2

Zbignjev Beinski
VELIKI PROMAAJ: roenje i kraj komunizma u XX vijeku

3
Edicija VizArt
Preveo: Boro Pekovi
Recenzent: dr Neboja Vuini

Zbignjev BEINSKI

VELIKI
PROMAAJ
ROENJE I KRAJ KOMUNIZMA
U XX VIJEKU

preveo sa engleskog

Boro Pekovi

VizArt
Podgorica
2001

Naslov originala:
Zbigniew Brzezinski
Grand failure: the birth and death of communism in twentieth century
Izdava:
Scribners&Sons, New-York, 1989

Za gu Emili Bene

SADRAJ
Nap om ena aut o ra i i z raz i z a hv al no s t i

10

Uvod

11

I VELIKI PROMAAJ
1
2
3
4

Nasljee lenjinizma
Slom staljinizma
Stagnirajui staljinizam
Paradoks reforme

II S OVJ ETS KI R A S KO L
5 Od vizije do revizionizma
6 Deset pokretakih s ila raskola
7 R az v o j i l i r as p a d k o m u ni z m a

III O D B A C I V A N J E O R G A N A
8
9
10
11
12

Ideoloko presaivanje i preoblikovanje

Samoosloboenje poljskog drutva
Od drutvene solidarnosti do politikog pluralizma
N a s t u p a j u i r e g i o n al n i n em i r
Uanenje imperije

IV K O M E R C I J A L N I K O M U N I Z A M
13
14
15
16

Dva kineska pokuaja trojnih reformi

Politiki sukob i nastanak reforme
Reformska strategija i ideoloka fleksibilnost
Prava kulturna revolucija

18
21
24
31
36
42
46
52
70
75
79
84
87
93
100
103
107
111
115
122

129
V DISKREDITOVANA PRAKSA
17 O d r e v o l u c i o n a r n e K o m i n t e r n e d o g o d i n j e g z a s j e d a n j a 1 3 3

9
18 I r e l e v a n t n o s t p o l i t i k e u r a z v i j e n o m s v i j e t u
19 D r u t v e n o - e k o n o m s k i n e u s p j e h u z e m l j a m a u r a z v o j u
20 G l o b a l n a i d e o l o k a d e z i n t e g r a c i j a

138
144
153

VI A G O N I J A K O M U N I Z M A
Opta kriza
Istorijsko svjedoanstvo
Izgledi za budunost
Post-komunizam

156
159
162
167
172

Dodatak: Tabele

177

21
22
23
24

10

NAPOMENA AUTORA
I IZRAZI ZAHVALNOSTI
Ova knjiga je zavrena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada
komunizma, vjerovatno je da e se zbiti dalji vani dogaaji prije nego ona dopre do italaca.
Vaskrsavanje nacionalizma u Istonoj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni
razvojni izazov pred komunistiki sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da e
istorijska graa obraena u njoj izdrati probu vremena i pruiti itaocima korisno orue za
razumijevanje onoga to se dogaa unutar sve uskomjeanijeg Komunistikog svijeta.
Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije
gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam tada nasuprot vladujuem shvatanju - da su snage sukoba poele sve vie da se afirmiu nad
elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu
naslovljenom Izmeu dva doba, naveo sam da Sjedinjene Drave uranjaju u novo tehnotronsko
doba a da e Sovjetski Savez zaostati, ideoloki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog
razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predviam moguu smrt
komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao to je ovaj vijek to poeo da spoznaje.
U ovom nastojanju sam koristio pomo nekoliko kljunih saradnika. Kao i u sluaju moje
dvije posljednje knjige, moj izvrni asistent, ga Trudi Verner mi je - umjenim upravljanjem
mojim poslovima i dovoenjem u red razliitih zahtjeva moga vremena - omoguila da se
usredsredim na dovrenje ove knjige. G. Martin Strmecki, moj saradnik-istraiva, upravljao je
pomonim istraivanjima i postigao neprocjenjiv doprinos u procjeni i redigovanju mojih nacrta.
Oboma dugujem veliku zahvalnost, to sa zadovoljstvom priznajem. Martinu je uz to pomagalo
vie saradnika (Sisilia Pulido, Sindi Arends, Bet Smit i Kortni Nemirov), pa se i njima
zahvaljujem.
G. Robert Stjuart iz Skribnerza me je hrabrio u ovom poduhvatu, vjeto redigovao ovu knjigu
i pomogao mi da uobliim njenu konanu organizacionu strukturu. Ga Liona ekter, moj agent,
povezala me je sa Skribnerovima i s njima vrlo vjeto pregovarala, to je omoguilo objavljivanje
ove knjige.
Konano, dugujem jo dva posebna izraza zahvalnosti. Kao i uvijek, moj najbolji i najei
kritiar je bila moja ena, Muka. to je jo vanije, ona me je hrabrila da napiem ovu knjigu - a
moje pisanje je bilo olakano mojim preobraenjem u korisnika Mekintoa, to je najednom
spisateljsku muku pretvorilo u tehnoloki divnu pustolovinu.
Zbignjev Beinski
Nordern Harbor, Mejn
31. avgust 1988. godine

11

UVOD
Ovo je knjiga o zavrnoj krizi komunizma. Ona opisuje i analizira postepeno propadanje i
produbljivanje agonije kako njegovog sistema tako i njegovog uenja. Ona zakljuuje da e u
narednom stoljeu nepovratni istorijski zalazak komunizma uiniti i njegovu praksu i njegovo
uenje potpuno nebitnim za ljudski rod. Napredujui jedino tamo gdje odustaje od svoje sutine,
a ipak formalno zadravajui neka od svojih spoljnih obiljeja, komunizam e biti upamen kao
najneobinije politiko i intelektualno zastranjenje dvadesetog vijeka.
Sadraj knjige je iznesen u est djelova. U prvom se dokazuje da je klju za istorijsku
tragediju komunizma politiki i drutveno-ekonomski promaaj sovjetskog sistema. U drugom se
dublje istrauju aktuelni sovjetski pokuaji da se reformie i revitalizuje taj sistem i zakljuuje da
je uspjeh manje vjerovatan nego nastavak unutranjeg propadanja ili metea. U treem se
istrauju drutvene i politike posljedice nametanja komunizma Istonoj Evropi i dokazuje da je
ta oblast, predvoena samooslobaanjem poljskog drutva, zapoela proces odbacivanja svojih
od Sovjeta nametnutih komunistikih sistema. U etvrtom se istrauje kinesko iskustvo sa
komunizmom vlastite izrade i zakljuuje da su izgledi na uspjeh onoliko vei koliko njene voe
odustaju od ustanovljenih uenja. Peti dio rasvjetljava ideoloko i politiko opadanje
meunarodne privlanosti Komunizma. U estom i zavrnom dijelu otvorenije se razmatra
zavrna agonija komunizma i vjerovatna pojava post-komunizma.
Komunistika dominacija tokom najveeg dijela istorije dvadesetog vijeka bila je duboko
ukorijenjena u njenoj ulozi prikladne grandiozne simplifikacije. Locirajui izvore svih zala u
instituciji privatne svojine, on je pretpostavio da e ukidanje svojine omoguiti postizanje istinske
pravde i savrenstva ljudske prirode. Ovo obeanje je osvojilo povjerenje i podstaklo nade stotina
miliona ljudi. Ono je psiholoki tako dobro pristajalo osjeanjima upravo probuenih politikih
masa. U tom smislu postoje neke slinosti sa privlanou velikih religija, od kojih je svaka
obezbjeivala najspretnije objanjenje smisla ljudskog ivota. Upravo su sveukupnost i
istovremena jednostavnost ti koji su bili tako oaravajui, tako uvjerljiv i tako vrst putokaz za
pregornu akciju.
Kao i velike religije, komunistiko uenje je nudilo vie slojeva analize, idui od
najjednostavnijih objanjenja do prilino sloenih filozofskih pojmova. Polupismene ljude je bilo
dovoljno nauiti da je itav ivot odreen klasnom borbom i da e komunistiko drutvo ostvariti
dravu drutvenog blagostanja. Sa psiholokog stanovita potlaenih ljudi poseban razlog
zadovoljstva bilo je brutalno nasilje protiv neprijatelja naroda, koji su u prethodnom sistemu
raspolagali velikim materijalnim bogatsvom, a sada su sa uivanjem poniavani, ugnjetavani i
unitavani.
Ali komunizam nije bio samo strastveni odgovor na duboko doivljena nespokojstva ili samo
umiljenu vjeru koju je podstakla klasna mrnja. On je takoe bio i lako razumljiv sistem
miljenja koji prividno obezbjeuje jedinstven uvid u budunost, kao i u prolost. On je
zadovoljavao udnju novoopismenjenih segmenata drutva za dubljim razumijevanjem svijeta
koji ga okruuje. Tako se, duhovno profinjenijim ljudima, inilo da marksistika teorija
obezbjeuje klju za razumijevanje ljudske istorije, analitiko orue za procjenu dinamike
drutvenih i politikih promjena, sloeno tumaenje ekonomskog ivota i itav niz uvida u
drutvene pobude. inilo se da je koncept istorijske dijalektike bio vrlo korisno sredstvo za

12
hvatanje u kotac s protivrjenostima zbilje. U isto vrijeme, naglasak stavljen na politiku akciju
da se podri spasonosna revolucija, sveobuhvatnu dravnu kontrolu da bi se postiglo planirano
pravedno drutvo, upuivan je posebno intelektualcima eljnim akcije, prividno zasnovane na
razumu.
Komunizam se tako obraao i priprostim i kultivisanim ljudima na isti nain. Svakom od njih
je pruao osjeaj usmjerenosti, zadovoljavajue objanjenje i moralno opravdanje. inio je da
najednom njegovi poklonici osjeaju da su pravedni, besprekorni i samosvjesni. Nita nije
preputao sluaju. On se izdavao istovremeno i za filozofiju i za nauku. Na bilo kom linom
nivou duhovne usavrenosti, ili njenog pomanjkanja, on je obezbjeivao odgovarajui putokaz,
istorijsku utjehu i - iznad svega - pretjeranu simplifikaciju onoga to moe da se postigne kroz
neposrednu politiku akciju.
Uz to, kombinujui strast i razum, komunistika doktrina je bila u stanju da presudno utie na
dva glavna izvora ljudskog ponaanja. Politika strast moe da bude pretvorena u ogromnu
politiku mo. Razum je privuen idejom o drutvenom upravljanju, a drutveno upravljanje je
polazna taka za mobilizaciju politikog uticaja. Zajedno, oni su stvorili stranu koncentraciju
dravne moi koja je postala najoitija karakteristika komunizma.
Dvadeseti vijek tako postaje vijek Drave. To je u velikoj mjeri bio neoekivan razvoj. Zaista,
niko od javnih autoriteta nije predviao da e gledita koja je iznio njemako-jevrejski emigrant
bibliotekar, a koja je na prelazu u novi vijek tako oduevljeno prihvatio opskurni ruski politiki
pamfletist, postati uenje koje je zadivilo stoljee. Ni u Americi ni u Evropi nijesu pomiljali da
postoje izgledi za bilo kakvu ozbiljnu prijetnju prirodi postojeeg sistema. Filozofska sidrita
postojeeg stanja su uglavnom smatrana za vrsta, pa ak i neizmjenjiva.
Kao to se moglo oekivati, 1. januar 1900. je svuda bio doekan poplavom predvianja u
vezi s izgledima posljednjeg stoljea drugog milenijuma. Prirodno, predvianja su bila arolika.
Sve u svemu, preovlaujui ton koji se uo povodom smjene vjekova, u vodeim asopisima i
meu zapadnim dravnicima, bio je pun samohvale. Zadovoljstvo postojeim stanjem, gotovo
opojno velianje zbog sveopteg napretka i - u sluaju Amerike - uvjerljivog oekivanja rastue
ekonomske i politike moi, sve je proimalo. Njujork tajms je, u svom Poslovnom pregledu od
1. januara 1900, objavio da je ostvaren napredak u svakoj grani industrije u Sjedinjenim
Dravama. Zemljoradnici su doivjeli neuobiajen uspjeh, kao i radnici u rudnicima, mlinovima i
radionicama. Svoju dijagnozu je zakljuio izjavom da se u Americi, moe oekivati
neogranien prosperitet u vremenu koje je pred nama, inei nas vodeom nacijom u svijetu.
Otprilike ista tema je preovlaivala u izjavama predsjednika Vilijema Mekinlija, 3. decembra
1900, i Teodora Ruzvelta, 2. decembra 1902, na proslavi dravnog ujedinjenja. Ali Ruzvelt je
primijetio i da postoje brojni problemi s kojima moramo da se suoimo na poetku dvadesetog
vijeka - ozbiljni problemi napolju i jo ozbiljniji kod kue. Takoe, neprestano je ponavljao da
nikada ranije na narod nije ivio u tako velikom blagostanju kao sada... Naravno, kako su
okolnosti bile naklonjene rastu mnogo ega to je bilo dobro, tako su pogodovale i rastu onoga
to je bilo zlo... Zla su stvarnost i neka od njih nam prijete, ali ona nijesu iznikla iz bijede i
dekadencije, ve iz napretka.
Takva raspoloenja su odzvanjala po novinskim uvodnicima. Vjera u demokratiju i
povjerenje u Ameriku su poistovjeivani. Nortameriken rivju se, u lanku naslovljenom Misao
vodilja Dvadesetog vijeka, usredsrijedila na pitanje budunosti demokratije i samouvjereno
tvrdila: Moramo slijediti Ameriku, i samo Ameriku... To je pitanje iji znaaj, za budunost
ovjeanstva, ne moe biti preuvelian. Moda je to korisno za demokratiju. I moda presudno!
Voington post je 1. januara 1900. pozdravio novo stoljee trijumfalnom reafirmacijom amerike

13
misije u njenim prekomorskim imperijalnim posjedima, dodajui radosno, oni su nai, a svaka
pria o anti-ekspanzionizmu je nitavna poput klepetanja svraka.
Na evropskom kontinentu, raspoloenje je bilo jednako uvjerljivo, pogled na budunost
jednako povoljan. U Velikoj Britaniji, saoptenje koje je dao London tajms (poeljevi tanije
dobrodolicu novom stoljeu, 1. januara 1901. godine) odisalo je optimistikim ovinizmom:
Imamo razloga da vjerujemo da e Engleska sa svojim sinovima izai kao pobjednik iz
iskuenja na kraju Dvadesetog kao i na kraju Devetnaestog vijeka i da e, u vremenu koje
nastupa, ujedinjeni kao Carski narod, ivjeti i napredovati da budu branik dobrobiti ovjeka.
Ozbiljnije su procjene, meutim, usredsreene na dugoronu prijetnju britanskom primatu koju
predstavlja nadprosjena amerika industrijska sposobnost, iznesene u Njujork tajmsu 31.
decembra 1900, navodei gorepomenute londonske novine koje izraavaju zabrinutost to je
beskorisno prikrivati injenicu da je Velika Britanija nadmaena.
U Francuskoj i Njemakoj, kulturni i nacionalni optimizam su bili takoe glavne teme dana.
Vjera u neminovnost demokratije proimala je glavnu poruku asopisa urnal de deba, koji je 5.
januara 1901. izjavio: Danas treina svih ljudskih bia uiva prava priznata i garantovana
zakonom. Istoga dana, nauna obeanja ak i u carstvu politike dominirala su u komentaru
Figaro-a, da e nauka nauiti ovjeka toleranciji, zorno mu prikazujui njegove vlastite greke.
U Njemakoj, moda zbog njenog geostrateki centralnog poloaja u Evropi, tampa je
isticala kontinuitet sukoba i preokupiranost rastuom njemakom moi u meunarodnoj politici.
Berlinske dnevne novine, Taglihe rundau, 1. januara 1900. su objavile: Za Britance e biti
zdrava pouka kada budu shvatili da su se zavrila ranjiva vremena popustljivosti. Onda emo se
mi drukije suoiti s Engleskom, budui vie uvaavani. Jedino su socijaldemokratske novine,
Forverc, nadojene ideolokim tonom, pozdravile Novu Godinu i novi vijek s ponovnim
uvjeravanjem u neizbjenu propast kapitalizma, ali uz napomenu da svi mi znamo da likvidacija
modernog buroaskog drutva nee nastupiti tako brzo kao to su klasno svjesni proletarijat ili
ak najistaknutiji mislioci socijalizma mislili prije jedne generacije.
Bilo kakvo zanimanje za ideoloka pitanja ili sistemska naela je oito nedostajalo u tim
vizijama budunosti namijenjenim masovnoj potronji. Jedino je u Francuskoj i Njemakoj, gdje
su socijalisti ve bili prisutni u parlamentarnim institucijama, socijalizam bio ozbiljnije shvatan,
ali je ak i tu, na nivou javne rasprave, bilo kakva mogunost ideolokog prevrata, da ne
pominjemo ideoloki sukob, bila odbaena. Preovlaujue miljenje je, naprotiv, lijepo izrazio
pariski komentator Figaro-a koji je pozdravio novi vijek predskazanjem da e to biti vijek
razuma prije nego strasti: Ono to e nam dvadeseti vijek vjerovatno donijeti bie prodor nauke
u drutveni i privatni ivot, koja e nam odrediti pravila ponaanja. A to e biti divan prizor, iji
bih poetak volio da doivim. Nadajmo se da e devetnaesti vijek, koji nas je iznjedrio, odnijeti
sa sobom u ambis vjekova idiotsku mrnju, glupa uzajamna optuivanja i ludake klevete koje su
ojadile njegove posljednje dane i koje su nedostojne razumnih ljudi.
Ipak, kako se pokazalo, boljim dijelom dvadesetog vijeka ne samo da su dominirale ideoloke
strasti, ve, jo odreenije, strast preruena u nauni um, to jest komunizam. Zaista, sredinom
stoljea, komunizam je uspio da zavlada najveim svjetskim kontinentom, od rijeke Elbe do
poluostrva Kamatke i angaja, ovladavi ivotima vie od milijardu ljudi. U Zapadnoj Evropi,
komunistike partije su sticale mo. U Latinskoj Americi, komunistiki ferment se stapao s antiamerikim nacionalizmom. Meu intelektualcima u zapadnom svijetu, i u anti-kolonijalistikim
pokretima, marksizam je bio i moda i u usponu.
Drava je, zauzdavi politiku mo i upotrijebivi nova raspoloiva orua drutvenog
upravljanja koja je omoguio nalet industrijalizma, sada postala glavno arite drutvenog ivota,
drutvene pokornosti i line odanosti. Mada se razvijao irom svijeta, u najakutnijem obliku se

14
javio prvo u Sovjetskom Savezu, u dravi apsolutne moi posveene, ironino, konceptu
konanog odumiranja drave.
Pojava komunizma kao glavne politike manifestacije dvadesetog vijeka mora se razmatrati
skupa s usponom faizma i nacizma. Komunizam, faizam i nacizam su zapravo bili generiki
srodni, istorijski povezani i politiki potpuno slini. Oni su bili odgovori na traume industrijskog
doba, na pojavu miliona lumpenproletera, industrijskih radnika prve generacije, na nepravde
ranog kapitalizma i na novi snaan osjeaj klasne mrnje nastao u tim uslovima. Prvi svjetski rat
je doveo do propasti postojeih vrijednosti i politikog poretka u carskoj Rusiji i carskoj
Njemakoj. On je isto tako stvorio otre drutvene tenzije i u novoindustrijalizovanoj Italiji. Sve
je to dovelo do nastanka pokreta koji su emitujui poruke drutvene mrnje zaogrnute konceptom
socijalne pravde proglasili organizovano dravno nasilje za instrument drutvenog osloboenja.
Divovski rat koji se kasnije vodio izmeu Hitlerove nacistike Njemake i Staljinove
sovjetske Rusije uinio je da mnogi zaborave da je borba izmeu njih bila bratoubilaki rat
izmeu dva pramena iste vjere. Dakako, jedan je sebe proglasio za neopozivog protivnika
marksizma i zagovarao besprimjernu rasnu mrnju; a drugi je sebe vidio kao jedini istinski
izdanak marksizma u primjeni neuvene klasne mrnje. Ali su oba uzdigla Dravu do najvieg
organa drutvenog uticaja, oba su se sluila brutalnim terorom kao sredstvom stroge drutvene
pokornosti i oba su se upustila u masovna ubistva neviena u ljudskoj istoriji. Oba su isto tako
organizovala svoj drutveni nadzor slinim sredstvima, od omladinskih grupa i susjedapotkazivaa do centralizovanih i potpuno cenzurisanih sredstava javnog informisanja. I, konano,
oba su tvrdila da grade svemone socijalistike drave.
Vano je ovdje napomenuti da je Hitler pomno prouavao politiku praksu koju su uveli i
Lenjin i Musolini. Ova dva ovjeka su bila njegove pretee, naroito u pogledu upotrebe novih
sredstava komunikacija u podsticanju a nakon toga i mobilisanju upravo probuenih politikih
masa. Ali, sva trojica su bili pioniri u potrazi za totalnom moi, izuzetno vjeti u spajanju
eksploatacije politikih strasti sa disciplinovanom politikom organizacijom. Nain na koji su se
domogli vlasti bio je polazna taka za njeno dalje vrenje - i tako je novi tip politikog poretka
prerastao u totalitarnu dravu.
Filozofski gledano, i Lenjin i Hitler su bili zastupnici ideologija kojima je traen socijalni
ininjering najireg opsega, pripisujui sebi ulogu arbitara istine, a potinjavajui drutvo
ideolokom moralu, jednom zasnovanom na klasnoj borbi a drugom na rasnoj nadmoi, to je
opravdavalo svaku akciju koja je unapreivala njihovu izabranu istorijsku misiju. Hitler je
paljivo prouavao boljeviki koncept militarizovane vodee partije i lenjinistiki koncept
taktikog prilagoavanja u slubi krajnje strateke pobjede, kako u osvajanju vlasti tako i u
preoblikovanju drutva. U pogledu institucija, Hitler je od Lenjina nauio kako da izgradi dravu
zasnovanu na teroru, skupa s razraenim aparatom tajne policije, da se oslanja na koncept grupne
krivice u odmjeravanju pravde i da orkestrira montirane procese.
Uz to, kako je vrijeme prolazilo, svaka strana je usvajala glavne teme onog drugog, pa ak i
simbole. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Staljin je sve vie davao legitimitet svojoj novoj
vladajuoj klasi kroz nacionalistike parole, pretenciozne uniforme ak i za svoje civilne
birokrate, a oduevljenim ambicijama da postane Velika sila veoma je podsjeao na nacistiku
praksu. Hitler je povremeno primjeivao da je, mada je bio zvijer, sovjetski diktator bio barem
zvijer velikog formata, gotovo genije prema kom ovjek mora da osjea bezrezervno
potovanje, te da e kroz jo deset do petnaest godina na vlasti on od Sovjetskog Saveza
napraviti najveu silu na svijetu. Poslije neuspjelog dravnog udara protiv Hitlera 1944.
godine, nacistiki reim je pravdao istrebljenje njemake aristokratije jezikom klasne mrnje
identinim s onim u Sovjetskom Savezu. Hitler je ak ispoljavao patoloku zavist prema Staljinu

15
koji je doveo Lenjinizam do njegovih loginih konsekvenci. esto sam gorko alio, govorio je,
to nijesam proistio svoj oficirski sastav onako kako je to uinio Staljin.
U stvari, nije pretjerano rei da je Hitler bio onoliko lenjinist koliko je Staljin bio nacista.
Generiki i istorijski, ova dvojica totalita-ristikih voa su bili uzajamno srodni. Oba tiranina su
pravdala nametanje potpunog nadzora od strane drave javno proklamovanim ciljem obnove
drutva od vrha do dna, drei se dogmatske ali inae nejasne predstave novog utopijskog
poretka. Ta obnova je trebalo da bude postignuta neposrednom primjenom dravne sile, krenjem
tradicionalnih drutvenih formi i eliminisanjem svakog ispoljavanja drutvene spontanosti.
Totalitarizam je tako postao sinonim za stopostotnu dravnu vlast.
Drugi svjetski rat je okonan porazom jednog od glavnih pobornika velianja upravo Drave
kao vrhovnog agensa istorije, ali i ogromnim irenjem uticaja i moi komunizma. Komunistiki
sistem, ogranien od 1917. godine na bolji dio nekadanje Caristike Rusije, sada se dramatino
proirio. Srednja Evropa je postala de facto sovjetsko podruje do 1947. godine. Kina je u
poetku proglasila odanost sovjetskom modelu poslije komunistike pobjede 1949, a
komunistiki reimi su se javili u pola Koreje 1945. i u pola Vijetnama 1954. godine. U prvoj
deceniji poslije Drugog svjetskog rata, vie od milijardu ljudi je ivjelo pod komunistikim
sistemima. Gotovo itava Evroazija je postala komunistika, a samo su dalekoistone i
dalekozapadne periferije bile pod amerikom kontrolom. inilo se da komunizam napreduje,
moda samo privremeno zaustavljan ubrizgavanjem novca i vojne sile SAD u velike djelove
svijeta.
Jo je vanije bilo posredno irenje sutine komunistike ideje. U posljednje etiri decenije,
gotovo svuda u svijetu je potpuno preovladala tendencija oslanjanja na dravu kako bi se
savladale privredne ili drutvene nedae. Bez sumnje, u drutvima sa ustaljenim demokratskim
tradicijama, ulagani su osobiti napori da se sprijei pretjerana i nepoeljna koncentracija politike
moi. Sloboda izbora je ouvana otvorenim politikim nadmetanjem i ustavnim jemstvima. Ipak,
ak i u veoma demokratski razvijenim drutvima je postalo preovlaujue stanovite da je
dravni uticaj najbolji nain da se osigura ekonomski napredak i drutvena pravda.
Ne bi se moglo rei da su demokratski socijalizam, ili drava socijalne brige, bile podmukle
manifestacije irenja komunizma. Zaista, oba su esto predstavljala najefikasnija sredstva za
suzbijanje privlanosti komunistike doktrine i stvaranje demokratske alternative komunistikom
modelu. Ali uzdanje u dravu kao glavni instrument drutvenog osloboenja posredno je uzdizao
status sovjetskog sistema kao najizrazitijeg primjera drutvene promjene planirane i voene od
strane drave.
Neizbjeno, ta tendencija je doprinijela da mnotvo novostvorenih post-kolonijalnih drava u
poetku prihvati razliite varijante dravnog socijalizma. To je takoe osnailo poetnu sklonost
mnogih od njih da trae u sovjetskom iskustvu inspiraciju i primjer koji bi podraavali. Tokom
pedesetih i ezdesetih godina, vei dio Treeg svijeta je nekritiki odobravao sovjetski model kao
onaj koji osigurava najbolji i najbri put u moderno i pravedno drutvo. Sovjetske voe su, na
svojim putovanjima van zemlje, uivale u nekritikom dodvoravanju i obilatom dijeljenju savjeta
kako najbolje da se usvoji sovjetski put u socijalizam.
I u naprednom svijetu ta ista duhovna tendencija je bila veoma popularna. Kao to je Pol
Holander iznio u svojoj knjizi Politiki hodoasnici, mnogi zapadni intelektualci koji su putovali
u Sovjetski Savez tokom dvadesetih i tridesetih godina u velikoj mjeri su povjerovali u pretjeranu
simplifikaciju koju je nudio komunizam. Lajon Fojvanger, njemaki romanopisac, pisao je,
Osjetio sam neodoljivu simpatiju prema eksperimentu pravljenja temelja divovske drave
iskljuivo na razumu. Poput mnogih aktivista vjerski voa, ameriki kveker Henri Hodkin je
prihvatio kolektivistiku retoriku sovjetskog reima, izjavljujui, Kada pogledamo veliki ruski

16
eksperiment bratstva, moe nam se uiniti da ga je neka mistina spoznaja Isusovog puta
nadahnula. Edmund Vilson je potencirao svjetovnu dimenziju eksperimenta: U Sovjetskom
Savezu osjeate da ste na moralnom krovu svijeta gdje svjetlost nikada zaista ne zamire.
Meu tim intelektualcima, demokratija sovjetskog tipa je bila prihvaena kao jednako
legitimna, ako ne i legitimnija od zapadnjake. Staljinov totalitarizam jedva da je i opaen, a jo
manje osuivan. Sidni i Beatris Veb su tvrdili da Staljin nije vladao kao despot: On nema ak ni
sveobuhvatnu mo koju je kongres Sjedinjenih Drava privremeno povjerio predsjedniku
Ruzveltu, ili onu koju ameriki ustav povjerava na etiri godine svakom sljedeem
predsjedniku.
To bezuslovno divljenje prema sovjetskom sistemu pod Staljinom protegnulo se ak i na
GULAG. Dr D. L. Gilin, nekadanji predsjed-nik Amerikog udruenja sociologa, pisao je,
Jasno je da je sistem namjerio da popravi prestupnika i da ga vrati u drutvo. Harold Laski,
britanski politiki ekonomista, slagao se s tim, piui da je otkrio u sovjetskom sistemu
insistiranje da zatvorenik mora da ivi, dok god to okolnosti doputaju, ivotom punim
samopotovanja. Dugogodi-nji komentator sovjetske politike, Moris Hindus, otiao je korak
dalje u odobravanju: Osvetoljublje, kanjavanje, muenje, strogost, poniavanje, nemaju mjesta
u tom sistemu. Dord Bernard o je ak zabiljeio jedan element dobrovoljnosti u Staljinovom
sistemu radnih logora, piui da u Engleskoj prestupnik ulazi (u zatvor) kao obian ovjek a
izlazi kao kriminalac, dok u Rusiji ulazi kao kriminalac a izai e kao obian ovjek, ako ga
uopte i nagovore da izae. Koliko sam ja mogao da shvatim, oni mogu tamo da ostanu koliko
god im je volja.
Poetna opinjenost naporima sovjeta da izgrade novo drutvo tokom tridesetih godina,
odraavala se u tim blaenim shvatanjima, i dobila ogroman podstrek Staljinovom pobjedom nad
Hitlerom. ak ni hladni rat to je uslijedio nije mogao da odvrati mnoge zapadne intelektualce od
njihove zanesenosti komunistikom obnovom drutva. Tokom pedesetih, pa ak i u ezdesetim
godinama, na mnogim zapadnim univerzitetima, preovlaujue drutveno stanovite meu
intelektualcima bilo je neka vrsta ljeviarstva, koje je esto ilo u prilog Sovjetskog Saveza iji
je od strane drave voen drutveni eksperiment nesumnjivo bio privlaan za njih.
Uoptenije govorei, novo pravovjerje je teilo da istakne primat politiki usmjerenog
drutvenog planiranja. Ponajvie kao reakcija na haos izazvan Velikom depresijom a onda i
Drugim svjetskim ratom, svijet je sada ulazio u eru u kojoj je drutveno ponaanje trebalo da
bude u sve veoj mjeri kanalisano politikim sredstvima i u kojoj se privredna aktivnost odvijala
u politiki planiranom smjeru. Bez obzira to su mnogi branioci novog pravovjerja bili svjesni
injenice da se sovjetska stvarnost drastino razlikuje od ideala, vjerovali su da je potencijal za
ostvarenje tog ideala ugraen u sovjetski sistem koji se tako dri puta u budunost.
Zbirni uinak prividnog uspjeha sovjetskog sistema bio je da pretvori dvadeseti vijek u eru
kojom dominiraju uspon i privlanost komunizma. Mada je Amerika tokom ovog vijeka postala
vodea svjetska sila, a ameriki nain ivota luio neuporedivo opipljiviju privlanost, Amerika
je irom svijeta - nepravedno - doivljavana kao branilac starog poretka koji uzalud nastoji da
zaustavi zahuktali toak istorije. irenje komunizma u Srednjoj Evropi i Kini je preobrazilo
svjetsku politiku, dominiralo je intelektualnim raspravama, pa je djelovalo kao proroanstvo
istorije.
Pa ipak, jedva sto godina poslije svog poetka, komunizam je iezao. Komunistika praksa i
ideje su diskreditovani, kako u komunistikom svijetu tako i izvan njega. Krajem osamdesetih
godina, da bi podstakle svoje zaostale privrede na veu produktivnost i motivisale svoje radnike
na vee napore, komunistike voe Sovjetskog Saveza, Kine i Istonoevropskih zemalja su na
godinjem skupu Amerikog udruenja proizvoaa iznijeli odlune tvrdnje koje nijesu bile

17
neumjesne. Tako je predstavnik sovjetskih radnika Aleksandar Jakovljev, lan Politbiroa tada
zaduen za marksistiko-lenjinistiko uenje, kako izvjetava Pravda od 11. avgusta 1988,
izjavio da danas svijest o vlasnitvu mora biti na prvom mjestu, dodajui da usaivanje
osjeaja vlasnitva jeste dobra stvar, jer kada radnik ima udjela u neemu, onda e pomjerati
brda; u suprotnom bie ravnoduan. Gotovo u isto vrijeme, poljske radnike je podsjetio
Stanislav oek, lan Politbiroa, da nije mogue da svako pobolja svoj ivotni standard u istoj
mjeri. Svakako bi morali biti povlaeni oni koji vie doprinose svojoj ekonomiji, pa bi oni
trebalo i da su bolje plaeni. A samo nekoliko mjeseci prije toga, na najistonijem kraju
komunistikog svijeta, kineske radnike je ideoloki prosvijetlio novi lan Politbiroa, Hu ili, koji
je izjavio da socijalizam zahtijeva ili doputa sve to doprinosi razvoju proizvodnih snaga.
Uoi posljednje decenije ovog vijeka, gotovo sve privrede komunistikog svijeta su toliko
vapile za reformama da se, zapravo, sve svelo na odbacivanje marksistiko-lenjinistikog
iskustva. Najvanije je bilo lanano odbacivanje osnovnih filozofskih pretpostavki komunizma.
Velianje drave je gotovo svuda otvorilo put povratku dostojanstva individue, ljudskih prava,
line inicijative, pa ak i privatnog preduzetnitva.
Posljedino bjekstvo od etatizma, davanje sve veeg znaaja ljudskim pravima i zadocnjeli
povratak ekonomskom pragmatizmu predstavljaju ogroman prevrat u stavovima i temeljnoj
ivotnoj filozofiji. To je preokret koji e po svemu sudei imati dalekosene i dugorone
posljedice. To se ve osjea i u politici i u ekonomiji irom svijeta. I sa sve veom
vjerovatnoom, to nagovjetava da od 1. januara 2000. godine, prognozeri drutvenih kretanja
komunistikoj doktrini mogu dodijeliti - ovaj put zaista opravdano - onako malo uticaja na
budunost XXI vijeka, kako su - s manje opravdanja - njihovi prethodnici prognozirali 100
godina ranije.
Zavrna kriza savremenog komunizma je prema tome istorijski najdramatinija zbog same
neoekivanosti njenog naleta. Pravo je vrijeme, dakle, za pitanje ta se dogodilo sa uenjem i
praksom za koje se mislilo tokom veeg dijela ovog vijeka da su vjesnici budunosti. ta je
dovelo do razoarenja, propasti, a naroito do zloina koji su toliko diskreditovali ideologiju,
politiki pokret i drutveni eksperiment koji su isprva bili shvaeni kao nosioci privremenog
spasenja?

18

DIO I

VELIKI PROMAAJ

19

20

Razlog ubrzanja agonije komunizma jeste slom sovjetskog iskustva. Zaista, kako se
pribliavamo kraju Dvadesetog vijeka izgleda nevjerovatno da je sovjetski model nekada bio
smatran tako privla-nim i vrijednim podraavanja. To je mjera koliko je sovjetskom iskustvu
pao ugled u svjetskim okvirima. Pa ipak, jednom, ne tako davno, sovjetski model je bio radosno
pozdravljen, divili su mu se i ak ga oponaali. Umjesno je, stoga, zapitati se ta je funkcionisalo
pogreno i zato?
Kada govorimo o sovjetskom brodolomu, uputno je pogledati sasvim kratko istorijski put koji
je preao marksistiki eksperiment u Rusiji. Bio je to neobian razvoj, transplantacija jedne u
sutini zapadno-evropske doktrine, smiljene u javnoj itaonici Britanskog muzeja od strane
emigranta - njemako-jevrejskog intelektualca, u kvaziorijentalnu despotsku tradiciju udaljenog
evroazijskog carstva, sa ruskim revolucionarnim pamfletistom u ulozi hirurga istorije.
Do ruske Revolucije, medutim, marksizam nije bio vie samo pedantna biblioteka teorija. To
je ve bio znaajan evropski drutveno-politiki pokret, koji je igrao vanu ulogu u vie
zapadnoevropskih zemalja i imao definisan politiki profil. To je bio nesumnjivo profil broj jedan
uesnika u drutvenim deavanjima. Rijei socijal-demokratija - koje su bile samoodreenje
skoro svih marksista toga doba - simbolizovale su pripadnost tom relativno mladom
socijalistikom pokretu. Socijalizam, a od tada i marksizam, bili su prema tome smatrani na
Zapadu kao uglavnom demokratski po duhu.
Bez sumnje, za vrijeme Prvog svjetskog rata, jedan manji marksistiki ogranak je aktivno
propagirao koncept nasilne revolucije, za kojom bi uslijedilo nametanje diktature proletarijata.
Oni koji su strahovali od uspona socijalizma u bilo kom obliku strijepili su zbog krvavih sjeanja
na Parisku komunu 1871. godine. Rije komunist za mnoge je ve oznaavao suprotnost u odnosu
na demokratu. Pad Carstva izazivao je razliite reakcije na Zapadu, od oduevljenja punog nade
za demokratiju do stranih predvianja o komunistikoj diktaturi.

21

Glava 1
NASLJEE LENJINIZMA
Ono to se dogodilo u Rusiji poslije Boljevike revolucije, nije bilo iznenaujue za paljive
itaoce Vladimira Iljia Lenjina. Boljeviki voa sve radikalnije frakcije ruskih marksista nije se
dvoumio oko svojih namjera. Iz pamfleta u pamflet i iz govora u govor, gomilao je prezir prema
onim sljedbenicima marksizma koji su odobravali demokratske procese. On je bio potpuno jasan
u svom stavu da Rusija jo nije bila zrela za socijalistiku demokratiju i da e socijalizam u Rusiji
biti izgraen odozgo, odnosno kroz diktaturu proletarijata.
Ta diktatura e, naime, biti proleterska samo po imenu. Po Lenjinu, nova vladajua klasa
politiki nije bila nita zrelija za vladavinu nego to je Rusija istorijski bila zrela za socijalizam.
Novoj diktaturi je prema tome bio potreban odluan i istorijski svjesan posrednik da djeluje u
korist proletarijata. Upravo zbog zaostalosti Rusije, ni drutvo, niti relativno malobrojna
industrijska radnika klasa, nijesu izgledali spremni za socijalizam. Istoriju je zbog toga morala
da ubrza organizovana vodea partija predanih revolucionara koji su tano znali to je zadatak
istorije i ko su bili ljudi spremni da budu njen samodosueni uvar. Lenjinov koncept vodee
partije bio je njegov kreativni odgovor na doktrinarnu dilemu o nespremnosti Rusije i njenog
proletarijata za marksistiku revoluciju.
Lenjinov doprinos i njegova lina rijeenost u kovanju disciplino-vane organizacije
profesionalnih revolucionara bila je odluujua u oblikovanju politikog karaktera prve drave
koja je ikada dola pod vlast pokreta predanog naelima socijalizma. Nema svrhe ovdje
raspravljati je li njegov poduhvat bio doktrinarno valjan pa prema tome ni da li je umjesno
dovoditi ime socijalizma u vezu s Lenjinom i njegovim sljedbenicima. Za one duboko predane
demokratskom soci-jalizmu, svaka takva veza je anatema. Ali stav koji bi trebalo ovdje zabiljeiti
jeste da su Lenjin i njegovi sljedbenici smatrali sebe marksistima, da su sebe vidjeli kao one koji
su ve krenuli putem prvo socijalizma a onda komunizma, pa su i subjektivno i objektivno oni
tako bili dio novog fenomena socijalizma.
Uz to, kako su novi boljeviki vlastodrci bili u stanju da sebe poistovjete sa socijalizmom,
to je pomoglo u ogromnoj mjeri da steknu simpatije slualaca na Zapadu. To poistovjeenje, bilo
ono iskreno ili samo taktiko, bilo je svakako korisno. Oni su opinili matu mnogih na Zapadu
koji su se nadali pobjedi demokratskog socijalizma, ali koji su oajniki udjeli da se to uskoro
dogodi unutar uanenog kapitalistikog sistema. Uprkos svim njegovim manama, inilo se da
crvena zvijezda nad Kremljom simbolizuje osvit socijalizma, mada s poetka u nesavrenom
obliku.
injenica da je unutar Rusije lenjinistika faza bila obiljeena znaajnim nejasnoama takoe
je pomagalo da se pridobiju simpatije Zapada. Mada je bila daleko od demokratije i gotovo od
poetka upletena u brutalno zatomljenje svakog otpora, lenjinistika era (koja se nastavila
nekoliko godina poto je 1923. Lenjin umro) svjedoila je u velikoj mjeri o drutvenom i
kulturnom eksperimentisanju. U umjetnosti, u arhitekturi, u literaturi i uoptenije u
intelektualnom ivotu, preovladavajue raspoloenje je bilo ono novatorstva, kreativnog
ruenja svetinja i otvaranja novih naunih granica. Intelektualna ivost tekla je uporedo sa
Lenjinovom spremnou da na socio-ekonomskom planu postigne kompromis s ruskom
zaostalou i njenom ranokapitalistikom privredom. uvena Nova ekonomska politika (NEP) koja se u sutini oslanjala na trine mehanizme i privatnu inicijativu u cilju podsticanja

22
ekonomskog oporavka - bila je in istorijskog prilagoavanja, odgaajui u budunost
neposrednu izgradnju socijalizma putem nove diktature proletarijata.
Ne idealizujui ovu kratku meuigru, vjerovatno bi bilo korektno predstaviti ovo razdoblje
kao najotvoreniju i duhovno inovativnu fazu ruske istorije dvadesetog vijeka. (Demokratka
meuigra iz 1917. godine pod socijaldemokratom Aleksandrom Kerenjskim trajala je suvie
kratko da bi izazvala trajan uticaj.) Zaista, NEP je postao stenografski izraz za razdoblje
eksperimentisanja, fleksibilnosti i uzdrljivosti. Za mnoge Ruse, ak vie nego ezdeset godina
kasnije, to su bile najbolje godine ere koju je najavila revolucija iz 1917.
Ali, ovim idilinim vienjem 1920-tih, prolost je idealizovana, uglavnom kao reagovanje na
kasniji staljinistiki period. Vaniji od fenomena drutvene i kulturne promjene koja je
dominirala povrinom ivota u Moskvi, Lenjingradu i u jo nekoliko veih gradova bili su
optenarodna konsolidacija novog sistema jednopartijske vlasti, institucionalizacija drutvenog
nasilja najirih razmjera, nametanje doktrinarnog pravovjerja i trajno usvajanje prakse da
ideoloki ciljevi opravdavaju sva politika sredstva, ukljuujui i ona najtiranskija.
Dvije najkatalitikije osobine kobnog Lenjinovog nasljea bile su njegova koncentracija
politike moi u rukama samo nekolicine ljudi i njeno uzdanje u teror. Prva je dovela do
centralizacije politike moi u sve vie birokratizovanu vodeu partiju, koja kontrolie ukupnu
strukturu drutva kroz proimajuu nomenklaturu, n. pr. sistem vrsto zbijene politike kontrole
odozgo-do-dolje nad svim postavljenjima. Pripravnost na primjenu terora protiv stvarnih ili
izmiljenih protivnika, ukljuujui i Lenjinovu promiljenu upotrebu kolektivne krivice kao
opravdanja za najopsenije drutvene progone, stvorila je od organizovanog nasilja glavno
sredstvo za reavanje najprije politikih, pa onda ekonomskih i na kraju drutvenih ili kulturnih
problema.
Oslanjanje na teror je takoe ubrzalo jaanje simbioze izmeu partije na vlasti i tajne policije
(koju je Lenjin ustanovio skoro odmah po preuzimanju vlasti). Nije ni sluajno ni nebitno po
kasniju sovjetsku istoriju to je vie od ezdeset godina poslije Lenjinove smrti ef sovjetske tajne
policije, Viktor M. ebrikov, govorei u septembru 1987. godine na komemoraciji u ast prvog
efa te policije, s odobravanjem citirao Lenjinovo opravdanje primjene terora protiv ruskih
seljaka pod izgovorom da kulak toliko prezire sovjetsku vlast da je spreman da pogui i pokolje
stotine hiljada radnika.
I prije i poslije preuzimanja vlasti Lenjin je otvoreno zastupao upotrebu nasilja i masovnog
terora za postizanje svojih ciljeva. Jo 1901. je rekao: U naelu mi se nikada nijesmo odrekli
terora i ne moemo ga se odrei. Uoi Boljevike revolucije, napisao je u Dravi i Revoluciji da
je, kada se pozivao na demokratiju, pod tim izrazom podrazumijevao organizaciju za
sistematsku upotrebu sile od strane jedne klase protiv druge, jednog dijela naroda protiv drugog.
U drugim djelima i govorima ukljuenim u njegova Sabrana djela, ostao je dosljedan po tom
pitanju. Otvoreno je obznanio da po njemu demokratija povlai za sobom diktaturu proletarijata:
Kada prigovaramo upotrebi diktature u partiji... kaemo, Da, diktatura partije! Ostajemo pri
njoj i ne moemo djelovati bez nje. Uz to je pisao, Nauna definicija diktature je vlast koja
nije ograniena bilo kakvim zakonima, nije sputana bilo kakvim pravilima i zasniva se
neposredno na sili.
im je preuzeo vlast, Lenjin nije oklijevao da primijeni svoja shvatanja. Vrlo brzo, on se
oslanja na upotrebu nekritikog nasilja ne samo da bi terorisao cjelokupno drutvo nego ak i da
bi uklonio i najmanje birokratske smetnje. U dekretu objavljenom januara 1918. godine, kojim je
nastojao da odredi politiku vladanja prema onima koji su se na bilo koji nain protivili
boljevikoj vlasti, Lenjinov reim je pozvao dravne slube da oiste rusku zemlju od svih
tetnih insekata. Lenjin je lino tjerao partijske lidere, u jednom okrugu, da sprovedu

23
nemilosrdni masovni teror protiv kulaka, svjetenika i Bjelogardejaca i da zatvore sve
sumnjive elemente u koncentracioni logor van grada. to se tie politike opozicije, Lenjin nee
tolerisati nikog, uvjeravajui da je neuporedivo bolje raspravljati pukama nego s tezama
opozicije.
Masovni teror je tako ubrzo postao administrativno sredstvo za rjeavanje svih problema. Za
lijene radnike, Lenjin je preporuivao strijeljanje na licu mjesta jednog od svakih deset
okrivljenih za besposlienje. Za nepokorne radnike je govorio da bi takvi remetioci discipline
trebalo da budu strijeljani. Zbog slabih telefonskih veza, dao je Staljinu izriita uputstva:
Zaprijetite da ete strijeljati idiota koji je odgovoran za telekomunikacije i koji ne zna kako da
vam obezbijedi bolji pojaiva i kako da napravi valjanu telefonsku vezu. Za svaku
nepokornost, ma kako malu, meu seoskim masama, Lenjinov reim je donio rezoluciju koja je
insistirala na tome da se taoci moraju uzeti meu seljacima, koji e, ako snijeg ne bude oien,
biti strijeljani.
Ovo paranoino gledite je pomoglo stvaranju sistema vlasti koji je bio odvojen od drutva,
zapravo zavjeri moi, iako je poetkom dvadesetih drutvena spontanost u nepolitikom podruju
bila privremeno tolerisana. Ipak, glavna je injenica da je Lenjinov politiki sistem bio
uravnoteen psiholoki, isto kao i politiki, uprkos potpunoj sueljenosti s drutvom. Njegovi
novi vladari su jedino tako mogli sebe opravdati pred istorijom, to e u sutini napadati to
drutvo, da bi ga ponovo stvorili prema liku samog politikog sistema. Politiki sistem
lenjinistikog tipa nije mogao beskrajno dugo da koegzistira sa drutvom koje djeluje ponajvie
na temelju dinamine spontanosti. Takva koegzistencija bi ili izopaila politiki sistem ili ubrzala
sukob izmeu njih.
Lenjinovo jedino rjeenje je bilo utemeljenje vrhovne partije, obdarene snagom da ubrza
prisilno odumiranje ne drave nego drutva kao autonomnog entiteta. Drutvo je moralo da bude
zgaeno da ne bi kooptiralo, oslabilo i moda apsorbovalo povrnu politiku lakirovku
komunistike vlasti. Za Lenjina, logika sile je nametala zakljuak da je u cilju provoenja
procesa rastakanja tradicionalnih socijalnih odnosa centralizovana uloga drave morala biti
pojaana, inei na taj nain od nje izvrno orue istorije.
Poslije vie decenija, 1987. godine, tokom rasprava podstaknutih nastojanjima Mihaila
Gorbaova na reformama, jedan vodei sovjetki intelektualac se odvaio da javno postavi pitanje,
Da li je Staljin stvorio svoj sistem, ili je sistem stvorio Staljina? Ali ako je sistem bio taj - kao
to pitanje ukazuje - koji je iznjedrio Staljina, iji je onda to sistem bio? Lenjin je bio taj koji je
stvorio sistem koji je proizveo Staljina, a Staljin je sazdao sistem koji je uinio njegove zloine
moguim. tavie, ne samo da je Lenjin uinio Staljina moguim, ve su Lenjinov ideoloki
dogmatizam i njegova politika netolerantnost u velikoj mjeri sprijeili da se ukae bilo koja
alternativa. U sutini, dugotrajno nasljee lenjinizma je bio staljinizam, a to je najvea istorijska
optuba Lenjinove uloge u izgradnji socijalizma unutar Rusije.

24

Glava 2
SLOM STALJINIZMA
Genijalnost Josifa Staljina se ogledala u tome to je pravilno shvatio skrovito znaenje
Lenjinovog nasljeda. Njegov glavni rival, Lav Trocki, napravio je kardinalnu greku kad je
pokuao da povee unutranju revoluciju s istovremenim istraivanjem mogunosti globalnog
prevrata. Trocki se saglasio s miljenjem da je zapadni kapitalistiki sistem bio zreo za
revolucionarni prevrat i da je opstanak komunistike vlasti u Rusiji zavisio od brzog uspjeha
takve revolucije. Ipak, zagovarajui koncept permanentne revolucije, Trocki je podcijenio nagon
za samoodranjem novouanenih partijskih birokrata, koji nijesu bili spremni da rizikuju sve na
oltaru preuranjene svjetske revolucije. Za razliku od njega, Staljin je dobro koristio njihov nagon
za samoodranjem pokreui unutranju revoluciju ija je svrha bila da se izbjegne opasnost da
komunistiki reim proguta sve vitalnije drutvo. On je stoga podsticao njihovu ideoloku revnost
sve se pozivajui na njihov vlastiti interes.
Socijalizam u jednoj dravi je bila Staljinova privlana nauna parola za besprimjerno
drobljenje drutva dravnom mainerijom. Zavjerenitvu sklona skupina lidera, djelujui
bukvalno nou u nekoliko soba Kremlja, uzela je na sebe zadatak obnove drutva od vrha do dna,
unitavanja boljeg dijela svog seljatva i srednje klase i prinudnog raseljavanja miliona ljudi,
irei u tom procesu djelokrug dravne vlasti do stepena koji nikada ranije nije bio dosegnut u
istoriji. Socijalizam u jednoj dravi je time postala zemlja potpuno podreena vrhovnoj vlasti
drave.
Pod Staljinom su uzdizanje drave i primjena dravnog nasilja kao orua za obnovu drutva
dosegli svoj vrhunac. Sve je bilo podreeno linosti diktatora i dravi kojom je on upravljao.
Velian u pjesmama, pozdravljan muzikom, idealizovan na hiljadama spomenika, Staljin je bio
svuda i vladao je svim. Ali, iako je lino bio tiranin kom je bilo malo ravnih u cijeloj istoriji,
njegova vlast je vrena kroz sloenu graevinu dravne moi, istovremeno veoma
birokratizovanu i institucionalizovanu. Kako je drutvo bilo preorano u pregornom nadmetanju sa
Staljinovim ciljem izgradnje socijalizma u jedinstvenoj dravi, rasli su status i bogatstvo, mo i
privilegije dravnog aparata.
Piramida vlasti je bila podrana sistemom terora koji nije pruao linu sigurnost ak ni
Staljinovim najbliim drugovima. Niko nije bio poteen diktatorovog hira. Staljinov omiljeni
lan Politbiroa jednog je dana mogao postati rtva sudskog procesa a sljedeeg strijeljan. Takva
sudbina je zadesila krajem etrdesetih, na primjer, A. A. Voznesenskog, za kog su mnogi smatrali
da ga Staljin priprema za veoma visok poloaj u vlasti. Potpuna odanost Staljinu i ak
oduevljeno sauesnitvo u njegovim zloinima nudili su malu zatitu od progona ili sramoenja.
Molotov i Kalinjin, obojica neposredno odgovorni za sastavljanje liste drugova koje je trebalo
likvidirati, nastavili su da sjede za stolom Politbiroa, iako su njihove ene po Staljinovom
nareenju bile odvedene u radni logor na prinudni rad.
Nije pretjerano izjaviti da je krajnja vlast nad ivotom i smru u sovjetskoj dravi tokom
gotovo etvrt vijeka bila u rukama male druine potpuno nemilosrdnih urotnika, za koje je
izricanje smrtne kazne nad nebrojenim hiljadama navodnih neprijatelja naroda bio nebitan
birokratski in. ak i ako sovjetske arhive jednog dana budu potpuno otvorene (a disidentski
moskovski asopis Glasnost je izvijestio avgusta 1987. godine da su, da bi prikrili prolost, KGBovci mjeseno unitavali po pet hiljada dosijea rtava iz tridesetih i etrdesetih godina), ljudi

25
nikad nee saznati pune razmjere Staljinovih ubistava. Istrebljenje neposrednom likvidacijom ili
putem lagane smrti bila je sudbina itavih kategorija ljudi: politikih protivnika, ideolokih
rivala, sumnjivih lanova partije, okrivljenih vojnih oficira, kulaka, pripadnika svrgnutih klasa,
nekadanjih plemia, nacionalnih grupa koje su smatrane potencijalno nelojalnim, etnikih grupa
etiketiranih kao neprijateljskih, vjerskih propovjednika kao i praktikujuih vjernika, pa ak i
roaka i (u mnogim sluajevima) itavih porodica odabranih rtava.
Prosto je nemogue rijeima opisati punu mjeru pojedinanih i kolektivnih ljudskih patnji
koje je Staljin izazvao. U ime socijalizma, nekoliko miliona seoskih porodica je bilo deportovano
pod najprimi-tivnijim uslovima, iji su preivjeli lanovi raseljeni po dalekom Sibiru. Staljin je
takoe bio odgovoran za masovno izgladnjivanje do smrti vie miliona ukrajinskih seljaka za
vrijeme Velike gladi poetkom tridesetih godina - gladi namjerno iskoriene da se ubrza proces
kolektivizacije, koja je u dobroj mjeri izazvana samom brutalnom kolektivizacijom. Za vrijeme
istki, sama partija je bila desetkovana, mnoge vrhovne voe likvidirane a njihove porodice
nemilosrdno prognane. Hapenja i likvidacije su obuhvatili itavo sovjetsko drutvo i pogaali su
milione ljudi. Prema sovjetskim podacima, samo u vojnom sektoru je strijeljano vie od 37.000
armijskih oficira i 3.000 pomorskih oficira tokom 1937. i 1938. godine, vie nego to ih je
zapravo stradalo tokom prve dvije godine nacistiko-sovjetskog rata.
GULAG je bujao pod Staljinom. Pojedinana i grupna hapenja su se masovno i kontinuirano
dogaala. ak su i cijele etnike grupe bile meta genocidnog unitenja. Pred samo izbijanje rata
1939. godine, cjelokupno poljsko stanovnitvo koje je ivjelo na sovjetskoj strani tada sovjetskopoljske granice, brojei nekoliko stotina hiljada ljudi, iznenada je iezlo. Jedino su ene i djeca
bili raseljeni u Kazahstan. Ljudi su prosto nestajali. U poslednjoj fazi rata, Tatari sa Krima i
eeni-Ingueti sa sjevernog Kavkaza, kojih je takoe bilo na stotine hiljada, bili su iskorijenjeni
i deportovani u Sibir. Nakon rata i uprkos objelodanjenja nacistikog Holokausta nad Jevrejima,
jevrejske zajednice u Moskvi i Lenjingradu iznenada su postale meta istki, a njihovo vostvo
desetkovano. Godine 1949, stotine hiljada Balta su bile izloene masovnim deportacijama u Sibir.
Prema najsavjesnije izvrenoj sovjetskoj procjeni, citiranoj na Radio Viljnusu 22. septembra
1988, samo u Litvaniji je bilo 108.362 rtve. Uoi Staljinove smrti, pripreme su bile ve odmakle
za nove montirane procese jevrejskoj doktorskoj zavjeri ije su rtve optuene za kovanje
zavjere za likvidaciju vrhovnog kremaljskog rukovodstva.
Doslovno milioni ivota su pri tom bili uniteni. Patnjama su bili izloeni kako obini tako i
drutveno vrlo istaknuti ljudi. Kada su otkria o staljinizmu konano dobila zamah 1987. godine,
sovjetska tampa je bila preplavljena linim uspomenama i procjenama. Ovo koje slijedi
objavljeno je u Literaturnoj gazeti od 23. decembra 1987. godine - asopis je zabiljeio da je
primio blizu 10.000 slinih pisama - a napisala ga je jedna obina ena. Bilo je posebno snano
zato to je bilo tako suvoparno. Ono je tipino za iskustva miliona drugih ljudi:
Ja sam va paljivi italac. itam va asopis sa zanimanjem ve dugo vremena. Nedavno je
mnogo pisano o stvarima koje su bile zaboravljene; itam neke lanke a srce mi krvari. Prisjeam
se svog ivota i ivota svoga mua. Naa generacija je proivjela mune tridesete, zatim ratne
godine, a onda isto tako teke poslijeratne godine. Sada se o smrti Kirova, Tuhaevskog, Jakira i
drugih nevinih rtava pie otvoreno. To je razumljivo. Sudbina velikih ljudi je javna stvar. Ali kad
ni veliki ljudi nijesu preivjeli, ta se moe rei o obinim ljudima?
Moj mu, A. I. Bogomolov, bio je ba takva obina osoba. Uhapen je po zavretku Finskog
rata, osuen na smrt strijeljanjem, to mu je zamijenjeno sa 10 godina robije, plus 5 godina
liavanja graanskih prava. Proveo je 4 godine u logoru na sjeveru u nesnosnim uslovima. Onda je
dolo drugo hapenje, druga optuba, 15 mjeseci tridsatke (aluzija nejasna), u podzemnoj eliji. U

26
oba sluaja on nije potpisao optunicu. Robijao je sve vrijeme tamo na sjeveru, ukupno 12 godina.
Njegovo zdravlje je trajno uniteno a plua su mu promrzla. Nakon logora ivio je u Siktivkaru.
Srela sam se sa muem poslije 42 godine odvojenog ivota, posljednji put sam ga videla 1940.
godine kada sam mu dovela tek roenog sina u posjetu u lenjingradskom tranzitnom zatvoru. Sreli
smo se... Moji utisci su bili strani, ali smo odluili da se ne razdvajamo. Njegova ena je umrla,
moj mu je umro, a djeca su nam bila odrasla. Tako sam 5 godina bila doktor, sestra,
njegovateljica i prijatelj. Zdravlje moga mua je potpuno uniteno, radio je do svoje 74. godine.
ivimo u mojoj sobi u zajednikom stanu, do nas ivi mentalno oboljela osoba. Svae su stalne,
glasne prepirke, a ena do nas nasre na nas pesnicama. Na zahtjev za odvojenim stanom je
odbijen - imamo vie od 6 kvadratnih metara po osobi.
Ali evo to sam htjela da ispriam. Godine 1955. moj mu je bio rehabilitovan po pitanju
njegove druge presude, dok smo rehabili-taciju za prvu presudu doekali tek 1985, kad sam ja
sama poela da tjeram stvar, pa je Vojni sud Lenjingradske vojne oblasti ponovo razmotrio njegov
sluaj iz 1940. i ponitio i tu presudu zbog nedostatka dokaza. Mom muu je dato samo 270
rubalja poslije njegove rehabilitacije - dvomjesena plata za posao koji je obavljao prije Finskog
rata. Za punih 12 godina provedenih po sjevernim logorima, za istrage, za iscrpljujui rad u
rudnicima i na sjei uma - ukupno 270 rubalja! Svaki put kad sam se o tome raspitivala reeno mi
je da je takav zakon i upuivali su me na propise iz 1955. godine.
Ratne zasluge su mom muu ponovo priznate tek poslije posljednje rehabilitacije. On je danas
invalid prve kategorije, slijep je, itam mu lanke a on plae. Prima 113 rubalja na ime penzije uz 15 rubalja koje prima kao invalid prve kategorije za njegu. Ali pisala sam i nastaviu da
piem svim zvaninim tijelima jer mislim da je sve to nepravda. Dokle god on ivi a mene dri
snaga pisau o tome kako ljudima poput moga mua nije data odteta, ma koliko mala, za sve to
su pretrpjeli. Oni se nijesu ogrijeili o svoju zemlju, ali su njihovi ivoti razoreni, njihove porodice
unitene, sruen im je drutveni ugled, a nije im ak pruena ni prilika da se bore, da postanu asni
invalidi ili ratni veterani pa da primaju praznine estitke!
Ne traim ja od vas da mi pomognete da dobijem stan. Mi smo stari ljudi, pa ak i kad biste
nam pomogli da dobijemo zaseban stan, bilo bi prekasno za nas. Mom muu su 82 godine.
Nedavno je doivio modani udar. Ali vas molim da pomognete svima onima koji su takoe
neduni stradali a nijesu bili u stanju da se brane poto nijesu imali pravo albe na presudu.
Danas su na radiju emitovali pjesmu Tvardovskog Pravo na sjeanje. Zadrhtala sam, a iz
slijepih oiju moga mua su potekle suze. Oduvijek je bio radnik, lan Komsomola, radio je na
Kuznjeck-stroju, u Balhau, a ruke su mu uvijek bile uljevite. Sada nita ne moe da radi,
naravno, ali osjea novo vrijeme i vjeruje da je ono stvarno revolucionarno. Danas se mnogo toga
promijenio, pa bi bilo nepravedno ako bi se ljudi koji su tako strano propatili izgubili iz vida sada
kada se tako mnogo panje poklanja ratnim i radnikim veteranima. Zato da se ne izmijene
zakonske odredbe iz 1955? Zato ne bi ljudi koji su doivjeli ponienja i uvrede dobili nadokna-de
- bilo materijalne ili moralne? Hoe li oni snositi krivicu zato to nijesu bili u stanju da ih steknu?
Molim Vas da pomognete meni i da pomognete onima kojima se jo uvijek moe pomoi.
ak i danas se ponekad uju ljudi kako govore za odreenu osobu da je bila narodni neprijatelj i
da nije ni zbog ega bila iza reetaka. Nijesu pare u pitanju - sutina je u tome da bi drutvo
trebalo da bude svjesno svoje obaveze prema tim ljudima.
Valentina Zinovjevna Gromova, Lenjingrad.

Mada ukupan broj Staljinovih rtava nikada nee biti poznat, apsolutno je pouzdana procjena
da on nije manji od dvadeset miliona, a moda dostie i cifru od etrdeset miliona. U svojoj knjizi
Veliki Teror (1968), engleski istoriar Robert Konkvest je prikupio najbolje i najpotpunije
procjene, a njegovi paljivi prorauni podupiru gornju granicu ove procjene. Sve u svemu, Staljin
je bio vjerovatno najvei masovni ubica u ljudskoj istoriji, koji je statistiki gledano zasjenio ak
i Hitlera.

27
Ova masovna ubistva su bila bitan dio izgradnje sovjetskog sistema. Taj sistem je izbio na
vidjelo, poprimio institucionalni oblik, birokratski ovrsao i razvio vlastiti osjecaj drutvenog
poloaja kad su se dogodila ta masovna ubistva. Ali je znaajan aspekt ovog procesa bila
injenica da je, usprkos tim okrutnostima, Staljin uspio da stvori istinski osjeaj savrenstva
unutar sovjetske elite i u velikom dijelu nove sovjetske urbane populacije. On je to postigao
poistovjeujui svoju politiku, i samog sebe, s obnovom sovjetskog drutva koja je obuhvatala
golemu industrijalizaciju i urbanizaciju, to je sve oznaeno kao izgradnja socijalizma. Tako je,
za mnoge sovjetske gradane, era staljinizma bila era silnog drutvenog napretka, velikog
istorijskog skoka naprijed, pa ak i iskrenog ponosa zbog osjeaja patriotskog postignua.
Da li bi iko na drugi nain mogao objasniti reakcije mnogih prosjenih sovjetskih graana,
ve kao nastojanja Nikite Hruova krajem pedesetih i poetkom ezdesetih, a nakon toga i
Mihaila Gorbaova krajem osamdesetih, da razotkriju Staljinove zloine. Osim intelektualaca i
roaka rtava, reakcije naroda su bile daleko od oduevljenja. One su se kretale u opsegu od
pomalo tipino ruske ksenofobine zabrinutosti da e neprijatelji Rusije iskoristiti bilo kakvo
javno otkrivanje rune prolosti, do uestalih izjava da je staljinistika era imala za posljedicu
velika dostignua i da ne bi trebalo da se kalja. Neki graani su se, u pismima novinama kao to
su Pravda ili Izvestija, ak protivili posthumnoj rehabilitaciji Staljinovih rtava, na temelju
injenice da bi to bilo i nepoteno prema prolosti i da bi nanijelo tetu sovjetskom ugledu.
Procjena koju je 23. jula 1987. objavila Pravda, pod naslovom itajui potu, bila je i
tipina i otkrivalaka. U njoj je stajalo da je partijski list primio mnogo pisama koja su izraavala
zaprepaenje antistaljinistikim obrtom u savremenim sovjetskim istorijskim djelima. Kao
primjer oito preovlaujueg stava, novina je navela itaoca, 74-godinjeg Vasilija Petrovia
Peketova (koji je prema tome bio 24-godinjak u vrijeme Staljinovog najgoreg terora), koji je
ponosno obznanio da je u borbu protiv nacizma poao sa rijeima Za domovinu, za Staljina na
usnama. U nastavku je dodao: Kako je mogue imati i najmanju sumnju u iskrenost ovih rijei?
Ovaj je stari veteran, oito konzervativnih shvatanja, zakljuio svoje pismo optuujui
antistaljinistiku kampanju da je zasnovana na obmanama i poluistinama i upitao: Zato je
doputeno da se toliko obmana poja-vljuje na stranicama uglednih novinskih glasila?
Pravdin komentar je potvrdio da je navedeno pismo izraavalo najzastupljenije gledite:
Moda veteran pretjeruje i previe uoptava? Sudei po poti, ne - on uopte ne pretjeruje.
Velika hrpa pisama lei na urednikom stolu, a njihovi autori postavljaju grubo reeno ista pitanja,
ali u irem kontekstu... Kako je mogue svesti dvosmislene, heterogene, protivrjene i bitno
razliite pojave, dogadaje, epizode i injenice na najmanji zajedniki sadralac i silom ih ugurati u
samo jednu formu-lu - kult linosti? Kako je mogue omalovaiti industrijalizaciju zemlje,
kolektivizaciju poljoprivrede, kulturnu revoluciju, Veliki otadbinski rat i poslijeratnu obnovu
nacionalne privrede i istovremeno ih tretirati kao greke, negativne pojave, zloine i krenje
socijalistike zakonitosti i lenjinistikih normi partijskog ivota?... A to je s naom hrabrou,
naim poletom, naom mladou, naim pjesmama? Da li i to treba odbaciti?

Ovakve reakcije od strane nekih sovjetskih graana prema obnovljenom poricanju

staljinizma, vie od trideset godina nakon diktatorove smrti i poslije mnogih javnih otkria o
opsegu i okrutnosti njegovih zloina, svjedoanstvo su o njegovom stalnom prisustvu u glavama
barem jednog dijela sovjetske javnosti.
Staljin je bio takoe sasvim uspjean i u inostranstvu u opravdavanju svojih metoda i
postizanju odobravanja za ono to je ve uradio. Donekle drukijom terminologijom, mnogi
zapadni komentatori su godinama bili skloniji da mu odaju priznanje za industrijalizaciju Rusije

28
nego da ga osude zbog terorizma. Staljinistika era je tako bila u velikoj mjeri tumaena kao era
velikih drutvenih promjena, brzog napretka i temeljnog prelaska s ruralne na urbanu ekonomiju.
A neto od toga je, u odreenom smislu, bilo tano. Pod Staljinom, Sovjetski Savez je postao
znaajna industrijska sila. Njeno stanovnitvo je odlazilo sa sela. Potpuno centralizovana uprava
socijalistikog sistema je bila institucionalizovana, a sovjetska privreda je odravala relativno
visoku stopu rasta. Prema zvaninoj statistici, sovjetski nacionalni dohodak je uetvorostruen
tokom prvog petogodinjeg plana, sa godinjom stopom rasta koja je dostizala gotovo 15
procenata. To je zahtijevalo masovnu seobu stanovnitva, tako da se broj ljudi koji su ivjeli u
gradskim podrujima udvostruio za manje od trinaest godina. Izmedu 1928. i 1940. godine,
godinja proizvodnja elektrine energije narasla je sa 5 milijardi na 48,3 milijarde kilovat sati;
elika sa 4,3 miliona na 18,3 miliona tona; mainskog alata sa 2.000 na 58.400 tona; motornih
vozila sa 8.000 na 145.000. Uoi rata, industrija je bila zastupljena s 84,7 procenata u sovjetskoj
privredi. ak i ako se pretje-rivalo u zvaninim izvjetajima, to su bila nesporno znaajna dostignua.
Ekonomski zamah ranih Staljinovih godina objanjava donekle iznenaenost prilinog broja
ljudi na zapadu estinom sovjetske anti-staljinistike kampanje koja je izbila na povrinu tako
dramatino samo tri godine poslije tiraninove smrti. Ta kampanja je gurnula u prvi plan priguene
frustracije, neraiene raune, bezgraninu ljudsku patnju i besmisleno prolivanje krvi, to je
sve bilo nedodirljiva cijena Staljinovog uspjeha. uveni Hruovljev govor iz 1956, a onda i
vrlo iscrpna dokumentacija koju je obezbijedio drugi talas antistalji-nistikih govora na
Dvadesetdrugom kongresu partije iz 1961, predstavljali su oamuujuu optunicu drutvene
cijene staljinisti-kog iskustva.
Jo je pogubnija injenica da se - uprkos poetnom tempu sovjetske industrijalizacije drutvena cijena Staljinove ere jednostavno ne moe opravdati tvrdnjom da je sovjetski model
drutveno-ekonomskih promjena i modernizacije ostvario vie stope razvoja nego to je to bio
sluaj drugdje. Ostavljajui po strani moralnu nedolinost svake takve raunice, tvrdnja ne stoji
injeniki. Pod pretpostavkom da su unakrsna poreenja meu nacijama mogua, oigledno je, na
primjer, da je Japan postigao vie, i poslije Meji obnove tokom devetnaestog vijeka i poslije
Drugog svjetskog rata, ali bez iznuivanja slinog ljudskog danka. Slino tome, ukupni rezultat
italijanske modernizacije u ovom vijeku - a Italija i Rusija su imali uglavnom sline drutvenoekonomske indekse poetkom vijeka - znatno je bolji. Kao posljednje, ali ne manje vano,
caristika Rusija je odravala viu stopu rasta od 1890. do 1914. godine nego to je Staljin
ostvario sa tako nevjerovatnom cijenom u ljudskim ivotima.
Ne iznenauje da su skoranji sovjetski lideri - ak i Mihail Gorbaov - pokuali da opravdaju
drutvenu cijenu staljinistike industrijalizacije i kolektivizacije kao imperativ nametnut usponom
Hitlera u Njemakoj. Industrijalizacija tokom dvadesetih i tridesetih je stvarno bila veoma teko
iskuenje, pisao je aktuelni sovjetski lider u svojoj knjizi Perestrojka. Ali hajde sada, sa
dovoljne vremenske udaljenosti, da pokuamo da odgovorimo na pitanje: Je li to bilo neophodno?
Da li bi ovako golema zemlja poput nae opstala u dvadesetom vijeku da nije postala industrijski
razvijena drava? Postojao je jo jedan razlog zbog kog je vrlo brzo postalo jasno da smo morali
da ubrzamo industrijalizaciju. Jo 1933. opasnost od faizma je poela brzo da se uveava. A gdje
bi danas svijet bio da Sovjetski Savez nije stao na put Hitlerovoj ratnoj maini? Na narod je
potukao faizam zahvaljujui snazi koju je stvorio u dvadesetim i tridesetim godinama. Da se
tada nijesmo industrijalizovali, bili bismo razoruani pred faizmom.
Ali odluka da se protrese sovjetsko drutvo nije bila donesena 1933. ve 1928. godine, kada
se prijetnja od militarizovane Njemake jo nije bila ukazala na horizontu, kada je Staljin
ozbiljno upozoravao na ratnu opasnost iz Britanije i kada se Moskva obavezala na aktivnu

29
vojnu i politiku saradnju tajnim sporazumom sa Njemakom. Zapravo, jo u ljeto 1932. godine,
Staljin je javno umirio Njemce - preko veoma reklamiranog intervjua s Emilom Ludvigom, koji
je dobio veliki publicitet i u sovjetskoj tampi - da Sovjetski Savez nije bio spreman da zatiti
poljske granice od njemakih aspiracija.
Oigledno, nije pretjerano rei da nikad ranije nije bila iznuena tolika ljudska rtva za
relativno tako malu drutvenu korist. Kao to je Sajril Blek, istoriar sa Prinstona, naveo u
zakljuku svog djela naslovljenog Sovjetsko drutvo: Uporedni prikaz, koji je bio sveobu-hvatna
procjena sovjetskog procesa modernizacije:
Gledano u rasponu od pedeset godina, uporedno razvrstavanje SSSR-a prema sloenim
privrednim i drutvenim pokazateljima po glavi stanovnika po svoj prilici se nije znaajnije
promijenilo. Koliko nam dosta ogranieni dostupni dokazi doputaju da prosudimo, SSSR niti je
dostigao niti nadmaio bilo koju zemlju po glavi stanovnika od 1917. godine... a devetnaest ili
dvadeset zemalja koje su na viem stupnju nego Rusija danas u tom pogledu su takoe bile
uspjenije i 1900. i 1919. godine.

Pa ipak se na Zapadu istrajavalo na tvrdnji ak i u pedesetim i ezdesetim godinama da je

staljinizam imao istorijski ambivalentan razvoj, u kom su dobre strane nadmaivale one loe.
Nijesu samo zapadnjake komunistike partije imale problema da se sloe sa pravom prirodom
staljinistike istorije. Na odreen nain, njihova neugodna situacija je bila razumljiva. Staljinizam
je predstavljao jedini ivi primjer socijalizma koji je izgradila komunistika partija na vlasti.
Uz to, odreen sovjetski nadzor nad tim partijama nije im pruao mnogo izbora po tom pitanju.
Indikativno je da je za misao dvadesetog vijeka privlanost Staljinovog eksperimenta socijalnog
ininjeringa leala u injenici da je veina zapadnih studenata bila pod uticajem gledita - koje je
zastupao, na primjer, najitaniji i najnavoeniji istoriar Isak Dojer - da je staljinizam bio forma
istorijske nunosti, stvorene prijekom potrebom brze, politiki nametnute industrijalizacije veoma
zaostalom drutvu.
Otkria kojima je kumovao Hruov mnogo su doprinijela da se unite ovakvi izgledi na
budunost, a posljednji ekser u mrtvaki koveg mita o istorijski pozitivnom Staljinu zakucao
je Arhipelag Gulag Aleksandra Solenjicina. ak su i zapadnjake komunistike partije uvidjele
da je staljinizam bio izlian istorijski zloin pa je za njih postao mjerilo savremene politike
odgovornosti. Italijanska komunisticka partija je najdalje otila u javnom igosanju ove faze
sovjetske istorije, ali su se potresne posljedice tih otkria takoe osjetile u najirim krugovima
marksizmu sklonih zapadnoevropskih intelektualaca. Staljinizam e tako biti shvaen kao
monstruozna greka komunistikog iskustva, stranputica zbog koje treba aliti i koju bi trebalo
preduprijediti.
Ali korijeni pogubnog Staljinovog nasljea seu do Lenjina - do njegovog dvogubog nasljea
dogmatske partije i teroristike tajne policije. Staljinova birokratska neman je izgraena na
temelju vodee partije kojoj sve mora biti potinjeno. Kad jednom ta partija preduzme obnovu
drutva, mo drave mora da raste i da se iri. Staljinovo lino nasljee se sastojalo u velianju
nasilja koje drava organizuje protiv vlastitog drutva, pojavi policijske drave koja gui
drutvenu kreativnost, unitavanju u zametku bilo kakvog javnog izraavanja duhovnog
novatorstva, stvaranju sistema hijerarhijskih privilegija, podvrgavanju svega centralizovanom
politikom nadzoru. Dobar dio tog nasljea se odrao i poslije Staljina, nadivjevi ak i snane
napade koje je preduzeo Hruov. Prema tome to nije posluilo samo da se diskredituje sovjetski
model irom svijeta, ve je takoe omoguilo, poslije Hruova, narednih dvadeset godina
politike i drutvene stagnacije pod Leonidom Brenjevom.

