Professional Documents
Culture Documents
Danhnhan
Danhnhan
G.S V Khiu
200 nm, t ngy Ng Th Nhm qua i sau trn n th ti sn Vn Miu
(1803). Sau hnh ng tn nhn v b i ly, vua quan nh Nguyn tip tc ln n ng
v ti "bt trung, bt hiu".
Qua nhng trang sch c, c li th ng, chng ta thy ni ln nhng nt rt
m v rc r v ton b cuc i ng. Ta cng hiu thm nhng kht vng ln
lao, nhng suy ngh thm kn, nhng tm s au thng phn nh con ngi ng t
chiu su ca tm hn. Th vn y l mt bc tranh tuyt p v li cuc i ng,
ngi em ht tr lc v ti nng chin u cho li ch ca nhn dn, cho o l
ca cuc sng, cho vinh d ca T quc, cho phm gi ca con ngi.
Ng Th Nhm sinh ngy 25 thng 10 nm 1746 ti lng T Thanh Oai, huyn
Thanh Oai tnh H ng c (nay thuc H Ni). Cha ng l Ng Th S, u tin s
lm quan thi L Trnh ng thi l nh s hc v nh th. Cc em ng u hc gii
cao: Em r ng l Phan Huy ch, mt tr thc ni ting thi Ty Sn. Ngi ng
thi thng khen ngi gia nh ng: "H Ng mt b tin s". Khng nhng gia nh
tng i i i khoa v nhn tc lc cao ca triu nh m cn ni ting v
vn hc c mi ngi tn vinh vi danh hiu Ng gia vn phi.
Ng Th Nhm 16 tui son quyn Nh thp tht s tot yu. Nm 1765, ng
u k thi Hng, tip n nm 1976, ng khoa s vng, c b chc Hin st
ph s Hi Dng. Cng vic trc tc v sng tc ca ng thc s bt u t giai
on ny. Nm 1771, Ng Th Nhm hon thnh quyn Hi ng ch lc, nghin
cu mi mt v lch s v i sng ca vng Hi Dng. Nm 1775, Ng Th Nhm
i thi Hi, th nm hng Tin s tam gip, c b Cp s trung B H. Nm
1776, c thng Gim st ng s o Sn Nam, ri thng c ng trn Kinh Bc,
nm sau li kim lun c ng Thi Nguyn. Nm 1779 Ng Th Nhm chuyn
sang lm Hiu th ta ng Cc.
Lm n st Hi Dng ri lm c ng hai trn Bc Ninh v Thi Nguyn, ng
t ra l mt thanh nin li lc, vn v kim ton. Ng Th S tng vit v con:
"Con ta ly ti nng gp c tao ng d thng, ly tm c p ng vi y nhim
kh khn, ly trung thnh lm liu thuc gt b gian him v lm tiu tan kh lam
chng. Tng s trong mt o u tun theo hiu lnh. K ch ngoi b ci khng
lng bit c mu c. Mun khe, nghn dm khng u cho l xa. Qun i mun
bp thng nht nh mt ngi. Bc i trng phu vn, v cng i i bng phng v
him tr coi l mt: tht l xng ng!". (Trch th Ng Th S gi cho con l Ng
Th Nhm).
Thi th lun thay i nhng bn cht con ngi tri thc chn chnh y khng
th thay i. D vi L, Trnh hay vi Ty Sn, d trong lc gi nhng trng tch
ln ca lch s hay lc sa c trc mt qun th, Ng Th Nhm gi nguyn vn
nhng phm cht cao qu ca mnh. l lng yu nc, yu dn, l u c suy ngh
sng to, l s u tranh n cng cho chnh ngha. Cho nn thi th d Xun thu hay
Chin quc, d hng thnh hay suy vong, trong thnh cng hay tht bi, Ng Th
Nhm sng nh th v ch c th sng nh th.
(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 12/2003)
Ph ng Thin Vng
Di tch & huyn thoi
Trn Th Vn Anh
Trng phng VHTT
TDTT huyn Gia Lm
n ni th ca Ngi.
Ni th l n Ph ng Thin Vng. Ngi n ny cn li rt nhiu du
n m chng ta cn phi trn trng. Khi ngh thut ca ngi Vit tr li vi dn gian
tc l vo th k XVI, nhng vin gch rng v hoa th hin rt r rt n Ph
ng.
Chng ta hy im qua nhng di tch Ph ng c lin quan n truyn
thuyt Thnh Ging.
n Thng: n th Thnh Ging. Theo truyn thuyt, n c t thi
Hng Vng v c dng trn nn nh c ca m Ging. n cui th k XI, L
Thi T cho tu b thm v ra lnh t chc hi Ging. n st , c b cc theo
hnh ch "Cng", quy m rng ri.
Trc sn, ngay st chn c ao rng, c tn ao Ri, ni hng nm c t chc
ma ri nc vo ngy hi. Trong ao, di bng cy a c th cnh l sum su l
ngi thy nh xinh xn. Thy nh c dng theo kiu "mi chng" t thi L
Trung Hng (th k XVII) vi nhiu bc chm tinh vi trn g, m ti l nhng
cnh sinh hot dn gian: ngi chn d, ngi thi ng x ng... Thy nh mang
nhiu yu t dch hc m trn nhng mng chm ni ln nhng c vng ca dn
chng.
l hai hnh nh ni ln ngi qun t ly ci tr thc lm u, nu khng c
tr th con ngi i vo ngu ti m s v minh, ngu ti th ng ngha ng thi l
mm mng ca ti c. Thng qua thy rng, ngi xa dy phi ly ci tr tu lm
u, nh c tr tu m i vo thin tm.
Qua sn gch n Nghi mn kh cao mi c xy vo cui th k XIX. Pha
trc c i rng nt chm hi th nhng rt khe, bn di c dng ch khc cho
bit nin i to tc ca rng vo nm t Du nin hiu Vnh Thnh, tc nm 1705
di triu Vua L D Tng. Pha sau c i s t cng lm vo nm .
