr omola

halogenidlordan fr Ii lrq

gotirmoya qabildir, h zm wl F- il vo s iso [BFn]-kompleks

ionu tr:

F + 2: H.Bor + F
F '| 3F] : H[IIF4] - flrt fuqst
Fliirrt turgt su [F] ancaq mhlulda lr, vo H2SO4, N
kimi qiiwatli r9dr r. [F] tipli (MeClO.-la izmrf olan) duzl
mlmdur.

F, su ilo qargrlrrllr tasir zmr F.. r() , ammoniyakla iso Fr. NH,
birlogmrrlorinl mk, gtirir. Molekullar arastnda Blaqo donor _ akeptor
mexanizmi il ru bog orbitalr iii halda oksigenin, ikinci halda tsa
azotun Srbast elektn)n ciitii hesabtna mtg lr:

Fr

:NHr:

FrI}

NH,

ru kkrdl qrlldlTdrqda BrS, lrI. ilm 2, Hmi qeyri-iizvi

limrdi. Su iI hic rclliz lur:
B2S,}ft) +

z = H]BO1*)

H2S

G =285 kC

Ytiksok tm,d r ila azot hamginin 2

qangrqlr tesira girarak r nitrid N ml 1;tiril:
2

-r

N,

il

mmk

2,

rr+2r=2N+r
rr+Nr=1,I+r

3N - heksaqona.l quruluglu, oldugca ilrert vB gatin i limr

maddodir. u kri;tallik qurulugu altr iizvlii haIqalardan ibaotdir. Alh
159

iDvlii qapah tsikllrda N atomlarl <il9irlr. Burada hm

hom da azot sp2 hibrid vaziyyatindadir. yrmkgirii sslr malik,
odadavamlt bu irl9m qrfit adlanrT, Qrzdrrrldrqda zoif hidroliz

urrr. r;l iqtirakr hidToliz prosesini giiclandirir,

6,8-8,5 tzyiq va l500-18000C tmturd heksaqonal qurulu;lu
bomiid ( qrafit), almaza z kistl quruluga malik - elbor
rz adlanan digar modifikasiyaya gevrilir. Borazon eyni zamanda r
fosfidin mmi qa9rlrqh tosir reaksiyasrndan da altntr:

NHr: BN

Borazonda r vo azot tmlt sp3 hibridlamasi hesabrna ttdrik

ht r. d alaqolarin qii mtidil mexanizmi, ii isa ru boq
va Motun liimmig lktr ciitti hesabtna r dr-kst tipli
lqdi.

z yiiksk darcada Srt, oda davam]t (20000) mdd kimi genig

ttbiq edilir.
- N alaqlarini saxlayan biiyiik miqd il9mlr mlmdu. Bunlara
misal olaraq rzl B,Hu gstmk lr. rzl va borazin, qri
tizvi benzol dlrr. Bu irl9m aqalrdakr reyaksiyalarla alrntr:

Li[4] +N4l = N + 3LiC1 + 9,

3Nl + N[] = ,u + Nl + 3\
zl qurulugu agardakr

kimidi:

rzl molekulunda benzolta analoji lq altI

iizvlii hlqoni ml gti aztlt va r tml sp2
hibrid vaziyyatindodirlr. rd azot va r alomlan
bibbin ila - va delokalla;mrg -Iqli vasitasi ila

lqlmigdirlr

}I

li \
",,'
lt_-jtl
-}iI

Borazol rangsiz mdir, 50 tmrtd qaynayrr, -56tC

isa i (benzol 800 qr), benzolun iyina 9r iya

malikdir. Yaxgr halledicidir. Rabitanin lhr borazolun faal reaksiya
gimsi s lur, Havada oksidlaqir, asanltqla ztm irlgm
ksil daxil lur. BenzoIa nisbatan termiki davamstzdr.
Brir, tmi 2500 tmrtud krl reaksiyaya girk,
qurulu;una gr iiglgiilii polimeT l ()" , kridi omalo gtii. Bu
il9mi oksidi ilo karbonun qa;rhqlr tasirindan da almaq l:
temperah.rrda

7+2r=6++
160

r karbidi alma:dan BN-dan sonra gl st maddadir.

Qr
rgli kistal mdd,ll kar.bidi tmiki kimyevi tsi qarl
9
davamItdlr. Bu irlr kidlr arasrnda mistasna ir
r tutur.
Metal boridIari. Ilr mtllrl , r, , ], rr, ., MBu
trkii ilgmIr rl gtiri. ritd a:tlt olaraq eyni metal
miixtlif
tarkibli rid]r ml() gti ili, Bu baxlmdrtn borun kegid lmtlj
ila
ml gatirdiyi il;mlr gox mrqltdtr
}Ib2B, Nr, NbB, Nb]B4,
NbBr; , r, r, r.., rr)_ -lmttii boridlari
mtlz irlgmlll olub, xitsusi ssl maIik - gatin ri,
irt,
istiya krzi ,JavamIt mrldIrdi. Brrndan ba9qa lr
kliklri,
istilik lktik ke9il,iciliklri ila s9ililr.
Bu birlagmalari hm borla mtllrm yiiksak temperaturda, irt

mhitd qarrgrqlr tsir.d vo hm do bir sI bagqa i.isullaila

almaq olar:
- meta] oksidlainin r karbid kmiirl qarqrhqh tsiid
2Z2 + 4 + 3 = 2ZrBz + 4
- metal va r oks diarinin maqneziumtemtik iisul ila
reduksiyast

Z2

B2or + 58 = Z2 + 5g
s-Elementlarinin lloridlai, msl, Mgl}, olduqca reaksiyaya qabil
maddalardir. l mineral furgull asanhqla
rgllr:
+

Mg.B,

= ti2l]6 + gi2

r mtllrl heq tliri il sonsuz k m;lhlIr omala getirmir.

Eyni
zamanda r, sink yarlmqrupu, inrlium, talliunr, qalay, qr9-
va bismut
ila qar9rlrqlr tasirda ol u.
evtel:tiqa9,q

Qalliulnla
gatir.
Tatbiqi: Onntilarin ,d davamlrltrnl rtrq va i9 budd.tini
uru,.uq
iigtin rd geni9 lstifada edilrr. Polad tnamulatlarlntn
krrzi

davamlrlrrnr kslt ok iigtin Irr sathi l rtiilii (lidlrm).

r

t tun]cusu kii tlrd qrul, va atom

rktrlt
tanzimlayici kimi tatb q edili,
r, yuycu md,rli, mina va qlazurulr, xtisusi gglri tkibina
daxildir. F. iizvi sintezda (lrmrl9dirm,, firIdirm
va s.), BN
izlt, yiiksak tmIturlu Stirtgn yar kimi almaz
9r BN - isa buruq
qrld mtll ml trlkd va s. igladiln
ytiksok odavamlr
hissli, miixtalif m,lmltlr istehsah gii qoliblain
buriiiunrnu.,oa,

geniq tatbiq ediIir.

161

I QRUP ELEMENTLRi
, Ne, r, , , Rn VIII qrupunu ta9kil dirl, Bu qu tasisiz
qazlar olan , Ne nactb qzl - r, r, . R daxildir. Bu lmtlri
lkt qurulugu tam dolmu ns2npo ( l sz) soviyyasindan rtdir. VIIIA
qrup lmtlri (helium mi,istasna olmaqla) - Ne va i nacib qazlar - 8
lktl xarici elektron tobaqasina (s-lmtlri) malik olduqlar 9ii
l bu qrupda yerlodirilmsi tmmil tabiidiT. Helium is s-elementi
ldd fml olaraq lI qru ilk elementi olmalr idi. Lakin hlim
elektron formulu s-elektronlannln promotorlamasr iigiin he9 ir imkan
tmlr vo da kimyvi ineliyini mtiayryon dir. Mahz homin
sababdan da helium tosisiz qaz kimi VIII qrupuna lgdirilrk, bu

fasil elementlorinin ilk niimayandasi kimi qabul edilir. N da VIII

qrup lmtlid zii lktr fmul g fqlir. Belo ki,
tm vakant nd-elektron saviyyosi du bu da heliumda
olduu kimi lktlrt rmtrl9mst iigiin imkanlarrn olmamastna va
kimyavi inertliyin s lu, VIll qrupunun digr niimayandlii ( r, , R) vakant nd lktr saviyyasi olduundan, l
lktrltt promotorlaqmast tisid kimyavi irl9m ml
gtim qabildirlo. Biitiin I zr lq r,o Ne tosisiz, rq
mqru lmtli is i qazlar adlandrnlrr.

YII

q elementlainirr lktr qurulugu a9ardakr Hmidir:

lsz
Ne
(3dto)4sZ4p0
r

2s22

(4dt0)5sz5pb

R (4fra5dto)6szpo

3s?3p

VIII qrup lmtlrii bazi xasslaTi saylr cdvaldo verilmigdir.

Dri sistemda tasisiz va i qazler ksk ionla9ma potensialtna
vo atom rdisl mIikdiI, Helium s-, is p-kaynosimmetrik
lmrtlr olduqlanndan nacib qzl nisbatan l tm rdisl

ki9ik, ionlagma potensiallarr isa olduqca kdiir. Nacib qazlann

nmayondosi l arqon da z xasso]arina gdr digar nacib qzld
forqtanir. IJu isa arqonda d-kaynosimmctrik ritlll olmast ilo
alaqadardrr. Arqon daha arr nacib qaziar kirni valent qaydalanna u
olan irl9ml omalo gtimi.
162

dl 6

VIII qu elementlarinin bazi ssIri

Element

Ne

Atom radiusu, m
I,, V
t",,
(25 .l05Pa)

0,I22

0,160

0,|92

0,

24,58

2 1,56

l5,69

-2,12

-249

t98

0,2l8

0,220

l3,996
-|57

|2,|
-l12

10,75

-l89

-7|

-l08

-62

2,z95
l2,8

2,887

"
",, kC/mol

-269

-246

-l86

0,02 l

0,30

1,80

1,6

6"", kC/mol

0,084

|"7z

6,514

9,

l0

l4,0 52,4 99,1 20,2

\r,

suda hall olmasr

00, q/sm

halda 9rxdrq,
q/sm

0,1 |,2

l5

l
l

1,4 2,4l

3,157

l8,1

5l0
4,4

VIII qrup lmtlii on til olan helium ilk dofe 1868 - ci

ildo giinog spektind frslz alimi Jansen va ingitis alimi Lk

il s Yr kiisid Ramzay
trfid kagf edilmi9di. l894-cti ilda ht tokibinda (Reley,
Ramzay), l898-ci ilda Ne (Ramzay), r, (Ramzay, rrs) ht
Rn (Dr, Rzfrd, Soddi, Debyen Odeks l900-19l0-cu illd) ka9f
edilmi9dir.
Tabii ehtiyatlan: Nacib qzl asasan tmsrd st gliir. lrt
havada hml miqdarr: _ 5,24.10'1, Ne-1,8. l0-, _ 0,93, I - .l0-4,
mi.iayyanloEdiilmig bundan ya|lz 25

- 0,39.10-1%-a rdir. Radona urt milld, diumi

radioaktiv glm mahsulu kiri ciizi miqdarda rst golinir. BBzi tabii
s| tarkibind d lur. Radioaktiv r9lm zamant o-giialar
ur elementlarin millrrd, tbii qz[rr tkiid, neft
quyulanda da helium dlr.
Helium hidgd s kosmosun 9 yaytlmtg elementdir (ikinci
i futr). Heliumun iki (!I{e, ,rrHe ). Ne vo h birinin 3, r-6, -9
tebii izotoru rdr. Radon iigiin I9 radioaktiv izotop mlumdur.
'|6

lmr. Tasirsiz va ltacib qazlaTt atmosferdl)n rmq iigtim ilk

niivbedo havant m hallna l:girmk lazrmdtT. Heliuln va u qm

tmrtr havantn tarliibinda olan nacill qazlartn qm
tmtrd kigik oldurr 09iin [ bu rss ;;amant mL9mirlr
vo m havanrn torkibind| q dig na<:it, qazlar qalrntq lur.
I1avantn tkrl fraksiyalr distillasi zamanr orrlu.rrn qatrlrrnr 60l -
qd gtdlrmq miimkdil. Nacib qazlar ila qatrlaclrrrlmtg m havadan

oksigen azot qaltqlart kimyavi iisuilar

ita

tamizlanma iisulu oksigen il, azotun aktiv metallar

ila qar9llrqlr tsiri asaslantt

amizlanir. Kimyavi

lo

l oksidli

2g + , =

2MgO;

N, = Mg,}l.,

Bu mrhld son rq, kipton ksenon q,tt9tt alrnrT. Qoxsayh

fraksiyalr distilla rssi nBtir;asinda texniki qangrqdan krit hr. Kseu fraksiyalr distilla iisulu Io trmq ist al;al lur. Bu da u adi
atmosfel qazlarrna nisbstan biiyiik atom kijtlasitIi, malik olmasr il
lqdrdlr. Necib qazlarrn ,,lmst iigiin dstlrtd d geni9 istifado
edirlaT. Tabii qaz t tarkibinda tmiI 0,5-0,8 9'" helium olduundan,
onu eyni zamanda tabii qazlardan da lrrlr. Tabii qa.llarr mayeI9dirdikda,
qaz ;oklindo hidgenla birlikda qabqda qaltr. E;u qarrgrqdan heliumu
rmq 9 hidgeni ltq suya giri rtid tamiz helium
hl.

qrup lmtli basit maddo kiml

griidti
kinri heliumdan rd
mtml qazlardr. Codvoldan
(lm
tmturl va entalpiyalan artrr,
geldikco bu qzl rim,

Fizi xassalari: Adi

gz,itd VIII

bu isa kondens[a9mig voziyyrd moleku]IaT st lqli davamltltrnrn

rtmsl dalatot di. ,i istiqamaTda qazlarrn stxltr

va suda hall

olmast da artmtg lu.

Ni qzlr adi 9r:td iysiz, dadstz, ltgsiz, suda vo zvi

,qizml

alkoqolya
halledicilorda az hll l maddalardir. )l can[t
pI,aktiki
[q
zorarsizi
qazlar
arastnda
giistorirlar.Bu
tasir
narkotik
zr
qazlar,
olan
qrurr
daxil
VIIIA
isa
ksdur.
helium, nisboton aktivi
malik
ke9iriciliyina
baqqa qzl nozaran daha yiiksak lktik
olduqdanndan, lrd elektnk ;lmsl kegdikda. bu qazlar rlq igrltr
sa9rriar. Yksak tazyiq ahrnda donduulmu9 ksenon, ift kegiricilik
xasseloino malik mI 9,ili.
VIII qrup elementlari irrastnda belium xi.jsusi r tutu, gti ma(25,'l0s ) ld
lq qaz l, helium, bork hala yalnrz yilksak tazyiq
iegiT. Helium 4,18 temperaturda mlgrk rrrI xassali m He-I
164

mala gatirir, He-I, sd atmosfer tazyiqi ld 2,178K tmrhj

qdr soyudulduqda zliiliiyii praktiki olaraq srfra rr o[an, ifrt
axlcrlra malik He_lI m modifikasiyaslna grili, Bu modifikasiyanrn
istilik kegiriciliyi adi heliuma ist 3.10s dafe goxdur. HelI -i ift
axtcrhr [938 -ci ilda R.L.Kapitsa taralindon kogf edilmi9dir.
Adi araitd helium kimyavi cahi;tdon it mdddi. Lakrn hlim
yksak dd hlml9 vaziyytda molekulyar ion omala gotiro
ili. Belo ki, elektrik bogalmast zamant ioniagmtg ikiatomiu 2+ ionu
rlr. E]ektrik boalmasr lm miihitdo yani adi garaitda bu ilr
lktr quI edarak trl tmlr 9ilirl, Hamin gritd ionla9mt9
+ ionlatntn msl da islisna olunmur.

sms an genig r|lrg elementi olan helium iki stabil izotoan

ibaratdir - ], Spektonal liz sllt onun G9, ulduz

metiorit atmosferinda mvcudluunu sbut edir. Ni.ivo reaksiyalarlntn

naticasi kimi kainatda { niiva]orinin toplanmasl, giina9 va ulduz
j

isinin asas galir midir:

4 l,H = lrHe +2F+ +2

Yr qablrnda tmsfrd helium radioaktiv tmtli -

9iialanmast hesablna tll. izotopu kosmik glm hesabrna 9

r niiva ksil tisid amola gliT:
orN

{-

l = l2uC ,l

],

,=r+Heliumdan (ls:) ba;qa dig tasirsiz qazlartn ii lkt saviyryasi

tam dolmu ns:npb qurulu9una malik olrast, l kimyavi ir st
fiziH xassolarini m di.
-+ Rn srrastnda atom dislt msi va ilgm potensial-

lr kigilmasi ilo lqd olaraq, nacib qzl klatrat ilgmlr

ml gtim im},] rh. Bela i|;mlrd nacib qztrr atomlart
digr irl9mli ml gatirdiklri ziri, laylr va karkas tipli
kTistal qfslrii bcl9luqlarlna niiuz etmi9 olur. Bu kistal quruluglanda
"ev sahibi " adlanan molekullann ml gatirdiyi glql .'qonaq .. kimi
atom molekullar dakiL lur, Bu tlpli quruluga malik olan maddalor
(adduktlar) klatrat irl9mlr adlantr, lttlr valent lqli hesabtna
deyil V-d-V[s qiiwlari noticasinda drrd, l kompteks
irl;mlr straslna daxil ,tmirIsr. Helium vo klttlr amala
gtirmi.

165

Kepn si tmi 60-cr illaina qdr VlIl q

lmtli

kimyovi cahotdan tamamilo passiv mddr kimi (nIznpb) qobul edilir vo

gr do tsirsiz qzlr arllandrnhdr.
ilk dofo Vi tfid arqon su).un altrntia OuC temperaturda
srxrldrqda AI . 2 torkibli kistallohidrat hmr;rr. Sonradan analoj i
krisllhidtl ks va kipton iiqiin do lrm Edrr. Bu mddIi
davamlrlrlr qzl molekul l.:0tlasi atdrqca btiyyiir. Klatat irlgmlrd
komponentlor arastnda valentlik qanunlarlna rryun l lq
mdrrd lr gox davamstz maddalardil,. l-hztd nacib
qMlann su, etil spirti, toluol, hidroxinon ila klatrat bi:{o malari mlmdr:
r . 2, . r, .l]rr, , 25., , 2Cfio(OH)r.
Ozvi irlgml il ml galan kltrtl, hidrrtl nisbaton daha
dmlrdrlr.

Birloqmolori: Ncib qzl kimyavi birlaqalar ml glirm

imk]r miimkiinltiy haqda ilk mlumatl l933-cli ild L.Polinq ()
migdir. 196- ildo Kanada alimi N.tlt ilk cafa [rq, m
etmigdiT ki, ks birilrci ilgm potensia,t (l2,13V) oksigen
mlklu r+ (12,2 V) ionla9ma potensialrna 9 .,axtndrr,

, _ -

= r+ / =

l2,2

Dioksigenil adlanan

dioksigenil heksafl iioroplatinat Or[PtF6]

kompleks birlgmosinin torkibina daxil olur. Ela bu sd da N.tlt
analoji olaraq vo PtFu qaplrqh tsii naticsinda qrrmrzr gli ksenon
r+i ,

heksafliiorplatinat Xe+[PtF6]- kristallannr lmrgdrr. l}u kagf nocib qlr

kimyasrnrn esasmt qmugdu. Tezlikla ksu bir srra bagqa flridli
sintez edilmigdi: Xe[RuF6], -Ke[RhFu] va [uF], rlrlg tadqiqatlar

naticsinda mii olunmtrgdur ki, ks m gatirdiyi kompleks

irlgmlrd daxili va xarici sfrl arasrndakt alaqll kovalentdir.
s dwi sisemin biittr lmtli arastnda rlnrz fliir, vo fltiorun
ir sl irmli it birbaga reaksiyalra daxil olrrr. Bu il9mlrd
ks oksidlagma dsi (+l) rdir:
+ Pt*Fo

11g-,1pt",p.1

Kserron heksafli.ioroplatinat (I) vakuumda 9lr md sOm di

adi hlledicilardo holl olmtT. su bu tipli lirlgmli qtiwatli

oksidlgdiicilardi. l su ila qar9rlrqlr tasii zananl su ksidl9k
pa19alantr:
166

2Xe[PtFu] + 2 = 2 + 2PtO, + 2 + F

trmlri Sort itd yani yksok tmtr

9iilm, elektrik bogalmasl va s, ttbiqi nticasinda
fktrlr ksenon tluu hoyocanlanmaslna
l dissosiasiyasrna y(inalmig lr.
Ksenonun flillri - Fr, F, Fu, F. onun dig
ilgmlrii allnmzst iigiin ilkin mhsuld. F, - ksenon ilo flru l:l
nisbtinds, 4000 ttud vB 3,5 tazyiq altlnda qa9Ihqlr tsii
noticasind allntnr. Bundan baqqa bu irlgmi ks ilo kr
ttrfliird qargrrna ,lktrik bogalmastnln tosii naticasindo do almaq l:
s fliiIu
tazyiq, ultabantivayi
ahnrr. Biitiin gStil(
flr mlkul ato

2 + CFq

2XeI z

rC

F, adi goaitda kaskin iyli, davamlr, l,angsiz kristallik (b,:l4trC)

maddadi. miki dlvamlr madda olan :F, -nin lz 3%-i 500
temperaturda rglrq va F, ml gtirir. F, molekulu xaJti
qurulugludur. u9 vtl neytral miihitda zaif, qalavi mhitdo isa siiratlo
hidrolizo ulr:

2F, + 21119 = 2

+ 2 +

4F

Qiiwatli oksidlaqdiici olan F, sulu mhllld ksenona qd

eduksiya luur. Bell ki, F, yod (+5) -i vod (+7) -, srim (+) _ii
sm (+4) -, kobalt (+2) -ni kobalt (+3)-, giimii9 (+l)- i iso mtig (+2) qador oksidla9dirir

KIO,

+ )(gP, + 3t]zO =

KHlClu

+ Xg + 2IJF

Ksenonun XeCl, va , kimi trmli do molumdur, u

il9mlr IClr- va Irr- xtti ionlanntn trkii dax'l l |295]
izotopunun - r9l;llsr zamant lttr.
s asan altnan birla9mosi l )(F, ksenon vo fliiorun (l:5)

40ff temperaturda 0,6 tozyiq al,rnda sintezindan ltt. Bu

birlagmani eyni zrd difltioroksenrrnun dispoporsionlagmast
nticasinda do lrrl:

2F, = )1gp.

1.

Adi

9araitda davz.Tnlr, rgsiz kistallik lnaddda olan F. r9lm-, ii. Miisto.1i kvadrat quruluga malik olan F., 9 qiiwotli
oksidlagdiicidir. , h,)tta platin kimi i m(:tah ksidldii:
'!67

Pt + F4 + 2

F : Hr[PtF6]

s ttrflridi do asanlrqla disrisil9q yiiksk

oksidlogmo dorBcali flidlr ml gatirir:

3F:;"2;"au
s (IV) tigiin XeCln va r kilni irl;mIr do mlumdr. Bu
irlgmlr ICl4- (KICI4) vo Ir- (I) ilt tarkibjna daxil olan
yod-l29 radioaktiv izotopunun -9lmst zamant ltt:

l295]I=l2952xe+B-+Y

IClo-=XeC|o+P-+y
su heksafloidi daha srl garaitda altntr. I ki, bu birla9moni
almaq tigiiTr 1:20 nisbatindo ila F, qargrr 20 tzyiq va 700
tmrfurd qlzdtlt. Taxminan 430 tmrtur qdr F gsiz rk
maddadiT. Artrq 43" -don ksk tmtrrld , slm 9llr va

49,8 tmtrd rirk s gli mayeya gevrilir. Fu ksok

Hmyavi aktivliyo malik oldrrndan onu nikel (nikel ita reaksiyaya daxil
lmur) vo plastik qrd slr[r,

Ksenonheksaflorid kvarsla reaksiyaya gik F va SiF. ml

gtiir. F flii iu qargl akseptor ssli gstrir va buna gdr d
LiF mstosna olmaqla dig qalavi metal fliirtdli ila eaksiyaya daxil
lq, heplafliior- (VI) va oktafliiorksenatla (Vl) omalo gtir:

XeFu+RbF=Rb[XeFr]
Rb[XeFr]

F + Rbr[XeF*]

2CsF+XeFo:Csz[XeFB]
Rubidium va seziumun oktafltioroksenatlan davamlt mdd]r ol,rb,
4000 -don ). tmrtulrd 9[trlr.

Fu-t akseptor ss|i oztinii su i|a qa9rbqlr tsir zamanI da

gsti:

Fu*r:F4 - 2F
Bu zm ksu oksotramaltrri arnala galir.

s ktflrid Fr, olava mahsul kimi ksenon heksafliioridin

sintezi zamanl hrr. Bu lrl;m az davamlldlr rhq 77 tmrtd
F^ amala gatirmaklB rqlt,
168

2SFr, tu .2SbFr, Fu. F,, F.

2NbHa15 tipli halogr:nidlori, kTipton va rrl i srra il9mlri,
ksenonun iizvi ilgllri msl, F, - - )( - - F, sintez lmgd.
Hal-hazrda ksenr:un

XeFr.

Ksenonun btitiin flOoridlari molekulyar kristal qafsli, agat im

tmrturu malik ( F, 140", F. l35"C, Fu 50, F, -qaz),
stiblimay Tneyilli maldalardir, u maddolorilr molekul qurulugu tokca F lqli sayr ila deyil, i zamanda lmmig elektron ctitlorinin
qagllrqh rl9m vaziyryati ilo dB miioyyan ,:dilir:

',,\-!.-4'
l____,. -Zl't]).
,\*l.*
i)|,!">,.,,l
,/
,4aU)'.
',L<:')x|
-,:V;-'
t,
.l.
F,

Apmrlmrg tdqiqztlar sastnda m r:dilmigdir ki, ksu xarici

enegetik saviyyasincaki lktrl mtrl9msl tigtin talab olunan

rji lqli rlmsl zamant l enerji ilo kompenso edilmir.

g<i da ksenonun l]iiridlid kovalent lqli ml
galma mexanizmini ,lalent alaqa sulu ila , yalnlz molekulyar ritl
iisulu ila izah etmok rniimkiin lur, sulu osasan, F, molekulunda
ii9 md l: balayrcr, balamayan vo bo9aldrcr. d
balaytcr va lm,l ri9 iimum]lgdirilmi9 valent elektronlarr
hs ir d iilnumi drdlktlu iigmarkazli laqa ml galir.
F, molekulunun davamllltl bog qalmr; bogaldrct hesabrna tomin
l. u ilgm la lqi tartibi 2/3 kimidir. F, molekulunun
quruluqunun iisul ila qrafiki ifadosi sxemda verilmigdi:

Mahz

.
5

Q/ba

7
I

'l

]iF va F m<llekulla bu tipli iki iig d iigmorkzli lql

hesabtna tr.
169

ak.29, F2 (), F() vo F () molekulIar!nda iimarkozli baBlaylc| ritll

Oksigen irl;mIri. Kscnonun , - ks oksidi (VI) va ks oksidi (VIII) kimi oksidlari, uyun furgulrr I{rXeOo -ksenat, HoXeOu
- perksenat trl, l duzlan ksenatlar va rk:tl, okso- va
diokso fliioridlai ( Fr, F, rFr) mlumd. Bu irlqmlri

yalntz ksenonun flidlii hidrolizi naticasrnda almaq mmkiidti.

s flidlrii hidoliz eaksiyaiartndan gi tadqiq olunmugu
XeFo _i,in hidrolizidi. l ki, F,, suda hall edildikde qazrn lmsr il
miiayot olunan gsiz mahlul ml galir. Bu mhlul vakuum alttnda
ehmalca rldllmst naticasinda rangli, ugucu |m ,
lmr:

F + l2HrO = 4 + 3, + 2+ 24F

.,

, 9 davamstz, z-zii rtl,

hiqr_

skopik k maddodi. u quruluqu - tapalaindan

ii bliinmomi9 elektron ctitii ila tutulmu tetraedr
gakillidir:

Hidrolizin rllm 9raitindan astlt olaraq

ksenonun heksafliioridi ksotetra fliiorid y
dioksoflorid ml gatirir. Bu irl9mi tm
hidroIizi naticasind ,, altnlr:

F+r=F4+2F
F4 + r: 2F2 + 2F
2F2 + HzO: , + 2F
170

""Zfff.

'--fl-"

F/.l.\F

F molekulu oktaedr ;killi olub, tlrid iri ltimmiq

lktr ciitii ilo tutulmugduT:
Ksenonoksotetraiioid -280 tmrtud i, adi 9itd davamlr,
rangsiz gaflhf mdir.
, tu xassali mdddi, uyun galan r. ksenat trSu
srst halda yalnrz -200 -dan a9ar tmrfurlrd mud lr. Ksenat
tSuu tdrmli - ksenatlar, . ila qalovilarin biTba9a qarlrqh
tasii naticasinda ltl;

] + 2 .= r t r
XeOr + ()2 : ., + r
stl, xsusi

ila da sulfat

turusunun t<iramalrini

ttldl. Bu reaksiya lrl miihitda sola, qtivvtli asasi miihitd is saa

lir bu zaman , MerXeOn bagqa, hm d H.XeOu ortoksenat fugusuu duzlarl altntr. Ba,XeOu sud pis hall l, davamlt va
ancaq 250 tmturd rgl maddadi.

(VI) tmli qiivvatli oksidla9diriciladir:

+ I + l = + 3]2 + l + 32

su (+6) oksidlama drli trmlrii dispoprsionlagmasr

yaxud da qiiwatli oksidloqdiicilr ila oksidlagmasi zamanr (VIII)
tm[i - perksenatlar lttr:

l8Ba(OIl)r: 3r r + l2BaFz
. + 4NaoH + : NarXeob t ] + 22
4F +

Sl

+ l8H2o

mohlullardan timrkst rangsiz NaoXeO6.6HrO

kTislhidratr gaklinda rrlrr. kst tu;s zoif tur;u oldugundan

duzla asanlrqla hidroliza urtrlr, rkstl susuz sulfat turgusu ilo
qa9rlrqlr tasiri zamanI alrntr:
BarXeOu + 2H2SO4

2BaSOo + . _

2r

rk halda hatta 400 tmturd part[ayrl.. Adi 9araitda ksenon

Itrfliirid qaz halrnda maddo olub, tadricn gltr:

3.=2r++,,
molekulu mrkzid
mlikdi.

atomu rl9mig tetaedrik qulg

,l71

s ali oksidlogmo daracalari tig mtxttif oksofliioridlor

(2F, F2, rF2 va s.) ktdir. mddl ksenonun
flidlrii hidroliz mahsul ldrr,
Beloliklo qeyd etmok lazrmdrr ki, i qazlm (ksenon misalrnda)
osasi-tu9u xassolindaki doyi;iklikla lrr oksi lla;ma darcosindan
asrlrdrr. Eyni zamanda oksidlogmo d,:si tdl r i il9mlri
davamlrlrr zifli vo da [t oksidlrl9dirici sslrii
qiiwatlonmosi il srx alaqedardlI. (vtII) trrlri K0susi ilo furg
mhitdo qiiwotli oksidlogdiri:iladi:
HoXeOu +

8HCl:

+ 4CI2 + 2

HoXeOu + 2FeSoo + HrS(). =

+ F2(S4)] +

Hal-hazrrda nocib qazlar igarisinda gox ksenonun valent irlgmli

rilmi9dir, Radon tabiatdc, 9 az st ga[diyindn va adioaktil, lmt
oldundan kimyast deTnok lr ki, riyranilmami9di.

it

il

ksenonun onla9ma potensiallar mqayisa edildikdo

mii olunmugdur , kipton ks nisbotan az faal elementdir, u

baxmayaraq, ltqi ;iialanma l,a eleklik bo9almast zamant
Hpton fliior ilo kimyvi reaksiyaya daxil lur. Bela rksilr naticosinda

F2 va rF altnr. Rangsi;: kristal mddIr olan rF, va F, -78

temperaturda xeyli davamlr madd olmaqlanna rrq, adi gitd zzi.i F, - pargalanr1,lar. rF. suda asanhqla hidroliz edir:

KIF4+2H2O=Ifu+02+4HF
kriptonun trmlrid davamstz kiptonat tur9usu , ' Hzo vo
u duzlan () mlmdu. it rI, - nisbotan daha
davamlt olan rFr, 2SF5 kompleksi Invcuddur, Bu irl9m kit
diflorid ila Lpis turgusu xaraklerli SF, ila qgrh<1lr tasirinden alrntr va
onun qurulu;unu [rF'][SF6-] kimi ifada tmk oIaT

Nacib ql ilgm lri takco zri eyni zamanda paktiki

hmit da mlikdirl,. Onlar 9 qtivvalli oksidla9dirici va

flrlqdrr mddlrdi. tll ki, kt difliioridle qrzrlrn qar9lhqlr tsii

noticsinda qrztltn pentafliiolidi alrnmr9drr;

2+

7 rFz = 2[rF-][,\uF-] +

tkF-][F6-] = uFs
172

]-

+ F2

5tl

Tatbiqi. Hal - hzld tasit,siz nacib qazlann [m texnikanln

miixtolif sahalainda tatbiqi daim tmqddrr. ld l helium va
rqu taxminan 75olo-i metallurgiyada tmiz mtll altnmasr iigiin

slr yeyinti mhslltr

yaatmaq
mqsodi ila istifada edilir.
i
tmsf
ksl9diilmsid
qaynaq
edilmasindo da totbiq
lr eyni zamanda metal konstuksiyalann
dilirl. Neon vo krit elektovakuum texnikasrnda gorginlik
sabitlagdiicilarinda, ftlmtlrd ir st bagqa cihazlada inert
mhit yaratmaq iigiin iEladili,
Nacib qzld elektrik kzm lmlt, miixtalif glrl i9rld (He-sarr, Ne- parlaq qlmtzt, r- g, vo - mavi) rklm rlartnrn, mayak va digar igtqlandrrct quul inert dolduucu ilo tomin
edilmasind genig istifad dili,
Sualtr qIqld oksigen- helium qangrrndan taneffiis prosesindo,
tibbda boaz, astma va tanf{iis lll ir srr bagqa stlirii
miialicasindo genig istitd dilr.
helium kriofizika lrtild ifrt a9ar tmrtl oldo
etmok iigiin soyuducu agent kimi tatbiq edilir,
va r birla;rnalarindan oksidla9dirici kimi istifado edirlar. Maselan
rt7F, va Ag-'F. irl9mlii sintezi rF, ila lmrgdr.
Radonun mikmiqdrlr miialicr,i xaTakter dagrdrtndan, d
tbabotda "rd l " kimi geni9 istifado dil.
aridilma proseslarinda, ir

17

r.l

-l

,
,

l,

J:

}_.

l:

U]

aI

I,

l-

.l,,

|!

I
{

z )i

J
F

l^]

l,

]
:,9:

t1,1

174

,l

,LLR B,asi
Malum olduu kili hl qadim zamanlz,rdan btitiin bsit mddlr iki
sinfo - mtll vc qeyri-metallara bIiinTni.iqdiir. tosnifat, mtlif
sinifloo aid olan rddlri liziki va kilnyovi xassolaindeki mtihii
fqlr asaslanlr. (,eyd etmak lazrrndtr ki, maddlaTin xassalari, ld
mvcud olan olaqanin rktrid slhdl, Mahz g da rtl va
qeyri-metallann l gatidiyi bsit mddlr ii-irid kaskin
fqIir.

Basit maddalal,in rmsl zamant eyni tml igtirak

etdiyindan, urd l alaqalarin rmsld (ion, kovalent) siihbat

geda bilmaz. yz, alaqa ,li yalnrz li-l kovalent va metal
laqosidir. Bu baxtlndan qeyri-metallarrn ;tassalerini kovalent lqi

tabiati m edirsa, bosit mddlri metallik xassolori metal

alaqosinin iisusitlid astlt lur. Iiovalent alaqonin msl
ii9n element ttltt valent lktlrll sayl kifayat qd
olmahdlr. Elektron l:al,tmamazlrr olduqda iso atomlar arastnda kollektiv
lktrlr hs metal alaqasi meydana glt.

gr elementlrin di sistemindo II] IV qrul std

gaquli ttl sh,d gksak onda grik ki, sol tfd lktr
gatlmamazhl, sarla is elektlon artlqlll l elementlor
lgi. Bu
srhd sintl sorhad<li adlanrr. Lakin bu, cjemak deyil ki, sintl sarhaddi
elemen'tIari metall;Lra va ql,ri-mtllr lr. Masalon, i slra
lmtlri m gatirdiyi irl9m,lrd valent lktrll
(h,lmmrg atomlarda) vakant d_ ort,italtna ke9o ili u halda
valent lktrlt;r :;ayl miimkn olan hal'ardan az olur. yani bu zaman
elektron gatlmama::lrr meydana grxdtlndan metal olaqali srxlagmtg
strktulr meydanl grl (Ptl, Bi, va s,). Bu lmtl sintl
srhaddinin saInd; rlgirlr. Eyni ztd sarhoddin solunda
l9 elektron giltlmamazhI ila xarak:erizo edilon r tipik qeyrimetaldlr. Bu, eJementinin 2 orbitalrnln kaynosimmetik olmasl ilo

izah lr.

Dtivri sistemdo Imtli metal ,li-mtll l sarhod

diooanal iiz B-Al, Si-Ge, As-Pb, -;rstd kegorek astatiumda
bitil. Hal_hazlrda mt lum olan l07 lmtd 83-ti metallara iddi.

175

Lakin metal vo qeyri-metallar arasLrrda kaskin shd qoymaq mmi

deyil. sl, , Al, Zn, Ga, Sb s. elementlar gitd asllt lrq
tizirii ham metal hm da qeyri,metal kimi rlr, yoni amfoter
xasselidirlor. Bu lmtlr dioqanal saThd atrafrnda qruplaglblar,
tll tobiotda yayllmasl. Kimyavi elcmentlarin oksariyyati
titd irlgml poklind yayllmr9drr. Bu ilgmli xiisusiyyatli
ul amale gti lmtli sslid asllldlr, Metallann amala
gotirdiyi tobii birlagmloTin rktri mtl] gTginlik stasrndakt
qid 9 asrIldrr. Bele ki, foal mtll omola gotidiyi millr
i lqli irlgmlr- yoni duzlardr, sl, qlovi rnetallar tabiotda
halogenidlr, itrtlr, slftI vo bozi hllrd ktI gklid
yayrlmrgdrr. Btiin bu ilgml suda yax9t hall oldulundan l sasBn
dniz, k, duzlu gllri, ltt miI su mlii takibina daxiI
ll. Yer sthinda mineral qazrnlar kimi markazlo9mi9 da5 duz, 9r
s. yataqlar su hzlrii qurmS] naticsinda md galmi;dir,
pt, pd,
Gaiginlik strastnda hidogendan sr rl9 nacib metallar Au,
Ru, t)s va ir srra gqlrr titd sst halda rast glii.
Tabiatd yayllmt; metallaTrn oksidlaqdrricilTl (, Cl, S va s,) amola
gotirdiyi ilmlr fiIizlar da siixulandrr, Filiz ela mineTal toplusuna
dili ki, d tmiz metal almaq iqtisadi td lri9li olsun, Yalntz
bii metal almaq iigiin rlt olan filiz sada (damiT filizi), iI 9 metalln
istehsah gi.i rlr olan filiz isa kompleks filiz adlanrr, Kompleks filizlra
sink-qur9un, zrd tapIIan "Filiz9ay" polimetallik filizloini ( Zn,
cd, va i sl di lmtl) mis[gstrmk olar, tll tabiatd
oksid, sulfid, karbonat va s, filizlar gaklinda rast glir, Z, Al, F, va
nadir metallar hom tak oksid Eaklindt (F2l - hematit, Frl,r limonit, l2.r - boksit, TiO, - util, lvlrrO, - piolyrrzit, 0,-l2 korund, SnO, - kassiterit s,), hm do z ltd irlgm ml
gtik tthrlr (mas. , MgO,AtrO,,, Mg(),A0.0o 9illr, maqnitll damir
da9r, yaxud maqnetit F(FF2,), biksbit (Iv{n, F)r., r - rm
sansr, , 4 - qurg kstt va s.).
Sulfidli filizlaa MoSr - molibdenltr, ZnS - sfaleiti, FeS - pioteni,
karbonath filizlr - r _ ahong dagrnr, MgCO,,CaCO, - dolomiti, F
- sideiti, CurCO,(OH! - malaxiti, MgCO, - maqneziti, ZnCO, - qalmeyi
misal gstrmk l. Sulfid fosfat filizlaindan paktikr lrq metal
almaq 9ii istifad edilmiT. Qi.inki bu zarnan ahnan mtll tkii daxil
l ikiird va fosfor qrlr;d azad olmaq olduqca 9atindir,
176

Silikat vB aliimo lilikatlar aklind tapllan mill misal lrq

MgrSiOu - olevin, MlgrSioOIl.H2C) - talk, Nr'lSir) _ tim 9l gpatl
(albit), K(AlSi.Or) - lalium gtil gpatr (ortokla:), Ca(AlrSiO) - kalsium 9l
patl (anortit), Alrt)..25;6r.ror2o _ kac,lin, 2lrSi16 _ illi
gstarmak l.
i srr mtll labiotdo halogenid filizlai

- NaCl- qalit, KCl- silvin,

KMgClr.6Hro- klit, NaCl.KCl- silvinit vrl s. gaklind rast galinir.
Metallsrm iimtlmi lrm iisullan. Iltll ahnma i.isullanln
mahiyyoti, lrt i hahndan sst hl qdr rdi olunmaslna
asaslanlr. AItnan Tetalrn faalhq soviyyasi artdlqca daha aktiv

reduksiyaedicldan ist,fada etmak laztm galtr. Metallurgiyada tatbiq ediln

tipik reduksiyaedicila , hidrg, k va lrktiv mtlldtr (Al, Z, Mg,
, qolvi metallar). Uyun reduksiyaediciniTr segilmasi tokca oksidlogmareduksiya eaksiyastnrn zii gedigi ila >. ( G-i manfi qiymotlari),
eyni zamanda rss gedn k ksilrd da astlrd.
i st mtll, l oksidlainin redt,ksiyaslndan ltrr. Buna g
da sulfidli filizla yalrdtrrlaraq oksidloB 9ili. , W, Re vo s. bu tipli
metallar hidgtrik sul ilo lrl
+ 32 =

N4R1

t r:

|z

Rr +

NH]

+ 2

rtrmik Teduksiya iisulu ila F, , Sn, Cu va s. metallar llt

F2+=F+
Aktiv reduksiyae,lir:ilo Hmi Al, Mg, , qalovi mtll

i9tirakr

il

yksok tmrturlld mtllt ahnmast prosesi metallotermiya sulu

adlanlr, Bu fisulla kinryavi cahatdon faal olan mtllr altntr.
r2]+[ :2 + |,9.

TiCl4+2Mg=Ti

2MgCl
- _] + 2NaF + 2F
Metallartn, , qazlarl va kru igtirakr ila yksak
+

2F4 + 2Na

tmrh]d reduksi 7 yolu

F(r)

4(q)

ila aItnmast -

pil ometallurgiya prosesidir:

3Fe(t) + 4CO2(q)

Vl) + 2l; = + 2,,

Wl+2=W

l-

177

 aktiv metallar - duz ritilii elektrolizi iisulu rlo ltl, Elektrova lktrmetallurgiya admt dalyan bu sul - elektohidometallurgiya
iisulu
|iro-"it*giyu kimi iii hissoya lii. Elektrohidrometallurgiya
ritilri
duz mahluiairorn lktlizi, lktrimtllugi isa

aks etdielektrolizina osaslanrr. Agarda mtllrr iimumi alrnma sulll

r 7 saylr cBdval toqdim edilmiqdir.
dvl 7
Metltarrn ss alrnma sullarr
l mctal
ilkin fm
sl
Fizi iisllr
Q9rql
aynlmast

Kiilge goklindo

Au, 8, 8, Pt,
platin fosilasi
lmtli

Kimyovi iisullar
i&gtmi

Oksidlor, haIogenidlar,

KaTboteTmiya

OksidloT, duzlar

duzlaT

Ca,In,Ge,Mo,

Re,W

F, , Ni, ,
, , S, Zn,

Cd, Cu, , W,

Aliimotermiya

ksidl

Sihrmi

Halogenidlor, duzlar
Oksidlor, halogenidlor
Oksidlor, halogenidla

qzimtmi
Kalsiumtermiya

Qolovi metallaT ila

lktl

OksidIa
Halogenidlar, duzlar

As, Sb, Bi
qlavitoTpaq

metallaI,
, F, , Ni,

Ag, Au
, Ti, Zr,

Hf

U, V, Nb, , Sc,
Y, [,, lidl
N, 4 Ti, Z, }If
qolevi,

qalovi

tq metallar,
Al, G, In, Tl, ,

Mg, Zn, Nb, ,

, , Cu,
9lm va

disproporsionlagma

Halogenidlar,
subhalogenidlor,

krill

lannoidloT
G, Ti, Zr, Hf, ,
W, , V, Nb, ,
Al, Fe, , Ni

yiiksak tomizlik soviyysina maIik oIan metallan allnmasl gtin metal

m()kiStl yetiqdirma, zona oridilmasi,
karbonillorinin termiki
9lm,

vakuT m altrnda aidilma proseslarindaIr genr9 istifad lu

178

Metallann fiziki xassalari. tllr rktik metallik rlqht

malik, d<iyiita bilan, asanlrqla dfmsi r, plastik mddlrdi.
lr istiliyi va elektriki yaxgr kirilr. si iso mtIl
kristallik qafasind lokallagrnamIg lktrl olmastdtr.
Elektriki va istiliyi mtil eyni darBcodo yax9r kgirmmsi 8 sayh
cadvldon griiii.
Bazi basit maddalarin xiisusi elektrik
miiqavimati istilikkeirma msllrr
Madda

Xiisusi el- miiq

, m.sm

istilik

ke9. Omsalr

kC/sm.e.k

Al

2,66.1o_6

2,z

1,6

1.10-6

,85

Ni
g

6,84.1
1,56.10_6

4,586

9,71.1-6

"l2

2o,6.1o-6

o,34,1

1023

0,0025

12

l0l

dvl 8

0,586

sababi metallada valent zonast ila ke9iicilik zsr

qapanmasldtr, Metallartn kTistal qafasind sst [ktrl (elektron
qazantntn) olmast, qeyrimetaliarda isa olnramastnt tisulu ilo a9ardakr
kimi izah etmak lr. iki eyni atomun ii-ii yaxrntagmasr zamant valent
lkt ritll std kvant-mexaniki qa9rlrqlr tsii naticosinde iH
mtixtlif enerjili ml galiT, Ruld iii enerjisi izolo edilmig
t isl ki9ik (balayrcr ), digaininki is tikdii (boaldrcr
). Drd, lh s, sayda tmlrl qagrIlqIr tasii noticosinde valent
homin sayda rglml; olur. ik sayda atomlann qargrhqlr tsii
zamanr balayrct r.a bogaldtct mlkulr obitallardan bagqa, izolo ediIrni;
tmlm enerjisino taxminan olan ballaylcr lm molekulyar
itll meydana gli, Bu isa metallarda ionla9mamtg tml oImasl il
izah edilir, gr z alsaq ki, mikoskopik kistalda Avaqadro ododi
qd (N=l02r) atom qargrlrqlr tosirdad;r, d lrt sayt qdr
r
fasilasiz ene{i spektrinin arnirIa ga|mosina s olacaqdrr. BeIo halda
179

saviyyasino kgmsi ciizi miqdarda enerji

tolob lur. ml golmi9 c:nergetik zonantn iimumieni, yani on kigik va
yiiksk {ilr aasrndakr 1'rq, qar,;rlrqlr tsid l tml sayt
kit qdr 9 olduqda, ,ll saytndan asllr dr:yil, zt i lev
q.brlt eiilBrr", onda l02r diskTet saviyyanin rvcudluu gtik

hBT ir lktr qonqu enerji

sil arastndakt msmi t0 zl V rr maslnr aydrn gsterir,

sovi-jyalo arasr rji farqinin bu dd ciizi clmasr, zona l:laxilinda
demak hr, fasiLsiz dayigmsi haqqrnda rniilahiza yiiiitmayi
"n"4ioio
mifunkiin dir.
Zona nozariyyasi 1926<,r ilda !'mi Dik rrfid taklif edilmigdir. Homin-nazariyyeyo asasan rji savi,yylainin llltrlrl
doirnasr li prinsipina asasn gedir. Belalikla, t:lt ktlrl dolu saviyz rmanda mcivcud oldulr vo lri qongu elktronsuz sil eyni
qgu 9 saviyyaya keqa
lundan, lkt olduqca kir;ik eneTji hesabrna
kalium kristalrnda N
msl,
qalavi
metaltn,
i
ir. agar, hoT hansl
sirsi
dlr, Burada N/2
q.d". uio- lrs, ulr }{ sayda ji
soviyyo lktlrl dlr va bunlann cami valent saviyyasini ml
gtii. qalan N/2 miqdanncta 9 soviyya kegiricrlik zonasrnt ta9kil edir,
iahanin tsii naticasinda, yaxtn dolLr zonadan (Valent zonastndan)
lktr[ kegiricilik zonastna kqrl:, kegiricilil'i rdrr, Iv{etallarda
lt zonast ilo kegiricililr zonaslnln rji f inin sahaddi koskin
fqlmdii iigiin l lsk lktlk kegiricilil,ir malik olurlar, Qeyri."ll-d" bu .rq 9* k olduundan l izolyator xassalidirlar, Bu
baxtmdan mk9iriitr aIahq vaziyyat to;kil edirlar,

ll

/
/6 A,o.io.,.
"",

irllmsi zml 8lik zl qulmst

ok,30. tmlr! dtlllq
180

Metallarda kimyavi olaqonin

yaranmastnda igtiak edan enerj i
uldlrr sst "[ktr qazr"
goklinda olduPundan, metallik
olaqa drrl vB ela bu sobobd da mtll atom radiuslart

.l

'f

l,

Qds.l,

bijk lu.
IlIetallartn k]ital qru-

niSbatan

luqIarl. tllrr kTistal quruluunu mtixtolif sullarla

rirlr. Bu sllr

Jp

ltr:

Js|

'_

lik

iki

I) kistll xarici frmlr va II) mtll daxili qurulugunu r sllr.

Xarici quuluglun rilmasi

maqsadi ila mikroqurulu9
1)
ana|izi (MQA) mq 9,
ifr.oi,"1]lll',i,u,",u.,kovalcnl vil } lon
kistllird);
liflanmi9 zdlk quru) zona dttil (tlld).
luu rth gtxarllmtg m(MiM-7,
MiM_8 . .) aks edici 9l
lri metalloqrafik rnikToskoplarda
tosii altlnda todqiq edirlor. l]u zaman kristal shdlri zadoloyicinin
ok.3l, Atomlar st lnosafo

ilo

enerji

udr,rr. mikroskop altrnda kistalrn ii

giriiiir.
qurulugu q shd ;klid
Kristallan daxili qurulugunu rtg <1uul5 analizi (RQA) vasitasila

tasirindan tez datldlrndan gtianr

ilr. Bu moqsdla URS-55, Dr rtg cihazlanndan istifada dili.

ks metallar ii9n 3 tip qurulug
xarakteridir:

,.

].\

gai
elcktrii

ok,32, z Zlsill
rrrkiiild

- m mrkzlgmig kubik
qurulu;, k.a.: 8 (Li, Na, , V, ,
F, , W s.)
- salho mkzlgmig kubik
qurulug, lc.o. = 12 (Al, , F, Ni,
Cu, Ag. Au va s.)
- kip qablanmrg heksoqanal
qurulug, k,a, = l2 (Bi, Mg, Cd, Ti,
, Zn),

keiriciliylnilt )i7ri

181

okildo bu tip quruglarrn ,lmtr qsli ihi9dir

k,3, tllr qurulugu,

) sothomo.kozlomi kubik krisal qofosi; b)kip qlm! h (sql kistal qofasi;
) hocmamc,rkozlogmi kubik kristal qf ii,

tllrr kimyovi xassalari. Metallarrn ri(:i valent elektronlat

niivadon 9 h olduundan ionlagma potensiallarl 9 kigikdi va buna
gr da lr asanlrqla elektlon k eduksiya e(,ici llu }lrlr.
Metallar- hlgl, r, S, N,,, , , Si, , va s. basit rnaddalaTla ksi
daxil olaraq, ir irlgirlr ,ml gtirirlr,
On gox faltrq gst -. vo II qru s- eleme,laridir. p-Elementlori
igisid l metal aliim;niumdur.
N.N.Beketov stdt garitda mtl[ hidogeIr lktd zr
standart elektrod potensiallanlr tayin etmig va lr dadi qimdgid
vo igsid asrlt Irq biitiin mtllrr (hidrg daxil olmaqla)
mi.i ardrcrtrqla ggilik srasrnda diizmii9dtiLT. V tllr ii-iii
hidrogeni irlgmlrii tarkibindon st>lrgdtnb glsr ssl bu
mirik sul, faktiki olaraq mtllt faalltq stast,rr amalo gtirmigdir,
MiiayyBn edilmiq standat elektrod potensiallan sstd kimya iigiin iik
ohomiyyata malik olan iki naticaya galmk lr:
- owala, daha mfi elektrod potensialtna malik <,lan metallar, nisbaton
miisbat elekod potensialh, i az foal metallan l duzlannrn sulu

mehlullmrndan srxrgdtrrb gr ilirlr. Mosolon: Zl t 2- = + Zn2+

ksisr yalntz soldan sal ytinala i[r. ks rezksiya demak Ir ki,
miimkiin deyil;
- hidrogene z mr elektrod potensialtn;r malik olan metallar
hidrogeni tulrr trid stxtgdtrrb 9rxara ili r. ksina, hidrg
ist miisbat elektod potensialtna malik olar metallar hidogeni
stxrgdrnb gtr ilmirlr.
182

34 saylr gkildll mtll sulu mahlulda stdl elektod potensiallanIrtn (rrr) ernentin di ' sistemdrl slr nmrBsindon aslhlrt
veilmigdir,
Ljrr,

F
I

cl

R]

cu

}ti'
h.]'

I{ll

2+

Pd?'

[
|,oz'

-l

l 5
I

lra

ih

Li

l0

Ne

Ir1

j0

40

J0

''.s.*,,.

d;

8 i

I
I

lI

N,j

ft8

*';"

I;0 7ll

l
,0

l00
Z

ak,34, Eletnenlin atom msi llB su|u tnohlulda tandaTt elektTod

potenia|l ld astIthq.

lmtli k.mi foallrr, onlantt hmi srd atom va ion

diusll, atomliLn ionlagmIr potensiallarnrn, bosit maddalBrin siibliimo

istiliyinin vo eyni zamanda kristal qofasinin rjisii

rktrid astltd

dayigma

Lr.

tllr ir sr qeyri-metallarla me:allaq ssli malik olan

irlgtl ml gttir, Bu tipli biTlqmIrlori vo mtll arast Hmyovi
qargllrqlr tsi rlmlii qi-zi kirryanln trkib hisslrid biri
l metallokimya rir, tll - mtllr arasr kimyvi qargthqll
tasirinin giilrrgsi stastnda dzdii]cd,onlann biri-birine olan
msitii belo tirsnif etmak [:
) metallar

ii-llii i[a m, no do bark halda qarlrqlt tosird lmr;

) mtll mayr: halda iri-iri ila qgr, k halda iso evtektika amole

gtirir;

) metallar ir-ii ilo hm m va hm do k halda hr

hanst

to,kibdo mhlull rlnlala gtirirl;

d) Metallar ir-llil intermetallik il;mlr ml gtiirl.

18

lnteTmetallik bila9maloT adi valentlik qanununa tabe lmurlr (LiNi5,

CuSn, NiAl, CuSn6). Bu ilqmlrd homoatomlu olaqa saxlanrr (-)
vo lr ym-Rzi qaydastna tabe lurlr- Bu qaydaya asasan lt
lktrl Saymln tmll saytna olan nisbati sabit kamiytdir,

Metallarln duru turgularla qar9thqh tosiri. Turgu mhllld

l hidrogenin hs metallarln oksidlo9masi, tmiz suya ist

daha foal gdi. Belo ki, r- ilt qhhtl artmasl,
*(,) + - :l/21

sisteminin elektd potensiahntn manfi qiymatlarinin azalmastna sabab

lur va elo buna gr dB furgulrl reaksiyaya daxil olan mtll sayt su

ilB qargrllqlr tasirdo olan mtll nisbatan daha goxdur, Bu

zaman

hidksonium ilt atrqlrPr hidoksidlorin ml galmasina m

olduundan, bsit madda kimi ksi daxil olan mtll kation
akvakomplekslri omalo gtirirl:
2Al

() +

]+(,"r,1 + 2l,1 = 2[Al(OHr)u]},",obl + 3r,,

2\) + l(*h):2l[.,",., + 3Huo,

Bir srr hlld metallann tuT9ular ila qagtlrqh tsiri zamant suda pis va
yaxud da tamamil hall olmayan maddalar ltq, reaksiyanln gedigini
xeyli langidir ve beIalikla da solhini passivla9diroTak, skt
oksidlo9modon qonryur, Masalan, qurugunun duru sulfat, lid vo s,
pbso4, pbcl2 s, ltt,
ttl qarlhqlt tasiTi zamant suda hll lm
t oksidla;dirici turqulrl qarqlhqh tasirl, Nitrat vo qatt
sulfat h.rlr oksidlairici xaTakteTi ,,' ionlan hesabrna deyil, Nva So42- ilt tsiri noticasind 9 veTir. Bu turgulann reduksiya
mhslltt ktri isa lrl qatlltlndan va basit maddanin
tBbiotindon asth lu. Agar oksidlagma dlri rktr olan lm,lr
nitrat tuT9usu ilo qa9llrqlr tasir zamant akvakornpleksIar amala gtiirlr:
Cu

2NOr- + 4r} = [Cu(OH2)6l2l

3Cu +

,l

2NOi

+ 8- +

+ 2NO2

r: 3[Cu(OHJJ"

ZttO

vo

Cu

4Nor,o, = Cu(No.),

u + 8Nl = il-,;,

2No2 + 22
+ 2No * 4}l?o

YiiksBk oksidlagma dorcasi rktr olan lmtli qatl itt

tuT9usu ile qlhqh tsiri zamant homin element|oritt oksigenli turgulan
f

amola gli. Bu z. nitat fuIusu trljidki azot (v), NO-ya kimi

reduksiya olunuT:

3Re ]- 7HNo]

3]-IReoa + rN.o +

2r

Qatr sulfat fugus metallaTla eaksiya zamanl zii nihat nrrgusu il

analoji r. Bu zalnan Sulfat furus Ssr SOr-ya kimi reduksiya lr:
Cu + 2IlrSO4

= lJuSOa + SO2 +

22

Metallarrn qalcvi mahlullarr ila qarqrhqlr tsiri. tll qlovi

mhlIl ila q9rIlh tosiri zml miihitda - ill atIqlrr
mvcud olduundalt, bu rksiI lz i kompleksloi omolo
gtim, meyilli olan metalIaT l'mft xasli) daxil lrlr:
Z,,, + 22",,

2OH-t."r,l

==

[Z()4]r(,"h) + 2(

Bu zaman metallann oksidla9masi hid:ogenin mst ilo

[ur.

mii;ayot

Qe),d etmak la:Irlndl ki, qarqrlrqlr tsi neticsinda ml galen

kompleks iu dz vamhltr ar.tdrqca, rksir gedigi asanla9tr. Bela ,
Zn,

Al

hidrok;oanionlarr [()"]- iaha davamh olduqlanndan, bu

mtllr qlilri l;ulu mhlllrd asanl;qla hall lrlr.

orintilar. rit jki va

daha artrq elenrentlarin ir rd oidilmosi

noticBsinda ml galir. halrnda oksol.iyyat mtllr ir-iid holl
olub eynicinsli m iti m[ gotirirlol.. Bela qgrqlr brkidikdon
s da homogen sistem kimi qls, l k mhlll deyilir.
kim prosesi zaTr l iki va rtrq rk faz:.ntn meydana glmosi 5
ilr, Hor iki halda itii mikroskop altrlrda tadqiqi gstir , irii

sistem i tipli kTistallitldan, ikinci sistem iso mxtalif ntiv

krisillitlrd ta9ki] olunub, ikinci sistemdal:i kTistallitla +omiz metal, hr

iki metalrn m[ gr,tirdiyi rk mahlulla intermetallik ilgmlr
ola bilar. Elo buna g do itili tabit: 9 miikkdi. ritili
xassaloini l klrkibindaki ,lmtlri tabiatindon, l qargrlrqlr
tosirindn l nisbotindon asrhdrr. Orinti bagqa sulIrl aridilmodon d (elelr tliz, bi;irmo, stiblimarliya vo s.) altnJ bilor. Bu
ritil psevdoarinri deyili.
ritili xass,rIarinin ilmsid hal diaqramlanrn byiik
.
homiyyti rdl. Eal diaqramlan mxialif trkii itili tmfur
dol,i9ikliyindan astl: olaraq, halrnl miilgdiri vo trki xasso
srd asrlrlrr hanrlsi ifada edir, BelB dilml, itii halrnrn mini185

mal Gibbs enerjisina cavab verdiyi halr ifada etdiyindan tzq diqml
da dldrh. Hal diaqramlannl taqribi olaraq rim rilrii (tmqfd ahnan) Bdodi qimtli asastnda quurl. im rili miio}yon
tarkibli orinti giin zm - tmrfur astltlttntn rilmsidi.

iti (mohlul) kistallagdrqda agalrdakl ii9 strxktur lii

ml gotirir:
l) mexaniki qangrq
2) bork mohlul
3) Hmyovi irlgm

Miixtolif torkibli arintilarin soyudulma rilri asastnda - sisteminin

hal diaqramrnl qurmaq olar. Diqml aqardakr tiploi molumdur.

l) il<i metalrn mexaniki qan9rq ml gatimasino misal Pb-Sb sistemini

gstarmok lr.
1

9-

}1

]!1ctallaT bork haIda biribirrndo hol] olmur. evtektika

otlllo 8tiri,

t_

ak,]5, sb+Pb sistemi

sul

J}

z4

20

s- sistenli

2) Qeyri-mhdud hallolma
|60
Ni

52"
l,

.rk,]6. Ni+cu

l2

l(r

l
8m

m608

Ni (vo Au) miqd,

186

1m

]+

yri-hdd holl olma

nat'icasindo rk mhl|I
lllr

)J

vo

3) Qisnran hallolma.

,6t'

Im

Li-

t;

&
8.t

60,5

5r
400

9,

,g

iC,l *

9 2 4

cu

ok, 37, Soyudulnla ilri

k,8. iki qim holl l ml

- l

"evtektikos" asan, yaxl ri demokdir.

