Professional Documents
Culture Documents
Sinh Hoc Dai Cuong
Sinh Hoc Dai Cuong
B Y T
SINH HC I CNG
DNG CHO O TO DC S I HC
M s: .20.X.06
NH XUT BN GIO DC
H NI 2008
Ch o bin son:
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Introduction.htm
30/09/2009
Page 2 of 4
Ch o bin son:
V KHOA HC V O TO - B Y T
Ch bin:
PGS.TS. CAO VN THU
Nhng ngi bin son:
ThS. TRN TRNH CNG
ThS. NGC QUANG
PGS.TS. CAO VN THU
Th k bin son:
PGS.TS. PHAN TH HOAN
Tham gia t chc bn tho:
ThS. PH VN THM
TS. NGUYN MNH PHA
Li gii thiu
Thc hin mt s iu ca Lut Gio dc, B Gio dc & o to v B Y t ban hnh ch
trnh khung o to Dc s i hc. B Y t t chc bin son ti liu dy hc cc mn c s
chuyn mn theo chng trnh trn nhm tng bc xy dng b sch t chun chuyn mn trong cng
tc o to nhn lc y t.
Sch Sinh hc i cng c bin son da vo chng trnh gio dc ca Trng i hc D
H Ni trn c s chng trnh khung c ph duyt. Sch c tp th cc nh gio giu kinh
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Introduction.htm
30/09/2009
Page 3 of 4
H Ni trn c s chng trnh khung c ph duyt. Sch c tp th cc nh gio giu kinh
nghim ca Trng i hc Dc H Ni bin son theo phng chm: kin thc c bn, h thng; n
dung chnh xc, khoa hc; cp nht cc tin b khoa hc, k thut hin i v thc tin Vit Nam.
Sch Sinh hc i cng c Hi ng chuyn mn thm nh sch v ti liu dy hc chuyn
ngnh dc s i hc ca B Y t thm nh nm 2007. B Y t quyt nh ban hnh ti liu dy
t chun chuyn mn ca ngnh trong giai on hin nay. Trong thi gian t 3 n 5 nm, sch phi
chnh l, b sung v cp nht.
B Y t chn thnh cm n cc tc gi dnh nhiu tm huyt hon thnh cun sch; cm n GS.
TS. Nguyn Vn Thanh, PGS. TS. L Hng Hinh c v phn bin cun sch sm hon thnh, k
thi phc v cho cng tc o to nhn lc y t.
Ln u xut bn, chng ti mong nhn c kin ng gp ca ng nghip, cc bn sinh vin v
cc c gi ln xut bn sau sch c hon thin hn.
V KHOA HC V O TO - B Y T
Li ni u
Ti liu Sinh hc i cng v c bn bao gm ni dung chnh ca nhng bi ging cho cc lp sinh vin
dc c tp hp trong mt s nm ging dy. Cng ngh sinh hc ngy nay (thi k hu gii m genom
ngi) thay i rt mnh m, nn bn cnh nhng kin thc c bn cn thit cho sinh vin ngnh khoa h
Dc cc tc gi c gng cp nht nhng kin thc khoa hc mi nht lin quan ti Sinh hc phn t, Cng
ngh sinh hc Dc. Ti liu ny c bin son cho sinh vin, hc vin nm th nht i hc Dc. N
dung bao gm:
Cu trc ca t bo tin nhn v t bo nhn chun, s vn chuyn vt cht qua mng.
Qu trnh trao i cht trong t bo, enzym, qu trnh h hp, qu trnh quang hp.
Vt cht di truyn, qu trnh sao chp ADN, di truyn nhim sc th v ngoi nhim sc th, bin d.
H thng phn loi 5 gii ca Whittaker.
Vi thi lng 2 n v hc trnh, c nhng vn c bn ch nu ln khi nim. V cu trc, ti liu ny
chia lm 4 chng chnh:
Chng 1: T bo.
Chng 2: S trao i cht v nng lng.
Chng 3: Di truyn v bin d.
Chng 4: Ngun gc s sng v a dng sinh hc.
Ti liu ny c th tip thu c mt cch d dng khi ngi hc nm vng c cc thut ng, gii h
c vn , bit so snh cc khi nim v qu trnh cng nh tham kho trc v tch cc tham gia vo bi
ging.
Vi tinh thn cu th v nht qun, hy vng rng nhng kin thc c trnh by trong ti liu Sinh h
i cng ny gp phn to nn nn tng kin thc tng i vng chc v lnh vc sinh hc cho cc dc s
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Introduction.htm
30/09/2009
Page 4 of 4
i cng ny gp phn to nn nn tng kin thc tng i vng chc v lnh vc sinh hc cho cc dc s
tng lai. Mc d c gng, nhng do thi gian c gii hn nn khng trnh khi nhng khim khuy
thiu st. Cc tc gi rt mong nhn c nhng kin ng gp ti liu ny hon thin hn trong cc l
ti bn sau. Mi kin xin gi v Cng ty C phn sch i hc Dy ngh, Nh xut bn Gio dc, 25 Hn
Thuyn, H Ni.
CC TC GI
DANH MC CH VIT TT
Adenin
ADN, DNA
Acid 2-deoxyribonucleic
ARN, RNA
Acid ribonucleic
Cytosin
dATP
2-deoxyadenosintriphosphat
dCTP
2-deoxycytidintriphosphat
dGTP
2-deoxyguanosintriphosphat
dTTP
2-deoxythymidintriphosphat
EST
Guanin
G1
Gap 1
G2
Gap 2
NST
Nhim sc th
PCR
Tng hp (synthesis)
SSB
Thymin
TMV
TTH
Trung tm hot ng
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Introduction.htm
30/09/2009
Page 1 of 31
Chng 1
T BO
MC TIU
1. Trnh by c c im, cu to v chc nng ca cc thnh phn c trong t bo Prokaryota: thnh
t bo, mng sinh cht, ribosom, th nhn, lng, roi, bao nhy.
2. Trnh by c c im, cu to v chc nng ca cc thnh phn c trong t bo Eukaryota: mng
sinh cht, li ni cht, th Golgi, lysosom, peroxysom, nhn, ribosom, ty th, lc lp, khung t bo,
trung t, lng, roi.
3. Trnh by c m hnh phn t phospholipid, qua gii thch c s hnh thnh ca lp mng kp.
4. Trnh by c cu to ca mng sinh cht theo m hnh khm ng. Gii thch c ti sao mng sinh
cht c tnh linh hot.
5. Trnh by c tnh cht v c ch vn chuyn vt cht qua mng theo phng thc c tiu ph nng
lng v khng tiu ph nng lng.
1. HC THUYT T BO
T thi nguyn thy, con ngi bit quan st v tm hiu th gii sinh vt bao quanh mnh. Du tch
ca nhng quan st vn cn lu li n ngy nay qua cc bc v c xa ca ngi tin s. Cho n th k
XVII, mt s kin quan trng gip qu trnh tm ti bc sang mt trang mi. l vo nm 1665, ln
u tin Rober Hook quan st th gii sinh vt bng knh hin vi t to c phng i 30 ln. ng
quan st m bn thc vt v thy rng cu trc ca chng c dng cc xoang rng c thnh bao quanh v
t tn l Cella (theo ting Latin, Cella c ngha l xoang rng hoc t bo). Nhng quan st ca Rober Hook
t nn mng cho mt mn khoa hc mi, l T bo hc.
Tip , n nm 1674, Antoni Van Leeuwenhoek vi knh hin vi c phng i 270 ln tin hnh
quan st v m t cc loi t bo ng vt (t bo mu, tinh trng v.v..) v xc nh rng t bo khng n
gin l cc xoang rng nh Rober Hook quan st trc y m c cu trc phc tp.
Cho n th k XIX, nh s hon thin ca k thut hin vi, cng vi tng kt t cng trnh nghin cu
trn cc lnh vc thc vt, ng vt, vi khun ca nhiu nh khoa hc khc nhau, hc thuyt t bo ra i.
Ni dung c bn ca hc thuyt bao gm hai sau:
Sinh vt c tnh a dng cao song u c cu to t t bo.
Mi t bo sng u c cu trc v chc nng tng t nhau.
Theo F.Engel (1870), hc thuyt t bo l mt trong ba pht kin v i ca khoa hc t nhin th k
XIX (cng vi hc thuyt tin ho v hc thuyt chuyn ho nng lng). T bo hc tr thnh mt khoa
hc tht s c lp v pht trin nhanh chng c v nghin cu cu trc v chc nng.
Theo thi gian, cu trc ca t bo ngy cng c nghin cu chi tit. T quan nim u tin l mt
xoang rng, v sau t bo c m t gm 3 phn l khi t bo cht (Purkinje, 1838 v Pholmon,
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 2 of 31
1844), c gii hn bi mng t bo v bn trong c cha nhn (R.Brawn, 1831). Hng lot bo quan
trong t bo cht c pht hin v sau nh trung t (Van Beneden v Boverie pht hin vo nm 1876),
ty th (Altman v Benda, 1894), phc h Golgi (Golgi, 1898),...
Vic nghin cu cu trc cng cho thy tnh a dng ca t bo. Cng ging nh sinh vt, cc nhm t
bo c s phn ha v bin i thch nghi vi tng vai tr nht nh. V d, ngi c ti hn 200 loi t
bo khc nhau. Da vo c im nhn, ngi ta chia t bo ra thnh hai nhm ln l t bo Prokaryota v t
bo Eukaryota. Hai nhm t bo ny l n v t chc c bn ca tt c cc c th sng v phng din cu
trc v chc nng.
2. CU TRC T BO PROKARYOTA
T bo Prokaryota (hay cn gi l t bo nhn nguyn thu) c kch thc nh, ng knh khong 0,2 2,0m, chiu di khong 2,0 - 8,0m. y l dng t bo n gin, bn trong t bo cht hu nh khng c
cc bo quan (hnh 1.1). Vi khun l nhm sinh vt duy nht c cu trc t loi t bo ny.
2.1. Thnh t bo
Thnh t bo (hay cn gi l vch t bo) l lp ngoi cng, c rn chc nht nh bo v v duy
tr hnh dng t bo. Thng thng, nng cc cht tan trong t bo cao hn mi trng bn ngoi, bi vy
t bo hp thu kh nhiu nc. S thm thu ca nc s khin cho t bo b trng ln. Lc ny, thnh t
bo c vai tr quan trng trong vic nng , gip cho t bo khng b v di tc ng ca p sut thu
tnh. Tu theo cu to m thnh t bo c th gip chng chu mt p sut thm thu t 5atm ln n 20atm.
Khng ch c vai tr bo v v mt c hc, thnh t bo cn gip bo v t bo khi nhng tc ng ca
cc hp cht ho hc. V d, thnh t bo mt s vi khun c th gy cn tr s xm nhp ca cht khng
sinh vo bn trong t bo. Vi chc nng bo v nh vy, thnh t bo chnh l mt trong s cc ch tc
dng ca thuc i vi vi khun.
V mt cu to, thnh t bo vi khun c hai kiu cu to chnh tng ng vi hai nhm vi khun c tn
l Gram (+) v Gram (-). Ngi u tin xng phng php nhum phn bit hai nhm vi khun ny
l H.C.Gram, mt nh vi sinh vt hc an Mch. Theo phng php nhum Gram, vi khun Gram (+) s bt
mu xanh tm, cn vi khun Gram (-) s bt mu ta. Cu to khi qut ca hai loi thnh vi khun c th
tm lc nh sau:
Vi khun Gram (+): thnh t bo dy, gm mt lp, thnh phn tng i ng nht.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 3 of 31
Vi khun Gram (-): thnh t bo mng, gm nhiu lp, thnh phn v cu trc kh phc tp.
Thnh t bo c th bt gp c hai nhm t bo Prokaryota v Eukaryota vi nhng chc nng gn
ging nhau nhng thnh phn, cu to th khc nhau. Thnh t bo Prokaryota c c trng bi s c mt
ca mt thnh phn c tn l peptidoglycan (PG). y l mt loi polyme xp, khng tan, kh cng v bn
vng, bao quanh t bo nh mt mng li. Cu trc c bn ca peptidolgycan gm c 3 thnh phn: Nacetylglucosamin; N-acetylmuramic acid v chui acid amin. vi khun Gram (+), PG chim ti 50% trng
lng kh ca thnh t bo. Cn vi khun Gram (-), PG ch chim 5-10%, cn li l cc lipid, protein v.v..
