Ni Maria Sozina L.
Alamban
Mata, ligo, ilis, kaon, ug drayb. Mao ni ang
ginahimo kada buntag ni Manong Jonathan Lares ug
ni Manong Vicente Eduave, duha ka Carmenanong
taxi driver. Sa pagdagan sa oras, dili nila igsapayan ang
paghulat ug pagpangita sa pasahero. Dugang pa niini, dili
pud nila tagdon o atimanon sa pagkakaron ang kasakit
sa ilang lawas sa pagsige og lingkud ug ang pag-ubo
tungod sa katugnaw. Kinahanglan nila ipa-ulahi una kini.
Alang kanila, kwarta para sa kaluwasan sa pamilya ang
hinungdan sa ilang pagkayod.
Doble kayod alang sa pamilya
Pareho ni Manong Jonathan nga aduna’y duha ka
anak, si Manong Vicente gakayod usab para sa iyang tulo
ka anak. Katorse ka tuig nakasulay si Manong Vicente nga
mahimo og drayber sa jeep ug truck didto sa Manila. Matud
niya, “Ang nakalain sa pag drayb og truck kay sinimana
ang ting-sweldo. Sa mga panahon nga manginahanglan
ka og kwarta, dili diretso makakuha. Kung sa taxi, diretso
gyud makuha.”
Sa wala pa na drayber sa jeep si Manong Vicente
sa Manila, nahimu na siya og drayber sa taxi dinhi sa
Cagayan de Oro. Ingon niya, mas daghan siya og ginansya
sauna kaysa karon kay gamay pa ang mga taxi sauna.
Kada adlaw, gabayad og
abang nga P800 si Manong
Vicente. Dugang pa ana,
makagasto pa gyud siya og
P1000 para sa gasolina
sa usa ka adlaw. Busa, sa
P2000 nga iyang gakakuha
sa pagpamasahero, kasagara,
P200 ra ang iyang ginansya matag adlaw. Pasigarbo pa
niya, “Ako, okay ra gyud ko anang P200 sa pang adlaw-
adlaw. Basta kay naa lang pangkaon akong pamilya ug
pang baon ang akong mga anak. Pero kung swertehon,
makapangita gyud!”
Mga paghagit sa panginabuhi
Pito na ka tuig ga serbisyo si Manong Jonathan
isip usa ka taxi drayber. Sa inadlaw- adlaw niya nga
pagmaneho, daghan-daghan pud nga mga problema ang
iyang gakasinati. Apil na niini ang pagpatubil. Matud pa
niya, “Kung gani mag taas ang presyo sa gasolina, diretso
gyud dayun mutaas. Pero inig ting-rollback na, maabtan
pa og pila ka adlaw ayha moubos balik [ang presyo].”
Dugang pa nga problema ang tamili nga mga
pasahero sa taxi nga ilahang sakyan. “Sa Cagayan [de
Oro] man gud, mabantayan nato nga daghan ang
manggawas nga Altis nga taxi. Ang kining ako-a man gud,
daan na nga model sa Nissan. Usahay, labi na’g dili ting
ulan, mamili gyud na ang pasahero og Altis,” reklamo ni
Manong Jonathan. Dugang pa niya, “Bahala lagi’g init
ang aircon, Altis gyud ang ilaha!”
Bag-o pa nahimo og taxi drayber si Manong
Jonathan, nakasulay na sad siya og mga lain nga trabahong
pang drayber. Kini ang pag drayb sa jeep ug pag drayb
sa panel sa Jack and Jill products. Sa pagpangutana kung
unsa’y kalahian niini sa pag drayb og taxi, ingon niya,
fixed pero gamay ra ang sweldo.
***
Si Manong Jonathan Lares ug Manong Vicente
Eduave kay duha ra sa 50 ka mga miyembro sa Carmen
Taxi Operator’s, Driver’s Association (CATAODA) Inc.
Ang ilahang sugilanon kay pipila lang sa
kasagaran nga gakasinati sa uban pang
drayber sa atong katilingban. Awhag pa ni
Manong Jonathan sa tanang sinaligan nga
mga opisyales, “Sa mga dili makabasa, sa
mga gagmay og grado sa eskwelahan ug
sa mga istambay lang… Mao unta ang
ilahang hatagan og dugang nga pagtagad.
Kung pobre ang pagtan-aw sa mga tao sa
ako, naa pa’y mas pobre nako. Mao unta
na ilahang huna-hunaon ug dili ang ilang
kaugalingon.”
 EDITORYAL
“Dinogan” ang karaan nga ngalan sa Carmen, ug kini
nabag-o dungan sa panahon. Ang pagbag-o sa panahon nagtawag
sa pagbag-o usab sa katawhan. Aron kita makalingkawas sa mga
kalisod nga dala sa mga bag-ong problema, kinahanglan nga
aduna pud kita’y bag-o nga kaalam ug abilidad alang sa pagsulbad
niini.

