AKR KOCABA

FADELERN GRAMATK AYIRIMI

. Kocaba, 2002 / Her hakk mahfuzdur

nsz
lk defa 1984 ylnda Ekin Yaynlar tarafndan stanbulda yaynlanan bu kitabn ilk nshas 1969-84
yllar arasnda yaptmz almalar sonunda ortaya kmtr. Kitaba, yaynland yl Trkiye
Yazarlar Birlii tarafndan Dnce dalnda birincilik dl verilmitir. Kitap, ksa zamanda byk
ilgi grm, fakat o tarihlerde uzun bir sre yurt dnda bulunduum iin ve ad geen yaynevi de o
srada kapanm bulunduu iin kitabn yeni basklar yaplamamtr.
fadelerin Gramatik Ayrm kitabnn elinizdeki bu ikinci basksnda, okunabilirlii kolaylatrmak
ve aradan geen zaman iinde kazandmz bilgilerin gerektirdii ekilde ilk baskdaki baz
kelimeleri ve ifadeleri deitirmi bulunuyoruz. Bunu yaparken kitabn btnln de korumaya
dikkat ettik. Bu dzeltmeleri yaparken unu da grdk ki, ilk yayn tarihinden bu gne kadar 18 sene
gemi olmasna ramen kitaptaki dnceler hala byk lde geerliliini korumaktadr.
Farkl ifade kategorilerinde kullanlan kavramlarn ve terimlerin bugn de birok bilim ve felsefe
tartmalarnda birbirine kartrlyor olmas, kitabn nemini daha da arttrmaktadr.
fadelerin Gramatik Ayrm kitabnda ortaya koyduumuz snflandrmay, ngilteredeki doktora
almamz srasnda ve daha sonraki akademik almalarmzda gelitirdiimiz bilgi sistemlerinde de
kullandk. Doktora ve sonras akademik aratrma konumuz, yapay zekada bilimsel bulularn
modellendirilmesi. Bu alanda gelitirdiimiz bilgi sistemlerinde, farkl kategorilerdeki bilgiler
zerinde (mesela teorik, hipotetik, ampirik ve formel bilgiler zerinde) otomatik karm ilemleriyle
yeni bilgiler tretmek ve tretilen bilgileri snflandrabilmek daha sade ve kolay bir hale gelmektedir.
Btn bunlarn yannda kitabn esas amac din, bilim ve felsefe konularnda yaplan tartmalarn
gerektii gibi doru yaplmasna yardmc olmaktr.
akir Kocaba,
stanbul, 2002.

NDEKLER

1. Giri
2. Kelimeler
3. Gramatik Soruturmalar-1
4. Biimsel Sorular Sistemi
5. fadelerin Gruplandrlmas
Hayali fadeler
Mecaz ve Benzeim fadeleri
Tarih fadeleri
Teorik, Hipotetik, Ampirik fadeler
Hal fadeleri
P-fadeleri
Gramatik fadeler
Mantk, Matematik ve Biim fadeleri
Temel nan fadeleri
6. Gramatik Soruturmalar-2
7. Gramatik Soruturmalar-3
Seilmi Bibliyografya

1. GR
Bu kitap esas olarak eitli ifade biimlerinin gramatik olarak nasl birbirinden
ayrlabilecei hakkndadr.
J. Piaget,[1] ilk kitaplarndan biri olan The Language and Thought of the
Child isimli kitabnda eitli ifadelerin bir snflandrmasn yapmtr; ancak onun
bu snflandrmas gramatik (felsefi) deil, sadece teorik (psikolojik) amaldr.
L. Wittgenstein,[2] eitli ifade biimlerini birbirinden ayrmaya alm, hatta
sonradan kitap halinde toplanan ders notlar Lectures on the Foundations of
Mathematicsinde btn bir seri ders programn matematik ifadelerle hal
ifadelerinin (ki bunlar fiziksel ifadeler olarak adlandrmaktadr) nasl birbirinden
ayrlabileceine hasretmitir. Hayatnn daha sonraki dnemlerinde, almalarn
psikoloji ve sosyolojide kullanlan lisan (ifade tarzlar) zerine evirmitir.
Wittgenstein, bu tr ayrmlarn gln, hatta birok durumlarda da
anlamszln iyi bildii iin eitli ifade biimlerini birbirinden ayrmada esas
olacak belirli bir yap ortaya koymamtr. Bunun yerine, lisandaki baz zgn fakat
olduka tipik saylabilecek rnekler zerinde alm ve bir gramatik yapnn (lisan
oyununun) snrlarn ortaya koymak zere bazan da bu rnekleri kendisi
uydurmutur.[3]
yle grnyor ki Wittgenstein bu ayrmlar (mesela dorulanabilirlik gibi)
tek bir kriter zerinden deil fakat, ifadelerin lisan iersinde kullanlmalarndaki
farkllklar zerinden yapm ve bu farkllklar belirtmek iin eitli kriterlerin
kullanld, karmak bir kriterler sistemi uygulamtr.
Bu kitapta, bu tip ayrmlar iin, (bazlar Wittgenstein tarafndan da kullanlm
olan) bir kriterler sistemi veriyorum. Ayrca bu kriterlerin tutarl bir ekilde nasl
uygulanabileceini gstermek zere baz rnekler de veriyorum. Bu rnekleri,
Kelimeler ksmnda[4] verilen kelimelerin kullanlar zerine baz felsefi
(gramatik) problemlerle balantl olacak ekilde setim.
Blm 4te verilen (biimsel) sorular sistemi, sorular daha elverili bir ekilde
deerlendirme imkan salayacak yapsal lisanlarn gelitirilmesinde kullanlabilir.
Bu ise, (biri pye, dieri q*ya tekabl eden) en az iki cmle alann
gerektirmektedir.
--------1 Piaget (1971)
2 Wittgensteindan aktaran, Diamond (1976)
3 Lisan oyunu, Wittgensteinin ikinci dnem almalarnda ok kulland bir terim. Gramatik
yap terimini, baz durumlarda lisan oyunu yerine kullanlabileceini de gz nnde tutarak, bundan
farkl bir anlamda kullanyorum.
4 Kelimeler ksmndaki byk harflerle yazlm kelimeler, kitabn anahtar kavramlar olarak
alnabilir.

2. KELMELER

AIKLAMA
AMPRK
AMPRK FADE
Anlam
ARTMETK FADE
AYIRIM
AYNI
BENZER
BENZERLK
BENZEM FADES
BENZEM MODEL
Bilim Kanunu
BLMSEL TEOR
EREVE
CEVAP
CEVAP ALANI
EVR
DN FADE
DORU
FARKLILIK
Gereklik
GRAMATK FARKLILIK
GRAMATK FADE
GRAMER
GRAMER YAPISI
Hatasz
HAYAL FADE
Hayat tarz
HPOTETK FADE
HPOTEZ
nanmak

aret
spat (Kantlama)
yi
Kant (Delil)
KARILATIRMA
KARITLATIRMA
Kavramsal dzen
Kt
MATEMATKSEL FADE
MECAZ FADE
Metot
MODEL
NORMAL FADE BM
Olay
nerme
RNEK
Ortaya karma (Keif)
Ortaya koyma (cat)
P-FADES
Resim (Tablo)
Salama
Sergilemek
Sistem
SORU
phe
TARHSEL FADE
TASVR
TASVR ETMEK
TECRB FADE
Teknik
TEMEL FADE
TEMSL ETME
TEOR
TEORK FADE
TEORK TERM
Uygun
Uygun deil
Yanl
Yanllama
Yap
YOL GSTERC
YORUM

3. GRAMATK SORUTURMALAR - 1

I
Bohrla yaptmz ve gece ge saatlere kadar sren, sonunda mitsizlikle biten tartmalar
hatrlyorum. Bu tartmalarn sonunda yry iin yakndaki bir parka gittiimde, kendime tekrar
tekrar u soruyu soruyordum: Tabiat, atomik deneylerde grnd gibi sama olabilir mi?[1]

Gereklik ve onun resimleri veya bilimsel tasvirleri arasnda bir karkla

dmemek iin ne yapmalyz?
Bir bilimsel teori, olaylarla karlatrmada kullanlan bir benzeim modelleri
sistemidir desek yerinde bir ifade kullanm olur muyuz? Bu, belki fizik ve kimya
teorileri iin uygun bir ifade olabilir, diyeceksiniz. Fizik ve kimyada bir teori ile
sylemek istediimiz ey en genel bir biimde yle yle olur tarznda ifade
edilebilir. Peki yle yle olmutur eklinde genelletirebileceimiz baz jeolojik
ve astronomik teoriler hakknda ne diyebiliriz? Burada yaptmz i, modeller
yardmyla aklama m yoksa sadece tasvir mi olmaktadr? Bu iki ifade biimi
arasnda dikkate deer bir farkllk olmal m?
Mesela Evrim Teorisinde biz: yle yle olmutur... mu, yoksa: Olaylar
una una benzer ekilde gereklemitir... mi demekteyiz? Bu ikisi arasndaki fark
son derece nemlidir.
Bu teorilerde yaptmz i hem nermelerle tasvir, hem de modellerle
aklama m olmaktadr?
Hal ifadeleri (olay tasvirleri) iin doru veya yanl terimini kullanyoruz.
Halbuki bir model (emsal) iin aklamak istediimiz olaylarla karlatrmalarda
uygun olup olmadna gre, yerinde (uygun), veya yerinde deil diyebiliriz,
fakat doru veya yanltr diyemeyiz. Bu model burada ie yaramyor
diyebiliriz.
Bilimsel teoriler iin modeller sistemi terimini kullanmakta kazancmz nedir?
Birincisi; bununla, benzeimlerde genellikle olaylarda karl bulunmayan bo
veya fazladan bantlarn bulunduunu gz nnde tutarak, olaylarn tek ve tam bir
aklamasn ortaya koymu olduumuzu ne srmek zorunda kalmamaktayz.
kincisi; modellerimizi aklamasn yapmakta kullandmz olaylarla
kartrmamak iin zel bir dikkat gstermek zorunda kalmaktan kurtulmamz. Dier
bir deyile, aklama ile aklamas yaplan arasnda karkla dmekten
kurtulmamz.
Bylece artk Tabiat Kanunlar veya Fizik Kanunlar eklinde ifadeler
kullanmak yerine, Newtonun Birinci Hareket Bants veya Termodinamiin
kinci Bants diyeceiz.
-------1 Heisenberg (1971), s. 43.

II
u ifadeyi gz nne alalm:
1 Gne Sistemi, Samanyolu (Galaksi) iindeki bir devrini 250 milyon ylda
tamamlar.
Bu ifade matematiksel bir ifade midir? Yoksa tecrbi bir ifade (nerme) midir?
Farzedelim ki 1 ifadesi yle yeniden formle edilmi olsun:
6

2 Gne Sistemi, Samanyolu iinde, bir devrini 250 milyon ylda tamamlamak
zere bir yrngede hareket etmektedir.
imdi 1 ve 2 ifadeleri arasnda ne fark vardr?
lk bakta denilebilir ki 2 ifadesi bir hal ifadesi (olay tasviri) biimine sahiptir
ve (bu nedenle) ya dorudur veya yanltr.
Dn!
u ifadeyi dnelim:
3 Ben bu ta braktmda, bu ykseklikten u kadar saniye sonra yere deecek.

Farzedelim bu, bir yerekimi problemine rnek olarak verilmi olsun. 3

ifadesi bu deneyden nce verildiinde buna hal ifadesi (olay tasviri) diyebilir
miydiniz? Eer diyebilir idiyseniz deneyi durdurduum takdirde bunun doru veya
yanllna NASIL karar verirdiniz? Bu, ayn cmlede hem bir gemi zaman
tecrbesinin hem de bir imdiki zaman tecrbesinin ifadesi mi?
imdi farzedelim ki deneyi yaptm ve 3 ifadesiyle ngrlen sonucu elde
ettim. Bu durumda: 3 ifadesi deneyden nce doru idi diyebilir misiniz?
Yoksa: Deneyden sonra doruluk kazand m dersiniz?
Deneyden sonra ben bu deneyi 3deki biimde tasvir etmez, bunun yerine
yle bir ey derdim: Bu ta u ykseklikten braktm zaman u kadar saniye
sonra yere deecek, dedim ve u kadar saniye sonra yere dedi.
Bir hal ifadesinin (olay tasvirinin) ifade biimi ite budur.
Farzedelim deneyde ngrlen sonucu alamadm. Bu durumda: 3 ifadesi
yanltr denebilir mi? Eer bu denebilirse yle bir ey de denebilir: Napolyon
Waterloo savan kazanacak demek yanltr. [1]
Burada: Ben 3 ifademde yanldm veya: 3 ile ortaya koyduum
ngrde yanldm denilebilir.
Btn sylemek istediim u ki; 3 ifadesi bulunduu ekliyle bir nerme
deil, olaylarla karlatrlacak bir modeldir.
Gelecek hakkndaki btn hkmlerimiz ayn gramerde deildir.
Hipotetik ifadeler gelecee k tutmada kullanlan modellerdir.
Farzedelim gelecek hakknda kullandmz btn ifadeler zaman iersinde hep
gerekleti. Diyebilirsiniz ki: Gelecekte ne olacan baya iyi biliyoruz. Peki bu
ne demektir?
------1 Bu karlatrmayla hipotetik ve tecrbi ifade gramerlerinin nasl birbirinden ayr olduunu
gstermek istiyorum. Dier bir deyile, hipotetik ve tecrbi ifadeler arasndaki gramer farkn gzard
edecek olursak: Napolyon Waterloo savan kazanacak sz yanltr eklinde, anlamsz szler
bizi anlamsz sorulara, bunlar da bizi anlamsz cevaplar peinde komaya gtrr.

Bu demektir ki, gelecee k tutmada kullandmz modeller imdiye kadar

olaylarla iyi bir uyum gstermitir. u da denilebilir ki bu modelleri semede baarl
olmuuzdur. Pekala: Gelecekte de ayn ekilde baarl olacaz diyebilir miyiz?
Eer diyebilirsek, bu, baarlarmz hakknda yeni bir model mi olacaktr?
III
Sulular yakalamak iin polisin kulland robot izimleri gz nne alalm.

Farzedelim ki bir olaydan sonra, bir tank suluyu tasvir etmi ve bu tasvir zerine
polisin hazrlad bir robot resim zerinde karar klm olsun. Farzedelim ki polis
daha sonra suluyu yakalam olsun. Bundan sonra da biz, sulunun bir fotorafn
ve tann kabul ettii robot resmi alalm ve tan arm olalm. imdi, bununla
sulunun fotoraf arasndaki benzersizlikten hareket ederek tann yalan
sylediini ileri srebilir miyiz?
Bu robot resim yanltr diyebilir miyiz?
Bu robot resim hataldr diyebilir miyiz?
Bu robot resim ktdr diyebilir miyiz?
Bir robot resminin bir ahsa benzerlii, bir fotorafn benzerlii gibi deildir.
Bunun gramatik bir ifade olduunu gzden karp: Ne var yani! Biz ahsa
benzerlii onun fotorafndan daha fazla olabilecek bilgisayar-izimli resimler
dnemez miyiz? demeyin.
Biz bir ahs iin, onun fotorafna bakarak: Bu onun fotoraf deildir
diyebiliriz. Ancak o zaman byle bir ifade yanl bir ifade olmu olur. Halbuki: Bu
onun robot resmi deildir demek bu durumda anlamszdr.
Bilimsel almalarda da sanki biz, sonunda olaylarn tam bir resmi olarak kabul
edilecek mkemmel bir robot resim (teori) kurmaya (veya bulmaya?) alyoruz gibi
grnyor.
u ifadeyi gz nne alalm:
Bu teori (mesela Einsteinn Genel Relativite Teorisi), fiziksel olaylarn gerek
bir resmidir.
imdi ben: Bu teori (Einsteinn Genel Relativite Teorisi) fiziksel olaylarn
aklamas olarak ortaya konulan bir modeller sistemidir, (emsaldir) desem, bununla
ayn zamanda, ayn olaylar iin baka bir modeller sistemi gelitirmenin mmkn
olduu dncesini de getirmi oluyor muyum?
IV
Wittgenstein, gramer hatalarndan kurtulmann, eski kelimelerin yerine yenilerini
koymakla halledilecek kadar kolay bir i olmadn grmt: imdi artk bu i
kolay yani kelimeler hakkndaki yanl anlamalar, eski kelimeler yerine yenilerini
kullanmak suretiyle nlenebilir diye dnebilirsiniz. Ancak bu i bu kadar basit
deildir. Bununla birlikte, yanl anlamalar baz durumlarda bu ekilde nlenebilir.
[1]
-----------------1 Diamond (1976), s. 15.