Tip n l nh Thiu hng (t hng), cu to ging Thy nh nhng nh
hn, lp bng ngi kch tc kh ln (20cm x 30cm).
Lin nh Thiu hng l hai nh Tin t kh rng. Nh ngoi do in Qun
cng Nguyn Huy (1610-1675), ngi lng Ph Dc, cnh x Ph ng ng ra xy
dng. Nh bn trong do ng Cng Cht, ngi chnh lng Ph ng, Trng
nguyn nm 1661, ng ra hng cng, ng ch y l 39 vin gch vi kch tc
30 x 20 x 10 (cm), mi vin u chm khc hnh rng. Nhng vin gch ny c lt
bc thm vo cung. Hai ngi nh ba gian pha ng do ng Th Hu, cha Trnh
Sm (th k XVIII) cung tin.
Trong hu cung 12 gian c tng Thnh Ging cao 3m, hai bn c su tng
quan vn, quan v, hai phng qu v bn vin hu cn "T trn".
Kin trc n khng c g c bit, nhng ng ch l nhng u by cn lu
li c nhng mng chm vo thi Hu L.
n cn lu c c thy 21 o sc phong, i L 12 o, i Ty Sn 3 o,
i Nguyn 6 o. C nht l sc phong c Long nm th 5 (1634).
Trong n, cn nhiu hin vt c gi tr: chic ngai th t thi L Trung Hng
(th k XVII) chm tr tinh vi; i chim mang ngh thut Trung Hoa do ng Th
Hu, cung tin, bnh hng, ngh ng, hai thanh kim, cu i do anh em thi ho
Nguyn Du cung tin nm 1818. Bn n c mt bia rt p, cng l mt hin vt
him thy ti cc ngi n khc nc ta.
n H: n nm ngoi , pha ng n Thng, n l ni th m Thnh
Ging, cng gi l Thnh Mu. Trc kia, Thnh Mu c th chung vi Thnh
Ging n Thng. n nm Chnh Ha th 4 (1683), Thnh Mu mi th n
ring ti thn Ng X. Mi nm sau n li c thin v gn cha Ging (cha Tp
Trn Trng
Chng phi siu nhn do truyn thuyt thu dt, mt con ngi c tht trong
lch s bng xng bng tht, sinh ra v ln ln ti kinh Thng Long. Sau khi
hon thnh s nghip v vang; nh ui ngoi xm, em li quyn sng, quyn mu
cu hnh phc cho mun dn i Vit, t b ngai vng, vo Yn T tu hnh ri
hin Pht l c Vua Trn Nhn Tng - mt Hong minh qun k ti, gp
phn t thm trang s vng chi li ca dn tc thi nh Trn, to lp nh cao nn
vn minh i Vit.
Triu i nh Trn ko di 175 nm, t nm 1225 n nm 1400 v tri qua 14
i vua. Trn Nhn Tng l i vua th 3, sau ng ni l vua Trn Thi Tng v vua
cha l Trn Thnh Tng.
Ngi sinh ngy 7 thng 12 nm 1258, tc vo ngy 11 thng 11 nm Mu Ng
v mt ngy 16 thng 11 nm 1308 tc vo ngy 03 thng 11 nm Mu Thn.
"Khi c vua sinh ra, c tinh anh ca thnh nhn, o mo thun ty, nhan
sc nh vng, th cht hon ton, thn kh ti sng, gi l kim Tin ng T, vo
bn t c nt rui en" (1).
Thu nh, nh vua thng theo vua cha ln chi ni Yn T, sm bc l ch
xut gia tu hnh.
Nm 21 tui, Ngi c vua cha truyn ngi bu (1297) v lm vua sut 14
nm tri. V l bc minh qun c bit ti kinh bang t th, Ngi c cng ln trong vic
lnh o ton dn khng chin chng Nguyn Mng thng li, xy dng t nc
phn vinh.
Mi lm nm ngi Thi Thng Hong, cng l mi lm nm vua Nhn
Tng tu hnh v hin Pht.
"Th tn b ngai vng qu bu, na m vt thnh, b o rng cao sang, non
xanh ct tc, mc chim thc lm t trn nh u, mc con nhn chng t trn vai
cnh, tu php tch dit t i chn nh, dt ci trn duyn m thnh bc chnh gic.
c t ta l iu Ng Nhn Tng Hong ra khi ci trn, thot vng tc ly, b
chn cung vua ra gia son mn"
Vua Trn i tu, khng phi trn i, ym th, m i tu nhp th, cu i.
C iu, nh vua khng phi cu i theo kiu ca mt ng Vua, m l theo kiu ca
thnh nhn.
Lm vua ch chn dn trm h. Lm Pht cu c mun loi bi. Bi vy, tm
gng Vua Pht tuy n m li hin, tuy m m li sng. Ngi bt khi ci bnh
thng vt ln tr thnh ci phi thng.
Bi th, hng ngn nm qua, bao triu i thnh suy tr v t nc ny, bao
ngi lm vua. Song c ai c nhn gian ngng vng, tn th nh Vua Pht
Nhn Tng?
Vua Trn i tu, khng t bin mnh thnh lnh gc bin thy nh li nhn
nh ca Hi Lng Thin s - ngi t coi mnh l t T Trc Lm vo th k 18:
thi sng sut, bn trong khng thy c thn tm, bn ngoi khng thy c th gii,
chnh l cnh gii ng o.
Ngi tu theo php mn Thin nh rt cn ti mt ni yn tnh, thanh tnh
ngi thin. Ni rng Yn T cch bit vi phm trn l mt ni l tng tu thin.
Khng bn ti yu t tnh mch, linh thing ca ngn ni ny m xt ti tnh
khoa hc ca vn , cc nh nghin cu cho rng: Nhng qu ni lu i ging Yn
T nh Hy M Lp Sn (Ty Tng), Ph S (Nht Bn) u c lc t trng kh
ln. Nhng lung in ny s lm tng thm lc cho dng lu nhn in trong thn
th nhng ngi ngi thin ni ni . c Pht Thch Ca Mu Ni tng nhp nh
v thnh o di chn ni Hy M Lp Sn, cnh ni Tng u. Sau khi c o,
ngi vn thng cng vi cc t ngi thin nh trn non Linh Thu.