30

31

Glava 3
STAGNIRAJUI STALJINIZAM
Ambivalentan odnos mnogih prosjenih sovjetskih graana prema pokuajima destaljinizacije
objanjava zato se Brenjevljeva era odrala tako dugo i zato je poprimila oblike kakve jeste.
Premda je otpoeo kao modernizujui reim, pokuavajui da uvede racionalnost u Hruovljeve
burne reforme, Brenjevljev reim je ubrzo postao ekvivalent kvazi-staljinistike restauracije.
Osnovne crte staljinistikog sistema, naroito njegovi centralizovani i guei nadzori, njegova
povlaena nomenklatura i prevlast dravne birokratije, bili su ovjekovjeeni - ali u ambijentu
postepenog irenja drutvenog, ekonomskog, pa ak i politikog propadanja. Jedino je Staljinov
masovni teror ustupio mjesto prefinjenijoj ali jo uvijek despotskoj primjeni politike prinude,
uglavnom zato to je vladajua elita nauila kroz gorko iskustvo da teror ima vlastitu dinamiku,
koja moe da uniti ak i svoje pokrovitelje.
Staljinizam se tako produio na jo jedan kvartal ovoga vijeka, ali bez drutvene promjene
podstaknute od strane drave odozgo i bez masovnih ispoljenja terora. Staljinizam je zapravo
obiljeio dvije treine sovjetske komunistike ere, ostavljajui neizbrisiv trag na ono to je
komunizam trebalo da znai istorijski. Ali staljinistiki sistem nije opstao samo zato to su
Brenjev i njegovi najblii drugovi iz njega izvukli korist i ostali mu privreni. On je preivio
zato to je postao golema struktura unakrsnih privilegija, nadzora, nagrada i skrivenih interesa.
On je preivio i zato to novourbanizovane sovjetske mase nijesu mogle da smisle bilo kakvu
drugu alternativu, budui da im je pola vijeka ulivana u glavu predstava o tome da njihovo
iskustvo predstavlja za njih divovski korak naprijed.
to je najvanije, staljinizam je i opstao i stagnirao zato to je bio politiki sistem bez
stvarnog politikog ivota u sebi. Kao to je sovjetski istoriar Leonid Batkin pisao, u asopisu
Njedjelja, br. 26 iz 1988. godine, tokom javnih rasprava koje su moda izbile kao reakcija na
staljinistiko nasljee,
... politika je nestala iz ivota naeg drutva jo krajem dvadesetih... Politika je nestala kao
specifina savremena sfera ljudske aktivnosti gdje se razlike u drutvenom poloaju i interesima
grupa javno pokazuju i sukobljavaju jedna s drugom, gdje postoji neposredna javna utakmica u
borbi za pozicije, gdje se traga za metodama koje e ih dovesti do nekog dinaminog kompromisa.
Politika je nestala - i tako je sve postalo politiko. (kurziv je prenesen iz originala)

Drutvo je u cjelosti bilo politizirano od vrha do dna, ali je stvarna politika bila ograniena
jedino na sami vrh. Sistem je pri tom bio zatien od izazova promjena ali je stagnacija bila
neminovna cijena prinudnog samoodravanja sistema.
O tu stagnaciju se nije moglo vjeno ogluivati. Ve pri kraju Brenjevljeve ere, osjeaj
nelagodnosti se pojavio unutar dijela najvie sovjetske elite. Javila se svijest o propadanju,
ideolokoj trulei, o kulturnoj jalovosti. Ona je poela da proima ne samo intelektualne krugove
ve takoe da inficira neke pripadnike politike elite. Ta elita je postajala sve svjesnija
narastajuih razlika izmedu zaostajueg Sovjetskog Saveza i njegovog unaprijed odabranog
suparnika, Sjedinjenih Drava. Po rijeima ve navedenog istoriara, dok je Staljinov sistem
unitavao na milione ljudi, ljudi poput Bora, Vinera, Votsona i Krika su stvarali. Dok je

32
Brenjevljev sistem svodio nau zemlju na dravu osrednjatva, svijet je razvijao lasere i
personalne kompjutere i bio svjedok eksplozije postindustrijske revolucije.
Istorijski pesimizam to se razvijao unutar sovjetske elite bio je u otroj suprotnosti s oholim
optimizmom Hruovljeve ere. Samo dvije decenije ranije, poev od 1958. godine, prvi sekretar
Nikita Hruov je krenuo javno da tvrdi da e Sovjetski Savez uskoro sahraniti Ameriku u
ekonomskom nadmetanju. Vjerovatno opijen javnim reakcijama na trijumfalno slanje sovjetskog
Sputnjika u svemir, pretekavi kosmiki program Sjedinjenih Drava, i oslanjajui se na zvaninu
sovjetsku statistiku u vezi sa predvienim stopama rasta, sovjetski lider je izjavljivao u vie
navrata da e do poetka sedamdesetih godina SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu po privrednom prinosu i da e to obezbijediti naem narodu najvei ivotni standard na svijetu.
Da stvari budu jo zamrenije, ova javna hvalisanja se nijesu mogla pripisati iskljuivo
linom nainu miljenja sovjetskih voa zato to su ona ozvaniena u ideolokom programu
vladajue Komunisticke partije koji je usvojen 1961. godine. Drugim rijeima, predvianja koja
slijede su postala integralni dio navodnog naunog i nepogrjeivog marksistiko-lenjinistikog
uenja: U tekuoj deceniji - 1961-1970 - Sovjetski Savez, im stvori materijalno-tehniku
osnovu za komuni-zam, nadmaie u proizvodnji po glavi stanovnika najmoniju i naj-bogatiju
kapitalistiku zemlju - Sjedinjene Drave.
Kao da ovo nije bilo dovoljno, partijski program je nastavio s objavom da e u narednoj
deceniji izobilje materijalnog i kulturnog bogatstva biti obezbijeeno cijelom stanovnitvu... Pa
e tako u sutini komunistiko drutvo biti izgraeno u SSSR-u. Ulaskom u stadijum
autentinog komunizma bie obiljeen konaan istorijski trijumf sovjetskog sistema. Sovjetsko
drutvo e biti bogatije od amerikog, njegova ekonomija produktivnija, a velianstveno zdanje
komunizma e omoguiti primjenu naela raspodjele prema potrebama.
U stvarnosti, do sredine ezdesetih ovo hvalisanje je ve bilo samo maska za munu stvarnost
sve vee stagnacije. Moda je neko vrijeme Brenjev jo imao razloga da odrava potmulu nadu
da e moda premostiti jaz. Do 1970, sovjetska privreda je dostigla vie od polovine obima
privrede Sjedinjenih Drava, jo uvjek je nekako bre napre-dovala i imala znaajnu prednost nad
svakim drugim suparnikom.
To je iznosilo 15,3 procenata svjetskog bruto nacionalnog proizvoda (BNP), dok su
Sjedinjene Drave stajale na 27,3 procenata. Ali tokom sedamdesetih godina, sovjetska stopa
rasta je izgubila zamah, a privreda je atrofirala. Do 1985. godine, sovjetski BNP je pao na 14,7
procenata, dok je Sjedinjenih Drava porastao na 28,5 procenata. to je jo gore, krajem
osamdesetih, Sovjetski Savez nije vie zauzimao nesporno drugo mjesto u svjetskom
ekonomskom poretku. Zemlju koja je smatrala da joj je sueno da postane vodea svjetska
ekonomska sila do poetka sedamdesetih godina pretekao je Japan, ija privreda ne samo da je
bre rasla od sovjetske, ve je bila takoe tehnoloki daleko naprednija.
Zaista, tehnoloki jaz koji se dramatino irio bio je nesumnjivo jo vei izvor briga za
razboritije lanove sovjetske elite. Ta elita je uvidjela da dalji ekonomski napredak zahtijeva
nauno-tehnoloke inovacije i da je Sovjetski Savez sada u velikom zaostatku, posebno u
drutveno-ekonomskoj primjeni nove tehnologije. Podaci su bili optepoznati i kazivali da se
zemlji ne pie dobro. Zemlja koja je tako oholo tvrdila da je na otrici inovacija postajala je sve
zaglibljenija u srednjim fazama industrijskog doba, nemona da ih prevazie. Samo nekoliko
primjera, kao na donjoj tabeli, mnogo govori.
Veliki/srednji
kompjuteri
(na mil. st. u 1983)

SAD
96.500
412

EEZ
23.400
135

JAPAN
16.900
142

SSSR
3.040
11

33

Mali kompjuteri
1.000.000
(na mil. st. u 1983) 4.273

240.000
1.387

70.000
588

22.000
80

Industrijski roboti
(na mil. st. u 1981)

51.877
201

67.435
571

3.000
11

44.700
196

Sovjetska privreda nije zaostajala samo u tehnolokoj trci. Ona je takoe postala nevjerovatno
rasipnika. Bez meunarodnog podsticaja za nadmetanjem, racionalizovanjem i inoviranjem, ne
samo sovjetski industrijski sektor ve takoe i njegove kopije u Srednjoj Evropi postale su
spomenici birokratskoj neefikasnosti i kontra-produktivno utoite rasipnosti. Prema podacima
koje je pedantno sakupio poljski ekonomista, profesor Jan Vinjecki, u svojoj knjizi Ekonomski
Pregled, Istok i Zapad (London, 1987), privrede sovjetskog tipa troe dva do tri puta vie energije
po proizvodnoj jedinici nego trino utemeljene privrede Zapadne Evrope.
SOVJETSKI BLOK

ENRGIJA P/$1000 GDP

ELIK P/$ 1.000 GDP

Sovjetski savez
Poljska
Istona Njemaka
Maarska

1490
1515
1356
1058

135
135
88
88

ZAPADNA EVROPA
Francuska
Zapadna Njemaka
Britanija

502
565
820

42
52
38

Ideoloka neracionalnost staljinistikog ekonomskog nasljea bila je jo destruktivnija u

sektoru poljoprivrede. Do sedamdesetih godina, hronina neefikasnost sistema kolektivizacije,
skupa sa povremenim nepovoljnim vremenskim uslovima, primorali su sovjetske voe da
godinje troe milijarde dolara u tvrdoj valuti na uvoz ita. Kao posljedica toga, vlada je takoe
bila prinuena da subvencionira cijene hrane, kako previsoke maloprodajne cijene ne bi izazvale
graanske nemire. Pa ipak, u isto vrijeme, privatne parcele koje su bile doputene u poljoprivredi
ograniene su na samo 4 procenta obradive zemlje, iako je na njima proizvoeno - zahvaljujui
privatnoj inicijativi - 25 posto sovjetskih zaliha hrane.
Posljedini privredni gubitak i s tim povezana industrijska i tehnoloka zaostalost takoe su
imali tetan uticaj na sovjetsku sposobnost da sudjeluje u svjetskoj razmjeni. Sovjetski Savez je
sve vie postajao izvoznik uglavnom robe iroke potronje i ruda, poput veeg dijela Treeg
svijeta, ali nije bio u stanju da se nadmee sa vodeim izvoznicima industrijskih proizvoda.
Prema godinjem izvjetaju GATT-a, Sovjetski Savez je pao sa 11. mjesta u 1973. na 15. mjesto
u 1985. godini po izvozu industrijskih proizvoda, jer su ga tokom tih godina nadmaili Tajvan,
Juna Koreja, Hong Kong i vajcarska.
Jo uoptenije, nekih etrdeset godina poslije zavretka Drugog svjetskog rata, sovjetsko
drutvo je jo uvijek bilo podvrgnuto djeliminom racionisanju hrane i patilo je od stalne
nestaice potronih dobara. Svakodnevno viesatno stajanje u redu bilo je uobiajeno za pretenu
veinu sovjetskih urbanih domaica. Alkoholizam je nastavio da se iri, dok se bolnika njega za
prosjenog sovjetskog graanina uglavnom pogoravala. U martu 1987, novoimenovani sovjetski
ministar zdravlja je objavio da velik broj sovjetskih bolnica nema toplu vodu, nema odgovarajuu
kanalizaciju i oskudijeva u osnovnim sanitarijama. Nikakvo udo da je ivotni vijek mukaraca

34
dramatino opao u vrijeme Brenjeva sa 66 na 62 godine, u poreenju sa 71,5 godina u
Sjedinjenim Dravama, i da je smrtnost djece porasla do nivoa 2.5 puta veeg nego u Sjedinjenim
Dravama, smjetajui tako Sovjetski Savez na pedeseto mjesto u globalnom poretku - iza
Barbadosa. Jedina grupa stvarno izuzeta iz ovih drutvenih patnji bili su inovnici vladajue
partije i visoka vojna i direktorska elita. Koristei posebne prodavnice zatvorenog tipa, dobre
bolnice i specijalne centre za odmor, uivali su dobrobiti socijalizma za jednu klasu.
Socijalistika stvarnost za jednu klasu ne samo da se frontalno sukobljavala sa zvaninim
mitom drutvenog egalitarizma, ve je, vremenom, stvarala sve veu drutvenu ogorenost.
Znaajno ispitivanje javnog mnenja, objavljeno u Moskovskim novostima od 3. jula 1988,
pokazalo je da skoro polovina sovjetske javnosti nije osjeala da ivi u drutvu socijalne
pravde. Najotrije pritube su bile upuene na sistem posebnih privilegija viih inovnika. Ovo
je ukljuivalo - prema redoslijedu pritubi - pakete hrane, robu iz ekskluzivnih radnji;
besplatno raspolaganje bilo knjigama ili sjeditima u pozoritima, bioskopima, i td.; stanove u
otmenim kuama u prestinim krajevima grada i dravne dae. Takvo drutveno
nezadovoljstvo je pojaano injenicom da je bilo oito da se kvalitet ivota irokih masa ne
poboljava zadovoljavajuim tempom, a u nekim znaajnim aspektima se ak i pogorava.
Problem je uslonjavala i injenica da je sve vei broj sovjetskih graana, posebno iz
profesionalne elite, sada znao da su uslovi u inostranstvu bili znatno bolji, ukljuujui i
komunistiku Istonu Evropu. Meu intelektualcima, svijest o sovjetskoj zaostalosti i njenim
pogubnim posljedicama, postala je veoma rasprostranjena tokom sedamdesetih godina. Nije vie
bilo mogue uvjeravati i pretvarati se, kako se radilo u vrijeme Staljina, da je ivot u Sovjetskom
Savezu bio bolji nego ma gdje drugo. Mnogi sovjetski graani, dugo izolovani od svijeta,
vjerovali su sovjetskoj propagandi ak sve do sredine ezdesetih godina.
Godine 1987, vodei lan sovjetske Akademije nauka, Jevgenij Afanasijev, smjelo je
objasnio maarskim sluaocima na Radio Budimpeti, 7. novembra 1987, duhovnu cijenu
plaenu za ovakvo stanje stvari:
Sigurno je da se nacionalna svijest, onakva kakva se uopte razvila u sovjetskom drutvu,
razvila pod potpuno nenormalnim uslovima. Drugim rijeima, ona se razvila na jednostran nain,
kao i istorijska i drutvena svijest... Sovjetsko drutvo je ivjelo u dravi dobrovoljne (sic!)
duhovne izolacije, odnosno, bez ikakvog znanja o Zapadu... mi se nijesmo bavili Maksom
Veberom ili Durkhajmom, Frojdom, Tojnbijem ili penglerom. Ovo nijesu puka imena, to su
imena koja imaju svjetove, svjetske sisteme za sobom. Ako drutvo propusti da se upozna s tim
svjetovima, ono onda iskljuuje sebe iz dvadesetog vijeka, zatei e sebe na periferiji najvanijih
otkria ovog vijeka.

Slobodnom svijetu, prizor ideoloki samoizolovanog i birokratski centralizovanog sistema

teko da je nudio primjer ekonomskog ili drutvenog dinamizma. Doslovno je bila potrebna
politika odluka na nivou vladajueg Politbiroa za proizvodnju svakog pojedinanog potroakog
artikla, a tokom sedamdeset godina sovjetske vlasti ni jedan jedini takav artikal koji moe da
konkurie na svjetskom tritu nijesu jo bile proizvele. Takva je bila batina koju je Staljin
ostavio u nasljee a Brenjev ovjekovjeio. U tom ekonomskom sistemu, dravna birokratija je
propisivala cijene za milione artikala, dok su direktori nadgledali proizvodnju bez ikakvog
podsticaja da budu inovativni. Radnici su proizvodili bez ikakve motivisanosti da poveaju
produktivnost ili da poboljaju kvalitet. Uz to su i direktori i radnici imali interesa da popravljaju
svoje izvjetaje o radu (lakirovka). Kao posljedica toga, skorijih godina je sovjetska dravna

35
statistika, po zvaninom priznanju, postala sve nepouzdanija i stoga neupotrebljiva za bilo kakvo
razumno planiranje.
Usprkos zvaninom hvalisanju, istina se nije mogla vie skrivati: i kvantitativno i kvalitativno
Sovjetski Savez je stagnirao. Umjesto da se nadmee sa Sjedinjenim Dravama, on se u
najboljem sluaju odravao kao najrazvijenija zemlja meu zemljama u razvoju - pa je ak i u toj
kategoriji poeo da se suoava s potencijalnom prijetnjom da ga eventualno nadmae u nekim
kritinim oblastima sve ambicioznije inovativne zemlje u razvoju, posebno Kina. To je bez
sumnje bila gorka i muna budunost za upuenije pripadnike vladajue sovjetske elite. Sovjetska
vojna uprava, sasvim svjesna da savremeni rat postaje sve zavisniji od sposobnosti brzog
usvajanja tehnolokih inovacija, morala je posebno da se zabrine.
Istorijski svjesnije pripadnike ruske elite je tadanje stanje u Sovjetskom Savezu moralo
neugodno podsjetiti na propadanje Rusije tokom posljednjih decenija prolog vijeka. Godine
1815, odigravi presudnu ulogu u porazu Napoleona i sa carem Aleksejem I koji je trijumfalno
ujahao u Pariz, Rusija je bila vojno najjaa sila na svijetu. Ruska privreda je brzo napredovala u
nekoliko narednih decenija, a postojala je i vjera u politike promjene. Pa ipak je dolo do
postepene stagnacije. Izmedu 1870. i 1890. godine, bruto nacionalni proizvod zapravo opada,
Rusiju nadmauju Velika Britanija i Njemaka, a Francuska i Habsburka Monarhija joj se
pribliavaju. Dva skupa i neuvjerljiva lokalna rata - Krimski rat i vojni pohod na Bugarsku i
Kavkaz - i guenje Poljskog ustanka doprinijeli su drastinom opadanju meunarodnog ugleda
Rusije. Ubrzo potom, na povrinu je izbilo revolucionarno vrenje, kao odraz sve veeg politikog
i drutvenog nezadovoljstva.
Sve se to moe uporediti sa savremenim stanjem. Godine 1945, Staljin je zauzeo Berlin a
Crvena armija je bila najvea vojna sila na svijetu. Do ezdesetih godina, sovjetske voe su
postale uvjerene da e Sovjetski Savez biti takoe i vodea svjetska ekonomska sila. Pa ipak je
tokom sedamdesetih privreda stagnirala. Do 1990, Sovjetski Savez e pasti ne samo iza
Sjedinjenih Drava ve i iza Zapadne Evrope i Japana. Neuspjean devetogidnji rat u
Avganistanu, rastui nemir u Istonoj Evropi i ekonomske posljedice nedopustivo visokih
izdataka vojnih snaga, doprinijeli su optem osjeaju drutvene nelagodnosti u zemlji i gubitku
prestia u inostranstvu.
Mada je bilo dovoljno loe ve to to je bilo sve oitije da je Sovjetski Savez zaostao u
ekonomskoj trci sa Sjedinjenim Dravama, to je bila samo polovina prie. Jo bolnije, a povezano
sa sovjetskim geostratekim poslovima, bilo je turobno predvianje koje je 1988. godine objavila
Komisija za cjelovitu dugoronu strategiju Sjedinjenih Drava da e se do 2010. godine u
svjetskom ekonomskom poretku Sovjetski Savez vjerovatno nai na petom mjestu. Sjedinjene
Drave e i dalje biti prve. Poslije njih e slijediti Zapadna Evropa (koja vjerovatno jo nee biti
potpuno integrisana vojno-politika sila), Kina i Japan. Sovjetski Savez e biti na zaelju - sa
BNP-om koji e tada biti mnogo manji od polovine dohotka Sjedinjenih Drava.
Osim toga, etiri vodee sile e vjerovatno imati bolje odnose jedna sa drugom nego sa
Sovjetskim Savezom. Kremlj se tako suoava s izgledima da bude geopolitiki okruen
potencijalno neprijateljskim a ekonomski monijim dravama. Strateki, kao i ideoloki, implikacije ovakve perspektive moraju da zaplae bilo kog sovjetskog lidera, posebno one koji su
zasnivali svoju mo na uvjerenju da je komunistika ideologija sadrala klju za utopijsku
budunost.

36

Glava 4
PARADOKS REFORME
Svijest o neophodnosti promjena, reforme i veim inovacijama konano je isplivala na
povrinu u politiki znaajnoj mjeri poslije Brenjevljeve smrti 1982. godine. Ali je vie od dvije
decenije bilo upropaeno. Posljedica toga je bila da je nasljee koje je trebalo prevazii naraslo i
otealo. Postojei sovjetski sistem bio je tada okotali proizvod tri usko povezane i ukrtene
razvojne faze:
1. pod Lenjinom, one totalitarne partije usmjerene ka potpunoj rekonstrukciji drutva;
2. pod Staljinom, one totalitarne drave koja je imala potpuno podreeno drutvo;
3. i pod Brenjevom, one potpuno stagnirajue drave kojom je vladala korumpirana totalitarna
partija.

Da bi se reformisao postojei sistem bilo je neophodno napasti sva tri istorijska sloja. Ipak, da
bi se to izvelo, morao se preduzeti rizik da se uklone opasne institucije moi i da se izazove
neprijateljstvo mentalno staljiniziranih segmenata sovjetskih masa. Bilo kakva reforma, da bi
uspjela, prema tome, morala je biti vrlo postepena. Morao se skidati sloj po sloj, uvrivati takav
napredak, paljivo, kako se ne bi istovremeno stvorio otpor svih postojeih subjektivnih i
objektivnih prikrivenih interesa.
Najlake je bilo napasti Brenjevljevo nasljee, s njegovom linom korumpiranou,
drutvenom stagnacijom i sve oitijom privrednom zaostalou. Tee je bilo uhvatiti se u kotac
sa staljinistikim nasljeem, njegovim prikrivenim birokratskim interesima i ostacima odanosti
nekih starijih sovjetskih graana. Najtee je bilo osporiti lenjinistiko nasljee, koje je povezivalo
sjeanje na naklonost prema Novoj ekonomskoj politici (NEP) sa samoproklamovanom tvrdnjom
o jedinstvenoj istorijskoj ulozi elitistike vodee partije, to je vladajuoj eliti obezbjeivalo
istorijski legitimitet.
Prvi napad je pokrenuo, ali samo za vrlo kratko vrijeme, Brenjevljev neposredni nasljednik,
Jurij Andropov. Do tada je gnuanje prema sveoptoj stagnaciji i korupciji postalo tako
rasprostranjeno da su oni koji su ostali odani dvijema ranijim naslagama sovjetskog iskustva,
lenjinistikom i staljinistikom, mogli da se udrue sa anti-brenjevljevskim reformatorima u
jedinstveni front. Na nesreu reformatora, Andropovljeva faza se brzo okonala iznenadnom
smru reformatorskog voe 1984. godine. Na kratko, umirui sistem je doivio predah pod
Konstantinom ernjenkom, kog je Brenjev isprva prieljkivao za svog nasljednika. Ali do tada
su prigueni pritisci za obnovom - od kojih e barem jedan ogoliti najnoviji sloj sovjetskog
iskustva - bili tako snani da je ernjenkova smrt 1985. godine izba-cila u prvi plan novu i
mnogo dinaminiju linost, ovjeka koji se jasno poistovjetio sa kratkim Andropovljevim
meurazdobljem izjalo-vljenih reformi.
Mihail Gorbaov je doao na vlast sa nejasnim nalogom da ponovo pokrene sovjetski sistem.
Jo je manje bilo jasno koliko daleko je trebalo da seu potrebne reforme i ta e sluiti kao
njihov istorijski model. Jo odreenije, hoe li biti odbaen i staljinizam? I u ime ega? Ako je
lenjinizam trebalo da bude uvaen kao protivotrov staljinizmu, koji bi glavni aspekt tog
lenjinistikog iskustva trebalo prizvati? Da li bi to trebalo da bude NEP ili revitalizovana,
militantna i ideoloki motivisana partija? Praktino pitanje jeste da li bi staljinizam mogao da

37
bude odbaen ne samo istorijski ve takoe u postojeem obliku a da se na neki nain ne uvredi
stvarna sutina i istinito nasljee lenjinizma?
Ipak se mora otvoreno rei - a pitanje je vano - da pojavljivanje Gorbaova nije bilo udna
igra sluaja. Njegov dolazak na vlast je predstavljao izbijanje na povrinu nove stvarnosti u
Sovjetskom Savezu, kako na objektivnom tako i na subjektivnom planu. Drugim rijeima, ako ne
on, tada bi se vrlo vjerovatno pojavio neki drugi sovjetski reformista kao voa sredinom
osamdesetih godina. Sovjetsko stanovnitvo je, uprkos svim fizikim liavanjima i neprekidnoj
indok-trinaciji, bilo poetkom osamdesetih godina relativno obrazovano, iji su obrazovaniji
slojevi bili sasvim dobro upoznati sa stanjem u itavom svijetu i manje podloni varljivim
ideolokim uvjerenjima. Naroito meu visokoobrazovanim ekonomistima, strunjacima za
svjetska pitanja, i njihovim kolegama u nekim sektorima partijske nomenklature okrenutijim
inostranstvu, irila se svijest o rastuoj krizi koja je zahtijevala reforme koje bi, zauzvrat, mogle
takoe da prue odgovore na gore postavljena pitanja.
Gorbaovljeva glasovita kampanja glasnost, ili otvorenost, nije, a vjerovatno nije ni mogla,
odmah da obezbijedi sveobuhvatni strateki odgovor na gore postavljena pitanja. inilo se prije
da kampanja glasnost napreduje preko vie taktikih etapa. U poetku, kada je pokrenuta 1985.
godine, ona je ponajvie obuhvatala izvjetaje o zloupotrebama od strane dravne birokratije,
ukljuujui i do tada nedodirljivu policiju, i o gubicima i loem rukovoenju u privrednom
sektoru. Ubrzo potom, domet glasnosti se proirio da bi obuhvatio poetke kritikog oivljavanja
prolosti, usredsreujui se na neke najoitije nepravilnosti staljinistike ere. To nije, ipak,
obuhvatilo potpuni napad na sistemsko nasljee ovog mranog razdoblja, zato to je to moglo da
povue za sobom potencijalno destabilizujue posljedice po strukturu politikog sistema u cjelini.
Ipak, mada isprva pomalo ogranienog djelokruga, kampanja glasnost je pokrenula snane
zahtjeve za reformom unutar kljunih sovjetskih gradskih centara. To je ovlastilo Gorbaova i
njegove saradnike da proire djelokrug kampanje da bi ona obuhvatila, do 1987. godine, sve vei
i ambiciozniji program promjena usredsreenih prvenstveno na upravljanje i planiranje dravne
privrede. Oznaena kao perestrojka, ili preustrojstvo, kampanja je nastojala da iskoristi polet koji
je pokrenula glasnost da podstakne i modernizuje stagnirajuu privrednu birokratiju i da oivi
ekonomski napredak. Ali je to takoe iznijelo na povrinu pitanje da li je prava reforma sovjetske
privrede bila mogua bez znaajnog uplitanja politikog sistema i bez otvaranja irom vrata
duhovnoj slobodi.
Kljuno pitanje koje je ostalo bez odgovora bilo je gdje povui granice reforme. ak ni
Gorbaov vjerovatno nije znao taan odgovor, premda su neki njegovi komentari nagovjetavali
da je spreman da ide vrlo daleko. Pokazalo se da su njegove neusiljene i spontane opaske
izgovorene na raznim sovjetskim skupovima imale dalekosenije posljedice od zvanino
pripremljenih govora upuenih vodeim komunistikim partijskim tijelima. Obraajui se jednom
skupu urednika masovnih medija i takozvanih stvaralakih sindikata sredinom jula 1987,
Gorbaov je spomenuo novu sovjetsku politiku kulturu a upotreba te dvije rijei, posuene iz
zapadnjake politike sociologije, bila je vrlo upadljiva. Podstiui sve jau demokratizaciju,
primijetio je Gorbaov, mi sada, kako se ini, ponovo prolazimo kroz kolu demokratije. Uimo.
Naa politika kultura je jo uvijek neprimjerena. Na nivo rasprave je neprimjeren; naa
sposobnost da uvaavamo stavove ak i naih prijatelja i drugova - ak je i ona neprimjerena.
Gorbavovljev cilj da stvori novu politiku kulturu bio je utoliko opasniji zato to
neprimjerenosti koje nije odobravao nijesu bile samo lenjinistiko-staljinistiko nasljee. One
su bile duboko ukorijenjene u ruskoj istoriji. Pisma iz Rusije markiza Astolfa de Kistina,
objavljena 1839. godine nakon njegove due posjete toj zemlji, ukazuju na upadljivu povezanost
izmedu politika Rusije u devetnaestom vijeku i dananjeg Sovjetskog Saveza. De Kistin je bio

38
zapanjen proimajuom ulogom dravne birokratije koja je utemeljena na nebitnim detaljima,
aljkavosti i korupciji i u kojoj tajnost ima kontrolu nad svim. On je opominjao da je jedino
podruje u kom tiranija pokazuje inventivnost u sredstvima za uvrenje njene vlasti i da je
despotizam najgori kada navodno radi dobro, zato to tada opravdava kroz svoje namjere
najokrutnija djela, a zlo koje se tada shvata kao lijek ne zna za granice. Njegova procjena
dostignua reima mogla bi lako biti primjenjena na sovjetsko iskustvo: Ne kaem da njihov
politiki sistem nije stvorio nita dobro, ve samo tvrdim da je plaena previsoka cijena za
njegova postignua.
De Kistin je takoe bio zapanjen ogranienjima nametnutim slobodoumlju i zloupotrebom
istorije od strane onih koji imaju vlast. On je zapazio da je istorija vlasnitvo cara, koji
predstavlja narodu takve istorijske istine koje odgovaraju trenutno preovlaujuim uvjerenjima.
Moda je najznaajniji njegov komentar da Politiki sistem u Rusiji ne bi mogao izdrati
dvadeset godina slobodnog komuniciranja sa Zapadnom Evropom.
Ne udi, onda, to oblikovanje nove politike kulture u Sovjetskom Savezu, nakon pedeset
godina neposrednog i posrednog dravnog staljinizma i nakon sedamdeset godina partijskog
lenjinizma, nuno zahtijeva veliki politiki preokret. Gorbaov je tako stavio na znanje, u
privatnom razgovoru voenom u maju 1987. godine sa najviim maarskim partijskim liderom
(koji je to ponovio sljedeeg dana ovom autoru), da je po njegovom miljenju ukupno sovjetsko
iskustvo od 1929. godine bilo pogreno. Zaista, prema vrhovnom sovjetskom voi, najmanje tri
etvrtine sovjetske prakse je bilo ozloglaeno i moralo bi na neki nain da bude odbaeno ili
ispravljeno.
Vrlo je nesigurno da su se ak i Gorbaovljeve kolege iz Politbiroa s tim u potpunosti sloile.
Vjerovatno je veina njih instinktivno osjeala da lenjinizam nije bio jedina osnova njihovog
legitimiteta ve da je i bolji dio staljinistikog iskustva osigurao temelj njihove moi. Djelimino
krpljenje staljinistikog sistema bilo je i prihvatljivo i ak smatrano za neophodno, ali opte
odbacivanje bi, strahovali su, moglo da destabilizuje sovjetski sistem u cjelini. Konsenzus po
pitanju reformi bio je dakle relativno tanak. Bilo je vrlo osjetljivo razii se oko pitanja koliki dio
staljinistikog nasljea bi mogao bezbjedno da se poniti, dok je pogubna lenjinistika tradicija
ostala nedodirljiva poput svete krave.
Zaista, Lenjinizam je tako a ne reforma bio krajnji - ali skriveni - predmet spora meu
najviim sovjetskim liderima. Na primjer, mnogo toga je prenoeno na Zapadu u vezi sa
nepotvrenim sukobom izmedu reformatora Gorbaova i njegovog navodno konzervativnog i
antireformistikog suparnika, Jegora Ligaeva, koji je do jeseni 1988. godine bio drugi ovjek
Politbiroa a takoe i partijski sekretar. Mada se do toga dana, i uprkos glasnosti, skoro nita nije
znalo o internim raspravama unutar vrhovne uprave, bilo je sasvim jasno da je Ligaev istupao u
ime onih sovjetskih voa koji nijesu protiv reformi kao takvih, ali koji bi vie voljeli da se one
sprovedu na lenjinistiki nain, odozgo i u disciplinovanijem obliku kako se ne bi ugrozila
efikasna partijska kontrola nad procesom.
Razliku izmedu ova dva pristupa je najbolje saeo Alexandar Gelman, aktivni lan filmske
partijske organizacije, i sam oduevljeni sljedbenik Gorbaova, koji je izveo otru razliku izmedu
koncepata demokratizacije i liberalizacije. Prema njegovim uticajnim rijeima (kako je
prenijela Sovjetskaja kultura, 9. aprila 1988):
Demokratizacija obezbjeuje preraspodjelu moi, prava i sloboda, stvaranje brojnih
nezavisnih struktura upravljanja i informisanja. A liberalizacija je ouvanje svih temelja
administrativnog sistema, ali u blaoj formi. Liberalizacija je otvorena pesnica, ali je aka ista i u

39
svakom momentu bi se ponovo mogla stisnuti u pesnicu. Liberaliza-cija samo spolja ponekad
podsjea na demokratizaciju, ali je to zapra-vo osnovna i nesnosna uzurpacija.

ak i ako je pretjerana, navedena suprotnost izmeu demokra-tizujueg i samo

liberalizujueg lidera je u sutini tana. Da bi uspio u ambijentu staljinistikog nasljea, prvi je
sklon otrijem raskidu sa prolocu dok je drugi skloniji da istakne elemente kontinuiteta. Tako
Ligaev, koji odstupa od svog kursa u glasovitom intervjuu za francuski dnevni list L Mond od 4.
decembra 1987, da bi istakao da Ja predsjedavam sastancima sekretarijata Centralnog komiteta
i... organizujem njegov rad i da Gorbaov predsjedava sastancima Polit-biroa, nije bio uzdran
u davanju pozitivnijeg suda o sovjetskoj prolosti od onog koji je ponudio Gorbaov lino. Mada
je uvijek isticao potrebu za reformama i potpuno podravao program perestrojke, Ligaev je
javno izjavljivao da je za njega ak i Brenjevljeva era bila era impresivnih dostignua. Kao to
se izrazio, prema Pravdi od 27. avgusta 1987, to je bilo nezaboravno vrijeme, tada se stvarno
ivio puni ivot... Upravo tu, u tekim uslovima, bili su iskovani istinski komunisti. On je takode
naglasio da mi nikada neemo napustiti put lenjinizma, to je otro doveo u vezu sa ukupnom
slavnom sedamdesetogodinjom istorijom sovjetske vlasti.
Konsenzus oko potrebe za reformom tako je predstavljao kompromis u odnosu na sadanjost,
prikrivajui vano neslaganje u odnosu na vei dio prolosti. Taj kompromis je imao dvostruki
efekat. S jedne strane, dozvolio je da kritike staljinistikog doba izbiju na povrinu i da se ire.
Sovjetsko iskustvo i sovjetski model su time jo vie diskreditovani irom svijeta. S druge strane,
ovjekovjeujui sutinski totalitaran karakter sistema kroz zadravanje ne samo totalitarne partije
lenjinistikog tipa, s njenim prisvajanjem jedinstvenog uvida u zakone istorije, ve takoe i
glavne institucije zvjerske drave staljinistikog tipa, s njenom satiruom potinjenou drutva,
domet moguih reformi je bio strogo ogranien. Sovjetski Savez je pri tom platio dvostruku
cijenu. Nastavio je da gubi svoju ideoloku privlanost, ali nije kod kue stekao najire pravo da
to nadoknadi preko istinske reforme sistema.
Zaostajanje kao stanje sistema, koje podstie sve vei zaostatak za zapadnim svijetom, bilo je
tako najvjerovatnija perspektiva za Sovjetski Savez, Gorbaovljeve napore, uprkos njegovoj
meu-narodnoj popularnosti. Da bi se izbjegla ta tmurna oekivanja potrebna je ne samo
revolucija u politikoj kulturi ve zaista temeljno i dalekoseno institucionalno odbacivanje
dvogubog izvora aktuelne sovjetske dileme: i staljinizma i lenjinizma. Sve dok staljinizam ne
bude propao a lenjinizam ne bude upadljivo oslabljen, sovjetska drava e i dalje biti neman bez
konstruktivnog drutvenog sadraja i bez idealizma ili istorijske vizije. Kao takva, ona bi
produila da bude u sukobu sa globalnim tenjama da se unaprijede prava pojedinca i nastavila bi
da oskudijeva u neophodnim preduslovima za istinsku drutvenu i tehnoloku kreativnost.
Pa ipak svrsishodna politika istina jeste da bi uklanjanje staljinizma i slabljenje lenjinizma
moglo da se izvri, u najboljem sluaju, jedino u etapama, a kad je u pitanju osobito lenjinistika
tradicija i vrlo paljivo. Istinsko uklanjanje staljinizma bi zahtijevalo, iznad svega, razbijanje
svemone dravne birokratije i u privrednom i u drutvenom podruju i znaajnu
dekolektivizaciju u poljoprivredi. Ovo su kolosalni zadaci, s obzirom na skrivenie interese
vladajue elite, da i ne pominjemo dugotrajnu rusku tradiciju prevlasti drave nad drutvom. Uz
to, multinacionalni karakter sovjetske drave je predstavljao posebnu komplikaciju, jer bi bilo
kakva istinska destaljinizacija oivjela spektar sve istaknutijih nacionalistikih tenji meu
neruskim narodima, ugroavajui i sam opstanak Sovjetskog Saveza.
Jo je tee izai na kraj s lenjinizmom. Prije svega, napad na staljinistiko nasljee je lake
pokrenuti sa sadrajne lenjinistike osnove. Prizivanje dobrog Lenjina osigurava potrebnu
ideoloku legitimnost za ocrnjivanje Staljina. to je vie staljinistika era javno optuivana, to je

40
vie lenjinistiko razdoblje moralo biti idealizovano. Tako, bar iz valjanih taktikih razloga,
napad na staljinizam mora da se odvoji od bilo kakvog pokuaja da se revidira ili oslabi
lenjinistiko nasljee. To nasljee je, uostalom, obezbjeivalo najpogodniju odskonu dasku za
opravdavanje antistaljinistikih reformi i za suprotstavljanje optubi da takve akcije predstavljaju
revizionistiko zastranjenje. Posljedica je, meutim, bila poveanje uticaja lenjinizma na
sovjetsku politiku.
Lenjinizam tako ostaje glavni u pogledu istorijskog legitimiteta vladajue elite,
racionalizujui njen zahtjev za vlau. Svako njegovo odbacivanje bi bilo ravno kolektivnom
psiholokom samoubistvu. Poslije toliko decenija, sovjetska komunistika elita ne bi mogla tako
najednom da se redefinie kao neka ruska varijanta zapadnjake drutvene demokratije, ponovo
oivljena verzija nekadanjih menjevika (koje je Lenjin porazio). Da to nije lak zadatak
pokazalo je iskustvo nekih zapadnoevropskih komunista. Francuski komunisti, na primjer, koji bi
imali mnogo razloga da to urade, nijesu do danas bili u stanju da izvedu takvu promjenu, iako
djeluju u okruenju u kom preovlauju demokratske tradicije.
Stoga, da budemo pravedni prema Gorbaovu, mora se rei da on u ovoj stvari nije imao
mnogo izbora. ak i sa djeliminim odbaciva-njem staljinizma, lenjinizam je bio sve to je ostalo
od komunistikog iskustva u Sovjetskom Savezu. Odbaciti i staljinizam i lenjinizam znailo bi
poricanje komunistike ere u cjelosti.
Od Gorbaova bi se teko moglo oekivati da utemelji svoj legitimitet na predboljevikoj
istoriji, ili da dosegne neke socijal-demokratske prethodnike. On dakle nije imao izbora sem da
tvrdi da je perestrojka bila zasnovana na lenjinizmu, da su njeni korijeni u lenjinizmu i da
predstavlja vjerodostojno oivljavanje lenjinizma. Ali postupajui tako, Gorbaov je na taj nain
revitalizovao sklonost vladajue elite prema dogmatskoj grandioznoj simplifikaciji tijesno
povezanoj sa komunistikim izdavanjem za jedinog tumaa svake istine i sa komunistikom
tenjom za potpunim prisvajanjem vlasti. To je, uostalom, bila sutina lenjinizma, a ta sutina je
uinila staljinizam neminovnim.
Politike prepreke istinskoj perestrojki su tako ne samo ogromne ve vjerovatno i
nesavladive. Raskid sa lenjinistikim nasljeem ne bi zahtijevao nita manje od temeljne
redifinicije prirode vladajue partije, njene istorijske uloge i njenog legitimiteta. Zapravo, stvarni
raskid bi zahtijevao odbacivanje glavne premise grandiozne simplifikacije, to jest da savreni
drutveni sistem moe biti oblikovan politikom odlukom kroz koju je drutvo potinjeno
vrhovnoj dravi koja djeluje kao sveznajui istorijski faktor. To bi zahtijevalo prihvatanje ideje
da je veliki dio drutvenih promjena sluajan, dvosmislen i esto spontan, uz zakljuak da
drutvena sloenost ne moe da se vee u ideoloku ludaku koulju.
Da bi se odista raskinulo s prolou i oslobodila drutvena kreativnost, mora doi do
suoenja s lenjinistikim nasljeem. Neki od Gorbaovljevih pristalica su bili voljni da odu tako
daleko. U opojnoj atmosferi glasnosti sredinom 1988, ugledni mjesenik Novij Mir je objavio u
majskom broju lanak u kom autor, V. Seljunjin, sasvim otvoreno optuuje Lenjina da je
pokrenuo masovne represije kao navodno rjeenje, prvo za politike a onda i za ekonomske
probleme. Drugo sovjetsko glasilo, Na sovrjemenik, otiao je jo dalje, iznosei aprila 1988.
godine podatak da je vie ljudi bilo ubijeno za vrijeme Lenjina nego pod Staljinom.
Ipak su to bila jo uvijek usamljena gledita. Vrhovne voe, ukljuujui i Gorbaova, uvidjeli
su da bi potpuno i otvoreno odbaci-vanje lenjinizma znailo oduzimanje legitimiteta i samom
sovjetskom sistemu. Sovjetski reformatori su se tako suoili sa zaaranim krugom istorije:
prinueni da napadnu staljinizam na temelju revitalizovanog lenjinizma, oni su ponovo
podsticali, vraali legitimitet i tako produ-avali ivot upravo ideoloko-politikim snagama koje
su neposredno vodile u staljinizam.

41
Izvodljiviji put kojim bi jednoga dana mogao da krene neki odvaniji sovjetski revizionistiki
voa bio bi da redefinie smisao lenjinizma tako da on pone da lii vie na socijal-demokratiju
nego na boljevizam. Neki Gorbaovljevi stavovi, koji povezuju Lenjina sa demokratijom,
ukazivali su da je on krenuo u tom pravcu, a neki od njegovih najvatrenijih sljedbenika su izgleda
poeli tome da utiru put javno istiui da je savremeno sovjetsko shvatanje marksizma-lenjinizma
bilo izoblieno staljinistikom erom. Prema otrim rijeima Fjodora Burlackog u Literaturnoj
gazeti od 20. aprila 1988. godine:
....vrlo je vano prouiti Staljinov koncept koji pravda izoblienje socijalizma. Nae ideje o
marksizmu i lenjinizmu, o socijalizmu samom, ostavio nam je u batinu sam Staljin. Od ranih
tridesetih sistem obuke i obrazovanja se zasnivao na Staljinovim djelima Pitanja lenjinizma,
Kratki kurs iz istorije Jedinstvene Komunistike Partije (Boljevika), koje je on izdao, i djelu
Ekonomska pitanja socijalizma u SSSR-u. Na jedan ili drugi nain, svi savremeni prirunici o
istoriji partije, politikoj ekonomiji, naunom komunizmu i filozofiji, kao i veina teorijskih
studija o drutvenim naukama, vraali su se ovim izvorima.

Ali takvo temeljno duhovno prestrojavanje, koje redefinie Lenjina kao socijal-demokratu,
sadri oigledne opasnosti po monopol moi vladajue partije. Partijska birokratija je zato
rijeena da se odupre svakom takvom redefinisanju njenih korijena. To, zauzvrat, znai da e
Sovjetski Savez ostati podvrgnut vladavini dogmatske i drutveno zaguljive organizacije koja
insistira na monopolu politike moi u vijeku u kom su stvaralatvo i pluralizam postali
uzajamno zavisni. To e ostati u nadlenosti partije privrene lenjinistikom naelu vrhovne
istine koju jedino ona sagledava i ima pravo i mo da je nametne drutvu.
U sutini, sovjetsko vostvo se nalo pred neizbjenim istorijskim paradoksom. Da bi
obnovio svjetski ugled komunizma, Sovjetski Savez je morao da odbaci najvei dio sopstvene
komunistike prolosti, i doktrinu i praksu. Tokom dvadesetih godina, za najvei dio slobodnog
svijeta, inilo se da komunistiki experiment u Sovjetskom Savezu budi nadu u budunost.
Tokom tridesetih, izgledalo je da se ta budunost gradi. Nakon rata, pa ak i tokom ezdesetih, on
je djelovao kao trajna budunost. Ipak je na samom izmaku ovoga vijeka, Sovjetski Savez dospio
dotle da bude smatran za ideoloki neprivlaan primjer zaustavljenog drutvenog i ekonomskog
razvoja.
Za slobodni svijet, sovjetsko iskustvo, koje nije vie bilo ikona, od sada nee biti oponaano
ve izbjegavano. Kao posljedica toga, komunizam vie nije praktini uzor na koji se treba
ugledati.

42

DIO II

SOVJETSKI RASKOL

43

44

Perestrojka je naa posljednja ansa, rekao je strogo Mihail Gorbaov 8. januara 1988.
Ako stanemo, to e biti na kraj. Njegove proroke rijei, izgovorene na sastanku s urednicima
sovjetskih medija, dalje su kruile, sa posebnim naglaskom u Moskovskm novostima i
prekomjernim citiranjem unutar sovjetske elite.
Kakva suprotnost u odnosu na bujni optimizam njegovog prethodnika, Nikite Hruova,
kome je trideset godina ranije tema govora takoe bila sovjetska budunost. Stalno iznova,
Hruov je iznosio viziju trijumfalnog socijalistikog Sovjetskog Saveza koji samo to nije
zakoraio u komunizam kao vodea ekonomska sila svijeta: U periodu od, recimo, pet godina
poev od 1965, nivo proizvodnje po glavi stanovnika Sjedinjenih Drava bie dostignut i
nadmaen. Tako e, za to vrijeme, moda i prije, SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu i u
apsolutnom obimu proizvodnje i po glavi stanovnika, to e obezbijediti najvii ivotni standard
u svijetu. Tako se Hruov hvalisao, 14. novembra 1958. godine, pred klasom diplomaca
sovjetskih vojnih akademija.
Nije to bilo prazno hvalisanje ili ispad pojedinca. Ta pompezna tvrdnja je neprekidno
ponavljana u uestalim izvjetajima o velianstvenom programu privredne izgradnje koji e
Sovjetskom Savezu obezbijediti ekonomski primat u svijetu u relativno bliskoj budunosti.
Zaista, kao to je prethodno pomenuto, ta prognoza je ve bila unesena u zvanini program
sovjetske Komunistike partije, usvojen 1961. godine, koji je takoe obeavao da e sadanja
sovjetska generacija odista ivjeti u blaenom razdoblju pravog komunizma.
Trideset godina kasnije, istorijsko nespokojstvo je dominiralo nazorima novog sovjetskog
Generalnog sekretara i njegovih neposrednih saradnika. Oni nijesu mogli da pobjegnu od
deprimirajue injenice da se raskorak sa nekadanjim kapitalistikim suparnikom ne samo
poveao na tetu Sovjetskog Saveza, ve i da e ga druge velesile vjerovatno pretei u naredne
dvije ili tri decenije. Japan je to ve postigao. Bilo je prilino loe po globalni presti Sovjetskog
Saveza to je itav svijet znao za njegovo posrnue. Ne udi to je Gorbaov prizivao sablast
komunistikog kraja u nastojanju da podstakne sovjetsku elitu na krajnje ozbiljnu obnovu
njihovog sistema.
Nasuprot iroko rasprostranjenim zapadnim spekulacijama da je sovjetski Politbiro podijeljen
na reformatore koji su za promjene i reakcionare privrene status quo-u, veina vrhovnih
sovjetskih lidera je prihvatila sredinom osamdesetih godina potrebu za obnovom - za
perestrojkom sovjetskog sistema - kao nudu. Istinska opozicija je bila koncentrisana vie meu
raznim republikim i pokrajinskim prvim sekretarima uanenim u svojim povlaenim feudima i
nedostajali su joj upravo u punoj mjeri globalni pogledi na budunost ljudi iz Kremlja. Na vrhu,
rasprave su usredsreene na to kako sprovesti reforme, kako odrediti njihov domet i u kojoj mjeri
neposredno ukljuiti sovjetsku javnost u procese kroz osmiljene novinske kampanje. Neki
najvii sovjetski lideri su oigledno bili skloni opreznijem sprovoenju procesa, upravljenim
odozgo prema dolje, u kojima bi nadzor nad drutveno-ekonomskom obnovom ostao vrsto u
rukama vladajue partije. Ali su se oni takoe slagali da su korjenite promjene bile potrebne da bi

45
se izbjegao katastrofalni pad u sovjetskim oekivanjima. Da upotrijebimo terminologiju
navedenu u prethodnom poglavlju, oni su bili liberali ali ne demokrate.
Gorbaov je zastupao drukiju taktiku, javno predvodei kampanju za reformu a na djelu tako
promiljeno nastojei da pokrene drutvene pritiske odozdo u korist toga. To je bio taktiki
smisao kampanje glasnost, koja je podstakla nita manje nego iroku nacionalnu raspravu o
sovjetskoj sadanjosti i prolosti. Tokom te rasprave, stvari nekada smatrane za svetinje bile su
javno skrnavljene; pitanja davno gurnuta pod tepih, javno su izloena; privid jednoglasnosti u
zemlji je naruen; a u oima nekih ljudi ak je i budunost sistema dovedena u pitanje. Mnogi
uesnici u toj raspravi - koja je kulminirala na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji u
junu 1988. godine - poeli su da koriste izraze koji bi nekoliko godina ranije bili osueni kao
krajnji revizionizam i veoma veliki ideoloki napad na vladajuu partiju, kojom se tokom itavog
njenog funkcionisanja rukovodilo strogom pravovjernou. Prividni konsenzus zemlje se raspao
na komadie usled javne ogorenosti zbog velikog broja medusobno povezanih spornih pitanja
koja su kolektivno prijetila da eskaliraju u estok politiki sukob. Kao posljedica toga, totalitarni
Sovjetski Savez je sve vie postajao nepostojani sovjetski razvez*.

*Igra rijei (engl.union disunion), iji je ekvivalent kod nas savez.- razvez.

46

Glava 5
OD VIZIJE DO REVIZIONIZMA
Nita nije dramatinije prikazalo ovu novu i dinaminu stvarnost od zapanjujue injenice da
se tokom tog procesa novi sovjetski lider, Mihail Gorbaov, preobratio u revizionistu. U kratkom
razmaku od tri godine, njegova retorika i ponaanje su se promijenili od zagovornika reformi za
oivljavanje privrede do propagatora temeljnijih revizija, ne samo ekonomske strukture, ve i
sistema ideolokih osnova i u izvjesnoj mjeri ak i njegovih politikih procesa. Ovaj preobraaj je
bio dokaz i za njegovo sve vee uvaavanje dubine sovjetske krize i za njegovu duhovnu
neustraivost. Ali to je takoe nagovijestilo vjerovatnost produenog i zaista raskolnikog
politikog sukoba oko upravljanja komunistike partije buducnou Sovjetskog Saveza. To je ak
ukazivalo na mogunost da bi monopolska kontrola nad drutvom mogla jednoga dana izmai iz
ruku partije.
Pojam revizionizam je imao dugu i munu istoriju u sovjetskom marksistikolenjinistikom pokretu. U sovjetskom politikom rjeniku, termin je dobio posebno pogrdno
znaenje. Godinama se odnosio na one koji su navodno skrenuli od temeljnih naela partijskog
uenja, upadljivo u pravcu vrlo pogubne socijal-demokratije koju je Lenjin toliko mrzio a Staljin
toliko elio da iskorijeni. Lenjinistiko nasljee je iskazivalo posebno neprijateljski stav prema
socijal-demokratskim idejama, sa njihovim isticanjem istinske demokratije, otvorenosti,
uestvovanja naroda u donoenju odluka, tolerancije prema suprotnim gleditima, pa ak i
obaveznom nadmetanju za vlast unutar samog socijal-demokratskog pokreta. Lenjin i njegovi
sljedbenici odbacivali su ovakve ideje kao ispoljavanja sitno-buroaskih sklonosti, za koje se
govorilo da nemaju nieg zajednikog s potrebom proletarijata za disciplinovanom partijom
profesionalnih revolucionara. Nakon 1917. godine, ova partija postaje ne samo partija
profesionalaca ve takoe trajnih vladara tog proletarijata.
Lenjinov boljevizam je odgajan u borbi protiv socijal-demokratije menjevika, koji su
kasnije bili fiziki likvidirani odmah nakon preuzimanja vlasti od strane boljevika. Staljin je
nastavio tu borbu, etiketirajui kao socijal-demokratske revizioniste neke od svojih glavnih rivala
u borbi za vlast i koristei takvo doktrinarno izoptenje kao opravdanje za njihovu fiziku
likvidaciju. Poslije Drugog svjetskog rata, kada se sovjetska sfera uticaja proirila na Istonu
Evropu, Staljin je igosao socijal-demokratiju nita manje nego kao dobrovoljno orue zapadnog
imperijalizma i uinio ga objektom njegove posebne odmazde. Doista, tokom sovjetske istorije,
izazov od socijal-demokratske ljevice je tretiran sa posebnom ozbiljnou, ne samo zato to su
marksistiki prethodnici djelimino i na njima svojstven nain nastojali da ga pretvore u jeres,
ve i zbog svjesnosti sovjetskih voa da socijal-demokratska platforma govori jezikom i koristi
simboliku koja potencijalno moe imati veliku privlanost za mase potinjene komunistikoj
politikoj kontroli.
Sovjetsko neprijateljstvo je bilo posebno izraeno prema bilo kakvom ispoljavanju
revizionizma unutar rukovodstava vladajuih komunistikih partija. Jugoslovenska izdaja, a
naroito Titovo eksperimentisanje sa razliitim oblicima radnikih savjeta, bilo je oznaeno kao
osobito neprijateljska manifestacija revizionizma, strana duhu marksizma-lenjinizma. Ta osuda je
jako ubrzala krajem etrdesetih i poetkom pedesetih godina velik broj montiranih sudskih
procesa u Istonoj Evropi, ijim je rtvama uvijek zajedno sueno kao revizionistima,
izdajnicima i zapadnjakim pijunima.

47
Svojedobno, sljedbenike nacionalistikih i antistaljinistikih ustanaka iz 1956. godine, i u
Poljskoj i u Maarskoj, Moskva je optuila za revizionizam Imre Naa, maarskog vou
likvidiranog 1958. godine zbog pokuaja stvaranja neutralne i u sutini socijal-demokratske
Maarske, i Vladislava Gomulku, nacionalizmu sklonog poljskog komunistikog lidera. Kremlj
je prema Gomulki bio posebno sumnjiav zato to je, da bi nekako konsolidovao autonomniji
poljski komunistiki reim, Gomulka bio spreman na kompromis sa seljatvom, ukidanjem
omrznutog sistema kolektivizacije, i sa katolikom crkvom, neminovno pri tom slabei partijsku
kontrolu nad ideolokom indoktrinacijom. Mada se Kremlj na kraju sporazumio s Gomulkom
lino pa je pruio krtu podrku njegovom reimu, nastavio je da motri s velikom zabrinutou na
razvoj unutranjih prilika u Poljskoj. Tokom kasnih pedesetih godina, sovjetska tampa je vodila
upornu kampanju protiv svih manifestacija revizionizma u Poljskoj, vidjei u tome potencijalnu
opasnost od preporoda omrznute socijal-demokratije.
Sovjetska opsjednutost revizionizmom doivjela je vrhunac za vrijeme Prakog proljea
1968. godine. Ideje koje je zastupalo novo ehoslovako komunistiko rukovodstvo, naroito
Prvi sekretar Aleksandar Dubek, iznesene u istorijski znaajnom partijskom Akcionom
programu bile su igosane s izuzetnom estinom od strane sovjetskog rukovodstva. Program
koji je pozivao na demokratizaciju ehoslovakog politikog ivota, na decentralizaciju privrede,
na ideoloku otvorenost, kao i na puno raskrinkavanje staljinistikih zloina, bio je osuen od
strane Moskve kao desniarski revizionizam koji utire put povratku u kapitalizam i izlasku iz
Varavskog pakta. Brenjevljeva vojna intervencija, koja je uklonila Dubeka i njegove
saradnike sa vlasti, bila je logian zavretak toga.
Ipak su paralele izmeu izvjesnih Gorbaovljevih shvatanja s kraja osamdesetih godina i onih
koja su zastupali revizionisti a koja su tako prokleto osudili njihovi vlastiti prethodnici u Kremlju
bile oite. Dakako, one nijesu izale na vidjelo najednom. Mada je preuzimao vlast u vrijeme kad
su on i njegove kolege iz Politbiroa dijelile miljenje da se s reformama sovjetskog sistema
odavno kasni, Gorbaov se najprije usredsrjedio na racionalizaciju i modernizaciju sovjetske
privrede. Da li zbog neopreznosti ili moda zato to je osjeao da bi privredna proizvodnja mogla
biti znatno unaprijeena poboljanjem ekonomskog rukovoenja i planiranja, on je usmjerio
poetni pritisak svog javnog istupanja ka otklanjanju problema gubitaka, slabog rukovoenja,
neodgovarajue kontrole kvaliteta, slabljenja radne discipline, alkoholizma i nesavjesnog odnosa
prema poslu. Sticao se utisak da je u poetku njegov uzor za Sovjetski Savez bila Istona
Njemaka, sa svojim produktivnim, disciplinovanim i tehnoloki naprednim komunistikim
sistemom.
Bez sumnje ozlojeen, Gorbaov je ubrzo spoznao da Rusi nijesu bili Prusi, da se njegova
vizija Sovjetskog Saveza kao bogate Istone Njemake nee ostvariti. Morao je da se suoi s
injenicom da su problemi koji su se isprijeili pred njim bili kulturno dublje usaeni i sistemski
dublje ukorijenjeni. Zaista, Gorbaovljev proces spoznaje, koncentrisan u relativno kratak
vremenski period od dvije godine, doveo ga je do saznanja da bi bilo kakva uspjena reforma u
Sovjetskom Savezu takoe zahtijevala dalekosene promjene u optem gledanju na stvari politikoj kulturi drutva - pa ak i u karakteru samog politikog sistema.
Do zaokreta je dolo u junu 1988. godine na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji.
U svom govoru prilikom otvaranja, Gorbaov je uzdigao vanost politike reforme nad
preustrojstvom privrede: Suoavamo se sa veoma zamrenim pitanjima? Ali koje od njih je ono
kljuno? Kako to (Centralni komitet sovjetske Komunistike partije) uvia, kljuno pitanje je
reforma naeg politikog sistema. Jedino nakon politikih reformi mogle bi privredne reforme
postii uspjeh u smislu da bi Sovjetski Savez iskreno mogao da tei ivotnom standardu
uporedivom sa naprednijim drutvima u svijetu, tehnolokom nivou dovoljnom da omogui

48
Sovjetskom Savezu da se politiki i vojno takmii sa Zapadom i kvalitetu ivota koji bi opravdao
dugogodinje ideoloke tvrdnje tako pompezno izricane u ime sovjetskog socijalizma. Stie se
utisak da je sredinom 1988. godine Gorbaov gledao na Maarsku kao na inspiraciju.
U pomjeranju nagaska sa ekonomije na politiku, Gorbaov je do 1987. godine prihvatio
pristup u kom je sveobuhvatna reforma odozgo - perestrojka - trebalo da bude pojaana pa ak i
promiljeno podstaknuta odozdo - od famozne glasnosti. Kasnije je bilo predvieno da se
podstakne dalekosena demokratizacija sovjetskog sistema uopte. Vano je zapaziti da je uz
znaajno udaljavanje od tradicionalnog lenjinistikog isticanja potpune kontrole odozgo, glasnost
i demokratizacija trebalo da vode preustrojstvo naprijed, preobraavajui tokom tog procesa i
samu prirodu sistema. Kao to je zapazio u svom govoru na vanrednoj partijskoj konferenciji,
korei one koji su oekivali reforme odozgo na dole i ohrabrujui one koji su nastojali da
podstaknu pritisak odozdo na gore: Ve su ljudi rekli i napisali na raznim mjestima da ih
perestrojka jo nije dosegla; oni pitaju kad e se to dogoditi. Ali perestrojka nije dar s neba umjesto to ekaju da im ona odnekud bude donesena, nju moraju donijeti sami ti ljudi u svoj
grad ili selo, u svoj radni kolektiv. Drugim rijeima, ne samo liberalizacija sistema ve i
njegova demokratizacija je bila potrebna da se pokrene toak reforme.
Postupajui tako, Gorbaov je sigurno subjektivno osjeao da djeluje kao istinski lenjinist,
vraajui svoju partiju njenim doktrinarnim temeljima i oslobaajui je pogubnog ouvanja
staljinistike tradicije. Ali je Gorbaov oigledno bio prisiljen da artikulie i propagira ovaj
ambiciozniji, sveobuhvatniji i drutveno dinaminiji pristup postajui svjestan da nita manje ne
bi mogao uraditi. On mora da je osjetio da bi ga dalje oslanjanje na tradicionalna lenjinistika
naela, da bi samo kontrola odozgo mogla da dovede do drutvenih promjena odozdo, osudilo na
poraz od strane jo uvijek elastinih staljinistikih struktura moi i privilegija. To ga je prisililo
da prihvati pristup zbog kog su ga u pravovjernom sovjetskom gledanju na stvari mogli igosati
kao revizionistu.
Vano je zapaziti da su revizionistiki prizvuci sve naglaeniji u njegovim spontanim javnim
izjavama nego zvaninim govorima koje je prethodno kolektivno odobrio politbiro. To je prualo
znaajan oslonac Gorbaovljevom linom poimanju problema. U svakom sluaju, teme koje je
Gorbaov isticao i spontano i zvanino podsjeale su u odreenom pogledu na one koje je
prethodnih godina naglaavao Dubek, da i ne pominjemo doktrinarno mnogo opreznije revizije
Gomulke ili Tita. O tome se glasno govorilo s oajanjem strogo u skladu sa zvanino propisanim
optimizmom u vezi s neminovnim trijumfom socijalizma. Vie nego jednom, Gorbaov je o
tome govorio skoro zloslutnim tonom. Upozoravao je vlastiti Centralni komitet, 18. februara
1988. godine, da je glavna stvar, drugovi, demokratizacija... Tokom nove etape obnove partija
moe da uvrsti svoju istaknutu, vodeu ulogu i da nadahne mase samo primjenom demokratskih
metoda... Bez pretjerivanja, danas sve od toga zavisi.
Ton hitnosti je postao est refren. Gorbaov e stalno iznova podsjeati svoje sluaoce da
vrijeme istie, da do promjena mora doi odmah i da moraju biti sveobuhvatne. Narodu na
Lenjingradskim ulicama je izvikivao, oktobra 1987, ima ve dvije godine kako se mi, skupa s
vama, savjetujemo, razgovaramo, raspravljamo i razmiljamo kako da pronaemo valjan odgovor
na ova pitanja koja nam je sam ivot postavio. ta mora da se uini? Sada emo prestati s tim.
Sada itavo drutvo mora da se promijeni na ovim naelima: demokratija, u upravljanju
privredom, i u ukupnoj moralnoj atmosferi ivota u naem drutvu. Sve se mora promijeniti!
Svom Centralnom komitetu se alio da se u praksi esto moe naii na negativnu reakciju na tu
inicijativu, na odbacivanje inicijative. Uz to, u mnogim sluajevima nije uinjen napor da se
shvati ta se zapravo predlae, a namjerno su traeni izgovori da se pokreta inicijative zaustavi.

49
To je jo uvijek iroko rasprostranjena pojava. I nestrpljivo je upozoravao: Vie ne moemo da
toleriemo ovakvo stanje stvari. Inae e se naa obnova izjaloviti.
Ponovo u Lenjingradu, gradu s osobitom boljevikom zanesenou, Gorbaov je traio
podrku naroda za drugu - ambiciozniju - politiku etapu perestrojke koja bi obuhvatila znatnu
demokratizaciju institucija. Svojim sluaocima je rekao da je neophodna druga, odluujua
etapa, tako da se stvarno ne zaglibimo u rijeima i odlukama. Tako je bilo, tako je to bilo u
prolosti, drugovi. To je lekcija, gorka lekcija iz prolosti. Zapoeli smo mnogo toga i zapoeli
kako treba, a onda je to puklo. Ako sada pukne, gubici u zemlji e biti ogromni. Ne bismo to
smjeli da dopustimo i siguran sam da neemo. Takvo je raspoloenje u narodu. Mi se ne igramo
preustrojstva. Sudbina zemlje i ivot naroda zalog su preustrojstva.
Ali prijem je bio aren. Zanos njegovih pristalica, naroito u raznim institucijama i meu
moskovskom inteligencijom, bio je ublaen naglaenom hladnoom meu birokratijom i
partijskom nomenklaturom. Nagovijetaj iroko rasprostranjenog skepticizma meu partijskim
uanenim zvaninicima bio je u injenici da je Gorbaov morao da naznai a onda frontalno da
napadne tradicionalni argument elite: Nadajmo se da demokratija ne vodi u haos. On se branio
od takve kritike potencijalno iritirajuom tvrdnjom da su partijski zvaninici koji izraavaju takav
strah uzrujani zbog vlastitih sebinih interesa.
to je jo karakteristinije, kako je izvjetavala Pravda od 19. februara 1988, Gorbaov je
morao da potvrdi tokom rasprave sa svojim kritiarima da je njegov program preutno napadan
za smrtni grijeh, nita manje nego revizionizam koji je zastupao sam generalni sekretar partije!
Njegovo pobijanje je pokazalo da optuba nije bila beznaajna: Moemo vidjeti da su neki ljudi
zbunjeni, pitajui se da ne skreemo sa socijalistikih pozicija... i da ne revidiramo samo
marksistiko-lenjinistiko uenje. Ne udi to su se branioci marksizma-lenjinizma ve pojavili
skupa s onima to oplakuju socijalizam, koji vjeruju da su i marksizam-lenjinizam i socijalizam
ugroeni. (kurziv je dodat)
Instiktivni strah od demokratije meu partijskim birokratama bio je pojaan iroko
rasprostranjenim sumnjama da je Gorbaov, u svojim akcijama za javnu podrku sveobuhvatnoj
perestrojki, namjerno ili nenamjerno podsticao antibirokratska raspoloenja u masama. Optuba
je u odreenoj mjeri bila istinita. Da bi nadvladao otpor promjenama, sovjetski lider je morao da
dokazuje da institucionalna pasivnost i nevoljnost prema eksperimentisanju koe proces
preustrojstva. Osim toga, da bi irio stvarne vrijednosti istinske demokratizacije, Gorbaov je
morao da se obrati populistikim parolama, istiui potrebu da ljudi preuzmu odgovornost za
vlastitu dobrobit, da postanu aktivniji uesnici u drutvenom i politikom ivotu zemlje. Sve to je
neizbjeno vaskrslo avet generalnog sekretara koji agituje u masama protiv vlastitih partijskih
kadrova.
Gorbaov je takoe pokazao osjetljivost prema tim strepnjama, potvrujui pri tom isto tako
njihovo postojanje. Vie nego jednom, on je naputao svoj put da bi pokuao da bude uvjerljiv, da
uniti zastraujuu sablast neeg to je ak nalik sovjetskoj verziji kineske Kulturne revolucije to
prodire partijske kadrove na podsticaj samog vrhovnog voe. Na primjer, 13. oktobra 1987, on
je rekao: Proces preustrojstva i razvoja socijalizma zahtijeva talentovane, visoko moralne
kadrove koji su potpuno predani ideji revolucionarne obnove drutva i koji su bliski narodu...
Kada sam ovako postavio stvar, nijesam uopte htio da to bude shvaeno kao poziv - kao to je
jednom bio sluaj u godinama Kulturne revolucije u Kini - da se otvori paljba na funkcionere. Ne,
ne, drugovi... (kurziv je dodat). Drugom prili-kom, kada je govorio o potrebi da se zamijene
ravnoduni inovnici, Gorbaov je odmah dodao: Ovakav pristup uopte ne znai nepoto-vanje
prema kadrovima, jer nai kadrovi, naa inteligencija talentovani su ljudi i trebalo bi ih
njegovati.

50
Usprkos ovim umirenjima, takoe je vrijedno pomena da je Gorbaov redovno povezivao
svoje velianje partijskih kadrova sa upozorenjem da su zamjenjivi ako nijesu u stanju da se
prilagode duhu novog vremena. U skoro svakoj prilici, njegovo velianje posebne pa ak i
jedinstvene uloge lenjinistikih kadrova bilo je povezano s upozorenjima da pasivnost i
nedostatak novih ideja nee biti tolerisani. Kao to je to sam rekao u jednom od svojih spontanih
tumaenja ulinoj svetini: Postoje ljudi u naoj zemlji koji e ili morati da promijene svoj odnos
prema stvarima i ljudima ili e morati da ustupe svoje mjesto drugima.
Dok je pokuavao da se zaogrne platom lenjinizma, Gorbaov je zapravo utvrivao poziciju
koja je zasigurno izazivala komeanje meu pravovjernima. Njegova pozivanja na javnu raspravu
teko da bi mogla biti umirujua za partijsko inovnitvo, ogrezlo u lenjinistikom uvjerenju da je
partija jedini uvar doktrinarne istine. Njegova do u tanine razraena pravila su bila upravo na
taj nain uznemiravajua, mada manje doktrinarno revizionistika. Njegova knjiga, Perestrojka,
zbornik koji su po svoj prilici priredili njegovi istomiljenici i pristalice, ali koji je oito
obuhvatao dosta tekstova samog Gorbaova, sadrala je optunicu aktuelne i prole sovjetske
stvarnosti. Mada je Gorbaov predano ponavljao standardna lenjinistika naela, njegov sluaj je
povremeno podsjeao na argumente koje je ranije iznosilo vie istonoevropskih komunistikih
lidera i teoretiara koje je zbog toga Kremlj osudio kao revizioniste.
Pravovjerniji sovjetski lideri mora da su bili posebno uznemireni zbog izvjesnog preklapanja
izmeu Gorbaovljeve knjige i Dubekovog ehoslovakog Akcionog programa iz 1968.
godine. Istini za volju, sovjetski lider je titio svoje ideoloke bokove stalno naglaavajui da mu
je namjera da vrati istinska lenjinistika naela i da ne sprema ni na koji nain slabljenje vodee
uloge partije ili srodnog naela demokratskog centralizma. Razlike izmeu Gorbaovljevog i
Dubekovog programa su bile naroito izraene kad je bila rije o definisanju onoga to bi
demokratija trebalo da znai u praksi: Dubek je bio spreman da prihvati glasaku kutiju dok je
Gorbaovljeva verzija bila ograniena u sutini na kutiju za predloge. Dubekova
demokratizacija je ukljuivala prekid komunistikog monopola nad politikom moi, dok je
Gorbaov zagovarao partiju pristupaniju za elje naroda. Ipak, oba dokumenta su u sutini
igosala dotadanju staljinistiku praksu i prioritete privrede, ukljuujui njeno prenaglaavanje
sveobuhvatnog razvoja. Oni su iznosili na zao glas drutvenu stagnaciju i moralnu korupciju. Oba
su takoe pozivala na drutvenu obnovu putem vee demokratizacije i otvorenije rasprave.
Izbjegavajui da to kae tako direktno, Gorbaov je - poput ranijih istono-evropskih
revizionista - zapravo osporavao sam koncept doktrinarne nepogrjeivosti partije. Ideja da
ispravna politika treba da proizae i iz rasprave i iz prakse, da u raspravi treba da uestvuju svi a
ne samo lanovi partije, pogaala je direktno uvjerenje da doktrina, samo onakva kakva je
odreena odozgo, u sutini vodi u akciju. Koncept demokratizacije, ak i ako sasvim ne
zadovoljava zapadnjaku demokratsku predstavu o istinskom politikom izboru, na slian nain
je ugroavao marksistiko-lenjinistiko zdanje moi. Da ponovimo, ni u jednom sluaju
Gorbaov nije prihvatio, ili ak nagovijestio usvajanje zapadnjake demokratije. Ali je ponor koji
razdvaja sovjetsku stvarnost od takve demokratije postao tako dubok da je ak i bojaljiv iskorak
u pravcu ove posljednje - mnogo bojaljiviji od onih koje su zastupali istonoevropski
revizionisti - predstavljao veliko odstupanje od ustanovljene sovjetske prakse.
Gorbaovljevo postepeno preobraanje na revizionizam je takoe doticalo vie drugih pitanja
bitnih za ustanovljenu sovjetsku doktrinu. Zbog efikasnosti i produktivnosti, on je bio sklon da se
obrui na osvetali koncept uravnilovke. Kao to je bez okolienja iznio na sastanku centralnog
komiteta partije u februaru 1988. godine: U osnovi, nivelisanje zarada je imalo razoran uticaj ne
samo na ekonomiju ve i na moral ljudi i njihov ukupni nain razmiljanja i djelanja. Ono
umanjuje uticaj savjesti, kreativnost u radu, slabi disciplinu, razara interesovanje za

51
usavravanjem i teti takmiarskom radnom duhu. Moramo otvoreno rei da je ta uravnilovka
odraz sitno-buroaskih nazora koji nemaju nieg zajednikog s marksizmom-lenjinizmom ili
naunim socijalizmom. Gorbaov je, zapravo, rekao da e budue razlike u zaradama
utemeljene na produktivnosti biti pravi izraz istinske jednakosti, naela koja bi mnogi ameriki
industrijalci iz pre-sindikalnog doba iskreno podrali.
Na kraju, ali ne i manje vano, njegovo neposredno vezivanje institucionalnih privrednih
reformi odozgo sa politikom demo-kratizacijom koja proizvodi drutvene pritiske odozdo
neizbjeno je predstavljalo opasnost po slabljenje partijskog monopola nad upravljanjem
drutvenim promjenama. Nastojanje da se stvori nova politika kultura u Sovjetskom Savezu, u
kojoj bi ljudi pomagali partiji da djelotvornije upravlja, barem je otvorilo vrata javnim
raspravama - kao u televizijskim debatama na Vanrednoj partijskoj konferenciji u junu 1988.
godine - koje uopte nijesu odgovarale utvrenim formama sovjetskog javnog ivota, ravne
nekim manifestacijama otvorenog politikog neslaganja i moda nesluene drutvene pobune. A
sve to je, da upotrijebimo marksistiku terminologiju, objektivno bio revizionizam.
Implikacije s obzirom na revizionizam generalnog sekretara u Kremlju su bile znaajne. To
nije samo raspirilo unu i intenzivnu raspravu unutar Sovjetskog Saveza o skoro svim aspektima
sovjetskog ivota. To je isto tako dovelo do oivljavanja i intenziviranja dalekosenijeg
istonoevropskog revizionizma, liivi pri tom Kremlj ideoloke katedre s koje bi mogao da
izoptava jeretike. To je nametalo posebno veliku opasnost od raspada zajednikog jezgra
marksistiko-lenjinistikih naela svjetskog komunizma. Ukratko, ak je i umjereni revizionizam
u Moskvi morao da ubrza politiku dezintegraciju i doktrinarno pomraenje komunizma kao
znaajne istorijske pojave.