Apan dili kini dali makab-ot. Nanginahanglan kita og

tabang. Mao kini ang tuyo niining pamantalaang “Ang Bag-ong
Dinogan” – ang mahimong kaabag sa mga Carmenanon.

Ang mga pamantalaang sama niini gibuhat sa klase sa

DC87 (Community Publication) sa Xavier University Development
Communication alang sa mga komunidad. Gipaningkamutan
namo nga magsilbing tulay sa mga miyembro sa katilingban – sa
gobyerno man, sa nagkalain-laing mga ahensya, ug sa katawhan
mismo – aron mahiusa ang tanan, para sa kauswagan.

Gipili sa among grupo ang komunidad sa Barangay

Carmen tungod sa iyang daghang aspeto nga mahimong gamiton
sa pagsulbad sa mga problema. Pananglitan, daghan oportunidad
sa negosyo ug komersyo aning lugar nga mahimong makasulbad
sa kawad-on sa panginabuhi sa mga tawo. Ang problema sa
basura masulbad usab kung adunay inisyatibo ang katawhan sa
pagpahimulos sa mga waste management facilities sa Carmen. Sa
mga samang sitwasyon, gikinahanglan lamang nga maningkamot
ug magtinabangay ang mga Carmenanon, ug isa kana sa
paningkamutan niining maong pamantalaan.

Nakita sa among grupo nga ang Carmen aduna gyu’y

kapasidad sa paglingkawas gikan sa mga pagsulay sa modernong
panahon. Nanghinaut kami nga ang among pamantalaan
makatabang niining komunidad paingon sa gilantaw nga
kalampusan.