Ngi ngi thin mt quay v hng nam, lng xy v hng bc l tt nht.
Khi ngi, t th lng phi tht thng ng cho lung ha hu ca c th lu
chuyn d dng trong ct sng. Mun vy ngi ta phi k gi ngi thin, hay tn
dng mt bng c dc hi nghing v pha trc. V tr ngi thin phi ni thanh
tnh, thong kh trong lnh. Mi trng nhim s lm cho kh Prana trong c th
(c to ra sau khi ta thin) s khng c tinh khit, bt li cho vic to lung ha
hu trong c th ngi thin.
Vt ni sn nm ca Yn T hp cch rt t nhin gip cho ngi thin c
c y cc iu kin ngoi cnh tu thin, nh c lc t trng, vic ngi
quay hng nam, mt dc hi nghing v pha trc t nhin v khng kh trong lnh,
thanh tnh.
Vua v Yn T, bi ni ny tha trc, lu danh k tch An K Sinh tu tin,
c o. Cui thi L c thin s Hin Quang, u thi Trn c nh thin s o
Vin, Tiu Diu. i ng l thy ca iu Ng Gic Hong cng tu hnh v c
o y. Cho nn, vic c iu Ng Gic Hong la chn Yn T tu hnh
khng phi l v cn.
Ngi tu thin theo chnh php v t o c c nhng quyn nng siu vit
m ngi thng khng d g c c. Pht gio truyn rng:
Nh php tu Thin nh, Tn Gi Mc Kin Lin c kh nng xut thn du
hnh cc ci Pht. Xung c a ngc quan st chng sinh, bay qua mi c ci
Pht n quc ca c Pht Thch Ca c tm m vang c bao xa.
Nh php tu Thin nh, Tn Gi Ph Lu Na cng Mc Kiu Lin tng
vng mnh ca c Pht Thch Ca xut thn t h khng bay vo trong ngc ging
thuyt php yu v truyn trao tm php yu cho Vua Tn--TaLa l vua nc MaKit- ang b giam cm. Tn Gi A Na Lut tuy b m la c kh nng thin nhn
thng (nhn xa ngn dm). Tn gi X Li pht mt c th nhn thy 60 tiu kip
ngi v trc, Tn gi A Nan nhn thy ci Ty Phng cc lc m c
Pht A Di phng ra mun vn nh ho quang rc r. c Thch Ca Mu Ni c
php tha tm thng (thy c lng ngi khc) nn t xa c c t tng ca
i l t Tu-B-.
Cc nh s tu thin khng nh rng: tuy ngi thin trong am c Nga Vn trn
nh ni Yn T. c iu Ng Gic Hong Trn Nhn Tng dng ho quang
Nguyn Hu qu lng Qunh i, huyn Qunh Lu, tnh Ngh An, cng
dng h vi H Qu Ly v H Xun Hng. Nm t Mi (1655), qun Nguyn
Nguyn Hu thn chinh c chin cho hn trm voi tin ln trc, b binh theo sau,
nh nhau kch lit vi qun Thanh. Gia tra, ng cng vi tng s, chin bo
nhum en khi thuc sng, tin vo Thng Long, kt thc chin dch Ngc Hi ng a lch s. Tuy l v tng, nhng Nguyn Hu rt am hiu vn chng. ng
l hong u tin mnh dn dng ch Nm vit cc vn bn ca triu nh v
cho lp Vin "Sng chnh", Bc phong La Sn phu t nguyn Thip lm vin trng
lo vic dch sch ch Hn ra ch Nm dng vo vic dy hc cho nhn dn.
Hng ngy, Nguyn Hu ng i, pha tr rt gii. Ln ra Bc dit h Trnh, khi
Nguyn Hu Chnh ng lm mi cng cha L Ngc Hn cho ng, Hu ni lm
cho mi ngi u ci m: "V dp lon m ra, ri ly v m v, bn tr n ci
cho th sao. Tuy nhin, ta mi ch quen gi Nam H, cha bit con gi Bc H, nay
cng th xem c tt khng...". Tuy vy, Nguyn Hu rt nhn hu, bit trng nhn ti
v giu lng thng ngi, vi ngi ti v bit thi th nh Trn Vn K, Ng Th
Nhm, Phan Huy ch, Nguyn Thip... th ng tin dng i i rt hu. Vi k c ti
nhng khng chu cng tc, ng vn m cho h con ng sng: "ng l trm phi
ra oai sm st, khp cc ngi vo ti khng chu lm ti, tch thu gia sn v git cc
ngi t r php thng. Nhng cc ngi nh ngi c bnh nng m ti tm
nhm ln... Trm mt lng yu tic nhn ti, khng th chc lt qun c. Nn c
trch ban n tha ti cho cc ngi".
Trong gia nh, Nguyn Hu sng vi v con rt tnh cm. ng c hai b hong
hu. B chnh cung qu Quy Nhn, l anh em cng m khc cha vi Thi s Bi
c Tuyn v Hnh b thng th Bi Vn Nht. B ny sinh c 5 ngui con, 3
trai, 2 gi. Nguyn Quang Ton l con c, c lp lm Thi t, v sau l vua Cnh
Thnh. B h Phm l mt ph n thn d, nhng c l do gn b vi Nguyn Hu t
rt sm nn c ng qu trng, thng yu. Khi b b bnh nng, ng mi mt
thy thuc ngi Ty tn l Gi-ra vo cha. Nhng khi Gi-ra n ni th b mt.
Trong mt bc th vit ngy 17/7/1791, gio s Serard k: "Chnh hu ca Tin
vng (Quang Trung) mt vo khong thng ba v ng khc b mt cch su
thm".