Khng phi tt c cc t bo Prokaryota u c thnh t bo, v d nh mt s loi vi khun thuc h
Mycoplasma. h vi khun ny, lp ngoi cng s l mng t bo cht.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 4 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 5 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 6 of 31
Grendel tin hnh xc nh din tch lipid ca mng hng cu sau khi tri trn mt nc v thy rng
din tch rng gp i din tch tng s mng hng cu c tch. T , hai tc gi xut mng t bo
l mt h thng 2 lp mng lipid. Vo nm 1952, Davson v Danielli a ra mt trong nhng m hnh
hon thin u tin v cu to ca mng sinh cht. Theo , nn tng ca mng sinh cht l lp lipid kp,
nm mt trong v mt ngoi mng cn c thm hai lp protein lin tc. M hnh ny ph hp vi nhng
phn tch v thnh phn ho hc cng nh nhng quan st trn knh hin vi thi by gi. Tuy nhin, cng
nghin cu su, ngi ta cng thy m hnh ca Davson v Danielli cn nhiu khim khuyt. Protein khng
nm c nh mt cch cng nhc hai mt ca mng m c s phn b linh hot v c kh nng vn ng
c. chng minh, ngi ta tin hnh lai hai loi t bo ca ngi v ca chut vi nhau. Kt qu l
ch sau mt vi pht, protein c hiu ca hai loi t bo ny hon ton trn u vi nhau (hnh 1.3).
n nm 1972, Singer v Nicolson xut mt m hnh mng sinh cht mi, gi l m hnh khm
lng. y l m hnh c tha nhn rng ri hin nay. Theo Singer v Nicolson, mng t bo cng c nn
tng l lp phospholipid kp. Trn mng cng c cc protein nhng protein khng ch nm hai b mt m
c nh khu v phn tn linh hot theo kiu khm vo lp kp phospholipid. V thnh phn ho hc,
mng sinh cht cha 3 nhm hp cht l: lipid, protein v hydratcarbon.
3.1.1.1. Lipid
Lipid chim khong 50% (dao ng t 25-75%) trng lng mng. Cc lipid ch yu ca mng gm:
Phospholipid (chim khong 55-57%).
Cholesterol.
Glycolipid.
Nn tng c bn ca mng sinh cht l mt lp kp cc phn t phospholipid. Khung ca phospholipid
l mt phn t glycerol c 3 carbon. Gn vi C1 v C2 l cc acid bo c trng lng phn t ln (acid
palmitic v oleic), cc acid ny c th dng no hoc khng no. Hai acid bo ny cng quay v mt pha so
vi khung glycerol. Do tnh khng phn cc nn hai acid bo ny s to nn u k nc ca phn t
phospholipid. Gn vo v tr C3 l phn t ru c phosphoryl ho v c tnh phn cc (ru
phosphocholin). Phn t ny quay v pha i din vi hai acid bo v to nn u a nc ca phn t
phospholipid. Vi kiu cu to ny phospholipid l mt phn t lng cc: mt u phn cc (a nc) v
mt u khng phn cc (k nc) (hnh 1.4).
Khi a mt nhm cc phn t phospholipid vo nc, cc phn t nc s ht u phn cc ca phn
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 7 of 31
Hnh 1.4. Cng thc cu to phn t phospholipid v s hnh thnh lp mng kp trong mi trng nc
3.1.1.2. Protein
Protein trong mng sinh cht chim khong 25-75% trng lng mng. Thnh phn cng nh chc nng
ca protein mng rt a dng. N c th l protein cu trc, enzym xc tc, protein vn chuyn cht qua
mng, th th mng, thu nhn thng tin, v.v.. C th v protein nh nhng cng c c gn trn lp mng
kp phospholipid.
Tu theo cch sp xp m ngi ta phn ra hai loi protein:
Protein xuyn mng.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 8 of 31
Protein ra mng.
a) Protein xuyn mng
Nhng protein ny nm xuyn qua chiu dy ca mng v lin kt rt cht ch vi lp kp lipid qua
chui acid bo. C loi protein xuyn mng 1 ln, v d nh glycophorin mng t bo hng cu. C loi
protein xuyn mng nhiu ln, v d nh protein band3 cng t bo hng cu ging glycophorin nhng
xuyn mng ti 12 ln hoc bacteriorodopsin l mt loi protein xuyn mng ti 7 ln c vi khun. Vi
nhng protein xuyn mng, phn nm trong mng thng c tnh khng phn cc v lin kt vi ui k
nc ca lp kp phospholipid. Cn u th ra ngoi ra mng t bo (c th ra ngoi hoc ra trong) ca
cc protein ny c tnh phn cc v thng l nhm amin hoc carboxyl. Bn cnh , nhng phn protein
nm ra ngoi mng hay lin kt vi hydratcarbon to nn cc glycoprotein.
Nhiu nghin cu cho thy cc protein xuyn mng mt ln phn nhiu c vai tr l cc th th
(receptor). Cn cc protein xuyn mng nhiu ln thng l cc knh dn truyn phn t.
Mt s v d v protein xuyn mng:
Glycophorin l mt loi protein xuyn mng mt ln hng cu, c cu to gm 131 acid amin. Nm
pha ra ngoi mng l chui peptid cha nhm amin u, chui ny lin kt vi mt loi hydratcarbon
cha ti 16 mch oligosaccarid. Cc oligosaccarid ny to phn ln cc hydratcarbon ca b mt mng t
bo. Nm pha ra trong l chui peptid cha nhm carboxyl u. Phn ny thng lin kt vi cc
protein nm bn trong t bo cht.
Protein band3 c nghin cu u tin hng cu. y l mt protein xuyn mng nhiu ln, c cu
to t mt chui peptid rt di, gm ti 930 acid amin. Ging nh glycophorin, phn th ra ra ngoi mng
ca band3 cng lin kt vi mt s oligosaccarid. Vai tr ca protein band3 l mt knh dn truyn anion.
Hot ng ca protein band3 c lin quan mt thit n chc nng chuyn ch O2 v CO2 ca hng cu.
b) Protein ra mng
Protein ra mng chim khong 30% thnh phn protein mng. Chng c th nm ra ngoi hoc ra
trong ca mng. Nhng protein ny lin kt vi lp kp phospholipid thng qua lin kt ho tr. Ngoi ra,
chng cng c th lin kt vi cc protein xuyn mng thng qua lc hp ph.
Nhiu protein ra mng tham gia vo chc nng lin kt ca t bo. V d protein fibronectin l mt loi
protein ra ngoi mng, c hu ht cc loi ng vt. Fibronectin c dng mng li p st b mt ngoi
ca mng t bo. Nh c protein ny m t bo ng vt c th bm dnh vi nhau hoc bm vo gi th.
Fibronectin c gi trn b mt t bo nh cc protein xuyn mng. T bo ung th c kh nng sn sinh ra
fibronectin nhng li khng gi c n trn b mt mng, lm t bo mt kh nng bm dnh vi cc t bo
khc. cng l mt trong nhng nguyn nhn khin cho t bo ung th c th di c i nhiu ni trong c
th.
Mt v d khc v protein ra mng l cc protein actin, spectrin, ankyrin v band4.1 c hng cu. Bn
loi protein trn an vi nhau to nn mt cu trc li nm ra trong ca mng hng cu. Mt li l hnh
6 cnh. Trong , cnh li l protein spectrin dng si xon. Cn cc gc c cu to t protein actin,
ankyrin v band4.1. Li c gn vi mng thng qua lin kt gia ankyrin v protein band3. Nh c cu
trc li ny neo gi m t bo hng cu c dng a lm hai mt, gip tng cng kh nng trao i kh vi
mi trng xung quanh.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 9 of 31
3.1.1.3. Hydratcarbon
Hnh 1.5. M hnh mng sinh cht theo Singer v Nicolson
Khong 2 - 10% hydratcarbon trong mng sinh cht l nhng mch olygosaccarid hoc polysaccarid.
Chng thng lin kt vi lipid hoc protein to nn cc glycolipid v glycoprotein. Ngi ta thy rng
khong mt phn mi s phn t lipid mng c gn vi hydratcarbon u a nc. c im phn b ca
hydratcarbon l lun c nh khu b mt ngoi ca mng. Phn hydratcarbon ny to nn mt lp cu
trc si vi chc nng kh a dng. V d, nh to in tch m cho mng (hu ht mt ngoi t bo ng vt
u tch in m), to khng nguyn b mt, tham gia lin kt t bo.
3.1.2. Tnh linh hot ca mng sinh cht
Mng sinh cht khng phi l mt cu trc cng nhc m l mt h thng c tnh linh hot cao. S linh
hot c quy nh bi cc thnh phn cu to nn mng.
3.1.2.1. Tnh linh hot ca lp kp phospholipid
Nh trnh by trn, phn t phospholipid cha hai acid bo c mch carbon rt di to nn u k
nc nm bn trong mng. Hai acid bo ny c th dng no hoc khng no. Khi trng thi no, hai mch
acid bo c dng dui thng. Cc phn t phospholipid nm st nhau nn mng trng thi nht. Khi trng
thi cha no, mch carbon ca acid bo c dng gp khc. iu ny khin cho cc phn t phospholipid y
nhau ra xa. Cu trc mng tr nn lng lo v c dng lng. S lng phn t phospholipid trng thi no
hoc khng no v th c nh hng n tnh linh hot ca mng.
S lng phn t cholesterol cng lm thay i tnh n nh ca mng. Cc phn t ny c vai tr c
nh cc phn t phospholipid v mt c hc nn mng cha nhiu cholesterol th tnh n nh cng cao.
Cc phn t phospholipid trong lp kp khng ng yn ti ch m c s dch chuyn v tr. S chuyn
ng ny ph thuc vo tnh trng ca mng sinh cht ang dng lng hay nht. S chuyn ng s din ra
mnh hn khi mng sinh cht dng lng. Khi chuyn ng dch ch, cc phn t lipid s chuyn ch theo
chiu ngang (sang bn cnh), y l loi chuyn ng nhanh. Khng ch chuyn ng ngang, phn t
phospholipid cn c kh nng chuyn ch t lp lipid ny sang lp lipid khc (cn gi l chuyn dch bp
bnh hay chuyn dch Flip-Flop), y l kiu chuyn dch chm.
3.1.2.2. Tnh linh hot ca cc protein mng
Nhiu loi protein c kh nng chuyn ng quay v dch ch trong mng. Bnh thng cc phn t
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 10 of 31
3.2. T bo cht
T bo cht ca t bo Eukaryota cng l mt khi dch lng song khng ng nht m c phn chia
thnh nhiu khu vc khc nhau, gi l cc bo quan. Mi bo quan c mt cu trc v chc nng chuyn
bit.
3.2.1. Li ni cht
Mng li ni cht (endoplasmic reticulum) c pht hin vo nhng nm 50 ca th k XX nh
nhng tin b ca k thut knh hin vi in t. y l mt h thng phc tp bao gm cc knh, cc ti lin
thng nhau v phn b khp trong t bo cht. Chnh v phn b rng nh vy nn li ni cht l thnh
phn ch yu ca h mng trong. Hu ht cc t bo Eukaryota u c li ni cht (tr hng cu trng
thnh). Cu trc cng nh mc pht trin ca li ni cht thay i tu loi t bo, trong pht trin
nht l nhng t bo c chc nng bi tit protein. Ngay c i vi mt t bo, nhng giai on khc
nhau, mc pht trin ca li ni cht cng khc nhau. Nhng t bo ang trong trng thi phn chia
thng c h thng li ni cht pht trin km.
V cu to, li ni cht cng c cu to t lp phospholipid ging nh mng sinh cht tuy c mc
linh hot cao hn. Li ni cht c chia ra lm hai loi l li ni cht c ht v li ni cht trn.
