VJEBE 2

Protok biolokog minimuma

(Ekoloki prihvatljiv protok)

Veljko Srzi, dipl.ing.

Split, 20. listopad 2009

Koritenje vode iz otvorenih tokova:

o plovidba
o proizvodnja hidroenergije
o rekreacija
o ouvanje kakvoe vode
o ouvanje stanita
o postojanost ekosustava
o ouvanje akvatine flore i faune
o turizam
o industrija
o ..

Nije doputeno u potpunosti pregraditi

rijeni profil i prekinuti prirodni dotok u
nizvodni dio rijenog korita.
Potrebno
je
osigurati
konstantno
isputanje koliine vode radi ouvanja
prirodnog uvjeta vodotoka.
U tu svrhu u tijelu brane postoje objekti
koji slue u te svrhe (temeljni ispusti,
cjevovodi biolokog minimuma.)

U Hrvatskoj se koristi termin bioloki minimum dok se u svijetu koristi nekoliko

termina od kojih danas prevladava Ekoloki Prihvatljiv Protok (EPP) .
Postoje brojni problemi i nerijeene dileme oko definiranja potrebne koliine vode
koja predstavlja BM ili EPP, to u konanici rezultira velikim brojem metoda i
pristupa razvijenih u svrhu odreivanja navedenih veliina.
Kriteriji za odreivanje EPP nisu uvijek samo ekoloke prirode, tj. ne slue samo za
ouvanje akvatinih biljnih i ivotinjskih vrsta, ve se odnose i i na ispunjavanje
zahtjeva ostalih korisnika vodnih resusrsa.

Utjecaj geometrije poprenog presjeka raspoloivog za protok

Kod odreivanja protoka
biolokog
minimuma,
treba uzeti u obzir i
varijabilnost
poprene
povrine raspoloive za
protok.
Iz
zakona
odranja
lako
se
zakljuuje da isti protok
od presjeka do presjeka
daje razliite dubine vode.
To
moe
rezultirati
nedovoljnom
dubinom
vode za potrebe migracija
ihtiolokog fonda.

ZADATAK 1.
1 Za zadane podatke (hidrogram, geometrija poprenog presjeka i
krivulja trajanja) potrebno je definirati protok BIOLOKOG MINIMUMA na
promatranom presjeku.

Metoda za proraun biolokog minimuma ima na desetke i njihov broj svakim

danom sve vie raste. To samo pokazuje da ne postoji dobro, sveobuhvatno rjeenje
za odreivanje istog. Na narednim stranicama prikazani su izrazi podijeljeni u
grupe prema nainu prorauna. Svaki izraz zasebno daje vrijednost koju je
mogue koristiti u smislu definiranja minimalnog potrebnog protoka. U
zagradama se nalazi ime drave ili regije gdje se metoda koristi ili od tamo dolazi.
Metode zasnovane na hidrolokim ili statistikim vrijednostima
U ovoj grupi metoda vrijednost protoka biolokog minimuma ovisiti e o
statistikim vrijednostima protoka rijeke u promatranom profilu.
- 10% Q (A)
Protok biolokog minimuma treba biti vei od 10% srednje vrijednosti protoka, to znai da se mijenja ovisno o
vremenu. Ova metoda zahtjeva kontinuirano mjerenje protoka na razliitim presjecima vodotoka, to nije uvijek
jednostavno.
3
Srednja vrijednost protoka: QSR = 1,86 m / s

Q BIO = 10% Q SR = 0,19

(m / s )
3

- Lanser (A)
Ova metoda predlae vrijednost u intervalu 5-10% srednjeg QSR.

MIN
Q BIO
= 5% QSR = 0,09 m 3 / s
MAX
Q BIO
= 10% Q SR = 0,19

(m / s )
3

- Jager (A)
Uzimajui u obzir vanost riblje populacije metoda predlae vrijednost od 15% srednjeg godinjeg protoka QSR.

