JevLrwp tevem Jvei 1998 Hildegard van Bingen ALtIStICK | luau mes sip geboren, was niet allen een utzon begat e mystie vouy, Bij een bred publ anda e e en vor been om de deren die he g an Het Bingense comité 900 Jahre Hil on Bingen organiser n ent cht i andere acviteiten ter herdenking van Hildegard tot se era ee age Boris Tovororr | 2S concen. nee ender gue atel (ul tuurleven, 1998/1) zijn de centrale thema’s van Hilde- evan aro st haar liederer 91958 | ans vse beschreven en ind studcerde klassieke filologie en Middeleeuvse studies er, ier work vant ate oogpunt beeen en gut ook eige an raat de latee esoeische strom aarbinne haar deen kunner geplats LIEDEREN Hildegard heeft voor medezusters inde Klooster sgemeenschap op de leiding had in de loop der jaren zon zeventi iedere ijn en de beeldenrifkiom zijn van een intige ieht en getoonzet, De melodische notaties die sommige termen hadclen binnen de liturgie en de psalmlezingen van haar gemeen schap. Op de achtergrond enties mee aan Hildegards ¢ len ok nog.fij Hoe wondermooi en suggestief de teksten ook end of rustgevend de be iuistering van deze stukken ook mag, overko: n en hoe ber men, men mag niet vergeten dat zulke teksten jaak op associative leest geschoeide medita ies zijn, die vanzelf, zodra men de diepte be- roedt van wat er achter de worden schuilt, ‘vergaan in lolzangen op God. Ze horen eersten vooral thuis binnen de Kloosterspiritualitet van de twaalide eeuw, waarbij zowel de melo: die als de woorden van kapitaal belang waren. Als men het beluisteren van Hildegards lied: ren herleidt tot het genieten van meditatieve muziek, gaat men voorbij aan de diepere be- doeling. Die bestond erin een gelaagde, hoogst cevocatieve en suggestieve weergave te maken van het mysterie van Gods menswording, Tussen de vele hedendaagse uitvoeringen van Hildegards liederen bestaan enorme ver schillen. Vooral het ensemble Sequentia, gespe cialiseerd in middeleeuwse muziek, ligt mee aan de basis van hun brede verspreiding, Elke Litvoering is natuurlijk een interpretatie, want we kunnen niet exact achterhalen hoe er in haar Klooster werd gemusiceerd. Bij Sequertia geldt, naar eigen zeggen, de retoriek van de teksten als uitgangspunt. De eigen verdienste ‘van deze uitvoeringen is juist dat de tekst cen: traal staat, Met instrumenten wordt spaarzaam “omgesprongen. Hildegard is, behalve de Franse theoloog dlard, de enige persoon die in de twaaltde eeu liederen schreef ter opluistering van de I turgie’, Een volstrekt unicum lit ze wel te zijn met haar werk onder de titel Ordo Vireturm (Cifet samenspel van de natuurlijke krachten’), een kort drama in vraag-en-antwoord vorm, al> licht bedoeld voor haar eigen Kloosterzusters Het kan gelden als een verre voorloper van de latere kerstspelen en wagenspelen DE BOODSCHAP VAN DE BEELDEN Ben no der gepubliceerde artikel is uiteengezet, is de ‘extatische’, ‘ervaringsgerichte’ mystiek die van- af de 13de eeuw furore zal maken, haar hele maal vreemd, Ze onderscheidt zich van de mystic in de westerse traditie door haar totaalvisie op de schepping en op God, Voor le meeste mysticitelt de persoontijke vereniging met God en met om Christus. Hildegard is voora geint jn de manier waarop God en ce mens samen: ‘werken om de schepping te voltooien. Men begript dat het uitschrijven van haar isioenen (ze let zich bijstaan door een secre tatis) haar gemiddeld tien jaar per boek heeft jgokost,juist omdat ze met zoveel verschillende clementen rekening hield en hnet als haar taak beschouwde een totaalleeld van de schepping, vvan God en van de mens uit te tekenen (Om dat totaalbeeld visueel over te brengen, ‘maakt Hildegard gebruik van het arsenal van beelden uit de bijbel en de bijbeleommentaren dat ze ter beschikking heeft, Maar ze gebruikt ook andere beelden uit vroegere literatuur die e strijduitbeelden tussen deugden en ondeug den, Ze verijnt de