IZBORI 11. NOVEMBRA 1945. I PROGLAENJE REPUBLIKE.

PRVI USTAV FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE

JUGOSLAVIJE

PASTIRSKO PISMO KATOLIKOG EPISKOPATA

20. septembra 1945.
. . . B i l o je sluajeva, g d j e su tisue v j e r n i k a , iroke mase naroda,
traile od vlasti, da im puste n j i h o v e sveenike na slobodu, j e r oni jame za n j i h o v u nevinost. Pa ipak su bili osueni. Oevidno je da takvo
sudovanje n i j e vreno u i m e naroda i n j e g o v e kranske pravde. Nesp o j i v o je, naime, s naravnim kranskim o s j e a n j e m pravde, k o j i je v r l o
budan u naim v j e r n i c i m a , da se izrie smrtna osuda samo zato to
je netko drugoga politikog m i l j e n j a , a n i j e inae poinio ni jednog
drugog zlodjela. Zakoni su p r a v d e iznad p o j e d i n i h politikih nazora i
v r i j e d e za sva vremena i sve l j u d e p o d j e d n a k o . U i m e te v j e n e pravde
mi diemo s v o j glas pred svima vama, predragi vjernici, na obranu nepravino osuenih sveenika. Ali ne samo njih, nego i drugih tisua i
tisua, vaih sinova, vae brae, k o j i su kao i oni osueni na smrt, a
da nisu m o g l i dati s v o j e obrane kako je d o z v o l j a v a svaka kulturna
drava...
M i , katoliki biskupi Jugoslavije, kao uitelji istine i zastupnici
v j e r e , odluno o s u u j e m o o v a j materijalistiki duh, od k o j e g a se ovjeanstvo ne s m i j e nadati niemu dobrom. A z a j e d n o s tim osuujemo
dakako i sve one i d e o l o g i j e i sve one drutvene sisteme, k o j i s v o j e ivotne oblike izgrauju ne na v j e n i m naelima o b j a v e i kranstva, nego na upljim t e m e l j i m a materijalistike, dakle bezbone, f i l o z o f s k e nau k e " . . . Z a t o t r a i m o i od toga nikada i ni p o d k o j i m u v j e t i m a odustati neemo: punu slobodu katolike tampe, katolikih kola, punu slobodu v j e r o n a u k e u svim razredima niih i srednjih kola, potpunu slobodu katolikog udruivanja, slobodu katolike karitativne delatnosti,
potpunu slobodu l j u d s k e linosti i njezinih neotuivih prava, puno poxwanje kranskog braka, v r a a n j e svih oduzetih zavoda i institucija.
Samo p o d tim u v j e t i m a moi e se srediti prilike u naoj dravi i ostva-iti trajan unutranji m i r " ..
Lrhiv Vrhovnog Suda SR Hrvatske, Pastirsko pismo.
1 Rimokatolika hijerarhija, naroito u Hrvatskoj, nije prihvatila DFJ. Jo
arta 1945. : a tzv. krnjoj Biskupskoj konferenciji biskupi su se izjasnili za
dranje NDH i protiv Privremene vlade DFJ. Nosilac ove politike je bio proistaki raspoloeni nadbiskup zagrebaki Alojzije Stepinac. Biskupi su uzeli u
dbranu fratre sa irokog Brijega koji su se sa orujem u ruci suprotstavili
edinicama NOVJ. Vlasti u federalnoj jedinici Hrvatskoj pokuale su da srede
dnose sa rimokatolikim svetenstvom, ali u tome nisu uspeli. Stepinac je prolaavao bojkot nove vlasti. Ratoborni katolicizam ispoljio se svom snagom
:raavajui se u otporu agrarnoj reformi, kanjavanju ratnih zloinaca, rastavi
rkve od drave i kole od crkve. Maral Tito se juna 1945. sastao sa nadbiskuom Stepincem, ali nije dolo do regulisanja meusobnih odnosa i smirivanja
ategnutosti. Od rimokatolike hijerarhije se trailo da uredi odnose sa dra-

76

TITO O PASTIRSKOM PISMU

Takozvano pastirsko pismo, potpisano od svih biskupa k o j i se
nalaze u z e m l j i , na elu s nadbiskupom Stepincem, s v o j o m sadrinom
jasno p o t v r u j e da su n j e g o v i inicijatori duboko neprijateljski raspoloeni prema n o v o j , f e d e r a t i v n o j Jugoslaviji. Sadrina pisma, i v r i j e m e u
k o j e je ono izdano, takoer p o t v r u j u da je ono potpuno u skladu s planskom h a j k o m i napadima svih n e p r i j a t e l j a nove, preporoene Jugoslav i j e , t j . Federativne Demokratske Jugoslavije.
D v i j e su stvari na k o j e se gospoda biskupi n a j v i e p o z i v a j u u s v o j o j
poslanici: p r o g o n sveenika i agrarna r e f o r m a , iako oni to ne nazivaju
agrarnom r e f o r m o m , ve o d u z i m a n j e m i m o v i n e crkvi. U s v o j o j poslanici
gospoda biskupi idu tako daleko da k a n j a v a n j e krvolonih ustakih koljaa, k o j i su bili sveenici, identifikuju s p r o g o n o m crkve. Gospoda
biskupi se junae i g o v o r e kako su oni spremni na borbu, pa ma platili to s v o j i m ivotima. P r o t i v koga su spremni na b o r b u ? R a z u m i j e se,
protiv narodne vlasti, p r o t i v tekovina Narodnooslobodilake borbe, protiv nove, demokratske Jugoslavije, drugim r i j e i m a protiv o g r o m n e
veine naroda Jugoslavije.
Zato gospoda biskupi nisu, recimo, izdali takvu poslanicu i itali
je u svim crkvama za v r i j e m e Pavelia i N i j e m a c a p r o t i v onih stranih
klanja Srba u H r v a t s k o j , g d j e je izginulo stotine i stotine hiljada ena,
djece i ljudi? Zato se nisu onda bunili protiv stranih ustakih zloina
koji su uli na vjeita vremena kao n a j v e a m r l j a u historiju hrvatskog
naroda? Zato gospoda biskupi nisu izdali takvu poslanicu i dali je itati
u svim crkvama protiv klanja i s t r i j e l j a n j a k o j a su vrili ustae i N i j e m c i
nad desetinama hiljada Hrvata, n a j b o l j i h sinova hrvatskog naroda? Zato
se nisu bunili p r o t i v najstranije ljudske klaonice logora u Jasenovcu,
g d j e su ustae p o d j e d n a k o unitavali i Srbe i H r v a t e na desetine i stotine hiljada? Zato onda nisu bili spremni dati s v o j e ivote kao duhovni
pastiri za stotine hiljada hriana a sada i z j a v l j u j u da su spremni na
svaku rtvu z b o g agrarne r e f o r m e i svojih linih interesa? N i j e li to
m a l o udno i suvie prozirno? Znadu li ko su bili oni sveenici za k o j e
se sada oni zauzimaju? To su bili o k o r j e l i ustae-koljai i duhovni inspiratori ustakih p o k o l j a . Jesu li ikad i jednoga takvog zloinca osudili ili
izopili iz crkve? Nisu, ve obratno. Oni hoe iz n j i h nainiti muenike.
Oni se zauzimaju za g r o b o v e onih zlikovaca, ustakih koljaa, k o j e je dostigla ruka narodne pravde. A zato se ne zauzimaju za g r o b o v e ustakih
rtava? Za g r o b o v e one sitne nevine d j e c e k o j a su ginula od krvnikog
noa na m a j i n i m grudima? Jesu li ikad ili na g r o b o v e u k o j i m a lee
h i l j a d e i h i l j a d e nevinih ustakih rtava? Nisu. ta to znai? To znai da
su n j i m a drai g r o b o v i ustakih koljaa, nego g r o b o v i nevinih rtava.