(m / s )

Q BIO = 15% QSR = 0,28

- Montana (USA)
Definicija metode ovisi o vanosti ribolova:
- visoka ekonomska vanost ribolova:
- mala vanost ribolova:
MIN .
Q BIO
= 10% Q SR = 0,19

(m / s )

MAX
Q BIO
= 60% QSR = 1,12

(m / s )

40-60% QSR
10% QSR

- Steinbach (A)
Protok biolokog minimuma treba biti barem jednak minimalnom srednjem protoku mjerenom na
dugotrajnoj vremenskoj bazi te na kraju podijeljen na zimski i ljetni period.
MIN
Q BIO = Q SR
= 1,47

(m / s )
3

- Rheinland-Pfalz (D)
Protok biolokog minimuma intervalu 20-50%
MIN
MIN
Q BIO
= 20% QSR
= 0,29

(m / s )

MAX
MIN
Q BIO
= 50% QSR
= 0,74

(m / s )

- Alarm limit value (CH)

Kao protok biolokog minimuma potreban da bi se osigurali ekoloki zahtjevi vodotoka potrebno je uzeti 20% od
Q300 (protok koji je u razdoblju od godine dana na raspolaganju barem 300 dana).
Q300 = 0,80

(m / s )
3

(m / s )

Q BIO = 20% Q300 = 0,16

- Sawall i Simon (D)

Protok biolokog minimuma treba biti u intervalu 7-100% , to odgovara minimalnom srednjem protoku u kolovozu.
MIN
QSR
, AUG = 0,42

(m / s )
3

MIN
MIN
QBIO
= 7% QSR
, AUG = 0,03

MAX
MIN
QBIO
= QSR
, AUG = 0,42

(m / s )
3

(m / s )
3

- Fitting to FDC (USA)

Protok biolokog minimuma treba biti srednja vrijednost razlike izmeu sune i kine godine protoka koji tee due od
84% trajanja jedne godine.

Q2003 = 0,75

(m / s )

Q2004 = 1,45

(m / s )

QBIO =

Q2003 + Q2004
= 1,10
2

(m / s )
3

Prednosti metoda opisanih u poglavlju

- laka primjena pod pretpostavkom da imamo dobre temeljne podatke
- prirodna odstupanja u mjerenju se mogu uzeti u obzir
- mogunost grube procjene ekonomine proizvodnje energije
Nedostaci metoda opisanih u poglavlju
- teoretske formule koje daju rezultate koje treba uzeti s rezervom
- QMIN moe biti lako podcijenjena
- ne uzimaju se u obzir hidrauliki parametri toka
- utjecaj pritoka nisu uzeti u obzir
- metode nisu pogodne za sluajeve meusobnog utjecaja vodotok-vodotok

Metode zasnovane na na dubini i brzini vode

- Steiermark, Karten (A)
Na podruju izmeu pregrade i odvodnog sustava brzina vode u sluaju residualnog protoka ne smije pasti ispod
predodreene ulazne brzine od 0,3-0,5 m/s. Minimalna dubina vode mora biti vea od 10 cm.
v = 0,3 0,5 (m / s )

hw = 10
bKOR = 5

(cm)

(m )

MIN
QBIO
= v MIN hw bKOR = 0,15
MAX
QBIO
= v MAX hw bKOR = 0,25

(m / s )
(m / s )
3

- Oregon (USA)
Na iscrpljenom predjelu vodotoka brzina vode u sluaju protoka biolokog minimuma, ne smije pasti ispod
predodreene ulazne brzine od 1,2-2,4 m/s. Minimalna dubina vode mora biti vea od 12-24 cm.
v = 0,3 0,5 (m / s )
hw = 10 24 (cm)
bKOR = 5
(m )
MIN
QBIO
= v MIN hwMIN bKOR = 0,72
MAX
QBIO
= v MAX hwMAX bKOR = 2,88

(m / s )
(m / s )
3

- Obersterreich (A)
Na iscrpljenom predjelu vodotoka minimalna dubina vode mora biti vea od 20 cm.
v = 1,0 (m / s )

hw = 20

(cm)
(m )

bKOR = 5
Q BIO = v hw bKOR = 1,0

(m / s )
3

Prednosti metoda opisanih u poglavlju

- karakteristike glavnog toka su sauvane
- oblik profila se moe uzeti u obzir prilikom prorauna
- zaseban pristup svakom vodotoku
- podaci o protocima nepotrebni
Nedostaci metoda opisanih u poglavlju
- nagib vodnog lica i reim teenja nisu uzeti u obzir
- bez popravke mjerenja kod vodotoka sa irokim vodnim licem ove metode daju velike
vrijednosti protoka biolokog minimuma
- opravdano koritenje samo za posebnu vrstu odvojenih presjeka
- kod planinskih tokova daju nerealne vrijednosti poetne dubine vode
- pogodni samo za posebnu tipologiju rijeka

sr

M
on

METODA

DC

re
go
n

ar
k

FF

be
ro
st
er
re
ic
h

LV
im
on

St
ei
nm

al
l,S

he
in
la
nd
-P
f.