3.2.1.1. Li ni cht c ht
Loi li ni cht ny pht trin nhng loi t bo c mc tng hp protein mnh. V d, t bo
bch cu, t bo tuyn tu... Li ni cht c ht c cu to gm cc knh, cc xoang dt thng nhau. Trn
b mt c gn rt nhiu ht ribosom vi chc nng tng hp protein. Li ni cht c ht thng nm st v
ni lin vi mng nhn, t lan rng vo t bo cht. mt s loi t bo, li ni cht cn thng vi c
mng sinh cht (hnh 1.6).
Khi li ni cht hot ng, cc protein sau khi c ribosom tng hp s tp trung trong lng ti. Tip
, cc protein ny s i theo cc knh ca li ni cht v chuyn n phc h Golgi tip tc c hon
thin thnh sn phm hon chnh.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 11 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 12 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 13 of 31
3.2.4. Lysosom
Lysosom l mt trong rt nhiu sn phm ca phc h Golgi vi vai tr l tham gia vo qu trnh tiu
ho ni bo. Cc khi cht hu c sau khi a vo t bo s c phn gii nh lysosom.
Lc mi hnh thnh, lysosom ch l cc ti c kch thc nh (0,3 - 0,5m) c dng hnh cu hoc hnh
trng c gii hn bi mng lipoprotein, bn trong cha cc enzym thu phn. Loi lysosom ny c gi
l lysosom cp 1 v trng thi cha hot ng. Chng c to ra do s ny chi mp cc b cha ca
phc h Golgi. S lng lysosom cp 1 c sn sinh tu thuc loi t bo. Cc t bo bch cu mono, cc
bch cu trung tnh l nhng loi t bo c s lng lysosom trong t bo cht tng i ln.
Lysosom cp 1 chuyn sang trng thi hot ng khi chng c dung hp vi cc ti nhp bo. Trong
qu trnh nhp bo, cc khi cht hu c c a vo t bo di dng cc ti mng. Cc ti ny c a
su vo trong t bo cht v dung hp vi cc lysosom cp 1. Qua , enzym thu phn t lysosom cp 1 s
c gii phng vo ti v tin hnh phn ct cc phn t hu c. Dng dung hp gia ti thc bo v
lysosom cp 1 c gi l lysosom cp 2, dng lysosom ang hot ng. Cc ng n, acid amin,
nucleotid,... c to ra sau khi enzym phn ct khi cht hu c s c gii phng vo trong t bo cht.
Cc thnh phn khng s dng c nm li trong ti v c thi ra ngoi theo phng thc xut bo (hnh
1.10).
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 14 of 31
Cc enzym thu phn cha trong lysosom c th quy v bn nhm chnh l protease, lipase, glucosidase,
nuclease. Ngoi ra, cn c mt s nhm khc nh phosphatase, phospholipase, sunfatase v.v... Cc enzym
ny c c im chung l hot ng trong iu kin pH = 5, trong khi pH ca t bo cht bng 7. Chnh
iu kin pH c trng nh vy gii hn cc enzym trn ch hot ng c trong lysosom m khng th
hot ng trong t bo cht.
Khng ch tham gia vo qu trnh thc bo, lysosom cn thc hin tiu hu cc mnh v t bo, cc bo
quan b gi ci, h hng, gip t bo ti s dng li cc n v cu trc. sinh vt a bo, lysosom ca
mt s t bo nht nh khi n mt thi im no s ng lot b v v gii phng cc enzym thu phn
vo t bo cht, pH ca t bo cht b gim xung. Lc ny, ton b cc cu trc ca t bo s b enzym phn
gii. l qu trnh t tiu. Mt v d in hnh ca hin tng ny l qu trnh bin i nng nc thnh ch.
Khi pht trin n mt giai on nht nh, ui ca nng nc tr nn khng cn thit na v s b tiu bin
nng nc tr thnh ch. C th thy rng qu trnh t tiu ng gp vo qu trnh bin thi c th ca
mt s loi t dng n gin tr thnh dng c t chc phc tp hn.
ngi, nhng ri lon sai hng v cu trc ca lysosom l nguyn nhn gy nn nhiu cn bnh m
i khi l kh trm trng. V d, bnh Tay-Sachs pht sinh do lysosom thiu mt enzym c tn l -Nhexominase A. Nhng tr b bnh ny c biu hin ri lon h thn kinh trung ng, chm pht trin tr tu
v cht tui th 5. Mt cn bnh khc hay gp cc th m l bnh vim phi. Cc loi bi nh bi silic,
amian, cc kim loi nng khi xm nhp nhiu vo phi s lm hng cc lysosom ca t bo ph nang. Enzym
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 15 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 16 of 31
Hnh 1.11. Ty th
Mng trong gii hn mt khong khng gian c gi l xoang trong (cn gi l cht nn) ty th. y l
mt phn dch lng cha h enzym ca chu trnh Kreb (mt giai on ca qu trnh h hp) cha cc enzym
tng hp acid bo, cc ion v c bit l acid nucleic (ADN, ARN) v ribosom. Nh c acid nucleic v
ribosom ring nn ty th c kh nng t tng hp mt s thnh phn protein cu to cho chnh n. Tuy nhin,
s protein ny khng nhiu, ch khong 10%, phn ln protein cn li vn c m ho trn ADN trong
nhn.
ADN ca ty th c dng vng, khng lin kt vi protein histon, nm t do hoc bm vo mng trong
ca ty th. So vi ADN trong nhn, ADN ty th c mt s im khc bit v m b ba. Trong khi mt s m
b ba trn ADN nhn c vai tr l b ba kt thc th ty th li m ho cho acid amin v ngc li. ngi,
b gen ca ty th c tnh n nh cao, t b bin i qua cc th h.
3.2.7. Lc lp
Lc lp thuc nhm bo quan c tn l lp th, c Schimper m t vo nm 1885 nh l mt thnh
phn c trng ch c t bo thc vt. Ngy nay, ngi ta chia lp th ra lm hai nhm ln l bch lp (loi
lp th khng c mu) v sc lp (loi lp th c cha sc t). Trong , lc lp l mt loi sc lp c vai tr
thc hin qu trnh quang hp thc vt.
S lng lc lp trong mt t bo thc vt thay i tu theo loi v chng loi m. thc vt bc cao,
mi t bo l c khong 20 40 lc lp. Ch mt s t t bo l c mt hoc hai lc lp. Lc lp thng phn
b ng u trong t bo cht. Tuy nhin, chng khng nm c nh m c s vn ng do iu kin ngoi
cnh hoc nh hng ca dng chy t bo cht.
Lc lp thng c dng hnh cu, hnh trng hoc a. Trong mt s trng hp, lc lp c th dng
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 17 of 31
li, di xon hoc hnh sao nh t bo to. thc vt bc cao, lc lp thng c ng knh trung
bnh 4 6m. Kch thc ca lc lp cng c s a dng tu theo loi. Ngi ta thy rng, nhng thc vt
mc trong bng rm, lc lp thng ln v cha nhiu chlorophyll hn nhng thc vt c chiu sng
thng xuyn.
Ging nh ty th, lc lp c cu to gm hai lp mng lipoprotein, nhng khc ch c hai lp mng
ny u phng ch khng gp np nh ty th. Gia hai lp mng l khong khng gian c gi l khe
gian mng. Phn dch c gii hn bi mng trong gi l cht nn (stroma). Trong cht nn cha thnh
phn quan trng nht ca lc lp. l h thng cc ct c ni vi nhau thnh mng li. Cc ct c tn
l grana cn cc di mng ni cc ct c gi l lamella. S lng grana c th thay i t vi ct n 50
ct tu loi lc lp. Chng c cu to gm rt nhiu ti nh, c gi l ti thylacoid, xp chng ln nhau.
Ti thylacoid c dng dt, ng knh 0,6m, dy 20nm v cng c cu to t mng lipoprotein. Trn mng
ti thylacoid c cha h thng sc t v chui truyn in t thc hin pha sng ca quang hp. Ngoi h
thng grana, trong cht nn lc lp cn cha cc enzym tng hp hydratcarbon, cc acid nucleic v ribosom.
ADN ca lc lp cng c dng vng ging nh ty th vi chiu di khong 150m v khng lin kt vi
protein histon. Mc d l thnh phn ca t bo Eukaryota nhng ribosom ca c ty th v lc lp u c
hng s lng l 70S ch khng phi l 80S nh trong t bo cht.
Vi c im chung l u cha acid nucleic, ribosom v c th t tng hp mt s thnh phn protein
cho ring mnh, ty th v lc lp c gi l bo quan bn t tr. So snh c im cu to ADN v ribosom
ca cc bo quan ny vi ca t bo Prokaryota, ngi ta a ra gi thuyt rng ty th v lc lp vn l
nhng t bo Prokaryota xm nhp v sng cng
sinh trong t bo Eukaryota. Dn dn, b gen ca ty th, lc lp tch ra v st nhp vo b gen ca t bo,
cc thnh phn khng cn thit b tiu bin v chng tr thnh nhng bo quan ca t bo Eukaryota
Hnh 1.12. Lc lp
3.3. Nhn t bo
Nhn l thnh phn bt buc ca tt c cc loi t bo Eukaryota. t bo Prokaryota tuy khng c
nhn nhng cng c mt vng vi chc nng tng ng c gi l th nhn. Nhn thc hin hai chc nng
quan trng l:
Lu tr v truyn thng tin di truyn t th h t bo ny sang th h t bo khc.
iu khin mi hot ng sng ca t bo.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 18 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 19 of 31
mng ca cc bo quan khc v tng t nh mng sinh cht. Cn v tnh cht, mng nhn c nhng
c im ring. Mng nhn khng c kh nng t hn gn li nh mng sinh cht. Nu b chc thng, nhn
s b ph hu. Tnh thm thu ca mng nhn cng khc vi mng sinh cht. Nhiu thnh phn thm c
qua mng t bo nhng khng th thm qua mng nhn.
Quan st trn knh hin vi in t cho thy, mng nhn l mt cu trc gm hai lp mng: mng ngoi
v mng trong. Xoang c gii hn bi hai mng ny c gi l xoang quanh nhn. a s mng nhn c
dy chng 40nm, dy ca mng trong v mng ngoi gn 10nm, cn ca xoang quanh nhn l 10 20nm. B mt mng ngoi gn nhiu ht ribosom. Mng ngoi c thnh phn gn ging v ni lin vi li
ni cht. nhiu loi t bo, v d nh t bo ng thn, t bo bch cu, mt s t bo thc vt,... xoang
quanh nhn v h thng cc b cha ca li ni cht cng c ni vi nhau bi cc khe hp, to nn mt
h thng xoang thng nhau. Trong mt s trng hp, h thng xoang ny c th thng ra ngoi t bo. p
st b mt ca mng trong l mt h thng si dy c gi l lamina. Lamina c to nn do s an kt li
ca ba loi protein laminin A, B v C. H thng si lamina c tc dng nh gi cho mng nhn v ng
thi cng l ni nh bm ca cc si nhim sc vng ngoi vi bn trong nhn.
Mng nhn c mt c im quan trng, l tnh khng lin tc. Trn mng nhn c rt nhiu cc l
nh gip cho phn bn trong ca nhn thng vi t bo cht. Cc l phn b trn b mt mng nhn tng
i ng u vi khong cch t 50 - 100nm. L mng nhn khng phi l l n gin m c to nn t
mt phc h cc protein. Mi phc h ny gm tm n v xp vng quanh to thnh l nhn vi ng knh
l khong 9nm, nm gia l nhn l mt ht protein trung tm. Phc h protein ny s m nhn vai tr
iu tit cc cht i qua mng nhn. Ngoi ra, l nhn cn ging nh mt h thng ct nng gip n nh
cu trc ca mng nhn.
3.3.2. Dch nhn
Dch nhn l mt khi dch lng cha cht nhim sc, ion, enzym ca qu trnh nh nhn i ADN, qu
trnh phin m to ARN v.v... Trong dch nhn ngi ta cng thy c h thng cc si ging nh trong t bo
cht vi vai tr to nn b khung nng ca nhn. Bn cnh , b khung ny cng tham gia vo qu trnh
vn ng ca acid nucleic v cc protein bn trong nhn.