vom samostalno bez posredstva Vatikana u formi konkordata, ali ona na to

nije pristajala. Septembra 1945. u jeku predizborne kampanje rimokatoliki biskupi su se oglasili sa Pastirskim pismom" koje je kiptelo od mrnje i netrpeljivosti prema novoj vlasti. Rimokatolika crkva je traila da u DFJ dobije status corpus separatum-a". Apostolski administrator akovake dijeceze biskup
Aksamovi je naknadno o Pastirskom pismu" govorio kao o dokumentu u kojemu su biskupi smogli snage da kau sve to mui Rimokatoliku crkvu. Pastirsko pismo" je tumaeno u delu crkvenih krugova i kao protest Rimokatolike
crkve zbog sprovedene agrarne reforme. Biskupi su se alili da je Crkva eksproprisana kako bi joj se onemoguilo da vri duhovne funkcije, pri emu je preutkivan vlastiti egoizam zadravanjem veleposeda.
n n i

Znadu li oni da su se u i r o k o m B r i j e g u u Hercegovini, z a j e d n o s Nismcima i ustaama, borili i m n o g i fratri p r o t i v nae oslobodilake v o j ke? Oni su tu, r a z u m i j e se, izginuli z a j e d n o s N i j e m c i m a i ustaama, i
ivi sada to nazivaju p r o g o n o m crkve. Zato je ba Hercegovina i Bosna
ala najvie ustakih voa i k o l j a a ? K r v n i k Paveli i m n o g i n j e m u slini
ili su aci kola k o j i m a su rukovodili redovnici. R e d o v n i k e kole i
iimnazije u Bosni i H e r c e g o v i n i bile su glavni rasadnik m r n j e meu Hrvatima p r o t i v Srba i muslimana. kole f r a n j e v a c a i redovnika usadile su
L srce hrvatskog naroda u Hercegovini i Bosni stranu m r n j u i j i su se
ezultati ispoljili p o d kriminalnim zlikovcem Paveliem. Onaj divni naod u Hercegovini i Bosni b i o je zaveden i bio je podstican na one strae zloine, k o j e e nai narodi pamtiti dok bude svijeta. M n o g i od onih
coji su ga zaveli umakli su ruci narodne pravde. Druge sada ovi hoe da
;atite.
Da bi ouvali nae narode od slinih katastrofa, mi smo duni da
reduzmemo sve da se onemogui takvo s i j a n j e m r n j e m e u naim
arodima. U vezi s time ja hou o v d j e da jasno istaknem s v o j u impresiju, k o j u sam dobio itajui to takozvano pastirsko pismo. M o j je utisak
ia kroz to pismo p r o v i j a v a o n a j stari duh sijanja m r n j e meu narodina. Ne samo p r o t i v naroda druge v j e r e , nego i raspirivanje m r n j e metu samim hrvatskim narodom. Kuda to v o d i ? N i j e li proliveno ve dosta
trvi kroz o v e strane etiri godine? Znate li vi da su se maleni ostaci usakih grupica nazvali kriarima i da p o d t i m i m e n o m u b i j a j u m i r n e sej a k e i putnike? Oni p o z i v a j u u s v o j e r e d o v e u i m e boga, u i m e Pavelia,
x i m e Maeka itd., razne zavedene ljude. P o d i j i m u t i c a j e m ? P o d uticaiem raznih starih, skrahiranih politiara i propagande, sline pastirskom
jismu. T a k v u ulogu odigrava pismo, pa ma neki od gospode biskupa to i
ne htjeli subjektivno.
Ja ne elim o v d j e da o k r i v l j u j e m sve one k o j i su potpisali to pismo,
jer znam da su to neki uinili p o d pritiskom discipline, i da se u dui ne
slau sa sadrinom tog pisma, ali injenica je da p i s m o p o s t o j i i da
vri destruktivnu ulogu. Ono smeta konsolidaciji nae z e m l j e . Ono s i j e
mrnju meu narodom, osobito kada ga tumae sveenici ustaki nastrojeni. Ono unosi o n a j nemir u narod k o j i m o e dovesti do ravih posljedica ak se na v r i j e m e ne sprijei ta tetna propaganda.
U pismu ima i dosta obinih neistina, i mene je, znajui da
je pismo p r o i z v o d najviih crkvenih dostojanstvenika, n a j v i e zaudila
neistina da se u Jugoslaviji progoni crkva. Ja ne mislim o v d j e p o b i j a t i ta
mjesta u pismu, ve hou da postavim pitanje: ta se misli postignuti s
tim p i s m o m ? Ja ne v j e r u j e m da bi velik dio niih katolikih sveenika
poao za p o z i v o m u borbu p r o t i v dananje narodne vlasti. Ja znam da
ima m n o g o niih sveenika u svim k r a j e v i m a Hrvatske, Bosne i Hercegovine, S l o v e n i j e itd., k o j i ne misle onako kako g o v o r i pismo. Ja znam
da su oni uvidjeli strane zablude iz prolosti i da smatraju da crkva,
sada vie no ikad, m o r a postati nosilac mira i bratstva meu narodima.
Ja znam da se mnogih sveenika i redovnika duboko kosnula tragedija
naih naroda i da oni ele da idu z a j e d n o s narodom.
Iz izjava g. nadbiskupa Stepinca i nekih drugih crkvenih dostojanstvenika da su oni spremni ustrajati u b o r b i po cijenu linih rtava,
ja mogu izvui samo jedan zakljuak: da su se svi oni mirili sa stanjem
p o d Paveliem ne iz straha ve iz ideolokih razloga, da su sada oni stupili u borbu p r o t i v nove, Demokratske Federativne Jugoslavije po j e d n o m
odreenom planu, u zajednici s ostalom r e a k c i j o m Jugoslavije.