Bc cung hong hu l cng cha L Ngc Hn, con gi th chn vua L Hin
Tng v b nguyn phi Nguyn Th Huyn ngi lng Ph Ninh, huyn ng Ngn,
ph T Sn, trn Kinh Bc (nay l x Ninh Hip, huyn Gia Lm, H Ni). Ngc Hn
sinh ngy 27 thng t nm Canh Dn (1770) ti qu ngoi, mt nm K Mi (1799).
Ngc Hn sinh h cho Nguyn Hu mt con trai l Nguyn Vn c v mt con
gi l Nguyn Th Ngc, sau ny u b triu nh nh Nguyn git hi. Cng cha
Ngc Hn l ngi ph n ti sc vn ton, vua Quang Trung rt yu v c phn t
Ngi tiu biu cho khng ch th h u tin c sinh thnh trn kinh thnh
mang tn Thng Long, m cn cho mun i vi s nghip v vang "cm qun tt
thng, tr nc an dn" l Ng Tun, t Thng Kit, phng An X trn bi
sng Nh... M ci cha t khi mi 13, Ng Tun c ch, c thy L Cng n ht
lng dy d, chm sc. Cho n trc tui 20, ngi trng Bi n, cc th phng
hay cc v trng khc ca Thng Long, Tun dn tm sc ca mnh vo vic hc
tp v ngh, binh php, cc sch vn chng, o c khc... Chnh nhng thng nm
y chun b cho con ng pht trin tip tc, v vang ca ng Tun.
T nm 23 tui (1041) Ng Tun c b lmth v trong cung vua L. Hai
nm sau, ng c trng coi tt c vic trong cung.
Nm 43 tui, L Thng Kit (trc Ng Tun mang h vua) i vng
Thanh Ngh, lp li trt t tr an ca c vng nm chu, su huyn, ba ngun, hai
mi bn ng.
Nm 51 tui, ng trc tip kinh l lm yn bin cng pha Nam ca i Vit
ri v Thng Long lm Ph quc Thi y, n v vua mi 7 tui (1072).
Nm 1075, L Thng Kit dn i qun ngc lnpha Bc "tinpht ch
nhn" - tiu dit - trc so huyt gy ti c ca gic, lpphng tuyn sng Cu, chn
vi cung vng xmchim nc ta ca qun xm lc nh Tng...
Nm 1300, tc l sau 230 nm ngy Quc T Gim khai trng, c mt cu b
qu lng Th Hong: Thin Thi (n - Thi - Hng Yn) n nhp trng v tr thnh
ngi Thng Long. Cu ngi h Nguyn, tn l Ct sau ny i thnh Ngn Nguyn Trung Ngn. Mi bn nm sau, cu hc tr trng thnh trn mnh t
Thng Long v c vua Trn giao cho nhim v lm Chnh s sang YnKinh
(Trung QUc) c trch cng vic ngoi giao vi nh Nguyn trong hon cnh ht
sc kh khn phc tp. Nguyn Trung Ngn khng mt cht n h, hng hi ra i
v hon thnh xut sc nhim v. Chnh trong chuyn i ny, v chnh s tr tui
vit hng trm bi th th hin ch tnh cm ca lp thah nin sinh ra v ln ln
trong ho kh ng A, t nng mnh ln trong trng tr tu ln Thng Long v rt t
bit mnh.
y l bi th Nguyn Trung Ngn t ni v mnh:
"Gii Hin ti ng bc quan cao,
Tui tr lm ch nut tru,
Tui mi mi mi hai vo thi hc,
n nm mi su d thi nh,
Hai mi bn tui lm quan gim
Hai mi su tui sng s Yn Kinh"
Trn. Mt thu vua sng ti hin ch cn trong c tch. Trong lp ngi bt lc cui
th k y, c ngi tm v vng nc bic, non xanh, i n, c ngi nh cha
con Trn Nguyn n tr trn "mn la thuyn chi c sch xa" v "th c ba ln
c i ng". Nhng tr i tr lib i th i ng trong thin Tiu Nh ca Kinh
Thi cng khng tm ra li thot cho dn, cho nc... cho chnh mnh. Sch thnh hin
xa nht mu thing! Trn Nguyn n, Nguyn Phi Khanh tm thy nim an
i, gi gm hy ng ca mnh vo cu b mi su tui chm c sch (Lc tu nhi
ng ph i th) Nguyn Tri.
Trong mi trng vn ha ca gia nh, ca Thng Long, Nguyn Tri dn
tm tr vo vic hc tp. V "tui tr rng nho nc ting thm" - ni ting hc gii
trong th h ca mnh.
Con ng tr thnh ngi dng k sch "Tm Cng" nh vo lng ngi cho
L Li, cho ngha qun Lam Sn nh thng qun Minh, cho t nc thanh bnh,
con ng a Nguyn Tri tr thnh anh hng dn tc, hn khng tch ri vi
nhng thng nm thiu thi.
Gia huynh bt ti thc v ng
Trn l thanh lu tam canh nguyt.
(ng tin khng c nn cm n khng c c
Nh bi bm, nh trng canh ba soi lt)
l nhng cu t thc v cn nh, v nhng ba cm ca cu b Ninh Tn
(qu Ci Tr - Ninh Bnh), ln Thng Long tr hc vo gia th k XVIII. Gia
phn hoa ca kinh thnh, chuyn i ngho ca cu b t thnh ch m tiu v
ch bai ca m tr nh cng la (khc tng an bo mn h l - em chuyn n no
v ng yn ra lm tr ci ct ta). Th nhng, cu b Ninh Tn li khng ly lm
phin mun. Bn tr chi ci u bn tn lng nhng v chuyn go, nc, ci m y
kia lm sao hiu c nim vui, ni am m ca cu. Bi v ngay t khi nh tui,
trong hon cnh kh khn ngho tng y, Ninh Tn xc nh, "Nam t ch yu k
s nghip bt tu thch thch thuyt tn toan" (Lm trai ch ct nn cng nghip: ng
c u su vi ng cay).