Bisan pa niana, Ang Bag-ong Dinogan usa lamang ka

pamaagi sa pagtabang sa komunidad sa Carmen. Ang tinuod
nga makada sa komunidad ngato sa kalampusan mao ang
mga lumolupyo mismo niini. Busa gipanghinaut namo nga
dili mohunong sa pagpaningkamot ang mga Carmenanon sa
pagpalambo sa komunidad. Ang pagbag-o paingon sa pag-uswag
anaa sa atong tanan. Magpadayon kita, Carmen!
 Kintahay: Milakaw ka sa mangitngit nga dalan
pa-uli sa imung balay. Hinay hinay ka’ng nipasulod sa
tunga tunga sa purok ug hinay hinay pud og kadaghan ang
tawong mipalibot nimo. Ang misunod nimong nahibal-an,
naligo na ka sa imong kaugalingong dugo ug amat-amat
mo na’ng nabati ang imung kamatayon. Ang nakadaotan
sa panghitabu-a kay ang rason kung nganu ka nila gipatay:
tungod lang kay BAYOT ka.
Ang ingon aning klase nga deskriminasyon kay
sama ra sa gakabati-an sa mga Aprikano, mga baldado,
ug sa mga nakalahi og pisikal nga hiyas didto sa mga
taong ordinaryo. Busa ang barangay Carmen mitabang
sa pagpukaw sa mga bayot para mosulong ang kawsa
nga aduna’y patas nga katungod ang mga bayot dinhi sa
yutang gihatag sa Ginoo.
Niadtong niaging tuig sa buwan nga Oktubre,
naporma ang organisasyong ginganlan og Gays On the
Go Organization (GOGO).
Kini nga
organisasyon
ang una sa dakbayan
sa Cagayan de
Oro nga gibuhat
alang sa mga bayot.
Sila gisuportahan ni
Congressman Rolando Uy,
ang Congressman sa primerong
distrito sa dakbayan.
Matud pa ni Sugar, ang
presidente sa GOGO, “Safety and
security for gays ang nauna nga
tumong sa among kapunongan. Ug ang mga misunod
namo nga tumong kay ang pag develop sa talents ug skills,
hilabina ang leadership skills, sa mga miyembro para
mahimu silang mas maayo nga entertainers ug leaders.”
“Gusto namo i-express among selves, ug ma share
among mga talents,” matud pa ni Markie. Gusto nila ipa
abot sa katawhan nga dili ra sila maayo sa pagpagwapa
apan naa pud sila’y maipakita na abilidad. Dugang pa
ni Barbie, “Kami ga apil og mga community service,
gatabang pagpanglimpyo sa kalsada, pina-agi sa clean
up drive.” Sila ga organisa ug ga apil og seminars kontra
AIDS, leadership ug lakip usab fashion.
Sa pagpangutana kung unsa ang nakatabang
niini nga organisasyon sa ilang nagkadaiyang kinabuhi,
mitubag si Mariah ug, “We gained more friends and
benefits from our barangay”.
Ang pagkalahi sa uban didto sa kadaghanan kay
dili dapat mahimong bara sa ilang gusto matuman sa
kinabuhi. Sa pagsugod sa ingon ani nga organisasyon,
nahatagan og higayon ang 50 ka miyembro nga mga
bayot og oportunidad nga makaskwela ug makatrabaho.
Kontra sa diskriminasyon, pagpagawas sa
abilidad, pagpalambo sa talento. Kini mao ang pipila
sa mga panglantaw sa Gays On the Go Organization sa
barangay Carmen. Sila nangandoy nga tagaan sila og
insakto nga pagtagad sa katawhan ug sila pagadawaton
bisan nga sila nalakip sa ginatawag nga third sex.
Napulo ka tuig gikan karon, nalantawan na sa
mga miyembro ang kahimtang sa ilang kapunongan.
Ingon nila, wala na’y bayot, akip na ang bahin sa mga
tomboy, ang dili respitahon na sa mga ordinaryo.
F BAYOT/p.8
 Ang sulirang dala sa
masulbad
Ni Junee Donna S. Rugay
A n g
mga pagbaha sa bisan
asang dapit sa Carmen
niadtong miaging
tuig mao’y nahimong
suliran nga gi-atubang
sa mga opisyales sa
barangay ug sa mga
nabiktima sa baha.
Ikatulo nahitabo
ang kusog ug taas nga
pagbaha sulod lang sa
tuig nga 2009.
Matud pa sa
mga lumolupyo sa Carmen,
niadto lang miaging tuig nila
nasinati ang pinakagrabe nga pagbaha nga
miabot hangtud li-og.
Si Dr. Rosalina S. Huerbana, Executive Director
sa Safer River, Life Saver Foundation, Inc. (SRLSFI) sa
Liceo de Cagayan University, saksi nianing katalagman.
Ingon niya nga mao kini ang pinakaunang panghitabo
nga ang tubig miabot na sa wala damha nga gitas-on.
Usa ka lumolupyo sa Ilaya Carmen nga si Jun
Luna ang nag-ingon nga ang katas-on sa kusog nga
baha niabot na sa li-og. Ang mga naapektuhan nga
mga residente mibalhin sa West City Central School aron
magpasilong samtang wala pa nihubas ang tubig.
Sa Macanhan, Si Jessie Ayaton miingon nga
ang gitas-on sa baha nitupong na sa hawak didto sa
dalan padulong Emily Homes. Ang mga biktima sa baha