Dnn:
Bir satran oyunu seyrediyorsunuz. Oyunculardan birine u ta (mesela fili)
neden u haneye oynadn soruyorsunuz. Size bu ta byle oynamann daha
avantajl olduunu syledi diyelim. Fakat mesela at neden u haneye (bitiikteki
kareye) oynamadn sorsanz, o da bunun oyun kurallar dnda olduunu sylese
bu iki aklama, kategorik olarak birbirinden farkl olacaktr. nk birincisi oyun
iersinde bir hareketin kazanl olup olmad hakknda, ikincisi ise oyunun kurallar
hakknda...
Bir hal ifadesi ile bununla ayn gramer biimine sahip teorik bir ifade arasndaki
fark, baz durumlarda, byle bir ifadeye Teoriye gre n-ekini ilve edip
8

edemeyeceimize gre anlalabilir. Ayn ekilde, bir matematik ifadesi ve bununla

ayn gramer biimine sahip bir hal ifadesi arasndaki ayrm da bu ifadeye Tarife
(tanmlamaya) gre... n-ekini ilve edip edemeyeceimize gre ortaya konabilir.
[1]
V
Darwinin Evrim Teorisi etrafndaki balca gramer problemi, onun teorik
ifadelerinin tarihsel ve tecrbi ifadeler (nermeler) biiminde ortaya konmu
olmasdr. Bu nedenle de yle bir takm sorularla karlanmtr:
Bu prosesin (srecin) gerekten vuku bulduunu kimse gzlemlemi midir?,
imdi gereklemekte olduu grlyor mu?
Bu teorideki ifadeler tarihs ifadelerine benzemekte deil midir?
Fakat biz tarih iin bilimsel teori diyor muyuz?
unu diyebiliriz: Biz tarihi, insan topluluklarnn bir teorisi olarak grmyoruz
ve tarihs ifadeleri de teorik ifadeler deildir.
Tarihte biz: Olaylar una una BENZER ekilde oldu... demekte deiliz.
Gene tarihte biz, Smerler Teorisi veya Babil Kltr Teorisi gibi ifadeler
kullanmyoruz.
Babilliler hakkndaki bilgimize temel olan kantlar dnn ve Evrim
Teorisi iin ileri srlen kantlara (yani eitli fosiller, iskelet yaplar, gen, hcre
ve doku benzerlikleri, vs.) ile karlatrn.
Kimyada yle bir soru sorabilir miyiz:
u kimyasal reaksiyonun (tepkimenin) kantlar nelerdir: Zn + 2HCl = ZnCl2 +
H2 ??
teki bilim alanlarnda ise ok daha baka kantlardan bahsediyoruz.
(Ryalarn ruhsal bozukluklarn kant olmasn dnn).
Ayn kelimeyi biz ok farkl anlamlarda kullanabiliyoruz. Sre (process)
kelimesinin kullann gz nne alalm.
Kimyasal sreler, sosyal sreler, tarihs sreleri, evrim sreleri, biyolojik
sreler, psikolojik sreler, dnce sreleri, vs.
Bu kantlar ve sreler arasndaki benzerlik ve farkllklar dnn.
------1 Diamond (1976), s. 111 ile karlatrnz.

VI
u ifadeyi dnelim:
Bunu bize bilim retti.
Bunu u ifadeyle karlatrn:
Bunu bize Allah retti.
Bizim teorilerimizin bizden bamszl, mantk ve matematiimizin bizden
bamszlndan daha fazla deildir.
Teoriler hakknda yaplan en yaygn hatalardan biri, hipotetik ve tecrbi ifadeleri
birbirinden ayrabilme yeteneksizliinden ortaya kan hatadr.
Teoriler birer emsal veya modeller sistemidir[1], tasvir veya olaylarn resmi

deildir. Bunu sylemekle bir kavramsal deiim iine girmi oluyoruz. Bu

kavramsal deiikliin bir sonucu olarak: Bu benzeim modeline nereye kadar
gvenebiliriz? veya: Bu benzeimin snrlar nelerdir? gibi sorular Poppern: Bu
teoriyi nasl yanllayabiliriz? veya: Bu teori yanllanm mdr? gibi sorularnn
yerini alacaktr.
Birok durumda biz, daha nce anlamadmz olgular, halen bildiimiz eyler
yardmyla anlamaya ve aklamaya alrz. Ancak bu, anlamay benzeim
kullanmaya indirgemek demek deildir.
Biz hal ifadeleriyle en genel anlamda unu deriz:
Durum u udur veya: Olaylar yle yledir.
Teorik, hipotetik ve ampirik ifadelerle ise sylemek istediimiz udur:
Durum unun unun GBDR veya: Olaylar unun unun GB gerekleir.
Teorik, hipotetik ve ampirik ifadeler iin yle demek anlamldr:
Hipoteze gre... veya:
Teoriye gre... veya:
Tecrbelerimize gre...
Matematik (ve mantk) ifadeleri iin ise:
Tarife (tanma) gre... demek anlamldr.
Matematikteki Guruplar Teorisini ve Cantorun sonsuz-ar (transfinite)
saylar sistemini ve bunlarn olaylarla nasl karlatrlabilineceini dnn.
Matematiksel yaplar iin teori kelimesini kullanmak (birok durumlarda)
matematiksel ifadelerin teorik ifadelerle kartrlmakta olunduunun gstergesidir.
Bir teorinin doruluundan ve yanllndan bahsetmek anlamszdr. Bu
gramatik ifadeyle sylemek istediim ey udur ki, ben bir teori iin doru veya
yanl yerine (u u karlatrmalar iin) uygun veya uygun deil terimlerini
kullanrm.
------[1] Amerikal bilim felsefecisi T. Kuhn, bilimsel teoriler iin belki de ilk defa emsal (paradigm)
kelimesini kullanmakla birlikte bunun gramatik sonularnn, yani bilimsel teoriler iin emsal veya
benzeim modelleri sistemi teriminin tutarl bir ekilde kullanlmasnn btn lisan iinde byk bir
kavramsal dzenleme gerektirdiinin pek de farknda grnmemektedir. (Baknz: Lakatos (1979).

Eer Poppern yanllama (falsification) prensibini fazla ciddiye alacak

olursanz, yle bir takm sorularla karlamaktan kurtulamazsnz: Newton
mekanii yanlland diye onu yasaklamamz m gerekmektedir? Onu bu yzden
baz basit mekanik problemlerinin zmnde bile kullanmaktan kanmamz m
gerekir? Bir deneyci bize u u durumlarda onu uygulamann kendisi iin daha uygun
olduunu, baz durumlarda (mesela yksek hzla hareket eden cisimler zerine
yaplan almalarda) ise uygun olmadn sylese, ona ne diyebiliriz?
Bir teori seiminde kriterlerin [1] nemlilik sras, bir durumdan dierine gre
veya belli bir zamanda eldeki aralara gre deiebilir.
ki bilgisayar dnn; biri Newton mekaniine gre, dieri ise Einsteinn
Genel Relativite mekaniine gre programlanm olsun. Burada belki basitlik
kriteri nemini kaybedecek veya bsbtn baka bir anlam kazanacaktr.

10

Teoriler hakknda uygun kelimesini kullanmakla, farkl zaman ve durumlarda

kriterlerin ve onlarn nemlilik srasnn deiik olabileceini hesaba katm
oluyorum.
Eer: Saf matematik almaktan maksat nedir? sorusu anlaml bir soru
olsayd, buna u cevab verirdim: (Gelecekte) bilimsel aklamalarda kullanlan
modellerde kullanlabilecek yeni (yapsal) rnekler ortaya koymak (icat etmek).
Wittgensteinn, felsefi soruturma metodunu, cebirdekinden ok kimyada
uygulanan metoda benzetmesinde belli bir dncesi vard. [2]
Onun felsefi soruturma metodu esas olarak, ifadelerin birbiriyle karlatrlmas
ve ztlatrlmas ve bunlarn kullan iersindeki benzerlik ve farkllklarn ortaya
koymaktr.
Cebir yardmyla biz aritmetik ifadelere aklk ve basitlik kazandrrz. Halbuki
kimyada bir aratrma metodumuz vardr; cisimlerin benzerlik ve farkllklarn
bulmak iin onlar, eitli zellikleri (kristal yap, kimyasal tepkime vs.) asndan
birbirleriyle karlatrma teknikleri.
VII
u ifadeleri karlatralm:
Allah doru yolu gsterir,
Bilim doru yolu gsterir.
Ve imdi de unlar:
Allah dilediine doru yolu gsterir,
Bilim dilediine (?) doru yolu gsterir.
Temel inanlarn bilime veya bilimin temel inanlara kart olduunu
dnmek insan birleik bir zihin karklna sokar ki, byle bir karkln
sonular iki ekilde gzlemlenebilir:
1. Teorik terimleri temel inanlarn grameri iinde kullanmak.
2. Temel inan terimlerini teorik (hipotetik) bir gramer iinde kullanmak.
-------------1 Uyarllk, tutarllk, kapsam genilii, basitlik, dourganlk. Baknz: Kuhn (1977), s. 218.
2 Baknz: Lee (1978), s. 218.

u u bilimsel teori, bu hayat tarzn (inan sistemini) destekliyor demek: Bu

teori, bu inan sistemi zerine kurulabilir demekten baka bir mana ifade etmez.
Dier bir deyile: Bu hayat tarz (inan sistemi) iinde bu teoriyi kabul etmek
anlamsz deildir demektir.
Bilimsel (teorik) olarak u imkanszdr ki... demek: Teorimizin, u u durum
veya olaylarla karlatrmada uygun, tutarl bir yorumunu bulamyoruz demektir.
Psikolojide belli bir teoriye inanan birini dnn. Bu kimse dini
davranlar bu psikolojik teorinin terimleriyle aklamak istiyor olsun:
u u insanlar, bu psikolojik durumlarn, bu psikolojik sebeplerin veya belirli
baz psikolojik srelerin sonucu olarak u u inanlara sahip olmaktadrlar.
Bu teoriyi inan haline getiren bu kiiye soralm:
Bu teoriye neden inanmakta olduunuzu aklar msnz?
Benim bu teorik sisteme inanmamn sebebi, u u psikolojik durumlardan veya
srelerden gemi olmamdr demek ister misiniz?
11

Yoksa yle demeyi mi tercih edersiniz: Efendim, bu tek aklc ve bilimsel

yoldur, yle deil mi??
Ne var ki, bu teorik bir aklama olmayacaktr. te burada (teorik) aklamalarn
temeline inmi oluyorsunuz.
Lisannzn temellerinin sorguya ekilmesini ister misiniz? Lisannzn
temellerinin sorulara konu olmas demek, teorilerimizin olaylarla herhangi bir
karlatrmaya girmeksizin sorguya ekilmesi demek olacaktr.
Bunlar anlayamyoruz. [1]
u insanlarn hayat tarzn anlayamyorum demek: Onlarn hayat tarzn
benimkiyle veya bildiim bir hayat tarz ile karlatramyorum demektir. Bu ayn
zamanda: Onlarn lisanlarnn (ve hipotetik aklamalarnn) temellerini
bilmiyorum demektir.
u ifadeyi gz nne alalm:
Akl bize lmden sonra hayat olmadn sylyor.
Burada yle bir soru sormak abestir:
Neden akl size bunu sylyor? Fakat bu sorunun abes olmas bu ifadenin
mecazi bir ifade olmasndan DEL, bir temel inan ifadesi olmasndan.
Burada benim, bir yandan temel inan ifadelerinin teorik bir temele
oturtulamayacan sylerken, te yandan bunlara mantksal bir temel bulmaya
altm zannedebilirsiniz. Bu, iki bakmdan yanl bir dnce olacaktr. Birincisi,
mantks ifadeleri ancak dier mantks ifadelerine temel olabilir. kincisi ise, temel
inan. ifadeleri, bir hayat tarzn yanstan btn lisanlarda bir mantksal-yere sahiptir.
Allah, kainat (evreni) yaratt ifadesi teorik veya hipotetik bir ifade deildir.
Ayn ekilde: Kainat yalnzca birtakm evrim srelerinin sonucu olarak ortaya
kmtr demek de teorik veya hipotetik bir ifade (aklama) deildir.
Demek isterdim ki: Eer evrimi btn kapsam ile anlayabiliyorsan, yaratl
da anlarsn.
Fakat bu karlatrmada insan kolayca aldanabilir.
----------------1 Wittgenstein (1953), s. 223.

Tabiat, (veya evrim sreleri) kulara uma yetenei vermitir (salamtr).

Bu cmleyi nasl anlyorsunuz? Neden Tabiat (veya evrim sreleri) kulara
uma yetenei vermitir? sorusunu sorduumuzda ve sonunda hipotetik olmayan bir
aklama ile karlatmzda: Biz bunu anlamyoruz diyor muyuz?
Bu bir anlama meselesi mi yoksa bir inan meselesi mi?
Yaygn bir gramer hatas; temel inan sorusuna hipotetik bir cevap aramaya
kalkmak. Gene yaygn dier bir gramer hatas; hipotetik bir soruya (yani hipotetik
aklama gerektiren bir soruya) dini bir cevap aramaya kalkmak.
Neden iki hcre bir araya gelip birleik bir organizma meydana getirdi?
nk byle yaamann daha kolay olduunu buldular.
Eer bu soru hipotetik bir soru olarak soruluyorsa, yukardaki cevap bununla
ayn gramerde deil (yani hipotetik bir cevap deil).
u ifadeyi gz nne alalm: Evrim burada bu yolu seti...
Eer bu ifade, herhangi bir soruya bir cevap tekil etseydi (olsayd), soru ylece
ifadelendirilebilirdi: Evrim burada ne yapt? Hemen diyebilirsiniz ki: Bu, bir
aklamalar zincirinin yalnzca mecazi bir ifadesidir. Ancak, o zaman da bunu bir
aklamalar zincirine evirmeniz ve bu aklamalarn evrimli olmamasn
salayabilmeniz gerekecektir.
12

Rzgar ve hava deiimi, frtnalar ve yer sarsntlar, ktlk ve hastalklar, ve

bunlarla birlikte, mevsim deiiklikleri gibi, yeryznn ve gkyznn dzenli
olaylar hep tanrlara ve kt ruhlara atfedilmitir. Bizler bu tr animistik dnceden
kendimizi yava yava kurtarmaktayz. [1]
Teorik aklamalar dini aklamalarn yerini alacak demek, gzleri grmeyen bir
adam iin, iitme yetenei gelitike, iitme ile ilgili ifadeler grme ile ilgili
ifadelerin yerini alacak demeye benzer.
Eer biri: Biz bilimsel aklamalarmzda kendimizi animistik dnce
rnlerinden kurtardk demek isterse, ben de ona derim ki: Bilimsel (hipotetik)
aklamalarna balar balamaz, bunlarn temelindeki animistik dncelerinin
rnlerini de birlikte ortaya koymu olmaktasn.
Burada da gene demek istediim u: Temel inan ifadeleri, bir hayat tarzn
yanstan btn lisanlarda bir mantksal-yere sahiptir.
Yaratl-bilimcinin temel problemi, onun evrimci ile ayn gramatik hatalar
tuzann kar tarafna yakalanm olmasdr.
Bir yandan bir taraf (yani evrimci) baz ifadelerinde, aresizlik iinde evrim,
tabiat, sre gibi kelimeleri dini bir gramer iinde kullanrken, Yaratlbilimci de baz ifadelerinde, Tanr, yaratl gibi dini terimleri teorik bir gramer
iinde kullanmaya abalamaktadr.
Yaratl-bilimci: Ben una una NANMAKTAYIM, ve unlar unlar da benim
olaylarla karlatrlabilecek teorik aklamalarm diyecei yerde: Sen (evrimci)
u, u olaylar senin sisteminle elimektedir; o halde benim yolumu kabul etmen
gerek demek istemektedir.

---------------1 OConnor (1971), s. 9.

Evrimci de: Ben unlara NANIYORUM; bunlar da benim olaylarla

karlatrlabilecek teorik aklamalarm diyecei yerde, Sen unu unu kendi
sisteminde aklayamamaktasn, o halde benim yolumu kabul etmen gerek demek
istemektedir.
Farzedin ki birisi yle dedi: Dini ifadeler, kiinin varolu endielerinin (veya
anlamszlk duygusunun veya varlk gvensizliinin) rnleridir.
Bu ifadeye, hipoteze gre n-ekini ilve etmeden nce, bunun hipotetik bir
ifade anlamnda kullanlp kullanlmadn sorun, Eer hipotetik bir ifade olarak
sylenmise, olaylarla nasl karlatrlabileceini sorun.
Eer hipotetik deilse, buna, inanyorum ki n-ekini ilve edip
edemeyeceinize bakn. Ancak, eer bu ve benzeri cmlelerde dini kelimesinin,
ayn gramer iersindeki bir yn cmleyi darda brakarak, gramatik olarak
artmacal bir ekilde kullanldn grememekte iseniz, bu analizin bir faydas
olamayacaktr.
u matematiksel ifadeyi gz nne alalm: f (x) = x + 3ax + 3ax + a. imdi,
yle bir matematiki (!) dnn ki, bu ifadedeki x bamsz deikeni yerine a
deerini ylece koymak istiyor olsun:
f (x) = a + 3ax + 3 a + a.