Tuyn ngn vo i v c hn vi chnh mnh " lm trai th phi lm con
trai gii" ca cu hc tr ngho Ninh Tn tr thnh ng lc mnh m, dn sc
vo hc hnh, tr thnh "bc ti t i nay" thnh "k lo luyn trong vn mc, s
trng c th ph trc thut" nh nhn xt ca bn b ng. Nghim tri t sut
thng nm tui nh trong mi trng Thng Long cho php Ninh Tn khng ch
tr thnh vin quan bit gn dn: thng dn gia m quan li tham nhng, hn km
cui thi L Mt, m nng tm tr tu tnh cm ca ng, a ng n vi triu i
tin b Ty Sn.
L Qy n sinhnm 1726 ti lng Din H, huyn Hng Nhn, Thi Bnh, ng
l nh bc hc li lc c nhiu hiu bit bao qut v tri thc ng thi, ngi vit
n 50 b sch gm c cc lnh vc th, vn, s, a, trit hc, y hc, thin vn hc,
nng hc trong c sch nh mt bch khoa ton th tp hp, sp xp tt c cc tri
thc v khoa hc x hi v khoa hc t nhin... Tr tu tuyt vi ca nh bc hc
ng u thi i y sm c nui dng hnh thnh t trng hc ln Thng Long.
Trong lch s Thng Long ni chung, th k XVIII ni ring, khng t ln
xut hin nhng "Trng An t h", "Trang An tht h" (Bn, hay by "h bo" ca
Trng An).
"Trang An ng tuyt" (Nm ng tuyt vi ca Trng An)...
l nhng danh hiu m ng thi dnh xng tng nhng ngi ti gii,
thng minh ni ting trong hc hnh, vn chng ca t Thng Long, trong s c
nhng cu b thn ng. Chng hn: Nguyn Du, Nguyn Hnh... c xp vo
"Trng An ng tuyt".
Nguyn Du l con Nguyn Nghim, l em Nguyn Khn, u l quan cho nh
Trnh v u l nhng ngi gii th vn. Nguyn Du ct ting khc cho i l
Thng Long vo nm1675, ln 13 tui ng c phong tc Hong Tn i phu v
c Hong Ng Phc ban cho mt thanh bo kim v Phc nhn thy cu b ny
c tng mo "khi ng, hng v". Ln 6 tui Nguyn Du bt u i hc. My nm
lin, ht cha mt, anh mt ri m qua i. Nm 13 tui, Nguyn Du phi sng vi
anh. Tnh hnh chnh tr Thng Long lc ny rt phc tp v gia nh Nguyn cng tan
nt dn. Nm 19 tui Nguyn Du thi t ti v bn nm sau (nm 1788) ng bt u
mt cuc i lnh nh ni chm tht vt v gian trun, nhng li c nhiu iu kin
gn gi v thng cm vi ni thng kh ca qung i qun chng nhn dn. Nguyn
Du lm sao c th vit c truyn Kiu nu khng c nhng nm thng "gia dng
tri dt cnh bo lnh nh" ny? Nhng 23 nm sng Thng Long cng l thi
gian va nh th trang b cho mnh vn tri thc cn thit trc khi ln vo bo
tp ca cuc i. y l thi k p mng xy nn cho ti nng sng to k diu ca
Nguyn Du.
Sau ny mi dp c tr li Thng Long, Nguyn Du li sng dy thy c
nhng k nim su sc thi tr:
"Nh xa ha ng ny
Cung xa bng ha thnh nay l lng
G quan nay cong bng
Bn thn nay nn ng c ri
Sut m khng ng bi hi
Vi vu ting so mt thi trng trong"
Trc mt ng "ng s ngang dc qun c ng c" "bn b hi tr k mt
ngi cn", thm ch ngay c khi gp li ngi gy n cm b h Gim 20 nm
trc cng lm cho ng xc ng luyn nh tui th gn b vi Thng Long.
Chnh Thng Long chun b nhng cht liu u tin cho Nguyn Du tr
thnh nh th thin ti ca dn tc.
Cao B Qut c ngi i khen l nh th vo bc thnh, c chnh vua T
c knh phc, tha nhn "Vn nh Siu Qut v tin Hn" (vn nh Nguyn Vn
Siu v cao b Qut th n thi tin Hn cng khng ai snh kp) th m ng li thy
tht l v duyn khi mnh c phi lm mt nh th.
Theo Cao B Qut: Ti trai sng trn i khng lm c vic phi gan b
gy chn sng, gi vng cng, li ngi nhn bn lang si nghnh ngang. nlc tui
gi th mc o gm ban ngy v bi nh qu hng... n lc gi th gi u vo v
con m cht. Gi s hng ngi y xung sui vng c g li Chu Vn An, Nguyn
Tri th cng mt dy, trng ngc nh, thn sc r ri ra m thi".
Cao B Qut ngi lng Ph Th - Gia Lm, nhng t thu th u l cu b
ngang tng khu cng thnh ca Nam, khu vc H Ty y, qung bt, cm gm,
dn u on qun nng dn xng thng v pha "bn lang si nghnh ngang" th
hin trn vn ch lm trai.
Ngi Thng Long t v mnh vi hoa si, hoa nhi, loi hoa hng thm tr
mi, hng hoa biu tng ca s mn cm v thanh lch ca bn sc vn ha, kt
tinh vn minh, tr tu, vn ha ca Thng Long. Tm mnh trong truyn thng vn
ha, trong nhp sng Thng Long, mang theo ci "ngt hng hoa si, hoa nhi" bc
vo i v tr thnh thn ng nh Nguyn Trung Ngn: on Nh Hi, thnh ng
vua va gii cm gm va ti cm bt Trn Nhn Tng, thnh thin ti qun s anh
hng dn tc Trn Quc Tun, thnh nh vn ha kit xut tiu biu ca thin ti Vit
Nam Nguyn Tri, nh bc hc L Qy n... t trng hc ln - Thng Long - h
tr thnh nh chnh tr, qun s v nh vn Ng Th Nhm, thin ti ting Vit
Nguyn Du, nh th chin s Cao B Qut,... t Thng Long ngn nm vn vt
Nhng trong li ging ngha y vn phi nhc n nhng t "gi thit", "tc
truyn"...