3.3.3. Nhim sc th
Trong t bo Prokaryota cng nh Eukaryota, thng tin di truyn u c m ho trn ADN (acid
deoxyribonucleic). t bo Eukaryota, nhim sc th c cu to do s kt hp ca phn t ADN v cc
protein (ch yu l histon). y l im khc bit ln so vi nhim sc th ca t bo Prokaryota vn ch l
si ADN trn. Mt im khc bit na l s lng nhim sc th gia hai loi t bo. T bo Prokaryota ch
c mt si nhim sc th duy nht trong khi t bo Eukaryota c rt nhiu si tng ng vi b nhim sc
th ca loi, v d ngi l 46 si, mui l 6 si, rui gim l 8 si v.v...
Qua mi giai on ca chu trnh t bo, nhim sc th li c nhng hnh thi khc nhau. k trung gian,
nhim sc th dng si mnh. Khi t bo bc sang trng thi phn chia, cc nhim sc th c nhn i
v bt u co xon li thnh dng ch X in hnh. iu ny khng c t bo Prokaryota.
T nhng thng tin m ho trn ADN trong nhn, t bo tin hnh chuyn i chng thnh trnh t acid
amin ca cc protein. Cc protein ny c th l protein cu trc, cng c th l protein vi chc nng iu
khin cc hot ng sng ca t bo.
3.3.4. Hch nhn
Khi quan st trn knh hin vi, ngi ta thy trong nhn c mt hoc mt s vng bt mu sm v gi l
hch nhn. Hch nhn khng c cu trc tch bit vi cc phn khc ca nhn. ch l mt ni c mt
cc acid nucleic v protein tp trung rt cao. ngi, hch nhn do 10 nhim sc th thuc cc cp 13, 14,
15, 21 v 22 chm u li to thnh. Trong hch nhn, ngi ta thy c s tng hp mnh m ca cc ARN.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 20 of 31
V thnh phn, hch nhn cha 10 20% ARN ca c t bo. Mt s loi protein sau khi c tng hp
t bo cht s c a vo nhn v chuyn ti hch nhn. Ti y s din ra qu trnh kt hp cc on
ARN vi protein to nn cc ht nh. y l cc tiu n v ca ribosom. Ni cch khc, hch nhn chnh
l ni sn xut cc tiu n v ribosom ca t bo. Cc tiu n v ny sau khi c to nn s i ra ngoi
nhn v ghp vi nhau thnh ribosom hon chnh. Phn nhim sc th nm trong hch nhn l nhng on
mang gen m ho cho ARN ribosom v c gi l vng NOR (Nuclear Organization Regions). Hch nhn
ch tn ti trong nhn k trung gian. Chng s bin mt k u v xut hin li khi kt thc k cui ca
qu trnh phn bo.
3.4.1.1. Vi si
Trong t bo c 3 loi vi si ch yu l vi si actin, vi si myozin v vi si trung gian.
Vi si actin
L loi vi si c cu to t protein actin. Loi protein ny rt ph bin t bo Eukaryota vi hm
lng ln (chim 5% protein tng s ca t bo). Protein actin phn b hu khp t bo cht. a s t bo
ng vt, chng xp thnh b song song hoc mng li nm ngay st mng sinh cht, gn vi mng sinh
cht thng qua cc protein lin kt (spectrin, -actinin, clathrin) v c vai tr nng , c nh mng.
Protein actin c chia lm hai loi: actin G (dng cu) v actin F (dng si). Dng actin F c hnh
thnh t hai chui actin G xon quanh nhau, c ng knh 7nm v chiu di bc xon l 72nm. Qu trnh
trng hp ca cc actin G din ra khi c mt ion Mg2+ v ATP. y l mt qu trnh c tnh thun nghch,
si actin F c th c hnh thnh v phn gii nhanh chng nhng ni, nhng thi im cn thit tu theo
nhu cu ca t bo. Dng actin F chnh l cc vi si actin vi vai tr to nn b khung t bo (hnh 1.15). S
trng hp v gii trng hp ca cc protein actin gp phn lm thay i c tnh ca t bo cht. Khi cha
nhiu actin F, t bo cht c trng thi nht, cn khi cha nhiu actin G s c dng lng.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 21 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 22 of 31
Hnh 1.16. Vi ng
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 23 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 24 of 31
V cu trc, lng v roi ging nhau. Chng c dng hnh tr, ng knh 0,2m. Cc vi ng bn trong
lng v roi c b tr theo kiu 9 + 1. gia l mt i vi ng trung tm ng knh 20nm, c mng bao
quanh. Xp xung quanh i vi ng trung tm l 9 i vi ng ngoi vi. Mi vi ng ngoi vi c ng knh t
18 - 22nm. Mi i vi ng bao gm hai vi ng k hiu l A v B xp st nhau. ng A c kch thc b v
nm gn trung tm hn. Thnh ca ng A c gn 2 mu protein dynein. Khi c mt ATP v Ca2+, cc mu
dynein s lin kt vi i ng bn cnh, gy ra s trt ca cc i vi ng ngoi vi v lm cho lng, roi
chuyn ng. Cc i vi ng ngoi vi c ni vi nhau bng cu ni nexin v ni vi i vi ng trung tm
thng qua cc di mnh nh hnh nan hoa.
Khi nh mt git mc vo trong cc nc, chng ta d dng thy ban u mc tp trung ti mt ch, v
sau git mc s lan dn ra ton b cc nc. y l mt th nghim n gin v s khuch tn. Khuch
tn c th hiu l s chuyn ng ca cc phn t t ni c nng cao n ni c nng thp hn.
Nguyn nhn ca s chuyn ng ny l do c tnh chuyn ng hn lon ca cc phn t. Khi mt cng
dy c, xc sut va chm gia cc phn t cng ln. iu khin chng c xu hng chuyn ng ra xa
nhau v dn u trong mi trng. Khuch tn l mt trong nhng cch thc t bo c th trao i vt
cht vi bn ngoi.
4.1.2. S thm thu
Mng sinh cht l mt mng bn thm. Khng phi phn t no cng c th t do i qua c mc d
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 25 of 31
c s chnh lch nhiu v nng gia hai bn mng. Trong trng hp ny, cn bng nng , i
tng khuch tn qua mng s l dung mi. i vi t bo, dung mi ho tan ca phn ln cc cht l nc.
Chnh s chnh lch v nng cht tan to ng lc ko nc qua mng nhm thit lp s cn bng
nng . S vn chuyn nc nh vy gi l thm thu. Chnh lch v nng cht tan cng cao, p sut
thm thu sinh ra cng mnh.
Hng chuyn ng ca nc lun i t ni c nng cht ho tan thp n ni c nng cht ha
tan cao. Do t bo l mt h thng tch bit vi mi trng v nng cc cht ni bo lun c s n nh
mt cch tng i. Bi vy, cng ging nh s khuch tn cht tan, s thm thu nc ph thuc vo iu
kin mi trng. Da vo mi tng quan vi t bo, ngi ta chia mi trng ngoi bo ra lm ba kiu: u
trng, nhc trng v ng trng. S bin i ca t bo khi a vo cc mi trng trn cng khc
nhau (hnh 1.19).
Mi trng u trng: l mi trng c nng cht tan cao hn t bo. Nc v th s b rt ra ngoi
khin t bo b co rt li. Nu khng hi phc c, t bo c th cht.
Mi trng nhc trng: l mi trng c nng cht tan thp hn t bo. Nc s thm thu vo
trong v lm t bo trng ln. Mng t bo s phi chu mt p sut thu tnh do nc gy nn. Cng nhiu
nc, p sut thu tnh cng ln. Nu nh qu ngng chu ng, mng t bo s b v, phn t bo cht bn
trong tro ra ngoi. l hin tng tan bo.
Mi trng ng trng: l mi trng c nng cht tan cn bng vi t bo. Lng nc i vo
v i ra khi t bo l cn bng. Lc ny t bo trng thi n nh.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 26 of 31
cch thch nghi khc l s dng cc bo quan chuyn trch vn chuyn nc. iu ny thng gp
cc ng vt nguyn sinh. Trong mi t bo ng vt nguyn sinh thng c mt hoc vi khng bo co bp
nm st mng. Nhim v ca nhng khng bo co bp ny l ht nc t trong t bo cht vo n v y ra
ngoi mi trng.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 27 of 31
H+.
Ion
Nng ngoi bo
Nng ni bo
+
140mM
10mM
Na
4mM
140mM
K+
2+
2,5mM
0,1 M
Ca
100mM
4mM
Cl
Trong t bo c 3 loi knh (bm) vn chuyn rt quan trng l: knh Na+/ K+,
Chnh lch
14x
35x
25000x
25x
knh lin kt v knh
cao so vi mi trng ngoi bo. Kh nng l do trn mng sinh cht c rt nhiu knh Na+/ K+, chng
vn chuyn mt cch ch ng Na+ ra ngoi v a K+ vo trong t bo. Nng lng thc hin s vn
chuyn ly t phn t ATP c sn sinh trong qu trnh h hp t bo. Ngi ta tnh ra c ti 1/3 lng
ATP c sn sinh trong t bo ng vt l duy tr hot ng ny. Bi vy, khi s h hp b nh tr th
hot ng vn chuyn Na+, K+ cng b ngng li.
Mt trong nhng t bo thc hin tch cc vic vn chuyn Na+, K+ l t bo thn kinh. Thng qua vic
a Na+ ra ngoi v K+ vo trong, t bo to nn s khc bit v nng ion mt trong v mt ngoi
ca mng, qua to nn in th mng. Vic thay i t in th tnh sang in th hot ng l c s
dn truyn xung thn kinh. Ngoi ra, nng Na+/ K+ cn gin tip nh hng n cc hot ng khc ca
t bo. V d, t bo c tim, nu v mt l do no y m s vn chuyn Na+ khng thc hin c, lc
nng Na+ ni bo tng cao s gin tip lm nng Ca2+ tng theo v kt qu l s co bp ca c tim
tng ln.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 28 of 31
loi protein xuyn mng c khi lng phn t 270.000D. Knh c to nn t 4 tiu n v: 2 v 2.
Vic thu phn ATP ly nng lng c thc hin ti mt khu vc trn tiu n v . Hot ng ca knh
din ra theo chu k. u tin, 2 ion Na+ s bm vo mt trong ca knh. Vi s c mt ca Mg2+, knh s
tin hnh thu phn ATP ly gc phosphat cao nng v gii phng ra ADP. Sau khi c phosphoryl ho
bng cch tip nhn gc phosphat ca ATP, knh Na+/K+ s b bin i th hnh v nh 3 ion Na+ ra ngoi.
Ngay sau khi nh Na+, 2 ion K+ t mi trng s bm vo mt ngoi ca knh. S bin i th hnh ca
knh Na+/K+ ch din ra trong giy lt ri li gii phng nt gc phosphat v quay tr li hnh dng ban u.
Qu trnh ly li th hnh ban u cng l lc 2 ion K+ c vn chuyn v nh vo trong t bo. Nh vy,
sau mt chu k c 3 ion Na+ c chuyn ra ngoi v 2 ion K+ c a vo trong qua knh Na+/K+.
Knh lin kt: Knh ny gm nhiu loi v c vai tr vn chuyn ng cng nh cc acid amin. Vic
vn chuyn cng cn s tham gia ca ATP v cc ion. T lin kt y ch qu trnh dn truyn cc
cht khng din ra mt cch n l m i km vi s vn chuyn cc ion. V d, qu trnh vn chuyn
glucose c thc hin ng thi vi vn chuyn Na+ qua mng theo cng hng. Khi knh Na+/K+ hot
ng, n s bm Na+ ra ngoi t bo v to s chnh lch v nng rt ln gia hai bn mng. Lc ny,
Na+ c xu hng khuch tn tr li qua knh lin kt. S khuch tn ca Na+ tng i ln, v th n h tr
v gip cho phn t glucose i qua mng mt cch d dng, thm ch l c th i ngc vi gradient nng
.
Knh H+: Nh trnh by trn, knh H+ khng nm trn mng sinh cht m nm trn mng ca ty
th v lc lp. Nng lng knh H+ hot ng ly t cc in t cao nng c to ra thng qua qu trnh
oxy ho cc hp cht hu c hoc hp th nng lng photon nh sng din ra trong cc bo quan ny. Qu
trnh hot ng ca knh s gip to ra s chnh lch v nng H+ gia hai bn mng. Mc ch ca s
chnh lch v nng H+ l to ng lc cho qu trnh tng hp ATP theo phng thc ho thm (trnh by
nhng chng sau).