13

Byle bir deer koymann sonularn dini kelimesinin yukardaki cmlede

kullanl tarz ile karlatrabilirsiniz.
Biri bana gelse ve hibir eye inanmadn sylese, derim ki: Ya neye inandn
bilmiyor (farknda deil), ya da inanmak kelimesinin nasl kullanldn bilmiyor.
VIII
Temel inanlar ve ibadetleri antropolojik, psikolojik, ekonomik vs. hipotezlerle
(veya teorilerle) aklamaya kalkmak, bir bakma, bizim neden u u forml
mantk aksiyomlarna veya u matematik kavramlara ve tekniklere (toplama,
karma, arpma gibi) sahip olduumuzu hipotezlerle aklamaya kalkmaya benzer
ki byle bir soru sonunda u cevapla noktalanr:
Biz byle yapyoruz.
u u nrolojik model, neden bizim dncelerimizde yle bir mantksal
yapya sahip olduumuzu aklamaktadr.
Burada unu sormak isterim: Sizin bu modeliniz hangi yapya sahiptir? nk
aklamada (yani nrolojik modelde) kullanlan yap, dncelerimizde
kullandmz sylenenle ayn mantksal yap olacaktr.
Temel inan ifadeleriyle hipotetik ifadeler arasndaki ayrm akla
kavuturmak zere, iinde bir hal ifadesinin hipotetik bir ifade ile kar karya
getirildii ahane bir rnek verebiliriz.
Farzedelim ki yle dedim: te urada bir aa var. imdi, hipotezci
gerekten de orada bir aa olup olmadn, etrafa bakmak suretiyle deil, benim
beynimin iine bakmak veya baz modeller ve teknikler (EEG vs.) kullanarak beyin
durumumu temsil etmek suretiyle anlamaya alyor. Ve sonunda bir aklama ile
ortaya karyor: Beyin durumunuzun gsterdiine gre, orada gerekten bir aa
var!

IX
Evrim Teorisine inanyorum demek ne anlama gelir?
Eer biri size gelse ve: Evrim Teorisine inanyorum demek anlam ifade
ediyorsa, Newton Mekaniine inanyorum demek de anlam ifade eder dese ona ne
cevap verirsiniz?
Hareket halindeki eitli cisimlere ait hesaplamalarda uygulamakta olsanz bile
Newton Mekaniine inanyorum demezsiniz, neden?
Relativite (izafiyet) teorisine kart olarak: Newton Mekaniine artk
inanmyorum da demezsiniz.
u halde: Evrim Teorisine inanyorum (veya inanmyorum) demek nasl
anlaml olabilir?
u karlkl konumay gz nne alalm:
Marksist Teoriye inanyorum.
Peki, Newton Mekaniine inanyor musunuz?
Efendim, Marksizm bir teori deil, kendisinden teoriler retilebilen tek
metottur.
Bir gramatik illzyon, iindeki temel inan ifadesinin, teorik (bilimsel) ifade
olarak gsterildii bir illzyondur.
Belli bir tr gramer kaydrmacasna rnek olarak, Hacivat-Karagzden u lisan

14

oyununu verebilirim. Oyun her iki tarafn kendi cmlesini dierinin peinden
tekrarlama kural ile balar. Fakat Hacivat, bu tekrarlamalar srasnda adm adm baz
kelimeleri deitirir ve sonunda btn cmleyi Karagzn tasdikinden geen bir
hakaret ifadesine dntrr. Bu hal, Karagz durumu farkedinceye kadar srer:
Mersin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Mersin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Mersin mersin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Meersiin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Meersiin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Meyersiin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Neyersiin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Ne yersin Karagz. Sprge sap Hacivat.
Ne yersin Karagz. Sprge sap Hacivat.
X
u ifadeyi gz nne alalm: Neden insanlar birbirini ldrr?
Sorulduu artlara bal olarak, bu soruya verilebilecek cevaplarn eitliliini
dnn.
Bu soruya verilebilecek hipotetik cevaplar eitli bilim dallarna gre deiebilir
ve aklamalar:
1. Biyolojik nedenlere,
2. evre etkilerine,
3. Psikolojik nedenlere,
4. Sosyal nedenlere, vs. bal olarak yaplabilir. Ayrca bu tip aklamalar sadece
nedensel yaplar iinde deil, teki aklama yaplar ierinde (probabilistik,
relativistik ve diyalektik aklama yaplar iinde) de ortaya konabilir. Eer
(hipotetik) bir aklama aryorsanz, cevabn da hipotetik olmas gereklidir. Bu
soruyu imdi de unlarla karlatrn:
nsanlar neden lr?,
nsanlar neden dnyaya gelir?
Bu son sorular kolaylkla temel inan sorular olarak alnabilir.
XI
Hzl bir ekilde akan byk bir nehir dnn. Farzedelim ki, bunun ak yolu
zerinde bir yerde bir baraj ina edilmi olsun. Ve buradaki bir hidro-elektrik g
istasyonu vastasyla suyun kinetik enerjisini elektrik enerjisine dntryor olalm.
Gene bu enerjiyi g hatlar vastasyla ehirdeki g merkezine, oradan da, eitli
maksatlarla (makinalar altrma, stma aydnlatma, vs.) kullanlmak zere ehir
iindeki fabrikalara, hastanelere, evlere, vs. datyor olalm. Bylece elektrik
enerjisini tekrar eitli enerji biimlerine eviriyor olalm.
imdi biz dmeye bastmzda birisi: In yanmas ve nehirin akmas ayn
eydir dese buna ne dersiniz? (Freud bunun gibi bir ey mi demek istedi?)
Farzedelim birisi: Hayr esas olan enerjidir, nehirin kendisi deil. Aslnda o,
enerjinin ak (hareket?) ortamlarndan sadece bir tanesidir. Enerji eitli grnmler
alabilir (elektrik, kimyasal, elektromanyetik, atomik, vs.). nemli olan enerji akn
bir yerde yakalamaktr. Bunun mutlaka nehir zerinde olmas gerekmez. Gne

15

nlarnn enerjisi suyu buhar halinde havaya ykseltir, ve sonra bu, yamur olarak
yere der ve nehir yatanda birikir, vs. dedi.
Dmeyi evirdiimizde bize k veren nedir? ehirdeki g merkezi mi, yoksa
nehir zerindeki baraj m, yoksa nehir mi, yoksa gne mi,...?
Burada, yle grnyor ki ayn soruya birbirinden farkl, ve hepsi de ayn ekilde
doru eitli cevaplar verebilmekteyiz.
Ancak, burada bir soru mu, yoksa sorular m var?
Bir pozitivist, teorik terimri temel inan grameri iinde kullanmaktan vazgetii
takdirde, aklamalarnda ona kar syleyebilecein hibir ey yoktur ve zaten de o,
lisanla ifade asndan, bir pozitivist olmaktan kmtr.
Teorik veya ampirik aklamalarn, olgularla karlatrlabilecek modeller
(emsal) veya modeller sistemi olarak ifade ettii srece ona kar sylenecek bir sz
yoktur.
Ama eer, balangta byle bir karlatrmay inkar ediyorsa, o zaman bu
demektir ki, aklamalarn, hipotetik (veya teorik) bir gramer iinde ortaya
koymak istememektedir.
Neden hipotetik gramer iinde ortaya konan teorik veya ampirik ifadelere kar
kamazsnz diyorum?
Bir benzeim modeline kar kamazsnz, ancak onun olaylarla karlatrlma
biimini kabul etmeyebilirsiniz.
Bu yerinde bir karlatrma deil veya: Bu model burada elverili deil
diyebilirsiniz.
Fakat burada, yerinde deil veya elverili deil ne demek olur? Bu modelin,
karlatrmalarda bu ekilde kullanlmas, bir hayat tarznn bir parasn
sergilemekte deil midir?
nsan yldrm olgusu ile ilgili mmkn teorik aklamalar engellemeksizin:
Yldrmlar Allah yaratyor diyebilir. Fakat eer ben bir temel inan ifadesini,
teorik aklamalar engelleyecek ekilde kullanyorsam, o zaman bunu teorik bir
gramer iinde kullanyorum demektir ve o zaman da bu, bir temel inan ifadesi
olmaktan km olmaktadr.
Ayn ekilde, teorik kavramlar da dini aklamalar engelleyecek ekilde
kullanlabilir. (inde, Doal Ayklama (Natural Selection) ve Evrim Sreleri
terimlerinin kullanld cmlelerden bazlarn dnn).
Bir materyalist (veya pozitivist), teorik terimleri dini gramer iinde
kullanmaktan kurtulmak iin ne yapmal? sorusunu elikili bir cevap
beklemektedir.
Allah aalar yaratt ifadesi ile,
Allah elektronlar yaratt ifadesi btnyle ayn gramer iinde olamaz.
nk, alternatif bir teorik sistemde, elektron kavramnn yerini baka bir
takm kavramlarn alabileceini, hatta bu sistemde bunun bir benzerinin bile
olmayabileceini dnebiliriz. O zaman da bu yeni teorik sistemi emsal olarak
kabul ettiimiz takdirde: Allah elektronlar yaratt ifadesi toptan bo veya anlamsz
bir ifade olacaktr.
Farzedelim ki ben, belli bir fiziksel olay zerine teorik aklamalarda bulundum.
Sonra bir aklama ve aklama-sorusu zinciri sonunda yle bir noktaya ulatm ki
orada artk: Bunu aklayamyoruz veya Bunun aklamasn bilmiyoruz dedim.
Bunu teorik aklamalarmn bir temeli olarak dnebilirsiniz. Farzedelim bunun
yerine ben: Bunun aklamasn bilmiyoruz, ama bilim bize retecek (veya ilerde

16

bunun aklamasn bulacaz) dedim. Bu son ifade(ler), daha nceki ifadelerimden

farkl bir gramere sahiptir. nk nceki ifadelerime, yle inanyorum ki ... nekini ilve etmek anlamszdr (yle inanyorum ki, bunun aklamasn
bilmiyoruz!) Halbuki son ifadelerim iin yle deil.
XII
urada grmekte olduum masa, fizikilerin bize anlatt gibi deildir (yani o
atomlardan, molekllerden ibarettir, vs.)
Bu masa hakknda, dorudan (herhangi bir ara veya model kullanmadan)
edinilmi bir tecrbemiz (bilgimiz) var; te yandan madde hakknda, u masay da
kapsayan genel bir teorik bir bilgimiz var.
imdi soruyorsunuz: Ben ayn varln, neden birbirinden farkl iki ayr resmine
sahibim? Benim dorudan edindiim tecrbeye (veya bilgiye) gre masada bir
hareketlilik yok, halbuki onun atomlar ve moleklleri devaml bir hareket halinde!
Derim ki bizim burada birbirinden farkl iki tablomuz yok. Ve bu dorudan ve
dolayl bilgimiz birbiriyle eliiyor olamaz. (Bunlar ayr gramatik dzenlere aittirler).
Dilerseniz unu deyin: Bunun atomlar saniyede u kadar kere varlktan yoklua
dnyor. Hatta unu da diyebilirsiniz: Bunun atomlar devaml u uzaklktaki bir
yere gidip gelmekte.
Ancak unu da demeliyim ki, masa hakkndaki dorudan kazanlm bilgim,
dolayl olarak elde ettiim bilgiden btnyle bamsz deildir. (Bunun tersini de
syleyebilirim).
Bu masann byk bir ksm bo, nk bunun atom ekirdekleri ve
elektronlar, sktrldklar takdirde, aslnda belki gzle grlmeyecek kadar kk
bir yer igal eder.
Bu ifade, bir hipotetik sistemin ifadesidir. nsan kolayca, bunun bir olay ifade
ettiini sanr ve bunu hal ifadeleriyle kartrlabilir. ununla karlatrnz:
Bu odada bir masa var.
Diyebiliriz ki, nceki ifade, (bir hipotetik sistemin terimleri ile) kark bir
terimler szlne sahiptir, halbuki son ifade yle deil.
Birok durumlarda, bir hal ifadesi ile bir hipotetik sistemin bir hipotezinin
yorumunu birbirinden ayrmak imkansz (hatta anlamsz) olabilir.
XIII
Gdelin aritmetik ifadelerini ve bunlarn baz meta-matematik ifadeleri temsil
etmede nasl kullanldn dnelim.
Yalnzca B. Russell ve A.N. Whiteheadin Principia Mathematicas zerine
eitim grm biri bu ifadeleri, sadece baz matematik bantlarn ifadesi olarak
grecektir.
Gdel sisteminde yaplmak istenen, aritmetiin terimlerini ve gramerini, metamatematik ifadeleri temsil etmede kullanmak. Bylece, bir aritmetik ifade ile ayn
zamanda hem saylar hakknda bir aritmetik banty ifade etmi olmakta, hem de
bir meta-matematik cmleyi (yani aritmetik cmleler hakkndaki bir cmleyi)
temsil etmi olmaktasnz. imdi deniyor ki bu aritmetik cmlelerin yorumu, bizi
meta-matematik cmlelere gtrmektedir.
Ben derim ki: Bu aritmetik ifadeler Gdelin meta-matematik sisteminin birer

17

yorumu olarak KULLANILMAKTADIR; onlarn herhangi bir yorumu onun metamatematik sisteminin bir paras olmakta deildir. Ve bu ekilde kullanlmakla da
onlar artk, Principia Mathematicann bir paras olmaktan kmtr. Sanrm
Wittgenstein, Remarks on the Foundations of Mathematics isimli kitabnda bunu
demek istemektedir.
Ryalarn psikoanalitik yorumunu dnelim. Bu kabaca, safhada
yaplmaktadr:
1 Ryann gndelik lisanda tasviri,
2 Bu tasvirin psikanalizin sembolik diline evrilmesi,
3 Bu tadil edilmi tasvirin ryann yorumu olarak gndelik lisan zerine
yanstlmas.
Derim ki: Burada yaplan bu yorum ryann yorumu deil, fakat sizin bu
hipotetik sisteminizin, ryann gndelik lisan iindeki tasviri zerine yanstlm bir
yorumudur.
Buradaki fark greceksiniz; Gdelin yorumlar, geniletilmi bir aritmetik
gramer iinde yaplmaktadr. Halbuki ikinci rnekte birbirinden farkl iki gramer sz
konusudur.
Bilimsel bir deyile...
Bu ifade ile karlatnz zaman, gnlk hayatta bir olayn veya tarihi bir olayn
bir tasvirinin bir modelle (hipotezle) karlatrlmasn beklersiniz. Bu da, gndelik
lisandan, bir bilim diline (hipotetik lisana) geii gerektirir. Sonra da gndelik lisanda
ifade edilmi olan bu tasvir, sz konusu teorik veya hipotetik sistemin bir hipotezinin
yorumu olacaktr. Bunun aksi deil.
Belirli bir ekonomik veya sosyal teori, gnmz olaylarnn, veya tarihin yorumu
DEL, fakat gnmzn olaylarn veya tarihi olaylar ifadede, baz teorik
sistemlerin terimleri ile ortaya konmu olan cmleler, bu teorilerin (hipotezlerinin)
birer yorumudur.
Bylece: Falan filan bilimsel teori, tarihin (veya tabiatn, veya toplumsal
hayatn) yorumudur demek gramatik bir samaln ifadesidir.
Psikolojiyi (gramatik adan) dier teorik sistemlerden ayr klan husus,
psikolojik teorilerin yorumlarnn, yalnzca hal ifadeleriyle deil, ayn zamanda,
grameri bunlardan farkl olan ve P-ifadeleri diye adlandrdm ifadelerle de
kartrlmakta olmasdr. (P-ifadeleri iin Blm 5e baknz).
4. BMSEL SORULAR SSTEM
Bu blmde nce sembolik terimlerle formel bir sorular sistemi tanmlyoruz.
Daha sonra da bunu rneklerle aklyoruz.
S = Soru
p = Cmle (nerme)
q = Cmle (nerme)
C = Cevap
Mantksal iaretler: /\; ve, V; veya, ~; deil, - >; gerektirir, =;
edeerdir.