Bi l, t nhiu th k trc trong cc cun sch nh "Vin in u linh"; "Lnh
Nam chch qui", "i Vit s k ton th" hay cc tc phm ca Nguyn Tri (D
a ch). Phan Huy Ch (lch triu hin chng loi ch) u nhc ti An Dng
Vng h Thc tn Phn l con ca vua Thc (t T Xuyn - Trung Quc ngy nay)
v xung khc ca t ph vi Hng Vng ca nc Vn Lang m mang qun nh
chim, lp nc u Lc, xng vng v xy thnh C Loa. Nhng ri cui th k
XIX, mt s s thn li cho rng u Lc v ngi ng u Thc Vng khng dnh
dng g n nc Ba Thc m ch l mt th lc ln cn "gn lin vi nc Vn
Lang". Sang u th k XX, c hc gi cn cc oan hn khi cho rng" nc Nam
khng c An Dng Vng nh thc" (Nguyn Vn T" cn mt s s gia ngi
Php li khng nh "Trc nh hn khng c lch s An Nam"...
Nhng trong tm thc ca nhiu ngi Vit Nam nht l ca dn "bt x h
nhi" (tm lng th cng v tham gia t l trong ngy hi Cha Thng) th An
Dng Vng chnh l Vua Ch n su vo
(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 4/2001)
Ng s i phu Trng
Dn Quang
Thiu nin xut chng tng qun phc
Trng tu tng tha Ng s thng
Tam gin bt tng thn t thoi
Gia nh thanh bch tc mn phong
Tm dch:
Tui tr khc ngi, tng phi phc
Ln ln lm ti Ng s quan
Ba ln can, vua khng nghe, t chc
Trong sch nh ngho to np quen
l bn cu th ch Hn tng truyn ca ngi ng thi ca ngi quan
Ng s i i phu - Trung tng qun Trng cn lu trong dn gian qu ng.
Trng khng oc nm sinh, nm mt, chie bit ng sng vo th k XIV
thi nh Trn, lp k stc ca danh thn Chu Vn An (1292 - 1371), lm quan i vua
Du Tng (1373 - 1377) v Ph (1377 - 1388). Theo i Vit S k ton th,
Trng qu gc lng Ph i, huyn ng Li, x ng (nay l thn Ph Ti,
x Thanh Giang, huyn Thanh Min, tnh Hi Dng), ra ng phng C X v
Nghi Tm, thnh Thng Long nhiu nm.
Tnh cch nhn vt ny c Ton th thut li nh sau: " l ngi thanh
lim khng thch giao du nhiu, tnh tnh phng khong v c ch ln. Lc cn nh,
qu tc cha truyn con ni, ni rng tinh thn dn ch. ng ni ting l mt ng vua
rt nghim minh v c ti tr quc an dn. C chuyn k rng ng tng pht tng
tn quan Chu Din l Ph Mnh v ti tham . Nhng sau khi Ph Mnh chu ti v
t ra n nn, vua cho v nhim s, Ph Mnh tr li thanh lim, c dn chng
ca ngi. S sch cng chp li chuyn tng qun Trn Khnh D do phm ti vi
triu nh b tc quyn, phi v vng ni Ch Linh lm ngh sn trng, bn than
lm k sinh nhai. Khi t nc b xm lc, vua Trn Nhn Tng vn nh n ng,
cho vi ra v giao cho ng ch huy mt o qun nh gic. Cm n ngha y, Trn
Khnh D anh dng xng pha ni chin trn, lp nhiu cng ln.
C mt ln, trn ng hnh qun, dn vng n c nhiu b lo ti dng vua
go, ru, ln v hoa qu khao thng tng s, trong c mm qu xoi rt qu.
Vua Trn Nhn Tng ban thng cho cc tng lnh gn . Khng r sao tng
qun Hong C li khng c phn. Sau , gia lc qun Nguyn ui cnh qun
ca Hong C rt gp th gp thi t, thi t hi: "C bit gic Nguyn hng
no khng?", C ngoi li ni: "i m hi ci bn n xoi hm qua y" ri b i
mt khin cho thi t sut b sa vo tay gic. Sau khi ginh thng li, nh vua m
triu, bnh cng lun ti. Thi t k chuyn trn v ngh triu nh khp C
trng hnh, nhng trc b quan vn v, Trn Nhn Tng phn: "Ti C ng
cht, nhng xt cho cng cng l li ti trm: chia lc nc m khng cng bng.
Thi tha cho, C lp cng chuc ti. Tt nhin, C xu h v cng "ch v
mt ming n m qun vic nc, sut hi c n thn mnh".
i vi dn, Trn Nhn Tng tin tng h v tng ni v nhng ngi n
t: "Ngy thng th bao nhiu ngi hu h chung quanh, n khi nc nh gp nn
th ch c h thi!" S c nhn xt: "vua ni th l v cm ng vic h mt lng i
theo trong bui lm ct bi". V th nn sau khi "mun thu vng u vng", ngi
khen thng cc gia ng c cng dit gic cu nc, v cho cc n t c php
chuc mnh.
Di triu i ng, hai cuc hi ngh ni ting c ghi vo s sch l hi ngh
cc vng hu tng lnh bn Bnh Than v hi ngh cc b lo c nc in
Din Hng bn mu k, thng nht ch chng gic. ng c xem l v vua c
tinh thn "thn dn" nht i Trn. ng cng vi vua cha lnh o qun dn i
Vit, ginh thng li rc r trong hai ln sc vi 50 vn qun Nguyn Mng, lp
nn chin cng lng ly trong lch s dn tc.
Khng nhng l mt v vua anh minh, Trn Nhn Tng cn l mt nh vn ha,
mt nh th xut sc ca th k XIII. Trong th ng c s kt hp nhun nhuyn gia
t duy trit hc v cm quan th s, c tinh thn lc quan yu i, tm lng v tha ca
mt nhn cch ln v s rung ng tinh t, lng yu t do, phng khong ca mt tm
hn ngh s. iu c bit l th vn Trn Nhn Tng c s ha hp kh chia tch
gia mt ngi bt va nghim cch cung nh, va bnh d dn d; c c nhng kin
thc sch v uyn bc ln vi s tng tri lch lm v tnh hn nhin, trong sng, chn
thnh.