Da u Jugoslaviji nema nikakvih progona crkve n a j b o l j i je doka?;

to to se svi autori pisma nalaze na slobodi i niko ih do sada n i j e spreavao u n j i h o v o m destruktivnom radu.
K a d sam u Zagrebu g o v o r i o s predstavnicima crkve, ja sam i z r a z i ^
elju za s a r a d n j o m i za lojalnou crkve p r e m a n o v o j Jugoslaviji. P o kazao sam spremnost da se sva p i t a n j a izmeu crkve i drave r j e a v a j u
na miran nain. Ja nisam obeavao nikakve koncesije crkvi na raun naroda ili ma ta to bi se kosilo s duhom Demokratske Federativne Jugoslavije. A l i sam p o d v u k a o da mi o s t a j e m o v j e r n i s v o j o j politici ne dirati slobodu v j e r o i s p o v i j e d a n j a i rada crkve u korist naroda. Ja sam vj
isto v r i j e m e oekivao da e gospoda biskupi prednjaiti u radu na smiriv a n j u duhova, kako bi se, im p r i j e , oprali p o s l j e d n j i ostaci one sramote k o j u su ustae nanijeli hrvatskom narodu. A l i u t o m e sam se p r e v a r i o
dokaz za to je o v o pastirsko pismo.
Ne bih elio da se to shvati k a o p r i j e t n j a , ali duan sam u p o z o r i t i
da p o s t o j e zakoni k o j i z a b r a n j u j u s i j a n j e ovinizma i razdora i ugroavan j e tekovina ove velike oslobodilake borbe. Te zakone m o r a potovati
svako ko eli dobra s v o j o j zemlji.
J. B. Tito, Izgradnja nove Jugoslavije, knj. II/l, Beograd, 1948, 169
172.
TANJUG" O MEMORANDUMU PRVAKA JUGOSLOVENSKE
POLITIKE EMIGRACIJE SAVETU M I N I S T A R A
I N O S T R A N I H POSLOVA V E L I K I H SILA
26. septembra 1945.
N e k e strane agencije i novine o b j a v i l e su da su Slobodan Jovanovi, Jovan Banjanin, M i l a n Gavrilovi i jo neka druga lica iz emigrac i j e podneli Savetu ministara u L o n d o n u m e m o r a n d u m u kome, prema
saoptenjima, istiu d a reim u Jugoslaviji nema nieg zajednikog s
d e m o k r a t i j o m i s l o b o d o m " i da u z e m l j i vlada diktatura Komunistike
partije. U t o m m e m o r a n d u m u " se istie zahtev da se obrazuje vlada
o d o v i h demokratskih p a r t i j a , ukljuujui tu i komunistiko-demokratsku p a r t i j u , razliitu od sadanje K o m u n i s t i k e p a r t i j e " . N a j z a d se za]},
teva od saveznika da u Jugoslaviju p o a l j u m i s i j u k o j a bi vrila ko^.
trolu izbora, j e r da je u Jugoslaviji toboe graanski rat ve zapoeo' 1 .
U vezi s tim, ovlaeni smo iz Pretsednitva jugoslovenske vlade
da o b j a v i m o sledee:
1) Potpuno su smena tvrenja da u Jugoslaviji n i j e reim demolc.
ratski ili da je iskljuivo jedne p a r t i j e . Sva vlast u Jugoslaviji proizi.
la je iz optih, tajnih, neposrednih izbora; u Jugoslaviji p o s t o j i potpuna
sloboda izbora i udruivanja za sve partije, i one u N a r o d n o m f r o n t u ;
one izvan N a r o d n o g fronta. Svaki o b j e k t i v n i posmatra m o e se u to
uveriti. T v r d n j e o nedemokratskom reimu u Jugoslaviji su utoliko ne_
osnovanije i apsurdnije to dolaze od lica poznatih zbog svog uea u
prolosti u diktatorskim reimima i podrke tim reimima.
2) U Jugoslaviji vlada potpun red i m i r i ona ide brzim tempom
unutranje konsolidacije. Izazivai graanskog rata bili su ba lica koja su Savetu ministara podnela m e m o r a n d u m " . Jovanovi, Gavrilovi_
Banjanin, Kneevi, Foti i drugi su u toku itavog rata, kao ministri'
emigrantskih vlada, davali naloge Drai M i h a j i l o v i u i drugim kvislinzima o saradnji s o k u p a t o r o m i izazivanju graanskog rata. Jugosloveji-