52

Glava 6
DESET POKRETAKIH SILA RASKOLA
Malo je vjerovatno da je Gorbaov ikada itao britka Pisma iz Rusije markiza de Kistina, u
kojima on opisuje svoju posjetu toj zemlji prije vijek i po. Ako jeste, mogao je da se divi
pronicljivosti ovog Francuza koji primjeuje, Kada uutkani ruski narod konano povrati (svoju)
slobodu govora, ue se toliko protesta da e zaueni svijet pomisliti da se vratilo vrijeme
Vavilonske kule.
Zaista, Sovjetski Savez je krajem osamdesetih godina poinjao da zvui poput mitske kule.
Po skoro svakom znaajnijem pitanju, u mnogim krajevima zemlje, napredovale su dalekosene i
ak potencijalno eksplozivne rasprave. Neke su se odravale u zvanino kontrolisanim medijima;
neke su izbile na povrinu u novonastalim kvazi-tajnim disidentskim glasilima; a neke su se
odvijale bukvalno na ulicama, na javnim skupovima ili ak u estokim protestnim
demonstracijama.
Svrha i bit unutranjih sovjetskih rasprava koje su dobile na zamahu u potrazi za
perestrojkom obuhvatali su deset znaajnijih i meusobno povezanih pitanja. Zdruena, ona su
snano razorila dugo graenu fasadu sovjetskog jedinstva. Svaka znaajna tema o kojoj se
raspravljalo se preklapala sa ostalim, proirujui time prostor i pojaavajui odlunost rasprave
meu politiki ili drutveno svjesnim grupama sovjetskog drutva. Deset glavnih oblasti javne
rasprave obuhvatale su sljedee: (1) privredne reforme; (2) drutvene prioritete; (3) politiku
demokratizaciju; (4) ulogu partije; (5) ideologiju, religiju i kulturu; (6) istoriju (ili staljinizam);
(7) unutranje nacionalne probleme; (8) unutranje poslove u vezi s ratom u Avganistanu; (9)
spoljnu i odbrambenu politiku; (10) sovjetski blok i svjetski komunistiki pokret.
Privredna reforma. Iako su najopipljivije akcije u sprovoenju perestrojke bile preduzete
upravo u oblasti privrede, ti napori su zapravo pojaali rasprave o privrednoj budunosti zemlje.
U tom procesu, otvorena su nova pitanja i stare rane u raspravi koja se irila.
Do janura 1988. godine, blizu 60 procenata sovjetskih industrijskih preduzea prelo je na
novi sistem poveane odgovornosti za izvrenje vlastitih proizvodnih planova, odabir
snabdjevaa, pa ak u izvjesnoj mjeri i na formiranje vlastitih cijena i zadravanje dijela profita.
Sada su takoe bile doputene manje zadruge, posebno u uslunim djelatnostima. Do sredine
1988. godine, oformljeno je trinaest hiljada takvih zadruga koje su zapoljavale trista hiljada
ljudi. Kolhoznicima je takoe bilo doputeno da daju zemlju u zakup individualnim
proizvoaima da bi se povealo snabdijevanje gradova poljo-privrednim proizvodima. Gorbaov
je takoe radio i na ambicioznijim planovima za dalje strukturne reforme, za uklanjanje suvine
birokratije i beskorisnog rada, jer je njegov omiljeni ekonomista, Abel Aganbegjan, izraunao da
ovih posljednjih ima skoro esnaest miliona.
S obzirom na razmjere centralizovane sovjetske privrede, upravo preduzeti koraci bili su u
najboljem sluaju vrlo skromni. Gorba-ovljeve reforme su ostavile, barem do sada, sistem
kolhozne poljoprivrede, najzaostaliju oblast sovjetske privrede, jo uvijek u sutini netaknutim.
To je, po sebi, teilo da zakoi privredni napredak drave. Uz to, poetne reforme su zapravo
dovele do poremeaja, o emu izvjetava Pravda od 29. oktobra 1987, navodei primjere panine
kupovine u oekivanju skoka cijena i kuenja ideolokih klevetnika reforme zato to namjerno
podstiu javnu uznemirenost. Avet nezaposlenosti je takoe doprinosila sve veem osjeanju
nespokojstva, dok je nagla decentralizacija sovjetskog spoljno-trgovinskog aparata stvorila zbrku,

53
a mnogi strani biznismeni su se alili na nastali haos pri donoenju odluka. Nakon kraeg naglog
privrednog rasta uslijed Gorbaovljevog zahtjeva za reformom, privreda je ponovo usporila
razvoj a produktivnost rada je opala u 1987. i 1988. godini.
Po iskrenim rijeima vodeeg sovjetskog ekonomiste L. I. Abalkina, direktora Ekonomskog
instituta Akademije nauka SSSR-a, upuenim 30. juna 1988. godine Vanrednoj partijskoj
konferenciji, vano je posebno razjasniti da nije bilo radikalnog proboja u privredi i da ona nije
izala iz stanja stagnacije. U protekle dvije godine nacionalni dohodak... je rastao sporije nego u
godinama stagnacije (Brenjevljeve ere).
Uz oitu zabrinutost javnosti zbog neizvjesnih posljedica reforme paralelno se vodila
dalekosena rasprava o njenom usmjerenju i dometu. Istraivai i ekonomski teoretiari koji su
podravali Gorbaova uvjeravali su da poslije poetnih koraka moraju uslijediti dramatiniji, koji
uistinu opseno razaraju aparat centralizovanog planiranja koji je bio silno optereen zadatkom
koordiniranja godinjih normi za preko dvadesetetiri miliona artikala. Centralno planiranje,
uvjeravaju oni, mora da se zamjeni modifikovanim trinim mehanizmima, to je
podrazumijevalo gotovost da se prihvati realnost odreene strukturalne nezaposlenosti i da se
frontalno suoi sa krajnjim neuspjehom ideoloki podstaknute kolektivizacije u poljoprivredi.
Kao to je Nikolaj meljov, drugi Gorbaovljev savjetnik za ekonomiju, izjavio za Novi mir juna
1987. godine: Jednom smo istakli parolu rijeimo se kulaka, ali smo u sutini unitili
seljatvo... Moramo zvati stvari pravim imenima: glupost je glupost, nesposobnost je
nesposobnost, staljinizam na djelu je staljinizam na djelu... Moda emo izgubiti nau ideoloku
ednost, ali ona sada samo postoji u bajkama novinskih uvodnika. Prisutna je vea kraa i
korupcija nego ikada pod tom ednou.
Pa ipak, to ne iznenauje, rukovodioci koje je postavila birokratija nijesu dijelili to
oduevljenje reformama. Neki su javno upozoravali u Pravdi od 16. novembra 1987. da ovakve
promjene po svoj prilici prouzrokuju optu popustljivost, anarhiju i haos pa su osuivali takvo
poigravanje s demokratijom. Nenaviknuti na linu odgovor-nost, oni su njoj pretpostavljali
sigurnost visoko centralizovanog sistema, s oekivanim platama za nepromjenljiva ali osrednja
posti-gnua. Golema sovjetska birokratija je nesumnjivo takoe zamjerala zbog izjava
Gorbaovljevih pristalica da je prenaduvana i da su neophodna drastina smanjenja. Kao to je
Izvjestija prijetei zabiljeila, 2. novembra 1987, na rukovodei aparat je zaista golem: oko
osamnaest miliona ljudi je njim obuhvaeno!... Oni predstavljaju 15 procenata radno sposobnog
stanovnitva. Imamo jednog rukovodioca na svakih estoro do sedmoro ljudi.
Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, u junu 1988, Gorbaov se osvrnuo na birokratsko
protivljenje njegovim privrednim reformama: Sudaramo se sa otvorenim pokuajima izopaenja
sutine reforme, sa ispunjavanjem novih rukovodeih formi starim sadrajima. Previe esto,
ministarstva i naelnitva, polaze od slova i duha zakona o preduzeima, sa ishodom, kako mnogi
ekonomisti potvruju, da se on ne sprovodi u potpunosti. On je takoe zapazio da su dravnim
naredbama preduzea bila prinuena da proizvode nepoeljnu robu iz prostog razloga to su
eljela da dosegnu optepoznate bruto proizvodne ciljeve - i osudio ih kao orsokak, jer su
predstavljale izopaenje njegovih reformi.
Tako su, na dnevnom redu budunosti, preostala teka pitanja da li - i, ako da, kako raspustiti dravne kolhoze, kako se uhvatiti u kotac s potencijalno razornim problemom
strukturne nezaposlenosti i kako savladati institucionalni otpor birokratije svakoj dalekosenoj
decentralizaciji. Svako od ovih pitanja je nametalo odista bolne ekonomske dileme, iji je znaaj
bio pogoran njihovom ideolokom osjetljivou. Iz pozadine je vrebao ak jo tei praktian
problem kako da se zamjeni postojei sistem vjetakih i proizvoljnih cijena, zasnovan na u
sutini nepouzdanim statistikim metodama, sa izvjesnim samoregulirajuim trinim

54
mehanizmima. Ova pitanja, strano sloena sama po sebi, neminovno su bila osim toga i politiki
i ideoloki vrlo nesaglasna. Nije bilo lakog rjeenja na vidiku.
Drutveni prioriteti. Rasprava o ekonomskoj budunosti zemlje je neizbjeno vodila u spor
oko drutvenih prioriteta. Godinama je sektor teke industrije bio povlaeno edo sovjetskog
sistema. Kljuni pokazatelj izgradnje socijalizma je bio rast proizvodnje teke industrije.
Ulaganje kroz drutvenu oskudicu je bio paravan za postizanje pravog komunizma. Kapitalistiko
okruenje Sovjetskog Saveza je takoe navoeno kao opravdanje za ogromno ulaganje
nacionalnih sredstava - najmanje 20 procenata od bruto nacionalnog dohotka u poslijeratnom
periodu - za izgradnju njegovih vojnih snaga i za irenje sovjetske moi izvan njegovih granica.
Ekonomska rasprava je sasvim prirodno podstakla pitanje treba li sovjetski prioriteti da se
mijenjaju. Uz to, do sredine osamdesetih godina, previe lanova sovjetskog drutva je imalo
dosta tanu predstavu o uslovima ivota na Zapadu da bi dozvolilo vladajuoj partiji da nastavi s
ubjeivanjem da je ivot u Sovjetskom Savezu bio u osnovi bolji nego bilo gdje drugo. Glavni
naglasak je morao biti stavljen na hitno poboljanje sovjetskog ivotnog standarda, pa dakle i na
potronju, prije nego na ulaganja u teku industriju ili ak u poboljanje tehnologije. ak su i vii
inovnici javno priznali, u Trudu od 13. marta 1988, da potranja za potroakim proizvodima
brzo raste a mi danas nijesmo u stanju da joj u potpunosti udovoljimo, a problem ini
izraenijim injenica da priblino 15 procenata potroakih proizvoda ne doivi da bude
prodato zbog slabog kvaliteta.
Sovjetsko vostvo je ovo sporno pitanje prihvatilo kao nauk. Potranja se vie nije mogla
ignorisati. Pa ipak su se sovjetski lideri oito plaili da je promjena prioriteta ulaganja, da bi se
zadovoljila potranja potroaa, nosila u sebi opasnost da bi Sovjetski Savez mogao pasti jo
dalje iza Sjedinjenih Drava, Zapadne Evrope i Japana po ukupnom privrednom rastu, sa
ozbiljnim meunarodnim i ideolokim posljedicama po Kremlj. Moskva je davala prednost
dobijanju zapadnih kredita, kako za finansiranje nabavke zapadnjake tehnologije tako i za
poboljaanje potronje, dok je vlastita sredstva usmjeravala na prilino degradirane ali jo uvijek
glavne tradicionalne prioritete. Za dobijanje ovih kredita, medutim, nijesu bili dovoljni neki
kompromisi u spoljnoj politici, ve je isto tako bilo neophodno i prilagodavanje unutranje
ekonomske prakse zahtjevima inostranih ulaganja, inostranog vlasnitva i iznoenja
kapitalistikih profita iz zemlje. Ta sporna pitanja su odmah izazvala doktrinarni nemir, naroito
zato to su u prolosti svi koraci u tom pravcu koje su preduzimale istonoevropske zemlje bili
osuivani od strane Moskve kao revizionizam koji vodi obnovi kapitalizma.
Doktrinarnu dilemu su uslonjavala dva dodatna inioca. Prvi je bio porast zahtjeva unutar
Sovjetskog Saveza za zaista ravnopravnom raspodjelom zasluga i uklanjanjem ustanovljenih
privilegija. To je dovelo do burnih sukoba unutar moskovskog partijskog komiteta u vezi sa
postojeim sistemom posebnih privilegija za partijsku elitu, koje su ile od prodavnica
zatvorenog tipa, preko posebnih odmaralita, besplatne hrane, ekskluzivnih kola, kola sa
vozaima, privatnih daa i zasebnih bolnica. Neoekivana politika smrt nekadanjeg
Gorbaovljevog miljenika, Borisa Jeljcina, smijenjenog u jesen 1987. godine sa poloaja prvog
sekretara partije u Moskvi, bila je u velikoj mjeri posljedica bijesa partijskih aparatika zbog
injenice da se usudio da javno iznese mogunost ukidanja takvih privilegija u ime drutvene
uravnilovke.
Drugi je bio opta spoznaja imperativnih potreba za veom inicijativom i produktivnou.
Uprkos skromnim razmjerama preduzetih koraka na uvoenju izvjesne privatne inicijative u
sektoru usluga, ubrzo su se javile zlobne optube za prekomjerno bogaenje. Kao to se jedan
pisac ogoreno alio u Pravdi od 7. marta 1988, Niko to nije mogao pomisliti. Da e se sovjetski
milioneri pojaviti u naem drutvu, koje gradi komunizam... neki pojedinci su uspjeli da

55
nagomilaju ogromno bogatstvo, oni ive u izobilju. Zaista, jedina oblast u kojoj se ini da je
produena ideoloka indoktrinacija masa postigla izvjestan uspjeh bila je propagiranje
uravnilovke - tako da je to sada ometalo nastojanja da se nagradi individualna inicijativa toliko
potrebna za uspjeh perestrojke.
Rasprave o ekonomskoj politici ili drutvenim prioritetima koje su izbile na povrinu nijesu
mogle biti ograniene samo na ekonomska ili drutvena pitanja. One su na kraju podstakle
temeljna politika pitanja u vezi sa pravom ulogom drave u privrednim i drutvenim stvarima.
One su na taj nain bile neposredno povezane sa novonastalom raspravom u Sovjetskom Savezu
o poeljnim oblicima samog politikog poretka.
Politika demokratizacija. Ni vie samoupravan i manje centralizovan privredni sistem, koji
bi stavio vei naglasak na ostvarenje materijalnih tenji drutva, ni drutvo proeto odista
novatorskim vrijednostima ne bi moglo biti dosegnuto unutar jo uvijek u velikoj mjeri otpornog
staljinistikog politikog sistema. Taj sistem, stvoren u procesu afirmacije potpunog drutvenog
disciplinovanja, bio je jednostavno nespojiv s tim oekivanim promjenama i sa nadolim
tenjama za sve dalekosenijim reformama u privrednim i drutvenim sferama. Upravo je zato
Vanredna partijska konferencija sredinom 1988. morala da prepozna nadmone zahtjeve za
politikom reformom.
U jezgru politike rasprave, prema tome, bila su pitanja na ta je Gorbaov zapravo mislio
kad je prizivao rije demokratizacija i u kojoj mjeri bi proces demokratizacije tolerisao istinsku
politiku spontanost odozdo. Zaista, da li bi demokratizacija mogla biti autentina da je bila
ograniena na inicijative milostivo odobrene jedino odozgo, ma koliko politiki velikodune one
zapravo mogle biti? Prema tome, dva glavna pitanja u politikom dijalogu to je izbio na
povrinu odnosila su se na oblike i svrhu institucionalne reforme pokrenute od strane postojeeg
politikog rukovodstva i na stepen do kog bi oivljavanje ak i skromnih manifestacija politikog
ivota (koji je Staljin bio ukinuo) sada bio tolerisan.
Ta razmiljanja o autentinijoj demokratiji koja su poinjala da teku unutar sovjetskog
drutva ogledala su se u pismima italaca objavljivanim u sovjetskoj tampi. Izvjestija je, na
primjer, 14. maja 1988. objavila pritube na rad nominalnog sovjetskog parlamenta, Vrhovnog
sovjeta, na fenomen skoro apsolutnog jednoglasja, koji je nepoznat u drugim dravama, i na
injenicu da su nai zakonodavni organi postali organi za odobravanje zakona koji jednostavno
potvruju sve to im je nareeno. Drugi itaoci su kritikovali mehaniki i netipian karakter
promiljanja kojim upravljaju partijske organizacije.
Ova pitanja su izazvala mune dileme za vladajuu elitu, dugo naviknutu da afirmie potpunu
kontrolu nad politikim ivotom u zemlji. ak i ograniena demokratizacija odozgo predviala je
ustupke koji su bili na putu da budu nespojivi s elitom ogrezlom u samo-uslunim marksistikolenjinistikim predstavama da je ono samo bilo spremite istorijske istine pa tako i jedini izvor
politike mudrosti. Ipak je praktina posljedica glasnosti morala biti smanjena politika cenzura
nad medijima i u knjievnosti, otvarajui time put ideolokom pluralizmu. Vei naglasak na
zakonitosti je automatski ograniavao despotsku mo KGB-a, svodei jednu za drugom njegove
mogunosti za politiko zastraivanje. Razgovor o veem ueu naroda u procesu predlaganja
kandidata za lokalnu upravu, ukljuujui i mogunost doputanja autentinih izbornih
nadmetanja, bitno je umanjivalo politiku kontrolu vrenu od optinskih ili oblasnih partijskih
komiteta.
Nije udo, prema tome, to su oni s prikrivenim interesima u politikom status quo-u smatrali
da su neki od tih prjedloga neprihvatljivi. Zvanino partijsko glasilo, Pravda, izrazilo je 16.
novembra 1987. godine stavove veeg dijela partijskog inovnitva koje se jeilo na one koji
trae da se partijskim organima uskrati uee u izboru lidera, javno optuujui takve

56
neimenovane pobornike kao idolopoklonike demokratije kao slijepu elementarnu silu. Ono je
zajedljivo podsjetilo svoje itaoce da partija ostaje vladajua partija i da e kao takva nastaviti
da vri neposrednu kontrolu nad procesom odabira moguih uesnika u lokalnoj ili dravnoj
vlasti.
Tadanji ef KGB-a, Viktor M. ebrikov, i sam lan Politbiroa, pa moda i neposredni
uesnik u raspravama u vrhu o dopustivom dometu demokratizacije, bio je uznemiren sve
uestalijim novinskim izvjetajima o nezakonitostima i korupciji unutar policijskog aparata, koji
su bili nesumnjivo inspirisani veom glasnou. Prema Komsomoljskoj pravdi od 24. jula 1988,
izmeu 1985. i 1987. godine vie od 40.000 policijskih slubenika bilo je otputeno zbog raznih
nezakonitih radnji, ukljuujui i montirane optunice i umjeanost u korupciju. U jednom sluaju,
javila je Radio Moskva 20. januara 1988, korumpiranom republikom slubeniku je ak
pomagano u odravanju vlastitog tajnog podzemnog zatvora... gdje je smjetao protivnike.
Ovakvi izvjetaji, povezani sa zahtjevima u sovjetskim pravnim asopisima za prevlau
zakona nad despotskim policijskim akcijama, smjerali su i da diskredituju i da oslabe uticaj
policije, s moguim znaajnim politikim posljedicama. Tako je, 11. septembra 1987, ebrikov
iskoristio priliku slavei osnivaa sovjetske tajne policije i ovjeka koji je prvi zaveo sovjetski
teror, Feliksa erinskog, da javno obznani da zahtjev za budnijim nadzorom nad socijalistikom
zakonitou ne bi trebalo da bude sveden na tumaenje koje suava i osiromauje duboku
sutinu naela socijalistikog legaliteta, koju on zatim definie kao potpunu pokornost. Da bi
stvari vratio na svoje mjesto, on je upozorio da:
... Ima ljudi koji vjeruju u ideje i stavove koji su tui pa ak i otvoreno neprijateljski prema
socijalizmu. Neki od njih su spremni da poine antidravne i antidrutvene akcije. Meu njima
ima ljudi koji slijede sebine interese i nadaju se da e stei politiki kapital demagokom priom
i koketiranjem sa zapadnim reakcionarnim krugovima...
Svi slojevi stanovnitva nae zemlje mete su imperijalistikih specijalnih slubi... Shvativi to,
nai protivnici pokuavaju da podstaknu pojedine predstavnike umjetnike inteligencije na zlobno
prigovaranje, demagogiju, nihilizam, klevetanje izvjesnih etapa istorijskog razvoja naeg drutva i
odustajanje od glavne svrhe socijalistike kulture - uzdizanje radnog ovjeka.

Njegovo upozorenje je bilo sasvim izriito. ef sovjetske tajne policije je tvrdio da bi zahtjevi
za vie glasnosti i za jaanjem zakonitosti mogli biti politika provokacija inspirisana iz
neprijateljskih inostranih izvora. Tradicionalni socijalistiki oprez je tako bio na svom mjestu. To
je bilo ono najpotrebnije, barem u oima sovjetskog policijskog aparata, zato to je pria o
demokratizaciji odozgo uzrokovala spontanu demokratizaciju odozdo, koja zatim nije bila
podlona centralnoj kontroli.
Najznaajnije ispoljenje demokratizacije odozdo bio je procvat velikog broja
samoorganizovanih neformalnih grupa, predanih bilo propagiranju posebnih ciljeva bilo raspravi
o aktuelnim pitanjima. Sama njihova pojava je prkosila ustaljenoj tradiciji da drutvena inicijativa
dolazi od partije koja njom i upravlja. Njihova pojava je ukazala na poetke, ali do tada samo na
poetke, neega to bi eventualno moda moglo da postane autentino i autonomno politiko
uee, a time i prijetnja monopolu komunistike partije nad svim oblicima organizovane
drutvene i politike aktivnosti.
Prema jednom izvjetaju u Pravdi od 1. februara 1988, nekih trideset hiljada neformalnih
grupa - niti stvorenih niti ak odobrenih od drave - pojavilo se irom Sovjetskog Saveza. Te
grupe su predstavljale drutveni odgovor na mnoge stvari, koje su ile od ekologije, urbane
obnove, drutvenih aktivnosti, omladinskih muzikih grupa i zatite istorijskih i religijskih

57
spomenika, do politiki osjetljivijih stvari kao to su istorijske rasprave, pitanja koja se tiu
zakonitosti, filozofije, nacionalnih jezikih pitanja, religijskih aktivnosti, prikaza politikih
hapenja i politiko-ideolokog disidentstva. Premda ih je najvie bilo koncentrisano u Moskvi,
Lenjingradu i glavnim gradovima sovjetskih republika, manji gradovi - usprkos neizbjenom
vrem politikom nadzoru - takoe su doivjela takve manifestacije drutvene spontanosti.
Vladajua partija je dvojako reagovala na ovaj novi razvoj dogaaja. Oni najpredaniji
Gorbaovljevom konceptu obnove, ukljuujui takoe njegovo isticanje potrebe da se dopuste
spontani drutveni pritisci odozdo, nastojali su da budu odluni i da mu prue podrku. Tako su, u
emisiji Radio Moskve Na prvom mjestu, emitovanoj 13. februara 1988, vodei sovjetski
komentatori podrali pojavu takvih grupa kao dokaz o demokratizaciji sovjetskog ivota i kao
prirodnu reakciju na besmislenu stagnaciju ere brenjeva. Jo snanija potvrda pojavila se u
zvaninom partijskom glasilu sovjetske omladine, Komsomoljskaja pravda, 11. decembra 1987.
godine. U podrobnoj statistikoj analizi, istaknuto je da je veina tih inicijativa bila
konstruktivna, posveena unapreenju sovjetskog ivota i da je odraavala odlunu reakciju
dijela mlae generacije na sve vee propadanje i birokratizaciju zvanine i monopolistike
omladinske organizacije, Komsomola. Jo su vie iznenaivali neki statistiki podaci navedeni s
ciljem da pokau da nove grupe zahtijevaju relativno stabilno i sveobuhvatno uee.
Ali sa stanovita vladajue partije sve te nove neformalne grupe nijesu bile tako bezopasne.
Jedan broj njih se usredsredio na neposredno politike teme, pa su kao takve poele da
predstavljaju politiki i ideoloki izazov. Neke grupe su se osim toga latile izdavanja kvaziilegalnih asopisa da bi unaprijedili bilo specifina ljudska prava bilo religiozna i nacionalna
pitanja. To se jo vie kosilo s partijskim lenjinistikim konceptom njenog politikog monopola
nad svim javnim glasilima.
Pored politike i ideoloke prijetnje od onog to bi se moglo nazvati demokratskom ljevicom,
prijetnja po partiju je dolazila i od nacionalistike desnice. Jo jedna nova i ekstremno aktivna
grupa, Pamjat (ili sjeanje), koja je prividno bila predana obnavljanju autentine ruske istorije,
preuzela je vodeu ulogu na tom frontu. Sa svojim mladim lanovima odjevenim u crne
koulje(!), okiene grbom istorijskog kremaljskog zvona, grupa je organizovala javne
demonstracije, drala predavanja i najee objavljivala da je ruska istorija bila skrenuta sa
pravog puta usled masonsko-cionistikih uticaja koje je rairio marksizam. Kako je privlanost
zvanine ideologije slabila, Pamjat je uticala neposredno, a sa partijskog stanovita opasno, na
buenje nacionalistikih osjeanja najirih ruskih masa.
U ovom kontekstu, Gorbaov i sovjetsko rukovodstvo suoili su se sa dilemom kako da
pronau nain da izvuku korist iz sve jaeg drutvenog aktivizma da bi unaprijedili pitanje
perestrojke, ali bez ugroavanja svoje stvarne politike kontrole. To je zahtijevalo odreenu
ideoloku gimnastiku kao i politiki kompromis. Jedan sovjetski akademik se prihvatio prvog
zadatka u Pravdi od 3. marta 1988. godine. On je pisao da: nije bilo tako davno kada je
sociopolitiko i ideoloko jedinstvo naeg drutva tretirano u obliku grandiozne simplifikacije.
Mislilo se da e jedinstvo, pa ak i istovjetnost interesa izai na vidjelo gotovo automatski s
ukidanjem privatne svojine i eksploatacije. Ali sve je mnogo sloenije u stvarnosti...
protivrjenosti i interesne razlike nijesu uklonjene. Klase, drutvene grupe i slojevi, a takoe i
nacije i etnike grupe sa vlastitim tradicijama imali su svoje specifine interese. On je zapravo
uvjeravao da partija mora da prihvati uee grupa koje nijesu neprijateljske kao neto normalno
pa ak i poeljno.
Poveano politiko uee irokih narodnih masa, ali ne i temeljna sloboda izbora, bilo je
rjeenje koje je Gorbaov ponudio na Vanrednoj partijskoj konferenciji. On je time predloio da
uloga u velikoj mjeri formalnih lokalnih sovjeta bude podignuta na vii nivo. To ukazuje na

58
zastupljenost sovjetskih naroda unutar politikog sistema, ali zapravo slui kao fasada za
vladavinu partije. On je tvrdio da se ni o jednom pitanju koje se tie drave, privrede ili
drutvene strukture ne moe odluivati ako su sovjeti zaobieni. Takoe je predlagao stvaranje
novog dravnog ustrojstva, Skuptine narodnih deputata SSSR-a, sastavljene od delegata
izabranih po teritorijalnom principu i iz graanskih organizacija. Ona bi se sastajala jednom
godinje i birala bi tajnim glasanjem novi dvodomni parlament, koji bi, sa svoje strane, birao
predsjednika i prezidijum Sovjetskog Saveza - ministarstva kojima bi takoe bila data stvarna
vlast u upravljanju privredom, spoljnom politikom i nacionalnom bezbjednou zemlje. U isto
vrijeme, Gorbaov je isticao potrebu da se ojaa uloga zakona unutar sovjetskog sistema i da se
ogranii vrenje despotske vlasti.
Ipak je ostalo nerijeeno pitanje gdje povui crtu izmeu prihvatljive drutvene spontanosti i
podnoljivih politikih razlika u miljenju. Povlaenje previe vrste linije prema ovom
poslednjem priguilo bi ono prvo, pogadajui pri tom dobrobit preustrojstva; previe tolerancije
za ono prvo ohrabrilo bi ono drugo, na tetu partijskog monopola vlasti. Tako je, konano, glavni
politiki problem u procesu demokratizacije bio odgovarajua uloga same partije.
Uloga partije. U ovoj stvari su dva pitanja bila presudna. Prvo, u kojoj mjeri bi sama partija
trebalo da bude demokratizovana? Drugo, do kog stepena bi demokratizacija drutva trebalo da
utie na ulogu partije u neposrednom vrenju vlasti? U tijesnoj vezi sa raspravom - a da nikad
nije bilo izriito izneseno - nije bilo samo pitanje koliko daleko bi partija trebalo da ide u samoj
destaljinizaciji, ve isto tako daleko osjetljivije pitanje u kojoj bi mjeri ak i sama lenjinistika
ideja o strogom unutranjem ureenju partije i potpune potinjenosti drutva trebalo da bude
revidirana.
Po pitanju ovog posljednjeg, Gorbaov je nagovjestio prilinu fleksibilnost. Kako se izrazio,
Socijalizam je suvie esto bio shvaen kao a priori teorijski obrazac, dijelei drutvo na one
koji daju uputstva i one koji ih izvravaju. Ja se gnuam tog grandiozno pojednostavljenog,
mehaniki direktivnog shvatanja socijalizma... Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, Gorbaov
je izjavio da Mora da postoji strogo razgranienje izmeu partijskih funkcija i dravnih tijela, u
skladu sa Lenjinovim shvatanjem komunistike partije kao politike avangarde drutva i uloge
sovjetske drave kao instrumenta narodne vlasti. Nije izvjesno, meutim, da su drugi vrhovni
partijski rukovodioci bili spremni da idu tako daleko, a naroito se Ligaov isticao u
reafirmisanju naela glavne i vodee uloge partije.
Ipak, na poetku procesa reforme, izgledalo je da postoji konsenzus unutar rukovodstva o
potrebi da se oivi vea inicijativa unutar partijskih organizacija i podstakne otrija konkurencije
kroz paljivo kontrolisani proces izbornog nadmetanja za manje vane poloaje. To je vodilo u
izvjesne ograniene izborne trke, ak i tajnim glasanjem, za mjesta niih partijskih sekretara, i u
vei naglasak na uestalije promjene u partijskom inovnikom kadru. Na Vanrednoj partijskoj
konferenciji, prihvatanjem Gorbaevljevih prijedloga da mandat za najvie funkcije bude
ogranien na odreen broj godina i da se uloge partije i drave razdvoje, Sovjeti su u sutini
retoriki prihvatili akcije koje su Kinezi usvojili godinu dana ranije.
Jo radikalnija i spornija po svojim implikacijama bila je pojava poodmakle rasprave meu
izvjesnim sovjetskim akademicima o moguoj prednosti ustanovljenja novih politikih
organizacija da bi se obezbijedila ira drutvena zastupljenost. Oni su se posebno pozivali u vezi
s tim na iskustva istonoevropskih komunistikih drava, gdje su takozvani nacionalni ili narodni
frontovi sluili kao koalicija partijama kojima su upravljali komunisti ali su slovile za
nekomunistike i navodno su zastupale interese seljatva i inteligencije. U javnom saoptenju za
inostrane dopisnike o istoriji jednopartijske vlasti u Sovjetskom Savezu, koje je organizovano od
strane sovjetskog ministarstva inostranih poslova 25. februara 1988. godine, dva sovjetska

59
akademika su neoekivano bila blagonaklona prema ideji o eksperimentu sa neim slinim tim
nacionalnim frontovima, od kojih je jedan primijetio (prema TASS-u) da je u SSSR-u to
teoretski bilo mogue, mada jedino pod uslovom kad bi druge partije imale platforme koje
izraavaju interese razliitih djelova sovjetskog drutva.
Sama injenica da je pitanje novog politikog ustrojstva bilo pokrenuto bila je po sebi
znaajna. Ona je odraavala injenicu da su napori da se udahne malo ivota u umirue strukture
sovjetskog politikog sistema bili po prirodi dinamini i povezani i da e u krajnjem uticati na
poloaj i ulogu same partije. Ve su sami zahtjevi za politikom demokratizacijom vodili
pozivima za sveobuhvatnijim mijeanjem lanova partije sa vanpartijcima na zajednikim
sastancima i u raspravama o nacionalnim pitanjima. Politika iskljuivost svojstvena partijskom
lanstvu je pri tom bila razbijena. Za uanene zvaninike partijske nomenklature, ukidanje
granine linije izmeu lanova i ne-lanova, kao i otvaranje vrata novim oblicima politikog
uea, neminovno je predstavljalo prijetnju revizionistikog preustrojstva veoma osobenog
mjesta koje je partija drala jo od 1917. godine.
Ideologija, religija i kultura. Dilema partije je bila najoitija na podruju vjerovanja. ta je to
trebalo da bude nametnuto odozgo i do koje mjere je trebalo da line vrijednosti, estetika i
uvjerenja budu privatna stvar, a ne podvrgnuti partijskoj kontroli? Ova pitanja, koja su Lenjin i
Staljin prividno jednom zauvjek rijeili, sada su uzrujala duhovnu zajednicu i dovela u
nedoumicu partijske ideologe.
Ideoloko zdanje sistema je radi toga bilo u velikoj nevolji. Ne samo da se praktini rast
privrede, drutva i politike iskazivao daleko od davno utvrenih istina, ve je i partijska ideoloka
kontrola nad drutvenim sistemom vrijednosti bila ugroena. Diktatura proletarijata, koju je
sprovodila monopolistika partija, u doktrinarno jedno-obraznom drutvu, sa veoma
centralizovanim sistemom planiranja, koji se temeljio na najviem prioritetu za teku industriju, i
sa kolektivizovanom poljoprivredom, bila je uzdrmana javnim raspravama udaljavajui se sa
svakim sluajem od postojeih, a ideoloki posveenih, iskustava. Da stvari budu tee, dravni
kulturni sektor se otvoreno pobunio protiv utemeljene doktrine a ak je i religija prijetila da se
vrati na scenu.
Silno previranje u prilog glasnosti izalo je brzo na vidjelo u kulturnom sektoru, izazivajui
estoku ljutnju pa ak i konane politike obraune u raznim knjievnim i kulturnim
organizacijama oko kojih je sovjetski duhovni ivot ustrojen. Otvorene borbe oko prevlasti u
urednikim kolegijumima, u izvrnim odborima knjievnih ili filmskih sindikata i u vodeim
pozoritima izbile su ve 1987. godine, u poetnoj fazi Gorbaovljevog preustrojavanja. Dugo
guena knjievna djela su bila pozdravljena i naloeno je njihovo ponovno objavljivanje, mada je
Sovjetskaja kultura objavila 22. marta 1988. godine, da se nekih est hiljada naslova sovjetskih
djela jo uvijek nalazilo na crnoj listi. Uz to su ranije doktrinarne optube bile odbaene i upueni
su pozivi vodeim kulturnim linostima da se vrate u domovinu iz izgnanstva.
U poetnom naletu oduevljenja, pobornici zaista dalekosene, zapravo nesputane glasnosti,
uspjeli su da preuzmu vie asopisa za kulturu i da zauzmu istaknuta mjesta u pozorinoj i
filmskoj umjetnosti. S tih povoljnih poloaja, oni su bili u stanju da pokreu kampanje i da
stvaraju djela (kao to je mnogo slavljeni film Pokajanje) koji je diskreditovao staljinizam i
mobilisao podrku za eljene drutvene i politike promjene. Oni su bili manje uspjeni u
vodeem uglednom Udruenju pisaca Sovjetskog Saveza, koje je dugo bilo predmet posebne
panje partijskih ideologa gdje je postavljena uprava uspjela (ohrabrena od centralnog partrijskog
organa) da sprijei pokuaje da se uvede reformistika lista kandidata. Ali ak i tu, samo saznanje
da bi do takvog nadmetanja moglo da doe dovelo je do izliva slobode izraavanja koja je
svojom kritinou osuivala sovjetsku stvarnost.

60
Stvaralaka inteligencija je svakako bila izvor najoduevljenije podrke Gorbaovljevim
reformama i prihvatila ga je kao jednog od njih. Upravo zato su se opreznije voe reformistike
partije trudile da obuzdaju, ideoloko vrenje u intelektualnoj zajednici. Oni su podupirali ono to
je zapravo bio protivnapad, u kom je Gorbaovljev zamjenik, Jegor Ligaov, tadanji partijski
sekretar neposredno upuen u ideoloko-kulturna pitanja, vodio glavnu rije. Ligaov je javno
tvrdio da je stvaralaka zajednica isticala vei drutveni optimizam pa je traio vie nego
jednom prilikom - u dosta prisnom razgovoru - da oni ne iznose jednostranu istinu, nego punu
istinu o socijalistikim dostignuima. Njegove pristalice su otile jo dalje, poredei napad
glasnosti na pravovjernost sa njemakom invazijom iz 1941. godine opominjui, u asopisu
Literaturnaja Rosija od 17. marta 1987, da iza njih stoje pekulanti, mediokriteti i vrlo sumnjivi
ljudi.
Znaajan aspekt tih rasprava bilo je njihovo naruavanje institucionalne jednoobraznosti
sovjetskog sistema. Kako je kampanja preustrojavanja dobijala na zamahu, neka su sovjetska
novinska glasila postala i sama njegovi aktivni protagonisti, potpuno propagirajui i sprovodei u
djelo glasnost, dok su druga reagovala na prilino hladan nain. asopisi kao to su Novij mir i
Oganjok, i takve novine kao to su Moskovske novosti pa ak i Pravda i Literaturnaja gazeta,
postale su sasvim iskrene u svojoj podrci sveobuhvatnim promjenama, dok su takva glasila kao
to su moskovski dnevni list Sovjetskaja Rosija i vojne novine Krasnaja zvjezda bili ravnoduni
pa ak i branili u izvjesnoj mjeri staljinistiku prolost. Do veoma naglaenog i vrlo izriitog
naruavanja uobiajene jednoglasnosti sovjetskih javnih glasila dolo je poetkom 1988. godine,
kada je Sovjetskaja Rosija objavila, 13. marta, vatrenu odbranu staljinizma a Pravda proglasila
lanak od 5. aprila za manifest anti-perestrojke. Takva neuobiajena razlika, okantna za
sovjetske tradicionaliste, predstavljala je sama po sebi sasvim neuobiajenu pojavu i otar raskid
sa totalitaristikim normama ponaanja.
Ove nove razlike izazvale su otre reakcije tradicionalnije raspoloenih partijskih
funkcionera. Ligaov je izrazio njihova osjeanja kada je denuncirao, u jednom neobinom
javnom nastupu na Vanrednoj partijskoj konferenciji, vodee moskovske dnevne novine zbog
njihovih navodnih zastranjenja. Izazivajui spontani aplauz okupljenih zvaninika, uzviknuo je,
Hrane nas ubretom iz novina, iz takvih dobro poznatih novina - volio bih da ih nazovem
nekako drukije - kakve su Moskovske novosti.
To silno vrenje u stvaralakim umjetnostima i u javnim glasilima ukazalo je na temeljniju
krizu u samoj zvaninoj ideologiji. Ta ideologija niti je mogla da se uhvati u kotac sa
sloenostima savremenog ivota niti da obezbijedi novi damar za stvaralatvo koje je snosilo
odgovornost za postojee drutveno stanje i nove drutvene udnje. Da bi stvari uinile jo teim
za uvare zvanine istine, rasprave koje su buknule otkrile su duhovnu prazninu savremenog
Sovjetskog Saveza. Zvanino stavljanje naglaska na materijalne vrijednosti, koje sistem nije bio u
stanju da zadovolji ali za koje je tvrdio da ih je u potpunosti namirio, doprinijelo je ovakvoj
duhovnoj praznini i iroko rasprostranjenom cinizmu. Moralni pejsa drave je tako postao blie
odreen - neki sovjetski pisci su sada to otvoreno izjavljivali - karijerizam kao i politika i
policijska okrutnost, su doveli do duhovno izopaenog stanja.
Ovo je bila posebno ozbiljna optuba ako se uzme u obzir u kojoj mjeri je partija godinama
tvrdila da je njeno marksistiko-lenjinistiko upravljanje drutvom uspjelo da stvori novog
sovjetskog ovjeka kog krase najbolji kvaliteti socijalistikog morala. U Pravdi od 14. februara
1987, pojavio se veoma otar lanak ingiza Ajtmatova, autora romana Krvnikovo stratite o
kom se mnogo raspravljalo, koji je bio optuen da je Bogotragalac, ili pretjerano religiozan, od
strane fanatinih pobornika partijskog pravovjerja. On je odluno izjavio da je sedamdeset godina
sovjetske vlasti uspjelo, zaista, da satre hrianske vrijednosti ali ne i da ih zamijeni bilo im

61
pozitivnim. Optuio je sovjetsko drutvo da je bilo lieno shvatanja samilosti i da je njim
vladalo uvjerenje da je postizanje uspjeha u ivotu bilo mogue zahvaljujui nemilosrdnosti,
iskoriavanju drugih, sumnjivim poslovima u sektoru usluga ili trgovine, ili konano u slubi
inostranih poslova. Na taj nain su moralno izopaena naa shvatanja drutvene pravde.
Drugi poznati sovjetski pisac, Danil Granin, usredsredio se na iste teme u asopisu
Literaturnaja gazeta od 18. marta 1988. godine. On je zapazio nemilosrdni karakter sovjetskog
drutva, odsustvo bilo kakvog duha samilosti u njegovom sistemu vrijednosti, a porijeklo takvog
stanja vidio u nepojmljivoj surovosti s kojom je kolektivizacija bila nametnuta sovjetskim
seoskim masama. Samilost nije sluajno nedostajala, pisao je on. U tekim godinama
masovnih represija, ljudima nije bilo doputeno da pomau svojim blinjima, svojim susjedima,
porodicama zlostavljanih. Djeci optuenih i deportovanih nije se moglo dati utoite. Ljudi su bili
prinueni javno da veliaju stroge osude. Bilo je zabranjeno pokazivanje ak i saosjeanja sa
zatoenima. Osjeanja bliska saaljenju tretirana su kao sumnjiva, ak kao kriminalna...
Saaljenje je odista moglo da zasmeta nezakonitosti, okrutnosti, hapenju, potkazivanju,
naruavanju prava, batinanju i likvidiranju. Tokom tridesetih i etrdesetih godina taj pojam je
iezao iz naeg rjenika, pa je poslije toga prestao da se koristi.
uvari partijske dogme - profesionalni teoretiari u centralnom komitetu - razni penzionisani
veterani NKVD-KGB-a, i funkcioneri partijske nomenklature mora da su bili zaprepaeni
itajui takve rijei. Za sve njih, bilo kakva rasprava o moralnom promaaju komunizma mora da
je predstavljala ne samo ideoloki izazov ve isto tako i moguu prijetnju postojeoj strukturi
vlasti. A u tom pogledu njihova zabrinutost je bila vjerovatno opravdana, jer je buenje ove nove
i narastajue svijesti o moralnoj trulei otvaralo vrata oivljavanju religije.
Postojei moralni vakuum i ponovo probuena svijest o nacionalnoj istoriji meu
Velikorusima pridonio je da ponovo oivi njihovo zanimanje za rusko pravoslavlje i njegovu
ulogu u nacionalnom ivotu. To je bio znaajan razvoj s obzirom na to da je u poetku sovjetskim
voama bilo lako da potisnu rusku Pravoslavnu crkvu, najvie zbog njene tradicionalne
pokornosti dravnoj vlasti. U skladu s tim, inilo se da je zvanini ateizam postigao sutinski
napredak, naroito u ruskim urbanim centrima, sa organizovanom vjerom ogranienom na samo
nekoliko preostalih crkava i u velikoj mjeri svedenom na privatne porodine obrede. Nasuprot
tome, vjerski obiaji su meu malobrojnijim sovjetskim katolicima, koji su bili koncentrisani
preteno u Litvaniji i zapadnoj Ukrajini, i meu Muslimanima u sovjetskoj Centralnoj Aziji,
istrajavali. Za njih, takvi crkveni obiaji su predstavljali - osim duhovnog aspekta - oblik
nacionalnog otpora ruskoj kao i sovjetskoj dominaciji.
U ovoj fazi, bilo bi preuranjeno govoriti o znaajnijem preporodu ruske pravoslavne vjere i
neumjesno razmiljati o njenoj crkvi kao neemu to je na bilo koji nain predstavljalo prijetnju
partiji (kao to je bio najdramatiniji sluaj sa rimskom katolikom crkvom u susjednoj Poljskoj
pod vlau komunista). Pravoslavna crkva je kao institucija ostala pod vrstom kontrolom partije,
sa efikasnom politikom pa ak i tajnom policijom umijeanom meu njeno svjetenstvo. Ali
rusko pravoslavlje kao hrianska vjera poelo je da se vraa kao jedini dostupan izvor moralnog
nadahnua i kao istinski nacionalni izraz trajnijih kulturnih vrijednosti. U tom smislu, ono je
predstavljalo duboko ukorijenjeni odgovor na duhovnu i kulturnu pusto to je sovjetski
komunizam produkovao.
injenica da je 1988. godine bila hiljadugodinjica preobraanja u hrianstvo drevne Rusije geografski ekvivalent za dananju Ukrajinu - ojaala je ovu tendenciju. Proslava jubileja je
ponovo probudila opte zanimanje za religiju i njenu ulogu u ruskoj istoriji. Meu inteligencijom,
postajalo je sve modernije nositi vjerske ambleme a isto tako i ukljuiti se u umjetniku obnovu

62
davno naputenih i oskrnavljenih crkava. Za sve vei broj ruskih intelektualaca, religija je prema
tome bila moderna a ideologija je sada bila zastarela.
Nijesu samo pripadnici ruske inteligencije bili ti koji su podlegli uticaju religije. Simbolino
za irenje duhovne obnove bilo je neobino preobraanje u rusku pravoslavnu vjeru - malo
zapaeno u inostranstvu ali o kom se mnogo raspravljalo u Moskvi - Georgija Maljenkova,
jednog od Staljinovih najodanijih pristalica tokom krvavih godina velikih istki. On je proveo
svoje posljednje godine u predanom sudjelovanju u crkvenom horu, a insistirao je i uslieno mu
je da bude sahranjen prema hrianskom obredu poslije smrti 1987. godine. to god da su
neprijatelji staljinizma mogli da misle o Maljenkovu, ovaj in Staljinovog odabranog nasljednika
sam po sebi je dramatizovao promaaj partijskog irenjanja ateizma.
Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, odranoj 1988, Gorbaov je uvaio i prividno prihvatio
obnovu reliigije u Sovjetskom Savezu. On je rekao, Mi ne skrivamo na stav da je religiozni
pogled na svijet nematerijalistiki i nenauan. Ali to nije razlog da ne potujemo duhovni stav
vjernika, jo manje da primjenjujemo administativni pritisak da bi uvrstili materijalistika
shvatanja. Tako je Gorbaov preutno objavio neuspjeh pohoda ka ateizmu - partijskoj religiji - i
odobrio uvaeniji drutveni poloaj za autentinu religiju.
Istorija (ili staljinizam). U biti svakog od ovih vrlo spornih pitanja bilo je pitanje staljinizma.
Skoro svaka rasprava je u krajnosti vodila do politiki osjetljivih pitanja koja su se odnosila na
savremeni znaaj staljinistikog sistema, do ljutih rasprava o mjeri do koje je prolost trebalo
podrobno pretresti, i do jo uvijek neugodnog pitanja pojedinane krivice za staljinistike (a ne
samo Staljinove) najgore zloine.
Nerijeeno pitanje staljinizma je stvaralo ozbiljnu dilemu za rukovodstvo i njegov politiki
sistem. S jedne strane, da se reforme pokrenu naprijed, bilo je potrebno prevladati ne samo
birokratsku inerciju ve i otpornost staljinistikih institucija i tradicija. Preustrojavanje je
podrazumijevalo odbacivanje davno ustanovljenih naina rjeavanja stvari, a mnogi od njih su
institucionalizovani u onoj etvrti vijeka kojom je dominirala Staljinova brutalna obnova
sovjetskog drutva. S druge strane, potpuno odbacivanje boljeg dijela prolosti prijetilo je da
oslobodi zatomljene emocije i dugo potiskivana sjeanja i tako da potkopa temelje na kojima je
partijska vlast poivala.
Nije udo onda to je rukovodstvo oklijevalo i muilo se. U zvaninoj ocjeni staljinizma, koju
je iznio po ovlaenju samog Politbiroa na sedamdesetogodinjicu Boljevike revolucije,
Gorbaov je osudio Staljina i staljinizam jasnim i otrim rijeima, ali je izbjegao svaku
dramatinu odreenost, govorei bezlino o hiljadama Staljinovih rtvi. Na Vanrednoj
partijskoj konferenciji, Gorbaov je produio s ovako suzdranm pristupom, primjeujui jedino
da je injenica - a mi to danas moramo da priznamo - da je u odreenoj mjeri politiki sistem
ustanovljen kao rezultat Oktobarske revolucije iskusio ozbiljnu deformaciju. Drugi visoki
rukovodioci, naroito Ligaev, traio je uravnoteenu ocjenu prolosti u kojoj izlaganje zala
prolosti ne bi ponitilo sjeanje na navodna dostignua. Ali kad su jednom bila otvorena vrata
odbacivanju te ere, bilo je nemogue zaustaviti provalu tekog jada, poplavu uspomena, sjeanja
na neopisive surovosti i - ono najopasnije - pozive na ulaganje napora za povraaj u prvobitno
stanje pa ak moda i za odmazdom.
Sovjetska tampa i asopisi su bili zasuti izvjetajima, esto vrlo bolnim i munim, o
pojedinanoj i kolektivnoj patnji. Neki su dramatizovali ponienje koje je masovni i moda
bezumni staljinistiki teror nanio vrlo lakovjernim i priprostim ljudima. Drugi su slali vrlo line
izvjetaje o padu nekadanjih monika, od kojih su mnogi u to vrijeme jednostavno nestali bez
traga, gurajui svoje porodice u neoekivani drutveni bojkot ili progonstvo ili ak smrt. ena i
sin likvidiranog marala Tuhaevskog, na primjer, bili su takoe ubijeni. Ipak su i drugi ljudi u

63
irim razmjerama snosili posljedice staljinistike tiranije, kao to je fiziko unitenje doslovno
nekoliko miliona ukrajinskih seljaka ili dobrog dijela sovjetskog oficirskog sastava (doprinosei
time poetnim sovjetskim porazima tokom nacistike invazije 1941. godine).
Oito, neka pitanja su i dalje ostala tabu. Zvanina sovjetska tampa je izbjegavala bilo kakvu
temeljnu raspravu o staljinistikom tlaenju neruskih naroda. O guenju ukrainskih ili litvanskih
nacionalnih tenji poslije Drugog svjetskog rata, kao i o masovnim deportacijama iz baltikih
republika (poslije njihove aneksije 1940. godine i potom njihovu ponovnu okupaciju 1944-45),
raspravljalo se samo uopteno. Bila je takoe istina da je prognano i silom raseljeno po Sibiru
oko 1,5 milion Poljaka, to je izvedeno s krajnjom okrutnocu usred zime 1940, iz polovine
Poljske koja je pripala Sovjetskom Savezu prema paktu Hitler-Staljin iz 1939. godine. Sovjetski
mediji su ostali nijemi i povodom 15.000 poljskih oficira, koji su zarobljeni 1939. godine i
ubijeni jedan po jedan u potpunoj tajnosti u Katinskoj umi i drugdje u proljee 1940. Time je
staljinizam kao afirmacija velikoruskog imperijalizma i dalje uivao odreen oprost grijeha.
Ipak, izlaganje Staljinovih domaih zloina neizbjeno je podstaklo jo tri, potpuno razliita,
pitanja. Prvo od njih je bilo postavljeno otvoreno i sa poveanim intenzitetom; o drugom se
raspravljalo uglavnom iza zatvorenih vrata u partijskom skrovitom svetilitu; a tree nikad nije
bilo otvoreno izgovoreno ali je bilo povezano sa potragom za istorijskom istinom.
Prvo se odnosilo na pojedinanu krivicu. Da li je Staljin jedini odgovoran za svoja zlodjela?
Je li to bilo vjerodostojno, s obzirom na njihove istorijski neuvene razmjere? Ako nije, ta onda
s njegovim sauesnicima i sljedbenicima? Bez sumnje, njegovi bliski saradnici su svi bili mrtvi,
ali mnogi izvroci, muitelji, isljednici, uvari u koncentracionim logorima, pa ak i zapovjednici
bili su zasigurno jo uvijek ivi. Mladi NKVD major, koji je mogao imati dvadesetpet godina kad
je muio zatvorenike za vrijeme Velikog terora krajem tridesetih, sada bi imao 75 godina; oficiri i
ljudi koji su lino ubijali poljske oficire u Katinskoj umi sada bi mogli biti u kasnim ezdesetim
ili ranim sedamdesetim godinama. MVD muitelji rtava uhapenih u anti-jevrejskim istkama,
kao i u irokoj mrei terora s kraja etrdesetih, sada bi mogli biti u ranim ezdesetim.
Nemogue je bilo otkriti Staljinove zloine bez otvorenije rasprave o konano obraenoj
krivici. Do 1987. godine je to uinjeno. Jedan broj sovjetskih pisaca postavio je otvoreno pitanje
Staljinovih sauesnika. L. G. Jonin, piui u sovjetskom sociolokom asopisu Sociologieskie
Isledovanija (br. 3, 1987), ne samo da je koristio zapadnjaki koncept totalitarizma za analizu
prirode staljinistikog fenomena ve je ak izveo namjernu analogiju sa nacizmom upotrebivi
njemaki pojam Schuldfrage (i. e., pitanje krivice) pri postavljanju pitanja krivice drugih. To
pitanje se takoe pojavilo u cjelini u tampi. Izvjestija navodi, 26. decembra 1987, itaoca koji je
napisao da mnogi muitelji mora da su jo uvijek ivi... Ne mogu a da ne pomislim da se oni
smiju vaim lancima.
Sovjetska TV je takoe postavila to pitanje. U emisiji od 22. juna 1988, posveenoj
Staljinovim zlodjelima, reeno je da neki bivi muitelji smatraju da su obavili dobar posao,
dodajui,
I tako se namee logino pitanje: Zato postoji zakon o zastarijevanju za ove uasne zloine,
kao za bilo koga ko, recimo, ukrade tanu ili pijan istue susjeda? Ako ne postoji zakon o
zastarijevanju za ratne zloince, ili za veleizdaju, zato bi onda postojao za izdajnika koji je ubijao
vlastite sunarodnike, ko je muio asne sovjetske ljude? Kako ovaj zakon moe vaiti za njih? Zar
oni nijesu izdajnici domovine?

U oitom pokuaju da svede bilans ovog osjetljivog pitanja, visokotirani nedjeljnik Nedelja
objavio je poetkom februara 1988. godine dugaak lanak istaknutog sovjetskog naunika koji

64
je posebno prouavao pitanje krivice. On je razrijeio krivice mnoge ekiste kao besprijekorno
estite lenjinistike komuniste, tvrdei da mnogi ljudi koji su slubovali u NKVD-MGB
jedinicama i podjedinicama apsolutno nijesu neposredno bili ukljueni u represije, ali je
podvukao razliku prema pojedinim isljednicima, ispitivaima, uvarima i potkazivaima koji su
imali udjela u moralnoj odgovornosti za staljinizam. Ali on nije bio spreman da ide dalje od toga,
ostavljajui nesumnjivo mnoge preivjele rtve s osjeanjem frustriranosti.
Dok god pitanje ostaje nerijeeno, nije bilo vjerovatno da e se oni aktivno progoniti. S tog
razloga, ne samo to politiko rukovodstvo nije eljelo da pootrava podjele, zato to je rasprava
o staljinizmu izbila na vidjelo i to je jo uvijek prilian broj sovjetskih zvaninika i graana bio
odan Staljinu, ve i zbog toga to je drutvo u cjelini bilo zbunjeno ovim injenica i prema njima
imalo ambivalentan stav. Neko bi mogao pomisliti da e sovjetska omladina biti najkritikije
nastrojena prema Staljinu, pa ipak, sovjetska anketa navodno sprovedena meu studentima na
sovjetskim univerzitetima i na viim partijskim kolama, je pokazala, prema vijestima agencije
TASS od 24. januara 1988, da je samo 8% smatralo da ima dovoljno saznanja o prolosti, dok je
72% dalo o Staljinu lino konfuznu ocjenu, 3% je odobravalo, a 18% osuivalo njegovu politiku.
Drutvena podvojenost, a ne samo zvanina uzdranost, ukazivali su da e pitanje staljinizma
nastaviti da nagriza sovjetsku savjest ali bez odlune rijeenosti i otrog reza, potpunog
odbacivanja. To e, zauzvrat, sigurno ne samo iskomplikovati proces preustrojavanja nego e
takoe i sprijeiti komunizam da se potpuno proisti od staljinistike moralne ljage.
Drugo politiki i ideoloki osjetljivo pitanje odnosilo se na posljedice rehabilitacije nekih od
Staljinovih najistaknutijih boljevikih rtava. Montirani procesi od 1936. do 1938. godine doveli
su do pogubljenja ukupno preivjelog lenjinistikog rukovodstva, u koje Staljin veinom nije
imao povjerenja a sa nekima od njih se ideoloki nije slagao. Da su te vodee linosti bile
nepravedno i ak nezakonito ubijene vie nije bilo sporno. Obavljena je njihova zakonska
rehabilitacija i istorijska restauracija, u sablasnom i jezivom obredu koji moe biti opisan kao
jedinstveni sovjetski posthumni mimohod elite. Ali rehabilitacija njihovih stavova je oito
zabrinula partijsko rukovodstvo poto je to moglo da uzdrma ve zategnut partijski ideoloki
konsenzus. U skladu s tim, Kremlj se trudio da povue crtu izmeu potpune zakonske i
djelimine doktrinarne rehabilitacije, osujeujui tako dalje napore na potpunoj destalji-nizaciji i
izazivajui otvorena negodovanja od strane preivjelih roaka rtava.
Tree neizreeno pitanje koje se tie staljinizma imalo je jo dalekosenije posljedice: vezu
izmeu lenjinizma i staljinizma. Solenjicinov Arhipelag Gulag uvjerljivo je pokazao da korjeni
staljinistikog terora lee u lenjinizmu a naroito u Lenjinovom pristupu prema prisilnoj
drutvenoj obnovi. Pa ipak, da bi ouvalo barem privid istorijske legitimnosti, sovjetsko
rukovodstvo je moralo da povue jasnu crtu izmeu loeg Staljina i bezgrjenog Lenjina. Mada je
pitanje Lenjinove krivice za staljinizam bilo postavljeno vrlo bojaljivo u sovjetskoj tampi prije
Vanredne partijske konferencije, bilo je jasno da ma kakvo zvanino istraivanje staljinizma
mora biti zaustavljeno prije nego potpuno odbacivanje njegovih zloina dovede do primjerenog i
potpunog istraivanja njegovih istinskih uzroka - obezbjeujui tako da duh staljinizma nastavi
da komplikuje sovjetsku budunost.
Unutranji nacionalni problemi. Izgledalo je da je Staljin rijeio nacionalno pitanje jednom
za svagda - ponajvie istrijebivi sve samosvjesne ne-ruske lidere. Ipak je ak i djelimino
odbacivanje staljinizma pokazalo da je to pitanje ostalo potencijalno najdelikatnije od svih
unutranjih politikih dilema. Poto je uguio svako ispoljenje nezavisnosti ili ak i same elje za
autonomijom meu sovjetskim ne-Rusima, Staljin je stvorio vjetaki privid etnike harmonije,
kojim su dominirali ritualizovani proglasi uvaavanja i ljubavi prema ruskom Velikom bratu.
ak su i najzapadnjakiji posmatrai Sovjetskog Saveza bili skloni da prihvate miljenje da je

65
njegov nacionalni problem bio rijeen. Karakteristino je za ovu sklonost bilo nesmotreno
prihvatanje na Zapadu sovjetske terminologije po kojoj su jedino Velikorusi bili opisani kao
nacija, dok su svi ne-Rusi - kojih zapravo ima oko 50% sovjetske populacije - bili oznaeni
samo kao nacionalnosti.
Fasada sovjetskog nacionalnog jedinstva brzo je ispucala, im se glasnost proirila na pitanje
samog staljinizma. Potiskivane nacionalne aspiracije i nacionalni antagonizmi izali su brzo na
povrinu kod vie istinski istorijskih nacija Sovjetskog Saveza, raskrinkavajui tvrdnju da su se te
nacionalnosti utopile u irem znaenju sovjetskog nacionalizma. Izmeu januara 1987. i
sredine 1988. godine, nekih tri stotine nacionalnih nemira - neki od njih u masovnim razmjerama
- zbilo se u devet od petnaest ne-ruskih sovjetskih republika. Oni su ili od masovnih mitinga,
koji su obuhvatali desetine pa ak i stotine hiljada okupljenih uesnika, do krvoprolia meu
lokalnim zajedni-cama, koja su imala kobne posljedice.
Pritube neruskih naroda bile su usmjerene u dva glavna pravca: (1) vertikalno, protiv
centralizovane dominacije od strane Velikorusa u Moskvi; (2) horizontalno, kroz otvorenije
izraavanje sukoba interesa izmeu neruskih nacija. Neke od onih koji su bili kivni na
velikorusku vlast prvenstveno su zahtjevali ispravljanje nepravde iz prolosti, kao to je bio
sluaj sa krimskim Tatarima koje je Staljin prisilno raselio 1944-45. sa njihovog toplog
crnomorskog poluostrva u daleku Centralnu Aziju i Sibir. Drugi, kao to su ukrajinski ili
bjeloruski intelektualci, digli su glas protiv rusifikacije svog jezika i kulture. Drugi opet, kao to
su centralnoazijski Muslimani, postali su izriitiji u svojim zahtjevima za veom vjerskom kao i
kulturnom auto-nomijom. Neki od njih su otili jo dalje, kao u sluaju Litvanaca, Latvijaca i
Estonaca koji su - poslije etiri decenije tlaenja - pohrlili u masovne uline demonstracije protiv
svog prisilnog prisajedinjenja Sovjetskom Savezu 1940. godine.
Izliv patriotskih osjeanja bio je osobito eksplozivan u baltikim zemljama. Prividno skreni
staljinizmom, Litvanci, Latvijci i Estonci nikad nijesu izgubili svoj osjeaj posebnog identiteta,
koji je imao vie zajednikog sa demokratskom Skandinavijom nego sa sovjetskom Rusijom.
Gorbaovljeva glasnost je oslobodila ova osjeanja, pa su se ona prvo ispoljila u masovnom
razvijanju dugo zabranjivanih nacionalnih zastava i u stalnom pjevanju dugo izoptene
nacionalne himne na optim javnim demonstracijama, na kojima su se ak pojavljivali i bivi
antisovjetski gerilci kao glavni govornici. Neki baltiki visoki partijski zvaninici bili su takoe
pometeni euforijom, javno podravajui novi i vii politiki status ovih Sovjetskih republika i
preobraaj njihovih iz Moskve upravljanih privreda u slobodne privredne zone (ideja koju je
takoe podravao Gobaovljev ekonomski savjetnik, Abel Aganbegjan), veoma sline
specijalnim kineskim priobalnim regijama odreenim za slobodno preduzetnitvo i inostrano
investiranje. Spontano nastali Baltiki narodni frontovi, koji su formulisali ambiciozne planove
za autentinu autonomiju i kvazi-suverenost svojih zemalja, predstavljali su takoe zaetak
politike strukture koja je mogla postati suparnik vladajuoj Komunistikoj partiji. Formalni
zahtjevi za punom nacionalnom suverenou bili su samo pitanje vremena, ukoliko se glasnost
nastavi.
U meuvremenu, javna osuda staljinizma je sluila kao zaklon za antiruska osjeanja koja je
jo uvijek bilo suvie opasno otvoreno izraavati. Tako je, u asopisu Literaturnaja Ukraina od
18. februara 1988, ukrajinski pisac, Oleksa Musijenko, mogao javno da optui Staljina kao
monstruma koji je ubio ukrajinsku politiku i intelektualnu elitu za vrijeme istki i za namjerno
izazivanje opte gladi ukrajinskog seljatva, a da nije upro prstom neposredno u Velikoruse. Balti
su mogli da se okupe i u jesen 1987. i u proljee 1988. godine da odaju poast rtvama
staljinistikih deportacija i da trae vea prava a da ne moraju javno da optuuju velikorusko
ugnjetavanje. Tatari su demonstrirali zbog prava na povratak svojim kuama izraavajui svoje

66
odbijanje da prihvate progonstvo koje im je silom nametnuto. Centralnoazijski Muslimani su
mogli da organizuju navodna vjerska hodoaa grobovima svojih mula koje su bile ubijene
pruajui otpor Staljinovom ugnjetavanju njihovih oblasti i blinjim Muslimanima koji su bili
strijeljani zato to su odbili da slue u Crvenoj Armiji u Drugom svjetskom ratu. Drugi su
iskoristili Gorbaovljevu zamjenu njihovog lokalnog neruskog namjesnika Velikorusom kao
izgovor za viednevno estoko demonstriranje protiv centralne vlasti, to se dogodilo krajem
1986. u glavnom gradu Kazahstana, Alma-Ati. Sve te nacionalistike manifestacije su imale za
cilj da oslabe, moda ak i da raskinu, veze koje su im odozgo nametnuli moskovski Velikorusi.
Religija kao osnova nacionalnog samopotvrivanja bila je naroito vana u sluaju Centralne
Azije, sa njenih etrdesetpet do pedeset miliona Muslimana. Nakon godina javnog objavljivanja
da je uporite praznovjerja skreno, sovjetska tampa je priznala 1987. i 1988. da je Islam
doivljavao znaajan preporod, budui da su tajne religiozne aktivnosti bile u porastu, i da je rat u
Avganistanu oivio osjeanje muslimanskog identiteta. ak su i komunistiki zvaninici u muslimanskim oblastima govorili da bi rado uzeli uee u vjerskim obredima i sve su se vie
poistovjeivali sa lokalnim obiajima i nacionalnim tradicijama. U asopisu Literaturnaja gazeta
od 20. maja 1987, autor lanka se alio da su u Takentu, u republikom speci-jalizovanom
centru za komunikacije... gdje, uzgred, rade prilino obrazovani ljudi, poeli da se pojavljuju
neobini tekstovi na oglasnoj tabli skoro svakog dana... pozivajui svoje kolege na razliite
vjerske dogaaje i da je sekretar lokalnog komsomola pozivao narod na memorijalni skup sa
itanjem molitve iz Kurana.
Horizontalni nacionalni sukobi su predstavljali istovjetnu ozbiljnu prijetnju razdora.
Animozitet je bio vrlo izraen meu nekim neruskim narodima, na Kavkazu. Istorijski drevni
Gruzijci, Jermeni, Azerbej-danci i vie drugih manjih naroda se vjekovima svaalo zbog
vjerskih i teritorijalnih sporova. U oblasti koja predstavlja mozaik hrianskih i islamskih religija
i sekti - i etniki konglomerat - estoko neprijateljstvo je ostalo pritajeno tokom godina
staljinistike jednoobraznosti. Ono je buknulo okrutno i smrtonosno u jermensko-azerskom
sukobu poetkom 1988. godine u Jermenima naseljenom regionu Nagorno-Karabah u
Azerbejdanu, nagovjetavajui jo ire nacionalne i vjerske sukobe u budunosti. Bilo je mnogo
mrtvih, glavni grad Jermenije, Jerevan, bio je danima preplavljen masama koje su brojale na
stotine hiljada, a Kremlju je zapao nezahvalan zadatak da posreduje izmeu uzavrelih
nacionalistiih strasti Jermena i Azerbejdanaca.
Gorbaovljeva politika je dozvolila svim tim problemima da izbiju na povrinu. Razlog za to
je bio sasvim jednostavan. Bilo je nemogue propovijedati pa ak i umjereno upranjavati
glasnost i demokrati-zaciju bez otvorenog izraavanja nacionalnih pritubi. Nasljee
staljinistike prolosti je bilo je suvie bolno, a sjeanja na velikoruska zlostavljanja previe
svjea za neruske intelektualce i studente da bi iskoristili prilike koje im je sada pruala glasnost.
Sam Gorbaov je smatrao da su ak i horizontalni sukobi teili da postanu vertikalno odbacivanje
velikoruske vlasti, zapazivi 19. jula 1988. da su u jermensko-azerskom sukobu strasti u
izvesnoj mjeri izmakle kontroli. Tamo se pojavljuju parole koje imaju antisocijalistiki,
antisovjetski i antiruski karakter. Uz to, ak je i umjerena privredna decentralizacija takoe
sluila da se ojaa lokalni pritisak za neposrednijom kontrolom, stapajui tako ali i uslonjavajui
zahtjev za privrednom reformom sa daleko eksplozivnijim nacionalnim pitanjem.
ak i dobronamjerne i umjerene voe u Kremlju bile su vjerovatno zateene ovakvim
razvojem dogaaja. Sudei prema analizama nacionalnog pitanja objavljenim u Moskvi poslije
ovih nacionali-stikih provala, pokazalo se da je centar bio zaslijepljen vlastitom propagandom i
da je morao biti iskreno ubijeen da nacionalni problem vie ne postoji. Reakcije su se tako
kretale od pogrdnih optubi Izvjestija od 9. februara 1988. godine ideolokih sabotera u

67
Litvaniji koji su govorili da komuniste smatraju izdajnicima nacionalnih interesa, do
Gorbaovljeve line jo sloenije analize, sainjene uoi nasilja u Alma-Ati, koja istie da
nacionalni problem vie nee biti razmatran namjerno pojednostavljenim izrazima koji
podsjeaju prije na vremena laskavih zdravica nego ozbiljnih naunih studija. Nacionalni
problem, politiki uspavan od tridesetihih godina, morao je tako ponovo da izbije na vidjelo ovoga puta i kao znaajna posljedica zahtjeva za perestrojkom i kao potencijalno njen
najozbiljniji izazov.
Preostala tri dinamika izvora unutranjeg raskola su se odnosila na spoljne poslove. Oni su
teili da obuhvate manji krug protivnika, koji su bili potpuno ogranieni na sovjetsku politiku
elitu. Pa ipak, rasprava o pitanjima spoljne politike bila je takoe zapanjujua novost u
sovjetskom sistemu, koja je svjedoila bilo o znaajnom napretku demokratizacije bilo, to je
vjerovatnije, o postepenom slabljenju centralizovane vlasti partijske birokratije.
Rat u Avganistanu. Ovo spoljnopolitiko pitanje postepeno je izazvalo najiru javnu
raspravu. Mada u poetku ciljevi rata nijesu bili javno dovoeni u pitanje, sve vei gubici su
izazvali rastue nezadovoljstvo prema naporima Kremlja da dri rat podalje od javnosti. Tajne
sahrane, bezazleni izjvetaji o meunarodnoj obavezi proletarijata prema grobovima palih,
nedostatak posebnog tretmana za veterane povratnike ili ak invalide - da ne govorimo o
preutnom odlaganju vojne slube sinovima viih inovnika - sve je to raalo ogorenost koja se
nije mogla beskonano ignorisati, posebno u kontekstu ire kampanje glasnosti.
Konano, sve ove pritube bile su iznesene na vidjelo, ak i one politiki najosjetljivije. U
Pravdi od 25. novembra 1987, na primjer, partija je ponudila objanjenje, mada neuvjerljivo, za
olakice date sinovima politikih monika: U Avganistan aljemo one najbolje, one koji su
najspremniji. Mada to moe izgledati udno, djeca rukovodeih ljudi su vrlo esto fiziki
nespremna za vojnu slubu. Mada to mora da je prosto razjarilo roditelje svakog osakaenog ili
ubijenog u ratu, bilo je znaajno to su se 1987. godine sve ove stvari pojavile u tampi, pravei
tako od rata jo jedno javno pitanje raskola.
Vremenom, takve preteno line pritube su vodile do politiki vanijih javnih preispitivanja
razboritosti odluke Kremlja da se pokrene intervencija. Moskvom su kruile glasine da su
Brenjev i njegovi kljuni saradnici bili zapravo pijani kada su donijeli konanu odluku da se
intervenie. Otvorena kritika postupaka u spoljnoj politici jednostavno je bio presedan u novijoj
sovjetskoj istoriji. tavie u asopisu Literaturnaja gazeta od 16. marta 1988, akademik O. Bogomolov, vodei sovjetski strunjak za spoljne poslove, iznio je znaajno otkrie da je tri nedjelje
nakon napada Ekonomski institut Svjetskog socijalistikog sistema Akademije nauka SSSR-a
poslao partijskom rukovodstvu analizu o jalovoj i tetnoj prirodi ove akcije. Drugi sovjetski
strunjak za spoljne poslove, A. Bovin, uvjeravao je na Radio Moskvi 22. maja 1988. da od sada
slanje sovjetskih vojnih snaga u inostranstvo radi uea u borbenim dejstvima moe jedino biti
uinjeno nakon rasprave u najviim zakonodavnim organima zemlje i to mora biti uz njihovo
odobrenje.
Moe se samo nagaati da li je konana odluka da se povuku sovjetske snage donesena
dijelom i zbog unutranjeg pritiska, mada su sovjetska armija i tajna policija vrlo vjerovatno bile
duboko uznemi-rene zbog dalekosenih posljedica takvog bezuslovnog priznanja poraza. Tako e
rasprava o Avganistanu vjerovatno potrajati i poslije zavretka neposrednijih oblika sovjetskog
mijeanja, naroito ako poraz podstakne dalje nacionalno samoosvjeenje bilo u Istonoj Evropi
ili unutar Sovjetskog Saveza.
Spoljna i odbrambena politika. Mada se rasprava u vezi sa spoljnom politikom odigrala u
najveoj mjeri unutar razliitih specijalizovanih instituta, teilo se preispitivanju ranijih
pretpostavki i traganju za novim nainima miljenja (koje je vodei francuski sovjetolog Miel

68
Tati podrugljivo opisao kao alternativu nekadanjem ne-razmiljanju). Najpodrobniji izvjetaj
o revizionistikom pristupu podnio je jedan od Gorbaovljevih najumnijh povjerenika, Jevgenij
Primakov, koji je u udarnom lanku u Pravdi od 9. jula 1987, naslovljenom Nova filozofija
spoljne politike zahtijevao da se odbaci ideja da je miroljubiva koegzistencija samo govorna
vjeba, preporuio da se odustane od izvoza revolucije kao vida sovjetske politike i istakao novu
realnost globalne meuzavisnosti. Iste teme su bile kasnije podrobnije razvijene u knjizi samog
Gorbaova, dok su na vojnom podruju sovjetski stratezi poeli da razvijaju temu odbram-bene
doktrine kao polazne take za stabilnije strateke odnose sa Zapadom. U svim tim takama,
suprotnost izmeu ovih stavova i doskoranje sovjetske politike bila je izrazita.
Sovjetski blok i svjetski komunistiki pokret. Na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevike
revolucije u Moskvi, Gorbaov je istakao nominalnu jednakost svih komunistikih partija i
izriito odbacio svaku tvrdnju o posebnoj vodeoj ulozi sovjetske partije - dok je glavno
doktinarno polazite Moskve u prolosti bio zahtjev da njeni interesi treba da budu vodi za sve
komuniste irom svijeta. Iako Brenjevljeva doktrina nije bila zvanino odbaena, Gorbaov je
stavio na znanje da ona nee biti upotrebljena da se sprijee postepene promjene u Istonoj
Evropi, to je zauzvrat navelo neke Istonoevropljane da izjave da do okupacije ehoslovake
1968. godine nikad ne bi dolo sa Gorbaovom na vlasti. Iako validnost ove pretpostavke nikada
nee moi da se provjeri, svrha je bila da se ohrabre oni Istonoevropljani koji su traili promjene
znatno bre od iskoraka sovjetskog preustrojstva. Za neke sovjetske lidere, Gorbaovljev poloaj
je bio nesumljivo uznemiravajui. Bilo kakva vea nestabilnost u Istonoj Evropi je tako bila
pogodna da se pokrenu jo otrije rasprave u Kremlju o tom spornom pitanju spoljne politike.
Sve ove meusobno povezane rasprave proizvele su dinamiki uinak. Zahtjev za obnovom
privrede je stvorio tenje ka demokra-tizaciji, koje su sa svoje strane ugrozile partijski monopol
nad vlau i osnovno vjerovanje, otvarajui time vrata za rivalske drai religije i nacionalizma, pa
ak i nametnule opasnost od produenog a moda ak i pojaanog sovjetskog raskola. to su se te
rasprave stvarno dogodile, i to nijesu vie bile ograniene na unutranje svetinje partije, bilo je
osobito znaajno iz tri razloga:
Prvo, to je predstavljalo znaajan prekid sa ustanovljenim politikim normama. Sovjetski
totalitarizam je tokom vie decenija podvrgavao drutvo strogoj kontroli i organizovao ga u
dravu depolitizovanog pravovjerja i oevidne politike jednoglasnosti. Nova stvarnost drutvene
i politike rasprave stoji u otroj suprotnosti sa nijemim saglasjem staljinizma, dominantnog
barem od 1928. godine.
Drugo, to je predstavljalo opasnost za integritet marksistiko-lenjinistikog uenja pa ak
potencijalno i za jedinstvo Sovjetskog Saveza. Krajnje otvorena intelektualna rasprava,
utemeljena na usvajanju novih naunih predodbi i filozofskih kategorija, bila je bitno nespojiva
sa uenjem koje je samo sebe smatralo zatvorenim sistemom koje sadri nauno ispravne
odgovore na sve drutvene dileme. Osim toga, ukoliko nastale rasprave o velikom broju
osjetljivih pitanja ne bi bile sprjeavane ili nekako kanalisane u okvir institucionalizovanog
pluralizma, one su mogle da dovedu do eskalacije sile koja bi konano ugrozila upravo integritet
samog Sovjetskog Saveza.
Tree, to je diskreditovalo sovjetski komunizam posebno i, u skladu s tim, komunizam
uopte. Otkria koja se odnose na zloine iz prolosti, i kritika sadanjih i prolih dostignua,
potvrdili su skoro sve to su mnogi zapadni naunici prethodno pisali o staljinizmu, zbog ega su
bili esto ocrnjivani u sovjetskoj tampi kao okorjeli anti-komunistiki propagandisti. Zaista,
detaljni, otri i odista muni izvjetaji o patnjama koje su nanesene nedunim ljudskim biima
koji su objavljeni u sovjetskoj tampi bili su jo razorniji po svojim ideolokim posljedicama od

69
veine onih koji su napisani u inostranstvu. Slino tome, rasprave su iznijele na vidjelo dodatne
podatke koji su se ticali aktuelnih i skoranjih promaaja u sovjetskoj privredi i drutvu,
potvrujui time najkritinije zapadne procjene o ukupnom komunistikom dostignuu.