Nm qu T (1293), sau khi truyn ngi cho con l Trn nh Tng, Trn Nhn
Tng lui v hnh cung Thin Trng lm Thi thng hong. Ngoi vic tham gia
triu chnh khi cn thit, ng cn dnh nhiu thi gian nghin cu vn hc, trit hc
v Pht hc. Ti thng 8 nm K Hi (1299), Trn Nhn Tng ln ni Yn T tu
nh s T Nan v Hong Trung rng: "Ta mun ln am Ngoa Vn, nhng chn khng
bc ni, bit lm sao y?". Hai nh s tha: " t xin ht sc gip ". Ti qu
chiu mi ln c nh ni Ngo Vn (y l ngn ni cao nht vng thuc lng
Yn Sinh, huyn ng Triu, qu gc h Trn. Trong thi gian tu Yn T, Trn
Nhn Tng cho lp mt am ni y, t tn l Nga Vn (nm trn my), t
thnh tn ni. i khi ngi dng chn ni y c sch v tham thin, nn c li
mn i tt sang Yn T, Trn Nhn Tng cm n hai nh s v bo: "Thi xung ni
ngay i, chm ch vic tu hnh, ch coi sinh t l chuyn chi"
Ngy 19, Trn Nhn Tng sai ngi hu l Php Khng ln ni Yn T gi l
Bo Si. Bo Si ti sui Doanh, trng thy mt m my en t pha Ngo Vn bay
qua ni Li, n ch sui th nc dng cao my trng ri li phng lng nh
thng. Bng thy hai con rng, u to nh u nga cng nghn c ln cao n mt
trng, hai mt sng nh sao, mt lc th bin mt. Ngy 21, Bo Si ti Nga Vn.
Trn Nhn Tng ci ni: "Ta sp i y, sao ngi ti mun th? Trong php thut
c ch no cha hiu th hi ngay i"
My ngy lin, tri t ti tm, gi go d di, ma nh trt nc. Bng m
ngymng hai, rng ngy mng ba thng 11, tri quang my tnh. Vua hi: "gi ny
l gi g?". Bo Si tha: "By gi l gi T". Vua y ca s ra v ni: "gi ca ta
!". Ni xong, ngi nm dng s t, ri tch ngay trong am trn ni. l ngy
mng ba thng mi mt nm Mu Thn (1308). Trn Nhn Tng hng th 51 tui.
C s tch cn k rng trc khi tch dit v ci nit bn, ngi bo mi ngi
hy xung ni, sau ng mt trm ngy mi n c n gn, thy ni thm th hy
ti ha tng thi hi, nu khng th thi. Mi ngi tun theo, ng mt trm ngy
sau ti lng chng ni thy thoang thong mi thm. Khi ti ni thy ngi vn
nm nghing dng s t mt mm trc non xanh mc xuyn qua i tri. i sau cn
lu luyn trong dn gian bi th v hnh nh ny, trong c cu: "Thn T nm
nghing, trc mt mm...". Tun theo di chc, Php Loa ha thiu thi hi ngi,
sau ly tro thi hi vin thnh mt ngn vin x l, mt s a v tng cung vua,
mt s tng vn Hu Quang trn Yn T.
(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 5/2002)
thc o ti tr, nhn cch, tm lng ca cc bc s-hon trc thi cuc, trc nhn
dn, t nc. Nhng tiu chun va cn o c, va ch l c l x hi trn y
u phi l "chuyn xa nay him" ca lch s - vn ha Vit Nam...
Khng t nhng tr thc phong kin Vit Nam c "o" c trong "l lch"
ca mnh t nht mt tiu chun trn. V, cng ch cn mt trong nhng chun , h
cng c gi (thm ch tr thnh huyn thoi) trong ngi ng thi, lu danh vi
hu th ty tng phm vi thi gian v khng gian: t gia tc, xm lng n quc gia,
dn tc. Vi Tuyt Giang Phu T Nguyn Bnh Khim th khng ch l mt, m c v
tt c nhng tiu chun trn u xy n vi cuc i ng. Nhng, khng phi mt
danh hiu lm nn gi tr Nguyn Bnh Khim. Khc vi cc loi ngi "gi o ti
cm" trn trc, lao tm kh t v danh, v li, v ci danh tin s, bng nhn, thm
hoa... vn khng t trong lch s thi c nho hc Vit nam, ng thuc lp ngi khng
phi sng v danh hiu, tr thnh g tr v nhng danh hiu, o mo. Cng nh Chu
Vn An, Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim chng ci b chic o i triu tr
v vi Bch Vn sao. Phi chng chnh iu khin cho ng, cho nhng ngi
nh ng tr thnh gi tr khng ch vi ng thi, ca ring dng h, ring mt
vng?
iu cn bn g to nn iu ?
V ng l bch-khoa-th ca th k XVI, ca nhng th sk tip sau? tri thc
ca ng c th gii p nhiu cu hi ca nhn gian, l cm nang trc: nhn vn nn
cuc i.
C khng t nhng vn ca cuc i Nguyn Bnh Khim mun hiu, mun
bit, mun gii p cho chnh mnh m ng cha hay, m khng th gii p c.
c th tm s ca ng thy lun canh cnh
(1) Xem: Hi ng lch s Hi Phng, Vin Vn hc Vit Nam: Trng Trnh
Nguyn Bnh Khim (k yu hi ngh khoa hc). Ti bn ln th nht - Hi Phng
2001)
trc nhng hin thc, khi th hin ln tn th: "thng lon", "ght chut"...
khi thnh nhng ct vn chnh mnh, hoc tung vo tri xanh, my trng:
T vn ng dn h d lc
(m hi dn ta coi ci g l nim vui?)
Gm tri n tay phm tut
Ba nguyt chi cho a c mi?