ac
h

ta
na

Ja
ge
r

St
ei
nb

Sa
w

La
ns
er

10
%

Q(m3/s)

GRAFIKI PRIKAZ REZULTATA PO METODAMA

MINIMALNA VRIJEDNOST

MAKSIMALNA VRIJEDNOST

3,5

2,5

1,5

0,5

Tlani objekti za isputanje i

iskoritenje protoka biolokog
minimuma
(RJEENJA I
DIMENZIONIRANJE)

Primjer rjeenja cjevovoda

biolokog
minimuma
u
samom
tijelu
betonske
gravitacijske
brane
HE
Lee.

Model
cjevovoda
biolokog
minimuma i popreni presjek
kroz slapite HE Lee (temeljni
ispust).

Primjer rjeenja cjevovoda

temeljnog
ispusta
HE
postrojenja pribranskog tipa
(HE Lee)
Izlaz temeljnog
slapitu

ispusta

Primjer
rjeenja
cjevovoda
biolokog minimuma kod HE
postrojenja derivacijskog tipa (HE
Kraljevac)
Cjevovod BM-a rava se iz
nadzemnog tlanog cjevovoda i
vodi do agregata biolokog
minimuma u strojarnici.

Hidrauliki proraun stacionarnog teenja u cjevovodu

Postupak dimenzioniranja u nastavku odnosi se na cjevovode biolokog
minimuma koji ne izlazu imaju tlak razliit od nule, dakle promatraju se
tlani objekti iji se protok takoer koristi u svrhu pretvorbe potencijalne i
kinetike energije vode u mehaniku pa dalje u elektrinu.
Gubici na reetci
Jedna od glavnih zadaa reetke na ulaznoj graevini je da se koliina naneenog
otpada smanji na najmanju moguu mjeru. Zbog toga se reetke postavljaju na
samom poetku graevine.
Napravljene su od vie paralelnih meusobno povezanih metalnih ipki.
Udaljenost izmeu njih varira od 12 mm svijetlog otvora za male visokotlane Pelton
turbine pa sve do 150 mm za velike turbine s propelerima (ovisi o tome kojeg je tipa
turbina na agregatu BIOLOKOG MINIMUMA)
Reetka se dimenzionira tako da brzina vode V0 bude izmeu 0,60 (m/s) i 1,50
(m/s). Najvei dozvoljeni razmak izmeu ipki daju proizvoai turbina. Obino oni
iznose 20-30 mm za Pelton turbine, 40-50 mm za Francis turbine i 80-100 mm za
Kaplan turbine.
Za vrijeme kinih sezona u vodotok dospijeva velik broj krutog otpada pa je
poeljno ispred primarne reetke ugraditi jo jednu, s pokretnim, iroko postavljenim
ipkama kako bi se smanjio rad opreme za ienje reetke.

ULAZNA GRAEVINA

VERTIKALNO KOLJENO

PRIJELAZNI DIO

HORIZONTALNO KOLJENO

Prikazane jednadbe se iskljuivo koriste za reetke s pravokutnim ipkama, ali iz iskustva se

pokazalo da se mogu koristiti i za druge vrste poprenih presjeka ipki.
ienje reetki je takoer vrlo vano prilikom smanjenja gubitaka u sustavu. Za vrijeme
visokog nivoa vode runo ienje je vrlo teko za izvesti pa se preporuuje mehaniko.

ZADATAK 2.
2 Za zadane podatke izraunati gubitke na ulaznoj reetci.

Gubici na ulazu
Gubici na ulazu ovise o oblikovanju ulaza u cjevovod.

- neoblikovan ulaz:
- zvonast ulaz:
- hidrauliki oblikovan:

UL= 0,50
UL= 0,20 0,25
UL= 0,05 0,10

H UL = UL

v2
2g

(m)

Gubici u koljenu cjevovoda

Gubici na koljenu proraunavaju se pomou slijedeeg izraza:

H KOLJ = KOLJ

v2

2g

(m)

gdje je KOLJ koeficijent gubitka u koljenu a ovisi o zakrivljenosti koljena.