Evlektika

4) il;m amala gti alintilrin hal diaqramrna misal AI + 8

sistemini gStrmk l.
1

ok,39, Al+Mg sistenll

Davamlt itmtIlik
irl9mlri ml
golmosi

0,

'

'/

=
300

tl2s

AlrMg

birla;masi omalo glir, birloqma hm Al hom do

g il evtektika ml gtiir. Bazi mtll z ld ir ne9a mKtalif
Bu sistemda

trkii il9ml ml gtiil: rrG, rrG2, rG, rGr. Bu

irlgmlr adi valentlik qanununa tabe lmulr vo itrmtllidlr
dllrl.
187

Olduqca k praktiki ahomiyyti olan sistem rd F- sistemini

gstmk olar.

t"c
1600

,5J9

.
& {--

dtl

l4

d.tr
200

i000
9I0
q00

500
0
0

10

J0 40

50

50

q-uun

l0
I

70

90

lt

%
% F

ok.40. F- siterllinin hal diaqrantrntn ir hissllsi

Diaqramlan oxumal ,:rmql sistemd gedrln kimyavi qa9rlrqlr

tosiin mahiyyatini bilmak lur. Kimya, diaqram gaklinda beynlxalq dila
malikdir.Uglfi metallik sistem i da hal rliaqramlart ,rardtT.
tll korroziyrsr. Ni miihitin kimyavi tasiri ila mtll
onlardan haztrlanmtg memulat va avadanlrqlartn iizba9tna datlmastna
kooziya dili. zi latln szii oIub, "rd:" - yeyilrTia, darlma

demakdir. Dmiri havada paslanmasl, yiiksal. tmtrd dmir

oksidlorinin omalo galmsi, metallarln turgularda ha[l olmasr kooziyaya
misal ola bilBr. zi rLoticsinda melallar z qiymatli xassolrini
itiirlr. Belo ki, l plastil<liyi, davamlrltt azaltr va bunun naticasi kimi
hkt edon mgt detallaTt sld siirttinmo qtvvolari tr. iso
dll lgiilarinin doyi9masina sabab lur. D{inyada h il 20 milyon ton
metal kooziya noticsindo slradan 9txtr.
188

rrzi pTosesint metallik vziyyatdan i veziyyatino kegid kimi

mi.iayyon etmak lr,

Kimyavi krrzi. Ktmyavi kzi zamanl metallar, elektrik

rt k9im quru qaz ml ila tamasda lr. l
rss[r yi.iksak tmtud domir oksidlainin ml golmasi prosesini
s. 86starmak ], Bu zaman mhz metal sathinin reaksiyaya daxil l
hissalarinda ksi mahsullan amala gli. Artrq 250-3990 tmrturd
g<izo ti oksid tabaqasi dmiri stbini tm9 lu. mrtr

600"C-don ks qalxdlqda metal, miixtalif ksidl9m dli

malik F, F,, Fr. oksidlarindan ta9kil olunmug tabqa ila rtiiliir.
ml galmig rtiikd mstlr olduundan, metalrn sothi oksigen
fuzud azad ola ilmi htnun naticsindo oksidla9ma prosesinin
qarqtst [tmtr, i oksid taboqasi miihafiza funksiyastnt da9tmrr.
mrfuru daha da tmsl oksidia;ma prosesinin siitii ttr.
ir sr hl|rd mctalln sathinda ml oksid tobaqosi oksidlagme
prosesinin qarstnt Itr, Mtihafiz fuksiyastnt da9lyao l taboqo, metahn
sthi hm qazlartn va hm do mlri niifuzunu ddlr. Bu iir
miihafiza iigiin metalln sthi tamamila oksid tabaqasi ila rtlmlidir.
Apanlmrg hslml naticosinda mtiayyan edilmiqdi ki, bu yalnlz metal
oksidinin hmii, hmi oksidin amala galmasina srf olunan metalrn
hmid byiik olduu halda mk lr:
v"l"id /v-",,l >

Qatvi vo qalavi-torpaq mtll iig0n bu rt qrm. Yi l

9ii V.*,, ff..,"r ': l oldLlundan, l i,izrinda ml gl oksid

tobBqosi mtihfiz sslri malik lmur, buna gi da lr kzi

qargt davamsrz mtl|r strastna daxil lurlr. Aliiminium vo rm Hmi
mtll kimyavi cohatdon aktivliyina mq, l sothi yiiksak
m0hfiz ssli ma[ik olan oksici tabaqasi ilo tiilii lr tmsf
araitindo krzi qargt gox davamlt lulr.
g oksid taboqosi ila rtii lmiig metallann sathind krrzi prosesi
davam dis, dmli hamin lqd oksigen trll metala tarofvo

metal atomlanntn aks istiqamatd diffuziyasr davam edir. Qeyd edilon

diffuziya prosesi iki mizm zr geda il:
) kristal qofsindaki diitilrsr bogluqlada il harokati;
) kristaI qaasinin 9 diiyiinlarinda ionlarrn hkti.

189

1.1

, @

*
Q

ol9

q@

'

Cr

,
Q

kiih

yddoyioll

ok.4l . oksid

@\

ttt

i|

,la

iobqolTinda

- t

.02

@@

"

.@

@@

ig

, lkiil ycnlD)mosi

difTuziya mtzl sxeml

Bu mizmlr miihafiza rtiiklii tirsi hallannda ziinii

dldu:
- ZnO, CdO,

, l2

va s, oksid tabaqalinirr (gk,40);

va anion liili ola,n kristal qal'asilarindo

oid taboqolrinin - t, F, NiO, vo ll, (qak,40b);
- F2r, Zr, TiO, vo s. oksid tabaqolarinin llmsl zamanl

- bog kation

(9k. 40).

Birinci mexanizmdo millarzo tobqasinda dti yt l sr bogluqlarda

kationlann diftiyasr hmi istiqamtda ekvivalent iqdd_lktl
ikinci ,"*o1i2m,la diffuziya "elekon
di9msi ilo bti9ayot lur.
defektleri " i.izro gedir.
Ytiksok tm|rtrld havada metallann okrlrdlagmasinin intensiv

9
getmsinin si, oksid tboqasinda ditfuziya prosr:sinin daha srotlo

msi il lqddrr.

Elektromyovi korroziya. Qox zaman metal arinti sistemi

daxilindo qlik ciitlo. malo galiT vo uu noticasi kimi elektrik
proses
l yururr"a"q, lrr darlmaslna sabcb l, .Bu
dlr. rzil bu nrii adi 9oraitda genig
"oziya
"-"ilktkii kooziya zamant oksicilagma - anod psesi,
",sri.
t

19

eduksiya isa katod pt,scsidir. Ancld rsslri misal olaraq demirin holl

olmaslnt:

- Fez'

+ 2-

vo krzi naticilsinda k mddli ml glmsii 88tmk

lr:
Cd + 2r = Cd(OH), + 2+ + 2Gig yayrlmrg kat<d ssli hidgi aynlmastnr:
2+ -t 2- = Hz

hall o1mu; oksigen n eduksiyastnt:

2 + 4Ht + 4-

2, va ()" + ]HrQ + z|g- = 4- gstrmk l.

Qeyd tmk lazrmrlrr ki, eIektTokimyovi krrzit meydana glmsi
iigiin elektrolit mahluhr ilo tomasda l iki m)xtalif metaltn mdluu vacibdir. Yiiksak olnizliyo malik mtll krrzi maruz lmrl.
Elektokimyvi kz zmt Iktr seli *tiv metaldan passiv metala
doru li va belal kI da akti! metal krrzi rr. Qalvanik t
ml gotiran mtll;r ggilik stsmd t ii-iid qador uzaq
rl9ls, korroziylntn sti bir qd altmtg l.
Misal lq, li turyusu mhlulud ris ila tamasda l dmii
kooziya prosesini n zrd kegirak. ur<I ()Fe/HCl/Cu(+) k, .)
qalvanik ciitii rtr. zi prosesinda domir misa doru lktrl
ldlk oksidlo9ir va Fu+ ionlarl 9aklinda mahlula kegir. Bu zm
hidrg ionlan misin iizarind reduksiya lu,;r:

|;,.,

2+ + ze-

/.r"

.=

Mahlula kt:gmig Fez* il - ionlart

ila birlagir.

",
ll
}l

l;

Fz++2II-:F(),
F(), 1-2I + 2

4F(),

Sd dmir hidioksidi (III) su

trq F() trkili pas amola
gtiri.

lktkir,i kooziya zi-ilo elektrolitin tm

saddinda ik miqdd mikoqalvanik
elementlar omola galir va bu zaman metal
siIra asason rxetal

ok.42 . Qalv0nik ci tiin

foaliyyat lizr )i

191

hissocikloi d, daha mtisbat potensiala maIik mtll, q9rqlr s, lsa

katod rl da9ryrr. Anod hll olmaya maruz qaltr, katodun iizid is
hidrogen l.

Bu tipli mikrtlri md galmasi iiiin qrlqtql olmasl h9 do

vacib deyil. Metal sathiin mexaniki iglanmasi zamanl elektrod
potensiallantn dayigmasi hallarr miigahida lur. l bu sd d
metahn deformasiyaya mz qalmt9 hissosi ila dfmsi olunmamt9
hisslrii toxunmasl artlq potenSiallar forqinin yaTanmast iign kifayatdi,
Bu zaman sothin deformasiya olunmug hissasi kooziyaya urtr,
Potensiallar forqi i zamanda metalrn agtq hisssinin, qoruyucu iirtiiyii
olan digor hissasi ilo toxunma saddinda da meydana 9rt.
Miiayyan edilmi;dir ki, kzi prosesi dZ-ztina prosesdir vB
yalnrz
ona gr dB lokal lmtlri tsii ila lqldimk olmaz,
u qeyd eftnak laz rmdrr ki, bu elementlaTin mvcudluu kooziya ssii
ldiir,

Yrlh krrzi. Yrltr kzi

trqd

hall olmu miixtolif

mddli va yaxud da srl (dolagan) rl tsii altrnda 9

ir. Bu zaman kzi qaz-, su-, ftkmrli, klli metallik

rtiiklri va ir st bagqa metal konstruksiyalart mrz qaltr.

Korroziyadan miihafiza iiullarl. Metallartn elektokimyvi

krzisr fasilosiz lrq, daima verdiyindon xalq tsrfh f*

Zrr rI. Bunun qar;lstnt almaq tiq mi.ixtolif iisullar iglanib

haztrlanmrgdlr, Bu iisullarrn an qadimi va sadasi metal sathlainin qimetallik rtiiklrl (lak. rg) i.jlrk, trf mhit ila tmasdan mhafiza

edilmasidir. Bu moqsod il krmyovi sulladan da istiada edBrak, mtll

sathini srx oksid, fosfat va metal tbaqasi ila lliirlr, rrzid
miidafi sullarndan ii da mtll antikoozion leqila9dirilmasidir.
MetallaTrn kooziyadan qorunmasl giin hal - hztd, l sathi genig
ttbiq sahosina malik l anod vo katod irtiiklri ila d drtiilr.

yayrlmrg kimyavi krzi ndvlarindan biri olan, qaz

kzisld mll miihafiza etmak giin istiydavam[r lqil9dim
iisulundan istifada lur. Bu iisulun mahiyyoti arintilaTin trkii l
istiya davamlrlrrnl rtlr kmtli l edilmsidir, Lil9dirii
llri faliyyt mexanizmindon asrlr lq, istiyadavamIr lqirl9dim
prosesi 9iin iig zri tklif edili:
- lqilgdiii komponentin il metal oksidinin kistl qefasin daxil
lq, diffuziyann siiratini dayi9ir. Bu zi osasan lqirlgdiii
komponent oksidlegarak, mii oksrdla9ma drli ilr amala gfii

geni9

192

va lr sas metalln oksidinda hail lq, kTistal qfsii dfktlii

azaldrr;

- le4irlaEdirici kcmponent itii sth.,d ziintin miihafiza edici

oksid tobaqasini amaIa gtirrk, asas metah oksidla9modon quur;
- leqirla9dirici kmt irsas metal ila yiiLksak miihafiza etmo
sslri malik olarr, 9il tipli qarl;rq oksi,J taboqasi dr.

Sanayeda 9 zu,man krzi iI mirriz moqsdilo rtktr

miihfizsid istifarla dirlr. Bu mi,ihafiza [sulu metal konstruksiyalan
(gami, rkmlri va s.) elektrolit mahlulurda (daniz suyu, rl sular)
yerla9diyi zaman ta,biq edili. Protektor roiihafizsindo kh damir
tullantllarrndan, mqzim itilrid vB s. haztrlanmIq Kiisusi anodtktrd istifada c,dilir, UsuI potensialIar araslndakl frq ssIt.
zi il miillarizada iqiitld da genig istifad lr. Bu
mddl az miqdaTJa krzi miihitina daxrl dilk, reaksiyantn
stitii azaldrT, ingibitrlrlarrn b,riik bir hissosi zvi maddalarin miixtalif
siniflorina (aldehid, hlXcrosiklik birla9moloT, zlll va s.) aiddi.

193

IA QRUP ELEMENTI,RI
lmtli dijvri sisteminin I qu ssli tiri il ii-iid
kasn frql lmtl daxi[ lur, ul bir trd litium, trim
va fallrr ila dii sistemin biittin metallartndan gox farqlanan qalavi
metallar (IA qrupu), dig tfd isa mis va tipik nacib mtllr l qtztl
vo mdiir (IB qrupu), lA qruu elcmentlalinin slst Li, Na. , Rb, Cs,
Fr (qolvi mtll) daxildi. Bu lmtlri iimumi elektron quruluglan nst
kimidir, Xaricdan ikinci ji soviyy,asinda litiumda 2, qlld is 8
elektron rl9ir tamamlanm19 (ns'.) eneTji saviyysi amala gtiilr.
Qlavi metalIarln bazi ssIi 9 sh dId velmi9dir,
Cadval 9

Litium va qalavi metallartn bazi xssalari

Xassa

NaKRbCsFr

Li

tmu dis, m
ionla;ma enefesi
(-+-), V

0,155 0,189 0,236 0,248 0,268

'

i radiusu, m

5,3

5,

l4

0,068

0,098

Slxlrq, q/sm]

0,53

0,9,7

t",,"C

l80,5
l 40

9,7,9

tq"y,

Standart
atomlama
entalpiyast
250, kC/mol

886

4,4
0,

]]

0,86
(l,5
,77

0,280

4,l8

3,89

l49

sl
1ql

0,l65
l,90
)

0,l78
2,|-2,4

690

672

650

0,

150,8 91.7 90,3 82,0

20

78,1

}+---

rssi iigtin

standat elktrod

potensiah, eV

-,045 -2,714 -2,925 -2,925 -2,92

Cadvaldan girrdii} kimi lmtlri atom kiitlasi artlqca. atom

radiuslal iiii, ionlagma potensiallat iso hamin istiqamtd kigllir,
194

ii rgtik salil.yada ir Iktllru olmasl va onun niivodon uzaqda

Imsi qalvi mtll ilgr potcnsialtntn qiymatinin l olmaSlnl lamin dir va naticoda qalovi mtll asanltqla lktlr itirk

xarakter metallrq xassosi gslrirlr.

ii xaricdan avvalki (Iitiurndan ba;qa) enedi silii

eyniliyi bu elementlorin sslii rllI sabab olur. Bununla yana9t
ni,ivonin yiikiiniin artmasl lktrlrt i,imumi saytntn 9oxalmasl
yuxartdan aallya dru ]mtli ss[id bazi dyiEikliklara s
olur. Naticada qru daxilinda str ncimrasi artdlqca valent lktrIt
veilmosi asanlalI 1, metallik sslr gOclanir.
Garginlik slstd Li-+-+R-s-+N litiumun d olmastntn
sabobi onunla izah lili ki, sulLr mi,ihitda lmli elektrod potensialr ii9
ji camindan irtdi,
- Atomla9ma jsi (kstal quruluunun mhkmlii iIo alaqadardrr).
- ionlagma ene!csi (atornun dtjvri sistemda yeri) ila miiayyanla9ir.
- idtl9m jsi.

Kigik Iitium iuu

hidatlamasl zamanl

iri

kalium i

hidratla9masrndan rrl rji nisbatn daha arq ji rrlr.

tselliklo, bu gilm prosesinda atomlamaya va ionlagmaya ji

sf lur, hidratlagma zamant isa ji lh. Buna g<ir da bu 9
rjilri riyazi cami litiumda minium qiymati aldrrndan qolavi

mtll hamtstnt sulu nlrihitda stxtgdtrtb 9l.

Litiumu l8l7-ci ilda i,A,Alfredson (isveg), tium va kaliumu l807-ci
ild ingilis alimi mfi Devi, seziumu l860-ci ildo Bunzen spektral analiz
yolu ila rubidiumu l86l-ci ild I]unzen, fsiumu isa l939_cu ildo fsrz
alimi r kaqf tmigdu. Litos - u dag, tr-r gora, rubidus qtrmtzt, Cs - lattnca ceasirus - li. g rangli dmkdi.

Tabiotda yayIlmalart. Y qlll k0tla payl ile 2,6Y tiumLr,

2,5% kaliumun ] diiiir, QaIan qalovi metallann miqd 9 zidir:
Li - 3,2 . l0-r%, Rb - ],5 . l0-?%, Cs - ,7 . l0-a7o. Rubidium sezium hm
do sapalanmi9 elemcnrlardiT, lrr irl9mlri kalium milll
pcykidi. Fsim tabiatda ciizi miqdarda aktiniumun 9rlm
mhsulrdu. Tabii litium 2 izotopdan (l1,%), (92,7%) va siini radioaktiv
izotopladan ibaratdiT. Natriuum ir tabii va l3 adioaktiv izotopa malikdir.
Kaliumun isa 2 stabil va biT radioaktiv tabii izotoplar rdtr. Onun bu
izotopunun mr9lm d<ii 172: 1.3 mitrd ildir. Frsiumu izotopu tabiotda ciizi rniqdardadadr, u rmr9lm dtivii ,7, = 22
195

dqiqodir, Fsium mmi diinya chtiyatr l kq bele gatmrr, u 27 si.ini

izotopu mlumd.
IA qrup elementlori 9 aktiv olduqlan iitin tbiatda srbost halda
ttlmtrlr.

Li osasen ali,imosilikat rr aliimofosfatlada :t gliir va ulrd

bagqa irlgmli sintez di[i. lr minerallartndan
L..4Si,

LiAlPOaF (va Lil\lPOqOH) - ambliqonit,

litium slyudasr (lnqidolit), Li lo altiyiimosilikatlar nr ( F- va - 9
- spodumen,

vaxt rubidium ilrr da daxil lr) giistarmok olaT.

Natrium NaCl qalit, rk duzu, NarSO., tenardit, NarSOo ,l0H2O

qlauber duzu, miabilit, NarliOo ,CaSOo qlauberit, ',IaNO,, - gili gsr,
NarCOr.lOH'O - kistallik soda, Na2BlOr ,l0H2O - ks, NaAlFu - kiolit,

albit, NaCl .KCl - silvinit, N aK.(SO), - qlazerit,

NarSOo .MgSOn .4 - astlxanit mirll aklin,la rast galir,
Kalium KCl - silvin, KCl .NaCl - silvinit, KCl ,lr{pCl, ,6r - kamallit,
KCl .MgSo. .6r - kainit, l(No, - hindistan gorast, r ,Al2o] ,Si2 -

NarAlFu.AlrOr.6SiO,

ooklaz, 4CsrO .4AlrO. .131;i6, ,211r polusit (diha 9 seziuma st

gBlini) mir[ll omala g,)tiir.
Lltium va qalovi metallalrn lrm iisullarl. Litirlmu almaq maqsdilo
flotasiya ibulu ilo zonginla;cliilmi; filizrln istifada dil. uu gti
spodumeni agardakr iisullarla iglayirlar:

il iglama iisulu:

- sulfat rusu

Li2o ,Al2o] 4Sio2

+ H2S()4 = LizS+,lz,4S

karbonat iisulu:

Li2O .lr .4SiO,

Li2O'AlrO]
sulfat

4.

Ca(OH)z

: 2LiOH

Li2O ,Al2Or
+

jor,Hro
4() ,SiOr)

,lr,

l:

L. .4sio2

bso4

= Li2 So., +

r ,l,] ,4sio,

Sr lr mohsulu I;uda holl edib litiurnrL kt gklindo

gkdtirlr:

LiSOa
Li'CO]
196

NarCO, = LizCC\

2HCl

: 2LiCl

NarSOa

+ 2 +

Alrnmrr9
ql;dtr1,

LiCl, KCl CaCl, ilo evtektik tki uyun nisbatda

litium almaq mqsadi ilo elektroliz edirlar. Litiumu,450

tmtd LiOH itisii elektoliz etmokl da almaq (d qrafit,

katod-damir) lr.
Litium almaq iigtjn:

Liro

Si (l): Li + Sio. (A1,ol) eaksiyadan da istifad edirlar.

ts iiqtin LirCO. va yaxud litittlT mirlld vo reduksiyaedici

kimi rrsilisiumd jstifada dil. XijsLrsi tomizlikd litiurnu almaq iig
(LiCl. LiBQ sisteminin evtektik qargrLnr lektroliz dir[. Litiumu ham do
50-60 tmrtud, vakuum alttnda litium-amidi 9lmql ltl:

2LiNH,= 2Li+N2+2H2
Natriumu almaq Liqiin NaCI ila K(|l (vo NF, CaClr) qargrr il,isii
elektoliz dirl. Bela q9tqlr im tmfuru 600"-d aagl lr,
Bu zaman anod (qratit) iizainda lr, katodda (dri) tium tltr.

Oz hmiti g natiurn alrTaq iigiin ikinci alveriqli siil NaOH

elektrolizidi. zaman katodda (dli) daha tomiz natrium, anod tizid

iso (nikel) oksigen ayrtltr:

katod/

Na' * -

anod/

4lIO- - 4-

Na

: . 1 22

Kaliumun daha faal olmast imkan mtir ki, Na almaq gii igtifado
edilan iisllrl u almaq miiskiin lsu (ka[ium, itid hll olmu;
oksigenlo rksi giri), Kalium a9agrdakr iisullarla altntr:

l, KOtI KCl arintisindan kaliumun natiumla stxt;dtrtltb

gtxartlmasL Bu zaman il irtimu qarqlhqlt tasir reaksiyasl 440,
KCl ilo isa 800 tmtuId gedir,
2, KCl+NaCl qarlglr aTintisini cic:ktToliz cdib, iki metalrn QtIa va )
aintisini ltr|r, sr hamin ritii distilla ctmakla trki hissli
trtlr.

3,Havastz garaitda kaliurn iidi aliirrrinium va silisiumla reduksiya

etmkIa:

l+2l+:l

4KCl+Si.4CaO

tjl,- (] .Al2or

: 4K*2CaCL+2('aO,SiO,

197

Li, Na va sanayeda bviik miqdd lllr, l il diinyada yuz mi

tonlarla trim istesal edilir.
Rb va Cs altnmaslntn an s iisulu onlarrn xlorid orinin ila yiiksak
tmrtrd reduksiyasldlr. zaman s gul] Rb va Cs asanlrqla

ql:

2MeCl

:2

+ CaClz

Rb,

lrt aImaq iigiin agardakr reaksiyaladan da isrilada dirlr:

3g + Rr: 2Rb - 3NlgO +

, + 2CsCl = 2Cs + Ca(_-l: +2
Na, , Rb s- vakuurnda distilla etmakla ttlniizlayirla, Li, Na,
grmtik balr dmi qablarda Rb va Cs isa lehimlanrniq qiig mulld
saxlantltr. Laboratoriyada az miqdarda Li, Na va i( netlin igoisinda
saxlaytrlar. Litium 9 k, olduundan neftda iizi]r, ona gtlr da
iistiinU fi il rtiirlr.
sslri: Litium qlvi mtll Na, va Rb asan i, giimti;ii
rgli, Cs isa s-qrmtzr gli mddidi, Nelida lrr iizai oksid
tbaqasi il Oti,ilii olur. Havada asanhqla oksidlalirlar. Rb va (]s daha
yumaq mtlldrr, Qlavi m(:tll asan stxllan, va z xr elektrik va istilik
k9i mddlrdir. Li otaq tmuturd 1.ii lgiil rk maddodir.
Qolavi metallann xassalai 9 saylr cdvlda ilmigdi.
Litium-qtrmtzr, qalavi mtllrd trium-st, klim-9i
alovla lr; su va ir str ba,9qa mddll 9iddatlrl ksi giilr,
onlarla davrantg df& ehtiyat ll di. Tadqiqat va Irti iglrid
anlq qalmrg qlavi metah etil pirti ilo zlsizl9dirirl r:
2Na +

2CHrCHrOH:2Crl{.ONa t,

Qlavi metallann ii rji saviyyasi nsI olduttndan lr asanltqla

' ionuna gelTilalar. Yalntz -l I oksidlrn doracasi 11ctstarirlar.
Litiiium z kimyasrna g qalovi metalladan fqlir, Bu litiumda 2
- kaynosimmetrik orbitallnln olmasr ilo rllaqadardt, IA qrupunun dig
iimdlid frqli olar.aq, litium +l oksidlalira drsil daha
yax9r kompleksamalagatiricidir. Bazi xassalarina g litium maqneziumla
daha grdIr (dtivn sistemda dioqanal oxEarlrq). tsl, LiF, LirCO],
Ll.POo suda hll olmurlar. LiOt{ iri qlil is: suda pis hall lr
(20 tmtd l00 q s-rda 12 q I-iOH hali lur). Digar qlavi
metallardan forqli olaraq Li,C, asetilenid, silisid L!Si ml gatirir,
198

Oksigenla qa9rlrqlr tclsir zamant qalovi metallardan farqli lrq,

ksid
, ol:sid omalo getirir, Ilavadrr oksidlagdikda adi oksidlrla 9r, fml
valentlik qaydalarnrL r"ryun galon litium nitrjd Li.,N amoIo gtiri. Litiumun,
maqneziumla analoji lr<1, iik miqdarda litium iizvj ilgmti
mlumdu, LiliumuIr Tnetallokimyasl da qlllvi mtlld frqli.
Litium oksidi. litiumun oksigenli birla9malarinin (LioH, LiNor,
LirCO) termiki (|]msldiI lllr;

LiNor: 2liro

+ 4NO2 + 2

_ Li* ionunun ki9ikliyi u atraflnda liqandlann koodinasiyaslna s

lu ki, bu da goxlu miqdarda ikiqat duzlar, solvatlar, amala
gatimasini, irl9mlrii i,izvi hlltiilrd yiiksok hall olma

qabiliyvatini tamin t:dir.

Birlaqmalori. Qalavi metallar quu hidnrgenl tipli ilgmlr hididlar amalo gti.irlr,

2+":2(,
i qafasll rk kristallik maddalordir, Li-s jstiqamtindo
termiki davamlllrq ala[tr, reaksiyaya gim qlbiliyyati rtr. ididlr
sudan
hidrogeni stxtgdl rIb t;Itr]r:
--

, * t{-

..-

+ t{2

Litium va qolavi mtll havnIn oksigeni ila 9iddatla reaksiyaya giir va

r lipli oksid ll gtiii, r k mddldir;

i,

l"ro

angsiz. r, RbrO lr, CsrO, Fr r ranglidi. Suda yaxgl hell lq

rgli hidroksidlar ilr.

2+,=2
Oksigenin artrqhlilnda Li (LirO) az miqda.da LirOr, Na (NarO, piroksid),
, Rb, Cs, MeO2(subperoksidla) arnala gtiirl, LirOr, NarO, , ,

a9lq sl, RbO, , F, sart rangli maddalardir.

NaO, amala galmasi iigiin lsa 500 vlr 30 tazyiq telab lu.
peroksidlordo - diarlaqnit, subperoksidl
is paramaqnit il md
l. peroksid ;ubpeoksidlar qiiwatl oksidladiricidirlor. yanrct
maddalrdir, Al tozu kapal,i s. onlarda llrq
r, Bu zm az
miqdarda su va Hrsoo igtirakr ksir,Jhl bagiamasrna sobab l.
PeToksidlra hirl,g peroksidin r(\ duzu kimi baxmaq
lr.
Peroksidlar tam hidr<,liza urllr:
199

NarO,

= NaOH + :,

Bu zaman qalovi miihitdo arTol gl r, tezllkIa 9lt:

2r=r+,
Sksidlr suda hall olduqda oksigen va IlrO, altnlr:

2+2:22+II+2
Qalovi mtllr oksidlri iizli suda holl lrq hidroksidlar

ml gatirirlaT:

: 2EoIl

IA qrup elementlarinda Li-+Cs iStiqamalinda suyun pargalanmasl

9iddotlni. Sezium su ila ksi tlr9l giri.
Litium vo qli metallann hidroksidlari asan ri (t.nliol{) = 47,
t".,6.9", = 346) kTistallik mddldi, LioH ba9qa qalanlarr suda yax9r hall
lurlr. Qolavilr havada nami , dq, NarCO, va r),, ml
gtiilr. g onlal mtihafiza cdiImazlarsa tkirid hmi9
stallohidratlar NaOH ,2 kItl mvcud lur, Qolavilari sudan

tomizlamak iigiin, onlarr . lm havada qurutmirq. krtd azad

etmak ilgi.in isa etil spirtindan itl kristalla9dlrmaq lztmdt.
Qalovilar aidildikda giiga va frfr, oksigenin i;tiakr ila isa platini
h[l dilr:

2Naolr1 + Siorn,

: NarSi(),

l:O

Ho:qB

= l00 kC,

lr gtimp, nikel dmir qd aridirlaT.

rk qatl mhlul qaklind qrllavilar canlt kluml daltdll iiqiin

ll igladikd rezin lkIrd, quuu klrd istifada

dilmlidir. Gz dii;diikda k<ir edil il]
Qalovi mtllr lridroksidlainin itilri davamlrdrlar,
kdzardildikda pargalantr.

LiOH: LirO

LiOH

l-

tlrO

/'-\,//''-

kristalgidratlar

amola gtiri. Agarda

Lio.Hro

kristalhidrai quruluu verilmidir:

200

t,,.,

-.-

,.' \

;,,

-).,

,/

I-ioli

yzl

isa

Bu qurulugda ht,r Lit ionu dd oksigen atomu ilo ohato olunub.

ulrd ikisi - lrlr, ikisi iso r mlkllr
oksigenlaridir.
k Praktik hmit malik l NaOH qlovisidi. NaOH
ilda
..
mil tonlarla isteh:aI lu. onu Nacl mhlll elekolizi
il lrrlr
(katod-damir, anod-siini qrafit), Anod kimi qrfit ovozina
rutenirrm vo titan

ksidlii nazik ti fiiyii ila cirtiilmii9 titd da istifad

edili. Belo
dl iglm mi ddati artrqdrr, Elektliz mahsullannrn
iimmsl
iig azbest diafraqnra ila anod katod sahasini iri-iid
lrlr.
rss zamant belo r aksiyalar gdir:
Katodda: 22

.2-

Anodda: 2Cl- -2 - =

, .2-

C1,1

. m NaOH alTraq maqsadila katodu cillodan hazlrlayrrlar. Bu zm

katodda hidg altrrm, Natrium katodun rnaterialt il"
amaltumu omol"
gtirir. Amalqamant ssll s ilo doldunllmu; ''partlayrcrya''
rulr.
d ldi trium su ila rksi gilk NaOH
mj. g.tiri. v.

yenidon proseso qltlrr. Bu iisutla

sak tomizlikli NaOH alrrlaT.
ii miqdarda NaOH, hBla alkiryo9,1"., malum l soda iisulu
ila da

allrlar:

Nr

()2 = NaoH

Qalavi mtIIrr hamIsr tuglrl 9iddatla reaksiyaya girk hidrogen

9tl:

2 + 2]+ = 2+

+ 2 +

22

Qalevi metallar h;rlogenlarla ekzotermik r,aksiya iiz il9irlr:

2 + lr= 2114..1
kiidl qrzdlrdr,lda sulfid MerS poIistrlfidlr amalo gtiirlr
MeS";
Ll iigiin maksimal ola-aq =2, Na tigiin n:5, , Rb,
Cs ti9b n=C. Sulfidlori,

qolavilori HrS-lo neytrallagdrrmaqla da lrr[:

2+rS=]2S+22

HrS artrqlamasr illt gttirldtikdo tur; duzl;rr MHS ml golir.

Litium azotla otaq tmfurd irl;ir vo LirN ml gtiri
, da

asanltqla hidroliz l.

Li1N + 3.9 =-

-iOH

NHt (otaq tmr:furud).

21

Na, , Rb, Cs isa azotla irq gti irl9irlr, lt lt

azotla qangtrnda lktik bogalmasl yalatdlqda itridl altnlr. Qolavi metal
nitridlri davamsrz il9mlrdi.
Qox osaslr tur;ularla mI (r),. Mc"SO,,, MerSO.,, r) va
fu duzlar (, MeHSOo, ,, MeHS, IiS s.) ml

gtiil. Turg duzlar ml gtimk qolavi mtll rktrik

xiisusiyyotlaridir. Li va Na-+Cs istiqamatind tI duz amolo gatirmo
qabiliyyati l davamlrlrl rlIr. ur duzlarda (HSO')-, g s.
anionlartn olmasr gkr dilti9dir ki, sabab sada il hidrogen
alaqosi vasitsi[ m qrulr rl gtimsidi, Qalavi metallann
duzlan suda yax;r hall lurl, Az miqdd hall lm duzlart mlumdu
ki, ld analitik kimyada lrr tayininda istiada dirl, Mas.
gsizlri: kalium-bidrotatrat KIIC.I[l]()6, kalium lrt KClOo vo
tium heksahidroksostibat (V), sarr glili: kalium tim heksanitro
kobaltat (l) KrNa[Co(NO.)u],HrO. kalirrm heksaxloroplatinat Kr(PtCl6)
tium, sink uranil asetat duzu NaZn(OH2);(CHICOO), '62.
Qalavi metallann duzlarrnrn haIl ollaSl tmtur trq lr.

lA

qrup

elementlari iigiin Li-+Cs istiqamatinda kistalhidrat amala gtimk

qabiliyyeti zhr, KTistallhidatlarda koordinasiya adadi (k, .): Li' 9ii 4
va 6, Na qii , iiqtin 6, Rb va Cs iigiin isa 8 rrdir. Zif sulu
mhlullrd is k. . Li', Na+, ', Rb*, Cs' Lryun olaraq. 5, 6, 7, 8-dir.
Qlavi metallarrn duzlartndan on gox paktiki hamiyyatlisi sodadtr NarCO,.
sdl hm iisullart:

mmik sulu. Belgikada l86-ti ilda Solve taklif etmig vo

Solve sl da dili,

NaCl va NH, sulu mhlulundan , buraxdIqda:

l. NH]
2.

+ 2 +

NH4Hco]

NaCl

NH.HCO.

: NaFICo]

NH]CI

N suda 9atin hll l madda lduud (20"C-do l00q suda

cmi 9 q NaHCO. hall olur) g<iktir, u gr da NaHCO1 mhlld
asanltqla tr va qtzdlrmaqla rglrI:
. 2NaHCO., = NarCO-, + )2 + j,)
22

rl , rss qayLartlt. [Ja9lanrc CO,_ni ahang da9lndan hrl:

4. , =

Allnmrg (hgi) siidrk (). ltlr ki, ul ikinci

reaksiyada allnan NHaCl yenidan rss qaytarlhr.
NH.CI

Ca(oI{)]

* NH]

Solve iisulunda gd kimyayi ksilrt camladirsak, bela yekun

tanliyi lq

NaCl

: NazCol

CaCl.

Lakin, sulu mhluluda bu reaksiya soI tr[ gdi. q 3-cii vo 4-

ksil getmasi 9ii istilik verildiyindn Solve Oslu bu reaksiyanrn
saa getmsini tmi edi. istehsalrn yegana tullanttsl CaC!_dir. Holalik
u zrs izla9d iili, istifd etlilrnasi hall edilmamigdir.
Sodantn s altntna iisulundan ii da Leblan suludur, Bunun iigtin
hg da;r va trium sulfatr kmrl kzrdilr:

+ Na2Sou +

Na.Co]

+ CaS +

2 - pota9, tobii KCl i9lanmsi va gtinabaxan kiilniin

qalavilarla yuyulmast sslilrid ltt.
IA qru lmtlrii metallokimyasl. Kalium yarlmqrupu
elementlari ijz aralartnda qeyi-mahdud bark mhlull ml gtiilr. Bu
baxtmdan trium litiulna dh yaxtn lq, qlavi metallar il qeyrimahdud rk mahlullar ml gtirmir. Qli mtllr gii s- , sp-
elaca da tamamila dolmu; (- l )d saviyyasina rnalik olan metallarla (mis va
sink rrmquu lmtlt) mtllidl emola gotimok gox rktdi.
IIIA q elementlarindon liimiiml qlavi mtll m halda
qamadllndan, l k llrhlullr va na da metallidlar amala
gtirmilr. Ntriut va litium lratnin qrupun digar iimdlri olan
qaIlium va indiumla metaIUdlar rirlr. mmlmmIg (n-l)d
saviyyasino malik olan ke9id elementIari i[ clalavi mtllr qargrlrqlr tsid
lmulr. Ti, V, r. F, Nb,'ra, Zr qo[ovi metaL arintilarinin tsiri qargr
davamlt olduqlarlndan, onlarln aviasiya mhiklrid istilik da9tytctst
kimi istifad olunmaslna imkan tr,
203

Tatbiqi: Qolovi mtlld trium an gox tathic olunantdt. Na

zvi sintezda, Tl, Zn, Nb almaqda isl fada cdilir, NarO,
mtq) va 2 sualtlaytq va kosmik gmild r- uducusu
vo oksigenin grsidi isi kimi istiada ediIir.

42+2r=2+,
NarO, istifado edildikd h gaki vahidino dii;n Imr; oksigenin
miqdarr az lmsI baxmayaI,aq , KOr-dan ucuzdur_
Sorbost Li ritild, kiti r manbayi <imi, istilik dagryrcrsr
kimi atom rktrld, LiAlHo (iizvi sintezda eduksiyaedici) altnmastnda

istifada edilir. Li izotopu titi:m hmstd tatbiq eclili:

6Li + lon :2 :t

Na-22,8%, -71,2 (ktitla) rintisi- l2,80C_d <Lu, ytiksak istilik

rm amsaltna malikdir va konstruksiya mtilrllt ila reaksiyaya
girmodiyi 9 genig istifado edilir. Qalvi mtll geniq istifada
edilon irlgmsi NaCl-dir. l)ndan NaHCOr, NarC(),, NaOH, Cl, vo s.
almaqla istifado edilir. NaCl yeyinti ssid, bir stra istehsal
rsslid, ll buzlaInaslnln qlsll almaqd r genig istifado edilir.
Tobii KCl gii kimi totbiq edilir. Kalium ionlaTl ,)rgg xastaliklorino
qi miibarizodo igledilir, yoCla birlogmolari isa yod azlrr olan dmlr
ili.

NarCO. - lmiim istehsallnda, U ssi(l, sabun bigirmakda

vo s., NaOH - siini li{ l sanayesinda va ft mhslll tomizlmsid totbiq dili.

IB QRUP

ELEMENTLaRi

Dri sistemin I qrupuna mis mii9 Ag va qrzrl Au lmtli

d_ lmtli aid edilir, Mis mqru elementlerinin
elektron konfiquasiyasr agardakr kimidiT :

dildir. ulr

[r] 3dl0

4st

8 [Ift] 4dlo

5s'

Au [Xe]Sdto 65l

Oslind bu lmtl (n-l)dhsz lktr quruluglu lmldrl. Lakin

d9-dl0 ke9idi enerji htd alverigli olduundan, mis mqru
lmtlii valent elektron konfiqurasiyasr (n_l)dlon5t kimidi. Bu
lmtl iigiin +I, +2, + oksidlomo drlri ktikdir. Mis iign
daha ktr oksidlogma drlri +l va +2, qtzll ii9iin +1 ve +3, miig
iiqn isa +l rdir. IB qr lmtlii ion alaqoli irlmlri (Cl, CN-, N, r [iqandarlarr ila) asanlrqla kompleks dzl gilirlr. Mis
vo lqlt +I oksidloma dli irlgmlrid k. .2, +2
+3 oksidlogmo drli iI;mlid isa k. . 4 rr l.
Mis rmqruu [mtlii nisbtan az aktiv olmasr iki faktola izah
edilir:
- s-elektronlannln xaricdon rwlki (n-l)d- , qlzrlda iso hm do (-2)fsaviyyasinin altIna fuz elmasi;
- d- vo irg d- va f- stxla9ma (ktksi) hs atom radiuslantn
qlavi mtll atom radiuslanna z 9 kiqik olmasr (* > r"",
5 ) Ir, 16" ) u) . Elo bu sabebdn da IB qrup lmtli qalovi mtll
nisbotan daha btiyk iii il9m potensiallarr nisbi elektomanfiliklo
ktiz dilirl, ion rdiusl tjzlid ovvolki lmtlikid az
forqlenir. Atom vo i diusl std ferq Cu--+Au doru zlr va bu
rq nfivonin ykii andrqca lir. Buna g d l hidroksilsinda
osast xasso zaifdir.
Tabii ehtiyatlrn: Yer qarntn kiitl payl ilo Cu - 4,7.tO-r7o, g _
1.10-5%, Au - 5.10-E% tagkil di. Misin 14 izotopu malumdur (Hitlo odedi
57d 70- qd). ulrd (0 69,17) (65cu 30,9%) stabil va
tabiatdo taptlan izotoplarrdrr. Glimti9 iki stabil tobii izotopu lozAg 5l ,35%, loBAg - 48,650l miivcudur. Qrzrlrn tebitdo ir sbil izotopu 19779
dtr, Onun paktiki ahomiyyoti olan adioaktiv izotoplanndan lr
m 9lm ,dti 17, =2,967,1957 172 : l85 dir. Bu izotoplar
radioterapiyada tatbiq edilir,
5

 elementlor kiilga qaktind taprlrrlar, Kiitlosi l2 kq l an iri Au

ki.itgosi Avstraliyada tapt[rt9dtr. Tabiatd mis, ss etibaila sulfid
mirll ;oklind taprlrr: CuFeS, - xalkopirit (qrzrl; mis kolgedanr), CurS
- xalkozin (mis parrltrsr), uFS - bornit (gii,z), CuS kovellin,
CudOH)rCO1 , malaxit (tiind ya9rl), ulr,u - atakamit. Cur(OH)rCO.
- lazurit (g), Cu2O - kuit vo s.
Gtimiig sorbast halda az st gli, u asas rnineralr olan AgrS aqentit (gi,iLrnii parrltrsl), Ag(Jt - aldadrcr buynuz ,l metaltik filizlarda ir
komponent kimi omaqla Cu, Ni, sulfidlarila i yt,rda tlll. ud az
miqdarda qral da [. QlztI asasan kiilga l;aklinda sr'lst metaI kimi taprltr.
AuTe, - kalaverit (Afrikada) ;aklinda da Au minera.|t ra rast glii.

lrm iisullart: Mis 9 qadim zmld istesal cdiIir. u 0,2%ti fili s ehomiyyatli hs [uur. dt filizda misin miqdr
9 17- gahT, Bu filizli tarkibindaki sas qq qlar - Sio2, silikar,
dmi irlgmli (asason FeSr) vo i stra bagqz ltdrr. Misin hm
prosesini aparmaq tigiin onu i)k qarErglardan trizlmk tl lu.
Sd misi i stra iisullarla lrrlr, iisullarrn asas mhiti
ondan irtdi ki, dmii stllfidlri FS2 va FS k;igl CurS ist
daha tez oksidlagila. Prosesin ilk marholosinda ba9lanlrc kstt SiO2
igtirakr ilo hava fiimkl ridilir:
2CuFeS, + 5, + 2SiO2 =,2Cu

2FcSiOl

4SO2

2FS+32=2F+2S{)2

F+Sir=FSi

zm oksidlogdiilramig ilkin mahsulun ttlrkibindo Cu2S vo az

nriqdada FeS qalrr. Misi darnirdan, 9 siiulrd rmq iigtln alrnmtq

Hitla hm itiakl ila yan,Jtrtltr. Bu zaman dmlr sulrdlari F va SO,

Bmalo gtirir. srd amala glmig qalra qum v,l koks alava edilir vo
oridilir. Alrnmrg gixtanrn aidilmasi zamanr iki m 1hza ml galir: CurS
va FS (maye gt) alt tbaqodo, dmi birlagmalari isa 9lak gaklinda iist
layda yrrlrr va k axrdrlrr. teyna konvertordlr :lyusun i9tiaklla hava
iifiirlii, tid

Cu2S+3O2:Cu2O+SC2
urS+ur=Q+S2
reaksiyatarr 0zra itid mis altntr, Fs isa 9lak llaklindo k edilir,
206

Sonra misi tlyusun igtirakr ila oks idla9ricilolo aTitmoklo, tamizlyirlBr.

Bu zaman q;lql glaka kgi va belalikla da 99,3-99,6%Ji mis ltt.

Misin Sl)nTakl tamiz lnmasini elektoJiz etrnakla rlr. Bunun giin

anodu natamiz qalrn lnis gubuqdan, katodu iso nazik tabaqo goklinda tamiz
misdon lraztrlayrrlar. Elektrolit olaraq HrSOo l edilmig CuSOo mehlulu
gttiiilii. Naticda l:atodda 99,95 - 99,99o/o-1i mis ltlr. Elektrolizyorun

Sll dibindaki ;okiinti,ida (lamda) g, , platin ailasi metallaTr, Se,

, As rlhr. Bu iisuldan nocib metallalln altnmasl, elektroliz prosesinin
lgii tam dir,
miqda risi kasrb hidrmtllugi tisulu ila allrlar.
iigtin fiIizdaki mis irI9mlii mhIl kegirirlar. gr filiz CurS
tkilidirs d:
Cu2S + 2Fer(So4)]

4FeSoa],2CuSOa +

gr filiz CulO}I)rCO., (malaxit) vo ntis ksidli trkiblidirsa, zaif

Sulfat fuusu ila onu Tahlula kgii va d sr misi dmi tozu il
dsi edir va <la ki hmr; mis duzunu elektroliza rdrrlr:
cu]2
Cu+2

+ F = Cu" -- ]--e,r

2- --;

Cu'

Misi eyni zamanda u oksidlaTindn kaTboiisullar ila d allntr:

va

hidgtmi

CuO+C:Cu+l]()

CuO + r: Cu + 1.9
Giimii9ii, ir stTa ratamiz mclallarrn tmi;:lm ssIid ltrlr.
Misin elcktrokimyvi tamizInmasi zamanl ll d glamlndan da gmiig

rllr. Giimtigii

limetallik Ag-Pb_Zn sulfid filizlarindan

ltl,

Zanginlogdiilmi9 fili;: oksigen i9tiakl il oks:dlo9diildikdan s aridi[ir.

Bu zaman tqI9r pTosesi rl: gmiil; - sink va qgu taboqasi.
Qurugundan giimtii n q)lqlrl lq rLaqsadi il iti Zn l
dili vo giimg Ag,Zn, grZ,, AgZn, 2,rZ, gZ, intemetallidln
gaklinda [rr, tsu irl9mlr qurugun illtisi zrid gm9 tabaqasi
9aklinda toplanrrlar. Onu lrq sinki qovurlaT (qaynama tmrtru

906). Quugu oksid gaklinda rrlLr, Ahnmrg

tmizlir. Quru9unda olan

Ag

elektolizlo

sinki isa qalavinin igtikl

ksi.lldiiill ri makla ttrlr:

2Z + Ot. 4NaOH : 2NarZnO2 + 2II]

ila

20f

Qrzrlr, qrzrl l qazmtlnt xrrdalayrb yumaqla tlrlr. Bu sl qum -

SiO, ila qtztlm stItqlt kski frqlmsi ssl. Amalqama

tisulu ila qrzrl almaq iigiin, iizi civa ila <itiilmiig mis lhli ttarindan

su ilo qazlnttnr trl. Ozari oksid tqsid azad qrzrl civo ile
derhal amalqama mI gotirir, Bu amalqamadan ii l9dlrmql
qlztlr rrl. Qtztl osasBn P.R.Baqrationun adl ile balanan kimyovi iisul
ilo ahnrr.
4 + 8NaCN + 22 + ou = 4Na [u(Nl]
2Na[Au(CN)J + Zn = Nar[Zn(CN).] + 2Au

4NaoH

hlld qrzrlr ayrrmaqda ion miibadile qtrlld da istifado

edirlir. r il dd ir 9 mil ton mis, milrl ton miig va ir
tondan gox qtal istehsal luu.
ssli: Srst halda bu mtlld Cu qtmtzt, Ag - , Au -s
rgli ist yumgaq, metal parlaqlrr olan rk maddalordir. Mis
mql lmtlii ir srra fizi ssli l0 saylr codvoldB
veilmi9dir:

Cadval

IB qrup lmtlrii bazi xassalari

Yr qabtrn miqdan, (% kiitla payl)
Atom adiusu, m
l dius, m
Ilgm potensiah,

NEM

rim tmtru,
Qm tmfuru,
Srxlrq , q/sm

.'(-(."/),
(r-(..h),
(+(..h),

Bariyi
m./m'

el.keg, (Hg=l)
ist.keg. (Hg:l)
t." qC
t*",

sotlik (almaz l0)

208

Cu
3,4.10-]
0,128
0,093
7"126

6.10
0,1

0,1l
,1,5,1

1,9

1083

960,5

2600
8,96

0,52l

22|2
i0,5

0,799

0,337

Au

4.10-?
0,1Z
0,137
9,226

z,3
l063

2947

l9,
l,69l
l,50

7z

2,15

57
46

59

245
40

9l

l063

l08
260
,0

49

2l,4

35

2677

l0

Mis yarrmqrupu t lmtlri nisbtan az kimyvi aktivliy malikdir,

Gorginlik strastnda hidrgd sonra rl;irlr. rgulrd hidrg
9tr ilmirlr. Lakirr qatl xlorid turgusu ila mis miistonalrq takil edarok
ksi, giir:

Cu

4HCl :2[ulr]

Bu zlman komplcks iIgm m| glir va tid misi elektrod

potensiall mfi qiy t llr. Bu Imtld lz mis 'oksigenla

ksil, girir. Ag vrl Au i metallara aid dili, l qrzdrdIqda bela

oksigenla oksidl9miIlar. Mis qtrmrzr rgli Cu2O va CuO - qara rangli

oksidla ml gtirir
Flr mislo passill9diricl sslr malil: olan fltiid taboqosi amalo
gatirdiyindan, lr i-iil pTaktiki lq reaksiyaya gimirlr.
QlzdrdIqda Cu ; ktikiirdlo CurS va Ag2li, ll CuClr, AgCl, AuCl,,
irlgmtrii ml g<ltirirlr. Ivlisin kompIeks birlogmo amala gtirmsi
ila til oksidl 9m reduksiya rksi[ malumdur.
2Cu t KCN

2K[Cu(CN)z] + 2' + Hz

Mis va giimii; nitlat turusunda analoji lq asan hll lrl:

36u + 8HNOlduru) = 3CuQ"lO.;, + 2NO +4r
Ag

+ 2HNO.,..,,1 =

AgNO]+NO+IIrO

Qrzrl isa nitTat turusunda HNO, hll olmrdrl hld,9 td s

holl lur:

Au + HNO., + 3H,]l = l,

NO + 2r()

Bu zaman a;aldakl araltq rksiIr ged

N+31 =}IOCI + Cl2-H2O

Noc,l =No+CI
u+ 3Cl =ul,
AuCt, + HCl = ItlAuCL]
AuCt, + NOCI =',lO[AuC|]
mis yanmqrup lmtlrii
Qalan I r Tqruplarda olduu kimi
artmasl ilo stabilagmsi
msii
ytiksik oksidla;m <lrsii sl

vB +
mi.igahida olunuT. oslan' sulu mahdtullarda Au' ionu Auo
disiroporsiya di. Srrlu mhluld Au' ancaq kompleks irl9m 9oklinda
moSalan Au'(cN)r]- Kompleks lilgmlid metalJiqand
davamIldl.

209

alaqasi ohamiyyotli drd kovalentdir. Kovalent lq Cu, Ag, Au

halogenli irlgmli iigiin da xarakteristikdir. Ona gdr da ulr asan
i- il9mlrdir. u, Ag - katalitik aktivliya malikdirlar, Xiisusil
yiiisk dispesli Ag, iizvi irl9mrli oksidla9mosi ii9iin effektiv
katalizatordur.

irl9mlri: Cu, Ag, Au ilqmlrri farqlndiyi iigiin aylrqda 9h

olunacaqdr. Mis hidogenla ir baqa irlgli. isi (+2) oksidlmo
drsi, mis (+l)-don davaInltdlT. Mis hidridi (l) fi mhlulunda litiumatiimohidridil rnis yodidin(I) CuI tasiri ila alrrlar:
Li[AlH4] + 4CuI :4CuH + LiI * Alll

CuH, l00oC

temperaturda asanltqla rql, qclnu-qtrmtzt tozduT,

Havada ksidl9ir. Mis oksigenla qlmtzl curo, qr

Cu20 mis oksidloini ml gatirir.

cuo va

davamslz

u2 : 2cuo + l/2o2

2Cu+O.=2CuO

4CuO : 2Cu"O + , (oksigen mnhitind)

ur(l = 2CuO + 2 + 2
CuO - hidrogenla asan reduki;iya luu-

CuO+Hz:Cu+HrO

Cu2O mis oksidini (I), CuSOo mahluluna qalavi va reduksiyaedici

(qlynkoza, hidozin va hidksllmi) alava etmakla hzlrltrl,
wl yksok dissli malik sarr rlgli cuoH alrnlr tezlikla iri
hisseciklao 9ililrk qrmrzt CurO ml gatiTir.
CurO va CuO su ila ksi girmirlar, tur;ularla asan ksi
girib, miivafiq Cul+ va cu2+ duz|alnr arTala gatiirlor. Ir ammoniyak
mhlulunda s halI lurlr:
CurO

4NH,

: [Cu(NH),](OH)
dlanli nrls ll) h]dToksid
(

QQ

4N

",

=,"\!l$I;}4l[]l]*,

ikinci reaksiyadan qazlaTln oksigendon lmizImsi iisulld

birinda istifad dirlr.
2* duzlan qlilrl g gli gijkiintti Cu(OH), ml gtiir,
CuCl2 + 2NaoH
2l0

NaCl

u(}l)i

Cu(OII)', zai1' sasrltT. azactq amfoteT xass[idir, qlavinin

atrtnda hall Iur.
Cu(OH), + 2NaOH = Na,[Cu(OHl]
\] t hidlotsol(!pral |l2)

u(), qrzdtrdrqda asanlrqla ql.tr:

Cu(OIt)r:CuO+H,O
l q d- lmtli kaTbitl itidlr rl gtiilr. CurCr, CuN,
AgN, (zidl) tlll maddalardir,
Misin CuCt va CuCl, tipli ilml rdtr. Mis lid (I) qatr Klorid
fuusu igtiakl ilO L-uCI, tozl ari misi lr9dl qdlmql allrlar:

CuCl, +Cu

+ 2HCI

=2II[CuCIJ
dixloro

P.al (l) lUOsU

Bu az davamlt kompleksdi, Su ila 9 durula9dlrdrqda hidliz dk

HCI va CuCl amala gotirir.
CuCl lidIrl [CuCIl- dil kr.rrtl (+I), ammoniyak iIa
gsiz ammiakat kompleksi [Cu0,IHr).]Ct ti-mmi mis (I) lid amala
gatinr,
CuSOo +

4Kt:2Cut

+ l] + 2K2SOr

Brrrada ovval CuI, altntr va darhal CuI va [, rgltr.

CuI + 2 NazS:Ol = N[u(S..)z] + NaI

atn

n ,JiIlos(llato kD|rat

duzlarrntn hamrsr mohlu]da davamlt deyildirla. sl, tomiz

K"SO. vo CurO tsirid altnmtg rirngsiz duz l CurSOo suda drhl
distroporsiyaya uraytr:

cut

CurSOo=Cu I CuSC),,
Kompleks amala glim, Cu* davamstz oksidlagma doecosini
stillgdii, Mis xlorid (II) u]t,,, lid tur;usu ila CuO. Cu(OH), vo
CulOH)rCO. - malaxita tasir ctmaklo altnlr. Duzun suda yax;r hll
olmaslna mq, u!,2r() g rongli kistllt tmq mmkii
lur. Susuz duzu isa HCl axtntnda ulr,2Llr kstalhidratrnl qtzdrmaqla

ltrl. Havada susuzla9dtm,aqla h mhsul, asast duzlarla girklmig

olur. Qalavi rnetallaTtn xloridlorila CuCl, kompleks biTlogmalar amala
gtirir: Kr[CuCla] kaliumun tetaxlorokuprat (+2).

211

CuC!,2H2O qeyri-i.izvi polimdir. url z,:iri

molekullardan togkil lu:
ktiki hmiti olan Cu2'

duzlartndan

mis

r(

kupar<lsunu

CuSOo.SHrO giistmk lr. Bu

duzun kistl qurulugunda Cu2'
i dd s molekulu ila miistavi

vo iki SO4?- qruu ilo z-u ht olunub, beginci ,

molekulu iso qongu [Cu(Hrl11o1z'
hissciklai arastnda hid:ogen

2
t

HzO

()2

-;4,

2 N

-,
0

\J,1''\J"1''\,,u1''
\cl
,/ \g1,1 \cll
1

}}"-r7",

--too",
).d

alaqosi vasitasilo krii ,lr:

on

\s/

t)Hr

Mis kuporosu kzodildi]tda rangsiz CuSOo alrtl,

Cu(NOr)r,6HrO g gIi kistlhidrtdr,

Onu

qlzdrrdrqda

sszl9mq, 19lt:
2

Cu(No)r: Cuo

4No2 + 2

Susuz (N)z gtiyiimliil-yall maddadir, onlr

qaqrlrqlr tosii nticasinda alrrlar:
f,

+ N2Oa =

u(N),

),{r

(m) ila misin

r,NO

mahlullanna qalav metallartn ktlrt ila tsi etdikda misin

sasi krtl ltt:
cu2+

CuSOo + 2Narco] +

Hl) :

Cur(OtI!COr+2Na2;;o4

+ 2

bir srr kompleks irlmti mhtLdu, Umumiyyotla IB

q lmtlri gi.i kt olan kompleks bil la;ma amala gtirm
qabitiyyati, t (n-1) d :;aviyyasinin (+l)-dn yiksak ola_n oksidlogma
uu*-i

iririd deffektli olmz,sr va eyni zamanda hanlin orbitallartn lkt

212

ctitlarinin liqandlarla -alaqolaTinin yaTanmastnda igtiakrdr, Mis, gmii9

qlztltn aksar holl [ duzlarr kompIeks il9mldi.
CuCl2 + 4NtI3+

r",n =iH:|Tll1*T*}4}

cuso] +NH]

}t'Q = [Cu(N'lk]r'9l,.T"l"o'"',,..,,

Mis gti (+3) oksidlama darocali ilgmlr da mlmdr. Bu

irl9mlr misal lrq g gli heksofltiorido-kalium-kupatr
K,[CuFl, qalavi rtllrl oks<l- va hidoksokupratlaTrnr (III) KCuOr,
KtCu(OH)o] gstmk lr. tsu irlgmlri, mis hidoksidini Cu(OHb
qalavi mhitda ksidlgdirrk lrl:

2Cu(oH),

+ 2

NaoII

NaCIo

: 2NaCuo,

Nacl

+ 3r

Cu(IIl) tmlri qiivvotI i oksidla9dirlciIadi:

l : 2CuC!

CurO-, +

Cl, + 32

Gmg tlqiin +l oksidlam drsi daha davamlrdrr. Onun oksidloi

AgrO, AgO va AgrO, davatnstz irl9mldrr, Az gox davamlr AgrO
oksididir. u a9ardakr tisulla llrl:

AgNO] + 2 = AgzO

2KNOr + 2

ml galan AgOH davatnstz irl9m oIduundan dorhal qllr.

AgOH suda az hall tu (20" tmrtud l litr suda 0,0l q), mhlulu
iso qalavi reaksiyast gtistrir.
AgOH 9 zaif mhlulId 9l, qvvatli sasdtr buna g da,
Ag duzlarr hidroliz tmilr.
gN, giimii9lr goK istil'ada dil duzudur, u miiiin nitrat
tu9usunda hall olmasrndan lrrI, Ciimiig halogenlaTl AgHal tipli
halogenidlar ml gatiri. Bu duzlarln hall olmasr AgF-+AgI istiqamatinda
azalrr. gF suda hall olur, AgCl - , g - sanmtll, AgI - sr rangli
9kiitldir. AgCI mtik mahlulunda haIl lr.

AgCl

2NH,: [Ag(NtI,)lCl
(l)
di rlD-li

tlolid

Ciimii9n btitiin halogenidlori trim tiosulfatda NarSrO, haIl l.

Ag}Ial

2NarSrO,

Na,[Ag(SrO,),] + NaIIat
21

Gmiiin davamlr ilqrlrd iri do Ag,S-dir. , q rgli

maddadir. Ag1 va Sz- i[tl va bagqa sulfid i]|;mld allntr.

Ag

HrS + 2: AglS + II2

Gi,imgd olan mmltlrt qaralmastna sab d AgrS ml

galmasidi. AgCl, qi-t va iizvi holledicila,da yax;r ha[l lr,
Giimti9 il9lri asanltqJa metallik Btimiia Ago qdr eduksiya
lrl. Gmii-zgS da bu rss zamant llt. Reduksiya edici kimi
iizvi irlgml, iimld qq aldehidi (fomaklehid) gtiiriil:

tAg(NH)lCl

+ 2 + I-|O =

2Ag + IICOONI{'.

NH4C[

NH]

Z dlrii AgCl sulu qrrIrrna alava etdikda ksak dispesliya malik

molekulyar giimig alrnrr:

2AgCl

Zn

Z|, + 2Ag

Gtimiin g2* tipli ilgmti d mlmdur. B,rnlardan, AgF, (tiind

qBhvayi gli) molekulyar giimii;a fll tosir etdikrla lrr. Qr rongli
giimii9 oksidi (II) , giim0;a ozonla giirni,, oksidin (I) AgrO
900 tmhrd, qalavi Liihitda kalium peroksos rlfat K2SrOg il ts:
etdikdo hrr.

Giimiin ir srra kmlkslri da mrlumdu. ,\t(I) [g(N,]- tipli

amminokomplekslari davarlt mddl olduunrlan, gUmniin (+l)
oksidlogma drli il;.li mmik mtLh tid asanlrqla hall
[lr:
A920161 + 4N",, +

,=

2[Ag(NHJr](OH\,,,,

Giimiigiin (+3) oksidlagm drli irlqmlri qvvatli oksidlaqdiricilardir. Bu irl9mlr mirlal olaTaq K[AgFo], , H[Ag(lO)l ,lOHrO,
Narr[Ag(TeO6)r] . 20r giistmk I.
Qrzrl iigiin rktr olan oksidlgma dsi +3 -di,ir. i
ilgmlid mlm l[t q Au,O,, nartnct AuF,, qtrmtzt AuCl,,
qr u,, qr AurSr, qtm tzt-qonur gli (. lrd sud,r hall otan,arI .',,(|'\^,;7"9
'\
cl
dimer motekullardan toEil olunmuE qtztl xlo- ctl \",z(
id l va qrzrl rmiddi lruBr,,:
Qrzllrn digar birlaqmalrinin sintezi iiqiin istifadtl olunan ilkin madda
l -diir. Bu irlgm, 20ff tmturd qrz l ila xlorun birbaga
qaTgrlrqlr tsirid lttr. Qt::tltn (IlI) halogenidlari, rlksid va hid<rksidlari
214

mftr xassali m(d[di. Bela ki, Au(C'H). qlild asanhqla hall

olaraq hidroksoaurat lar ml g<irirlr:
Au(-OH). + NaO

J : Na[Au(OH),,]

Bu birlagma i zamanda trtrgularda da hall [r:

Au(OH).,

4HNcr: [u)l

Qrztlrn 9 i;tifada olunan duzlarlndan iri da s iynavari kristal

mdd olan tetraxlo:oqlztl (Ill) fur9usudur II[AuCln].4HrO. Bu irlgmi
aalda gstri|dii <i:Ti hrl. wl ul suda hell edilir:

Aulr

: lt[u()t.]