70

Glava 7
RAZVOJ ILI RASPAD KOMUNIZMA
Pravo pitanje za budunost nije da li e Gorbaov potrajati ili ak da li e uspjeti ili pasti na
ispitu. Pravo pitanje je da li se sovjetski komunizam razvija u bitno tolerantniji i privredno
inovativniji sistem ili propada ili se ak fragmentie. Uostalom, Gorbaov bi mogao biti uklonjen
sa vlasti ili umrijeti pod prilino nejasnim okolnostima pa bi se ipak neke od njegovih reformi
mogle nastaviti, premda na oprezniji nain. Alternativno, on bi nominalno mogao ostati na vlasti
- zahvalju-jui svojoj popularnosti u inostranstvu, i dalje mogao biti od koristi Kremlju na
Gromikovom mjestu kao ef drave - ali sa svojom politikom u velikoj mjeri naputenom.
Konano, on bi sam mogao da uspori ili ak ubrza svoju politiku da sauva svoju vlast ak i poto
otpusti svoje suparnike - poput Ligaeva - iz slube.
Kljuno pitanje je moe li sovjetski sistem uspjeno da se razvije u pluralistikiji organizam,
onaj koji stvara veu drutvenu i ekonomsku kreativnost i tako uini Sovjetski Savez uistinu
konkurentnijim na svjetskoj sceni. Od tog odgovora zavisi ne samo sudbina Sovjetskog Saveza
kao velike sile ve isto tako i izgledi komunizma uopte. Sadanji mete bi moda mogao biti
znak takve promjene, ali bi to isto tako mogla biti prva etapa u postepenom komadanju samog
sistema.
Taj sistem je tokom godina stigao do toga da ga nazivaju totalitaristikim ne samo zato to je
drutvo bilo prisilno podreeno politikom sistemu, ve takoe zato to je to drutvo bilo nasilno
preobraeno u skladu s ideolokim planom. Stanje depolitizovanog pravovjerja je tako bilo
stvoreno, pravi politiki ivot je prestao da postoji, pa se inilo da nijemi konsenzus odraava
potpunu drutvenu jednoglasnost. Politika je postala zabran i povlastica samo najvieg
rukovodstva.
Evolutivno naputanje totalitarnih karakteristika sistema bi, prema tome, zahtijevalo
postepenu institucionalizaciju pluralistikijeg politikog poretka, koji omoguuje drutvu da
preuzme aktivniju ulogu i ak da odreen izvorni politiki ivot postane vid normalnog
drutvenog bia. Konaan odgovor na pitanje o vjerovatnosti takvog razvoja zavisi od toga da li
dvije oito nepomirljive dileme svojstvene sadanjoj sovjetskoj stvarnosti mogu biti prevladane.
Prvo, moe li privredna revitalizacija da bude ostvarena bez odista temeljnog redefinisanja uloge
komunistike partije u upravljanju drutvom? Drugo, moe li privredna decentralizacija, kao i
potrebno propratno svoenje centralne upravljake uloge partije, da bude ostvarena bez silnog
poveanja moi ne-Rusa u toj mjeri da bi decentralizacija konano mogla postati ekvivalent za
postepeno razaranje Sovjetskog Saveza?
Sovjetsko partijsko rukovodstvo je potvrdilo sredinom 1988. godine prvenstvo politike
reforme nad privrednom. U partijskoj odluci je jasno stajalo da korjenite reforme politikog
sistema moraju imati prioritet. Ali, kao to je Pravda priznala doslovno tri dana kasnije, 7. jula,
procesi demokratizacije - i u centru i na lokalnom nivou - dosad su sporo napredovali. Partijska
nomen-klatura nije smanjila trokove zbog privrednih reformi, niti su predloene politike
promjene Gorbaova o samoj ulozi partije bile institucionalizovane. Izgledalo je da stalno
prizivanje centralizma lenjinistikog nasljea reafirmie rijeenost partije da vrsto zadri svoje
posebno mjesto i svoj monopol vlasti, bez obzira da li je to ekonomski funkcionalno.
Prikladno pitanje jeste, dakle, da li privredna reforma moe da uspije ako partija nije voljna
da se povue. Izgleda da je odgovor negativan. Istinsko uvoenje trinog mehanizma, ustrojstvo

71
cijena zasnovano na ponudi i potranji, promocija slobodne razmjene rada, pojava upravljake
klase sklone da preuzima rizik pristup svjeem kapitalu i skidanje okova sa zemljoradnje, sve su
to neophodni preduslovi za istinski privredni uspjeh. Ali oni takoe zahtijevaju znatno umanjenje
uloge partije na upravo one naine koje sovjetski aparatiki nijesu spremni da toleriu. Oiti jaz
izmeu glasnosti i perestrojke je duboko ukorijenjen u tom stanju i prijeti da izazove razorna
razoarenja.
Uz to, nedostajala je iskrena drutvena prijemivost za neophodne reforme. Stare navike i
inercija su predstavljale golemu prepreku promjenama. Mase su u najboljem sluaju bile
skeptine i u velikoj mjeri zaokupljene neposrednim ekonomskim posljedicama pere-strojke.
Meu radnicima su se odomaila najgora obiljeja uravnilovke pa su bili nepovjerljivi prema
reformama zasnovanim na nagraivanju prema radu. Tradicija seljatva je bila unitena. Direktori
su se plaili vee odgovornosti i pomanjkanja preduzetnikih zamaha. Funkcioneri su vie voljeli
centralizam. I ruska istorija i sovjetska stvarnost su se tako zavjerili protiv preustrojstva.
Sloene dileme perestrojke su nacionalni problem. Stopa prirataja stanovnitva je bila
neuporedivo vea meu ne-Rusima, posebno meu centralnoazijskim narodima, iji je broj
porastao izmeu 1959. i 1979. za preko 72 procenta, dok su se sovjetski Sloveni uveali za samo
19 procenata. Tako e ubrzo ne-Rusi sainjavati veinu sovjetskog stanovnitva. Pa ipak,
Velikorusi dre, zapravo, iskljuivu politiku vlast u centru, gdje su ne-Rusi zastupljeni gotovo
simbolino. Rusi su uglavnom imali bolji pristup elitnim poloajima irom sovjetske drave, a u
Politbirou su tada potpuno dominirali Velikorusi. Dravna politika je takoe favorizovala ruski
jezik sa, na primjer, 14 knjiga objavljenih na ruskom u 1986. po svakom Rusu koji je ivio u
Sovjetskom Savezu u odnosu na samo 2,4 na maternjim jezicima po svakom ne-Rusu. Osim toga,
privredna politika Kremlja favorizovala je kapitalne investicije i razvoj u ruskim djelovima
drave.
Autentina decentralizacija bi neizbjeno izrodila zahtjeve za ispravljanjem ovih nepravdi.
Medutim, centralna ruska kontrola je tako duboko usaena u postojee mehanizme da bi
neophodne promjene dovele do velikog prevrata. Zaarani krug uistinu postoji. Nedostatak
reformi raa nezadovoljstva u narodu, ali bi reforme vjerovatno pothranile jo vee apetite
neruskih naroda za veom vlau. Separatistika uvjerenja, posebno meu Baltima i sovjetskim
Muslimanima, kasnije podstaknuta posredstvom oivljavanja Islama irom svijeta i ohrabrena
sovjetskim vojnim neuspjehom u Avganistanu, tako su moda mogla da postanu stvarna prijetnja
jedinstvu sovjetske drave.
Kljuna taka na koju je trebalo obratiti panju bie rastui nacionalizam u sovjetskoj
Ukrajini, sa svojih 50 miliona stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima. I u Kijevu i u Lvovu
kvazi-tajne ukrajinske politike, vjerske i kulturne aktivnosti narastale su zahvaljujui otvaranju
koje je omoguila glasnost. Njihov napad se sastojao u tome da se naglasi teta koju je Ukrajini
nanijela biva sovjetska politika i nacionalni imperativ otpora daljoj rusifikaciji. Veina
Ukrajinaca, s pravom ili ne, krivila je Moskvu - a time posredno i Ruse - za ernobilsku nesreu i
to smatrala drugom velikom nevoljom (poslije velike gladi iz tridesetih godina) koju su njihovoj
naciji donijeli gospodari iz Kremlja. Nezadovoljstva ukrajinskog naroda vezana za jezik i kulturu,
ve otvoreno i vrlo snano izraena ak i u zvaninim ukrajinskim medijima, razvijaju se u
separatistike tenje koje je podravao velik dio ukrajinskog stanovnitva, stvorie od
nacionalnog problema krizu koja e ugroziti opstanak Sovjetskog Saveza.
Stvari su se dale naslutiti iz izvjetaja u moskovskom asopisu Komsomolskaja pravda od 10.
jula 1988. godine o masovnom okupljanju u gradu Lvov. Organizovan navodno radi ouvanja
istorijskih spomenika, zbor - vie hiljada ljudi - brzo se pretvorio u masovne nacionalistike
demonstracije. Rukovoenje zborom su preuzeli nacionalistiki aktivsti i uzbueno istakli

72
politike zahtjeve koji su dominirali te veeri. Ruska tampa je optuila ukrajinske govornike na
skupu da su se spustili do mahnitosti nedostojne ovjeka, graanina i patriote.
Nacionalno pitanje je oigledno ahilova peta perestrojke. Do proljea 1988, sovjetska javna
glasila su konano priznala da je nacionalni problem vrlo daleko od rjeenja. U isto vrijeme, sve
snanija velikoruska svijest o anti-moskovskim nacionalnim osjeanjima umanjivala je dalje
anse za autentinu decentralizaciju, koja bi moda mogla da podstakne konstruktivan razvoj
sistema. Ona je bila vrsto povezana sa odreenim rizikom Velikorusa da zadre centralnu ulogu,
ak i po cijenu privredne neefikasnosti.
Da bi se decentralizovala dravno-svojinska privreda, trebalo je decentralizovati i politiki
sistem; ali decentralizovati politiki sistem multinacionalne drave znailo je predati vlast
prethodno potinjenim nacijama. Prema tome, da bi bila privredno uspjena, perestrojka je
morala da obuhvati preustrojstvo Sovjetskog Saveza u pravu konfederaciju, obustavljajui pri
tom rusku vlast. Zapravo, to je bilo ravno raspadu carstva. Nije bilo izvjesno hoe li ruska
politika elita biti spremna da zamijeni svoju carsku mo za dobrobiti privredne decentralizacije.
Pojavu estokog velikoruskog napada na demokratizaciju, s izgovorom da je to bilo raanje
ne-ruskog nacionalizma, alarmantno su zabiljeile Moskovske novosti, novine koje su otvoreno
podravale Gorbaovljeve reforme. One su izvijestile 3. aprila 1988. godine da mnogi ljudi
vjeruju da su meunacionalni problemi pogorani, neoekivano, zbog procesa demokratizacije
naeg drutva. Mrane, konzervativne snage ve zamjeraju snagama obnove da su izgubile
kompas, pomno biljeei u svoju knjigu mudrosti sve to je glasnost iznijela na vidjelo a to,
po njihovom miljenju, potkopava sistem. Prema glasilu italijanske komunistike partije,
LUnita, od 23. maja 1988. godine, izvorni tekst o estokom napadu na perestrojku koji je bio
objavljen ranije te godine u Sovjetskoj Rosiji sadrao je pasus koji ukazuje da ak i to
pravovjerno glasilo pravi propuste: Najveu opasnost... predstavlja sramotni nacionalizam
beznaajnih nacija kakve su krimski Tatari i cionistiki Jevreji, ije su akcije promiljeno usmjerene na razbijanje bratstva meu sovjetskim narodima.
Takvi velikoruski strahovi od narastajuih nacionalnih sukoba, usporavanje neophodnih
reformi, poveavaju vjerovatnou da su stvarni izgledi za sovjetski komunizam propast a ne
smisleni razvoj. Do odista obnoviteljskog uspjeha - onog koje vodi u kreativno, novatorsko i
samosvjesno sovjetsko drutvo - moglo bi doi jedino kroz slabljenje doktrine, rastakanje
partijske moi i postepeno oslobaanje ne-Rusa od moskovske centralizovane vlasti. Sasvim je
nevjerovatno da e partijsko rukovodstvo i vladajua elita, ma koliko udjeli za privrednom
obnovom, biti spremni da rizikuju da odu politiki tako daleko.
Neko bi prema tome imao pravo da posumnja da stvarni uspjeh - koji se moe nazvati Opcija
1 - lei u riznici Gorbaovljeve perestrojke. Moramo, prema tome, razmotriti i druge opcije. To
bi moglo ukljuiti:
Opcija 2:
Opcija 3:
Opcija 4:
Opcija 5:

Razvueni mete koji ne vodi ishodu.

Obnovljena stagnacija, poto perestrojka posustane.
Nazadan i represivni politiki udar, kao reakcija bilo na Opciju 2 ili 3.
Rasparavanje Sovjetskog Saveza, kao posljedica kombi nacija gorepomenutih opcija.

Od ovih opcija, ini se da je najizglednija alternativa za nekoliko sljedeih godina Opcija 2,

ali s velikom vjerovatnoom da e pere-strojka postepeno gubiti svoj zamah suoena s
unutranjim prepre-kama. Rastui mete u zemlji ili moda obnovljena stagnacija mogli bi
zauzvrat da podstaknu obnovu nastojanja da se povea drutvena i politika disciplina. Ovo
posljednje bi ak moglo voditi i u vojnu diktaturu, naroito ako se pokae da je partija previe

73
zadovoljna sobom i nesposobna bilo za uvoenje promjena ili za odravanje reda. Ovakav obrt
dogaaja bi mnogo nakodio istorijskim izgledima komunizma. Privredna i tehnoloka stagnacija
bi dalje ometala Sovjetski Savez u nadmetanju s Amerikom. Represija bi obnovila lo ugled u
svijetu reima koji jo uvijek nije sasvim raskrstio sa svojom doskoranjom staljinistikom
prolou.
U svakom sluaju, bie krajnje teko vratiti duh drutvene afirmacije u totalitaristiku bocu,
sada kada je sovjetsko drutvo doivjelo dah otvorenih rasprava i postalo uopte manje imuno na
optenje sa svijetom i inostrane ideje. Sovjetska inteligencija, zatrovana glasnou, zasigurno bi
ogoreno reagovala na svaku naglu represiju. Dalja mogunost rastueg politikog nereda, pa ak
i eventualne fragmentacije sistema, dakle, e biti tijesno povezana sa neuspjenom evolucijom
politikog sistema, ili bilo kakvim pokuajem da se sprijei njegov privredni razvitak. Da se
posluimo marksistikom terminologijom, donji prag je da totalitarna politika prvorazredna
graevina ne moe vie da postoji skupa sa drutvenom bazom koja je prestala da bude
podvrgnuta njenoj potpunoj kontroli.
Nenamjerno - i bez predrasuda, da upotrebimo jo jedan marksistiki izraz - Gorbaovljeva
politika tako doprinosi izgradnji potencijalno revolucionarne situacije. Njegove reforme stvaraju
inioce promjene. One su nesputane nade koje su gotovo osuene da se izjalove. One izazivaju
iaenja koja su, u meuvremenu, odista pogorala kvalitet ivota prosjenog ovjeka. One
takoe smanjuju nivo politike zebnje - iako podiu nivo drutvenog razoarenja. Takva
kombinacija je bitno eksplozivna.
Kao odgovor na tekoe koje se javljaju moglo bi doi do daljih ustupaka i gotovo oajnikih
promjena - moda ak i dramatinih reformi u poljoprivredi ili do simbolinih inova, kao to je
dobro-dolica prireena Aleksandru Solenjicinu. Ipak, nije vjerovatno da su institucionalna
zbrka i drutveno otrjenjenje time olakani. Naprotiv, takvi koraci su vjerovatno oteali
nastupajuu politiku krizu. injenica da je neuspjeh privredne reforme primorao Gorbaova da
politikoj promjeni da prioritet pomogla je da se istakne istorijski revolucionarni sud - koji
Gorbaov nije mogao otvoreno izloiti - da je osnovna mrlja sovjetskog sistema njegovo
lenjinistiko nasljee.
Ipak bi uklanjanje ovog nasljea - uz pretpostavku da sada ne postoje ni doktrinarna ni
organizaciona alternativa - moglo dati maha monim silama koje su svojstvene trulei,
frustracijama i nagomilanim antagonizmima savremenog sovjetskog ivota. Istrajavanje na
perestrojci bi moglo zapravo da pojaa ove protivrjenosti zato to su traene reforme vjerovatno
liile sovjetske radnike znaajnih koristi koje su uivali u postojeem sovjetskom sistemu - to jest
sigurnosti radnog mjesta i stabilnih primanja bez obzira na rezultat rada - a nijesu im donijele bilo
kakve odgovarajue koristi. Gradski proletarijat je klasa koja je vjerovatno najvie pogoena
kratkoronim drutvenim posljedicama preustrojstva - kao to su inflacija, skuplja stanarina (sa
zakupninama zamrznutim od 1928) i vjerovatno isto tako nezaposlenost - a, u izvjesnoj mjeri,
skoro je sigurno da e nai naina da izrazi svoja nezadovoljstva. Prema tome, povremeni i
moda revolucionarni nemir bi mogao doi od politiki budnijih sovjetskih radnika koji e morati
ozbiljnije da shvate socijalistike parole o radnikoj demokratiji i koji bi mogli takoe da padnu
pod uticaj primjera poljske radnike Solidarnosti.
Intenziviranje nacionalnih i vjerskih sukoba ili separatistikih tenji meu ne-Rusima,
vjerovatno e takoe doprinijeti moguoj fragmentaciji sistema, i bie vie nego bolno za stalnu
moskovsku dominaciju. Sovjetski Savez ne moe da izbjegne period nacionalizma, koji je
nerazdvojno povezan s raskolom, a sada se manifestuje u prividnom sukobu uzavrelih
nacionalnih osjeanja koja su mu inherentna. Zahtjev za veom lokalnom privrednom
autonomijom ve neizbjeno eskalira u zahtjeve barem nekih ne-Rusa za veom politikom

74
autonomijom, ako ne ak i za istinskom nezavisnou. Takvi zahtjevi su vjerovatno u poetku bili
skriveni iza socijalistikih i demokratskih parola, ali e njihov krajnji domet za Sovjetski Savez
biti smrtonosan. Kremlju nee biti lako da izae na kraj s takvim aspiracijama bez izvjesnog
pribjegavanja sili.
Sve vee slamanje poretka bi moda moglo voditi udaru u centar, koji bi preduzela vojska, uz
podrku KGB-a. Rukovodstvo za takav udar bi najvjerovatnije moglo biti regrutovano iz saveza
nezadovoljnih velikoruskih oficira, uplaenih partijskih funkcionera iz centra i uvrijeenih
slubenika KGB-a, rijeenih da obnove disciplinovano nacionalno jedinstvo vie u ime ruskog
nacionalizma nego sovjetskog socijalizma. Oni bi mogli da potrae istorijski legitimitet za takvu
akciju pozivajui se na patriotizam i prizivajui imperativ discipline pred unutranjim haosom.
Komunizam bi kao ideologija time jo vie izgubio ugled.
Ukratko, kobna dilema komunistikog sistema u Sovjetskom Savezu jeste da njegov privredni
uspjeh moe jedino biti postignut po cijenu politike stabilnosti, dok se njegova politika
stabilnost moe jedino odrati po cijenu privrednog neuspjeha.

75

DIO III

ODBACIVANJE ORGANA

76

77

Samo jedna presudna injenica jeste klju za razumijevanje budunosti komunizma u Istonoj
Evropi: marksizam-lenjinizam je tua doktrina nametnuta regionu od strane imperijalne sile ija
vlast je kulturno nespojiva sa potinjenim narodima. Prema tome, proces odba-civanja
komunizma od strane istonoevropskih drutava - fenomen slian odbacivanju presaenog organa
iz ljudskog tijela - upravo se odvija. Ovaj proces se stvarno odigrao u nadmetanju izmeu
nacionalnih snaga koje trae puteve za osloboenje svojih drutava od moskovske dogme i
sovjetskih pokuaja da razvije nove naine da zadri konanu vlast nad sudbinom regiona.
Mada je marksizam najprije bio zaet u Zapadnoj Evropi, njegovo prilagoavanje na rusku
istonjaku despotsku politiku kulturu oneovjeio je njegovu prvobitno humanistiku
orijentaciju. Kada je Staljin silom nakalemio komunizam sovjetskog tipa na zemlje Istone
Evrope, presadio je marksizam-lenjinizam-staljinizam na drutva koja su sebe u velikoj mjeri
poistovjeivala sa zapadnoevropskim kultur-nim, vjerskim i duhovnim nasljeem. Prema tome,
sovjetsko carstvo u Istonoj Evropi je gotovo jedinstveno u imperijalnoj istoriji: Vladajuu naciju
potinjeni narod ne smatra kulturno superiornom.
Kulturna superiornost, ak i ako je nerado i potajno priznata od strane podanika, bila je
presudni inilac u sposobnosti rimskih, bri-tanskih ili francuskih imperija da potraju tako dugo.
Nasuprot tome, sovjetska imperija je u Istonoj Evropi smatrana - s pravom ili ne - kao nazadno
podjarmljivanje od strane kulturno inferiornije nacije. Tako, ak etrdeset godina nakon
Staljinovog nametanja sovjetske vladavine, istonoevropska drutva se jo uvijek bune pod
svojim komunistikim reimima.
Izvjesno vrijeme, meutim, komunistika ideologija je uspijevala da kompenzuje takvo
stanje. Pa i ako je veina Istonoevropljana gledala na rusku dominaciju kao na pomak unazad
mnogi su vjerovali da komunistiko uenje sadri mogunost za bru modernizaciju i
industrijalizaciju. Poto je Sovjetski Savez u to vrijeme smatran uzorom komunizma u praksi,
ideologija je sluila da se opravda ne samo podraavanje Sovjetskog Saveza nego i prihvatanje kao pozitivne nunosti - dominacije Kremlja.
Tako je propast sovjetskog modela imala potencijalno razorne posljedice po sovjetsko
imperijalno podruje. To je ubrzalo slabljenje komunistike doktrine kao kohezionog faktora
imperije. To takoe pojaava neraspoloenje prema spoljanjoj dominaciji, koja se sve vie
smatra izvorom sve veeg drutvenog i kulturnog zaostajanja regiona. To namee Moskvi sve
veu potrebu da imperiju okrijepi novim vezama. To je, zauzvrat, podstaklo dodatno nacionalno
neprijateljstvo protiv centralne vlasti Kremlja.
Posljednjih godina, Kremlj je nastojao da iskuje nove vojne i ekonomske veze s Istonom
Evropom. Pojaao je svoju kontrolu nad Varavskim paktom kroz poveanu zavisnost mnogih
nacionalnih armija od sovjetske Vrhovne komande. U isto vrijeme, da bi unaprijedio obnovu
sovjetske privrede, Gorbaov je odredio posebnu premiju za unoenje kapitala, novu tehnologiju,
pa ak i struno osposobljenu radnu snagu iz Istone Evrope. Ove inicijative su takoe bile
odgovor na rastuu spoznaju Moskve da prinudno nametnuta mo ideologije slabi, da je u porastu

78
nacionalizam u Istonoj Evropi i da je Sovjetski Savez izgubio mnogo od svog istorijskog
prestia.
Kao posljedica toga, dva protivrjena uticaja su prenapregla zdanje sovjetskog carstva u
Istonoj Evropi. S jedne strane, proces samo-osloboenja od sovjetske ideoloke kontrole prijetio
je da oslabi - ili ak prekine - imperijalne veze. S druge strane, napori koje su Sovjeti uloili da
ojaaju vojno-ekonomsku integraciju teili su da pariraju tim centrifugalnim kretanjima. Ono
prvo je tako povuklo za sobom organ-sko odbacivanje komunizma u veem dijelu Istone
Evrope. Drugo po-vlai za sobom napore da se pojaa zavisnost Istone Evrope kad je rije o
njenom ekonomskom blagostanju i njenoj teritorijalnoj bezbjednosti od dobre volje i odluka
Kremlja.

79

Glava 8
IDEOLOKO PRESAIVANJE I PREOBLIKOVANJE
eslav Milo je, u svojoj uvenoj knjizi, Zarobljeni um, pokazao koliko je u poetku
marksistiko-lenjinistiko uenje imalo snaan uticaj ak i na nekomunistike Istonoevropljane,
poraene od Hitlera, a onda osloboene od Staljina. Osjeaj neodoljive moi je zraio iz
staljinistikog reima. U isto vrijeme, demokratski Zapad je pokazao ravnodunost prema sudbini
Istone Evrope. Skupa s monumentalnim opsegom drutvenog eksperimenta koji je preduzeo
Sovjetski Savez, to je stvorilo osjeaj istorijske nunosti sovjetizacije regiona. Izgledalo je da
sudbina nalae stav prihvatanja pa ak i preobraanja.
Vatreni fanatizam meu istinskim vjernicima - novoustanovljenom komunistikom elitom
vlasti - bio je jo izrazitiji. Oni su sebe smatrali perjanicom istorije. Oduevljeni usklik na
sjednici centralnog komiteta vladajue poljske partije, jula 1948, jednog od njenih najvatrenijih
stalji-nistikih lidera, Mjeeslava Moara, savreno je doaravao preovlau-jue raspoloenje
meu disciplinovanim vjernicima: Za nas, partijce, Sovjetski Savez je naa domovina, a nae
dananje granice ne mogu da odredim, danas dalje od Berlina, a sjutra na Gibraltaru.
Postojale su, uostalom, kao to je svima poznato, izvjesne nepo-bitne dodirne take za region
u poetnom komunistikom preo-braaju. Prema tome to nije sve bilo pitanje apstraktne
ideoloke privlanosti. Istona Evropa je izala iz rata opustoena i vrlo svjesna svog srazmjernog
zaostatka u poreenju i s industrijski naprednijom Zapadnom Evropom i s nedavno
industrijalizovanom staljinistikom Rusijom. Od Sovjeta nametnuta komunistika elita izabrala je
za svoj glavni cilj da povee eljene drutvene reforme, posebno dugo zahtijevanu agrarnu
reformu, sa brzom industrijalizacijom. Oni su za ispunjenje toga roka odredili dvije decenije da bi
po proizvodnji teke industrije nadmaili naprednije zapadnoevropske privrede. Zapravo, brze
stope industrijskog rasta tokom poetnog perioda za kratko vrijeme su bile ostvarene.
Prva decenija komunistike vladavine u Istonoj Evropi bila je takoe vrijeme brzog
drutvenog napretka za drutveno obespravljene. Naroito je tako bilo u manje naprednim
zemljama, kao to su Rumunija i Bugarska, ali isto tako u manjoj mjeri u Poljskoj i Maarskoj.
Sve su one imale mnogo seoske sirotinje, kao i vrlo radikalizovane industrijske radnike, koji su
bili voljni pa ak i nestrpljivi da se poistovjete s novim reimom. Za njih je poetak komunistike
vladavine otvorio vrata ka brzom napredovanju kroz vee obrazovne mogunosti, kao i u novim
institucijama vlasti, naroito vojsci i policiji. U manjoj mjeri, to je takoe bilo tano i za
ehoslovaku i Istonu Njemaku, mada je u ovim zemljama industrijska radnika klasa
obezbjeivala obilniji izvor regrutovanja za revolucionarni reim.
U poetnom periodu komunistike izgradnje, novi vladaoci su bili sposobni isto tako da
iskoriste entuzijazam nekih segmenata intelektu-alne zajednice oarane idejom drutvenog
upravljanja podravanog od strane drave i pseudo-naunom vizijom komunizma. Novi poredak
je tokom prvih godina takoe mobilisao podrku velikog broja mladih lju-di, privuenih vizijom
novog doba, grandioznim urbanim i industrijskim projektima i humanitarnim ciljevima drutvene
reforme. Zamisao o izgradnji novog i pravednog drutvenog poretka na ruevinama prolosti bio
je zaista privlaan za ljude traumatizovane Drugim svjetskim ratom, koji su tragali za nekim
vrstim ali idealistikim smislom istorijskog usmjerenja.
Iako veoma zavisni od sovjetske vlasti, novi istonoevropski komunistiki reimi nijesu bili
bez izvjesne autentine drutvene pozadine. Mada sasvim uopteno, moglo se rei da je

80
komunizam u poetku uzivao najveu unutranju podrku u ehoslovakoj i Bugar-skoj, a
najmanju u Poljskoj. U ovim prvim, jaki komunistiki pokreti su postojali jo prije dolaska
sovjetske vojne vlasti, skupa sa vrlo izraenim tradicionalnim simpatijama za Ruse. U kasnijem
razdoblju, nacionalni otpor sovjetizaciji je bio snaan i istrajan.
Mada su komunisti uivali izvjesnu podrku, ona nigdje nije bila veinska. Zapravo, za
vrijeme ove poetne faze, novi vladaoci su bili zaokupljeni guenjem i potpunim eliminisanjem
bilo kakve unutranje politike alternative. Koncept klasne borbe, pojaan Staljinovom
dijalektikom doktrinom da se borba zapravo pojaava sa sve veim uspjehom u izgradnji
socijalizma, bio je iskorien za opravdavanje produene primjene terora staljinistikog tipa
irom itavog regiona. Posebno nasilne bile su godine 1948-53, tokom kojih je Istona Evropa
bila izloena veoma jakoj sovjetizaciji. Komunistiki reimi su likvidi-rali na desetine hiljada
ljudi, utamniili su stotine hiljada, organizovali montirane procese i primjenjivali masovno
zastraivanje.
Staljinistiki teror je bio ne samo nemilosrdan ve isto tako ponekad i bizaran. Njemaki
autor, Hans-Hajning Pecke, objavio je knjigu naslovljenu Andersdenkende in Ungarn, koja je
sadrala intervjue sa raznim linostima maarskog disidentskog pokreta. Jedna od njih je bio
Laslo Rajk, sin komunistikog partijskog voe istog imena koji je bio uhapen sredinom 1949.
godine, muen, prisiljen da prizna da je bio cionistiki pijun i objeen kasnije te godine.
Sinovljev izjvetaj o vlastitoj sudbini dramatino ilustruje ljudske i birokratske izopaenosti
terora kao drutvene politike.
Mladi Rajk je imao samo etiri mjeseca kada je njegov otac uhapen. Takoe su bile
uhapene i njegova majka i baba, a djeaia je bila zaplijenila drava i smjestila u dom za
odgoj, koji je bio pun druge djece politikih zatvorenika. Kada je stariji Rajk objeen, majka
djeteta je bila osuena na dugogodinju robiju, ali njena porodica nije bila obavijetena to se s
njom dogodilo. Nije se znalo da li je iva, a vlasti nijesu htjele da odgovore na bilo kakvo
raspitivanje. Majina sestra se uporno raspitivala za sudbinu djeaka, ali odgovora nije bilo,
uprkos dugim asovima ekanja po raznim policijskim ustanovama. Molbe su doekivane s
neprijateljstvom i utanjem.
Jednoga dana, poslije Staljinove smrti, tetka je primila poruku od tajne policije da oznaenog
dana i utvrenog sata bude na uglu odreene ulice u Budimpeti. Tada su se zaustavila slubena
kola i iz njih je istjeran etvorogodinji djeak. Kola su se potom brzo udaljila. Tetka, koja jo
uvijek nije znala to se dogodilo s majkom, usvojila je djeaka i otkrila tokom sudskog postupka
da je njegovo ime, isto kao i osuenog oca, bilo promijenjeno u sasvim drugo. To je bilo
uinjeno, prema zvaninim dokumentima, na njegov lini zahtjev u vrijeme kad je bio star
samo etiri mjeseca. Dijete zapravo nije imalo predstavu o svom identitetu i saznalo ga je tek
nekoliko godina kasnije kad je njegova prava majka konano bila putena iz zatvora.
Da ne bi nadugako raspredali o neizmjernim ljudskim patnjama, posluiemo se s malo
statistikih podataka da doaramo stepen terora koji je bio ukljuen u sovjetizaciju Istone
Evrope. U Maarskoj, koja je u to vrijeme brojala oko est miliona stanovnika, izmeu 1950. i
1953. godine je oko 387.000 navodnih politikih protivnika - ili vie od 5 procenata svih Maara
- bilo zatoeno, prema briljivo uraenoj evidenciji koju je iznio Paul Lendvai u knjizi Das
Eigenwillige Ungarn (1987). Poslije guenja maarskog ustanka 1956, reim Janoa Kadra koji
su postavili Sovjeti likvidirao je izmeu 2.000 i 4.000 politikih protivnika. Za vrijeme Prakog
proljea iz 1968, komunistiki reim je sam pokrenuo istraivanje svoje prolosti, iznosei pri
tom na vidjelo neke zapanjujue statistike podatke: Tokom 1951. godine, u relativno pokornoj
ehoslovakoj, u koncentracione logore je bilo zatvoreno preko 100.000 ljudi (ukljuujui vie
od 6.100 svjetenika, kaluera i kaluerica), dok su krvave unutarpartijske istke rezultirale

81
likvidaci-jom najistaknutijih partijskih rukovodilaca. U Poljskoj, slamanje oruanog otpora
komunistikoj vlasti rezultiralo je s oko 45.000 mrtvih, uz priblino 5.000 likvidiranih razliitih
politikih protivnika. Ovome se mora dodati nepoznat broj - ali koji zasigurno iznosi vie
desetina hiljada - onih koji su bili deportovani u sovjetske koncentracione logore i koji se nikad
nijesu vratili.
Poljski komunistiki reim je bio posebno rijeen da iskorijeni sve znake i simbole
nezavisnog politikog rukovodstva. Uz aktivnu pomo savjetnika sovjetske tajne policije, poljski
reim je usredsrijedio najvei dio svog nasilja na preivjele lidere antifaistikog pokreta otpora,
naroito na bive zapovjednike i oficire Otadbinske armije, najvee tajne organizacije u Drugom
svjetskom ratu. Oni su bili izloeni posebnoj surovosti, a montirani procesi su bili smiljeni da ih
igou kao nacistike saradnike. Tokom dugih i esto nasilnih ispitivanja, iji je cilj bio da se
iznude priznanja, neki od njih su bili prekrivani uzorcima kukastih krstova isjeenim iz novina.
Drugi su smiljeno drani u elijama s licima osuenim na smrt pod optubom da su nacistiki
ratni zloinci.
Putem ovog golemog i organizovanog nasilja, komunistike voe su uspjele da nametnu novi
totalitarni sistem sovjetskog tipa u Istonoj Evropi. Oni su satrli postojea drutva i tako uinili
moguim stvaranje novog drutvenog i politikog poretka. Ali bi bilo pogreno vidjeti u
organizovanom teroru karakteristike svakodnevne stvarnosti pod totalitarnim sistemom.
Intenzivni i iroko rasprostranjeni teror je bio korien i kao sredstvo drutvenog preustrojstva i
kao orue za konanu uspostavu sistema. Ali, jednom ustanovljen, taj sistem postaje obiljeen
sveproimajuom i sitnom birokratizacijom svih vidova normalnog ivota. To je bio sluaj u
mjeri i na nain koji povrni posmatra sa pluralistikog i demokratskog Zapada nije mogao da
razumije.
U Istonoevropskom reporteru (t. 2, br. 3, 1987), ehoslovaki disident, Vaclav Havel,
iskazao je vie nego dobro sutinu komuni-stikog sistema koja je proizala iz sistematske i
nemilosrdne primjene terora: Totalitarizam je neto to ovjek mora iskusiti iz prve ruke. To je
neto to je nevidljivo iz daljine... U naem sistemu, nasilje je prije duhovno nego fiziko.
Drugim rijeima, prikriveno, tajno. ivot ovdje strancima djeluje sasvim normalno. Moete
vidjeti ljude kako etaju ulicama, idu u kupovinu - na povrini nita ne izgleda pogreno i nema
znakova masakra. Nasilje naeg sistema nikada nee uoiti turista ili posjetilac.
Havel je iao na to da ukae da bi Zapadnjaci, da bi iskusili ugnje-tavanje sistema, morali da
ive pod njim, da stalno budu na milosti svemone birokratije, tako da za svaku sitnicu moraju
da se obrate jednom ili drugom inovniku. Onda bi utvrdili postepeno razaranje ljudskog duha,
osnovnog ljudskog dostojanstva... Ljudi ive svoje ivote u stanju stalnog ponienja. To su
karakteristike totalitarnog sistema koje niti mogu biti snimljene televizijskim kamerama niti lako
biti objanjene posjetiocima. Da bi se sagledale one moraju da se iskuse.
Nevolje koje je Istonoj Evropi nanio sistem sovjetskog tipa doveo je do uspona nove
vladajue klase, one koja je sve dugovala komu-nizmu uopte a sovjetskoj vlasti posebno. Uz to,
to je ona uivala manju drutvenu podrku, to je vie nastojala da se poistovjeti sa Sovjetskim
Savezom, njenim pokroviteljem i zatitnikom. Moskva je mogla da rauna na odanost, zapravo
servilnost, onih iji je opstanak tako neposredno zavisio od Kremlja. Lini interes, kao i
ideologija, tako su stvorili tijesnu vezu lojalnosti i zavisnosti, sa Staljinom obogotvo-renim na
vrhu disciplinovane piramide vlasti.
Ali prividna spoljanja kohezija sovjetskog bloka je prikrivala ispod toga unutranju krhkost
novih reima. Ta krhkost je izbila na povrinu ubrzo poto je Staljin umro. Do poetka pedesetih
godina, sjaj privida marksistiko-lenjinistike grandiozne simplifikacije bio je ve poeo da se
rastae pred surovom stvarnou. Ogranieno poetno oduevljenje komunizmom je u velikoj

82
mjeri izblijedilo poto je puzajua svijest o mnogo brem oporavku Zapadne Evrope dovela do
otrijenjenja i ogorenja. Uz to, iznenadni nestanak Staljina 1953. liio je sovjetsko rukovodstvo
golemog i zastraujueg linog obiljeja.
im su se unutar kremaljskog rukovodstva javili politiki raskoli i im su sovjetske voe stale
da se upliu u staljinistiko nasljee, u Isto-noj Evropi su naglo nikle krize. Ustanak do kog je
dolo u Istonoj Njemakoj 1953, praen silnom politikom nestabilnou u Poljskoj i opsenim
nasiljem u Maarskoj 1956, zasigurno bi doveli do kraha komunizma u itavoj Istonoj Evropi da
nije bilo neposredne sovjetske vojne intervencije. ak i u zemlji koja je u poetku bila naklonjena
Moskvi kakva je ehoslovaka, iskustvo sa sistemom sovjetskog tipa je dovelo do potpunog
otrijenjenja. Prako proljee 1968. godine, koje je uguila sovjetska armija, pokazalo je istrajnu
nevoljnost naroda da prihvati politiki i drutveno-ekonomski sistem tako izriito izveden iz tue
tradicije. Sovjetska vojna okupacija je zauzvrat dalje dramatizovala stanje istrajne zavisnosti i
status marioneta istono-evropskih komunistikih reima.
Sasvim oekivano, neprijateljstvo je najvie ojaalo u grupi drava s najdubljim kulturnim
vezama sa Zapadnom Evropom: Istonoj Njemakoj, ehoslovakoj, Maarskoj i Poljskoj.
Sovjetizacija je za njih znaila grubi prekid i sa njihovom politikom i kulturnom prolou. Za
kratko vrijeme, ak i istorija i tradicija mogu biti potisnute i protjerane s povrine drutvenog
ivota. Geopolitika doktrina zasnovana na dominaciji kroz preovlaujuu silu, kao to je
Brenjevljeva doktrina, moe da odredi spoljnu granicu neslaganja, stvarajui privid stabilnosti
pa ak i podstiui spoljanji izgled pomirenosti sa sudbinom. Za kratko vrijeme, isto tako,
kulturni ivot moe da poprimi spoljanje oblike doktrinarne naklonosti pa mogu da zanijeme ak
i nacionalne aspiracije. Ispod svega toga, meutim, srdba, frustracija i nada nastavljaju da kipe,
iekujui priliku da se ponovo potvrde.
Uspjene sovjetske vojne intervencije su nauile Istonoevropljane da direktan izazov
sovjetskoj nadmoi i njihovim komunistikim sistemima nee uroditi plodom. Zapad im nee
pritei u pomo. Njihove zastraene komunistike elite e zatraiti sovjetsku pomo. A
imperijalni sovjetski vlastodrci e primijeniti silu da ih savladaju. Prema tome, morae da se
primijene posrednije i strpljivije metode. Transformacija bi morala da doe iznutra, da poprimi
bitno mirnodopske oblike, da se sve odigra postepeno. U odreenom smislu, strategija istorijske
prikrivenosti bi morala istrajno da se slijedi. Da bi bila uspjena, morala bi da ukljui barem dio
vladajue klase i da povue za sobom izvjesnu neformalnu saradnju s predlagaima promjena u
graninim istonoevropskim dravama. Ona bi isto tako morala da iskoristi priliku moguih
raskola unutar sovjetskog rukovodstva.
Rijeenost Moskve da upotrijebi oruje, ako bude neophodno, da bi odrala komunizam na
vlasti u Istonoj Evropi, imala je dalje neoe-kivane posljedice. To je oigledno umirilo ak i
najslabije komunistike elite, kao to je ona u Poljskoj, da Kremlj nee dozvoliti njihovim srditim
narodima da se uspjeno pobune protiv njih. To je, sasvim prirodno, posluilo da ojaa osjeaj
line i politike sigurnosti domaih komunista. U isto vrijeme, pretjerani osjeaj sigurnosti elite
imao je neobian uticaj na smanjenje jaza izmeu takvih elita i njihovog naroda. Njegujui
pojaan osjeaj da vladari i podanici dijele istu sudbinu, elite su postale podlonije uticaju zova
duboko doivljenih nacionalnih tenji. Postavi politiki uanenija i osjeajui se istorijski
samosvjesnija, komunistika vladajua klasa je postepeno postala nacionalno servilnija.
Staljinistiki period je, uz to, bio prekratak da bi potpuno preorao istonoevropska drutva, da
bi izbrisao njihov osjeaj kulturnog i nacionalnog identiteta, da bi unitio njihove osobene
politike tradicije. Vremenom, ali promjenljivim intezitetom, osjeaj posebnosti sve vie izbija na
povrinu na utrb sovjetske kontrole. U Istonoj Njemakoj, on se usredsredio na poveanu
tenju za uspostavljanjem bliih ljudskih veza s ostatkom Njemake. U Rumuniji je imao za

83
posljedicu pojavu fanatine i line diktature koja je na mnogo naina podsjeala na predratnog
rumunskog faistu Irona Guarda. U Maarskoj se usredsredio na energine napore da se
promovie decentralizovaniji privredni sistem i postepeno ostvarenje drutveno-privrednih veza
sa susjednom Austrijom. ak i u krajnje lojalnoj Bugarskoj je poprimio oblik ambicioznog
programa za postizanje znaajnije ekonomske uloge. Jedino je u obezduhovljenoj ehoslovakoj, poslije sovjetske okupacije iz 1968. godine izgledalo da tokom Brenjevljevskih godina
preovladava tiha rezignacija.

84

Glava 9
SAMOOSLOBOENJE
POLJSKOG DRUTVA
Najvea promjena i najvei izazov i postojanoj sovjetskoj vlasti i znaajnim obiljejima
sistema sovjetskog tipa dogodili su se, nimalo iznenaujue, u Poljskoj. To je, uostalom, najvea
i etniki najhomo-genija od istonoevropskih drava pod ruskom dominacijom. Njena savremena
istorija se odredila u velikoj mjeri u uslovima otpora ruskoj dominaciji. Njena rimokatolika
vjera, koja je Poljsku odvajala od njenih najbliih susjeda i tradicionalnih neprijatelja, korisno joj
slui da ojaa osjeaj nacionalizma i da ga prome doktrinarnim sadrajem koji je potpuno
oprean komunizmu. Skoro sve se u poljskom drutvu i u poljskoj istoriji zavjerilo protiv
komunistikog sistema koji je Varavi nametnut iz Moskve.
Rije kovanje zavjere nije puki knjievni ukras. Ona tano opisuje stav Poljske prema
nadmonom komunistikom sistemu u Poljskoj i prema neprimjerenim odnosima koje joj je
Rusija nametnula. Stodvadesetpetogodinje podjarmljivanje Poljske od strane susjeda je u
nacionalnu psihu duboko usadilo tradiciju zavjerenikog otpora. Da bi se oduprli stalnim
podjelama, i da bi sauvali svoj nacionalni identi-tet, Poljaci su morali da naue kako da
praktikuju i oduhove nacionalni ivot, tiho se udruujui da bi izbjegli esto brutalne pokuaje da
se satru sva obiljeja nacionalne svijesti. injenica da je tokom devetnaestog vijeka Rusija
primjenjivala najstrou represiju natjerala je Poljake da prue jo postojaniji otpor u dvadesetom
vijeku - doktrini koja ne samo da je strana njihovoj tradiciji i religiji ve je silom nakalemljena na
njihovo drutvo od strane istih Rusa.
Isto antirusko osjeanje je proimalo ak i servilnu poljsku vladajuu komunistiku elitu
tokom najgorih godina staljinizma. Poetkom osamdesetih godina, hrabra poljska novinarka,
Tereza Toranska, napravila je itav niz briljantnih intervjua s posljednjim preivjelim (a tada vrlo
starim) lanovima najvieg poljskog staljinisti-kog rukovodstva. Objavljeni najprije kao tajno
izdanje, naslovljeni prikladno Oni, intervjui otkrivaju u kojoj je mjeri ak i ta grupa predanih
staljinista gajila duboko usaenu mrnju prema Moskvi. Oni nijesu samo jedni druge opisivali
kao moskovske vazale ve su se takoe uzajamno optuivali da su bili neposredni agenti NKVDa (a kasnije KGB-a), dok su se pojedinano Toranskoj predstavljali kao kljuni spasioci Poljske
od neposrednog inkorporiranja u Sovjetski Savez.
to je jo vanije, ilavost nacionalnog osjeanja je omoguila Poljacima da sauvaju tokom
itavog staljinistikog razdoblja neka vana ostrva nacionalne nezavisnosti i vjerodostojnosti.
Rimokatolika crkva je u tome igrala najvaniju ulogu. Izvjesna duhovna autonomija je bila
takoe sauvana, iako u mnogo ogranienijoj mjeri. Poslije 1956, seljatvo se oslobodilo
tiranskog nastojanja da se poljskoj poljoprivredi nametne sovjetski nain kolektivizacije. Domet
politike i doktrinarne kontrole drutva od strane drave bio je tako znatno umanjen.
Spontano nastojanje drutva da se mladi upoznaju s istorijom poljskog ilegalnog pokreta
otpora za vrijeme Drugog svjetskog rata, kako prema nacistima tako i sovjetskim okupatorima,
igralo je takoe vanu ulogu. to je komunistiki reim vie klevetao taj otpor, to su njegove
tradicije i rtve postajale privlanije za mlau poratnu generaciju. To je pomoglo da se ouvaju
veliki depovi tihog i zavjerenikog otpora duhovnoj uniformnosti. Taj pasivni otpor je sauvao
mogunost da se jednoga dana dosegne ambicioznije drutveno samoosloboenje.

85
Taj dan je osvanuo sedamdesetih godina. Izvjesno vrijeme je trajalo otrenjenje od postojeeg
sistema. ak je i drutveni sloj koji je prvobitno gajio simpatije prema nekim od komunista
organizovanim drutvenim reformama uvidio da su i Sovjetski Savez i reim u Poljskoj konice
drutvenog napretka. Intelektualci su bili veoma nezadovoljni i sasvim preorijentisani prema
Zapadu. elja svakog ambicioznog naunika ili kreativnog umjetnika bila je da provede izvesno
vrijeme na Zapadu, smatrajui da je Sovjetski Savez provincijalna abokreina. Ameriko
pokroviteljstvo nad kulturnim i akademskim promjenama, naroito ono koje je godinama
razvijala Fordova fondacija, imalo je veliki uticaj na ponitavanje dvodecenijskih nastojanja da se
poljska kultura povee s kulturom njenih istonih susjeda. Poljska omladina je odavno zaboravila
svoju poetnu (i, u svakom sluaju, sasvim djeliminu i kratku) zanesenost idejom izgradnje
novog drutva i postala je vrlo svjesna, i privuena, novim zapadnjakim nainom ivota,
tehnolokim napretkom i kulturnim eksperimentisanjem. Osloboeno seljatvo je bilo skoro
potpuno katoliko i tradicionalno u svojim nazorima.
Najvea promjena u politikom stavu dogodila se unutar industrijske radnike klase. Mada
brojano slaba u predratnoj agrarnoj Poljskoj, ona je imala bogatu sindikalnu tradiciju i bila je
preteno socijalistiki orijentisana. Poljska partija socijalista (PPS) je bila u prvom redu borbe za
poljski nacionalni preporod i igrala je znaajnu ulogu u pokretu otpora za vrijeme Drugog
svjetskog rata. Komunisti su poslije rata partiju unitili, a njeni ostaci su utopljeni u novu
vladajuu partiju, pod punom dominacijom moskovskih komunista. Ta vladajua partija je zatim
sprovela poslijeratnu industrijalizaciju zemlje, stvarajui pri tom od seljaka prvu po duhu novu
generaciju industrijske klase, podloniju komunistikoj ideolokoj i organizacionoj mobilizaciji.
Vrijedno je panje, na primjer, da su radniku bunu u Poznanju 1956. godine koja je ubrzala
javljanje manje podanikog komunistikog reima Vladislava Gomulke, izazvali stariji i politiki
svjesniji radnici, a da je ona imala manji odjek u novoj prvoj generaciji industrijskog
proletarijata.
Do sedamdesetih godina, dvije sutinski vane pojave su drastino promijenile situaciju.
Prvo, novi industrijski proletarijat je razvio vlastitu politiku svijest, mnogo srodniju ranijoj
poljskoj socijalistikoj tradiciji, ali jednako proetu (zbog svog doskoranjeg seljakog porijekla)
religioznim duhom. Drugo, ona je iskovala nove veze s politiki aktivnom anti-komunistikom
inteligencijom socijal-demokratske orijentacije. Bio je to snaan savez, sposoban da artikulie
alternativni program (zahvaljujui u velikoj mjeri intelektualcima) i da izvri politiki pritisak
(zahvaljujui u velikoj mjeri radnicima nove politike motivacije). Zatitu i monu podrku im je,
uz to, pruila snana katolika crkva, koju je od 1980. godine vodio opteuvaeni nadbiskup,
kardinal Viinski, kom su se ak i komunistiki lideri nevoljno klanjali.
Ovakvi drutveni tokovi su dobili simbolino vanu udarnu snagu u liku odista harizmatskog
radnikog voe, Leha Valese. Njegova lina istorija i politika zrelost bili su mikrokosmos ovih
irih tendencija. Roen u seljakoj porodici, odgajan u duboko religioznom okruenju, on se za
vrijeme poljske poslijeratne industrijalizacije zaposlio u brodogradilitu u Gdanjsku kao radnik.
Nezadovoljan stalnim siroma-tvom gradskog proletarijata, preobraenog u anti-komuniste zbog
privilegija i zloupotreba vlasti od strane samoivog partijskog inovni-tva, politiki oblikovanog
na krvavim sukobima brodogradilinih radnika i policije poetkom sedamdesetih godina, moda
podstaknut od grupe intelektualnih politikih aktivista, Valesa je postao voa i simbol pokreta
koji je oivio Poljsku i stekao opte priznanje u svijetu.
I sam naziv tog pokreta, Solidarnost, poprimio je veliku simboliku vanost. Sutina
totalitaristike vladavine jeste eliminacija bilo kakvog autonomnog politikog ivota i
atomizacija drutva. Cilj je da se obezbijedi da svaki pojedinac ostane sam naspram sistema kao
cjeline, osjeajui se izolovanim i esto preputenim svom unutranjem ali nikada javno

86
izraenom otporu. Solidarnost je slala vrlo oprene poruke. Ona je ukazivala na novu stvarnost
doprinosei osvjeenju, kolektivnom povjerenju i savezu izmeu razliitih drutvenih slojeva i
klasa. Ona se suelila s komunistikim reimom na irokom frontu: ideoloki kroz svoje uzdanje
u vjeru i svoje isticanje demokratije i snane predanosti patriotizmu; organizaciono kroz svoju
optenarodnu strukturu i svoj savez s intelektualcima, omladinom i naroito sa crkvom.
Solidarnost je takoe izvukla korist i iz opipljivih promaaja komunistikog sistema. Dravne
komunistike voe, pozajmivi poetkom sedamdesetih godina blizu 30 milijardi dolara od
Zapada, jednostavno su proerdali, u besmislice i korupciju, tu zamanu injekciju kapitala, koja je
mogla biti upotrebljena za obnovu privrede. Privredna kriza koja je uslijedila iziskivala je otre
mjere koje ne samo da su zapalile radniku bunu ve su takoe unitile svaki preostali drutveni
respekt prema komunistikim vlastodrcima u zemlji. Komunizam vie nije oznaavao drutveni
napredak ni za jednu veu drutvenu klasu.
Seljaci su prezirali reim zbog estokog sukoba oko kolektivizacije i zato to nije podrao
njihove zahtjeve za privrednom reformom sredinom etrdesetih godina. Graanske mase su
estoko patile zbog stalnog nedostatka stambenog prostora, loih usluga, beskrajnih ekanja u
redovima ak i za najosnovnije ivotne potrebe, kao i zbog stalnog poveanja trokova ishrane.
ak ni obrazovni sistem, dika komunsta, uporeivan s predratnom situacijom u Poljskoj, vie nije
bio izvor drutvenog napretka. Studija predstavljena na konferenciji Poljskog udruenja sociologa
o kojoj je pisano u ilegalnoj mjesenoj reviji Vola, od 1. juna 1987. potkrijepila je dokazima ovu
stagnaciju:
Poreenje predratnih i poslijeratnih radnika, koje je iznio Jeri Krezlevski, sociolog iz
Poznanja, ostavilo je dubok utisak... On je iznio precizne numerike podatke koji dokazuju da su...
uprkos realnom socijalizmu, radnici Narodne Republike Poljske na istom ili niem stupnju nego
poljski radnici iz perioda izmeu dva rata. to je jo gore, poloaj poljskih radnika je danas
najgori u Evropi i moe se uporediti s poloajem radnika u zemljama Treeg svijeta. Informacija
da je, mada je dolo do izvjesnog poboljanja u pristupu radnike djece dravnim univerzitetima
(prije rata 25% studenata, danas 31%), najvei napredak u tom pogledu postignut na katolikim
univerzitetima, gdje veina studenata potie iz radnikih porodica, doekan je s iznenaenjem.

Jedinstven politiki stav i svijest o oskudici, kao i osjeaj ire drutvene solidarnosti, nijesu
mogli biti uniteni ak ni nametanjem prijekog suda decembra 1981. Do tada je nova nacionalna
svijest bila iskovana, ona koja je u stavove masa integrisala i same tradicije i istorijska sjeanja
koja je od sovjeta podravani reim etrdeset godina nastojao da izbrie. Obnova autentine
nacionalne osobenosti je postala trajno nasljee izglednijeg razdoblja javnog postojanja
Solidarnosti, a to je uticalo i na preobraaj poljskog politikog pejsaa.
Solidarnost je na taj nain ubrzala duhovno samo-osloboenje zemlje, bez obzira to je
preanji politiki poredak nastavio da postoji zbog prijekog suda. Ipak, taj politiki poredak,
uprkos formalnom institucionalnom kontinuitetu, bio je od tada ispunjen razliitim sadrajima.
Prijeki sud je bio kadar da uniti i ugui povrinske organizacione vidove Solidarnosti, ali nije
mogao da sprijei pojavu de facto alternativnih politikih elita i s tim povezan preporod istinskog
politikog ivota u Poljskoj - ak i ako je taj novi ivot jo uvijek djelovao dijelom ispod
zvanine povrine.

87

Glava 10
OD DRUTVENE SOLIDARNOSTI
DO POLITIKOG PLURALIZMA
Preporod politikog ivota je predstavljao za komunizam u Poljskoj razoran poraz. To je
znailo ponitenje nekoliko decenija podraavanja sovjetskog iskustva. To je znailo nita manje
nego kraj totalitarne faze u istoriji poljskog komunistikog reima.
Komunistiki reim je jo uvijek vladao, pa ak sprovodio i monopol vlasti, ali on vie nije
bio u stanju da monopolizuje politiki ivot zemlje. Taj ivot je stekao vlastitu vjerodostojnost i
postojanje nezavisno od komunistike politike kontrole. On je sebe ispoljavao na razne naine,
poev od uistinu zavjerenikih aktivnosti do polu-javnih politikih rasprava, klubova i
demonstracija. Nametanje prijekog suda u decembru 1981. je bio presudan katalizator. To je
izazvalo bujicu ilegalnih izdanja, koja je - prema popisu iz ilegalnih izvora - donijela od kraja
1981. do kraja 1987. godine nekih hiljadu petsto ilegalnih novina i asopisa i nekih dvije hiljade
etiristo knjiga i pamfleta. To je takoe podstaklo formiranje velikog broja zavjerenikih
politikih grupa, koje su se kretale od socijaldemokratskog lijevog do konzervativnog katolikog
pa ak i ultra-nacionalistikog desnog krila.
Ilegalna tampa nije bila samo anti-komunistika i anti-totalitari-stika. Ona je sve jae
artikulisala opsene i konkretne programe politikih, privrednih i drutvenih reformi, koje su
pripremile dobro organizovane studijske grupe i komisije. Zaista, po mnogim presudnim
pitanjima, kao to je ekoloko pustoenje zemlje ili zaostalost poljske poljoprivrede ili
organizacija i upravljanje industrijskim sektorom, mislioci iz poljskog autonomnog politikog
sektora imali su vie da ponude od reima. Za to se u velikoj mjeri moglo zahvaliti injenici to je
do sredine osamdesetih godina, sa diskreditovanim komunizmom i sa poljskim reimom za koji
su svi uvidjeli da je nesposobna kopija sovjetskog sistema, postalo pristojnije saraivati sa
zajednicom strunjaka i nezavisnih intelektualaca, pa ak u neku ruku i sa ilegalcima nego sa
vladom.
Oivljavanje politikog ivota je takoe znailo ponovno izbijanje na povrinu tradicionalnih
varijanti predkomunistike politike scene. S poetka, najaktivniji i najvidljiviji su bili
socijaldemokratski ogranci samog reima. Razoarani bivi komunistiki aktivisti, ak i neki koji
su ranije bili fanatini staljinisti, sve vie su se okretali socijal-demokratiji kao lijeku za postojee
bolesti i nepravde. Oni su mogli da se oslone na bogatu tradiciju predratne poljske Socijalistike
partije i na njene fizike ostatke u nalaenju alternative socijalistikom status quo-u. Njihova
kvazi-marksistika orijentacija je posluila za to da im prui odreen ogranieni legitimitet ak i
u oima manje dogmatske komunistike birokratije.
Uspjeh demokratske ljevice u organizovanju Odbrambenih radnikih komiteta (KOR), uprkos
povremenom uznemiravanju od strane policije, bio je polazna taka za savez intelektualaca s
radnicima. To je, zauzvrat, dovelo do istorijski presudne pojave Solidarnosti. To je takoe utrlo
put ponovnom pojavljivanju drugih politikih orijentacija, koje su bile surovo uguene tokom
staljinistikog razdoblja. To je ukljuilo grupe utemeljene na uvjerenjima predratnog poljskog
lidera, marala Jozefa Pilsudskog, sa njihovim glavnim naglaskom na nacio-nalnoj nezavisnosti i
saradnji u borbi protiv Moskve sa ugnjetavanim ne-ruskim nacijama kao to su Ukrajinci,
Litvanci i Bjelorusi; na poukama predratnog konzervativnog i estoko nacionalistikog

88
teoretiara, Romana Dmovskog, koji je favorizovao etniki homogenu i katoliku Poljsku
udruenu s Rusijom protiv Njemake; i na nasljeu osnivaa poljskog seljakog pokreta,
Vincenta Vitoe, koji je naglaavao kljunu ulogu nezavisnog zemljoposjednikog seljatva u
politikom ivotu zemlje.
Te politike grupacije su modifikovale i modernizovale svoje programe da bi ih uskladile sa
zahtjevima vremena, prividno pojednostavljujui novi politiki mozaik, koji bi se mogao opisati
kao prosto oivljavanje prolosti. Konzervativci su, na primjer, navodili navodni ekonomski
uspjeh Reganove administracije i Taerkine vlade pri svom zastupanju slobodnog preduzetnitva
kao jedinog rjeenja za poljsku sve dublju privrednu krizu. Drugi su ukazivali na vedsku kao
relevantan model navodno uspjene socijaldemokratije. A svi oni su crpli podrku iz pouka
poljskog pape i svodili na unutranje okvire njegovu katoliku drutvenu doktrinu, naroito
njegovo naglaavanje personalizma, u svojim programima.
Zanimljive naune rasprave su bile samo jedna manifestacija oivljavanja autentinog
nacionalnog politikog ivota. Rasprave o tome kako da se povrati kontrola nad sudbinom nacije
bile su jednako dalekosene. Izvjesna objektivna i napredna evolutivna promjena, ukljuujui ak
i odreenu saradnju s postojeim reimom, obezbjedila je da reim bude voljan da uvai
drutvenu samoupravu i dopusti slobodne sindikate. Leh Valesa je bio simbol tog pristupa.
Drugi su tvrdili da nita manje od propasti reima ne bi dovelo do neophodnih promjena i da
je obnovljeni sukob neizbjean. Da bi se izbjegla sovjetska vojna intervencija, isticali su potrebu
stvaranja jedinstvenog fronta ugnjetavanih Istonoevropljana. U tu svrhu, aktivno su nastojali da
iskuju regionalni istonoevropski savez opozicionih frontova. Drugi su opet tvrdili da unutranje
sovjetske tekoe iskljuuju neposrednu sovjetsku akciju, da komunistiki reim nije u stanju to
da izvede, te da bi zato trebalo izvriti pripreme da se reim srui. U poljskoj leziji, to stanovite
je imalo posebno jaku podrku, pa je bilo predoeno od strane vrsto disciplinovane, duboko
zavjerenike organizacije prikladno nazvane Borbena solidarnost.
Ali kakve god bile politike sklonosti, udnja za punom nezavisnou je proimala nastali
autonomni politiki dijalog. To je priznala ak i zvanina poljska komunistika tampa.
Varavska Rjeivislo od 31. januara 1988. godine je saela ovu nacionalnu enju s
otvorenou vrijednom panje:
Poljska nema vlastitu politiku i za Poljsku je nemogue da ima autonomnu politiku. Takvo
stanovite je izgleda vrlo popularno u naem drutvu... Postoji dalekoseno uvjerenje da mi
zavisimo od naih istonih susjeda i da ti susjedi odreuju poljsku politiku, koja zato prestaje da
bude poljska i postaje puki produetak i funkcija sovjetske politike. Neko moe rei da ovo
stanovite, koje zastupa uglavnom opozicija i njima slino mislei, vrlo duboko usaeno u
nacionalnu svijest. To je propraeno sjetnim uzdasima i prisjeanjima na meuratni period, kad je
navodno Druga republika imala vlastitu nezavisnu politiku, koja nije diktirana spolja.

Preporod poljskog politikog ivota je imao dalje i jednako vane posljedice: on je znaio
obnovu jedne alternativne politike elite, poten-cijalno sposobne da jednoga dana zamijeni
postojee komunistike vlastodrce. To je, takoe, bio dalekosean razvoj, koji je unitio glavne
karakteristike ne samo staljinizma ve isto tako i lenjinizma. Sredinom osamdesetih, Poljska vie
nije bila politika pusto, gdje su samo komunisti predstavljali politiki artikulisan drutveni sloj.
Komunisti su, zahvaljujui sovjetskoj podrci, bili jo uvijek na vlasti. Ali oni vie nijesu imali
monopol na politiku misao, politiki ivot, ili - u svijesti mnogih - politiku budunost zemlje.
Poljski komunisti su, uz to, prolazili i sami kroz preobraaj. Reim je predvodio profesionalni
vojnik skromnog aristokratskog porijekla koji je, iako predani komunista, govorom i manirima

89
prenosio izvjesne povrne utiske o kontinuitetu s prolou zemlje. U tom pogledu, Vojeh
Jaruzelski se bitno razlikovao od prvobitnih poslijeratnih poljskih komunistikih voa, koji su bili
oito tuinskog doktrinarnog ili ak etnikog sklopa i koji su se epurili svojim podanitvom
prema Moskvi. Da bi pridobio politiku odanost u uspostavljanju nastalog de facto politikog
nadmetanja, generalski reim je bio prinuen bitno da oslabi vlastitu cenzuru tampe i knjiga. U
suprotnom, ilegalne publikacije bi uzele jo vie maha. Ali cijena je bila otvorenija rasprava o
nacionalnim pitanjima, o temama koje su ranije bile tabu, o samoj zvaninoj ideologiji.
Zaista, do sredine osamdesetih godina bilo je nejasno koliko je od ideologije ostalo netaknuto.
Staljinizam je bio potpuno pa ak i zvanino diskreditovan. Neiskreno uvaavanje je iskazivano
jo samo prema lenjinizmu, naroito na zajednikim komemorativnim skupovima s Rusima. Ali
je sutina doktrine vladajue partije postajala ne samo maglovita, ve je takoe u izvjesnom
pogledu sve vie podsjeala na tradicionalniji poljski socijalizam.
Vrlo ilustrativan i tipian za ovu tendenciju bio je lanak objavljen sredinom 1987. u
zvaninom ideolokom asopisu Poljske komunisti-ke partije, Nove drogi (br. 6, 1987). Mada ga
je potpisao opskurni partijski teoretiar, on je podvrgao pravovjerno lenjinistiko tumaenje
socijalizma slabunjavoj kritici, a asopis mu je ustupio znaajan prostor. On je zapoeo
zapaanjem da su aktuelne promjene u Poljskoj stvarale nezatovljiv utisak da su temeljna naela
na kojima je nae sadanje drutveno i ekonomsko ponaanje bilo utemeljeno bili dovedeni u
pitanje. Nove drogi su dalje tvrdile da je u tom kontekstu bilo potrebno ponovo ispitati osnovne
pretpostavke na kojima je postojei sistem bio izgraen, naime da e socijalizam stvoriti vie
oblike drutvenog ivota... ukinuti eksploataciju ovjeka od strane ovjeka... eliminisati
eksploataciju preko inostranog kapitala... smanjiti drutvenu nepravdu... ukinuti drutvene nedae
- neza-poslenost, ogranieno obrazovanje, odsustvo medicinske njege, beskunitvo... osigurati
pobjedu racionalizma nad svim oblicima iracionalizma. Partijski asopis je onda postavio
pitanje: ta se moe rei o ovom programu poslije 40 godina njegove primjene?
Odgovor samog partijskog ideolokog glasila je bio surovo otvoren: Na alost, teko je rei
da na ova pitanja. I vie od toga, on je nastavio s priznanjem da tekua politika komunistike
vlade zahtijeva na mnogo naina... povratak na forme koje su prethodno bile osuene. Privatna
svojina je bila vraena, inostrani kapital unesen u zemlju, ustanovljeni trini mehanizmi, prihodi
preraspodijeljeni, nezapo-slenost je bila podnoljiva, na vjeru se blagonaklono gledalo. Znai li
to, pitao je on oajniki, da smo se udaljili od socijalizma kad smo uveli ovakve promjene?
Odgovor je bio povod za odlaganje reforme sistema - ukljuujui i sve gore navedene korake
- u ime efikasnosti, vee inicijative i istinske drutvene pravde. ak je i zvanini ateizam morao
da bude odbaen zato to je moralni aspekt religije imao dovoljan broj zajednikih taaka sa
socijalizmom da bi se religiozni pogled na svijet smatrao preporuljivim za socijalizam. Prema
tome, ne postoji razlog zato bi se socijalizam aktivno borio protiv religioznog stanovita.
asopis je nastavio da odbacuje svemonu dravu i da insistira na inicijativi odozdo. Drutveni
sukobi su imali da se rijee pregovorima i kompro-misima, a da bi se sprijeila dominacija
interesa monih potrebno je stvoriti sistem institucija i propisa (n. pr., pluralizam).
Prema zvaninom asopisu Nove drogi, oni koji se suprotstavljaju tim promjenama imaju
vrlo vulgarnu predstavu o socijalizmu i izjednaavaju ga s ouvanjem sadanje strukture moi
u nepromije-njenom obliku. asopis je konstatovao, uz to, da takvi partijski zvaninici misle i
ponaaju se na takav nain kao da je sutina socijalizma bila primjena sile a ne svrha zbog koje je
sila primjenjivana. Nove drogi je zakljuio, da stavovi ove vrste gue uticaj svih drugih
znaajnih aspekata, pa sredstvo postaje cilj. Bilo bi teko traiti jezgrovitije igosanje
lenjinistikog nasljea ili se nepovoljno izraziti o pravim pobudama dananjih komunistikih
vlastodraca.

90
Nije trebalo da bude iznenaujue, prema tome, to je drugi poljski glasnogovornik zastupao
u vodeim varavskim dnevnim novinama, ie Varavi, od 22. i 23. avugsta 1987, ukrtanje
marksistike i katolike drutvene misli i izraavao zadovoljstvo sve rasprostra-njenijom
upotrebom u Poljskoj pojma socijalistiki personalizam, prilagoavajui tako zvaninoj
doktrini naelo savremenih papinih uenja. ak i ako je uoblien ponajvie iz taktikih razloga u
zemlji s preovlaujuom privrenou katolianstvu, osnaen posebnim osjeanjima odanosti
prema papi zemljaku, takav stav je neizbjeno nagrizao materijalistiko i ateistiko usmjerenje
doktrine, dok je pojaavao privlanost najvanije konkurentske institucije, rimokato-like crkve.
Javno preispitivanje savjesti i od strane partijskih javnih glasila i od njenih ideologa
odraavalo je - ali je takoe i podsticalo - ubrzano slabljenje marksistiko-lenjinistikog uenja u
Poljskoj. To slabljenje je ukazivalo jo i sada na vrlo malu mogunost evolutivnog preo-braaja
same partije. Zaista, za razliku od sovjetske partije, poljski vladajui komunistiki pokret, koji je
sve vie guilo politiki probueno i istorijski samosvjesnije drutvo, pokazao se ranjivijim od
sporog ali krajnje presudnog procesa politikog preobraaja u forme kompatibilnije s
tradicionalnom poljskom politikom kulturom.
Istini za volju, bilo je otpora takvom procesu. Rukovodstvo vladajue partije je ostalo rijeeno
da se odri na vlasti. Jedan od naina da se to postigne bio je da povremeno slama reformistike
pokrete koji su ugroavali njegovu vlast, pa onda da usvaja, kao vlastite, najvee djelove
reformskih programa. To je uspjevalo tokom pedesetih, ezdesetih i sedamdesetih godina - iako
je svaki talas reformi otkidao po neki dio lenjinistiko-staljinistikog zdanja. Kao posljedica
takvog progresivnog satiranja lenjinistiko-staljinistikog sistema, u Poljskoj su sredinom
osamdesetih nune dalje reforme ugrozile i ostatke staljinizma i samu sutinu lenjinizma:
kombinaciju dogme s organizacionim ureenjem.
Obim neophodnih reformi, meutim, nije bio velik. Privredi je bila potrebna decentralizacija,
politikom ivotu je bio potreban formalni pluralizam, drutvu je bio potreban maksimum prilika
za ispoljavanje individualne kreativnosti. Jaruzelski i njegovo rukovodstvo su se tako suoili s
dilemom delikatnijom od one njegovih prethodnka. Gomulka i prije toga Edvard Gjerek su jo
uvijek mogli da se bore da spasu komunistiku strukturu inei izvjesne ustupke, ak i one velike,
zadravajui istovremeno kljune poluge moi: dekolektivizacija, ali uz zadravanje opte
politike kontrole nad privredom; nagodba s crkvom, ali uz zadravanje zvanine cenzure i
monopola nad medijima; ak i tolerisanje izvjesne politike opozicije, ali uz vrstu vlast nad
sredstvima prinude.
Za razliku od njih, Jaruzelski se suoio s mnogo teim izborom: ili da se produi drutvenoekonomska stagnacija, uz rizik od eventualne politike eksplozije, ili dalekosena politika i
ekonomska pluraliza-cija, sa svojim neizbjenim pogubnim posljedicama po komunistiki
monopol nad vlau. Poslije oduevljenja pokrenutog erom Solidar-nosti, te polarizacije
pokrenute prijekim sudom koja je uslijedila, djelimine reforme vie nijesu mogle biti dovoljne.
U isto vrijeme, nije vie preostalo dovoljno daha za sprovoenje polovinih mjera. Ubrzo poslije
nametanja prijekog suda, drutvena apatija i politiki umor su omoguili reimu poljskih
komunista da predahnu, a na povrini je njihova vlast ak djelovala bezbjedno. Ali temeljni
drutveno-ekonomski problemi zemlje su se u meuvremenu produbili i izbori su postali mnogo
odlunije odreeni.
Da bi privreda oivjela, bilo je neophodno uvoenje trinih mehanizama, pa su to priznali
ak i struni ekonomski savjetnici Jaruzelskog. Ali taj korak nije mogao da se odvoji od sve
veeg politikog pluralizma. Prihvatanje javnog politikog ivota zasnovanog na naelu dijaloga
i borbe miljenja bilo je neophodno radi ekonomskog napretka. Taj ivot je ve postojao sam od
sebe, usled drutvenog samoosloboenja, ali mu je nedostajala institucionalizacija i formalno

91
prihvatanje od strane reima. Izvesti de jure ono to je ve postojalo de facto zahtijevalo je
odluan skok u kvalitativno sistemsku promjenu, skok od kog su vlastodrci prirodno strijepili.
Komunistiki strah od politikog pluralizma nije bio samo pitanje ideolokog uslovljavanja.
U evropskoj zemlji srednje veliine od 39 miliona stanovnika - od kojih se, prema brojnim
anketama, najvie deset procenata slae s reimom - najvei broj odgovornih drutvenih poloaja
je bio rezervisan gotovo iskljuivo za lanove partije. Prema zvaninom nedjeljniku, Politika, od
14. maja 1988. godine 900.000 od 1,2 miliona direktorskih mjesta u zemlji su zauzimali lanovi
partije, to - kako je sam asopis naveo - znai da gotovo 50 procenata lanova partije, koja
ukupno ima preko dva miliona lanova, upravlja drugim ljudima. Godine 1986, naveo je
nedjeljnik, 444 osobe su bile postavljene na najvie direktorske poloaje, a od njih je 94,3 posto
bilo lanova partije. Dvije treine poljskih univerzitetskih rektora, etiri petine kolskih direktora
i tri etvrtine direktora medicinskih ustanova bili su takoe lanovi partije.
Sve vei zahtjevi drutva za istinskim politikim pluralizmom predstavljali su prijetnju
takvim uanenim povlasticama. Iznueni odgovor reima na sve veu samosvjesnost drutva bio
je da utemelji pojam socijalistikog pluralizma. Svjestan svoje politike slabosti i drutvene
izolovanosti, ali oigledno ne vie pod pritiskom Kremlja da primijeni silu, a isto tako
zainteresovan da dobije zapadnu ekonomsku pomo, tim Jaruzelskog se upustio, s oitom
odbojnou i velikim oklijevanjem, u program politikih ustupaka. Oformio je savjetodavno
vijee, sastavljeno najveim dijelom od nepartijskih linosti - nezavisnih intelektualaca, da mu
slui kao savjetodavno tijelo. Vijee je bilo u stanju da amortizuje (mada ne i da neposredno
ispravi) mnoge drutvene nedae. Skinuta je cenzura s mnogih ranijih tabu tema. Politikoj
opoziciji je doputeno da izraava svoje stavove, mada ne na zvaninim kanalima. Pojavili su se
nezavisni klubovi i debatne grupe, doprinosei daljem oivljavanju istinskog politikog ivota.
Povremene demonstracije protiv vlasti su tolerisane, moda kao sigurnosni ventili za smanjenje
drutvene napetosti. Sve gora privredna situacija je dovela takoe sredinom 1988. do burnih
rasprava izmeu vladinih predstavnika i zastupnika katolike crkve, kao i lidera Solidarnosti,
samo djelimino ukljuenih, u vezi s mogunou formiranja jednog anti-kriznog ili proreformskog nacionalnog saveza.
Ti ustupci su odraavali slabost reima, njegovu ekonomsku promaenost i ideoloku
smetenost. Vladajua partija je, sakrivi se iza parole socijalistikog pluralizma, priznala da su
dani lenjinistikog monopola vlasti i staljinistikog utomljenja ukupnog politikog ivota
zauvijek proli. Ali socijalistiki pluralizam koji je partija sada nudila bio je jo uvijek daleko
od demokratskog pluralizma koje je samoosloboeno drutvo sada zahtijevalo: drutvo nije
trailo samo pravo da kritikuje i da nudi savjete vladajuoj partiji, ve pravo da uestvuje u
donoenju politikih odluka a moda ak i pravo na temeljne politike izbore.
Razlika izmeu socijalistikog pluralizma i demokratskog pluralizma je bila prema tome
fundamentalna. Sudjelovanje u vlasti je bilo glavni ulog, a to je bio bezdan koji je dijelio
lenjinizam od socijaldemokratije. U odreenoj mjeri e u narednih nekoliko godina doi do
preokreta. U meuvremenu, izuzimajui ili dramatini slom reima, koji bi gotovo sigurno doveo
do sovjetske intervencije, ili nagli prelazak reima na politiku represiju, to bi vjerovatno dovelo
do pobune naroda i uzvratne sovjetske intervencije, perspektiva komunizma u Poljskoj je
najvjerovatnije u stalnom slabljenju spolja nametnutih obiljeja i njegovoj sve veoj politikoj
polonizaciji. Sa zvanino ve odbaenim staljinizmom, sa uglavnom samo neiskrenom
naklonou koju reim pokazuje prema lenjinizmu i sa stalnim slabljenjem sovjetskih obiljeja
poljskog sistema, jaz izmeu Poljske i njenog prvobitnog sovjetskog uzora e vjerovatno postati
jo dublji. Zaista, sve je vie stvar vremena kada e komunistiki reim u Poljskoj biti odista
komunistiki samo na najviem politikom nivou.

92
Komunisti - nekada i sami revolucionari ali sada vladaoci - bili su tako poraeni na prvom
stupnju revolucionarnog procesa usmjerenog protiv njihove vlasti. Taj stupanj je nekada dobro
opisao marksistiki teoretiar Antonio Grami kao uvoenje borbe ideja. Sljedea faza po njemu
ukljuuje juri na samu dravu. Upravo je tu promaaj komunistike privrede postao tajna peta
kolona snaga demokratskog pluralizma. Taj promaaj je pomogao da se demoralie
komunistika birokratija, da se otui od masa i sve vie ak izoluje najvie politiko rukovodstvo.
To znai da e postepeno, i bez sumnje nerado, poljsko komunistiko rukovodstvo morati da
ustupa, dio po dio, svoj monopol politike moi, ili e se suoiti u odreenom trenutku sa krajnje
razornim revolucionarnim nasiljem.