ska vlada raspolae dokumentima, od k o j i h je jedan deo ve o b j a v l j e n ,

prema k o j i m a , u duhu odluka velikih saveznika, pomenuta lica spadaju
na listu ratnih zloinaca, zbog saradnje s o k u p a t o r o m i kao organizatori i inspiratori b e z b r o j n i h zloina.
3) Jugoslavija je jedna od saveznikih zemalja. Ona je, srazmerno,
dala najvie rtava za pobedu nad optim n e p r i j a t e l j e m , za ostvarenje
ideala U j e d i n j e n i h nacija. Ali ne samo to. Sve odluke P r i v r e m e n o g parlamenta, kao i jugoslovenske vlade, u skladu su s reenjima i savetima
k o j e su dali efovi saveznikih drava na K r i m s k o j k o n f e r e n c i j i .
4) Jugoslovenska javnost se udi da u inostranstvu, posle svega
to je poznato o pronacistikom radu pomenutih lica, j o ima novina
i agencija k o j e m o g u da p o k l a n j a j u ma kakvu panju n j i h o v o m intrigantskom i neasnom radu.
5) K a k o se iz svega vidi, sve tvrdnje, iznete u p o m e n u t o m memorandumu, od poetka do k r a j a su lane i neosnovane, kao i pomenuti
memorandum, iznete su s oevidno prozirnim c i l j e m da dovedu u zabludu j a v n o m n j e n j e saveznikih drava, da izazovu uplitanje sa strane u
unutranja pitanja nae z e m l j e i da ometu normalan demokratski razvitak i n o r m a l i z o v a n j e prilika u zemlji. 2
Borba, 26. septembar 1945.

UPUTSTVO CK KP SRBIJE PARTIJSKIM RUKOVODSTVIMA

O IZBORNOJ KAMPANJI
30. septembra 1945.
U vezi izborne k a m p a n j e d o s t a v l j a m o v a m sledea uputstva:
1) injenica da su milionske mase ena i omladine dobile birako
p r a v o zahteva velike napore nae partije, N a r o d n o g f r o n t a i svih masovnih organizacija da se te mase izvedu na biralite. Apstinencija opozicije, i j i je uzrok u slabosti reakcije, a c i l j k o m p r o m i t o v a n j e izbora
i inostrana intervencija p o s t a v l j a u centar nae agitacije parolu: S v i
na i z b o r e ! " U t o m pogledu p o s t a v l j a se kao glavna zadaa: izvesti na izb o r e sve graane k o j i i m a j u birako pravo. O g r o m n o uee na izborima znaie odluujuu pobedu N a r o d n o g f r o n t a i u z e m l j i i prema
inostranstvu. Radi toga treba objasniti masama da je glasanje obaveza
i dunost svakog ispravnog graanina, dug p r e m a palim rtvama i doprinos za nezavisnost Demokratske f e d e r a t i v n e Jugoslavije. Ova svest
treba da p r o m e i poslednjeg pojedinca u n a j z a o s t a l i j i m krajevima, gde
je inae uee na izborima m a n j e i gde treba naroito sprovesti jaku
agitaciju.
2) Naravno, sama agitacija bila bi n e d o v o l j n a ako p a r t i j a i organizacije NF-a ne naprave detaljan plan k o j i e predvideti kako i na k o j i
nain e se organizovano ii na glasanje. T r e b a da napravite plan za
svaki zaseok, selo, kvart, ulicu, ustanovu, preduzee itd
3) U naoj i z b o r n o j agitaciji postaviti sledee m o m e n t e :
2 Jugoslovenska emigracija je predstavljala Jugoslaviju kao totalitarnu dravu. Propagandu protiv nove Jugoslavije je nosio Jugoslovenski narodni odbor.
Meu^ najveim protivnicima nove Jugoslavije nalazili su se istaknuti politiari,
etniki pravci, duhovni velikodostojnici: Slobodan Jovanovi, Milan Gavrilovi,
Jovan onovi, vladika Irinej orevi, Vlatko Maek, Radoje Kneevi, Vjeesiav Vilder, Jovan Banjanin, Konstantin Foti, Mladen ujovi i drugi.

780

a. u p r v o m redu pozitivnu agitaciju, i to ne samo tekovine n.o.

borbe, ve i rezultate na svim p o l j i m a obnove, to mi j o n e d o v o l j n o
koristimo u i z b o r n o j k a m p a n j i . . .
b. raskrinkavanje o p o z i c i j e i njenih nosilaca, a naroito apstinencije, i j i su c i l j e v i u k r a j n j o j liniji antipatriotski ( k o m p r o m i t o v a n j e Ju
goslavje, s l a b l j e n j e naeg zahteva po pitanju Trsta, traenje inostrane intervencije itd.).
v. to se tie p i t a n j a k r a l j a i monarhije, s o b z i r o m da to n i j e centralno pitanje, kao i to da o p o z i c i j a ne izlazi na izbore, ne treba na
pitanju k r a l j a naroito zaotravati i diferencirati mase, drugim reima
pitanju k r a l j a treba dati drugostepeni znaaj, kakav on zaista ima u
dananjoj s i t u a c i j i . . .
Arhiv Srbije (u daljem tekstu: AS), Fond CK KPS.