H[Au(OH)C l] hidrkstrill (III)

furgusu lttr. Altnmlg

hidkstrilrur t lurusu ila x|orid turrunun qarlhqh tosirindon isa
ttlrrt turgusrt omala glir:

}ICl: H[AuCI.]

r
.2r
qrzrl duz adlanrr.
Bu fur;unun duz,r Na[AuClo]
Susuz AuCl, t xminan l8 5 tmr:lfud kr qazr mii.hitind
ehtiyatla qrzdlrrldrqc AuCl amala gtiir:
H[Au(OH)CI.,]

AuCl.:AuCl +Cl
AuCl davamsrz madda olduundan suyL,n tasirindan 9 tez AuCl., ve
Au rglt. AuCl trium lid ila Na[AuCtr] kompleks birlogmsinl

amalo gtiir,

AuCl, va

[ A.uClo] qalavilala lsir etdikda qr gli Au(OH),

ltl. Onu qurutduqda r9lrq u2 ml gtiri, Qtzrl hidoksidini

Au(OH), ehmallt sul,alda 140- l 50" temperaturda qrzdldrqdaAu2O1 lrr:

2Au(OH),,=Au,Or+3H2O
Au.O1 davamstz mdd olub asanltqla pzLrgalanlr:
2Au2O1

4Au + 3Oz

Au(I) va Au (II ) sianid kmlksli lmdr: [Au(CN)r]-kalium

sianoaurat (I), K[AulClNL] ttsiurt (l.[I):

AuC\

4KCN .. K[Au(CN)o] + 3KCl

Qlzdrrrldrqda kclium ttsirt glrq disianoaurat ml

gotiiI:

215

t(N)]

K[Au(CN),]

(CN),

istifada
Analitik kimyada qrzrlrn tyini 0qiin a9alrcJakr Teaksiyada

dirl:

H[AuClo]

+ 3FS =

{ t Fr(S)

FeCl, + HCl

Cu, Ag, Au birlalmalaTi zhlirlilr, Xiisusila mis irl9ml ksk

tsir malikdir.
toksikoloji
'-

tik mis naqil kimi (50%) i:'"},ul. dili, istilik

iir
a"ybalH"ii".a" ttit, edilir. 9oxltr sayda ritili malumdur: +

i.tbiqi,

a;r;.;

(Cu
2-5' 2 va bagqa metallar uulur, tunc (ru)

Sn

Mis kusu
r-Zl , 1, mis-nikel (melxlor) ritilri va .s,
zriilrl
kimi,
r.,ir qalvanotexnikada, aardlct qa9rq

miibaizdo. tababtda s, larbiq edilir,

vo
Ag - elektromexanika radiotexnikada, cihazqayrrma ssid
lehimlaqdirici
ki-y.-"i qlu istehsalrnda, kompakt giipii9 kli va
(gr)
(fotoqafiyada) foto kalz lklrr emulsiya tabqasinin
istifada edili.
hzllmsld
--sintezda katalizator kimi tatbiq edili, Gm9d eyni
iizvi
Ag
" n.
genig
zumunda ev 9lrtl, bazak mamulatlalntn haztlanmasrnda
istifad edilir.

qrrrr pul - ekvivalentidir va u gr do banklarda go;lu qtztl saxDi9 rtzli,

lanrlir. litktik vo qlzIlrn asas :9iadicilaridiT.
qrzrl igladilir,
zk aqyalannrn haztrlanmaslnda r,hamiyyatli miqdada

216

IrA QRUP ELEMENTLRi

&

,i.
)

Hala rmlzd llwal mlm idi ki, ahorrg d9tt yadrnlmasl -zamanl
k 9Btin ri qahq rt. l_kim.9rlr bu qalrI ..tq ''
adlandrrmrglar. "l '\n suda hll edilmasi naticsind qalovi mahlulu
ahnlrdl. Ela gr da qalavi - tq temtini md galmigdi. XVIII
srd artlq ir 9 :r q]i_trqlr nlolum idi. l808-ci ildo Devi
ld metalIart lrml i onlarl qalavi-topaq metallarr kimi
qrupla9drrmlgdrr. HalJlazrrda lmtl Diivri sistemin II qnrpunu
ta9kil dk, tarkibi la , Mg, , S, , lta daxil edirlar. Bu elementlai elektron qurulu9u ...ns:npo kimidi:

[He]2s' Mg _ [Ne]3s' - []4s' S - [KT]5s' - [Xe]6s'

Ra radioaktiv elr:mentdi. Umumitl mtIl , Mg istisna
olmaqla q|avi topIq metallarl deyirlor. ()alavi mtll nisbotan az
aktivdirlor, i reaksiyaya gim qabiliyyotIari zifdir. Qu iiz
yuxaTtdan gr getd,kca l aktivliyi rtt. asason kovalent alaqali
il9ml, Mg kovrrlent-ion tipli, digarlari isa ion tipli ir[qml amola
_

gatirir. ion radiusu

qadar kigik olarsa alar;anin kovalentliyi ir qd

rttr. ()., ()? suda pis hall .ur, bu da onlarda alaqanin
kovalentliyino dalalt dir. Bela ki, , 1 su ila ksi gimodiyi
halda, digr elementlrr su ila rltsi girir;

,l- 22: ()2

Biitiin qrup meta lrt oksigenla intensiv l,eaksiyaya girrk, tipli

oksid rl gtiirlr, hidrsidlid bagqa digorlori asasi xasso
d9tllr. (), mft xassli olmaslnz baxmayaraq suda yaxgr hll
olur gr dc ona hotta qalvi do dirl. Yax;r hll olan duzlarl
halogenidla, itrtlr, sianidlor. itrid va asetatlaIdrr. Pis htl olan
flridlr (BeFr-daIr baqa), suIfatlar (:, Mg bagqa), ortofosfatla,
kflr va rtl dtr.
Tabiotda II qr; lmtlri bam hall h duzlar hm do ionlar
;aklinda okean, diz, 9r gl mirl su m,lii tki hissosi kimi
rasl liir.
217

BERILLILIM
Normal halda berilliumun har iki valent lktru 2s' voziyyatindadi.
Hayacanlanmtg halda 2s saviyysinda l lktru ii 2 ih

k9i vo uul da berilliumun spesifik xiisusiyyallai md glir.

maksimal lrq 4 kovalent lq mI gtirir, BunlaTdan isi mdil,
digar ikisi isa d_kstr mexanizmi iizr amala galir. illiumu,

lmiium[ dioqanal qlrt dI, bu dioqanal 9lrq litiumla

maqnezium oxgarlrrndan gcIiidtir.
l798-ci ild fsrz alimi Voklen trlid ka9f edilmi9dir. Metal
gaindo l828-ci ildo Vlr tarfindon altnmtgdlr,
Beilliumun agaldakl mirll rdt: Berill Be.Alr(SiuO,r), fenakit

BerSiOo, izrill BeAlrOo. Miiayyan qd miixtaIif metal oksidloinin

bu mill tarkibina daxil olmasl lr xsusi rg parlaqhq i
va l qiymtli va yarrmqrymatli dglr kimi zgrlik iglrid genig

totbiq edili. Masalon, trklbind Cr(llI) olan izril _ aleksandrit,

takibindo 0,34% r, l berill - ya9rl rgli zmriid, tarkibindo F
qarrgrr olan mavi-ya9ll rangli berill is kmri dllr.
Imsr. Berilliumu almaq gti. u lirIlrll bir str kimyavi
amaliyyatlardan sr halogenidla (F, vo t}eCl, ) giilr. Sd
maqnezium va yaxud da kalsiumtemik ijsul ilo l000-1200oC tmrtd,
havasrz 9araitdo eduksiya dilr:

Mg+BeFr:MgFr+Sg
Na2[BF4]+ g = "

,1,

Fr+=+F,

Na + \{gf.

miz berilliumu lr ridi|m irsulu ila ]rrl.

Tobii mmlr kimyavi iisullarla iglanmasi naticasind alda edilan
berillium lrid BeCl2 e]ektroliz dili, ssi iqtisadi baxlmdan alveigli
olmasI iigiin, yBni rim temperaturunu a9ar dirmk va lktik k9iciliyini rtrmq moqsadi il berillium tid i]a trium xlorid qaqrlndan
istifada dilr. Alrnmrg qarrglrn rim tmfuru 350 olur,

Xassolari giimii;ii-a metaldtr. rk va krkdir,

l287oC

tmturd iir, 2507" tmrturd isa qaynaylr, slxhr 1,846 q/sm

elektrod potensialr - 1,847 rrdir.
21

 irl9mlrid -2trksidlogra daracasi gStrir. iii ionla9ma

potensiallnln iik qiymatrna malik olmasr ila 1,= 9,32;12: l8,2l V, z
grl olan IlA qrupLrnun s e]emelrtirindan lqlir. (II) iigiin s
hiidl9m rktrikdir (k_a_4). Havada aliiminium kimi oksid tobaqasi ila
itiili,ir ki, bu da u gii ttidlgdii kimyvi fallrrnr azaldrr.
qlavilarda hall lur, qah HrSOa va HNO_, il passivl9ir.
Birbaga hidrogenlo irlgmir. fi mohlulunda a9altdakr reaksiya iizra

, altntr:

2LiH

Becl,

2licl

, rk lim mdddir (BFI,)", zaif

qrzdrdlqda metala va

hidTogena 9lt.

rk 9ti ri mdddi. - doru kimyavi fallrq artrr.

otaq tmrfuud kompakt gakilda ona su, tuu, qolovilar tsi tmi.
Qrzdrdrqda rillium kkrd azolla BeS, BerN, kimi ilgmlr ml
gtiri.
aliiminium kimi rgu vo q|rill reaksiyaya girrk hidrogeni
9ltl.

2HCt + 4I]rO = [Be(OI{J4]CI2 + 2

Teln akva billiu

(II) xlolid

+ 2NaOH + 2HzO

lelli hidlOt9l l h,ll Lll,

Na:[B(OFI)4] +

metallarla itmtllik il9mlr amola gtirir. illidl dl

,, ( : Ti va Na, , , Nb, ) tipli birlagmolar 9ti i

maddolor olmaqla, l200-16000c tempeatura qadar qlzdrrrldrqda l
oksidla;mirlar. Korroziyaya drlr, berillium biiLriincii kimi malum olan
Cu_Be rintisinin tarkibinda 2,5olb lu. Berillium xalitalai try
qlm sanayesinda va elektTotexnikada geni9 istifada edilir.

Birlaqmalari. Berilliumun irl9mlrii oksaiyati qeyi-iizvi

limrl strastna daxiI olan, klistallik mddlrdir, Kristat qofasinin

nviindan asrlt lmq, bu bila9malarin hamtstnda onun koordinasiya
adadi 4 rdir, Berillium mtr xassli element olduundan, Bez+
ilrr rur9 mahlullarda davamlr akvakompleks [(r).]2+, qalavi
miihitd iso hidroksokompleks [Be(OH)alr- Eaklinda mvcud olur.

Berillium oksidi _ , rongli, 9atin i, mftr xassli

madddir. Buna gr d onu asasi va

daxil lq duz ml gtii:

1ur9u

oksidlari ila aritdikda ksi

219

 + Sig,

: 9"516,

NarO: NarBeO2

Qrzdlqda tgu qalvilarla reaksiyaya giir

+ ]+ = [()1'-

+-=[()]rillium hidoksidi - ()r, suda holI lm, lim

irlgmdi. altnmastrtt, turu va qo[avilorc olan msitii
agardakr tarazlrq tonliyi i[a if;rda etmak |r:

IBt(Otlj1]! '

::

()I

()!

11

]]

[Be(OII)J:-

oHJ

urg miihitda akvakcmplekslardon kristallagma

naticasinda

BeSoo.4ro, Beclr.4ro, Be(NoJr.4Itrt) va s. krist rlhidratla lttr,

2+ iu ytiksk olyarladl rl lrr natict,sinda onun duzlart
asanlrqla hidliz dilr. Hidolizin miixtliyolla gtld gina sabab mahlulun
qatlhBl anionun rl:tikdiI. ilk d akvakompleks[ar
hidkmlkslr 9ilirJ :
r

[Be(OHr).]z* + r = [Be0-0H)(OH2)r]' +

OHl'

Alrnmrg irlgm s l)limlrrk 9 nvali kompleks amala

gtiri:

3[Be(OH)(OH)J-

--+

[BedOH),(OH),,]]'

Bela fz edili ki, allnmrg kompleks tim

3 [(!+

t{,.

Iro,

tl

a9aIdz

kl quru| nralikdir:

El!o\./.oH

_- \tltt
_-
lIro,'\t-t, ];.","

Berilliumun zeif tugulrli omala galirdiyi duzlarrn hidolizi polimer

iltim hidoksidinin Be(OHl ml galmasi ila lili:
BeS
22

2HzO =(), + 1t2S

idksil

lat komplekslri. qlvinin artrqhr olan

miihitdo

9tlr. I qrupun s-elementlarinin berillatlart ancaq suda hall lulr,

Berilliumun kation komplekslon hm da iizvi liqandlarla mlumdu,

u ammiakatlarrnrn [Be(NH.)o]2' tmiki davamlr olmasma mq,

9 tez hidrliz urrlr.

illim sulfid sfIit tipli qurulug

maIik olan kistal maddadir:

Bsit mddli birtla9a qa9llrqlr

tsiid (l350"c) metal ita Il.S -in
eaksiyasrndan allnan, mt xassali BeS

isti suda tam hidroliza ulr.

mft sslri osasi turu sulfidli

ila aidildikda iiznii aydtn giistarir:

NarS+BeS:NarBeS,

k.4, Berillium ulfi din slit

BeS+ SiS2 = BeSiSr

tipli qul

SulfidobellatIar su ila rqltlr.

halogenlarla tteHal, tipli irl9mlr ml gatiir. illim

fltiidi (Fr) silisium dioksida SiO, gr i 9 modifikasiyasl
mlumdu. Kistobalita bonzlrr BeF'' quruIugu gakild veilmi9dir:

F, asanlrqla 9tigavari

hala kegrr. dt

(N)2F termiki rg-

lanmasrndan [tr.

oct

BeCl, - illlum oksidina kmiiii itirakl ila 800

tmtrd

xlorla tsir tmkl ltl:

BeO+Cl2+C=BeCl2+CO
u il9m tipik qeyitizvi polimerdir:

---cl\
-ttaly'

l]c

,-" cl
\,./

\cIy'
"|\_

lrc

''-n.-"'t
\ 1.'' \ct221

Burada illium atomu

!i

hiid vziyytinda rllduundan, limi

quruluq fraqmentlori miixtalif mijstaviIorda tl9irlr. Poljmerda

beriliumun kovalentliyi 4 rrdir. Ritld ikisi rillium iki
qogalagmamr; elektronu il iki xlor tru iki tlrk lktu hs
mi.ibadil mexanizmi 0zr, digor ikisi is, dr_ks:tr mexanizmi iizr
berilliumun iki vakant p-orllitah va iki xlor atom lu iki b<iti,inmami9
lkt ciitii hs t. Bu qurulugda xlor lml kriik kimi
aaliyyot gstarir.

(II) il9mlrii rft ss!i illiuu halogenidlarinda

ziinii daha kaskin giistair:

2F+F2:r[F]
BeF2+SiF4=Be[Sifu]
mftr lmt olan berilliumun kation va it, komplekslr amala
gatirma xassosi, u irl9tlrii intisinda da irziinii gstir. Bela ki
BeCl, itisi BeCl* va BeCl,- ild irt lur:

2BeClr=Becl++BeCl]Be.N, - benlliumu azot Inhitda l 000 tempera rr qd

qr;zdrdrqda

lllr:

Be*Nr:BerN,
Bu Tangsiz kristallik maddadir. 22000

Qrzdrrrldrqda BerN" su ila pa,qalanrr:

Be]N2 + 2 = 3()2

.mtud riir.

2HrN

TuTgu alav etdikd tlrglm silratlanir, I}u irlgm mftr

sslidi. BeSiN, (itlium nitridosilikat)va LiBeN ilitium nitridoberillat)
tipli ilgmli mvcudluiiu uu sti di
Berillium krl hom metanid hm do as,:tilenid tipti kidlr
ml gatiir. Maqnezium vo qalovi_topaq meta lardan farq|i lrq,
beillium silisium va grmium jlo ilsm ml ltimir.
Berillium oksigenli tugulrl suda yaxgr hall c,lzn, kristallik quuluglu
duzlar amala gtiri. Suda hall [m drrzlari ,, l(), i stra
;qldrr. Beilliumun oks;genli fugulrI amola gtirdii duzla adotan
kistalhidrat gaklinda lu, t:illium kristalhidat duzlarr quruluglarlna gr
susuz duzlardan frqlirl. l ki strsuz berill,um sulfatr kompleks
goklinda Be[SOa] Biistoramk l, Qiinki, [S().1z- ;,,nu mhlld pTaktiki
222

lrq 19lmlr. i zamanda beri]]ium sullht mahluldan yalnl:l

kistalhidrat gklindo rrhr BeSO..4Hr(). Bu duz akvakompleks

[(, )o]SO., olub, ttraedrik quruluga malikJi. II qrup eIementlarindan

an yksak kompleks arnala gtirm qabiliyyati Be(Il) maxsusdur, illim
gii ikiqat duzl, miiR liqandlr rilltlr ml gtim qabiliyyoti
gox rktdir:

NS4 + BeSoo =. Nar[Be(SOo)"]

(NH4)rCo] + ); = (NHo)r[Be(Co)r]
Sonuncu reaksiya , Saslnda, suda hall lm ,, I qrupun slmtlii va nmonium k;lrtlrll qah mohlullannda haIl lur.
rillim metallokmyasI. Berilliumun metallokimyasrna tsi edan
fktIr - onun tl lgiitii kiqikliyi, lnaqnezium qli-trq
mtllr nisbatan ]{EM bdyiik olmasrdrr. ]]erillium maqneiiumla hatta
m haltnda beia qtLtqmtr dri sistem]n heg i elementi ilo k
mhlullr ml gti j,Metallalln goxu ila lnetaIIidlar
drr. , indium
vo si.im ila h9 ir qargrlrqlr tasido lmur, Berillium evtektik qgrqlr
ml gatirmir.

Tatbiqi: Bcrillitm yiingiil, rk va kzi q;r

davamll

olduundan kosmik te<ikada genl9 istifado edilir, Neytronlarrn yavagldlcrsl

vo oks etdiricisi kimi alom ssid istifaca ediIir,9 - hissaciklal

mdtm edildikca ntiva eaksiyast gdi. olava t allnlr:
9 } 2: l26C + ]0n
l]ium itilr geniq ttbiq shsi rrilikdirlar.
l] ium il9mt,lri zhr]i maddalardir.

ri

223

QNZIU

l808-ci ilda Devi ilk df lq elektrliz iisl ila rTaqnezium lmtgdlr.

Maqnezium II qnrpunun ikinci tipik elementidir, Maqneziumin valent
lktrl 3s saviyyasinda rlgir, hayacanlanma zamant lkt 3saviyyesino kegir. hlgmmtg ha]da elektron konfiqurasiyast
l s22s22s230 d0 kimidir.
Y qabrrnda yayllmastna gr maqnezium 8-ci yeri futr. Tamiz sulrun
i liinda maqneziumun miqdarl 27q-drr. igmali sulada u olmast suya
codluq ri. Maqneziumun ilzvr liqandlala alnala gatirdiyi kmlksl,
canlr rqizmli (lrfili tki hissasi) ht faaliyyati gii byiik
ahamiyyot kosb edir.
Maqneziumun a;ardakl mirllt muddur: pinel MgSOo, i9it
glr.r, maqnezioxromit gr, mqzifit gF2, dolomit
CaCOr.MgCO.,, maqnezit MgCO., karnalit l.glr,2, kizerit
MgSon.Hro, lisomit MgSoo.7Hro, silikatlaTl - oliv MgrSioo, sepnolit
(doniz kiipyii) Mgo(SioO,)(OH),.6HrO, sti Mgu(SioO,,)(OH)u,HrO,
talk MgrSi.,o,,(oH)r, enstaiit Mg,Si,oo,
82* ionunun toyini asasi miihitda titan strast ktii (qlmrzl gkiintii),
va 8-hidrooksixinolinla rtlr- Bu zaman mmk miihitinda ya9rmtrls gkiintii ml galir,
Maqnezium bitki va canlrlar 9ii miihiim hoyat imtidi. isl
giindalik m kimi 0,2-0.5 q Mg talab olunur.
Fiziki xassalari. Maqnezium Mg, basit madda kimi giimtiLg-a rgli,
plastik metaldrr, havada oksidla;aak ciz parlaqlrrnl itii (t.,= 650, tq,y:
l l03"C, :1,74 q/sm).
Alrnmast, Maqneziumu MgCl, (KCl igtiakr iIo) arlntisini 7400
tmrtd polad katod vo kmiir anod tizrid elektoliz etmakl alrrlar:

g2t+2-:g0
Beliikla katodda maqnezium, anodda isa lr rtlt, Allnmrg lr,
maqnezium lidi sintezina sf luu. Maqneziumu eyni zamanda
mtlltmik va krtmik iislll da almaq lr. Mctallotemrik tisulun
tatbiqi zamanr, vakuum alttnda kdzardilmig dolomitr CaO.MgO
224

ferrosilisium alti ,silisim

dirlr:

2(Mgo.Cao)

rtrmik

Si : zSi

iisu

l ila

il l200 - l300oC
.,1

temperahTda reduksiya

2g

mqzim ]mq 9

tmrturd elektrik sobalartnda kmi,iriin il;tirakr

hr:

ilo

MgO 2l00"C

eduksiya posesi

Mgo+c:Mg+t;11
ri:z 99,999o/o-1i

Mg almaq iigiin

tmturd disljlla rlirl.

te;<niki maqneziumu 2l00oC

Kimyavi xassalari. Maqne::ium 8 l 522S22p63s23PO3d0 elektron

kfiqusist malikdir. XaTicdan avvalki,:lekton soviyyasindaki frq

va alava lrq va,ent d-saviyyasinin m5vcudluu maqnezium ila

bcrilliumun sslir dki mxtlifliyi mtia)yan edir. Magneziumda d-

saviyysi olduundan ()nun iig sp]du hibrid h; Ir rktrikdi, bu sobabdan

do i lipli , Mg trirla9malarilrin qurulu;u miixtalifdir. Maqnezium va
benllium ozlarinin atoln ya ion dislt g<t asaslt suratda fqlirlr.
Maqnezium eyni zamarLda dijvT |izra qongusu olan aliiminiumdan atom
l9lri valent lI,:tr]t saylna gd fqlir. Mahz u gr
d maqnc:ziumun benllium altitniniuma ist kovalent laqa amala
gtim qabiliyyati dal zaifdir. C)nun tig ion BIaqsi yaTatmaq xarakterdiT
ve bu baxtmdan maqnczium II qIup eJementllrrina daha grdrr. g aktiv
metaldIr, hlglrl anlrqla reaksiyaya giriT, Qrzdrdrqda havada q

oksid vo nitrid qlll ml gtiri, lllglr iktgIl

oksidlo9ir. MetalIarla vtektik itil mI ,tirir, Miihtim itilrid

olan, "elekton" adr ila malum xalitasinin tarkibi 3-10% |,0,2-/ Z,8797% Mg itdir. Bu xalitnin slxltrnrn ( .= 1,8 q/sm) az olmasl u
rkt textrikaslnda tr qaytrmada genig tatbiq sahasinin olmaslnt
ml9dimigdir. N{tlI gaginlik sLrastnda hidgd wl
l9i ona gr da hidrogeni ziid sr gl metallan
irlgmlid gtxa t,, yiiksak temperaturda su ilo zif ksi gii
9atin hall l Mg()J{), amala gtiir,

Mg

+ r),,,, =

MgiOH),

F,

JJrPOo-dan bagqa drgar tuuld .yaxgt holl lur, qlill

ksr girmir.
'\'r maqneziumr su, kr qazt va qumla sdiirmk olmaz, gIi ,
ll akliv reaksiyay l girir,
225

2Mg+iQr=2MBo+Si
g++ Si : Ca2SiOq +g
Havada qzdrrdtqda rq MgO va Mg,N, ornala gtiri.

Birlaqmalri. Maqnezium hidid MgHr, metal il ytiksak tazyiqli

hidrogenin Pt katalizatoru iizorind qzdtlmaqla ir9 qa9rlrqlr tosiri
nticasinda alln]r. Onu eyni zamanda efir m9lulundu ,rruqr,"rium alkitIrina
Hcl - tesiindon d almaq lr, Maqneziutn hidrid (MgH)" tipli lim
k mdddi, qdrdrqda lmtli 9ltr:
MgH,

Mg + ,

MgO toz gkilli mdddi (t..:2800"c). Kistallokimyvi qurulugu

-dan frqli olaraq qlilrd hll lmur, bu da

Nacl tiplidi.

osasi xassoli olmaslnl siibut edir. Havada saxladIqda tdi Mg(OH),

MgCO, gevrilir. MgCO, 800-900" temperatrda kzartdikd MgO m[
gli:

MgCO.:MgO+CO,
Onu hm do maqnezium xloridi q su u il pargalamaqla da

almaq lr:

MgCl2 + H2O(q): Mgo + 2HCl

Mgo kimyvi foal mdd kimi su il

qaztnl du:

, ,g

e:rksiyaya daxil lu kr

Mg(HCo).

ss oda davamh mtill hztlmsmd istifado edilan MgO,

maqnezial Sementin asastdtr. Onun MgCl, ilo birlikda torkibi Mg(OH)Cl
kimidir. Tibbda trll9drr maddo kimi istifad edilir (md tu9uluu
rt zaman).

MgSOo qr suda [Mg(OHr)o]So1.IIro, soyuq suda is MgSOo.

7r kimi kistll9r.
Maqnezium hidroksid rgli, suda pis hll olan, orta qiivvott asasdtr:
M8SOq

2NaOH : Mg(OH),

NzS

Qlild hll lmur. Qlzdlrrldlqda rqlt:

lr{g(O)r:MgO+H2O
226

Maqnezim
_
rillim

hidoksid yainlz osasJ ssl gdstrir

va bununla

da

hidroksiddn fqlir. Ammonium duzlarr onun qkmsi m

olur onu holl edib mhlul qtrr:

g(),

2NHlCl

--+

MgCl,

+ 2NH:] +

2?

zlIr saa ycinolmasi Mg(oH), daha giiclii asas olmastndan ili

g[i. Kimyavi vasfi analizcla Mg(OIl),
9tjktintiisiintin allnmasl 9ii bu
kSid istiada dilr. Verilmig ksid aydtn giirii ki NH.Cl
in iqtirakr ila Mg suyu iddat|a pargala).lr. Bu da mmim lidi
maqneziumun iizarindaki Mg(OH), rniihafiza
dsii 9lmsr ila izah
edili.

MgCO, tabiotda maqnezit mirll kimi taprlrr, qrzdlrda MgO i.

MgCl, sulu mahluldan MgClr.6H,O kimi gikii, , hiqroskopik
mdddi. Maqnezium dixloridi MgC! almaq 9 susuz MgCO, k<izdili
va lr MgO k<imr igtiakr il ll9dIrrlrr:
MgCO, : MgO + ,

MgO+C=MgiCO
M8+CIz=MgCb

MgO+c +Cl:=MgCb +
kiikdl MgS mI gtirir. Bu birlagmoni maqnezium
. _qzium
sulfatln kcimrirlo reduksiyasrndan da almaq lr:

MgSOo+C=MgS+C1;

.1-

Col

Maqnezium sulfidi tam hidoiiza urr:

MgS+HrO+Mg(OH):+H:S
BeS-+CaS istiqamatind hidroliz zaiflayi,
Maqnezium nitid M8rN2 9ti ril, kistalik mdddi suda hidroliz

di:

MgrN,

r =3Mg(OH)2

2NH]

Maqnezium kl cndotermik kridl MgCr, MgrC, amolo gtiir.

Bu ilgmlr su ila qar;tlrqlr Lsir zamant kaobidrogenlar Bmola gtii.

Beitliumdan farqli lq silisiumla silisid. germanium ilo iso grmid

amala gtiri.
Maqnezium duzlan (zaif lur;ularrn duzlart miistosna olmaqla) rss eti
ila suda yaKgr hatl lur[, Slu m;hluld Mg::l ion'"" heksaakvakomplekslor goklindo mdvcuc oturlar I Mg(Or)olz . lr i srra kristalhidTatlarrn tarkjbina daxi[ lurl: MgCl,,6Ilr(), Mg(No,)2,6H2o,
Mg(ClOn)r,6HrO, MgSiF'u,6HrO, KCl,MgClr,6Hrt) va s, Karna[litin
qurlugunu KIMg(OHJJCI. lcimi yazmac1 daha diizg,in ldr, Bu maqnczium iu r molekulu ila koodinasiya lmst il elaqadadrT,
Susuz Mg(II) duzlarr hiqroskrrpik rddldir, Xiisusl ilo qakisinin 607 -i
qadar su udmaa qabil l lVtg(ClO), (anhidron), qa;:lann quudulmasrnda
geni9 tetbiq edilir,
Maqnezium krt l6(rC -dan agai]t tmrhrrlrd MgCO,,SH,O

kimi, 1rrrr tmfurld iso 3 va l ml su ila klistalhidratlr amala

gtiiI. g asanltqla hidrotiz dk asasi kt cluzlarrnt
4MgCOr.Mg(OH)r,5HrO. Maqnezium hidrkt Mg(HCO1), yalnrz
mah[ulda yagaytr.

Maqnezium biiyiik miqdalda maqnezirtm iizvi ilr,9mlr amola gtiri,

Bu ilgmld metal atolnu ila tizvi radikal srd kovalent alaqa

rml lr. Adatan on[aTt metal

il

{izvi rddli halogenli

ttimlii qarlrqh tsirid lrl:

rrr+g=r5gllr
25 + 2Mg: (5),Mg

+ gr2

Qri reaktivi Kmi malum olan maqneziutn i-izvi irlgmlii

fird mhlllrr iizvi sintezda genrg talbiq edilir, ]}ela rssl misal
olaraq agardakr reaksiyalarr 1strmk I:

2rrgr + Oz = 2Cz}{sOMgBr
rrgr + r = Crl{rOH + g()
PCl, + r*6l: P(]6Hj)l + 3MgC!

Diaqonal analogiyantn naticSi kimi maqne;:ium kimyasr litium

Kmyasrna go* o*guy,.. Litium kimi maqnezium igirn da ksid amalo
gtib rktr deyil. Ma,;nezium hidrat amala gtimsi va analitik

rkilrd znii msl ila da litiuma 9 banz,rrdir,

Maqnezium i zamand r sinkla da qox ;ssl gstri_ Bu isa
onlarln atom ion rdislr ntn 9 yaxln olmast ila lqdrdrr,
22

Maqneziumun metallokimyasl. ridilmi9 k halda maqnezium

hidrogeni yax9r hall edir. qru metallarr ila mohdud rk mhlullr amolo
gtiir. Kegid metallar ila metallid ml gatirmir, Lakin, qalavi, qalavitq, i metallar va Zn mqruu lmtlri ila mtlIidl rdrr.
Maqneztum molibden, lfm, u dmirl h9 bir qa9rlrqlr tsird

lmur. , zii melallokimyasr ilo qlavi-torpaq mLll 9 oxaylr.

Tatbiqi: Maqnezium biT slTa metallann (Al, r, NTE va s.) altnmastnda,
tr va raket texnikasl iign vacib l yilngiil ritilri (Al - Mg, Z Mg, Zr - Al - Mg, Mg - s.) istehsallnda, iizvi sintezdo va i slr bagqa
shlrd gi9 tatbiq edilir,
MgO oda va qalaviya davamlr, MgO ila MgCl qarrqrr balayrcr materillr (maqnezial sement) haztlanmastnda genig istifad edilir. ud
barkima prosesi naticsinda t{O-Mg-O(Mg-O)"-Mg-Cl qurulu9 meydana

gli. Maqnezial semcnt kzordilmig MgO ila MgCl-in 30%-li mhllu

qargdrrmaqla lrrl, di qartgtq polinrer zir ml gtirrk, tr
va ssl qrgr davamh olan rk ktitlaya gl,rilir:

Mgo

MgCl, + I{:o

: 2MgoHCl

Maigtda, maqneziumun asbest - 3Mg0.2SiOr.2HrO, talk

MgO.4SiOr.tlO kimi malLrm olan ilqmli geniE istifada edilir.

229

KALSiUM YRIIIQRUU ELEMENTI ,,-

-
kalsium mqru kalsium , stsium sr, llarium radium
Ra elementlari daxildir.
Bu elementlarin valent elelltron konfiqrtTasiyast nsz lpo kimidi. |
m
qrup lmtlii atom diusl b<iyiik, iontagma rotensialrntn qiymati
isB kigikdir. lsim va lqllr nisbi ektromonfiliklari va
standart elektd potensiallantn qimtli taxminarL idi. t buna gir
do kalsiumdan rim getdikl:a kimyavi aktivlk olducca az artml l. Oz
sslri gd qli-tq mtll rlalavi mtll 9 ;tr[r.

Meut ionlan s2pb lktr konfiqurasiyasrna va

5t yrik t9I malik

lduqld, kalsium yarrmqrupu lmtlii kopleks ml gtim
qabiliyyati zaifdir,
Tobtatda yayllmsl. Yer qabrlnda yaytlmas:na 1r kalsium beginci
i tutur. - 6, S - 4, - 7 stabil izotop kilinda taptltr. Ird
gox yayrlanlan loCa (96,97%). S (82,56'%), I]8IJa (71,66%) izotoplartdtr.
Kalsiumun qabrnda osas minerallaTt , kirlsit, MgCO..CaCO,
dolomit, CaSO4 anhidrid, CaSOo.2HrO gibs, F, fiil{)it, 5(4(F, Cl,

) apatitdir. Barium stronsiumun minerallart Sr()] stonsianit, Bacor

iiit, SrS selestin, S,Jq itdir (rr pa,t), Radium isa u
fi lizloTindo st glii.
Basit mddl 9oklindB II qr elementIaT. gmO9ti-a rangli
mtllrdr. Havada saxlantldrqda qli..tq metlllar havantn tki
hisslori ila rksi girr < salmttl tabqa ila rtiilillr, -sr-+
straslnda mtll barkliyi a:alrr. kalsiulT va ;tnaloqlarmtn i str
xassalari l1 saylr codvaldo verilmigdir.
Metallik , Sr, aktiv rleyri metallarla adi qitd reaksiyaya gii
mvafiq irl9mli ml g,tlrir,
+{|,

=MeHal,

()

+S+MeS

()2:2

-rS-+ slrastnda aktivlik rtrr. Nisbatn palsiv qri-mtlll

(hidrogen, azot, kr, silisiuln, r s.) kalsium yaltmqrupu lmtlri

qrzdrrrldrqda eaksiyaya da>:il lulr. Qalvi-Klraq metallar digr

mtlll intermetallik irlglir daxil d iti r ml gtiril,
Grgilik strastnda klsim va u lql hidlogendan 9 avval
230

dvl

II qr elementlarinin brrzi sslri

Mg Sr

Yr qatnda
miqdan (% kiitla 0
valcnt elektron quruluit
Atom radiusu, m
ion radiusu, m
il9m potcnsialr,

1|:-+'

12:--'

,8.10.

1,9

3,4.10.? 6,5.10,

[He]2s: [Ne]3;r [Ar]4s] [KI]ss'[xe]65]

0,1l 0,160
0,04 o,o,14
9,2

7,645

"|97
0,104
6,13 3

0,2l5

0,22l

0,120

0,18

5,695

5,212

l0,00

l8,2l

l5,03

l 1,87

2,7,5

22,69

NEM

l8,0

l1,0
|6"l

l5,2l

1,5

|,2

1,0

t,0

0,9

Orima tempratuTu, '

|28

650

84,7

7,70

Qm tmtru,q]

29,70

Srxlrq, q/sm'

l,85

F(E,i..}D/E,v

|,74

l,54

2,6

-2,

-2,866

_2,888

I|+12

1,847

l04

14,10

7l8

|,l5

l687
,,76

-2,9

l9diklid ol sidla9dirici olmayan duru ti9ulardan adi araitdo

hidogeni srxtgdlnb 9trl, Su il soyTqdz reaksiyaya girrk hall l
hidroksidla amala gtltiilr.
kaIsium va str! iumu onlanTr lidlri i ritili elektrolizindan
alrrlar.yiiksak tamizlik dsi malik olan rium lmtmik iisutla

ium clksidindan

3BaO+2Al

alr l,

3 f 2Al2or

Maqneziumdan,Ja yarrmqrup lml-

li kegdikda atrq lqli msld

f-ith z Iuu gt storir, bela ki, kalsiumu.r

va Fr-{ krdisi adadi ve

rrdi.

iumd isa art q koodinasiya ddli

, - 6, BaCl, - 9, , - l l

Ba(IrlOr), - 6,

rrdir. Kalsium mqruu lmtlii;r

F
21

i irl9mli (ikili) yilksak lemperaturlarda riilr. Suda MeClr,

r, va MeI, yaxgr, ()r, MeS zaif hall olurlaT. (Il)-(ll) istiqamtinda lrlgm qabiliyyti azaldrlrndan eyni tipli irlqmli
davamhlrt tI. Duzlar asasan hidliz urlr, HidToliza uradrqda isa
asasl miihit il.
Duzlarr kristallohidrat ml gtirm meyillidirlr, da l
hiqroskopikiiyindan irali gIi. Iidlri susuz gkilda ammoniyakla
ammiakatlar amalo gtiir.
MHal2 +8 HrN

: MHa\.8H.,N

Ca-JBa istiqamotinda ammiakatlartn davarnltllgr azallr.

Qatavi-torpaq metallan hidrogen miihitinda q hidridlar ml

gtirirl:

,6, +

r,,:

CaHn,

-l77 kC

^":
- sIrastnda hididlarin davamltltlartlr. QolBvi-torpaq

hididlrii ion kristal qfsi 2| kationlartndan tgkil olunduundan

lr giin qfs enerjisi iddli nisbatan goKdur va buna giir da
lr tmiki htd daha davamltdtrla, Bununla rr ,
hidridlarinin reaksiyaya girm foaIlrr ytiksk olduu ti9iin, lr
rrdlmlg halda havada <izbaqtna !ltr suyun tsirid drhl
9ltrlr:

CaH2+o2:ca(ogl
,

21119: (II), + 2,

r vo aliiminium hidridli ilo qolavi-torpaq metallanntn hidridlori

t va lOmitl adlanan kompleks hidridlr amala gtiilr:

+ BrHu

: Ca[BHl,

Bu irlgml qiivvatli eduksiyaedrcila kimi mxta]if sitzld

istifad dilirlr,
()r-+(), istiqamatinda asasi xassalar giiclani. ()2 it
suyu kr qaztntn laboatoriyada tayin etmak iigiin istifaca edili.

Kalsiumun tabii billamalari baIayrcl matcriaI _ glbs, alibastr, ahang

mhlul kimi istifad dili, hg suyunun mtioyyan miiddatdan sr
aarmast a9ardakr ksi sslt

(), + , : , + r
22

Qurnla qatrrgrqlar l.<izadildikda silikatlar alrnr. Mg, ilr suda

olmasl suya codluq ri (miivaqqti va daili). Miivaqqati dl hidroktlr, daimi Jluu isa sulfat va lrillr mI gtiir.
Cod)uq suda olan duzl ekvivalent r;ayt il mtillgdirilir: 4
mq.ekv/l olan Su lq,4-8 mcl.ekv/l-orta codluqlu, 80l2mq.ekv/l cod su
l2-dan u daha c(ld Su, dl mrivaqqati coiluu suyu qaynatmaqla d
qldlrl.

Ca(IlCO,,),

= (] + 2 + 2

Daimi codluu d g<itiimk iigiin suya

fosfat ionu daxil dilr.
CaSO.

Nar69-,

: .,

-, kaonat va yaxud

NarSoa

Ca(IlCO,) + Ca(t)H), = + NazSOl

gS4 + ( r, = Mg(oH), + CazSOq
3MgSOo + 2Na,PO,

Mg.(POo), + 3NarIiOo

Hal-hazlrda daimi codluu d qaldrnaq tigi,in kationitldon genig

istifada dirlr:

NarR + 56

CaR

NarSoo

kalsium mqlu lmtlri z aralalrnda fasiIasiz k mhlu[I,

s-, Sp-metallarl, sink za u analoqlan ila m,tllidl ml gtirirlr.
Tatbiqi. Metallik kalsium asasan Nl,ur va ir srra ke9id
lmtlji kalsiumtemik iisul iI alrnmasrnda, metalik shonsium va

rium is elektroval uum cihazlannda nacib ,laz lar miistasna olmaqla dig
qazlann uducusu - q(]tt9rl kimi tatbiq dili. Kalsiumun bilagmolorindon
, - asetilen, -.lrlu ahang istehsalrnda, (), - tikinti iglid

:, - tikinti mtilr, ()aSoo.2ro -tikinti gipsi va s.

kimi genig istifada ,llrru, rim titanat J3aTiO-, - dielektrik , pyezo-,
balayrcr material,

seqnetoelektik istehsaltntn asas kmtidi.

 QRUP ELEMENTLRi

II qrup elementlari I Zn, Cd, lIg tam lkt lqlrdrr. Dolmug

(n-l)dl0 elektron tti malik l bu lmtli elektron quruluglan
a9ardakr kimidi:

Zn [Ar]3dlo4sz Cd IKT]4dtO5su 1{g [Xe]4fll5dtO6su

Stabilla9mig (- I )dto e|ektron konfiquasiyasr II rrmqr

elementlarini digar d-elementlarindon fqldiir va onlart sslri
gr daha 9 ss mqru lmtlri zdi. A9alda
codvlds bu lmtli bazi xassolari gostailmiEdir.

l2

saylr

dvl 12

II qru lmtlrii bozi xassalori

Z

Cd

Hg

Yr qarda
miqdan (% kiitla payt)
Atom radiusu, m
i radiusu. m

7.10-6

8.3.101

1,3.10-5

19
0,08

0,l56

0,l60

0,099

0,112

.II:-' + -

9,04

8,994

l0,438

12:-+2' + -

|7

l6,908

l8,756

ionla9ma potensialr,

NEM

rim tmtuu,

0,

Qm tmturu
Srxlrq, q/sm
E(E2*(",.h)/E,v

,964

1.5

1;7

4l9,,7

321.3

1,8
_38,7

906,4
,7,l4

166,7

56,8

8,65

l3,55(m)

-0,763

-0,403

+0,854

Cdvaldan g,iirndiiyii kimi, lIB ll Jmtlrii i,igiincii ionlagma

potensiallannrn qiymotlai 9 yiiksokdl. bu da dI0 lkt tbaqosini
stabilliyini rktiz edir Zn, Cd, I-Ig atomlalnln z birla;malarinda +2
oksidlegmo dsi gstarmasinin izirhtnt ir. Qeyd etmak lazrmdtr fti,

sink rlmqu lmtlii (n-l)d'0 lktlrr digr elementlIda

oldu[u kimi donor-akseptor aIaqsinin yaranmastnda i9tirak edo ilirlr vo
24

-gzr strastnda ion rdislrl bciyiidkc, lt donorkst olaqasi tmq qabiliyyti artlr. Bu lmtl kompleks
irlgmIr ml gotirirlar, Civanin xassalaindaki fq lantanoid
aktinoid srxla;masrnln ikiqat tsii (d- va ktksi) sz lktr
tobqosinin davamlrlrl ila lqddr ( sl lktrlrr ikiqat d_ fZ2+Jd2l

elektron tqlrii alttna rriitirz edir). Sink va kadmiumdan fargli lrq,

civa

g22+ klaster radikaIlarl tlmala gtir. u radikallada civo tml iriri ila kovalent alaqa vasitasi ila ilgmi; l (Hg-Hg). Fml lq bu
iI9mlr civa (I)-in tiimlri qabul edili,
Yr qablrnda Zn, Cd, ttg-nin kiitla payr miqdar uyun olaraq - 0,0l;

l,.l0-5; 8,3.10-6

9zo-dir.

Yayllmrg minerallart ZnS - sink sulfid, HgS

ki, CdS - qrinokit, Z. - qalmeydir, i srst halda da rast golir.

Sinkin - 6, kadmiumun - 8, civanin iso -7 sabit izotopu rdtr.

lrm iisullarl. Sink vo kadmium kimyavi eduksiya

idroelektrometallugiya iisullarr ila alrnrT,

Pirometallurgiya iisulu ila bu mtIll alrnmast iki mrhld ltr:
pirometallurgiya
I.

ZnS + oz

=.

va

Zno

+ So;:

II.ZnO+C=Zn+CO
HgO davarnstz il9m olduundan ( 4000-d url tmrturd

rglr) va ii allnmirst I mrhld gil:

IIgS l- ,

Hg +

S(),

GOr9s

58,5 k/mol

Sinkin hidroelektrometallurgiya fsu]u ila altnmast aagldrkl kimidi:

l1Q

+ I{rSOa = ZnSO1 + 2

ZnSo.

ele[lruliz

. == ,

Zn + 2 | II2SO4

dmimu almrrq iig u sultirtlartnl sinklo reduksiya dil:

CdSO4+Zn=ZnSO.r+Cd
Tmiz Cd almaq iign kadmium sulfatln duru mahlulunu elektoliz
djl,

FiziH Kmyavi sslri. Z, Cd, lIg giimii9ii- rangli metallardtr.

Riitubtli havada oksid taboqosi ilo rti,ilk z parlaqlrqlannr itirirlar.
Kimyavi aktivliyina gr sink u [qlr qlavi_torpaq mtlld
gi qalrlar, {itii d-elementlarrnda olduu kimi Zn--+Cd-+Hg slraslnda
atom kiitlasi rtdlq lmtli aktivliyi azahr, bela ki, Z vo Cd

mtll gorginlik srrasrnda hidTogendan avval,

civa s hidogendan

lqi.

Sink, kimyovi chatdan ,; aktiv metal olub, tllrgularla adi 9raitdo

asanhqla, qolvilarlo isa qrzdlrrldrqda reak-siyaya da:Ki lr:
Zn(OHr4] '1 -,
Z + 2| + 22 = [Z()] Cl + ,
Z + 2- + 2r = [Zn(oH)4] ,- + I{,
Zn + 2NaOH + 2" : Na2 [Zn(OH1-1 + ,

Zn

+ 2* + 22 = [

kadmium qlild denak lr ki. hall olmuI, tu;lrl is sik

ist zaif reaksiyaya girir. i yalnrz qvvatli ol:sidlagdirici fur9ulaTla
reaksiyaya daxil lur. Qatt nitlt tu9usu iI civo I,tgr|lr )2 ml gotirir:
Hg

4HNOuo, = Hg(NO)2 + 2NO, + 2,

Civaya du nitat turusu ila tasir etdikda Hg([)-in tdramasi ml

gli:

g + SNor(o, = gdI\I), + 2No

42

Sink va kadmium daha aktiv metal Olduqlarln(lar turglI agardakr

kimi ksi daxil lurlr:
Z (Cd) + HrSOo,o,: ZnSo4 + 2

Zn (Cd, g) + zs{q) = ZnSO4 + SO2 + 2

Z HNO1.1 : Zn(NO.), + NO + tlO

Zn(NoJz

N2o + 2
Zn + lOHNOr,o ,1 = Zn(bIO.), + NH4NO] + 3:
Zn + HNo,(d)

II qr lmtlri qrzCrrlldrqda aktiv qi-rrtl[ ila reaksiyaya

daxil lrldr. Z va Cd liil soyuqda irl9rk fliioridlar, digoT
hlglr, kkiid, azot, fsr, oksigen, ir ill;mlr[ qrzdrnldrqda
isa uyun maddalari ml gtiiIr, Civa ki,ikiird yodla adi 9oaitdo
reaksiyaya gii:

g+5:*3

Hg+Iz:HgIz

qr lmtlii xarakteristik

irlq alari. Sink ('Il) iigiin

rktr koordinasiya adodi 4 - sp', kadmium (II) n9iin isa xarakteT

koordinasiya odadi t, !|pjd2 h|br,d vaziyytina uylun glir, Hg (II)

birlaqmalari iigtin hm xotii (k. . 2- sp), ham ttdik (k. . 4- sp]) ham
da otaedik (k. . 6- spldr) qurulugla i darocada rktrdi.
2* iuu

o-alaqa

orbitallarr

l lll

rd

IrllI

il9mlr
K,[Zn(OH)o], [Zn(OHz)JSO.{,
[ZnH.l]Cl, [Z(N)z],
ZnO, ZnS, CdS, HgS, ZnCl

ll

ICd(NH1)6]Nor)r, Cdo,
[Cd(NH])rClr], drr, CdCl,

llr

I{gNH.Cl, HgO, Hg(CN),

Ka|sium mqruu elementlarindan frqli lq, sink rlmqru

lmtlrii stra iimi,tsi tdlq ll i tipli i ilgmlrii
davamlrlrr zlrr. l]u oztinr.i xiisusi ila kadmiumdan i kegdikdo daha
aydrn giistarir. Bela ki Zn(lI) va C]d(II) hidoksidlori davamlt maddalor
olduu halda, Hg(OH), irlgmsi altndrr anda pagalandrlr iign malum
deyil:

2 _- g + 2KNo] + .
Zno Cdo irgl tmrturu u olaraq 19500 l8l3"
olduu halda, HgO-nrn r9[m tmrhrr 4000-di, Civonin
ktt md,ud deyil. Ontln nitid Hg,N, vo kabidi HgC, az davamlt
Hg(NOJ,

maddslar o[ub, partlayrqJa 9lrI. Cd va llg-nin ir sr. birlogmalori

Tangli mddldr: CdO -qahvayi, CdS - s, gl2 - qrrmrzr. Iki lltik

modifikasiya 9aklind movcud olan HgS - q } qrrmrzr glidir. HgO,

diss hallndan asttt lq qtrmtzl va srl rgd lur.
Sink va onun analoqlartntn ha|ogenidlan ( ZnFr, grr, HgI2 miistosna
olmaqla), nitratlan, sulfatlan va s, suda yax9l holl II. (II) ilgmlri
suda holl otduqda, i zamarda ()2 tipli ilgmli turgularla

, [E(OHz)o]
'*
i zamanda [E(NH])4]'' va [)6]2t

ksi girdikda davamh akvakompleksl [E(OIlr)4]

amola gtiilr. (iI) r,igiin

amminokation kmlkslrri da rktdi. Bu mddl duz mhlull ila

ammoniyirkrn q9rllql r tsi rindan asanllqla alrntr:
ZnSO4

NHr

[Zn(NH.)u ]SOn
27

(), il9mlri mtikt igtirakr ila sr lrqla hall Iulr va bu

iso ammiakatlann amBla goltnasi ila izah edilir:

d()2)

N1

[cd(NH])6](oH)r(",)

Hg(II)-nin ammiakatlarl [Hg(NH.)J(NO])', ammonium duzlartntn

itiakl ilo NH, atrqlrr gaTaitinda ml golir. Qzh NHaCI mahlulunda
HgCl, ila NH. qargrlrqlr tasiri naticasinda Hg(I. H,)rCl, 9tikO. Duru
mhlullarda isa suda hall lt amid tdrmsi allr lr:
HgCl2(",) + 2Nr":

Hglt{HrC\"

NHaC\*l

Sink rmqruu lttli miixtali ilr sinkat. kadmat

vo

hidrgitlr ml gtiir.
Zn(OH), mft xaaktedi madda lrq, qalavi turgularda asanltqla

holl olur:

Zn(OH), + 2 : K,[2in(OH)n]
Zn(oH), + 2HCl + Hzo,=[Zn(or)4]CI,

Zn(OHl-nin mftr xassalarini if,l d tulrq tanliyi agardir

kimidi:
[z(l tr.]l

l)tl

oll -

+;: z()!
,i
==
olli

lzn(oI]).]l-

Kadmium hidrooksidinin fu xassolari Zn(OEl), nisboton daha zoifdir.

Lakin Cd(OH), uzun miidrlat qah qalovi mhlull il qaynadrldrqda

hidroksokadmatlar K.[Cd(OI{L], Bar[Cd(OH)u] ml gIir. Bu ilgmlr
lz qiivvatli asasi mi,ihittl mdvcud rrlur, ks hirlda l suyun tosii

alttnda r9ltrlr. Qisntan da ols:l davamlr hidroksohidrargiratlar

rlmr.

II qrup elementlari ,- akseptor xassali liqandlrla davamlr kompleks

birlagmala ml gtiir:
E(No]), + 2KcN: E(cN), +2KNol
E(cN), + 2KcN = K,[E(N),]

tsi imklr
bu
komplekslain
davamhlrr
rtr.
Hg(II)
halogenlarla d
ldiid,
Zn2+JCd2+JHg2. sIraslnda -dativ qar;rlrqll

28

kompleks iI9mlr ml gtiri l davamllltt F- - I- stnslnda

rtmlg ltt:

Hg(NOJ, r 2Kl

8 + 2KNO]

HgIr+2KI=Kr[Eelo]
Civo(II) kktirdlii l:ompleks irlgml da ml gatirir. Bu da, HgS-in
asasi sulfidlarda hoIl Imasrnda ziinii aydln giistir:
HgS

--

NarS: Nar'HgSl

Sinkin ml gatirdiyi kompleks hlgirll davamlrlrtna g daha

gox iklqat duzlara oxgz rlll_
Civanin (+2) ksi,llr9m daracali irl9rli oksid[a9diici xassolar
gistrir. Bu zm HldII) ham Hg(I) trmlrii vo hm do sst Hg
qdr reduksiya olunu,:
Hg(NO.), + Ilg : l-IgdNO.),
Hgcl2 + So2 + 2, = g + Ft2soa + 2Hcjl
Sink rmquu elnentlari iigi.in hidogerLli ilgmlr rkt deyil.

Belo ki dolayr yolla sintez edilmi; ZnH, !)00- l tmrrd

9lt, CdH, -20", HgH, isa -l25oC temperaturda davamslz
mddldi, Sink va u Iqlrt 9rin tipli lkgidl
mlumd. Bu qruu btitiin lkgidlrri rsrd sfalerit a9ar

tmturlu, viirsit isl, ),iiksaktempeafurlu mc,dlfikasiya saytllr. Kation- va

i amalagatiricinitr srra ntimrasi atdlqca kovalenbion alaqesi qisman
metal alaqasi ila avaz lr buna gdr da qeyd edilan xalkogenidlarda
qadaan_ olunmuq zoltantn eni kigilir. Kadmium va ii selenid
tellurid]ori miihiim ya:rrnkeqiricilar slrastna dildi. IlB qrup lmtli
azotla birbaga qaErlr1ll tasida lmu, ErN, tipli nitridlor qeyi-stabil
mddlr olub, suyult tsii altlnda 9Irtlr. Dig pniktogenidla
elementlc,rin sintezinc s lttr. ]r, ZnP2, CdPr, CdPo tipli fosfidlr
mlumdu. Sink vo kalmiumun biiti,in pniktogtlnidlari rrmkgiriilrdi.
Civo{I) birlagmo, ri. Civa t'ml lr:rq +l oksidla9mo dsi
gstr birlomolar ml gatirir, Hg(I) trlri sason rongsiz va suda
pis halI olan mddIdir, Civa(I) yax9r hall olan trmsi l
Hgr(Nor)r,2Hro, digr r;iv(I) tmIrii altnmasl iigtin ilkin mdddi.
RentgenstrukluI tatqiqatlarlnln ti]ri gdstarmigdir ki, Hg2(NOJr.2HrO

kristallnda

[Hro-Hp-11*-JHrlr*

ionu rijvcuddur.
29

g22* irlmli itd asll] lrq oksidladarici

va redubiya

edici sslr gStir:

Hg2Cl2+Cl=2HgCl,
Hg2Cl2 + SnCl, = Hg + S[]
g22* birlomalai asanlrqla dispToporsionlaaaq saIbast civa

va Hg(II)

irlgmlii amala gatiri:

Hg22+=Hg+Hgzr

birlomalari 9 davamstzdlrla, ona g da tez rgltlr,

Mahz bu sd Hg(I) tmlrii almaq gatin l. Hg(I) an davamh
ilqmlri olan HgrCl va HgrSOo da azca qrzdrnldrqda, yaxud igrq glrr
altlnda r9lm muz qaltIaT, Elrni adabiyyatda qeyd edilan Hgrzn va
H&2t irlmli daha az davamltdtlar.
Slnk va kadmium qli-tq nrctallardan frqli olaTaq 9eyenit tipli
ikiqat duzlar ml gtiir. Bu da l qlitq lmtli
nisaboton qwtli kompleks birla;ma rl gtirm qabiliyyati olduunu
Hg22*

sbiit dir.

II qr Imtlrii
metBllokimyasl. Kadmium
mtstasna olmaqla, Zn m-

q elementlari sonsuz baTk

mhlll, z Ild evtek-

t,"

ll00

s!0

tika ml gtirirlr, Bu qru

lmtli tigiin qolvi, q[-

00

vi-topaq, s-lmtli la m-

600

tallid tipli irl9mlr ml

gotirmak daha rktrdir.

1J'

l000

<j

700

500

\00

5|9"

5tJ

2,1+

J97,

f
3
tik miqdar metallidla mahz J00
ru
kadmium rktiz edili, 44
200
0le?OJO10607aNr0 l00
saylr gakilda Cd-Cu sisteminin
lr payl. "]"
4ll
cd
hal diaqramr rilmi;di.
Bu diaqrama osasan kadok,44 Cd -cu siten]inin haldiaqramt
mim dd miixtalif meta]lid
amolo gtiri. Civanin asas mtllkirl xiisusi}ryati, onun mlqml
ml gtimsidir,
240

Tatbiqi. Metallik sjnk krrzi davamlr <irtiiklarin, tipoqrafiya

xalitalainin haztrlanmastnda istiado dilir. Sinkin genig yayllml
xolitalarindan latun (i0% , 4()% Zn), tolnpak (90% Cu, |0% Z),
zil (65% Cu, 2{/ Zn, 15% Ni) s. 11strmk lr. Kadmium -

yng{il litlri, qal: vi akkumulyato elektro,1lannln, elektrik naqillorinin

hazlrlanmasl iiqiin ttbiq edi]an xlitalarin vo s. haztlanmasrnda istifada
dili. Kadmium xalitalarinin mis nisbatan zail'elektrik ke9iriciliyino maIik
olmastna mq, lllr daha mohkam va darlmaa q9r dmdIrl.
Sink oksidi gli sink ll saslnt tqkil edir. Sink sulfidi isa
alfa-, beta- va qamma adiasiyasrnrn fiksasiya edilmasi iigiin totbiq edilir.
Sink va kadmiumun xalkogenid va pniktogenidIan mk9i texnikastnda
zti genig ttbiq sahasini tapmldlI. Qatl Zn(]12 mhll selliilozant yixgr
hl) etdiyi ii9iin ondan qmt istehsallnda geni9 istifad dil.
Civa polimetallik fili:ri kompleks iglanmosind, trium hidroksid
lr elektrokimyavi iisul ila almmasl zamant ktdl haz tlmsld,
ktr]rtd istil;yi kr edilmasind va s. geni9 totbiq edilir.
Civa sinkin bir ;l irt9mlri tababolda dm rtl kimi

istifada Iuu.

241

III QRUP

ELEMENTLRI

Dri sistemin III qrupu kimyavi lmtlrl an zangin l qrupdur.

Bu qr lantanoidlar aktinoidlr daxil olmaqla 7 lmt rl9i. lll
qrupun ilk tipik elementi olan ru xassalori qeyri-metallar dlmmid
zrd kegirilmi9dir, Dig qruplardan frqll lrq, d IIIA IIIB
qrult daxil olan lmtli xassolai stdkl mtixtaliflik
minimaldl. liiiim va qallium rlmqruu lmtli sp-, skandium

mqu elementlari iso sd-metallarrna iddilr.

III qru lmtlrii Iktr qluglr zd ke9irsak giirik ki,
aliiminumu ham qallium hm d skandium rtmqru lmtlii ilk
elementi Hmi qabul etmak l. Belo ki, skadium yarrmqrupu lmtlii
(+3) oksidla9ma dsid I elektron quruluglan, AI (+3) ksidlgm
doracsindaki elektron qurulugu il tamamila eynidiT:

l]+ lS22S22p63s03p0 S+

lS22526352dO4sO40

Al, Sc, Y, La, elementlarinin (+3) oksidlogma dsid sonuncu

Iktr tiiii fml s26-dlr.

100

16!0
100

1200

ak,45. li,mmil,

qallium va skandiulll
rl]{]r Imtlrii

oksid va halogcnidlarinin
orTolo glm tlilrt

tfi0
2

lrs

!: 60 '|

] l.a

10 l0 0 40 !0 0
212

?0

lI l]c
Z

Qallium rrmquu clementlarinin elektron quulug ila aliiminiumun

elektron qurugu eyni yartmqrupa daxil oIduqlarr q{i idi nsznpt.

Bu sabobdan 1, Sc vo G mqru elementloinin ssli 9

9rdtr.

Gdriindtiyii kimi III qrup elementlarindo valent lktrltt miqd

(ns2npl va (n_l)dlns2 ) valent rtllt saytndan azdlr. Bu element
atomlarlnda vakant itllr tk hayosanla9mamlq tmld deyit, hm
ds biitiin lktrlrll kimvovi lqi msl srf etmi atomlarda
da mddur, Yani. III q lmtli mbadilo mexanizmi ilo mtimkiin
l ii9 kovaIent alaqani yaatdrqdan sonra, vakant obitallanr slq,
koordinasiya baxtmtndan doymamrg lurl. Bu ritllr donor-akseptor
mexanizmi iizra kimyavi lqlr tmq imkanlanna malik lduql
gii qru boyu 1ud aqarya getdikca lmtlri kdisi
imkanlarl rr - koordinasiya adadlai i, Bela ki, Al 9ii osasen sp]d
(k,.:6) vo bazi hallarda spr (k.. :4) ; G va In 9ii sd2 (k.a.=6) s
(k.a,:4); Tl gii s 1..+.1, Sp]d2 (k.o.:6), Sd2f(k..=7), sd2 (k.a.=8)
rktrdi_

Skandium mqru elementlorindn Sc (III) 9ti rktr k.a.:6,

va La 9 isa k,a.:6,7,8,9 rr lur.

Koordinasiya baxtmtndan atornlann doymamrglrr va ji nqteyizrid alverigli olan kt ritll miivcudlu, bu lmtli
ml gtidii basit mddld (r m[Stosna olmaqla) metal olaqasinin
stiinyiin tamin di,
44 saylr gakilda bu lmtlri oksid hlgidlrii ml galma
entalpiyalatntn xarakteri gcistorilmi9dir.

24

LtjiNiU
lmiim III qruprrn ikinci tipik l,mtidir. C,nun lktr qunrlu9u
va sxemi a;ardakr kimidi:
l

522:;22p63523pl

Bu element sp metallaTltrtn an ytingiiliidii- A|iintiniumun atoln radiusu

r nisboten k, ionlagma potensialt isa ondar kigik ldud bu
element metal ssli ;Tatikdir. Altiminium Iftr elementdir, Bu
sd ham alminiumurL zii hatn do u oksid va hidksidli
fugu vo qolvilarlo reaksiyzLya daxil lq kompleJs kation va kompleks
ilr (asidokompleksla) ml gtii[.
Tabii irtgmlri. liiminim ,r qabrp;rr rn 9 yayrlmt9
lrtlri strasrna daxi[dir, yayrlmastna gr oksigt,n silisiumdan sr
iigiincii i t aliimium (8,8%), genig yayrlr-rr9 metaldrr, Tabiatda
aliimosilikatlar, KAl(So4).,2AKOH), - alunit, Na,[AlFo] - kiolit,
Mg[AlrO.]- 9pinel, AI(OH! - hidrogillit, AlrO,, r - boksit, I}eAlrOn 'yaqut, sfil
oklinda
il, AlrO., r - diz:spor, ,- [r, - korund
rast golir.
Allnma iisullarl. Aliiminium ilk d l825-c,i ild std tarefindon,
quru almium xlorid klir amalqamast ila tsir Lkl alrnmrqdrr, iki il
s vlr bu iisulu takmil]a9diTarak, kalium amalc,amtstnt kaliumla z
etmigdir. Slr reduksiyatldici kimi tium 10tbiq olunmudur.

AlClr+3Na=Al+3Nal]l
1854-ci ilde i-iridlr asrlt olmayaraq Bunz(ln va Sl Devil

aliiminiumu, ikiqat natriu,m aliiminium xlorid duzunun arintisinin

elektrolizindan lmtglr.

Atitiminiumun alrnmaslr,tn miisi sanaye iisulu, aliiminium oksidinin

kTiolit itlidki mt,hlulunun elektolizin: ssltr, ssi
apanlmast gti ovvalco altirninium oksidini (A!Or1. aliiminium filizlorinin
torkibindan qalavi, tuu, elektrotemik va k i edilmig iisullala
aytrmaq lztmdt.

Altlminium oksidinin ]i filizindn komplekI; alrnma iisuhr i ne9a

mhs[d ibaratdir.
244

l. Nefelin ahang da9r ila birlikda l200"C tmrtd kijzardili,

(Na,

)!Si.

2] : 2CaSio}

NaAlo2

+ IQ{lo2 +

22

Allnmr; kttla suda hall editir. l]u zaman trium va kalium aliiminat
mahlula kegir, CaSiO, isa gkiintiida qalrr.
NaAlQr+ KAlo, + 1]IIzo = Na[A](OH)4(or)r] + [()4(r)r]
2.

3. t}irinci mrhld kzdilm zamant alrnanan kr qazr lmit

mahlulundan ke9irilir, trd |(),, gijkr, NaHCO.

mehlula keqir
NaIAl(OH)o(OI],),]+KIAI(OI t)4()H,),]+2COr=
= Kcor + NaHCO _ 2 )] + 4r
4. Al(OH)] 1miki pargalanmasl

2)]:l2]+32
5. idrkrtlr olan mohlul hurldthr, Soda t allnlr,

2NaHCo.