weergave van haar visioe nen door er consequent een bepaalde Kleuren: mboliek in te verwerken. Bovendien verbindt ze haar religieuze symboliek met een aanta nde winden, de hhemelse bruide- kosmologische beelden over de werk clementen, de lichaamssappen, de uuren, de sterren; ter illus beeldt ze ook een aantal dieren wit die vaak in een apocalyptische context optreden: de hond, hhet paard, de luipaard, het zwijn, enz. Daar over heen weett Hildegard nog een eigen, sti symboliek, met. gesch zens, met raadselachtige verschijningen waar- van alleen de ogen te zien zijn, met een berg (symbol van de mannelifke God) waarin ven: 3 zijn uitgehakt waarachter figuustjes Ki ken, Zo keijgt de berg iets vrouwelilks en door wordt hij ook werkeljk voedlende, zogende - en dus vrouwelijke Kerk bescheven. Kortom, bijbelse, apocalyptische, natwur \wetenschappelijke, onbewuste beelden worden almaar kundiger verweven tot tig universum, waarin nocans de eenheid en ratie van haar idee persoonll deg. Is een ba‘cheidenheid van Schepper, el (mens) als centrale thema’s bewaard schepping ex biijven Het es de wegen Gods’), is nog goeddeels een onsa van Korte, Hitsen: enten, als van b ddoorschouwd en uitgeript zi de visioenenbock, het Boek nsteliike Leven, speelt Hildegard mogelifk opzettelijk in op de dubbelzinnigheid van het basisbeeld: een man (God, Christus le mens), wordt afgebeeld als een reus di schouvet in leidelijc uit de afgrondelijke di oprijst naar de stev dus bloeiende, g isloenenboek, de Scivias (‘Ken verschillende richtingen, en ge e van de hel enende men, kan hij vrjuit aver die aarde wandelen en dus de aande ‘in bezit ne men’ omdat 2 weer uilgekiemd is tot haar oor spronkelijke, zuivere toestand (Om dat basisbeeld haar bespiegelingen over de deugden en ondeugcien, Hiendoor dreigt dit v eeft Hildegard erschillende sie iver moralistisch werk te if bas wanneer de mens zich van zijn zonden kan jjmaken, Kan hij zich - ltterlj God, en de richling’uitgaan. Zoals in al haar visioenenboeken speelt de oriéntatie hier een prominente rol en heeft ook elke aan dduiding van n windstieek of ‘windrichting mbalische bet eid, het detde visioenenboek dat als haar Kil teen door elkaar weven van twee geom motieven: de cirkel en het vierkant. De cirke staat voor d oor de stad (de stad van de mensen die moet den tot een hemelse stad) pet vierkant worden meticu wel de citke leus van maten en afmet hhoogte van elk gebouw, elk onderdee! wordt elke oriéntatie heeft haar belang, elke Kleur haar dubbele, drievou dige betekenis. Dit laatste visioenenboek einde heilsgeschiedenis en aards onlosmakelijk met elkaar verbonden worden en waarin men ook een overgang van het cijfe drie, naar twee, naar één kan aflezen - van de gheid naar de verhouding God-mens, God'-schepping, en dan naar Goda, God in ij absolute totaliteit waarvan alles en iedereen deel uitmaakt ~ is dom. Het getuigt van een diepe wijsheid, ge paard aan een uiterst_vaardi sn een onvoorstelbare ijk sormbelieersing. Terwijl het goddelijke wordt voorgesteld als iets dat alles en iedereen doordtin heeit men tegelik de indru n bepaalt, dat de mens, schepsel, zoveel_verantwoordelifkheid_keijg toegeschoven dat hij op z’n eentje voor schep sel en hele schepping zowel als schepper speelt. Het klinkt gecurid het 20 het: in dit visioenenboek va met de Sche is de ultieme schepper van het universum en wordt de Kloof tusse wordt de men: God en mens, tegen alle defn hristelijk-dogmatische principes in, lie geslecht Dit laatste boek, dat ve dient dan het meest men het onvoldragen en te nadrukkelijk apoca Iyptische Scivias om zich in Hildegard te verdi rekening houdend met het kwaliteiten meten met de beste fragmenten uit genre-verschil ~ op jn artistieke BINNEN EEN BREDE STROOM snel vergeten. De liefdesmystiek (Hadewijch) encde wezensmnystick (Eckhart) oogstten veel meer sueces dan de kosmische mystiek