K R I T I K E REAKCIJE M I L A N A GROLA NA FEDERALNI STATUS

C R N E GORE I M A K E D O N I J E
.. .Godine 1932. izjasnili smo se za 4 federalne jedinice i u n j i m a nekoliko samoupravnih oblasti. Danas u principu n e m a m o nita protiv 6
federalnih jedinica, i vie od toga b r o j a : ono to nas interesuje to su
merila po k o j i m a se one kroje, objektivna, k o j a o d g o v a r a j u i raspoloenju i potrebama naroda jednog k r a j a s j e d n e strane, a s druge obezbeuju zdrav odnos federalnih jedinica i celine, kao jednog prirodnog organizma. A k o je narod u C r n o j Gori z a d o v o l j a n granicama s v o j e
federalne jedinice i ivotnim uslovima k o j e mu ona obezbeuje, neka
mu bude. Ali je izvesno da argumenti za j e d n o ne samo samoupravno
nego federalno i z d v a j a n j e Crne Gore, ne m o g u biti ni ekonomski ni nacionalni izraeni u zamiljenoj narodnosti. Diskusija o narodnosti
uopte besciljna je: svaki deo naroda bie o n o to osea da je.
Z a n i m l j i v a je tema o f e d e r a l n o j jedinici M a k e d o n i j i . Za n j e n u samoupravu mi smo se demokratski zalagali i p r e Davidovieve poslanice
od godine 1932, a godine 1938. izrino izjasnili za n j e n autonoman ivot, to jest u r e e n j e k o j e bi z a d o v o l j i l o zahteve naroda da s v o j e najpree brige brine sam, to neposrednijim ueem u j a v n i m poslovima,
i p r e k o l j u d i biranih prvenstveno iz s v o j e sredine. Federalni o k v i r u
savremenim f e d e r a c i j a m a ne ide m n o g o dalje. D a l j e je od toga ono to
se danas manifestu je u makedonskom jeziku i m a k e d o n s k o j narodnosti.
A k o je etniki sloen slovenski i v a l j M a k e d o n i j e i m e svojstveno obeleen, on je to n e s u m n j i v o vie naravima, mentalitetom, e k o n o m s k i m i
socijalnim standardom ivota nego li o b e l e j i m a posebne nacije. Ali i
tu smo daleko od toga da t o m narodu s p o r i m o p r a v o da se manifestuje kao ono to on osea i hoe da j e . T a k o je u p i t a n j u narodnosti i jezika. H o e li iz nekoliko nareja doi do j e d n o g jezika u vremenu
davno ve k o l o m i literaturom izgraenih srodnih jezika srpskog i bugarskog to je p i t a n j e k o j e paragraf zakona nee reiti. A paradoksalno je da se ovinistike tendencije srpske i bugarske suzbijaju vetak o m o g r a d o m jednoga kraja, k o m e napretka nema bez irokog kulturnog opticaja, o g r a d o m k o j a takoe ima tendenciju j e d n o g sitnog lokalnog ovinizma sreom neizvodljivog.
U vremenu p r v o g svetskog rata jedan bugarski nacionalist rekao
j e : Z a nas je Dobruda p i t a n j e stomaka, izlaz na B e l o more, p i t a n j e

781

plua, a M a k e d o n i j a sentiment." Za o v o etvrt veka stvarnost je umorila m n o g e sentimente, pa i ove kod srpskog i bugarskog naroda. K a d
je re o M a k e d o n i j i , za Srbe je ispred sentimenta ostalo p i t a n j e plua.
I to je o n o to se na naoj strani pre svega ima na umu kad se podvlai nedeljivost l i n i j e M o r a v e i Vardara. I federalan p o l o a j M a k e d o n i j e
mi p r o s u u j e m o samo s tim ivotnim interesom, privrede, kulture, ivog opticaja vrednosti materijalnih i moralnih, i u toliko nacionalnih
u irem smislu. A k o se danas j a v l j a j u rezerve, one su izazvane tendenc i j a m a iskljuivosti, suavanja federalnog okvira M a k e d o n i j e na jednu
kulturnu autarhiju neprirodnu, nesavremenu, k o j a narodu P o v a r d a r j a
ne obezbeuje uslove i v o g napretka, dok narod na o v o j d r u g o j strani,
u P o m o r a v l j u , u z n e m i r u j e kao tendencija nove brane p r i r o d n o m r a z v o j u
ne nacionalnog nego opteg ivota . . .
Demokratija, br. 1, 27. septembar 1945.

DEKLARACIJA USTAVOTVORNE SKUPTINE DEMOKRATSKE

F E D E R A T I V N E JUGOSLAVIJE 0 PROGLAENJU
F E D E R A T I V N E N A R O D N E R E P U B L I K E JUGOSLAVIJE
29. novembra 1945.
K r o z dvadeset i dve godine p o s t o j a n j a Jugoslavije p r e rata, njeni
narodi nisu m o g l i ostvariti s v o j e vekovne tenje: nacionalnu ravnopravnost i socijalnu pravdu. Umesto da bude ostvareno n j i h o v o bratsko jedinstvo na osnovu ravnopravnosti, nenarodna vladavina j e d n e hegemonistike klike stvarala je meu n j i m a sve d u b l j i jaz i meusobni razdor.
T a k v a politika ugnjetavanja p o j e d i n i h naroda i n j i h o v o g razjedinjavanja, kao i brutalna politika i socijalna r e a k c i j a k o j u su sprovodile reakcionarne klike sa m o n a r h i j o m na elu, oslabila je dravu iznutra kao i p r e m a s p o l j n o m svetu, to je dovelo do katastrofalnih posledica u v r e m e n a j e z d e faistikih sila na Jugoslaviju aprila 1941. godine.
Za v r e m e aprilske n a j e z d e N e m a k e i drugih faistikih sila na
Jugoslaviju, Petar I I K a r a o r e v i n i j e i m a o n i sposobnosti n i v o l j e
da organizuje o t p o r naroda p r o t i v okupatora, ve je p o b e g a o u inostranstvo, a narode Jugoslavije prepustio n j i h o v o j sudbini.
S v o j i m postupcima z a v r e m e narodnooslobodilake b o r b e Petar I I
K a r a o r e v i oslabio je o t p o r naroda prema okupatoru. On je svim
sredstvima p o m a g a o i z d a j n i k e k o j i su od 1941. neprekidno v o d i l i borbu protiv Narodnooslobodilake vojske, odnosno p r o t i v oslobodilakog
pokreta naroda, a saraivali sa okupatorom.
N a r o d i Jugoslavije ustali su u borbu protiv faistikih okupatora
i domaih izdajnika, vrsto reeni da brane s v o j u nezavisnost i slobodu
i da doprinesu s v o j udeo optim naporima U j e d i n j e n i h nacija p r o t i v
zajednikog n e p r i j a t e l j a . U e t v o r o g o d i n j o j b o r b i narodi Jugoslavije
ostvarili su s v o j e vrsto jedinstvo i bratstvo. Oni su k r v l j u i ivotima
svojih n a j b o l j i h sinova ne samo pobedili okupatora i n j i h o v e domae
saradnike, nego su uklonili sve ono to ih je u prolosti razdvajalo. Oni
su vrsto resili da stvore takav unutranji poredak k o j i e im omoguiti miran razvitak i stvaranje b o l j e i srenije budunosti.
782