2KHCol : 2]

Nz

22

22

sement istehsaltnda istifad edilir. Bu tisul ila

alrnan Al2O. aliiminium istehsaltnda istifada luur.
l2-i kriolitda elektroliz prosesi taxminan l000o temperaturda

rssd alrnmrg

casio.

lrr. Aliiminium arintisi katod zarinda lktlizu dibindo toplanrr,

Elektrolizyorun urr hissasinda qrafitdn haztrlanmt9 d rlgir,

Etektoliz ssi zamant anod iizTinda toplanan oksigen, d
mtiIll oksidlqdrrarak ) ml gatirir. ml ga[an dorhal 2
qadar oksidla9ir.

il

qar9rlrqlr tsiii zr
almasaq, u itid ionla;mastnt a9ardakt kimi ifad etmak lr,

Altiminium oksidinin hoIledici (kiolit)

katod zrid
anod iizainda

l- 1,-

2AlOr- - 2-

Al2or,

Al2O]

Al lr, Tmiz
va
zona arintisi
vakuum
distillsi
elektrokimyavi
iiqiin
aliiminium almaq
99,9%-
9atlr,
iisuIlarr tatbiq edilir. Bela metalln tamizliyi
Fiziki kimyavi xassolari. Aliiminium gmiigii - rangli metaldlr
AIrnmrg elektolitik aliiLminiumun tarkibinda 98,5-99,8%

(t,,, =

660;

2,7 q/sr ,

tq"y

25000).

245

Alminium s mrkzlgmi9 kubik kristal qafc si matlkdir. istilik

vo elektrik keqiiciliyino gr mis, giim0 va qlztldirn sonra ddd ri
tt. Metallik alminium zaif mqit xassalara malikdir.
Altiminium kimyavi ht(l 9 aktiv olduun<iarr havanrn oksigeni ila
reaksiyaya girk, davamlr, nazik oksid tobqasi ila otiiltir, bu da tam
oksidla9madan qr.
Yiiksak temperaturda xrrdalanmtq alminium oksil,end l (z\Horn, =
l650 kC/mol). Kiikiirdl reak;iya da analoji lrq geclir. Aliiminium azotla
800, kl 2000 temprlaturda reaksiyaya daKi, [ur. Yod mstasna
olmaqla; digr hlgll Al adt qitd rksi gik halogenidlar
amala gtiir. Yod il ksil, is qrzdrrlldrqda va kltalizatoT kimi supn
iqtirakr ila 9 verir. Adi graitda alminium su il reliksiyaya girmi, lakin
tuu qolovi mohlullarnda asanlrqla h],l lu:
-

2l

+ ]* +

2Al

+ 2 +

2 |(r)6]' + ,

- = 2[1.1()ul- + 3,

Aliiminiumun sthindBki ()ksid tabaqasi mexaniki va amaIqamla;ma

sul ila tmi2lrs, halda asanlrqla su ila ksi daxil lrq
hidrogen rrr.

2l

2 = 2() + 2

Q oksid toboqsi altiminiumu gox duru qatr HNOr, qatl H2SO4

mhlll qgt davamlt edir. Qatr HN(), tur;usu tc mizlonmig Al sthini
ksidlgdirl u passivlaqdii bu sababdan l Al onda hall lmr.

lmiim birlaqmalari. Aliirniniumumn asas xarakteristik

ilgmsi lmiim oksididir. AlrO, gli gatilr lli maddadir (t", =

660, tq"y: 2500). Al0minium oksidii i 9 modifikasiyasr r,r. ulr-

d davamltsr, rmdrik kristal

qafasli -lrr_di.

c,-AIrO. r

qt

korund

mineralr gklld rast gli. ff

qtmtzr gli korund-yaclut (r q;t, g rongli korund isa sapfir (Ti
va F qarrgrr) qiymotli da9lartdrr.
klii g korund yalntz almaz,
kd va ld gi qirllr.
24

.^l

Tmiz AlrO., z;,li va AI(OH! tenniki 9lmsmd lttr,

2 NH4Al(So4)2 = Al2o] + 4So., + 2. -1- r9
2()r=i2()r+3tJ2
AI(OH), rgl:lmSld alrnan oksid -lr.,-dir . -AlrO, kimpi
cohotdan daha akti,l, hidoskopik mdddir, 900 tmtrud motr gilm nati9asind o-AlrO, rrodifikasiyasr 1-AlrO, k9i.
Kzardi|mig | suda hall olmur. Ont hall olan il9m
9aklina
kgirmk iigiin ali,iminium oksidini qalavilar va irslftl ilo itmk
lztmdl.

Al2o]+2KoH= trlAlo2

Al2o1 + 2S2_: Ai2(So4)] + 2S4

Adi araitdo l, dielektrikdiT. Yut tmrtrlrd (t >l000oc)

onun yanmkegirigilik xassaiorl md 9llr vB temperatur artlqda
ke9ii9iliyi g9lani-. lr-i xassolarindaki belo dayi9ikIik u
stexiometrik tokibilrin dayigmasi (oksigen lmsr) va u nticosi

Hmi lkt kegiriclliyinin meydana glmosi ilo izah etmak l.

Altiminum hidr <sid lim birlo9madiI-, Tabii aliimumium hidroksid
yani hidogillil mine;,alr layh kistal qafasli rdddi.
Aliiminiuim hidr,;ksid aliiminuim duzld miibadila eaksiyasl iizro

lttr:

Irt+3-=()]
A|(OH). suda helI olmayan kasmik 9akilli gokiintiidr slinda bu
9kiintti aliiminium lriclroksidli tihidtrr 1\l(oH)r . r limrlgm
mahsulrr olub, h:rgu ,z qalavilarda asanllqla hll lur, i amfoter xassoli
mdddi.

l(.3r
tAl(OHt)O1t+ng!o}

li

IAl(oHl)r(oHbl

J-

ffi+

ll(O)llt-

[l(oI I,)l(oH )Jl't

1AI(OH),(OHr),], limrii qurulu9untt aatdakl kimi ifadB etmek

lr:
247

9Hz

OHz

tI

9l{,

\rl,'
o-1,/\,l,/
\\6,'- | ,.'l\
Q,

9,

/\

\ /

\/-j.-.
l

/\\4
/\/

\/
\

-.,l,-

,'|}

l2..r saxlanlldrqda tdTican suyunu lrrq, krista llik

l()l qrili va faallrrnr itiri.
yani "qltr". AlrO.,nHrO yiiksak
tmItud gzrdildikdo Alr01

llt, Aliimlnium

hidroksidinin
dehidratlaEmrg frmlrtd biri
aliimogel dlt texnikada
dsrt kimi tatbiq edilir.
Qeyd etdiyimiz kimi l()
tipik mftr xassali birla9madir.

Buna g d miihitdan asrlr lq . kompleks kation [Al(OHr)u]r+ vo

kompleks anion [Al(OH)6]r- ml gtirir.

r9 mohlullardan aIiiminlum duzlarlntn kristalhidrotlar rrlrr,

Masalon, AlCl] .6r, N1)1,gt{rO, Alr(SO4).,,l8}{rO, Aliiminium
duzlanntn kistlhidrtl std an mtihiim hmit ks dlri
aliiminium zlridi M|*AI(SO4),,l2tIrO,
Aliiminium duzlan mahlulda bidroliz urrrlr:

lAl

(0?)613+ + Hso

IAl ()

2[Al

=
(oHs)6lP+

IAl () (!)6l+ +oHJ, :1,12,10-0

j
+ ,
tAt (), (oHi){t+ +

= r ,
]1,
l .,
l
,t
l
,
l
'
(o,)cl]++2Heo=l =--x;it(
)t{
\ ,, l \, |-1-2oHJ
1 FloOl 1

o}I,

Qalavi mhllld al{imitl kistallagdrrdrqda l ir

bissasi z torkibini dyi9madiyi
halda, digrlri dhidrtl9rl

2l0

AI(OH), Al2Oj qlilrl

birlikda itdikd yiiksak mole-

l000

\,1

(K[Al(oH)4], 2l,.,),

kullu oksoaliiminatla altnlr.

Alminiumun halogenidlorini
zrrd keirildikda dl giiij248

2J

,00

{--1

(_)

0 ?0 40 0 0 l0o
ciro
Alros
xinlo, %

ok, 46, ().12 sistemlnin

ilim liaqratr

niir ki, lF, homoloc 1I,d kaskin suretda frqli (amala galmB entalpiyast, im va qr m tmrtu),

Al]1

A]Cl]

lrlr

AlI]

AHo29s,

kc/mot

-1,:90

-699

-5?6

_20

G29,

kc/mol

14l8

490

305

12,)0

193

97 ,5

179,5

l80(siib.)

255

t..,

tq"y

l2

) l

G.)

8l

AlF, tig fiziki l:mitli drgar halogid[ nisbatan bu drd yksak olmas;.,

irl9mdki ion allrqasinin tbiati

ila izar

luu. Bu isa fliiru yiiksok lktrm-

ila lrd,,
Digor halogenidlardan faqli lq AlF, suda
holl lmur. A]timinillmun xlorid, bromid ,
filiya malik [

ele Tent olmasl

oAl @ Hal
yodidlari hiqroskopik maddalardiT. Suda bir
slra i.izvi hoIledicilc,rd yaxl hll lulI. ok,47, Al2Ilal moIekulunun
qunrlu
Buxar halrnda dimer t aklindadilar .
adadi
4-dtir,
Bu il9mlrd alminiumun koordinasiya
Drd klt
lql 9ii mdil, biri iso d-kst:tr mexanizmi ila r.
Burada kst Al, dr iso halogendir,
Aliiminium halognidlarini basit mddli i9 qa9rhqlr tsiri il
almaq Ir.

AlFl-in asas altnnra iisulu, aluminium oksidi va hidroksidinin HF ilo

qar;tlrqlt tsi si ;tlla sslt:
Alro]

AlCl,

almaq ti9

l2 + 3 +

= 21.1F +

l,

AlO, ila
==

2ll1

km{i qgrlr zid lr kgirilr:

+

Alnrinium flrili mtistasna olmaqla digor hlgidl 9 ksi

qabil maddlardir. ll su ila qargrlrqlr tsiri istiliyin lmst ilo gdi.
lmiim halogenidla (lF miistosna olmaqla) qiiwotli aksentor
ssli mlikdilr, giirtr da dr xarakteili molekullan (2,
H]N. l., |,, ;,) zli irldiilr,
249

Bu sd da AlCl,, tizvi sintezda genig tatbiq edilan

katalizato-

lddrr, lmiim halogenidlari asasj halogenidlarla halogen liimitl

amalo gtiirlr.

Aliiminium lid qiivvotli balogenlB9dirici agentdir,

ll

Fe2or = l1 + 2FeClr

lim hidid olan -alan (AlH.)" rang)i toz hallnda mdddir. Alanr
fi mohlulunda litium tetrahidridoaliilninat ila altjminium lridi qarlrqlr
tsiid llr:

3Li[AlH4]

4lll

Lil

U9 l9l t tipli qurulua malikdir, Bu qurlugda q;u Al tml

hidg vasitasi ilo iig mrkzli olaqa dtr, Qtiwatli reduksiya edicidir.
l000C-dan )ru temperatltda lmtl r9lrr. Suda hidolizo
urrq hidrogen r,
Aliiminium hidrid fir mhlulunda asasi hidridlarla ksi daxil
olaraq kompleks hidridlar amoIa gatirir.
n NaH + (l]). =

Na[AlH.]

zNaH

Na.[AlH,,]

Na[AlH1]

rk mddlr olan h idrrdoalilminatlar qiiavvtli eduksiyadiidirlr. Uzvi sintezdo geni9 ttbiq luul.
Aliiminiumun qa9lq hididtri aliiminium hidridoborat kompleks
birlo9mosini da misal gstmk l. Bu biTlagma fi miihitindo avozetmo
reaksiyasl il lmlr:
3Na[BHo] +

lcl

l[II], + NI

Bu birlogma elektron ghmmzht ila ktriz edildiyindon, burada

vo alminium aastndakt alaqa hidg ktiklri vasitasi ila

iigmorkozdi alaq hs rlr:

lI

AI[BH4] yksak fallra malik

olan maddadir.

Aliiminium hididin 9

kimi

molekullal \ l,] __Il

birlogdira bilar. Mosalan, aliiminium /
hidrid ammoniyakt zi.ina Il
orbitah oldundan, aksentor

z donor xassli
ilqdirk

.l]

ll--H
ll--_

amala gtirir, Alazan dI bu madda

AlN 9rilir,

temperaturda lq aliiminium nitrida

250

}I

l50t

r kimi alminium iigrin da kaTbohidrogenlara uyun [ kimyvi

ilgml mlumdr. sl.

}{rN=AlH,

H,]N-AlHr

sli

lz

alazl

HN=AIH

Aliiminiumun bu tili trli ru eyni tipli il9mlri

nisbatan az davamltdlrlar.

Aliiminium lkll lr, tipli it9mlr ml gatirir, Bu

irlgmlr zaif asas vo zi tur;ulr iluzlan olduundan, lr tam
hidliz urrrlr. l u sobabdan da hidrogcnxalkogenidlain altnmast
iiqn bu rksild geni; istifada lr:

Al2X]

+ 2 =

2A(OH)r

tlr

ttimiim nitrid AtN, az miqdarda da olsa aliiminiumun havada

yanmasl zamanl alrnrr. Lakin bu zaman alrnan AlN miqdart u oksidino
ni.b"tun 9* az olduundan, bu iisiildan istifada lmr, Tatbiq l
tisullar ldrr:

- kzardilmi9 altiminiuma ammoniyakla

2

Al

2HlN

: 2AlN

]t{,

- aliiminium suIfida azotla

Al2Sr+N2:2AlN+3S
- alminium oksidin komiirlo qarglrna azoda tasir tmkl

Al2O] + 3 + N2 = 2AlN + ](]()

l

800 -2000" temperatuTda hidrogen rniihitinda aliiminiumla kr

qargrlrqlr tasirindn lmiium karbid alrnrr, A]timinium karbido AloC,

metanln tslsi kimi baxmaq l.

Al4cr +l2ro

-,

4A(oH)r

+ LI4

Halogenlar vo xalkogenlT aliiminium karbidin torkibindon kaonu

stxtgdtnb 9trtrIr,

AlaC] + l2

: 4Alalr

+ 3

Aliiminiumun asetilenid tkii kridi d Sintez edilmigdt, Bu

irlgmi hidolizi zamanr asetilen altnrr:

l2 + 2

: 2 l()

+ ?2
251

Metallokmyal. Aliiminium dvri sistemin h9 ti metah ila sosuz

rk mhlllr ml gtirmi. Altiminium litium, qaia ri-torpaq metallar
tti ke9id lmtli il nretalidlar ml
mtllr, llium, qr vo'lismut ila h9 i

gtirir Altiminium qalovi

qar9rIr 1ll

tsird lm.

Tatbiqi. li.imiim xalitalari polad va guurdan sr an geni;

istifado olunan mtrillrdt. l kt lexnikastnda, ayia-, avto-, gmiva vaqonqaytrmada, kimyavi avadanlttn hazllanmastnda, tikintida s.
shlrd totbiq edili. liimiim xalitlarinin asas tistiinliiyti - onlartn
srxlrtnln azllrndan, ksk lhkmli malik olmlrstndan, kzi
davamltlrtndan bagqa alvan metallara ist i9lanma
tlgilt sadBliyindan irli galir, Xassalarina g altiminium
xalitaloini iki qr biilmak olaT: asanltqla dfrmsi l va tkm
xalitolar, Deformasiya olunan litli asanhqla yaymaq (kt),
rslgdimk, tamplamaq vll s. miimkiindiir, Bu xalitalain iik
ahamiyyat malik olanlarr diirrltiminiurnlad t (94Y" 1,4% Cu,0,_5olq tg,
0,5% ,0,5% F,0,5% Si). lrr leqirla9dirici krrmpenentlai mis
mqziumdur.Dliimiiumu xalitalai qocalmaya tuz qaldrqda, Ir
bBkidici ssl malik olan CuAlr, AlrCuMg ltIlidlii ml
gtiI.

liimiimu tkm lillri misal olaraq silumini (85-90% Al,

0,1% Na) gstrk lr. Silrrmindo legiltogdirici ktt
kimi igtirak d komponent Si aliiminiumla evtektika amala gtirir. Ytiksak
axrctltqla ktriz edilan silumin, miixtali formalI detallartn

]0 l4% Si,

hrlmstd istifad edilir,

Alro, odadavamlr zzi material kimi tatbir1 sahasina malikdir.

Aliiminium oksidinin sintetiIc monokrislallarl lazer tcxnikaSlnda,

Saat

mizmlii zinyat oyalarlntn haztrlanmastnda genig ttiq edilir.

Aliimogel adsorbent l:imi qzlrt quudulmaslnda, s
tmizlonmasindo, 9k iste}.sahnda mhIullrl la .rgsizl9diilnlasinda
genig istifada olunu.
Alminiumun fosfid, sid vo timlidli giinl) batareyalannln va
lzli haztrlanmast gii ,rrmkgirii tnaterialdtr.

252

QLLIU YARIMQRUPU ELEMENTLRi

.i

IIIA qruu tipik lmtl l aliiminiumdan ba;qa, qallium

rlmqruu elementlari - qallium Ga, indium In va tallium Tl daxildir.
l valent elektron konliquasiyast , . . s2 l kimdi. Bu lmtlri tip
analoq olmastna mq, lI ssiid mii frql
meydana 9ll, l ki, Ga ilk d-kavnosimmetrik lmtlr bsilsindon
sr yealadiyindan, atom radiusu ham ziid sr galan daha t
analoqlatnrn va hm da aluminiumun atom radiusundan kiqikdir. Bu
sababdn u ionla9ma potensialt daha yriksakdir. QaIlium m qu
lmtlri tigiin ld a9arya getdikca (G-I-t) miisbat
oksidlama dsi zIt rq tallium ti9i]n (+l) oksidlama dsi
(+3) oksidlogm dsid davamll lu. Bu isa idimd ialliuma
kegdikda d-stxla9madarr (kontraksit,a) alava f-srxlagmastnrn da md
galmosi il Iqdrdr. d- f slxlaqma effektina mruz qalan talliumda
sz lktlrt d- 1,o f buludlarrnln ikiqat ekrantntn alhna niifiiz dir va
u naticasindo <lnlarIn olaqa tm imkl xeyli mhddlgr. Bu
halda taliium iigiin valent lktu yalnIz l l va , (+l) oksidlom
drli davamlr il9mlr omala gatirir_ Taltium (+t) reduksiyaedici
ssl malik olduu halda. ull (+3.) oksidla9ma dgli tmli
qiivvatli oksidi9diricilardir.
--+ In ] straslnda d- va f-<lbitalIartnrn rlu rtlrd koodinisiya
ddii qiymatlarinda da dayi9iulik)ar rtr. Bela ki, Ga ii9tin
kdisi adadr olduu halda (sd: hiidl9m), Tl iigiin kdisi
adodi rtrq 7_8 9tlr (Sprd2f hidridlgm),
Tobii irl;mlri. Gllium mqruuu lmtli az yayllmIg,
slmig lmtI strasIna daxildir. Sorbast mill yoxdur. ir sl
polimetallik filizlori tarkibina daxi] lurl_ Ga-un 9 az-az tapllan qallit
mineralr CuGaS2 ((lanubi mik) mvcuddur. Bundan ba9qa qallium,
altiminiumun llu kimi boksitiain, sf'aleritin tarkjbino qgrql
gaklind Caxil lur. indium CulnS, rekizit, FeInS, indit mirll 9aklinda
tasadtit'i hlld st galir, Tallium, az-az st gl lorandit TlAlS, va
krukezit (Tl, Cu, As)rSe milll ml gtiir.
lrr iisullarr. Qallium mqruu lmtli polimetallik filizlain
kimyvi tisullarla iglmsid hrr. Kimyvi i9lanma ssid qallium

hidroksid G() 9klid, g<ikdi,irtiltir, s qallium hidoksidinin

qvvtti qli (l:6 nisbotirLdo) mhlul elektrolizll uradtllr, Elektroliz

Yiikso < tamizlik dsi

rssi zamant 99,5oloJi qallium metall lllr.
balik olan metalt vakuumdz ridrk ld ediTlar. zaman qgtqlr
rltr, qalliumun is qaynama va rim tmrfulIl arastndakr farq
qalmrr,
9
- btiyiik (2070 s 29,8) c,lduundan urlm muz
turgusu ila
sulfat
zgilgdiilr,k,
indio-u almaq 9, ilkin mhsl
Zn vo
sulfat
dz|rd
iglonilir. Srd lr mllrd indiirm,
yiksak
I zona
olan
tamizlik daracasi ra malik
1 il srxr9drrrhb grxarrlrr,

ridilmosi sl ila ltt.

Tallium saxlayan filizlarin drrlmsl zamanl ml galan tozdan Tl
allnmasr, okiidinin isti :luda hall oIrastna sslt. Allnmr9 lridroksid
sulfata 9ili va elektroliza udrhr

4l+r=l9

Tbo+Hro=2TloH

2TIOH + HrSOo = TlrSO, + 2r

va yaxud sinkotermik ijrl ila reduksiya ediliT:
TI2SO. +

Zn:

ZnSO4 + :lTI

2TlCl+Zn:zncb+2Tl
kr,
Qallium vo u lql, onlarrn oksid va xloridlarinin

hidrogen vo mtlll reduksiyastndan da llrr,

ri

va kimyavi xassa,lari. Qalliuln, indium tallium gmiigii -

gli, asan i mtlldrr. Qalliurn kk, indium va tallium iso
l3 saylr
9q maddolardir. IIIA qru lmtlril t,zi ssli
cadvlda verilmigdir.
In vo Tl srx qablagdrrrlm9 kubik kisial qafosina malikdiTla, Gal[iumun
kTistal qun:lu9u Jigr mtl[rd frqli, Psevdotelaqonal quruluga malik
olan qailiumun kristall qf:lsinda h (ja atomunu,t 0,24 m mosafada
tml 0,270-0,279 m msafada
rlq qongusu vardrr. Digr qallium
irali
siirmak ,ll ki, qallirrm metalr
y".t"girt.i. d belo ir fzi
ilr ml gti G2 mtllekullartndan ta9kil oIurtub, Bu laylaT arastnda
lqi 9 zaif olmast rlallium metaltntn rl olaraq a9ar arima
tmfur malik olmasrTu izah edir. Qalliumun aqar im (29,80), 9
yiiksak qaynama (207) tmfuru, gec dolLma xassalorina malik
254

dvl 13

l
Yr qabrrnda

qru elementlarinin bazi xassalari

BAlCaInTl

.li]-4
0,09l

0,l43

0,023

0,062

0,130
0,092

0,l36

0,057

8,298

5,986

5,998

5,78

6,108

+ -

25,I 55

18,828

20,5l4

l8,869

20,428

4:2+-.) Er+ + -

37,930

28,7 30,7l0

28,03

29,8

miqdan (% kiitl payl.

Atom radiusu, m
ion radiusu *, m
ion radiusu ', m
ionIagma potensialr,V
1|: --) + + /2:+

- 2,

NEM

1n

8,8

l,5.10-:t 1,5.10 4,5.10-5

0,139 0,1 0,I7l

0,I05

t",,

1,5

1,6

|,7

1,9

2040

660,2

29,8

302,5

tq"y,

2550

2z70

z070

l56,2
2075

Slxhq, q/sm
E"(E]*(,,,"h/E),v

E"(E-(",.by'E),v

z,46

l457

2,70

5,90

7,l

-1,61

-0,65

-0,343

+0,7l

-0,25

_0,3

l 1,85

olmasl, ondan yiikstlk temperat,mlarl lQmak iig hazlrlanan termomtrlrd m kimi;stifad etmeyi miimkiin edir.
indium _ ba9qa rrlaq mtlld frqli lq, biitiin uzunluqlu iElq
;iiallannr daha r aks etdirdiyindan, ,J gzgiili (sason optik
cihazlarda) haztlanm;rstnda istlfada dirlr.
Qallium, indium ,, tallium havada nazik oksid tgrsi ilo rtliirlr.
Lakin bu taboqa qox davamlt olmadrtlldan metallann sethini az
passivla;dirir. Oksigen mtihitinda va havz-da G, In, vo Tl qrzdrdrqda
lr trlr. r1, qeyd etmak laztmdIr ki, bu lmtli lq
olmastna mr , lt m mahstrllarr mtlifdi. G ss
G, indium I2Or, t2llium iso T0,0, ila TlrO qangrrnl ml gtirir.
Qaltium rmqu lmtlri halogenlarla adi goraitdo reaksiyaya
daxil lur, Yalnlz Tl il I, qa9llrqlr tasii iigiin qrzdtlma tolob l.
idg qgr irt lml mrq, l dolayr yol il alrnan

hidridlai mudd. Xalkogen va iktglrl qallium Il

analoqlart yiiksak terperaturlaTda reaksiyaya 1;iirlr. Talliumu fosfor, rs

255

vo stibium il aitdikda adi evtektika ml golir. Ga, ln su il reaksiyaya

girmir. Tallium oksigenla zangin olan suda qox zaifda olsa hall lu.
2Tl

2r

2TloH

+ Hz

r iig metal gerginlik srsrd hidrogendan avvl rl9diid duru

hrglrl reaksiyaya daxil lurlr.
Yalnrz Tl lid tuusu il rksi zamant suda gatin hll olan TlCl

ml gldiyindan, onun sathi passivla9ir, G va l tuularla (+3), Tl is

(+l) oksidlagm drsi malik l trmlr amala gatirir.
Oksidlagdirici turgul talliumu l' hallna ke9ira bilir:
4Tl + 8FINor = lN + T(Nor)r + 2No

42

Tallium zarhalda hall edildikda TlC\ amala gatirir:

Tl+HNo]+3HCl

ll

No

22

Qallium q qlavi mhlulld hall lur:

G + 3NaOH + 3r = Na.[Ga(OH)u] l- 3/2,
In, Tl qalavi mhlulI ila ksi daxi] |mr. Lakin l, Ga qlilrl
oksigenin igtirakr ila qallatlar va idtlr m| gtirir.

2I + 2NaOH + /2r= 2Nl. l- "

Qallium mqr lmtlrii irlqmlri. gli Gr, va

s InrO., basit mddlri irg qargrhqlt lsirid lrI. Qhi
rongli TlzO] isa Tl(+3) uyun ilgmlrii pargalanmasrndan, yaxud da
TlrO ilo ozonun qallrqlr tasirindon alrnt. T0,(), az davamlt mdd
olduiindan 90oC-dan )rl tmtud 19lrq TlrO m[ gtii.
G, In vo l-u ktjstik ksidlri a]iiminiumun uyun irl9mlri
z az davamltdr.

dvl 14

Al2Or

Gr1

I,

Tl2Or

rrr, kc/mol

\6,15,1

-l089,1

-925,9

-390,4

kc/mol

l585,4

-998,3

_834,8

-20,2

|724

|9|2

7l8

^G29s,
t",,

2051

GarO,--+InrOr-+TlrO. straslnda irl9mlri asasi xassalaTi glir

2ft

QaIlium yarrmqruplr lmtlrri oksi,Jlan r1 trgulrl akvakomplekslar ml g irirl.

2l

l +? = [E(OHr)6]Cl]
Qallium va onun lqlr hidrksidtri (), qi-mi,i
tarkibli kasmik aki li 9dkiintii]aTdir. Ga(()H)1 tipik mftr xassIi
maddedir. u asasi turuluq xassalari tl)xminon eynidir. ln(O\-in
+

asasi xassalari tug xasslarina nisbatan daha qiil.vatlidir.

QonuT-qtmrzl
gli TI(OH). asasi sslr malikdir. Bu birlagmalor turgll akvakomplekslar omala g irirlr:

E(oH)t

],

= [(2)6]],

Ga(IIl) va ln(III) <l,a kmIksli rangsi;l, Tl(IlI) bu tipli il9mIi

a9tq-sart anglic iT. Ga(III) va In(III) irl9ml;ii hidrolizi
alminiumun tciramalc ri golir,

isa

Ga(OH)., In(OH),,. Gr,,, lr, qalavi mllhlullarr ila hidroksoqallarIar

va hidroksoindatlar ) gtiri.

()]

KoIi :

Al(OI{\-Ia

analoj

.][()]

olaraq Ga(OH). da t mhitda akva-, qalavi

muhitda isa hidroksok,>n-rpleksIar ml gatiil:

lca ()(ls+;""'--} G ()
! t

oll -

]._
,+

[Ga 11.1-

r. qalavilarl alidildikda oksoqallat|a va oksoindatlar M*rEo, alrntr.

In(OI,I)_. 300"C-d rl tmtrd suyunu itirorok InO(OH)
gili. indium hidoksid qatI qalovi mahlul]alrnda
9atin haII lur. Tl(OH),
davamstz irlgmdir. Onu qatl H]Soa il tachiz edilmi9 eksikatorda saxladtqda suyunu itirarak, oksid ml gtirir.
Qallium yanmqrupu lmtIii trihlgidlri (fl iiidlr mtistasna
olmaqla) asan i lgucu maddalardi. Fl,idlrd ion alaqasinin payr
gox olduundan bu birta9malaTin rim :mtru yiiksakdir (i",
(GF)=l0000: t.. (Inl'r) =l l72; t,, (TlF]) =]'50).
GaCl., (ll uyrn) dim moiekullarrndrrn ibartdir.
molenkullar
arastnda Van-der-Vaals qtiwlari m<ivcuddu (Ga2Clo).
Buna gd d gallium lidi im temperaturu digar halogenidlaia
ist lox kigikdir
257

(t","l 78). ur haltnda El{a\ tipli biitiin lralogenidlar dimer

halrndadrlar. Halogenidlr hiqroskopik mddldir.
Onlarln hidolizi istiliyin ayrllmasr ila gdi. EHaIr ilo asasi

htgidlri qargrlrqlr tasii naticsindo kompleks il9ml ml

galir.

l+ EHal1

K,[EHalu]

Qallium va onun lqlrt hidrogenla birba9a reaksiyaya girmslr da

l alan (AlH]). tipli hidridlari va kompleks hidridlari malumdur. Bu
il9mli allminiumun hidrogenli tdrmlri kimi fi mahlulunda
sintez dirlr.

Ecl]

4LiH

Li[EH4] +

Licl

[BHJ- + [AlHl- - [GaFl]- - [InHl- --+ [TlHo]- slraslnda hididli

davamlrltr zhr. Yuxartda gstarilan kompleks hidridll uyun
lmtlri lidlrii qargrlrqlr trrsiri noticosinda polimer hididl
[tl:

Li[BH4] +

Ecl]: LiCl

+ (EHr),,

Bunlardan (G) davamlt maddadir. indiutnun lirr hidridi 0"C-dan

aal temperaturda InHj monomeTina 9llr.

(l), is yalnrz

don agal temperaturda davamlrdlr. IEt{.,]- duzlarr su i[a

-90-

partlayr9la

reaksiyaya giri.
[4]- + 4r

: ()l

4, -t OlI-

Qallium va indium tigiin E?Xr tipli biitiin xalkogenidloT molumduT.

Tallium yalnrz sulfid TlrS, amBla gtiri. E,xl lipli xalkogenidlarin hamrst
mk9iiildir.
Qaltium mquu elementleTi aaEr oksidIam dli irl9mlr
da gml gtirir, Galliumdan talljuma getdlkco (+l) oksidlagmo drli
irlml davamhhlr aItlr. Bu elementlar iiqiin (Al daxil olma 1la) 2

tipli ksidlr malumdur.

Qllimu vo indiumun (+l) oksidla9ma drli ir[9ml qiivvatli
eduksiyaedici ss[r gstirlr, Tl- ion disuu qiymati +, Rb,, 8ion radiuslarrna yaxrn oldu[undan talliumun (t) xassalai qBlovi metallartn
va gi.imiiiin xasslari ila qox ox9ardlT
258

imi sslri gciro Tl* ilqmlri sasi xarakterlidir. lr

hidroliza umlII hidroliza uadrqda qalavi mhit rdrrlr.
TlrO suda yaxgl hall lur.

Tl2o+Hzo=2TloII
TlOH qiivat[i ssdrr.
|* kompleks irlgm[r omala

gatirdikd ii sferaya k9i:

2TlCl + TlCl] =, Tlr[llclsl

T[NO] +(N)1 : Tlr[Tl(No.).]

Bu reaksiyada igtirak edon TNOl)r

tuu,

TINO] isa osasi xassali

mdddi.

Qiivvatli oksidIo9diricilorin tasiri alhnda Tl(I) irl9mli Tl(IlI)

tm[i 9rilir.

lr + Clz: TlBCl,
TbSo4+6KotI+ 4.,[F(('N)]

.=

2']() + KrS04 + 4{[F(N)6]

Aliiminium va qa|lium lmqruu lmtlri tigiin (+2) oksidla9ma

drsi kt olmadlI iiqiin (II) tipli il9mlr 9 zdt. Bu
elementlrin hamtst 09fin F- kimi oksidlor m edilib. Qallium va
indium iigiin dixlod dibrornidlar malutndur. lr dimer qklid
mvcud lurl ErHal.:

Hai
Hal

Hal
[

Metallomyasl. Qalliurn lqruu elementlrinin kristallokimyavi

qurulugu mtlifdi, Qalliur rtIik, indium tetraqona[, dimfizml

xarakterizo cdilan taIlimun o-modifikasiyasr heksaqonal slx qabla;dlrrlmrg,

P-modifikasiyasl iso hm mrkazlagmig kubik kistal qafasina malikdir,

Bu mtll bagqa lmtlrl qeyri-mahdud rk mhlllr ml
gtirmi. Qalllum stst elementlaTi qalvi vo qolovi-topaq mtll vo ir
srra kegid element[ari ila metaIlicilaT ilr.
Qallium va onun analoqiarl ir gox metallarla asanltqla xalita amala
gotirir. Bu zm a9aI rjm teulpeafurlu evtektik itil rrr.
Masalan, l8,i% I, 4|/ Bi.22,Io,1o . t0,6% S, 8,2l Cd it l
259

Kalitanin rim tmturu 47, 90 Ga, 87 S

rim tmturu isa l9C-clir.

2/

Zn xalitasinin

Totbiqi. Gallium yanml]rupu elementlari p-n kegidlaini rtmq

r; yanmkegirici cihazlann yaadllmastnda, niiva texnikasrnda istifada
edilir, Qallium yiiksaktempelatulu trmmtli (l ]00-1500"C), indiumIa

rr yksak aksetdirme qabiliyyatina maIik rllan, optiki giigli

haztrlanmastnda ttbiq edil r. Tallium amalqamasl, -60 - (civonin
donma tmtur -40l qador tmrtulrl tilqmak iigiin olan
tmrmklri trmmtik lnayesi kimi tatbiq dili
llim V qr elemrntlari ila birlogmolori (AlllBv) mkgirii

kimi tatbiq dilil. Tl(]l, lr, T1I kimi suda pis hall
tTtonclhalogenidla
istifad luu,

vo onlart:l monokristallarl xiisus optiki mtil kimi

QaLlium rmqru |mtlii ml gatirdiyi intemetallik

irl9ml elektronikada, ir sr bagqa il9mIii isa tibbi rtlr
kimi geni9 totbiq sahosino m llikdilar.
Talliumun tt ilml)li zhlirli.

260

SKANDiUM YRJQRUU ELEMENTLRi

Dcivri sistemin IIl yarrmqqrupundan kegid d- va f lmtlii rnilmsi qlr. Bu tmqru skandium sc, itrium y, lantan La, aktinium
va ham d f-elementlari fsillr lantanoidlar (Z : 58-7 l) va aktinoidlor
(Z = 90-103) daxildir. ttikl IlI ts rrmqruu k q lq,32
imt daxil di. Lantanoidlr va aktionoidlar ir sl spesifik xiisusiyyatlara maIik olduqlarrndan, lt ssli rt nozordan
ke9irilcokdir.
skandium va onun analoqlartntn lrar biri ciz drii ilk d-elmentidir.
l valent lktr konfiqurasiyasl (n-l)d]nS2 kimidir. Yalnrz i delektronunun mcivcudluu u lmtlri vaIent elektron konfiqarasiyasrnt
davamstz di. xarici sidki s2 elektronlarl isa bu lmtlri metal
tabiotini tomin edarak, ll xassalainin qalavi-torpaq metallara
ox9arllrnl izah edir, Skandim mqr lmtlri i,i9On ktr
oksidlo9ma drsi +-di. Bu lmtli bazi xassolori l5 saylr
cadvold verilmigdir.
III qruP lmtlri aktivliyina gti yalnrz qalavi va qelovi+orpaq
metallardan geri qalrr. sc, tlr lttdi. sc, y va La lmtlii
h lrii yalnrz bir davamlt izotopu r. gii isa on Tadioaktiv izotop
mlumdur.
Tabiatdo yayllmasr. Yer qrd bu lmtli kiitla payr ito miqd ldi: Sc - 2. l0-4, Y _ 5. l0-], La - 5. l0-rs%. Bu lmtl Ktisiisn
do La az taptlan vo sapalanmig lttl straslna daxil lq, fardi
mirllr ml gatinniglar. ilk iig element lantanoid fsilsi, sikim,
hfium, tium vo ir sr bagqa lmtli amala gtirdiyi filizlonn
takibinda l, Yalnrz qox di lrallarda rst gl tortveytit (, \)SirO'
Steettit ScPOo. 2, mil]t trkiid Sc asas kmtdi.
Aktiunium yalntz r fi]izlii trkiid rast gli. filizli 1
tonunda miqdarr comi 0,06 mq ta9kil edir.
Alrnmasr. Skandium rllqrUu lmtlrii kimyovi xassalari
9
9r oluduundan l sst halda almaq
9 9atindi. Bu lmtli
omala gatirdiyi filizlarin kompleks Lisullala iqImsii
Son mahsulu EFr
fliidridlr ECl., xIoridlardir. F, va ECl, irl9mlrii
elektrolizindan
261

<l
st

\-

..l -l\,*.- \

- a{ l:
-] a..l
*
\ a if\,\ _
.if
.
l{)
.n
..\
.i
.

i-\,*\

|a1

1 ,

+di--jid
a.l .l _ i (,.l /..l .l

...)_,\
a!.a(a),]

&

.$t{*{$
>...r.iOOOOO
Olt\t
..) ral (a
> _ *c\la.l
l a! a! (..t o,1 a,I ctl c'l

>!Q
))\,)<t
'l (t.l l ct { c.l

(t.l

\lc^l*Ni.\li-i

ql

\ ci )
Rt
<.
t . .'l
\ \ \ c,l !^..t. - !^ .i - . \ , ,,.
ral r v-, \9 \ \ \ \ \ \ \
\ \ \a] \ \.1

z
t-l

El

9 q q q |la
',(>

(.^l
,r \ \? + -
<t c.l
] 1
(.t \ \ $ $ l
v-l \.t, .] \ l\
|.)
\
(...

(..]
$
o\.-l

-.
.-*
i
i

li
.-i .r
\ +

9.
-

ci<-\o\o\o..*r.l

F,9 L

.ncos
>t+1
(\!acaO.no\co
-a\\\\

\,l\l{\
\-\l*lr.,l

-)-

f lf) .a ..t

>

t\')..)s
t\-]t

.]i)a\l{.)
a!-al-!at,
.t--.a\i
av)v-)N.a\a]l
|.1 v) .n (..l cal - _ |.l ! O..)
_ ..l
. c.l a{ c,l - -.n
c!aia.)aoain(t{_-l

El

6'

t \ l.r
\ .a * \ \ , .t l - \
99
9

--..)..la.l--..l
\a a<*-c\l
),

62

v_

t..l .\]

v)]ia)
ta\l{\\
i..ldl
l-

v',
\o(.t-\tt-N

>

Y1.,Y

999=

F,)

! t_ v1 v) .1 .
\+,--\t{,co.n-

v-)

, 2,

E,i

->.]

sorbast halda metallili !ic,

vo La allntr. u rlmtlri eyni zmd Fr,

ECl, r, tipli billagmalarin Mg, va qalavi metallarla mtlltmik

eduksiy,ast il da alnraq lr.

2l,+3-2I] + 3CaClz
Fizi va Hmyavi xassalari. Sc va Y lzumrl - , La vo isa
m9ti_ rngli mtlldlr, Sc va Y ytingiil, La va iso Ir metallar
straslna daxildir. Sc, 'l, La heksaqonal l:istl qafasina mlikdil. Sc
kvrok, Y La isl, 9 plastik metallardtl,. La ifr sslrc malik
oIdundan havada

z-tiztina alrgrr.

S-+Y-L- stastnda lmtli:r reduksiya edici ssli

giicloniI. Sc va u lqlt i!;o hotla metallar ilo aridildikdo rksi
giirlr. Passiv qri lnetaIlarla Sc va u llq| 9atin ri, daha 9
itmtllik il;ml z birlo;nralar ml gtirirlr (ScBr,
YBr, GaSi, GarCr, S:C, YCr), Adi araitda Sc Y su is eaksiyaya daxil
olmur. La isa:uda hall lrq hidoger rrlr.

r:2()] + I{,
Ggilik slrastnda lmtl hidrogendan 9 avval
2

+-

yelogdiyindan, lr duru t9ull

HCl, HrSO4 asanlrqla rksi daxil

olurlar
2 +

= 2 l +

]Hz

Dunt nitrat tutlsu ila ksi girdikda, onu NHoNOr-o qd

eduksiya dilr.

8 + ONr = t E(,lo]).

]I{. +,)r

Skarrdium va itium havada oksidlogir, lantan iso nazik boz oksid

tboqosi ila tjrtltir. Sc, Y, La, qlzdrnldrqdll oksigenl reaksiyaya girorok
r, kimi oksid amala stiirlr. Skandium rft element olduu iigtin, ,

qalavi tohlullarr ila ridoksoskadiatlar:

Sc

NaOH r- ,

Na[Sc(OH)4]+3/2Hl

qolovilarlo aridiklikda iss metaskandiatla ml gtjri.

Skdi mqr elementlarinin xarkteristik irlgmlri. Sc
ve lqlI btiltin ilmlrid +3 cksidlagm drs gstirlr
lgidlr, Slrandium vo analoqlarr halogenlarlo i9 qr9Ilrir tsirda lq EHal, tipli haIogenidlor oInola gBtiri[ar. Bu irtgmli
i zarnanda mt[]l dzti, l oksid ve hidooksidloinin uyun
26

hidrogen balogenidli turgularla qagrlrqIr tasiindlr do almaq lr, Skandium

mqu elementlorinin fliiridli dig halogenidlsdon keskin

fBTqlBnir. Belo ki, lr 9otin ariyan, qeyi-hlqroskopik suda hll lm
mddlrdir.

Diger hlgidlr ksina lrq, hiqoskopik suda asan hll olan

maddolor olub, asanlrqla hidroliza url vo oksohalogenidlo (EOHal)
amala gtiil.

LaCl+H2o=LaoCl+2HCl
ScHal, --+ YHal, - LaHal, --; 1,

stastnda irl9mlri esasi

xassolori giiclanir.
Biitiin halogenidle arastnda yalnlz ScF1 mahlulda kompleks ilgmlr
ml gtirir.
Qelovi metallarrn fliiorskandiatIar Na.,ISc!-o] mahlulda davamlt
maddelardir.
itriumun fliil kompleks irlgmlri ancaq qalavi metal fliiidli ilo
oridilmsi zml altntr, itimu bu komplekslari asasan sezium vo
rubidiumun, nadir hllrd isa kaliumrrn tirmlridir Lantan iigiin yalntz
sezium ilo fliiorid kompleksi moIumdur Cs.,[LaFu].

Oksidlar va hidroksidla. Oksidlar ., basit maddalarin birbaga

qaqrlrqll tasiri, hidroksid, karbonat, nitrat va oksalatlarln tmiki
qlmst naticasinda alrnlr, Biitrin oksidlor rangli 9atin ri

mddldir. Skandium vo itriuTn oksidlari suda duu tuulrd pis hall

olur. Lantan va aktinium oksidloi suda az, mirI fu9ulrd isa asan holl
llr. Sc J Y J La --+ strastnda oksidlain aktivliyi trr. LarO, -nin
su ilB qarhqlr tsii istiliyin ayTtlmast ilo gdir.

L2]+2=2L(),
Oksidlordan yalntz ScrO.,

zif

mft sslr mlikdi. Digr

ksidl asasi xassalidirlar.

Skandium mqru lmtlrii hidrksidli eyni i,isul il i
hall l duzlr qalavilain tsii ila Ilt:

()1 +3KCl

Hidroksidlar (), rangli ksmik ;akilli gkiitiildir. .l

aktivliyi, sasi sslri va suda hall olmasr S(OH). -+ (), srsd
giiclanir. S() amfoter, La(OH)., isa qiivvatli asasi sslr malikdi.
2

Adi

9itd La(O1)., yalnrz turgularla rksi giriT,

krtlr amaIa gtltii.

dq

ScrO, va S(OH|l mtr xassli maddtllar olduqlan iign, lr

asasi
oksidla qalaviIarla aidjldikda oksoskandiatlar ml gtiirlr
M*|ScO".
Slfidlr. Bi.itiin sulfidl bLr lmtl n ktikd ila irq qargllrqh
tsiid, suda hll olan duzla ilo hidrogen sulfidin reabiyastndan
ltt.
Skandium yarlmqru[u elementlarinin sulfidIrli suda pis, mirl
turgularda
isa yax9r hall I, s,trl rangli rk maddalarCir.
Nitridlar EN lipli itridli skandium analoqlannm azot
va
mmik miti le taxminan 900 tlmturd qizdrmaqla
hlr.
Nitidl soyuq suda pis hall olan, isti suda isrihidroliz rrq hidroksid
va ammoniyak ml gatiran ir|9mlrdir lr eyni
zamanda asanhqla
mil fu rgularla z,ksi giirl.
. Karbidlor. Skalrdium mqruu lrtlrii kridlii almaq
gii, lrr oksidlrlini tmi 2000 lmfud kcrmiila
jlikd
kzdilr.

La2Or+7C=2LaC2+co
Quru tmsrd rtavam]t olan bu irl:iml, i,ifubotli havada
suda isa 9 tez hid,lliza rIrl:
4LaC2 + l2Il2O

.=

4La(OH).,

Zaii

+ 322 + 2

Hidridlar. Bu mr:tallan hidridlari bsit rddli hidg mtihitinda

qtzdllrnast noticasitrda irlr. Skandium itim
iigiin ScH], YHr,
lt

iigiin isa LaH, va l,aH] tipli hjdidlar mallrmdur. Skandium

mqruu
lmtlii ham la melal tabitli hidridlri mcivcuddur.
ididlr boz
yaxud qara gli, elektik keqiriciliyina malik mddlrdi.
Havada

qIzdrrlclrqda 9ltrq oksid rlmi gtiilr

4La . + 3 , = Laro1

t .

..Skandium m(Ilu elementlarinin SuI:t va nitrat duzla suda yaxgl

olan maddolrd r. Bu duzlal mctailara, lrl oksid, hidroksid,
zif
ugucu furglr dr zl sulfal njlrat ttl9lI
tosiri ilo lrrlr. Bu
duzl. hidroliz urrrrq suda pis hall |
sasi duzlar ml gtiri.
Skandium va u lqll fosfatlan vo
krtl suaa gotin
h1.1

I maddoIardir.

b"lt
265

2ScCl

3NarCo,

= Sc2(Co,)1 +

Nl

Aliiminium kimi skandium ,]quu elementlori

y-l1E(CO)zl, tipli ikiqat duzlar omala gatirir,

Lar(Co,),

6, 14tlIE(SOJJ,

2K[La(CoJJ

Metalloklmyasl. Qallium vo skandium Ilmqu lmtlii

vo u lql (smetallokimyasr iri-bi.ind"n 9 forqlanir, QaIiium

qeyri-mahdud k mhlll amala gtimdii halda,
"r"-"o'r"O
metallarla sonsuz
,knndium ur,qruu lmrli (sd-elementtori) bir 9
qli
rl mttr l gatirir. Skandium va di trq lmtlri
lmtlii byiik ir hissosi ilo
-"ii ir" qarqrlrqh sird lur, kegid
g"tir. Bundan bagqa nadiT torpaq lmtli qallium
mellidlar
"b"t"
metallidlar da rir,
rlmqru lmtlri ila davamlr
genig tatbiq shlid
lmtlrii
yarrmqrupu
Toibiqi. skandium
olunmalandrr, [ ki,
istifada
kimi
biri ietallurgiyada legirla9airi alava

'

pbtuat"r,n iii"- l7o itiumun l edilmasi onun oksidla9mo

l200- 13000qdr rttmt9 lu,
imtru
.IvletallikskandiumniiYtexnikasrndaneytronlartignfiltrkimittbiq
edilir.

Lidlr atom texnikaslnda, elektronikada, eleko- va radioserium ve

texnikada q alvan rnetallurgiyada istifado luurlr,
mi;meta! getterlorin tarkibina daxil lr,
'SIrr,
iPt, YRur, LaRur, YI, kimi metallidlr ifrat kgiii maddo-

lardi.SkandiumvaNT.ninoksidlorikeramikmateriallanvoyiiksak
u""-rrg" malik olan odadavamlt rtiikli tarkibina daxil lu,
i"ri"-", daxil l iia radioaktiv 9iialarln tasiri altrnda he9 ir
dyigikliy uramadrlndan atom texnikaStnda ttbiq edilir,

266

LANTNOIDLaR

IIIB qrup elementlari strastna l4 lmtd ibarat olan, lantandan sr

galan, Itidl fasilsi daxildir. Bu elementlaT 9 (n-2)f-obitahnrn
dolmasl ktrdi, itriurn 1,o lantan il birlikda btitiin lantanoidlar dir
trq lmtlri adlandtrlrr - NTE. Bu ad t srld tabii oksidloo
verilmig "torpaq" sziindan irali ga[ir. Bir srra hallarda lmtlr slaslna

sc da daxil edilir.
Lantanoid (Ln) tmlrr ii lktr konfiquasiyasrnl 4l45 s25p65d0- l52 krmi id etmak olar, ti edilib ki, lantanoidla ii9
4t--sviyyosi 5d-saviyyasina z energetik cahatdan daha alveriglidir,
u gtira da qadoliniumdan lragqa dig lantanoidlorin hamrsrnda lantandan
fqli lq, 5d lktu 4f soviyyasina kegmig lr.
Lantanoidla i zamanrla serium () fsilasi lmtli adlanaraq dz
tarkibina sium , zdim r, neodium Nd, tmtm Pm, smim
Sm, im Eu, qadolinium Cd, terbium , disprozium Dy, holmium ,
im r, tulium m, ittim Yb, li,itesium Lu lmtlii daxil di.
Lantanoidlarin bazi xassolri l5 saylr cadvalda ilmigdi,
4f orbitallnrn dolma irrkti g srium fasilasi lmtli iki
qrupa ltiiir:
- serium tmqruu
- terbium mql.

Srim yanmqrupu z tl.:ii ilk yeddi elementi , r, Nd, Sm, Eu,

Gd daxil dir. Bu eletnentlardo Hund qaydasrna gr 4f-obitalrnda
lktr[r[ tak dolma gedir- 1'erbium mqru elementlarindo (,
Dy, , r, m, Yb, I-u) lktlrl qogalaEmasl 9 rir. Davamlt 4f' va
4fi4 kfiqrsih Gd vo Lu lmtlrid lantanda olduu kimi olavo
lkt Sd-orbitalrnda l9ir,
lm zamanl 4 t-_elekironiartndan biri tak-tak hllrd is ikisi
5d orbitalrna kgk, alaqalilrin yaatlmastnda rgtirak eda ili. Dig f-

lktrlrl 5s25 lktrltl kldtrtt xassalarinin tsiri

noticasindo lq yarantnaslnda igtiak tmi i kimyavi sslr saslt
tsi gtistomir,.

267

..
N
'a.:r*
;
d,+

lo

,:-

iT-i

,<,

.]

..t

et\

;
&,

r=,
ll_
' j

];
;
d,+|

--j

,.<

,{-G
i.+|

lq

<

:.i(.]

. ,'+\

io

.!

9"-\

,-+3
ti!,-i;lD
# Et5
268

t)

(n

.-

'N

.t

ql
a)
(_)

+.

or

q.

9_

a!

\
(

.:i
9"-\

ai-i

,!+dl

' ..
\

.-!

+
.

d,

_
*
_*

z
l
*;;

9-<
\JO

<_Y

Demali lantanoidlarin ssli 5d|6s: |klrlrr ila m olunur.

sababdan d lantanoidlarin ssli I|lB qrup lmtlrii va
xlisusan do itium (\') va ltt ssli 9r lur.
Lakin, qeyd etmak laztnrdtT ki. lantan (4F), qadolinium (4) va lutesium
(4F) ila 9t rl9 lmtlr di9k oksidlagma dlri
malikdilaT. Bela ki, serium (4s') iigiin (+3)la yanar (+4) oksidlama
drsi da ktrdir. ll'4 ml galmosi 4f: elektronlanntn hl,canla9mtg vaziyyatd 5d -orbitalrna keqmasi il lqddr. AvTopium
4sz elektron konfiqurasityasrna malik olduundan iigtin aksina (+)
oksidla9ma dsi ktr lr. BU baxtmdan (4s'), Dy (4f'O6s')
(+4); Yb(4fI{6sr), m (4flsz) tigiin (+2) oksidla9ma dsi mmk lr.
Lantanoidlarin daxili dovriliyi 16 saylr cadvalda aks lumgdu,
Tabiatda yaytlmasr. Lantanoidlar slmiq elementlar strastna daxil
olub, Yr qabrrnrn kOtla payl ila 0,1%-ni ta9kil di. ss minerallarr monasit, EFCO]-bastnezit, (Na, , (Ti, Nb, )r- lritdir.
Alrnmast. Ltidli xassolari 9 r olduundan l sorbast
metallar kimi biri-birindan tmq 9 9atin tenoloji rssdi. itkin
mrhl kimi filiz[ zanginla9d iilir. Zngrinle;dirilmig filiz yuyulur,
ekstraksiya sulu ila fosfatladan lltr. Sr sulfat tuusu ila iglk
hidg sulfidin tasiri altrnda r metallar sulfidla gaklinda gkdiiriiliir.
Mahluldan oksalat tuusunun kmi ila N-i oksalatlan gktintii
halrna kgirili oksalatlarrn tmiki 9lmstd oksidlar altntr.

(NTE)r(Crol)r

2l + ,

Ahnmrg oksidlar ikiqat sultI itrtl 9rili. hlli

kistallagma, fraksiyalr 9kdiirm va r9lm iisullarl i[a miixtalif

ilgmlri ir-iid lmst naticslndo alrnan migmetalrn torkibi

4045/ ,20-25Y. La, ^t 5% Nd, -l0% bagqa NTE, - 5/ F it lur.
iisi dijvTda ltidlri ayrtlmast iondayi9ma mlqfi,
kstksi rsslri asastnda ltr. Bu sul[ NTE-nin hr iii 99,7

99,9% tamizlik drsi ila almaq imkant ri. N-i altnmasl

ssid son mhl, l flijoTidlrinin metallotermik (, Mg) iisulla
reduksiyasI da lantanoidlarin lidlii natrium yaxud kalium lidl
qangrlnrn elektrolizidiT.
2LaF, + 3Ca(Mg) : 2La + 3CaFz

Sm, Eu, Yb kalsium va maqneziumla eduksiya etmakla almaq olmur,

9Ii bu zaman metal a9ar oksidla9m dli halogenidlor lrr:
269

2EuCl

g = 2BuClz + It{8Cb
Ltidli okstdlorini reduksiya dk lantanoidlari almaq olar,
Alrnmr; NTE-i vakuum altlndl idilk distilIa edili: 99,99Yo-1i tBmiz
+

metal ltt.

Lantanoidlr gi,imtiqii-a lgli, r va Nd isa sarmtrl gti oriyan

mtlldt. uqlrd hall lu, qalavilada is hall lmulr,
Birlagrnolri. +3 oksidlalno drsi malik birlaqmalari daha genig
vo s, il9mld Ln-in
rlmrgdr. LnrO,, LnHaIr, LnrS,, LnN, I-rf-,,
koordinasiya adodi 9,10-14 ar,lst ola bilor; bu laqada f -elektronlartntn da
i;tiaki ilo izah edirliT.

elementlainin irl;mli rsizdi, digrli is

f kegidi ila alaqatlardrr,
ranglidir. L+3 ionlannln rang;i f
Okidlorindan on gox yayrlmr9lar L,r-,-dr, l'trksak tmrtrd

fl,

fto,

fi, fl, fl],

iirl, osasi xassalidirla. HCl, HNO,,-do asan hal1 Irl, ancaq

kzatdikda !, kimi passivla9irla. LnrO,, irlIl9mli qalovilarlo

reaksiyaya girmir, ancaq lr 09iin LiLnO,,, NaLnO, rl9mli altnmtpdtr

va bu L2 amfoterliyin dBIaIat di.
HidToksidlaindan 9 1layrlmamt9 Ln(OI{).-diil vo miibadila yolu ila

alrntr. + --+ Lu3+ radiuslarrr kiqilmasi ila hidoksic ti asasi ssli,

termiki davamlrlrr zifli, holloIma qabiliyyati azal ir,
Lantanoidlorin lidlri, itrt va sulatlart suda yax9t hall lu, LF.,

9otin holl olan irlqmlr,ir, Kristal hidtl

mxtolif sayda su molekuluntrn olmast il frqli, Masalan, Lr(NJ,
,
r, Lrr, 2, L2(S,,) , 82(), Nd(BiOr)l 9]l2O, Akva komplekslii rangi L* ilt etektron qurulu9u ila alacadardrT, Lantanoidlor
iigiin ikiqat duzlarrn ml galmasi rktikdir, Masalan, 3NarSOo,
Lar(SOo)r, 12r, 3Mg(NO,)r, 2Ln(NOJr, 24, vc s,
Lidlri hidridlari basit mddli 0O_0 )" tmturd foal
qargrhqlr tsiid altntr. ()lr LnH, LnI! ipli hidridlaT ml
jtiirlr. Eu vo yb isa sasan LnHo kimi irlgm tal i rir, u is l
4fl 4fla quluqlrr ltabilIiyi ita lqdrdl[r, Lantanoidlarin
hidridli ion tipli, qox faal i[9mIdi.
Lantanoidlorin yiiksak tmrtulu irl9Llrd kridli,

LnlCO), vo LnPO.,

oksidivos.odadavmltkeramikantnhaztr]anmaslr'dageni9totbiqedilir.
xiisusi gglri altnmasrnda da lrd istiada oluttur,
27

IV valentli irlgllri. r, F, Cet'ClO)n, Ce(SO), mBlumdur,

, seriumun oksigenla ir9 qargIlrqlr t;rsir reaksiyasrndan vo yaxud
Ce(III) i st duzlzl oksigenin igtirakr ila pargalanmaslndan lttr.

KiizBrdilmig . kiTny,ovi htd inert madda olduundan tqlrl

osaslarla reaksiyaya girmir.
() mObadilrl leaksiyast il altnIr mhluld r.r9
'.rU'O''
ksmiz s<ikiintii gaklinda mcivcud lr. (II) fqli lq amfoter
xassalidir. * birla li hidliz url [Ce(OH)"1l. t rBngli
akvakomlekslar amala gatiir. r. nHrO qaiavilarlo oridildikda okso- ,

flridll oidiIdikda isa fltirstl ml gtiri:

NaOH

, : l{a2eo]

tl2o

.F+F=2[(]F]
ur;ulrl () reaksiyayll girk ) oksidla9diir,
()

HCI =+ cI2+H2o

LnF.,+agpr:LrFl+xe
Cs.[LnFu]

+ F.,

:Cs,,[LaFr] +

lkgll m ixtalif tip irl9ml ml gtiir, Msolan, Eu

kiiktirdla EuS, Bu,S., Bu]So, EuoSr, EurSr; itterbium Yb kiikiirdl YbS,
Ybr54, Y2S1, Yb,S, llirlaqmolorini ml gtirir. lll ltidl daha
9 irl9m irlr Ru isa llr itemetallik birloqma ml gtim
qabiIiyyati ila lrdl.
Lantanoidlardan Eu, Sm va Yb +2 915 6;uurno doTcoli irl9mI
amala gtiirl, Bu irlgmlr z sslri gti kalsium mqru
lmtlii tramrllarini xatlrladtrlar. lr vo (), tipli oksid
va hidroksidlai asi xassalidir. Sulfatlan im sulfatla analoji olaraq,
suda hall |mrlr, l:lr bu sd da El asasan kalsium rrmq:u
elementlarinin mI gatirdiyi mirlll tarkibina daxil l.
Lantanoidlrin +z oksidlala dli irJgmli reduksiyaedicidirlar.

Totbiqi, Ltidlr atom texnikastndll, elektronikada, elektro-

radiotexnikada, l d alvan vo q metallurgiyada genig ttbiq shlii

tapmrgla. Onlarln l gtirdiyi metallar arrsl _ intermetallak birlogmaloT

ifrai kegiiciliya mli]<dil.

GRNiU YRIQRUU ELEMENTLRi

lVA qrupuna tipik lmtlr olarr karbon va silisiumdan ba;qa gim mqruu elementlari - (gmium), Sn (qalay) vo (quru;un)
daxildir. Bu lmtl tam lktr lqlrdlr. IVA qrupunun tipik elementlori kimi , bu elementlorin elektron konfiqurasiyasr a9ardakr kimidir:
[Ar]3dtO4sz4p:; Sn - []4dlO5s: 5pz; - [Xe]4fll5dto szpz
-Si--.>G--+S-+ strsld element tmltt sslriii
dayigmosindo trm diivriIik ziinii aydrn gstrir (gak, 47),
-lmtli rl9 digr 0t'' l.r'),
tmqrulrd olduu kimi gmium
rtmqud da elementin stra
tr0
nmrosi artdtqca, kimyavi lqlri
Ge

mstd d- va f-oitallarrntn
rolu tml lr. Ela bu sabobdan da

lJ0

ll0

iGe

g0
70

--;Si-G-+S-; srrasrnda da-

vamh koordinasiya addinin qiymti

''f

/,f

,,T2S;J'*
ll] J0 J0 /0

l2-ya (asas k, , 4,6) qd

" 4-d
yiiksalir, Ijr iig element iig iki

1,0 FZ) muddur. Qeyd etmak lazlm-

,90

,,.
*"

qr clementlrinin birincl
drd ilm polcnsiallar|nIn llt"
orbiral rdisll elenlcntlarln.

ok., lv

rktr oksidla9ma doracasi (+4) va

drT

ki. yuxarldan

aqarya getdikca

yi,rksak oksid|a;ma drsii 1*4)

davamlllll zll, agalr oksidla9ma

dsii (1-2) isa davamlrhr r.

\,,

"' Gmium
v qalay (+2) oksidlama

iimlidsIItlI, daracasindaijzlanniqiilTtlireduksiyaedici kimi rl. Grmium

(lI) irlgmli oksidlqdirici lm mitlritd 9 tez disproporsionlagtr.

S (I1) tigiin bu rksil daha az xarakterdiT. iigiin (+2) oKsidl;m
doracosi on davamlr, (-4) ha]r isa davmslz olduundan, quguu bu
oksidlo9m dsid oIan il9mrIi qiivvtli oksidlaqdiricilardir.
itd yayllmasl. Gtum, qalay va qugu az yayrlmrg

elementlrdir, germanium slmig eletTenllar straslna daxildir. Y

qld bu elemenilarin %_la kiitla payr: , _ 7.10-1, Sn- 4.10, _

1,6.10- rdir, Qaiay va quuguu sst yataqlan olimetallik
filizl) muddur. Qll an gig yayrlnlrg mirIl kassjterit - SnO?,
stannin - CurO.FeS.SnSr. Qrrrlu9unun an 9 yaytlmtg milt,
polimetallik fi|izli i sr hallarda ss tarllib hissosi olan qalenitdiT-PbS.
Bundan ba9qa tabia:do luuu oksigellli mill da st galir:
anqlezit - PbSOo, s:.rssit - . Gmimu mirll sastna
argirodit - 4Agro. GtlS,, gmit - 3cu2o. FeS .2GeS, daxildir.