18

Tarifler:
p = p1 /\ p2 /\ ... /\ pn
q* = q1 V q2 V ... V qm
qk = qk V ~qk
S = p /\ q*
Ci = p /\ qi
nermeler mantnn aksiyomlar ve yukardaki tariflerden, aadaki ifadeler
mantksal olarak ispat edilebilir:
C -> S
C -> p
C -> q*
Sorular Sisteminin Bir Yorumu
Bir soru, bir cmleler (nermeler) erevesi ve cevap alannn birleimidir.
p = sorunun erevesi.
q* = sorunun cevap alan.
Bir soru, bir cmleler ayrm ve birleimidir.
Bir soruya verilen (dorudan) bir cevap, sorunun kendisini kabul etmek
demektir.
Bir soruya verilen (dorudan) cevap, sorunun erevesini gerekli klar.
Bir soruya verilen (dorudan) cevap, sorunun cevap alann gerekli klar.
Bir sorunun erevesi, kurulduu cmlelere bal olarak yanl ve /veya hatal
olabilir.
Eer bir sorunun erevesi yanlsa, ona verilebilecek btn (dorudan) cevaplar
yanl olacaktr.
Eer bir sorunun erevesi hatal ise, ona verilebilecek btn (dorudan)
cevaplar hatal olacaktr.
Eer bir sorunun cevap alan bir mantksal-yere sahip deilse, o sorunun
erevesi yanltr.
Eer bir sorunun erevesi yoksa (yani erevesi bo cmleler kmesi ise), o bir
soru deildir.
u sorular gz nne alalm:
Altna benzer bir maden parasnn gerekten altn olup olmadn tayin etmek
iin sadece bir mihenk tana sahip olmak yeterli midir?
Mihenk tann nasl kullanldn bilmek de gerekli deil midir?
Bu sorular ben, bir kriterler sisteminin uygulamas iin basit bir rnek olarak
kullanabilirim. Ayn ekilde, bir soruyu (veya soru biimine sahip bir ifadeyi),
sorunun cevap alann snrlamak suretiyle, bir hkm (veya nerme) olarak da
kullanabilirim.
Bir nermeyi (veya daha genel bir terimle, bir cmleyi) daha iyi anlamak iin,

19

onun cevap olabilecei bir soru bulmaya aln. Bunu Wittgenstein ve Carnapn, bir
cmlenin ne anlama geldiini (veya anlaml olup olmadn) akla kavuturmak
iin o cmleyi aksi ile karlatrma tekniine ilve bir teknik olarak kabul
edebilirsiniz.
Farzedelim ki: Bu odann iindeki u masann zerindeki kutu ne renktir?
eklindeki baz basit sorular anlayan ve buna gre davranabilen yar zeki bir
robotumuz var. Gene farzedelim ki bu robot, Russeln tasvirlerine benzer
mantksal rneklere uygun bir ekilde alyor olsun.
Bu robota yukardaki soruyu sorduumuzda, bir oda iinde olduunu tesbit
ettikten sonra (veya sorudaki odann tasvirinden sonra), bu soruyu aadaki
tasvirlere ayracaktr:
3. Bu odada bir masa vardr.
4. Masann zerinde bir kutu vardr.
5. Masann zerindeki kutunun bir rengi vardr.
6. Kutunun rengi x dir. (Burada x bir renk deikenidir).
Bu deikene herhangi bir deer koymadan nce robot, 1-4 tasvirlerinin
geerliliini ortaya koymaya (veya salamasn yapmaya) alacaktr.
Dier bir deyile, soruya bir cevap vermeden nce onun erevesinin geerli
olup olmadn tesbit etmeye (salamaya) alacaktr. Eer bu tasvirlerden herhangi
birinin geerliliini tesbit edemiyor (veya salayamyor) ise, o zaman dorudan
doruya veya dolayl olarak soruyu reddedecektir. (Burada tasvirlerin salanmasna
tekabl eden rutinler ok daha karmak olabilir, ve bu ii yrtmek iin de kategorik
olarak birbirinden farkl rutinler gerekebilir).
Burada robota sorulan bu soru, bir tasvir sorusu olarak kabul edilebilir. (Ayn
sorunun biimsel (formal) bir soru kabul edilebilecei bir durum da dnebiliriz).
Bu basitletirilmi rnek, daha karmak gramer yapsna sahip sorularn analizinde
kullanlacak bir karlatrma rnei olarak alnabilir.
5. FADELERN SINIFLANDIRILMASI
Bu blmde ifadelerin kullanm alanlarna (lisan iindeki fonksiyonlarna) gre
kategorilere ayrabileceimiz bir snflandrma veriyoruz. fadelerin lisan iindeki
yapsn vurgulamak iin snflandrmay aadaki sra iinde inceleyeceiz.
9
8
7
6
5
4
3
2
1

(H) Hayali ifadeler.

(MEB) Mecaz ve Benzeim ifadeleri (tebihler).
(TA) Tarih ifadeleri.
(THA) Teorik, Hipotetik ve Ampirik ifadeler.
(HAL) Hal ifadeleri.
(P) P-ifadeleri.
(GM) Gramatik ifadeler.
(MMB) Mantk, Matematik ve Biim ifadeleri.
(T) Temel inan ifadeleri.

Aadaki ekiller ifade kategorilerinin lisan iindeki yerlerini ematik olarak

gsteriyor:

20

ekil 1

ekil 2

HAYAL FADELER
Hayali ifadeler masal, hikaye ve roman ifadeleridir.
Bir masal veya roman iin: Bu da gerekten olur mu? demezsiniz.
nsan bir an iin masallarn herhangi bir olayla snrl olamayacan sanabilir.
Fakat baz yaz veya szler iin: Bu masal (hikaye, roman) deil diyebiliyoruz.
Hayali ifadeler bir olay ifade etmezler. Bunlarda (masal, hikaye ve romanda)
doruluk veya yanllk sz konusu deildir.
Hayali ifadeler iin, nanyorum ki... n-eki bir anlam ifade etmez.
Alaaddin ve Sihirli Lambas masalnda: Byc neden lambay ele geirmek
istedi? sorusu, hayali (masals) bir cevap (aklama) gerektirir.
u soruyu dnelim:
Alaaddinin, lambay bycden geri aldn ispat edebilir misiniz?
imdi de u ifadeyi dnelim:
Byc Alaaddinle M.. 767 ylnda karlat. O tarihte Alaaddin dokuz
yandayd.
Hayali ifadeler iin:
Hikayeye (masala, romana) gre... demek anlamldr.
MECAZ VE BENZEM FADELER
Bir benzeim ifadesi iin neden? sorusu anlamszdr. Ayrca:
... inanyor musunuz?,
... ispat edebilir misiniz?,
Emin misiniz?,
Tarife (tanma) gre... ekleri anlamszdr.
Mecaz ve benzeim cmleleri, temsil etmekte olduklar normal (literal) ifade
biimlerine, yani hipotetik ifade biimlerine veya tasvirlere evrilebilir.
Normal ifade biimine evrilemeyen mecaz ve benzeim cmleleri bir anlam
ifade etmez. (Dier bir deyile, bunlar bize birey tasvir etmeyecek veya

21

aklamayacaktr).
te size bir mecaz (ve iki benzeim) ifadesi:
Baz mecazi ifadeler, normal kullanl biimine evrildikleri zaman kaybolup
giderler. Gne knca su ve amura dnen kardan adam gibi. Veya, ayrdetmesini
bilen biri kncaya kadar geerli olan kalp para gibi...
Trkede, u masann bir aya, tekilerden ksa eklindeki ifadeleri mecazi
ifade saymak gereksizdir. nk bunlar kullandmz lisan iersinde mecazi ifade
ilevine sahip deildir. (Bunlar normal ifade biimine evirmeye kalkmak
anlamszdr, nk zaten bunlarn normal ifade biimi budur).

TARH FADELER
Tarih cmleleri, gemi olaylar ifadede kullandmz cmlelerdir.
Tarih cmlelerinin genel ifade biimi: yle yle olmutur, ...
Tarih ifadeleri iin: Bunun delili (kant) nedir? sorusu anlamldr.
Birok durumlarda tarih ifadeleri iin, Falan filana gre ... (buradaki falan
filan, bir tarihinin veya olay anlatann ismi olmak zere) n-ekini kullanmak
anlamldr.
Bir tarih ifadesini (veya aksini) desteklemek iin delillerden (kantlardan)
bahsetmek birok durumlarda anlamldr.
Baz durumlarda bir ifadenin, tarih ifadesi mi yoksa temel inan ifadesi mi
olduunu sylemek imkansz grnebilir. Fakat temel inan ifadelerin aksine, tarih
ifadeleri iin:
Mmkndr ki ...,
Muhtemeldir ki... n-ekleri birok durumlarda anlamldr.
Fakat: Biz inanyoruz ki... n-eki anlamszdr.
TEORK, HPOTETK, AMPRK (THA) FADELER
Teorik, hipotetik, ampirik (THA) cmleler, aklamalardr. (Ampirik ifadeler,
tecrbelerden genelletirilmi, birbirinden bamsz ifadelerdir.)
THA aklamalar, bir hayat tarzn sergileyen bir lisann temelleri deildir.
THA ifadeler iin:
1 Neden? diye (veya daha genel terimlerle, aklama-sorusu) sormak
anlamldr.
2 Teoriye gre... ve Hipoteze gre..., n-ekleri anlamldr.
3 nanyorum ki... (veya ...inanmyorum) ekleri anlamszdr.
Denilebilir ki, THA cmleleri ile biz (en genel ifade ile) unu demek
istemekteyiz: Olaylar unun unun GB olmaktadr (veya olur).
Bir THA ifadesinin doruluundan veya yanllndan bahsetmek anlamszdr.
Buna karlk; THA ifade u u olaylarla karlatrmada uygundur veya uygun
deildir denebilir.
Bir bilim teorisi, olaylarla karlatrlabilen bir modeller sistemidir.
Bir bilim teorisinin salanabilirlii (verifiability), onun olaylarla
karlatrlabilirliidir.

22

Popperin yanllama (falsification) prensibi hakknda unu syleyebiliriz: Eer

bir teorinin doruluundan bahsetmek anlamszsa, yanllndan bahsetmek de
anlamszdr. (Popper bunu gremedii iin eletirilerle karlanmtr).
Poppern bir teoriyi yanllamas, aslnda bir teorinin yanllanmas deil, onun
belli bir takm olaylar zerindeki bir yorumunun yanllanmasdr.
Denilebilir ki: Bir teorinin, belirli bir takm olaylar zerinde tutarl ve uygun
(teori ile tutarl, ve olaylarla karlatrmada uygun) bir yorumunu yapmak imkansz
hale gelince, teorinin kendisi sorulara konu olur. (Ancak bu gramatik bir ifade
deildir).
Bilim teorilerinin grameri, bu model sistemlerinin, gereklikle (olaylarla)
karlatrlabilir olmas gereklilii ile snrlanmaktadr.
Bir tabiat kanununun ortaya karlmas demek, gereklikle (olaylarla)
karlatrlabilecek bir model (veya modeller sistemi) ortaya koymaktan baka
birey deildir. Daha ak bir ifade ile, bir tabiat kanununu ortaya karmaktan
bahsetmek anlamszdr. Bu gramatik genellemeden maksadm: Eer Newtonun
mekanii bir tabiat (fizik) kanunlar topluluu ise, bununla elien Einsteinn genel
relativite teorisine ne demek gerekir? veya: Bizim ayn olaylar hakknda neden
birbiri ile elien iki ayr teorimiz var? eklinde anlamsz sorular sorma
durumundan kurtulmak iin bir kavramsal deiiklik nermek.
Hipotetik veya ampirik ifadelere bir rnek de ataszleridir. Ataszleri, genellikle
mecaz veya benzeim ifadeleri eklinde kullanlmakla birlikte, kolaylkla hipotetik
veya ampirik ifade biimine evrilebilirler.
Teorik, hipotetik, ampirik aklamalarn
kullanlabilecek bir soruturma rutini:

temelini

ortaya

koymada

H(N) = Ninci basamakta bir hipotetik aklama.

AS(J) = Jinci basamakta bir aklama-sorusu.
TE(x) = Temel inan ifadesi.
Aklamalar zinciri:
H(N) * AS(1) = H (N-1)
H(N-1) * AS(2) = H (N-2)

H(1) * AS(N) = H (0)

H(0) * AS(N+1) = H(0)
====================
H (0) = TE(x)
Burada H(N-1), H(N) ifadesinin aklamas ve ayn zamanda da AS(1)
sorusunun da cevab olmaktadr.
Aklamalar evrimi:
Aadaki yap, aklamalardaki evrimleri tesbit etmekte kullanlabilir:
H(N) * AS(1) = H(N-1)

23

H(N-1) * AS(2) = H(N-2)

H(NG) * AS(G+1) = H(N-G-1)

evrim

H(N-D) * AS(D+1) = H(N-G)

========================
evrimin genel forml:
(H (N) * AS) ** M = H(N).
Dallanm aklamalar:
I(N) = N inci basamakta hipotetik aklama.
H(N) * AS(1) = H(N-1)
H(N-1) * AS(2) = H(N-2)

H(N-K) * AS(K) = H(N-K-1)

H (N-K) * AS(K) = I(N-K-1)

Aklamalar zerine notlar:

Bir ifadenin dayand temele inmek iin, buna dorudan cevap verildii srece
ard arda aklama sorular sormaya devam et.
Artk daha fazla aklama sorusu sormak anlamsz hale gelince, veya aklamalar
zincirinde daha nce verilmi bir cevapla karlatnda soruturmay durdur.
Aklamalar zincirinde bir gramer kaymas olup olmadna (yani, mesela
hipotetik bir soruya hipotetik-olmayan bir cevap verilip verilmediine) dikkat et.
Aklamalarn bir evrim iinde olup olmadna bak. (Byle bir evrime
uydurma aklamalar halkas diyebilirsin).
Bir aklamalar zinciri kollara ayrlmakta (dallanmakta) ise, dallanma yerinde
gramer kaydrmacas olup olmadna dikkat et.
HAL FADELER
Hal ifadeleri, durum veya olaylarn tasviridir. Aklama deildirler.
Hal ifadeleriyle sylemek istediimiz ey (en genel anlamda): Durum u

24

udur...
Hal ifadelerine doru veya yanltr denebilir. (Dier bir deyile, hal
ifadelerinin doruluundan ve yanllndan bahsetmek anlamldr).
Eer bir hal ifadesi, bir hipotetik sistemin terimleri ile ortaya konmusa, o zaman
bu ifade, o hipotetik sistemin, bununla sz konusu edilen olaylar zerine bir
yorumudur.
P-FADELER
P-fadelerine baz rnekler:
Kolumda bir ar hissediyorum.
u u problem zerinde dnyorum.
Aadaki trden sorular P-fadeleri iin anlamszdr:
Emin misiniz?,
Nasl ispat edebilirsin?.
te yandan:
Byle hissediyorum, demek anlamldr.
Fakat yle ifadeler anlamszdr:
Belki (muhtemelen) kolumda bir ar var,
yle inanyorum ki kolumda bir ar var.
P-fadeleri hakknda yaplan en kolay hatalardan biri de onlarn hipotetik
ifadelerle kartrlmasdr.
u P-fadesini gz nne alalm: Bu problemi dnmekteyim. imdi yle bir
durum tasarlayn ki, bunun yerine bir hipotetik ifadenin yle bir yorumu
kullanlmak isteniyor olsun:
1 Onun beyninde (benim beynimde), p fizyolojik sreci vuku bulmaktadr.
Bir modelin bir paras olarak, bununla biz (genel anlamda) unu demek
istemekteyiz: Durum unun unun GBDR.
imdi farzedelim ki bu yukardaki P-fadesi iin alternatif baka bir modelin bir
yorumu teklif edilmi olsun. Mesela:
2 Onun beyninde (benim beynimde), q fizyolojik sreci vuku bulmaktadr.
Burada u soruyu sormak anlaml olacaktr: Bu p modeli 1 ile ifade ettiim
olaylar sergilemekte (aklamada) uygun bir model midir?
Halbuki u soruyu gz nne aln:
Ben bu problemi dnyor muyum?
Grld gibi teorik bir ifadenin bir yorumu iin anlaml olan bir soru, bunun
edeeri kabul edilen P-ifadesi iin anlaml olmamaktadr. Buradan da u sonuca
varlabilir: Herhangi bir teorik ifade veya bunun bir yorumu, bir P-ifadesine edeer
olamaz (onun yerini alamaz).
yle bir vaka dnn:
Bir adam kendisinin doruyu syleyip sylemediine kanaat getirmek iin bir
elektronik yalan makinasna bavuruyor!
Ancak bu rnek pek de elenceli olmayabilir. nk, yle bir durum daha

25

dnebilirim ki onda ben pekala, u u hkmlerden u u sonularn gerekten

mantksal olarak karlabileceini tesbit etmek zere bir Doruluk Makinasna
bavurabilirim. Ama bu durum nceki vakadan btnyle farkl olacaktr. Nasl?
u ifadeleri karlatralm:
1 Bu gn ok mutluyum.
2 Beynimin p-blgesindeki e-hcreleri, xin 9.5 kp iddetinde bir Le
fonksiyonunun etkisi altnda bulunmaktadr.
imdi yle bir durum tasarlayn ki, onda 1 ifadesi yerine 2 yi kullanrdnz.
devre kontrol sistemine sahip ve st dzey bir dil altnda alan bir bilgisayar
dnn.
Dorulama (verification) problemi asndan, P-ifadeleri ile tecrbi ifadeler
arasndaki kategorik farkllk, bilgisayarn devre hatas uyar mesajlar ile, bir input
(gir) ifadesindeki sentaks hatasn bildiren mesaj arasndaki kategori fark ile
karlatrlabilir.
Burada birinci tr mesaj bilgisayarn donanm hakknda, ikincisi ise bilgisayara
verilen input ifadesi, yani yazlm girdisi hakknda.
Birok durumlarda, urada bir aa gryorum eklindeki bir ifade: urada
bir aa var eklindeki bir tecrbi ifadeye evrilebilir. Bylece biz grnte bir Pifadesini, tecrbi bir ifade yerine kullanabiliriz.
GRAMATK (GM) FADELER
Gramatik ifadeler lisann kavram yaps ile ilgili cmlelerdir. Bunlara, lisann
kavram dzeni ile ilgili cmleler de diyebiliriz. (Gramatik ifadeleri lisandaki
cmlelerin sentaks ile ilgili ifadelerle kartrmamak gerekiyor.)
Bu kitaptaki cmlelerin byk bir ksm gramatik, veya gramatik ifadelere
evrilebilen ifadelerdir.
Bir GM ifadenin ispatn istemek anlamszdr.
nanyorum ki... n-eki de GM ifadeler iin anlamszdr.
MANTIK, MATEMATK, BM (MMB) FADELER
Mantk ve matematik ifadeleri lisann yapsn (iskeletini) meydana getirirler.
Biim ifadeleri, cmle iinde baz isimler arasndaki ye-snf ve snf-st snf
bantlarn gsteren ifadelerdir. (Kpek bir hayvandr gibi...). Dama ve satran
benzeri oyun kurallarnn ifadeleri de biim ifadeleridir.
Bir mantksal veya matematiksel cmlenin ispatndan (kantlanmasndan)
bahsetmek anlamldr.
MMB cmleleri, hal ifadelerinden (olay tasvirlerinden) ve hipotetik ifadelerden
Tarife (tanma) gre... n-eki uygulamas ile ayrmlanabilir.
MMB cmleleri, gereklikle karlatrma amacn tamazlar. MMB
cmlelerinin salanabilirlii, olaylarla karlatrmak yoluyla ortaya konmaz. Biz,
25x25 = 625 matematiksel ifadesinin ve Kpek bir hayvandr eklindeki bir
biimsel ifadenin doruluunu salamak iin bunlar olaylarla karlatrmaya

26

kalkmayz.
nanyorum ki... n-eki, MMB ifadeleri iin anlamszdr.