93

Glava 11
NASTUPAJUI REGIONALNI NEMIR
Novi razvoj je stvorio izglede bilo za postepeno slabljenje komunistike vlasti, bilo za
revolucionarni prevrat protiv nje, to je sve vie brinulo Kremlj: mnogi nekomunistiki aktivisti u
Poljskoj su sve vie nastojali da veu pitanje poljskog osloboenja s onim svojih
istonoevropskih susjeda. Gorbaovljevi pokuaji reforme su olakali te napore pa ak pruili
aktivistima i potrebnu platformu. Oni su mogli da ukau na odsustvo reformi u nekim od
susjednih istonoevropskih zemalja, da ne pominjemo sovjetske republike Litvaniju i Ukrajinu
(gdje se poljski politiko-kulturni uticaj lako irio), kao dokaz antisocijalistike krutosti i
nevoljnosti dijela lokalnih komunistikih lidera da podraavaju sovjetski primjer.
Gorbaovljevo koketiranje s revizionizmom i njegova prazna pria o suverenim pravima svih
komunistikih drava razbijao je strah koji je prethodno stvoren sovjetskim guenjem Prakog
proljea. Postoje izvjesne izrazite paralele u tom pogledu izmeu uticaja na staljinistiku Istonu
Evropu sredinom pedesetih godina Hruovljevog iznenadnog legalizovanja Titovog odmetnitva
s Gorbaovljevim flertovanjem s idejama koje su prethodno bile povezane s nepravovjernim
istono-evropskim reformatorima. Nije moglo biti sumnje u to da perestrojka ne samo da je ulila
veu nadu Istonoj Evropi, nego je i opoziciji dala odgovarajui taktiki legitimitet.
U tom kontekstu, Poljaci su preuzeli vostvo u stvaranju ireg saveza istonoevropskih
demokratskih protivnika postojeih sistema sovjetskog tipa. Zahvaljujui samoosloboenju
poljskog drutva, oni su mogli mnogo lake da se sastaju, organizuju i kreu od njihovih od
policije praenih kolega disidenata iz susjednih drava. Za druge Istonoevropljane, svaka takva
aktivnost je povlaila za sobom vee rizike i trokove nego za Poljake, koji su ranijim rtvama
izborili izvjesnu mjeru zvanine tolerancije. Poljaci su, uz to, imali razvijeniju tradiciju
zavjerenike aktivnosti i, zahvaljujui svojoj istoriji, prirodnu sklonost prema razmiljanju u
regionalnim granicama kao stratekoj polaznoj taki za otpor sovjetskoj (i, ranije, ruskoj)
dominaciji.
Godine 1986, poljska opozicija je ak pokrenula poseban asopis posveen osnivanju
regionalne opozicije komunistikoj vlasti: Nova koalicija. Njegove korice su se simboliki
odnosile ne samo na Vara-vu, Prag, Bratislavu, Budimpetu i Sofiju - sve istonoevropske
glavne gradove - ve isto tako i na Kijev, Minsk, Viljnus, Rigu i Talin - glavne gradove graninih
sovjetskih republika utiui na nacionalni separati-zam. Godine 1987, zajedniki sastanak
istaknutih opozicionara iz Poljske i ehoslovake odran je na tajnom graninom mjestu u
planinama Tatre na devetnaestogodinjicu sovjetske okupacije ehoslovake. Uesnici su izdali
saoptenje zahtijevajui osnovna ljudska prava i uputili posebnu poruku solidarnosti sovjetskom
akademiku Andreju Saharovu, dugogodinjem simbolu sovjetskog disidentstva. Grupa je takoe
pozdravila Gorbaovljeve reforme u Sovjetskom Savezu i navela ih kao opravdanje za
dalekosenije promjene u Istonoj Evropi.
Ritualno klanjanje Gorbaevljevoj perestrojci nipoto nije moglo da umiri sovjetske voe. Za
njih je razvoj dogaaja u Poljskoj bio nesumnjivo dovoljno opasan, a da ne pominjemo
pogoranje situacije izazvano irenjem istonoevropskog saveza protiv sovjetske prevlasti. Dok je
Kremlj prividno bio spreman da se nerado prilagodi na veu poljsku autonomiju, kao na bolnu
alternativu za krvavu (i meunarodno skupu) represiju, sovjetsko rukovodstvo teko da je moglo

94
da tolerie irenje poljske zaraze na granine istonoevropske zemlje. Takav razvoj dogaaja bi
predstavljao u najmanju ruku opasnost po koheziju same sovjetske imperije.
Zaraza je ipak nastavila da se iri. Poetkom 1988. godine u jo smjelijim poduhvatima,
objavljene su prva zajednika saoptenja opozicije iz Poljske, Maarske, ehoslovake i Istone
Njemake, sa zahtjevima za demokratizaciju njihovih zemalja. U prvom sluaju, bilo je
sakupljeno 300 potpisa; drugom prilikom, potpisalo je 438 ljudi, ukljuujui i neke iz Jugoslavije
pa ak i Sovjetskog Saveza. Ovi dogaaji su bili besprimjerni i predstavljali su psiholoki i
istorijski prodor. Bilo je to prvi put otkad je Staljin nametnuo regionalnu hegemoniju da je
istonoevropska opozicija sovjetskoj vlasti bila u stanju da se ujedini i otvoreno se izrazi.
Zatim je uslijedilo objavljivanje zajednikog poljsko-ehoslovakog saoptenja, koje je
otvoreno potpisalo dvadeset est predstavnika poljskih i ehoslovakih opozicionih grupa,
povodom dvadesete godinjice sovjetske intervencije u ehoslovakoj. U njemu se zahtijevala
revizija Varavskog pakta kako bi se puni suverenitet pojedinih zemalja u potpunosti potovao. S
tim u vezi se zahtijevalo da se objave dokumenta koja se odnose na sovjetsku intervenciju u
Berlinu u junu 1953, u Maarskoj 1956, u ehoslovakoj 1968. i na prijetnje intervencijom u
Poljskoj 1980. i 1981. godine; na masovna hapenja poljskih graana 1939. i 1940, kao i 1944. i
1948. godine, na pogrom u Katinskoj umi 1940, ubistvo Imre Naa i vie stotina njegovih
pristalica; na djelatnost Kominforma i na masovna pogubljenja od strane ehoslovakih sudova
1948. i 1956. godine.
Moskovska dilema u potrazi za unutranjom sovjetskom perestrojkom bila je tako uslonjena
izazovom koji su nametnule dramatine promjene koje su se dogodile uglavnom u Poljskoj ali
takoe i u veem dijelu Istone Evrope. Formulisati odgovor nije bilo lako. Pored potencijalno
eksplozivnih nacionalnih pobuda, sve vea privredna kriza u regionu doprinijela je da se pokrenu
ove politike promjene. Kriza, ukorijenjena uglavnom u istim uzrocima kao i tekoe samog
Sovjetskog Saveza, umanjila je djelotvornost odgovora utemeljenog na jednostavnoj primjeni
politike zabrane. Zatvaranje ljudi ne bi uvealo bruto nacionalni proizvod (BNP), a to bi ak
moglo da izazove eksploziju u regionu. Sovjetski lideri i njihove istonoevropske kopije su, tako,
morali oprezno da postupe.
U meuvremenu su istonoevropske ekonomske nevolje vjerovatno narasle, uveavajui time
politiko nespokojstvo. S izuzetkom obilno subvencionisanog istononjemakog reima (koji je
koristio godinji paket pomoi Zapadne Njemake od vie milijardi dolara), nijedan od reima
nametnutih od Sovjetskog Saveza u regionu nije mogao biti opisan kao drutveno-ekonomski
uspjean. Sve te privrede su imale slabije rezultate od njihovih zapadnih pandana. Neke su,
naroito Rumunija i Poljska, dovedene na rub potpune propasti, gdje je kao u sluaju Rumunije
bilo duplo gore zbog veoma korumpiranog diktatora na elu koji je njegovao kult linosti
uporediv jedino s onim Enver Hode u Albaniji ili Kim Il Sunga u Sjevernoj Koreji.
Grozno stanje i ak jo groznija budunost komunistikih privreda u regionu bili su
rezimirani odlunim rijeima u izvjetaju Njujork Tajmsa od 20. decembra 1987. godine u kom
stoji da dok nedavno industrijalizovane zemlje treeg svijeta grade fabrike koristei
najnapredniju tehnologiju, Istona Evropa sve vie postaje muzej ranoindustrijskog doba...
Istona Evropa brzo postaje dio treeg svijeta - a mnoge zemlje treeg svijeta su je ekonomski
nadmaile... Singapur, azijska drava-grad sa samo dva miliona stanovnika, izvozi 20% vie
maina na Zapad nego itava Istona Evropa.
Regionalno ekonomsko pogoranje, sve vee samo-osloboenje poljskog drutva i borbe oko
perestrojke u Sovjetskom Savezu su, skupa, razularile protivrjene ali neodlune snage u Istonoj
Evropi. Izvan standardne pokornosti Moskvi, lideri svakog glavnog grada su iskazivali neiskrenu
naklonost Gorbaovljevim reformama. To je, me-utim, imalo neeljene posljedice ne samo na

95
ozakonjenje unutranjih pritisaka za veim reformama ve posredno ak i na odobravanje
poljskog primjera, posebno zbog bliskih linih veza izmeu Gorbaova i Jaruzelskog. Prema
tome, svaki reim u regionu je bio pod poveanim pritiskom da krene vlastitim putem, da bi
pronaao neko autohtono rjeenje za sve vee privredne probleme, ili da postigne novu
unutranju drutveno-politiku ravnoteu.
Mada se opti tok reformi zaista udaljavao od tradicionalnog sovjetskog modela, reforma je
sve vie postajala sinonim za de-sovjetizaciju, a bitne politike reakcije vladajuih partija su se
veoma razlikovale. Bugarska i Istona Njemaka su bile kadre da se otrgnu od moskovskog puta
ali veoma oprezno, zahvaljujui svojoj relativnoj ekonomskoj stabilnosti i vrlo djelotvornom
drutvenom ureenju. Zaista, NDR je i sama postala model za politiki opreznije sovjetske
reformiste, dok je u Bugarskoj sovjetska perestrojka pokrenula oluju nekonsekventnih inovacija
u privrednom sektoru, nominalno uoblienih po Gorbaovljevim idejama, ali poto je bugarski
lider, Todor ivkov, otro istakao poslije sovjetske Vanredne partijske konferencije odrane juna
1988. da politike promjene koje je predloio Gorbaov imaju izuzetnu vanost za Sovjetski
Savez.
Jo tea privredna situacija je muila Maarsku, ehoslovaku i naroito Rumuniju.
Maarska privredna reforma, u sutini polovian kompromis izmeu dravne doktrine i
ogranienog slobodnog trita, vodila je u ozbiljne tekoe koje su se podudarale sa politikim
pitanjem nasljeivanja Janoa Kadra, neospornog dravnog lidera od 1956. godine. Sa
Maarskom uhvaenom izmeu uvaene potrebe za postojanom privrednom decentralizacijom i
interesa vladajue partije da se ouva postojana centralizovana politika vlast, privredne reforme
su posustajale i ak poele da se izjalovljuju. Meunarodni dug je rastao, a privredna djelatnost
slabila. Javili su se inflacija i nezaposlenost, uzrokujui porast socijalnih tekoa, dok je
korupcija unutar birokratske elite dosegla velike razmjere.
Ove tenzije izmeu politikih i ekonomskih dimenzija maarskog ivota neizbjeno su
uslonjavale iznalaenje prihvatljivih ekonomskih ljekova, pokreui otru borbu izmeu
dogmatika i tehnokrata. Opti trend je, pak, iao u smjeru dodatne decentralizacije, daljeg irenja
trinih mehanizama, uvoenja poreza na pokretnu imovinu i pojaanih napora da se razviju
zajednika ulaganja sa stranim kapitalom, to je sve imalo za posljedicu dalje slabljenje sovjetske
verzije socijalizma. Koliko i u Poljskoj, sovjetska ideologija je bila posebno diskreditovana u
masama, poto je etrdesetogodinja snana indoktrinacija izrodila neobinu vrstu politike
amnezije, dobro ilustrovane otvorenim razgovorima voenim na Maarskom radiju povodom
proslave 1. maja 1985. godine.
Razgovori su obavljani sa sluajnim prolaznicima na glavnom budimpetanskom trgu, Karla
Marksa, kojima je postavljano pitanje: Ko je bio Marks? Emitovani odgovori su bili sljedei:
Prvi prolaznik: O, ne pitajte me o tim stvarima.
Radio Budimpeta: ak ni samo nekoliko rijei?
Prvi prolaznik: Radije ne bih, u redu?
Radio Budimpeta: Zato ne?
Prvi prolaznik: Istina je da nemam vremena da razmiljam o takvim stvarima.
Radio Budimpeta: Ali svakako ste morali uti o njemu neto u koli.
Prvi prolaznik: Bio sam dugo odsutan.
Drugi prolaznik: On je bio sovjetski filozof. Engels mu je bio prijatelj. Dakle, ta bih
jo
mogao rei. Umro je u dubokoj starosti.
Trei prolaznik: Naravno, politiar. On je bio, znate, kako se ono zove - Lenjinov, Lenjin,
Lenjinove radove - pa, on ih je preveo na maarski.
etvrti prolaznik: Bilo je naloeno da ga prouavamo da bismo znali.

96
Radio Budimpeta: Onda, da kaete nekoliko rijei?
etvrti prolaznik: Ma daj sad, nemojte me ispitivati gradivo s polamature. Tad smo to morali
znati. Bio je Njemac. Bio je politiar i... vjerujem da je pogubljen.

U ehoslovakoj, pitanja koja nijesu pokretana od 1968. godine, a prividno rijeena jednom
zauvjek ruskom intervencijom, ponovo je otvorio dijelom sam Gorbaov. Tokom njegove posjete
Pragu poetkom 1987, Genadij Gerasimov, njegov glasnogovornik, dao je najotvoreniji odgovor
kada je upitan na javnoj konferenciji za tampu da navede glavne razlike izmeu Gorbaova i
Aleksandra Dubeka, voe Prakog proljea 1968. Njegov odgovor se sastojao od dvije rijei:
Devetnaest godina. On je pri tom htio da kae da je Dubek samo istorijski preuranio ali da nije
stvarno bio buntovni revizionist. Mogunost da bi Gorbaovljev reim mogao ponovo da
razmotri ispravnost sovjetske intervencije iz 1968, ideja koju su otvoreno izrekle Gorbaovljeve
pristalice tokom moskovske proslave sedamdesete godinjice Boljevike revolucije u novembru
1987, bez sumnje je imala obeshrabrujue i uznemirujue dejstvo na ehoslovake komunistike
voe, koje je ta intervencija dovela na vlast.
Najgore je prola Rumunija. Njena privredna situacija se pogoravala i bila je skoro kao u
ratnim prilikama, s nestaicama hrane, odsustvom ogrijeva i elektrine energije u zimskom
periodu i praktino bez potroakih dobara. Reim je naao pribjeite u estokom nacionalizmu,
naglaavajui kulturnu jedinstvenost rumunske nacije i navodne plodonosne doprinose njenih
lidera svjetskom socijalizmu. Kult linosti dravnog diktatora, Nikolae aueskua, poprimio je
stvarno zapanjujue dimenzije. On je redovno velian u rumunskoj tampi. Partijski dnevni list,
na primjer, Skanteja, iz jula 1988, karakteristino mu je klicao kao nacionalnom heroju nad
herojima, slavnom borcu, revolucionarnom patrioti i misliocu, istaknutoj linosti meunarodnog
komunistikog i radnikog pokreta, heroju mira i simbolu borbe za odbranu nezavisnosti i
suverenosti naroda i za uspostavljanje novog svjetskog poretka koji je sam uinio da se ime
Rumunije svuda izgovara s divljenjem i potovanjem.
Rumunski reim je takoe ogrezao u represijama nad etnikim manjinama, naroito nad
nekoliko miliona Maara koji ive u rumun-skoj Transilvaniji. U krajnje surovom poduhvatu,
auesku je predu-zeo prisilno spajanje hiljada sela naseljenih transilvanijskim Maarima u
standardizovane poljoprivredne gradove, pod izgovorom da e to ubrzati njihov ulazak u fazu
punog komunizma. Ovo prinudno raseljavanje, koje je natjeralo mnoge Transilvance da pobjegnu
u Maarsku, izazvalo je, sasvim oekivano, snane proteste u Budimpeti. Oba komunistika
reima su tada nastojali da obezbijede javnu podrku kroz pozivanje na tradicionalni
nacionalizam, to je dovelo do naglog pogoranja maarsko-rumunskih odnosa.
Zaista, do sredine osamdesetih godina marksistiki internaciona-lizam je bio mrtav u Istonoj
Evropi. Dominantan je bio tradicionalni nacionalizam. Bugari su, na primjer, sproveli ovinistiki
progon svoje turske manjine. Poljaci i Istoni Njemci su uli u otvoren spor oko morskih granica.
Maari i Rumuni su javno optuivali jedni druge zbog drevnog spora oko Transilvanije. esi i
Slovaci su se prepirali oko pravedne raspodjele privrednih sredstava za unutranji razvoj. Jedino
su po pitanju Rusa Poljaci, ehoslovaci, Maari i Rumuni bili skloni da gaje sline poglede!
Ali otvoreni i normalni politiki ivot je bio jo uvijek daleko od Istone Evrope. Izvan
Poljske, disidentstvo je bilo jo uvijek ogranieno na relativno male grupe, na neredovne ilegalne
asopise i povremeno izraavanje protesta. Ali mogunost za neoekivani procvat takvog ivota
se nedvosmisleno poveavala, crpei ideoloki legitimitet iz Gorbaovljeve kampanje glasnost,
ohrabrena onim to se zbivalo u Poljskoj i olakana novim sredstvima komunikacija kao i lakim
pristupom Zapadu, koji su komunistiki reimi morali da prihvate iz ekonomskih razloga. Gotovo
je neminovno da e se u odreenom trenutku u relativno bliskoj budunosti, zahvaljujui nekom

97
velikom ekonomskom ili politikom prevratu, politika kao izraz vjerodostojnih drutvenih tenji
za viepartijskom demokratijom istinski vratiti u ivot Istone Evrope. Sovjetski tip potinjenosti
drutva dravi, sa svojom promiljenom kastracijom drutva, postepeno se primicao kraju.
Mada nije doseglo po obimu ili intenzitetu poljsko samo-osloboenje drutva, oivljavanje
politikog ivota je najdalje otilo u Maarskoj. Politiki ivot je poeo da se budi na Dunavu.
Do 1987. godine, maarska politika opozicija je postajala utemeljena stvarnost, dovoljno
samosvjesna da organizuje polu-javna okupljanja pa ak i neke demonstracije u Budimpeti.
Opozicionari su bili kadri da vode neformalne rasprave i da istaknu zahtjeve za otvorenim
dijalogom sa vladom. Ilegalne publikacije su takoe poele da se mnoe. Uz to, ak i unutar viih
nivoa komunistikog reima uli su se zahtjevi da se status politike opozicije formalno uredi.
Imre Pogai, voa reimske neformalne organizacije Patriotski narodni front - koji su podravali
mnogi maarski najvii rukovodioci vrlo liberalnih uvjerenja - otiao je tako daleko da je
predloio krajem 1987. godine da sadanja jednopartijska diktatura mora biti shvaena kao
prelazni oblik ureenja.
U jednoj vanoj taki se ovaj razvoj politiki razlikovao od Poljske: Podsticaj za ovakvu
politiku obnovu je u velikoj mjeri doao od inteligentnijih lidera same vladajue partije.
Prefinjeniji i politiki sigurniji od njihovih nacionalno izolovanijih pandana u Poljskoj, a estoko
angaovani u navoenju na sukcesiju, oni su bili spremni da javno priznaju da postojei reim
mora biti zamijenjen, da su neki oblici pluralizma neizbjeni i da vodea uloga partije mora biti
redefinisana. Oni su uvidjeli da su dani Janoa Kadara odbrojani i snano su se zalagali da se
odredi njegov nasljednik. Otvoreno rivalstvo meu njima ne samo da je bilo u interakciji sa
drutvenim pritiskom odozdo ve je takoe doprinosilo obnovi politikog dijaloga koji vie nije
bio ogranien samo na najvie partijsko rukovodstvo.
Tako su politiku promjenu u Maarskoj, za razliku od one u Poljskoj, u znaajnoj mjeri
pokretali revizionistiki podsticaji odozgo prema dole. Komunistiko politiko rukovodstvo
zemlje, rijeeno da preduprijedi sve vei drutveni pritisak za korjenitijim reformama, zapoelo je
odluno u maju 1988. vlastitu obnovu, a da pri tom povrati vrstu kontrolu nad tokom i pravcem
daljih promjena. Partijske voe su uspjele da zamijene Janoa Kadara sa Karoljem Groom,
energinim i mnogo mlaim liderom, ije je prethodni ideoloki konzervatizam bio garancija
partijskim zvaninicima da im reforme nee izmai iz ruku, ba kao to je njegova relativna
mladost bila pouzdan znak vee dinamike i promjena.
Istovremeni potres u politbirou, koji je reformistikoj orijentaciji dao jasnu veinu, bio je jo
vaniji. Bilo je znaajno to je Pogai, kog su mnogi vidjeli kao mogueg vou autentinije
demokratizovane Maarske, dobio mjesto u najviem partijskom rukovodstvu. Ali pravi trenutak
istine za novo rukovodstvo e doi tek kada unutranje privredne tekoe tijesno povezane sa
prelaskom od dravnog upravljanja na trino utemeljenu privredu ponu uzajamno da djeluju sa
sve veim zahtjevima za politikim pluralizmom. U tom trenutku, zahtjevi za istinskim
viepartijskim sistemom - koji su sve ee otvoreno isticani u Budimpeti - sukobie se direktno
sa eljom partijskih funkcionera, moda ukljuujui i reformiste, da se odre na vlasti. Na taj
nain je maarski narod, iako na prefinjeniji i manje buran nain od poljskog drutvenog
samoosloboenja, mogao da osigura jedan od najnovijih testova za jo uvijek vrlo neizvjesnu
mogunost lenjinizma da mirno odumre.
I u ehoslovakoj i Rumuniji je, uprkos mnogo jaem policijskom nadzoru, bilo grmljavine.
U Rumuniji su, poetkom 1988, buknuli radniki nemiri velikih razmjera. U ehoslovakoj,
Dubek, koji je od 1968. smatran politiki mrtvim, prekinuo je svoje utanje u januaru 1988.
preko panje vrijednog iskrenog intervjua datog glasilu italijanske komunistike partije, L Unita.
Povlaei jasne paralele izmeu vlastite politike iz 1968. i ove koju je danas vodio Gorbaov,

98
Dubek je osudio i sovjetsku intervenciju i strogu dogmatsku politiku koju su kasnije vodili
njegovi od Sovjeta postavljeni nasljednici. Mada je zvanini Prag osudio njegove stavove,
pravovjerni ehoslovaki partijski lideri nijesu mogli biti mnogo utjeeni komentarima koje je
skoro istovremeno objavilo glasilo japanske komunistike partije, Akahata, iz pera sovjetskog
akademika koji je podravao Gorbaovljevu perestrojku, da je sovjetska intervencija u
ehoslovakoj bila greka. Uz to, prosta injenica da se Dubek osjetio dovoljno smjelim da
javno izrazi svoju postojanu vjernost ciljevima Prakog proljea znaila je da e ehoslo-vaka
takoe, vrlo skoro, iskusiti politiki preporod.
Vjerovatni domet bilo kakvog obnovljenog politikog ivota u Istonoj Evropi bio je
nagovijeten ispitivanjima javnog mnjenja koja je sproveo radio Slobodna Evropa meu
istonoevropskim putnicima na Zapad. Iako su ove ankete nastojale da se usredsrede na one koji
imaju zvaninu dozvolu za putovanje, i koji su planirali da se vrate, oni su skoro jednoglasno
pokazali da komunizam ima vjernu podrku najvie oko 15% stanovnitva, sa neto niom cifrom
u Poljskoj i neto viom u Bugarskoj.
Ogromna veina anketiranih je sebe poistovjetila sa u sutini zapadnoevropskim tipom
politikih partija socijaldemokratskog, demohrianskog ili liberalnog usmjerenja. Krajem
sedamdesetih, socijaldemokratija je jo uvijek ispoljavala vrlo veliku privlanost. Ali do sredine
osamdesetih je naglo poveanje privlanosti slobodne trine ekonomije, koju je veina smatrala
uspjenijom od socijalistike, pobudilo interesovanje za neku vrstu konzervativnog liberalizma.
Ove ankete su takoe potvrdile ogroman uticaj koji je revolucija izvrila na politike stavove
objavljivane u sredstvima javnog informisanja. Pored radija Slobodne Evrope, komunistika
javna glasila su sada morala da se nadmeu s ogromnim brojem video kasetnih rikordera (VCR)
irom regiona, irenjem meu njima necenzurisanih filmova, politikih rasprava i disidentskih
programa. Poto je broj VCR dostupnih Istonoevropljanima brzo poveavao, usprkos zvaninim
naporima da se nametne izvjesna kontrola, tradicionalna komunistika kontrola nad domaim
javnim glasilima se raspala. Do 1988. godine, prema procjenama radija Slobodna Evropa Nezavisni radio izvjetaj, na dan 20. januara 1988, u Poljskoj je bilo blizu milion VCR-a, u
Maarskoj 3oo.ooo, u ehoslovakoj 150.000, i 50.000 u jo uvijek strogo kontrolisanoj
Bugarskoj.
Ovo progresivno, mada neujednaeno, ponovno aktuelizovanje politike bilo je u tijesnoj vezi
sa oivljenim osjeajem istorijske i posebno kulturne specifinosti srednje - a ne Istone Evrope. U ehoslovakoj, gdje je pravi politiki ivot bio jo otrije guen nego u Poljskoj ili ak
Maarskoj, naglaavanje osobenog regionalnog kultnog identiteta je takoe predstavljao zamjenu
za neposredniju politiku samo-afirmaciju. Vrijedno je panje da je, u svom intervjuu, Dubek
izriito izjavio da govorei o Evropi nije sluajnost to nijesam upotrijebio termin Zapad i
Istok... Zbog svog geografskog poloaja, svoje tradicije i svoga iskustva, ehoslovka pripada
Srednjoj Evropi. Uz to, istorijsko poistoveivanje, naroito ehoslovaka, Maara i Poljaka, sa
srednjeevropskim regionalnim identitetom je ukljuivalo odbacivanje od Sovjeta nametane ideje
o zajednikoj socijalistikoj kulturi. Znaaj ovoga ne bi trebalo potcijeniti, s obzirom na
viedecenijsko nastojanje Kremlja da usadi ideju o kulturnom zajednitvu, sa Moskvom kao
njegovim epicentrom.
Osim odbacivanja Moskve kao uticajnog kulturnog sredita, postojala je i odluna spremnost
da se oivi ideja o srednjeevropskom identitetu, stvarnosti bremenitoj regionalnim znaajem. To
je nagovjetavalo pojavu ire kulturne zajednice, koja je donekle podsjeala na staru
Austrougarsku monarhiju i kulturni koncept devetnaestog vijeka Mitteleuropa-e. To je
podrazumijevalo stav da Europa nije bila entitet jasno podijeljen na dvije cjeline - Zapadnu i
Istonu Evropu, od kojih je svaka posebna evropska sila - ve kulturno-istorijska zajednica sa

99
ukrtenim ali takoe i razliitim slojevima ostvarenog iskustva, vrijednosti i kulture. Bitna u tom
smislu jeste vizija budue Evrope u kojoj bi Zapadna Evropa onda mogla da koegzistira prirodno
ili organski, da tako kaemo, sa autonomnom, moda ak neutralnom Srednjom Evropom.
Takva osobitija Srednja Evropa bi mogla, zauzvrat, da ostvari mnogo bolje veze i odnose sa
pravom Istonom Evropom - Baltikim dravama, Ukrajinom i samom evropskom Rusijom nego to bi Zapadna Evropa mogla ikada da ih razvije.
Istorijska vanost ovog kulturnog toka je prema tome revolucionarna. Vezan za sve vee
oivljavanje istinskog unutranjeg politikog ivota unutar pojedinanih istono (ili srednje)
evropskih drava, on je nagovjetavao nita manje do oekivano trvenje oko postojee podjele
Evrope u dva odvojena bloka. Takvo trvenje bi omoguilo ponovno pojavljivanje autentinijih
istonoevropskih sistema, utemeljenih u vlastitim tradicijama a ne u spolja nametnutim
doktrinama. Prema tome, organsko odbacivanje tue doktrine od strane regiona koji je ponovo
sebe osjeao kao Srednju a ne Istonu Evropu polazna je taka za mogui raspad posljednje
preostale vienacionalne svjetske imperije.

100

Glava 12
UANENJE IMPERIJE
Situacija u jednom broju drava socijalistikog uvjerenja ostala je nestabilna i podlona
regresiji, zapazio je Aleksandar Bovin, bliski pristalica Gorbaova, u listu Izvjestija od 11.
jula1987. godine. Ovo svakako jedinstveno priznanje vodeeg sovjetskog komentatora o
osnovnoj slabosti dijela reima koje je Moskva postavila prije vie od etrdeset godina ukazalo je
na rastuu spoznaju Kremlja da institucionalna i ideoloka homogenost koje su sovjeti nametnuli
vie nijesu mogli da se odre. Kao posljedica toga, sovjetska regionalna strategija je morala da se
prebaci sa afirmacije ideologije na odbranu imperije kao takve.
Tri najvanije dimenzije neophodne strategije za odbranu imperije postale su jasno vidljive
do kraja osamdesetih godina. Sve su ukljuivale kontinuitet - nijedna nije bila otar raskid sa
prolou - ali zajedno su bile oblikovane tako da pojaaju spoljne doktrinarne veze koje su
garantovale ostvarivanje pravih i opipljivih interesa. Prvi element je ukljuivao pretjerano
isticanje vojne koordinacije i zajednikog geopolitikog interesa; drugi je isticao pojaanu
ekonomsku saradnju i integraciju; a trei je posebno naglaavao zajedniki interes partijskih elita
u zadravanju njihove vlasti i privilegija, ali u okviru vee tolerancije za unutranje razlike. Ove
tri niti e zajedno, nadala se Moskva, stvoriti obrazac sposoban da poniti oslobaajui uticaj sve
autentinije politike i kulture Istone Evrope.
Geopolitika dimenzija je bila posebno vana za ouvanje imperijalnih odnosa sa Poljskom i,
u manjoj mjeri, sa ehoslovakom. Obije zemlje su ostale zainteresovane za svoje budue odnose
sa Njemakom, a odreeni oblik konkretnog politikog saveza sa monom Rusijom (bilo kog
ideolokog poretka) za njih je bio neophodan izvor osiguranja protiv bilo kakvih moguih
njemakih teritorijalnih pretenzija. Zauzvrat, Moskvi su osnovne preokupacije bile da obezbijedi
korisnu zamjenu za sve slabije ideoloke veze, i da opravda neprekidno postojanje pa ak i
jaanje Varavskog pakta - kojeg bi inae ak i vladari ovih drava mogli da shvate kao
imperijalno naruavanje njihove suverenosti.
Prema tome, krajem sedamdesetih i poetkom osamdesetih godina, sovjetski napori da se
pojaa vojna integracija bloka bili su znatno intenzivirani. Usprkos jakom rumunskom
protivljenju, kao i izvjesnoj oitoj uzdranosti u poljskoj armiji, Moskva je uspjela da nametne
Paktu novo komandno ureenje. To je omoguilo sovjetskoj Vrhovnoj komandi da preuzme
neposrednu vlast nad razliitim nacionalnim armijama u Paktu po pitanju pokretanja napada na
NATO ak i bez prethodnog znanja istonoevropskih politikih vlada. Na Zapadu su saznali za
zapanjujue pojedinosti ovog od strane Moskve nametnutog sporazuma poetkom osamdesetih
godina kada je na Zapad prebjegao poljski pukovnik Riard Kuklinski. Sueni komandni sastav,
kao i druge mjere namijenjene jaanju vojne integrisanosti, bio je dio vrlo promiljene politike
Kremlja da ojaa Varavski pakt kao glavni instrument politike i vojne potinjenosti regiona
sovjetkoj vlasti.
Ovaj poveani naglasak na pojaanim politiko-vojnim sponama, namijenjen da nadomjesti
slabljenje vitalnosti ideolokih veza, bio je prilagoen veoma pojaanim naporima da se proiri
obim ekonomskih integracija istonoevropskih komunistikih drava sa Sovjetskim Savezom.
Pored postojee meudravne saradnje, sovjetske voe su sredinom osamdesetih pokrenuli niz
inicijativa da bi razvili neposrednu saradnju izmeu industrijskih grana pa ak i pojedinanih
firmi. Takva neposredna saradnja, preduzeta izvan domae nacionalne kontrole, izazvala je

101
bojazan u Istonoj Evropi da ta inicijativa predstavlja jo jedan sovjetski plan da se postigne vea
neposredna kontrola nad ekonomijom regiona. Ove brige teko da su mogle biti ublaene
Gorbaovljevim javno iznesenim zanimanjem za podsticanje istonoevropskih ulaganja u
sovjetsku privredu ili naglaskom koji je Moskva stavila na korienje istonoevropskih veza sa
Zapadom da bi Sovjetski Savez dobio pristup najnovijoj zapadnoj tehnologiji.
Za mnoge Istonoevropljane sovjetsko insistiranje na bliim i integrativnijim ekonomskim
vezama predstavljalo je jo jedanu etapu produenog procesa sovjetizacije njihovih drutava.
Budui da su bili prisiljavani ne samo da oponaaju sovjetski model industrijalizacije, ve i da
usvoje sovjetski tip industrijskog ureenja, novi naglasak na bonim vezama i na zajednikim
ulaganjima predstavljao je realnu opasnost od dalje izolacije Istone Evrope od ostatka
kontinenta a time i usporavanja procesa njihovog evolutivnog samo-oslobaanja. Oekivanje da
bi moralo da se sudjeluje u moskovskom tehnolokom zaostajanju, to takav bliski savez sa
sovjetskom ekonomijom oigledno podrazumijeva, upravo je tako zloslutno.
U tom pogledu je intervju koji je sovjetski ambasador, Vladimir Brovikov, dao poljskom
dravnom radiju 31. oktobra 1987. godine bio vrlo indikativan. Nakon pozdravnih rijei novom
zamahu saradnje pokrenute dvojnim sporazumima na nivou industrijskih grana izmeu
sovjetskih i poljskih preduzea, i napomene da je ve nekoliko stotina preduzea u to ukljueno,
sovjetski ambasador se poalio na brojne probleme, tekoe i plaljivost koji su usporili
irenje ovakvih veza. On je nastavio tvrdnjom da je njegova ambasada djelovala energino da bi
se prevazile prepreke u ovoj sferi, pri tom potvrujui izvjetaje o poljskom opiranju.
Na kraju, ali ne manje vano, sa sovjetskog stanovita znaajna potencijalna korist od ovih
nastojanja je bila da se ojaa uzajamna zavisnost i da se istonoevropske partijske elite uine
neposrednije zavisnim od ekonomskog blagostanja Sovjetskog Saveza. Vjerovatno nije sluajno
to su sovjetska nastojanja da se razviju jo prisniji ekonomski odnosi otili najdalje sa Poljskom,
zemljom koja je pokazala najveu rijeenost da ostvari samoosloboenje. U aprilu 1987,
Gorbaov i Jaruzelski su potpisali zajedniku deklaraciju o saradnji na planu ideologije, nauke i
kulture izmeu dvije vladajue partije, prvu te vrste u sovjetskoj sferi. ovjek bi mogao pomisliti
da su se ovdje interesi Gorbaova i Jaruzelskog preklopili, jer je ovaj posljednji morao da
prepozna moguu prijetnju po njega i vlast njegove elite u sve veem oivljavanju politikog
ivota u Poljskoj utemeljenog u sve slobodnijem drutvu. Ovo bi pomoglo da se objasni oito
nestrpljenje s kojim je reim Jaruzelskog odgovorio na Gorbaovljeva nastojanja da se pojaaju
regionalne ekonomske pa ak i ideoloke veze sa Sovjetskim Savezom.
Prisnije ekonomske veze koje e uroditi savezom od posebnog interesa i vra vojna
povezanost koja ostaje od zajednike geopolitike vanosti, trebalo je tako da poslue kao
kompenzacija za neizbjenu pojavu sve veih ideolokih i sistemskih razlika u regionu. Ta
raznolikost, uvidjela je na kraju Moskva, ne moe da se suzbije, a nastojanja da se nametne
doktrinarna homogenost, zasnovana na podraavanju sovjetskog iskustva, mogla bi se pokazati
kontra-produktivnim, podstiui jo jae organsko odbacivanje sovjetskog modela. Upravo zato
je na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevike revolucije sovjetski voa formalno odbacio
svaku elju da propisuje kako socijalizam treba da se gradi unutar osobenih nacionalnih okvira.
Ali to odbijanje je, zauzvrat, uinilo jo vanijim da Moskva iskuje alternativne spone
zajednitva, kako rezultat ne bi bio ubrzani raspad sovjetske imperije.
Nesporna injenica je da je Gorbaovljeva perestrojka omoguila da na povrinu izbiju
trendovi koji su neminovno slabili veze kontrole i zavisnosti. Njegova pria o zajednikoj
evropskoj kui - smiljena da udalji Zapadnoevropljane od Amerike - izazvala je nehotine
posljedice i time opravdala istonoevropsko skretanje prema ujedinjenoj Zapadnoj Evropi,
erodirajui pri tom dalje sovjetsko imperijalno zdanje. Sve to je zaotrilo sukob izmeu

102
subjektivne elje regiona za osloboenjem i njegove stalne objektivne potinjenosti. Ishod bi
mogao biti nastavljanje procesa raspadanja, beznaa naruavanog povremenim provalama nemira
i sve vee nestabilnosti. Regionu je oito potrebna, i arko je eli, mirna tranzicija iz dravnog
socijalizma sovjetskog tipa ka nekom obliku viepartijske demo-kratske uspjene drave. On tei
jo vie da bude dio ire, istinski demokratske i pluralistike Evrope, iji on osjea da je u
pogledu kulture integralni dio.
Njegove politiko-ekonomske elite, meutim, ne mogu da usmjere razvoj u tom pravcu zato
to znaju da bi ih eventualni uspjeh uinio drutveno zastarjelim i istorijski nevanim. To
objanjava uzdranost ak i maarskog rukovodstva, iji je reim danas vjerovatno najreformskiji u Istonoj Evropi. U tome lei uzrok postojane sklonosti zaplaenih komunistikih
vladara ka tjenjoj integraciji sa Sovjetskim Savezom i posljedine dugotrajne tragedije - i
razorne opasnosti - istonoevropskih prilika.
Konano, nemo da se utemelji miran razvoj i osigura istinsko drutveno uee u kljunim
politikim odlukama, ukljuujui i moguu podjelu vlasti, moglo bi da se pokae pogubnim za
komunizam u Istonoj Evropi. Jednostavno reeno, narodi regiona sada uglavnom vide svoje
komunistike sisteme kao glavnu prepreku za vlastitu dobrobit i drutveni napredak uopte.
Zaista, raspoloenjem velikog dijela njihovih javnosti danas preovlauje latentni revo-lucionarni
konsenzus o pogubnoj pukotini koja postoji u sistemima nametnutim Istonoj Evropi od strane
Sovjetskog Saveza.
Ta pogubna pukotina jeste komunistiki partijski monopol vlasti, a njen temeljni razlog je
sovjetska dominacija. etrdeset godina nakon nametanja komunizma Istonoj Evropi,
oslobaanje i od jednog i od drugog je danas opteprihvaeno kao nuan preduslov za drutveni
preporod.

103

DIO IV

KOMERCIJALNI
KOMUNIZAM

104

105

Reforma kineskog komunizma je vjerovatno osuena na uspjeh. Taj uspjeh e koristiti Kini,
ali e takoe skupo stajati i komunistiku ideoloku pravovjernost i politiku homogenost
kineskog komunizma. Ukratko, za razliku od njegovog organskog odbacivanja u Istonoj Evropi,
komunizam je u Kini naiao na izglede da bude organski prihvaen usled dugih tradicija i
vrijednosti zemlje.
Tokom sljedeih nekoliko decenija, modernija i snanija Kina e vjerovatno postati glavni
politiki i ekonomski inilac na svjetskoj sceni. Tokom upravljanja tim istorijskim preporodom
Kine, komu-nistiki vladari zemlje su i sami pretrpjeli znaajan preobraaj svog upravljakog
duha. Njihov preovlaujui stav, pa ak i njihov politiki rjenik, postali su manje karakteristini
za revolucionarnu partiju koja tvrdi da otelovljuje diktaturu proletarijata a vie za osavremenjenu
partiju diktature nastupajue kineske tgovake klase podrane od strane drave.
Bez sumnje, kineski komunisti nijesu nikad bili odista proleterska partija. Zapravo, vei dio
njihovog politikog rukovodstva je bio sastavljen od prvobitno nezadovoljnih radikalnih
studenata koji su postali marksistiki revolucionari. Ovi aktivisti vizionari su zatim uspje-no
preveli zajednika pojaana nacionalistika, zemljoradnika i graanska nezadovoljstva
probuene ali ocrnjene Kine u trijumfalnu ideoloku revoluciju. Oni su izveli ovu revoluciju pod
stegom prole-terske komunistike partije predani zadatku obnove Kine prvobitno kroz brzi
program industrijalizacije - naroito poetkom pedesetih godina - snano oblikovan prema
sovjetskom iskustvu. Dvije decenije kasnije, u odgovoru na ponovljeno unutranje pogoranje
sljedea generacija partijskih rukovodilaca - iako jo uvijek pod vostvom najistaknutijeg
preivjelog predstavnika prve revolucionarne generacije, Deng Ksijaopingom - okrenula je
partiju u drukijem smjeru. iroko otvaranje prema spoljnom svijetu - to je predvialo mogue
kinesko aktivno ukljuivanje u taj svijet kao znaajnog trgovinskog partnera - postalo je sredstvo
za ostvarenje drutvene modernizacije.
Istorijska putanja kineskog komunizma se po tome bitno razlikuje od komunizma u Istonoj
Evropi ili u Sovjetskom Savezu. Za razliku od istonoevropskog, kineski komunizam je u velikoj
mjeri domai proizvod. On nije bio niti uvezen iz inostranstva niti nametnut od neke strane sile.
Kineske komunistike voe, u veini sluajeva, nijesu bile ak ni obuavane u Moskvi. Glavne
figure revolucije su se postepeno uzdigle do ovih visokih poloaja. Jedni su, poput Mao Cedunga
i generala u Tea, bili studenti radikali koji su se uzdigli na komandne poloaje revolucionarne
armije utemeljene na zemljoradnicima.
Drugi, poput u Enlaja i Deng Ksijaopinga, doli su prvi put u dodir s marksistikim uenjem
kao studenti u Zapadnoj Evropi, naroito u Francuskoj, prije nego to su bili neposredno
ukljueni u revolucionarne aktivnosti kod kue. Svi su uestvovali u jedinstvenom iskustvu
kineske Crvene Armije, legendarnom Velikom maru.
Primjer Boljevike revolucije iz 1917. godine bio je znaajan pod-sticaj za mlade kineske
voe - ali ga oni nijesu smatrali obavezujuim modelom. Kineski uslovi i njena istorija su se tako
duboko razlikovali od ruske pa su kineski lideri u tome nali opravdanje da prilagode

106
marksistiko-lenjinistiko uenje svojim osobenim prilikama. to je jo vanije, kao nasljednici
drevne kineske civilizacije, oni su imali duhovno i kulturno samopouzdanje da stvore vlastito
revolucionarno iskustvo i uoblie vlastitu strategiju. ak i poslije sovjetske pobjede u Drugom
svjetskom ratu, kada je Staljinov lini ugled dostigao vrhunac, kineske voe su bile sasvim
spremne da se oglue o njegove strateke savjete - koji su glasili da se revolucionarna pobjeda ne
postie odjednom nego u etapama - i pristupili su revolucionarnom juriu punom snagom. Njihov
konani trijumf 1949. godine dalje je pojaao njihov osjeaj drukijeg identiteta i politike
samosvijesti, koji su bili u silnoj suprotnosti s iskustvom njihovih sovjetima poniznih
istonoevropskih drugova.
Za razliku od svojih drugova iz sovjetskog bloka, kineski komunisti su mogli da izvedu svoju
ideologiju djelotvornije i sasvim neposredno iz vlastite kineske istorije. Ideoloka privlanost je
proizilazila ne samo iz drutvenih konflikata, kao to su zemljoradnika glad za zemljom i
graanska ogorenost protiv industrijske eksploatacije, ve takoe iz dubokog osjeaja
povrijeenog patriotizma nastalog tokom vijek dugog nacionalnog ponienja koje su Kini nanijeli
zapadni imperijalisti, koji su kasnije podgrijani japanskom invazijom. Izuzetna kineska istorija je
pala na najniu taku u devetnaestom vijeku i podstakla je, meu mnogim Kinezima ponosnim na
svoju kulturu, najsnanija osjeanja ogorenosti protiv mrskih stranaca i vlastitih nesposobnih i
dekadentnih vladara.
Uspon modernog nacionalizma i privlanost uenja o korjenitoj drutvenoj obnovi su se tako
u Kini istorijski poklopili. Kineski komunizam je bio u stanju da ih spoji u formulu u kojoj se
istorijski svjesni patriotizam i komunizam nijesu uzajamno iskljuivali. Zaista, za mnoge kineske
komuniste, pobjeda je istovremeno predstavljala nacionalno osloboenje od omrznute strane
dominacije. U Istonoj Evropi kojom su dominirali Sovjeti, gdje je za mnoge komunizam znaio
potinjenost stranoj sili, to uopte nije bio sluaj. ak i u Sovjetskom Savezu, djelimini spoj
komunizma i nacionalizma dogodio se samo u poetnim danima rata protiv Njemake.
Kao posljedica spoja nacionalizma i komunizma, kineske revolucionarne voe, koje su
pregnule da izgrade komunistiko drutvo, bili su sasvim prirodno naklonjeni sopstvenim
kulturnim i drutvenim tradicijama, ne gledajui preko ramena na sovjetsko iskustvo ili nastojei
da sprijee sovjetsku reakciju. Kineska faza oponaanja Sovjetskog Saveza bila je tako sasvim
kratkog daha. Tokom prvih nekoliko godina nakon pobjede revolucije, u atmosferi naglaenog
animoziteta prema neprijateljski nastrojenim Sjedinjenim Dravama, ideoloko srodstvo sa
Sovjetskim Savezom izraavano je kroz spontano - a ne i prisilno - divljenje za sovjetsku stvar i
kroz oponaanje sovjetske poetne industrijalizacije pod upravom drave.
Gledano unazad, kratkoa ove faze i ilost sa kojom su se kineski komunisti okrenuli
vlastitim tradicijama i vrijednostima u nastojanju da obnove Kinu vrijedni su panje. Kada se
jednom dogodilo da kineske komunistike voe urone u svoju izvornu nacionalnu posebnost,
moralo je da doe do znaajne redefinicije samog kineskog komunizma. Razvijena kineska
kultura - sa svojom osobenom Konfuijanskom filozofijom, sa svojom jedinstvenom tradicijom
mandarinske klase koja je upravljala dravom i sa svojim ekstremno razvijenim trgovakim
sposobnostima - jednostavno je predstavljala preveliku snagu da bi pretrpjela snaan
preoblikujui uticaj.

107

Glava13
DVA KINESKA POKUAJA
TROJNIH REFORMI
Komunizam na vlasti je trei veliki kineski pokuaj u dvadesetom vijeku da se prevazie
njena zaostalost i da se ukloni njeno nacionalno ponienje. Poto je preuzeo vlast, komunizam je
takoe drastino mije-njao svoj kurs tri puta u nastojanju da stvori novu i modernu Kinu. U
svakoj sljedeoj fazi, kineska komunistika politika je sve manje bila pod uticajem naela koje je
dijelila s drugim komunistikim dravama, posebno Sovjetskim Savezom, a sve vie pod
uticajem prilagoavanja tog uenja specifinim kineskim uslovima, ustanovljenim tradicijama i
objektivnije odreenim nacionalnim potrebama.
Malo Zapadnjaka moe u potpunosti da sagleda jaz koji se pojavio tokom devetnaestog vijeka
izmeu kineskog osjeanja vlastite jedinstvene, zatvorene i (za njih) kulturno nadmone
civilizacije i kineske svijesti o vlastitoj slabosti pred ponienjima koja su im esto promiljeno
nanosile nametljive evropske sile. Oklop od ugovora, pogodbi i eksteritorijalnih sporazuma
nametnutih Kini tokom devet-naestog vijeka inio je oiglednim podreeni poloaj Kine ne samo
kao drave ve i kao naroda. Tolika degradacija kosila se sa kineskim osjeanjem da je njihova
prolost - ak i njihova relativno skorija prolost - bila i kulturno bogatija pa ak i politiki
monija od prolosti njihovih oholih osvajaa.
U stvari, naglaeni kineski ekonomski i politiki pad je bio relativno skorijeg datuma. ak
sve do osamnaestog vijeka, nacionalni dohodak po glavi prosjenog Kineza mogao se grubo
uporediti s onim prosjenog Britanca. Uz to, sve do nedavne 1860. godine, Kina je svrstavana na
drugo mjesto u svijetu po proizvodnji. Prema knjizi Pola Kenedija, Uspon i pad velikih sila,
kineska industrija je stvarala 19,7% svjetskih proizvodnih dobara - doprinos jedva nadmaen sa
britanskih 19,9% a znatno ispred svih ostalih konkurenata. Zaista, poetkom dvadesetog vijeka,
Kina je bila neosporno vodei svjetski proizvoa, to je iznosilo priblino treinu svjetske
proizvodnje i daleko nadmaivalo bilo koju drugu dravu. Ove injenice opovrgavaju
opteprihvaeno zapadno vienje Kine kao dekadentne i stagnirajue imperije, pogodne rtve za
energinije i preduzimljivije Evropljane. One su takoe pomogle da se objasni estina kineske
mrnje prema Zapadu i nestrpljenje s kojim su Kinezi nastojali da uklone jaz i tako obnove Kinu
shodno njenoj istorijskoj nadmoi.
Rezultat toga jeste da je ovaj vijek bio svjedok tri znaajna prodora i kineskog nastojanja da
ponovo probude, preurede i osnae svoju zemlju. Nijedan od njih se ne moe posmatrati kao
izolovana istorijska pojava. Svakom su i prethodili i za njim su slijedili dogaaji koji su bili dio
ireg niza istorijskih uzronosti, kojima je upravljalo sve vee kinesko neraspoloenje zbog svog
poniavajueg poloaja. Ali ovi dogaaji bi mogli praktino da se poistovjete sa ivotom i djelom
tri istaknute kineske revolucionarne figure ovog vijeka: Sun Jacena, ang Kajeka i Mao
Cedunga.
Svaki je crpio politiku mo iz rastueg nacionalizma, posebno onog kineskih studenata, kao i
iz sve eeg nezadovoljstva kineske sirotinje. Svaki je posudio politike ideje iz spoljnjeg svijeta
da bi skovao i pokret i doktrinu namijenjenene obnovi kineske veliine. Sun Jacenova
republikanska revolucija iz 1911. predstavljala je rani poku-aj da se kineskim uslovima
prilagode isto zapadna naela konstitu-cionalizma, republikanizma i nacionalizma, dijelom

108
takoe pod uticajem prividno uspjenog japanskog podraavanja zapadnih industrijskih i
organizacionih dostignua. Sunova nastojanja su se poklapala sa potresnom agonijom starog
kineskog carskog sistema, a to im je davalo istorijsku pravovremenost, mada su se kulturni i
politiki ostaci prolosti moda pokazali previe elastinim da bi njegovi napori urodili plodom.
Nakon perioda nemira, jedan od njegovih sljedbenika, koji je vladao u naredne dvije decenije
kineskim meteom, istakao je barjak obnove. angova revolucija je takoe bila pokuaj da se
zapadna naela modernosti prilagode burnijim kineskim prilikama, mada su se u ovom drugom
pokuaju instrumenti veoma razlikovali. Nacionalizam je stajao naporedo s marksizmom kao
ujedinjujui stav, mada je sam ang proao sovjetsku kolu i jedno je vrijeme saraivao sa
nastupajuim kineskim komunistikim aktivistima u borbi za novu Kinu. Ta saradnja se okonala
1927. godine, s raspadom takozvanog Ujedinjenog fronta, to je pokrenulo dvadesetdvogodinju
gotovo neprekidnu borbu s komunistima. ang je stavio glavni akcenat na vojnu organizaciju kao
sredstvo za prevazilaenje politike fragmenta-cije koja je slabila Kinu. On je stvorio jedinstvenu
monopolistiku partiju, Kuomintang, koja je bila slina komunistikoj partiji u Sovjetskom
Savezu i faistikim partijama u Evropi, da izrazi novi osjeaj nacionalnog jedinstva. angovo
preobraanje u hrianstvo, kombinovano sa njegovim naglaavanjem kineske tradicije i
njegovim tobonjim njegovanjem mandarinskog naina ivota, jo vie je istaklo sloenu
interakciju starih domaih korijena i novih spoljnih podsticaja u borbi za kinesku obnovu.
Poput Suna, ang je takoe propustio da nezadovoljstvo iz prolosti pretvori u uspjeni
obrazac za oblikovanje budunosti. Rat sa Japancima ga je u poetku uzdigao u simbol
nacionalnog otpora ali je kasnije podrio i njegovu snagu i njegovu privlanost. On je bio
nemoan da savlada tetan dvojni uticaj samovlaa i korupcije u vlastitom pokretu, dok je
njegov ugled patriote postepeno blijedio. angovo oklijevanje je omoguilo da se pojavi
alternativni obrazac za promjenu, onaj koji je dramatinije mobilisao i nacionalne i socijalne
frustracije savremene Kine, koji ih je definisao izriitijim doktrinarnim izrazima, i koji ih je
utemeljio u disciplinovanijoj i djelotvornijoj politikoj organizaciji. Komunistiki pokret i
komunistika Crvena Armija, kojima je na elu od Velikog mara sredinom tridesetih godina bio
domai marksistiki voa Mao Cedung, pokazali su se ideoloki i organizaciono nadmoni u
odlunoj borbi za kontrolu nad istorijskim razvojem i filozofskim sadrajem velikog kineskog
buenja poslije Drugog svjetskog rata.
Novi voa, ubijeeni marksista ali takoe i inovator na polju revolucionarne teorije, kreativno
je prilagodio naela proleterske revolucije agrarnom ambijentu Kine. Aktivan jo od ranih
dvadesetih godina u poetnom kineskom marksistikom pokretu, Mao je stekao dovoljan ugled
do etrdesetih godina da bi formulisao nezavisnu kinesku revolucionarnu doktrinu. Zaista, kada
je Sedmi kongres kineske Komunistike partije sazvan u tabu kineske Crvene Armije u Jenanu
krajem proljea 1945. - nekih etiri godine prije konane po-bjede komunizma u Kini - njegovi
ideoloki doprinosi su bili pozdra-vljeni kao misao Mao Cedunga i bili uzdignuti na status
vodeih partijskih naela kao nastavak marksizma-lenjinizma-staljinizma. Ovaj in je svjedoio
ne samo o Maovoj velikoj duhovnoj oholosti ve takoe i o politikoj samouvjerenosti kineskih
komunista.
Pa ipak, poput svoja dva prethodnika u potrazi za kineskom obno-vom, Mao je bio kineski
rodoljub zanesen istorijom svoje zemlje. Kao to su istoriari savremene Kine zabiljeili, jedan
od njegovih heroja je bio prvi car Kin, koji je ujedinio Kinu 221. godine prije nae ere. Maovo
divljenje prema njemu bilo je nesumnjivo u vezi sa spoznajom da pomanjkanje jedinstva u
savremenoj Kini neposredno doprinosi njenom nazadovanju. Istoriari su takoe zabiljeili da
postoje neke oite srodnosti izmeu kineskih komunistikih predstava o dominirajuoj i

109
reformistikoj vlasti i naglaavanja discipline i stalnom upravljanju preko moralno i duhovno
nadmone klase mandarina proete jasnom filozofijom dinastije Kin.
U poetku, meutim, novi poredak ne samo da je bio nadmoan nad starim, ve je dominirao
stavovima i programima novog kineskog nacionalnog rukovodstva. Komunistiko uenje i ranije
komunistiko iskustvo u Sovjetskom Savezu obezbjeivalo je polaznu taku za poetne napore
na obnovi Kine. Vremenom i postepenom spoznajom nedostataka pravovjernog komunistikog
modela, obrazac koji je stopio novo uenje sa mudrou vlastitog kineskog iskustva poeo je da
izbija na povrinu i da definie manje dogmatski program za ostvarenje punog preporoda zemlje.
U kontekstu i drutvenog i nacionalnog buenja Kine, Maova pobjeda nad angom je vodila
prema tri velika komunistika poduhvata - od kojih su dva bila krajnje skupa - da se ukloni
istorijski jaz koji je bio tako iroko otvoren nepovoljnim poloajem Kine tokom prolog vijeka.
Prvi napor - koji je dostigao vrhunac u takozvanom Velikom skoku naprijed - proizaao je u
velikoj mjeri iz spoja doktrine i raspoloivosti sovjetske pomoi. im su komunisti konsolidovali
svoju vlast irom zemlje poslije konane pobjede 1949. godine, krenuli su u ambiciozni program
industrijalizacije, vjerujui u drutveno udesne koristi teke industrije, a sve u skladu sa
grandioznom simplifikacijom. U tom cilju, sovjetsku pomo i tehnike je trebalo usvojiti to je
bre mogue, u zamahu koji je na mnogo naina podsjeao na Staljinov prvi petogodinji plan.
Sovjetski savjetnici su preplavili zemlju, kineski studenti su hrlili na sovjetske univerzitete, a
sovjetska dostignua su veliana u kineskoj tampi. Ali kineske voe su bile nestrpljive i
nespremne da prihvate stav da njihov razvoj mora da proe kroz neko-liko istorijskih etapa na
dugom putu u socijalizam. Njihovo doktri-narno nestrpljenje i sklonost da se ne oslone samo na
sovjetsko iskustvo, dostigli su vrhunac u brzom programu objavljenom na drugoj vanrednoj
sjednici Osmog partijskog kongresa u maju 1958. godine i kolektivizaciji kineske poljoprivrede i
industrijalizaciji privrede.
Kao to je svima poznato, da bi se opravdao taj dramatini skok u industrijsko doba zemlje
koja je, prema i zvaninom uenju i objektivnim statistikim podacima, bila preteno zaostalo
poljo-privredno drutvo, Mau je bilo potrebno novo ideoloko obrazloenje. Nikad se ne stidei
krpljenja svoje doktrine, kinesko komunistiko rukovodstvo je, septembra 1956. godine
samovoljno proglasilo na prvoj sjednici Osmog partijskog kongresa, prvoj odranoj od pobjede
1949. godine, da je Kina ve ula u odmaklu fazu izgradnje socijalizma. Sa ostvarenjem
velianstvenih ciljeva Velikog skoka naprijed, Kina bi tako uskoro bila spremna da ue u fazu
stvarnog komunizma. Simbolini za ulogu gorkih nacionalnih sjeanja na vrijeme tuinske
imperijalne vlasti, kineski ciljevi nijesu bili odreeni samo u uslovima marksistikog uenja, ve
isto tako i u uslovima koji izjednaavaju a zatim premauju industrijsku sposobnost Velike
Britanije, zemlje koja je jedina bila ravna Kini u industrijskoj proizvodnji samo vijek ranije - i
koja je Kini takoe nanijela najvee ponienje.
Fanatino i prilino okrutno nastojanje da se preustroji kinesko seljatvo u takozvane
Narodne komune stvorilo je bijedu ogromnih razmjera. Milioni seljaka - po nekim procjenama 27
miliona - doslovno je umrlo u raseljavanjima, nasilju i gladi to su zatim uslijedili. Kina je stajala
malo bolje u industrijskom sektoru, a privredna situacija se pogorala kada je dolo do prekida
kinesko-sovjetskih odnosa, koji je do kraja pedesetih godina izazvao stvarnu obustavu sovjetske
pomoi. To je dovelo do veih prekida u industrijskim projektima koji su bili u toku, posebno kad
su sovjetski strunjaci iznenada otili, sovjetski rezervni djelovi postali neupotrebljivi a kineski
industrijski sektor neoekivano preputen samom sebi. Ukupne ekonomske performanse su bile
jednostavno alosne, a Veliki skok naprijed se izrodio u istorijski nazadnu veliku bijedu. Prema
knjizi G. C. ou-a, Kineska privreda, izmeu 1958. i 1962. godine, poljoprivredni prinos je zaista
opao za 28%, lake industrije za 21%, a teke industrije za 23 procenta.

110
Matanje o budunosti je ubrzo ustupilo mjesto paranoinom razmiljanju o sadanjosti.
Bolno doivljen neuspjeh Velikog skoka naprijed doveo je do jo dramatinije druge faze u
kineskom komunistikom trojnom pokuaju obnove Kine. Od sredine ezdesetih godina, Mao je
slijedio namjerno podstaknuti program kvazi-anarhi-stikog prevrata, eufemistiki nazvanog
Kulturna Revolucija. Nalet nasilja je epao Kinu, sa sada starim i sve nesposobnijim Maom koji
je hukao svoje potinjene da unitavaju jedni druge u procesu smislene revolucionarne obnove.
Sovjetsko iskustvo je sada bilo izri-ito igosano i smatralo se da je doprinijelo kontrarevolucionarnom revizionizmu. Revolucionarna istota je trebalo da se oivi kroz unutranje
borbe protiv i vladajueg inovnitva i drevne tradicije.
Kao posljedica toga, Kina je od 1966. godine do sredine sedamdesetih godina iskusila niz
okrutnih istki, masovnih ubistava doslovno stotina hiljada partijskih zvaninika i vojnih voa
(meu njima i nekih od najuvaenijih linosti Velikog mara i kineske Revolucije), utamnienja
ili progonstva u prinudne radne logore nekoliko miliona ljudi. Mada se taan broj nikada nee
saznati, ovaj period se na mnogo naina mogao uporediti sa najgorim godinama staljinistikog
terora i istki. Nasilje, mada obilno podsticano od strane Maoa i nekolicine njegovih najbliih
saradnika, bilo je pothranjivano takoe i estokim borbama za politiko nasljee, tokom kojih su
barem dva Maova mogua nasljednika bila fiziki likvidirana.
Bilo je potrebno vie godina strpljivog manevrisanja Maovog domiljatog saradnika, u
Enlaja, i postepena rehabilitacija nekih od preivjelih bivih najviih rukovodilaca, poput Deng
Ksiaopinga, da bi razorna dinamika Kulturne Revolucije bila stavljena pod kontrolu. Kada je
Mao umro, septembra 1976. godine, proces normalizacije je konano dobio zamah. Ali ak je i
tada moralo da proe jo pet godina prije nego je vlast uvrena u Dengovim rukama. Tek je
Dvanaesti partijski kongres, u septembru 1982. godine, njegove glavne suparnike formalno
uklonio sa vlasti, pri tom vrsto obavezavi Kinu na novi pristup u traganju za maglovitim ciljem
nacionalnog oporavka i meunarodnog ugleda. Objavljen krajem sedamdesetih i opisan kao
etiri modernizacije - u poljoprivredi, industriji, nauci i tehnologiji i odbrani - novi program,
koji se postupno ostvarivao u nekoliko narednih godina, zahtijevao je potpuno pragmatino
otvaranje prema zapadnom svijetu i sve oitiju spremnost da se bavi ideolokim pravovjerjem
kod kue.
Taj novi pravac je takoe bio u skladu s temeljnom promjenom kineskog meunarodnog
poloaja. Ne samo da su krajem 1978. obnovljeni puni odnosi sa Sjedinjenim Dravama, ve su
dugoroni ekonomski i politiki odnosi, podstaknuti zajednikim strahom od sovjetskog
ekspanzionizma, morali da ponu da izbijaju na povrinu, uporedo sa brzim rastom kineskojapanske trgovine. Promjena u kineskim spoljnim odnosima doprinijela je naputanju dogmatske
vizije da je svijet neminovno odreen da iskusi nuklearni rat i usvajanju novih i elastinijh naela
koja su vodila Kinu u sve vee ukljuivanje u meunarodnu trgovinu i diplomatiju. Nastupajui
reformski program e postati, zapravo, kineski ekvivalent za japansku Meji obnovu, kojom je
Japan tako dramatino uronio u savremeni svijet.

111

Glava 14
POLITIKI SUKOB
I NASTANAK REFORME
Novi program je nastao u sklopu ogorene borbe za vlast i ta borba je odredila njegovu
sutinu. Bilo je potrebno priblino deset godina neprestanog politikog sukoba da nastupajua
kineska dominantna linost, Deng Ksiaoping, iskuje i nametne sveobuhvatni plan za dramatino
promijenjen kurs kineskog razvoja. Kao to se dogodilo ranije u Sovjetskom Savezu, tokom
titanskih borbi izmeu Staljina i Trockog, ideologiju su preoblikovali u velikoj mjeri hirovi linih
kao i politikih sukoba. Tokom tridesetih godina, Mao je redefinisao marksizam-lenjinizam da bi
stavio primarni naglasak na radikalizam seljaka kao izvor revolucionarne energije. Deng je sada
redefinisao socijalizam u cilju jaanja individualne ekonomske i trgovake produktivnosti.
Prva politika nagodba poslije Maove smrti 1976. godine sadrala je neku vrstu dvojne vlasti.
Kontinuitet sa Maom bio je prividno osiguran preuzimanjem upravljanja vladom od strane
njegovog mla-eg tienika, Hua Guofenga, dok je obnovu normalnog ivota i naputanje
Kulturne Revolucije podstaklo de facto rukovoenje partijom od strane jedne od najistaknutijih
rtava revolucije, Deng Ksiaopinga. Formalno, Deng je javno iskazao svoju tobonju odanost
Maovom uenju. Godine 1979, on je morao da izjavi da svaki kineski graanin mora da usvoji
etiri naela: put u socijalizam, diktaturu proletarijata, vostvo partije i marksizam-lenjinizam i
Mao Cedungovu misao. U stvari, ipak, pod izgovorom proklamovanog kontinuiteta, Deng se
upustio u promiljenu reviziju ustanovljene partijske linije, tokom koje je morao da savlada niz
stvarno velikih politikih prepreka.
Ove prepreke su ile od generacijske stagnacije preko politike i ideoloke pravovjernosti do
prave otvorene opozicije unutar i izvan partije - od kojih je svaka uslonjavala proces oblikovanja
i nametanja alternativnog pristupa kineskom ulasku u savremeni svijet. Generacijski faktor je bio
ukorijenjen u gerijatrijskoj prirodi post-maovskog najvieg kineskog rukovodstva. Mada je Hua,
zvanini vrhovni voa, bio relativno mlad u odnosu na preovlaujue kineske standarde, vrhovno
rukovodstvo se sastojalo uglavnom od Maovih savremenika, od kojih veina nije bila spremna da
se prikloni Dengu ni personalno ni doktrinarno. Uz to, i sasvim prirodno, veina ovih veterana
gledala je sa najveom sumnjom ne samo na Dengova nasto-janja da formulie novi pristup ve
isto tako i na njegove kretave zahtjeve da se podmladi smo najvie rukovodstvo.
Ovakva razmiljanja su bila u interakciji sa politikim i ideolokim iniocima. Iako je
Dengov reformski program postepeno izbijao na povrinu, njegov poetni poziv na etvrtu
modernizaciju bio je ide-oloki neodreen zato to niti je postulirao glavne promjene u ulozi
partije niti je izriito istraio stalne zahtjeve za diktaturom prole-tarijata. Ali najtradicionalnije
nastrojeni kineski komunistiki lideri su morali da osjete nespokojstvo zbog naglaska stavljenog
na brzoj modernizaciji zasnovanoj u najveoj mjeri na otvaranju prema Zapadu. Prema njihovom
shvatanju, ak i ti poetni prijedlozi su jasno vodili jaanju uticaja menadera i slabljenju
posebne uloge partije i sasvim oito nijesu bili voeni naelima doktrinarne pravovjernosti u
odnosu na izgradnju socijalizma.
Da stvari postanu jo komplikovanije, neoekivano se pojavio otvoren otpor ustanovljenoj
komunistikoj diktaturi - otpor podstaknut i ohrabren Dengovim ak isprva umjerenim
reformskim potezima. Studentska aktivnost, u krajnjoj suprotnosti sa danima Kulturne

112
Revolucije, sada je poprimila nesumnjivo anti-inovniki i doktrinarno prevratniki zapadnodemokratski smjer. To se dramatino manifesto-valo, jo 1978. godine, kroz masovne
demonstracije i postere na uvenom Zidu demokratije, nedaleko od pekinkog Zabranjenog
grada. Parola koju je istakao jedan od studentskih voa, Vej Jingeng, sadrao je glavnu poruku
demonstranata: Bez demokratije, nema modernizacije! Ali Deng nije bio prikriveni liberal. To
je postalo oito kada je Vejov poziv na petu modernizaciju bio sankcionisan
petnaestogodinjim zatvorom. I politiki oprez i ideoloko uvjerenje nalagali su Dengov odgovor.
Oprez je zahtijevao najotvorenije odbacivanje svake simpatije za navodne studentske demokrate,
jer bi bilo to manje podstaklo partijsko rukovodstvo i inovnitvo protiv eljenih reformi.
Ovakve reforme su, uostalom, bile planirane da vrate u normalno stanje vladajuu partiju i da je
ostave budnom zbog masovnih nereda iz prethodne decenije kao i da unaprijede modernizaciju
zemlje. To uvjerenje se pokazalo u rijeenosti da se zadri kontrola odozgo nad reformskim
procesom, da ne bi dolo do spontanog ustanka koji bi mogao da ugrozi primat partije. Za Denga,
reforme nijesu znaile odricanje od vlasti ni njega niti njegove partije.
Naprotiv, za razliku od Maovog impulsivnog revolucionarnog romantizma, Deng je nastojao
da reformu ostvaruje u ambijentu stabilnosti i kontinuiteta, otvarajui pritom prostor za dugoroni
program kineske drutveno-ekonomske obnove. To je zahtjevalo ne samo podmlaivanje
rukovodstva, ve takoe i mirnu smjenu samog Denga. U suprotnom, partija bi mogla ponovo da
zapadne u neku vrstu nereda koji su u protekle dvije decenije nanijeli tako veliku tetu dravi i
razorili njeno rukovodstvo. Ali da bi osigurali mirnu tranziciju, vrhovne voe su morale najprije
da uvrste svoju vlast, iskorijene bilo kakve postojee ili mogue suparnike, da vrsto postave
kurs, kao i da odrede a zatim i uane svoje nasljednike. To je bio Dengov glavni plan od poetka
osamdesetih godina.
On je slijedio svoj plan rada kroz nekoliko tekih etapa, sa posto-janou vrijednom panje,
usprkos nekim ozbiljnim usporavanjima. Do 1982. godine, on je uspio i formalno da ukloni Hua
Guofenga sa vlasti, da razbije ostatke Maovog najblieg okruenja - takozvanu etvorolanu
bandu, meu kojima je bila i Maova udovica i svi oni su bili osueni na dugogodinje zatvorske
kazne zbog svoje krivice za okrutnosti ispoljene tokom Kulturne Revolucije - i da promovie
vlastiti tim odabranih mlaih nasljednika. U vanoj zvaninoj akciji, Dvanaestom partijskom
kongresu, septembra 1982, potvren je njegov izbor Hu Jaobanga za budueg partijskog vou i
Dao Cijanga za premijera. Na svim poloajima u vlasti Deng je ostvario znaajan prodor.
Ali ostalo je sporno pitanje doktrine i programa. Tokom nekoliko narednih godina su
nastavljene intenzivne unutranje rasprave i moda su izazvale novu politiku krizu. U tim
raspravama, Hu se razvio od relativno opreznog garanta ogranienih reformi - ija glavna misao
vodilja na Dvanaestom partijskom kongresu 1982. godine nije utirala neke nove puteve - do voe
koji je pokrenuo ne samo sveobuhvatnu ekonomsku reformu nego i vrlo uporno zagovarao stav
da osnovne politike reforme moraju pratiti ekonomske promjene. Prema njegovom miljenju
ekonomska reforma, ograniena samo na ekonomiju, bi propala. On je zastupao taj stav - koji
pogaa sr uspjeha reforme u svim komunistikim zemljama - i javno i, u mnogo otrijem obliku,
privatno.
U ljeto 1986, Hu je odrao dugu nezvaninu sjednicu a zatim pozvao na privatnu veeru
biveg najvieg zvaninika Sjedinjenih Drava. (Prigodno je ta veera, prireena u Velikoj hali
naroda, bila i sama simbol novog duha: Umjesto tradicionalnim kineskim jelovnikom, zvaninik,
koji je sluajno i autor ove knjige, bio je ugoen najboljom francuskom nouvelle cuisine i
francuskim vinima!) U petoasovnom razgovoru, Hu je izloio svoje poglede na neophodne
ekonomske i politike reforme u Kini. Govorio je s izuzetnom otvorenou, ne sluei se
nikakvim podsjetnikom, a koristio je izraze koji obino nijesu prelazili preko usta najviih

113
komunistikih rukovodilaca. On je izjavio sasvim otvoreno da postojei politiki sistem mora biti
preoblikovan, iako e najviem rukovodstvu biti potrebno izvesno vrijeme da saini osnovna
dokumenta koja definiu zahtjevane promjene. Ipak, on je priznao da se u Kini previe toga
kontrolie odozgo, da je postojei sistem centralnizovane vlasti prestrog i previe stereotipan i da
je stoga potrebna sutinska decentralizacija. Dodao je i da prekomjerno administrativno osoblje u
centralnim partijskim i vladinim nadletvima - sa vie stotina hiljada starijih inovnika
nagomilanih u 107 ovakvih razliitih odjela - uslonjava problem. Ukratko, dravna maina se
nuno mora podvri temeljnom remontu.
Hu je priznao da politika promjena zahtjeva uvoenje vladavine prava. On je posebno
ukazao na vanost objektivnih i utvrenih zakona koji se primjenjuju na svakog. Bez ovakvih
zakona, proizvoljno i hirovito donoenje odluka bi se moglo ponovo javiti, sa negativnim
posljedicama po drutveni razvoj. On je povezao tu potrebu sa poeljnou da se otrije razdvoje
uloge partije i drave, kritikujui pretjerano mijeanje partije u pitanja uprave. Uz to, on je
nastavio da obrazlae da bi bilo poeljno podsticati vee uee u javnim raspravama o politici
poveavanjem obima uea u politikom procesu kineskih ne-komunistikih partija - to je
kineski ekvivalent za istonoevropske, od komunista kontrolisane partije, koje su navodno
zastupale posebne neantagonistike interese seljatva i inteligencije. Te grupe su, prema Huu,
zapravo bile podlone pretjeranom komunisti-kom uticaju.
Hu je takoe ispoljio izrazitu fleksibilnost govorei o prirodi i ulozi zvanine ideologije. On
je definisao kao sr marksizma njegovu metodu analize svijeta i razumijevanja njegovih
problema, kao i utvrivanja pravca izgradnje novog drutva. Obrazlaui ovu vrlo nejasnu
definiciju doktrine koja je po tradiciji uvijek naglaavala centralni poloaj nekoliko dogmatskih
tvrdnji, rekao je da je i sam marksizam u procesu razvoja i da se mora vrednovati kroz stvarna
dostignua. Njegov dogmatski pragmatizam se pokazivao kroz njegova zapaanja da e tokom
regrutovanja novih lanova u zemlji, partija od sada traiti one koji preko svoje line inicijative
mogu povesti ostale putem napretka iako e se jedni neizbjeno obogatiti prije drugih.
Ispod povrine svih njegovih komentara krile su se neobine nejasnoe. Snaga njegovog
obrazloenja, koje je iznosio sasvim otvoreno i vrlo ivo, bila je da su nune temeljne politike
promjene i da one moraju da teku uporedo sa ekonomskim promjenama koje je partijsko
rukovodstvo spremno da usvoji tokom etvrte moderni-zacije. Budui da je puna snaga
nastupajueg ekonomskog programa bila usmjerena prema najiroj decentralizaciji, slijedilo je da
e politika promjena morati da obuhvati podjednako bitno razbijanje usredsreene politike
moi. On se nije kolebao niti bio dvosmislen po ovim pitanjima. Uz to je pokazao posebnu
otvorenost prema osjetljivom pitanju ideologije i definisao marksizam jasnim pojmovima i bez
uobiajenog nabrajanja lenjinistikih imperativa.
Ipak, kada je razgovor stigao do pitanja uloge partije, kombinovani uinak prikrivenih
politikih interesa, ideolokog uslovljavanja i posebno sklonost svih komunistikih lidera da
posmatraju sebe iskljuivo kao jedine ispravne tumae sloene stvarnosti koja ih okruuje
ponovo su izbili na povrinu u prozainoj izjavi da vladajua uloga partije mora da se nastavi,
kao i demokratski centralizam, to je Lenjinov neadekvatan naziv za bezumnu pokornost. To
je, zauzvrat, znailo da je krajnja dilema promjene - naime, gdje povui pravu granicu izmeu
ekonomskih i politikih reformi - ostala nerijeena.
Drugi najvii kineski rukovodioci, od kojih je veina zauzela manje novatorske stavove od
Hua, bili su vrlo zbunjeni i nesigurni u vezi ovog najvanijeg i odista sloenog pitanja. Lina
suparnitva su bez sumnje takoe igrala vanu ulogu u internim raspravama o nastupajuem
programu reforme. Dengov izbor Hua za svog glavnog nasljednika nije bio po svoj prilici
opteprihvaen u redovima najvieg partijskog rukovodstva, to je postalo oito u reakciji

114
rukovodstva na studentske nemire velikih razmjera koji su ponovo izbili u decembru 1986.
godine. Nekoliko stotina hiljada ljudi je demonstriralo u veim kineskim gradovima, zahtijevajui
veu slobodu, energine demo-kratske reforme i uglavnom dovodei u pitanje partijski zahtjev za
monopolom nad reformskim programom. U refleksnoj reakciji, partijsko rukovodstvo je odluno
uguilo ove nemire koji su u veini sluajeva predvodila djeca partijskih zvaninika. U isto
vrijeme, stariji lanovi partije su lino traili od Denga Huovu smjenu, okrivljujui ga barem
djelimino za nedavne nerede i za pretjeranu sklonost prema politikom i ideolokom
revizionizmu.
Huovo uklanjanje ponovo je otvorilo pitanje nasljedstva, i ostavilo otvorenim pitanje
sveobuhvatne strategije reforme. Deng se ponovo suoio sa potrebom odreivanja kursa i
obezbjeivanja politikog kontinuiteta nakon njegovog odlaska sa scene. Dengu je bio potreban
dobar dio 1987. godine da uspostavi novu ravnoteu, da odredi novi tim nasljednika, da ozakoni
sveobuhvatnije reformski program i da dovri proces iskorjenjivanja ostataka starijih protivnika
ili skeptika. U januaru, Deng je podlegao pritisku - a moda je i sam postao pomalo nespokojan
zbog sklonosti njegovog nasljednika da predvodi politike inovacije - i Huova ostavka je bila
objavljena. Tokom proljea i ljeta, meu najviim rukovodiocima su se vodili dugi pregovori. Do
jeseni 1987, novi tim je bio spreman da bude zvanino postavljen. Dao je bio prebaen na
kormilo partije, dok je Li Peng, mlai partijski lider koji je bio tienik starog u Enlaja i kog je
u tretirao kao usvojenog sina, bio odreen za novog premijera.
Ova dva ovjeka su jasno predstavljala reformistiko krilo, mada partijski zvaninici ni
jednog ni drugog nijesu smatrali prijetnjom svojim vitalnim interesima. Obojica su se
poistovjeivali sa Dengovim stavom da unutranja modernizacija mora da se prilagodi otvaranju
prema svijetu i oba su se sloila da izvjesne paljivo odreene politike promjene moraju da se
prilagode ambicioznijim privrednim refor-mama. Obojica su meutim, takoe dijelila Dengov
stav da ne bi smjelo da se dogodi da unutranja politika nesloga pretekne privrednu reformu - i
da se prva mora potisnuti kako bi se druga nastavila pod vrstom upravom odozgo.
Dao je odrao opsean govor o sveobuhvatnom kineskom pristupu reformi na otvaranju
Trinaestog partijskog kongresa u Pekingu krajem oktobra 1987. godine. Poto je ukratko
izvijestio o razliitim refor-mskim poduhvatima od kraja sedamdesetih godina, on ih je uklopio u
iru viziju budunosti i pokuao da ranijim inicijativama i buduim planovima da koherentan
ideoloki znaaj. Kongres je osim toga formalno postavio novo partijsko rukovodstvo sastavljeno
preteno prema Dengovom izboru, sprovodei pri tom dugo prieljkivano drastino
podmlaivanje najviih partijskih kadrova. Posveenost rukovodstva reformi bila je ilustrovana
injenicom to je Hu, daleko od odlaska u politiku anonimnost, ostao u Politbirou i bio veoma
istaknut za vrijeme rada kongresa.
Tako je kongres upamen kao vaan putokaz u kineskoj post-maovskoj istoriji. Od sada,
unutranji sukob nee vie biti usredsreen na Dengov primat ili na udnju za sveobuhvatnim
reformama, ve prije na to kako da se najbolje slijedi reformska strategija. Dakako, ovo pitanje bi
moglo - a u odreenom trenutku vjerovatno i bi - da eskalira u iru politiku neslogu, posebno u
sluaju nove borbe oko nasljeivanja. Budue e runde, meutim, vjerovatno izboriti Dengovi
nasljednici u ambijentu tekueg i odista ambicioznog reformskog programa.

