Grzegorz Czemiel

Poegnanie Strzecharza
Seamus Heaney: A Conference and Commemoration, 10-13 kwietnia
2014 r., Queens University Belfast
Seamusa Heaneya egnano ju wielokrotnie, rwnie w Polsce na
amach prasy oraz w centrum artystycznym Manggha, ale
konferencja naukowa i obchody ku jego pamici na Uniwersytecie
Queens w Belfacie zapowiaday si jako wydarzenie o wyjtkowym
wydwiku. Centrum poezji imienia noblisty, otwarte w 2004 roku,
dooyo bowiem odpowiednich stara, by uczyni t okazj nie tylko
pretekstem do spotkania w cile akademickim gronie krytykw i
tumaczy, ale rwnie celebracj poezji, ktra nieodmiennie uwodzi
kolejne pokolenia miasta kojarzonego zazwyczaj z Titanikiem, a nie z
literatur najwyszych lotw.
Studenci zgbiajcy poezj pod okiem czoowych krytykw literatw
w Seamus Heaney Centre for Poetry to ju trzecie pokolenie
mierzce si z twrczoci patrona tej instytucji, ktry spdzi na tej
uczelni formatywne dla jego twrczoci lata 1958-1972. Okres ten
wyznaczaj w porzdku biograficznym: data rozpoczcia studiw,
kiedy to Heaney zacz pisa wiersze pod wpywem Teda Hughesa,
oraz dramatyczna decyzja o przeprowadzce do Dublina, podjta w
obliczu pokosia politycznego Krwawej Niedzieli.
Wychowany na farmie Mossbawn, Heaney pozosta wierny swoim
wiejskim korzeniom pomimo tego, e po zdobyciu nagrody Nobla w
1995
roku
jego
ycie
i
twrczo
nabray
wymiaru
midzynarodowego, a wrcz globalnego, o czym wiadczy fakt, e
na tych kilka kwietniowych dni Belfast sta si prawdziwym tyglem
kulturowym. Chocia irlandzki poeta bywa czsto okrelany jako
twrca sentymentalny, fetyszyzujcy pojcia ziemi, ludu i mowy,
wielu krytykw przekonywajco argumentowao, e mona go czyta
inaczej. Pokazali oni, e pod pozornym dnem poetyki
charakterystycznej dla pewnego etapu dekolonizacji dostrzec
mona bardziej porowat wraliwo, ktra kryje potencja, by z
perspektywy siedliska w okrgu Antrim obj myl cay glob.
Takiego Heaneya poznali te polscy czytelnicy, kiedy to prawie
czterdzieci lat temu, w styczniowym numerze Literatury na wiecie
z 1975 roku, ukazay si trzy wiersze w przekadzie Piotra Sommera.
Pierwszym z nich jest Strzecharz typowa dla irlandzkiego poety
opowie z wasnego podwrka, ktra przywizanie do detalu
czyni oknem na sprawy szersze, co ostatecznie zaprowadzio syna
pnocnoirlandzkiego farmera do Sztokholmu. Nietrudno wyobrazi
sobie dziecic fascynacj tajemnicz postaci, ktra zjawia si na

rowerze i roztacza przed chopcem nomen omen rozleg

rzeczywisto:
Rozpakowa i wyj snopki zwizanej somy.
Nastpnie wizk prtw: leszczynowym i wierzbowym
wisn dla przydania wagi, na wypadek pknicia wygi.
Zdawao si e ranek zejdzie mu na rozgrzewce:
Wtedy umocowa drabin, wyoy ostre elece
I przyci som i koce zaostrzy prtom
Ktre, wp zgite, utworzyy klamr o biaych zbach
Spinajc jego wiat, gar za garci.

Spoiwem Heaneyowskiej rzeczywistoci nigdy nie byy abstrakcyjne

koncepty, ale wanie materialny konkret (zaostrzone prty),
ktrego obserwacja i kontemplacja wypeniaj znakomit wikszo
trzynastu zbiorw poezji opublikowanych w latach 1966-2010. wiat,
ktry mona kopn jak kamie by przywoa upartego realist
Samuela Johnsona otwiera si jednak w tej poezji na wymiar
wertykalny, ktrego obrony Heaney podejmuje si w pniejszym
okresie, gwnie pod wpywem Zbigniewa Herberta i Czesawa
Miosza. Wraz z Osipem Mandelsztamem oraz Josifem Brodskim
polscy poeci tworz skomplikowan sie wschodnioeuropejskich
oddziaywa, ktre pozwoliy Heaneyowi odnale jako poecie
swoje miejsce w zoonej politycznie rzeczywistoci Ulsteru, oraz
unikn mielizn, na ktrych osiado wielu twrcw ywicych si
bezkrytycznie historycznym szalestwem pnocnoirlandzkich
Kopotw.
Droga Heaneya na poetycki Olimp prowadzia bowiem dokadnie
poprzez wski przesmyk midzy tym, co nazywali z przyjacielem i
poet Michaelem Longleyem Troubles Trash (literatur doranie
zaangaowan), a dandyzmem wypierajcym si miejscowej tradycji
na rzecz obojtnego kosmopolityzmu. Obie odmiany oportunizmu
politycznego dwaj poeci zarzucili jako formuy nie do przyjcia,
przechodzc tym samym od zgubnego moralizatorstwa i
estetycznego eskapizmu do etyki. Najlepsz tego ilustracj jest
bodaje anegdota, ktr opowiedzia po jednym z wykadw
Longley, wspominajc okres zaraz po Krwawej Niedzieli, kiedy to
podrujc samochodem mona byo liczy si z zatrzymaniem
przez paramilitarne jednostki rozprawiajce si bezlitonie z
przedstawicielami drugiej strony konfliktu. Przed sam podr
starzy przyjaciele postanowili ustali spjn lini swojej tosamoci
religijno-narodowej. Jako agnostyk-katolik (Heaney) i ateistaprotestant (Longley) nie mieli wielkich szans w krwawej ruletce z
adn form spolaryzowanego radykalizmu. Mimo to, postanowili
trzyma si swoich wersji, na dobre i na ze (to sink or swim by
it).
W tym wymiarze Heaney rzeczywicie sta si na wyimaginowany
obraz i podobiestwo ukochanych poetw z Europy Wschodniej