nipadulong sa duol nga covered courts aron magpasilong.
Apan, ang baha dala sa Binonoan Creek ang
nakaguba sa mga balay sa mga nagpuyo nianing dapita.
“Taas gyud kaayo, motupong na sa balay”, matud pa ni
Meding Japus nga nagpuyo usab dapit sa sapa.
Matud pa ni Japus, sa sobra nga 50 ka tuig
niya nga pagpuyo nianing dapita, mao ra usab to
nga panghitabo nga nakasinati sila og kusog ug taas
nga pagbaha. Dugang pa niya, pinaagi sa tabang sa
barangay, natagaan sila og ilang mga gikinahanglan
aron makapadayon sa ilang tagsa-tagsa nga kinabuhi.
Ang CAREST sa kanunay nga pagsagakay
Ang Carmen Rescue Team nga gipangulohan ni
Kagawad Antonio Cahayag mitabang sa mga biktima
sa baha. Nag-ingon siya nga dili lang pagbaha, kung
dili landslide usab dapit sa Zone 10 ang dulot sa maong
katalagman.
“Uban pang mga dapit nga naapektohan sa
grabe nga pagbaha mao ang Zone 5 Riverbank, ug mga
kalsada sa Max Suniel ug Villarin,” matud pa ni Kagawad
Cahayag. Midugang siya nga pinaagi sa tabang sa City
Government ug ni Cong. Klarex Uy, nakapanghatag
sila og mga pagkaon sama sa mga delata, bugas ug mga
ginamit nga mga sanina sa mga biktima sa baha.
Matud pa sa Kagawad, ang mga hinungdan
niadtong katalagmang mao ang gidili nga pagpamutol
sa mga kahoy sa kabukiran ug ang mga nagtinap-og nga
basura nga nagbara sa atong mga kanal.
Ang CAREST kanunay nangandam aron nga
mamenusan ang kadaut nga mahitabo sa sunod nga
pagtaas sa tubig sa suba ug kusog nga ulan. Karon,
kanunay sila naghinlo sa mga
kanal sa Carmen uban sa
mga kawani ug opisyales
sa barangay.
Barangay police: Bantay krimen
Ni Carlos Victor P. Baculio II
Ang mga barangay police kay matawag nato nga
mga bag-ong bayani sa ilang mga lugar kay bisan sa gamay
nga sweldo ug mga benepisyo nga ilang gadawaton ga
paningkamot sila og dako nga mahimo ang ilang trabaho. Ga
bilar sila aron bantayan ug atimanon ang kahapsay sa ilang
barangay. Sa Php800.00 kada bulan, gisiguro ang kahapsay
ug kalinaw sa barangay Carmen, adunay 20 ka barangay
police ug 80 ka boluntaryo nga ga apil sa ilang pagbantay sa
krimen.
Si Mr. Arnulfo R. Villar, ang gapangulo sa barangay
police, miingon nga sukad niadtong Hulyo sa miaging tuig,
ni ubos na og halos katonga ang mga kriminal ug krimen sa
barangay. Awardee pud ang barangay sa region 10 sa peace
and order.
“Kini among trabaho kay dili basta-basta lang.
Kini dilikado, ug isip barangay police, among buhaton ang
angay nga matrabaho para dili pud mi masawayan sa mga
lumolupyo sa barangay Carmen” matud pa ni Villar, ga-
ronda sila sa tibook barangay ikatulo sa kada simana 8:00pm-
1:00am, sa Lunes, Miyerkules og Biyernes. Ang gamit nga
dala sa matag barangay police kay batuta, teargas, ug posas.
Naa pud sila’y standby unit sa ilang opisina kada adlaw, aron
gilayon makatubag kung adunay krimen na mahitabo. Sukad
adtong niaging tuig paingon karon ang barangay police
nakadakop og nakadala sa Philippine National Police(PNP),
Police Station 4, Carmen og 10 ka rugby boys, 6 ka kawatan,
1 ka nakapatay og tawo, 4 ka tawo nga gadala og gidili nga
armas, ug 8 ka basagulero. Aduna pud silay nakuha nga duwa
ka video karera machine ug 14 nga mga badlongon nga mga
tawo sa Carmen.
Sa pagka karon ang Macanhan, Carmen ang
gitutukan og maayo sa mga barangay police aron mahimo
kining luwas sa mga dautang elemento. Si Ate Elsie, usa ka
lumolupyo sa Macanhan og upat na ka tuig nga gabaligya og
banana-Q ug camote-Q nagpasalamat og dako sa trabaho sa
mga barangay police. Matud pa niya, dako ang natabang sa
mga barangay police sa ilang lugar kay mao ni ang ga atiman
sa kalinaw og kahapsay sa ilang dapit. Sukad nga sige na og
ronda ang mga barangay police sa ilang lugar, na menos-
menosan na jud ang mga rugby boys, rayot, mangilkilay, ug
mga kriminal. Nakaginhawa na pud kuno og gamay kay dili
na sila mahadlok mo uli og gabii.
“Akong gi awhag ang mga lumolupyo sa barangay
Carmen nga magtinabanga og makighiusa sa pagsugpo sa
mga krimen. Kung aduna man gani dautan nga gakahitabo
ayaw lang og kahadlok na muduol sa among opisina” awhag
ni Villar. Sa mga reklamo ug sumbong pwede ninyo sila ma
tawagan sa numerong 72-01-95.