en ze hebben ‘0k een uitgesproken doorwerking gehad in la ere eeuwen. Van een werkelijke invloed va Hildegard op latere generaties kan men dus niet en, Maar Hildegard behoort wel tot een be- langrifke onderstroom in de christelijke mystick die ook zijn weg heeft gevonden in esoteric en hermetische richtingen. Ik geef enkele kort aanduidingen Men heeft Hildegard we ster van Paracelsus genoemd, Deze Zwitserse geneesheer, filosoot en alchimist (+1541), die net als Hildegard een bijzondere belangstelling had voor de wederzise parallellie tussen ma crokosmos en microkosmos en van de inwer: King van deze twee ‘werelden’ op elkaar, was dat de mens een soort van in ns een voorloop: De mens is de mede-schepper van het universum (het ‘kosmmosrad’) netlik organ had (het ‘lieht van de natuur") dat hem inzicht geeft in de intieme samenhang van alle dingen, tot de sterrenewegingen toe. Net zo heeft Hildegard in haar kosmische menten- en humorenle visioenen haar tijd tot het uterste doorgedreven om aan fe tonen hoe deze natuutlike eigenschappen van de schepping niet alleen de mens beinvloe- den maar ook voortkomen wit zijn handelin gen, De wereld beinvloedt niet alleen de mens maar vooral ook omgekeerd: de mens bein loedt de wereld; en als hijelf uit balans is, kan hij ook het evenwicht in de natuur versto- ren. Dat is precies de basisidee van Hilde de vervolmaking van de wereld gebeut dankeij de mens, die in opdracht van God, en in s2 menspraak met de door God geschapen natu de wereld gunstig beinvloedt en naar een ho ger, geheeld, di, goddelifk niveau opti Er is nog een andere frappante 0 omst. In haar toelichting bij haa zegt Hildegard dat ze haar beekden en worden ‘ontvangt van het ‘Levende Lic le duisternis (di spirituele kern van alles, dat de materi) verlicht en doordringt. Ze zegt dat de ‘schaduw van het lich ziet, de ne kant ervan, maar ook dat ze een licht ‘waarneemt dat in dat licht schijt, Dat tweede, verder verwijderde, dieperliggende licht is de ‘oerbran waaruit alles onts aal en dal, in 20’ moment van intense schouwing, direct in ver binding staat met haar diepste mystieke in tig, Dat lic Ijktsterk op bet ‘licht van de na- tuur’ van Paracelsus. Als men Hildeg: duit te en als een vorm van verenigingsmys: liek, niet met Christus maar met de kosmos als geheel, heeft ze een pantheistisch ekje dat ok Pal celsus en zijn navol en diepgaande invioed ner Jakob Boehme (+1624) en, na hem, de En: gelse dichter William Blake (11827). Zowel Bla ke als Boehme gingen uitvoerig in op het pro bleem van het kwaad en vonden er een oplo:sing voor door de bipolarteit van God te be klemtonen. Dat resulteerde hij Boehme in de stelling van bet bestaan van een in wezen an drogyne (mannelike en vrouwelifke) godheid die alles overkoepelt en in wiens diepten Boeh: me naar de ‘diepste, goddeli gr0et. Bij Blake resulteerde dat in geduride an antieke, christelijke en gost sche beelden, alle bedoeld om aan te tonen hoe dde mens geroepen is om zelf de taak van de Godtheid, in haar fascinerende en angstwekken de verschijningsvormen van goed en kwaad, uit le voeren, Boehme zowel als Blake en ij die hun voet sporen volgéen, stonden onbevangener tegen: ‘ver het orthodoxe christenciom en konden het zich veroorloven die ene stap te zetten die Hil degard in haar tijd pnmogelijk had kunnen zet ten: het besluit dat God in essentie zowel dat goede als dat kwade in zich bergt. Bijzonder geinteresseerd in de tweeledige aard van God was de psychiater Catl-Gustav Jung (11961), Hi schreef over bet problem van het kwaad in de wereld en bracht het kwaad, bij Hildegard nog cen externe, in God aanwezige factor, binnen de psyche van de mens. Hij gaf het de naam ‘scha Ww" of ‘alter ego’ en wijdde ook alchemist sche studies en van Hilklegard, In navolging van Jung en gesterkt door de kennis die men in de voorbije jaren heeft opg ddaan over het gnostische