Allnmasr. Hal-h,zlrda germaniumu alrnaq gii asas m sink

istehsalrnIn qalrqlanrilr, Snayerla gmiLtmu almaq figiin gmim
oksidi saxlayan xamntal tiind xlorid tuhsu ila i9lonir:
GeOr+41161

ecl1 + 2tI,()

A;a!l temperaturIarda qaynayan Gl., re,<tifikasiya iisulu ilB tmizli

hidoliza uradtltl,. Naticada llmt; tam.z GeO, hidrgl reduksiya
edilir:

2+2..G,2ll:O
Grmiul mottokristal ha.ltnda rttkgirii sanayesinda ttbiq
edildiyi iigiin, cdukriya aticasindo altnmr9 toz 9aklindo G, bidrogenin
igtirakr ila mii istiqamatdc, kistll9drlrr zona ridilmsr
mrz ediliT. Bu sul jl altnml9 germanium ksak tamizlik saviyyasina
malik l,

Qalay va qurugtrn sultld milrrIldr altnt. wl bu mddl

oksigen igtikl ila ya,tcitrrlrr. Srd isa lrmrg oksidlar kaTbotemik iisul
ilo eduksiya edilir:

2PbS+3o2:2PllO+2So,
+ : .,1 ]

Tomiz va Sn :lektroliz iisulu ila altntr, Xiisusi tamizlik sviyyosina

malik [ vo quru;un isa z aridilmasi jlo alda edilir.
Fizi va Hmyavi xassalari. Kompakt h,da gmium gmi.i5 gli,
metallrq parrltlsrna nra]ik kik bork maddadir, Adi gritd almaz tipli
kristallik qfaSa mali t rI G, tipik rmkr:iiidi. Yksak tazyiq altrnda
G, polimorf 9evilmrlya muz qalaraq lr: B-Sn tetraqona[, sr
is kip qablanmrg ht,cma markazla9rniq kistallik qurulu9 alrr. u zm
gennaniumun koordillasiya ddIi yiiksalir, metalltq xassalari
lr.
27

Qalay adi gaaitd asan ri giirnii9ii-a gli metaldlr. ir ne9

limrf gakiIdayigmasi mdd, Qalayln adi 9ritd davamh l qalay adlanan modifikasiyasl (P-qalay) ttrql gurulu9ludu, Bu
modifikasiya l3,2o temperaturda almaza zr -modifikasiyaya (boz
qalay) gilir. qalayrn boz qalaya ( rr -qalay) 9ilm prosesi tmi
- tmrturd xeyli stitiir, va qalay darlaraq toz hlr d9r.
Qadim zamanlarda bu hadisa "qalay vbast" adlandlnhrdl,

Grmim mqr iigti mdsi l, qurugunun

polimorf modifikasiyas; du. Qurgugun mavi gllr giimii -
metaldtr. Sth morkozla9rnig kistal quuluga malikdir. Grmim
mqru lmtlrii bazi xassalai 4 saylr cadvald verilmidlir.
Grmim yanmqrupu elementlarinin kimyovi xassalari Ge-+Sn-+Pb
Srraslnda onlarln metalllq xasslarinin gticlanmasini, qeyi-metallrq
xassalrinin isa zaiflamasini id edir. Adi 9itd r ijq metal h
suyun tasirina qrt davamltdrr. Yalnrz quTugun havada tutqun oksid
tBbaqsi ila iirtiilr, da u tam oksidlagmasinin qargrsrnr alrr, Qeyd
etmok lazlmdrr ki, G va Sn sathi gox nazik oksid tbaqasi 1lo rtlmii lr.
Qrzdlnldrqda bu maddalar havanrn oksigeni ilo reaksiyaya daxil olaraq

G(IV), Sn(IV), (II) oksidlaini ml gtirirlr. tll garginlik

slraslnda Ge hidrogendan sr, mis il giimii9iin rstd durur. gr
d , oksidl9dirici olmayan duru va qtl trrrgulaTla eaksiyaya giir. Qalay
va qr9 isa garginlik slasrnda hidrogendn biIavasita vvoI rl9irlr,
ona gr do zaif d olsa oksidlagdiici lm tu9ulrd holI lurl, S
duru xlond fur;usu ila zif, qatl HCl il iso intensiv eaksiyaya daxil Iq,
hidogen tlr. Qatl xlorid tu9usu il ksi zamanr kompleks i
ml gli:

Sn+4HCl :Hr[SnCl1]+H,
Q qan xlorid tuqusu ilo i iir reaksiyaya girir. Qatr nibat
tu9usu ilo Ge va Sn gmium va qalay tur;ulannt (r. yllrO) ml
gtirirlr. Duru nitrat tu9usu ila reaksiya zamant, Sn, ijztinii metal kimi
rrq , ktimlgtiii kimi itrt duzu Sn(NO.,), ml gatiir:
3Sn + 8N

: 3Sn(No),

2NO, 14"

Qurugun hm qatt va hm da duru nitrat ttlrgulrl

gtirir.

il Pb(NOr), omolo

Sn qalavi mhlullrt il y;rlnrz 1lzdlrldrqda reaksiyaya daxil

lul
274

2 +2tI,

Kr

[t_-(o){l + Hr

Gstil kimyvi xassolar Sn va Pb-un mft rktli element

olduqlarnr s0but edir. Grrium qlavilarkl yalnrz oksidla9dirigilrin
i9tiakr ila ksi giir:
G

+ 2r2

: ,[

Ce(OH)u]

Gmium zrhl, fliiorid !, nitrat turularlnrn qangrrnda yaxgr hall

l:

G+4I
3G

4HNO]: GeClo

4HNOI

l8F

4NO

4[{r

3r[Gu] + 4NO +

8r

Qeyd etmak lazrmdrr ki, lr anionunun dr xassalari fltir

iud daha zif lduud, , bu tipli komplekslarda liqand rolunda

glxl d ilmi zhld hall olduqda GeCl4 omola gtiir,

Germaniumun (I{F + HNO3)-Io qa9rhqh tasiri nticasindo iso [GF6]'-

kompleksi amala glir.

r tig element hlgl va xalkogenlarla i9 qargrhqlr tasirdo
lur, gmium is eyni zamanda fosfoT va rs ila do i irlgml
ml gtiir, Bu elementlar metallar ila da qargllrqlr tsird olub m{ixtalif
intermetallik il9m va lit ml gtiirlr.

irlgmli. GeTmanium lmqruu elementlori tigiin , tipli

hidridlar xarakter deyit. . miistasna olaraq, dig . tipli hidridlor
yaxgr iilmi9dir, Bu lmtlri h9 biri hidgl irg ksi
girmi. Gmium stTast elementlarinin ididlii almaq iigiin . l

aktiv mtlll trmlri turgularla tasir dil:

g2G

4|

2M8Cl2

.|

Grmium iigiin Gc,H," p, (n:1-9) tipli , qalay iiqiin is S -stannan

ve Sn Hu - distannan sintez edilmigdir, liimI alrnmasl yalnrz dolayr yol
ilo tasdiq ediliT. u da hidrogen miihitinda quuguu ugucu sslii

meydana glmsidi. Grmiumd quru;una getdikca hidogenli

ilqmli davamlrllt va - kimi homoatomlu zirlri m
imklr zIr, Hidridla qiivvatli reduksiyaediciladir. Onlarrn
davamstzltl atdrqca reduksiyaedici ssli qiivvetlonir. Grmium
mqruu lmtlii hidridlorinin bu xasselori l pargalanmasl
zamant tm hidogenin ml galmasi il izah dili.
ididl su ila asanhqla hidoliza urtrl:
GeHo + ,: '[G()u] +.
275

 gdr da nam havada l davarnstzdtlar. Tiundan bagqa, gmlmtlii hididlri havantn oksigeni il oksidium

mqru

lagBrak, z-6z lrgrrlr,

r:G2 + 22|)
Gmim va lqltl hididli kovalent alaqoli
irlgmldir. Gmimulr lim hidridli ()" (Ge[{r)" do
G1 +

mlmd.

gm G hIgll avazolma rksilrr daxil lr

noticado grmimu biittin halogenli tij;mli altlttr:
G + HCl = Gl + , (GeHrClr. GeItC\, Gt.)

Grmim mqruu |lementlari i]giin iki cirr oksid va hidToksidla

mdd. Bu ilgml i'+2) va (+4) oksidla9m,t dlri uyun
g[i. Grmim va qalay harada qrzdrrrlrJlqda , tilrli oksid, quiluqun iso
ml gtirir. G, SnO davamstz mddldir, GeO taxmincln 700

tmrtrd siiima dir oksid grm]u u nisbat,n l

tmturlrd (6000) ol sidla;masindan altnrr. S, qalayln (+2)
oksidlo9mo drli duzlannln qlill qaIllqh ti)sirindan hrIr:
SnCl2 + 2NaoH = 2NaCl + Sno

,:

il9m davamstz otduundan susuzIa9dlrtlmt9 madda

4000

tmrfu rd dispoporsionIalil r:

4SnO = S

2SnO .SnO- (SnjOa)

Qurugunun dioksidini almaq tigiin (II)

itirakl ils hidroliza uradrlr:

(),

Caocl, +2:

duzll oksidla9diricilrin

+ CaCI;l

, qrzdrnldrqda piltati dissosiasiya dk

i 2crcoom

oksidlagma doracali

oksidlar amolo gtiir:

, - r, - Pb.On -

r, va r qargrq oksidlar olub, ,, (r)

2,, (24) trkil)li uyun galir. Gt,mium mqru
elementlorinin oksidlainin <lavamltIrrnt agardakr l;m ila ifada etmak
lr:
276

oldloidi.1.1 r.sy]1.1 8iilll

GeO:

SnO2

PbOt

SnO

GeO

rcdUtSlyacdlci S.l gnclonir

Gmium rlmquu lmtlrii dioksidlai qah qalavi

mahlullarrnda hidksktlksIr rirlr:

G,

2NaOH + 2I{.,o : Na,[Ge(oH)o]

, tip[i oksidtar l1olavilIla idiIdikdo duzlar ml galir:

2NaOLI: NarSnO.,
2-2-,
SnO2 +

, + 2

+ IIr

.4 (, va 2.)

r4 - qurugun orlopll.imbala ( rl-qrlzl rgli maddo, surik)

ortopltimbat turusunun qrgu duzu kimi baxmaq l:
Bu irlgmd qulugu tmlrrr oksidla9m drsi miixtali di
vo bunu qrrugun ortopliimbatln duru
nitrat tusu ila reaksiyasl vasitasila
siibut etmk olar:

(-"

4HNo1
2Pb(No]). + , + 2lI

21 +

rg mhitda ,

qtivvat li

oksidle9diTicr xasstrIa giistir:

5, - 2MnSt\ l rS,

5PSO4 +

2KI + ,
= Iz +

2l{,
+ 4HI\IO]

2KNol

2r

21{2() oI"U(l/) ot)il(ll) 0

ok,49, ' qurulugu
oksidla9ma

Pb(No]),

Bu elementlarin a9ar
daracali oksidlai turgulI reaksiyaya girib duz amolo gtiilr, da
lrt asasi rktr]i olmalartnt siibut di:
277

Eo+HzSoc:ESo4+H2o
Lakin, ml gl dzl sl miihitda tmmilt, hidrolizo urq,
(), tipli hidksidlr amala gtlrirlrrmium vo anaioqlartnln biittin oksidlari suda pis hall olan
maddoloT olduundan lr; hidroksidloTi ( E(OHl, ()r. va
r'2, ,2) dolayr yol ila [tt. Bu irli;Ll zaif gium,
qalay quugun tu9ulrtdtr. Bu Iridroksidll amfoter xarakterli
mddldir va Ge-dan - getdikca a9ar cksidlgma daracaIi
irl;mlrd osasi, 1rrl oksidl9ma drli tlirl9mld isa tgu
xassalari giicloniT. E(O}I), va (! birla9malaTi qalovi mahlr.rllar ilo
[()4] v [E(OH)6]Z- tipl, hidToksokomplekslar lr uyun gl
hidroksoduzlar ml gtirirl:
SnO .IlrO

(+2)

2NaOH

Nar[ Sn(OH)o]

hidroksidlrindo is

larindo koodinasiya adadi -4,

( 14)
6-drr, I}ark halda hidksd;l susuzla;drTrlmr;

hidroksokomples

mtfrmlr uyun gli:

r,
Mez[E(OH)] -- 2,

Mez[E(OH)u]

Gmit so stannitlar q\,vatIi Teduksiyaedicidilt

2B(OH)J

+ N2[S( )l] =

r:

2Bi ,3Naz[Sn(OlI),,l

Q9 9ii +2 oksidltlgma daracosi davamlr olduundan pliimbitlaT

iigt-in u eaksiya rktr deyil.

Ge va Sn maksimal oksidlagmo daraccrli hidksid.ri sada r, va

l frmull uyun glmi, lr digk,r tarkii hidratlardrr

r,2. Qalay turgulaTr 09iin bu xiisusi ila rktlli, Altnma iisulrrndan

asrlr lrq bu turgulr ii-iid fqlir. SnClo l ammoniyaktn sulu

mohlulunun qargltrqlr tsiTi naticasindrl heksohidloksoqalay -t9su

amalo galir:
SnCln + 4NH, + 2

: IIr[Sn(OH)J

+ 4NH4C1

Taza gkdtirtilmiig qalay hidroksid (lV) cr- qatay turusu qatl xlorid
tu9usunda hall lrq sn('l., qlill is he]lsa hidoksos lannatlar
Naz[Sn(OHL] ml gtirir. ljtannatlaI rk halda NarSnO,,3HrO gaklinda
kistallarr. Saxlanlldrqda ge.a zr 9kiintii olan - qalay tSu ijz
27

aktivlmytni ttirir vo lrrttq qatl l()id turusu va qalavilarle reaksiyaya daxil

lm. Supnu itira ,ak khIri; qatay hi,Jroksid (IV) - qalay tuqus
dlr. cl_ y P-qtltly tugll xassalaindaki farq dehidrattagma
naticasind davamit SnO, ml galmasi ila alaqodardrr.
Gmium yarz,mqrupu elementlari hlglrl i9 rksi
girir. Bu zranan Glr, SnHalo va PbHal2 al.nrr. G|, SnHal, va PbHalo
(r. PbIo miiI;tasna olmaqla) dolayr tisll ilo sintez edilir. Gr_
mium dihalogcnidlTi davamsrz mdl olub asanlrqla disproporsionla9tTlar:

2GeHaIr=Gc+ lr
Qalayln dihalogtnjdlari nisbotn daha davamlr irl9mlrdi. Pbal,
tipli irl9ml davamlr olub, eduksiyaedici xassolorB malik deyil. !

tipli i[9ml konrpIeks il m] glil [l], Grmium

vo qalapn dihalogenidlai qiivvatIi eduksiyaedicilardir:

2gcl : Hg + H:[SnClo]
trlidlr J1()lo u9ucu irl9mlrrrdi. Suda lr hidToliz
SnC[,

Hg61, +

urayrrlaT:

SnClo4HrO=HSnO1

4HCl

ECla sasi halogtlnldIarla reaksiyaya daxil olaraq kompIeks halogenidlr

ml gtiirIr:

2F+F:2[F]
ECIo xlorid tut gLtsu ila kompleks aILion [EC16]2- amelo gtiir.
Gmium, qalay qurugunun ttrhlgidli tu sslri
malikdilar va buradlt haIogen altrmlan mctal. r iIa kovalent olaqa vasitosila

birla9ir.

ES, tipli sulfidl. grmiut va qalay ii,;iin rktdir. GeS, , SnS,

isa san-qtztlt rgli suda va duu tur;ularrla hall lm mddldir.
Disulfidl, G va ]ri (IV) lridli hirirogen sulfidila tasir etmokl
lIrlr:

Sl4 + 2H2S

iinS,

4HCl

Disulfidl fur9 xassali rddldir. l g[ tiofuular H2CeS. HrSnS, mvcuddur. itrgulr davamstz mddl olduqlarlndan lr disulfi

hidrogensulfid parr;alanrrlar. irgld forqli

279

lq tiogermanatlar tiostannatlar drrmh mddldir disulfidlarle

osasi sulfidloin qallrqlr tasirindan alln rrlr:

ES,

(NH)rS:

(NH4)?ES.

Gmim rlmqruu lmtlrii Es tipli sulfidlori mftr

daha
xassolidirlor. pbs iiqtin bsasi, sns va Ges iigiin iso zaif tur9u ssli
-
ES.
xarakterdir. Gmium va qala1, sulfidlai ammonium disulfidla
qdr oksidl9irlar, Sonradan ES, ammonium sulfidda hall lrq
tiostannatlar tigrmtlr ml gtirirl:
SnS

(NHo)rS, = SnS, + (Nll4)rs

SnS2 + (NH4)rS =

(NH.lSnS1

sns ila pbs biri-biindan aytlmast bu rksilr osaslanll,

Gmium rlmqru elementlarinin monoxalkogenidlori
yarrmkegirici tbiatli mddlrdi. Bu da birlaqmalardaki alaqalarin
iovalent tobiatli olmasl ilo izah olunur. Dixalkogenidlar yalntz ir torafdon
G vo Sn, dig trfd isa S Se ii9iin mlumduT, di oraitda biitiin
xalkogenidlai havanrn oksigenina v,} Suya qr;r davamltdtrla, F, tipli
lkgidl qatr oksidla;dirici lm turguluTda hII olurlar:

EX+2HCl=EClr+H]X
mahlulda asidokomplekslar
Qeyd etmok lazrmdrT ki. bu zm Sn la
[EClo]2- amola gtiilr.
Grmium m qrupu elernentlarinin lramrsl pniklogenlarin hr jri
ilo irlgm ml gtimir. l]ela ki VA qnrp Imtlii heg ii ila
i9msi dur. Eyni zamanda Sb Bi da gcrmanium va analoqlan
ilo irlgml m[ gtimi, yalnlz gmiumu itidi malumdur:

3G+ 4N

Ge.,No + 6[I,

Bu reaksiya naticasinda ltq mhsul kimi

gemaniumun imidlri
qalaytn
G, SnrP., Sn,P,"
va
G(NH), va deNH ml galir. Grmium
GeAs, GeAs, , Sn,,As,, Sn,,As. tipli pniktogenidlai malumdur,
G va Sn iigi.in oekigenli tLrr9ulaTln cluzlarr (asasan da ksk oksidlogmo
dsid) az rktdir, Quru9Lrn iSo +2 okSidlama dBracosinda

miixtalif duzlar ml gtiir.

iigiin
Ge(IV) duzlan az dmh mddIr o]Lrtl, srrda hidToliz etdiklari
ttlid
onlu., iolay, iisul ila lrrl. Ge(SOo), almac1 tigii gmium
160 tempeTaturda SO-, ila tasir ediTlor:
280

Gecl4 + Sor : Gr:(!ioo)2 + SO2CI2

Bu duz hidolizi nticasinda h hidratla9mrg grmim oksidi

(IV) gktintiisiina .,. r qalavilarl tasir etdikdo grmtlr allnrr.
GeSOo malum deyil.
SnSOn vB Sn(SO,,),
Sn +

Hr56nl6u-',

Sn * 4HrSOo1o",,,

=.

,=

qalaya duu qatl II2SO4 ila tosiindon allnt:

SS + Hz (soyuqdz)

S(S),

2SO,

4HIO (qtzdtnldtqda)

PbSOo rangli, ;uda pis halI olan kistal tozdur, dzl xas l biitiin

iisullar ila hlr, Pb(SOo), az davamlt madda oldundan yalnlz st

gitd (PbSOo-rn sl lfat fuusu mahlulunda elektolitik oksidlgmosi -
akkumulyatorunun

dc

lrnasr) almaq lur:

PbSo. - 2- + SC4'-

Pb(So4),

Bu trirl9ma 9 lavamstz olduundan aslrnlrqla hidroliz di:

Pb(So4), + 2r : , + 2}I2So4
Qurugunun mhjr duzlanndan biri da ;rliimbum asetatdlr. Suda yaxgl
hall olan bu duz agardakr kimi alrnrr:

2] - |l2o2= Pb(crcoo)2 + r
2CHrCocH : Pb(CHlCoo)z + :
+

G-+S- slrastnda elementlarin metallrq xasselori giiclndiyindon,

(+2) daha 9 va mh duzlaT ml gotirir.

Metallomyasl. (istil strada met;rlllq xasslorinin glmsi

hmi ]mtli tizlorini m:tll ql miinasiblind d gdstir.
t,"t

,\t,

l\g

-!ttr

.Slt

t|,

Ph

l600
l200

ll02o

l0]0o

00

'

,1,r0, +

tl

50 l00 ,0

|00 50 100 J0

l00

ok 50 Mg-S . g-G, g-u, vo 8- !,istmli hldiqrtl

281

Biiti.in sp-elementlarinda olduu kimi gmimium mqruu |mentlarinin do atom adiuslaTl nisbaton byiik olub, gmiumd qur9u getdikco xeyli rtrr. Bundan alava qalay qurugun ist agar
im vB qm temperaturlaIl il xarakteTiza lurl. lr bark halda
digr metallar giin pis halledici olub, rizlori da bagqa kmtld pis
hll lurlr. Bu mtll elektomanfiliyi ki9ik l mtl] iIa intermetallik
dvl

MgrSi

Mg2Ge

MgrSn

Mg2Pb

t",,"C
r,

l102

l070

778

550

kC/mol

-11

_25,8

AE,ev

-24

0,76-0,82

-l1,4

0,68_0,7

0,0-0,34
"7

metal

I7

intermetallik irl9mlr rirl. l ki. gmium yarrmqrupu elementli silisium kimi, maqnezium ila grmid, stannid va piiimbid adlanan
MgrE trkii il;mlr ml gtiri (ak. 49).

grSi--+grG--+grS-g, slaslnda metal lqsii payI

artdrqca maddalerin rim tmrturu, arnalagalmo istiliyi va qd
zonaslnln eni zlt, metal tipli il9mlri m imklt rttr.
Qalay va quru9unun s-elementlari il ml gatirdiklari il9ml
(NarSn, NaSn, NaSnr) tipik metallik birla9molardir. Qeyd etmak lazlmdlr ki,
ml galan i sistemlar, frml valent qdlrr u glm ir
9 birlo9mdan ibarat lur. Bu irl9rlr iqarisind yalnrz qalavi
qli-tq lmtlii qmidli rmkqiii sslr malik
lrlr.
Grmim mqru lmtlii hamlst tigiin d-Imtlri ila
9oxlu sayda miixtolif trkii i|qm| mI gtimk rktrdir,
Metallid tipli bu ilgmIrii mlixtalifliyi qennanium lmqru
lmtlii sslrid , d-elementlarinin metalIokimyvi,
imkl ila izah edilir.
Grmim mqu elernentlilri iiqiin k mahlullartn ml
galmsi rktr deyil. yalnIz gium diivri sistemdo qonusu va
analoqu l silisiumla k rTohlulla ornaIo gtiir, Bu da l
kristallokimyvi quruluglantn va hamjn lmt]i ml gtirdiklai
bosit madda kristallarrndakr kiml avi ilqlt rktid ili gli.
282

Gmium rlmqruu lmtlri ciz ld evtektik qargrqlar

omala gtirirlr. Gmiul u analoqlannln geni tatbiq sahsina
malik olan evtektik litIi (Sn-Bi, Sn-Cd, Pb-Sn, Pb-Sb, Pb-Bi vo s.)

malumduT:

- tiqfi - 84-62 , 4_8% Sn, l0_25%Sb, 24obAs;

- pod9ipnik - 80-60% va Sn, qalanr Sb va Cu;

sri - 80-60% , 11-40|% Sn 2,5% Sb.

Tatbiqi. Gium mijsir lexnikada ttbiq edilan sas mkgiii
mtilld biridir. l948 -ci iida ilk yarrmkeqirici triod - tranzisto mhz
xiisusi tamizliy malik grim monokristaltndan hzlrlmt;dt. Bu
lmkgili elektronikanrn inki;af nqtosi kimi elektronika tii daxil
edilmigdi. F,lm texnika sahasindaki rr gevrilig fizika, bark mddl ,
yiiksak tornizliy malik mddltr kimyaslntn inkigaflna xiisusi tokan
vermigdir. Hal-hazrrda gmium, ddri sistemin dolun rilmig
_

elementlorindan iidir.
Grmium daxil d ritiIi ksriti i sl qiymotli ssI
malikdirlar, Bela ki, germaniumun qlztl ila olan arintilri (G- miqdan

8%-d 9) rimiq halda az cizlii olub, kistalla9anda hocmini

geniglandirmak xassasin malikdirlar. Bela orintilardan daqiq <ilgiiloro
malik l detaIlartn hazllanmastnda istifada tmk gox olveiglidir.
Mtixtlif ritili gmtrium rlo leqirla9dirilmasi l krzi
davamlrlrrnl 1.tiksaldi.

Qalayrn misla xalitalari (biiriinc) isl hl qadim zamanlardan

mlumdur. Miiasir dd do bu xlitolo z aktuallltnr itimmiglr,
QaIayll iiiilr hal-hazrrda mlif ma9rn hisslii haztrlanmastnda
geni totbiq diliri. Qalay qurugundan it olan evtektik onnti
sri ri k Imi geni9 tatbiq sahosina malikdi.
Qurugunun asas hisssi quugu akkumulytoIIartnrn haztrlanmastnt
srf Iur, osas ttiq saholrindon biri Tentgen, - giilm, - va
-hissaciklaindn miihafi zdi.

28

IVB QRUPU ELEMENTLaRI

IV qrupuna titan Ti, sirk rnium Z, hfim Hf va ku9atovium Ku daxil
lr. l d - lmtli olmaqla. tam lktr lqltdtr. Onlartn
elektron quulu;lan agaldakl kimidir.
-

Ti - [Ar]3dz4su Z - [Kr]4dz5sz Hf - [Xe]4tl+5dz5sz

Bu lmtli lktr quuluglarrnda 9 rl>itll olmasl lt
kimyavi xassolorini mi.i edir, Bela ki, IV q; elementlari s_ vo dlktrl hesabtna mtibadila rrrexanizmi ila yaatdlr alaqalardan bagqa,
bog itllr igtikr ila d,rnor-akseptor mexanizmi ila da kovalent lq

rdtlr. Drd valent elektronunun olmast lr i9tin (+4) ok;idlagmo

drsii daha rkt ed r. Lakin bu elekton|at gtik nqteyi nozardan miixtalif ldqll iign - ( -l}d2 ns:, i srra hlld Zr, f
iiss de Ti (+3) (+2) ol:sikdloEma drli ilrlgmlr amala gatirir,
Menfi oksidlagma dlri lmtlr iigtin mk deyil, Ti, Zr va
Hf eyni zamanda kompleks kation asidokompleks malo gatirirlar, bu da
l mftr sslr malik olmalanna dolalat edir,
Yuxanda gdstariln mshrmtld giidiiii l:imi Ti - Zr --> Hf
strastnda birinci ionlapma potensiallar (1,) tlr. i- Zr kegdikda atom vB
i Tadiuslan r, Zr - llf keqidinda isa lantano d stxla9mast hs
bu lmtli atom va ion radiuslarl demak olar k, eyni olur. ]vlahz bu
sd Zr va Hf xassalari ; gdtr. Buna g da bu lmtlri i
sr hlld ekiz-elementler adlandlrllar, Tabii titan va sirkimu 5,
hfim is izotopu dI. Ku tabiat<i taprlmrr ltid sintez
edilmigdir. IVB qu elementlrinin bazi xassalari l8 saylr codvalda
verilmigdi.
il birlogmalari. Yr qablirnda Ti kifayat qadc yayllmrgdlr va TiO,
rutil, FeTiO, ilmenit, CaTior ]erovskit millr grrklinda trlr. Z va Hf
salonmi elementlor SlIaSlna daxil l. Sirkiutu miihlim mill
ZrSiOo va Z, sirkon va baddelitdir. Hf sarbast mirl ml gl.imi
hmig sikoniumla irg trlr,
Fiziki xassalari. Ti, Zr, ttf giimii9ti gli, 9atin ri mtllrdt.
Adi id bu elementlorin ll-moditikasiyasr, k;k tmrturLd isa
P-modifikasiyasr daha davamlrdrr. Qeyd etmak lazlrd ki, titan tmqru

2u

Caclval 18

lV qru lmtlrii

Zr

Ti

Y qabrrnda
miqdl (% ktla payr)
Atom distl, m
ion disu.r',m

bazi ssIi

6.10-1

2. |0-2

Hf

0,068

0,160
0,082

,2.10-4
0,159
0,082

1,:-,+g-

o,bl

6,84

?{

1r:E'---rEz'. +g-

l3.58

l,l

|4,92

4:2*-+, +-

)7

2,0

21,0

ionla9ma potensialr,

+-

4:],-,
It Izt I+ Il

rim tmrfuu,

Qaynama tmturu,
Srxlrq, q/sm]

(4,(","h),

\r,(,,"h),V
(Er-(","hy'E),v

0,t46

L--

4.2

4,

31,0

91.1

77 ,2,7

74,4

1,6

1,5

t668

l855
425

1,4

l69

4,5

6,5

|,529

l949
5227

l,2

_1,70

-1,628
"l7

-1,2l

elementlari yiiksak im tmrturll ila rktiz dililr

Bu isa
l kistaI qfslid lqIi tmiz metal ktli deyil,
metalkovaIent rktli olmasr ilo izah edilir. Titan va u lqlI
qm temperaturlal i-Zl f strastnda, asas
mqru
lmtlsrirrd farqli lr q rtlr.
l795-ci ilda rutil miltl tkjid yeni lmt kagf edilmi9
vo ,
klapatln taklifi ilo mifologiyastnln aisanavi qoh.umanr
olan Titantn
adI ila dldrllr9dl.
va onun anaIoqlantn i reduksiyaedicilar olan
k
...'it
alminiumun tatbiqi ila almaq mrimktin deyil, Bu, ksi
naticosinda
davamlI kid va intcrmetallik il9mlri ml gaImosi
ila lqdrdlr.
Titan, sirkonium va hafnium viiksak temperaturlarda*Hmyavi
aktiv oldurqlanndan onlaTtn tirmiz halda a|rnmasI m ".hatden 9*
rlmlrd
iidir, Adaton titan 1ar;rrrqrupu lmtlii onlaln
halogenli
285

ttirmlrii inert miihitdll (

l,a II)

rqneziumtemik va

natriumtermik sut ito reduksillastndan ltI:

r[ZF ]

4Na

4NF

2F +Z

TiCl4+2Mg=2MgClr+l'i

ploses zamant mirl

Titan eyni zmd titanlaqnetitdan da altntr,
2I0-22ffC tmrfud sulfal turusunun tasirindan sulfatlara qrili vo
sd lrid turgusu ila i9lcnarak, TiCl. ;aklinda lrr: )
FeTio, + 3H2Son =FeSo. , Ti(Sol)
Ti(SO4), + 4HCl = TiCll "] 2H2SO4
Sd TiClo, NaH ila,:lektik sobalarrnda ha"lastz araitdo iqlanarak

(Billi ilsulu,

192 t),tomiz titan lttr:

TiClo+ NaH = Ti + NaCl + 2,
u metallan tamiz halda almaq iiqi-in onlann tetayodidlarini yiiksok
temperafurda vakuum alttnda ;lrgltlr:

Ti
glm ssi l800'C tmrtur qd ktizdilmi9 lfrm
maftil zrid ugucu metilItctayodidloinin te,:riki dissosiasiyastna
Saslanl.Buzamanmaftilyliksaktmizliklimetal<ristallarilartli-ir.
TiI1

2I, +

Alrnmrg tomiz titan, sikoniuln hafnium miiasi t(xnikada genr; tatbiq

edili,

imi slri. Metalltq sslri ila xarirkteriza edilon

titan

yarrmqrupu lmtli grgilik stsld hidrg<l Solda lirlr,

b,rn, u*"q hr 9 lmt Suya va ir[ turr lr qarl davamltdrr,
lr yalnrz F va isti (\ hll lulr. Qeyd etrrak lazrmdtr ki, titan

yanmqrupu lmtti qatl H,SO4 HNO,, ila reaksi"aya daxil olmadrqlan

halda, zaif tuqlr kimi rktriz dil iizvi tuglurd (qatr sik va
oksalat trl) holl olurla:. Bu xiisusiyyat, qelrd edilan Ittlri

sthlii , oksid tbaqesila tjrtiilmasi ila lqJrdr, Qatl itt

9
slxlaqTnast
Sulfat turulan ila qa9rlrqh trlsir zamant oksid tbaqasinin
rir va gti da metallarln rgtlrl tt)iaslnln qaqtst lttr,
irlqml
Fltiorid, oksalat,iirka va s. tu1,9ularla ksi zamant <ompleks
tamizlanmig
s
bunden
amalo galorak, oksid tobaqcsini halt di vB
metal sthi tuTgularla qargrlrqlL tosiTda oIur:

r+6F=2[F6]+2r
, + 3Hrgr6. = HJE(C;:O+)J + 2I{lO
+6F = 2[F6] +22+3.21 : r[(,O1)r] +2I{,
286

urguld

ii oksidl9dilci digari isa liqand manbeyi

l

tuu
q9Iqld (HNo, -Hcl; N.+t)
titan ya.lmqru|u imtli hall
lq irnion komplekslari (IV) ml gtiirl:
r- 4HNo] + l ]tlHal = rtI{i] + 4No +
8,
Titan u l|uqlt
Qelc,vi ";,,1ul;u,, qr9, imlrdrI. Bu isa
.

l oksidlajnir [E(J,) zaif asasi xal;soli

olmasl ilo izah edilir.
titan.ITl,"9-pu lrtlri gii rkt deyrl.
Ir]O":O.:I?:r'.lsla
LaKtn lr, oksIIaen miibitindo qalvi ritilrid
hall lq,

ksirlqmJ - tititn]ltlal, siktl va htlr

Oksigen mrihitinrl titan, sikontLtm va hium
amala gtiril:

E+Q"=69.

..

Titanln oksigen

gtistrmk lr:

Ti + 2 - Ti -l
tsu i|5mlrd

"i" "tl"-.
q,;;;;"

droksidlar

qa9rhqh tsi reaksiyaslnr a9aldakl sxem

il

-; TioO - Ti,O - TiO -+

irr TiO,
oksisenin miqd artdlqca metal alaqosinin payr
azallr, kovalent lqi pay-r isa trr, TiuO
T;..O."t"l, ,, i.a kovalent
tipli irl9mldir,
i-;Zr-f slstd , tipIi oksidlarin davamillrl
rhr,
Titan tigtin i za,manda TirO., va TiO kimi
oksiilr dB mtivcuddur.
O1b",r.

-nb

'I'l2o,,, titan
dioksidin 800 ternperatuda hidgl reduksiyasl
ila ltlr:

2TiO2-Hr=Ti.),-H,o

lii, J|',':' l T':T,

iiTiO
Lt
isa titan diot sidin meraI
Tioz + Ti :2TiC

1," " "

I r

a rr.

d I i r|

r,

tiranla reduksiyastndan lllr:

Titan yarImqrupr; lmtlrii diksidlrri

inert mddlr olduundan
.
lrr uyun hidok;irl Iarin i dolayr i,isulIa
hlr:
ECto + 4NaOH : E(OH)I + 4NaCt

E(IV) bidroksidlrlri

digk trkii ({), . r) hlgi zr

.
qcikiinti,ilardir Taza lt,zllml9 ;flmlr
gt;ktintti ist
9 OH-qrupu
saxIadrlndan daha tksi qaoil oIub, tu
lr ..qocaimrr'.;B-fo.run"

z asan hall lur. Bu irl9m;rI mftr

xassalidirlor,
i()-Z()--;f() strastnda asasi
sslr qtin"o"ti"oi., l.
9 zaif turgu xassali olduqlanndan, qatI qt yi mhlulld
hBll lmrl.
Lal, qalbvilala ir ikda idi|dikdn onogOr]]HrO-tor"."l";l
Gr.Bq
v nrela- (I]rBor - ]jO2,HrO tiim|i) fmlr
titanatlar, siktlr
2l

elementlarinin oksid vo
hftl ml gtirilr TitaIl rtmrluu
daxil olduqda rt duzlar , okso- va
hidoksidlari tur9ularla reaksi
hidroksokomplekslar amola gtiril:
Ti(OH)4 + 2HCl = TiOCl, + ,
TiO2 + H2SO4 = TiOSO4 + r

Zl"8,,
Turg mhlulld TiOCl2,2H,O, TiOS)1,2H?O, ml gtiri,
kristallohidratlaT
zKlso.,BHro, S4,8r ,, kimi
bila9masi dz tarkibinda
Zaif turq mahluldan ayrrlmrg ZrOCI"8I0,O
saxlaylI:
tZ((J, Js+ ionu

8+

(tIro

_--Ot---_ zdoH ,)r

(Ilao ,.ilr

,),

dadi4 rrdi,. .
d sirkiumu koordrnasiya
forqli lq. l,r(o)l kimi, yalntz osasi
,ir]"

i*",

"r"qld

turulaIda

hall lrq

I}u irlgm
xassolora malik hidroksid malumdurdzl
;;i gtirir (Tiz(SOo), va s,), Sultr mahlultarda bela lulr,
;;;
l, ;aklinrJa mud
rgti akva-komplekslar [Ti(OH2)o]

b'"i6"*ri
'tirl

o1duundan qiivvtli
-ksidlqm daacosinda davamstz
rla asanltqIa oksidlai:
.ii,r'"u"ji.ilr, ."|uldu ht oksigeni
H2or
zTiioH)], 2 r 2lI2o = 2Ti{oH)1
daha da davamstz
Titanrn 1+21 oksidlagrTo dli ilgmlri
parlaq 9kilda
r"auKriya"aici xassalari dztinij daha

iii""

"ld;;;,;ta.,n
strmi oluT:
' zTio'- 2S

Ti2(So4)t - ) ,
maksimal
Titan yaTlmqrupu elementlaTirlin tipik halogenidlari
Bu
irlqmldir,
i'onullu
oksidlo9ma darocasina u'- ,ur,,
qaprhqh
.birba9a
.i"--, qrzdlrldrqda ( l 50-400") komponentlorin
reaksiyasrndan altnrr:
halogenl
ila
itiakl
kmii
tsiid, dioksidlrin
=

E+2Halr:Ealq

288

Eo2+C+2al2

= F.[Ial4 +

Flidlri a9ardakr ksi iizr do aImaq lr:

TiCl4 + 4F : Titr1 + 4tICl
Te(rahalo8enidlal EIlalo hiqroskopik mddlrdir, ss asanltqla
hidoliza utl.'iitandan sirkoniuma getrIikca l (+4) oksidlogme
daracoli hidksidlarinin asasi xassalari giiclandiyindn, halogenidlarin
hidrolizi xeyli zifli. Dur rhll]d hidoliz rr qadar gedir va
hidtlgmr9 oksidlar aTnola gIiTicl4 + (2+)2 =. Tio/ r + 4cl
Bu ss zamalIt avalca hidroksokom1lleksla, s is goxniivli
izopoIikompleksIa .d 9txt:
Tic14.2H2o + 4, : [Ti(oFI)4(or)r] + 4HCi
it altaloqlan 9ii komplekr; halogenidlr d ktrdi,
Bela ki, ll di,lksidlari flliid turusunda, flidlri isa qolavi
mtll fliiidll,irr in riti]rid asalthqla hIl olaraq komlteks
fl iiidl ml gtil,irl:
2 + F : Hr[EI]6] + 22)
2F+ZrF4=r|ZF]

Titan rrmqu |mtlrii digal anion komptekslari uyun

irl9mli irg aridilmasi zamant altntT:

21

+ BCI4 =

,l

Titan va u alraloqlart Etl, va ti,li hidridl ml gtirilr.

Kristallrk qurulu;a ,aIikdirlT,'Jiemperatur zLrtrqca hidrgi holl olmasr
tl. Bu lmtlri hidrid oksidlai dayigkan tkii irlgmlrdir.
Titan yaTrmquptt lmtlii yi.iksak tmrtd ri (30004000"), dayi;kn tkii EN, , ESi;, , 2 il9mlri da
mvcuddur. Titanan nitridli 'i ila Zl (800") va ammoniyaktn
qatlrqlr tasirindan lll:

2Ti

Ti va

N2:2TiN ; 2Ti+2NIH] =TiN

u l,lqlrt tiglin r, EHalo ESr, E(SOo)r, E.,(POn)o tipli

irl9ml mlumdur. Bundan bagqa 9oxlu sayda titanit, sirkonit
hftl mlumdr. itd astlr lrq 'J'i(IV) va u lql 4-9
koordinasiya ddi g 5strirIr.
Ti -+ Hf ke9dikdll koordinasi;/a addinin tlavamlrhr lr. TiO, rutilda
k, l-,=6 vo oktaedrik qulug uyun gli, Z, va , kub kdik
qurulugludu k. tl rdi. Anion k,rmplekslard do koordinasiya
289

adadinin yiiLklnmosi 9 rir. Ti giin an davamlt korpleks [TiF6]2- -dir.

Z vo Hf [F6]2- baqa [F7]]-, [Fg]{- [ZrFr]f kompleksIar da ml gtirir.
r gti ri (l800-3000"C) rgli maddadtr. IlF ba9qa sopq duru

, tipli irlgrlrd 9 praktiki

ohmiyyatlisi TiO, -di. , zi istehsalatlnda sirkonium oksidindan
Z7 oda davamlr mtrill haztlamasr iigiin istitada dili. F tipli
irlqmlri, lidlri, bromidtaTl rk haIda mIkl qfs
malikdilar. EHal4 tipli bila9rnalarin davamlrlrr tmlrtl bog
turgu va qalavilardo hall olmuTlar.

orbitallan ilo hatogen atomlarlnln biiliinrnamig elektron ciitlri hesabtna

-lqlii olmast il izah luu:
Ti mquu elementlari tigtin rksirlgml (tu9lr) amalo
gtimk rktrdi, Bu irl9mlr uyun duzlarln hidg peroksidla
qargrlrqlr
tosirindan allntr:
'

Ho/----rlot

E(So.b + HIOz: H2[E(orXSor)2]

ECI4 +H2o2.1-.NH4oH=H4Tio. tNlIaCl
i \ l"l
i kompleksi klinda mud l bu
i ,,* i
'V
\' liol
rksil;md Orz- peroksid iu liqand Hoj-t---/
Tolundadrr. Titan va sirkonium iiqtin qlmrzr-qonur
rangli HaTiO. peroksotitanat, H.ZTO. peroksosirkonat turulrt va i stra
baqqa ksirl9ml mlumdu. BunIardan bark halda alrnmt9
gstarmak olaT. I}u llm peItitanat tusu
drd peroksid qruplu timsi kimi baxmaq lr. KoTiOr, HoTiO. qrafiki
ifadasi a9ardakr kimidi:

is.62 misal

-()_()

--

()-
--

-lI:()

l1_o-o\
ll-()

.li/

o-

1l

(Flt

Titanrn su]fat tuusu ila daha davamlr birla;masi titaniI sulfatdrr

TiOSOo. Bu irl;m soyuq suda holl lu, istisuda isa rgltr:
Tloso4 + 2 = Tio2 + }i2so4
Ti analoqlarl texnikada yksak hmit malikdilar. Titan
yanmqTupu lmtlsrii rktr xiisusi1,1,otloindon iri da l qeyrimetallarla (, , , N, ) rk rnahlullar vir daxilolma fazalan ml
8tirmkdi. Titan va u lll iiqtin hidogen udmaq ktrdi.
290

 EHr tarkibli daxil olma zlt satha markazlagmig kristal qafsina

malikdirlar. r azot, titan rlmqruu elementlorinda daha az hall
olurlar. l amola gotidiyi daKil olma fazalannrn tkii asasan
EN uyun glir. Bu fazalar yiiksak im tmrful malikdirlar. Qeyd
tmk lazlmdr ki, karbid y nitIidlarin rim tmrtl uyun
mtll rim tempelatr,rrlanndan yiiksakdi. 20% LlfC + 80% TiC it
olan riti, miiasi mtriIl arastnda yiiksk im temperafuruna
(42l50C) maljkdir. Bu lmtli karbid va nitidlari rk, oda vo
krrzi xiisusi davamlrlra malik, metal ritilri qar9l irl
maddolordir.
Titan va u lqlrtt ml gatirdiyi ridlr r metala
z daxilolma fzl strastna daxiIdirla. lr klii im
tmrtul gcira hamin Imtli kabid va itridlid gi
qllrlr.

Titan onun lqlll metallarla qargrlrqlr tasiri, l dri

sistemda ri il mii edilir. l ki, xassalarino g gr [
lmtll (, V) titan, fasiIasiz rk mhluIlr mI gtii. -F-Ni strastnda titan[a rk mhlul rl gatirma qabiliyyti azaltr vo FerTi,
FeTi trkii intemetallik iI9m[r amala glir. , Ni, Cu, Z titanta
analoji olaraq M-,Tl MTi tipli irl9ml ml gtii,
Tatbiqi. Xolitolara mO). miqdada titannrn daxil edilmosi l
fiziki-kimyvi xassalarini xeyli ytiksaldi. Bela ki, poladrn ti 0,1% titantn l edihnasi u bakliyini va elastikliyini trmtq l, litl
sirkoniumun l edilmasi lrr barkliyini va zlliiynii ytiksoldi. Bu
sababdan titan onun asastndt haztlanmrg ritil avia-, gomiqayrma,
kosmik texnikada genig ttbiq edilir. Titan va sirkonium eyni zamanda
lqilgdiii kimi qr va alvan mtllugi litli olavo edilir.
Titan va sikiumu idlri, nitridlari kidli odadavamlt
mtrill hztrlmsld totbiq edilan asas mtillrddr. l
sastnda hztlmlg dctai vo mizmlr srt aqressiv qoraitdo istifada
l.

Titan sirkim dioksidlarinin monokTistallan yiiksak slndrrma

omsaltna - 2,7 (|mz - 2,4) malikdilar, u gr do onlardan zrglik

iglid istifado dirlr. Stini iisul[a yetidirilmi Z2 2

monokTistallat zaTgarlikdo genig totbiq edilan fiitldir. Bu oksidlor eyni

zamanda 9ii_f sanayesinda kimvovi cohatdan davamh l mll,
mil hztImst iiLgiin istifada dili. Titan dioksidi mirl boyanrn
osasrnl t9kil eilir,
291

ARSEN YARIIIQRUPU ELEMENTLRi

g fosforda azotdan fargli lrq 3d soviyyt si meydana galirdisa
rs yzlmqrupu elementlrrrinda 9 nd sit,sid alava lq
tamamlanmrg (n-l)d, bismutcLa isa (n-2)f saviyyasi do I lur, Dolmu9
(n-l)d va (-2)f saviyyalarinin rmst As rr.quu lmtlrii

spesifik xiisusiyyotIaini sl[dirir. rs lIqruu elementlarinin

lkt qurulugu aagldak1 kimidir:
5dtO6sz
As -[Ar]3dro4sz4P1 Sb " [Kr,]4dt05S,5pr Bi - [Xe]4fl
As, Sb, Bi lktr l,qlrt lml ila rll, I i-irid
ssli g frqlirlr. Bela ki, daxili d- va f - saviyysinin olmast
xarici lktrl klgdlt va s-S--+i strzsrnda ikinci diitilk
ziinii gstir. u sabobdan Stibiumda. (+5) hah stlrbii, rs bismutda
is qeyri-stabildir. N-+s-S-i srrastnda atcm rdius|rt monoton
rttr, elektmanfilik ilgrId az,rlrr, ilk iig l9m ptensiahntn
azalmast bismutda (+3) oksicllamo daacasinin dalra stabil olmastna s
lu. Bi ii9 (+5) halr qox davamslzdt, I}u onunla izah luur ki, bismutda
s2 lktrl iki qat 4fl va 5dlo orbi|allnln kr t altlna niifuz edir va

noticodo ziinii tasirsiz ll..tr ciitti kimi r. s-s-i strastnda

mfi oksidlogma doracasin,n stabiltiyi zlrr denak Ir ki, bismuhrn
mfi oksidla9ma dli il9mli rdud deyil, Ela u g da Bi
ml, As vo sb ise mtllidl strastna daxil e,lilir, Bu elementlarin
birla9malari amfoter sslr malikdilar. rs mqruu
lmtlrii bazi sslri l9 saylr codvalda veriIrri9di,
Tabii irlgmlri. S - rlq A,soSo (Asr!ir' vo uiiqmt AsrS,
goinde qadimdon mlum<lur. Sorbast As 1250-ci ilda Byiik Avqust
Maqnus trfid ktri:: olunmugdur, As tabialda sarbast 9kild 9
az rast glir, esasan sulfidIi irl;ml gklindo taprlr: qiit mis-nikel
As kolgedanr, arsenopiit Fel\ss, rlqr As.Sa (qrm zr), auTipiqment AsrS.
s).
,---

NiAs nikelin.

iigFeAsS

292

r.i arsenolriritin tmiki rglm rslndan.

FeS+As

lvl 19
rs rlmqru elementlarinin bazi xBsslari
As

Sb

Bi

miqdarr (% k{itla payl)

5.10-{

4.i0-5

2.10-5

Atom radiusu, m

0,12 l

0,141

0,l46

8,0

Yr qarnda

tI2+Ir'y

52,

52,0

ItI2+I3+I4+I5,v

l7 1,0

l58,4

l53,0

NEM
im temperatunl,

2,0

1,9

1,8

8l7
l5

630,5

2,1l,4

1634

l552

Srxlrq, q/sm3

?)

6,7

9,8

E"(Er,(.,"hy'E),v

0,]

0,24

0,z

Qaynama tmrluru0

havastz gritd, 9 rcaksiyasr zr arsinin pagalanmastndan:

2AsH.=2As+3H,
rs sulfidlrinin oksidIaEmasi naticasinda ll oksidlain

krtmik iisul ila reduksiyasrndan alIrlar.

rsi san, boz qara modifikasiyalarl dl. Qi-mtl xassoli srr
rs, As4 mIkullld irt lur va s urll koskin surotdo
soyudulmasr nticsirrd altnLr. Ag lsl izomorf [ s i, mum
kimi yumEaq, kubik kistal qtsli, dlvamsrz mdddr. Fiziki xassalaina
gr qeyri-metaldtr, r slfidda holl lu. si sarr modifikasiyasr
azactq qrzdlrldtqda, yaxud igrrn tsirid boz modifikasiyaya 9rilir.

Boz rs - kk, giimn;ii-a rgli, metallik parrltrya malik laylr

rmdik kristal qsli ( - modilrkasiya) maddadir. Bu qurulugda lay
daxilindo hr ir m 9 qongu atclm (k.a.3) va eyni zmd 9t layln
digar 9 qongu tm ilo ahata lu. Fiziki ssli g metaldtr.
Havada qrzdrrdrqda ,A.s,O. ml gtltiri- OksidIa9dikd srmsq iyi rir.
Q rs qiigavai m<lf maddodiT, 9 rk va klTakdir, fiziki
xassalarina giira cleyri-metaldtr, "arsell giizgiisii" - qr sdi. As yiiksok tmrturd metal va qri-mtllt Teaksiyaya gii.
293

rs mtllt ggilik strastnda hilrgd srlr rl9i buna

gr do , oksidlo9dirici olmilyan turularla eaksil,a,la daxil lmur,
mahluta kegimok iigiin s qah sulfat itrt tr]lll ila tosir dilr:

2As + 3HrSOo (q) : 2H.AsO-, + S,

As + 5N = rs + :;NO' + 2

s qatl qalavi mhlllrl ila reaksiyaya daxil olmuT. Lakin

ksidl9diiiIri i;tirakr il qalavilarla aritdikda rsrtlr mI gli:
4As + 12NaOH + 5Oz =4N alAsO4 + tl,

Stibium, S2S 9aklind qdimdan m<llmd. I}u elementi V srd

,.
m Vasili Valentin almrgdr Sm adr tiirkcadar, tiiriilmi-idii.
Tobiatda, stibnit (antimonit, siirm palltlsl) Sb,S,, valentinit - SbrO,
minerallarl oklinda mlmd,
Alrnmasr: Stibium , SbrS, damir, Sb,C),, ktmik iisul il
reduksiyaslndan lrrlr.
Sb2S1 + 3F = 2Sb + FS

Sr]+=25+3

Stibiumun ii9 allotropik moditkasiyasl mudL,: qri metallik sart

siirm davamstzdlr, artrq 50 tmrturd adi boz n-retalIik modifikasiyaya
gevrilir, q srm partlaylcl xassalara rnalikdir. ()z modirkasiya s
stibium ulr koskin so:/utduqda altntr, mldtrr, ksi girma

qabiliyyoti gticliidr, qrzdrd;qda metallik stibium rlrnlr, Patlayrcr Sb

(siirm) _ elektrolitik yolla irltnrr, 9ii9i lrf Traddadir, Siirtdkd
metaltik hala k9i va bu ke9id giiclii qtzma va llr9l tili.
San Sb - davamsrz mdddir. Mayelgdirilmig SbH. lizarindan hava
buraxmaqla lrrlr. Alrnmr9 stibium, tokibindo hi<lg olan ksk
molekullu maddadir.

Stibium rs kimi duru c,ksidladirici olmayan htularda holl lmur,

lakin oksidloEdiici tqull ksi daxil lrq, P-stibat tuSu
HSbO} ( S2, 2) amala gtiri:
S + sHNo] = S + 5No

i2S bismutin, bismit Bi2o, mil rt oklinda taplllr,

Altnmast bismutun oksid va sr lfidlarinin reduksiyasrna sslt:

Bismut

Bi2o]+3C=2Bi+co;
irS+3F=2i+]FS
294

BislTut du nitllt tuusu ila cjziinti melal kimi rq, bismut nitrat

Bmola gtiir:

Bi ,t {flg.,

: Bi(No,)r

No

22

Qatl nitrat luL su bismut il qargrlrql tasir zamanl davamlr oksid

tabaqasi ml gatirir. bu isa u slhii passivlagmasina s olur.

Bismut iigtin |irf modifikasiyalar tnatum deyil. Bismutdan s

ri litli is ehsalrnda istifada dirl, masalan, Vud orntisi t", =
70 50 ktit% Bi,25Zo , l2,5% Sn, l2,5% Cd.
irlgmlri. s, stiblum bisrTrut (-3) oksidlagme dli
irI9mlr ml gltii. sid, stibid vo bismutidlor dl bu
irl9ml yalnrz I r II qrupun s-elementloinin tmlridi (, Mg.E,
va s,). Digr mtlll As, Sb Bi ilo ml gatirdiklari ilgml ks
hlld melal tiplidilar. -lmtIri vB sink mqr lmtlii
arsenid va stibidloi )'anmkegiicilardir. Arsenid, stibid vo bismutidlrin
bytik hissasi tugulrt tasirindan 9lI.
s-S--+i stastnda elementlain met:rllrq sslrii gclnmesi,
onlarrn hidrogenli ir|9mlrd (I{rE) ziinii daha aydln gstrir.
N--+-+s-+S i stastnda elektron buludlannln lgiilari byiidiikgo -
alaqasinin polyarlrr davamlrlrr zll s2 lktrll hibridlagmeda
lu zoiflayir <HI]H biical 90- >:ll9l l hamlst
mlk|l dipol mrtii kigilmasin srlbab lu.
rs-,S -+ ., strastnda molekul kiillasi filq rim qm
tmrtulrl rtlr. Adi garaitdtl arsin (HrAs), stibin (H.Sb) bismutin
(BiH.') kaskin iyli qa:lardlr. Qrzdrnldrqda l;Lr asanItqla
rglrq, q
dirlld Iq q 9kli,inti ml ;tiilr (As, Sb, BD. Bi}I]
davamsIz madda olt|uundan az yranilmi;diT. Bu irl9mli hamlst
qiiwatli dsijiidirlr. Elt, tipli irl9mli almaq iigiin sid,
stibid bismutidlarrl tu9lrl tasir dil,
Ca1I]2 + IiI : j,CaCl, + 21

l, eyni zantanda bu imtli oksigenli irlgmIi fug

miihitda Zn il tasir ()tdikdo da a.lmaq lr
As2O] + Z +l2HC] = 2,s- ZnCl2-- r

H,As=As+H,
9 reksiyasr dl bu eaksiya ila rs i tayin dirlr. rsi zaharli

mdddir

295

rs va onun analoqlar, +3 oksidlogma dli irlgmlr amala

gtiil. l il9ml slraslna hlgid| EHalr, oksidlo r,
sulfidlar ErS, daxildi. *-ti ir birla;malari amfotel xaraktelidi,
As+]-+Sb+]JBi+r slrasrnda onlartn 1u9 xassalori ziflir, asasi xassolari
isa lir.
-srr-+ir

strasrnda oksidlain qurulu;rr osaslt suratda dayi9ir, As2O,

va SbrO.. aal tmrturl modifikasiyalartntn qurulugu r, kimi olub,

.r molekullarrndan tgkil olunmu9 molekulyar quruluga malikdir, Sr
ytiksak temperaturlu modifikasiyasr SbO. imidld tagkil olunmuq
polimer zoncirdir:

kristal qafasin- OX."/Ott-=r-ZO\-ao.Z

do bismutun koordinasiya adadi
1""
{d
"-..
-.
\Sb
6, oksigenin koordinasiya dadi
quruiso 4-jir. Bu oksidlarin
-rr- 6,z"n-9.Z"-\
lugundakr frq lrl xassalarid ziinii gstrir.
r, basit mdd]i qargrlrqlr tsjid alrnrr. Stibium oksidini (III)
stibiumun dur nitrat turgusu ila qargllrqIl tasiindan, BirO,, isa i)

Biroynin

termiki 9lmstd da almaq cllaT.

AsrO, asenit turusunun hididi ( rs) turgu oksididir, su va
qlvilorda hall lur, Fsfr oksidindan (III) frqli lrq hidogenhalgenid
tuql il rksi gi
:

AsrO. + 3r: 2 s

sr. + 8HCl : 2sI + ]}|rQ

As2o, + N..rl : Na ASOl(NaASo2)

Il2

Sonuncu reaksiya zamanl Na,AsO, lium rt-sit, NasO,

trim meta- aBeni( duzlart ml glir.
giriT,
SbrO1 suda hall lmur, qIilrl va ld tuusu ila ksi
Sbrol +6HCl :2sbclr

Qli mahlullarl ila qargrllqIr tosiT zmt AsrO1 va SbrO,

hidroksoarsenitlar va hidroksostibitlar ml gtiril,

E2or

NaoH

Hzo

Na[E(ol,Ii]

Bi2O, suda hll [mur, qlill dcrTrok olaT ki, ksi girmir,
Turgularla miixtolif duzlar ml gatirir,
296

As(OH), va Sb(Otl)-, mftr xassalidirlar. As(OH), daha

9 tuu
Sb(OH), asasi xassill,ra ma|ikdi, As(OH), srst halda
mvcud lmu,
mahlulda ziinii zaif tu9u (H.AsO., arsenit turgusu) kimi
r.
Sb(o)] Bi(t)H), suda hall Im rr.r trkibli

9kti

tiiI

d i r,

Bu irl9ml Sbl] vo Bi+]-iin kation tatlitli tdrmli

qaloviloin

Bi(Not)r

r- N()t

: Bi(o[l)]

NN

vo i tipli tlrIri tuul tsiid Ltr:

Na[Sb(OH)o]

+ F

Cl : NaCl

+ Sb(OH). +

SbrO..ntIrO asaltlIqla suyunu itik SllrO. giiir. Bi(OH).

soTbBst

halda muddur.

r v () 1lvill aridildikda I\{.IEo, trkii meta-arsenitlar

va meta-stibitlr (me ta-antimonitIo) ml gatiir.
*r(r), tipli meta-stibitlari (: Mg, in, F, , Ni) qgtq
oksidlaa
aid dilirlr.

rs

rtmqru

pu lmlli ttir xalkoqenlarla 2

tipti

ir[;mIr, amala g t;i. Bu irl9mlr

:-tmk9iiilrdir.
AsrS. srt, Sb2S. rtI, BirS., isa ttind-boz rgli suda hll
olmayan
k mddldir. AsrSi, (AsaSn) qurulu;u As-,O. ila analojidir.
S2S, i2S
iso lim mdd[rdi,

slfidl basit m tddoiorin irg va ya;<ud bu lmtli

hall olan
duzlanntn turg mtihikla hidrogen suIfidl qagrhqlr tsid
r:

2+3S=gr,

zNa[As(ol] +:|lrs + 2cl :2NaCl +srS]+8r

2Bi(NOl)r + 3r!, =. Bi2S] + 6[INO]
As2sr, sbrs-, asast)n turu xassali maddolar oldurrndan
sasi sulfidlarla
rea|lilara daxil lrq sulfido sitl , sulfidoantimonitlar ml
gtiil (MESr; M1I S,)
E2S1

+(NH4)2S=2NI!ES,

isit va tioantimonitla rk halda dmh maddalardir.

l
uy,,n gl tioturgtrlar isa da.ramsz Idql
tigiin, aIrndrqlan anda

rgllrIr.

297

2HCl

2sSz + 2Nt{,aCl
2HASS2: S2S + HzS
2NHaAsS2

BirS, fur9u xassolorino malik deyil. Lakin asasi sulfidlorlo eidildikdo

ksi daxil lr. yarrmqnrpu lmtlii sulfidlii mI
glm istiliklorinin iz potensiaIlantn qimtlri ki9ik olduundan,
lr asanltqla qiiwtli oksidlogdiricilla ksi giirlr.
2 srS, + 92
2S2S + 9Cl,

: 2 s2] + S,
: 4SbCl. + 3S,Cl2

ErS, hava, su, dr turlrl reaksryaya daxil lmu. SbrS, i2S qatl
[id turgusunda hall lurlr:
SbrS] + 8HCl

zHSbCl4 + 3HrS

s2S nitrat musunda hall Irq arsenat turgusu ml gtii

3As2S] + 28N +

4r:

-,s + 9H2SO1 +28NO

mft xassali SbrS, qalovilala aidildikda antimtrnit tioantimonit

Bmala gatirir:
S2S +

NS

Na]SbSr + 3l l2O

s rlmqru elementlarinin hlgl[ trihalogenidlari

mddu. Bu irl;mlr basit mddli qar;lhqlr tasirindan (halogen

atlmamazhgl gaaitinda) alrnrr,
AsHaI, turgu xassali mdd olduu lralda SbHal., va il hom
halogenanhidrid va ham da duz kimi zlarin rllr.
Bu irlgmlrd balaylcl lm Iktr ctii hiidlagmada

zaif

igtirak etdiyindan, molekullann donor ssli 9 zifdir. ksi 9 dobitallannln mvcudluu bu irlqmlri kst xassalarini giiIdiir
va u g do EHal-, tipli ilgmlr (BiF., -.d ba9qa) su molekullalnt
zlri ilgdirk asanltqla hidroliza urrrlr.
Asal. hidrolizo uradrqda turgular amala glir

sl + 2 = H[As(OI{l] + l
Lakin \ farqli lq, AsHal., iigiin hidoliz prosesi dijrdt.
Sb(III) Bi(lII) halogenidlarinln hidro|izi zamant oksohalogenidlor
amolB galir
SbCl] + 2
298

SbOCl + 21tl

Tihalogenidlarrn lktr-kst sslri ssi halognidlarl

qargrlrqlr tasirda do ciziini,i aydrn gstrir. Bu zaman Mtr[EHalu] vo
M'r[EHalr] tipli irlgmlr amola golir. [lu] kompleks ionunda
mkzi atomun qurluu sld2, [EHalr], isa 5jz fiibrid vziyyatine uyun
gli. [Sl] [SbF5]2- ionunun qurulugu agaldakl kimidi.
Gl

F
F

"--,

>+'<

Sb(III) va Bi(III), EOHat tipli, adi gritd suda pis hatl olan rk
mddlr - kshlgidl omala gatirirlar.