N a r o d i Jugoslavije uverili su se, kako u periodu od prvog do dru

gog svetskog rata, tako i u samom toku e t v o r o g o d i n j e oslobodilake
borbe, da je m o n a r h i j a bila najvea smetnja stvaranju nove Jugoslavije,
bratske i demokratske zajednice ravnopravnih naroda. Oni su se uverili da je m o n a r h i j a glavni krivac i za sve postupke nenarodnih reima
i pre rata, kao i za ono to su nai narodi morali podnositi od domaih izdajnika k o j i su bili pomagani od monarhije.
Na osnovu toga i saglasno slobodno izraenoj v o l j i svih naroda
Jugoslavije, Ustavotvorna skuptina na z a j e d n i k o j sednici Savezne skuptine i Skuptine naroda reila je i reava u ime naroda i na osnovu zakonskih odluka oba doma:

I
Demokratska Federativna Jugoslavija proglauje se narodnom republikom p o d i m e n o m
F E D E R A T I V N A N A R O D N A R E P U B L I K A JUGOSLAVIJA
F E D E R A T I V N A N A R O D N A R E P U B L I K A J U G O S L A V I J A j e savezna narodna drava republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda k o j i su slobodno izrazili svoju v o l j u da ostanu u j e d i n j e n i u Jugoslaviji.

II
Sa o v o m o d l u k o m konano se u i m e svih naroda Jugoslavije ukida m o n a r h i j a u Jugoslaviji, a Petar II K a r a o r e v i s elom dinastij o m K a r a o r e v i a liava se svih prava k o j a su n j e m u i dinastiji Karaorevia pripadala.
Dano u Beogradu, glavnom gradu Federativne N a r o d n e Republike
Jugoslavije 29. novembra 1945. godine
Predsednitvo
Skuptine naroda
Predsednik
Josip V i d m a r , s.r.

(M.P.)

Potpredsednici
K o s a n Pavlovi, s.r.
Boidar Maslari, s.r.
Sekretari
N i n k o Petrovi, s.r.
Joza M i l i v o j e v i , s.r.
M i h a j l o Grbi, s.r.
Zasedanje Ustavotvorne skuptine, Beograd, 42.

Predsednitvo
Savezne skuptine
Predsednik
V l a d i m i r Simi, s.r.
Potpredsednici
F r a n j o Gai, s.r.
Sulejman Filipovi, s.r.
Sekretari
V o j o L e k o v i , s.r.
L j u p o Arsov, s.r.
Stevan Jovii, s.r.

USTAV
F E D E R A T I V N E NARODNE R E P U B L I K E JUGOSLAVIJE
31. januara 1946.
Clan 1.
Federativna N a r o d n a Republika Jugoslavija je savezna narodna drava republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, k o j i su na
1HT.

t e m e l j u prava na s a m o o p r e d e l j e n j e , ukljuujui p r a v o na o d c j e p l j e n j e
izrazili s v o j u v o l j u da ive z a j e d n o u f e d e r a t i v n o j dravi.
lan 2.
Federativnu N a r o d n u Republiku Jugoslaviju sainjavaju: Narodna Republika S r b i j a , N a r o d n a Republika Hrvatska, N a r o d n a Republika
Slovenija, N a r o d n a Republika Bosna i Hercegovina, N a r o d n a Republika M a k e d o n i j a i N a r o d n a Republika Crna Gora.
N a r o d n a Republika S r b i j a ima u svom sastavu Autonomnu pokrajinu V o j v o d i n u i A u t o n o m n u Kosovsko-Metohijsku o b l a s t . . .
Glava I I
Narodna vlast
Clan 6.
U Federativnoj N a r o d n o j Republici Jugoslaviji sva vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu.
N a r o d ostvaruje s v o j u vlast p r e k o slobodno izabranih predstavnikih organa dravne vlasti, narodnih o d b o r a , k o j i su, od mjesnih narodnih odbora do skuptina narodnih republika i N a r o d n e skuptine F N R J ,
nastali i razvili se u narodno-oslobodilakoj b o r b i p r o t i v faizma i reakc i j e i k o j i su t e m e l j n a tekovina te borbe.
Glava

III

Osnovna prava naroda i narodnih republika

Clan 9.
Suverenost narodnih republika u sastavu Federativne N a r o d n e Republike Jugoslavije ograniena je samo p r a v i m a k o j a su o v i m Ustavom
dana Federativnoj N a r o d n o j Republici Jugoslaviji.
Federativna N a r o d n a Republika Jugoslavija titi i brani suverena
prava narodnih republika.
Federativna N a r o d n a Republika Jugoslavija titi sigurnost kao i
drutveno i politiko u r e e n j e narodnih republika . . .
Clan 13.
Nacionalne m a n j i n e u Federativnoj N a r o d n o j Republici Jugoslav i j i u i v a j u p r a v o i zatitu svog kulturnog razvitka i slobodne upotrebe
svoga jezika . . .
Glava V
Prava i dunosti graana
Clan 23.
Svi graani bez razlike spola, narodnosti, rase, v j e r o i s p o v i j e s t i ,
stupnja obrazovanja i m j e s t a stanovanja, k o j i su navrili 18 godina starosti, i m a j u p r a v o da b i r a j u i da budu birani u sve organe dravne
vlasti.
Clan 24.
ene su ravnopravne s mukarcima u svim p o d r u j i m a dravnog,
privrednog i drutveno-politikog ivota.
Za jednaki rad ene i m a j u p r a v o na jednaku plau kao i mukarci i u i v a j u posebnu zatitu u radnom odnosu.
784