Nh dt bi u?
...
Trc ng, t Chu Vn An n Nguyn Tri, sau ng n Nguyn Du, Nguyn
Khuyn th hi c ai tr li c nhng i hi thng xuyn, nhc nhi ca "thi
bnh thin t, thi bnh dn", ca thi i m lnh?
Nhng khng phi l vn ca ring mt th k no, quc gia no trong
lch s.
Nhn loi tng vin dn mi l thuyt, m hnh, cch thc: t tn ngng,
tn gio n khoa hc thc chng tng bc khc phc, sa sai, un nn, nhng
hn khng mt nh lc quan, lng mn ch ngha no dm khng nh mt sm, mt
Mc nh Chi (1272 - 1346), ngi x Lng ng, huyn Ch Linh, nay l thn Lng
ng, x Nam Tn, huyn Nam Sch, tnh hi Dng. Tho hn vi,, Mc nh Chi m
ci cha t nh, nh ngho, hai m con phi i vo rng su hi ci kim sng hng
ngy. B m chu hy sinh tt c c nui con cho con c i hc, trong nhng
nm thng nhc nhn, ti nhc, m vn cn rng chu ng, m ch ao c con mnh s
c ngy t gip ch cho i, thot khi cnh ngho, nim tin y gip m vt
qua mi gian kh. Hiu c lng m. mc nh Chi cng ra sc hc tp. Vn l cu
b c t cht thng minh li phi sng trong cnh m ci ngho kh, b ngi i
khinh r, nn Mc nh Chi sm nhn ra rng ch c hc tp, hc thnh ti mi l con
ng a cu b thot khi cnh ngho kh v cng l th hin phm cht thanh
cao ca con ngi t s t m i ln. V vy, khng my lc Mc nh Chi ngi
c sch, nghin ngm, ngha sch, k c lc vai gnh ci i bn. Khng c sch hc,
th mn thy mn bn. Mc nh Chi c hc nhiu cun sch qu. Khng c tin
mua nn c sch, th Mc nh Chi t ci, ht ci th ly l rng t ln m hc,
tht l v cng gian kh, nhng ch b khng h nn ch. Do c ngh lc phi thng,
cng vi tnh thng minh trc vit, chng bao lu Mc nh Chi ni ting thn ng
nho hc x Hi ng.
Khoa thi Gip Thn (1304), thi hi, Mc nh Chi Hi nguyn, thi nh, ng c
chm Trng Nguyn, nhng khi vo ra mt nh vua, vua Trn Nhn Tng thy ng
tng mo xu c, c khng mun cho ng u. Bit , ng lm bi "Ngc tnh
lin ph". l bi ph bng ch Hn gi gm ch kh ca mnh. Bi ph cao
c phm cht trc vit v phong thi cao qu ca mt ngi khc thng, vt xa
ngi khc v mi mt. Song khng mun a dua vi ngi tm thng mong cho
i bit n. ng dng hnh tng mt bng sen sinh ra trong ging ngc ni Hoa
Ngha l: "Mt tri l la, my l khi, ban ngy thiu chy vng trng"
V i cn c m ch i phng yu v nht nh th.
Nghe xong Mc nh Chi i li:
Nguyt cung, tinh n hong hn x lc kim .
Sc bt ba o
nghi i n ng tnh vi gic, lin tut kim git nng, ri t trm b bin M D
(Ngh An)
Tuy qun Triu chin thng, song Trng Thy bun tnh, tht vng m u xung
ging su thnh C Loa m thc.
Chuyn tnh yu bi t c cc nh bnh lun qun s, vn hc xa nay phn tch
kh nhiu.
Ty Vin thi thoi ph rng:
Cha con vua Triu m non sng,
Mt a Lan Chu thc kho trng
Ba ngn cung ng theo ch r,
Gm cho lng gi v nh chng!
Chu Mnh Trinh c bi "Qu C Loa, yt M Chu miu, bch"
(Qua thnh C Loa, yt miu M Chu, th trn vch tng), tm dch:
Tnh chng vn nng,
c cha dy
Mang mi k oan mi n nay
Thn tro khng thing,
ra cng mt
Minh Chu a l, bng chm y
Bia tn cy ci nghn nm c
B bic tri xanh mt d ny!
Qunh qu ngi n,
ngoi miu in
Ting quyn ku dt bng
trng chy
Tng truyn rng Trng Thy gieo mnh xung ging su thnh C Loa. Nc
ging ny c c tnh ra ngc chn tru rt sng p. Nc Vit ta vn phi tin
cng th nc qu l c bit ny cho cc b hu phi bnTu ra ngc. Vic i ti
gian nan qu i.
Mt s thn nc Vit lm gan th nc ny i, mc nc ging thng th no.
Ngc ra bng nc ging thng khng sng p, vua Tu hi th s gi p rng:
y l v ti lu ngy, kh thing tan bin mt i!
Th l nc ta trnh khi ci nn nc ra ngc.
Cn chuyn tn ng th c thc trm phn trm. Nm 1959, thnh C Loa khai
qut c hng vn mi tn ng ba cnh sc bn. Cc nh kho c minh nh nin
i v xc nhn l nhng mi tn ng c ch to cch by gi gn 2000 nm.
Mi tnh Trng Thy - M Chu l mi k oan mun thu, ngi i xc ng, bi
ngi:
Tnh chng cng vi ngha cha,
Bn th ngha trng, bn l
tnh thm
Ni oan dai dng ngn nm,
Ngc chu nc ging tiu trm
c sao?
Nhng chuyn cn i, hin i thng c nhiu tnh tit gay cn, ly k hn chuyn
ngi xa.
Nh nm 1936, c th gii u bng hong, sng st khi nghe tin vua Edouard VIII
nc Anh thoi v. Vua thoi v v thn dn vng quc khng th chp nhn mt
thiu ph M lm mu nghi thin h! B ny ly d mt ln... Th l nh vua tr
ngai vng li cho quc dn, ch cn gi tc v nguyn sn c l qun cng Windsor.