As--+Sb-+Bi strasrnda qeyri-metatlrq sslii zaiflmosi bu

elementlarin amala gatidiyi duzabanzar maddalarin va dzl
davamlrlrrnda da ziinii gsti. Bela ki, As(tII)-n bu tipli ilgmti

davamszdtr sst haida mcivcud deyil. Sb(tII) ii9iin Sl], S2(SO4)],

Sb(No)] ir stra ba9qa irlgmlr mlmdr, Lakin bu maddalor suda
darhal hidroliza urtri. Ozrrnijn davamlthr ila Sb(III)-iin komp|eks
irl;mlri sgili, Bela irl9ml slst I qrupun s-elementlarinin
sulfostibitlai u*i1,rl1 1vl+t [Sb(SOa)zJ.
Bi(III) miitlif davamll duzlat miudd. Bu duzlar hidroliza
rq oksoduzlar amala gtii:
Bi(NO])r + HzO = BioN()r + 2HNo

Eyni zamanda onlar, Sb(iII) ii9 olduu kimi, I qru s-imtli ila
kompleks irl9mlr rilr:
NaNO, + Bi(NO])] : Na[Bi(NO)l
As(II|-i,in irlmli asanltqla ksidl;irl:
As2Ol

s"S, r-2(NH4)2S
4HNOr + 7r = ls + 4No

AS2S] + 2(NH4)2Sr

Sb(III) il9mlrii reduksiyaedici ssli daha zeif olduundan,

As(III) nisbatan catin oksidapir. Lakin ammonium persulfid SbrS,

299

oksidlatdiir. As(III)-dan, l}i([I)-a getdikca reduksiyaedici xassalarin

zaiflBmasi naticsinda, bismutun (+3) oksidtapma dli irlqmIi
yalnrz qalovi mhitd qwatli oksidt9diir:ilaTin tasiri ld oksidlagir:

() + 5Kcl
2Na2O2 + Bi2O] = 2NaBiO-, + NarO

BiCl]

cl2 +

s, Stibium vo bismutun (+5) oksrdla9ma dr'i irl9mlid bu

lmtlr Sp], sPd - va Sp]d2 " hidr,d vaziyy'atinda lud Irlr,

!al

ll

tI

.3d?

l}

As(V)

--+

lt

AsOaJ-, s2l]5. S1_

EHal.

tl---l

]-,

tsdot{)6]-, sbo-, sbFj

Sb(V) - i(V) srasrnda lgmlri davamlrlrl azalrr,

Bismutun (+5) oksidlagma d,lli irlmIri davamst;ldtr,

r, tipli oksidlar adi gorai:do rk mddlrdi, .,\srO. arsenat anhidridi
qurulug ssli gr r, oxgayrr. AsrO. sudIr hall lrq arsenat
turgusu ml gtirir:

AsrOr+3HrO:2H,AsOa
Sb2O. suda pis hall l saIt rangli k maddodir. ()alavi mahlu[lannda

hll olur:
SbrO,

2NaOH + 5r

2Na[Sb(Ot{)u]

As2Or, Sb2O5 qlitl lidildikd oksoarsenatlar va oksoantimonatlar

ml gtirirlr. Oksoarsenatlar quruluguna gti ks,lfstl zi,
irlmld tml hidrid vaziyyati spr uyun gli,

()
::- l,s-O:..ts,-,lL
_()
-
ll

300

MlISbor, M*rSbO4,

oksoan timonallar ijg{in

M2*2Sb2o7, oktaedrik

qurulu9 rktrdi- Burada SbOu qurulu9 vahidinda stibiumun hidrid veziyyti sp3d2 uyundur. oksobismutatlartn tarkibi *|i kimdi. As(V)

ilgm|rid, H.AsOo - rtrst turuusu srst halda bark maddodi. Bu turu As2Or- itl tuusu rla oksidla9mosindan allnlr, st
fuusu zaif tgudur.

Stibiumun tuqulart Sr..r()

tipli

qi_mii torkibli
gktiidiir. Bismutun hrrgularr sst halda mud deyil, HrAsOn zaif
oksidla9diicidir,
2H1AsOo + 2Hl

: 2I]rsor

12

2[I2o

BiO,,- turg mtihitda Mn'z-ni Ptn'l qodar oksidlagdirir

2t2 + sBio]- + l4H- = 5Bi.r + 24- + 7Hzo

SbrO,, nisbatan zaif oksidl9drici olduundan, , qah xlorid tuusunu
d ksi oksidla9diir:

Sbro, - 1gg1 : 2Sbcll

E2Ss

c12 +

52

tipli sulfidlar, r. oksidlara

zi.

r,

tkili

lgidlrd yalnrz sulfidlor mlumdur. As2S5 - BirS,, stastnda

sulfidli davamlrlrl zaiflayir. St gli AsrS. va t SbrS, su ila
reaksiyaya daxil lmulr.

9 tabiatli maddalar kimi AsrS, va SbrS, sasi slfidl

qalaviIrIa reaksiyaya giirl:

As2S+Na"S:2NasS.
Sb2S. + N = NarSbOrS + NarSbS4 + 2

ErS, tipli slfidlr basit mddlri birba9a qa9rlrqh tsii, da ki

(V) lrirl9mli tur9 miihitda rS-l tasir etmokla lrrl:

2E+53=EzSs
2Na]Aso4 + 5[I:S

HCI

:srS,+6Nl +8r

EHal. - penlahalogeni<lla hr9u xassli mddl olub, qiiwatli elektron

kstrdlr. EIa bu sabi,bdan da pentahalogenidlo dzlri miixtolif
moIekullar irl9diilr,
301

Moselen: SbF"NOr, SbF,i,SO2, SbF5,SF1

\ ziino su molekulllrnnt birla9dirdikda tur9l, osasi hlgidll

isa kompleks irl;ml ;rl gliri.

+F5 = [F6]

Arsen mqru eleml)ntlarinin nretallokimyI

Lst.

rs siirmanin

s- va sp-elementlaTi il ml 8otir(Iiyl irlirlr tobiatina

8r
rkgirigi oIduqlanndan, bu lmtlrri metal, olrlarn ml gtirdiyi
irlqmli isa intemetallik biloqmalol kimi z,d kesirmok olmaz.
Lakin rs va srmi keqid element|ori iIo amalc gotirdiyi lrlml
metallidtardi ld rs vo siirma dzlorini rnctal xassali komponent
kimi r. ud [ rLaticay glmk lr ki, bu elementlar ikili
ktr malik l elementlordir. Bismut ciziinti 9l iir rr. Metallik
bismutda metal olaqasi iisttinliik takit etdiyindan, u s-, sp- va d-metallan
ila amala gotirdiyi irlml, metallidlar stastna dzxil lur. As, sb va Bi
s-lmtli aid olduqlan iigiin gmim mqlupu lmtlri
krmi, rk halda tipik kation malagatiricilar tiqiin pis halledicidirlar,yalnlz
As - Sb va Sb - Bi sistemlarirLda bark hakla tam halI r,lma miigahida lur.
As - Bi sistemindo evtektika omala galir. Bu isa tI dlgiilarindaki fqi
biiyiikliiyii va atomlar arast kimyvi alaqonin miixtolifliyi ila izah ,dilir,
rs mqru lmIrtli kigik rLisbi elekto nonrliklo ktriz
olunan lmtl il biiyiik rniqdar irl;lmIr ml gtiriT. ulrd smtllt il l birlagmolar, fml valentlik qdl tabe I
irlgml olub, ham bork , hm da aidilmig halda davamlr mdd[rdi,
Bela maddolar misal lr, Na,As. Na,,Sb, i, gsr, S, va s,
gstrmk lr. sp-Elementlori strsr dlxil olrn IIIA qrup lmtlri ila da
rs lql foImal valent qaydalarna tabe olan irlgmlr
(AllIBv) omala gtirir. Bu ,rlmlr toTkibinda sp] hibrid vaziyyatinda
tetTaedik lqlr saxlayan sfaleit kri;tal qafasinda kristalla9rr. Keqid
elementlari ila r il9mlr (PdlBi, PtBi, RhE io va s.) fml valent
qdl tabe lmur,

Tatbiqi. Arsen, stibium bismut |irlgmlrii totbiq sahasi 9

geni9dir. BelB ki arsenin ttimlri kand tasotifittlnda zrvriilrl
miibaizada, tobabatdo - stolnohtoloji praktikada, qar azlrr, zaifliy q9t
drm kimi istifad luu. s. Sb va Bi trmlri keramika istehsahnda,
digor shlrd tatbiq dilil(,r.
Stibium, bismut va iisus da sit birla9malcri qox zaharlidir,
302

 QRUP ELEMENTLaRi
vanadium m (rupu lmt]ri vanitdium v, niobium Nb, tantal
l05-ci siini e]t:ment hassium Hs aiddir. Arsen yanmqrupunundan
fqli lrq, vanadium mqruu lmt]ii slra msi ardlqca
lktr ijrtiiklrinin stxlagmasl 9 iir. Bu:run naticsind V--+Nb-+Ta
strasrnda birinci ionla9ma potensialr iiii, Lantanoid sIxla9maslnrn tsiri
niobium, tantalln atom va ion ditrsllr rlrrl9msi s lur. Ela

mhz buna g da on rt ssli 9 9r olub, vanadiumdan fqlir.

V qrup elementlarinin bzi xassalari 20 sayh cadvldo aks olunmugduT.

dvl 20

V ,1r elementiarinin bazi xassalari

Nb

Y qarnda
miqdarr ('% kiitla payr)
Atorn radiusu, m
i radiusu, m
ionlagma potensialr, V

1,5.10-,

2.10-4

0,040

1.10-r
0,145
0,068

1l:E-+E, + -

6"74

6,88

7,88

,a2:+2+ + -

15,1

4:2+-+]+ + -

30,31

24,70

14:]l-4l

+ -

48,5

,7,,70

3,08

/r:+->5+ * -

68,70

51,90

44,80

169,23

Ift

I2+I +J4 +J5

NEM

0,14

lq

im temperaturu, 0
l900
temperaturu,OC]
400
Qaynama
0 R15
Slxhq, q/sm
O(i".),
- l

,48

0,l46

0,068

|2"l0

2470

I20"l
i,
000

4,760

5500

4,66

1,7

Hs

l,099
- l,099
-

03

Bu elementlorin elektTon qurulugu aqardakr kimdiT:

V - []3d4sz Nb - []4dl5s: ' - []4ftl5dsu

Tantaltn lt elektTon konfiqurasiyastndan ovval dolmug

(n-2)fta

itlr mdd. Vanadium iigiin ktr oksidla;ma drlri +2, +,

+4 vo +S-dir. Niobium tantal iigiin davamlr oksidla9ma draci +5di.

Tabli irl;mlri. Y qablrnda bu lmtlri yayrlmasr frqlidir

(V - 1,5.10-r, Nb - 1.10-r, - 2.10-r7o ktitla r. Vanadiumun Z, Cu

kimi lmtlrd daha 9 yayrlmasta mrq, u xiisusi ii hacmli

yataqlan yoxdur. , mtli Silikat politmetallik filizlorin torkibino daxil
lur. Vanadiumun altiTnosilikatla qrupuna aid olan an yayllmrg milt
oskoelitdir K(V,Al)r[AlSi]O|0](OH,F)r, Bundan bagqa sulf'id filizlrid
V*S, patroniti, sulvanidi CurVSn, alaiti V2O],tI2O kompleks vanadatladan
vanaditi Pbr(VOo)rCl, kamotiti K(UOr)VO4 giistarmak l, Niobium ila
tantal demok lr ki, hamiga ir rd taptlrTlar- Niobat-tantalat
mirllrtt trkii uyun glir. Tantal il zangin l mirh adl
tantalat (F, ) ()r, niobiumla zangin minealrn adr is kolumbitdir
(F, Mn)(NbOJr. Niobiumun eyni zamanda tantalstz minerallan da
malumdur:
irl a,Ca,)r(Nb,Ti)rO6(F,OH) va Ioparit (Na,Ca,Ce...)rb,Ti)rOu .
Tantalln SrSt millrr yoxdur.
Alrnmasr. Vanadium yamqruprt e]ementlari krtmik,
mtlltmik va hidgtmik iisullaTla Itt,

YrOr+5Ca=2V+5CaO
r[NF7] + 5Na

Nb + 5NF + 2F

2lJ+r=lu-u"a,

Tmiz mtll altnmasl metal]arrn yodidlarinin l800uC temperatuTa

qdr qtzdtrrlmrg W moftil iizarinda tmiki dissosiyaslna asaslantr.
zm lfmd haztrlanmtg nazik maitil iizi yiiksok tomizlik
drsi malik olan metal kristllt toplantr,
2l

+ I2

F va kimyavi xassalari.

Vanadium, niobium tantal giimiigii

gli, 9atin ri mtlldt. Bu mtll kristal qafasi hocrna

mkzlqmig kubdur.
304

Qarr9ll olmayan tilriz mtI)r gox pIastikdilar. Az miqdada miixtalif

qan9Iqlann olmasl (,, , N, va s.) mtll plastikliyini azaldrr,
kliii kvrokli1 i i isa allr.
Adi 9ritd vanacium lmqruu elementlri davamlr oksid tabaqasi
ila,drttilTnii9 l bu sababdan onlar aizlarini kimyavi cahatdan passiv
metal kimi rlrlr. Yanadlum soyuqda yalrrlz zhld vB qatt fld
tuusunda hall lur. Qrzdrdrqda , nitat qatt sulfat hrgl ila da
reaksiyaya daxil lur. ],]i,im va tantal yalnlz fltiorid va fliiorid turgusu ilo
nitat turusunun qarrglrnda hall lrlr,
baxlmdan hr iig element i,igtin univesal gt fliiorid tuusu il
itrt tuusunun qarlglldrr.

5HNfr

3, [FJ + 5NO + lOHrO

Reaksiyanrn mexanizminin aadlnlmasl gstri ki, ilk mrhld
flid turgusu mctalIa,ln sothini qoruyan oksic tbaqasini hall di:
3 + 2l HF +

25 +

l4HF

2, [F7] + 5r
Srd qruu tabaqadan azad lmug metal, nitral trrgusu ila
reaksiya daxil lur
=

+ l9119,

Ii2(Js + lONO

-+

5r

ii9 metal qa|c vi mhlulIr qql dltvmltdrr. Lakin lr qalavi

arintisi, xtisusan da ok;idla;diricilain i9tiakr ila qalavilarla fl rksi
daxil lurl,
4 + 129 + 52

4KrEo4 + 2

Vanadium lmqr lmtli toz ha]tnda qlzdrrldrqda oksigenla

reaksiyaya daxil olub. +5 oksidlolna daracali ksidlr ml gtirirl:

4+52:225
Niobium tantaklaTl frqli olrrraq, vanadittm V, (Vr4) tipli oksid d
mI gtirir. VrO. y;:lnrz tmiz oksigenlo ksk tmfurlrd ir9
qalhqh tsi nticasi,tda altntr.
V--+N- slrasrlrda oksidlain davamlrll jr tl. Bu oksidlrin (r)
ml galma entalpiytLslntn miiqavisosi bunu tstiq edir:
Vr,
',l0rr, kC/mol

I560

Nb205

r,

|97

_2090

05

Vdim agar oksidla;ma dli oksidlaTi d (V, Vr,)

malumdur. Onlan V2.-i reduksiyasr ilo almaq lr

V25+32=2V+z
V25+2=Vrr+2
Niobium tantal iigiin bu tipli oksidlar rkt olmasa da NbrO.
hidogen miihitinda yiiksak tmrtud kijzadildikda NbO, il NbO
qargrrnrn allnmast milahida edilir. Gstil oksidlodan bagqa,
vanadium mquu elementlai rigiin metaIlrq ssli malik
suboksidla da xarakterdir (NboO. Nb,O).
Vanadium, niobium tanlahn tdrici lrq oksigenla oksid]omsi
zml d adr gakilan suboksidlri almaq lr:

+ 2 -.) - + Euo - r -+ - , + r,
Burada - kimi qeyd olunmug faza, qargrllqlr tasir zamanl ilk nvbada
m[ gl rk mohlulun ifadasidiT, Oksidlarin miiqayissi gtistir ki,
, r, metallrq parllttstna, metal keqiriciliyina malik mddlrdi.
Eor-yanmkegi, r. isa sabit tarkibli, elektrik ke9iiciliyina malik lm
maddadir. Buradan bela naticayo galmok olaT ki, oksidlarda oksigenin
miqd ardlqca il9md metal aIaqasinin payl zltr. kovalent olaqasinin
payl iso artmrg lr.
Vanadium oksidi (V), suda hall lrq, zaif vanadium turgult omola
gti: V. -metalvanadat, H.,VO. - ortovanadat va V27 - idt
turulan.

NbrO, va r. vanadium (V) oksidindan faqli olaraq suda hll

lmulr. VrO' qlavilrla asanltqla reaksiyaya girk vanadatlar ml
gtii:

vro5

2 :2Kvor

VrO, tuqularla da rksi daxil olur. Lakin bu reaksiyalarda , ziinii

bazi hallarda asasi rktli oksid kimi , oksidla9dirici kimi . Belo
ki, q xlorid tuusu ila qarglllqll tasir Cl2 alInnrast ila mtigayat edilir.
vrs + l = 2 V + cl, + ]2
Duu lid turgusu ilo reaksiyaya girdikd iso Vr., mft sslrii

irz i:

V2o5+2cl=vorcl+H.o
306

Belalikla zaif tuq mLihitdo vanadium iiiin (+5) oksidla9ma daracasi

daha davamlt olduundan , oznii oksidlagdiici kimi rmrr. Eynr
zamanda qeyd tmk lazrmdlr ki, lrg miiLhitda vr4 V+5 kationlarr deyil,
l kstmlri yani vanadilla amala glir.
NbrO. ,r. tu9u va qtrlavi mhlIl iI ksi daxil lmurlr,
Ytd qeyd editdiyi kimi yalnrz F l fliikmlkslr gaklindo
mahlula kegira bilir,
Nb2o5 +

l4F

2II,[NbF7] + 5t{,o

Niobat va tantalatlann altnmasl gii NbrO. va r, qlavi qalavi

mcta] ktirr hidrosulfatlarr ila aritmak lazlmdrr.
25 + N,r

2Na.EO. + 3,

r, + 2NaOH - 2NaEOl + "

2 + I{S4 : 24 - 2 + Sor
Vanadxt, niobat vo tantalat iI izliilqmlr ml gtimk
sssi mlikdii. Milsalan, vanadium iigiin meta- va orto-vanadatlardan
baEqa, divanadat, tIivanadat, 1etravanadat, pentavanadat, heksovanadat s.
polivanadatlarn mcivcudluu rktdi.
Meta-vanadat tugusu sirka tur9usu kimi zeif tu9ud, Onun 9iin hm
tur;u hatn da asasi tipda disstlsiasiya etmak ehtimalr eynidir:

l. -|

Bu

v]-

trt,

HVOi

vo,+-r-

qalavi metal mtium duzlan miistasna olmaqla,

geni9 yaytlmrg duzu olan g rangli

rmim vanadat NI{.VO-, suda hall edildikda rongini doyiqook r
[ur, Bu ionunun trirl;msi ila olaqadardrr:
ba9qa b0tiin duzlal suda pis hall lur,

3VOi

-+

Vrorr-

Iurg mhitda bu proses bir az da dilgir vo izopolifurgulaln il

(heksovanadat) amalo
qrmrzr 9ili:
2V,- + 4,

galir, mhlulu rgi daha intensivla9aak al-

-) 2ll2o

+ |62-

Niobium tantal da mahlultla polioksoanionlar amolo gtiirlr. Bu

anionlartn tarkibi mtihitin pFI-dan asllr lur.

qrup imtli i- va t oksoanionlan Bsasi mi.ihitda

mud lu.

2V,- + Vror4- 1 2-

: r

: r

2.1-

+ 2vo4r-

V(V)-+Nb(V)-+Ta(V) srrasrnda hidrlksidlain al;asi xassalari lir,

Bu irl9mlri uyun trmlri mcivcudduT. l\1sl, vanadium ii9
V2N, VOrClO4, VO(NCr)], VO(ClOr)}, VrO(SO1)4, iim ii9fin
N2O4SO4, NbrO](SO4)r, Nt0,O(SOa)a, tantal iigtin isa hatta ml tantal
sulfat Tar(SOo), mglumdur. [}u lmtli zaif asas i xassBli oIma,st l
duzlanntn asanlrqla hidroliz ,:tmsii izah dir.
Vanadium mquu lmtli rksirll|mlr ml gtim
xassasina malikdirlar. Vr. qiiwatli qalavt miihitda hidogen ksidl
ksi daxil Iq rl:sirIqml amala gotirir.
25 + 822 +

222: [V2(r),]

-.
|-

2
+

[(.){] + l l H"lf

2"

[Vr(r)] - sr, [V(r)l- - lirnd banrjlgayi, [Nb(Or)4]]- vo

[(2)]3- - rangsizdir. r}r halda u il9ml dalamlrdtlar. rgul

tosii altrnda

peroksov;rnadatla rgltr, peroksoni<lbat

peroksotantalatlar is ]:ipli rkstulr qr,ilirl.
Vrr- in hidrogenperoks idl neytral miihitda qarlrlrqh tasiri noticasind
VOu- ionu, tu miiLhitda isa VO,' kationu. asasi miilLitda isa bntiv9ayigoy
gti vs]- ionu ml g,li, sarbost gakildo pcroksovanadat turgul
lmmt9drr. V2O5 oksidlc,9ma rksild yiiksok katatitik aktivlik
gstrmsi rhq mohsul kinri rksil9mlri ml glmasi il izah
lur. Bu irlgmlr r9[rq oksidla9diicr r iuu llr.
Yuxartda qeyd edildiyi kimi niobium ,va tantaldzLn fqli olaTaq vanadium
giin rkt olan oksidla9lna drlid biri da +4-dti. Qiivvtli turg

hitd bu oksidlqm drt,si (+5) - ,l daha ,1mlrdt. Vdium

(IV) geni9 yayrlmrq tiirmalarindan gciy rangli V(),, qhi V, qonurqrrmrzI Tangli zlii m V()lo, oksohalogenidlari Yl, gstmk l,
Vr, vanadium (V)-oksidin t.idrogenla ehtiyatla aparrIan rcduksiya ksisrndan almaq lr. vt almaq 9ii vanadiumu va fdiumu xlorla
irg oksidla;dirir, yaxud da kzardilmi; V".- CCl.,
08

il tasir

dilr,

Vl" tipti irl9mlr asasi halognidIala eaksiyaya gimir. l asanltq[a

hidliz rrq vanadilhalogenidlara 9ilil.
VCl4 +

2: VoCl,

r-

2IICI

Vanadilhalogenidla asasi halogenidlarla kompleks i[9mlr

(r[VF4], (N4)][VF] va s,) ml gtiilr.

Vanadium (IV) oksidinin asasi ssli Yr.- nisbatan daha aydrn

gakilda zii gdstri, V, t9ulrl reaksiyaya girrk vanadil (v2+)
iu tdrllii rl gtii:

Vor+2Hcl : Voclr+ 2

Qeyd etmak lazImdr ki, amala gl duzlar akvakompleksler

9klindadir.

v2 + 2+ + 4r = [V(.).]+
OksovanadiI qnrpu V2+ 9 davamhdtr. Bu is
lq yaxrnIagmast ila alaqildardlr.

Ba9qa qiivvatli trgulrl da \zO, uyrrn

irl9mlri rir: VS, vo(Nol')] s. Bu
irlgmlr sulu mhlulda hidliz urrrl.

V lqsii ikiqat

Ilrr,
tl.,o,

\,z

oI I,

i\ ol,

_.

vo(Nor), + 2: , + 2ItNOr
VOr-nin asasi xassalari V25- nisbiltan daha qiivvotti oldundan,

drdr ki, onun trulu sslri \/.O.-dan daha zaifolacaqdrr, V2-i

qi.ivvatIi qlill qar9rIrqlr tsii zamanl miixtalif tarkibli hipovanadatlar
rtr, Bu hipovanadat (oksovanadatla) ionunun izliilgmlr ml
gtirm xasssi il lqdrdr.

4VO2

2KoIi

.=

r[49] +

Hipovaadat t;usu rV, sst halda mvcud deyil. Lakin u, tur

xassalrintl gr karbonat va met;rsilikat tgusu ila mqayiso edilir.

Niobium tanlaI ii9 dioksidlo r, kshlgidlr EOHatr,

tetahalogenidlar Earl. mlldr, I}u iI9mlrd metal-metal olaqasi
rdrrd, l klstl qrupuna aid dirlr.
Quruluguna g<i V(IIl) oksidi C(III) va Al(III) oksidlarina 9 grdtr.
Dayipkan torkiba malik oian bu birl9manin fmJu V,,_,,r. V(III) birlagmlii qalavilarla qa19rirqlr tsiid yagll gli V(OH)r (Vr,. r)
09

allnlr. maddalar amfoter ssIidirl, VrO,, Vr, r turgularda

holl lq akvakomplekslar c,mala gtirir.
V2 + ]'+ 3r = 1l[V(OH)o]]'

kvkmlksl [v(oHr)6]3' ve lt tijramalari l kTistaIhidratlar

VCl]' r, VI' z va s, ya9tl r:,nglidiTlar, Vanadium zlrii
M+ltv(So4)r].l2HrO bark halda rgi baniiv9ayi, rlahlulda is ya9rldrT-

u r9lrq
Qiivvtli eduksiyaedici l'(), su i!a qaynadrldrqda

hidrogen rrrr.
()-, + 2r = (tl)s + ,
Q rangli

vo

(vo0,9_1,]) metalltq panlttsrna elektrik keqiiciliyin

malik olan maddadir. su ila reaksiyaya daxil olmul, Lakin sasi xassli
mdd kimi trlrl asanltqIa reaksiyaya girir,
VO

2HCl + 52: [V(OHr)6]Cl,

( vso4,6Hr(),
ry(r)6]'- ionu uyun g[ kristal hidratla
VSO4 . 7r, VCl, , r) t,i rglidirl,
V(II)-i ttimli qtilvotli reduksiyaedici olluqlarrncian asanltqla
V(III) gevrilirlar. zamatr l rangi baniivlayidan ya9rLa kegiT,
Vanadiumun oksilogma dsi +2-dan +5 qd dayigdikda u
eduksiyaedici xassalori zaifayir aksin oksidla,ldirici xassalari tt,
r mihitdo vlV) irl9mtiiV(II) qgdar Zn ila leduksiyasr rssid
vanadium ilgmli atd,!r bttin rglri mii;irhid etmak l,

Vo;
lqrnlzr

-)

Voc}ou

-+

Vo2*
ctjy

-)

-+
yz grl

v2+

gi

Halogenidlar. EHal, tipli irlgmIrd vanadium pentafliiorid VF,,

niobium pentafliiorid NbFr, I)entaxloid NbCl,,, perrtiborTid N., tantal
pentabromid rr, pentayodid TaI,
tfli,iid Fr, pentaxloi,J TaCIr,
mlumdr. ul hamrst alianltqla hidroliza ur bark mddlrdi:

EHal, + r = l + 2HCl
2EHal, + 5r = r5 + lOHHaI
10

sasi halogenidlc rl EHal. ktlmpleks irlrrgmI amalo gtiirlr.

F5:

.:6; Sp3d2 hiid vaziyyati

[Fl k, . :7; sp]d] hibrid vaziyyoti
EHal. ilgmlii V, Nb, metallart ila reduksiya etdikda
+

[E]rl k.

F' + 2 NF = }Ia.

oksidlaqma daacasirlo malik l hlgidl alrnt. Bu tipIi

halogenidlor
asasan vanadium tigiin rktdir: VF4, VCl4, VF, VCl, Vrr, VF2,
VCl2,
Vr, VIr,
;r hallnda perrtahalogenidlar mm
oklind mdd lrlr. Bu
irIgmlrd mrk ui atom sp]d-hidrid vazivyatind Iur. NbCl,
va TaCl1
dyiqkan tkilj m<ld|rdir: NbClr,u_.,,, TaClr,9_..1

SuIfidlar. VanadiumIa ktiidiin birbaa qaIlhqIl tsiid lrmlg VS sistemind tiq sulfid VS, VS,,r VS. mciv,:ud olur. VrS, dolayt sul
ila
l|t:

N4vo.r

4(NH,):S + z = (NH)]VS, + N4

irr tmsfd mmim tiovanadattn (NHn),,VSo

pargalanmast aticsinda VrS. altntr.

2(Nl{r)r v54

6}IL{] +

2S

termiki

VrS5

v2s. qr rgl toz gaklinda suda holl olmayan k

mdddi.

Qlilrld asanlrqlr hall lrq tioduz|a ml gliir. inert tmsfd

qrzdlldlqda r9llr:

VrS5=VrS,+S,
VS4 VSs polisuld zoncili irlgmlr aiddir, Bu mddl qrz-

drrrldrqda kiiktird ayttaraq a9al oksidlagmo

rli sulfidBlora 9ililr

VS. - VSo --; Vli, -+ VS|,5(V2S)

Niobium vB tanta k.iikiirdla rl- va disrrlfid (ES; ESr), tantal isa hm

do TaS, kimi irl9m l rrmala gat iir.

Nitridlar. EN t pli iIgmlri, toz l;killi metal

oksidalrinin mmi1 ak axtnlnda qlzdlmaqIa llrlr:
5 + 4NH]:2 ,{ + ,
]+2NI{:2N+,

+ N2 +

va

lt

52

11

suya va
vt{, NbN, TaN, NbrN, TarN gatin ri (t", = 2050-3090")
tantal nitridlari hatta
trgl qar davamlr macldolardi, Niobium va
do hall lmul.
zarholda
--'-ii.i..
tipli hidridlr boz va qr rangli mtlzr kk
l hidridlo su
a"yigkoi rk l midlrdi. kimyavi cahBtdan davam[t

vo duru rr;ulrl reaksiyaya girmirl,

arsen, stibium
Vanadium va onun analoqlarl yiiksak tmrtrd fsf,
ila -V"*aiiksi daxil lurlr.
-'yanmqrupu elementltrinin sillsidlai, karbidlai, ridli
'sk
davamll

q"'in

;riy;n,

rkli malik, kimyavi htd

mddlrdi.

l
vanadium, iim va tantal dz rld dri sistemda
rm) mtllrl rk
u*rrr""i (damiT fasilasi lmtli, titan tasirda olan mtllrt
"rr -irr amala gtirirlr, Qagrlrqlr
ql,rulugunda fq artdrqca rk mhlll __,, intemetallik
"lektron
ii.i"i."rM" "bt" g"t nu ehtimalt rttr (,,V, Fe,V, NilV, V va s,),
irl9mlr,
Vanadium va onun analoqlanntn ml gtidii intemetallik
tantahn karbid,
litli fiziH-kimyavi xassalrini yiikskdir, N iobium va
, silisid v" bo.idl"., sastnda hztlrt9 litl zii ii,
kimyvi cohotden inertliyi va istiya davamlr olmasr il fqli,
qd asas
tatbtqi. Vanadium yarlmqrupu lmtlii son zml
lqil9dirii
totbiq shsi qr vo l mtllgi idi, Bu rtll.
kooziyay
miihitda
aqessiv
lir kimi istifad luu va xolitalarin
davamltlttnr rtrr.

tosir
Unikaf xasslara malik l tantal, l tmlr qtclqlandttcr
gstmdiid ondan rhid zdlmig,siimiik_. toxumalanln
va barkidiln-rsinda istifad dirl,
rsrdii9dirilmsid
--'V"nujiuyu..q-pu elemcntlrinin dig tatbiq sahasi l 9
gstormosi
oksidlainin ir sr.u okiidl"9,o. ksilrtrl katalitik aktivlik
ii".t"q.au.a". l katalitik aklivliyi platin ila miiqayisa olundu
bu katalizatorlan
hatda, katalitik zhl q9t davamlrltr va ucuzlupu
iqtisadi htd samaraliliyini mii di,
vanadium u lqlrl amata gatirdiyi ir srra miik
lazer
mddlgr va xi.isusan da bazi metallarln (, Y, Eu va s,) vanadatlarr
texnikasrnda tiziiniin tatbiq sahasini tapmr9dlr,

12

\ QRUP ELEMENT]LRi
Dwi sistemin VI rrmqru m ()r, miolibden , volfram W
daxildir. l d - elementlar slSll rtsl yaxrn
rl9irlr. Bu
lmtlrd d:-eIektTon konfiqurasiyast xrisusi stabiltiyo malik oldundan,

rm va molibden atcmlarlnda elcktrtrn guru 9 ri, bu sabebdon do

l r,alenl lktr formulu (n-l)ds nsI l. VIB qr lmtlii
elektron qulugu a9a!,rda gcistaiirni9di:

r- [Ar]3ds4sl

[]4ds5sr

W - [Xe]4fla5dlsz
dvl

Yer qafrnda

VI qrup elementlarinin bc,zi 11r"r1".'

r

miqdarr (7 kiitla payl l

Alom adiusu, m
i radiusu, m
ilqm potensialr, V

0,127
0,035

0,065

0,140
0,069

-I,:B->E. +-

6,8

7,1

8,0

/2:Et-+5z,ag-

l6,5

l6,l

l4,1

1,,:r'-f,* +g-

1,0

2,1,l

24,|

/:rr_4+ +-

49,6

46,4

5,5

/5: r_5r +-

7:i,0

l,2

47 ,7

90,6

68,0

267 ,5

225,9

t,0
l90,4

1,8

|,7

1:5+-+6+ +-

I tI2+I+ I4+I5+I

NEM

rim tmrtru,

O(, (..i),

l0-,

1,6

Qaynama.temperatrrru
Srxlrq, q/sm

2.

1.10-4

ti75

2620

2680

95

4630

5680

I0,22
-0,20

l9,35

-0,744

l
()

.l 0-r
0,t9

,7,|9

2l

r3

vlfrm valent elektron konfiqurasiyaslndan avval 4F lkt rlii

tdd, onun sslri tantanoid stxla;mastnln xsusi tsii olur,
Vlfrmr valent lkt konfiqurasiyasl (n-l)dr ns2 kimidi.
vl qrup lmtlrii va onlarln ml gtirdiyi bsit mddlri bir
str xassalari 21 saylr codvalda verilmi9diT.
Cadvoldan giiriindtiyii kimi bu elemcntlaTin birinci ionla9ma
potensiallan (I,) r--+W slastnda t]r, Bu isa hmi lmtli
omalo gtidii basit maddalarin kimyavi nacibliyinin artmaSlna (r-W)
delalat edir. r va iigiin ikinci ionla;ma potensiallantn (! qiymoti
tmi eynidir. W iigiin iso,I, daha kigik odadi qimtl mlikdi,
uu izahtnr lkt konfiqurasiyaslna ss rmk olar, r va
lmtli iign ns sviyyasindan lktu (- 1)d saviyyasina uguum
tdd, ikinci elektonun ayrtlmast (2'ionunun omala galmasi giin),
axrrJan ovvlki d - soviyysindan qopartIan lktu enerjisi ila
xarakteriza edilir. volfram tlgtin isa ikinci qrl clektron da birinci kimi
ns elektronudur. urd l naticaya galmok olaT ki, Cr va (+2)
oksidla9m drli irlgmli ;r olmalldrr. ksi, altrncr ionla9ma
ptensialr (lu) vo altr ionlagma potensiallaTlnrn cami W iigfi yaxln
ldd bu lmtlri (+6) oksidlaqma drli il;mli 9
xassali olmalrdrr.

il9m potensialIarl atom ion rdiusIlt, nisbi lktmfiliklorinin qimtlidki dyi9ikliyinirr xarakreri gostariT ki, ---rW
stastnda [mtli kimyavi akLivliyi azallr. Bu lmtl tig xarakter
oksidlogmo doracosi +6-dl. Bununl;r 9t xlom +3; molibden isa +4
oksidl9ma daracesina malik olan dal,amlI il9mlr ml gtiir, rm
va u |ql ti9n +l, -l2, 4,4, +5 oksidlagma daTcali az davamlt
biTlegmalar da mBlumdur. Vlfrml ssIi lantanoid SlKlamaSl lasir
etdiyindn w vo atomlanln radiuslatr 9 yaxlndrr. Bu satrbdon d
l ssli ri-ii 9 r olub, xromdan fqli, Ymq
daxilindo ionla9ma potensiallarl atom radiuslarl, stdrt eIektrod
potensiallanntn qiymatlorinin kti elementlann kimyavi xassalarini,
l aktivtiyinin r-l->W slsld azalmasr mii di.
Bu elemetrtlar ctit saylr olduq|arlndan l izotoplarl 9d,l: m
9ii - 4, molibden tigiin - 7, lfrm iigiin is - 5 izotop mlumdu.
Tobiatdo yayrlmasr. Yr qrd VI qrup elementlarinin kiitlo payt
il miqdan: r- 0,03, Mo- 3,10-4, W- ,l0-4% kimidi, Tabietda yalnrz
irlgmlr aklinda st glilr. ss filizii oksidlor, sulfidla va 9otin
hall l dzldr. Bela mineTallara misal olaraq, rm iigiin F,rr, 314

xromiti, krokoiti - 4, molibden iigiin MoS, - molibdeniti, volfram gii

isa volframiti - F*rW), eelitl - CaWO4, tolsiti - PWO4 s. gOstormak l.

Alrnmasr. rm, molibden volfram tabii irlgmlrid tmiz

onlartn damirla litlri (frrm, frmlid.
feovolfram) goklindo [rrr. Bu xlitalar poladln lqirl9msid genig
istifada dili. Q metallurgiya iign tmiz metallann altnmastntn xsusi
hamiyyati olmadttndan m lmqru lmtlri dmir filizlari i[a
rr krtmik reduksiyaya Lradrlrr va bellikla frrmtl xlitalai

metal

lmtr.

F.

2 + 4 = F +

['gQ + MoO:r (WOr)+

2r+ 4

4 :

F + (W) +4

Tamiz r liimtmik, tamiz va W isa hidrogenl reduksiya sullan

ilo lrlr.

- 498,8 kc
r, + 2Al : Al2or + 2r
^":
]+2=+3r
iisllarla altnan metal toz , yaxud masamali strtur malik

Kompakt mtllrl aIlnmasI giin utd gstril sul

l.

il altnmr9 metal

vakuum alttnda oTidilir, Molibden va volframtn alrnma texnologiyast dalra

miirakkab proses olub, ilkin filizin tarkibindan asrlrdtr. ssi ilk

mrh[sid fiIizlar zanginla9dirilir va oksidlra (E - W, ) 9ilir.
, almaq iigiin flotasiya i,isulu il 70%-li MoS, ld edilir oksigen
miihitinda yandrrrltr,

2MoS, + 7,

:2.

4SO,

WO, almaq ii9[n volframlr filizlr (F, Mn)WOa va CaWOn tium

krt va qm ila idilrk natrium lfmt NarWOo gevrilir.
CaWo4

NarCo. + Sio2

: NarWo.

Si + ?

Sd NarWO., suda hal| edilarak qarrgrqlardan rrltr id

CaCl, ila CaWOo ;aklind gkdiirtiliir. Kalsium volframata qatr lid

gusu ila tsi edarak qatin hall olan lfmt turgusu HrWOo lr.

CaWO4

2HCl

HrWOo+ CaCl,

Volframat turusu is kcizodilarak WO, gevrilir.

H?Wo4:Wo]

2
15

Alrnan metal oksidlrindon , 'W., urtd qeyd edildiyi kimi

hidg va metaltemik iis,ul ila vtl W altntr.
Fizi va mi rssIli. Sarbast halda r,rr u alraloqlart
giimii9ii - gli mqit xassali, ytiksak arima tmrtru malik
metallardrr. Vlfm gatin i rnetaldrr (34 l0"C). Tamiz halda
metallar lstikdil. Bu mtll std yalntz xrom geni; telnpeIatu
intervalrnda nazik oksid tabaqasi hesablna passivla9ir. Molibden va lfm

passivlagm xassasina mali!: olmamast <i2ii xijs-tsan yOksak tempetrld gstarir. l ki, rlid lfm oksidlari, bu metallann
im tmfurld a9ai1l tempcratulda uqucu sslr malik lurlr.
Ela bu sababdan d molib,len vo volIiamdan h::ll kstri
mtrillr ysak tmtrlu rsslrd totbiq eCi dikda mi.ihafiza edici
ttikll tachiz lumlldllr.
Garginlik strastnda r, ]vlo va W lridrogendan ovval rl9msi
mq lr adi 9araitda az lldrlr, rm dtrnr HCIO. va HrSO., ila
reaksiyaya daxil olduu halla, molibden l qltrgt davamlrdrT. Qatr
H2SO4, HNO] va zhl adi l;araitda rru passivlaidiri. Qrzdrrdrqda tsa
l rmu, I(III) duzlarna, molibdenj isa moli)cenat turusuna qdI
oksidla9diri:

z(SJ l + 3SO2+ l{2

+ 2N + HzO: HzMoOc. r + 2NO
r + 4HNO,,., = r(N), + 3NO + 22
r + N + 3HCl :r ] + NO + 2[lro
2r

+ 2S =

Vlfm, zarhal itt

ila fliiorid

tu;trLalrnrn (N

+ F)

qanllndan baqa, biittin turulara qrgr davamltdtr:

W + Nr + 8F = r[WFs]

N2 + 1l2O

rm, molibden va volfIam oksidlagdiicilain iitirakl ila qalavilorla

oidildikda uyun rmtl, lnolibdenatlar va l[ atlar ml gtiir[r:

B+NaOH+Qr:NarEO,+HrO
+ NaOH

KNO.,

,lQ4

KNO'

+ 2

Bu metallar qalovi mahlullarrnda derTrk lr ki, lrall lmurlr. Yksok

tmftd m ziid tridrogeni hall dir. Molibden ss d
lfrm hidrogeni dmurlr. I}u eletnentlar iigiin qri-mtl[r'| rTiixtaoif
ilgml amolo gotirmk ktdir, Belo ki, [ metallik hidridl,
ridl, karbidlor, nitridlar, tlksidlr, halogenidlaT, siLisidla, sulficllar va s,
316

il9mir ml gotirilar. Brindan bagqa m va u lq|

metallarrn goxu ila rk mahlullar yaxud da intemetallik iIgml
rdt.

Xarakteristik birla9malari. rm, molibden volfram oksigenla

miixtlif oksildlma daracoIi irl9ml ml gtiir: r, rr, 2;
rr; r, r,. , ; WOr, WO.. Oksidlgma drsi rtlq,
ksidli asasi sslri zaifloyir va onlarrn tuutuq xarakteri gi.iclanir.
Maslan: CrO - asasi, 2, - mflr. r isa tu xassali maddelardir. r
- - W strastnda yiiksok oksidl9m dli irlgmli stabilliyi artrr.
rmu *2 oksidlagma drli irl;mlri CrS, r, CrSOo.HrO;
rl, va s. eduksiyaedici ssl miikdilr. r2l- ionunun eduksiyaedicilik qabiliyyti qdr ytiksakdir ki, a9ardakr sxem z hidrogeni
slxr9dIrtb 9r bilir:
zce* +z+:2r]+ + I{2
2CrCl2 + HCl = 2CrCI,,, H,
r:+ kationu suyu tdi 9lt:

2CCI, t 2r

2CrOl{Cl, + t{,
ht oksigeninin i:;tiakr ila oksidIa9i
2rl, +4HCl + 2:2l + 2
=

rm (IIl) oksidi rr. suda, turu va qalavilada holl lm tiind

ya9rl Tangli tozdur, Laboratoiyada (NHo)rCr"O, mmim irmh
termiki pargalanmastndan aIl tr.
(N)rr, = Cr2Ol + N? + 4I{2O

rr. eyni zamanda irmtl , S reduksiyaslndan, ().

9lmstd da almaq lr.

2r, f S = r2] + K2So4

N.rr,

r:

2()]:r,,+3l{,,O

Na]COr

CrrO, mft tobiatli irI9m ldd, onu kalium irsulft ila

oitdikda xrom(IlI) oksidin sasi sslri cizijn[i gStrir rm (III) sulfat

ml galir.
r2] + 3K2S2O? = Crr(SOo), + ]K:SO+
Reaksiyanln gediqini a9ardakr kimi ifada tmk l:

2S2?:2S4+S]

317

rrr+3Sr=rr(S)1
sSlri gstararak,
Qalovilarla oidildikdo isa r- turuluq

xromitlor amolo gotiri.

r2]

: 2r2

malik olan
rm (III) oksidina goxniivali, laylr timr q ru[u9u
,
rm
galir,
rm(Ill) isi [r()l]" vo ,, nl{l) uyun
r,1, ,
hidksid suda hall olmayan mftr xassali yagr[ rddodir,
qruluudStrukturhidlrLl[r(l{)].[rr(,)]3'qrulrr
(-) va Il, liqandlannln
kiirpi.igklari ila ir-iri [l, Burada
*r- hidoksidinin .tm iisulundan asth t,laraq mijxtatif l:

.iqd*

l{

It 9lI,

i,z

1 2tl-_l ,z
H"o-cI
- /\ \ ,,'-i \

/ 'r Ii

|\

i)

, tl

\ /

(t

l{

Hr

|,tt|z

,zO,.,_ i ,,,
\l'."(,-'(,,i
-
\.,.,, 1
/ \\//
/ \ / \ brr"

(+3) miixtolif akva- vo

hidroksokosplekslat
sxematik lq agardakr kirni ifada Iuu:

arastndakr tarazthq

r(lt).lLI,;i

oll
ll J(tI!)611+

=Iii

li

{l

lr (},li( !o),l

-'

ll.l-:
ll+

,Ir(tt}qalJ\, lli

hidro<so- ve llom d kation

Griindiiyii kimi rm (L:I) hm i tipli
I}u ilgmlrd
tioli kktkslr amala gtim KaSSas-ino malilldiT,
vaziyyatina
hibrid
d:;P
i:I',-ii-i' K,i"rainasiva adoJi ;: r olaraq,
trrul),
mtihirin
irB'""'!"i'.. "r"iia"r'"r,r, )lq (lmlur, qarrl,q,
bu
dayigir,
rr u..d"":o:l
K'.i"" brK,i-plekslrin lakibi, lllIr hidrarla\
,]t'
j:"*'
i." r.gi rlrgid yaqrla qd davismasi
llU11I"':,
lasdlq lr:
rcakSiyalirr
a9agldakl
takibiri
v"iilmi9 dzl

=3gl
[C(OHr)6]Cl] + gN,t
18

[(,)](l),,

,/
l" ro \J,
Z1 \9 2
r

L"

Il"

lil
l

cl

/,obI !

)r
: l /|cl \obt 2
L

[(r)5l,

o,

2AgNOI

- 2AgCl

+ [Cr(OHr)5Cl](NO),

[(tr)lr]l + A.gNor: A.gcI + [Cr(CH)oCl](NO).

VIB qrup elemeltlarinin h;rr biri ii9ti;r +4 oksidlagm dsi

rktrdi. I qr , qonur-banvgrlyi , va qahvoyi rgli
WO, oksidlai miivcr ddur. t}u irl9ml suda hall lm, n:rgu vo
qlilrd is gatin hall l Lnaddalardir. lr uyun hjdksidlr
molum deyil.
rm, molibden volfiam t-i9lin +6 oksi(lloma dorocasi
9 tipikdir.
Bu iigmlri davamlrhl r - W slraslnda tl.
rm oksidi (Vl , kalium imt ila qah HrSOo

tsiid ltlr

rr-,, + H2So4

2cro,r

qa9rlrqlr

K2So4 + 2

, suda yaxgr hcIl l ttind qrrmlzr rg[i kistl mdddi. m(VI)

oksida rmt rr, imt F[rrr-,' va

r.,.r x=y=l
K:2,v=I
x=3,y:l

Duru mhlulll ;romat

-
-
--+

tugulr uyun gli.

24

rr,
rr,

qatlllq rq isa polixromat il amalB

galir. 2rrr, HrCr 9, ,r,., - izopolixromat rgl dltr.

Bu
tu9ul yalnlz mahiultla mvcud oIur. Sorbast halda allndlqda
, vo I.1rO

r9ll, lt imt duzlarl dmhdlr, rmtlr irmtI

nitsbotan daha 9atin hrlll olurlaT. Bixromat mell]ullal furg reaksiya
rir, bu
is bjxromat ionu ila suvun qa9rlrqll tosirinin agardakt sxem iiz getmosi
ila lqdrdrr:
2 + rru-

2*+2()42-

1ur9 miihitda taraJtq sola. tl va

li mhitd isa saa trf
,.

ycinalmi9 oluT.

r,,

,=

2rI4 ] "
319

22r4 + zS

: KzCr:O,

+ K,SO.,

"

Tu miihitda rmt bixromat ilr qiivvatli oksidloqdiicidila:

rr2- + l4H+ + -

:2rrt

+ 7IlzO

giistarmirlar,
Qtavi mhitdo onlal qi,iwotli oksidlo9dirici xassalar
Bu zaman tarazlrq agardakr kirni t.
CTO.,z- + 4r 1 39- = [r()6]r- + 3-

r wo, metallar ila oksigenin birba9a qar9rlrqlr tsiid altntr,

2E+3Oz=2EOl
Kimyvi ti zsrd , vo WOr, rr kimi tipik turgu
oksidlridi. lr molebdenat 2 va vol{Tamat HrWOn turgulart
uylun glir. (+6) vo W(+6) iigijn izo- va htrliirlgmlri ml
gbimasi rktikdir. . va WO,, suda va turglrd gtin hl| olan
maddalardir. lrt qlilrl aidikda r va HrWOn t9ulr

dzl altntr. Molibdenat volframat t9ul suda pis hall olan, zaif tru
xassalarina malik maddolaIdir.
r. - r. - HrWOo sIrasrnda tur;uluq xassalari Ziflir,

AItlq molibdenat r (r(Fl).) va volframat

HrWOo

(wor(oH)r) turl amfoter SSlr malik olduqlan iigtin qiiwatli

hrrglrl reaksiyaya girirlr.

r(), + 2cl : Eo2cl, + 2}Jr()

Bu reaksiyanr tmt nrusu iigiin da giistamak lr, Lakin bu

tarazllq sola tf ii|mi9 lu,

balda

r4(rr()r) + 2HCl : ?lr + 2tl2O

EOrz* 1u'ionu rmil, molibdenil va lfmil dlr, Qeyd etdildiyi
kimi molibden va lfm iigiin izo- va hrrliilgmlr xarakterdiT,
., va WO, molekullannln miqdrl gtio, izopolibirlogmalar ss
hidratla9mrg fmd mdvcud lul. Umumi formulu WO.,H2O olan
davamslz izopolivolframat tugulmlumdur (x,"1-8):
MrO,WO,,HzO;2Mro,3wor,I]rO rIlIfmtlr
rlivolfratnatlar
M'Q.2WO].HrO

3Mr0,2WO],HrO; 5Mr(),7WO],I,1r() rlfrmtlr

r.W].r
MrO.4WOr.HrO
r.5W.2
320

trilfrmtl

tctavolframatiar
pentavolframatlar

M20.6WOr.llrO
M2O.8WOI.H?O

hk slfmtl

oktavolframatlar
rr)r. nHrO dimolibdal M2W2O7. - divolframat
r,. ttml ibdat M2Wi()l l tetravolf],amat

r.,. r heksamolibdal M2WOl9 " r heksavolframat

rrr, . r; l,, r,. r m|idtl.
izliil;ml, nrahlulun pll-dan asrllr1 olaraq ii-iri gilir.
Qlavi miihitd () a;asan rmI mo]ibdat volframatlar, tur miihitdo
iso izopolibirlagmalar tniivcud olur.
sas praktiki hrrit paramolibdat va rlfmtlr malikdir.
lrd r : ,, (WO,,) njsboti 3:7 va 5: 12 kimidir.
trliirl9mli kompleks il9m kirri zrd kegirmak l.
rd i bir r t9 oksidinda amalo galir. Masalan,
fosformolebdenat tuusu PrO. 24, . nHrO, kalium silisiumvolframat
4r. SiO'.12WOJ. i4HrO. tliirl ;mli qluu 9 vaxt
Hs[Si(WrO?)6] silisium lfrmt, Ilr[P(MorOr)l fosfomolibdenat furgl
ii9iin olduu kimi koolilrasion fllr ila gstrili.
rm yartmqrupu lmtli ugiin tarkibindo peroksoqrup - - -

ki, kalium
irmt mahluluna tur miiitco l lrO, ile tsi etdikdo g gli
rksmt rr,,, va tiind goy rangli rm peroksidi . amalo
(22-) olan peroksobirl gml mrl gatimak ktrdir. Belo

gli:
2r, + 5}Iro,

I{rSoo:

2rr,, = 2HzC(L

2r.12 +

K,So{

+ 52

s (2
ksrmt l,u gl rur9u adi 9araitdo davamstz oldulundan
rqlrq , - rlr peoksidina qilir,
Bu irl9mlri qrfik formulu a9aIdakt l<imidir:
()

r,, || , t,l
l ], l

]l

-_
-,
\
()-(]i-()_()-(]-/ '\
z"'.
_-
],
L () -
.,/

il+

Pcro&sorro,1la'

.r,.di temperaturda sulu mhlul|d rksmt ionu davamstzdtr,

Qalvi miihitda bu ion rglrq rmt:
21

rr,ru- 4 2- = 2r.+'- +
rr

miihitda isa

C(lIl)

flrO t

5,/2,

tr]lii omala gtiir:

2,rz- q 8Hl =2]+ + 42 * 42

mu rkstrmlriui Iql olan peroksomolibdat

va ,lmt mahlullarrna qalavi

kslfrmtl almaq i.igiin molibdat
btihitd" hidrog"n peroksid ila tasir dilr. Bu il9mlri timumi fmul
r" (=5-8) kimidi. Adi 9ritd rksirlgml oksigen t,
qrzdrntdrqda isa partlayrqla r9ltr, l bu xiisusiyyati oksidlagdirici

ikt malik lmlrrl mii dir, Peroksomolibdat vo oksovolframatlar Tengli il9mlrdir. r -l -+ W strastnda peroksoirlgmli (VI) davamlrlrr rtr.

i.o.

y^rr.q-punu elementlari hlglr ila trkib vo ssli

gr iri-iid fql mtli halogenidlar amala gotiriT, Flr bu

tllrr hr iri ilo soyuqda reaksiyaya daxil olaraq EHal,, tipli irI9ml
Bmela gtirir. ld F - bork, Fu - m, WFu isa qaz haltnda
mdddi. rm, (+2)-d (+6)- qd biitiin oksidlama dli
uyun fliiidlr amola gtiir. uld rF. va F, duza z 9atin
i mddlrdir. va W iigiin bu tipli biTla9malarin sayr xeyli azdlr,

Qeyd etmak lzrmdr ki, va w-tn fliioTidlari aastnda duza zi

dr.

rm u lql lr ila yalnrz ytiksak tmrtud kijzdildikd ksi daxil lulr. Bu zm lr t maksimal lrq
(+4) CrCl4, molibdeni (+5) MoCls, voframt iso (,6) WClo qdr oksidlagdirir. ! va l, duza zr maddalrdir. OnlaTdan farqli olaraq
MoC12 va WC12 duza zr irlgm olmayrb, klstlr i goxniivoli
kompleks irlgmlr mI gtiril. Masalirn, MoCl, aqTeqat gaklinda
t,2 tipli irl9m ml gatiir.
Bu kompleks il9mi daxili sfesr [MouCl*]a* sakkiz xlor tm
daxil olur, drd lr atomu is xarici
SfSlI takil ediI.

rm va u lqlrr ilqiin

kompleks ionlarrn quulug sslrii zrd keqimlak

gox hmitlidir. l ki, [.lr];[rl]-

22

1;11

O-,,r O-.j
Sol- 51, oklaedrik kIstri qUrlU

paramaqnit, [MorCb]r- va IW2Clr]rkomplekslari isa diamaqnit sslr

malik olaraq daha davam lrdrlar.

Paramaqnit sslr maiik l

[rIl ionttnun quruluptr a9atdakr kimidir:
Cstafilan ir|9md h ir

r+ iud

Cl

,
l
cl

I
I

cl
cl

]l-

cl
0,]l

q
I

,/|

/,---1

,cl

l
I

ii9

qogala9mamtg
elektTonun olmast kompleks ionun
paramaqnit xassalarini tamin dir, Belalikda ud m tml araslnda
miibadito mexanizmi hesabtna kovalent alaqo yaranmadlrndan (r tml
arasrndakl msf 0, m) [CrCln]3-kompleksi klst deyil. [MorClr]- v9

[Wrll- komplekslorirrda rtl lml std mosafo ( va W atom

rdislrr cr zt byiik ol:asrna mrq) daha ki9ikdi.

GStril komplekslarda iili daha uzaq rl9 qonu metal
atomlarlnln 4d va 5d orbilallarrntn qo9ala;mamlg lktrl mtibadil
mexanizmi iiz iig qat kovalcnt alaqa ml gtiir. Ela bu sobabdan da
[rl]- va [W2l9]- komplekslri
cl '- diamaqnit xassli lrt, Klaster xassali
cl
ci
(:l-

\7'\

\
,,':=
-'\w

,/ l\-,_

cl' | \'',/
lcI

'\

.-'/

/,_--l,

cl

[rll- Y [W2c19]]- ionlartntn

qurulug mulu aEardakr kimidi.

rm va yod daha zif oksidla9dirici olduqlartndan, lrt

rm rlmqruu lmtli ila
m[ Batirdikloi ilgmlrd

mtlll oksidlagma doracosi kigik

, MoIr, WIr, Molibden
vo volframln a9al oksidlaqma doracali bromid va yodidloi da klaster
lr - r., , MoIo, /I, [,,. Mol,., WI., I,
quulgldur,

m imqruu elementlaTinin sulfidlori (CrS, rrSr, MoSr, WSr,

MoS,,, WS.) tmiki davarnlr ilqmlrdir. Bu irlqmlr dayiqkon
takibti olub, mkgirii xassalidilar. rm, molibden vo lfmt

xalkogenidlarini i9 qar;rlrqlr tsi tisid almaq l. se vo ilo

bu ksilr daha zif gedir, Vlfrm tellur il birlagme ml gtimi,
lkgidld metallarln oksidl9ma drsi lt davamlt
2

oksidlma daracosino ur gli (r, ",, WSer, WSe,,, MoSer,

r, r).

rm onun lqltr foslld, stibid idli daltonidlor

sinifina aid edilir. ,, , I]P, tipti fsf'idl rm ]ranmqrupu elementloi
iigtin daha rktdir. m, molibden va volliamtn disilisidloi 9otin
ri, yarrmkegirici xassal, mddldir, CrSi, CrrSi, Crrsi tipli silisidlor
d mlmdu.

m tmqruu ]mtli t,{e(COl ti1lli krillr amola

gtiirlr. Bu ilgmld mtll oksidla9mtr Jsi frml olaraq
srfra r [u. Umumitl metal karbonillan diamaqnit xassali

mddslrdi. l lktl quulu;rt ,J-eletnentinln tmu ahata edon

18 elektrondan irtdir. Y,i burada iqlri ya-anmastnda 9 (n-l)d,
bir s vo iig itll iqtirak edir. - lq;si hm - hm da lqlrii daxil di.
- alaqasi miibadila mizmi tizra d-elementinin 9 orbitallarr va
molekullanrn lktr ciitii, - la<lasi is datir mexanizm iiz molekullarrnrn elektrondan azad olan p-bog orbitall:.Tr ila d-elementinin delektn tlri hs rtr. rill i, iki va goxntiva[i ola ilr.
VIB qrup elemeTrtlarinin l gatidiyi kaTbonililr biT [i krillr

3d.
(0), d

l{

tl

il

4s

dl

tf

()

-.-

tl

4ll

-,]

iddirl. E(CO). birlaqmole d (0) v;ziyyatind elektron kontqurasiyast

agarda qeyd edildiyi kimi tu.

Tatbiqi: m molibde-r vo volfranr praktiki nrlqteyi zrd tk

ahomiyyato malik olan mtz,llrdrr. Onlardan leqirla;dirici komponent kimi
metallugiyada geni; istifada dirl. kiid 2]'/ Cr olan kcloziyaya
davamlr polad li kimya va n,jft sonaye!inda, rmmlid,
nikelmolibdenli poladlar grli hi siirsat sanaycsinda, aviasiyada geni
tatbiq edilir.
Vlfrm instrumental pclad lrii osas tki hissasidir. "Pobedit"
xalitosinin tarkibi 80-85% ', 5-'7% , 7. |% it olub, ziiti xiisusi
barkliyi ilo rktriz edili,, Elektrik lampalannda stid l lfm
simi 2200" tmrt davam gtik, xiisusi i;lc giialandlrma xasssina
malikdir.
24

VIIB QRUP EL,EMENTLRi

vII qrupun alava lmqruu manqan Mn, texnesium renium Re

daxildir. lr d-elementlari olub, tam lkt analoqlandtr. q va
u analoqlartntn valent lktr konfiqurasiyasl (n_l)dsnsZ kimidir:
Mn - [Ar]3ds4sz _ [Kr]4ds5
Re - [Xe]4fta5dssz
q yartmqrupu elementlarinin xarici elektron tabaqasinda 2
lkt (nS2) d lki lkt tabaqasi Stabil (n_t)d5
konfiquasiyastna malrk olduundan, bu lmtli ml gatlrdiyi besit
maddalar mtllr sinlln aid edilir, baxtmdan mq
mql
lmtlri zlrii lipik kegid metallarr kimi rl. Eyni zamanda qeyd
etmak lazrmdtr ki, manqan rlmqruu lmtlri dzlarinin maksimal
oksidlagmo dsid, qu uy.!1,n lrq, qrupun ikinci tipik etementi
l l trlr, VIl qrup elernentlari iiiin rktr ola; (n-l)d5ns,
kimi valent lktr Imulu gistri ki, (+2) oksidlama drsi bu
lmtl iigiin davamlr olmaltdtr. u asasan mq iigiin rktrdi (4s
3d orbitallar rsld rq kdiifl. va Re iigiin (n- l )d ns
aastndakt energetik frq az olduundan, ns lktrlm xiisusi xassalari
ciz hmitii itiri, Re ijz dtjrd lantanoidlordn sr
lgdiid,
lantanoid slxla9mast (f-kontraksiya) hesabtna ila Re xassalai daha 9r
olur. A9ardakl 22 sayIr cadvrrlda \/II I] qru lmtlrii bzi xassolari
verilmiqdi.
Qeyd etmok [ztmdr ki. -f'-R ststd iii ionlagma tsialr qri-mt olaraq dayigir, tsl ki, - ke9dikdo atom
radiusunun tmsl il lqd olaraq il9m potensialr azahT, Tc--lRe
kegdikda isa ionlagma potensiall rtt. bu isa Re-un s elektronlannrn 4f
ktt alttna niifuz etmasi l1 irIaqadardIr. Digr biitiin ionla;ma
potensiallar va il9m potensiallatnln cami manqandan ium
kegdikc mt lrq zllr, u giira VIl qrup elementlari ligiin +Id +7- qd biittin oksidlama drli mlimkiidr. Dd da

va Re iigiin bu oksidlaqma dr]i biitiin il9mlr mvcuddur. Lakin

lr. davamlrlrtna gr irqIirlr. Manqan ii9 (+2), (+4), (+7)
oksidlagma daracalarinin dh rktr olnastna mrq, , (0), (+3),
(+5), (+6) oksidlagma dr,llri u galan il9mir
do ml
325

dvl 22

Yer qarnda

VII qr lmtlrii zi xatistllari

1.I |]-?

9.10-2

miqdr (% ktitlo payt)

Atom radiusu, m
ionlagma potensialr, V

Re

0,l30

0,13t5

1l:E -* + -

7,40

l2:Et _JE2* + -

l5,M

0,l37
,|,8,7

,28

l5,25

l3,20

,l 7

')

26,0

14:]+ _J4+ + -

5,4

1r:E4+ -)5+ + -

16,0

l
:2+ - + -

3.5

,7

,,l

50,|i

JE6+ + -

l00,7

,7

/6:5+

6,2

64,5

I7:E6+

-)?* +

||9,z

94,l
25

19,

406

I iI2+I+I4+I5+I6+11

NEM

rim tmrrru,
Qaynama tmrfur,
Srxlrq, q/sm3

"(r-l),

279

l(

1,9

1,9

I244

220('|

2080

4600

,44
-1,18

l 1,49
0,4

5600
21,04
0,

I80

(Re 9 */)

gtiir. Re iigii daha davamh (+7), 09iin isa (+4) (+6) va (+7) ksidlaqma drli irlgmldir,
Re
Tobiatda yayrlmasr. Yer rt kiitla payr ila 0, l7o , 1.0-17o isa
yalnrz
qabrrnda
texnesiumun
l diiqi,ir. Radioaktiv elernent olan
r
lrq altltrtgdrr, q asas
sni
ildo
l937-ci
izlbi muddr.
Mn,O,,
mirll piroliit MnO2,nIlrO qausmanit ," " bTaunitdir
s, lmtli
Renium - molibden, mis, qu, sink, platin, niobittm va

mirll ila r taprhr,

krt
hmsl, qlss hisssi piroliizit, qusr"rit va

sulfid mirllrll m
eduksiyastndan alrnlr:

3r., + 8Al = 9 + 4,\[2]

326

mhsulltt

liimotemik iisll

Tamiz manqant eleJ<tTokimyovi fi v,laxud vakuum alttnda idilm

iisuslu ila almaq I
Renium, mis va rnolibden-volfaIn istehsaItntn qallqlanndan alda dili.
mi qairqlar yancldrqda Tenium RerOr-r,a qBdr oksidla9ir, Sd
qlili tasiri ilo tlr (KReOn) 9,li, 9oxpilleli tmizlm,
id knstalla;dtrma rssliri m7 qaldlqdan s hidrogenla
reduksiva edilir:

7Ii: ,= 2Re + NHr + 82

2KReO. + 7" = 2 + 2Re + z
2Nl[o Reo'l

Bu risulla toz galilii renium lIlr. Kompakt halda ium sl;dirm

nalicasinda alda edjlir,
Tamiz Re halogenidlarin temliki dissosial;iyasl naticasindo ltrr.