“Nanga-neutralize na ang mga illegal drug pushers
ug users sa Carmen.”
Kini ang gibutyag ni PO3 Abner Tagam sa City
Anti-Illegal Drugs Task Force sa Cagayan de Oro sa iyang
pakig-isturya sa Ang Bag-ong Dinogan.
Gikan sa numero uno sa listahan sa pinakataas og
rating sa tanang barangay sa lungsod mahitungod sa drug
abuse, ang Barangay Carmen ninaog na sa ikatulo niadtong
2009. Kini nagpasabot nga adunay pag-gamay sa mga
nakitang kaso sa drug abuse sa barangay, dugang pa ni PO3
Tagam.
Ang mga kalsadang V. Castro ug Dabatian ang
pirmi nga anaa sa target list sa task force kaniadto sanglit
mao kini nga mga dapit ang matud pa pirmi tigumanan
sa mga gagamit og gidili nga droga. Niadtong Disyembre
2009, upat ka ‘pusher’ ang nadakpan. Ang pinakabag-
ong pagdakop nahitabo niadtong Disyembre 29. Usa ka
25-anyos nga taga Zayas, Upper Carmen ang nasikop.
Nag-ingon si PO3 Tagam nga gasunod sila sa
proseso na ginatawag nga close-monitoring. Sa higayon
nga anaa’y magsumbong sa kapulisan mahitungod sa
drug abuse, diretso sila mulihok para sa surveillance o
pagbantay. Sunod, mao ang test-buy diin anaa sila’y kauban
nga magpasumangil nga ‘user’ nga mupalit og ginadili
nga droga sa gidudahan nga ‘pusher’. Kung ang saysay sa
nagsumbong matud-an sa mga pulis, dinha na dayon nila
BAYOT . .
Gikan sa pahina 6
Ang susama niini nga organisasyon sa barangay
Carmen gapakita lang nga hinay-hinay na gadawaton sa ilang
komunidad ang third sex labi na ang mga bayot. Ga-tagaan
sila’g pamaagi nga ipakita ilang bili sa ilang komunidad,
nga dili ra sila maayo sa pagpahalipay, nga bisan lahi ilang
pagtuo, sila lakip gihapon sa ilang komunidad ug dapat sila
pagadawaton. Mao na nga gi-awhag ni Sugar ang tanang
dakpon ang nasakpan nga ‘pusher’, ug mosunod dayon ang
nato!
Documentation and Booking sa kapulisan. Muagi dayon sa
urine test ang nadakpan para makumpirma kung positibo
ba kini sa droga. Kung kini positibo sa gidili nga droga,
muagi na dayon og due process sa balaod ang gisuspitsahan.
Apan nakahisgut ang uban nga anaa na’y mga
pamaagi nga gahimuon sa uban drug users aron mahimong
negatibo ang resulta sa drug test. Si PO3 Tagam ang miingon
pud niini nga istorya ug gi konpirma nga tinuod kini. Ang
maong isyu gipangitaan pa’g kasulbaran sa pagka-karon.
Sa Section 15, ang silot sa pagkapriso sa paggamit
og gidili nga droga kay muagi ug rehabilitasyon nga matod
sa gobyerno, unom ka bulan sa una nga paglapas. Apan
kung kini masegundahan, ang gisuspitsahan mag-antos sa
silot nga pagkapriso sugod sa unom hangtud 12 ka tuig ug
multa nga sugod P50,000.00 hangtud p200,000.00.
Sa RA 9165, Section 5, ang silot nga pagkapriso sa
pagbaligya og gidili nga droga kay gikan sa 12 hangtud sa 20
ka tuig. Aduna pa’y multa nga magsugod sa P100,000.00
hangtud P500,000.
Ang City Anti-Illegal Drugs Task Force
(CAIDTF), uban sa tabang sa mga may kalabutan nga
residente, kanunay nga nagbantay sa bisan asang dapit