Linijski gubici u cjevovodu

Hidrauliki proraun stacionarnog teenja u cijevima pod tlakom zasnovan je na
jednadbi kontinuiteta i na pretpostavci da je tekuina nestlaiva. U dugakim
cijevnim sustavima na teenje najvei utjecaj imaju sile otpora (trenja), pri emu se na
savladavanje otpora gubi dio raspoloivog tlaka. Za bilo koji popreni presjek vrijedi
jednadba kontinuiteta:

Q = A v = KONST

(m3/s)

gdje je: Q- protok

A- povrina poprenog presjeka
v- srednja brzina u presjeku
Gubitak tlaka (energije) se rauna po Darcy-Weisbachovoj formuli:

H LIN

L v2
=
D 2g

gdje je: HLIN- gubitak tlaka u cjevovodu

- koeficijent trenja
L- duina cjevovoda
D- promjer cjevovoda
v- srednja brzina u presjeku
g- ubrzanje sile tee

(m)

Koeficijent trenja je bezdimenzionalan broj i openito ovisi o relativnoj hrapavosti cijevi i

viskoznosti tekuine, te o reimu teenja i odreuje se po izrazu Colebrook-White:

k
9,35
1
,
14
2
log

D
Re

gdje je: Re- Reynoldsov broj

k- apsolutna hidraulika hrapavost

Apsolutna hidraulika hrapavost ovisi o stanju unutranje povrine te o materijalu od kojeg je

cijev proizvedena. Za novu cijev od polietilena koeficijent apsolutne hidraulike hrapavosti
iznosi k=0,002 mm.
Reynoldsov broj je jednak:

Re =

vD

gdje je: - koeficijent kinematike viskoznosti

Parametar kinematike viskoznosti ovisi o vrsti fluida, tlaku i temperaturi. Za temperatutu
vode od 150C koeficijent iznosi

= 1,139 10 6

(m2/s)

Gubici na ventilima cjevovoda

Kao predturbinski zatvarai mogu se koristiti leptirasti ili kuglasti zatvarai.
Oba tipa su brzi sigurnosni zatvarai koji zatvaraju pod jednostranim pritiskom, a
otvaraju kod obostranog izjednaenog pritiska. Leptirasti zatvarai upotrebljavaju
se kod pada do 200 m, laki su i imaju vei hidrauliki gubitak. Kuglasti zatvarai
su tei, praktino su bez ili sa vrlo malim i zanemarivim hidraulikim gubitkom. U
ovom projektu koriste se kuglasti zatvarai.
Gubici na ventilima ili zatvaraima se
proraunavaju pomou koeficijenta
gubitka VENT:

H VENT = VENT

v2

2g

Koeficijent gubitka za kuglaste

zatvarae iznosi VENT= 0,05.

(m)

Kad su odreeni svi gubici koji se javljaju u cjevovodu moe se odrediti ukupan pad tlaka
kao njihov zbroj

H UK = H RE + H UL + H LIN 1 + H KOLJ 1 + H LIN 2 + H KOLJ 2 + H LIN 3 + H VENT

CJEVOVOD
BIOLOKOG
MINIMUMA

AGREGAT
BIOLOKOG
MINIMUMA

(m)

ZADATAK 3.
3 Prema prethodno navedenim izrazima potrebno je izraunati
piezometarska stanja u cjevovodu biolokog minimuma za protoke 5.0 i 6.0
(m3/s). Za elinu cijev koeficijent apsolutne hidraulike hrapavosti iznosi k=0,1
mm.
Duljina dijela cjevovoda od zahvata do horizontalnog koljena iznosi L1= 22,97 m,
dio cjevovoda od horizontalnog do vertikalnog koljena je L2= 351,44 m, a od
vertikalnog koljena do ulaza u turbinu L3= 115,04 m. Ukupna duljina cjevovoda
iznosi L= L1+ L2+ L3= 489,45 m.
Kota gornje vode na zahvatu je 76,82 m n. m., a kota donje vode je 57,30 m n. m..
Promjer cijevi je 1.0 m, oblik i geometriju ulazne graevine i reetke odabrati
proizvoljno.
Gubici na reetci

c= 1,20 (meh. ienje)

=60

Gubici na ulazu

H UL = UL

v2
2g

(m)

UL= 0,07

Gubici u koljenu cjevovoda

H KOLJ = KOLJ

v2
(m)

2g

Linijski gubici u cjevovodu

H LIN

L v2
=
D 2g

(m)

k
9,35
1,14 2 log +
D Re

Gubici na ventilu
H VENT = VENT

v2

(m)
2g

VENT= 0,05

Re =

vD