2ReCl.=2Re+liCl:
2Re,Cln:2Re+9Clz
Texnesium ntiva rktrltt] atom sanayesi qalrqlanrn pargalanmasr
naticasinda altntr,
Fiziki va kimyari xassalari. Manqan, texnesium vo renium giimiig -
rongli mtlldtr. nqantn did allotropik Inodifikasiyasr mlumdu.
7l0"c]

(r-

--)

l079"C

0-Mn )

y-r

l4
--)

-Mn

Renium texn:siumun )imr modifikasiyalarr yoxdur. Garginlik

slTasmda mq hiirogendn avval (maqne:rim iI sinkin aasrnda), va
Re isa hidgd s rlgil, r tisi kimi --+R
slrastnda lmtlri aktivliyi zLzall. rd:mrg halda qrzdrrrldrqda Mn
suyu 9lrq h drogeni stxlgdlTlb gtrt. r ii9 metal adi ;araitda
havanrn oksigenina qir9t davamltdlr. Qrzd nldlqda Mn havada rq
ml gtiir. vo Re ()0-d >:l tempelaturda q 2.,
tipli okslidlo ml 1;tiirlr,
oksidlogdirici olmayan duu fur9ularla asanhqla ksi daxil
olaraq (ll) trm llrii amalo gtirir:
327

+21

Mncl2

gatirir:
Mn nitat hr9su ila da eyni tipli biTlagmalar amola
+
3 + 8N = 3Mn(NO.), + 2NO 4,

va Re oksidlaqdiici olmayan

tur9ul

ilo rksi daxil olmur,

girir:
nitrat tuusu il isa agardakr Sm uza reaksiyaya

3Tc(Re) + 7HNO,,

34

7},lO -| 2HrO

Toz haltnda Mn su ila ksi girarak lridogen r:

Mn +

2zo: Mn(oH),

tipli
Mn hlglrl faal reaksiyaya daxii olaTaq, duza zr Mnal,
qrzdrrldrqda
irlgmI ml gatiiT. DigaT qri-mtllr ila Mn
reaksiyaya daxil olur.

ua fliior vo lrl tmi l00(C, omla iso 300- l

daxil
t".po"tu.au qar;rlrqlr tasird olur, Yodta bu elementlor Teaksiyaya
giri,
Ytrkstmrtulrd Re digBT qri-mtllI da reaksiyaya
lmur.
----uqur
Mn,O"
,1
,
agaida gstil oksicllari mlumdu:
r, MnrOr. piroliizitin hidTogen miihitindo reduksiyastndan

2+2=+2
ltlr:
qt oksalat krtll temriki lmsrd

r.: MnO
,, =

+
,+

? +

COl

asasi xassali madda olrrb tugull uyun duzlar omola gtiri:

+ 2HCl: MnCl, + r
(II) duzlarr oksigensiz mihitda qalavilarla reaksiyaya gidikda,

9hl gli (), 9ki.ir:

MnC!

2NaOH

(),

+ 2NaC1

gatiriT:
Mn (II) duzlan sulu miihitda akva-komplekslar ml

t2 + r = [Mn(OHr)o]Cl

(), oksidlgaTak (l 9eviliT,

(

+ 2+ 2

2Mn(OII)o

(arintide)
MnO va (), oksidlaqdiTklilllnn igtirakr ilo qlilrl

reaksiyaya giri:
328

Mno

2 * NaNo

(II) tijrmli

+ NaNc)2 + 2)

tr miihitda asanltqla ksidl;k rmqtl

2Mn Soo+5Pbo,+lillNor
qalavi miihitda

: K.Mnoa

i ;

2HMnon + 2PbSo4 + (Nr)2

2}lro

lqtl

MnSOo + KoIi ..(), : KrMnOo

+ KzSOq + }{r emole gtrirlr.

MnOr-nin havad;l uzun miiddat rzid ctzdtnlmast nticsinda r-,

llt:

4,

:2

2()] + 2

Manqan oksidi(l I) q-qur gli k mdddi, Suda holl lmu.

Artrq miqdd gotiiriiImii qatl suIfat fu;usu ila ksi girk Mn (+)
trmsii ml gtiri.

r,

rS.

= Mn2(Soa)r +

ii olunlrb ki, ,-,-d mq miixtalif oksidlogm

dlid yani (.2) va (+4) m<ivcuddur.

Bu irl9mi f rmluu a9arda gstaiIdiyi kimi ifad etmak l:

., vB ,

Bela qunrlugun tc stiqi kimi qeyd olunan

tasir eaksiyastnr gismk Ir:
2. (.rl2)

+ H2SO4 =

MnSOo

ksidin duru HrSOo ilo qargrlrqlr

.l-

MnO2

, qara-qahvrlyi rangli, rftr xassa]i suda hatl lm meddadir.

MnO, eyni zamanda ksidIdiii ssl malikdi:
)2 + H2Soa = I\{nSoo + l/2o2 +

Qeyd etmak lzdrr ki, aalll tmturlrd MnO, sulfat tur;usu il

ksi daxil lLq Mn(SOo); ml gotilir.
2 mftr <assali mdd olduudan qlill aidildikda
reaksiyaya girk, Lr'1itlr adlanan duzIar mi gtiir.

Mnor+2KoH=K2nor+H"o
()r+=,
, soda, qIrI igtiakr ila aidildikdo rktr mavi g malik
olan (+5) tm,ii ml gtiir:
"

+N] r

NaNO1

:Na,Mnoo

Co2+No2
29

(+5) tmlri oIan hipomanqanatlar mahlulda dispropoTsionIagrrlar.

2N-, + 2r = , ,l NarMnOl + 4NaOH

, qi.iwatli oksidlagdiricilala qalavi milhitda mqllr,

tr

miihitda isa mqtl ml gtirir:

KClo,

2no2 + 3,

Nr :

,,, - Kcl
2,, +

IIr

]Pb(Nol)2 + 22

(l, (II) trmlrid a]lntr:

2MnCl, + 4Naoll + , + 27 : 2Mn(oH)o -4NaCl
Mn(OHI oksidla9dirici ssIr malik mdddi:
()

HrSOo: MnSO4

+ 2 + 22

(VI) va Re (VI) iiqtin ,, | tipli ilgmlr

malumdur.

Texnesiumun bu tipli trmlIi }li (VI) va Re (VI) Jrl9mlrid daha

dmhdt.

Manqan yarlmqrupu elmentlarinin +6 oksidla9ma dsli biiin

birla9malan va mld ksidli (,,) tuu xassali maddalardir.
oksidlogm darocasi manqanat dl anionda stabilla9mi9 lur, Ya9rl
gli 2-, .:- l,u ReOr2- ilr yalnlz qolavi mtihitdo mvcud
lrl. ks haIda lr dispopoTsionlaEmaya maruz lu,

2r

3EOoz-

= 2_

, :

_,1o]I_

Bu rss tu mhitda xiisusila tez gedir,

Eonz- ionu ham oksidl9diici va ham da reduksiyaedici xassolora
malikdir. Qtivvatli oksidlaqdiricilarin tasiri altlnda mqtlr (VI)
rmqllr (VIl) 9iIil:
2r

Clz =

21

(VI) va Re (Vl) tmlri hatta havanln oksigeninin tasirindan

asanhqla oksidlogirlar:

424

oz + HzC) : 4_ *

Manqan tmqruuu lmtlrii (+71 oksidla9ma daTacBli

irl9mlrii davamlrlrr Mn - - Re strastnda rtt.
30

gr' v

R() (+7) oksidlagm drli oksidli basit maddalarin

birba9a qaTgllrqll tasiindon allntrsa, r" yaInrz dolayr tisul ilo alrna ilir:

24

+ H2SO1(,r^Ll): Mn2O? +

K2So4 + 2

(VII) va R(VII) tdImIri gox davamlt ilqmlr ldud,

lr oksidla9dinci xassalaTa malik deyillar. lrd forqli lq
(VII) tmIi qiivvatli oksidl;diricilrdir. q onun lqlt
r' oksidlri suda hll oluraq tipli turgular amala gtiri, Bu
trglrl qvvosi -> - Re strastnda zifli. HMnOn z qiiwasina
gr xlorid turusua gdtr, L}u tur;ulrt duzlarl mqtlr,
tltlr. tlr adlanlr rmqtl davamstz mddlr
olduundan, lr termiki pargaJanmaya mruz qaltrlar:
2.,

= 2.,

Uyun tt

- ,

va

rrtlr davamll mddldir, l0000C

temperaturda paT9aIatlmadan qululr,

(VII) tijramalari 9 qiiwotii oksidloqdiriciladir. Bela ki, r, ila

fi, spirt tamasda olduqda, onlar, altgtb tr[r. Qwatli oksidlagdirici olan
trmlid mq mhitdan astlt lq oksidla9ma dsii ii9

miixtalif istiqamatdo dayigir:

tur miihit:
2KMno'4-t5NarS()lMnO4- + 8* +
7+ _ 2_

IIz

So:2MnSor+5Na2S04+K2Sol+3Hzo

5-: Mn]l

4}{r

":

1,5l v

asasi miihit:

2.

N:S - 2KO[I: 22

Mnoo- + [- = 42?r

4oI{- "

+ NazSOa +

HzO

0,56v

_+ 6|

ne}tral miihit
2.

N:Sl

+ FIr =

3NS +

4-

0 = 1,2

2,

- + 22 +-3-: MnO2,6,

?+ _ .1+
331

Belolikla turg mi,ihitd [lv[n(OHr)o]r' llkvakomple sli, asasi mtihitda

MnOoz- rllurr, trl miihitda isa (), lrr.
AEatdakI sxemda VII qru lmtlrii hic rksirl9mlii
miiqayisoli xarakteristikasl velilmigdir:
oksidlomo dsii davanlllIllnln arolasl

asasl slii

tiiclonmosi

turgrr sslii ;iic lenmosi

t
l

I\,l | () l

l)

r Itlr(()ll)i

\ln{t)lI)|
{

Ir Iv' ,()

|)

tc (()ll)|)

Rc,O].1lI:() Rcli)ll)l

(Illltci),)

(lI,Ntr()|)

lI!1I1()l

lIl:'l'c|)l)

ll

{lI1Rc()ll

llRc()]

l'c ()

oksidlo9mo dorocosinin drlll itl artmasr

q mqr lmtlri hlglrl bir srra irl9mlr amala

gtiir. q elementlcrlo aar oksidla9mo ( 2; +; +4) daracoli
ilgmlr amola gtirdiyi hllda, riumu bu tipli ltirla9malarind onun
oksidlogmo dorocosi +4; +5; +6 -7- uyun l.rr. q tlr
rml di-, ti-, tetahalogenicilor, rm vr yodla istr yalntz dihalogenidlar
mI gotirir. irlgmli catin ri cLuzabanzar maddalar olLrb, hm
sustlz hm da kristalhidal la (MnCl2. 2IlrO; t)l. . 4,) gklid
miiddurl.

Manqan halogenidlarindan forqli lrq, renium ha logenidlorinin demak

lr , hamtst asan ri mdd[rdi. I]u isa onlaTtn mlkul kistal
qofosina malik olduqlarrnt sut edir. Reni.rm fliioridIanndan ReF., RF va
ReF., daha davamlrdrr, RF, davamstz birlaqmo ldugundan asanltqla
disrsil9r:

cl

2RFr=RF+RFu

Rim lid (IIl) ii9iil9iilti klaster

RerCl gaindo md olur:
Manqan vo analoqlalr lkglr-.l
do ir srr ilgml ml gtirir. Bela ki,
2

Cl
Cl

/_

cI

]-1_ cl

i-"|
t

R.,

(1

-|

manqan ii9iin
olduu halda,

ml gtirir:

MnX , (

S, Se, ) tipli irlgmlr rktr

vo Re xalkogenlola ksok oksidlagmo dli trmli

+S=S
l,

+ (NHo)rS = MnS + 2NHlCl

2[IReoo + 7HzS = Re,S, + 8r

TcrS, vo Re.S, oksidlogdirici tur9ld holl olan q

kistal

mddlrdi,

Manqan rlmqruu elementlori azot, fosfo, rs, stibium (Mn4N,

., MnrP, Mn,As, MnrSb, ReN", RerP. RePr, ReP, va s.) k, silisium,
r il mtixtollf irlqml ml gatirir.
(II) ti9 mtixtalif oksigenli tur;ul duzl malumdur. ld
yalnrz , vo Mn,(POo), suda hl] lmur. Sulu mhlullrd onlar
kistlhidt ;klinda kristallagrrla: Mn(NO)2 . r, MnSOn.SHrO,
S.7r, Qeyd etmok 1azImdrr ki, bu kristalhidatlar aslindo
akvakomplekslardiT. Onlarda mql koordinasiya ddi 4 va 6-drr:

[(,)].,)r, [(r)]S.r, [Mn(OHr)lSOo.HrO

[Mn(OHr)o]SOo akvakompleksi dim gklinda mud lu:

CI

",. ,"
)l (
|l2o/ | \oI-I2
Cl

lr.4r

// OHn
)'s
/

olls
'''' (
J

r'/
\
LIg
//
S \\
J 2 d/ \ ,

l,
I

r\lS

,4"

kvakompleklarden ba;lqa IvIn (-2) iigiin liqanqlar NHr, -; Hal-;

CN-; CNS- va s. olan kompleks irlgml xarakterdir.
VIIB qru lmtlri iigiin krillr d muddr. Er(CO)l0
fml uyun iki niivali kist tipli karbonillii komplekslorda -
laqsi r,rdlr. Bu birla9malardo kompleks m[ gatirici hm dr vo ham
d kst kimi grxl; edir. r()|0 il9mlrii diamaqnetizmi is alaqsirrin miibadila mexanizmi il .mst hs meydana 9tt

(CO)r-Mrr-Mn(CO\

333

r_

olaqo

Ir{

olaqo lrtn <_

I\{rf

\-f---J
d

4s

l
l

]
4

qru lmtlrid olduu kimi bu irl;rrlrd kimyovi olaqa

hesabtna
liqandrn li<t ciit il kc,mpleksamalagatiicinLn 9 orbitah

kompleksomml
t]alir
donor-oks"pto. mexanizmi il (o-alaqa)
(]( mpleksamlagatirici lq
fi-daliv
aTastnda
tqand
ilb
lgtirii
1,r
komplekslrdB
r, tiqand - akseptloT) hisabrna daha da stabil|l,ir, Bu
lrq "0"
formal
dr,si
ksidlgr
Komplek, ml gtiriii

vlB

di,

Metallomya. VIIA qru elementlari l manqan rlum

kaskin
lktrmsfiliklri va oritno tmrtull gr iri-iid
va
mahlullar
rk
malrdud
lzLrtd
frqlirlr. gtira d olrlaT z
iumu
il
doyiqkan torkib malik mtlidlr ml gtiirlr, T,:xnesium
bork
*u.."1".irrd"ki 9lrq isa bu lmrl arastndr qrlmhdd

mhlll yaranmast iigiin imkan rdrr,

Dtii sitmi ks metallart il lnanqan va rium mahdud bark
illmI
mohlullar va irlqmlr amala gtiri, Renium kutakov tipli
mis
ml gotiTmadiyi huldu, rnunqun nikel, platin, qrzrl dmir, kobalt,
u, va s,) bu
altimini-umla (MnNi, MnNi., t, MnPt, Mn]Pt, Iy{ll]Au,

tipli irlgml rir. ([ iigiin bu tipli irlgmI_g rktrdi,

' iotbiqi. istehsal olunan manqanrn taxminan 90%, metallurgiyada
noladlann leqirlmasinda istifada olr:nur, trldll kooziyaya
iouJ,r,g,","b"rkt;yinl. O,ttiltioti rtlf, Re ehk,ToteKnika sanayesinda
atom
va kataliiato kimi tatbiq ediiir, Texnesiumun sls tatbiq sattsi
rktlt konstruksion nrateTiaIlarrdtr,

II tB QRUP E,LEMENTL

Ri

VIII quu dri sistemda xiisusi ttu. l ki, bu rrmqru q

tid tagkil edan doqrluz d- elmenti daxil olur. uld F, Ni -

dmir, digar

iki triad - Ru, Rh, Rd va ()s, l, Pt isB platin

lmtli aid edilir.

fasilasi

Damir fasilasi. I)mir triadr elementlarinjn valent lktl

(:6,

7, 8) agarda gristarildiyi kimi ll:

F -

[Ar]3do4s:

[Ar],]d74s'

3dnsz

Ni - [Ar]3dB4sz

VIIIB qru lmtlii lkt quruluglt nazordan kegirdikd

l dig qruplara xas lm biT xiisusiy.yatinin md 9lxdlr aydrn

gr. Bela ki, drir xarici elektron saviyyasindaki lktrl saytna
gd z qruu uyun galirsa, kobalt nikelin lktll sayl
l9diklri qrupun rrsid 9du. ud ba9qa bu lmtlri
he9 iri qrupun r,si uu galn maksimal oksidlagm drsi

gstrmi, i hatt1 dmir da xarici energetik sviysinda l9

lklrlrI sl gtira qrupulra uyun olmastna mrq, d
rml olaraq rl9riq lur, Djri sistemjn d g qruplarrndan fqli olaraq
VIIIB qrupunda lttl tliadlar klinda iifqi (horizontal) fsilolarda
irlgmi9 lrlr l i, bu da hamin ir:mtli xiistisiyyatlajni
miil9dirir. Be]ll ki, damir lsilasi elemenllarinda d-elementlori iiqiin
rkt olan horizontal analogiya ziinii daha rlq gstIir. Dmi triadasr
lmtlii 9[llt vo eyni zamarda onlartn platin fosilasi
elementIarindan rrlli xsusiyytlorini dmrr, kobalt va nikelin 3dobitalrnrn kaynosimnretikliyi izah edir.
Domir fasilasi cIementlainjn ksirmtiklii d-lktlt
niive ilo alaqaIarinir daha da davamlr oIlnaslnt tomin etdiyindn, bu
lmtl iigiin (+3) ,don ksak olan oksidlgma dlri az ktrdir.
Qrupun n<imrasina ul,un l (+8) oksidtaqnla drsi isa damir triadasl
elementlari i.iqiin mi.ilnkiirr lmur. lr ii9n tipik oksidta9mo drlri
(+2) t'+). Dmi i gtin (+3) oksrdlagma da:cosi (3d-obitaltnda davamlt
ds konfiqurusiyaslnda artlq i lktr vardlr) daha davamh olduu halda,
kob,.1r va nikel ilgiin Javamlr oksidla9ma danrcasi (+2)- rrdir. S
goraitda qiivvatIi ok sid lo9d i ilrri tasiri :Llttnda bu elementlarin (+6)

dvl 23

Dmir fasilasi ementlarinin hirzi xassalari

Fc
Y qarnda
miqdan (% Hitla payr)

Atom dis, m
ion radiusu 2+, m
ion radiusu ]+, nm
ionlagma potensialr,V

NEM

5,l
0, l26

3.10-3

8.10- 3

0,l25

0,124

0,080

0,078

0,074

0,067

0,064

0,062

7,89

,7

8,84

8,9l

-0,44

-0,27,|

_0,25

Qaynama tmtruO

2870

sm'

,(E2+(."h),

,63

,7,8,1

l5

qi

2900

rim tmturu, 0
Srxlrq,

,8,|

l,8
I49
2960

1,8

(1,7)

Ni

1,7-

1,8

l453

oksidlgma dli ilgmIrii almac1 rmk lu. Dmir fsilosi

lmtli srfiT oksidlqma drli kompteks ilgml - kill
omala gtim millidil.
VIII qrup lmt]ii bir stra ssli 23 saylr cadvlda
ilmidir.

Cdvoldan gcirndiiyi,i kinli bu lmtlri ionla9ma potensiaIla, atom

rdisl, nisbi elektromnfiliklai ii-ii gox rdrrl, Bu isB lr
sslrii ox;arltrnt izah edir.
Talriatdo yay masl. Yr q5brrnrn faizla kttla payrnrn 4,65 hissasi
daminn, 2. l0- kobaltln, 0, I hissosi iso nikelin payrna dt-iliir. Dmir oksigen,
silisium altiminiumdan sr geni; yayrlmr9 elementidir sr,)st
gokrtd 9 dir hlld rast gli. u asas filizlori maqnezit
F,(F . Fr]) F(F), hematit - F2], limonit - Fr., nH2O,

sideTit
irti FS, iit - FS., lilleqit - FeAs,, siit FeAsS,
F milldr.

Kobalt nikelin miihiirn millrl - kobaltin CoAsS, nikelin - NiAs,

geredorfibNiAsS, skutemrdlt - CoAs, va ba9qalaTtdlr. Nikel vo kobaltrn eyni
zamanda dmir ilo birga sulfido-asenid sinfino daxil olan mirllrl
tT<ivcuddur, Bunlardan (Fe.Ni)oS, - pentlandit, (Co,Fe)As, - safflorit va s.
millt misal gdstmk l,

lt iisiillarr. Dmir,

hitlrogeno-, kl>-, aliimotermik iisullar ila

altntr.

3r
Fr, + 2Al = 2F + Al:O
F2] + 3, = 2F

AI{"r98

04,5kC

Ilrr= -723

1a

Dm sId; domir oksidlari krtik iisul ilo reduksiya edilir.

Fr. +

:2F

3;

Redui<siya pTosesi a9ardakl mhllrdrr k9ir:

Fr-, +

: 2F,,, t

F.+=3F]+l

Feo+Co=Fe+]oz

Tamiz damiri pentakarbonil irlgmsiir - F(), havaslz gitd

termiki parqalanmasln(lan lllr:

F(),

F ,r 5(]

F1, mahlulunun elektrolizindan da tmiz; dmir almaq l.

Tarkibinda
zonah ridilm

l0-0o% q9rq l

iisulu

yiiksak tamizlik sisi malik dmi

| ltt.

Metallik kobalt, tr oksidlarinin r, , , 4, Al, Si ila temiki

reduksiyasr, kriI gTinin r(), 9; lanmasl, duz mahlullannrn
(CoSOo.7HrO) cIektrrl;zi iisullarl ila altnlr. Tamiz kobalt almaq iigi.in
vakuum aItlnda, zonal ridilm, elektrolitik rfi iisullan tatbiq edilir.
Nikel d yuxatda oeyd dil iisullala lrl. Hidrogenotemik (350400") i,isulla ll N i davamlr, lakin toz gkilli oluT.
Fiziki va kimyavi xassalari. ']'omiz F, , Ni gmtigii_a rangli (F boz, Co-9ohrayt, Ni_sa galarll), pIastik metallardtr. l mexaniki
xassalarina qarr;lqlar olduqca 9 tsir gst|)rk, lrr kliii va
kvrakIiyini rtlrl, [{ iig metal frmqit xassalidiT. Miiayyan
tmfu qdr qrzrhIldrqda (79 -Kiiri n5qtasi) meta[laTtn fmqit
xassolri itir rr]r rmqitikl 9ev;,ilirlar. Bu gevri|mo zamant
metallarln kristaI qr, rttlugunda dyi9iklik lrag mi. Dmi fosiIasi
lmtlrid dmi kobalt Iimf, nikel iso mmrfd (sth
mrkzlgmig kubik kristal qafasi), Dmiri 9 plimorf modifikasiyasr
mddur: satha ma:kazla9mi9 llubik cr-Fe va -F, hm mrkzlgmig
kubil, 1-F va -F. itiri- irid yalnrz kristal qafasinin mtrlri iI
ciizi miqdarda fqltr -F vo _F modilikasiyalan arasrnda qargrlrqlr
7

-F) iii iqtsid 9 rir. Kobalt gii a9al

temperaturlu - ( heksoqonal kip qabla;mr; kist| qaasli) yksak
temperaturlu - ( satha markazla9mig kubik kistal qofasli) kimi iki

kegid (-F

modifikasiya malumdur. ulr arastnda qargrIlqll kegid 450" temperaturda

9 ri,

F, , Ni, iiz rltd, , Zr, lmtlri ila qox saylr Iitlr amolo

8otinr,

F-+-Ni strastnda mtllrI kimyavi aktivliyi azallr,

Oksidldiicilorin tosirina qargt daha davalTtlt nikeldir. Dmi quru havada
davamlr olduu halda, m havada asanllqla krrzi urrr.

)|g

+ l22+ r =

Fr. . r

vo Ni m havada davamlr oksid tabaqasi ml gatirdiklari iigiin

kooziyaya mlrIr. qrzdrrtldrqda F, , Ni ir slra oksidla9diicilr ilo
reaksiyaya daxil olurlar. Oksigen miihitind damir Fr., kobalt va nikel isa
NiO qd ksidl9irlr, Toz 9aklinda bu mtllr irfrdrlr, ela
8 da havada z-dzlarina alrqIb yana ilirlr. Halogenlorlo dmir,
yksak tmtur|d trihalogenidlar Fl. ml gatiriT, Bu meiallar
kiikiirdla, m metallarda yax9r hall olan monosulfdla ES ml gtii.

Bu iso litli mexaniki sslii zifldlr. F, , Ni fosfor, s,

k, silisium, ila miixtalif trkii fosfid, karbid, silisid, id s.
irl9ml omola gatiriI.

Domir fosilosi lmtli fl elmentlaT olub. grginlik straslnda

hidrogendan owal sink ila qalayrn rstd rl9ir|r, Ona g d duru
tur9ulardan hidrogeni srxlagdlrrb 9lr(], (II) ttiamalarini ml
gtiilr.

+ 2HC\al: Ecl2 + 2
E+H2SO4(d)=ESO4+H2
Qah HNO-,, H2SO. (qlzrdlrrldtqda) va eloca da zrhl dmii F (lII),
kobalt va nikeli iso (II) rrmli qodar oksidlagdiirlar:
F + HNO.,.,
F + HNO.,61

Fe(NO.,), + NO"

: Fe(NO), t NlO

+ I

I.0

Il:O

qatr HNOI tasiri altlnda F, , Ni passivlgir. Domir qr

qatr
qalvi mahlulIarrnda hll r:ltrq hidoksokompleks amala
olan
halda

Sopqda

gtii:
33

F + N9,, ;- t{: = N[F().] + ,

Ni qolavi mahIuliartna q9r davamlldlrla. 600 tmrtrrd Ni

qalavilerla aidildikda ksi daxil olur.
Xarakteristik birlamalar. Danrir asilasi elementlari oksigenlo ,
r] 4(. r.) tipli oksidlar tI gtiir. Bu il9mlrd F2,
F,, , NiO daha dmIldrrl, Dmiri ml gatirdiyi F, kobalt

va nikelin r.. Nio,.nI{2O tipli oksidlari

il9mlrdi,

davamstz

F asasi xassali davamstz irlmdi. Havada oksidlagarok Fe(III)

trmlri 9ili. F dmi oksidinin(IlI) - hidgl havaslz
9itid eduksiyastndan, dmir krtI - F] temiki

par9alanmaslndan almaq l.

2F + tbO

Fr, + [{,

F, F

+ ]()"

F(), almaq ii9iin, F (II) duzlarIna qalavilala havastz gitd tasir

dirl,

FeCl,

2NaOH : Fe(OIl),

+ 2NaC1

Smttl rgli F(), 9ktinttiSii havada qr gli

F(),., qd oksidlopi.
4F(II), + 22 + n2o

: 4(}1. 2

Bu ksi qtivvotli oksidla9diicilain (clr, rr, NaClO) i9tiakr il

drhl 9 9r.

2F(). + Hzoz = 2F(),

r : 2Fe(oH)l + NaCl
F va F(), asasi xassali maddalar olduqlarr iigiin
2F(), + NaClo +

trgulrl
reaksiyaya daxil lrq. duz amala gatirilar,
Co(OH)r-in iki modifikasiyasi miuddu: u-(), g,
-(}
isa grt rgli gkiittilrdi, iki modifikasiya suda pis hall olduu
halda, isti qatr qalavi mhlullI ril tugulai ita isa rbaksiyaya
daiil
Iurlr.

(), quvvatli oks idladiricila ila (l[ va mlu su, rr,

lidl va s.) qalavi mtihitd reaksiyaya girorok td qur
rngli
.

r.

r ml gotirir:

39

2(), + r, + 2NaOI{ : ,l, r + 2Na 3

2(), + Naclo + 2l : Co.Or, r + Na(,l
(), mmikl htlm mmium duz[anntIr i;tirakt il va hm da
lstz ksi daxil olaTaq, ammiakatlar omalo ,tii:

2(), + 4NHr + 2NFt4Cl : [Co(NtIr)6]Cl, r- (,r

2(), + N. = [CoINH,)J(OH), .
Ya;rl gli nikel hidrot:sid -r(),,, nikel (lI) duzlanna qelavilarin
tosirindon altnrr. Bu mdd strda qatr qrlavi mohluJlarlnda pis hall otduu
halda, tr;ul va mmium hidoksidla reaksiyayll 1;irir:
Ni(OH)2

N4 =N (NHr)6](OI{)r + }ir

F(), vo (), { farqli olarlrq Ni(OH), l9rq havada tridg

proksidinin tasirin qal m|tdtr. () yalnrz qa i mhitda ql.ratli
oksidta9diricitrin tSiri [hla Ni2C), , r giIi
2Ni(OH),

Cl,

2NaOtI : Ni2O, r + NaCt

Dmii daha davamlt ollsidi FerO,-duT. Amfote, SSlr malik I

F,, qalavi Soda ila eridildikd f,ritlr ml gtiir:
F2 + Na2COr: 2NaFt:O, +

96,

Bu irlgmlr suda tmtrmil hidroliz dirlr.

F2 tarkibli frritlli gilIr sinfino aid rdilirlr,
Fr oksidta9diricilarin i9tirakl iIa qalavilaltr aridildikda ftl
m[ gtirir:
F2] +

4 + Nl

Ftl

= 2rF., +

3KNO,

2ElrO

uylun galan lurgu rF, vc u znhidridi ,, sst

hatda mtivcud deyil. Oksidlarrma daracasi (+6) olan dmii bu il9mlri

qiiwotli oksidla9diricidirlor.
,la qalavi rt[lt
F(), dmi (III) duzlt qalavi va
krtl ila tsi etdikda alrnrr,
2F\ + 3NarCO1 + 32 :2F() + NaCl + 2

F() qolvi miihitd qiivvtli oksidIa9diTicilarin tasiri alnda

ftlr 9evrilir:
2F(), + l0KOH + 3I}r.
40

22F + + 8HzO

Frrtlr termiki qeyi_stabil ilgml olduundan, artrq t00 - 200"

tempeatulda rglrq fitlr 9evTiliTla:

4F :4KF'eo,

22 + 3:

Kobalt (lII) nikelin (III) oksid hidroksidlari suda pis hall olan,
oksidlagdirici xassaIara maIik mddldi:
2 + 6}ICl .= 2CoCt, + |2 + 2
4()., + 4H2S()1 =4CoSO4+()2+ l0H2O

F, , Ni halogenidlai bu elementlarin hm (+2) va hm da (+3)

oksidlaqma drlri uyundur.

Qeyd edildiyi kimi domirdan nikela gerdikc lmtlri

(+3)

oksidlagma dsi uyun galan birlaqmaIBrinin davamlrlrr azalrr, da

<iznii gox aydrn gkilda dmi iasiiasi elementlarinin halogenidlrindo
gstri. Gstri[ qu uyunlua hlglr strastnda fliird yoda
getdikca elementlorin oksidlo;diici sllii zaiflamasi d tasir edir.
Bela ki dmir ti9 Fl. va Fi,, flr, lr va rm 9 mlmdr,
Yodla dmii qar9rlrqlr tsiri zmt yalnIz Fl, lt. Digar damir
dihalogenidlai birba;a qagtlrqlr tsi noticasind , domir, onun oksid
hidoksidlinin hidg halogenid tugulrr il kimyavi reaksiyaslndan
altntr. u fazada F\ dirner halrnda lu, Frl molekullanndan it
olur. Kobalt iigiin trihalogenidla yalntz 1lr va lr 09 lrmtgdl. Bu
irl9mlr gox davamstzdtrlaI. CoClr riilubtli gaaitda tmamila hidToliz
di. F, almaq ti9iin F, il;rsi sarbast flti ila tsir dirlr.
\ is -5 tmrturd a;ardakr reaksiya iizr sintez edilir:
Co2Or + 1

:2olr

+ t{2()

ReaksiyanLn mfi tmrtulrd llmsrt sababi, suyun

dondurularaq miihitdan kanar edilmrsidir. m va yodla kobalt yalnlz
dihalogenid amala gtirir, Nikel, timumiyytla tihIgid ml gtimi,
lakin u biitiin halogenlarla dihalogenidlai mlumd.
Dmi fosilasi lmtlii hamrst lkg[l fial qargrlrqlr tasirda
lq 2 tipli irl;ml ml gtiir. Monoxalkogenidlri
lmtlri i9 qar;rlrqlr tasirindan uyun duz mahlullan tl halI
olan sulfidlri reaksiyastndan aImaq lr:

+ (NHn)rS

: CoS

,t 2NHaCl
34,|

 zaman suda 9atin holl ,l qr gkiinttilar rrl galir, Kobalt va

dmii ErS, vB ErS. tipli sulfidlan sintez edilmigdiT. l}ulr birincisindo
elementin oksidl9mo dorocasi +3, digoinda isa ., qarrgrq oksidino gr
lq (ES ErS) (+2) (+3) kimidir, Btitiill xalkogenic l dayi9kon trkibli

fazalardlr va l tarkibi hm iisulundan ksit lm

gitid 9 astltdtr.

Dmi tidst elementlorinin pniktogenidlai, s 1isidlar, kabidlari,

ridli osason metalltq xassali mddlrdi. Biitn lmtlr iigrin .,
kobalt vo dmi iig isa hm ,l r tipli kridl ktdi.
Dmir fasilasr elementlaTilrin V qrup lmtl, ila ml gatirdiyi
ilgml - itdl, fosfidlllr, rsid[r dig d-el mtlid farqli

olaraq, ist az temiki davamltlra mlikdirlr. l kr, lr

qlzdrnldrqda termiki dissosilsiyaya uq, bal.it madda 9klid
pniktogenidlai (VA qrup elelnentlri) va hmi lttll kasrb l
ir ilgmlri amala gtiril:

2=z+

Dmi mqru lrtlrii fosfid, a,rsenid vo stibidli

lehimlanmig mlld basit maddolaTin birbaga silrtezindan llr. Bu

irlgmlr iigiin tipik faza r kimi ErPn, ErPn, va , tipli
irlgmli gstrmk lr. ]]ulrd 2, ] vo FeAs, yarrmkegiici,
digelari isa metallrq xassoli rddlrdir.

Silisidla tarkibina va elektofiziki xassalailta g<ira fosfid va

rsidl rrz olub, llt nisbatan daha gatirr ri termiki
davamlrdtrla.

Dmi fosilosi elementlarLnin idli (r, ts, BrB, Nir, Ni2)

9etin i metallid xassli dd[rdir.
Dmi fosilsi lmtli va xiisiisiyl da i[.I bciytik miqdd
hidrg udmaq sssi rrlikdirlr. mrtrtr rtdlq metallarda
hidrohenin hall olmasl rtrr ( > 0) . tlll olmu9 hidlg metalrn tarkibinda
tmr halda lr.

Damir fsilasi lmtl,)rii kompleks birlt,gmalari. Kompleks

ilgm ml gtim qabil'yyati biitiin ke9id metalla iigtjn xarakterdir.

VIII qrup lmtlrid va xsusiyla da damir tiad tst elementlarinda bu
znii daha aydrn gtistarir. Bur,un sababi d- sviyysir-ri:l dcfektli olmastndan
Blava, 3d- lmtli i9orisinda damir fasilasi eleTrLelttlarinin tt va ion
diuslt daha ki9ik olmasr nticada polyalagdr rcr tsii artmast
42

liqdl

ila davalnlI

aIaqalarin rmstdr, Bu lmtl iigiin

akvakomplekslo [Ii(OHr)o]z., [(r)6]]*, mmiktI tE(NH)ulz',
IE(NIlr)6]]', akvaarnminokomplekslor [(J\,I.L(r)]r-G,) malumdur,
F(+2) vo (+21 1.n-,.iuput|al rk va qatI ammoniyak mahlullannda
davam]tdtrlar, Nikel n mmiktlrd fa;qli lq dmi kobaltrn
mmiktl suda q ltrIr:

( + 2NH4+ + 4NHr
(+3) ammiak. tlarr i9arisinda an c,avamlrsl diamaqnit xassoli
[co(NH])J]' (daxili dzs hiridl9m) kllksidi. Dmi qisman da
kobalt hidroksid]arinin anfoteT ktrli olmast lrr
hidroksokomplekslal amalo gatirmsini ssldtt. sabebdan da
lr hidroksidl ii qah qolavi nrahlullartnda hall etdikdo
[E(NHr)6]rt +

2]

hidroksokompleksll [().] amala glir. Anion kopleksloi kimi dmir

fsilasi elementlaTi iign halogenidli Il]IIE+zHalr], Mr+l[E+rHala],
+l[']16] s., rodanidli Mr+I[E+r(CNS)4], M4+l[E(CNS)6],
M]+l[E+r(CNS)6], s. mlmdur. irl9rlr iqarisinda an dmltl
sianid- Ko[Fe(CN)l, K.[Fe(CN)"] komplekslaridi, Nikel gii (+2), kobalt
damir iign isa hrlt (+2) hm do (+3) oksidlama dsi uyun
galan sianid komplel sIari mlumdu. Damirilr sianid komplef,slari mahlulda
dmi ionlart ila t pik ktr rgIi ktlmplekslar ilr. Belo ki,
Kr[Fe(CN).], F*: io rlart il qotin hall olan g rgli gktinti.i:

Fecl]

l[F('{L]

KFe,r[Fet](cN)6 l+ 2KCl

Ko[}-e(CN)6] isa ]re3t ilt ila eyni mirik fmllu KFe+][Fe*z(CN)u]

aglq-gy gli gcikintii amala gtirir. Burada yatnlz F(+2) vo F(+3)

ionlarl rlrii dayi;nrig lurl, Bu, kompleks birlagmolor igrisid genig
yayllml9 izomerlik n,ivlarino aiddir.
Vsfi analizda Fr(13) ionlaInln ti edilmosi tigrin qrmzr qan gli
rdid Fe.][Fe+](C}JS).]kompIeksindan istit'ada edilir. ilgm dmi
danidin Fe(CNS), rvtokompleI,:si kimi m dili:
2Fe(CNS).' : FeriC:NS)u
Dmi fasilasi ll)ltli ii9iin xarakter olan kompleksler eyni zmd
Ir kaboniIlaridi;, Ile(CO),, (:or(CO)g, Ni,co)4. Bu ilgmld metal
_

atonlarlnln oksidlagma dlsi stf rrdir, DBmir iigiin daha

miirBklob taTkibli <ill da malumdur: Fr(), F(),2. Bu
4

- lqli

klastclardir, Biitiin krillr diamaqnit

tobiotli mddldir. Bu ul lqdrdr ki, liqandlarr qiiwatli saha
yaradtr va uu nticsinda Hund qaydasrnln ksi lq, kompleks
amala gtiiii d-valent lktrlr q9l9t, Kompleks amolagatiricinin
ltmi+ elektron titli mlkullrr il donor-akseptoT mexanizmi
ila -alaqasi ml gatiTiT (kmlksm|gtirii donor kimi),
molekulunun liimmi lkt ciiti,i vo kompleks amlagatiricinin
vakant ritll hs d-kstr mizmi ilo - lqlr ml
gtir (kompleksamolagtirici kstr kimi):

irl9mlr

'aF0

lt lt

*t

,l+

,_
Ni0

+l +{ *t

(]() (]

l9ll_

- -]

++llt

,rd

l
l

g valent Iktltr qogala;mast zamanr he9 olmazsa biT

qoalamaml lkt
qhs, bu zaman miibadilo mexanizmi tizra
- olaqali klasteT

lqompleksi rlr:

Con

ll
t

ll

l+

lt

t
-

Con

+|

,lt

{+

ll
4

4J

*t

ol

Kurbonil ko-plekslari qrzdrrlldrqda qaz hlrd va mtl allnmaqla

komplekslarini tamiz metallann
r9llrlr. Buna gd da karbonil
alrnmast iigiin tatbiq edirlaT,
Dmir fasilasi elementlarinin metallokimyasi, Kegid lrtlii
biiyiik ir hissasi kimi dmi fasilasi Imtli da k halda yaxgt
hailedicidirlar. onlar z rlrtd 1,o baEila kegid elementlari ila xiisusi
metallokilnyavi xassalara va izmf qLrrLrluqa malik olan sonsuz rk
mahlullaT m[ gtiril.

F, r,o Ni kegiJ eJementlai ila qa9tlrqll tasirinin kt xsusiyyati

Kumakov irl9mlirri ml galmesidir. ]re-Pt, Fe-Pd, F-, F-

Mn, Fe-Ni, Co-.'lli, Co-Mn, -r,

Ni-cu

sistmlid l

il9ml malumdt . Dmi triadasI elementlari IA-, II-q lmtlri,

gmiig, civa, talliur, quTgun ila qargrlrqh tsjrd lmrl. Digr

metal]an il (|, Gr, In, Sn) intermetallik irl;ml mI gotirirlaT
(Flr, CoSn, CoSn, NiAl, NiAl, Ni.,Ga, Nitn, Ni.,Sn).

Tatbiqi. Qr mrdallugiyanrn asastnt dmii xalitalari olan polad va

guqu takil edir. Trlkibinda 2Yo-dan gox llr olan litl - guqun
adlanrr. Bu xalitalar 1akibindaki karbonun m qd gcira iig sinfs bliiniir:
- evtektikaya qdr (austenit t ledebuit)
evtektik ( ledebllrir)
- evtektikadan so:rrlr (ledeburit + Sementit).
_

soyudulmanrn rliiTatindn, kru

va

lqit9diii lli

miqdtd asrlt ola:aq, iki : (karbonllr l kimi sementit F.) vo

boz (sementit avazin,l r]rafit) guqun almaq Ir,

Torkibindo 2%- qdr karbon saxlayan domir xalitolari polad

dlr.ldll tcrkibindaki ku riqdrld va lgil9diii
alavalardan astlr olaTlq mxtalif oda, ko.oziyaya davamh, konstruksiya
litli lrrr.
Nikel va kobalt < miixtalif xalitalgrin istehsalrnda, tgirl;dii alava
kimi geni9 tatbiq edilir.
kobalt nikeldrln iizvi sintez proseslarirLda katalizato kimi da istifad
dirl.

45

PLATiN FSiLSi ELF]MENTLaRI

Platin mtllrl valent Ikt qurulu9u dig VIII

qr
elementlorindan miioyyon qdr frqIir, u is l ns lktrlt
(n-l)d saviyyasine Sr9r ilm irnkanlart ila balrdl. ElektronlaTtn

qarlrqlr ke9idini tmi d ns vo (n-l)d energetik saviyyalorinin

jisii yaxtn olmasKltr. Ela bu sd da VIII q elementlari
mtlif valent haltnda vrl oksidlogtTo drlid mvcud lulr, valent
palladium
lktrltt rml dolmast yalnrz os va lT ii9iin xarakteikdiT,
DtilTi sistemda yegana t:lementdi ki, ml halda onun s saviyyasinda
lkt yoxdur. platin d, Di sistemin digar lmtlid davamlr d9
lkt konfiquasiyaslntn olmasr il segilir. Bu lmtli valen elektron
quruluqu agardakr kimidir:

4d75sl
oS - (4fl4)5d66s2
Ru -

4d85sl
Ir - (4l4)5d76s2
Rh

Pd - 4dl0(5s0)
Pt - (4fl4)5d96s1

VIII qru elementl,rinin zi xassalori 24 saylr cadvlda verilmiqdir,

Platin fsilasi elemetlarinin atom (0,1-0. l38 m) va ion rdiuslt
(* 0,02-0,063 m) qiymatlari gox yaxtndtr. Nisbi elektTomnfrliorin

byiikliiyii (2,2,2) va iri-iid az farqlanmasi onlarrn kimyovi

ksilr qrl mii), qdr az meylli olmastna yani necibliyino va

eyni zamanda xassalarinin 9rltlt dala]at di. Bu lmtlr iig 0-

dan +8 kimi biitiin oksidt9mo hllrr nriirnkiindiir, Horizontal stTada

maksimal oksidlogmo <lrsii azalmasr meyli qeyd edilir. Birinci
diadaya daxil l Ru - c)S htta birinci tti irlgmld bela (+8)
oksidlagm drsi gst bllirlaT. ikinci diadanrn elementlari l Rh - I
kompleis birla9molaTde (+6) oksidla9ma dilacasi gstrilr, 09tincii
diadar t9kil edan Pd va Pt tigiin lsa tipik oksidla9ma dli (+2)
(+4) -dii. sslri gi! I diadanrn lmtli VIIB qrup l,t[ii
xatirladrr ( Re). Pd Pt isa Its qrup lmtlri ila xassoca yaxtnltq
gStir.

_
Bu lmtlr di r slmig lmtldi l0-6 l0-? ki,itla% , Bu
elementlor yanal va kiilga gklid tllrrl. A9qaT ;klid l mis,

Caclval 24

platin fasilasi eIementlarinin bazi :kassalari

Rn

Ru

Pd

Os

Ir

Pt

Yr qailnda
miqdarr (% ktla payr) 5.10-7

1.10-7

1.10-6 5.10-6

1.10-7

5.10-7

Atom adiusu,

0,133

0,14

0,1

0,1

0,13 8

i dis.

0.062

0,065

0,064

0,065

0,065

0,064

,46

8,36

8,5

9,1

9,0

m
m

il9m potensiaIr,V 7,366

NEM
t.,, ,
Srxlrq,

q/sm'

(2+(.,.h),v

37

0,1

2,0

2,|

2,|

2,|

2,I

)1

24

l960

l552

3050

244

l769

lZ.45

2,41

|2,02

22,6|

22,50

21,45

+0,

+0,987

+0,7

+1,0

!l

-.0,45

'

dti, m, nikel tilizlid d rst glir, P]atin fsilasi lmtlgi

ss sulfido-asenid, bazi hallarda isa oksid tipli 'ilizlrd toplanmrg lr.
Bu elementlaTin ayrllmasl tlizlmsi (affinaj) 9 gatin prosesdir.
wl filizlor zanginla;dinlir va altnmtg qarrgrqdan va Ni idili
k edilir, Elektrolitik tmizlm ;lamant Pt tll d glamlarrnda
toplanrT. lmlrl ga aratnda hall cdirlaT, bu zaman osmiumdan bagqa
biitiin metallar Hr[PtCl6], I{r[RuClu] r,o s. kompleks irlgml gaklindo
mahlula kgrrlr, osmium isa OsOo gaklinda giikiir. Sonra mhlld
mmim xlorid ilo platin (NHo),IPtClu] 9akilindo gkdtirlti. Digar

platinoidlar adrcrl lrq ss mahluIdan rlll. iidiumu, nitIat tuusunun

i;tkr ila ammoniLrm xlooiridat (NI{4),UrC16] ko mpleks il9msi kimi
asas mahlulun rldtt]mst ntlticasillda rrrl. Platin iridium
9kdiiriildOkd srrr sulfat tur9usu iIa turgula9drrrlmrg mahluldan
palladium, utium rodium metallik sinkIa eduksiya naticssinda htr.
[rmtg toz gkilli metallan 9ar aralnda hll dirlgr Reaksiya nticasindo
palladium mahlula keqiT, Rh, Ru ,,, az rTiqdarda Pt ila I qangrr g0ktnti.id
qalrr. Mahlulda qalan palladium tI kompieks 9kilinda [Pd(NH])rClr]

9kdl, fij ssi zamant lt kompleks irlgmli

eduksiyasr nticasinda pIatin fasiiasi metalIarlnl almaq mi,imkiin lu:
(NHr)2[PtC16] + 4I{, = Pt + 2NH4cl

[Pd(NH]),Clr] * ? : pd + 2NH.Cl

+4cl
7

Rutenium rodiumdan illarat I metallik gkiilti sulat turusunda

holl edi[ir, srd dium [R}r(Nttr),]Cl, 9aklinda mhlld gkdiiriilii,
ruteniumu isa RuOo 9akilinda r1ol,ub gtrllr va edul:siya edilir:

RuO4+4H2:Ru+4HrO
Toz qakiIli dium metalt u duzlarrtn hidrogen, fomaldehid, oksalat
ttls ba9qa duksidiill reaksi,ya5l natictlsinda altn:

4[Rh(NH])3]clr + r -- 2:4Rh + 2 + 12NH4CI

Platin fasilasi elementlaini ba9qa iisullarla da almaq lr, Elela ki,

metallik osmiumu almaq iigiin onun duzlartnt sinklo rerluksiya dilr:
2sl +

Zn:

Os + 2ZnC|2 +

2l

PaIladiumu il9mliir termiki parqaIanlTastndan almaq l:

Pd(NO)r=Pd+2NO2+C)2
iidim, nikelin rafina prcrsesininda amala galtln d glamtndan va
gkiittild ayrrlan "osmiriclium "-d rtllr. Bunu:r tiLgiin "smiidim"
vo bu lmtlrl zngin, z,arhalda 9atin hall l latinoidlar fraksiyasr
, ila oridilir bundan stlnra bir srTa omaliyyatlz.r naticsindo altnan
aglq-qlnlzl gli (NHo)r[IrClu] gkiintiisii tmiki rglm prosesina
meruz edilir:

os+ 4Baoz=osoa+4Bac
(1'{H.)z[IrCL] = I + 2NH4(]l + 2Cl.

DispeB platini, heksaxlo latinat turusunun hidg, formaldehid va

qolovi
miihitda hidzi il reduksiyasrndan lrrl:

H2[Ptcl6] + Nu + NlI : Pt + Nl ,, N, + 6 I2o

Yksk tomizlik drsi malik l pIatini lr; iiqiin z aridilma
iislundan istifad lur.
Hal-hazrda platin fsila;i lmtlii ii-irid lq vo
tmizlomok i.igiin iondoyigdil,ici qtrl,d va ii::vi ekstTagentlrdan
istifada edirler,
Xarici grii9lri gtir platin silsi Lementlari giimga
zitr, mrf lmtlrdi. ,, I2 rr srx qablagmr9 kristal
qfas amola gtlrirlr. Ru, ()s heksaqonal srx qabla9mr; kistal qafas,
qalanlan isa satha morkazlonrig kubik qurulug mL gtiril. QoK kigik
atom hmlri r ona gr dr srx ql9trlr, Pt fasilasi lmtli gatin
348

i mtlldll. iztl triadada im tmturuu azalmasl

ciitlagmamig lktl (n-l)d saviyyasinda azalmast yani kovalent
lqi payrntn azalmast il lqdrdtr, Birinci triadanrn metaltarr yngiil,
ikinci triadanrn metallarl 1s lr platinoidlora aiddirlor. lmtl
igarisindo platin palladium daha ksk plastikliyo malik mtlldl.
Platin fasilsi elemenrltrri nocib mtIlr strastna daxil olub, gorginlik
strastnda hidrogendan sagda l9i)r. Bu metallar adi 9aaitda kooziyaya
mruz ]mulr.Yltz smiut tozu htt soyuqda l tadricon
ksidlgk OsC)t gili. Qrzdlrldrqda rutenium va osmium asanhqla
oksidlagaak , va tipli oksidlB amala gtiir. iddatli qrzdrrrlma
9araitind rdim irrdium da oksigenla qar9rlrqll tsid lr. az
oksigena hTislik tigiincti cIiadantn lmtli - platin palladiuma
xasdrr. lr oksigenIa praktiki lrq ksi daxil lml.
t [tiidl hidrogen udma xassasina malikdirlo. u baxtmdan
palladium lrt std xsttsi r tutur. BeIa ki i hm patladium
taxminn 900 hm . udmaa qabildi. Bu zaman , zti palaqtrrnr
itirir, kklii rtlr, maqnit ntifuzlu|uu z[t, miiqavimat davamtrlrr
dayi;ir. Platin. 4500 tempeaturda tmi 70 hm hidrogen udur.
Hidrogen udr qabiliyyati alr az oslTtittma xasdtr.
Platin yar.mqrupu lmtlii hamrst ktkt halda oksidlagdirici

lm, mil turguIarln tasiino q9t davamlt mddlrdir.

Palladiumdan ba9qa metallartn he9 iri hatta q nitat h-r9us bela

tasir etmir, lldim taxminan 3000 tmrtd qatl itt va sulfat
tu9lrl il rksi daxil lur:
Pd + 2I{rSO{ = PdSOr + SO, +

211,11

- 2NO, + 2r9
Platin yalnrz gar rt (zLrhal) ilo qar9rlrqlr
Pd + 4HNor

=.

Pdror),

heksaxlorplatinat turusunu ml gtiri:

3Pt +

i8HcI

4ItNoJ

3 r[|L] +

4No

tsirdlq,

8}lro

Platin eyni zatnanda oksigenin i;tiTakr ila [r d turgusunda hall l:

Pt

+6cl

-t 2 = }l2[Ptcl6] +

2?

u9Il qargrIrqlI Losirin oksina Iq, platin strast elementlari

qaIavilra qar;t az dmlrdtlr. lr oksic la9diicilorin igtiakr ila
qalavilrla aridildikda suda yaxl;t hal| l ilqllr ml gtiilr:
49

Ru + l + 2 = K,Ruo4 +
Os + 3N +

2:

K.rOsOo +

Kcl

r
3KNO, + lI2O
+

Bu duzlar uttlr va os:Tatlar dllrl.

Bununla alaqadar qeyd etr:rak lazrmdrr ki, platln qrd qalavi itmk
olmaz.

Platin fsilsi lmtl ndan l jridiumu mchlula kgimk iiqiin

iidim tozunu trim lid mahlu]unda ll9dtrtr|:
Ir +

2Cl,

2NaCl

Naz[IrClo]

kiizadilmi; dium ila kHsoo l.tisii qarlrqlr tasirindan

suda

yax9r hall olan rodium sulfat altnr:

21 + 12KHSO4 = Rhz(S(),r + 3SO:

rS4 + "

reaksiyaya
Qlavi metallann sianidl:,ri platinla su buxartntn i;tirakr ila

daxil olur:

Pt+4KCN+2Hro=Kr[Pt(CN)1]

+ ttJ

Xarrkteristlk birlo9malc,ri. Platin qrupu Imllid yalntz Os vo

Ru z qlrt ti9 ktr [ oksidlqm drsi gdstir ra uyPun
ugrl"o ok.idl". OsO. va RuO. m[ gtii, Bu lksidl koodinasiya
niiqteyi-nazarindon doymu1 il9ml olduPurldan, onlara uyun
hidioksidlar mdvcud deyil. OnlaT suda hall lur, lakin ul he9 i
qagrlrqlr tosirda lmurl. 3u oksidtarin tur rkti, l asasi
idioK.idt." ,"oksiyaya daxil lq. kompleks duzlr,T ml gatirmosindo
iiztin giistri:

OsO. + 2

[OsO,(OHl]

Belo dtl uu galan turular ktul 1-IrIOsO,,(OH)r] adlantr,

Osmium(VIII) va ruteniurn (VIIl) oksidlari qiiwa li oksidloqdiigitordir:
OsO{ +

zHCl:

OsO, + CI" +

l qlilrl aitdikria Smtl rutenatlal amala galir:

2RuOo

4NaOH = 2Na:I(uOr + 2

2[l2O

Osmium va tium tetrlroksidlai qrzdrnldrqda

OsOo=OsOr+O,
50

ioksidlar qevrilirlar:

RuOo, stiu tetraoksida ist az davamlr birlo;ma olduundan,

qlzdlldrqda tlrg rgll. RuOo va ()sO. u9ucu oksidlari olduqca
zhrli rddIrdi.
Rtim gti a;l davamll oksid qara rgli Ruo2 bila9mosidir. Bu
oksid, ruteniumu OO] tmrturd oksigen lnhitindB qlzdrmaqla alrTlar.

Eyni trkii oksid lsmium iigiin da malumdur. Onu, osmium (VIII)

oksidinin ehmalll recuksiyastndan ltrlr. Yjksak tmtlrd OsO,
disrsil9r, R-, iso 9[q kSi] Ir:

2OsO:=Os+Os()o
RuO2=Ru+O,

oso, va Ruo,

strda

tu9ttlrd hall rllmayan oksidlardir. lr

ug hidroksidlori rftr xassali mddlr,Iu, ttrlridli hidrolizi

naticosinda allnlI:

ECl4 + 2r

: E()l])4

4HCl

Os(OIIl va l;5.2r kimi ifada ,u osmium (IV) hidroksid

asasan osmium duzlarlntn , miihitindc, natium hidroksid

karbonatla birga qrzdr -rlmasr naticasinda llrl:

Kr[osClo]

4NaCH

osor.2ll2o

4Na(]l

2KCl

OsO,.21.I,0 suda va tur9ularda pis hall ola r td-g rgli tzdu.

Rutcniumun hidrc,ksidlari - Ru(OH)r, Ru(OH).,, Ru(OH)o , tim
duzlannln (]I,III,IV) ,1alvilarla qaqrlrqlr tasirindan va Ru(II) duzlanntn
oksidlaqrnasindan alrT .
ikinci diadanln lrtlri olan rodium va iridium ssli gr
kobalta 9 zrrl r. lr iiqiin daha rktr oksidlogma dsi (+3)-

diir. irjdium bundan ".q (+) r (+4) oksidlam daracasi do gtistardiyi

halda, rodium iigtin bela bila9mrlaTin r]Isl rktr deyil. Metaltik
rdim havada qlzdtrIlmasI onutt ittlrtt kzdilmsi
tisid qr-qr rangli, cr -,{!. (kud) ila izmf olan toz
9okilli
RhrO, hr, Ytiksak elnperatu|arda bu oksid rglq, oksigen I:
2RhrOr=4RhO+Cr,,
iidium oksidi Irr(),. 400" trrturd d isrrsil9lr, 800 -d
)ruxil-1 tmturlrd:, iso r9lq oksigen tr:
51

2Ir2]:I+3I2
2Ir2.,:4Ir+3,
Dispers iidiumun l000"C tmItId oksigenla qa9llrqlr tasiri

naticosinda Ir2 lrr. Bu biTIa9ma daha yi.iksk tmrtrld indium vo

oksigeno r9ltr.

Rodium (III) duzlaTtnln qalaviIarla qargrlrqlr tsirtndan tr9u va

qlild hll olan sart rgli hlmli z Rh(OIl). gkiintsii
lrlr. Rodiumun ham do hidratla5mrs RhO"2HrO trkii oksidi altnmtgdtr.
Bu ilm aglq-yagrl rgli, tu9u qolovilorda yax;r ball l boTk
mdddi. inert mhitd qIzdrrdrqda , Rh,O, qilir.

I(), iidim duzlarlna k qazt miihitinda qaiavilorla

tsi

etdikdo ya;rl 9kii 9aklinda lrrr:

Nar[Ilo] + 3NaOH = Ir()l + Nl

Qolavi miihitdo qatl nitIat turus va oksigcnin tasiri il I(OH),

ksidl9rk IrO,-o 9evrilir. iridium hldroksid (III) qrzdrrldrqda
disppoionla9rr:
4Ir(). = Ir+ I()+
lr(). dolayr sl iIa alrnrr:

2N[Il6] + N + 2 + l/2o2

: 2I(oH)1

l2NaCl

lr() qlild dmk lr ki, ha]l olmadll halda, t9lrd

asanltqla hll lur.
Ugi.incii diada lmtlrii (Pd va Pt) oksidlori va hidoksidlori 9
davamslz maddalordir. Palladiumun davamlt oksidi olan PdO, dispers
palladiumun oksigen mhitid qlzdrrlImast naticasinda Irlr. PdO
turgulada holl olmadrr halda, u hidroksidi tur9ulrl asanlrlla
reaksiyaya daxil lur.
Platin oksrgen miihitinda qrzdlrrldrqda oksigeni udq, dayigkon trkii
oksidlar qarrgrr ml gtii, Te]nperalur artdrqca bu il9ml ilkin

Ela u gdr do bu metaltn oksid

hidroksidlaini dolayl iisullar ila lrrlr, Btitiin bu i.lgmlr
kmtlr dissosiasiya edjr,
davamslzdrrlar.

Palladium oksidi PdO 800u(i temperaturda, platin oksidi PtO isa 550"

tmrtud bosit mddlr parqalantr, Platin va palladiumun omola

gtidikti hidt|gmrg oksidlri ., , rrH,O qox davamslz mddldir.

PdrO,.nHrO artlq otaq lernperaturunda 9lt, qrzdrnldrqda isa

rllrr.
Palladiumun (IV) hidralIa9mrg oksidini agardakr kimi lrlr:
K,[Pdcl6]

4Ko}l

Pdor.2Hro - l

PdOr.2HrO oksidle9dirici sslr malik, duru tuu q0 qalvi

rgli mdddi. Bu irlgm

mhlullr ila ksi1 gir, tiind-qrmtzl

artrq 200(J -d ut tmrturld

r9ltltr:

2Pdor.2Hro

2Pd|)

oz

4HzO

Pt2O,.nH2O, PdOr..2 2 tipli il9ml uyun duzlarrn tim

kt va tim hid -oksid ila qargIIlqlr tsii.rd lrl. PtOr.2HrO suda
pis hall olan, mftr xirssli, s gli tozdur.
platin fasilasi elenentlari nacib mt[l:, slrtstna
daxil olmastna
mq, onlar qIzJrldrqda hlgl, r lkglr, azotdan baqa
digor iktgl, silisium va rl reaksiyaya daxiI lrq, iir
irl9mlr omala gtirir|r.
Platinoidla eaksiyirya daxjl olan komponelrtin tobiatindan asr[r lq
mxtalif trkii hlgidl amala gatirirlar. Bunlann igorisindo daha
kt ll fltiridlr lidldi. PallaCiumdan (dF2, dF, PdFl)
ba;qa butun platln fcsilasi lmtlri tigiilr F1, F., F5, F tipli,
rutim va osmium iigiin isa hm da F, kimi fliioridlor mlmd,
lridlrd d palladium miistSna olmaqla mtllr yksok
oksidlagmcr daacaSi (14) - rdir. Pal.adium iiglin yalnlz PdCl,
mlumdur, EIlalr, EHal ,, EHal4 tipli hlgidl duzabonz il9mldi
bunlada metalln oksidl9ma dsi artdlqca hidliza meyillilik da
lr. l ki, EHaIo irlrlqmlri sulu mtihitda taTr hidroliza uramlg lrl.
Halogenidlarda mr:taIln ksidl;m darocasi (+5) -d yiiksay
qalxdrqca, irl9mlr t]mmi[ kovalent xa.rakterli lrl. Bu ir
irl9ml yalnrz fliiol idlrdi - F., F6, Fr. lr molekulyar kristal
qurulu;lu, s ri, ugucu mddldir, Yiiksak oksidl9ma
drli
flidl arastnda PtFu, h.F qox qiivvatli oksidlagdirici olduu halda,
su
va OsF, bu xassalara mllik deyillar, OsF, hidroJiz etdikde OsOn lrr:
2IrFu + lOHrO = 2Ir|) + l2}{F +

- 2RhFr - lF
sr+4r9:s4+8F
2RhFo

361,

35

Bu irlqml igarisinda an yax9l irillri platin va palladiumun

lridlidir. PdCl, dt palladiumun zhl iI qargrlrqlr tsiid
lrlr:

d +2HNo] +

l :3Pdcl]

2No

4}lro

QImrzqr gli hiqroskopik kistl madda olan PdCl, -i qurulu;u

a9ardakl kimidi:

Su ila qagrlrqlr tsi zamanl

Pdclr.2Hro kistalhidratr ml

gli. Palladium (II) lidi su|u

mahlulundan dam qazt buraxdrqda
soast pd ltt:

PdCl,
=

Pd

- r

,-

2HCl +COz

PtCl, , platin il Iru qargrllqlr

tsiid alrnlr. Qara-qrmrzt rgli

PtCl, kistallarr klst

ilgmlrdir [PtuCl,r]:

tipli

d Oct
k.52. PdCl, qurulugu

Palladium(II) xloriddn farqli

olaraq, Pt()l, suda hall olmadrr halda
xlorid turgusunda yaxgl hall lr. Bu
zaman IPtCI4]2- ilr amala glir. Bela
frz diIi ki, palladiumdan faqli olaraq,

platinin klaster tipli il9mIr ml

gtimsi, platinin daha ytiksk siiim
(atomla9ma ) rjisi malik olmasl
}16 t2
lti iiqiin 56 kC/q-at. palladium iiQiin
isa 3lil kC/q-at) il alaqodadrT,
Heksaxloplatinat turusunLl lr miihitind kiizrtdikdo platin
ttrlid alrntr:

HrPtCl6]: PtCl4

2HCl

qr rongli susuz PtClo, su ila qrlhqh tsslrzml

PtClo.51116 kTistalhidrahnr amolo gOtii, PIatinin tetrahaIogenidlari
Qrrmlzt

hidrogen halogenid tur;ul vo asasi hlgidll ksi daxil lrq

kompleks irl;mlr m[ gtirilr:

54

PtCl]+2cl : Hr[ptcl6]
Ptcl4

2NaCl :Nar[Ptclo]

[PtF.]z- ionu miistosna olrnaqla [Ptalo]2- ilt 9 dmltdtlr,

Heksaxloplatinat mahlullarr il AgNO, qa9rlrqlr tsii zamant 9lq_qur
gli Agr[PtCtu] 9dkiint{isii ml gli. Nar[PtClu] -dan fqli lq, *,
Rb-, Cs+ va NHo' heksaxloplatinatlar suda pis hall olaraq s gdkiinttilor
omala gatirirlar.
ksllt inat 1urtlsu r[tl] .6r qrrmrzr-qonu rangli,
hiqroskopik, suda. spirtda, fird yax9l hall olan kristal mdddi. u platin
ila zarhalin qargrhqlr tsiid do almaq [r:

3Pt+4HNor+ l8]{Cl = 3Hr[PtCl6] + 4No - 8Hzo

Platin heksafliioid PtF. tiind-qlrmtzl rangli ugucu kistal maddadir
(t.,=6l"C, I,]"y:69"C), Llu irl9m platin ila flr i9 qarlrqlr
tasirindn altntr. Qox qiivvtli oksidlagdinci madda l tF6, qiiwatli
fllgdrrrr agentdir. IJl ki, , rF,, -ii rFu_, metallik ur UFu-ya,

htt molekulyar oksigeni r,[tFu]-, ksenonu Xe*[PtF6]- qdr oksidlo9dirir.