dinhi sa Carmen aron maprotektahan ang mga katawhan,
hilabina ang mga kabatan-onan nga dili mahaylo sa gidili
nga droga.
bayot, hilabi na ang ga-tago-tago pa nga, “i-express ilang
kaugalingon sa GOGO. Ug para sa mga willing mangapil,
adto lang kamo sa barangay.”
Alang sa tanang lahi sa ordinaryo, ma bayot man
o dili, ang tambag lang ni Juna Montero, ang coordinator
sa grupo, kay, “Ang gender ug unsa pa mang butang nga
nakapalahi sa ato-a kay dili mao ang basihan kung unsa ang
ato-ang kaya ipakita.”
katalagman,
Sa laing bahin, ang SRLSH nagpunting sa
mashalapad nga pamaagi pagpangandam ug paglikay sa
mga katalagman. Matud pa
“Usa kini kadto ka natural nga katalagman. ni Dr. Huerbana,
kung kini nga mga
Apan adunay mga pwersa nga nagpasamot niani”,
matud pa ni Dr. Huerbana. proyekto mapadayon
ug magmalampuson,
Nag-una sa mga hinungdan mao ang pagtroso modaghan na dayon
ug pagpamutol sa mga kakahoyan. Tungod niini, ang mga kakahoyan sa
wala na’y mohawid sa tubig. Kini nagdangat usab og kabukiran ug malikayan
pagkakankan sa yuta o soil erosion. pa ang mga katalagman
nga mahitabo.
Ikaduha nga hinungdan mao ang paglabay og
Gi-awhag pud
basura bisan asa nga nakapabara sa kanal. Ang ikatulo
nga rason mao ang pagmina o small scale mining nga niya ang mga Carmenanon
nakapasamot og pagkaguba sa atong kinaiyahan. nga magpakisayod sa uban
pang mga pamaagi sa
Ingon ni Dr. Huerbana, kining mga hinungdan
pagsulbad sa mga
naggumikan sa mga binuhatan sa mga lumolupyo problema nga dala
ibabaw sa suba o kadtong mga anaa sa upstream ug
sa pagkadaot sa
midstream. Dugang niya nga kinahanglan makigduyog kinaiyahan.
kita sa mga tao nga anaa sa upstream ug midstream aron
masulbad kini nga katalagman. Kini aron pud kanunay
nga mahapsay ang kahimtang sa mga lumolupyo nga
anaa sa downstream.
Ang pagpaundang sa pagmina, paglabay
sa basura sa insaktong labayanan ug ang pagdili sa
pagpamutol sa mga kahoy mao’y unang kasulbaran sa
kusog nga pag baha dili lang sa Carmen, lakip na pud
ang ubang dapit sa dakbayan.
Ang Safer River, Life Saver Foundation, Inc. sa
Liceo de Cagayan University gapasiugda og mga kalihokang
pangkinaiyahan, ilabina sa suba. Gapahigayon sila og
pagpananom sa kakahoyan, paglimpyo sa suba ug mga
pagbansaybansay sa pagmintinar sa kahindik sa palibot
ug disaster risk management.
Aduna usab sila’y Oro River Project nga ilang
gisumite ngadto sa usa ka Spanish funding institution.
Dugang pa ni Dr. Huerbana nga aduna’y mga
uban reforestation gipasiugda ni Cong. Rufus Rodriguez
nga gisuportahan usab ni Cong. Klarex Uy, Mayor
Constantino G. Jaraula ug sa SRLSFI.
 “Seasonal man ang balut gud,” ingon niya, ug
iyang gipasabot nga galisod sila’g kuha og mga itlog
dinhi sa mga duol nga dapit, labi na kay Nobyembre
hangtud Enero ang panahon o season sa balut. Dugang
pa niya, “Kuti man gud ang balut. Kinahanglan pa
i-incubate, i-candle.”