Drava naroito titi interese matere i djeteta osnivanjem rodilita, d j e j i h domova i obdanita i p r a v o m matere na plaeni dopust
p r i j e i poslije poroaja.
Clan 25.
Graanima je zajamena sloboda savjesti, sloboda vjeroispovjesti.
Crkva je odvojena od drave.
V j e r s k e zajednice, ije se uenje ne protivi Ustavu, slobodne su u
svojim v j e r s k i m poslovima i u vrenju vjerskih obreda. Vjerske kole
za spremanje sveenika slobodne su a stoje pod optim nadzorom drave . . .
Drugi deo
Dravno ureenje
Clan 45.
T e r i t o r i j Federativne Narodne Republike Jugoslavije sastoji se iz
teritorija njenih republika i ini jedinstveno dravno i privredno podruje.
Clan 46.
Savezni zakoni v r i j e d e na itavom teritoriju Federativne N a r o d n e
Republike Jugoslavije.
U sluaju razmimoilaenja izmeu saveznih zakona i zakona republika p r i m e n j u j u se savezni zakoni.
Clan 47.
Promet robe izmeu republika je slobodan i ne moe se ograniiti
zakonom republika.
Akti i isprave organa dravne uprave i organa pravosua j e d n e
republike jednako v r i j e d e u svakoj republici.
Clan 48.
Za graane Federativne Narodne Republike Jugoslavije ustanovl j u j e se jedinstveno savezno dravljanstvo. Svaki dravljanin narodne
republike istodobno je dravljanin Federativne Narodne Republike Jugoslavije.
Svaki dravljanin jedne republike uiva u svakoj republici ista
prava kao i njezini dravljani.
Glava V I I
N a j v i i savezni organi dravne vlasti
a) Narodna Skuptina Federativne Narodne Republike Jugoslavije
Clan 49.
Narodna skuptina Federativne Narodne Republike Jugoslavije
predstavnik je narodnog suvereniteta Federativne Narodne Republike Jugoslavije.
Clan 50.
Narodna skuptina je vrhovni organ dravne vlasti Federativne
Narodne Republike Jugoslavije i vri sva ona prava k o j a pripadaju Federativnoj N a r o d n o j Republici Jugoslaviji, ukoliko Ustavom nisu pre-

nesena u nadlenost drugim saveznim organima dravne vlasti i dravne u p r a v e . . .

Clan 52.
Narodnu skuptinu F N R J sainjavaju dva doma Savezno v i j e e i
V i j e e naroda .. . a
Ustav FNRJ, [zd. Slubeni list FNRJ, 31 januar 1946.
K R I T I K O I S T U P A N J E D R DRAGOLJUBA J O V A N O V I A
U U S T A V O T V O R N O M ODBORU
11. decer^bra 19 .3.
. . . Suvie se d a j e dravi, suvie se dravnih organa stvara Naro
ito ima m n o g o slubenika, da ne kaem inovnika. Naa admiristracija
prenaseljena je sad i sve se vie naseljava novim personalom. U jednom
srezu bilo je ranije 6 inovnika, a danas ima u svakom sreza preko 20.
U optinama isto tako. Sad svako selo pretstavlja zasebnu administrativnu organizaciju sa jednim ili sa dva plaena slubenika. Seljaci kau:
sad tek imamo inovniku dravu. Federacija zaelo pribliuje vlast
narodu, ali ona je skupa i mi smo toga svesni. K a d govorim o tome
da ne treba suvie poveavati b r o j slubenika, ne mislim da se treba
odrei federacije, j e r ma kako da je skupa, ona je garantija opstanka
ivota nove Jugoslavije. Ali ipak ne znai da dravni budet a danas
sav je budet dravni, drugih budeta nema treba da se p e n j e do
basnoslovnih svota k o j e nee moi da se uberu. Mi imamo osim federacije, narodnu vlast, i ona n i j e narodna samo po tome to je narod
bira, nego je ona narodna po personalu, po ljudima k o j i u n j o j uestvuju. To su ljudi iz naroda. iSudije, referenti, efovi otseka i razni dru
gi slubenici uzeti su iz redova ljudi k o j i su do jue bili seljaci, radnici, zanatlije. To je itav jedan svet k o j i se o d v a j a od fizikog r&un,
k o j i se pogospoduje, prima plate od naroda. I tu opet m o r a m o gledati
na stvari objektivno, jer malo ima od tih l j u d i k o j i su postali vlast, malo ih ima k o j i e ubudue pristati da jo j e d n o m budu ono to su ran i j e bili. Mi imamo iskustva sa pretsednicima optina, naroito sa optinskim delovoama k o j i su svi, kad su im otanali dlanovi, postali odrodi od svog naroda, postali janiari, postali esto puta n j e g o v i otvoreni
protivnici. Oni se pogospouju, oni se birokratizuju oni se odljuuju.
K o d nas je ta opasnost, naroito u nekim k r a j e v i m a utoliko vea to je
mala tradicija rada, fizikog rada . . .
U naoj z e m l j i ve pre rata bilo je m n o g o u dravnim rukama. Mi
smo bili osim Sovjetskog Saveza z e m l j a gde je dravni sektor bio najrazvijeniji moda u svetu. I sada, kada predviamo ponovo jedan moan, svemoan dravni sektor, traiemo naina u specijalnoj debati da
se nae prikladna formula da se na dravni sektor ne birokratizira, nego da to vie radi sa preduzeima k o j a e biti u dravnim rukama,
pod dravnom kontrolom, ali preduzeima organizovanim na komerci3 Prvi ustav nove Jugoslavije raen je pod uticajem sovjetskog Ustava. Za
ovaj Ustav je naroito karakteristino jaanje izvrnih organa vlasti na raun
predstavnikih tela. Vlada je imala ovlaenje da vri normativnu funkciju donoenjem uredbi sa zakonskom snagom, naroito u oblasti privrede, finansija i
srodnih delatnosti.