Platin fasilasi lmtli tigtin , tkii xalkogenidlr daha

ktdi. irii diadanln elementlori rutenium va osmium yalnrz RuX,
va OsX, kimi xalkogenidlB ml tiiI. Ugncii diadanln lmtlri
platin va palladiumun, rtium smiumd fqli lq, xalkogenlaro
I harislik oksigeno ist goxrJu. lr ham m- ham da
dixalkogenidloT ml gtirilr. ikinci diadanan lmtli dium
iidium aralrq r ttl l ml gatirdiyi xalkogenlarin miqd
iii diadanr lItlri ist Qdu.
Platin va palladiumun dixalkogenlaindan firqli olaraq, diga
elementlorin dixalkogenrdlai iit tipti qunrluga mlikdirlr. Platin vo
palladium dixalkogenrdlai "kation-anion " alaqeli layIr heksaqonal
qurulu9lu rnaddalardir. Monoxalkogenidlar, tetraqonal qofasli (hr iki
komponentin k.o. :4) ktrperit PtS tipli qurulu9lugludurla.
platin var:nqrupu elementlarinin xaIkogenidlrini bosit mddli
iq sintezindan almaq lr.
Kompleks birlamalari. lti fasilasi lmtlri 09iin kompleks
il9m[r gox ktrdir, u Imtl Dcivri sistemin iit
lmtli nisbatan yax9r kompleks amalB gtilrdir. platin
355

fosi[asi elementlarinin dli triadast element]erina nisbatan valent

itll niivadon daha uzaqda yerlo9diyindon, korn1lIeks mlgtiiii

liqadlarla donoT-akseptor q9rhqh tsiri sl9rr. Platin qrupu lmtli

liqand kimi zoif furgularrn lnionlart

va s.),

il

asidokom1,Iekslor (CN-, CNS-,

halogelrid komplekslari, neytral liqandll kation

komplekslari ( asasan akva- va mmi-) ml glirirIr. Bu lmtl
iiqiin "0 " oksidlaqma darc,cali komplek irl9ml da (karbonillar)
molumdur. Lakin lr, dmir lriadasr elementlrlTinin krillri

]-

nisbaton az ahamiyyatlidiTlar,

Kompleks mlgtiriir in (+2) oksidima dcracasina uylun olan

kompleks ilgmlr, asasal,t platin va palladium tigtin rktdir. Belo
ir[9mlr halogenid [Pt31.1]2-, IPdClo1:- va amminokomplekslri
[E(NHJo]rtnisal gstmk olar. Platin vo pallad umu r[L] tipli
irl9mli davamlr daxili sr malik olan, qiivvatli turgulrdL. Platin
(II) va palladiumun komplr:ks hlgidlii dlLvamlrlrr l---+l

slsld arttI, bu isa E-Hal qagrlrqlr tasirinda Hal' ionunun bol; d-italrnrn l9iilii byiimasi ilo T-dativ alaqanin giiclrlnmasinin naticasidi.
d T-dativ qargllrqll tosiin gilclanmsi, palladiurldan platina kegdikco
halogenid vo sianid komplek:rlorinin davamlrlItnrn almaslnl izah di. Bu
lmtlr 9i.i flrid tipli kompleklar rlur deyil.

Platin 9U, (+2) oksidlam drsi uyun s anid tipli [P(CN)a]rkompleb ilgml do malrrmdu.
Rutenium va osmiunlun sianid komplekslarinda kompleks
mlgtiiii k..=6 [((]N)]1. Platin fsilasi lementlari ii9 (+2)
oksidlogm doracali komplek; birla9malaTindan dlridli [E(CNS)o]r va
oksalatlan [(r4)2]r- da mi:;al gstmk l.
Palladium (II) va platin (li) tigii elo birlagmalar d malumdur ki, d
Pt (lI) vB Pd (II) i zamanca hm iu va hm da kationun tTkibino
daxil lur: [t(N)4][t14]. Ya9rl gli bu ilgm a9alda gstil
reaksiya naticosind g<ikiir:

[P(NH])4]

b[Ptcl4]

= [P(NHr)1][PlCt1] +

Palladium ii9n qrrmrzr gIi uyun irlgm sintez edilmi9dir,

Platin (II) va palladiumurt (II) kation anion kc mlks|i ila 9r
miixtolif tt komplekslari [EHt)4xr] da maIurT dur. rd : Cl-,
56

a, NOr-. Bu tipli irl9mlr 9iin hndasi sis_trans izomerlik rktdi.

Masalan, [P(NHr)rClr] birlogmasinin rgli ilo fql iH sis+rans
izmri muddr:
HrN
I

IrN

Pt

cl

NH"

,,

NH"

lIN )u, \Nt{,

NH.'

rl- -cI,1 [.,)'(.,I

,.r

+II"N

H"N,. ,Pt .cl

c,t/

\cl

+cl-

t
[ ''\n,l"n
ll,l \I ],

In'*\

LH"N'

n, /|

\cl

Giistailon izmrlri altnma iisullan ii-irid qlir. Sisizm, tetraKloplatinat (Il) komplcksinda lr il ammoniyak ila
z oIunmasl naticasindo altntr:
Kr[PtCl4] +

2HlN: [P(NHl)rClr] !2KCl

Tralrs- izmrii almaq iiq0n isa tetaammin-platin kompleksindo iki

ammoniyak molekulunu lr ionlan i]a z dirlr:
[P(NH])4]CI,

2HCl

IPt(NHr)rCl"]

+ 2

NH4CI

Platin va palIadium ii9iin (+]) oksidlogma dli kompleks

il9ml malum olmadlr halda, Ru, Os, Rh va I ii9 gox xarakterdir.

Halogenid tipli komplekslar kistalhidrat 9aklinda (Mr[EHalu].HrO va

M,,[EHa|1.3H,O) bu lmtli hamtsr, ammiakatlar [E(NHJJ]- _

rutenium, rdim iridium, sianid [(lu]l' rdidlr [E(CNS)6]3is yalntz rdirr iridium gii rktdir.
Kompleks arnalagatiricin in oksrd|agtna drsi (+4) - rr olan
kornpleks ilgrl biitiin platinoidlor xOsusi ila do platin 9ii
rktdir. Platin qruu lmtiii hamrsr ii9On [EHal)o]1-11o1;
kompleks irl;mlr rktdir. Ptatin (IV) eyni zmd hidrokso _
[l't(OH)6F-, sianid - [P(CN),,]:-, did - [P(CNS)6]r- va s. kompleks
ilgml mI garirir. Qiivviitli ikisasll turu l heksaxlorplatinat
tuusu vo u duzlart H,IPtClu] platin (IV) iigiin rktr irigmlrdi.
Platin fsilosi elementlari 9iin (+5) oksidla9ma doracosina uyun galan

kompleks irlgmli sayt olduqca azdlr. Bu elementlarin hamlst

(palladium mtistasna olmaqla) yalnrz komplcks flridlr
[Fu]- ml

gtilr. Platinin (+5) oksilllama daracasindo, ,.[tF]- kimi uikl

kompleksi mdd. Bu il{gmi ;Lrii sferastl molekulyar oksigen
kti amalo 8tiir vo redulisiyaedici kimi 9rxrg cdir.
Platin fsilasi lmtlrid palladium vo ;,Iatin 9 oksigenli
tu9[rI dr.rzlarr mlumdr. u irl9mld I. ationun oksidl9ma
drsi (+2)- mvafiq (ESOq.2HrO; E(NO.)r.2H,O; E(ClOo)r. 4r;
d(), ) l. mi qrupun ikinc,i diadastnrn lmtli rrlan, Rh
Ir ml gotirdiktoi duzk rda (+3) oksidlogm l,si gtistrirl, Bu
duzlar osasan sulftl zaylardir, Rutenium va osmium qti davamlt
hal maksimal oksidlogma darocasi olduundan, on)al kation gklid duz
amala gtirmirlr.
Platin qr lmtlrii metallokimyasI. Pl rtin fsilasi rtllrl
z rld, dmir tiadasl, VII IB qru elemetttlari ila sonsuz rk
mhlllr omala gtiirlr. iztl anaIrgiyanln ts liqi kimi rutenium va
smim mq, tsiut va riuml, palladirrr va platinin isa mis
giim qrzrl ilo sonsuz rk mhlull ml gatirmasini gstmk [.
Palladium platin i zd dmir tiadasr elementlarinin hamtst,
rodium iridiumla qargrlrqh lrq ii-iid hll lurlr, Rodium va
iidium VII va IB qrup l,:mtli il sonsuz br,rk mahlullar amala
gtimirl.
Platinoidlar eyni zamanda , As, , Si, s. ha l dilr. id
pis hll l mtll, sp - va llA qrup elementlaridi.
lti mqu lLtlrii amola galirdiyi intenetallik
irlgmlr, bertollid xaSsali, tipik qevri-stexiorn( tIik irl9mldi.
l hamlst xtisusi il da platin va palladium iigiin uk
il9mlrii amala golmoi ktdi.
Ttbiqi. Platin fosilasi metallarr va l xalita1.1ri mikroelektronika,
avtomatika, radioelektronika, dqiq ciha.zqayrrma cbyektIainda, istiya
davamlr konstruksiya mtriLll haztrlanmastnda, <zi davamb
mtil, miiD(talif kimya sana5,esi proseslalinda kataIizato kimi, tobabot vo
zorgorlik iglrid genig tatbiq edilir.

58

R^Dii ELEI/IENTLR

Elementin davamstz izotopunun lmt hissacik va ntivo lmsl ila

baqa elementin izotopuna 9evrilmosi prostlsi radioaktivlik adlanrr. Halhazrrda demak lr ki, biitiin elementIar iigiin siini II radioaktiv izotopla
altnmtgdlr. Radioaktiy rlmt dedikda ela el(:ment 9 dti9lii ki, u bir
9 stabiI izotopu rllmasln.Tabii izotoplall z9t adioaktivliyi tobii

adioaktivlik dl:r. ii lasirla I radioaktivliyB isa siini

adioaklivlik deyilir. 1adioaktiv lmtl ss di sistemJ bismutdan

sr l9 lr etnentlardir,

Tobii radioaktir liyi l896-r:l ildo frarstz fiziki ,kkl u

irlgmlrid mti9rrhida etmigdir. Sd i Skladovskaya - i
tim irl9mIidl do adioaktivlik xasl;alaini miiIgdirmig vo
l898-ci ilda , fraItslz fiziki ri

il birlikda

filizlij

tkiid iki yeni lmti - polonium va ratliumu k9f etmigdir.

drql tadqilatlar naticasinda R .,, i Kyiiri va Rezerford
adioakiiv gtialarrn tcbialini miiI9dirdilr. lum oldu ki, bu giialar

lkt selindan (mirsbat qtba tf 9 me.yilli

P-hissociklr), ytiLklanmi9

helium tmld ' mfi qOtba trf qisman ytinalmig a,-hissociklr), va

k n0fuz etma qa,bjliyyotin malik olan, maqnit sahasind istiqamotini
dayiqmayan lktr aqnit dlld ibarl)t
1-iialardan t9l otunub.
Rezerfod apardrl tiill ir9 siibut etdi ki, c-hissaciklo
helium niivasidir. , lazik divalr srnaq gtigsini qalln dirh srnaq gii9asinin
i9orisinB rl9dirk, lt aastndakt havanl tomamila sru
glxartmIgdt, Sdit bu bo9luqda c-hissc,ciklar toplanml vo sktl
analiz ilo I o1duu siibut ditmigdi. Rzfrd va Soddi l903-cii
ildo radjoaktivlik hacisasini izah edarak belo naticayo galdila ki, kimyovi
lmtl daimi va t ayigmaz dillr onlar ii digri gewilo iliIr.
kimyvi element iilrii 9:ilmlrii qanunauyunluqlannr
kimyasr dl elm iahasi iir.
r hanst bir elelnent ii|rii md olan biitiin slr
lsll
9lms! sf ()lunan vaxt eIementin mrglm drii dlr
vB ,7, ila igr edili.. Elementlain
mt,glm dcivniin qiymatloi
sani,'anin i 9 m.nda ir hisssi il i ,9 mi, milyon illor srd
digi. Masolan, Rn tigiin , = 3,85 giin, Ra iigiin ,7, = l20 il, U ijqtin
59

Yqin ki, id i da r kriTas i iizarinda 4,5-5 milyaTd

il 9 i lmtlr rast glinir.
5sas radioaktiv 9lm tilri. c-pargalanrna, -rglm,
pozitron r9lm, - Ikt Zt etma (-zt etma) va spontan

112: 4,5

milyard il va

s.

bli,inmani gcistarmk olar. lr misal gstk,

.rglm: Bu zaman daha 9 dayi9ikliya uraylr,

-rglm naticosindo tid helium ntvBsi qu va yeni niivo
ml gli ki, u da
vahid bz lu:

yiiL}tti

lki elementin yiikiindan 2, kiitlasi is 4

227s9 -+ 223s7F + 42

}qlm: Niivanin i neytTonunun

() rt gevrilmosi

naticosinda 9 ri:
29h + -

_ zKPa

Bu zaman tl ene{ini titi (v-) tizii il rr, Nti v va

jlo siliil
antineytrino v- yiikii va Siikunat kiitlasi lm ir-ii
frql hissciklaT olub, i yiikiinii biT vahid trr, sl,

++

vo yaxud tr

proton+ elekton

Pozitron rglm (+1: Pozitrc,n miisbat yriklii, kiit|asi lktr

ki,itlasina r l hissacikdir. Niivnin torkibind trlrl Sayl
prosesi gedir,
rtl saytndan az olduqda, rd zit r9lm

Bu zaman rt tr 9ilir:
- n | ' va t --) trIl - pozitron

rd - tr, ' is kiitlsi elektronun ktitlasina olan

mst yklii lmt hissacrkdiT. (]6stil rss yani pozitTon
parqalarlmasr zamanr niivanin yiikti ir vahid az-alrr, kiitla iso dayigmoz qlr,
lkt zabti: u zi da dili, qiinki lktrl 9 vaxt
niivByo yaxtn l ji sviyyasinda udulu, Bu zaman ni,ivBdoki
doyi9iklik pozitron pargalanmasr kimi oluT niivadaki proton tr
9ilir:

-+-)

r niivBlaTdo hm da iizba;rna yoni spontan olaraq iki niivyo

olub ilk
rglm gedir. tsu rSS ts r lmtli iigiln rktr
60

dafa ur iizarinda rniigahida edilib, Spontan glm dedikda lr

lmtlri nrivalarinin tizba;lna ir s va ir 9 (iki, ii9) element
niivasiIra 9lrr.st zrl tutuIur. St 9lm zamanl
r9l atom nii\ a]ii tizds 2-4 tr],l llr. ml gl niivonin
tarkibinda da ,t artlqlIr olur ve davamstz iilr ti rqlm maruz qaltr,

Radioktiv sllr: Bismutdan srzL 8aln lmtli hamtsr

diktidirlr, ull 9ll ttjradici lmlli 232'I, U
("ktiu " da dlru) i,i9 sl - trium strasl, aktinium slasl rD slsl
amola gtiril. Bu stralarda tr- ve P-pargalanmasl gedir. Son rglm
mahsulu mvafiq oliLaq Pb2o8(Pb-da rtl sayr 82 -maqik dod), 207
va i2.
Bu slrlrd yalrtz ,- va - gilmlr getdiyindan atom dmIsi 4
vahid doyigir. 1;iir d torium slsld kiitlsi = 4, r strastnda
A=4n+2, aktinium straslnda is =4+3 (btrada 5l-dan 59- qodol tam
ddldir) [ niilalara st gliir. Yr liisid =4+l sraslna rst
golinm. Bu slranln baqlanrcr sOni alrnmtg 2]79N. A=4n*2 strasl ldi:
0

'*srU

-+

trr,Th

4,5.10, il

--)

,Th

216

5 gii

doq

2,7.10l

il

Ra -+ 'r2ruRn J 2lEPo -)
,05 doq
1,6.10'il
3 85

'(r
-, 2'r -+
1,6.10' s
20 doq

Z|,1r,Bi

27 doq

2'i -

1,2

1szU

qq

8,3.1(r il

ztlrrPb

",

24,1 giin

(l
2]0

2108

-)
92

il

: loE

zOc*rPb

(slabil)

140 gt

Hal-hazlrda dcivl i sistemin hl ir lmtii dikti izotopunu suni

yolla almaq miimkdii. Siini radioaktivliyl ilk dafo l934-cii ildo i
Fdrik Jli-i l ka9f tmigl.
61

Nftva reaksiyalarl. Kimyavi lrtlri niivalarinin miivafiq

hissociklrla - tr, proton, -hissocik, y-foton va ba;qa tm tili

ilo qargllrqlr tsii niiva reaksiyalarl deyilir. Umumi 5kilda
271]l +

42 --)

:t0|4si + l

lH

ifada ediliT.

Burada ,Si rlrq davamsrz niivodir.

Ntiva eaksiyaslnr ilk dofa l919-cu ilda Rzfd rm miivoffaq

olmugdur:
14 +

42 -+

l8nf' -+ lzrO -l-

l,H

Ntid azot oksigena grilir. Reaksiya zamant araltq mahsul kimi

qrsa yaama mtiddatina malik olan fliioT izotopu Irt, ssd kul
qtirou"l"rini df tmk ii daxil olmaq iigiin bombardrman d
issik k ji malik olmalrdtr. Fiziklar siirtldiii cibazlarda
bela byi,ik enerjili hissaciklor almaa mijvoffaq olduqdan sr , ir slr
niiv eaksiyalannr mq mi-imkiin olmu9dur:
1. c-hissaciklrin tasiri ila gedan reaksiyalaT (42II2+ ionlarl)

9 +

2 -+
2

--)

l7s +
t2oC

llH

* lon

qrsa

;kilda tlr(a,p)l76O

. (c,n)l2uC

2. tl tsii ila gedon reaksiyalar (llFl+ ionlan; rtl

enerjisi 1-2 MeV olduqda):
lErF + 42 2lle ( , ) l89F
zt,oe + l,H -)
ru * l,H
-+ 6]]02,l- ]0n r,ru (,) 0]Z
3. Dtl

tsiri ila gedan reaksiyalar (2,' ionlan):

21 -J
+ 2tH -+

221,Na .| arl-{e 2a,zMg (d, ct )22llNa

2a,2Mg +

]lI5p

]olP + t]H ]!l5P (d, ) l0|5P

4. Ntrl tsii

6Li +
7Li +

():

]tH + 2 6.Li (. ) ,
E]Li + ?rl-i (, 1)8.Li

5. Ftlrr tasii

ila gd leaksiyalar ( y-giialarr):

Y -)
2?1,1 +
-)

22 + lon ru (1 , n)6zrnCu

6329Cu

62

lon -)
ton -+

ila gedn reaksiyalar

-l-

26|2g + l
|

2',.Al

(Y ,

p)'u,rMg

Niiva kimyasrnrn inki9atinda asas morhala istilik trlrr il uran

n[ivasinin 9lr proseslnin kaqfi oldu. tl adadi 200-dan yuxarr
l elementlarin lrii alaqa ene{isi ktitla dadi A:l00 ld
taxminan lMeV kiqik olduundan tr iili bijliinmosi enerji cahatdn
daha liglidir. Niii iki yeni giiclii radioaktiv niivoya glmst
naticosindo 9iddtli enerji rIItr, Mosalon:
?]592U

+l0 -

'2t(,r

+ ll. +lO

Bu reaksiya zamant ll 200 V encdidan 165 MeV 2]J92U

niivasinin bliinmsindan, 35v is adioaktiv mBhsulun

rglmstd ayrtltT. Bu isa l9,2.109 kC/q,at. va 8,4.10ro kC/kq

2]5orU va 2 mil t yiiksak keyfiyyatli da9 kmti
msrd allnan

istiliya ekvivalentdir. Niii bciliinmasi reasiyastntn idar edilmasi atom

ktrltd tmi edilir, Bu rssd ji almaqla, ts
]mtlii izotoplarln sintezinda istifada edilir.

Nlri ilgmsi ni.ivo-istilik reaksiyalarl zlmanl gedir. u 9ti

iki ii l0-ts m msf qadtrr yaxrnlaqmalrdrr ki, u isa l07 istilik talab
dir. Mahz buna gra da bela reaksiyalara istilik-ni,iva reaksiyalan deyilir.
[lidrg iisid helium nvasinin sintezi buna misal ola il:

4', --)

arlle + 2
Bl (eaksiyalarrn comi ilmigdi)

Ni.ivo istilik reaksiyaIart zamanr hodsiz dorocodo gox enerji lrr.

Masolan, lq hidgi istilik-nva eaksiyasr zml gevrilmasi
noticasinda 6,87 MeV vo 644 milyon kC (154 milyon Kkal ) istilik lrr
ki, bu da hidgi mstdl alrnan jid l5 milyon df gdur.
istilik-nva reaksiya[an milyon drd 9 tmrtur ritid gedir.
Bela ksilr id edila i|mirtr. Hidogen bombastnda ril
sxematik olaraq aqardakr kimi gedir:
23592lJ
2]9ooPu

JLi +

l J
* r

-1-

lon _

92]6 ]- lal56Ba + lon

2,!0(t\Cm

,Fl

- l,

+ ]lon

o]Li ( n,T) .rre

ytiksak temperaturlarda rtIq idr edila bitmoyan

ksilr ba9layrr.

2lI{ -
2lI,I + 2| -
rIH +

tmii

,+ l r,H (d,n) arlle

]IH + l|l{
36

+2

-)

32 + )

Bu ksil getmasi iigiin talab olunan ll)?K tmru

tr[, 2592U voya 2]994 tiylrii 9lmstl zirri
reaksiyasr tamin edir. atc,m "fitilinin"-nin (zapal) partlaylI da deyilir.
idg bombastntn paltlamasl zml ll eneIji biitiin diinya
elektik stansiyalarnrn bir haftalik istehsal etdiyi enerjiya rdir (lOza
r.

Ilal-hMrrda limlr istilik-niiva ksilrtt

iclal olnmast tjzainda

glrgrrlr. Naticodo ni,iva dalili ttikanm()z ji insantn ifht mi

xidmat etmBIidir.
Sintez edilmig elementIa]:: Sintetik 1,olla ilk dal'a 43-cii element
(texnesium) l937-ci ilda sintez edilmigdir, BuntIn iiLgiln molibdenr
deyteriumla 9iildrmr9lr:
9EnrMo *

2,

4]l'c + l rll (d,n) .,'J'

mtium l-i element vo sim 87-ci ement uIanln niiva

r9lmst mhslld aLnmrqdrr.
Urandan s gl lmt:tli sintezinda iki elrni mkti - Dubna
9hrid (Rusiya) Q.N.Flr va llli ghirrd,l () Q.Siborqun
rhlii alttnda aparrlan igli halledici rolu lmugd:.
Niiv reaksiyalannrn vasitasi 'lo 2rE92U izot.o lunu z miiddat
trll ;iialandrdrqda rd sr gl biiLtn lmtlri
izotoplant almaq lr. Bu zatnan avvalca 2]9orU izotopu altntr ki, , iso rqlm (elektron) maruz, qlq Np (neptunium) altntr, s d
r9lm davam di Pu rplutonium) alrnrr:

292U+l

--)
2'nqrNp J

2]9qzU

'rnszU+P

2]99]Np + "
2J994Pu

(,-

Plutonium izotopu z nvbasind neytronlarl udaraq vo -rqlm

mrz qlq ht femlium 25?|.F:l amala gat ir.
Daha arr sni lmtlri, uTanr gi,iclii siitl iTicilarda 9 yklii
ionlarla, c-hissociklrla rksild ]lrl,
l964-cii ild Q.N.Flr hlii il i qrulr lrlim l04-cii elementi
sintez etmi va i.V.KuTgat)vun adlnl (Ku- kur9atol,ium) rmilr:
&|

2a29aPu +

22|0Ne

-_)

2(olo{Ku + 4l

l9?0-ci ilda Dud l05-ci element nilsborium sintez edilmi9dir.

Yeni elementlarin sintezi perspektivlari: Urd sr galan
lmtli tm rglm dii niivanin yiik artdrqca 9 z|r. Bela

ki, gtistailan lmtli davatnll izotoplarrntn m9lm drii

,7::2 il, rolMd Tl7z= 80 giin,
noPu l7r=70 milyon iI, nrBk ,7, -7000 iI, ooEs
'lr"-40- 1,5 s kimidir. Nzi lq sbut
10aKu T,72-70-0,1 s, ,o.Ns
[26 va tl sayr N : l84
maqik adadti iili davamlrhr yiiksak llmlrdt. sl, 298,,
(ll4p, lS4n) va ]l0,,uE (126, l84) lmtli 9ii mrglm
edilmigdi ki, slra mrlrt

Z:l|1

il kimi mii editmigdir,

l elementlai iki yolIa sintez etmak olardt:

d<ivr0 I0o-10?

l, lr lmtlri birlapmasi ila

9aPu +

9oTh

20 -+

(ll4)

+r.,r J

(,,) +

2. uran ntiyasi il, ur niil,alorinin birla9dinlmasi nticasinda allnan

z qlli bliindiikda. ud sr gl lmtli

lii aIlnmamastna asaslanmaltdtr, Ntiva reaksiyalartntn

qanunauyunluunu va radioaktivliyin tadqiqi lmtlri m9i ve
tabiatd yayIlmasr nazoriyyasini tm imkan rmlidir.
Ulduzlarda l0-20 mil " tmrrd hidogenin heliuma gevrilmasi
a9ardakr yekun reaksiya sxemi iizra gedi:
4r

,t{ -

4.II +

2+

26,7

MeV

Reaksiya nticasinda zit rtlt, urd lmtg rji giii

ks lduzlt ktizarmi9 halda sIr.
tip tllduzlarda 150 milyon tmtud heliumun ba9qa

Ba9qa
til - , , Ne, Mg, S, , vo s. gevrilmasi ila noticalanon iig
rksi[ gedir:

]l{e (0,

sBe (G,

Y) l'c]

( G, ) lt,o (

Y) '4g (0, )
Burada hm da t va trlll i9tirakr ila Bi qodar olan
Y)

Y)

'oNe

(t,

elementlor amala gli. rr [mtltl isa an i ulduzlardakr rtlrglr

noticasinda amala gliT.

365

Aktinoidlor. elemclrtlor fasilasina stra mrsi 89 olan

aktiniumdan sr golBn vo to]Lr lrsiuml tlltml 14 dd 5felementi daxildir. element|arda xarici eneTji saviyyaloTinda lktr[
diiziilii90 ldi:
Th (trim) ...
(protaktinium)
U (r)..,

.,.

Np ( neptunium) ...
Pu (plutonium) ...
Am (misium) ,..
m (kiiium) .,.
Bk (klim) .,.
Cf (kalifomium) ...
Es (eyngteynium) ...
Fm (frmium) ...
Md (mendeleyevium)
No (nobelium) ...
Lr (louensium) ...

5fl dl 7sr
5 dt 7s2
5 dl 7sl
5f4 d! 7Sr
5F dl 7S2
5F dl 7s:
5 d| 7s]
5fi dl 7sz
5fI0 d0 752

sfl l d0 7s:
5fl2 dO7s2
5fr

r do7s2

5fI4 dO7S2

5fl{ dl7S2

Gndiiyii kimi ltidl gr lrq, burada da str

msi
gedir
va
dolmasI
lktrrlll
atdlqca xaricdan 9iincii eneqi saviyyasinin
xarici s-sviyyosinda digrz lrq 2 lkt qrLlrr. Lakin 5I'- ila dmsilrii fqi, lalttanoidlaTa (4f- va 5d-st,viyyalori) z az

otduundan aktinoidlordo 5l:elektronlarr d-saviyrsina asanlrqla kgrk

valentlikdo igtirak dirtr. Ona gij d toriumdan u qadaT rktik
oksidlo9m drsi +4-dolt +6- qodar artrl. S()r 5f- saviyyosinin
stabittgmosi 9 rdiid urandan k rium qader oksidIa9mo doracosi
+6-dan +3- qd azalrr.Beklium va ondan sl.t elementlor iigiin +3
oksidlo;ma drsi rklrdir. Torium va pl,ut,rnium 9O rkt
oksid[agmo daracasi +4-diir. , U, Np, Am, m tir:n d +4 oksidlgmo
dsi mmkiidtir.

Bi.ittin ktiidl radio;tiv lmtldi, Th, , U tobiotde st

golinir. Np va az miqdarrla tabitda muddu, Digar aktinoidlar siini
std altnmt9dtT.

Tabii ehtiyatlrrl: Yer kjrasinda urantn faizla kijtla payr 4,101%, Th

8.10-r%. Protaktinium tobiatlo ctizi miqdarda rlr9dr,
366

Minerallarl: UO, _ uranit, UC}r,o_r,u - stt]r, (U)r(V)r.r tyamunit, Kr(Uor),(Vo4)r.nHrO (n:l -3) - kariotit, U.O* - klevait.
Filizlrd cami 0,5% faydalr mirI olur, Torium gii monosit - LnPOo
asas mineraldtr. h hr da ThSiO4 - tovit, (Th,U)o -torianit milld

rast glinir.

Tabii uranrn iig ij.otopu rdl: 2]sU

(0,7%) (TIlr:7.108 il),

(99,!/)

;+U (0,00j'%) (172

(Tlp:4,5.109 il),

2r5U

:2],5.105 il),

Allnmasr: Zongir lagdirilniq, uran ksidli toriumfosfat saxlayan

filizlordan uTan va toTium almaq itgn, l lvlnO, HrSOo ila iqlilr:

: U.S4 + 2()
h](4)4 + 2S()4 : h(S4), + 4H]Pcl4
UO, + , + 2L,2SO4 : UO2SO4 + MnS()+
Uo

H2So4

HzO

Tomiz u almar1 iigtin ka]sium lnaqnezium termik reduksiya

slud istifad edi 1or:

UFa+2Qa=2CaI'r+U
Bu rksi ekzot rmik olduundan, F, u iti hallnda lrr
sdlu, zaman r kiir va l00 k1 arrhlnda ttikma gklid
lr. Maqneziumla 1rss ist 9, tmturd getdiyindn,
qa9tq tmi 700" - qadar qrzdlrrlmalt yaxud da maqneziumla
istiliyin rlmsr ila reaksiyaya rjaxil olan rr,ddlr (mas. KClOr) alava
edilmalidir. Uranr eylti zamanda (K[UFI] +cacl, + NaCl) vo (UF4 +
CaCl2 + NaCD qrtglll elektolizindon da almaq lr, Hal-hazrda bu
tisuldan sanayeda istifacj edilmir. il diinyrrda l00 min ton ur onun

tijrmli ahntr,
Toriumu d eyni ii lullarla i hF -iin ka siumtermik reduksiyasI va

hF va [hFr] 750- i0OoC tmtud eleklrolizi ilo almaq lr. Toriumu

yodid iisrrlu il tamizl irlr.

plutonium, nr,o rraksiyalar;Lnda rt trll

mdrmt

naticasinda llt:
2]8nrLI

*lon

''onrU J

'9rr]NP -+

299u

Iassolari: Th, U Pu giirTiigti - rgli rk mddlrdi, Havada

tezlikla oksid nihjddan irt nazik tnd tabaqa il rtiiliirlr.l
z; xasslori 25 sayh cadvald verilmigdi.
367

dvl 25

Th, U, u bazi xassolari

E'lement

t",,oc

h
U

l750
l l32

Pu

639,5

t.I

stxlrq, q/sm3

3820

||,12
l9,05

z35

9,80

+2,
Th z sslri gtjr elementini xattTladlT, , il9mlid
+, +4 okidlmo dSi gdstir, Bu onunla lqdrdlr ki, Th4* i
-t4 va +6 oksidl9ma
rajon atomu kbnfiquTasiyaslna mlikdi, Uran tigiin
dsi rktrdir, ut u6' ionu da rd lmuu lktr
+7 - qdr olan
konfiqurasiyasrna malikdir, Pu ilgrlrid *3-dan
+4
btiin ksiilgm dlrii gstir. I}unlardan gi9 yayrlmrgr

oksidlagmo daracali plutonium trm[ridir,

h(), mftr xasslari malik oIrnayan, asasi xassali maddadi, Digar
lmtlri ( tipli irl9mlri t va mftr xassalidilor,
oimast

il

li h+ iu nacib qaz quuluglu va ion adiusunun bytik

gaklinda
izah edilir. Ur irl9mlri sulu mahlullarrnda UO22+ kationu
mvcud lrlr, Uril iu (UOrz-) miivafiq duzlarr UOr(NO.),,6H,O
va UOrSOo,3,5HrO suda yax9r hall l maddalardir,
uodoH), - uranilhidroksid mftr xassoli mdd olub, tuqrrlarla uranil
duzlan, qolevilala tlr M?,U()4, sulu mahlullurda isa diurtl
M2*U2O? ml gtirir.

irl;mlri: Th, U Pu hidrogcni udaraq

mtlZ

tilli

il;ml ml gtiilr. UI,Ir tomiz hidrogen altnmastnda totbiq edilir,

Oksigenla bu mtll ThO, (rangsiz, t",:3220oC), Uo' (iind-qhvayi,
t.,:2i8Oc1 va BuO, (san-qahvayi) kinli kTistallik mddl ml gtirirlr,
iul gatin ri ksidlrdi, g do lrt odadavamlt mqmulatlar
haztrlanmastnda tatbiq edirlor.

u iigiin eyni zamanda tt tJo,, tiind-yall rgli u,o* kimi

oksidlaidamo[umdu.UraniIasasrnrnLIo.(oH),termikipargalanmastndan
U, ml gIir,
U alrntr. Uranr oksigen mtihitinda iddarta qIzdrrdrqda
- U]5*UF, Uran'l
Bu birla9mada rl oksidla9ma dilIri miixtalidir
68

itt UOr(NO]), duzruu mahlulttnun hidogcn peroksid ila qagrlrqlr

tosiri
naticasinda S glj ur peroksidi omala glir:

Uor(Nol)]

r,

2H,o :L,O4.2tI2o

+ HNo1

U fliir ila UF, (fliiorun altlqhr miihitinda) va UF ml gtii.

Ur agar tmrlulrd qaz hallnda yairyan
g birlogmsi olan
UFu, gsiz, asan sibiima edon (56,5") k:hallik dddir. u
bu
xassosindon diffuzion jsul iIa ?]5U va 2]sU izotoplant lmq tigiin istifad
edirlor,
UFo suda asanIrqla hidroliz edir:

UF , 2Il2o _ Uo,F] - 4F
UFo a9ardakr kimi almaq lr:

Ur+4:UF.,*2r
UFo yagrl rangli, t053"C ri va l450oC tmtud q

maddadlr.

Ur xlorla tnd-l,a9rl rangli, suda asan hall olan UClo ml gtiir,

lru artlqllr il l reaksiyada UCl. llt. Ur 9ii *4 va +6
daha
davamh oksidlagma drlilri olcluundan U()l. disrsilgr:

2UCl;

= UCl., +

U]lu

_ QrzdIrlldrqda urall - azot, kiikiird va t,aqa qi-mtllrl i

il9mJr ml gatiTir. Ua' tmli sulu mahlullarda asanllqla
oksidIa9arak parlaq grq-s gIi ullil duzlarl rir, im
irlgmIii altnmrst va kim1,ovi xasslo:inin ilmsi
iigiin asas
reaktiv kimi suda yaxt t hall olan, ragsiz kisrallik madda Th(NO)15H'O
_

tium itrtdr.

. Tl,U

va Ru il;lli gticlii zhli mddldir. Pu eyni zamanda

intensjv radioaktiv giil buraxdrrndan

9 thlklidir.

Totbiqi: ThO,

, oksidlagdirici mhit<t qrgl davamh mtil

miixtolif sintezlard k:Ltalizator kimi geni9 tatbiq sahasino malikdir.

pu

- yanacat kimi istifade edili, Atom iktlrld istiliku l

element . tvel kimi uor. zi hlld iso metallik ur
va
birlagmalari tatbiq edilir,

369

Kiyovi LNLRit llsr

r hansr bir tabii sistemda - Yr k asrnda, ulduzlada, planetlardo vo s.
lmti miqd - onun yaytlmasr va klarkr deyilir. A.E.FeBmanrn
tklifi ilo mghr mik geokimyagrsr F.U.Klarkrn 9fi bu miqdarr
"klk" dldrlr. Elernentin miqdan ktl atom faizi ila ifada ediIir.
Geokimya - lmtlri yaytlma qanunauyunluunu, kimyavi tkiini vo miqdarrnt tir lmdir. Goekimyantn vzifalarini ilk df V,i.Vrnadski miilgdirk, onu kosmik kimyanrn ir hissasi olmaqla r
krBsindaki tml tarixini tir lm kimi qabul etmigdir. Bu elmin
sonrakl inki;afl is .,Fsml, V,M.Qoldgmitin va ..Viqdw
i9li il srx balrdrr.
Kimyavi lmtli kosmosda yayllmast va genezisini kosmokimya
rir. asas silahr spektal analizdir vo kmi ila uzaq ulduzlann belo torkibi drilir. Artomatik kosmikl stansiyalar vo aydan gti.iriilmg siixurlaT bu sahada qiymatli rlumtlr ald tm imkan i.
Ogor biz elementlarin kosmosda yaytlmaslnrn onlartn st dmrsid
asllrlrq isii zrd kegirsak (9ak,52 ,), a9ardakl iimumilagdirmolari
gtirarik:

l. lmtli sl msi artdlqca labitdo yayrlma faizi zlr

2. Kosmosda 9 yayrlan lmtIr - kainatrn /4 hissasini
tgkil edir. Qalan lmtlri hr irii paylna kosmos ktitlasinin yzda
ir faizinden 9 olmayan miqdar uyun glir,

3. Stra ijmsi yani tIrt sayt ciit olan elementlar, tak olan

lmtlr nisboton gox rlml;dl.

4. Magik adadli t va tr l elementlarin yayllmasl tokrar

olunan mksimml ml gtirirlr.

5. Sl dmsi 22 (Ti),28 (Ni) l elementlarda yiiksak yayrlma

miigahido lr. Bunun sababi elementloTin niivalarinda ukll
byii,k alaqa enerjisina (8,7 V) malik olmasrdtr,
70

Eyni lmtlri iztltoplarrndan 9 yaytlant tl sayl t

lldtr, Masalan, t\O (8p,8n), +)2 (20p,20n) s. daha gox yayrb
ml9lar.

Bazi g1 Imtlri (Li, , ) nisbatn

yaytlmasr lrt i
^z
slr lmt hissaciklri (rt, t s.) qobul
dk ntivo rksiyalanna maruz qlmItdt.
Kosmosda elementlarin yayrlmastnt yranilmBsi giina9 sisteminin, i
va bagqalarlntn m9ii vo kimyvi tiii aydrlagdrrmaa imkan
rdlr. Giinada gd fiziki va kimyavi rsslri anlamaqda vo kimyovi
elementin mslI zri asastnt hztlmqd da bunlann k

hamiyyati rdrr.
Yr kiirasinda Kmyavi lmtlri yayllmrsl. Kimyavi elementlorin
kiirosinda yaytlma rkti lrl kosmosda yaytlmast kimidir. CBmi
88 element r qabtlnda rast oIrrnur. Bunlardan doqquzu _ , Si, Al, Na, F,
, Mg, . Ti on genig yaytlan lmtl olub, kiltla payr il 98,50l, atom
payr ila isa 94,5% tgkil dirl. lmtlsrd sr yaytlma
saviyyasina g , , S glir, Digar lmtli qld kiitl payl
ila miqdarr tmi 0,6%_ qadardir, Kimyavr irlgmlr igisid
9 yayrlan oksigenli trmldir. Geni; yayrlmrg irlgml stst
krtl, sulfatlar sulfidla d daxiIdi.
dl 26

Yr kiirosinda lmtlri paylanmasr (..Viqrd g)

Kimyovi elcment

Oksigen

Silisium
AlOminium
Ntium
Damir
Kalsium
Maqnezium
Kalium
Titan
Fsfr
q
Kiiktird

PaylanmaSl

1.9/
5

8,0

20,0
6,6

z,4

2J,6
8,80

5,l0

3,60

2,10
2,60
0,60

2,0
1,4
0,2 5

0,05

0,0

47 ,2

2,64

)h

0,0_]

kiit, %

0,08
2

0,09
0,05

i yayllm! i
tOrO (8, 8n)

(l4p, l4n)
(l3p, l4n)
z,,N (l lp, l2n)
zB,.Si

z7,.Al

sbruFe (26, O)

aluCa (20, 20)

(l2p, l2n)
'a,rMg
, (l9p, 20)
aBrrTi (22,26)
1t,.P (0l05p, l)
5sr.Mn (25, 30)

r,65

(lp, l)

371

Elementin tabiatindan asllt lq, onlar zlrir msus mineIallar

omala gtirir va bagqa elementlTi irlgmlrdtl IniiLaiyt edirlor, Bazi
elementlar tobitda demak rllar ki, haT rd rr okild paylanlr,
bunlara geokimyada spalannlig litl deyilir.
Elementin millrrt jayl onun t!itdki ilm:mi miqdaTrndan astlt
deyildir. Bela ki, mis ist miqdarl gox olan Rb (.O 1 kiitla %) praktiki
olaraq mirlr olmadrr ha,da, misin (0.0l kiitla %) misin mill
goxdur , sapolanmi l,tlr slraslna daxil dey ildiL

Tobitdo daima kimyevi grilml 9 rrir. Bu rssli

tirmkl mirllrt, cla sOxurlaTlnln filizlain m
fml;m araitini aydlnlaidrrmaq mmkiidr. Bu isa z ncivbasinda
faydalr qzrl elmi surotla tI|l imkan rtr.

l0|

l09
10

17

si

I05

l0.
1aJ

"st

12

l0

Zl
):

!,0
0,1

0,0I

Nd

lt

f --"

I020J04050607080
ak, 53, Kainatd]l kimyovi lltli lnLat

72

iY aTRAF MiJ}IiTiN ijFiZSi

Artlq si sud 9ilryt qlobal miqyasda yayllmrg 9
miihiim ir lml - tf miihita sanaye, naqliyyat energetikanln
manfi tasii ila qagrlagdr. S va energetikantn geniglonmasi va inkigafi
nticasinda tmsr. litosfeT va hidrsfri girklanmasi rssli gdi,
Yr ki,irosinin mlixtalif regionlarrnda iqlimin dayigilmsi, ir srr heyvan
bitki lrii mhi insanlartn shhtii klmst 9 rir,
tstitiin h orqanizmlorin va ciimladn d islt trf mhit ila

lqlii elm ekologiya dIr. Ekologiya, kimya ila slx lqd

olan elmdir. Bela ki, gr kimi tsir naticsinda ekologiyaya byi.ik zrI
dayirs, digar tarafden lnhz kimyavi iisu[ vo texnologiyalann kmyi ita
tabiotin yaraBtz vaziyyat galmasinin qargrsl ltrr. Kimya va kimya
sanayesi tr miihitin qiklanmasinda igtiTak d osaslt mlrd
iidir. Ekoloji nqteyi-nazarindon alveriqli lm s shlrid
q vB alvan metallurgiyan1, avtomobil naqliyyahnr, energetika - osasan

istilik stansiyalarr

nt

va s. gstmk [r.

Qeyd tmk laztmdtr ki, trmtihiti qirklondiri[masindo bark, m va

qaz haltnda l mddlr i9tirak edir. Qaz halrnda olan tllttl yanacarn
yanmasl, metalIuTgiya, fttm va ir sl ba9qa sslr zmt ml
galir. Bu ii tullantllarn boyiik ir hisssi tmill daxili yanma

miihrriklrii filaliyyatinin naricasidir. Qaz halrnda olan zrli

tuilttlt trkii k oksrdi (IV) r, kr oksidi (II) , kiikiird

oksidi (Iv) Sor, azot oksidIaTi, toz, qurum halrnda kl va digar maddalar

daxil lr. i zanranda qd etmok vacibdir ki, m proseslori zamanr

bciyiik miqdarda tmsfri oksigeni s lur ki, bu da trf mhit,
insanlartn sahhtino Ifi tasir gostarmi lur.
tr miihit dedikd biz yalntz tmsfi deyil, eyni zamanda su
mlrii da nozarcli tuturuq. ulrl giklmsid 9 iik l
sanaye moigat gik sulaTtntn iizarina d9. Belo ki, sonaye
sslrii Qoxu l. Soyutma va ir srra ba9qa omaliyyatlartn
lmst ii9iin k rTriqyasda su talab di, istifado olunmug su yenidon
su htivzalorina qtlllr. [}u rsslri naticasi kimi 9irkab sulan z
tkiid mi,ixtliI' Lizvi va qeyi-iizvi mddl (fl, civa, sink, mis,
rm. nikeI va s. metallartn ionIarr) saxlamt9 lr, Tabii su hz[ii yoni

9, 8l, daniz sulannm torkibindoki u tullantrlrr lri rltl sulartn

tarkibino fuz drk, trl tarkibina daxil lr va belalikla da insan
heyvanlarrn hyatt vo genofold gti l,k tah|i,ika ttdi, ilk baxrgdan
zeTrsiz maddolor kimi nazars g tim xlorid, tim sulat kimi
irlgmlr su hijvzlrinin , trl grl9msl t s l.

tf miihitin giklml;id igtiak edan borIi tLlllantllar slraslna

mxtolif s sslid<l ml galmi9 9 sl urlr, ini;aat, mai9at
tullantllan s. daxildir.
si drti Bsas lmlrid iri olan t mhitin mi,ihafizosi

kompleks 9Bkildo - kimyavi, fiziki, bioloji metod|lrrn ttbtqi il hall

edilmalidir. Bunun iigiin arq litd ,l rlssl,lri tulllt
9ik slr tamizlanrsi iisullat va texlloIogiyalarl ilonib
hztrlmhd. Qeyd olunmaIrdrr ki, tlltrlr tarkibi adaton qiymtli
xammal il zangin lur.
S ve texnikantn ykl;ak sid inkigati iJa rktriz l
miisi dvrdo, yeni miiossisalar az tmmil tullantlsl lm
texnologiyalar osastnda qurul-taltdtr, Bu nlaslanin hr,lIi 0iin tmizlm
utilizasiya sistemlari mi.ias ir tld u, ml, yanacaq, ji
mlrid istifada iqtisadi baximdan sli olmrltdtr. Eyni zamanda
[ ssl yaradrlmalrdrr l:i, d zli kimya,li mddl istifada
lmst naticad alava thsul kimi bela maddc I altnmastn. Biittin
lr tf mhiti miihafiza: i ii9On mtihim ktrlrdtr.
Hal-hazrda tf miihitin mhafizasi gi mic.yasda m<ivcud l
qlobal i rmdir. Mahz u g da ekoloji r]ml beynalxalq
miqyasda, dltlr arast sazi9lar asastnda halI dili

74

L,LR

75

Iv I.

Kimyavi lmtlri k9fi

f

Adr

tarixi

ktiil

1899

I)cbycm (F)

aliinlinium

lI]25

l944

lr

msim
lq

l894

l -std (I)ilrk)
Q,Siboq, ,Qi ()
l).Retcy. V Rz (ingiltaro)

s5At

atat

l940

l|,Sr. l) rs, K,Makenzi ()

bor
rim
ilim
bismut

l808

l-

Element

s
478

t]l

95Am

]]

s]Bi
szBk

giinli.i

im

qlzll

rklium

1,1,14

tioIIi

(icy t-ijssak, Ltjenar

(}*s)

,cyelc (isveg)

]798

L,voklcn (}rs)

l949
t826

Q Siborq, ,Qirs (AI])

,lJIr (Frs)

l808

Q.l)cvl (lngillora)

]5

bronr

5sce

karbon
kalsium
kadmium
sm

9sf

kalifomium

l950

%m

xloT
ki,irium
koba|t

1,1,14

ucf

xlom

1,19,|

55cs

seziul

l860

Q,siq. Qiorso (Alt)

K.cvclc (isvcg)
Q,Sihrq, ,Qls (At})
rd (isveq)
L vokIcn (F'rs)
R,Iltln/cn, Q,irqf (Almaniya)

29cu

mis

dispozium

l8ti

P,Lckok dc |]dr (Frs)

sr

rium
eynteynium
a\ToPium

l843
l952

l90l

.sdr (isvca)
Q,Sihorq, A,Qtorso ()
l|,Dls (F'rs)

fliior
domir

1,17|

K,cyclc (isvcq)

feTnium
fransium

l95]

]99

Q Siborq. ,Qrs ()
r (Frs)

qallium

1875
1886

I]',l-ckok dc Buahodran (Frs)

[' l.ckok dc ttu)dr (}'s)

20

4scd

7Ll

99Es

6]Eu
9F
26F

l0oFm
s7F

lGa

64Gd

9(j

qadoltnium
qrmirtl

]1,1l7

l803

l944

l75

ll]tt

F,trlr (|]i)
i.s]ius, v,xiingeT (lve9),
N'l lt (lri)

\/inkler (|)i)

Elemcnl
1

zH"
lzH|

orHo

:l

1766

hcliunl

l868

hafnium

l92]

holmium

l879

yod

18l

1ndium

sl

T|t

tpK
'
tMKu

ltL

lotMd

lzMg

zsMn

lzMo

BcN

BsNa
BsNb
BqNd
BsN

BsN i

Bs(No)
BsN
BsN s

so

zbo.
t,P

qtPa
2

46 Pd
l m

&,'
ssr

(l)tm;
D.Kosicr, D,Xeveti

Kt.u"

1i"u"91

B,Kuflua (Fs)
F Re,/x. i.Rixter (lml)

l86

gilt)

(i

l8M

S.TcIrant

kaliunl

I807

kripton
kuratovium

Dcvi (lgiltr)
(lglltgf)
i] Ramzay, M,Travers

l9

litium

l0r(Lr)

(lgiltr)

| |!, (rs),
(Ig|ltl
N Lo <r, ,Frkld

iidim

lt

slLa
Li

Q,Kevendir

hidrg

civo

Miiollif

tl

lritlm

l898

Q,klrov vo

l89
18l7
l965-1s67

(sSRl)

K,Mosander (lsve9)
,rfds (isve).
(SSRl)
,k:r vo s,
J,UTt (Frs)

liitesium

l907

medeIeyevtu

l9 55

q.Si|q. ,Qir ()
(in8iltara)

|1,14

Y,Q (lsvc)
K,eycle (lsvcq)

mqziul
mq

l808

molibden

l778

azot

|1,12

tjrrl

niobium
niodintiulrr

nikcl
liur
til
nilsboriunl
ksig
osmiunr
fosfor

rktii
qr

palladiul
rmtim
lim

prazeodirrm

l807

l80l

l885
l898

l75l

l963_ 1967

l940

l970
1,11l

-|,l14

l8M

l669

l9l8

Q,D(vi

D.Rc zeTford (igill)

o,Devi (ingiltoro)

.ri (lgilr)
(strl)
i.rrr f Veltsbax
.
(lglill
lJ,Ra mzay, ,
A,KIonsled (lsvc)

3 Ii :,; ii": J',ll]on

,

Q,Fl,:rov

vo s,

Bs )

(SSRl)

(in8iltoo)
K,Seyele ( ive}, D,Prislli
S.t (lmi)
,td

(lmis)

(lnlltoTo),
F Soddi, D,5t

(lml,
o,QlIn, L,lr

l945

v.vli)laston (r5)
.riki. L,Qlendenin,

l898
]885

Skladovski,Kiiri. P,Kfi
(stl
, rr f veltsbax

l80]

Kriell ( )

(ts,
3

Elemenr

r@

78Pt
94Pu

lti
plutonium

E8Ra

rdil
ubidium

zR
75Re

45Ri
sR

rium

dium
rd

44Ru

teniunr

,"S

ktikiird
siimlo

5Isb

2lSc
]4Se

tlSi

62Sm
50S

sS

Mtiollif
l94l

Q,Sihrq, E,Makillan ()

l898

M,Skladovski-Kiii, Kiii (F'rs)

R,T3unzcn, Q Kirxqof (|mi)

l86

v Noddak. LTakke, ,q (lri)

l925

V,VolIaston (igiIt)
,Dr (I)i)
K-Kla s (Russiya)

l804
l900
l844

silisium

l82]

smrim
qalay

I879

t,.Nilo (isve9)
Y,BerSelius (isveg)
Y,BcseliUs (lsveq)
P,Lek()k de udr (Frs)

stsim

l787

-frd (Frs)

tantal

l802
l84

skandium
selennium

l879

l8l7

titn

l790

taIlium
tulium

l86l

1879

,krq (isvc9)
K,Mosander (isvcg)
Ii,Seqrc, .ry (iliya)
F'-Lill fon Rht (st)
Y,Bcrselitrs (isveq)
V,Qrq (igiltr)
V,Kruks (ingrltora)
P.Klcve (isveg)

92U

l7lt9

,lrt (li)

2]v

vanadium

l80

\.Sfst (isre9)

lm

l78I

K,eycle (isve9)

ks

189

U,Rt/, s (ingiltoro)

|,l94

?]
65
.{

9
2zTl

slTl

69m

..

trim
tcxnesium

l937

tIl

1782

torium

182Il

70Y

iteiunr

18?8

U.Qadolin (}'ild)
l\{arrnyak (isvegro)

,&

sink
lrkonium

l?89

M,Klaprot (AImaniya)

Q.Fi va . (SSRi)
Q F't vo , (SSRi)

9Y

q&

Il06]
[|07]

78

itum

|9,7

l9?6

olavo 2

Metallann elektroKmyaYi garginlik rrsl

(standart clcktro(l polesial]arl)

Li+/Li

-],045

Bc2+,'[lc

_1.847

RbvRb

]/

-2,924
-2,92

Ti]+/Ti

Cs+/Cs
Ra2+/Ra

-2,9l

2+/(]r

I]a2+}a

_2,905

Z?|

S12'/S

_2,888

Nat,/Na
L

Sbr+/Sb

1.20ll

Re] VRe

Bi]*/i

2-/l
_0,1]52

0,000
+0,240

r{,00
+o,]l7

2+/

+0,38
+0,450

g+/g
Rh]+/Rh

+0,799

g?t/g

+,852

Ru2 F/Ru

lZtl

-0,76
0.560

_2,864

F2l/F

-2,111

cd:+/Cd
l]*/l
2 |/

0,44l
_0,4
-0,3]8

Pd2r/Pd

+0,9

-o,2,11

Pt2+/Pt

+0,963

-2,600

|lLa

1.700

l7:)

Nl2+/Ni

_0,24

82*/8 -2,70

S2+/S

-0-14l

Sc]l/sc

2+/

-2,0,17

+0,800

t5

1,69l

alavo

okidlamo-rcdukiya srrar

(298.15 trtud sulLr nlohlulda oks./red, ciitlorinin standart lktd till)

Kc9id

0ksidla9ri9

F"-+F,
- F,'
Ni,--) Ni.

}2, I l_ro,

}l F,,

l.,

Nio(o), Il]O,. lI2()

(,?){, II],

IN(H2O)6].

[(2)4]:,

+2,|56

0 -+ ,.

oJ, HlO,

}l2(),

+2,15

,J .
le' -+ F'

S2()6(o,),

SO,.

+1,9 l

}'eo4',lIlo'

+1,900

tsil -+ tsi]

Ni, tI10-

IF(2)6]", 2
Bi], Na', I1.o

. - .

2()2, II_r(),

ll2()

+1,764

cl,

ticlo,

EIr(),

Cl2, Il2o

+I,630

tsr'

l](), i Il(),

li], 2

+l,574

'

(), ]()'

+1,53l

r()l, IJr(r

[(2)]", ?
t]r., 2

cl()r , ](),

cl2, ?

+|,47

2, 3(),

IPt(H?O)4], , lI20

+1,455

- Bd
J '
-
Bf
,"
cI,
,

_+

CI" -+

cl

cL

Reduksiy olunmug

cl

.,

+3,090
+2,866

+1,808

+l,5l l

+1,58

ct' -+
" -9 ,

ml

]()'

2?1,

lmUI

[(2)6].,

+ l,.}3

()ll,, 2

-!,l

"+.

ol, 2
2, Hjo'
2, tl]o.

[(}I2())6]''

+l

l1-o

+1,229

,J,

Na2o2, 2

l0.(), 2

N, -+ N.

No2 , ],

N(),

lo], Hro,

l2.

B'z

Br

+|,087

N,.N,
| -+ cl.

[(2)2],
No]-, ,

Iv(ltrO)5o]"

+0,1)99

NO, I I2()

+0,955

clo, 2

(]I,

N. -+ Nr

'

-)

'

I'--) l"
/' *) |

N,

-)

Ni,J

N. --+
Fl

N,

Ni,
N.

-)

F:

Fl --) Fl

tl2

,247

'1

I,204

+1,203

1,190

oll

+0,1)20

No],, ,

NIl4-, l{20

.+{,80

N, ],
Nio(o), ll20

N02, ll2()

+0,8]8

N , .

No2, tI2o

N(oH)2,

l2())6]''

r{),784
+,112

+0,77l

IFe(tt2o)6]''

Ir

}'' ,

}-eo(ol |),

+0,720

l1o
2, ot{

+0,694
+0,,52l

ll"o

u(I

"_+
Mn' - '
' - '

2, Hro,

'

'

,, Mnoa'

I2

+i) 15

II(Ib],

+0,534

Iv(tl2o)()2],

Iv(I I2o)5o].,

S()]s:, {l2o

+0,]6l
)1s

(,?H5()l l, 2

+0,190

(Il)2, Ott

+0,174

-)

"

-9 l
I, -+ Ir
l0

S._+s]

c,_+ct
' --) :

s, _+ S.
S" _ S,:
s'

-)

s:

Nj -+ N,

- ,

_ s.
sn' --) S"
S"

S'

S'

N" -+ N,,

', 2
, 2

so4., ],
l], HroMno(oH), }{2
so4., ],
S,

IS16]:

Nol, ll20
tl]o,

lI;,o2 ,

S()1.

llzo

+0, l

ll,S, l0,()

+0,144

[SnCl]] , cl
N()2, llo

,l9

Isn(Hrcl)a]''

ll,, l|2o
sol,, ll2o
s, Hro

ISl]

S,

N2, ](),

N2tl5,,Il2o

SO4., t{JO-

+0,558

Cl

r{),0l0
0,00
-0,104
-0,

l4l

-0.20l
.0,1,.21

oksidlori

el

,J,
_
F:
S"

-+ F"

- S.

. -+ ,

Reduksiya ]um

",

[(l I20)6]"
]], ](),

Iv(II2o)6]:,

0,255

(3], I l2o

-0,216

[(])l,,

Icr(t]2o)6]"

-0,409

IF(tl?)6]"

Ire. t{2o

_0,44l

-,444

2, }lrO,

224, ll2o

-0,470

H2(Ptl()3), Hro,
F'eo(Ol{), .()

(2r), tl2)
Fe(OHb, oll

-0,666

zo' -+ zn"

Izn(H?o)4]',

Z, 2

Sn'

[S(l l) r]

Sn,

.J,

F'

F:

,J

S'

- ,

Sr

-)

Sn"

N" _+

Sn:

Ni

) Zn"
J Al,
,-
Z'

-
,

sO4., l|2()
ISn(Otl)6]

IS(II)]

HzO
(), lI2()

Pa(qamllZl), 2)

O-r
S

tl2,
],
Ptlr,
So],,

-)
-

"

N2,

[z()]:

-0,915

-0,9]2
,

OIl

_0,960

1,1

1,255

l9

Al, 2

]2

Pa(qarmtzt),

IA(oH)6l,,

Al, 2(),

?2

(),

-l,820

[(II)]''

, l1,o

,|,841

si, tl2()

_l,859

Nrt, 2

-1,87l
-2,107

, -+

tl,

tl2, ''

[(tl)4]

Al,

_ Al"
g' - 8'

-0,874

Al(otl)l, ,

Sio4,, I]2o

H"JH

-0,828

sl -+ Si,
N.-N,
1-1,

-0,16

j,790

N2}I4 2(),

zn,

_0,48

N2,

tl]o

-1,538

Otl

I.12o

-l,691
l,70

-2,151

-2,

[s(II2())6]'

Mg, ltzo

-2,10

[()]'

, ,

-2,520

{Na(H2O)n]'

Na, ?

-2"1l1

' -+ "

[(2)]'

ll2o

,2,864

[(?)],

, 2

tl2o
N2, 2

tI,

Nll2ot1.I I2o,

ILi(Hro)"],

Li, tl20

-)

:
Na'

"

- Na'

--+ 0

- .
N"-N,
Li, -+ Li,

-2,924

otl

-.) a,l

_3,043

_,045

381

alava

otaq temPerrturundr qcyi-ffzvi irlmlri ds hotl lml

zU

(,

!!

'
I]}

2+

2*
Bi]+

2+

cd2+

col+
r]+
Cs+
Crr2*
2+

F]+

t
+

+
tIgZ+

+
Li+
82*

t
t

2+

NHnt

Na+

Ni2+

+
Rb+
S2*
S2+

Tl+
Z2+

382

.t

MiJNDoRicA,I
sz

Qri-mtllr iimunri rkti(iksl

vllA

l9

lJidrogen

FltioI

Qrup elemcntlari

lr

flronr tq elcmertlori

VlA Qr lrtli

kSl

l2

2l

26

42

44

Kiikiird

55

selen mqr Im nlori

,l2

Azot

80

v Qr elemcn(lari

Fsr

19

lvA Qr lmtlri

|24

silisium

l4l

Bor

vlIIA

qr lmtl

I5i

l62

lllsrl iimumi xar, klcristik|

l75

lB Qrup clcmentlori

205

Beriltunl

2l8

lA Qr elementlori

ll Qr |tlri
qzim

Kalsium yartmqrupu eletncntlori

llB Qr clcmen(lari

Ill Qrup clcmenllori

Iiimiirlr
Qallium yarrnlqrupu elcrrentlari

Skandiunt rtmqu cl]nlcnllori

LrtidIr

l94
2l,|
224

230

234
242

25
26],

267

Grmil lqr ]lltlIi

lvB Qr elemcnalari
rs rlmqru cleme 1lIor,
v Qr elemetIori
vlB Q lmalri

284
292
30]

vl]lB Qrup

325
335

VlB Qr clementlori

Glt|r

plstin fasilai elementl])ri

R.dioaktiv lmtlt

Kil tyavi lmtlIi yayllmasl

Kimya va otraf miihilin mihzi

272.

]l

359
370

,l

Na9rilryatrn diklll,t
9 dktr:
t iiz diktl
miiavini:

Balaki9i

\,Iantnrad Olizada

i)ls Qastmov

Qapa imzalanmrgdlr l2.07.2004

Fmtr 6084 l/l6. }{oclni 1 8,5 q,v
ij l06, Sayr 500 rriisx.
]Jakr tIniversiteti nolyyatl

Bakr

Az Il48, Z.XoIilov kiigasi,

23