115

Glava 15
REFORMSKA STRATEGIJA
I IDEOLOKA FLEKSIBILNOST
Produene i estoke borbe za vlast posluile su kao katalizator za ideoloku promjenu. U
ambijentu vrsto i jasno utemeljenog rukovod-stva, komunistiki sistem tei da petrificira svoje
dogmatsko usmjerenje. Birokratski konzervatizam i dogmatska pravovjernost tee da osnae
jedno drugo, sa dogmom koja daje legitimitet ustanovljenoj vlasti, i vlau koja titi ustanovljenu
dogmu. Ali poto Kina nije iskusila ni dvadesetpet godina uanenog staljinizma pod Staljinom,
niti dvadesetpet godina stagnacije staljinizma pod Brenjevom, kineska ideologija nije okotala
poput one u Sovjetskom Savezu. Sama Maova politika je ukljuivala vie drastinih preokreta,
dok je njegov kasniji bioloki kraj veoma uticao na gotovo dvodecenijsku politiku nestabilnost,
oznaenu pogubnom borbom oko nasljea.
U atmosferi otre borbe za vlast - koja je u krajnjem znaila isto to i oajniku borbu za
sopstveni opstanak, i s obzirom na smrtonosni karakter politike u komunistikom sistemu ideologija tei da postane potinjena zakonima dungle, da postane orue sukoba, pa stoga da
bude povremeno ponovo tumaena da bi bila u skladu sa utilitarizmom vlasti. Sve to, zauzvrat,
slui da se postepeno odkrinu vrata drugom, pragmatinijem mjerilu. Doktrinarni ustupci mogu
sve vie biti moti-visani porastom produktivnosti i efikasnosti. U procesu, doktrina slabi.
Kao to je napomenuto, reformski proces je sa razliitim kolebanjima uhvatio zamah krajem
sedamdesetih godina a dostigao je vrhunac na Dvanaestom partijskom kongresu 1987. godine.
Kongres, dogaaj od istorijskog znaaja, osigurao je okvir za tri kompleksa pitanja. Prvo, to je
bilo nadleno mjesto za sveobuhvatno preformulisanje predanosti Kine sve slabijem
doktrinarnom razvoju i za ocjenu ostvarenja reformi izvrenih tokom Dengovih nastojanja da
uvrsti svoju vlast. Drugo, to je dovelo do stvaranja detaljnog plana daljih privrednih i politikih
reformi Kine. Tree, u vezi s tim je artikulisano vano novo ideoloko obrazloenje namijenjeno
opravdanju dugoronog karaktera doktrinarno fleksibilne obnove Kine.
Do kraja 1987. godine, prve kineske reforme su ve utisnule znaajan trag. Najimpresivnije
ostvarenje i s poetka najodvanija doktrinarna promjena, dogodila se u poljoprivredi. To je
moralo dati kineskim voama povoda za zadovoljstvo i vjeru u njihov smjer akcije. Pokrenuta na
plenumu Centralnog komiteta u decembru 1978, progresivna dekolektivizacija ili dekomunizacija
kineske poljoprivrede dramatino je ubrzala rast produktivnosti. Zaista, za nekoliko godina, Kina
se transformisala od istog uvoznika hrane u dananjeg izvoznika - nasuprot svojim
komunistikim susjedima na sjeveru, koji su ak i pod Gorbaovom ostali paralizovani u svojoj
predanosti svom opustoenom kolektivistikom sistemu.
Ali ova reforma je nosila sa sobom duboke ideoloke posljedice. To je znailo da je pretena
veina kineskog naroda prestala da ivi unutar komunistikog okvira oblikovanog shodno
ideolokim pobudama. Nasuprot tome, ovlaene da upravljaju svojom zemljom kroz dugoroni
zakup i otvorenu prodaju svojih proizvoda na slobodnom tritu po cijenama odreenim
zakonima ponude i potranje, seoske zajednice su sada ivjele privredno i kulturno u okruenju
bitno drukijem od uobiajenih komunistikih predstava. Ovaj raskid sa prolou neizbjeno je
povukao za sobom de facto smanjenje neposredne partijske kontrole nad veim dijelom kineske

116
populacije - mada na veliku dobrobit kineske privrede. Centralizovana politika vlast se tako
suavala kako se ukupna ekonomska snaga Kine irila.
Ideoloki smokvin list za dekomunizaciju kineske poljoprivrede je ostvaren preko nagodbe da
se zemlja iznajmi seljacima, prije nego da im se ustupi u vlasnitvo. U formalnom smislu,
seljaci jo uvijek nijesu bili zemljoposjednici ve zakupci zemlje u javnom vlasnitvu. Zapravo
im je, meutim, data potpuna kontrola nad proizvodnjom. Uz to, do 1987. godine kineski
zvaninici su otvoreno nagovjetavali da e biti preduzeti dalji koraci na ozakonjenju prava na
kupovinu i prodaju takvog najma, vraajui time zapravo pravo na privatnu svojinu. Njihova
sklonost da pretvore ovakve reforme u trajne i dalekosene bila je bez sumnje ubrzana oitim
ekonomskim uspjehom reformi. Prema knjizi J. L. erera, Godinjak kineskih djela i prilika,
1986, bruto poljoprivredni proizvod je porastao 1978. godine za 9%, 1982. za 11% i 1984. za
14,5%, upravo u asu kada je sovjetska poljoprivreda stagnirala. Pored toga, ovaj preporod
poljoprivrede podstakao je porast proizvodnje kineske seoske industrije, koja se poveala za
oamuujuih 400% izmeu 1981. i 1986. godine, a 36% samo u 1987. godini.
Promjene su se odvijale takoe i u drugim oblastima od kraja sedamdesetih godina. I one su,
uglavnom, davale povoda za zadovolj-stvo, iako sa izvjesnim znacima moguih ozbiljnih
upozorenja na horizontu. Kada se upustilo u reforme poljoprivrede, partijsko ruko-vodstvo je
takoe zacrtalo novi ambiciozni industrijski program da bi ostvarilo Dengovu drugu
modernizaciju. Prema partijskim dnevnim novinama, Renmin Ribao, od 9. marta 1978, njihov
zacrtani cilj je bio da se priblii, izjednai ili nadmai industrijski proizvod najrazvi-jenijih
kapitalistikih zemalja. Ali Deng i njegove pristalice su brzo uvidjeli da je ovaj cilj bio previe
ambiciozan. S uklanjanjem 1982. godine iz rukovodstva Hua Guofenga, Deng je donekle umanjio
grandiozne programe industrijalizacije, posebno u tekoj industriji. U jo jednom ideoloki
znaajnom odstupanju od doktrinarnih impera-tiva prolosti, on je dao prioritet lakoj industriji,
kao i ve prosperitetnoj seoskoj industriji.
Ohrabrujui rezultati ovih smjelih izmjena prioriteta ubrzali su zauzvrat donoenje Odluke
Centralnog komiteta Komunistike partije Kine o reformi privredne strukture od 20. oktobra
1984. godine. To je predstavljalo i formulisanje ve preduzetih koraka i jo jedan iskorak u
postepenoj deideologizaciji kineskog sistema. Definisana kao garant jedinog puta u blagostanje
itavog drutva, odluka je manjkala u doktrini a pretjerivala u naroito potrebnim promjenama.
Bezuslovno je ustanovljeno da, poto nijedna dravna institucija ne moe da ima kontrolu nad
ukupnom situacijom i da se uhvati pravovremeno u kotac sa svakim problemom, odluka
donijeta radi istinskog stvaranja relativno nezavisnog ekonomskog entiteta. Ta nezavisnost e biti
izraena u zapoljavanju i otputanju osoblja, u obezbjeivanju potrebnih sredstava, u
odreivanju plata i cijena i - u okviru opteg nacionalnog plana i u zavisnosti od dravnih poreza
- u reinvestiranju profita i odreivanju bitnih ciljeva.
Ova reforma se odvijala uporedo sa pripremama za otvaranje malih privatnih preduzea,
posebno u potroakom sektoru. Privatna inicijativa je bila protumaena kao privredno i
drutveno svrsishodna u popunjavanju mnogih rupa koje su neizbjeno ostavila preduzea u
dravnom vlasnitvu jo uvijek potinjena sveobuhvatnom dravnom privrednom planu a manje
usmjerena na odgovarajue zadovoljavanje potroakih potreba. Kad je otvaranje preduzea
zapoeto, brzo se ispoljila civilizacijska naklonost kineskog drutva ka preduzetnikoj inicijativi.
Prema izvjetaju CIA-e podnesenom Kongresu Sjedinjenih Drava aprila 1988, 300.000 takvih
preduzea, kao i 20 miliona dodatnih individualnih ili porodinih radnji je registrovano do kraja
1987. godine.
Kako je Deng objasnio 1987. godine, reforme u seoskom sektoru i otvorene promjene u
industrijskom sektoru - koje su predstavljale njegove dvije kljune modernizacije - bie

117
nastavljene u sklopu dalekosenog otvaranja prema svijetu, naroito prema razvijenom zapadnom
svijetu. Deng i njegove pristalice su smatrali da je takvo otvaranje neophodno i iz stratekih i iz
ekonomskih razloga. Politiki i strateki odnosi sa Sjedinjenim Dravama su bili promiljeno
ireni, usprkos stalnom neslaganju oko Tajvana. Ekonomski odnosi sa Sjedinjenim Dravama
razvijali su se s jo veim zamahom, a ak jo vie sa susjednim Japanom. Da bi unaprijedili
takvo otvaranje, to je jo jedan primjer ideoloke flexibilnosti, kineske voe su ustanovile
poetkom osamdesetih godina vie takozvanih posebnih bescarinskih zona u priobalnim
regionima Kine, naroito u endenu, antou, uhaju i Ksiamenu. Strano prisustvo i ekonomska
djelatnost u ovim regionima bili su privueni preko ideoloki revolucionarnog seta pogodnosti i
ovlaenja, stvarajui zapravo niz kapitalistikih ostrva unutar kineske privrede.
Dengov cilj je bio da podstakne kinesku tgovinu sa svijetom. Kineske voe su dole do
spoznaje, mnogo otroumnije nego njihove sovjetske kopije, da meunarodna trgovina moe biti
lokomotiva unutranjeg razvoja i da je to bio znaajan izvor podsticaja za panje vrijedne stope
rasta koje su dostigle u poslednjim decenijama vie kineskih pacifikih priobalnih susjeda. Ali da
bi podstakla takvu trgovinu Kina je morala da postane ekonomski privlana, pa je Deng nastojao
to da postigne pomou posebnih zona, uz unutranje reforme. Ponovo su oni koji su alili za
doktrinarnom istotom mogli da se utjee barem opipljivim rezultatima. Kinesko priobalno
podruje je doivjelo izuzetnu eksploziju ekonomskog rasta i produktivnosti, sa gradovima koji
su iskusili oitu i impresivnu obnovu. Od 1978. godine, kineski bruto nacionalni proizvod (BNP)
se udvostruio. Njena spoljna trgovina je porasla na skoro 15% godinje do 1982. godine. U
1987, kineski izvoz je skoio za 25%, a kineska spoljna trgovina je dosegla pristojan nivo od 80
milijardi $, uetvorostruivi nivo iz 1978. godine.
U isto vrijeme, spremnost Kine da dozvoli relativno velikom broju svojih sposobnijih - a, u
mnogim sluajevima, politiki angaovanijih - studenata da studiraju u inostranstvu nije bila
samo simbol otvaranja prema svijetu, ve takoe znaajna kako po svojim doktrinarnim tako i
praktinim posljedicama. Rezultat je bio neizbjeni gubitak neposredne ideoloke kontrole,
odobren - mada uz izvjesno zvanino protivljenje i povremene tenzije - da bi se izvukle koristi iz
mnogo naprednije zapadne tehnologije i nauke. Najizrazitija je u tom pogledu bila injenica da je
najvei broj tih studenata bio poslat u Sjedinjene Drave, koje su ranije bile ideoloki neprijatelj.
Po nekim procjenama do 1987. godine je oko dvadeset sedam hiljada kineskih studenata studiralo
na amerikim univerzitetima, u poreenju sa samo nekoliko desetina iz Sovjetskog Saveza.
Univerzitet Harvard je naveo u izvjetaju iz 1988. godine da je Pekinki univerzitet postao jedan
od deset kolskih centara u svijetu koji najvie podravaju Harvardske diplomske programe.
Brzina ovih promjena, njihova ideoloka fleksibilnost i dilema istovremenog prilagoavanja
dravnog i privatnog sektora unutar sve sloenije privrede neminovno je stvarala tenzije i
tekoe. Trinaesti partijski kongres je tako zahtjevao od kineskih voa ne samo da paljivo
procijene ta je postignuto ve takoe da se suoe sa problemima koje su reforme stvorile. Ove
tekoe su suoile kineske lidere s potrebom da odlue da li da se ponovo uane ili da odluno
nastave naprijed s jo ambicioznijim reformama, da se program promjene ne bi usporio, zaustavio
i onda stagnirao. Oni su izabrali ono drugo. Kongres je tako obezbijedio platformu ne samo za
definisanje daljih nunih promjena ve takoe i za artikulaciju vanog ideolokog opravdanja
opsenih kineskih reformi.
Nekoliko upozoravajuih signala svjedoilo je o injenici da ovakve reforme nijesu bile
bezbolne. U poljoprivredi, dekomunizacija je dovela do silnog umnoavanja malih porodinih
imanja, koje je doseglo broj od 180 miliona. Poslije poetne eksplozije produktivnosti, iz
njihovih neobino malih povrina izvuena je privredna korist koja se granii sa nemoguim.
Prema tome, dalji znaajan porast poljoprivrednog prinosa nije se mogao oekivati. Jasno, neki

118
oblici udruivanja se moraju podstai. Uz to, gubljenje centralne kontrole nad proizvodnim
kvotama i tritem podstakli su mnoge seljake da se okrenu unosnijim usjevima umjesto da
uzgajaju ito. Posljedina spirala cijena primorala je kineske vlasti da znatno poveaju subvencije
kod snabdijevanja gradskih potroaa da bi kompenzovali rast inflacije.
Korupcija je takoe postajala sve vei problem. Ubrzana neoekivanim otvaranjem ka
slobodnom preduzetnitvu i ulaskom stranog kapitala, posebno u bescarinskim zonama, iskuenje
brzog bogaenja se pokazalo kao neodoljivo za veliki broj kineskih zvaninika. lanci u kineskoj
tampi su navodili nemile sluajeve u kojima su zvaninici potroili milione dravnih dolara - a u
jednom sluaju vie od milijarde - kroz krijumarenje, prevaru i nezakonito bogaenje.
Podmiivanje da bi se ostvario pristup deficitarnim robama ili materijalima, na nivou i
proizvoaa i potroaa, postalo je problem koji je sve proimao. Zloupotreba politike moi i
pristrasnost u raspodjeli ekonomskih resursa, kakvo je gorivo, takoe su postali iroko
rasprostranjeni. Sve to je natjeralo partijske voe da u januaru 1986. pokrenu kampanju traei
poboljanje partijskog naina rada. Ali dogod se resursi ne rasporeuju preko trita ve i dalje
preko drave i partijskog aparata, ova vrsta korupcije e se vjerovatno nastaviti.
Na kraju ali ne manje vano, koegzistencija ekonomije zasnovane na cijenama odreivanim u
centru i arbitrarno, sa ekonomijom koju pokree trite, stvorila je silnu zbrku za kineske planere,
za sve nezavisnije menadere dravne industrije, za novonastale privatne preduzetnike i strane
poslovne ljude. Zbrka u sistemu odreivanja cijena bila je izvor nastanka glavnih uskih grla u
privredi, a takoe je doprinijela potencijalno opasnim inflatornim pritiscima. Kako izvui Kinu iz
ove zagonetke vjerovatno ostaje glavna ekonomska, kao i glavna doktrinarna dilema s kojom su
se suoili, i oko koje su se takoe, vjerovatno podjelili kineski lideri.
Na povrinu su izali takoe i politiki problemi. Prvo, neizbjene dileme su nastale kao
rezultat ekonomske decentralizacije u centralizovanom politikom ambijentu. Nekadanji
zamajac je sada bio na granici sukoba sa ekonomskom decentralizacijom. Kineski lideri su morali
da biraju izmeu kompromisne decentralizacije ili preputanja politike kontrole. Ustupci na
politikom frontu neminovno su znaili dalje ogranienje upravne uloge partije. Drugo, u
korelaciji s prvim problemom, ogranienija uloga partije je otvorila vrata jo oitijim politikim
nesuglasicama. Ovaj problem je dostigao vrhunac pojavom takve nesaglasnosti meu studentima
i intelektualcima. Za partijske lidere, nepodnoljivi zahtjevi za daljom politikom liberalizacijom
- koji su se intenzivirali krajem osamdesetih godina - bili su gorka propratna pojava podnoljivih
ekonomskih promjena.
Kineskom rukovodstvu slui na ast to nije reagovalo smatrajui ove dileme kao potvrdu
svojih najgorih - a ideoloki podstaknutih - strahova od kapitalistike kuge. Umjesto toga, kao
rezultat njihove odlunosti i uvjerenosti, oni su uvaili ove tekoe kao neizbjene posljedice
uspjeno razvijenog procesa reforme. Prema tome, Trinaesti partijski kongres - predvoen
Dengovim izabranim nasljednicima i novom generacijom najviih rukovodilaca - nije doveo do
ponovnog uanivanja. Simbolino, kinesko rukovodstvo se pojavilo u razliitim elegantno
skrojenim zapadnjakim odijelima (za razliku od njihovih parnjaka u sovjetskom Politbirou koji
kao da imaju istog krojaa) i ponaali su se prema inostranim novinarima poput uspjenih preduzetnika pacifikog primorja. U sutini, kongres je otiao dalje od uvjeravanja u predanost
rukovodstva obnovi i usredsredio se na konkretne rokove nunih buduih ekonomskih i politikih
promjena.
Na privrednom planu, generalni sekretar Dao Cijang je hrabo izjavio da e do poetka
devedesetih godina samo 30% kineske privrede biti potinjeno centralnom planiranju. Strane
investicije e i dalje biti podsticane promiljenim usvajanjem onoga to bi se moglo nazvati
priobalnom strategijom. Ovo bi obuhvatilo program za selektivno ubrzani razvoj kineskih

119
primorskih provincija, u kojima ivi priblino 200 miliona ljudi. Ovaj dio Kine bi se prikljuio,
ispred ostalih djelova zemlje, novoj naprednoj pacifikoj rubnoj sferi, stvarajui vei prostor i za
domae slobodno preduzetnitvo i za strani kapital. Da bi se ovo podstaklo, to vie, i zemlja bi
mogla postati predmetom kupovine stranaca.
Daov govor i kasniji iscrpni predlozi jasno su pokazali da e domai industrijski sektor ne
samo biti podloan daljoj decentralizaciji, nego i ekspanziji njegove privatne komponente.
Zvanine partijske novine, Renmin Ribao, 28. jula 1988. su otvoreno odbacile bilo kakvo
miljenje da je rast privatnog preduzetnitva pretjeran, obrazlaui: Nije istina da se privatna
preduzea razvijaju prebrzo u naoj zemlji ili da ih je prevelik broj. One su takoe istakle da
privatno preduzetnitvo treba da dosegne oko 10% ukupne kineske proizvodnje. Rukovodiocima
fabrika e se dati ovlaenje da zadravaju profite i da ih koriste za investiranje kao i za
stimulativne premije. Bie donijet zakon o bankrotstvu, dok e dravno inovnitvo biti drastino
potkresano za 20 procenata. U poljoprivredi e panja biti usredsreena na podsticanje opsenije
ali ipak privatne zemljoradnje. Ali u jednoj oblasti - reforme cijena - kineske voe su oklijevale.
To se posebno odraavalo i na praktine ekonomske tekoe i ideoloku osjetljivost. Pored
zabrinutosti zbog mogue nekontrolisane inflacije, rukovodstvo je ostalo oprezno s obzirom na
sveobuhvatno odmrzavanje cijena. To je, zauzvrat, znailo da e pitanje reforme cijena nastaviti
da komplikuje odnose, a moda ak i da podijeli kineske donosioce odluka.
Moda jo vanija od ekonomskih reformi bila je oita sklonost novih kineskih lidera da
postave pitanje politikih promjena. U svom programskom izvjetaju, iji je naslov
Napredovanje na putu u socijalizam s kineskim obiljejima stavio poseban naglasak na
jedinstvenost kineskih uslova, Dao je priznao da produbljivanje tekue reforme privrednog
ustrojstva ini reformu politikog ureenja sve hitnijom. Poto je uvaio vezu izmeu
ekonomskih i politikih dimenzija obnove, on je dalje izjavio da je klju za reformu politikog
ureenja odvajanje partije i vlade, to je vaan zakljuak koji su Gorbaov i sovjetski reformisti
javno iznijeli samo godinu kasnije. U svom govoru, Dao je zacrtao korake neophodne da se
stvari pokrenu u tom pravcu, stavljajui poseban naglasak na nunost razvijanja javne slube
sastavljene od nepartijskih, profesionalnih i veoma obuenih pojedinaca koji e biti izabrani
putem konkursa a ija e karijera u potpunosti biti odreena njihovim profesionalnim referencama
prije nego politikim ili ideolokim kriterijumom. S tom graanskom slubom, koja moda
podsjea na klasu mandarina, partijsko inovnitvo bi bilo odvojeno od neposrednog uplitanja u
upravu ali bi ostalo zadueno za djelotvornost sistema i obezbjeivanje potrebnih veza izmeu
politike i javnog mnjenja.
Dakako, mada su ovi koraci ukazali na ozbiljnu spoznaju uzajamne uzrone veze izmeu
djelotvornih ekonomskih reformi i vee politike fleksibilnosti, oni su bili jo uvijek daleki odjek
bilo ega to bi izdaleka liilo zapadnjakoj pluralistikoj demokratiji. U najboljem sluaju, oni
su bili skroman iskorak iz tradicionalne koncentracije moi na svim nivoima u rukama vladajue
partije i korak prema politikom ureenju zasnovanom na ustanovljenim pravilima procedure
kojim upravlja javna sluba voena nepristrasnim normama ponaanja. U tom smislu, arbitrarniji
i prinudni atributi politikog ureenja bi se mogli smatrati kao odustajanje, iako je Dao sasvim
otvoreno izjavio da mi neemo nikad... uvesti zapadni sistem odvajanja tri vlasti i naizmjenino
vladanje dravom od strane razliitih partija.
Da bi dale legitimitet predanosti Kine dugoronom programu razvoja utemeljenom na sve
mjeovitijoj privredi, koja se ostvaruje u ambijentu u kom se partijske naredbe ne izvravaju
neposredno, kineske voe su izloile poseban ideoloki koncept: poetna etapa socijalizma.
Udaljavanja od pravovjernog marksizma-lenjinizma su pravdana pozivanjem na nerazvijeni

120
karakter proizvodnih snaga i jedinstvenost kineskog istorijskog stanja. Dao je oznaio oekivano
trajanje ove poetne etape odreenim specifinostima:
Mi nijesmo u situaciji s kojom su se suoili osnivai marksizma... Tako da ne moemo slijepo
slijediti ono to u knjigama pie, niti moemo mehaniki da oponaamo primjer drugih zemalja.
Postupajui radije prema sadanjim kineskim uslovima i primjenju-jui osnovna naela
marksizma na ove uslove, mi moramo nai nain da izgradimo socijalizam s kineskim
karakteristikama, kroz praksu... Proi e najmanje 100 godina od pedesetih, kada e socijalistika
transformacija privatnog vlasnitva nad sredstavima za proizvodnju u osnovi biti dovrena, do
vremena kad e socijalistika modernizacija biti uglavnom zavrena, a sve ove godine pripadaju
poetnoj etapi socijalizma.

Premda nagovijetene u nekim ranijim izjavama Hu Jaobanga, zvanino usvajanje koncepta

poetne etape je predstavljalo veliki kontrast u odnosu na ideoloki ambicioznije zahtjeve iz
pedesetih godina. U to vrijeme, partijska linija je uvjeravala da je Kina dobro odmakla na putu u
socijalizam i da ga gradi na temelju optevaeih marksistiko-lenjinistikih naela koja je
obogatila misao Mao Cedunga. Daova nova formulacija je bila oigledno namijenjena tome da
opravda i stvarno uvedene promjene i potrebu za duim periodom nesocijalistikog ekonomskog
rasta.
Zapravo, modernizacija Kine je trebalo da se zasniva na dugoronom prilagoavanju njene
ekonomije takvim kapitalistikim elementima kao to su trini mehanizam, privatno vlasnitvo,
strane investicije, kapital za zajednika ulaganja, nezaposlenost i bankrot, kao i privatna
zemljoradnja. Uz to, znaajniji dio Kine je trebalo da se razvije prije ostatka zemlje kroz
pojaano trgovako prilagoavanje na spoljnji svijet. Sve to je trebalo da bude usklaeno preko
neutralne javne slube i kontrolisano od vladajue partije, sa nekim kasnijim obezbjeenjem da
e taj proces moda uvesti Kinu u etapu odmaklog socijalizma a, jo kasnije, u komunizam.
Zaista, zastupanjem koncepta poetne etape socijalizma, Dao je stvorio ideoloki obrazac
koji je u velikoj mjeri lien ideolokog sadraja. To je bilo po svoj prilici namjerno. Odsustvo
doktrine je maksimalizovalo taktiku fleksibilnost, mada je obrazac jasno predviao dugoroan
proces, koji e trajati nekoliko generacija, kvazi-kapitalistikog razvoja. Meutim, to
pomanjkanje ideolokog usidrenja je povlailo za sobom vane potencijalne posljedice. Ovakva
produena etapa razvoja bi neizbjeno stvorila vlastitu ekonomsku dinamiku. To bi moglo da
preobrazi objektivni kontekst u kom partija vri vlast, ak i ako bi na subjektivnom nivou partija
mogla smatrati da nije smotreno tako postupati. Prema tome, neizbjeno bi se nametnula pitanja
kako bi partija mogla da se odri na vlasti i da opravda svoju kontrolu, pogotovo ako se kinesko
drutvo i kineska privreda sve vie preobraavaju usled dinamike tog kvazi-kapitalistikog
razvoja.
Prema tome, ideoloke tekoe zasigurno rastu. Tradicionalni kon-cept diktature proletarijata
- sa samozvanom vladajuom partijom kao zastupnikom proletarijata - jednostavno je postao
vremenom nesaglasan s ekonomski prilagodivim obrascima koje su koristili kineski lideri i s
njihovim idejama o dravi kojom upravlja nedogmatska, profesionalna, funkcionalno orjentisana
dravna birokratija. Vjerovatno oekujui ove doktrinarne dileme, kineski lideri su prigodno
zamijenili na Trinaestom partijskom kongresu frazu diktatura proletarijata oksimoronskim
izrazom diktatura demokratskog naroda - kovanicom koja odstupa od osobenog klasnog
sadraja nekada svetog marksistiko-lenjinistikog obrasca. Konano, njihovo isticanje
nacionalnog jedinstva kao determinante doktrine - ne samo na marginama ve i u sri dogme -

121
napravilo je lakrdiju od svake optevaee stvari koja se tie procesa i sutine socijalistike
izgradnje.
Pa ipak, kineske reforme su zahtijevale ovakvu vrstu doktrinarne elastinosti u definisanju
socijalizma. Ubrzo poslije kongresa Hu ili, jedan od mlaih voa kog je ovaj kongres uzdigao u
najvie ruko-vodstvo, upravo je pokazao kako se u rijeima moe otii predaleko. Pozdravljajui
partijske agitatore i nastojei da ih uputi u novu generalnu liniju partije, on je autoritativno
uvjeravao da sve to koristi razvoju proizvodnih snaga je ili potrebno ili ga socijalizam doputa,
a sve to im ne koristi je suprotno naunom socijalizmu. Nimalo ne udi to je ovakva ideoloka
gimnastika otvorila vrata mnogo irem prodoru novih zapadnih ideja u Kinu. Posebno je na
pekinkom Institutu za intelektualne usluge ovaj upad izazvao osobitu opinjenost teoretiarima
post-industrijskog drutva, kakav je Danijel Bel, Ilja Prigoin koji se bavio drutvenim
posljedicama novih informativnih tehnologija i Alvin Tofler koji se bavio oblikovanjem
budunosti. Sve veem broju kineskih mislilaca, ove zapadne perspektive su imale vie da
ponude u odnosu na stvarnu sutinu i pravac poetne etape nego marksistiko-lenjinistika
djela koja su Daou dala legitimitet.
Sve ovo je neizbjeno upuivalo na kljuno pitanje: Kada e se ideoloka fleksibilnost
pretvoriti u doktrinarno razvodnjavanje (slabljenje)? Da bi odgovor mogao biti vrlo brzo
simbolino je nagovijestilo saoptenje u Pekingu - cjelodnevno - na dan 1. maja 1988, o
prestanku izlaenja partijskog teorijskog asopisa Crvena zastava ili Hong-i. Nekada glavni
izvor doktrinarne poduke, magazin je posljednjih godina bio postao platforma za konzervativna,
dogmatska i anti-reformska gledita. Novo izdanje - naslovljeno Deng Ksiaopingovom izrekom,
ii ii ili Potrai istinu u injenicama - trebalo je da zauzme njeno mjesto. Upravo ova
injenica govori sama za sebe.

122

Glava 16
PRAVA
KULTURNA REVOLUCIJA
Intonacija i tok Trinaestog partijskog kongresu pokazali su da vei dio kineskog rukovodstva,
a posebno njegovi mlai lanovi, nijesu brinuli mnogo o doktrinarnoj pedantnosti. Njihova
glavna briga je bila da se Kina razvija uspjeno, odmjereno i na temelju najire mogue
otvorenosti i usvajanja najnovije zapadne tehnologije i nauke. To je trebalo da bude primarni cilj,
i glavno opravdanje, za njihovo vrenje vlasti.
Nekoliko dana poto se Dao obratio pekinkom kongresu, Gorbaov je takoe izloio glavni
programski izvjetaj okupljenoj sovjetskoj partijskoj eliti, koja je dola na sveanu proslavu
sedamdesetogodinjice Boljevike revolucije. Njegov govor, koji je krunisao mnogo mjeseci
rasprava i priprema, nastojao je da same ono to je ve ostvareno i to je jo trebalo da bude
uraeno u potrazi za perestrojkom. Ujedno, u Daovom i Gorbaevljevom govoru su se nale
neke znaajne slinosti u vezi sa tokom, prirodom i ciljem reformi voenih od svakog
pojedinano poto su se oni rvali sa praktinim posljedicama promaaja komunistikog uenja.
Na nivou i dogme i prakse, Kinezi su bili ispred Sovjeta u zahtjevima za drutvenom
obnovom i modernizacijom. U poreenju sa Daovom smjelom predanou pragmatinoj i
dugoronoj poetnoj etapi socijalizma, Gorbaov je ponudio ideoloki mlako opravdanje. On
nije ponudio ni izrazitu ideoloku definiciju znaaja svojih nastojanja niti razumljiv vremenski
okvir za trajanje perestrojke. Doktrinarno nejasnim izrazima, on je definisao preustrojstvo kao
specifinu istorijsku etapu u daljem napretku naeg drutva. A kao odgovor na lenjinistiko
pitanje iz ega se u ta prelazi, mora da se kae sasvim jasno: Mi dajemo nove kvalitete
socijalizmu - novi vjetar, kako se kae. Ostala je sumnja da bi iz ovako lukavih obrazloenja
moglo da proizae vrlo dugo prestrojavanje.
Gorbaov je takoe u poetku pokazao manje spremnosti za inovacije u oblasti same uloge
partije. Mada je zahtijevao demokrati-zaciju, posebno na nivou sovjeta (ili savjeta) da bi poveao
samoupravu i objektivizirao zakonske standarde, on je podsjetio da to mora biti povezano s
otvorenom reafirmacijom centralne uloge partije: Vrijeme zahtijeva da u novim uslovima,
takoe, partija nastavi da bude na elu revolucionarne obnove... Sve vea uloga partije je logian
proces. Za razliku od kineskog, sovjetsko rukovodstvo 1987. godine jo uvijek nije bilo spremno
da razmotri povlaenje partije iz poslova uprave. Niti je 1987. bilo spremno da prilagodi politiki
kritinoj kineskoj odluci da ogranii vlast vrhovnog partijskog voe (a isto tako i premijera) na
dva petogodinja mandata.
Sovjetima je bila potrebna priblino godina dana - isto tako kao i energija kineskog primjera da bi mu konkurisali. Sovjetska javna glasila su tokom 1987. i 1988. godine o kineskim
reformama izvjetavali iscrpno i sa sve vie simpatija. ovjek moe samo da pretpostavi da
sovjetske voe nijesu bile ravnodune prema mogunosti da se Kina potvrdi i kao inovativnija i
uspjenija. U svakom sluaju, u ljeto 1988. godine sovjetska partija je, podstaknuta od
Gorbaova, konano usvojila slina ogranienja na vrijeme trajanja dravne slube visokih
zvaninika, a takoe je odobrila i prijedloge za povlaenje partije iz uprave u lokalnoj vladi.
Sporiji sovjetski tempo - usprkos Gorbaovljevim revizionistikim sklonostima - nesumnjivo
je predstavljao izraz vie kolektivnog upravljanja najvieg sovjetskog rukovodstva nego

123
Gorbaovljevih vlastitih tenji. Ali taj vremenski zaostatak je bio politiko pitanje. On je poblie
odredilo suprotnosti izmeu sovjetskog i kineskog pristupa. Sovjetski novinar koji je podravao
Gorbaova, Fjodor Burlacki, shvatio je sutinu te razlike, posebno u formama pristupa ideologiji,
kada je rezimirao u listu Literaturnaja gazeta od 20. aprila 1988, reakcije sovjetskih italaca na
njegove utiske s puta po Kini:
Nedavno, nakon mog povratka iz Kine, imao sam priliku da govorim o tamonjim reformama.
Posebno o nainu na koji su porodini ugovori tamo uspjeno iskorieni za rjeavanje problema
hrane, poveavajui proizvodnja ita za vie od 1/3 tokom 5-6 godina, i podiui ivotni standard
seljaka trostruko. Neoekivano, jedan asni profesor je uzeo rije. Evo ta je rekao, doslovno:
Sve je to u redu. Ali koja je cijena morala za to da se plati? Cijena koja je morala da se plati bila
je udaljavanje od socijalizma i usvajanje kapitalistikih metoda. Zar to nije previsoka cijena koju
treba platiti za ekonomski rast?

Ovakav zakljuak se bez sumnje uo takoe i u vrhu sovjetskog rukovodstva. To je

predstavljalo glavnu prepreku za doktrinarno ambi-cioznije reforme. Prema tome, Kina je bila
hrabrija ne samo ideoloki ve isto tako i u praksi. Njihove reforme su otile dalje od onih u
Sovjetskom Savezu. To je bilo posebno tano kada je u pitanju poljoprivreda. Ali to je takoe bio
sluaj i u gradskoj i seoskoj industriji, u spoljnoj trgovini, u stranim investicijama, u potronim
dobrima i u privatnom preduzetnitvu. U Kini, seljaci su, zapravo, mogli da budu vlasnici svoje
zemlje. Hiljadama iskljuivo stranih preduzetnika bilo je dozvoljeno da rade u posebnim
ekonomskim zonama. Sektor usluga je svjedoio o proliferaciji privatnih preduzea. Znaajno
pomjeranje prema proizvodnji potronih dobara je moralo biti podsticano, dijelom preko seoskih
radionica i malih fabrika. Na kraju ali ne manje vano, za razliku od Sovjetskog Saveza, Kina je
znaajno smanjila armiju i izdatke za odbranu. U svim ovim sektorima, promjene u Kini su bile
opipljivije od onih u Sovjetskom Savezu.
Osim toga, drutvena osjetljivost na ove promjene je bila takoe oiglednija u Kini. U stvari,
ova drutvena osjetljivost je glavni razlog zbog kog e Kina vjerovatno uspjeti, dok e Sovjetski
Savez oklijevati. Za razliku od sovjetskog seljatva, kineski seljaci nijesu bili uniteni. Stoga su
oni mogli da odgovore na nove prilike veom proizvodnjom. Za razliku od ruskog, kineski narod
ima dara za preduzetnitvo. Za razliku od Rusije, Kina prije komunizma nikada nije imala dravu
koja je dominirala ili guila nezavisan ekonomski ivot. Sa trgovakom tradicijom dublje
ukorijenjenom i drutveno rasprostranjenijom nego u Rusiji, Kina ima bolje izglede ne samo da
oivi tgovinu unutar Kine ve takoe i za znaajan porast kineske uloge u svjetskoj trgovini.
Konano, Kina je preteno naseljena jednim narodom, Han, dok je Sovjetski Savez prinudna
mjeavina mnogih naroda. Decentralizovana Kina e i dalje biti Kina; decentralizovani Sovjetski
Savez bi najvjerovatnije postao razoreni Sovjetski Savez.
Kao rezultat njihovog jasnijeg i pouzdanije odreenog smisla za upravljanje, kinesko
rukovodstvo je usvojilo pravac akcije u kom je perestrojka prethodila glasnosti, dok u
Sovjetskom Savezu ne samo da je glasnost prethodila perestrojki, nego se jo mnogo raspravljalo
o reformi prije nego je primjenjena. Prema tome, aktuelni posmatrai kineske scene bili su skloni
da procijene izglede za dalje promjene relativno optimistikim izrazima. Oni su bili saglasni oko
toga da Kina ima pogodnu priliku da odri visoke stope rasta u sljedeoj deceniji, izuzevi neke
bitne nepredvidljive prirodne katastrofe ili politiki slom. Prema tome, do 2010. godine ukupna
kineska privreda (mada svakako ne i njen prihod po glavi stanovnika) mogla bi ak da nadmai
onu Sovjetskog Saveza, iji je razvoj bremenit ideolokim kao i politikim tekoama.

124
Pa ipak, svako planiranje budunosti mora da vodi rauna o moguim zastojima i
opasnostima. I politika i privredna usporavanja bi mogla tetno da utiu na ove izglede inae
pune nade. Nekoliko utvara mora da je progonilo dalekovidog Denga. Borba za nasljee bi mogla
ponovo da podijeli rukovodstvo. Neslaganje oko drutvenih i privrednih posljedica priobalne
strategije moglo bi da pojaa politike sukobe. Trgovaki komunizam bi mogao da se izopai u
korumpirani komunizam, sa korupcijom koja bi prvo zatrovala i demoralisala partijsku
birokratiju a onda moda podstakla represiju i politiki centralizovaniju reakciju. U
meuvremenu, inflacija bi mogla da okrene gradske mase protiv reima, dok bi poveani
ekonomski pluralizam mogao da izazove irenje graanskih nemira i poveane zahtjeve za veom
demokratijom.
Nadmetanja oko vlasti su u prolosti ubrzala znaajnije politike promjene. To bi moglo
ponovo da se dogodi. Daleko od toga da je Deng uspio potpuno da etablira svoja dva izabrana
nasljednika. Jednom kada ode sa scene, njihova vlast moe biti poljuljana ili ih dogaaji mogu
gurnuti, ili jednog od njih, u drugim pravcima. S obzirom na ambiciozan i veomao sloen domet
reformskog programa, teke odluke i politike razlike e neizbjeno izbiti na vidjelo kada
reforme naiu na praktine tekoe. Ove , zauzvrat, vjerovatno utiu na lina suparnitva i
naglaavaju posljedine politike sukobe.
Moda se glavno sporno pitanje odnosi na takozvanu priobalnu strategiju kineske
modernizacije. Oito favorizovana od strane Daoa, ona se suoila sa neizbjeno neujednaenim
procesom razvoja, sa priobalnim zonama koje djeluju kao lokomotiva rasta i u tom procesu se
razvijaju mnogo bre od ostatka zemlje. U stvari, 200 miliona Kineza koji naseljavaju priobalne
regione izbili su na elo trke u pridruivanju modernim i prosperitetnim ne-komunistikim
zemalja-ma pacifikog oboda. Pobornici strategije su raunali, i nadali se, da e ostatak Kine
moda izvui korist iz tih stratekih tehnolokih i ekonomskih nusprodukata.
Drugi kineski lideri su bili manje optimistini - pa su ak vidjeli opasnosti u ovakvoj
strategiji. Sam njen uspjeh bi istakao drutveno-ekonomske razlike unutar zemlje, gurnuo
ideoloku fleksibilnost iznad snoljivih granica ohrabrujui preteno kapitalistike vrijednosti i
potpuno odbacio tradiciju ravnopravnosti tako duboko usaenu u koncept socijalizma. Pekinka
revija (25. april - 1. maj 1988) je izvjestila da su izvjesni partijski zvaninici uplaeni da e
strategija usporiti razvoj unutranjih oblasti i da istiu opasnost da e unutranjost Kine jo vie
zaostati za razvojem priobalnih regiona. Uz to, ekonomska emancipacija obale bi mogla takoe
da ubrza inflatornu spiralu jo eu od one koja je ve bila podstaknuta aktuelnim reformama,
nameui tako nove nevolje gradskom stanovnitvu i moda ak prouzrokujui javne nemire.
Novi kineski premijer, Li Peng, javno je zastupao vei oprez u sprovoenju reformi, sa posebnim
naglaskom na stalnoj potrebi za kontrolom cijena, i prihvatio je priobalnu strategiju umjerenijim
rijeima od njegovih kolega.
Inflacija je vjerovatno najvea prijetnja tekuim reformama. Svi komunistiki napori na
eksperimentisanju sa djeliminim usvajanjem trinih mehanizama - bilo oni najraniji u
Jugoslaviji, skoriji u Maarskoj, ili nedavni u Kini - drali su prst na okidau inflatorne spirale.
To je bilo zbog injenice da uklanjanje kontrole, uz osloboeni ekonomski dinamizam, tei
takoe da otkrije glavne pukotine u funkcionisanju komunistike ekonimije, dovodei do krajnjeg
poveanja potranje u snabdijevanju, ali bez elastinog odgovora svojstvenog pravoj trinoj
ekonomiji. Strah od radnikih nemira zbog inflacije naveo je ak i reformski nastrojene
komunistike lidere u svim komunistikim zemljama na pomisao da su se poigravali s
reformama.
Do buduih politikih sukoba, prema tako istaknutim poznavaocima savremene Kine kao to
su Miel Oksenberg i Hari Harding, vjerovatno nee doi izmeu reformista i antireformista, ve

125
prije izmeu ambicioznih reformista koji su voeni u velikoj mjeri pragmatinim ekonomskim
nunostima i opreznih reformista koji se plae da bi ekonomska dinamika mogla ubrzati politike
i ideoloke komplikacije. Ako ekonomija napreduje, to se ini vjerovatnim, proces potinjavanja
ideologije ekonomskoj koristi e se nastaviti. Ako ne, to moe da se dogodi, izvjesna uanenja,
u sklopu obnovljenih borbi za vlast, postaju vjerovatna. Ali ak i tada, smjela predanost promjeni
e se vjerovatno produiti, s velikim izgledima da e Kina zadrati u godinama koje dolaze stope
rasta iznad onih u Sovjetskom Savezu.
Jo sloeniji problem e se vjerovatno pojaviti na politiko- institucionalnom polju. Kina se
kretala naprijed u svom preustrojavanju u velikoj mjeri na osnovu inicijative odozgo. Za razliku
od Sovjetskog vostva pod Gorbaovom, kineske voe su uloile male napore da podstaknu
odozdo javnu kampanju demokratizacije kao naina da se potpomognu napori odozgo prema
dolje. Umjesto toga, oni su to preduprijedili otvoreno priznajui da politike promjene moraju da
se odvijaju uporedo s ekonomskim promjenama i predlaui kako se ovo moe ostvariti, posebno
kroz povlaenje partije iz dravne uprave. Ovo je omoguilo kineskom rukovodstvu, sa vlau
koja je ostala jo vre u Dengovim rukama, da kontrolie proces i da ga sprovodi. U svakom
pogledu, ono to je Deng uspio da uradi uvjerljivije je od Ligaovljeve ideje perestrojke
nametnute odozgo i od Gorbaovljevog korienja glasnosti kao katalizatora za perestrojku.
Postavlja se pitanje, meutim, da li e se Dengove akcije na politikom planu pokazati
dovoljnim. Kineski ekonomski program je odista ambiciozan. Kinesko otvaranje prema svijetu,
posebno njenih priobalnih regiona, dalekoseno je, a uzajamni uticaj sa spoljnim svijetom se brzo
iri. Pod tim okolnostima, pritisak za stvarnom politikom liberalizacijom, a onda za istinskom
demokratizacijom, zasigurno e rasti. Simptomi ovog procesa se ve mnoe i vjerovatno e
postati vidljiviji. Uloga partije, njena kontrola nad javnim glasilima i njen monopol nad
kreiranjem politike, sve e to biti dovedeno u pitanje. U isto vrijeme, politiku neslogu e biti
tee sakriti u ambijentu ekonomskih promjena primjerenih veem drutvenom i ekonomskom, a
od sada takoe neizbjeno i politikom pluralizmu.
Glavni politiko-institucionalni problemi e se zbog toga pojaviti u budunosti. Oni mogu
postati naglaeniji ako se sa ekonomskim programom bude oklijevalo. To bi obezbijedilo dodatnu
hranu za uzajamno politiko i ideoloko optuivanje meu najviim rukovodiocima. Ali ukoliko
ekonomska obnova ostane relativno uspjena, kako sada izgleda vjerovatnim, to e proizvesti
pritisak odozdo za veom demokratijom zato to su ti podsticaji svojstveni zbilji aktuelnih
ekonomskih promjena. U odreenoj mjeri, skoro sigurno unutar jedne ili dvije decenije, kineske
komunistike voe e morati da se suoe sa injenicom da je kreativni drutveno-ekonomski
pluralizam nepodudaran sa sistemom jednopartijske vlasti.
Ta nesaglasnost bi mogla da ukae na problem ozbiljnih razmjera. Kratko poreenje
politikih reformi je javno preporuio Fang Lici, fiziar slavljen kao kineski Saharov, a one koje
zvanino zastupa Dao ilustruju dramatini raskorak izmeu komunistike ideje
demokratizacije i zapadnih ideja istinskog pluralizma i suverenosti naroda. U svom govoru pri
otvaranju Trinaestog partijskog kongresa, Dao je jasno prihvatio Dengovo naelo stavljanja
ekonomskih reformi ispred politikih. Fang se, s druge strane, protivio ovakvom redu prioriteta.
Bez demokratije, rekao je ne moe biti ni razvoja.
Jezgrovito reeno, Daova demokratizacija je podrazumijevala odvajanje partije i drave,
decentralizaciju vlasti, modernizovanu birokratiju i unapreenje zakonskih standarda, ali nije
ukljuivala vjerodostojnu ulogu naroda u izboru svojih voa ili formulisanju ukupne politike. On
je traio da put za zahtjeve i glas naroda stalno dosee do najviih nivoa i zalagao se za politiku
redovnih drutvenih dogovora i razgovora. On je takoe prihvatio koncept obezbjeivanja
viestrukih kandidata za izborna mjesta na lokalnom nivou, iako bi postupak naimenovanja oito

126
ostao u nadlenosti partije a domet ovakvih izbora ogranien. U isto vrijeme, on je igosao one
koji su zastupali buroasku demokratiju - to je marksistiko-lenjinistika ifra za slobodne
izbore putem tajnog glasanja.
U meuvremenu, Fang i njegovi sljedbenici su zahtijevali istinsku demokratizaciju u
zapadnom smislu rijei. U govoru na angajskom univerzitetu, objavljenom u ajna spring
dajdest-u, mart-april 1987, on je izjavio da je potpuni prelazak na zapadnjaki nain
razmiljanja jedini put u modernizaciju i istakao je politiku dimenziju takvih reformi. On je
rekao i da je ienje naih misli od ukupne marksistike dogme prvi korak na tom putu. Zatim
je dokazivao da svaki valjani koncept demokratije mora biti zasnovan na ljudskim pravima:
Ne tako davno traili smo demokratiju koja se mnogo ne razlikuje od poputanja ogranienja.
Ipak, vano je napomenuti da je demokratija neto sasvim drugo od poputanja ogranienja.
Kritini elemenat demokratskog djelokruga rada su ljudska prava, osjetljivo pitanje u naoj zemlji.
Ljudska prava spadaju u osnovna prava koja ljudi imaju od roenja, kao to su pravo na miljenje
i na obrazovanje, pravo na brak i slino. Ali mi Kinezi smatramo ova prava opasnim. Ljudska
prava su opta i stvarna, ali mi danas uzimamo slobodu, jednakost i bratstvo zajedno sa
kapitalizmom i kritikujemo ih potpuno istim rijeima. Ako smo mi demokratska zemlja kako
tvrdimo, ta prava moraju biti jaa ovdje nego bilo gdje drugo, ali danas su ona puka apstraktna
ideja.

Poto je igosao svaki koncept demokratizacije koji podrazumijeva neto to nadreeni

sprovode nad potinjenima a to ne povlai za sobom odgovornost politikih voa prema
narodu, osvrnuo se na pekinke politike reforme: Naa vlada nam je dala demokratiju a da nije
ni malo popustila nae kolane. Dozvolila nam je tek toliko slobode da moemo da njitimo. Sa
pitanjem politike slobode kineski lideri tek treba da se suoe, a to je sasvim sigurno uzbudljivo
pitanje.
U meuvremenu, preustrojstvo i modernizacija komunistike Kine e nastaviti da
preobraava i zemlju i njen komunistiki zatitni znak. Za razliku od temeljitijih faza ranijih
komunistikih programa, dananje reforme su uglavnom vie u skladu sa kulturnim tradicijama
drave. Za razliku od Gorbaovljeve perestrojke, one ne idu protiv prirode istorijskih okolnosti.
One su takoe izraz kulturnog samopouzdanja - nesumnjive kineske osobine - to je omoguilo
Kini da poalje trideset hiljada svojih najboljih mladih ljudi na studije u inostranstvo bez
paranoinog straha od ideoloke zaraze. Za razliku od Rusa, Kineze, koji sebe ne smatraju samo
nacijom ve i civilizacijom, ne vodi otrcani kompleks manje vrijednosti prema Zapadu. To im
omoguuje da sagledaju svoju tehnoloku zaostalost samo kao privremeno stanje u pet hiljada
godina staroj i kulturno nadmonoj civilizaciji. Strani nou-hau (know-how) moe tako biti
usvojen bez izazivanja dubokih kulturnih ili ideolokih tekoa, i bez pritiska da se prikriju
privremeni nedostaci Kine.
Dva dodatna i takoe osobena kineska inioca e pomoi reformski program. Prvo, pomak
unutar Kine prema manje centralizovanom, manje kolektivistikom i manje birokratskom
komunizmu koji nastoji da revitalizuje trgovinu, spoljnu trgovinu i preduzetnitvo vjerovatno e
iskoristiti glavnu spoljnu prednost: etrdeset miliona Kineza koji ive u prekomorskim zemljama.
Mnogi su imuni i ukljueni u poslove koje unutranje reforme nastoje da ojaaju. Veina je
ostala naklonjena Kini i ve odgovara konstruktivno na povoljne prilike da pomogne izgradnju
modernije Kine. Zaista, u priobalnim zonama odreenim za posebno strano prisustvo, kapital
prekomorskih Kineza je ve uinio svoje prisustvo opipljivim. To investiranje kapitala ukljuuje,
prema upuenim hongkonkim finansijerima, oko 15 milijardi dolara, a moda i vie,

127
nenametljivo investiranih u kinesku izvoznu industriju od strane kineskih kapitalista sa Tajvana.
ovjek moe da pretpostavi da je komunistika vlada u Pekingu prosto rijeila da zauzme
liberalniji stav prema ovom pitanju.
Drugo, povratak Hong-Konga Kini 1997. godine dalje e ojaati pritisak za promjenama. Dok
e Hong-Kong proi kroz mnogo komplikacija u procesu reintegracije u veu jo uvijek
komunistiku Kinu, njegov uticaj na Kinu e neizbjeno posluiti da ojaaju sile promjene. To e
poveati trgovako prisustvo Kine u svijetu i uvesti u Kinu izvanredno obueno finansijsko i
trgovako osoblje svjetske klase. To moe doprinijeti samo da osnae neideoloki podsticaji u
kreiranju ekonomske politike.
Povratak Hong-Konga Kini e tako imati veliki ekonomski znaaj. Za samo jednu deceniju,
Kina e privui mali ali vitalan i izuzetno imuan grad-dravu, sa sadanjim bruto nacionalnim
proizvodom (BNP) od oko 40 milijardi dolara, svjetskom trgovinom veom od 60 milijardi
dolara (ili oko dvije treine kineske spoljne trgovine), vrijednom trgovakom, industrijskom i
turistikom infrastrukturom i velikom zajednicom koja govori kineski i poznaje inostrani nain
poslovanja. ak i ako se uzme u obzir da e preostali ideoloki porivi navesti Peking da pokua
da sprijei hongkonki uticaj, puko koristoljublje e nalagati politici da u cjelosti ouva posebnu
ulogu Hong Konga kao trgovakog i finansijskog centra, da svojim uticajem i vrijednostima dalje
neizbjeno zrai ne samo u kineskom primorskom regionu ve takoe i u cijeloj zemlji.
Kineska Vlada e imati jedan dodatni razlog da bude tolerantna u svom odnosu prema Hong
Kongu: brigu za budunost Tajvana. Kineska strast za ponovnim ujedinjenjem potie iz zaostale
ogorenosti zbog strane dominacije u prolosti i svojstvena je kineskom osjeanju nacionalnog
jedinstva. Ona ostaje snana i iskrena i njom upravlja vie nacionalizam nego komunizam.
Kineske komunistike voe moraju da priznaju da bi ideoloki motivisano ometanje napretka
Hong Konga - pored nanoenja zla Kini - stvorilo dalju prepreku za bilo kakvo ukljui-vanje
Tajvana u neki iri sporazum o saradnji sa maticom. Da bi postigao ujedinjenje putem
prilagoavanja, Deng je otvoreno zastupao mogunosti rjeenja zasnovanog na obrascu jedna
drava, dva sistema, to bi znailo da bi Tajvan mogao da zadri svoj veoma uspjeni slobodno
preduzetniki drutveno-ekonomski sistem ak i u sklopu labavog ujedinjenja. Odnos Kine prema
Hong Kongu e tako posluiti kao stvarna pouka Tajvanu. To ini dvostruko vanijim napredak i
procvat Hong Konga poslije ujedinjenja s Kinom. Neizbje-no, to takoe znai da se uticaj Hong
Konga na Kinu ne moe despotski obuzdati.
Ukratko, postojanje bogate klase kapitalista prekomorskih Kineza koji osjeaju srodnost sa
Kinom i oekivano pripajanje Hong Konga Kini obezbjeuje zaista mono pojaanje i podsticaj
za promjene kroz koje Kina prolazi. Nema nieg slinog u sadanjoj sovjetskoj situaciji.
Reformistike kineske voe su prisiljene da izvuku politiku podrku iz ovih povoljnih okolnosti,
svojstvenih kineskoj situaciji.
Rastua kompatibilnost sve razvodnjenijeg komunizma sa kulturnim i nacionalnim
tradicijama zemlje je isto tako vana u sve tee definisanom sistemu vrijednosti. Ovo je od
posebnog znaaja za zemlju u kojoj je javna filozofija znatne prefinjenosti i dubine tokom mnogo
vijekova igrala vanu integrativnu ulogu. Nemogue je paljivo prouiti opsenu istoriju Kine poput nedavno objavljene knjige, Kembridska istorija Kine, koju su objavili D. K. Ferbenk i
Denis Tviet - a ne biti impresioniran do koje mjere je kinesko drutvo bilo proeto i ureeno
naelima duboko ukorijenjenim u konfuijan-skom sistemu i filozofije i vladanja. Upravo je
duhovno jedinstvena svijest o tim naelima i utonulost ljudi u njih ono to ini kinesko drutvo
toliko drukijim od veine drugih, gdje tradicije, navike i vrijednosti tee da budu manje
otvorene, manje odreene i manje duhovno sistematizovane.

128
Ukoliko kineske voe uspiju na svom sadanjem putu, oni mogu da pokrenu pravu kulturnu
revoluciju u Kini: spoj tradicionalnih vrijednosti svog naroda sa kulturnim diktatima modernosti.
Prethodno rukovodstvo je dugo isticalo konfuijanska naela prirodnog prava, plemenite
motivisanosti i obrazovanja na zvaninom mandarinskom jeziku, drutvene saradnje, sklada i
hijerarhije u ekonomskim djela-tnostima i potovanje starih ljudi i predaka. Kasnije je veoma
cijenilo novatorstvo, kreativnost, komunikativnost, efikasnost i preuzimanje rizika. Oba su takoe
veoma cijenila individualnu motivaciju kao lokomotivu promjena, skidajui hipoteku poroka s
trgovakog profita. Budui kineski lider, ak i neko ko sebe bude zvao komunistom, moi e da
prihvati konfuijansku klasinu misao koju je harvardski univerzitetski poznavalac Kine, Rodrik
Mek Farkar, sklon da navodi: Posjedovanje vrline e dati vladaru ljude. Posedovanje ljudi e mu
dati teritoriju. Posjedovanje teritorije e mu dati bogatstvo. Posjedovanjem bogatstva, imae
sredstva za troenje. Vrlina je korijen, bogatstvo je izdanak.
Pod Maom, frontalni sukob se odigrao izmeu komunizma i ovih tradicionalnijih vrijednosti.
Sa dravom koja ne djela kao tradicionalni oinski zatitnik drutva ve kao njegov unititelj,
raniji Veliki skok naprijed i Kulturna revolucija su postali parave nesree. Nasuprot tome, sa sve
veom komplementarnou izmeu Dengovih pragmatinih planova za budunost i dublje
usaenih vrijednosti prolosti, sadanje reforme najavljuju bolje sjutra za Kinu. Ishod e imati
duboke posljedice i po Kinu i po komunizam. Kina e se pridruiti prvom redu svjetskih sila i
tako sebi povratiti raniji status. Tokom razvoja, meutim, ona e promijeniti sutinu svog
komunizma, sa simbolinim idealom koji vie nee predstavljati industrijski radnik u dravnoj
eliani ve trgovaki preduzetnik visoke tehnologije koji se aktivno nadmee na meunarodnom
tritu pacifikog priobalja.
Cijena takvog uspjeha e biti ideoloko razvodnjavanje. Savremena Kina moe ui u
dvadesetprvi vijek jo uvijek pod vostvom komunista, ali to nee vie biti komunistika Kina.

129

DIO V

DISKREDITOVANA
PRAKSA

130

131

Podloan vrenju u Sovjetskom Savezu, odbaen u Istonoj Evropi, sve vie komercijalizovan
u Kini, komunizam je postao ideologija diskreditovana u svijetu. Marksistiko-lenjinistika
praksa - jedinstvo teorije i akcije - nije vie uivala potovanje ak ni meu lanovima partije
kao univerzalno vaei vodi u drutvenu obnovu. Prema tome, izgledi za meunarodni napredak
komunizma su se rasprili kao perje.
irom svijeta, ljudi su sada izjednaavali sovjetski oblik komunizma sa zaustavljenim
razvojem. Ovo zapaanje je preovlaujue u obije polovine Evrope, na Dalekom Istoku, u
Jugoistonoj Aziji i u Sjevernoj Americi. To je takoe poelo da proima gledita uvodniara
glasila u Latinskoj Americi i Africi. U razvijenijim djelovima svijeta, ukljuujui i takozvane
novoindustrijalizovane zemlje, malo njih u komunizmu vidi relevantan program za budunost. U
zemljama u razvoju, nedostaci sovjetskog modela razvoja su grafiki prikazani usudom nekoliko
zemalja koje su odabrale da ga podraavaju. ak ni sve bolja dostignua Kine ne mogu
nadomjestiti ovakvo primjetne nedostatke komunizma zato to je skoranji kineski ekonomski
uspjeh bio ostvaren najvie zahvaljujui oitim odstupanjima od nekadanje komunistike
prakse.
Novi globalni konsenzus predstavlja epohalnu promjenu i povlai za sobom razorne politike
posljedice po svjetski komunizam. Danas je komunizam privlaan prvenstveno za one koji,
frustrirani svojom drutvenom zapostavljenou, siromatvom ili etnikim guenjem, vide u
njemu preicu ka politikoj moi. Siromatvo, zaostalost i etniko neprijateljstvo obezbjeuju
najplodniji okvir za njegovu privlanost. Ali stanovite da komunizam, nekada moan, znai
stagnaciju i pusto dramatian je obrt preovlaujuih stavova od prije samo dvije decenije. To
ukljuuje silne promjene u politikim stavovima s obzirom na kritiko pitanje vlastitih odnosa
pojedinca prema drutvu i drutva prema dravi. Konano, promjena u globalnoj percepciji jeste
promjena temeljne filozofije i osnovnog pogleda na svijet - a ne naprosto politiki stil ili
lojalnost. To je u prirodi istorije.
Opadanje znaaja ideologije i politike strasti savremenog komunizma bilo je bolno
ilustrovano odravanjem mranog skupa u Pragu sredinom aprila 1988. godine. On je okupio na
jednom mjestu devedesettri komunistike ili pro-komunistike partije iz cijelog svijeta radi
proslave tridesete godinjice posljednjeg preostalog, od Sovjeta sponzorisanog, meunarodnog
komunistikog glasila, Svjetske marksistike revije, i radi savjetovanja oko poloaja marksistike
doktrine. Sama tajanstvenost skupa je bila simbolina. Nekoliko godina ranije ovakav skup bi
privukao veliku panju svjetskih medija. Ipak je proao nezapaeno u zapadnim medijima i bio
propraen samo kratkim i povrnim osvrtom u komunistikoj tampi.
Svjetska marksistika revija je bilo sve to je ostalo od opojnijih dana Kominterne, centralne
organizacije Komunistike Internacionale, ije je sjedite oko dvije i po decenije bilo u Moskvi,
ili ak njenog ogranienijeg poslijeratnog nasljednika, Kominforma, koju je ustanovio Staljin da
bi nadzirao rad novih vladajuih istonovropskih komunistikih partija. Ali ta dugotrajna batina
je inila rad Revije sve vanijim za Moskvu, jer je predstavljala posljednje formalno sredstvo za

132
usklaivanje doktrinarnog miljenja i osavremenjavanje zajednike doktrine u izmijenjenim
prilikama. Zato je Anatolij Dobrinjin, koji je tada bio sekretar sovjetskog Centralnog komiteta i
vani savjetnik Gorbaova za spoljnu politiku, predvodio sovjetsku delegaciju. Delegacije
istonoevropskih drava pod sovjetskom dominacijom bile su na jednako visokom nivou.
Sam skup je, meutim, u osnovi doivio fijasko. Doktrinarne rasprave su bile mlake,
neinteresantne i u velikoj mjeri formalistike. Dobrinjin je vei dio svog vremena potroio
propagirajui novu spoljnu politiku Gorbaova, dok se po pitanjima doktrine njegov glavni
doprinos sveo na nagovjetaj skore abdikacije proletarijata kao temelja komunistike vlasti. Kako
je navela Praka televizija 15. aprila 1988, Dobrinjin je rekao da nova tehnika revolucija
poinje a to zahtjeva usvajanje kompjuterske tehnologije i robota. Prema tome, svialo se to
nama ili ne, eljeli mi to ili ne, moramo preustrojiti takoe i radniku klasu. On je bio manje
jasan u vezi implikacija koje bi ovo moglo imati po navodnu partiju proletarijata, ali je
pretpostavio da je dalja posljedica naune revolucije bila da svi ljudski interesi imaju prioritet
nad klasnim. On je iz ove tvrdnje izveo dublji zakljuak da je svjetski mir vea vrijednost ak i
od socijalistike revolucije, to je stav koji ne bi mogao biti ba tako primamljiv za frustriranije i
radikalnije partije koje ude za vlau. Poto je Dobrinjin otvoreno govorio o pitanju sigurnosti, u
velikoj mjeri analizirajui ameriko-sovjetske odnose, nekako poznata misao vodilja njegove
poruke je - uprkos pozivanju na novu naunu revoluciju - bila da revolucionarni proces mora biti
podreen interesima Sovjetskog Saveza.
Moda su najotvoreniju poruku konferenciji poslali oni koji joj nijesu prisustvovali. Kineska
Komunistika partija je, to je bio sluaj ve godinama, potpuno ignorisala itav poduhvat, dok je
najuticajnija komunistika partija na svijetu koja nije bila na vlasti, Italijanska komunistika
partija, u tonu zvaninog izvjetaja poslala pismo uredniku Svjetske marksistike revije
obavjetavajui ga o svojoj odluci da prekida odnose sa asopisom. Sekretar Dobrinjin je ostao
da se gosti sa svojim istonoevropskim partijskim drugovima i predstavnicima tako raznovrsnih
organizacija kao to su Komunistika partija Saudijske Arabije, vedska Lijeva partijakomunista, Komunistika partija Luksemburga, senegalska Nezavisna radnika partija,
Komunistika partija Nepala, i td.
Mora da su ak i sovjetski delegati osjetili da je dogaaj ukazao na dalje ozbiljno pogoranje
globalnog stanja komunistikog jedinstva teorije i prakse. Komunistika teorija se drobila dok se
komunistika praksa sada u velikoj mjeri smatrala promaenom. Nenamjerno, skup je tako
simbolizovao opti slom disciplinovane potinjenosti komuni-stikih partija moskovskoj kontroli.
On je takoe jasno ukazao na nestanak doktrinarne jednoobraznosti, potpuni gubitak
privlanosti komunizma u narodu pa prema tome i oiti zalaz politike vitalnosti pokreta. Sve
ovo je predskazivalo skori kraj komunizma kao znaajne svjetske pojave.

133

Glava 17
OD REVOLUCIONARNE KOMINTERNE
DO GODINJEG ZASJEDANJA
Osamdesetih godina, revolucionarna Kominterna je bila daleka uspomena, ali uspomena koja
je ostala u golemoj suprotnosti sa godinjim zasjedanjem ostarjelih ili u najboljem sluaju
sredovjenih komunistikih funkcionera i simpatizera koji se sada okupljaju svake godine u
Moskvi povodom novembarske proslave Boljevike revolucije. Kad je odrana prva sjednica
Kominterne u Moskvi u martu 1919. godine, samo godinu dana poslije preuzimanja vlasti od
strane Boljevika, vazduh je bio bremenit revolucionarnim oekivanjima, usprkos graanskom
ratu koji je jo uvijek bjesnio u Rusiji. Prisutni su bili istinski revolucionari, oelieni u borbi i
zatvorima. Raspoloenje im je bilo optimistiko. Previranja su rasla u Srednjoj Evropi, posebno u
poraenoj i demoralisanoj Njemakoj, naprednom industrijskom drutvu, koje se inilo istorijski
zrelo za ruenje, to je bilo gotovo u skladu s komunistikom dijagnozom istorije. inilo se da e
se revolucionarna oekivanja ispuniti, a nova organizacija - Komunistika internacionala - bila je
ustanovljena da ujedini i rukovodi svjetskim revolucionarnim procesom.
Oekivanja su narasla jo vie do vremena drugog sastanka Kominterne, u ljeto 1920. godine.
Nova Crvena Armija, koja je u velikoj mjeri dobila graanski rat, sada je bila pred vratima
Varave, inilo se da je put do srca Evrope otvoren. Skoro u isto vrijeme se sastao kongres
istonih naroda u sovjetskom Bakuu da uzdigne barjak revolucionarne borbe protiv
kolonijalizma, pokreui pri tom dvogubu ofanzivu protiv vidno dezintegrisanog kapitalistikog i
kolonijalnog svijeta. Vatreni govornici iz redova najblistavijih boljevikih voa, kao to su
Trocki i Zinovjev, vladali su atmosferom na skupu, a njihova elokvencija je pojaala osjeaj da je
meunarodna pobjeda komunizma ne samo neizbjena ve e se uskoro i dogoditi.
Boljeviki revolucionarni optimizam je bio oit. U prvom izdanju asopisa Kominterne,
Zinovjev je predskazivao: Kroz godinu dana, Evropa e zaboraviti na borbu za komunizam, zato
to e cijela Evropa biti komunistika. Prilikom otvaranja drugog zasjedanja, on se neznatno
ogradio od svog optimizma: Moda smo bili zavedeni: vjerovatno e, u stvari, biti potrebna ne
jedna ve dvije ili tri godine prije nego cijela Evropa postane jedna sovjetska republika.
Predstavljajui manifest Kominterne na kongresu, Trocki je izjavio, U razliitim zemljama
borba prolazi kroz razliite etape. Ali to je zavrna borba... Ona je sveobuhvatna i neodoljiva.
Ona se iri, jaa i proiava i uklanja staro smee. Ona se nee zaustaviti prije nego ostvari
vladavinu svjetskog proletarijata. ak se i Lenjin pridruio euforiji, govorei nekim Francuskim
gostima, Da, Sovjeti su u Varavi. Uskoro e Njemaka biti naa, Maarska ponovo osvojena;
Balkan e ustati protiv kapitalizma; Italija e se uzdrmati. Buroaska Evropa u vihoru puca po
svakom avu.
Njihova uvjerljiva retorika je, meutim, jedva prikrivala globalnija i politiki ozbiljnija
nastojanja novopostavljenih sovjetskih bolje-vikih voa, predvoenih Lenjinom, da preuzmu
stvarnu kontrolu nad svjetskim marksistikim pokretom. U stvari, ruski Politbiro je od poetka
kontrolisao Izvrni komitet Kominterne i insistirao da primanje u lanstvo Kominterne nalae da
lijeve partije usvoje dvadeset jedan utvren uslov. Prema tome, Moskva je iskljuila razne
socijaldemokratske i pacifistike grupe koje su bile naklonjene Boljevicima ali su bile manje

134
podlone boljevikom konceptu disci-pline i preobraanja Kominterne u ureenu sektaku
organizaciju.
Kada je Poljska porazila nastupajuu Crvenu Armiju u bici za Varavu, avgusta 1920, i kada
su revolucionarna previranja u Njemakoj i drugdje oslabila, Kremlj je bio prisiljen da ponovo
procijeni neposrednije perspektive komunizma. Lenjin i ostale boljevike voe nuno su postali
zaokupljeniji konsolidacijom svoje unutranje vlasti, prvo kroz Novi privredni plan a kasnije kroz
Staljinovu odluku da gradi socijalizma u Rusiji nezavisno od bilo kakve neposredne veze sa
svjetskim revolucionarnim procesom. Ove odluke su neizbjeno doprinijele daljoj sovjetizaciji
Kominterne. Ona je postala sve vie organ sovjetske vladajue partije, u tijesnoj vezi sa
sovjetskom tajnom policijom i obavjetajnim aparatom, kojim su upravljali Lenjinovi a kasnije i
Staljinovi odabranih namjesnici.
Staljin se nije dvoumio oko toga. Poetkom 1927, u katihizikoj izjavi, ustanovio je apsolutno
besprijekorne norme za svakog istinskog komunistu. Staljin je izjavio da je komunista
revolucionar koji je bezrezervno, bezuslovno, otvoreno i svjesno... spreman da titi i brani
SSSR, jer je SSSR prva revolucionarna proleterska drava u svijetu koja gradi socijalizam. On je
internacionalista koji je, bezrezervno, bez kolebanja, bez postavljanja uslova, spreman da titi
SSSR, zato to je SSSR temelj revolucionarnog pokreta u cijelom svijetu.
Usprkos tiranskoj izjavi o sovjetskoj kontroli i usprkos slabljenju neposrednih
revolucionarnih nada, Kominterna je jo uvijek ostala tokom tridesetih godina i u Drugom
svjetskom ratu za mnoge neruske komuniste spremite njihovih komunistikih nadanja i sredite
njihove politike lojalnosti. Voena za vrijeme staljinistike ere od strane ivopisnog bugarskog
revolucionara Georgi Dimitrova i njegovog sovjetskog partijskog druga Dimitrija Manuilskog,
organizacija je postala kola za razvoj novog rukovodeeg kadra, potpuno discipli-novana i
temeljno staljinistikih nazora. Kako su ovi staljinistiki sljedbenici zamijenili mnoge
slobodoumne inostrane komuniste koje je Staljin likvidirao za vrijeme velikih istki tridesetih
godina, Kominterna je postala i glavni tab i centar za obuku komunistikog rukovodstva koje je
Staljin dovodio na vlast u Istonoj i Srednjoj Evropi poslije 1945. godine. Neki su sputeni
padobranom u Istonu Evropu sa sovjetskim instrukcijama za vrijeme rata, a drugi su stigli u
frakovima sa pobjednikom sovjetskom armijom.
udno je da je takva stvarna sovjetska kontrola nad komunistikim pokretom, kao i elja za
pomirenjem sa anglosaksonskim saveznicima uinila Kominternu nebitnom. Godine 1943, Staljin
je prividno ukinuo. Svijetu je reeno - a lakovjerni su povjerovali - da Sovjetski Savez vie ne
kontrolie meunarodni komunistiki pokret. Meutim, glavne Moskovske operacije su nastavile
da se sprovode preko Dimitrova i Manuislkog tokom rata, nakon kog je sam Dimitrov postao
novi lider Bugarske. Razni njegovi moskovski potinjeni, kao to su NKVD agent Boleslav
Bjerut i zvaninici Kominterne Klement Gotvald, Matja Rakoi i Valter Ulbriht, postali su voe
svojih zemalja pod komunistikom upravom, Poljske, ehoslovake, Maarske i Istone
Njemake.
Budui da se Hladni rat rasplamsao, Staljin je krenuo ponovo da stvara , na uoj osnovi, stroi
instrument sovjetske meunarodne kontrole. Godine 1947, on je formirao Komunistiki
informativni biro, ili Kominform. Posebnu panju je usmjerio na uvrenje i ukljuivanje u
sovjetsku sferu novih komunistikih partija na vlasti, kao i na uoblienje zajednike strategije za
vanije zapadnoevropske komunisti-ke partije, kao to su francuska i italijanska. Neki sovjetski
lideri su se oito nadali da bi ove partije mogle ne samo biti u stanju da ubrzaju uklanjanje
amerikog uticaja sa kontinenta ve da bi ak i same mogle doi na vlast. Pobjeda kineske
revolucije je takoe doprinijela kratkom ponovnom buenju revolucionarnih nada, sa crvenom
zastavom koja se sad leprala nad glavama vie od milijarde ljudi.