j a l n o j osnovi, sa l i n o m odgovornou, sa n a g r a i v a n j e m prema linom

doprinosu, p r e m a radu, p r e m a sposobnosti i zaslugama, a ne samo prema nacionalnoj ili p o l i t i k o j sigurnosti, ili kako se to kae . . . (Svetozar V u k m a n o v i T e m p o : Pripadnosti) pouzdanosti.
To je to se tie etatizma. to se tie zadrugarstva ja sam iznenaen, skoro zaprepaen m a l o m p a n j o m k o j a je u zadrugarstvu u o v o m
p r o j e k t u posveena. S a m o jedna reenica u l. 17 kae: Drava posveuje naroitu panju i prua p o m o i olakice n a r o d n o m zadrugarstvu."
To je sve. Zadruge se ne p o m i n j u ak ni onda kada je re o ostvarivan j u opteg p r i v r e d n o g plana i privredne kontrole. Tu se p o m i n j u sindikati i druge narodne organizacije, ali se izriito zadruge ne p o m i n j u . . .
Ustavotvorni odbori Savezne skuptine i Skuptine naroda, 2039;
S. Neovi, B. Petranovi, n. d., 862870.

ODGOVOR EDVARDA KARDELJA NA K R I T I K E D. JOVANOVIA

U U S T A V O T V O R N O M ODBORU
Decembra 1945.
. . . Jo u vezi s tim gospodin Jovanovi je nezadovoljan to radnici
i seljaci, t a j plebejski elemenat, dolazi na p o l o a j e u v r h o v i m a narodne
vlasti po okruzima, srezovima itd. On kae: oni e se odvii da rade i
sad e se u d a l j i t i od naroda i m o g u da postanu janiari, n e p r i j a t e l j i
svoga naroda. Ja m i s l i m da je to jedna p r o i z v o l j n a analogija iz prolosti, k o j a je suta suprotnost stvarnom stanju. Bez obzira na to da je
veina l j u d i o k o j i m a je re izala ba iz narodne borbe, da se to prekalilo u v e l i k o j meri u toku narodnooslobodilakog rata, bez obzira dak l e na to, ti l j u d i k o j i rastu iz naroda, istovremeno vuku za sobom duh
t o g a naroda. I ukoliko e m o mi vie uvrivati zakonitost u naoj zeml j i , ukoliko e m o uvrstiti ustavnost u naoj z e m l j i , ukoliko emo mi od
narodnog odbora do narodnog odbora sve vie i vie na aparat sprem a t i da bi m o g a o u potpunosti, pravilno i u redu da funkcionie, utoliko e m a n j e p o s t o j a t i opasnost od onoga to kae gospodin Jovanovi,
utoliko vie pokazae se da ti l j u d i olakavaju zadatak naih viih organa vlasti u samoj organizaciji naroda, i da e m o na t a j nain biti blii
narodu. To je s j e d n e strane. S druge strane, u o v o m e momentu glavno je to da je inovniki aparat stare Jugoslavije b i o u slubi r e a k c i j e
kroz desetinu leta i da je veim delom demoralisan i korumpiran. Prirodna je stvar da tu treba raditi sa izvesnom paljivou i opreznou.
T v r d n j a gospodina Jovanovia da je o v a j na aparat skuplji i vei
n e g o to je b i o stari jugoslovenski aparat i da je f e d e r a c i j a skuplja od
stare centralistike Jugoslavije, nepravilna je. T a j aparat danas je stvarno skuplji i stvarno unekoliko vei nego to je bio u staroj Jugoslaviji
i to ne po svim linijama, nego po nekim linijama. On je vei i skuplji
kao to je skuplja i naa industrija i itava privredna delatnost, zato
to d o k r a j a nismo izgradili organizaciju naeg aparata, j e r mnogi pojm o v i d o k r a j a nisu jasni, pa se stvaraju razne prolazne komisije. T a m o
n i j e d o v o l j na kontrola obavljena od vrha do dole i ne znamo d o k r a j a ,
u pojedinostima, ta se deava po srezovima i ne znamo ta se detaljno deava po okruzima. Prirodna je stvar da zbog toga mora doi do
poskupi j ivan j a i toga aparata.
Netaan je n a v o d gospodina Jovanovia da je r a n i j e b i l o u srezu
6 inovnika, a sada je Jovanovi n a b r o j a o ne znam koliko, ini mi se

20. (Jedan glas: b i l o je a n d a r m a . ) I finansa, i umara, i putara, i polic a j a c a . Ja sam sada p r a v i o statistiku, n e z a v i s n o od o v o g a , i u t v r d i o
s a m d a j e sav na a p a r a t p o s t a v l j e n t a m o p o s r e z o v i m a u k u p n o uzev
d u p l o m a n j i , ili z a j e d n u treinu m a n j i n e g o to j e b i o u s t a r o j Jugos l a v i j i . T o znai: a k o sutra t a j a p a r a t b u d e s t v a r n o r a c i o n a l n o organiz o v a n , k a d se b u d e p a z i l o na svaki dinar na k o j i se danas ne pazi, j e r
j o l j u d i n e m a j u smisla za t e d n j u i e k o n o m i j u dakle, sutra k a d se
sve to d o k r a j a s p r o v e d e k a k o treba, na a p a r a t e sa s v i m a z e m a l j s k i m
v l a d a m a b i t i j e v t i n i j i n e g o to j e b i o u s t a r o j J u g o s l a v i j i .
Ne treba z a b o r a v i t i , da su i b a n o v i n e isto t a k o k o t a l e i i m a l e s v o j
a p a r a t k a o to g a i m a j u d a n a n j e z e m a l j s k e v l a d e . . .
Isto, 5867; S. Neovi, B. Petranovi, n. d., 870877.