4.4. S nhp bo v xut bo
Trong hai qu trnh trnh by trn, s vn chuyn c thc hin mc cc phn t. Ngoi ra,
mt s t bo cn c mt phng thc khc cho php vn chuyn c khi vt cht i vo hoc ra khi t bo.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 29 of 31
Nhp bo - th th:
Xut bo l mt hnh thc vn chuyn cht ra khi t bo qua mng sinh cht. Qu trnh xut bo din ra
ngc vi nhp bo. Cc bng cha cht bi tit c hnh thnh trong t bo cht sau chuyn dn ra
ngoi mng. Mng ca bng xut bo tip s ho nhp vi mng sinh cht v gii phng cc thnh phn
cha trong n ra ngoi t bo. Cng ging nh nhp bo, xut bo l mt qu trnh i hi tiu tn nng
lng. S vn ng ca bng xut bo din ra nh tc ng ca h thng vi si, vi ng c trong t bo cht.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 30 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 31 of 31
Khi hai t bo cnh nhau mun trao i thng tin th iu s c thc hin thng qua cc cu trc
chuyn bit nm mng. i vi hai t bo thn kinh, l cc xynap ho hc hoc xynap in. Cn hai
t bo bnh thng th l cc cu ni t bo (gap).
CU HI LNG GI
1. Hy trnh by c im cu to ca t bo Prokaryota.
2. Hy trnh by c im cu to v chc nng ca cc thnh phn c trong t bo Eukaryota.
3. Trnh by cu trc ca mng sinh cht theo m hnh khm ng. Tnh linh hot ca mng c th
hin ra sao ?
4. C ch vn chuyn vt cht quang mng theo phng thc th ng l g ? Tnh cht ra sao ?
5. Th no l vn chuyn ch ng ? Trnh by c im ca ba knh vn chuyn ch ng quan trng
trong t bo: knh Na+/K+, knh lin kt v knh H+.
6. Qu trnh xut/ nhp bo l g ? Din bin ra sao ?
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter1.htm
30/09/2009
Page 1 of 31
Chng 2
MC TIU
1. Trnh by c khi nim v G, vai tr ca nng lng hot ha.
2. Trnh by c m hnh phn t v chc nng ca ATP, phng thc tng hp ATP trong t bo
3. Trnh by c c im cu trc v chc nng ca enzym, c ch hot ng ca enzym, gii thch
c tnh c hiu ca enzym.
4.
5.
Trnh by c khi nim v cc giai on chnh ca qu trnh h hp hiu kh. So snh h hp hiu
kh vi h hp k kh.
6.
Trong : G:
G0:
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 2 of 31
R:
hng s kh
T:
nhit tuyt i
[G3P]:
ta c:
G0 tng ng vi s bin i nng lng din ra khi mt mol cht tham gia phn ng c chuyn
ho thnh mt mol sn phm to thnh v cc cht trong phn ng u c nng 1M. Trong c th, cc
phn ng din ra trong mi trng nc m lng nc l khng i. V vy, ngi ta coi tc ng ca nng
nc bng 1.
G c th mang gi tr m, dng hoc bng khng. Phn ng c G dng c gi l thu nhit
(endergonic). Trong phn ng ny, mc nng lng t do ca sn phm cao hn mc nng lng t do ca
cc cht tham gia phn ng. Bi vy, phn ng din ra c cn c s cung cp nng lng t mi trng
bn ngoi. Phn ng c G m c gi l phn ng pht nhit (exegonic). Lc ny, mc nng lng t do
ca sn phm thp hn cc cht tham gia phn ng. Mt phn ng c G m thng c xu th din ra mt
cch t pht.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 3 of 31
Hnh 2.1. Mc nng lng hot ha ca phn ng trong iu kin bnh thng v khi c enzym xc tc
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 4 of 31
Trong t bo, ATP c to ra theo hai cch l phosphoryl ha mc c cht v tng hp ho thm.
Phosphoryl ho mc c cht
L s hnh thnh ATP thng qua vic gn ADP vi gc phosphat ly t mt hp cht hu c. Phn ng
ny din ra di s xc tc ca enzym. V d:
Phosphoenolpyruvat + ADP Pyruvat + ATP
Phn ng trn c xc tc bi enzym pyruvat kinase. y l mt phn ng c G m. Nng lng
cha trong lin kt gia gc phosphat cao nng v phn t pyruvat l 62kJ/mol, trong khi lin kt gia gc
phosphat v ADP ch l 30kJ/mol. Bi vy, phn ng xy ra khng kh khn. Tng hp ATP theo phng
thc phosphoryl ho mc c cht l qu trnh c mi loi t bo.
Tng hp ho thm
y l qu trnh tng hp ATP thng qua s thm thu ca ion H+ qua mng cc bo quan chuyn bit
trong t bo (v d: ty th, lc lp).
Theo qu trnh ny, t bo s s dng cc in t cao nng bm v to s chnh lch v nng ion
+
H gia hai bn mng. Cc in t cao nng c s dng c th bt ngun t phn ng oxy ho cc hp
cht hu c trong qu trnh h hp hoc qua qu trnh hp th nng lng nh sng Mt Tri trong quang
hp. Sau khi thit lp s chnh lch v mt nng , cc ion H+ s c xu hng khuch tn ngc tr li, t
ni c nng cao quay v ni c nng thp hn. Qu trnh khuch tn ca ion H+ khng c thc hin
trc tip qua lp mng phospholipid m thng qua cc knh c bit c s kt hp vi enzym sinh tng hp
ATP. S vn ng ca cc ion H+ qua knh s to ng lc enzym gn ADP vi gc phosphat v c v
to nn phn t ATP.
So vi tng hp theo phng thc phosphoryl ho mc c cht, tng hp ho thm c hiu sut cao hn
rt nhiu. Phn ln ATP ca t bo Eukaryota u c tng hp theo phng thc ho thm v ty th l bo
quan chu trch nhim chnh trong vic thc hin qu trnh ny.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 5 of 31
phn ng trong qu trnh d ho gii phng ra nng lng v mt phn nng lng ho hc ny c s
dng tng hp ATP cho t bo. Ni cch khc, d ho cung cp cho t bo ngun nng lng v cc n
v cu trc cn cho hot ng sng. Ngc vi d ho, ng ho l qu trnh lp rp cc phn t n gin
thnh cc sn phm ln, c cu trc phc tp. Cc phn ng sinh tng hp ny cn c cung cp nng
lng ho hc, ch yu t ATP.
Nhn chung, cc con ng sinh tng hp ca mt hp cht khng n gin l s o ngc li ca qu
trnh phn gii cht . V d, s chuyn ho phn t glucose thnh pyruvat gm 10 phn ng, trong khi qu
trnh ngc li cn ti 13 phn ng v gia hai qu trnh ny ch c 9 phn ng l chung nhau. Cc con
ng trao i cht c th c lp vi nhau hoc cng chia s nhng cng on trung gian. Kt qu l chng
an xen vi nhau to thnh mt mng li trao i cht v t bo s dng mng li ny nh l phng tin
sng ca mnh. Khng c trao i cht, t bo khng th tn ti.
Tnh c lp ca hai mt phn gii v tng hp cht hu c cho php chng c cc c ch iu ho
ring. Tc sinh tng hp v phn gii c th c tng ln hoc gim i mt cch c lp da vo cc
phn ng ring ca mi qu trnh. Nu tt c cc phn ng u chung nhau th khi tc ng s khin cho c
hai qu trnh b thay i ging nhau v s iu ho tr nn khng c kt qu. S iu ho trao i cht
thng xy ra bc u tin hoc cc cng on ban u ca chui trao i cht, v cc phn ng c
iu ho thng khng phi l nhng phn ng thun nghch.
3. ENZYM
Nh trnh by trn, i a s cc phn ng trao i cht trong t bo u din ra vi s xc tc ca
enzym v y cng l i tng t bo thc hin s iu ho i vi qu trnh trao i cht. Cho n nay,
ngi ta bit v phn loi c khong 3500 enzym.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 6 of 31
gii thch kh nng kt hp ca enzym v c cht, chng ta s nghin cu hai m hnh l gi thuyt
kho - cha kho v gi thuyt khp cm ng.
Gi thuyt kho - cha kho
Gi thuyt ny do Emil Fischer a ra nm 1890. Theo ng, TTH ca enzym vn c cu trc khng
gian tng ng vi cu trc phn t c cht (tng t nh s tng ng gia cha kho v kho). Do c s
ph hp nh vy nn enzym c th lin kt vi phn t c cht xc tc. V khng phi c cht no cng
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 7 of 31
c hiu tng i: enzym c kh nng hot ng trn nhiu c cht khc nhau c nhng c im
chung v mt cu trc. V d, carboxyesterase c th thu phn este ca nhiu loi acid carboxylic khc
nhau.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 8 of 31
3.4.1. Nhit
Trong tt c cc phn ng ho hc, vic tng nhit s lm tng nng lng ng hc ca cc phn t
tham gia phn ng. Qua khin chng c tn s va chm tng ln v lm tc phn ng tng theo. Ngi
ta nh gi nh hng ca nhit n tc phn ng ho hc thng qua h s nhit Q10. Q10 c tnh
bng t s gia hng s tc ca phn ng mt nhit no so vi khi din ra nhit thp hn
nhit 10C.
3.4.2. pH
pH mi trng tc ng r rt n phn ng enzym v n nh hng n mc ion ho ca c cht v
enzym. pH 7 thch hp cho nhiu loi enzym. Khi vt qua khong ti u, cc ion trong mi trng s nh
hng ti cc nhm tch in ca TTH, khin chng mt i kh tng tc vi c cht. Nu pH nm xa
khong ti u, cc lin kt cu to nn enzym c th b ph v v lm enzym bin tnh.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 9 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 10 of 31
Cc cht ny c cu trc phn t gn ging vi c cht. Chnh v vy, chng c kh nng cnh tranh vi
c cht gn vo TTH ca enzym. Mt khc, cht c ch cnh tranh li khng b enzym lm bin i nn
chng s gn lu di TTH, khin cho enzym khng c gii phng ra ti s dng. V th nn ch mt
lng nh cht c ch cnh tranh cng c th lm tc phn ng gim ng k.
Mt v d v s c ch cnh tranh l trng hp ca enzym succinic dehydrogenase. Enzym ny bin
acid succinic thnh sn phm l acid fumaric. Acid malonic l mt cht c cu to gn ging vi acid
succinic. Khi c mt cht ny, chng s cnh tranh vi succinic bm vo TTH, khin cho enzym b mt
tc dng.
Qu trnh c ch khng cnh tranh ch din ra cc enzym c trung tm iu ho. Cht c ch khng
cnh tranh khc vi cht c ch cnh tranh ch khng gn vo TTH ca enzym. Thay vo , chng s
gn vo trung tm iu ho, lm thay i cu trc ca phn t enzym, to nn hiu ng d lp th (allosteric).
S thay i khin cho enzym tr nn kh khn trong vic gn vi c cht v kh nng thc hin xc tc
b gim xung. Cc cht c ch khng cnh tranh ph bin ca enzym l cc ion kim loi nng nh Hg2+,
Ag+. Mt s cht c nh asen hay cyanid cng tc ng ln enzym theo cch ny. Tuy nhin, cng cn phi
lu rng, khng phi ton b cc cht gn vo trung tm iu ho u c tc dng c ch. Nhiu cht c
th c tc dng ngc li l lm tng hot tnh ca enzym, c gi l cht hot ho. Tc ng vo trung tm
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 11 of 31
iu ho ca enzym l mt trong nhng cch quan trng t bo iu chnh s trao i cht ca mnh.
3.5. Cch gi tn v phn loi enzym
Theo quy c quc t, tn gi ca enzym c cu to t ba phn: tn c cht c hiu, tn loi phn
ng v ui ase. V d, glyceraldehyd 3 phosphat dehydrogenase; pyruvatkinase; triosephosphat
isomerase v.v...