Bisan pa niana, maayo ang halin kung balut ang

negosyo; moabot matud pa sa P 2000 ang halin niini sugilon
nga negosyo sa usa ka adlaw, para sa isa ka distributor. n i
Alas singko sa hapon dapit sa merkado sa mo-ingon nga lami ang balut, ug sa Carmen pa lang, Apan kung ting-ulan, mingaw ang mga kadalanan ug kuya, nga
Carmen. Paingon na sa pagsalop ang adlaw, apan ang makita na kini. hinay pud ang halin. Sa sitwasyon pa nilang Ate Adela, nakatrabaho sa
lugar puno gihapon sa mga tao ug ilang nagkadaiyang ma-gansi sila usahay, kung ang ilang mapalit nga mga una sa usa ka kumpanya
mga kalihukan. Ang mga nagtinda og utan, nag-drive itlog gikan pa sa lagyo adunay mga daot kay dili na nila sa pagkaon apan
og trak, ug mga nanglakaw nga lumalabay mipuno Produkto sa Carmen kini mabaligya. Kausa sa isa ka semana ra pud ang pag- napahawa human sa
gihapon sa mga dalan. Daghan sa ila nihunong sa mga abot sa mga itlog, busa sa ila mismong panimalay, aduna unom ka bulan. Matud
Dili lang sa Carmen mapalit ang balut – halos
eskina ug nagpabilin didto sulod sa pipila ka minuto. sila’y kahoy nga sudlanan nga nagsilbing incubator. ni kuya, mas dako ang
bisan asang dapit sa nasud adunay gabaligya niini. Apan
Dili na kini katingad-an sa Carmen: ang mga tawo Usahay, matud ni Ate Adela samtang gipakita sa ako halin sa balut kaysa sa
dinhi sa Cagayan de Oro, maingon nga isa ang Carmen
nihunong aron mupalit ug mukaon og balut. ang mga itlog sulod sa incubator, magbilar sila paabot iyang sweldo sa una.
sa mga barangay nga daghan gabaligya og balut. Sa
sa mga itlog, labi na kung gikan sa Manila. Hapon paingon gabi-i ra
Ang balut sikat na nga pagkaon nga mapalit gawas sa merkado pa lang, nagsunud-sunod na ang mga
pud sila magtinda sa balut. Mao lang lagi, kinahanglan
sa kadalanan sa Pilipinas, mao nang isa kini sa mga mamaligyaay niini sakay sa ilang mga de-bisikletang Samtang ang gigikanan sa mga itlog ang lisud
nila atubangon ang kagubot sa dapit, apil na ang
gitawag nga Pinoy street foods. Kini nga pagkaon mao estante. Sa unahan, dapit sa mga tunghaan, naa gihapon para nilang Ate Adela, ang kagubot sad sa dalan ang
kumpetensya. Dili pa gyud sigurado ang panahon.
ang itlog sa pato nga gipa- namaligya og balut sa hapon. Mao na nga ang lokal nga makahago nilang Kuya Botoy ug Ate Ellen. Magtiayon
Niadtong hapon nga nipalit ko sa ilang tindang balut,
abot sa 16 hangtud gobyerno niini nga baranggay nagtan-aw sa balut isip gihapon sila, apan dili sila distributor kundili
adunay mga pagtaligsik ug nawad-an pa gyud og
18 ka semana, ayha produkto sa Carmen, matud ni Barangay Secretary mamaligyaay sa dalan.
kuryente ang dapit sa merkado. Apan padayon ang
lutu-on ug kaonon, Sheila Lumbatan.
Buros si Ate Ellen niadtong panginabuhi nilang ate ug kuya.
kasagara uban
Matud pa sa pipila ka mga mamaligyaay og naka-isturya nako siya, apan
sa toyo o suka.
balut sa baranggay, sa Macanhan sila gakuha sa ilang kumbati gihapon siya sa pag-
Lain-lain ang
mga gipamaligya. Apan dili tanan sa ila mikuha’g balut atubang sa mga mamalitay. Si
reaksyon sa mga
sa Carmen mismo. Ang uban, mukuha pa’g baligya Kuya Botoy nag-atiman sa
tawo mahitungod Misalop ang adlaw ug naghinay-hinay
gikan sa mga lagyong dapit. mga itlog ug uban pa nilang
sa pagkaon sa balut. kahuman ang mga kalihukan sa Carmen. Apan dili
gamit nga dala sa ilang de-
Naay uban nga didto nahuman ang mga sugilanon sa balut. Aduna
bisikletang tindahan.
magduha-duha pa’y ugma nga gipanghinaut nga labaw pang mag-
Negosyong balut
tungod kay “Mas maayo na lang mabungahon. Kabahin na ang balut sa atong kinabuhi,
ang sulod sa Sa Sitio Macanhan, ang pamilya ni Ginang ni kaysa didto ko sa gi- dili lang tungod sa iyang talagsaung lami, kundili
itlog sama na Adela Estoria, sa pangulo sa iyang bana nga si Rene, trabahuan nako sa una,” tungod kay lakip na niini ang simple apan makugihong
sa gamay nga isa sa mga distributor o tigpamahin sa mga balut sa mga mga pamaagi sa atong mga isigka-tawo.
langgam. Apan mamaligyaay sa Carmen. Matud pa ni Ate Adela, gakuha
daghan gyud sila og balut didto pa sa Bukidnon, Iligan, Zamboanga,
o bisan sa Manila.