135
Vie inilaca je doprinijelo relativno kratkom vijeku trajanja Kominforma. On je ukinut 1956.
godine, tri godine poslije Staljinove smrti, djelimino stoga to nijedan od njegovih nasljednika
nije mogao da dostigne lini ugled komunistikih diktatora koji su uspjeli da zadobiju vlastitu
mo, poput Maoa u Kini ili Tita u Jugoslaviji. Tito je odbranio svoju nezavisnost ak i od Staljina
ve krajem etrdesetih godina, dok su se Maova neslaganja sa Kremljom pojaavala i gladila.
Godine 1956, Kinezi su otro istakli svoju podrku tenjama za autonomijom i Poljskih i
Maarskih komunistikih lidera i pritiskali post-staljinistike sovjetske lidere da ublae - ako ne i
da napuste - svoj zahtjev za formalnim vostvom svjetskog pokreta. To je imalo odjeka kod
lidera na izborima najuspjenije zapadnoevropske komunistike partije, Italijana Palmira
Toljatija, koji je skovao privlaan izraz policentrizam kao alternativu staljinistikom
centralizmu.
Sovjetska elja da zacijeli raskid s Jugoslavijom, da izbjegne svau s Kinom, da zadri
italijansku partiju u vrstom zagrljaju i da smanji napetosti s takvim liderima kao to je Vladislav
Gomulka u Poljskoj, vodila je u niz postepenih ali jo uvijek neradih ustupaka. Uz ukidanje
Kominforma, Moskva je priznala 1956. godine pravo vladajuim partijama da prilagode
sovjetsko iskustvo u izgradnji socijalizma svojim osobenim nacionalnim uslovima, iako je
Kremlj i dalje opominjao da sovjetsko iskustvo ima univerzalnu vrijednost. U svakom sluaju,
ovi ustupci su nerado uinjeni, pod pritiskom.
Pokazujui sovjetsko protivljenje da sasvim odustane od svog centralistikog vostva,
Hruov je rijeio da sazove u Moskvi 1957. godine veliku konferenciju svih komunistikih
partija. On je nastojao ponovo da oivi vei osjeaj jedinstva u svjetskom pokretu i obnovi
sovjetsku kontrolu nad njim. U svom govoru upuenom 11. jula 1957. godine vrlo inertnim
ekim komunistikim liderima, sovjetski voa je objasnio svoje ciljeve sasvim otvoreno: ta mi
elimo? elimo jedinstvo, zbijene redove i zdruene snage. Mi uvaavamo razliite puteve,
drugovi. Ali izmeu razliitih puteva, samo je jedan glavni put, a ostali su, kao to znate, poput
velike rijeke sa svojim pritokama. Na isti nain postoje specifinosti, ali postoji samo jedan put,
marksisti-ko-lenjinistiki.
Sa sovjetskog stanovita, konferencija je imala, u najboljem sluaju, aren uspjeh. To je bio
posljednji veliki skup koji je okupio ne samo od Sovjeta kontrolisane ili sovjetima naklonjene
lidere skoro svih vladajuih i nevladajuih komunistikih partija, ve takoe i Kineze. Kinezi su
u to vrijeme bili upleteni u svoj dogmatski motivisani Veliki skok naprijed, pa su uz njihovu
pomo Sovjeti uspjeli da dobiju pristanak konferencije (mada uz uzdranost Jugoslavije) za
osudu revizionizma. Skup nije, ipak, prihvatio sovjetski prijedlog za potpunu osudu onih koji
istiu nacionalne osobenosti svake zemlje koja ide putem socijalizma kao duboko tue
marksizmu-lenjinizmu. Umjesto toga, on je usvojio kompromisni obrazac koji je naglaavao
ispravnost naela marksistiko-lenjinistike teorije da procesima socijalistike revolucije i
izgradnje socijalizma upravlja jedan broj temeljnih zakona primjenljivih u svim zemljama koje su
pole putem socijalizma, mada su takoe brzo dodali da se ti zakoni svuda pojavljuju uz
raznovrsne istorijski oblikovane nacionalne osobenosti i tradicije koje bi se svakako mogle uzeti
u obzir.
Nekoliko dramatinih dogaaja koji su 1957. pratili skup - koji su bili, zapravo, posljednji
izdisaj i sovjetske supremacije i lenjinistiko-staljinistike prevage u meunarodnom komunizmu
- dostiglo je vrhunac i ubrzalo istorijski raspad komunistikog jedinstva pod sovjetskom
dominacijom. ezdesetih godina, kinesko-sovjetski raskol, koji je bio motivisan prvo ideolokim
razlikama a zatim raspirivan pojavljivanjem duboko ukorijenjenih nacionalistikih antagonizama,
naglo je poeo da se otvara. Sovjetska vojna intervencija u ehoslovakoj 1968. godine izazvala
je iroku osudu ak i komunistikih partija, dok je objavljivanje nove Brenjevljeve doktrine

136
diskreditovalo bilo kakve sovjetske napore na unapreenju meunarodnog komunistikog
jedinstva. Nimalo ne iznenauje da je uspon pokreta Solidarnost u Poljskoj krajem sedamdesetih
godina doekan s otvorenim isticanjem podrke Komunistike partije Italije i nekih drugih.
Kasniji sovjetski pokuaji da se sazovu slini skupovi svjetskog komunistikog pokreta i da
se oni iskoriste za odreivanje generalne linije Moskve tako nijesu urodili plodom. Posljednji
takav pokuaj, 1981. godine, bio je znaajan po svojoj politikoj i ideolokoj uzaludnosti.
Postepeno, sovjetski lideri su i sami uvidjeli da nikakva ak ni daleka sjeanja na Kominternu i
Kominform ne bi mogla da oive u postojeem okviru ideolokih razlika, sa tim razlikama koje
su intenzivirane sve do otrih neprijateljstava meu razliitim nacional-nim partijama.
Jednostavno nije bilo sklonosti meu komunistikim partijama u svijetu da prihvate sovjetske
inicijative namijenjene obnovi politikog i ideolokog jedinstva, jo manje elje za institucionalizovanjem bilo kakve organizacije pod sovjetskim pokroviteljstvom.
Ono najbolje to je Kremlj sada mogao da uradi bilo je da iskoristi godinju proslavu
Boljevike revolucije da odri, zapravo, sastanak vladajuih komunistikih inovnika,
meunarodnih komunistikih funkcionera i raznih lijevih simpatizera, koji bi se okupili da
uglavnom ritualno pozdrave svoje izgubljene revolucionarne snove. Ti skupovi su bili uglavnom
mjeavina ideolokog parolatva, zakulisnog cjenkanja s kremaljskim domainima oko nivoa
sovjetske finansijske pomoi, gala parada, zvaninih prijema, veeri baleta i linih zabava
prireenih od strane KGB-ovih strunjaka za gostoprimstvo. Ti prividno ozbiljni skupovi su bili u
velikoj suprotnosti sa revolucionarnim istunstvom, doktrinarnim arom i osjeajem drugarstva u
ranim, neiskvarenim danima komunistike Internacionale, kada je Kominterna aktivno kovala
stvarnu svjetsku revolucionarnu strategiju ak i dok je nametala generalnu liniju Kremlja
svojim disciplinovanim meunarodnim agentima.
Poputanje discipline i slabljenje morala su bili u neposrednoj vezi sa opadanjem same
privlanosti Sovjetskog Saveza kao modela socijalizma za svjetske radikalne marksiste.
Nesputano sovjetsko priznanje drutveno-ekonomskih promaaja, koje se u vrijeme
Gorbaovljeve glasnosti pretvorilo u pravu bujicu samooptubi, pojaalo je ve postojee i iroko
rasprostranjeno miljenje da je mnogo toga to se dogodilo u Sovjetskom Savezu tokom
komunistike ere bila suvina i svirepa nesrea. igosanje sovjetskog eksperimenta nije vie
moglo da bude izjednaavano s neprijateljskom anti-komunistikom propagandom. Sovjetske
novine i glasnogovornici su se takmiili meusobno u raskrinkavanju sadanjih nedostataka i u
iznoenju na vidjelo nekadanjih zloina.
Sovjetski govornici su otvoreno priznavali posljedini pad popularnosti Sovjetskog Saveza
ak i meu komunistima u svijetu. Piui u veoma tiranom listu Izvjestija od 11. jula1987.
godine uvod-niar Aleksandar Bovin je otvoreno izjavio da su unutranji sovjetski obrti,
protivrjenosti, krize i stagnacija diskreditovali sovjetski model, koji je nekada stvorila Moskva
i koji su mnogi u inostranstvu smatrali vrijednim podraavanja. Samo dvadeset godina ranije,
sovjetski sistem je jo uvijek bio cijenjen kao ozbiljna alternativa amerikoj Coca-kolonizaciji,
sa vodeim zapadnim lijevim intelek-tualcima, poput an-Pol Sartra, koji su pretpostavljali
sovjetsko istunstvo i idealizam navodnom krajnjem materijalizmu trans-atlantskih suparnika.
Sovjetski lideri su u to vrijeme bili prepuni optimizma, sa Hruovom koji je dijelio besplatne
savjete tokom svo-jih putovanja po Treem svijetu kako najbolje podraavati sovjetski poduhvat
brze industrijalizacije i modernizacije.
Dvadeset godina kasnije, sovjetski gradski pejza je bio proet oiljcima takvih obiljeja
zakanjele amerikanizacije kao to je reklama za Pepsi ili Mekdonaldov luk. Oni su predstavljali
nijemo svjedoanstvo sovjetskog preutnog prihvatanja statusa inferiorne i blijede imitacije
mnogo naprednijeg - ali nekad toliko ismijavanog - amerikog potroakog sistema. Uprkos

137
objavi na sva zvona ideolokih proglasa da e perestrojka izgraditi zdraviji i kreativniji
socijalistiki sistem, njen najopipljiviji drutveni uticaj obuhvatao je oito usvajanje tehnikih pa
ak i nekih kulturnih obiaja prethodno igosanog suparnika. To nije moglo da pomogne ve je
imalo demoraliui uticaj na ostatke pravovjernih koji se jo uvijek okupljaju jednom godinje u
Moskvi na ritualno ponovno polaganje zakletve.
Propast Sovjetskog Saveza kao relevantnog drutvenog modela bio je najozbiljniji udarac
svjetskom komunistikom pokretu. To objanjava oajniku potragu za alternativnim sreditem
divljenja. Neko vrijeme, Kina se inila kao glavni kandidat, sa svojim otvorenim idealistikim
istunstvom i potpunom predanou. Ali ta predstava je izblijedila s izopaenjem Kulturne
Revolucije, sa raskrinkavanjem Mao Cedunga kao masovnog ubice nita manjeg od Staljina, a
naroito sa sve veim obimom kulturne, ekonomske i politike kinesko-amerike saradnje. Pod
tim okolnostima, kineski razvojni i povremeno korumpirani komercijalni komunizam teko da bi
mogao biti smatran modelom drutvene revolucije.
Ostaci istinskih vjernika su takoe flertovali neko vrijeme bilo sa Vijetnamom bilo sa
Kubom, ali nijesu pokazali da su u stanju da stvore globalnu privlanost. Surovosti poslije
pobjede i ekonomska propast su diskreditovali Hanoj, dok je diktatura Fidel Kastra suvie
zaudarala na faizam i tako snano zavisila od sovjetske milostinje da nije mogla postati
samostalan privlaan primjer. Nakon to su Sandinisti preuzeli vlast, Nikaragva je postala
najnovije utoite eznutljivih vjerodostojnih marksista. Ali pokret koji je imao aspiracije da
bude globalno relevantan teko da je mogao da navede kao svoj odrivi i opteprihvatljiv
drutveni model realativno zaostalo i prilino haotino seosko drutvo od tri miliona stanovnika.
U potrazi za relevantnim modelom, nije postojala zamjena za sovjetski sistem - injenica koja
uveava znaaj njegovog sloma kao zvijezde vodilje svjetskog komunizma.
Tako je sektako godinje zasjedanje u Kremlju predstavljalo tuni epitaf pokreta koji je
nekada s ponosom sebe nazivao Komunistika Internacionala. Njegove obredne procedure su bile
pohabani ostaci nekada uvjerljive univerzalno vaee revolucionarne prakse.

138

Glava 18
IRELEVANTNOST POLITIKE
U RAZVIJENOM SVIJETU
Teorijski, komunizam je trebalo da ima najvie uspjeha u razvije-nom svijetu. Prema
klasinom marksistikom uenju, socijalistika revolucija je trebalo da se dogodi u razvijenim
zemljama kao istorijski neizbjena posljedica krize kapitalizma u industrijskom drutvu. Sve do
1961. godine, sovjetska partija je objavljivala, u svom novousvo-jenom programu, da je
neizbjeni proces raspadanja progutao kapitalizam od vrha do dna i da je opta kriza
kapitalizma bila na putu.
Sovjetski proglas je bio i otvoren i iscrpan. U njemu se tvrdi da:
Opta kriza kapitalizma nalazi svoj izraz u sljedeem: stalnom naputanju kapitalizma od
strane novih drava; slabljenju poloaja imperijalizma u ekonomskom nadmetanju sa
socijalizmom; raspadu imperijalistikog kolonijalnog sistema; pogoranju protivrjenosti
imperijalizma sa razvojem dravnog monopolistikog kapitalizma i porastu militarizma;
intenziviranju unutranje nestabilnosti i propasti kapitalistike ekonomije koji se manifestuju u
sve veoj nemoi kapitalizma da u potpunosti iskoristi proizvodne snage - niske stope rasta
produktivnosti, periodine krize, stalni neuspjesi u korienju proizvodnih kapaciteta i hronina
nezaposlenost - rastajuoj borbi izmeu rada i kapitala; otrom intenziviranju protivrjenosti
svjetske kapitalistike ekonomije, neuvenoj intenzifikaciji politikih reakcija na svim
frontovima; odbacivanju buroaskih sloboda i ustanovljavanju u jednom broju zemalja tiranskih
faistikih reima; i dubokoj krizi buroaske politike i ideologije.

Ne samo da je ova dijagnoza bila pogrena, ve se do kraja dvadesetog vijeka odrala jedna
jo otrija tvrdnja: to je drutvo naprednije, to je manje politiki znaajna njegova komunistika
partija. To je glavno iznenaenje komunistikog suoavanja s istorijom. Dok ona nije uspjela
tamo gdje se oekivalo da uspije, uspjela je - ali samo u okviru preuzimanja politike vlasti tamo gdje se, prema uenju, kae da su uslovi istorijski nedozreli za njegov uspjeh. Ovaj
paradoks je konano posluio da se komunizam lii svoje glavne prednosti: osjeaja da jae na
vrhu istorijskog talasa, da on predstavlja budunost i da je njegov neminovni trijumf jednak
ljudskom napretku. Umjesto toga, neuspjeh komunistikog sistema u drutveno zaostalom
Sovjetskom Savezu i njegova sve vea nebitnost za drutveno-ekonomske dileme mnogo
naprednijeg svijeta ukazala je na njegovu doktrinarnu zastarjelost.
Dvadeseti vijek tako nije postao vijek komunizma. Njegova pretjerana simplifikacija nije
mogla da obuhvati sve sloenosti drutvene strukture naprednih drutava. Ta struktura se nije
slagala sa Marksovim zastarjelim shvatanjem o sredinjem poloaju industrijskog proletarijata.
Doktrina vie nije mogla determinisati politiku drutva koja je bila primorana da usvaja kreativne
inovacije najnaprednije nauke i visoke tehnologije. Uz to, izopaavanje marksizma kroz
doprinose Lenjina i Staljina svodilo je doktrinu na jalovo opravdavanje proizvoljne i diktatorske
vlasti, sprjeavajui dalje njegovu sposobnost da se prilagoava promjenljivim okolnostima. U
demokratskom ambijentu Zapada, gdje su izbori vreni na temelju otvorenih rasprava,
komunizam nije mogao pruiti otpor sve oiglednijoj irelevantnosti za savremeni svijet.

139
Sa zakanjenjem, ak su i sovjetski predstavnici doli do spoznaje o pomraenju komunizma
u dvadesetom vijeku. Piui u uglednom sovjetskom asopisu Voprosi filosofij sredinom 1987.
godine E. Plimak, naunik sa Moskovskog instituta za meunarodni radniki pokret, napisao je
sasvim korektno: ak donedavno, komunisti su vjerovali da e dvadeseti vijek biti vijek trijumfa
socijalizma irom svijeta... taj cilj predstavlja daleku budunost. Istina je da smo potcijenili
sposobnost kapitalizma da se prilagodi na nove uslove... precijenili smo brzinu kojom bi
socijalizam mogao da se iri. Za njim je to ponovio jo otrije ve citirani sovjetskog
komentator, Bovin, koji je odbacio svaki izgovor za istorijski optimizam otvoreno izjavljujui,
Izgledi za socijalistike preobraaje u razvijenim kapitalistikim dravama su beskonano opali.
A tako je i bilo. U Sjevernoj Americi, komunizam nije ak ni politiki pokret ve beznaajno
mala sekta, nezapaena u politikim tokovima kako u Sjedinjenim Dravama tako u Kanadi.
Malo razloga postoji za oekivanje da e se ovi uslovi promijeniti. Zapravo, ak i za vrijeme
Velike Depresije, kada je kapitalistiki sistem utonuo u krizu a stav javnog mnjenja o njegovoj
manjkavosti bio na najvioj taki, komunistiki pokret nije uspio da ostvari znatniju javnu
podrku. Ne samo da je kreativni odgovor na postojei sistem, kroz Novi plan u Sjedinjenim
Dravama i kroz njegov ekvivalent u Kanadi, preduprijedio i razoruao drutvenu privlanost
komunizma, ve je javno mnenje instiktivno osjetilo da su marksistiko-lenjinistiki recepti bili
bez znaaja za drutva u proelju drutveno-tehnolokih inovacija.
Jednako pouan, a za komunizam istorijski zastraujui, jeste razoaravajui poloaj
komunizma u Japanu. U dravi koja je poslije Amerike najdalje ostavila iza sebe industrijsko
doba i ulazi u novu tehnoloku eru, komunizam je trebalo da ostavi traga do sada. Zapravo,
komunizam je trebalo da ima velike anse na uspjeh u Japanu. Zemlja je bila razorena u toku rata
voenog za vrijeme industrijske faze njenog razvoja. Njegova poslijeratna obnova je oivjela
brojnu gradsku radniku klasu. Njegov sukob s Amerikom trebalo je da ostavi tragove
nacionalnog neprijateljstva podlonog ideolokom iskoriavanju. Na kraju ali ne manje vano,
taktiki korisno - a istorijski razumljivo - japanska alergija na nuklearno naoruanje stvorila je
velianstvenu priliku za mobilizaciju nacionalnih osjeanja od strane Komunistike partije
Japana.
Uprkos ovim subjektivnim i objektivnim prednostima, izborna snaga Komunistike partije
Japana nije prelazila u ukupnom poslije-ratnom periodu nivo od priblino 10 procenata. Ona je
najprije dostigla taj nivo na izborima iz 1949. godine za Donji dom. Uprkos izvjesnom uspjehu u
formalnom regrutovanju poreskih obveznika iji je broj narastao od oko 87.000 u 1961. na oko
465.000 u 1985. godini - njena relativno ograniena izborna podrka ostala je od tada
nepromijenjena. Najvii nivo je dosegla 1972. godine, sa 10,9 posto glasova, dok je na nedavnim
izborima za Predstavniki dom, 1986. godine njihov udio pao na 8,8 procenata.
Osim toga, ovaj zanemarljiv iznos je bio dosegnut kroz intenzivna nastojanja da se japanski
komunizam poistovjeti s nacionalizmom, ne samo pozivanjem na anti-amerikanizam ve takoe
stavljanjem silnog naglaska na nezavisnost japanske partije i od sovjetskih i od kineskih
komunista. Obije ove partije su japanski komunisti izriito optuili da vode hegemonistiku
politiku, a u jednom trenutku je japanska partija ak prekinula zvanine odnose sa svakom od
njih. Da bi razvili domau podrku, japanski komunisti su glasno igosali diktatorske tradicije
vladajuih partija Sovjetskog Saveza i Kine a umjesto toga su nastojali da se poistovjete sa
zapadnjakom socijaldemokratijom i pacifizmom. Zapravo, oni su stekli svojih 10 procenata
narodne podrke na tetu komunistikog doktrinarnog jedinstva, mada je javno optuivanje
Sovjetskog Saveza i Kine ojaalo predstavu naroda o komunizmu kao sistemskom promaaju.
Da bi jo vie iritirali Sovjete, japanski komunisti su ak prihvatili zahtjev nacionalista za
povraaj Japanu Sjevernih (Kurilskih) ostrva koja od Drugog svjetskog rata dri Sovjetski Savez.

140
Japanski komunisti su, uz to, otili ak dalje od japanske vlade zahtijevajui povraaj ne samo
etiri ostrva u neposrednoj blizini Hokaida ve takoe i cijeli lanac Kurilskih ostrva koji je bio
zvanino ustupljen Sovjetskom Savezu mirovnim ugovorom iz San Fransiska. Otvoreno i
namjerno nacionali-stikim rijeima, partijsko zvanino glasilo, Akahata, 26. maja1986. godine
navelo je da su ova ostrva bila istorijski japanske teritorije, da se njihovo zauzimanje od strane
Sovjeta odvijalo protivno naelima naunog socijalizma, a da se njihov bezuslovan povratak
zahtijeva u skladu sa meunarodnom pravdom.
Dublja i moda jo neugodnija poruka je bila vie povezana s neuspjehom komunizma u
Japanu nego s proputenom prilikom da se dobije nadoknada za ratna razaranja i neizbjenim
komplikovanjem ameriko-japanskih odnosa. Japan je, gotovo poput Amerike, do sedamdesetih
bio u prvom redu globalne modernizacije, prednjaei ne samo u naunim i tehnolokim
inovacijama ve isto tako, kao neizbjean nastavak te dinamike, u drutvenom razvoju. Tako se
poslovalo na osnovu principa koji se tiu privatne svojine, slobodnog preduzetnitva, politikog
pluralizma i korporativnog upravljanja to je saimalo na mnogo naina najstrou marksistiku
osudu kapitalizma. Japanski sistem nije bio uspjean samo ekonomski i odravao veoma visok
stepen narodne podrke, ve je takoe jasno pruao primjer koji su ak i sovjetski i kineski
komunistiki lideri sada navodili kao vrijedan podraavanja. To mora da je doktrinarno
uznemiravajue, jer nosi podsvjesnu poruku da je komunizam postao anahron.
Ako se za neuspjeh komunizma u Sjedinjenim Dravama i Japanu moe pretpostaviti da je
bio istorijska nesrea za ideoloki predane ljude, njegov neuspjeh u Zapadnoj Evropi mora da je
bio doktrinarno jo bolniji. Prema marksistikoj nauci, komunizam je trebalo da bude politiki
uspjean u oblasti gdje su njegove teorije nastale i gajene i gdje je teorija predviala sazrele
istorijske uslove za trijumf marksistike revolucije. Istinski vjernici su moda mogli racionalno
da objasne neuspjeh u Sjedinjenim Dravama i Japanu kao posljedicu navodno nedostinih, pa
stoga za doktrinu i neprimjenjivih, okolnosti u tim dvijema dravama. Oni bi mogli dovesti u
vezu preuranjenu revoluciju u Rusiji sa boljevikom strategijom slamanja najslabije karike u
lancu imperijalizma - uspjehom koji je zatim istorijski konso-lidovan Staljinovom odlukom da
gradi socijalizam u jednoj dravi. Ipak je izgradnja socijalistikog drutva trebalo prvo da se
dogodi u Zapadnoj Evropi, klasinom primjeru kapitalistike industrijalizacije i krinji
neizbjenih i kobnih kapitalistikih protivrjenosti.
Umjesto toga, komunizam je u Zapadnoj Evropi krajem dvadesetog vijeka postajao, sasvim
doslovno, ne samo zastario kao drutvenini program ve takoe i politiki nebitan. To je tano
ak i za zemlje gdje je uoi Drugog svjetskog rata, komunizmu bila pruena druga ansa, ulivena
nova ivotna snaga, i obnovljena prilika da doe na vlast. U Italiji, Francuskoj i na Iberijskom
poluostrvu, doktrinarna polarizacija prouzrokovana borbama protiv faistike desnice je
pogodovala najmilitantnijoj partiji ljevice. U svakoj od ovih zemalja, nedovreni tokovi
kapitalistike industrijalizacije ili su na ruku pojavljivanju klasno sve svjesnijeg proletarijata,
politiki privuenog primjerom Sovjetskog Saveza. U svakoj od tih zemalja, intelektualna klasa
je bila nezadovoljna status quo-om, zavedena kulturnim anti-amerikanizmom, naginjala je barem
flertovanju s marksizmom a u mnogim sluajevima ga je ak i prigrlila s intelektualnim zanosom.
Ambijent, uslovi i odbir trenutka su bili doktrinarno savreni.
Ipak je narod o tome dao svoj sud kao o jo jednom neuspjelom pokuaju. U Italiji,
Komunistika partija (PCI) je izala iz rata s ogromnim ugledom i postala je druga partija po
veliini, raspolaui na vrhuncu sa vie od treine narodnih glasova. Do sredine sedamdesetih
godina, inilo se da je spremna ako ne da preuzme vlast neposredno, onda da je dijeli kroz
koaliciju s nekom od nekomunistikih partija. PCI je personifikovala novi fenomen

141
Evrokomunizma - rafiniraniju i umjereniju verziju komunizma koji je ideoloki i politiki bio
dovoljno razraen da preuzme vlast u zrelijim drutvenim i ekonomskim uslovima.
Ali to se nije dogodilo. Umjesto toga, postepeni preobraaj italijanskog drutva, uzrokovan
postojanim razvojem italijanske privrede i s tim povezanim porastom meunarodnog ugleda i
samopouzdanja Italije doprinio je opadanju krajnje ljevice. Partija je dostigla vrhunac a onda
postepeno poela da slabi. Sa najvie take od 34,4 posto glasova dobijenih na optim izborima
1976, podrka partiji je postepeno opala na 26,6 procenata na optim izborima 1987. i na 21,9
posto na lokalnim izborima 1988. godine. Jo uvjerljivija za njenu mranu budunost bila je
injenica da sredinom osamdesetih godina nije mogla da privue znatniji broj mladih ljudi. Od
ukupne omladinske populacije srazmjera onih koji su pristupali PCI-u predstavljala je samo
polovinu. Zapravo, itavih 21 posto njenih lanova su bili penzioneri. Uz to, 40 posto lanstva je
poticalo iz tradicionalnog industrijskog sektora u vrijeme kada je italijanski sektor usluga
doivljavao veliku ekspanziju. Partija je tako predstavljala italijansku prolost.
Problem je komplikovala injenica da je partija bila u stanju da dobije tu potovanja vrijednu,
iako opadajuu, podrku glasaa, najvie zahvaljujui njenom neprikrivenom odbacivanju
velikog djela onog to je sovjetski oblik komunizma predstavljao i zastupao. Politiko slabljenje
partije bi nesumnjivo bilo mnogo bre da se ona nije upustila u veoma otvorenu osudu
staljinizma, sovjetske invazije na ehoslovaku, pa ak i moskovskih lenjinistikih naela, dok je
istovremeno pruila javnu podrku poljskom pokretu Solidarnost i drugim disidentskim
aktivnostima u sovjetskoj sferi.
Zapravo, italijanski komunizam je preduprijedio svoju politiku smrt, iako je propustio da
sprijeiti svoje politiko propadanje, sve vie usvajajui stav i uenje nekad osuivane
socijaldemokratije. On je kupovao opstanak po cijenu doktrinarne jeresi. On ne samo da se
odrekao staljinizma zastupanjem policentrizma i svojom osudom sovjetskog upada u
ehoslovaku i Avganistan, ve je sve vie odstupao od lenjinistikih naela stroge unutranje
discipline i doktrinarne homogenosti. Italijanska komunistika partija je na taj nain preivjela na
raun ireg komunistikog jedinstva - javno osuujui sovjetski eksperiment kao istorijski
promaaj dok je ideoloki i politiki prihvatila revizionizam.
Za razliku od italijanske partije, nevolje Komunistike partije Francuske (PCF) su
ukorijenjene u velikoj mjeri u njenoj taktikoj i doktrinarnoj nefleksibilnosti. Ona je ostala i
staljinistika i lenji-nistika i platila je visoku politiku cijenu. Francuska partija je, poput
italijanske, visila na rubu svog politikog uspjeha odmah nakon Drugog svjetskog rata. Budui da
su poremeaji izazvani ratom pojaali drutveno-ekonomske tenzije u Francuskoj zbog prilino
odlagane industrijalizacije, popularnost komunista je svakako porasla. Zaista, 1948. godine,
partija je slovila kao pojedinano najbrojnija politika sila u Francuskoj, naizgled spremna da
preuzme vlast bilo silom bilo pobjedom na izborima.
Umjesto toga, posljednjih godina je PCF ubrzano propadala do stanja politike marginalnosti
i doktrinarne nebitnosti. Nadmudreni politiki na ljevici od strane vaskrslih francuskih socijalista,
a sa francuskim desnim centrom kom je pogodovao ekonomski i tehnoloki uspon zemlje,
francuski komunisti su sve vie uviali da njih birako tijelo ne smatra bitnim za svoje drutvene
poslove. Na parlamentarnim izborima 1973. i 1978. godine, PCF je dobio 21,1 odnosno 20,5
posto glasova. Na predsjednikim izborima 1981, ona je osvojila 16,1 posto birakog tijela. Na
parlamentarnim izborima 1986, njen udio je pao na 9,8 posto, a na predsjednikim izborima
1988. godine privukla je samo 6,8 posto od ukupnog broja glasaa.
Postoji malo razloga za oekivanje da bi Komunistika partija Francuske mogla da povrati
svoju nekadanju nadmo. Njeno formalno lanstvo je drastino opalo, kao i funkcije sindikata
pod komunistikom dominacijom. Preustrojstvo francuske privrede izvan teke industrije

142
redukovalo je tradicionalnu snagu PCF. U ekonomski dinaminim oblastima, partijski gubici su
bili najvei, dok su francuski privredno okotali regioni ostali njihovo posljednje uporite. Uz to,
usredsreujui se na tradicionalnu industrijsku radniku klasu kao glavni istorijski inilac, PCF je
potkopala vlastitu privlanost za ostatak francuskog drutva, koje je za posljednjih petnaest
godina prolo kroz izuzetno brzu modernizaciju. Najtea za budunost jeste mala panja koju
mladi francuski glasai pridaju PCF, sa samo 3 procenta onih koji je pretpostavljaju drugim
mogunostima.
Kolaps komunistike zagonetnosti meu francuskim intelektualcima doprinio je optem padu
popularnosti marksizma u Francuskoj. Nekada dominantna filozofska kola na univerzitetu, u
francuskim salonima i na intelektualno ustreptaloj pariskoj Lijevoj obali, marksizam je krajem
sedamdesetih godina pao na to da ga oni koji oblikuju tokove francuske misli u velikoj mjeri
smatraju sasvim prevazienim i banalnim. Njegovo mjesto je zauzela oaranost uticajem na
drutvo novih tehnika komuniciranja i procesima ne samo pluralistike demokratije ve i
slobodnog preduzetnitva. Francuski socijalisti su ostvarili svoju izbornu podrku vjeto se
prilagoavajui ovakvom raspoloenju. Nasuprot njima, inilo se da su francuski komunisti jo
uvijek vjenani sa prastarim staljinizmom i lenjinizmom. U zemlji u kojoj je intelekt imao
poseban politiki ugled, diskreditovanje komunizma kao istorijski novog duhovnog orua imalo
je posebnu teinu. U Francuskoj, sredi-nom osamdesetih godina, nije vie bilo drutveno
moderno ili intelek-tualno dostojno potovanja biti komunist.
Trea oblast Zapadne Evrope gdje je komunistika partija takoe nekad imala ozbiljne anse
da doe na vlast bila je Iberijsko poluostrvo. I u paniji i u Portugaliji, spoj drutvene zaostalosti
i unutranjeg sloma njihovih kvazi-faistikih reima inilo se da nudi najplodniji okvir za pojavu
komunistikih snaga. Zaista, uslovi su izgledali kao stvoreni da se postavi klasini marksistiki
obrazac: rana industrijalizacija, primitivna kapitalistika vladajua klasa, reakcio-narne
desniarske politike elite, velike drutvene razlike i oskudica - kao i pojava politiki sve
samosvjesnijeg industrijskog proletarijata predvoenog iskusnim i disciplinovanim
komunistikim partijama, oelienim ilegalnim borbama. Politiki uspjeh u Francuskoj i Italiji
trebalo je da bude propraen politikim trijumfom u paniji i Portugaliji. Ipak komunizam tamo
nije bolje proao.
Ogorena borba protiv Frankovog neo-faistikog reima ne samo da je Komunistikoj partiji
panije (PCE) donijela iroku meu-narodnu i domau podrku ve je takoe omoguila partiji
da stvori efikasnu ilegalnu organizaciju. Kada je Frankov reim siao sa scene i tranzicija ka
demokratiji bila na putu, Komunistika partija panije je bila u dobroj poziciji da postane glavni
uivalac politike promjene. Umjesto toga, kad je jednom izala na svijetlo dana ponovo
prihvaena izborna politika, PCE se naglo podijelila na protivnike frakcije, odraavajui opte
doktrinarne pukotine u meunarodnom komuni-stikom pokretu. Njena dominantna frakcija je
pokuala da konkurie panskim socijal-demokratima izbacivi lenjinizam iz svoje platforme i
nastojei da kombinuje svoju postojanu odanost marksizmu s izriitom posveenou
demokratiji.
panski narod je, meutim, ostao skeptian, posebno zato to mu je sjeanje na komunistiki
teror iz vremena panskog graanskog rata bilo relativno svjee. Uz to, napori PCE da se
poistovjeti sa partijom demokratske ljevice ili su u prilog panskih socijalista, ija privre-nosti
demokratiji se nije mogla osporiti. Prema tome, od sredine sedamdesetih do sredine osamdesetih
godina, podrka glasaa socijalistima se popela sa 30 na oko 45 procenata, dok je podrka
komunistima opala sa oko 10 na manje od 5 procenata. Kao to se desilo i njihovim drugovima u
Italiji i Francuskoj, panski komunisti su sve vie postajali marginalna politika snaga.

143
Slina sudbina je zadesila portugalske komuniste. Kao i u paniji, u poetku se inilo da je
portugalskim komunistima bilo sueno da uspiju. Kraj Salazarove diktature je bio uvod u
politiku nestabilnost u Portugaliji, koji je odveo neke zapadne posmatrae sredinom
sedamdesetih tako daleko da otpiu Portugal kao izgubljen sluaj. Socijalistikog nasljednika
Salazara, Maria Soarea, svi su opisali kao portugalskog Kerenskog, uvjereni da e ga
prodrijeti sve vei drutveni haos iz kojeg je komunistima bilo sueno da izvuku politike
koristi. Umjesto toga, portugalski socijalisti su, izvlaei korist iz aktivne podrke
zapadnoevropskih drugova, smogli snage da nadmae popularnost komunista, da izoluju
Portugalske komuniste kao ideoloke fanatike, da sreu njihovu podrku u seoskim oblastima
pravovremenim zemljinim reformama i do kraja sedamdesetih godina da zaustave komunistiki
uticaj na nivou ispod 20 posto glasova, a zatim da ga spuste na oko 12 procenata do sredine
osamdesetih godina.
I u paniji i u Portugaliji, ulazak u Evropsku zajednicu kao razvijenih demokratija takoe je
zapalio istinski osjeaj istorijskog optimizma ne samo meu intelektualcima i poslovnom elitom
ve takoe i u masama. To je stvorilo osjeaj da je nova era povoljna prilika i da je brza
modernizacija nadohvatu ruke, i da novi duh takoe ini sve da lii komunistiku doktrinu
znatnog dijela njene privlanosti za narod. U tim zemljama je komunizam sve manje smatran
bitnim bilo za postojee drutvene dileme bilo kao snaga koja bi se mogla uhvatiti u kotac sa
nastupajuim problemima u budunosti.
Drugdje u naprednoj Evropi, komunizam je postao jo manje politiki i doktrinarno bitan. U
Britaniji, on je u velikoj mjeri iezao, sa partijom koja je imala na spisku samo 10 hiljada
lanova. Njegov asopis, Marksizam danas, bio je u stanju da stekne odreen stepen
intelektualnog uvaavanja redovno igoui okotali socijalizam i uputajui se u ozbiljne
rasprave o takvim nekad jeretikim idejama kao to su trini socijalizam i meunarodna
konkurentnost. U Skandinaviji i Zapadnoj Njemakoj, komunizam nije vie bio politiki inilac
dostojan ak i pomena. Kao i u Americi, to je bila samo mala zabludjela sekta. U cijeloj
nekomunistikoj Evropi, od 22 legalne komunistike partije, samo 9 je dobilo vie od 5 posto
glasova na najnovijim izborima a samo pet vie od 10 procenata.
Na kontinentu gdje je marksizam potekao, komunistiki pokret je danas samo uspomena na
njegov prvi susret s industrijalizacijom i rtva sve vee privlanosti pluralistike demokratije.

144

Glava 19
DRUTVENO-EKONOMSKI NEUSPJEH
U ZEMLJAMA U RAZVOJU
Mada je komunizam bio uspjeniji u osvajanju politike vlasti u vie nerazvijenih zemalja, on
se dokazao kao sistemski promaaj u svakoj od njih. Drutveno-ekonomska politika oblikovana
prema Sovjetskom Savezu nije ostvarila eljeni razvoj i modernizaciju. Tokom posljednje
decenije, ovakvi ponovljeni promaaji su podstakli ire otrenjenje u Treem svijetu, ne samo po
pitanju sovjetskog primjera nego i samog komunistikog uenja.
U poetku je izgledalo da bi nakon Drugog svjetskog rata anti-kolonijalni talas mogao biti
pod uticajem marksistike prakse, stvarajui u treem svijetu neodoljivu dinamiku da ide u
pravcu komunizma predvoenog Sovjetima. Tome se Hruov svakako nadao tokom kasnih
pedesetih i ranih ezdesetih godina. inilo se da je Sovjetski Savez na istorijskom maru,
oekujui uskoro da preskoi Sjedinjene Drave u ekonomskom nadmetanju, dok je njegovo
iskustvo u izgradnji socijalizma bilo hvaljeno kao opte primjenljivo. Hruov je uputio ovu
poruku sa velikim arom zadivljenom auditorijumu u Indoneziji, Indiji i brojnim afrikim
zemljama.
Tokom ove faze komunistikog istorijskog optimizma, sovjetski lideri su takoe revidirali
svoje tradicionalno stanovite o podjeli svijeta na dva neprijateljska tabora, opkoljeni
socijalistiki tabor - predvoen Sovjetskim Savezom - i agresivni imperijalistiki tabor predvoen Sjedinjenim Dravama - od kojih ovaj posljednji stvarno vlada direktno i indirektno
manje razvijenim podrujima svijeta. Prihvativi dekoloni-zaciju kao vaan i nov istorijski
razvoj, tvrdei da glavni impuls za to potie iz lenjinistikog uenja i podrke koju prua
Sovjetski Savez, Hruov je predoio dokaz da nedavno osloboene drave sada predstavljaju
podruje mira koje bi same mogle ostvariti relativno brzo tranziciju u socijalizam. Sovjetski
Savez bi pomogao taj proces pruanjem vojne i ekonomske pomoi, prijateljske ideoloke
poduke zasnovane na sovjetskom iskustvu i odvraanjem imperijalista od sprjeavanja
neminovnog napretka prema potpuno razvijenom soci-jalizmu. Mogui ishod bi bio opkoljeni
kapitalistiki tabor.
Iako u poetku nijedan od lidera novih drava kojima se Hruov udvarao nije zvanino
prihvatio upute marksizma-lenjinizma, i mada nijedan nije javno obznanio da e njihovi reimi
ii putem komunizma, socijalizam kao poeljan oblik drutveno-ekonomske organizacije je
zadobio znaajnu podrku za vrijeme prve post-kolonijalne faze nezavisnog dravnitva. Na
razne naine, nove vlade tako velikih drava kao to su Indija ili Indonezija i novih afrikih
drava usvojile su neki oblik dravnog socijalizma kao obrazac, mada su u svakom sluaju
insistirale da ga stope sa vlastitim osobenim nacionalnim kulturama. Lider nove zapadnoafrike
drave Gvineje, Seku Ture, odgovarajui Hruovu, izrazio je takvo raspoloenje kada je izjavio:
Marksizmu, koji je posluio da se mobiliu afrike populacije, a posebno radnika klasa,
amputirane su one njegove karakteristike koje se nijesu slagale s afrikom stvarnou.
Ipak su novi lideri smatrali da je sovjetska podrka korisna i bili su skloni koketiranju sa
doktrinom koju su irili Sovjeti, naroito zbog politikih razloga. Oni su bili posebno privueni
lenjinistikom tehnikom osvajanja i odravanja vlasti, a koncept disciplinovane i hijerarhijske
vladajue partije bio je posebno privlaan za nove generacije vladara zainteresovanih za

145
ovjekovjeenje line vlasti. Oni su ubrzo uvidjeli da je lenjinistiki militarizovani pristup politici
dobro sluio njihovim potrebama, dok bi izvjesno prilagoavanje sovjetskoj ideologiji takoe
poduprlo njihovu vlast, dajui istorijski legitimitet njihovoj nedemokratskoj vladavini i brzom
razvoju kroz socijalizam.
Politika svrsishodnost je tako ojaala intelektualno pomodnu sklonost ka jednom obliku
socijalizma kao osnovi za nacionalnu izgradnju i kao preici do savremenosti. Ali moda nije dugo
trajala, a sovjetska popularnost se pokazala kao posve prolazna. U dvije velike nove drave, Indiji
i Indoneziji, sovjetski lideri su uloili mnogo vremena i napora ali su autohtone politike
okolnosti zapravo preduprijedile privlanost komunizma. U Indiji je Kongresna partija, uz sve
svoje nedostatke i koketiranje sa socijalistikim idejama Harolda Laskija i Londonske ekonomske
kole, ouvala parlamentarne institucije i ostala predana mjeovitom ekonomskom sistemu. U
Indoneziji, revolucionarno nestrpljenje Komunistike partije ubrzalo je 1965. godine oruani
sukob s armijom, to je imalo za posljedicu potpuno fiziko unitenje indoneanskog
komunizma.
Jedno krae vrijeme je izgledalo da su Afrika i Latinska Amerika mnogo pogodnije za
usvajanje komunistikih programa. U Africi, radikalne tendencije su prirodno bile pojaane
rasizmom svojstvenim kolonijalnom iskustvu, a u junoj Africi zbog stvarno institucionalizovanog rasizma u samoj Junoj Africi. U isto vrijeme, slabije i manje homogene nacionalne
osobenosti novoosloboenih naroda poveale su vanost jedinstvene doktrine za novo politiko
rukovodstvo. Privlanost marksistike grandiozne simplifikacije bila je neizbjeno jaa u
zemljama koje su oajniki udjele da uskoe u savremeno drutvo ali kojima su nedostajale jake
duhovne i kulturne tradicije da bi formulisale vlastite istorijske vizije. Na kraju ali ne manje
vano, poto je veina afrikih drava bila manja od Indije ili Indonezije, izgledi na ak i
ogranienu sovjetsku ekonomsku pomo bili su od presudne vanosti.
Sedamdesetih godina, nekoliko afrikih drava je tako prigrlilo marksizam kao svoju doktrinu
i obnarodovalo da e se zaloiti za izgradnju socijalizma. est njih - Angola, Mozambik,
Madagaskar, Kongo, Benin i Etiopija - otilo je ak tako daleko da su usvojile marksizamlenjinizam kao svoju ideju vodilju i istakle svoju odanost glavnim crtama sovjetskog iskustva u
izgradnji socijalizma. Devet drugih - Alir, Libija, Kapo Verde, Gvineja Bisao, Gvineja, Sao
Tome i Principe, Zambija, Tanzanija i Sejelska ostrva - postale su samoproklamovani
socijalistiki reimi, mada su istakli znaaj vlastitih nacionalnih uslova u stvarnoj implementaciji
socijalistikih ciljeva i izbjegle bilo kakvo izriito poistovjeivanje s lenjinizmom. Sve su one,
ipak, uzdigle dravu u centralni organ drutveno-ekonomskih promjena i organizovali politiku
vlast oko jedne dominantne i militarizovane partije.
Stvarnost se pokazala kao surova, meutim, i prema autohtonom, i prilino naivnom, uzdanju
u socijalizam i prema sovjetskim oekivanjima. Nivoi sovjetske ekonomske pomoi su bili
neadekvatni da bi presudno uticali na unutranji ekonomski razvoj. Loe lokalno upravljanje,
korupcija i poremeaji izazvani naglim prekidima ekonomskih odnosa sa bivim kolonijalnim
silama doveli su u veini ovih zemalja do ekonomskih promaaja velikih razmjera. One bogatije,
poput Libije, ili one sa razvijenom politikom tradicijom, poput Alira, kretale su se brzo prema
definisanju autohtonijih programa drutvenog razvoja. Alir je, na primjer, nastavio ekonomsku
saradnju sa nekada dominantnom kolonijalnom silom, Francuskom. Ostale su jednostavno
stagnirale, dok su neke, naroito Angola i Mozambik, bile dalje pustoene plemenskim i
politikim sukobima, od kojih je jedna strana pozvala u pomo Istoni blok, a druga primala
junoafriku pomo.
Ukratko, izvjetaj o komunizmu u Africi obuhvatao je ogranien politiki uspjeh, poremeen
vidljivim sistemskim promaajima. Glad u Etiopiji je neosporno poveana usled nesposobnosti i

146
nemilosrdnosti socijalistikog reima, koji je ak koristio izgladnjivanje kao sredstvo za
slamanje unutranje opozicije. U susjednoj afrikoj dravi s istone obale, Tanzaniji, ekonomska
stagnacija je imala negativne implikacije u odnosu na relativni napredak ostvaren u susjednoj
Keniji, koja je usvojila mnogo manje doktrinarni put ekonomskog razvoja. Kenijska
poljoprivredna proizvodnja je imala rast po stopi etiri puta veoj od one u Tanzaniji, gdje je
javni poljoprivredni program imao za posljedicu silan neuspjeh. Od 1980. do 1985. godine,
kenijski bruto nacionalni prihod (BNP) je rastao po prosjenoj godinjoj stopi od 3,1 posto, dok
je tanzanijski rastao za samo 0,8 posto godinje. U istom periodu, kenijska industrijska
proizvodnja je rasla 2% godinje, dok je tanzanijska opadala za 4,5% godinje. Kenija je takoe
bila ispred po drutvenim pokazateljima, kao to su smrtnost djece, zdravstvena zatita i
obrazovanje. Na zapadnoj obali, jedan od posljednjih poteza predsjednika Gvineje Seku Turea
prije njegove smrti bio je odlazak u posjetu 1980. predsjedniku Sjedinjenih Drava da bi se
zauzeo ne samo za ekonomsku pomo ve i za savjete u ekonomskom razvoju, poto je rjeito
pokazao da je njegovo ranije oslanjanje na Sovjete u nastojanju da izgradi afriku socijalistiku
dravu bila zabluda.
Uoptenije govorei, tokom osamdesetih godina je i sama ideja socijalistikog razvoja, ideja
sa kojom se Sovjetski Savez mogao poistovjetiti i pri tom politiki profitirati, bila sve
diskreditovanija u veem dijelu Treeg svijeta. Azija je prednjaila u privrednom razvoju, ali na
vidljivo nesocijalistiki nain. One zemlje koje su prihvatile komunistiki put - Vijetnam, Laos i
Kamboda - predstavljale su spektakularne primjere drutveno-ekonomskog neuspjeha. Uprkos
sovjetskoj ekonomskoj pomoi od dvije milijarde dolara godinje, Vijetnam nije mogao da
proizvede dovoljno hrane da prehrani sopstveni narod sa proizvodnjom pirina koja je realno
opala u dvije uzastopne godine. Hanoj je, traei inostranu pomo, tvrdio da 4 miliona ljudi
upravo umire od gladi. Njihova stopa inflacije je dostigla 700 procenata. Vlada je obustavila
plaanja skoro svih dugova inostranstvu u iznosu od 3 milijarde dolara, dok su devizne rezerve
pale na samo 20 miliona dolara. Danas, mnogi od vijetnamskih ljudi iz amca, koji su ranije
uglavnom bjeali iz straha od politikog ili etnikog proganjanja, kreu na put iz isto
ekonomskih razloga. U meuvremenu, susjedni nekomunistiki Tajland je doivljavao
ekonomski bum. Sa prosjenom godinjom stopom rasta bruto nacionalnog proizvoda (BNP) od
oko 5% tokom osamdesetih, a sa predvienih 9% u 1988. godini, Tajlanani su s lakoom
nadmaili sve ostale narode Jugoistone Azije i primakli se grupi industrijski razvijenih zemalja u
devedesetim godinama.
U Africi, preostala ostrva predana socijalizmu ili su ili stagnirala ili traila nain da se
oslobode svoje socijalistike obaveze. Sklonost prema privatizaciji je dobijala na zamahu u
gotovo svim afrikim zemljama koje su nekad krenule putem dravnog socijalizma slijedei
Sovjetski primjer. Nakon etvrt vijeka nezavisnosti, mnoge socijalistike zemlje svijeta u
razvoju bile su siromanije po bruto nacionalnom proizvodu (BNP) po glavi stanovnika nego to
su bile na poetku.
U Africi se udaljavanje od uticaja sovjetskih naela razvoja odvijalo na irokom frontu. U
siunoj dravi Sao Tome i Principe, jedan od prvih zvaninih akata po postizanju nezavisnosti
1975. godine bila je nacionalizacija dravno vitalnih ekonomskih resursa, njenih plantaa kokosa.
Deceniju kasnije, njihov predsjednik koji se kolovao u Istonoj Njemakoj objavio je vladinu
namjeru da proda sada neproduktivne plantae privatnim vlasnicima. Tanzanija je slino
postupila u mlinskoj i turistikoj industriji i ispustila je uzde u poljoprivredi. U Angoli,
gubitnike dravne kompanije trebalo je da budu prodate privatnicima, a sline najave su tokom
1986-88. dali reimi u Beninu, Kongu i Gani, kao i neke inae manje socijalizmu naklonjene
afrike drave. Zaista, sve vea opasnost je prijetila zato to su neke od afrikih drava, sagorjele

147
u svom eksperimentisanju s privredom sovjetskog tipa, sada bile pretjerano sklone da potrae brzi
spas u suprotnoj metodi.
Neuspjeh komunizma u Africi je neizbjeno uticao na sovjetsku politiku. Politika Moskve je
postepeno postajala selektivnija i geo-strateginija, manje doktrinarno motivisana i manje
usredsreena na ekonomsku pomo. Jo tokom sedamdesetih godina, Sovjetski Savez je poeo
drastino da smanjuje svoju ekonomsku pomo navodnim afrikim socijalistikim dravama,
koncentriui se umjesto toga na kljune mete od strateke vanosti - kao to su Angola ili
Etiopija - koje su u geopolitikom nadmetanju bile blie Sjedinjenim Dravama nego
dalekosenom iekivanju ideolokog trijumfa na kontinentu. Obije drave su, ipak, platile
visoku cijenu ostajui stalno na meti sovjetske panje, Etiopija koja je venula kao jedna od
najsiromanijih zemalja svijeta (sa BNP-om po glavi stanovnika od samo 110 dolara) i Angola
rastrzana graanskim ratom potpomognutim kubanskim vojnim konti-gentom od 50 hiljada ljudi
finansiranih i snabdjevanih od Sovjetskog Saveza.
Sovjetska tenja ka geopolitikoj selektivnosti se nastavila i ubrzala tokom osamdesetih
godina. Sovjetska zaokupljenost unutranjim reformama podudarala se sa porastom sovjetskog
istorijskog pesimizma u odnosu na kratkorone izglede svjetskog komunizma. Prema tome,
sredinom osamdesetih, sovjetski strunjaci u Africi su hrabrili svoje klijente da rjeavaju
ekonomske probleme integracijom u svjetsko trite i privlaenjem stranih investitora, jasno im
stavljajui do znanja da Kremlj vie nije spreman da namiruje raune njihovog razvoja. Susret
Afrike s komunizmom je tako doveo do obostranog otrenjenja.
Komunistiko iskustvo u Latinskoj Americi takoe se pokazalo jalovim sa stanovita
marksistike prakse. Ni u teoriji ni u praksi situacija se nije razvijala na nain na koji su to mogli
oekivati sovjetski ili latinoameriki komunisti. Dakako, sa strateke take gledita, pobjede
komunista na Kubi krajem pedesetih i u Nikaragvi krajem sedamdesetih godina predstavljale su
znaajne prodore. Uporite komunizma je bilo utemeljeno i zadrano i na zapadnoj hemisferi. to
su se preteno imperijalistike vlasti u regionu pokazale nemone suoene s tim izazovom bio je
nesporno istorijski znaajan razvoj dogaaja. To je pokazalo da su od Sovjeta podrani reimi
mogli biti ustanovljeni pod samim nosom najmonijih svjetskih kapitalistikih drava, te da
potencijalno mogu posluiti kao pijemont komunizma u tenji da se revolucionarno preobrazi
itav latino-ameriki kontinent.
Taj revolucionarni preobraaj se inio opravdan i zbog specifinih okolnosti u regionu,
posebno zbog njihovih munih odnosa s ekonomski dominantnim susjedima na sjeveru i zbog
oitog slaganja klasinog marksistikog uenja sa drutveno-ekonomskim uslovima u regionu.
Mada bilo kakvo pretjerano uoptavanje koje se tie velikog i vrlo raznolikog kontinenta
zahtijeva mnoga ogranienja, uopteno govorei savremena Latinska Amerika se pribliila
okolnostima koje su isprva dale povoda za marksistiku analizu. Njena seoska ekonomija je bila
utemeljena u velikoj mjeri na feudalnom sistemu, na vlasnicima ogromnih latifundija oslonjenih
na rad bezemljakog seljatva, i esto polupismenih Indijanaca, s kojima se ponekad loe
postupalo. U njihovim gradskim centrima koji su se brzo irili bilo je okupljeno mnogo
nezaposlenih ili nedovoljno zaposlenih prognanih seljaka, politiki sve sigurnijih pripadnika
srednje klase, te drutveno parazitska ali esto politiki dominantna inovniko-vojna elita.
Njihov ekonomski razvoj je bio vrlo nestabilan, obuhvatajui u nekim sluajevima unutar
pojedinih drava primjere i brzih industrijskih i tehnolokih inovacija i najprimitivnijih i
drutveno zaostalih ruralnih sektora. Tekoe ukupnog razvoja kontinenta je uslonjavala
osjetljivost vie njegovih nacionalnih privreda na hirovitost svjetskog trita potronih dobara kao
i na pritisak zaduenja izazvanog prilivom petrodolara tokom sedamdesetih godina. Konano,

148
demografska eksplozija, sa stopom rasta koja je meu najveim na svijetu, dovela je postojee
drutvene strukture pod silni i potencijalno katastrofini pritisak.
Do klasine marksistike revolucionarne situacije je, dakle, trebalo da doe u barem nekoliko
latinoamerikih zemalja. Uz to, emocionalni i intelektualni podsticaj za to je takoe trebalo da
osigura dodatnu radikalizujuu primjesu svojstvenu Junoj Americi: snaan i iroko
rasprostranjen regionalni anti-amerikanizam. Mada je to osjeanje bilo neujednaenog intenziteta
od drave do drave i mada su samo Meksiko, Kuba i srednjeamerike drave bile
najneposrednije rtve amerikog ekspanzionizma i intervencionizma, sva latinoamerika drutva
su bila podlona, posebno njihovi intelektualci i studenti, anti-amerikim uvjerenjima koja su
mijeala nacionalizam s marksizmom. Sjedinjene Drave su smatrane ne samo za ekspanzioniste,
eksploa-tatore i tirane, ve i za kulturno primitivne i surove materijaliste. Meu kreatorima
javnog mnjenja, pomodan anti-ameriki obrazac je potpuno podsjeao na stavove koji su
nekoliko decenija ranije dominirali ljeviarskim salonima Pariza.
U najrevolucionarnijem smislu, to osjeanje je najbolje izrazila najzanosnija i
najharizmatinija linosti na kontinentu, e Gevara, koji je proglasio Sjedinjene Drave - u
jednostavnoj ali zadivljujuoj frazi - da je veliki neprijatelj ovjeanstva. Vie nego Fidel
Kastro, Gevara je krajem ezdesetih i tokom sedamdesetih postao simbol revolucije koja, po
njemu, da bi uspjela, mora biti ne samo drutvena ve takoe i anti-amerika. Gevara, kog nakon
uspjeha Kubanske revolucije nije dralo mjesto, bio je uvjeren da bi ira regionalna revolucija
sada bila mogua i osjeao je da je sazrio momenat da se ova dva povoda iskoriste za borbu. Po
njemu, status quo je najgori i Amerika ga podupire i iskoriava. Prema tome, bilo kakva istinska
revolucionarna borba mora biti usredsreena na glavnog neprijatelja. To je bila istaknuta tema
romantine revolucionarne gerilske aktivnosti to se odvijala tih godina u Boliviji, Venecueli i u
manjoj mjeri u drugim dravama.
Ovaj revolucionarni zanos je splasnuo kada je e Gevara zarobljen i pogubljen u Boliviji
1967. godine. Ni Sovjeti ni Kastro zapravo nijesu dijelili Gevarin revolucionarni romantizam.
Oni su bili rijeeni, iz utilitarnih i sebinih razloga, da prvo uvrste novu bazu komunizma na
Zapadnoj hemisferi prije nego se upuste u optu revolucionarnu borbu. Ali nasljee Gevarine
osude Sjedinjenih Drava, i njegovo vezivanje drutvene revolucije za borbu protiv Sjedinjenih
Drava, imalo je i dalje politiki uticaj i stvorilo je osnovu za dugoronu strategiju napretka
komunizma u Latinskoj Americi.
Gevarinom nasljeu - kao i sovjetskim oekivanjima - za izvesno vrijeme je silnu i politiki
monu infuziju vitalnosti dala pojava liberalne teologije, doktrine koja je pomijeala
marksistiku analizu kapitalistikih zala sa hrianskom samilou prema podjarmljenima.
Ameriki kapitalizam je jo jednom personifikovao zlo pa je morao biti zbrisan. On je ustanovio,
prema teoriji, zavisnost Latinske Amerike, to je zauzvrat ovjekovjeilo drutvenu i linu
degradaciju osiromaenih latinoamerikih masa. Doktrina je dobila svoje ime po najprodavanijoj
knjizi katolikog teologa Gustava Gutiereza, Teologija osloboenja, objavljenoj 1971, koja je
pogodila najbolniju icu kontinenta pritisnutog drutvenim problemima, proeta jakom dozom
anti-amerikog osjeanja, a duhovno pod uticajem rimokatolike crkve. Kao to je Gutierez
napisao, za Latinsku Ameriku, ugnjetenu i potinjenu, rije osloboenje je prikladno, prije nego
razvoj... A za mnoge na naem kontinentu, to osloboenje e morati da proe, prije ili kasnije,
putevima nasilja.
Teologija osloboenja je na ovaj nain obezbijedila takoe i moralno opravdanje za
revolucionarno nasilje. Pri tom je bio podignut most izmeu hrianskog shvatanja svetogra kao
moralnog zla i lenjinistikog zastupanja disciplinovane revolucionarne akcije. Ona je stekla
sigurnost tokom revolucionarnih ustanaka u Nikaragvi i El Salvadoru, gdje su se odani komunisti

149
i radikalni svjetenici borili rame uz rame, a izrazitije u opteprihvaenom nazoru da revolucionarna akcija nije bila samo moralni podsticaj ve, zapravo, moralni imperativ. Na najprostijem
narodnom jeziku, to je bilo ilustrovano priom koju je prenio jedan drugi liberalni teolog, Hose
Migel Bonino, o predstavi izvoenoj u protestantskoj crkvi u jednom urugvajskom naselju
straara. Jedan od glumaca pita, Ko je, onda, Isus Hrist? Drugi odgovara, Za nas, Isus Hrist je
e Gevara.
Zahvaljujui sluajnoj podudarnosti marksistikog uenja i teologije osloboenja, od kojih su
oba hranjena anti-jenkijevskim osjeanjima, u ambijentu u kom preovlauje loe materijalno
stanje latinoamerikih masa a ovjekovjeenog ne samo diskriminatornom drutvenom strukturom
ve takoe i stalnom ekonomskom krizom, vrijedno je pomena koliko su komunistiki napori bili
neuspjeni u podspjeavanju revolucionarnog procesa. Uspostavljanje marksistiko-lenjinistikih
reima na Kubi i u Nikaragvi ne opovrgava taj zakljuak. Prvi je izolovano karipsko ostrvo, koje
je zapravo bilo jedno od razvijenih latinoamerikih drutava u vrijeme komunistikog
preuzimanja vlasti. Druga je mala, preteno seljaka srednjeamerika drava. Revolucije su u
objema bile motivisane vrlo gorkim uspome-nama na direktni intervencionizam Sjedinjenih
Drava. Nacionalno sjeanje je bilo vanije kao izvor politikog radikalizma od privlanosti
marksizma a konsolidacija komunizma u obijema je bilo olakana amerikim grekama,
oklijevanjem i pomanjkanjem dosljedne politike.
Komunizam je, ipak, trebalo da je svugdje ostvario vei politiki napredak, koristei seoske i
gradske krize svojstvene poecima industrijalizacije na kontinentu. Prema marksistikom uenju,
ta etapa drutvenog razvoja je trebalo da izazove najotrije klasne protiv-rjenosti, koje bi bile
podlone iskoriavanju od strane komunistike partije. Pa ipak ni legalna ni ilegalna
komunistika aktivnost nije ostvarila politiki prodor. Pokuaji bilo gradskog bilo seoskog
gerilskog rata nijesu uspjeli, dok je postepena demokratizacija latinoamerike politike otkrila
neoekivano ogranienu popularnost komunista u birakom tijelu.
Na etrnaest nedavno odranih nacionalnih izbora u razliitim dravama Latinske Amerike
tokom osamdesetih godina, najbolji rezultat koji su ostvarili komunisti (u nekim sluajevima su
uestvovali na izborima kroz partije koje nijesu zvanino oznaene kao komunistike) bio je 26%
birakih glasova u Peruu i 17% u Gvajani. Drugdje, njihovi ukupni glasovi su se kretali od
priblino 3 do 5 procenata. U takvim kljunim dravama kao to su Argentina i Brazil, podrka
birakog tijela je bila na najniem nivou, iako su u Brazilu uestvovale ne jedna ve dvije
komunistike partije, jedna pro-sovjetska i druga pro-albanska! (Ova posljednja je zabiljeila
iznenaujui izborni uspjeh postigavi najbolji pojedinani rezultat za jednog od svojih
kandidata, dvadesetdevetogodinju dr Jandiru Fegnali, seks simbolu plae Kopakabana.)
Komunisti su proli mnogo bolje na izborima koje su sami organizovali: U Nikargvi su tvrdili da
su dobili 63 procenta glasova a na Kubi 100 procenata.
Nekoliko razloga se krije iza ovog neuspjeha komunista. Nedavno, Sjedinjene Drave su
usvojile prosvjeeniji pristup prema Latinskoj Americi, posebno poistovjeujui sebe sa idealom
ljudskih prava. To ne samo da je doprinijelo da se unprijedi pitanje demokratije u Latinskoj
Americi ve je takoe udaljilo Sjedinjene Drave od sve slabijih linih desniarskih diktatura.
Vaniji je, ipak, bio uspon autohtonih demokratskih snaga, koje su sve vie bile u stanju da spoje
svoj zahtjev za linom slobodom sa zastupanjem nunih drutvenih reformi. Povratak
demokratije u nekoliko vodeih latinoamerikih drava pomogao je da popusti revolucionarna
privlanost. Prema tome, ak i vrlo radikalni teolozi osloboenja su doli do poistovjeenja
drutvenih promjena sa demokratskim vrijednostima, vidjei u ovim posljednjim ispunjenje
svojih revolucionarnih tenji dok su sve vie odbacivali manihejske komunistike poglede.

150
Toj temeljnoj promjeni raspoloenja dao je doprinos harizmatini uticaj novog Pape, Jovana
Pavla II, kao i oito opadanje privlanosti socijalizma sovjetskog tipa. Tokom posjete Latinskoj
Americi u januaru 1979, papa je primijetio, O, da, teologija osloboenja, ali koja? U ovom
danas slavnom komentaru, on je zapravo krenuo da povrati crkvi duhovni monopol borbe protiv
drutvenog zla, oslobaajui teologiju od njene povezanosti s marksizmom. U narednim
poslanicama i enciklikama, Jovan Pavle II je nesporno istupio u pravcu uoblienja de facto
saveza izmeu moralnog poriva za korjenitom rekonstrukcijom nepravednih drutava i
unapreenja pluralistikih i demokratskih promjena. Na kontinentu sa bogatom katolikom
tradicijom, to je imalo velik politiki uticaj. To je ojaalo legitimitet pluralistike demokratije i
delegitimisalo marksistiku poruku.
U isto vrijeme, direktan negativan politiki uticaj unutranje sovjetske krize takoe nije
trebalo da bude potcijenjen. Krajem sedamdesetih, sovjetski model je ubrzano gubio svoj
kredibilitet. Kasnije, Gorbaovljevo lino igosanje sovjetskih promaaja dodatno je potkrijepilo
jo otrije i kritikije inostrane procjene sovjetskog iskustva. Uz to, budui da je uobiajena
mudrost latinoamerike inteligencije na gledita koja su se irila iz Pariza poslednjih godina bila
veoma osjetljiva, pojava novog konsenzusa u Francuskoj da Sovjetski Savez predstavlja primjer
zaustavljenog drutvenog razvoja i da je njegov dravni socijalizam duhovno uguio dalju
privlanost komunizma, imala je veliki uticaj.
Otrjenjenju od oaranosti komunizmom doprinijeli su specifini sluajevi Kube i Nikaragve.
Kad je prvobitno oduevljenje Fidel Kastrovim isticanjem anti-amerikanizma jednom prolo,
Latino-amerikanci su postali svjesni stvarnog drutvenog i ekonomskog neuspjeha kubanske
revolucije. Usprkos godinjim sovjetskim subvencijama od oko 5 milijardi dolara, kubanska
privreda je stagnirala, sa neispunjenim proizvodnim planovima u praktino svim privrednim
granama. Godine 1986, Kastro je najavio obustavu plaanja spoljnjeg kubanskog duga od
priblino 3,5 milijarde dolara i zatraio novi dvdestogodinji plan reprogramiranja duga sa
estogodinjom odgodom plaanja. Jedan od glavnih kubanskih izvora vrste valute je postao
reeksport sovjetske nafte, koju je Havana dobijala po subvencioniranoj cijeni a preprodavala po
svjetskoj. U isto vrijeme, s proizvodnjom eera koja je daleko zaostajala za proizvodnim
planovima, Kuba je bila prisiljena da kupuje na stotine hiljada tona na svjetskom tritu da bi
ispunila svoju godinju Komekon kvotu.
Ta ekonomska katastrofa je proizala iz Kastrovog upornog osta-janja pri staljinistikom
centralnom planiranju. Naduvano inovnitvo od 250.000 ljudi danas upravlja privredom od
samo 3 miliona zapoljenih. Godine 1986, u svom glavnom obraanju na Treem partijskom
kongresu, Kastro je javno iznio itav niz tipino komunistikih iracionalnosti:
... nova industrijska i poljoprivredna postrojenja su izgraena u nenastanjenim podrujima,
bez stambenih objekata za radnu snagu; vrlo vani poljoprivredni programi - kao to je juno voe
- gdje jo uvijek ima zasijanih podruja bez navodnjavanja; sistemi za navodnja-vanje koji ne
mogu da se aktiviraju zato to nedostaju pumpe ili elektrina energija; radionice i druga
postrojenja izgraena bez elektrinih prikljuaka; stambena naselja izgraena bez gradske infrastrukture (n. pr., putevi i trgovaki i rekreativni objekti)... Imamo slu-aj glavne eljeznike pruge,
u koju smo investirali stotine miliona pezosa a da nijesmo u mogunosti da je efikasno koristimo
zato to signalizacija, utovarne i istovarne zone, stanice, i td, nijesu zavreni.

Kastro je kasnije rekao na Centralnom komitetu da je sastavo knjigu privrednih propusta u

kojoj je svaki paragraf velika nesrea.

151
Isti takav sluaj je bio sa Nikaragvom. Ekonomska nesposobnost sandinistikih voa i
militarizacija drave doveli su do oskudice ratnog tipa. Poetom 1988, konzerva uvezenog
ananasa u krikama kotala je koliko 20% prosjene mjesene plate u Nikaragvi. Par pantalona je
kotao skoro kao cijela mjesena plata. Managva nije imala tekue vode dva dana u nedjelji, a
dnevne trosatne restrikcije elektrine energije bile su pravilo. Spoljni dug je narastao od 1,6
milijardi dolara na 7 milijardi. Inflacija je harala na nivou 1800% u 1987, sa nadnicama koje su
realno opale za 90%, a neki ekonomisti su najavili moguu hiper-inflaciju od 10.000% u 1988.
godini.
Jo je nepovoljnije bilo naglo irenje saznanja krajem sedamdesetih i poetkom osamdesetih
godina o loem stanju ljudskih prava na Kubi. injenica da je ovo ostrvo, sa samo 10 miliona
stanovnika, imalo vie politikih zatvorenika nego sve ostale latinoamerike drave zajedno nije
moglo beskrajno dugo da se taji. Lokalni izvjetaji o loem tretmanu pojedinaca u kubanskim
zatvorima - naroito mnogo itana pria koju je o svom dvadesetogodinjem zatoenju napisao
Armando Valjadares, Protiv svake nade - imali su dalekosean uticaj. Oni su umanjili Kastrov
lini ugled i pojaale predstavu o komunizmu kao krajnje represivnom i nehumanom sistemu.
Rastua zabrinutost zbog kubanskog naruavanja ljudskih prava imala je poseban uinak na
moralno osjetljive krugove pod uticajem teologije osloboenja, doprinosei daljoj duhovnoj i
politikoj izolaciji marksizma.
Politika budunost Latinske Amerike ni sluajno nije razrijeena, zahvaljujui velikom
obimu njenih drutvenih i ekonomskih problema. Kontinent prolazi kroz revolucionarne
promjene koje dovode do nastanka neoekivanih prekida i veih prevrata. U bliskoj budunosti,
komunizam moe imati bolje izglede u Srednjoj Americi, a u Meksiku moda bolje nego drugdje.
Marksisti-lenjinisti tamo mogu da iskoriste anti-amerike, nacionalistike i radikalne podsticaje
znaajnih djelova i lokalne inteligencije i seljatva. Pojaanu buntovnost u El Salvadoru
vjerovatno je oponaala pojaana gerilska aktivnost u susjednim zemlja-ma, Hondurasu i
Gvatemali. U obje drave postoje povoljni uslovi za revolucionarnu aktivnost. Neuspjeh
Sjedinjenih Drava da postave ili zbace sandinistiki reim u Nikaragvi, skupa sa kasnije loe
voenim odnosima sa Panamom, stvorio je u Srednjoj Americi opti utisak da uticaj Sjedinjenih
Drava slabi i da se praznina moe popuniti radikalnijim reimima, koji uivaju zatitu Moskve
prije nego intervencionizma Sjedinjenih Drava.
Prema tome, moe se oekivati da e i Sovjetski Savez i Kuba ohrabrivati revolucionarne
tendencije u regionu. Oni e to initi oprezno, jer su svjesni amerike osjetljivosti tim povodom,
ali se vjerovatno nee ogluiti o ovako primamljive revolucionarne prilike. irenje revolucije u
Centralnoj Americi bi obezbijedilo istorijsko opravdanje za Kastrov osjeaj da ispunjava
istorijski zadatak.
Sa moskovske take gledita, to bi posluilo za vano geopolitiko uznemiravanje njenog
glavnog suparnika, Sjedinjenih Drava, dok bi istovremeno ponovo probudilo prilino oslabljeni
doktrinarni optimizam same Moskve. U svakom sluaju, sovjetski stratezi su na region morali da
gledaju kao na najranjiviju stranu Sjedinjenih Drava, pa nikako nijesu mogli da odole ni jednom
izazovu da raspiruju revolucionarne vatre u regionu.
Konano, sve je ukazivalo da e Meksiko biti glavni cilj. Mnogo zavisi od toga da li e
postepeno slabljenje vladajue Institucionalne revolucionarne partije (PRI) voditi u demokratski
pluralizam ili u ideoloku polarizaciju. Tokom godina, svojom simbolinom poveza-nou s
autentinom Meksikom revolucijom, PRI je uspjeno predu-preivala revolucionarni zov
komunista. Sa PRI koju e vjerovatno u godinama koje dolaze ugroavati i ojaana desna i
ojaana lijeva opozicija, moe se oekivati da e meksiki komunisti teiti da polarizuju politiku

152
u zemlji, u nadi da moda mogu da preuzmu meksiku ljevicu i povedu je radikalnijim, a takoe i
antiamerikim, smjerovima.
Da je to ozbiljna opasnost potvrdili su rezultati predsjednikih izbora odranih 1988. godine u
Meksiku. Lijevokrilna disidentska grupa PRI, dok je njen zvanini partijski kandidat gubio,
dobila je najmanje 31% glasova (a ukupno moda i vie), to je ostvareno pod ideolokim
barjakom koji je imao jasan marksistiko-lenjinistiki prizvuk. Program ovog pokreta, poznatog
kao Nacionalni demokratski front, ukljuivao je obrazloenje prema kom su dijalektiki
materijalizam, istorijski materijalizam, marksistika politika ekonomija, nauni socijalizam i
komunizam sve djelovi temeljne, cjelovite marksistiko-lenjinistike nauke ija e nam kreativna
primjena omoguiti da tano shvatimo ulogu razliitih drutvenih slojeva u istoriji Meksika... Svi
lanovi Kardenas fronta narodne obnove... pridaju veliku vanost prouavanju marksizmalenjinizma... Ove formulacije su ciljale na stapanje jakih nacionalistikih antiamerikih
osjeanja sa klasinijim komunistikim idejama. Mogunost da komunisti preuzmu radikalnu
ljevicu mogla je da nagovjesti ozbiljan izazov u sluaju da postojei meksiki politiki sistem
pone da se fragmentie.
Komunizam u Srednjoj Americi, a u budunosti moda i u Meksiku, moe iskoristi
potencijalno snana antiamerika osjeanja ljudi da pokuaju obnoviti revolucionarno nasilje. Jo
junije, po svoj prilici revolucionarne aktivnosti tokom narednih godina nee odraavati,
ideoloki ili organizaciono, klasini marksizam-lenjinizam, ve prije mnotvo revolucionarnih
doktrina domae izrade. Neke - poput Blistavog puta u Peruu - mogu teiti da prilagode
marksizam i maoizam sa mesijanskim tenjama dugo izrabljivanog indijanskog seljatva. Druge
mogu teiti da obnove radikalni gradski gerilski rat koji je zahvatio i Argentinu i Urugvaj tokom
sedamdesetih godina. Ali postaje sve vjerovatnije da e istorijski znaajan i doktrinarno
pravovjeran trijumf na latinoamerikom kontinentu zaobii komunizam.

153

Glava 20
GLOBALNA IDEOLOKA
DEZINTEGRACIJA
Zbirna posljedica gubitka revolucionarnog elana komunizma, njegove oite nebitnosti za
politiku naprednog svijeta i njegov neuspjeh da iskoristi drutveno-ekonomskie dileme Treeg
svijeta, kao i njegove tekoe u stvaranju djelotvornih i ujedinjenih komunistikih sistema u
uslovima tako razliitim kao to su oni u Istonoj Evropi, Sovjetskom Savezu i Kini, bila je
duboka ideoloka kriza. Sutina krize bi se mogla svesti na izbor izmeu doktrinarnog istunstva
i doktrinarnog jedinsta.
Sovjetske voe, koje su godinama sebe smatrale gospodarima pokreta i tumaima njegove
dogme, postepeno su dolazili do saznanja da bi istunstva ipak mogla pomanjkati kroz sektaku
svau meu komunistikim partijama. Insistiranje na istunstvu bi neizbjeno znailo kraj
jedinstva. Jedinstvo je, meutim, moglo biti jedino ouvano na raun istunstva, sa zajednikom
doktrinom svedenom na najmanji zajedniki sadralac. Sa vlastitom vjerom vjerovatno donekle
izgublje-nom i sa svojom djelotvornom kontrolom nad meunarodnim pokretom u svakom
sluaju oslabljenom, lideri u Kremlju su moda izabrali jedinstvo prije istunstva.
Oni su to inili protiv volje, itav niz godina, i sa mnogo oklijevanja. Povremeno su
pokuavali da vrate vrijeme i nastojali da ponovo uvrste svoju ulogu i strogu pravovjernost po
sopstvenoj definiciji. Nailazei na otpor i plaei se novih podjela, oni su nerado uzmicali.
Tokom razvoja, komunistika doktrina je bila ne samo razvodnjena ve takoe i sve vie krnjena
i u teoriji i u praksi. Komunistika praksa je sve vie tonula u prolost, uzmiui pred
pragmatizmom utemeljenim na sredinjem poloaju raznolikosti i specifinih nacionalnih uslova.
to je nekad bilo promiljano kao opte padalo je sve vie pod uticaj pojedinanog.
Ovo bi mogla biti istorijski neizbjena sudbina doktrine koja je tvrdila da sadri globalno
valjan recept za drutveno spasenje, kad jednom ta doktrina pone da se primjenjuje u
specifinim nacionalnim okvirima. Posebne politike i drutvene okolnosti su jednostavno morale
biti priznate i prilagoene, da doktrina ne bi bila odbaena kao potpuno nebitna. Ali svaki
kompromis s drukijom stvarnou neizbje-no je sluio mijenjanju doktrine i uzdizanju razliitih
nacionalnih prioriteta ili uslova do doktrinarnih naela. Uz to, sama sloenost post-industrijskog
drutva u nastajanju, a posebno onih oblikovanih pod najveim uticajem posljednjih naunih i
visoko tehnolokih znanja, dovela je u pitanje nekad politiki korisnu grandioznu simplifikaciju
marksizma-lenjinizma. Sve vie, ta naela su poela da se shvataju i kao anahrona i pretjerano
uslovljena ogranienim okolnostima srodnim s njihovim osobeno ruskim izvorima.
Ipak, proces doktrinarne dezintegracije bio je bez sumnje takoe ubrzan birokratskom
tiranijom, ideolokom nespretnou i politikom neosjetljivou mentora sovjetske doktrine. Od
ranih lenjinistikih godina do izvjesnog vremena poslije Staljinove smrti, sovjetski lideri su
insistirali ne samo na svom ideolokom prvenstvu ve isto tako na praktinoj politikoj
podreenosti komunistikih partija interesima Sovjetskog Saveza. Ovo je proizvelo intelektualno
i politiko ogorenje koje je bilo spremno da provali na povrinu na najmanji znak sovjetske
neodlunosti. Neuspio sovjetski pokuaj da ugui Titovo krivovjerstvo 1948. godine bio je prvi
znak da Moskva moda nee biti sposobna da u potpunosti potvrdi svoju doktrinarnu dominaciju,
a zaraza jeresi se irila bre i otvorenije poslije Staljinove smrti 1953. godine.