ambasadorem
Republiki
Sumienia,
cho
w
dzisiejszej
zmediatyzowanej rzeczywistoci rozpoznawany jest raczej jako
ambasador irlandzkoci. Tego rodzaju przemiany wizerunkowe
stanowiy wany, cho nie ujawniajcy si w penym wietle wtek
konferencji. Heaneya chtnie rozpatrywano w kontekcie poetw
wielkich i kanonicznych, moszczc mu niejako miejsce w
panteonie, ktry przetrwa miaby wieki. Co interesujce jednak,
Heaney okazuje si by w pewnej mierze odporny na takie obrzdy
krytyczne, nie tylko za spraw swojej dobrodusznoci i serdecznoci,
ale rwnie subtelnoci myli, ktra przy uwanej lekturze ujawnia
gbok wieloznaczno. Nie zanosi si wic na to, by jego cie mia
ka si na twrczoci modszych autorw i nawiedza histori
literatury niczym grony duch strzegcy literackiego sekretu
Hibernii w tej mierze co Joyce lub Yeats. Nie wyglda te na to, by
wzorem Becketta zamyka za sob drzwi, ktrymi wszed na scen
literack. Jak wietnie ujmuje to portret pdzla Franka McGuire z
roku 1974 (ktry podziwia mona byo na otwarciu konferencji),
Heaney uosabia raczej skupienie i cierpliwo ni grone spojrzenie
karzcego oka historii. Z tego wzgldu niezwykle sztuczne wydaj
si zainspirowane jego odejciem pomruki tektoniczne w
anglojzycznym kanonie. Cho figura ojca jest w poezji Heaneya
niezwykle silna, jego ciepy wizerunek dobrotliwego wujka
skutecznie
rozbraja
ciki
adunek
winy
i
plemiennej
odpowiedzialnoci. By moe w caym swoim anachronizmie,
Seamus Heaney wykona niezwykle potrzebn, heroiczn wrcz
prac, dziki ktrej jego poezja otwiera przed innymi nowe
horyzonty i obdziela czytelnikw subtelnymi darami. By moe
przesanie tej twrczoci odsya nas z powrotem do kocwki
Strzecharza, gdzie czytamy: zszywa to razem / W spadzisty
plaster miodu, ciernist plam wiata / I pozostawi ich
wpatrzonych w swj dotyk Midasa. Z tych linijek da si wyczyta
cay genialny w swojej prostocie cho niedoceniany chyba na
paszczynie narodowej ruch od konkretu do transcendencji,
zwieczony szczypt ironii i dystansu wobec samego siebie. W tym
gecie Heaney wyraa rwnie paradoksaln mieszank nadziei i
sceptycyzmu co do siy poezji w duej mierze znak czasw.
Jak wielu wybornych wykadowcw, Heaney sam uczy si chtnie i
pilnie od innych. Prelegenci chtnie wskazywali podczas licznych
paneli, e oprcz lekcji estetyczno-politycznych, ktre pobiera u
Mistrza Miosza, irlandzki poeta czerpa w nieoczywisty sposb z
rodzimej tradycji, przejmujc od W.B. Yeatsa sztuk nawigacji po
oceanie kultury i mitu, a od Anglika Philipa Larkina impuls, by
przekuwa to, co ostao si z religii, w co nieco swobodniejszego,
nie wytracajc przy tym doniosej gbi. Ta ostatnia wydaje si
jednak nie tyle by zwizana z sekretami i dogmatami wiary, ile
wskazywa na wag wizi rodzinnych, co ujawnia si najpeniej w
elegijnym wymiarze poezji Heaneya.

W logo centrum poetyckiego imienia Seamusa Heaneya znajduje si

kos. Jak wyjania dyrektor orodka Ciaran Carson w ptak
(blackbird) jest nieodcznym towarzyszem irlandzkiej poezji od
bardzo dawna, a przynajmniej od IX wieku, kiedy to anonimowy
skryba da si ponie pieni kosa i oderwawszy si od zada kopisty
spisa na marginesie krtki wiersz. Ulotny gos tego ptaka, wyranie
syszalny w piknych interpretacjach Pdraign N Uallachin, ktrej
wykonanie irlandzkich pieni przetumaczonych przez Heaneya
uwietnio jeden z wieczorw poetyckich, udanie rymuje si z
poetyckim genius loci Belfastu. Seamus Heaney zdoa bowiem
przeku charakterystyczne twarde goski pnocnoirlandzkiej
angielszczyzny oraz jzyka gaelickiego w poezj, ktra rezonuje na
caym wiecie. Nad jego grobem w Bellaghy roztacza si ziele i
nietrudno sobie wyobrazi, e i tam czasem piewa kos, a moe
nawet i zaklty w ptaka celtycki krl Sweeney, w ktrego poeta
wcieli si w cyklu Sweeney Redivivus. Zawarta tam Piosenka
trafnie odmalowuje twrcze napicie, ktre towarzyszyo mu przez
dugie lata:
S botne kwiaty dialektu
I niemiertelniki suchu absolutnego,
I ta chwila, gdy piew ptaka jest prawie tosamy
Z muzyk tego, co si dzieje.
(prze. Stanisaw Baraczak)