TEMEL NAN FADELER

Temel inan ifadeleri lisann (ve dolaysyla) THA aklamalarn temelini tekil
eder.
Temel inan ifadeleri iin salanabilirlik veya olaylarla karlatrlabilirlik esas
deildir. (Olaylarla karlatrmada benzeim modelleri olan THA ifadeleri ile
kyaslaynz).
Bir modelin kullanln, bir iaretin (mesela --> ) kullanl (anlam) ile
kyaslaynz.
Temel inan ifadeleri yol gsterici olarak kabul edilen ifadelerdir.
Temel inan ifadelerine hipotetik aklamalar getirmeye kalkmak (veya hipotetik
aklama sorusunu sormak) anlamszdr.
Teorik yap rneklerini (nedensel, diyalektik, probabilistik, izafi), temel inan
ifadelerinde kullanmak gramatik bir aknln belirtisidir.
Teorik bir anlamda: Allah evreni neden yaratt? sorusu bir anlam ifade etmez.
Ayn ekilde: Byk bir ihtimalle evreni Allah yaratt cmlesi de anlamszdr.
(Ayn ekilde: Byk bir ihtimalle evren kendi kendine var oldu demek de
anlamszdr).
Bir temel inan ifadesi iin:
nanyorum ki... n-eki (...inanyor musun? sorusu) anlamldr.
Bir temel inan ifadesi biimi:
Bu tek... yoldur.
Dier bir temel inan ifadesi biimi:
Henz bilmiyoruz, ama Bilim bize retecek.
u ifadeyi dn: nanyorum, ama phedeyim! Bu rnekle sylemek
istediim ey, inanmak ve phe etmek fiillerinin ayn gramer erevesinde ve
birbirleri ile kart olduunu gstermek.
Eer bireyden phede isen, mutlaka baka bir eye inanmaktasn demektir.
Dier bir deyile, bir eye inanmadan baka bir eyden phe etmek imkanszdr.
Temel inan ifadelerinin kabul veya inkar dier ifadelerinki (mesela teorik
ifadeler) gibi deildir. nk bunlar hakknda verilecek bir karar btn bir hayat
tarznda ve kavramlar dzeninde esasl bir deiiklii gerektirebilir.
W. M. Wattin u sorusunu ve cevabn gz nne alalm:
Kurn Allah kelam mdr?
Mslmanlara gre evet, Hristiyanlara gre deil.
Burada, bir temel inan sorusuna gramatik bir cevap verilmi olmaktadr. Bu,
ayn zamanda bir sorunun dolayl yoldan reddedilmesine bir rnek olarak alnabilir.
6. GRAMATK SORUTURMALAR - 2

27

Wittgenstein, Remarks on Frazers Golden Bough[1] isimli kitabnda iki ey

yapar grnmektedir:
1 Frazerin [2] sosyolojik ve psikolojik hipotezlerini (?), bu insanlar bu (dini)
davranlarn u u nedenlerle veya teorik bilgisizlikleri yznden yapmakta deildir
diyerek yanllamaya almak.
2 Temel inan ifadelerinin, bunlara inananlar tarafndan hipotezler (hipotetik
aklamalar) olarak kullanlmadn (ve bylece bunlarn farkl bir gramerde
kullanldn) gstermeye almak.
W.W. Bartley[3], Wittgenstein isimli kitabnda onu u ekilde eletirmektedir:
a) Onun Frazer hakkndaki hkmleri tatmin edici olmaktan uzaktr,
b) Kendisi bir kart teori ortaya koymamaktadr.
Kar hkmlerle Frazeri yanllamaya alyor grnmekle beraber,
Wittgenstein aslnda bu konuda teorik veya hipotetik aklamalar ortaya koymak
peinde deildir. Bu insanlarn neler yapmakta olduklarn ve lisan nasl
kullandklarn veya kendilerini nasl ifade etmekte olduklarn (bir teori ile)
aklamaya deil, tasvir etmeye almaktadr.
Ancak bu dini davran ve ifadeleri, hipotezcinin (?) kendi dini davran ve
ifadeleri ile karlatrma yapamadka (veya karlatrmaya gitmek istemedike)
bunlarn (yani dini davran ve ifadelerin) dier ifade biimleri iinde ortaya
konamayacan gstermekte aresiz kalmaya mahkum olacaksn demektir.
Frazere (veya lisan bu ekilde kullanan herhangi bir kimseye) sormalyz:
Kendi hipotetik sisteminizde, sizin baz temel inan ve davranlara neden byle
baktnz ltfen aklar msnz?
Eer: Bu tek tabii ve bilimsel yol, deil mi yani? diyecek olursa, o zaman da
bu (teorik) bir aklama olmayacaktr.
Eer belli bir inan sistemine inanan birine neden byle inandn soracak olsan,
o da sana: Bu tek doru yol, deil mi? diyemeyecek midir? te burada kendini, her
ne kadar farkl terimler kullanyor olsan da, ayr gramer iinde bulmaktasn.
---------------1 Luckhardt (1979), s. 61-81.
2 Frazer (1978).
3 Bartley (1974).

II
Bylece madde, daha nce olmayan yeni bir takm zellikler gstermeye
balad kimyasal bileim zellikleri. [1]
Eer bunu mecazi bir ifade kabul eder de Madde neden bu zellikleri
gstermeye balad diye soracak olursanz, ite cevap:
1 Evren eitli srelerden (proseslerden) ibarettir,
2 Bir srete (proseste) elikiler vardr.
3 Bu elikiler iinde i gler vardr.
Mekanistik materyalistlerin aksine olarak, diyalektikiler bunlar sylerler.
Evrenin (kainatn) mekanistik modeli: Dili arklardan ve helezonlu (spiral)
yaylardan meydana gelmi son derece karmak bir mekanik dzen.
Diyalektikilerin modeli: gce sahip bir sreler (prosesler) topluluu. Ve
bu sreleri meydana getiren elemanlar birbirleriyle srekli ve kesikli etkileim
iersinde bulunmakta. G orada, srecin kendi iinde bulunmaktadr.
28

imdi ben: Evreni (kainat) meydana getiren bu srelerin iine bu i gleri

kim koydu? diye bir soru sorsam, bu hipotetik bir soru olmayacaktr. Eer
diyalektiki de buna: Kimse koymad, onlar zaten daha nce oradaydlar diye
cevap verse bu da hipotetik (bilimsel) bir cevap olmayacaktr.
Neden zenginler ve fakirler vardr?... Buna idealistlerin verecekleri en kestirme
cevap sadece Tanr bunlar byle yapt demektir. [2]
Marksistlerin gramer kural: Materyalist olmayan herkes (eer dnme zrl
deilse) idealisttir.
Neden zenginler ve fakirler vardr?
nce bu soruya dini bir cevap m, yoksa hipotetik bir cevap m istenmekte
olduunu sorarm. Bunlar Tanr byle yapmtr demek teorik bir aklama mdr?
Bu bir karlatrma modeli mi, yoksa belki bunu syleyen kiinin kendisini,
maddi bakmdan varlkl olanlara kskanlk ve nefret beslemekten kurtulmak iin
syleyebilecei bir sz m?
Ben baz durumlarda: Bunlar Allah byle yapmtr, diyebilirim ve bundan
sonra da neden baz insanlarn fakir, bazlarnn zengin olduu konusunda birtakm
hipotetik aklamalar gelitirebilirim. (Ayn ekilde baka biri: Bunlar Tarihsel
Sreler bu hale getirmitir, diyebilir ve ondan sonra da eitli hipotetik aklamalar
gelitirebilir).
Bu soru bir yandan: Neden u toplumda baz insanlar u mevkilere sahiptir?
eklinde bir soru ile, te yandan da: Neden baz insanlar tekilerden daha zekidir?
eklinde bir soru ile karlatrlabilir.
--------------------1 Cornforth (1976), s. 50.
2 A.g.e., s. 19.

Mesela, materyalistlerin yldrm kavram, bizim bunlara kar, yaplara

paratoner koymak gibi tedbirler almamza yardm eder. Fakat eer bizim yldrmlar
hakkndaki aklamalarmz idealist biimde ise, o zaman btn yapacamz oturup
beklemek ve dua etmek. [1]
nsan hem tedbir alp hem de dua etmekten alkoyan ey nedir?
unu da soramaz myz: Bir materyalist, neden yaamak ve tedbir almak ister?
Tarihsel srelerin devamn salamak iin mi?
... Engels, Ludwig Feuerbach zerine yazm olduu kitapta [yle demektedir]:
Ruhun tabiata nceliini ne sren ve bylece son durumda, u veya bu ekilde
dnyann yaratlm olduunu varsayanlar... idealistler kampn oluturmaktadrlar.
Tabiatn nceliini savunan dierleri ise eitli materyalizm ekollerini meydana
getirirler. [2]
Materyalizm, onu btnleyen idealizm ile birlikte Kartezyen (Descartesa ait)
anlam kavram zerine kurulmutur. (Bu anlam kavram ylece ifade edilebilir:
Kullanlan kelimelere bir eit gereklik elik eder veya kar gelir). Bu yzden de
idealizm ile birlikte ayn gramatik hatalar paylamaktadr.
dealist anlam kavram en basit olarak yle formle edilebilir:
Kelimelerin anlam idelerdir.
Materyalist anlam kavram ise u ekilde ifade edilebilir:
Kelimelerin anlam nesneler, veya srelerdir.

29

nsann anlayamad kuvvetler kiiletirilmitir bunlar, ruhlarn faaliyetlerinin

gstergesi olarak ifade edilmitir. [3]
Buna tarihsel bir ifade diyebilir miyiz? Eer diyebilirsek, o zaman soralm:
Hangi tarihi bu kuvvetlerin neden kiiletirildiini nasl tesbit etmitir?.
Neden materyalistler devaml olarak Bilim, Tarih, Evrim Sreleri gibi
kelimeleri ifadelerinde, kiiletirilmi biimde kullanmaktadrlar? Bunlar
anlamadklar iin diyebilir miyiz?
Bir materyalist de bunlar az ok herkes kadar anlamaktadr. Peki o halde bu
kelimeleri kiiletirilmi biimde kullanmaktan kendini kurtaramyorsa, bununla bir
gramer boluunu mu doldurmaya almaktadr?
Materyalizm retmektedir ki, evren kendi tabiat zere maddeseldir, ve varolan
herey maddesel nedenlerle olmakta ve maddenin hareket kanunlarna bal olarak
gelimektedir.[4]
Materyalizm retmektedir ki. Bu ifadeyi ununla karlatrn: Materyalistler
retmektedir(?) ki. (Burada materyalizmin neden kiiletirilmekte olduunu da
sorabilirsiniz.)
----------------1 A.g.e., s. 19.
2 A.g.e., s. 20.
3 A.g.e., s. 21.
4 A.g.e., s. 25.

... varolan eyler maddesel nedenlerle varolmakta.

Burada eer Neden? diye soracak olursanz hipotetik bir cevap
alamayacaksnz. Eer bu bir biimsel veya gramatik ifade deilse, olaylarla bunu
nasl karlatrabilirsiniz? Bu cmleye, Biz inanyoruz ki n-ekini ilave edemez
miyiz? (Ancak materyalist Biz inanyoruz ki yerine Biz biliyoruz ki demeyi
tercih edecektir. Fakat bu szlk sihirbazl ifadenin gramerini deitirmeye
yetmeyecektir).
... maddenin hareket kanunlarna bal olarak. Burada da belki unu sormak
isteyeceksiniz: Ne kanunu ve bu kanunlar kim koymu?
Bunu u ifade ile karlatrn: ... Gelitirdiimiz modellere bal olarak.(?)
Materyalizm retmektedir ki, madde zihinden bamsz ve onun dnda
bulunan objektif bir gerekliktir... [1]
Gene: Materyalistler retmektedir ki... ifadesi ile karlatrn.
... Maddesel evren dnda, bilinemez bir gereklik yoktur.[2]
Bu hipotetik (bilimsel) bir ifade midir? Eer deilse buna inanyoruz ki nekini ilave edebilir miyiz?
Hareket, demitir Engels, maddenin varlk modudur.[3]
lk bakta bunu ok hikmetli bir sz sanabilirsiniz. imdi soralm: Bu
hipotetik bir ifade mi? Yoksa hareket, madde ve varlk hakknda formel bir ifade mi?
Belki bu ifadeye benim uydurduum unu da ekleyebilirsiniz: Zaman, hareketin
teleme modudur.
Hareketsiz madde, maddesiz hareket dnlemez (Anti Duhring).[4]
Burada u soru aklmza gelebilir: Peki fizikiler nasl oluyor da sk sk, ilerinde
referans noktalar, dnme eksenleri gibi, maddenin hareketsiz kabul edildii modeller
kullanyorlar?
Burada karklk (madde, hareket gibi) baz teorik kavramlarn teorik

30

olmayan bir gramer iinde kullanlmasndan ileri gelmektedir.

Hareket, madde gibi, balangszdr.[5]
Bu bilimsel (yani teorik) bir ifade midir? Bir karlatrma modeli midir? Eer,
Neden? diye soracak olsak hipotetik bir cevap alabilir miyiz?
Burada materyalist: Biz inanyoruz ki... veya: ster inan, ister inanma
diyebilir mi?
Evren bir stn Varlk tarafndan m yaratlmtr? Maddenin kayna nedir?
Hareketin kayna nedir? Hereyin ilk balangc nedir? lk neden ne idi? Bu gibi
sorular insanlarn zihnini megul etmitir.[6]
Bu sorulardan ilki bir temel inansoru. kinci soru ise hem temel inan sorusu
hem de teorik bir soru olarak alnabilir. (nk, maddenin kayna enerjidir
diyebilirsiniz). Ayn dnceler nc soru iin de sz konusudur.
---------1 A.g.e.,
2 A.g.e.,
3 A.g.e.,
4 A.g.e.,
5 A.g.e.,
6 A.g.e.,

s. 25.
s. 25.
s. 42.
s. 42.
s. 42.
s. 42.