Da vo tnh c hiu phn ng ca enzym, t nm 1960, Hi Ho sinh quc t (IUB) thng nht
phn loi enzym thnh 6 lp, nh s t 1 n 6. Cc s th t ny l c nh cho mi lp:
(1) Oxydoreductase: cc enzym xc tc cho phn ng oxy ho kh.
(2) Transferase: cc enzym xc tc cho phn ng chuyn v.
(3) Hydrolase: cc enzym xc tc cho phn ng thu phn.
(4) Lyase: cc enzym xc tc cho phn ng phn ct khng cn nc, loi nc to thnh ni i hoc
kt hp phn t nc vo ni i.
(5) Isomerase: cc enzym xc tc cho phn ng ng phn ho.
(6) Ligase: cc enzym xc tc cho phn ng tng hp c s dng lin kt giu nng lng ca ATP
v.v...
3.6. S iu ho trao i cht thng qua enzym
Trong t bo, cc enzym thng khng phn b mt cch t do trong dch t bo cht. Thay vo ,
chng c gn trn mng theo mt trnh t nht nh, ph hp vi chui phn ng trao i cht. Cc hp
cht hu c s ln lt i qua cc enzym trong chui, tng bc c bin i tr thnh sn phm hon
chnh.
Do i a s cc phn ng trong c th u din ra vi s xc tc ca enzym nn s iu ho qu trnh
trao i cht c thc hin thng qua h thng enzym ny.
Khi mt sn phm c tch lu qu nhiu trong t bo, sn phm c th tr thnh cht c ch khng
cnh tranh v bm vo cc enzym u tin ca chui phn ng, qua , lm ngng qu trnh chuyn ho li.
Hin tng ny c gi l s c ch lin h ngc. Phng thc iu chnh th hai c gi l s hot ho
khai mo. Hin tng ny xy ra khi trong t bo c tha c cht. Nhng c cht ny s ng vai tr hot
ho cc enzym v khi ng chui chuyn ho. Mt phng thc iu ho trao i cht khc l thng qua
iu chnh nng enzym trong t bo. Theo , enzym s c tng hp vi s lng v thi gian thch
hp, qua xc nh gii hn ca s trao i cht trong t bo.
4. H HP T BO
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 12 of 31
4.1. i cng v h hp
H hp l qu trnh phn gii cc hp cht hu c gii phng ra nng lng cho t bo hot ng.
Phn ln nng lng ny c chuyn ho thnh ATP, tin t nng lng ca t bo. i vi phn ln c
th, hp cht hu c chnh c s dng trong h hp l glucose. Phng trnh tng qut nh sau:
C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O (G = 2870kJ/mol)
Nu xt v phng trnh tng qut, c th thy rng s phn gii glucose trong h hp khng khc so
vi phn ng t chy glucose nhng v din bin li khc hn nhau. Qu trnh t chy glucose din ra mau
chng, nhit lng c gii phng ra phn ln di dng nhit. Trong khi , s phn gii glucose trong h
hp li l mt chui gm nhiu phn ng. Qua chui phn ng ny, nng lng s c gii phng t t v
phn ln tch lu trong cc lin kt ho hc ca ATP.
S kin ng vai tr mu cht trong vic chit rt nng lng t hp cht hu c l chui phn ng oxy ho
- kh. Trong mt s bc ca qu trnh h hp, hp cht hu c s c oxy ho m qua nng lng
c gii phng ra di dng in t cao nng (e-) i cng vi H+. Ngay tip oxy ho l s kh, trong
cht nhn in t v H+ ph bin ca t bo l phn t NAD+ (nicotinamid adenindinucleotid). Ngi ta gi
qu trnh ny l phn ng i km hay phn ng cp i (couple reaction).
NAD+ + 2e- + 2H+ NADH + H+ (G = + 219kJ/mol)
NADH cha phi l sn phm cui cng ca h hp. Chng s thc hin vai tr vn chuyn in t v
H+ n cho chui h hp ty th. Ti y mi tin hnh bin i nng lng ca in t cao nng thnh
nng lng c tch lu trong phn t ATP theo phng thc ho thm.
4.2. H hp hiu kh
y l qu trnh c mi sinh vt Eukaryota. Bo quan chuyn trch cho h hp hiu kh l ty th. Qu
trnh h hp hiu kh bao gm 4 giai on chnh l ng phn, decarboxyl-oxy ho acid pyruvic, chu trnh
Krebs v dn truyn in t to ATP.
4.2.1. ng phn
Qu trnh ng phn gm 10 phn ng vi hp cht u vo l 1 phn t glucose v sn phm l 2
phn t pyruvat, 2ATP v 2NADH. Din bin ca qu trnh ng phn c th hin hnh 2.10.
Mi phn ng ca qu trnh ng phn c chia lm hai phn: 5 phn ng u tin c gi l giai
on u t nng lng, 5 phn ng cn li gi l pha gii phng nng lng.
Trong pha u t nng lng, t bo bin i glucose thnh phn t fructose-1,6-diphosphat. Qu trnh
ny tiu tn 2ATP. Phn t fructose -1,6- diphosphat tip s c phn tch thnh 2 phn t c 3 carbon
l glyceraldehyd-3-phosphat (G3P). n y kt thc giai on u tin ca ng phn. Nu quan st biu
bin i nng lng ca chui phn ng, c th thy rng tng mc nng lng t do ca sn phm
c y ln cao hn ca glucose. iu ny t c chnh nh vic s dng 2 phn t ATP. Vi hai nhm
phosphat, phn t fructose-1,6-diphosphat c hot tnh mnh m hn so vi glucose. ng thi n c cu
trc gn nh i xng nn vic phn tch tr nn d dng v sn phm c tnh ng nht.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 13 of 31
n pha gii phng nng lng, mi phn t G3P c bin i thnh mt phn t acid pyruvic. giai
on ny, ba trong s nm phn ng l gii phng nng lng. Trong hai phn ng, nng lng c s
dng tng hp ATP theo phng thc phosphoryl ho mc c cht. Mt phn ng cn li c s tch in
t, H+ t c cht v kt hp vi NAD+ to ra NADH. giai on u, mi mt phn t glucose phn
tch thnh 2 phn t G3P nn sn phm thu c gm 2 phn t acid pyruvic, 2 phn t NADH v 4 phn t
ATP. Do s dng 2 ATP cho pha u t nng lng nn kt thc ng phn, lng ATP cn li l 2
phn t.
Nu quan st chui phn ng c th thy rng, O2 khng c vai tr g trong qu trnh ng phn ny.
Bi vy m ng phn c th din ra c qu trnh h hp hiu kh ln h hp k kh. Qu trnh ng
phn khng ph thuc vo vic c mt ty th trong t bo hay khng v n din ra trong t bo cht. V vy
nn n c c sinh vt nhn nguyn thy v nhn tht. Ngi ta thy rng qu trnh ng phn c nhng
vi khun c xa tn ti trn Tri t t 3,5 t nm trc v n nay qu trnh ny vn cn tn ti trong cc
c th sng. S khc nhau gia h hp hiu kh v k kh nm nhng giai on sau. Vi s c mt ca oxy
khng kh, acid pyruvic c phn gii tip thnh CO2, H2O v sinh ATP. Cn nu khng c oxy, acid
pyruvic s c chuyn ho thnh cc cht hu c khc. Lng ATP thu c trong h hp k kh ch yu
nm qu trnh ng phn.
Ngoi ng phn, sinh vt cn tn ti nhiu con ng khc bin i glucose thnh acid pyruvic
nh con ng KDPG (2-keto-3 deoxy-6-phosphat gluconat), con ng PP (pentose-phosphat). Vic s
dng con ng no ty thuc vo ngun hydratcarbon m t bo s dng.
4.2.2. Decarboxyl-oxy ho acid pyruvic
Sau khi c to ra trong t bo cht, acid pyruvic s c chuyn vo trong cht nn ty th. Ti y,
acid pyruvic s c bin i thnh acetyl coenzym A (acetyl-CoA) theo phng trnh sau:
CH3-CO-COOH + HS-CoA + NAD+ CH3-CO-S-CoA + CO2 + NADH2
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 14 of 31
y l mt qu trnh gm nhiu cng on v c xc tc bi mt phc h a enzym c tn l pyruvatoxydase hay pyruvat-decarboxylase. Kt qu ca chui phn ng l t phn t acid pyruvic c 3 carbon, km
hot ng tr thnh phn t c 2 carbon l acetyl-CoA dng hot ho do c cha lin kt cao nng trong
phn t. Cht ny tip s i vo chu trnh Krebs. Bn cnh , qu trnh decarboxyl-oxy ho pyruvat cn
gip to nn NADH tng hp ATP v sau.
Acetyl-CoA l hp cht c vai tr quan trng trong t bo. N l im trung gian ni nhiu con ng
trao i cht khc nhau. Trong trng hp thiu nng lng, t bo c th phn gii cc acid amin hay cc
acid bo thnh acetyl-CoA ri t i vo chu trnh Krebs tip tc thc hin qu trnh bin i to ra
ATP. Acetyl-CoA cng c vai tr nh l mt n v cu trc t xy dng nn rt nhiu hp cht phc
tp cn thit cho t bo nh tng hp cc acid bo, steroid, aceto acetat v.v...
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 15 of 31
Nh vy, tnh n thi im ny, ton b phn t glucose c phn gii hon ton thnh CO2. Nng
lng gii phng ra trong qu trnh phn gii glucose, phn nh di dng nhit si m t bo, cn li
phn ln c tch tr trong cc lin kt ha hc. Trong cc sn phm quan trng ca chu trnh Krebs, ATP
ch chim mt lng nh, cn phn ln l NADH2 v FADH2. V sau, cc hp cht ny cng s c s
dng bin i thnh ATP, sn phm cui cng ca h hp.
Khng ch thc hin phn gii glucose, chu trnh Krebs cn l im n ca qu trnh phn gii cc acid
amin, acid bo. Bn cnh , chu trnh cn cung cp tin cht t bo tng hp cc cht hu c cn thit.
V d, -ketoglutarat v oxaloacetat thng l nguyn liu tng hp cc acid amin glutamat v aspartat;
NADH2 ngoi vic s dng tng hp ATP cn c dng kh cc lin kt kp, cc nhm carbonyl,
amin trong cc phn ng ca qu trnh trao i cht v.v... C th ni rng, chu trnh Krebs l ng hng
chnh phn gii cc hp cht hu c v cng l im giao lu ca nhiu con ng trao i cht trong t
bo.
4.2.4. Chui truyn in t ca ty th
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 16 of 31
Chui truyn in t c nh v ti mng trong ca ty th. Chng thc hin tip nhn in t v H+ t
NADH2 v FADH2 c sn sinh ra trong cc giai on trc tng hp ATP. Tuy nhin, nng lng
ca qu trnh tip nhn ny khng c dng tng hp trc tip ATP ngay m c dng bm ch
ng cc ion H+ t cht nn ty th vo xoang gian mng. Qu trnh ny to nn s chnh lch ln v nng
ion H+ cng nh in tch gia hai bn mng trong ty th. Nhng chnh lch v nng v in tch s
khin cho cc ion H+ c xu hng khuch tn ngc tr li cht nn thng qua cc knh c bit c dng ht
hnh nm (c cung) cng c nh v mng trong ty th. Trong cc ht ny c cha phc h enzym ATP
synthetase. Mi khi cc ion H+ i qua ht, phc h enzym s c kch hot lp rp ADP v gc phosphat
to nn phn t ATP. C 2 ion H+ qua mng th tng hp c 1 phn t ATP. y chnh l s tng hp
ATP theo phng thc ha thm.
Nm u tin ca chui truyn in t l phc h enzym NADH2 dehydrogenase. Enzym ny tin hnh
tip nhn in t v H+ ca NADH2, NAD+ gii phng ra c ti s dng li trong chui trao i cht. Sau
khi tip nhn, NADH2 dehydrogenase s a H+ vo xoang gian mng, cn in t s c chuyn n cho
mt cht mang gi l ubiquinon. n lt ubiquinon s chuyn in t cho mt phc h protein quan trng
gi l cytocrom b-c. Cc cytocrom trong phc h s ln lt truyn in t cho nhau. Bn trong cu trc ca
mi cytocrom l nhn hem cha ion Fe3+. Vic cho v nhn in t s khin cho cc nhn hem lun phin b
kh v oxy ha.