154
Narednih 35 godina sovjetski lideri su izveli niz jo diskutabilnijih pokuaja da sauvaju
komunistiku pravovjernost i jedinstvo. Borba Kremlja je morala da se vodi na dva fronta. Prvi je
ukljuivao borbu protiv drugih vladajuih partija, koje su zamjerale Moskvi da pokuava da
nametne sistemsku jednoobraznost u procesima stvarne izgradnje komunizma. Drugi je
ukljuivao borbu protiv partija koje su preten-dovale na vlast, koje su bile politiki hendikepirane
staljinistikim nasljeem i bile sklonije nego Moskva njenom igosanju. Na oba fronta, neuspjesi
Moskve su bili pravilo. Raniji razlaz s Jugoslavijom, jedva izglaen sredinom pedesetih godina,
zasjenio je velik i estok sukob s Kinom, dok je izvan komunistikog bloka sve nezavisnija
Komunistika partija Italije predvodila mar ne samo prema revizionizmu ve i ka otvorenom
koketiranju sa socijal-demokratijom.
Sovjetska elja da se izgladi spor s Kinom i da se izbjegnu slini razdori sa drugim partijama
na vlasti konano je ubrzalo odustajanje sovjetske partije od bilo kakvog zahtjeva za formalnim
ideolokim vostvom. Sovjetska potraga za irim, globalnim marksistikim jedinstvom takoe je
podstakla Sovjete da toleriu prihvatanje od strane italijanske partije preteno socijaldemokratskih pogleda na budunost, ukljuujui de facto odbacivanje lenjinizma. Kremlj se
odluio za taj kurs kao manje zlo, potpuno svjestan da je kineska samoafirmacija bila spremna da
nae preutnu podrku u drugim komunistikim prijestonicama i uviajui da je italijanski
primjer ve dobio potvrde od takvih davno odbaenih komunistikih partija kao to je japanska
1976. i panska 1978. godine.
Zakanjela sovjetska fleksibilnost je prosto podstakla dalju dezin-tegraciju doktrine. Italijani
su 1979. godine izbacili iz svog partijskog programa ak i obavezu svojih lanova da izuavaju
marksizam-lenjinizam, a 1983. se zvanino odrekli nekad svetog lenjinistikog naela
demokratskog centralizma. U meuvremenu, Kina je napravila pomak u obnovi svojih partijskih
odnosa sa raznim vladajuim i nevladajuim komunistikim partijama, dok je istovremeno
ponovo optuivala bilo kakvo komunistiko oslanjanje na rigidne dogme i tetne modele i
kategoriki odbacivala postojanje bilo kakvog rukovodeeg centra ili bilo koje vodee
partije.
Kao posljedica toga, Kremlj je sredinom osamdesetih godina napustio i demokratski
centralizam kao kljuni Lenjinistiki test unutranje doktrinarne pravovjernosti i lojalnost
Sovjetskom Savezu kao lakmus-test proleterskog internacionalizma, to su ve bile uradile neke
druge partije. Na Dvadeset sedmom kongresu sovjetske partije, Gorbaov je skrueno objavio da
raznovrsnost naeg pokreta nije sinonim za njegovo nejedinstvo. Na isti nain, jedinstvo nema
nieg zajednikog s jednobraznou, hijerarhija sa mijeanjem jedne partije u poslove druge ili s
pretenzijom jedne partije da posjeduje monopol nad istinom. Zapravo, izjavio je, od sada e ak
i socijal-demokratija biti dobrodola kao dio ireg i progresivnog saveza, koji se ne bavi toliko
propagiranjem marksistiko-lenjinistike revolucije koliko sprje-avanjem nuklearnog rata
izmeu Sjedinjenih Drava i Sovjetskog Saveza.
Ono to se podrazumijevalo u ovom pristajanju na raznolikosti i pokuaju kovanja ire ali
neizbjeno gubitnike koalicije bila je spoznaja da su se marksistika istorijska oekivanja i
lenjinistika taktika pokazale bilo kao anahrone bilo kao pogrene. Nije dolo do osiromaenja
radnike klase pod kapitalizmom, anti-kolonijalistiki talas se nije preobratio u marksistikolenjinistiku revoluciju, dok je pokuaj da se odri sovjetsko politiko i doktrinarno vostvo u
komunistikom pokretu doveo do izolacije i pobune. Na kraju ali ne manje vano, neuspjeh
sovjetskog modela je diskreditovao ideju o bilo kakvim univerzalno vaeim doktrinarnim
smjernicama za izgradnju socijalizma. Pod tim okolnostima, jedina razborita opcija za sovjetske
lidere je bila da odustanu od svog zahtjeva za obnovom koherentne ideologije i kohezivnog
politikog jedinstva.

155
Istorijska vododjelnica je tako bila premoena. Pretrpjevi neuspjeh kao jedinstveni pokret i
u razvijenom i u svijetu koji se razvija, era monolitnog komunistikog pokreta izgraenog oko
zajednike dogme sada je postala neopozivo stvar prolosti. Sredina osamdesetih godina je
svjedoila ne samo o kraju jedinstva komunistike teorije i prakse ve isto tako i o kraju
jedinstvene doktrine i jedinstvene akcije meu komu-nistikim partijama.

156

DIO VI

AGONIJA KOMUNIZMA

157

158

Komunistiki fenomen predstavlja istorijsku tragediju. Potekao iz nestrpljivog idealizma koji

je odbacio nepravdu status quo-a, on je teio boljem i humanijem drutvu - ali je proizveo
masovno ugnjetavnje. On je optimistiki odraavao vjeru u mo razuma da izgradi savrenu
zajednicu. On je pokrenuo najsnanije emocije ljubavi prema ovje-nosti i mrnju prema tiraniji
u ime moralno motivisanog drutvenog upravljanja. On je tako zarobio neke od najsjajnijih
umova i neke od najidealistikijih dua - a ipak je podstakao neke od najgorih zloina u ovom ili
bilo kom vijeku.
Uz to, komunizam je predstavljao pogrean napor da se nametne potpuna racionalinost u
drutvenim poslovima. On je iznio ideju da bi obrazovano, politiki svjesno drutvo moglo
preuzeti kontrolu nad razvojem drutva, upravljajui drutveno-ekonomskom promjenom do
postizanja znaajnih ciljeva. Istorija prema tome vie ne bi bila samo spontani, uglavnom sluajni
proces, ve orue kolektivnog duha ovjeanstva i moralne svrhe. Komunizam je tako udio da
spoji, kroz organizovanu akciju, politiku racionalnost sa drutvenim moralom.
Pa ipak su u praksi pretjerana vjera u ljudski razum, sklonost ka vrlo otrim borbama za mo
s ciljem da se zavodljivi istorijski sud prevede u dogmatsku tvrdnju i sklonost da se moralni
zloin izopai u kreposnu politiku mrnju, i posebno lenjinistiko spajanje marksizma sa
zaostalim autokratskim tradicijama Rusije pretvorili komunizam u instrument politike tiranije u
upornom sukobu sa vlastitim moralnim pobudama.

159

Glava 21
OPTA KRIZA
Komunizam je danas u stanju opte krize, i ideoloki i sistemski. Opseg ove krize izbija s
poprilinom snagom iz pet glavnih pravaca razvoja:
1) Z a k o m u n i s t e i r o m s v i j e t a , s o v j e t s k o i s k u s t v o - v i e n i j e
svetinja - od sada ne mora da se oponaa ve izbjegava.
Komunizam osim toga nije vie praktini uzor koji bi drugi trebalo
da podraavaju.
2) U S o v j e t s k o m S a v e z u , n e r j e i v a d i l e m a k o m u n i s t i k o g s i s t e m a j e s t e
to ekonomski uspjeh moe biti ostvaren samo na raun politike
stabilnosti, dok politika stabilnost moe jedino biti ouvana na
raun ekonomskog neuspjeha.
3) U I s t o n o j E v r o p i , f a t a l n a k o m u n i s t i k a g r e k a j e s t e p a r t i j s k i
monopol moi ukorijenjen u sovjetskoj dominaciji. etrdeset
godina nakon nametanja komunizma, uklanjanje i strane i partijske
dominacije se sada iroko posmatra kao nuan preduslov
drutvenog preporoda.
4) U K i n i , s l a b l j e n j e k o m u n i s t i k e i d e o l o g i j e e b i t i c i j e n a
ekonomskog uspjeha. Savremena Kina moe ui u dvadesetprvi
vijek jo uvijek pod vlau komunista, ali to nee biti komunistika
Kina.
5) E r a m o n o l i t n o g s v j e t s k o g k o m u n i s t i k o g p o k r e t a i z g r a e n o g o k o
zajednike dogme postala je stvar prolosti. Do sredine
osamdesetih godina, doao je kraj ideji pokreta komunistikih
partija ujedinjenih u naelu i akciji.

Zbirno, ovo ne samo to ukazuje na optu krizu komunizma, ve takoe nagovjetava njegovo
odumiranje kao glavne politike i ideoloke sile u savremenom svijetu. Ova kriza se danas
odraava u rastuim drutvenim nemirima zbog slabih privrednih performansi komunistikih
drava i u gubitku doktrinarnog povjerenja meu vladajuim komunistikim elitama. U
komunistikim zemljama, ideja da socijalizam predstavlja superiorni drutveni sistem ili je ve
diskreditovana ili se na nju gleda sa sve veom skepsom. Uz to, svjetski komunizam ne moe
vie da ukae na bilo kakav drutveni model kao vodi za budunost.
Klasina marksistiko-lenjinistika definicija opte krize kapitali-zma - koju je Kremlj
1961. proklamovao a sada se odvija - potpuno odgovara sadanjem stanju komunizma. Pukom
zamjenom u tom proglasu (vidjeti 210. str.) rijei kapitalizam sa komunizam, dodavanjem
Sovjetskom Savezu rijei imperijalizam ili kapitalizam i zamjenom izraza demokratija
slobodnog preduzetnitva sa socijalizam dolazimo do velianstveno tane slike savremenog
komunizma:

160
Komunizam u svojoj sadanjoj fazi razvoja jeste sovjetski imperijalizam u stadijumu
propadanja i destrukcije. Neminovni proces raspada je progutao komunizam od vrha do dna,
ukljuujui i njegovu privrednu i dravnu strukturu, kao i njegovu politiku i ideologiju...
Opta kriza komunizma nala je izraza u sljedeem: stalnom bjekstvu novih drava od uticaja
sovjetskog uzora; slabljenju poloaja komunistikih drava u ekonomskom nadmetanju s
naprednim demokratijama slobodnog preduzetnitva; raspadu sovjetskog bloka; zaotravanju
protivrjenosti komunizma s razvojem dravno-monopolistikog socijalizma i porasta
militarizma; pojaavanju unutranje nestabilnosti i propasti komunistike ekonomije jasno
ispoljene u rastuoj nesposobnosti komunizma da potpuno iskoristi proizvodne snage - niskim
stopama proizvodnog rasta, povremenim krizama, stalnom neuspjehu da potpuno iskoristi
proizvodne kapacitete i hronino nedovoljnoj zaposlenosti; besprimjernoj intenzifikaciji
politikih reakcija na svim frontovima; ustanovljavanju u jednom broju komunistikih zemalja
tiranija jednog ovjeka i dubokoj krizi komunistike politike i ideologije.

Mada ta definicija, prikrivena marksistikom terminologijom, uaurava optu krizu svjetskog

komunizma, njen opseg i jaina se, meutim, razlikuju od zemlje do zemlje. Propratna tabela je
priblian - i po optem priznanju impresivan - rezime veliine te krize unutar pojedinih
komunistikih drava. Za komunizam, politiki uspjeh je jednak stvarnoj kontroli, pa to je manja
prinuda potrebna da se odbrani i zadri potpuna kontrola, to je uspjeh vei.
Prema tome, iako sve ove kategorije nijesu nuno jednakog znaaja, zbirno velik rezultat e
ukazati na neuspjeh da se ostvari djelotvorno lenjinistiko ureenje, da se preoblikuje drutvo i
izgradi efikasna centralizovana privreda.
Od pedeset ocjenjivanih reima, nijedan nije imao ni priblino savren rezultat koji bi
predstavljao uspjean lenjinistiki sistem istinski podran od naroda. Samo etiri su imala rezultat
ispod 10, koji bi ukazao na odsustvo kriznog stanja. Pet je, meutim dostiglo rezultat od 20 ili
vie, koji je oznaio stanje ozbiljne krize. Uz to, od etiri relativno uspjenija, onaj najvaniji,
kineski, izbjegao je krizno stanje u velikoj mjeri slabljenjem svoje ukupne komunistike prakse.
To je omoguilo reimu da izazove izvjesnu drutvenu privlanost i optimizam, ali na raun
udaljavanja od nekih glavnih naela komunistikog uenja. Preostala tri - u Istonoj Njemakoj,
Bugarskoj i Sjevernoj Koreji - pokazala su se efikasnijim u odravanju drutvene represije i
upravljanju dravnom ekonomijom. Oni su takoe naili na manji otpor drutva u procesu
komunistike transformacije. Svi ostali komunistiki reimi su u raznim stadijumima krize.
Njihovi napori da stvore novi sistem nijesu rezultirali inovativnijim i produktivnijim
ekonomijama i morali su izazvati sve vee drutveno a u nekim sluajevima ak i politiko
nezadovoljstvo.
Tako je, zahvaljujui pogoranju opte krize komunizma, mogue dati konanu istorijsku
dijagnozu dostignua komunizma i prognozu njegovih izgleda u narednom vijeku.

161

SSSR
KINA
ISTO.
NJEMAKA
POLJSKA
EHOSLOVAKA
MAARSKA
RUMUNIJA
BUGARSKA
JUGOSLAVIJA
VIJETNAM
KUBA
SJEVERNA
KOREJA
ANGOLA
MOZAMBIK

Indeks nivoa krize u komunistikim dravama

Socijalizam je izgubio
privlanost za mase.

1 3

3 3

2 3

3 3

1 3

3 3

2 3

3 3

Pad ivotnog standarda.

1 3

3 3

3 3

3 3

Klonule komunistike
partije.

0 3

2 3

1 1

3 1

Rast vjerskih aktivnosti.

0 3

1 0

0 1

0 1

Nacionalizam u sukobu
s ideologijom.

1 3

3 2

1 1

1 2

Rast privatizacije
privrede.

1 2

3 0

1 0

1 0

1 3

2 0

0 0

3 2

0 3

3 1

0 1

2 2

1 1

1 3

2 2

2 3

Drutveni pesimizam
odnosu na budunost.

Drutveno aktivna
politika opozicija.
Politika pluralizacija
otvoreno traena odozdo.

Ustupci reima po
pitanju ljudskih prava.
Ukupan rezultat drava

15 8 7 27 16 24 18

6 22 12 15 8

Numerika skala:
3 = vrlo tano, 2 = tano, 1 = djelimino tano, 0 = netano.
Nivoi krize u komunistikim dravama:
- Ispod 10 = nema krize - etiri zemlje.
- 10 do 19 = kriza - 6 zemalja.
- Iznad 19 = ozbiljna kriza - 5 zemalja.

19 21 20

162

Glava 22
ISTORIJSKO SVJEDOANSTVO
Opta kriza komunizma je duboko ukorijenjena u njegovoj nedovoljnoj istorijskoj
vjerodostojnosti. Njegova poetna privlanost proizala je u velikoj mjeri iz injenice da su u
ranoj fazi dvadesetog vijeka mnogi postojei sistemi - ak i oni demokratski - bili ravnoduni na
muke i nepravde rane kapitalistike faze industrijskog razvoja. Takoe je injenica, meutim, da
nijedan komunistiki reim nikad nije doao na vlast otvoreno izraenom voljom naroda. Nijedna
komunistika vladajua elita - ak ni nakon vie decenija vladanja - nije bila spremna da provjeri
svoj politiki legitimitet dozvoljavajui svom narodu da se na slobodnim izborima izjasni o
njihovom ostanku na vlasti. Ta nesklonost da se komunizam podvrgne demokratskoj provjeri
potie dijelom iz manihejskog i samozvanog misionarskog osjeaja svojstvenog marksistikolenjinistikoj doktrini, a djelom i iz uvianja da komunizam na vlasti nije uspio da ostvari
drutvenu tenju za materijalnim blagostanjem i linom sreom. Do danas, ne postoje sluajevi
znaajnih hrljenja naroda u komunistike sisteme zbog privlanosti njihovog naina ivota, dok
je naprotiv elja za naputanjem komunizma tako oigledna u sluaju sedamdeseto-godinjeg
sovjetskog sistema kao i kod onog etrdeset godina starog sistema u Poljskoj i petnaest godina
starog sistema u Vijetnamu.
Uz to, istorijsko dostignue komunizma kao sistema drutvene organizacije ukljuivalo je
bolnu nesrazmjeru izmeu ogromne ljudske rtve silom iznuene od naroda i nekih nespornih
drutveno-ekonomskih koristi pri tom ostvarenih. Poreenje komunistikih i ne-komunistikih
zemalja na slinom stupnju drutveno-ekonomskog razvoja - kao to je Istone Njemake i
ehoslovake sa Zapadnom Njemakom, Poljske sa panijom, Maarske i Jugoslavije s
Austrijom i Italijom i Kine s Indijom - ukazuje da stvarno nijedan komunistiki reim nije
poboljao svoje stanje spram svog uporedivog suparnika, po Bruto nacionalnom proizvodu
(BNP), trgovini na konkurentnim svjetskim tritima ili domaem ivotnom standardu. (Vidi
Dodatak). Jedino je Kina naprednija od Indije, koja je i sama bila rtva pretjerano
birokratizovanog i kvazi-socijalistikog privrednog sistema, ali tek poto je Peking zapoeo svoj
uzmak od marksistiko-lenjinistikog pravovjerja. Sovjetski Savez je jo vie zaostao ne samo iza
Sjedinjenih Drava ve takoe i iza Japana. Izmeu 1960. i 1988. godine, sa stanovnitvom upola
manjim od Sovjetskog Saveza, Japan ga je bitno sustigao po BNP-u poto je vie nego trostruko
uveao svoj poetni cenzus.
Komunistike ekonomije su jo zaostalije u okvirima globalne konkurentnosti. Godine 1985,
dok je ukupna trgovina Sjedinjenih Drava i Japana na konkurentnim tritima dosezala 576
milijardi dolara odnosno 308 milijardi dolara, sovjetski ekvivalent je iznosio 66 milijardi dolara.
Uz to, moskovski trgovaki profil je bio slian profilu zemalja Treeg svijeta. Skoro tri etvrtine
njenog izvoza se odnosilo na sirovine, u kom je gorivo sudjelovalo sa 49%, zlato sa 18%, drvo sa
4% i dijamanti sa 2%. Komunistike zemlje - sa priblino treinom svjetskog stanovnitva postizale su samo 10% svjetskog izvoza, samo 3% tehnolokih inovacija i tano 1% ekonomske
pomoi zemljama u razvoju. Cijela Istona Evropa je izvozila manje maina u industrija-lizovane
demokratije od Singapura.
Deficitarnost komunizma se takoe ogleda i u porodinom ivotnom standardu. etrdeset
godina nakon Drugog svjetskog rata, sovjetska vlada jo uvijek racionie potronju mesa, a od
nedavno je poela da racionie i eer. Prema sovjetskom nedjeljniku Nedelja od 27. juna - 3. jula

163
1988. godine stanovnicima grada Sverdlovsk i regiona izdavani su blijedouti kuponi kao
kartice za raspodjelu namirnica. U svakom bloku postoji ovlaena osoba za njihovu podjelu.
Oko 800 grama kuvane kobasice svakog mjeseca... 400 grama maslaca. A 2 kg mesa godinje za majske i oktobarske praznike. Nekih nedjelja nema ak ni tjestenina ili zobene kae. Nedelja
dodaje, Za sada je bolje ne priati ovim ljudima o perestrojci.
Zvanini sovjetska statistiki podaci objavljeni u vrijeme glasnosti ukazivali su da priblino
40% ukupnog stanovnitva i 79% starih ljudi ivi u siromatvu. Prema sovjetskom piscu N. M.
Rimaevstaja, samo treina sovjetskih domainstava ima toplu tekuu vodu dok jedna treina
nema ak ni hladnu tekuu vodu. Isto tako je Izvestija objavila, 26. januara 1986, da etvorolana
porodica nekvalifikovanog radnika obino mora da ivi vie od osam godina u jednoj sobi
veliine 8x8 stopa dok joj se ne obezbijedi bolji smjetaj. Stoga, dakle, nije pretjerano izjaviti da
sirotinja na Zapadu ivi u istim materijalnim uslovima kao sovjetska srednja klasa.
Statistiki podaci o vlasnicima automobila - savremeni grubi pokazatelj raspoloivosti
potronih dobara - daju slinu sliku. Zapadne zemlje su gotovo dostigle taku zasienja u
potronji auto-mobila. Godine 1983, jedan automobil je dolazio na 1,8 Amerikanaca, 4,4
Japanaca, 2,5 Njemaca i 2,8 Italijana, ali jedan na svakih 14,2 Sovjeta, 5,8 eha i 10,8 Poljaka.
Zaprepaujua je injenica da Crnci posjeduju vie automobila po glavi stanovnika u Junoj
Africi nego graani Sovjetskog Saveza.
Ove ekonomske nedostatke pogorava i sve vea ekoloka kriza u jednom broju
komunistikih drava. U Istonoj Evropi, situacija je postala naroito dramatina u velikim
djelovima Poljske i nekim djelovima Istone Njemake i ehoslovake. U Sovjetskom Savezu,
industrijski regioni uopte postali su vrlo zagaeni, a saopteno je da je problem naroito ozbiljan
u Jermeniji, gdje se veoma otrovni industrijski otpadi rutinski bacaju u rijeke. Sve komunistike
drave, sa svojom opsjednutou brzim industrijskim rastom, bile su upadljivo nemarne i nijesu
preduzele ni najmanje mjere radi zatite ivotne sredine, a bile su uasno spore u odgovoru na
rastuu krizu. Ekoloko pogoranje, kombinovano sa slabom dravnom zdravstvenom zatitom,
bez sumnje su doprinijeli alarmantnom poveanju stopa smrtnosti u svim starosnim grupama i u
svim zemljama sovjetskog bloka. Djeak roen danas u Sovjetskom Savezu - prema uporednim
istraivanjima Nika Ebertada iz Centra za istraivanje ivotnih uslova stanovnitva na Harvardu
- moe oekivati da e ivjeti krae od onog roenog u Meksiku.
Nita od prethodnog ne osporava injenicu da su komunistike drave ostvarile napredak
posebno u razvoju teke industrije naroito u poetnoj fazi svoga vladanja i - u socijalnoj zatiti i
obrazovanju. Meutim, napredak je pri tom ostvaren po oamuujuoj ljudskoj cijeni. Nijedan
eksperiment drutvenog preustrojstva u itavoj ljudskoj istoriji nije zahtijevao veu ljudsku cijenu
- niti je bio tako razoran - kao susret ovjeanstva s komunizmom tokom dvadesetog vijeka. Niko
ne moe tano da izmjeri ukupnu cijenu zato to su ti reimi utjerivali fiziki danak pod vrlo
tajnim okolnostima i zato to s tim povezana neizmjerna psiholoka i kulturna teta nije prikladna
za kvantitativne procjene. Ipak, mogua je gruba procjena specifinih kategorija ljudskih patnji
koje su nanijeli marksistiko-lenjinistiki reimi tokom komunistikog preobraaja drutava.
Dananje sovjetske i kineske obznane minulih divljatava - od kojih su svi dali mnogo dopunskih
podataka o ljudskim rtvama komunistikog eksperimenta u drutvenom upravljanju - olakavaju
ovaj zadatak i ine njegove zakljuke vjerodostojnim za skeptine Zapadnjake:
Ljudska cijena je obuhvatala:
1) Kolektivna smaknua tokom preuzimanja vlasti. Ne raunajui ratne rtve u
revolucionarnom ili graanskom ratu, procjena bi mogla biti da je likvidirano najmanje milion
ljudi u Sovjetskom Savezu, nekoliko miliona u Kini, oko 100.000 u Istonoj Evropi i barem
150.000 u Vijetnamu.

164
2) Likvidacije politikih protivnika i onih koji su pruali otpor nakon uzimanja vlasti. Ta
ubistva su se obino dogaala u periodu od nekoliko godina dok su komunisti uvrivali svoju
vlast u zemlji. Gruba procjena bi trebalo da odredi ove brojke na skoro isti nivo kao one u prvoj
kategoriji, doputajui kombinovan i suzdran danak smrti za prve dvije kategorije od oko pet
miliona.
3) Istrebljenje ljudi koji pripadaju razliitim drutvenim kategori-jama koje su smatrane za
moguno neprijateljske bez obzira na stvarne stavove rtava. Ove grupe su slikovito reeno
obuhvatale bive vojne oficire, vladine inovnike, aristokrate, zemljoposjednike, svjetenike i
kapitaliste. Neki su bili likvidirani, drugi smjeteni u radne logore, gdje je vei dio stradao. Mada
su procjene za ovu kategoriju bile sistematski veoma sreene, ak i nedavna sovjetska,
istonoevropska i kineska otkria pokazuju da je gubitak bio trajan, svakako ne manji od 3 do 5
miliona ljudi.
4) Likvidacija slobodnog seljatva. Ova kategorija je bila karakteristina za fiziko uklanjanje
kulake klase u Sovjetskom Savezu putem likvidacije i smrti u radnim logorima. Prema
sovjetskim i kineskim proraunima koji dostiu vie miliona i onim iz Vijetnama i Sjeverne
Koreje sa stotinama hiljada, minimalna procjena stradalnika iz ove kategorije mora biti iznad 10
miliona ljudi.
5) Smrtni sluajevi vezani za masovne deportacije i prisilna rase-ljavanja. Ova politika, koja
je bila sprovedena tokom kolektivizacije u Sovjetskom Savezu, Istonoj Evropi i naroito u Kini
za vrijeme anti-veleposjednike kampanje i tokom ustanovljavanja seoskih zadruga za vrijeme
Velikog skoka naprijed, prouzrokovala je optu glad, epidemije i druge nesree. Ma koja
procjena mora uzeti u obzir sovjetsku politiku deportovanja sumnjivih ne-ruskih naroda, kao to
su mnogi Latvijci, Litvanci i Estonci iz Baltikih Republika, Poljaci iz zapadnih regiona
Sovjetskog Saveza, Tatari sa Krima i drugi, u udaljene sibirske krajeve. Skoriji sovjetski
prorauni navode broj rtava u opsegu od 7 do 10 miliona samo za Sovjetski Savez, dok se neke
procjene za Kinu penju na ukupno oko 27 miliona rtava. Oprezan ukupan iznos, mada i dalje
zastraujui, bio bi najmanje 30 miliona rtava.
6) Likvidacije ili smrti u radnim logorima u istkama komunista. U Sovjetskom Savezu, broj
komunista prognanih u toku borbe za vlast i raznih istki, a zatim likvidiranih od 1936. do 1938.
godine, mogao bi sa sigurnou biti procijenjen na vie od milion ljudi. U Istonoj Evropi krajem
etrdesetih i poetkom pedesetih godina, desetine hiljada komunista je bilo ubijeno ili
utamnieno. U Kini - posebno za vrijeme Kulturne Revolucije - nekoliko miliona ljudi je
doivjelo slinu sudbinu.
7) Fiziki i psiholoki oiljci zbog dugogodinjeg zatoenja i prisilnog rada. U Sovjetskom
Savezu, amnestije sredinom pedesetih su dovele do oslobaanja vie miliona ljudi koji su u
nekim sluaje-vima proveli i po dvadeset godina zatoeni u najsurovijim uslovima. Do slinih
amnestija je dolo u Istonoj Evropi poslije Hruovljevog igosanja Staljina 1956. godine i u
Kini po zavretku Kulturne Revolucije poetkom sedamdesetih godina.
8) Progon porodica rtava reima. U Sovjetskom Savezu, porodice onih koje su stradale u
prvih est kategorija bile su izloene kanja-vanju u opsegu od likvidacije do osuda na
deportaciju, diskriminisanja pri dodjeli stambenog prostora i zapoljavanju.
9) Drutveno proimajua atmosfera straha i line i politike izolovanosti. itave drutvene
kategorije - osim radnika ili siromanih seljaka - bile su izloene manifestacijama ideolokog
neprijateljstva od strane inovnitva tokom veeg dijela etape prisilnog komunistikog
preustrojstva drutva.
Ove drutvene rtve - koje obuhvataju najmanje oko 50 miliona smrtnih sluajeva predstavljaju bez sumnje najekstravagantniji i najrazorniji eksperiment drutvenog inenjeringa

165
ikad pokuanog. Zahvaljujui dananjoj sklonosti komunistikih reima da priznaju da veliki dio
njihove prolosti ukljuuje promaaje ukorijenjene u grekama i ispadima i da je neophodna
znaajna promjena njihove politike, ljudska tragedija postaje jo vea. Drugim rijeima,
sovjetski, kineski i neki istonoevropski vladari su priznali da su komunistiki ispadi u
prolosti bili drutveno-ekonomski neproduktivni, uz to to su bili i moralno nedosljedni.
Veliki promaaj komunizma je tako obuhvatao, zbirno gledano, nepotrebno unitenje mnogih
drutvenih talenata i guenje kreativnog politikog ivota drutva; pretjeranu ljudsku cijenu
plaenu za stvarna ekonomska postignua i konaan pad ekonomske produktivnosti zbog
prekomjerne dravne centralizacije; sve vee kvarenje pretjerano biro-kratizovanog sistema
drutvene zatite koji je u poetku predstavljao glavnu prednost komunistike vlasti; i
sprjeavanje kroz dogmatsku kontrolu drutvenog naunog i umjetnikog razvoja.
Taj istorijski promaaj, koji danas otvoreno priznaju komunistike voe koje se zalau za
reforme, imao je dublje korijene od greaka i ispada koji su na kraju okajani. On je poticao iz
operativnih, institucionalnih i filozofskih nedostataka komunistikog eksperimenta. Zaista, on je
bio dublje usaen u marksistiko-lenjinistiku praksu.
Na operativnom nivou, marksistiko-lenjinistiki nain donoenja odluka je doprinio
atmosferi paranoje i sve veem pribjegavanju sili radi rjeavanja drutvenih i politikih problema.
Svi vrhovni komunistiki lideri - Lenjin, Staljin, Mao, ili njihove kopije u Istonoj Evropi ili
Treem svijetu - ponaali su se kao da su oni sami bili zavjerenici vlasti, tajno svjetenstvo, ije
prosuivanje mora biti skriveno od neprijateljskog svijeta. Zagonetnost i tajnost su okruivali
njihovo djelanje, njihove linosti, pa ak i njihove porodice. U isto vrijeme, otkad su shvatili da
su obdareni jedinstvenim uvidom u ljudsku istoriju, pa time i ovlaeni da preoblikuju budunost
ovjeanstva i silom ako treba, postali su nepovjerljivi prema svakome ko nije dijelio njihove
udne poglede na budunost. Ozbiljna opomena ko nije s nama taj je protiv nas stvorio je
operativan stil rada koji je prevodio kritiku u neprijateljstvo, tekoe u sabotau a drukije
stavove u izdaju. U tom kontekstu, uklanjanje politikih greaka se moglo dogoditi samo poslije
katastrofalnih nevolja.
Institucionalni nedostaci su uveavali ovo operativno izoblienje. Komunistiki operativni
nain je pomogao da se stvore politiki sistemi koji nijesu sadravali nikakav sigurnosni ventil ili
blago-vremeno upozoravajue mehanizme. Znaci slabosti su bitno odlagani dojavljivanjem vrhu;
poltronske dezinformacije su mnogo bre stizale do gore; strah je sprjeavao iskreno ispitivanje
savjesti. Voa je ostajao na politikoj funkciji sve dok je mogao fiziki i politiki da opstane, a
njegova zamjena se obino odvijala kroz iscrpljujui politiki sukob, to je pojaavalo ve
pomenute manihejske tenje. Odsustvo mehanizama za promjenu vladara koji su iako bolesni i
dalje vladali uinilo je efikasnu kontrolu vlasti, a ne politiki uspjeh ili promaaj, kljunim
mjerilom za opstanak rukovodstva.
Jo temeljniji bili su filozofski korjeni promaaja. U konanoj analizi, marksistikolenjinistika politika je proizala iz u osnovi pogrene procjene istorije i kobnog pogrenog
poimanja ljudske prirode. Konano, neuspjeh komunizma je tako duhovne prirode. On je
propustio da uzme u obzir temeljnu ljudsku udnju za linom slobodom, za vlastitim umjetnikim
ili duhovnim izrazom i sve veom mogunou - u vijeku pismenosti i masovnih komunikacija politikog izbora. On je takoe zanemario organsku vezu izmeu ekonomske produktivnosti i
novatorstva s jedne strane, i udnje pojedinca za vlastitim materijalnim blagostanjem s druge
strane. Komunizam je na taj nain guio drutvenu kreativnost ak i kad je sebe predstavljao kao
najkreativniji i najinovativniji drutveni sistem.
Taj duhovni propust je takoe unesreio komunizam i na meunarodnom planu. Marksizam Lenjinizam nije preduprijedio niti shvatio osnovne sile koje su oblikovale meunarodne odnose u

166
dvadesetom vijeku. On je podcijenio uloge etnikog i nacionalnog, tako da je meu-komunistiki
sukob za njega bio ok. Ti sukobi su, zauzvrat, bili pojaani posljedinom tenjom komunistikih
strana da smatraju jedni druge doktrinarnim jereticima. Takav je bio sluaj u ideoloki
destruktivnoj sovjetsko-jugoslovenskoj i kinesko-sovjetskoj svai. Komunizam je takoe
pogreno tumaio privlanost religije i stoga je bio nepripremljen na otpor zasnovan na
rimokatolikoj vjeri u Poljskoj ili na oivljavanju Islama unutar samog Sovjetskog Saveza. Na
kraju ali ne manje vano, tehnokratska revolucija, koja je toliko preobrazila prirodu raspodjele
moi i drutvenu strukturu u naprednim kapitalistikim drutvima, zatekla je marksiste-lenjiniste
jo uvijek priljubljene uz zastarjele koncepte proizale iz ranih faza industrijske revolucije.
Sve u svemu, ovi operativni, institucionalni i filozofski inioci su doprinijeli da politika
konano ne samo da je morala da dovede do opte krize komunizma ve takoe i da podstakne
sve vee nespo-kojstvo u vezi svoje budunosti.

167

Glava 23
IZGLEDI ZA BUDUNOST
Godine 2017, sto godina poslije Boljevike revolucije, skela je pokrivala
Lenjinov mauzolej na bivem Crvenom trgu, sada preimenovanom u Trg Slobode.
Skela je prikrivala da se Mauzolej preureuje u ulaz u podzemnu parking garau
namijenjenu masi turista koji su obilazili nedavno otvorenu stalnu izlobu u
Kremlju pod nazivom Sto izgubljenih godina - pedeset miliona unitenih ivota.
Ovo gore nije toliko neuvjerljivo kao to isprva moe izgledati. Zapravo, ova izmiljena
novinska pria iz Moskve u 2017. godini skoro je isto tako vjerovatna kao pomisao da e sadanji
sistem ostati do tada u velikoj mjeri nepromijenjen i da e na stogodinjicu Boljevike revolucije
jo jedan sovjetski voa obeati prosperitet sovjetskom narodu kudei svoje prijethodnike ukljuujui do tada i Gorbaova, kao i Brenjeva i Staljina - za tekue nedostatke.
Gorbaov je oslobodio snage koje e izabrati diskontinuitet vjerovatnije nego kontinuitet.
Svaka analiza budunosti komunizma u Sovjetskom Savezu zavisi, stoga, od odgovora na pitanje:
da li je Gorbaovljeva politika znak obnove ili slabljenja komunizma? Usprkos Gorbaovljevoj
retorici o vitalnosti komunizma, odgovor na ovo pitanje mora da ukae na slabljenje a ne na
obnovu. ak i ako je njegova perestrojka do sada imala za posljedicu bilo kakve opipljive
promjene, takve promjene su bile daleko od naela marksizma-lenjinizma, u okvirima i teorije i
prakse. U Istonoj Evropi i Kini, gdje su opipljive reforme bile i smjelije i pragmatinije, ova
tendencija je jo izrazitija.
Opta tenja u savremenom komunizmu, ukljuujui i onaj u Sovjetskom Savezu, jeste da se
odustane od onoga to je nekad smatrano bitnim. Na ekonomskom planu, dravno ili drutveno
vlasnitvo u poljoprivredi, u sektoru usluga, pa ak i u industriji, odbaeno je ili dogovorno
ublaeno na raznim nivoima. Centralno planiranje i politika cijena su takoe pod udarom, s
neodlunim pomakom ka nekim oblicima trinog mehanizma. Na politikom planu, potpuna
komunistika kontrola nad javnim glasilima je ukinuta. Ideoloka indoktrinacija ustupa mjesto
ideolokom uanenju protiv stranih uticaja. Dominacija samo jedne partije nad politikim
dijalogom drutva sve se vie napada u nekoliko komunistikih drava. Jedino komunistiki
monopol nad polugama politike vlasti jo ostaje nenaruen.
Komunistika ideologija je, uz to, diskreditovana ne samo praktinim iskustvom ve i od
strane samih komunistikih vladara. Uestvujui u nekoj vrsti istorijskog striptiza, oni su
odbacivali - svlaili, da se tako izrazimo - sloj za slojem sopstvene doktrinarne prolosti. Istinski
vjernici mora da su poeli da se pitaju ta je ostalo od nasljea kada uju da se dvadeset godina
brenjevizma igoe kao era stagnacije i korupcije; kada saznaju da je Hruov, prethodno
igosan zbog decenije nepromiljenih planova, zapravo bio preu-ranjeni pretea perestrojke;
kada se osvjedoe u igosanje etvrt vijeka staljinizma kao potpunog zloinstva; a neki od njih
doapnu da Gorbaovljev revizionizam predstavlja poetak de facto odbacivanja lenjinizma.
Slino tome, u Kini, nekad sveti maoizam se kritiki preispituje, dok su u Istonoj Evropi veina
ranih komunistikih voa bila posmrtno igosana kao staljinisti. Sve to svodi marksizamlenjinizam-staljinizam na goli kostur marksizma - a marksizam devetnaestog vijeka teko da

168
moe da obezbijedi potrebne smjernice za hvatanje u kotac s problemima svijeta uoi
dvadesetprvog vijeka.
Komunizam je tako u istorijskom uzmaku. Hoe li taj uzmak proizvesti ekonomski
produktivnije i politiki pluralistikije sisteme? Ovdje odgovor varira od drave do drave. to se
tie Sovjetskog Saveza, skepsa je na svom mjestu. Iz razloga iznesenih u prva dva poglavlja,
neznatni su izgledi da e politika Gorbaova stvoriti ekonomiju konkurentnu u svijetu i politiki
sistem u kom e ljudi primjenjivati samoupravljanje pod mlakim rukovodstvom donekle
iskljuene komunistike partije. Anti-demokratsko lenjinistiko nasljee, multinacionalni
karakter drave i duboko usaene centra-listike tradicije zavjerili su se da umanje drutvenu
osjetljivost na djelotvoran prijenos politikih i upravljakih odgovornosti i na taj nain sprijee
takav pozitivan razvoj.
Uspjena pluralizacija Sovjetskog Saveza je manje vjerovatna od etiri alternativna ishoda.
Prvi je produena i neuvjerljiva sistemska kriza, koja traje bez bilo kakvog izrazitog rjeenja vie
od decenije i povremeno je prekidana izbijanjem drutvenih nemira u dijelu ekonomski sve
nezadovoljnijih urbanih masa i naroito u djelu politiki sve uznemirenijih ne-ruskih naroda.
Druga mogunost je obnovljena stagnacija kad se konano mete stia a centralistika tradicija
svojstvena ruskoj prolosti sebe ponovo potvrdi. U odreenoj mjeri, to bi moglo voditi treoj
mogunosti, udaru vojske i KGB-a (moda ak u vezi sa preranom smru Gorbaova), i javno
opravda-nom emotivnom privlanou velikoruskog nacionalizma. etvrti mogui ishod - na
ovom stupnju mnogo neizvjesnija mogunost - obuhvata mogui preobraaj produene krize u
izravno i otvoreno ruenje komunistikog reima, ubrzavajui zamiljeni scenario izloen na
poetku ovog odjeljka. Posljednji ishod bi mogao da obuhvati takoe raspad jedinstvene drave
Sovjetskog Saveza, sa neizbjenim podsticanjem velikog unutranjeg nacionalnog i etnikog
nasilja.
Najvjerovatnija alternativa - produena i neuvjerljiva sistemska kriza koja bi konano mogla
utonuti u period obnovljene stagnacije - dalje bi produbila optu krizu komunizma, doprinijela
uveanju razlike izmeu komunistikih drava i ubrzala proces ideolokog raskola. To bi takoe
pojaalo nacionalne tenzije unutar Sovjetskog Saveza, jaajui separatistike tenje. U svakom
sluaju, raspalivi drutvene strasti u sklopu ideolokog vakuma stvorenog diskreditovanjem
zvanine doktrine, Gorbaov je otvorio prolaz ne samo za oivljavanje velikoruskog
nacionalizma ve osobito za samo-afirmacije ne-ruskih nacionalizama. Prema tome, Gorbaov je
nenamjerno stavio na dnevni red istorije mogunost stvarnog razbijanja Sovjetskog Saveza.
to due perestrojka traje, to e vie ne-ruske nacionalne pretenzije rasti. To je samo pitanje
vremena - moda ak relativno kratkog vremena - prije nego to se nacionalno previranje zbog
veeg prijenosa vlasti sa Moskve na glavne gradove republika pretvori u otvorene zahtjeve za
nacionalnim suverenitetom. To je ve poelo da se dogaa u nedavno podjarmljenim Estoniji,
Latviji i Litvaniji, a takoe poinje da se dogaa i u religiozno i kulturno razliitim Jermeniji,
Azer-bejdanu i Gruziji. Uskoro, to e se po svoj prilici dogoditi ne samo u preteno islamskim
Tadikistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu i Kazahstanu, ve isto tako - to je sa moskovskog
stanovita najopa-snije - u slovenskoj Ukrajini i moda Bjelorusiji (uprkos donedavno odmakloj
rusifikaciji). Od njih, je Ukrajina - sa velikim brojem stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima
- predstavljala potencijalno najozbiljniju prijetnju po sam opstanak Sovjetskog Saveza. Sasvim je
dakle mogue da e tokom prvih decenija dvadesetprvog vijeka najvei region na svijetu pritisnut
intenzivnim nacionalistikim sukobima biti Sovjetski Savez - to bi predstavljalo konanu
pobjedu privlanosti nacionalizma nad komunizmom.
Jedino konstruktivno rjeenje za nacionalno sve jae sovjetsko rasulo koje je kompatibilno sa
javnim ciljevima perestrojke - n. pr. ekonomska decentralizacija i politiki pluralizam - nije

169
prisilni povratak na imperijalni Sovjetski Savez ve pomak ka istinskoj Sovjetskoj
Konfederaciji. Meutim, istinska dobrovoljna konfederacija ne moe due biti svrsishodna
opcija, zahvaljujui naraslim nacionalnim emocijama ne-Rusa. Osim toga, u svakom sluaju,
prijenos stvarne kontrole sa Moskve, kako ekonomske tako i politike, znaio bi praktino kraj
moskovske imperije i Rusije kao svjetske sile - perspektiva koja svakako ne prija Velikorusima.
Vojno-policijski udar namijenjen okonanju produene krize i obnovi centralizovane vlasti
takoe bi doprinio - a moda ak i ubrzao - nestanak komunizma u svijetu. Pod postojeim
okolnostima u velikoj mjeri ritualizovane ideologije i sve vee afirmacije ne-ruskog
nacionalizma, udar usmjeren na obnovu djelotvornije centralne kontrole, makar i zvanino
opravdan u okviru doktrine, morao bi da posegne za velikoruskim nacionalistikim osjeanjima
radi njihovog politikog legitimiteta. To bi moglo centru da pribavi potrebno uporite u narodu
protiv represije ne-ruskih nacionalizama. Ali teko da, osim povratkom na staljinistike metode,
ovakvi nacionalizmi mogu potpuno da se iskorijene na dui rok. Nacionalistike strasti su
osloboene iz pandorine kutije. U eri nacionalizma, poklopac se vie ne moe vrsto zatvoriti.
U meuvremenu, glasnost je ve pomogla da se podstaknu ekstremnije javne manifestacije
velikoruskog nacionalizma. Neto to prelazi u fanatini ovinizam. Pamjat, iznenaujue
aktivno i uticajno rusko javno udruenje, iskoristilo je injenicu da je postepeno diskreditovanje
zvanine ideologije stvorio vakuum koji nacionalizam moe lako da popuni. Prema tome, pamjat
je oito naiao na odziv meu Velikorusima, koji su sve ogoreniji na tetu nanesenu njihovoj
nacionalnoj batini tokom sedamdeset godina komunizma (to je pamjat pripisivao cionistikom i
masonskom uticaju) a takoe sve uplaeniji da bi produena kriza mogla ubrzati rasturanje
njihove imperije.
Mada na cvjetnom aranmanu na sovjetskoj graninoj postaji na eljeznikoj pruzi od
Helsinkija do Lenjingrada jo uvijek stoji optimistika parola ivimo u dobu u kom svi putevi
vode u komunizam - sve budue varijante za Sovjetski Savez predskazuju udaljavanje od
komunizma. Uspjeh perestrojke bi povukao za sobom znaajno slabljenje komunistike prakse.
Produeni mete bi ukazao na nesposobnost politikog sistema da ostvari stabilan prijenos vlasti
na dinaminije i samoupravno drutvo. Obnovljena stagnacija bi znaila da komunizam ne moe
stvaralaki da se razvija. Represivni dravni udar utemeljen na nacionalizmu i ideologiji
diskreditovao bi na meunarodnom planu Sovjetski Savez, dok bi cijepanje drave predstavljalo
istorijski poraz. Tako, nerazdvojno povezane s neizvjesnom budunou Sovjetskog Saveza,
drutvena i politika dinamika tete ugledu i izgledima komunizma u svijetu.
Politike i drutvene promjene u Istonoj Evropi e vjerovatno nadalje pojaati optu krizu
komunizma. Te promjene e se razlikovati od zemlje do zemlje i bie podstaknute i nacionalistikim pobudama i novim osjeanjem nadnacionalnog zajednitva. Prvo bi moglo osnaiti
tradicionalne sukobe - kao to su maarsko-rumunske svae oko Transilvanije - dok bi drugo
vjerovatno rezultiralo zamjenom poslednjih preostalih tragova komunistikog internacionalizma
sve veom privlanou sve vie ujedinjene Evrope. Poto je Zapadna Evropa ila prema sve
stvarnijem i organskijem ekonomskom jedinstvu i poto njeno politiko jedinstvo nastaje prije
ekonomskog ujedinjenja, istorijska i kulturna privlanost Evrope e veoma porasti za
Istonoevropljane. To e biti ojaano vlastitim ekonomskim interesima Istonoevropljana koji se
sve vie poisto-vjeuju s Evropom. Sve ujedinjenija Evropa, ekonomski dimanina i kulturno
dopadljiva, ostae u dramatinoj, i privlanoj, suprotnosti sa bilo nemirnim bilo ustajalim
Sovjetskim Savezom.
Kao ujedinjujui koncept i kao model drutvenog razvoja, komunizam tako vie nije bitan za
Istonu Evropu. Kao koncept, on vie nema nikakvu duhovnu privlanost. Kao model,
diskreditovan je, ak i meu vladajuim elitama. Javljaju se dva relevantna pitanja. Prvo, kako e

170
se odvijati proces razaranja postojeih komunistikih institucija? Drugo, hoe li to voditi ka
sistemima slinijim zapadnim demokratijama ili nacionalistikim diktaturama?
Prizor e po svoj prilici biti veoma aren. Skoro sve istono-evropske drave e teiti bliim
vezama sa Zapadnom Evropom, a vjerovatno e ih predvoditi Maarska i Poljska. Te dvije
zemlje e najvjerovatnije i dalje prednjaiti u postepenom razaranju od Sovjeta nametnutog
institucionalnog ureenja. U obije zemlje, pojava autonomnog graanskog drutva, koje nije
potinjeno stvarnoj komunistikoj kontroli, nastavie da ograniava domet despotske politike
moi i da ubrzava oivljavanje autentinog politikog ivota. Obije e tako vjerovatno dosegnuti,
prije drugih istonoevropskih drava, vanu liniju razdvajanja izmeu defanzivnog, uzmiueg,
sve tolerantnijeg, mada i dalje - preko politike moi - monopolistikog komunistikog reima i
pojave prave pluralistike demokratije s istinskom slobodom politikog izbora.
Bie teko prei tu liniju. Nijedan komunistiki reim jo nije preao preko te nevidljive
razvodnice. Maarska je najbolji kandidat za mirnu tranziciju. Ona je manja i geopolitiki manje
neuralgina za Sovjete, to znai da je manje vjerovatno da e se Moskva silom umijeati u
unutranji razvoj zemlje. Njena politika elita je mudrija i osjea se donekle sigurnijom od
poljske. Sve ovo bi moglo omoguiti postepeni preobraaj maarskog graanskog drutva u
razvoju u politiko drutvo s istinskim pluralistikim karakteristikama. U Poljskoj, uprkos
injenici da je njeno drutvo odbranilo svoje politiko samo-osloboenje ee nego maarsko,
izgledi za punu mirnu tranziciju ne mogu biti posve dobri. Vrlo estoka poljska nacionalna
osjeanja i krajnja slabost komunistikih vlastodraca ukazuju da bi faza nemira mogla biti
neizbjean pratilac smrti komunizma - mada mnogo zavisi, naravno, od stepena sovjetskog
preputanja tom procesu.
Drugdje, obrazac e biti vjerovatno areniji. Istona Njemaka je postala komunistika
Pruska, disciplinovana, motivisana i produktivna. To moe ostati tako izvesno vrijeme, naroito
zato to je Zapadna Njemaka velikoduno doprinijela njenom ekonomskom blagostanju.
Meutim, njen uspjeh e se vjerovatno vie povezati sa njenim osobenim nacionalnim i kulturnim
tradicijama nego sa komunizmom kao takvim. ehoslovaka e vjerovatno slijediti maarskopoljski model u progresivnom razaranju institucija koje su Sovjeti ustanovili i traenju bliih veza
s Evropom. Bilo kakav dui unutranji sovjetski nemir e pomoi da oive osjeanja koja su
nekad pokrenula Prako proljee, podstiui tako novo razdoblje politikog vrenja. Rumunija i
Bugarska e vjerovatno biti sporije u tom procesu, ali e se obije oslanjati sve vie na
nacionalistike pobude u definisanju svoje unutranje politike.
Priroda sovjetskog odgovora na politike promjene u Istonoj Evropi znaajno e uticati na
brzinu i obim promjena unutar samog Sovjetskog Saveza. Sovjetski Savez koji tolerie promjene
u Istonoj Evropi najvjerovatnije e biti Sovjetski Savez koji se uputa u produenu, moda
iluzornu, a skoro sigurno nemirnu potragu za unutranjom perestrojkom. Sovjetski Savez koji
pokuava da se grubo obrui na promjene u Istonoj Evropi jeste vjerovatno Sovjetski Savez koji
i sam slabi i usporava svoje reforme. Zaista, stvarni kraj Gorbaovljeve perestrojke bi mogao biti
cijena koja se mora platiti za ouvanje spoljne imperije. U oba sluaja - bilo da aktivno nastoji da
se prikljui iroj Evropi ili ponovo potinjena sovjetskoj represiji - Istona Evropa e vjerovatno
nanijeti tetu ugledu komunizma u svijetu.
Izgleda da jedino u Kini dananji razvoj ukazuje na obnovu komunistike vitalnosti. Ali ak i
ovdje injenice govore da je to malo vjerovatno. Kao to je ve pokazano, kineski reim e
vjerovatno prije uspjeti nego ne uspjeti u svojim sadanjim naporima da podstakne brzi kineski
ulazak u prosperitetni pacifiki primorski region. To e postii, meutim, politikom koja ima sve
manje veze s marksistiko-lenjinistikim uenjem a vie zajednikog s ekonomski uspjenim
politikama koje sprovode neki kineski ne-komunistiki susjedi, ukljuujui i isticanje spoljne

171
trgovine kao izvor podsticaja za unutranji rast. Trgovaki, a takoe djelimino i korumpiran,
komunizam moe dostii visoku stopu privrednog rasta ali pri niskom nivou ideolokog
pravovjerja. Svaki ekonomski uspjeh Kine ukazuje na dalje naputanje doktrine i slui kao
primjer za druge komunistike drave, poput Vijetnama ili Sjeverne Koreje. Doktrinarno
pravovjerje e biti pri tom dalje oslabljeno.
Iz ovog ne slijedi da bi usporavanje kineskog ekonomskog progra-ma donekle revitalizovalo
ili ponovo opravdalo ideologiju. Naprotiv, svaku takvu greku bi vjerovatno mnogi Kinezi
smatrali jo jednim dokazom da ekonomski uspjeh nije mogu u kvazi-komunistikom ambijentu
i da se moe ostvariti jedino sveobuhvatnim odricanjem od svih tradicionalnih marksistikolenjinistikih ogranienja politike slobode. Tako e, vremenom, politike dimenzije promjena
vjerovatno postajati sve vanije. Kini je skoro neizbjeno sueno da iskusi poja-avanje
politikih tenzija.
Zaista, nemogue je suoiti se sa dugoronim procesom poveanog ekonomskog pluralizma
bez nastanka graanskog drutva u Kini koje bi konano poelo da zastupa svoje politike tenje.
To bi vjerovatno dovelo do tekog, potencijalno ak burnog, sukoba. Tako bi, u odre-enom
trenutku, ekonomski uspjeh Kine mogao biti katalizator za politiku krizu koja bi zauzvrat mogla
ak da ugrozi takav ekonomski uspjeh. Kineski lideri ne mogu beskonano izbjegavati da se
suoe sa injenicom da konano ne postoji polovino rjeenje izmeu centra-lizovanog
komunizma i decentralizovanog i samoupravnog drutva.
Izvan postojeih komunistikih reima izgledi za irenje komunizma su vrlo ogranieni, bilo
putem revolucije bilo preko glasake kutije. Sa fragmentacijom marksistiko-lenjinistike
ideologije, sve je vjerovatnije da bi revolucionarne aktivnosti, posebno u Treem svijetu, bile
pokrenute prvenstveno zbog unutranjih razloga i motivisane hibridnim doktrinama koje spajaju
neke elemente marksizma sa lokalnijim izvorima emotivne i duhovne privlanosti. Blistavi put u
Peruu ili oslobodilaka teologija u Latinskoj Americi pruaju primjere takvih prilagoavanja.
Dopunski oblici - osobito proeti prilino religioznim sadrajem - vjerovatno se javljaju u onim
djelovima svijeta gdje oaj i frustracije vode u politiko nasilje.
Neki elementi marksizma su povezani sa ciljevima svake preostale doktrine nasilne revolucije
i prisilnog i brzog drutvenog preustrojstva. Marksistiko shvatanje istorije je dio svjetske
duhovne batine, pa e svaki radikalni lider promiljeno ili podsvjesno usvojiiti neke marksistike
stavove u svom revolucionarnom manifestu. Ali takvi elementi vie nee initi cjelinu koja mora
biti prihvaena u potpunosti. Marksizam-lenjinizam je izgubio svoj istorijski legitimitet kao
sveobuhvatna dogma.
Uz to, ak i iz komunistikih redova, proizala je smjelija tenja ka filozofskom ekumenizmu
koja prilino podsjea na ono to se posljednjih godina ispoljilo u institucionalizovanoj religiji.
Dobar primjer takvog relativistikog miljenja je sve vea sklonost sovjetskih komentatora da
priznaju da je izgradnja komunizma u Sovjetskom Savezu ukljuivala dogmatska izopaenja koja
liavaju sovjetsko iskustvo svake univerzalne vrjednosti. Intelektualni pragmatizam i sinkretizam
mogu biti dobrodoli pokazatelji poveane tolerancije, ali oni takoe ukazuju na rastuu
doktrinarnu - ili religijsku - ravnodunost. Takva ravnodunost je prva faza u progresivnom
rasipanju kljunih vjerovanja. Ono ukljuuje s tim povezan prelaz od apsolutizma ka relativizmu,
od dogme do pukog uvjerenja. Taj prelaz je agonija komunizma.

172

Glava 24
POST-KOMUNIZAM
Danas je na sceni novi fenomen - post-komunizam. Mada dvade-seti vijek nije postao doba
trijumfa komunizma, bio je to vijek kojim je dominirao njegov izazov. Taj izazov je brzo
ustuknuo kad je oslabio i sam komunizam. Paradoks budunosti je to je uspjeh komunizma
sve vie bio mjeren njegovom sposobnou da se kree u pravcu veeg slobodnog preduzetnitva
i da onesposobljava neposrednu kontrolu partije nad politikim ivotom drutva.
Prema tome, post-komunistiki sistem e biti onaj u kom je odumiranje komunizma
uznapredovalo do take kad ni marksistika teorija ni minula komunistika praksa ne diktiraju
mnogo - ako uopte i diktiraju - tekuu javnu politiku. Post-komunizam e, sasvim jednostavno,
biti sistem u kom se samozvani komunisti naprosto nee ozbiljno odnositi prema
komunistikom uenju kao uputstvu za drutvenu politiku: ni oni koji ga ispovjedaju kao izvor
legitimiteta svoje vlasti dok sistem stagnira pod njima, niti oni koji priznaju da ga primjenjuju u
praksi mada zapravo uspjeno razvodnjavaju njegovu sutinu, niti oni koji ga odbacuju a da se
vie ne boje da to rade javno. Na razliitim stupnjevima, za Sovjetski Savez, Kinu i Istonu
Evropu moe se rei da se pribliavaju takvoj post-komunistikoj fazi.
Aktuelni istorijski proces pojavljivanja post-komunizma stvara posebno istaknuto mjesto za
dva kritika pitanja:
1) D a l i e t r a n z i c i j a i z m a r k s i s t i k o - l e n j i n i s t i k e d i k t a t u r e p o s t e p e no voditi u pluralistiku demokratiju ili u neki oblik nacionalistike autokratije?
2) t a e b i t i s m a t r a n o p o l i t i k i m i d u h o v n i m n a s l j e e m k o m u n i z m a
dvadesetog vijeka?

Zaista, problem post-komunistike tranzicije e vjerovatno postati duhovno najzanimljivije i

politiki presudno pitanje koje se odnosi na ono to se danas jo uvijek zove komunistiki svijet.
To e po svemu sudei biti glavna dilema s kojom e se suoiti ovaj svijet u nekoliko narednih
decenija, a to postavlja ne samo analitika ve takoe i praktina pitanja. Pored teorijskih
predvianja, to iznuuje zapadnu strategiju promiljeno planiranu da uvea izglede postkomunistike tranzicije u demokratiju.
Otvoreno reeno, postoje dva temeljna dugorona izlaza za komunistike reime u vrtlogu
velikog neuspjeha komunizma. Prvi je da se razviju u pluralistikija drutva. To bi u poetku
znailo ukljuivanje razliitih stepena mjeovitih dravnih i privatnih privrednih sektora,
pravdanih sve vie drutvenom demokratskom frazeologijom, koja bi iz toga stvorila u nekim
sluajevima moda polaznu taku za popularno ustanovljen zaokret prema preteno slobodnom
preduzetnikom sistemu. Drugi je da stagniraju u velikoj mjeri pod postojeim institu-cionalnim
ureenjima, sa eprtljama koje odravaju diktatorsku vlast preko vojno-policijskog saveza koji
sve vie rauna na privlanost nacionalizma - prije nego na ritualizovanu doktrinu - kao glavni
izvor politikog legitimiteta. U oba sluaja, dopunsko ali srodno pitanje je da li kretanje u oba
pravca moe biti evolutivno ili e povui za sobom prilino nasilne prevrate.
Do sada, istorijsko svjedoanstvo ne nudi mnogo ohrabrenja za prvi izlaz. Sluaj se razlikuje
od onog faistikih reima u paniji i Portugaliji, koji su uinili evolutivnu promjenu moguom

173
dopustivi postojanje autonomnih skupina drutveno ekonomskih djelatnosti koje bi se u
kritinom momentu mogle pretvoriti u pluralistike izvore politike aktivnosti. Reimi sovjetskog
tipa su, meutim, stvorili totalitarni nain drutvene organizacije koji je unaprijed iskljuivao
takav potencijalni politiki pluralizam. ak i u relativno netotalitarnoj Jugoslaviji,
monopolistika komunistika tradicija - ukorijenjena naroito u lenjinizmu - djelovala je protiv
pojave alternativnih izvora politikog vostva i do sada je onemoguavala progresivnu
transformaciju zemlje u neto priblino drutvenoj demokratiji.
Uz to, kao to smo ve napomenuli, sa slabljenjem ideologije, komunistike elite su svugdje
pokuavale da ojaaju i opravdaju svoju vlast sve agresivnijim nacionalistikim apelima. Ovo se
ve dogodilo u komunistikoj Poljskoj, gdje je vojno rukovodstvo bilo nadreeno partijskom
rukovodstvu. To se dogaalo neto manje pretjerano u Sovjetskom Savezu, ali bi po svoj prilici ta
tendencija ojaala sa porastom doktrinarnog otrenjenja. Jak nacionalizam je svakako oigledan
meu kineskim liderima. Mada moe biti protiv postojane vitalnosti komunistike doktrine,
privlanost nacionalizma ima za posljedicu jaanje autoritarnih poriva. To jaa one institucije
vlasti koje mogu najdjelotvornije da prevedu nacionalistike simbole u diktatorsku vlast,
sprjeavajui pri tom demokratski razvoj.
Bilo bi pogreno, ipak, iskljuiti u cjelosti mogunost post-komu-nistike tranzicije u
demokratinijem pravcu. U nekim komunistikim dravama, drutveno samo-osloboenje i
posljedina pojava gra-anskog drutva koje postoje istovremeno ali vie nijesu pod vlau
politikog sistema najavljuju postepeni preobraaj u autentinije pluralistike forme. Uticaj novih
sredstava masovne komunikacije je naroito vaan, zato to on ne samo da prekida komunistiki
monopol nad politikim dijalogom drutva ve ini moguom artikulaciju alternativnih politikih
gledita.
Tabela na narednoj strani ne samo da prikazuje vjerovatne faze udaljavanja od komunizma
ve takoe biljei priline neizvjesnosti u moguem slijedu politikih promjena u postojeim
komunistikim reimima. Kao to pokazuju ranije analize, kritian ali moda neophodan stadijum
u ovom udaljavanju jeste faza dva - komunistika autokratija - iz kog reim moe da se razvije u
etiri alternativna pravca. Kao to je navedeno, najvjerovatniji razvoj je faza tri - postkomunistika autokratija - sa manje vjerovatnim opcijama koje obuhvataju fragmentaciju,
pokuaj povratka u totalitarnu fazu ili neposredan razvoj u pluralistiku demokratiju.
U svakom sluaju, u tom procesu promjena gubitak komunistikog monopola nad sredstvima
masovnih komunikacija je klju za prekid komunistikog totalitarizma. U uslovima komunizma a
naroito u ambijentu njegove snane i monopolistike indoktrinacije, odvijae se naredni procesi.
Stvorena je ideoloki otuena masa, eljna da konzumira alternativne informacije. Ona se tako
domogla novih tehnika masovnih komunikacija - kao to su strani radio, televizija, video kasete,
ilegalna tampa - da prokri put barem drukijem, mada maglovitijem, politikom pogledu na
svijet. Ekonomski neuspjesi omoguavaju politiki aktivnim intelektualcima da pretvore svoj
pogled na svijet u zahtjeve ne samo za drutveno-ekonomskim ve takoe i za politikim
pluralizmom i za vladavinom prava. Zakanjele komunistike privredne reforme, koje obuhvataju
ustupke i decentralizaciju, nenamjerno doprinose progresivnoj institucionali-zaciji takvih
ekonomskih i politikih promjena, zbirno proizvodei drutveni napad na totalitarnu diktaturu.
Ovi procesi, koji su ve duboko pogodili neke djelove komunisti-kog svijeta, mogu biti
ohrabreni dalekosenom zapadnom strategijom za unapreenje post-komunistike
demokratizacije.

174

175
U toj strategiji, nacionalistika autoritarna faza post-komunistike tranzicije moe biti smatrana,
moda ak i u veini sluajeva, kao neizbjena u progresivnom razaranju marksistikolenjinistikih siste-ma. Ipak, svakako je u interesu demokratije da svaka takva autoritarna faza
bude kratka, posebno zato to bi - u kontekstu ekonomske oskudice i narodnog ogorenja protiv
komunistike vlasti - narodno nestrpljenje moglo lako eksplodirati u istorijski preuranjenu
pobunu velikih razmjera, zauzvrat izazivajui represivnu i izriitiju komunistiku reakciju.
Postoji, prema tome, potreba za istorijskim podspjeivanjem unapreenja strategije progresivne
post-komunistike demokratizacije.
Privlanost ljudskih prava je imala posebno znaajan uticaj na ubrzanje procesa isezavanja
komunizma. Pojedinano najprivlanija politika ideja savremenog doba su ljudska prava.
Njihovo prizivanje na zapadu je ve dovelo sve komunistike reime u defanzivu. Njihova
privlanost je odgovarala pojavi sve obrazovanijih i politiki svjesnijih masa koje vie ne mogu
tako lako da se izoluju i indoktriniraju. Post-komunistiki autokratski reimi su vjerovatno
posebno osjetljivi na privlanost ljudskih prava zato to njima nedostaje razumljiva,
vjerodostojna i izazovna ideologija. Oni e prema tome biti doktrinarno porozni i politiki krhki.
Prizivanje ljudskih prava nije samo dovelo postojee komunistike reime u defanzivu, ve je
i u globalnom pogledu takoe posluilo da se komunizam odvoji od demokratije.
Usredsreivanjem globalne panje na uskraivanje slobode izbora, na krenje linih prava, na
odsustvo vladavine prava i na politiki monopol nad javnim glasilima i ekonomskim ivotom pod
komunizmom, veza izmeu viepartijskog sistema, trine ekonomije i autentine demokratije je
bila otrije uspostavljena. Pluralizam se sada u velikoj mjeri smatra za protivotrov totalitarizmu.
To je imalo za posljedicu iroko rasprostranjeno prihvatanje, sada ak i u komunistikim
dravama, tvrdnje da je demokratski komunizam oksimoron.
Aktivno propagiranje ljudskih prava takoe obezbjeuje filozofski legitimitet za neposrednije
demokratsko angaovanje namijenjeno njegovanju sve nezavisnijih i politiki afirmisanijih
graanskih drutava pod postojeim komunistikim reimima. Pojava samo-upravnog
graanskog drutva je polazna taka za mogue samo-osloboenje drutva od komunistike
vlasti. Nezavisne grupe su se ve pripremile sasvim spontano u vie komunistikih drava, ak i u
Sovjetskom Savezu, iskoristivi nove tehnike mogunosti za irenje masovnih informacija.
Autonomni politiki dijalog koji je otud potekao moe dovesti do pojave demokratske saglasnosti
koja se tie potrebnih drutveno-ekonomskih promjena, a time i do preobraaja disidentstva u
stvarnu politiku opoziciju sposobnu da u izvjesnom trenutku ili pregovara o mirnom prenosu
vlasti ili da politiki iskoristi izopaenje izriitog komunistikog totalitarizma u defanzivnu postkomunistiku autokratiju.
Zaista, neki od danas postojeih istonoevropskih komunistikih reima, poto su proli moda uz izvjesno granino nasilje - kroz post-komunistiku fazu, na kraju e vjerovatno biti
potpuno integrisani u svjetsku zajednicu. Sve vee naune razmjene, intelektualni kontakti, pa
ak i ekonomski odnosi sa komunistikim dravama mogu isto tako da doprinesu procesu
demokratskih promjena, posebno ako se poduda-re s naporima da se podstakne pojava istinski
autonomnih graanskih drutava pod postojeim komunistikim reimima. Gorka ali i puna nade
moe, dakle, biti ironija istorije da e se za jedan broj komunistikih drava etapa tranzicije iz
predindustrijskog drutva u drutveno razvijenu pluralistiku demokratiju, na kraju pokazati kao
nesmotrena i skupa.
Takva eventualna apsorpcija nekih komunistikih drava u iru svjetsku zajednicu moe biti
podstaknuta injenicom da e u ovom vijeku pluralistike demokratije usvojiti u vlastite sisteme
neke od zdravijih pa ak i konstruktivnijih aspekata marksistike potrage za savrenim drutvom.
Sa socijaldemokratijom koja na Zapadu obezbje-uje mnoge podsticaje za javne programe

176
namijenjene poveanju drutvenog blagostanja, posljednjih decenija su ukljuene, ak i u one
demokratske sisteme koji su najskloniji njegovanju slobodnog preduzetnitva, mnoge inicijative
podrane od drave u oblastima socijalnog staranja, ujednaavanja ansi za lino napredovanje,
progresivnog oporezivanja radi smanjenja drutvenih razlika, pristupa obrazovnom sistemu za
manje povlaene i obezbjeenja zdravstvenih usluga za najire mase. Pluralistika i slobodnopreduzetnika demokratija je pri tom dovela do sazrijevanja drutvene svijesti.
Ulivanje drutvene svijesti u procese politike demokratije je posluilo jo veem isticanju
tvrdnje da komunizam vie nema istorijsku misiju. Poveani osjeaj drutvene odgovornosti
demokratije sjedinjen sa istinskom politikom slobodom izbora - obrazac u kom se drava ne
velia nego upotrebljava kao ogranieno orue za unapreenje drutvenog i individualnog samoizraavanja - stvorio je superioran mehanizam za zadovoljavanje ljudskih potreba kao i za zatitu
ljudskih prava. Sve vee naglaavanje individualne inicijative i politiki nezavisne drutvene
solidarnosti irom svijeta odraava sve rasprostranjenije uvjerenje da i najuzvieniji snovi
ljudskog roda mogu da se pretvore u nonu moru ako se dogmatska i svemona drava oboava
kao glavno orue istorije.
Katastrofini sukob ovjeanstva sa komunizmom tokom dva-desetog vijeka nam je tako
priutio bolnu ali krajnje vanu lekciju. Utopijsko drutveno ureenje je u temeljnom sukobu sa
sloenou ljudskog roda, a drutveno stvarlatvo najbolje cvjeta kada je politika vlast
obuzdana. Ova osnovna lekcija ukazuje da e najvjerovatnije demokratija - a ne komunizam dominirati dvadesetprvim vijekom.

177

DODATAK

TABELE
PROCIJENJENI BRUTO NACIONALNI DOHODAK PO GLAVI
STANOVNIKA

U milionima $US

20,000
15,000
10,000
5,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

SAD

8,799

10,629

11,413

12,296

13,966

15,511

SSSR

3,532

3,919

5,123

6,025

6,454

6,863

Japan

2,508

3,851

6,232

7,303

8,955

11,864

Izvor CIA

178

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
800,000
600,000
400,000
200,000
0

1960

1965

1970

SAD

36,982

50,763

85,936

213,992 477,771 574,771

SSSR

2,997

5,055

8,518

30,791

Japan

8,546

16,621

38,199

113,569 371,737 307,652

Izvor CIA

1975

1980
67,059

1985
65,967

179

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
400,000
300,000
200,000
100,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Zap.Njemaka

21,587

50,763

64,235

Ist.Njemaka

1,435

1,847

3,251

8,241

15,192

17,627

ehoslovaka

1,371

1,743

2,721

6,091

10,784

9,529

165,106 380,863 342,403

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
60,000
50,000
40,000
30,000
20,000
10,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

panija

1,447

3,975

7,135

23,955

54,798

54,211

Poljska

1,231

1,825

2,662

11,581

17,174

11,134

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

180

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
200,000
150,000
100,000
50,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Italija

8,385

14,578

28,176

73,351

177,335 170,147

Jugoslavija

1,392

2,379

4,553

11,769

29,049

22,251

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
50,000
40,000
30,000
20,000
10,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Austrija

2,536

3,701

6,406

16,913

41,913

38,225

Ma|arska

696

1,069

1,826

4,701

9,172

8,071

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

181

Uvoz i izvoz u milionima $U

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM

SVJETSKIM TRITEM
80,000
60,000
40,000
20,000
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Indija

3,435

4,525

4,151

10,736

23,451

26,451

Kina

3,715

4,201

13,961

38,231

70,805

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA

600
500
400
300
200
100
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

SAD

342

385

433

491

520

540

SSSR

33

36

Japan

22

85

154

203

228

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

182

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA

500
400
300
200
100
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Zap.Njemaka

78

153

223

290

376

400

Ist.Njemaka

17

39

68

113

160

180

ehoslovaka

20

29

58

102

149

163

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA

250
200
150
100
50
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

panija

24

70

135

202

228

Poljska

15

32

67

87

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

183

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA

500
400
300
200
100
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Italija

40

105

190

271

312

395

Jugoslavija

10

23

55

95

118

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA

350
300
250
200
150
100
50
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Austrija

58

108

162

226

296

322

Ma|arska

10

23

55

95

118

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

184

Broj telefona na 100 stanovnika

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA

70
60
50
40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Zap.Njemaka

10.8

14.9

22.5

31.7

46.4

59.9

Ist.Njemaka

7.6

9.8

12.3

15.2

18.9

21.1

ehoslovaka

7.4

10.5

13.8

17.6

20.6

22.6

Izvor: Statistiki godinjak UN

Broj telefona po glavi stanovnika

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA

40
35
30
25
20
15
10
5
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

panija

5.8

8.6

13.5

22

31.7

36

Poljska

2.9

4.1

5.7

7.5

9.5

10.9

Izvor: Statistiki godinjak UN

185

Broj telefona na 100 stanovnika

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA

50
40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Italija

7.7

11.5

17.1

25.9

33.7

42.6

Jugoslavija

1.4

2.1

3.6

6.1

9.5

13.2

Izvor: Statistiki godinjak UN

Broj telefona na 100 stanovnika

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA

50
40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Austrija

10

13.9

19.3

28.1

40.1

47.6

Maarska

4.7

5.6

9.9

11.8

13.4

Izvor: Statistiki godinjak UN

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

186

SMRTNOST DJECE (ODOJADI)

40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

SAD

26

24.7

19.8

16.7

12.5

10.4

SSSR

35

28

24.4

27.7

27.7

25.1

Japan

30.7

18.5

13.1

10.1

7.4

5.7

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

SMRTNOST DJECE (ODOJADI)

40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Zap.Njemaka

33.8

23.8

23.5

19.8

14.7

8.9

Ist.Njemaka

33.8

24.5

20

15.7

12.1

9.2

ehoslovaka

23.5

25.3

22.1

20.9

16.6

15.3

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

Smrtnost u prvoj godini `ivota na 1000 ro|eni

187

SMRTNOST DJECE (ODOJADI)

60
50
40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

panija

43.7

37.2

27.8

12

11.1

10.5

Poljska

56.8

41.7

33.1

24.8

21.2

17.5

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

SMRTNOST DJECE (ODOJADI)

100
80
60
40
20
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Italija

43.9

35.6

29.2

20.7

14.3

10.9

Jugoslavija

87.7

71.5

56.3

40.5

32.8

27.3

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

188

SMRTNOST DJECE (ODOJADI)

50
40
30
20
10
0

1960

1965

1970

1975

1980

1985

Austrija

37.5

28.8

25.9

20.8

13.9

10.3

Maarska

47.6

38.8

35.7

32.6

23.1

20.4

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

189

Zbignjev Beinski
VELIKI PROMAAJ:
Roenje i kraj komunizma u XX vijeku
Urednik:
ZORAN V. LEKOVI
Prevod:
BORO PEKOVI
Recenzent:
dr NEBOJA VUINI
Kompjuterska obrada:
MIKO PAUNOVI

Korice:
MOMILO RAJIN

tampa:
GRAFO - CRNAGORA

Privatno izdanje:
BORO PEKOVI

Edicija:

VizArt