Bu sorular cevaplandrmak mmkndr. Hayr, evren stn bir Varlk

tarafndan yaratlmamtr. Maddenin her bir konumu, hareket halindeki maddenin
her bir sreci, bir balangca ve kaynaa sahiptir maddenin daha nceki bir
konumundan, hareket halindeki maddenin baz srelerinden ortaya kmtr. Fakat
hareket halindeki maddenin bir balangc, kayna yoktur.[1]
lk cevap aka bir temel inan ifadesi. Burada nanyoruz ki (veya ...
inanyoruz) eki kullanmak anlamldr.
Fakat hareket halindeki maddenin bir balangc, bir kayna yoktur.
Bunu gereklikle (olaylarla) nasl karlatrabilirsiniz?
Neden balangc, kayna yoktur? diye sormak anlam ifade eder mi?
Materyalist burada: ster inan ister inanma, diyebilir mi? Yoksa bunlar bilimsel
aklamalar olarak grmemizi mi istemektedir?
Bilim bize, madde ve hareketin birbirinden ayrlmazln retmektedir.[2]
ununla karlatrn: Bilimsel (teorik) almalarmzda madde ve hareketin
birbirinden ayrlmazln renmekteyiz. Bu hangi bilimde (teorik sistemde) ve ne
anlama gelir?
Diyalektik materyalizm... Bu evrensel hareketin, itici gcn, aklamasn
aramaktadr, fakat idealist hayallerin uydurmacalarnda deil, maddi srelerin iinde
tabiat ve toplumun her srecinde srmekte olan, i elikilerde, kart ve elikili
eilimlerinde.[3]
Diyalektik materyalizm... aramaktadr.
dealistlerin Mutlak Fikir, Kavranmaz stn Kuvvet, Hayat Gc gibi
isimleri dini bir gramer iinde kullandklar gibi, materyalistler de, itici g, i
elikiler, kart ve elikili eilimler gibi isimleri birok durumlarda ayn gramer
iinde kullanmaktadrlar.
Marxn materyalist diyalektiin yasalarn kefi, tabiatn diyalektik geliimini
nasl anlamamz gerektiini bize gstermitir.[4]
Eer bu mecazi ifade ise bunu normal ifade biimine nasl evirebiliriz?
Materyalist diyalektiin yasalar

31

u ifadeyle karlatrn: Diyalektik yap rnei kullanlarak kurulmu

modeller.
imdi de cmleyi u evirisi ile karlatrn: Tabiattaki deiimleri (geliimi)
nasl anlamamz gerektiini Marxn ortaya koyduu modellerle rendik.
----------------1 A.g.e., s. 43.
2 A.g.e., s. 43.
3 A.g.e., s. 53.
4 A.g.e., s. 54.

Diyalektiin yasalarn nedensel yasalar (causal laws) ile karlatrn.

Bunlar herhangi bir eyin kanunu deil, teorik sistemlerdeki (model sistemlerindeki)
hipotezlerin yapsn (iskeletini) tekil etmede kullanlan veya kullanlabilecek olan
yapsal rneklerden baka bir ey deildirler.[1] Ancak bu yapsal rnekler yanl
olarak, idealist ve materyalistlerin baz temel inan ifadelerinde de kullanlmaktadr.
Bu teori Marksizm teorisidir. Ve bu yalnzca bir ekonomi teorisi deil, sadece
bir politik teori de deil, fakat bir dnya grdr bir felsefedir. Ekonomik ve
politik grler genel bir dnya grnden bamsz deildirler ve asla da bamsz
olamazlar.[2]
Bylece Marksizm, hem bir dnya gr, (bir hayat tarz, bir din) hem de bir
teori. Hem bir karlatrma modelleri sistemi, hem de bir inanlar sistemi.
Bylece Marksizmin (marksistlerin) baz aklamalar teorik, baz aklamalar
ise teorik-deil (hipotetik-deil).
Peki bunlarn hipotetik olmayan aklamalarn bilimsel klan nedir?
Partiye felsefenin gerekliliini tecrbe retmitir. nk tecrbe
gstermektedir ki, eer biz kendi devrimci sosyalist felsefemize sahip olmazsak,
anti-sosyalist, dman kaynaklardan fikir almak zorunda kalrz. [3]
ununla karlatrn:
Parti, felsefenin gerekliliini eitli tecrbelerle renmitir. Buna bir tarih
ifadesidir diyebilir misiniz?
Tecrbe gstermektedir ki...
Marksistlere ne grdklerini sadece tecrbe deil, fakat ayn zamanda Tarih,
Tabiat, Bilim de gstermektedir.
Gerek denen bir ey var mdr? Elbette vardr ve insanlar gittike ona
yaklamaktadr.[4]
Bu temel inan grameri iersinde sylenmi bir ifade deil midir?
Bu, yazarn gerek kelimesinden neyi kasdettiine bal diye
dnebilirsiniz.
Belki bunun cevabn: Neden gerek diye bir ey var? sorusunu sorarak elde
edebiliriz.
Eer buna temel inan grameri iinde bir cevap alrsak, derim ki: Ona (geree)
yaklamakta deilsin, hayr, ondan, yani gerek dediin eyden balam
olmaktasn.
---------------1 Diyalektii, kutup deitiren bir nedensel yap rnei ile karlatrabilirsiniz. Yardmc ve
snrlayc kurallar ortaya koymadan, byle kutup deitiren bir yap rnei kullanmann, insan nasl
kolayca artabileceini dnn!

32

2 A.g.e., s. 10.
3 A.g.e., s. 11.
4 A.g.e., s. 11-12.

Gk grlts neden olur? Bu soruya idealistlerce verilecek cevap gk

grltsnn, Tanrnn kzgnlndan olduudur. Kzgn olduu iin, imekleri ve
yldrmlar insanlarn zerine yadrr. ... Materyalistlerse gk grltsnn yalnz
ve ancak tabiat kuvvetleri dediimiz eylerden olduu eklinde anlamaya ve
aklamaya alrlar.[1]
Gk grltsn Tanr yapmaktadr sz teorik bir aklama deildir.
Gk grlts yalnz ve ancak tabiat kuvvetleri tarafndan olur ifadesi de
teorik bir aklama deildir. (Bu ifadeyi olaylarla nasl karlatrabileceinizi
dnn!).
Gk grltsnn (veya herhangi bir olayn) aklamas olan herhangi bir
aklamalar zinciri, aklama sorularna cevap verildii srece, teorik olmayan bir
aklama ile son bulacaktr.
Soralm:
Gk grlts neden olur?
Efendim, bulutlar statik elektrikle yklenir ve...
Ve ardarda aklama sorular vastasyla, sonunda elementer paracklara ve
enerjiye geliriz.
imdi soruyorum:
Neden madde enerjiye dnr?
nk, maddede i elikiler vardr.
Bu i elikileri kim koymutur?
Kimse koymamtr, onlar orada vardrlar.
Bu son soru deiik ekillerde sorulabilir ve verilebilecek cevaplar da deiebilir.
Ancak bu soru ve cevaplar sonunda ilev olarak ayn kalacaktr. Bir rnek:
Neden maddede i elikiler vardr?
Henz bilmiyoruz, ama bilim bize retecek.
te bylece teorik aklamalar teorik-olmayan bir aklama ile son bulur. (Bu
son aklamay olaylarla nasl karlatrabileceinizi dnn!).
Marksistlerin yapt nedir?
1 Teorik aklamalara tekel koymaya kalkmak.
2 Teorik terimleri temel inan grameri iinde kullanmak.
3 Yaptklar btn aklamalarn hepsini bilimsel (yani teorik) aklamalar
diye gsterme sihirbazlna kalkmak.
Materyalizm, teorik terimleri dini bir gramer iinde kullanma giriimidir.
------------------1 A.g.e., s. 18.

III

33

Bilimsel teoriler zerk bir varla sahiptirler... [1]

Objektif varla sahip problemli durum [2]
Objektif kriterler var olabilir... [3]
Objektif kriterlerin varlndan sz etmeye baladnz zaman, bunun
gramatik sonucu olarak, model veya model sistemleri ortaya konulmas yerine
Bilim Kanunlarnn (veya Tabiat Kanunlarnn) ortaya karlmasndan
(kefinden) bahsetmek zorunda kalacaksnz. (Burada bir kavramsal yapnn nasl
ekillendiini grebiliriz).
Bu ve benzeri kitaplardaki objektif kelimesinin kullan tarzna, zellikle
objektif falan filan eklinde kullanld zaman (yani objektif bilim, objektif
bilgi, objektif grnm vs.) bir soru iareti koyun ve bu ifadelerin olay tasviri (hal
ifadesi) biiminde kullanlp kullanlmadna bakn.
Burada u soruyu soramaz msnz: Eer objektif ise, neden bunu belirtmek
gereini duymaktasnz??
Objektif kelimesinin ifadelerde kullan tarzn grnyor kelimesinin
kullan ile karlatrn.
Bilimin objektif grnmnden bahsedenlerin kullandklar gramer yaps
udur:
Bilimsel teoriler vardrlar...,
Bilimsel teoriler unu unu yapmaktadr...
Burada bilimsel teori ifadesi zne olarak kullanlmaktadr. (Bunun yalnzca
mecazi veya benzeimli bir ifade olarak kullanlp kullanlmadn sor).
Bir benzeim modeli kendi bana asla btn problemleri zemeyecektir.[4]
ununla karlatrn: Biz btn problemleri bir benzeim modeliyle asla
zemeyiz.
Bir bilimsel uygulamann znesi yoktur. [5]
Bir bilimsel uygulama tarihsel olarak evrimleir ve kkl deiimlerle bile
karlaabilir.[6]
Buna hipotetik bir ifade diyebilir miyiz? Burada bilimsel uygulama teriminin
cmleler iinde srekli ayn biimde kullanld gramer yapsna dikkat edin. Ayn
zamanda da bu ifadelerin, normal ifade biimine evrilmesindeki glklere, hatta
imkanszla dikkat edin.
-----------------1 Chalmers (1976), s. 100.
2 A.g.e., s. 100.
3 A.g.e., s. 100.
4 A.g.e., s. 103.
5 A.g.e., s. 108.
6 A.g.e., s. 108.

Eer bunlar yalnzca mecaz veya benzeim ifadeleridir diyecek olursanz, derim
ki: Mecaz ve benzeim ifadeleri btnyle normal ifade biimine evrilebilen
ifadelerdir.
Eer biz bilimin bymesinden ve baarsndan sz edebiliyorsak, ayn ekilde
onun baarszlndan da sz edebilmeliyiz. Fakat baz durumlarda neden Bilim

34

baaramad demiyoruz da: Bilim adamlar baaramad (mesela: Bilim adamlar

u u hastala etkili bir are bulmay baaramad) diyoruz?
... Bilimde e zamanl keifler, mesela enerjinin saknm (korunmas)
kanununun e zamanl kefi...[1]
Buradaki keifi (ortaya karmay) bir model icat etmekle (ortaya koymakla)
karlatrn. Gene bu kefi, bir petrol yatann veya altn madeninin kefi ile
karlatrn. Byle durumlar iin: Falanca, bir petrol yata haritas icat etti (ortaya
koydu) demezsiniz. Burada, bu iki keif arasnda derin bir gramer farkll yok
mu?
Yalnz bilim deil, ayn zamanda tarih de znesi olmayan bir sretir. [2]
... kavramsal sistemler zerinde srmekte olan bilimsel uygulama, ...[3]
Bilimsel uygulama zerktir...[4]
... Bilim bir uygulama olarak... gerekten vardr.[5]
Bu ifadelerde de bilim, tarih ve bilimsel uygulama terimlerinin neden zne
olarak kullanldn sorabilirsiniz.
... Bilimin amac ve bu amaca ulamak iin aralar...[6]
Burada sorabilirsiniz: Bu amaca kim ulaacak? Bilim mi bilimsel uygulama
m yoksa bilim adamlar m? ncekilerin kiilerden (bilim adamlarndan) bamsz
olduunun ifade edildiini hatrla (bilimsel teoriler zerk bir varla sahiptir[7],
Bir bilimsel uygulamann znesi yoktur[8], ve Bilimsel uygulama zerktir.[9])
Bilimsel teoriler veya aratrma programlar tek tek bilim adamlarnn kararlar
sonucu olarak deil, bilimsel uygulamann sonucu olarak geliir ve serpilir.[10]
Belli bir toplumda, bilimsel uygulama, bu toplumda elverili bir role veya ileve
sahip olduu takdirde zerk bir uygulama olarak var olacaktr.[11]
-------------1 A.g.e., s. 110.
2 A.g.e., s. 135.
3 A.g.e., s. 136-137.
4 A.g.e., s. 137.
5 A.g.e., s. 137.
6 A.g.e., s. 138.
7 A.g.e., s. 100.
8 A.g.e., s. 108.
9 A.g.e., s. 137.
10 A.g.e., s. 139.
11 A.g.e., s. 139.

yle bir durum dnn ki onda, Toplum, fertlerden (kiilerden) bamsz

olarak vardr sz anlaml olsun.
Bilimsel teoriler gerek ve objektif bilimsel uygulamann bir parasdr ki, bu
uygulama teorileri yenileme veya yeni teoriler retme gcne sahiptir.[1]
Gene sorabiliriz: Daha uygun bir teori retmeyi baaramadnz zaman ne
demektesiniz? Bilimsel uygulama unda unda baarszla urad der misiniz?
Bilim, teki uygulamalardan bal olarak zerk olan belli bir uygulamadr. [2]
Bilim (ya da Lakatos iin, fizik), sahip olduumuz gerein en iyi
rehberidir.[3]

35

u ifadeyle karlatrn: Bizim model sistemlerimiz, sahip olduumuz gerein

en iyi rehberidir. Buradaki gerek kelimesinin kullanln da dini gramer iinde
kullanlan gerek ile karlatrnz.
IV
Psikanaliz din iin bir tehdit tekil eder mi?[4]
Herhangi (psikolojik veya baka) bir teori, herhangi bir din iin tehdit tekil
etmez, yeter ki o teori bir temel inan ekline, veya o sz konusu din bir teorik sistem
ekline dntrlmemi olsun.
Freuda gre din, insann d tabiat gleri ve kendi iindeki igdsel
kuvvetlerin karsndaki acizliinden kaynaklanr. Din, insann bu d ve i glerle
baetmede henz akln kullanmad ve bunlar duygusal glerle bastrmaya veya
kontrol altna almaya alt, insanln gelimesinin ilkel dnemlerinde ortaya
kmtr. Bylece bu glerle akl yoluyla baa kmak yerine, bunlar karduygularla, birtakm duygusal glerle nlemeye almtr. Bu duygusal glerin
fonksiyonu, insann akl ile yenmede gsz kald eyleri bask altnda tutarak
kontrol etmektir. Bu sre iinde insan, Freudun illzyon dedii eyleri
gelitirmitir. Bunlarn yap malzemesini ise ocukluunun bireysel tecrbelerinden
salamtr.[5]
Burada grne gre tabiat gleri ve igdsel gler terimleri teorik
terimlerdir. Bunlarn teorik terimler olduunu kabul edip, Freudun, dinin kaynann
insann tabiat gleri vs. karsndaki acizliinden kaynaklandna inanp
inanmadn sorsak, bu anlaml bir soru olmaz m? Eer anlaml olursa, o zaman
bunu nasl olur da bir teorik ifade olarak alabiliriz?
------1 A.g.e. s. 140.
2 A.g.e. s. 142.
3 A.g.e. s. 143.
4 Fromm (1950), s. 99 (blm bal).
5 A.g.e. s. 10-11.

Din insanln gelimesinin ilkel dnemlerinde ortaya kmtr...

Bu teorik bir ifade mi? Eer teorik bir ifade ise, bunu olaylarla nasl
karlatrabiliriz?
Belki burada benim, Freudun dinler hakkndaki inanlarn kar teorilerle
reddetmemi bekliyorsunuzdur. Eer bunu yapmaya kalksaydm, ben de Freudun bu
konuda iinde bulunduu gramer samalna decektim. Burada gstermeye
altm ey sadece, temel ve dini ifadelerin teorik temellerini(?) aratrmaya
kalkmann anlamszln ortaya koymak. Yoksa bir gramer aknlna, ayn
aknlk iinde cevap aramaya kalkmak deil.
Bylece, Freuda gre din, ocukluk tecrbelerinin bir tekrardr. nsan
kendisini tehdit eden glere kar, bir ocuun gvensizlik duygusuna kar

36

babasna dayanmay ve ona sayg gstermeyi renmesinde olduu gibi

davranmaktadr.[1]
Din, ocukluk tecrbelerinin bir tekrardr demek, (gramatik bir anlamda), Bir
aacn kkleri, onun dallarnn uzantsdr demeye benzer.
Freud, dini ocuklarda rastlanan obsesyonal nevrozlara benzetmektedir. Ona
gre din, ocukluk nevrozlarnnkine benzer etkilerle ortaya kan toplumsal
(kollektif) bir nevrozdur.[2]
Din kollektif bir nevrozdur demek, ayn zamanda (bilimsel aklamalar da
dahil olmak zere) hayat tarzlar (dinleri) ne olursa olsun, btn insan hayatnn
nevrozlara dayandn sylemektedir.
Freudun kendi dini de dahil olmak zere, her bir din, belli bir hayat tarzna
anlam veren eydir ve o ayn zamanda bu hayat tarz iinde ortaya konan
aklamalarn da temelidir.
Freudun, dinin psikolojik temelleri zerindeki analizinden gayesi, insanlarn
neden tanr fikrini formle ettiklerini (veya gelitirdiklerini) gstermeye almaktr.
Fakat bu analiz bu psikolojik temelleri ortaya karmaktan daha fazlasn iddia
etmektedir. Demektedir ki, tanr kavramnn gerek d oluu, bunun insan arzularna
dayanan bir illzyon olmasndandr. Freud daha da ileri giderek dinin bir illzyon
olduunu kantlamaya almtr.[3]
Tanr fikrini insanlar gelitirmitir ifadesi nasl teorik bir ifade olabilir? Eer
bu teorik bir ifade deilse nedir?
unu da sorabilirsiniz: Freud neden kendi aklamalarnn temellerinin
psikolojik temellerini bulmaya almamtr?
-----------------1 A.g.e. s. 11.
2 A.g.e. s. 11
3 A.g.e. s. 11-12.