Fe3+
e-
Fe2+
Mt s bc trong chui oxy ha kh s gii phng nng lng v c dng bm ion H+ qua mng.
Sau khi i qua cytocrom b-c, in t s c chuyn n mt cht mang khc l cytocrom C. Cht ny s
em in t n cho phc h cytocrom oxidase. Ti y cng xy ra chui oxy ha kh dn n bm ion H+
qua mng nh cytocrom b-c. Tuy nhin, chui oxy ha kh s kt thc bng phn ng kt hp in t vi
O2 v H+ to nn H2O. y, O2 ng vai tr l cht nhn in t cui cng. Trong trng hp thiu O2,
chui truyn in t v chu trnh Krebs s b c ch v t bo khng th thc hin h hp hiu kh.
Nh vy, kt qu ca s dn truyn in t l vic bm ion H+ qua mng v dn n tng hp ATP. Khi
cht cho in t v H+ l NADH2, mi phn t NADH2 s gip tng hp nn 3 ATP. Cn khi cht cho l
FADH2, lng ATP tng hp c ch l 2.
4.2.5. Tng kt nng lng khi oxy ha hon ton 1 phn t glucose
Hnh 2.14 l s biu din sn phm to thnh qua cc giai on phn gii mt phn t glucose ca h
hp hiu kh. V tng cng, lng ATP c to thnh l 40 phn t. Trong qu trnh ng phn s
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 17 of 31
dng 2ATP hot ha. Ngoi ra, c ti liu cho rng, khi acid pyruvic c chuyn t t bo cht vo
cht nn ty th, qu trnh ny tiu tn thm 2 ATP na. V vy m s ATP thu c cn 36 phn t.
Ta bit rng, khi oxy ha hon ton 1 mol glucose s thu c 2870kJ, tng ng vi 686kcal (1cal =
4,184J). tng hp ATP t ADP v gc phosphat cn 8 10kcal/mol. Vy tnh v mt l thuyt, khi oxy
ha hon ton 1 mol glucose s thu c khong 76 mol ATP. Trong khi , thc t thu c 36 ATP. Nh
vy, hiu sut ca h hp hiu kh l gn 50%. Hn 50% nng lng cn li c gii phng ra di dng
nhit.
Hnh 2.14. Lng ATP sinh ra khi oxy ha hon ton mt phn t glucose trong h hp hiu kh
Khi t bo trng thi cn bng, ta c EC = 0,85. Vi EC < 0,85, ta c lng ATP sn sinh ra thp hn
lng ATP tiu th, t bo trng thi thiu nng lng. Cn ngc li, vi EC > 0,85, t bo tng hp ra
nhiu ATP hn l s dng. Do ATP c to nn t ADP v AMP nn nu coi tng 3 thnh phn ny l mt
s khng i, ta c th thy rng khi t bo hot ng mnh, lng ATP s b gim i trong khi ADP v
AMP tng ln. Ngc li, khi ATP c tng hp mnh, lng ADP v AMP li gim i. Trong mi trng
hp, nng ca ba thnh phn trn s lm thay i cng qu trnh h hp theo nhng chiu hng
khc nhau.
Nng ATP qu cao s c ch mt s enzym ca qu trnh ng phn v chu trnh Krebs, v d
enzym phospho fructo kinase xc tc cho phn ng bin i fructose-6-phosphat thnh fructose-1,6diphosphat. ATP lc ny ng vai tr l cht c ch khng cnh tranh v lm gim hot tnh ca cc enzym
m n tc ng. Kt qu ca s c ch l lm gim h hp v lng ATP c to thnh t i. S c ch do
sn phm cui ny c gi l c ch lin h ngc, mt trong nhng hnh thc iu ha ph bin ca t
bo. Trong trng hp lng ADP v AMP cao, chng li tr thnh cht hot ha lm tng cng qu trnh
h hp b vo lng ATP b thiu ht. Bn cnh , nng AMP cao cn kch thch s bin i
glycogen thnh glucose, ngun nguyn liu quan trng sn sinh ra ATP.
4.3. H hp k kh
y l hnh thc phn gii cc hp cht hu c sinh nng lng m khng c s tham gia ca oxy
khng kh. Trong qu trnh ny, cc hp cht hu c khng c oxy ha hon ton thnh CO2 v H2O nh
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 18 of 31
5. QUANG HP
5.1. i cng v quang hp
Tri t l ngi nh chung ca v vn sinh vt khc nhau. Cc sinh vt u c mi quan h mt thit
vi nhau v mt dinh dng, to nn mt mng li thc n khng l. Trong mng li ny, mi sinh vt
va l k sn mi, va l con mi. Thc n c phn gii khng ch cung cp cho sinh vt cc thnh phn
cu trc m cn l ngun cung cp nng lng vn hnh c my c th sinh vt. Nng lng y l
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 19 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 20 of 31
5.3. B my quang hp
5.3.1. Cc sc t quang hp
Sc t l cc phn t hu c hp th nh sng, thnh phn u tin ca b my quang hp. Hin nay,
ngi ta xc nh c 4 nhm sc t chnh c mt trong l cy: chlorophyll, carotenoid, phycobilin v
sc t ca dch t bo (antoxyan).
5.3.1.1. Chlorophyll
Chlorophyll hay cn gi l nhm sc t lc l nhm sc t quan trng nht ca qu trnh quang hp. Cc
sc t thuc nhm chlorophyll c cu to chung gm 4 nhn pyron ni vi nhau bng cc cu ni metylen (CH=) to nn vng porphyrin. gia vng porphyrin l mt nhn Mg2+. Gn vi vng porphyrin cn c
ru phyton v vng cyclopentan. Cng thc tng qut v cng thc cu to ca hai loi chlorophyll chnh
c th hin hnh 2.17.
Quang ph hp th ca chlorophyll nm trong vng bc sng nh sng nhn thy c (400 - 700nm).
Chlorophyll c nh hp th hai bc sng:
Chlorophyll a l 420 v 662nm.
Chlorophyll b l 435 v 643nm.
Do nh hp th ca chlorophyll l vng quang ph nh sng xanh lam v nn vng quang ph cn
li khng c hp th to cho chlorophyll c mu xanh, mu c trng ca thc vt.
Chlorophyll chim khong 4% trng lng ca lc lp. Trong , ch yu l chlorophyll a, cn li l
chlorophyll b c hm lng bng khong 1/3 chlorophyll a. Chlorophyll a c mt trong mi c th quang
hp gii phng oxy.
Theo mt s nh khoa hc, cholorophyll c nhng c tnh chng vim, chng oxy ha, cha lnh vt
thng. Mt s kho st s b cn cho thy, chlorophyll cn gip lm gim cc cht gy ung th trong c
th.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 21 of 31
5.3.1.2. Carotenoid
Carotenoid hay cn gi l sc t vng. Da theo cu trc ha hc caroten c chia lm hai nhm nh:
Caroten (C40H56): trong thc vt thng c 3 loi caroten , , . Ph hp th ca caroten nm trong
khong 446 - 476nm.
Xanthophyll (C40H56On, trong n = 1 - 6 ): xanthophyll l dn xut ca caroten v gm nhiu loi
khc nhau ty theo tr s n. Quang ph hp th ca xanthophyll nm trong khong 451 481nm.
Carotenoid c nhiu trong hoa qu hoc c quan gi yu ca thc vt. Hin nay ngi ta bit n mt
s vai tr ca carotenoid trong thc vt nh sau:
Lc nh sng, bo v chlorophyll.
Tham gia vo qu trnh quang phn ly nc v thi O2 (xanthophyll).
Tham gia vo qu trnh quang hp thng qua vic hp th nng lng nh sng v truyn cho
chlorophyll. Carotenoid c mt nhiu trong quang h II.
Cng ging nh chlorophyll, carotenoid c c tnh chng oxy ha rt mnh. Ngoi ra, mt s cht
carotenoid khi hp th vo trong c th ngi cn c chuyn ha thnh vitamin A. Trong s 600 cht
carotenoid bit th khong 30 50 loi c kh nng ny. Carotenoid c ng dng cha cc bnh nh
ung th (phi, da, ng tiu ha,...), bnh c thy tinh th hay cc trng thi bnh l gy nn do tia phng
x hoc qu trnh oxy ha mnh v.v... Trong s cc cht thuc nhm carotenoid th -caroten v -caroten
c nghin cu nhiu nht.
5.3.1.3. Phycobilin
Phycobilin c nhiu trong to v cc thc vt bc thp sng di nc. y l mt loi sc t a nc,
c cu to t 4 vng pyron lin kt vi nhau bng cu metylen ( = CH - ) thnh mt mch khng khp kn
nh chlorophyll. Quang ph hp th ca phycobilin nm trong vng nh sng lc v vng. Cng ging nh
carotenoid, phycobilin sau khi hp th nng lng nh sng s truyn n cho chlorophyll, qua h tr cho
qu trnh quang hp.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 22 of 31
5.3.1.4. Antoxyan
Antoxyan l nhm sc t cha nhiu trong dch t bo vi nhiu mu sc khc nhau nh , xanh, tm,...
Quang ph ca hp th antoxyan b sung cho quang ph hp th ca chlorophyll. Nhm sc t ny khng
tham gia vo qu trnh quang hp. Nng lng nh sng m cc sc t nhm antoxyan hp th s c
chuyn thnh dng nhit nng si m cho cy. Chnh bi vy, antoxyan c nhiu trong cc thc vt sng
vng c kh hu lnh.
S hp th
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 23 of 31
Nhm quinon
R1
R2
R3
Ubiquinon (Coenzym Q)
-OCH3
-OCH3
-CH3
6-10
Plastoquinon
-CH3
-CH3
Cytocrom (Cyt) c cu to gn ging chlorophyll nhng khc ch nhn Mg c thay th bng Fe2+
v khng c vng xiclopentan. Cc Cyt c quang ph hp th trong khong 500 - 600nm. Cc Cyt quan
trng trong b my quang hp l Cyt b (gm Cyt b6 v b3) v Cyt c (gm Cyt f). Th nng oxy ha ca Cyt f
l +0,36V, ca Cyt b6 l 0,06V. T l gia Cyt v chlorophyll trong b my quang hp vo khong 1/300 1/400.
5.3.2.3. Ferredoxin v ferredoxin-NADP-reductase
Ferredoxin (Fd) l cc protein c th ha tan trong nc, thnh phn cha Fe v nhm sulfit v c. T l
gia Fd v chlorophyll trong b my quang hp khong 1/400. Fd-NADP-reductase l mt flavoprotein c
quang ph hp th cc i 275, 385 v 456nm.
5.3.2.4. Plastocyanin
L mt loi protein c cha 2 nguyn t Cu, lin kt cht ch trong cu trc ca lc lp. Plastocyanin
khi trng thi oxy ha c mu xanh tm, ph hp th cc i l 597nm, dng kh khng c mu. T l gia
plastocyanin v chlorophyll l 1/400.
5.3.3. n v quang hp
Cc sc t ch c th thc hin c cc phn ng quang hp hon chnh khi chng nm trong t bo,
ni cch khc l trong s lin kt cht ch vi cc thnh phn khc ca b my quang hp. n v quang hp
c th hiu l cu trc nh nht c kh nng thc hin bin i nng lng t photon nh sng thnh nng
lng trong cc lin kt ha hc. Mt cch chi tit, mt h thng c gi l n v quang hp khi n thc
hin c 3 chc nng:
Tip nhn mt phn t CO2 (hay gii phng mt phn t O2);
Chuyn mt in t;
Bin i nng lng mt quang t thnh dng nng lng ha hc.