geloofssysteem, be: gint men zich nu af te vragen of Hildegard niet Ik andere dan outer christelijke, ijbelse bronnen heeft aangeboord om haar basisinti tie beeldend uit te drukken. Uit haar biografie en haar correspondentie kan men apmaken dat nauvre contacten had met de jaodse gemeen: schap in Mainz, Het is dus niet uitgesloten dat in haar ing valt waar te ne men van chrstelijke, gnostische en kabbalist invloeden. Boehme, Blake en anderen bli} ken precies diezelide invloeden ondergaan te hebben in de construetie van hun wereld, mens- en godsbeeld. Dat betekent dat cen ver borg ddogmat ader van het christendom, die buiten de ce, offcile standpunten van de Kerk probeerde de verhouding tussen God en mens, en tussen goed en kwaad te definigren, stukje bij beetje zichtbaar wordt. Hildegard hoorde nadrukke- n deze str misschien, door haar eigenzinni Ik Kosmische visioenen, bit ming, EEN HEDENDAAGSE HILDEGARD Wat hier is op stuk Hildeg md, verklaart voor een groot rds populariteit vandaag. Haar kosmische intuitie en boodschap vinden gret sgehoor bij mensen die bekommerd zijn om het cologische evenwicht en een hernieuwde b Schepping, en de innerlifke glans van delangstelling hebben voor het precaire evenvvicht tussen mens en natuur, Haar belangsteling ‘gnostiek en kabbala komt tegemoet aan de hui: dlige belangstelling voor andere dan strikt katho lieke of zelfs christelijke benaderingen van het mysterie van de menswording, de verhoud ussen goed en kwaad, tussen geest en lichaam De fundamentele rol die Hildegard toekent aan de vrouwelijke Wijshetd (ter aanvulling van de eenzijdig. als mannelifk geportretteerde God: hid) loopt parallel met ce buidige feministische theologie die probeert het christeliike godsbeeld in vrouwelijke zin te herjken, ok in haar Liederen en Visioenen jst Hil fekt aan te sluiten bij de tid De voottang die Hildegard geeft aan beeld en klank ‘om haar boodschap uit te drukken, maakt die boodschap hoogst aantrekkelik Beeld en klank (meer nog dan het geschreven ‘woond) zijn in deze tid au eenmaal de ideale kanalen geworden om met elkaar te communi in een rike, gelaagde, beeld- en Klankrijke symboliek weet Hildegard een ddrukken dat aysterie uit te id en telkens andi anvoelde en uitdrukte was in haar tid za ongewoon dat ze rauweliks belangstlling wekte; nu, eeuwen later, bljkt ze precies de taal en uitdrukkings ikheden te hebben gekozen die ons in ons diepste raken. Samen met de beelden en klanken die ze ons doorgeett, geelt ze ons een at aan symbolische beelden mee, geput uit rijke kerktraditie en de persoonliike erva- ring, die ons onbewuste activeren en op het spoor zetten van het goddelijke. Het is in die zin dat Hildegard werkelifk een ‘zieneres’ en een ‘profetes’ is geweest, meet nog dan zi dacht, en dan aij zelf had verwacht. Tekstitgave van de iedere: Symp revelation, Dendermonde, St, Pieters en Paulusabdi, Ms, cod. 9, Introduction by Peter van Poucke, Alamire, Pee 199) (lacsimile-uitgave) Beknopte discografie Sequentia, Geistliche Gesiinge (1983) (1994), Voice of the Blood (1995), 0 emu (1997) Gothic Voices, A feather on the breath of God, Hy perion Re Catherine Sel av Oxroa Cassa Brnces, Hed ons, Londen (1989), oeder, Hildegard van Bingen. O tas (1996), Fenian Sunt, Hi. ly Revelations. H hons, Responds (1993) Dy Fao, Lewy Ta acted Music Series (1996). Ricraro 1994 (moder seus FOR xO Mosk AucseuRe, Hildegard vor Record Binger und thee Zeit (Songs by Hildegard and Abelard) (1990) Sciota Dek BENEDICTINERNSEN ATED ST, HILDECARD 19 Enncen. Gesiinger der hi. Hildegard vor Bin 9; the Feast of St, Ursa, Harmonia Mundi (199 Beknopt overzicht Hildegard van Bingen Baris Tooowort, Hild p38 (1997) mr ant van Bingen, in: Kruis 73, p. 13-126, Ben uitstekende en uitvoeri ge bespreking van Hildegards liederen (inleiing, or raling Bingen, Symphonia, A critical Ed yhonia.armorie Ithaca/Londen, 1988,