Din bir illzyondur demek, Hayat tarz ne olursa olsun btn insanlarn
(bilimsel) aklamalar illzyonlara dayanmaktadr demektir.
Din bir illzyondur ifadesi en azndan u ifade ile karlatrlabilir: Mantk ve
matematik bir illzyondur. Bu ifade ise, ne dorudur ne de yanltr, fakat
anlamszdr.
Derim ki, sizin dininiz (hayat tarznz), ayn zamanda, sizin gereklik ve
illzyonlardan belli bir ekilde bahsetmenizi salayan eydir. Herhangi bir din
gereklie veya hayallere (illzyona) dayanmaz, fakat bu gereklik ve illzyon
ona dayanr.
Tekrar, Din bir illzyondur szn ele alalm.
Sizi artan ey, byle bir ifadenin hangi temele dayandn sormasn
bilememektir. Bunun bir temele dayanmadn sezdiinizde de buna ne anlam
vereceinizi bilememektir.
37

Byle bir ifadeyi ortaya atan biri, kendisinin de bir dini (hayat tarz) olduunu,
bunu sylemekle kendisinin de bir hayaller (illzyonlar) lkesinde bulunduunu
kabul etmi olduunu grememektedir.
Yukardaki ifadelerde grm olabileceiniz gibi, Freudun yapt ey,
illzyon, nevroz, igdsel gler gibi teorik terimleri teorik-olmayan bir
gramer iinde kullanmak. Psikolojiyi iyi bilen, bu ve benzeri terimleri teorik
ifadelerde kullanan biri, bu gramer deiikliinin kolayca farkna varamayabilir ve
yukardaki ifadeleri de teorik ifadelerle birlikte benimseyebilir. Bu durum dier
bilimler iin de sz konusudur.
Bu durumu belki bir rnekle akla kavuturabiliriz. Birisi gelse size yle
dese:
Alaaddinin lambas aslnda sihirli lamba falan deildi. Termodinamiin ikinci
prensibine gre alan, fakat uzay-zaman evrimi yapabilen bir arat ne dersiniz?
Burada grdmz gibi, Alaaddin, sihirli lamba gibi masal terimleri gya
fiziksel (teorik) bir gramer iinde kullanlm oluyor.
Freud ve Marx gibi teorisyenlerin, din hakkndaki ifadelerinin aknla yol
amas, bir yandan bunlarn sanki teorik bir gramer iinde sylenmi szler olarak
grlmesinden, te yandan da bu tip aklamalarn hipotetik-olmayan bir temeli
yokmu gibi grnmesindendir.
Btn bunlardan; Freudun btn yazdklar teorik-olmayan ifadelerdir, ve
teorik bir deere sahip deildirler demek istiyorum sanlmasn. te burada problem,
birini tekinden ayrmasn bilmek.
Baz gramer samalamalar, hata dzeltme rutinleri olmayan bir bilgisayarda,
ayrlm kelimeleri (reserved words) deiken isimleri olarak kullanmaktan ortaya
kan karklklarla karlatrlabilir.

V
Ortadaki durum u: Evrim sreci srasnda, bir tre ait kimyasal bir birimin,
baka bir trn kimyasal birimine kod olarak verildii bir plan uygulanmtr.[1]
Buna teorik bir ifade diyebilir miyiz?
... Bir plan uygulanmtr. Soru: Bu plan kim uygulamtr? Byle bir soru
sorduumuzda bu, herhangi bir plan uygulamasnda mutlaka bunun dnda biri (veya
bir g) bulunmas gerektiine kendimizi inanmaya m zorluyoruz demektir?
Grne gre, Bu plan kim uygulamtr? sorusu ancak dini bir gramer
iinde cevaplandrlabilir.
Bu plan Tanr uygulamtr ifadesini Bu plan evrim uygulamtr ifadesiyle
karlatrn. nceki halde, belli bir plan var kabul etmekte ve sonra da bunu
hipotetik bir sistem iersinde temsil etmeye almakta ve sonra da, Bunu Tanr
byle yapmtr demektesiniz. kinci halde ise, belli bir plan var saymakta, sonra
bunu hipotetik bir sistem iersinde temsil etmeye almakta ve sonra da, ortadaki
mantksal boluu Evrim bunu byle yapmtr sz ile doldurmaktasnz. Birinci

38

halde yaptmz i zet olarak bir model kurmak, sonra da bunu Tanrya izafe etmek.
kinci halde ise bir model kurmakta, sonra da bunun bir model olduunu unutarak,
bunun iindeki terimleri deitirmeden kullanm alanndan kaydrmaktasnz.
Vahenin durumunu karikatrize etmek iin yle diyebiliriz: Gdelin kodu
lml bir insann eseridir, halbuki genetik kod Tanrnn eseridir. Bu yzden de bu
genetik kod mkemmel, zorunlu ve deitirilemez olmal. Buna hemen karlk
verdim ve anlatabildiim kadar ile bunun byle olmadn ve genetik kodun, her
ynyle, Gdelin numaralandrma sistemi kadar keyfi olduunu syledim. Neden
byle dndm gstermek zere yaz tahtas zerine bununla ilgili molekllerin
resimlerini izdim. Fakat tahta banda bir an durduumda baz eyler, ne
dediimden tam emin olmadm noktalar, tekrar gzden geirmem gereken olgular
benimle alay etmeye balam gibiydiler. Genetik kodun keyfi olduunu snftaki
rencilere ispat etme arzusu beni molekler biyolojinin akllara durgunluk veren
alanlarna ekti. te burada yazmak istediklerim de bu alma srasnda
bulduklarm...[2]
-------------------1 Hofstadter (1982), s. 14.
2 A.g.e. s. 14-15.

Yukardaki paragrafta sergilenen kavram

karklklarna iyi bir rnek olarak alnabilir.

karkl

baz

tip

gramer

Genetik kod her ynyle... keyfidir.

Eer bunu doru kabul ederseniz, dnyadaki birok biyokimya laboratuvarnn
bunu zerine yapt btn almalar anlamsz saymanz gerekirdi.
Genetik kod, imdiki biyokimya teorisi iinde ifade edilen ve drt proteinin
farkl ekillerde sraland, yani drt harfle yazlm, yaklak 800,000 sayfalk bir
kitap gibi grnyor. Bu kitabn hangi sayfasnn hangi satrnda hangi harf dizisinin
bulundugunu bilmek baka ey, bu sayfa ve satrlarn batan sona tam olarak ne ifade
ettiini bilmek baka ey.
Genetik kodu bir kitap olarak dndnz ve bu kitabn neresinde ne dediini
anlama abasna girdiiniz vakit, u soruyu sormak kanlmaz oluyor: Bu dev
kitab kim yazd? (Burada birka sayfalk Eski Msr hiyerogliflerinin anlalmas
iin uzmanlarn yllarca nasl uratn hatrlayalm.)

VI
Darwinin teorisi ayn zamanda, evrimin trlerin ve eko-sistemlerin yararna bir
amaca ynelik olduu varsaymnn da karsna kmtr. Doal ayklama teorisi,
belki bilin d bir benzetme ile Adam Smithin bireyci lassez-faire ekonomisindeki
gibi (-Darwin, teorisini kurmadan nce ciddi olarak bunu almakta idi), yalnzca
kiisel baar iin abalayan bireyleri sz konusu eder. ada terimlerle ifade
edilecek olursa, doal seim, gelecek nesillere kendi genlerini brakma ynnde
bireylerin bilin d kavga ve abalar ile ilgilenir. Bundan trlerin kazanaca fayda,
eko-sistemlerin ahenklilii, yalnz ve sadece bireyler arasndaki mcadelelerin, veya
39

rakipler arasndaki doal bir dengenin yan rn olarak ortaya kar. Bu durumda,
ruhlara, hayat glerine, Tanrya ne gerek var? Tabiat olaylarn hibir mdahaleci
ruh efkatle seyretmemektedir. (Newtonun saat-kuran tanrs zamann balangcnda
dzeni kurmu ve kendi haline ilemeye brakm olabilir). Evrimci deimeyi hibir
hayat gc beslememektedir. Ve Tanr hakknda ne dnyorsak dnelim, onun
varl tabiatn rnlerinde kendini gstermemektedir.[1]
Burada evrim bireylerin bilin d kavga ve abalarna dayandrlmakta.
Bilin d ve birey bildiimiz gibi psikolojik terimler. Bu terimleri insanlar iin
ve belki teki baz memeli hayvanlar iin kullanabiliriz. Fakat bunlar tek hcreli
mikro organizmalar iin kullanmak anlaml olur mu? (rnek: Amipin bilin d
abas!).
Yazar ayn zamanda, ruh, hayat gleri vb. gibi idealist kavramlarn bu
(evrimci) sistemde nasl kaldrlp atlabileceini gstermeye alyor. Buradaki
dnce, formle edildii ekliyle evrim teorisindeki ifadelerin salt teorik ifadeler
olduu ve bunlarn herhangi bir teorik-olmayan terim ve aklamaya dayanmad.
Ancak bu yukardaki aklamalarn teorik olmayan temellerine inmek iin sadece u
trden sorular sormanz yeterlidir: Bu bilin d aba nereden geliyor?
-------------1 Gould (1982), s. 23-24.

1871de (Darwin) nsann Asln yaynlad, ve bunda vcutlarmzn doal

ayklamann gleri tarafndan ekillendirildiini ne srd.[1]
Bylece elimizde ruh, hayat gc yerine doal ayklamann gleri var.
Bu terimler ayn gramer iinde kullanlmakta deil mi? Bunlar hakknda soracamz
sorular ayn ekilde anlaml (veya anlamsz) olmayacak m?
Burada benim iim herhangi bir teoriyi reddetmek veya yerine baka teoriler
ortaya koymak deil, fakat sadece, batan teorik kabul edilen terimlerin nasl teorikolmayan bir gramer iinde kullanldna dikkat ekmek. Herhangi bir teoriye veya
teorik abaya kar olmamalym. Ancak te yandan, teorik-olmayan herhangi bir
aklamay da, teorik bir aklama imi gibi saymaya zorlanmamal veya
kandrlmamalym.
Eer karlatrma modelleri (teoriler) kullanmay ihmal ederseniz anlaynz
krleir. Ve eer karlatrma modellerinizi (teorilerinizi), teorik olmayan bir gramer
iinde kullanyorsanz, anlaynz alar.
--------------1 A.g.e. s. 24.

VII
Biyoloji, dnyadaki karmak yapya sahip varlklar zerine yaplan almadr.
Fizik ise basit cisimler zerine yaplan almadr. Hayatn karmak oluu ve
40

evreye duyarl bir uyum salamadaki baars, bunun hakknda zel bir eit
aklama gerektirmektedir, ve byle bir aklamaya duyulan alk ounlukla
insanlar tabiat-st bir Yaratcya inanmaya itelemitir. Karmaklk istatistiki
imkanszl gerektirir. Bir ey istatistik olarak ne kadar imkanszsa, biz de bunun kr
bir ans sonucu olarak ortaya ktna o kadar az inanrz. Yzeysel olarak, ansa
kar ilk grnen alternatif zeki bir Bir ey istatistik olarak ne kadar imkanszsa, biz
de bunun kr bir ans sonucu olarak ortaya ktna o kadar az inanrz. Yzeysel
olarak, ansa kar ilk grnen alternatif zeki bir Yaratcya inanmaktr. Fakat
Charles Darwin, kr fiziksel glerin bilinli bir yaratl plann taklit etmesinin
mmkn olduunu, ve de, ansa bal deiimlerin birikimli bir szgeci olarak
ileyen bu kr fiziksel glerin sonunda nasl, uyum salama yeteneine sahip ve
organize bir takm karmak yaplara, sivrisineklere ve mamutlara, insana, ve dolayl
olarak da, kitaplara ve bilgisayarlara yol atn gstermitir.
Darwinin teorisi imdi, bu konuda geerli btn kantlar tarafndan
desteklenmektedir ve bunun doruluundan hibir ciddi biyolog phe etmemektedir.
Fakat, kantlarn nemli olmas bir yana, bu makalemde ben farkl bir eit dnce
gelitirme imkanlarn kefetmeye alacam. yle sanyorum ki, kantlardan
bamsz olarak, Darwinci doal ayklamann, uyum salama yeteneine sahip
organize bir takm karmak yaplarn varolularnn aklanmas iinde, prensip
olarak bildiimiz tek g olduunu gstermek mmkndr. Bu aamada ne
srdm dnce, mantksal anlamda tam bir kesinlikte olmayacak. Burada benim
yaklamm, Darwinci doal ayklamann eldeki dier alternatiflerini incelemek ve
kantlar bunlara kar olmam olsa bile, bu alternatiflerin, bunlardan beklediimiz
kavramsal ilevi yerine getiremeyecek durumda olduklarn gstermek. (Buna benzer
bir dnce, gene Darwinin yorumlamasna uygun olmak kaydyla aamal veya
sramal evrim dncesine kar, sreceli evrimi desteklemek zere
gelitirilebilir).
Darwinciliin karsnda, hayatn organize ve grnte bir amaca ynelik
karmaklnn aklamas olarak ne srlen yalnzca iki alternatif biliyorum.
Bunlarda biri Tanr, teki de Lamarklk (Lamarckism). Korkarm Tanryla olan
iimi ksa keseceim. Onun birok meziyetleri olabilir: Kukusuz onun yerini,
vicdanlar szlatmada, lm deindekilere ve aresizlere mit kaps olmada kimse
dolduramaz. Fakat organize karmak yaplarn aklanmasnda o bir ie yaramaz.
Bizim aklamasn yapmaya altmz ey, organize bir karmaklktr; bu yzden
de bunun aklanmasna, bunu yaratabilecek gte ve karmaklkta bir varlk
kattrmak bounadr.[1]
-------------------1 Dawkins (1982), s. 130.

Gramatik aknlk rnei olarak gsterilebilecek bir ifade:

Hayatn karmak oluu ve evreye duyarl bir uyum salamadaki baars,
bunun hakknda zel bir eit aklama gerektirmektedir, ve byle bir aklamaya
duyulan alk ounlukla insanlar tabiat st bir yaratcya inanmaya itelemitir.
Bunu teorik bir aklama m kabul edelim, tarihsel bir aklama m, yoksa temel
veya dini bir aklama m?
Eer lisannz serbest bir ekilde altracak olsanz yle bir takm sorular
sorabilirsiniz: Neden byle aklamalara alk duyulmutur? ve Neden bu alk
insanlar yle yle inanmaya itelemitir? Bu sorularla teorik mi, yoksa temel veya
dini sorular m sormakta olduunuzu bilmek istemez misiniz?

41

Karmaklk istatistiki imkanszl gerektirir. Bir ey istatistik olarak ne kadar

imkanszsa, biz de bunun kr bir ans sonucu olarak ortaya ktna o kadar az
inanrz.
statistik imkanszlk veya ihtimaliyet, hipotetik ve teorik ifadelerde kullanlan
bir yap rneidir. Biz teorik ifadelere inanamayz. nk, teorik bir ifadeye
inanmak demek, bu ifade o lisanda teorik bir ifade fonksiyonu grmyor demektir.
Dier bir deyile, o artk teorik bir ifade olmaktan km demektir. ans kavram da
teorik yaplarda kullanlan bir kavramdr.
Bir para atnda tura gelmesi ans 0.5tir ifadesi ile: Kainat, ans sonucu
ortaya kmtr ifadesi ayn gramer iinde olamaz. nk, nceki ifade iin,
inanyor musun diye sormak anlamszdr, halbuki ikinci ifade iin yle deil. Her
iki cmlede de ans kelimesi kullanlmaktadr. Tekrar syleyelim: Ayn kelimeyi
farkl gramerler iinde kullanmaktan ortaya kan gramer samalklar, hata dzeltme
rutinleri olmayan bir bilgisayarda ayrlm kelimeleri (reserved words) deiken
isimleri olarak kullanmaktan ortaya kan hatalarla karlatrlabilir. Byle bir
bilgisayar programnn yazl sonularn, gnmzdeki birok bilimsel veya
felsefi eserle karlatrn!
Yzeysel olarak, ansa kar ilk grnen alternatif, zeki bir Yaratcya
inanmaktr.
Bu teorik bir ifade mi, yoksa gramatik bir ifade mi, yoksa dini bir ifade mi?
Bu ifadede de, hipotetik bir kavram olan ans kavram, hipotetik olmayan
Yaratc kavramna karlk olarak gsterilmektedir. Byle bir karlatrma
Alaaddinin sihirli lambasn elektrik ampul ile karlatrmaya benzer!
Fakat Charles Darwin, kr fiziksel glerin bilinli bir yaratl plann taklit
etmesinin mmkn olduunu, ve de, ansa bal deiimlerin birikimli bir szgeci
olarak ileyen bu kr fiziksel glerin sonunda nasl, uyum salama yeteneine sahip
ve organize bir takm karmak yaplara, sivrisineklere ve mamutlara, insana, ve
dolayl olarak da, kitaplara ve bilgisayarlara yol atn gstermitir.
Burada, bu ifadeye Biz inanyoruz ki n-ekini ilave etmek anlamsz olur mu?
(Biz inanyoruz ki, Charles Darwin, kr fiziksel glerin...).
u ifadeye de dikkat edin: Kr fiziksel glerin, bilinli bir yaratl plann
taklit etmesinin... Burada unu sorabilirsiniz: Neden bu kr fiziksel gler, bilinli
bir yaratl plann taklit etmitir?
Gene bu paragraftaki ifadeyle ilgili olarak unu sormak anlaml olur mu: Neden
bu kr fiziksel gler, ansa bal deiimlerin birikimli bir szgeci olarak
ilemektedir?
u sz: Kitaplarn ve bilgisayarlarn, dolayl olarak ans sonucu ortaya kmas
ne hayret verici bir olay!, ne anlam ifade edebilir?
Darwinin teorisi imdi, bu konuda geerli btn kantlar tarafndan
desteklenmektedir, ve bunun doruluundan hibir ciddi biyolog phe
etmemektedir.
Bu ifadeyi, iindeki teori, destekleme, kant, doruluk, phe gibi
terimlerin nasl kullanldnn tetkikini (incelenmesini) bir yana brakarak ununla
karlatralm: Newtonun teorisi btn geerli kantlar tarafndan desteklenmekte,
ve bunun doruluundan hibir ciddi fiziki phe etmemektedir. Byle bir
karlatrma yapmakla acaba biz kendi kedimizi yanltm m oluruz?

42

yle bir satran oyunu dnn ki, bunda taraflar ilerine geldii zaman talar
dama oyunundaki gibi oynuyor olsun. Bu oyun iinde son hareketin hangi kurala
gre oynandna nasl karar verirdiniz? Byle bir oyunu satran veya dama ile nasl
karlatrabilirsiniz?
Eer ben de gramer-kr olsaydm, bugnn
teorisyenlerinin btn
sylediklerini teorik ifadeler olarak grrdm. Ancak, teorik ifadeleri teorik
olmayanlardan ayrmasn bilmek o kadar kolay deildir. Fakat bu ne kadar zorsa o
kadar da nemli.
VIII
Grnte nemsiz saylabilecek yle bir durum dnyorum ki, bunda ben
bilim-kurguyu kurgu-bilimden ayrrdm. ncekinde yle ifadeler kullanrdm:
Sonra elektron, protona dedi ki: Termodinamiin ikinci prensibine aykr
davranmayalm. Buna karlk sonrakinde ise u trden ifadeler kullanrdm:
Troglar vcutlarnda zayf bir radyo-aktiviteye sahiptirler; bunlar karbon-esasl olup
yksek basnlara dayankl idiler, ve EM [elektro-manyetik] spektrumun ksa dalgal
blgesinin ok aasndaki uyarmlar alglayabilmekte idiler.[1]
ncekinde, teorik terimler (mesela elektron, proton vs.) hayali (masals) bir
gramer iersinde kullanlmakta, sonrakinde ise masals terimler (Trog gibi) teorik
bir ereve iinde kullanlmakta.
------------1 Vinge (1981), s. 64.

7. GRAMATK SORUTURMALAR - 3
I
Moby Dick (Beyaz Balina) filmini dnelim. Bu film, ayn isimdeki romann
konusunu sergilemektedir. Peki bundan baka bir eyi de gstermekte deil midir?
Ayrca gstermektedir ki, u u aktrler (Gregory Peck, vs.) bu filmde rol
almlardr, yani bu aktrler, Kaptan Ahab ve tayfalarnn bandan geenleri
sergilemek zere belli zamanlarda, belli yerlerde ve filmde de gsterildii gibi, belli
bir takm davranlarda (aktlarda) bulunmulardr.
Bylece, ayn film birbirinden btnyle farkl iki ayr olaylar dizisini
sergilemektedir.
Soru: Hangisi olaylarn gerek resmidir? Belki: Bu ona bak anza bal
diyeceksiniz. Belki bunu, bu soruya, (onun karkla ynelten erevesi nedeniyle)
dorudan cevap vermekten kanmak iin sylemi olacaksnz. Dier bir deyile,
soruyu ortaya konduu ekliyle hemen kabul etmek istememektesiniz. Bu ksa
analizi (zmlemeyi) burada brakalm ve yeniden dikkatimizi Kaptan Ahab ve
tayfalarna evirelim.
Bu ona bak anza bal.
43

Kaptan Ahabn tayfas lyor, aktr lmyor. Bylece biz ayn eye, birbirinden
btnyle farkl iki deiik adan hayret ve aknla dmeden rahata
bakabilmekteyiz!
Burada; Kaptan Ahab unu unu yapt dediim zaman, hayali ifade grameri
iinde konumaktaym. Halbuki bu aktrlerden bahsettiim zaman, hal ifadesi (veya
tarih ifadesi) grameri iinde konumaktaym.
II
Bir cva havuzu zerinde koan bir adam tasarlayn.
nce, bir anda bunu tasarlayamamaktayz. Denilebilir ki bu, bir benzeim veya
karlatrma rnei bulamamamzdandr. Daha sonra, belki, bataklkl (amurlu) bir
arazide (tarlada) komaya alan bir adam, ve daha sonra da belki, lde komaya
alan bir adam tasarlarz...
III
Birok durumlarda, bir rengin mavi mi yoksa yeil mi saylabilecei zerinde
durmak anlamszdr. Fakat krmz ile yeili birbirinden ayrt edemediimiz ciddi bir
durum dnn.

IV
yle bir hastalk dnn ki, ona yakalanm olan insanlar yalnzca imdiki
zaman iersinde konumakta olsunlar.
yle bir toplum dnn ki, orada lisan iersinde tekil ahs zamirleri (yani, ben,
sen, o) kullanmak yasaklanm olsun ve bylece, Ben unu grdm, Bunu
anladm ifadeleri anlamsz saylsn.
Baka bir toplum dnn ki, orada, inanyorum ifadesini kullanmak
yasaklanm veya kt grlm olsun. Buna ramen bu toplumda, inanyorum
ifadesini kullanmadan ayn eyleri ifade etmek ne kadar kolay olacaktr.
yle bir lisan dnn ki onda, ne zaman bir P-ifadesi (mesela unu
dnyorum, uramda bir ar hissediyorum, vs.) sylenmi olsa, Objektif
olarak sylemek gerekirse n-eki de birlikte kullanlmakta ve cmleler yle ifade
edilmektedir: Objektif olarak sylemek gerekirse, unu dnyorum, veya
Objektif olarak sylemek gerekirse, uramda bir ar hissediyorum!
Richard paradoksunu retebilmek iin Gdel teoremini rnek olarak kullanan
bir adam dnn!
V
Satranta en nemli ta hangisidir? ah m?

44

En gl ta hangisidir? Vezir mi?

Oyunun belli bir safhasnda, talarn g dalm dzeni, baka bir
safhasndakinden ok daha farkl olabilir.
Ancak bu, bizim eitli talarn gleri hakknda genel ifadelerde bulunmamz
bsbtn engelleyebilir mi?
Gramatik kural:
ahn feda ederek (vererek) rakibini mat edemezsin.
yle bir satran oyunu (?) dnn ki, onda, taraflardan biri oyun srecinde
ah ve veziri devaml birbiriyle yer deitirtmekte olsun!
yle bir oyun dnn ki, orada taraflar satran tahtas ve satran talar ile
dama oynamakta olsun, ve kendilerine Ne oynuyorsunuz? diye sorulduunda:
satran oynuyoruz desinler!
Basit bir gramatik ifade:
Satran talar ile dama oynayabilirsiniz, ancak ah artk ah olmaktan km,
ve talarn nemlilik sras tamamen deer deitirmitir.
Dama talar ile satran oynayabilirsiniz, ama o zaman ah ve fili birbiriyle
kartrmak ne kadar kolaydr!

SELM BBLYOGRAFYA

Ackerman, R., An Introduction to Many Valued Logics. Londra: Routledge and Kegan Paul.
1967.
Ambrose, A. & M. Lazerowitz (eds)., Ludwig Wittgenstein: Philosophy and Language, Londra:
George Allen and Unwin, 1972.
Anscombe, G.E.M., An Introduction to Wittgensteins Tractatus, Londra: Hutchinson, 1959.
Bartley, W.W., Wittgenstein, Londra: Quartet Books, 1974.
Bogen, J., Wittgensteins Philosophy of Language, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1972.
Carnap, R., An Introduction to the Phisolophy of Science, New York: Basic Books, 1966.
Carnap, R., Introduction to Symbolic Logic and its Applications, Tr. By W. H. Meyer and J.
Wilkinson. New York: Dover, 1958.
Carnap, R., The Logical Structure of the World and Pseudoproblems in Philosophy, Berkeley:
University of California Press, 1969.
Chalmers, A.F., What is This Thing Called Science? Milton Keynes: The Open University Press,
1976.
Cornford, F.M., Platos Theory of Knowledge, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1935.
Cornford, M., Dialectical Materialism, An Introduction. Volume 1. Materialism and the
Dialectical Method, Londra: Lawrence and Wishart, 1976.

45

Cornford, M., Marxism and the Linguistic Philosophy, Londra: Lawrence and Wishart, 1971.
Cornford, M., Open Philosophy and the Open Society, Londra: Lawrence and Wishart, 1968.
Dawkins, R., The Necessity of Darwinism, New Scientist, 15 April 1982, s. 130.
Diamond, C. (ed.), Wittgensteins Lectures on the Foundations of Mathematics, Cambridge,
1939. Sussex: The Harvester Press, 1976.
Einstein, A., Relativity, Londra: Methuen, 1920.
Engelmann, P., Letters from Wittgenstein with a Memoir, (transl. by) L. Furthmuller, (ed. by)
B.F. McGuiness. Oxford: Basil Blackwell, 1967.
Feyerabend, P., Against Method, Londra: Verso, 1975.
Frazer, J.G., The Golden Bough, Londra: (Abridged Ed.) The Macmillan Press, 1978.
Fromm, E., Psychoanalysis and Religion, New Haven: Yale University Press, 1950.
Goodstein, R.L., Recursive Analysis, Amsterdam: North-Holland, 1961.
Goodstein, R.L., Recursive Number Theory, Amsterdam: North-Holland, 1964.
Goodstein, R.L., Mathematical Logic, Second ed. Leicester: Leicester Uiversity Press, 1965.
Gould, S. J., In Praise of Charles Darwin, Discover: s. 23-24, February 1982.
Gdel, K., On Formally Undecidable Propositions of Principia Mathematica and Related
Systems, New York: Basic Bokks, 1962.
Heisenberg, W., Across the Frontiers, New York: Harper, 1975.
Heisenberg, W., Physics and Beyond, Londra: George Allen and Unwin, 1971.
Heisenberg, W., Physics and Philosophy, Londra: George Allen and Unwin, 1958.
Hertz, H., The Principles of Mechanics, New York: Dover, 1956.
Hofstadter, D.R., Metamagical Themas, Scientific American, March 1982, s. 14-16.
Hourani, G.F., Averroes, On the Harmony of Religion and Philosophy, Londra: Luzac, 1976.
Janik, A. & S. Toulmin, Wittgensteins Vienna, Londra: Weidenfeld and Nicholson, 1973.
Kleene, S.C., Introduction to Metamathematics, Amsterdam: North-Holland Publishing Company,
1952.
Kneebone, G.T., Mathematical Logic and Foundations of Mathematics, New York: Van
Nostrand Reinhold, 1963.
Kuhn, T.S., The Essential Tension, Selected Studies in Scientific Tradition and Change,
Chicago: The University of Chicago Press, 1977.
Kuhn T.S., The Structure of Scientific Revolutions, (second ed.), Chicago: The University of
Chicago Press, 1970.
Laing, R.D., Conversations With Children, Middlesex: Penguin Books, 1978.

46

Lakatos, I. & A. Musgrave (eds.), Criticism and the Growth of Knowledge, Londra:
Cambridge University Press, 1979.
Lee, H.D.P., Wittgenstein 1929-1931, Philosophy, April 1979, vol 54, No 208.
Luckhardt, C.G. (ed.), Wittgenstein, Sources and Perspectives, Sussex: The Harvester Press,
1979.
Malcolm, N., Ludwig Wittgenstein: A. Memoir. With a Bibliographical Sketch by G. H. von
Wright, Londra: Oxford University Press, 1958.
Maslow, A.H., The Psychology of Science, A. Reconnessaince, New York: Harper and Row,
1966.
Newton, I., Opticks, New York: Dover, 1952.
OConnor, D.J., Free Will, Londra: Macmillan, 1971.
Pears, D.F., Wittgenstein, Londra: Fontana, 1969.
Piaget, J., The Childs Conception of the World, St Albans: Paladin, 1973.
Piaget, J., The Language and Thought of the Child, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1971.
Pitcher, G. (ed.), Wittgenstein, The Philosophical Investigations, A. Collection of Critical
Essays. Londra: Macmillan, 1970.
Poincare, H., Science and Hypothesis, New York: Dover, 1952.
Popper, K.R., Conjectures and Refutations, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1972.
Popper, K.R., The Logic of Scientific Discovery, Londra: Hutchinson, 1959.
Popper, K.R., Objective Knowledge, Oxford: Clarendon Press, 1972.
Quine. W.v.O., From a Logical Point of View, Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
1961.
Quine, W.v.O., Mathematical Logic, New York: Harper, 1940.
Reichenbach, H., Elements of Symbolic Logic, New York: The Free Press, 1947.
Richards, I.A., The Philosophy of Rhotoric, Londra: Oxford University Press, 1931.
Rumi, Celaleddin, Mesnevi, Manzum Nahifi Tercmesi, (hazrl.) Amil elebiolu. stanbul:
Snmez Matbaas, 1967.
Russell, B., Introduction to Mathematical Philosophy, Londra: George Allen and Unwin, 1919.
Russell, B., Mysticism and Logic, Londra: George Allen and Unwin, 1963.
Russell, B., The Principles of Mathematics, Londra: George Allen and Unwin, 1903.
Ryle, G., The Concept of Mind, Harmondsworth: Penguin, 1949.
Ryle, G., Dilemmas, Cambridge: University Press, 1969.
Stoll, R.R., Sets, Logic and Axiomatic Theories, San Fransisco: W.H. Freeman, 1961.
Vinge, J.D., Eyes of Amber, Londra: Macdonald Futura Publishers, 1981.

47

Waismann, F., The Principles of Linguistic Philosophy, Londra: Macmillan, 1965.

Whitehead, A.N., and B. Russell. Principia Mathematica to 56, Cambridge: University Press,
1970.
Wittgenstein, L., Blue and Brown Books, New York: Harper and Row, 1965.
Wittgenstein, L., Lectures and Conversations on Aesthetics. Psychology and Religious Belief,
Ed. By Cyril Barrett. Oxford: Basil Blackwell, 1970.
Wittgentein, L., Letters to Russell, Keynes and Moore, Oxford: Basil Blackwell, 1974.
Wittgentein, L., Notebooks 1914-1916, (ed. tr. by) G.E.M. Anscombe. New York: Harper and
Row, 1961.
Wittgentein, L., On Certainty, (ed. by) G.E.M. Anscombe and G.H. von Wright. Tr. by D. Paul
and G.E.M. Anscombe. Oxford: Basil Blackwell, 1979.
Wittgentein, L., Philosophical Grammar, (ed. by) R. Rhees. Tr. by A. Kenny. Oxford: Basil
Blackwell, 1974.
Wittgentein, L., Philosophical Investigations, (ed. by), G.H. von Wright and G.E.M.
Anscombe, (transl. by) G.E.M. Anscombe. Oxford: Basil Blackwell, 1953.
Wittgentein, L., Philosophical Remarks, (ed. by) R. Rhees, transl.. by R. Hargreaves and R.
White. Oxford: Basil Blackwell, 1975.
Wittgentein, L., Remarks on Colour, (ed. by) G.E.M. Anscombe, tr. by L.L. MacAllister and M.
Schaetle. Oxford: Basil Blackwell.
Wittgentein, L., Remarks on the Foundations of Mathematics, (ed. by) G.H. von Wright and
G.E.M. Anscombe. Oxford: Basil Blackwell, 1964.
Wittgentein, L., Tractatus Logico-Philosophicus, (transl. by) C.K. Ogden, with an introduction by
B. Russell. Londra: Routledge and Kegan Paul, 1922.
Wittgentein, L., Tractatus Logico-Philosophicus, (transl. by) D.F. Pears and B.F. McGuinness, with
an introduction by B. Russell. Londra: Routledge and Kegan Paul, 1961.
Wittgentein, L., Zettel, (ed. by) G.E.M. Anscombe and G.H. von Wright, (transl. by) G.E.M.
Anscombe. Oxford: Basil Blackwell, 1967.
Yazr, Elmall A. Hamdi. Hak Dini Kuran Dili, Yeni Mealli Trke Tefsir, stanbul: Matbbaa-i
Ebzziya, 1936.

48