Vy mt n v quang hp c t chc ra sao v s lng tng thnh phn nh th no ? Ngi ta thy
rng, trong mt n v quang hp lun c hai thnh phn chnh l phc h sc t v chui truyn in t. T
nm 1932, Emerson v Arnold khi lm th nghim vi to Chlorella thy rng, trong iu kin ti u,
c nh mt phn t CO2 cn c s tham gia ca 2500 phn t chlorophyll. Cc nghin cu v sau ca cc
tc gi khc cng cho kt qu tng t, s lng phn t chlorophyll cn thit l khong 2500 4200 phn
t. Da vo kt qu nghin cu ca Emerson, Arnold cng cc tc gi khc, nm 1969, Avron ngh
rng mt n v quang hp s gm 2400 phn t chlorophyll c sp xp theo 4 tiu n v nh. Mi n
v nh gm 600 phn t chlorophyll (trong 300 thuc h quang ha I, 300 thuc h quang ha II) v 1
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 24 of 31
phn t P700.
5.4.1.1. S hp th nh sng
Cc sc t trong n v quang hp c t chc thnh cm gi l phc h anten. Phc h ny gm cc
sc t nm xung quanh mt sc t trung tm l mt phn t chlorophyll c bit. Ton b nng lng photon
do phn t sc t bn ngoi hp th s c tp trung li cho sc t trung tm.
Khi cc phn t sc t hp th nng lng t photon nh sng, in t ca sc t s chuyn t trng thi
nng lng c bn sang trng thi nng lng kch thch. Tuy nhin, trng thi ny khng bn vng, in t
s nhanh chng tr v trng thi ban u v gii phng ra nng lng d tha. Nng lng ny s c phn
t sc t bn cnh hp th v khin chng chuyn sang trng thi kch thch. Ngi ta gi y l phng
thc truyn nng lng theo kiu cng hng. Qu trnh dn truyn nh vy din ra lin tc cho ti khi nng
lng c chuyn cho phn t sc t trung tm.
Ngi ta thy rng, trong thc vt tn ti hai h quang ha, c gi l h quang ha I v II. Mi h
quang ha c mt trung tm phn ng v bc sng hp th hiu qu ring. H quang ha I, vi trung tm
phn ng P700, hp th hiu qu nh sng c bc sng di khong 700nm. Cn h quang ha II, vi trung
tm phn ng P680, li hp th hiu qu nh sng c bc sng ngn hn, khong 680nm.
Hai h quang ha I v II khng hot ng c lp m c s kt hp vi nhau. Nm 1940, Emerson tin
hnh th nghim o cng quang hp ca to Chlorella khi chiu nh sng c bc sng 650 v 680nm.
ng thy rng, cng quang hp khi chiu hn hp c hai nh sng ln hn so vi tng cng
quang hp khi chiu hai nh sng n sc cng li. Nh vy, hai h quang ha kt hp vi nhau lm tng
hiu qu quang hp. Ngi ta gi hin tng ny l hiu ng tng cng Emerson. Quan nim chung cho
rng, s tn ti v kt hp gia hai h quang ha I v II c to v tt c cc thc vt bc cao.
gii thch s kt hp gia hai h quang ha, vo nm 1960, Hill v Bendal xut mt m hnh
c gi l s Z. Theo s ny, hai h quang ha khng hot ng song song m c ni vi nhau
thng qua chui truyn in t. Cho n nay, s Z vn l m hnh c tha nhn rng ri, c nghin
cu ngy cng su sc v hon thin.
5.4.1.2. S dn truyn in t
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 25 of 31
Sau khi ton b nng lng do phc h anten hp th c tp trung li trung tm phn ng, ti y,
in t ca trung tm phn ng s t mc nng lng cao v bt ra ngoi. in t ny s c tip nhn v
i qua mt h thng cc cht dn truyn in t. Kt qu ca s dn truyn ny l nng lng trong in t
s c chit rt mt cch t t v c s dng hot ha cc bm H+ nm trn mng quang hp. Qu
trnh dn truyn in t trong quang hp thc vt din ra theo hai phng thc l dn truyn theo vng v
dn truyn khng theo vng.
Dn truyn in t theo vng
Vn chuyn in t theo vng c thc hin bi h quang ha I vi trung tm phn ng P700 v bc
sng hp th cc i = 680 - 700nm. Thnh phn ca chu trnh bao gm ferredoxin (Fd); cytocrom b6-f
(Cyt). Qu trnh vn chuyn c th hin hnh 2.21.
Sau khi tip nhn nng lng, in t ca trung tm phn ng P700 s chuyn sang trng thi kch thch
v bt ra ngoi. Chng c tip nhn bi Fd ri i qua Cyt v cui cng quay tr li P700. Nh vy, con
ng di chuyn in t l mt chu trnh kp kn.
im mu cht ca chu trnh nm s bin i mc nng lng ca in t khi i qua cc cht. T mc
nng lng c bn, photon nh sng s y in t ca trung tm P700 ln mc nng lng kch thch. Nng
lng ny s gim dn khi in t ln lt i qua Fd, Cyt v tr v trng thi c bn khi quay tr li trung
tm P700. Ti phc h cytocrom b6-f, nng lng chit rt t in t cao nng s thc y qu trnh bm ion
H+ vo bn trong ti mng thylacoit. Khi nng trong ti thylacoit tng cao, H+ s khuch tn ra cht nn
lc lp qua cc phc h ATP synthetase v dn n tng hp ATP. Qu trnh tng hp ATP nh vy gi l
quang phosphorin ha.
Qu trnh phosphoryl ha quang ha lc lp v phosphoryl ha oxy ha ty th ging nhau v c ch
hnh thnh ATP t ADP v phosphat v c. Chng ch khc nhau l phosphoryl ha quang ha thc hin
c nh nng lng photon nh sng, cn phosphoryl ha oxy ha thc hin c nh nng lng gii
phng ra t qu trnh oxy ha cc hp cht hu c. Mt s cng trnh nghin cu cho rng c mt photon
c hp th c kh nng hnh thnh c t 1 n 3 ATP v c th c hai im to ra ATP trong chui
truyn in t. l im t Fd n Cytb6 v im t Cyt b6 n Cyt f. Ti hai im ny, s chnh lch th
nng oxy ha kh gia cc cht truyn e trung gian l kh ln (0,4 v 0,39V).
Nh vy, t nguyn liu u vo l cc photon nh sng, thng qua dn truyn in t theo vng, ta c
sn phm u ra l ATP.
Dn truyn in t khng theo vng
Vn chuyn in t khng theo vng c thc hin bi c hai h quang ha I v II. Thnh phn ca
chui truyn in t gm: quinon (Q); plastoquinon (PQ); plastocyanin (PC); cytocrom b6-f (Cyt). Qu trnh
vn chuyn in t khng theo vng c khi u t trung tm phn ng P680. in t sau khi ra khi
P680 s ln lt i qua Q PQ Cyt PC P700. Ti P700, in t sau khi bt ra s n Fd ging vn
chuyn theo vng. Th nhng im khc bit ch, in t s khng ti Cyt m c dng sn sinh
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 26 of 31
4h
4Chl*
Chlorophyll trng thi kch thch s tham gia vo quang phn ly nc:
4ChlH +
4Chl* + 4H2O
4OH 2H2O +
O2
C th tm tt qu trnh nh sau:
4OH-
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 27 of 31
5.4.2. Pha ti
Cc sn phm ca pha sng, bao gm ATP v NADPH2, s c pha ti s dng c nh CO2 thnh
cc phn t hu c. l cht dinh dng v nguyn liu xy dng cc cu trc t bo.
Vo nm 1946, bng vic s dng ng v phng x C14, Melvin Calvin v cng s chng minh mt
cch ton din v c ch ca phn ng ti - con ng carbon trong quang hp. Vi cng trnh nghin cu
c tnh t ph ny, nm 1961, Calvin c nhn gii thng Nobel ha hc v chu trnh carbon trong
pha ti v sau c mang tn ng - chu trnh Calvin.
Cc nghin cu cho thy rng, pha ti phn ln cc loi thc vt bc cao v cc vi khun quang hp
u din ra theo chu trnh Calvin (cn gi l chu trnh C3). Ngoi ra, mt s thc vt sng trong cc iu
kin c bit cn c thm chu trnh C4 v chu trnh CAM.
5.4.2.1. Chu trnh C3 (chu trnh Calvin)
Chu trnh C3 din ra ti cht nn ca lc lp. N bao gm mt lot cc phn ng enzym ni thnh vng
khp kn, nguyn liu u vo l CO2, ATP, NADPH2; cn sn phm u ra l hydratcarbon. C th chia
chu trnh C3 thnh hai giai on:
C nh carbon dn n tng hp ng.
Ti sinh cht nhn.
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 28 of 31
C nh carbon dn n tng hp ng
Khi u ca chu trnh l vic CO2 kt hp vi mt phn t ng 5C l ribulose biphosphat (RuBP)
to ra sn phm l 2 phn t acid c 3C l acid phosphoglyceric (AGP). Phn ng ny c xc tc bi
enzym ribulose biphosphat carboxylase.
Sau khi to ra AGP, t bo s s dng ATP bin chng thnh 1,3 biphospho glycerat. Tip , 1,3
biphospho glycerat s tc dng vi NADPH2 tr thnh glyceraldehyd 3 phosphat (G3P).
G3P l mt sn phm trung gian quan trng ca chu trnh C3 v t c th tng hp glucose theo con
ng ngc vi chui ng phn trong h hp. Ngoi ra, t bo c th chuyn ha G3P thnh cc cht bo
hay acid amin hoc phn gii to thnh acid pyruvic v s dng cho h hp sinh nng lng. T G3P, t
bo to ra sn phm no ph thuc nhiu vo iu kin nh sng, nng CO2 v O2.
Ti sinh cht nhn
Mc d to ra G3P l im quan trng tng hp cc hydratcarbon song trong chu trnh C3, phn ln
G3P li c s dng cho vic ti sinh cht nhn CO2 l RuBP. y l mt chui phn ng enzym phc tp
v cn s dng nng lng cung cp t ATP.
im b v h hp sng
Xt v nhiu mt, quang hp v h hp l hai qu trnh ngc nhau. Trong cng mt t bo thc vt, khi
lc lp ang thc hin quang hp, ly CO2 vo v nh O2 ra th ti ty th ng thi din ra s hp th O2 v
gii phng CO2. Khi tng dn cng quang hp s dn n mt thi im thc vt khng c s trao i
kh gia t bo v mi trng na. Lng CO2 v O2 ca qu trnh quang hp v h hp lc ny cn bng
nhau. Ngi ta gi y l im b. i vi nhiu thc vt, im b thy cng nh sng khong 2%
nh sng Mt Tri ton phn. im b thay i tu theo loi v chu nh hng bi nhit v nng CO2
trong mi trng. Qu trnh quang hp ch xy ra hiu qu khi cng nh sng trn im b.
Trong trng hp cng nh sng nm di im b, thc vt s xy ra mt hin tng c gi l
h hp sng. Enzym u tin ca chu trnh Calvin, enzym ribulose biphosphat carboxylase ngoi kh nng
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 29 of 31
Hnh 2.25. Sn phm to thnh khi quang hp din ra trong cc iu kin nh sng
v nng O2, CO2 khc nhau
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 30 of 31
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 31 of 31
CU HI LNG GI
1. G l g ? G c nh hng nh th no n din bin phn ng ha hc ?
2. Nng lng hot ha c nh hng nh th no n tc phn ng ?
3. ATP c vai tr nh th no trong t bo ? Trnh by m hnh phn t v cc phng phc tng hp
ATP trong t bo.
4. Enzym l g ? Trnh by c im cu to ca enzym.
5. Trnh by c ch hot ng ca enzym. Gii thch tnh c hiu ca enzym.
6. Trnh by nh hng ca cc nhn t nhit , pH, nng enzym/c cht, cc cht c ch ln tc
phn ng do enzym xc tc.
7. Trnh by khi nim v h hp. Nhng im khc nhau c bn gia h hp hiu kh v k kh ?
8. Trnh by cc qu trnh h hp hiu kh.
9. Trnh by khi nim v quang hp. Mi quan h gia pha sng v pha ti ?
10. Trnh by cc din bin ca pha sng.
11. Trnh by cc giai on chnh ca pha ti. Qu trnh c nh CO2 thc vt C3, C4 v CAM khc
nhau nh th no ?
file://C:\Windows\Temp\cacyqucjtt\Chapter2.htm
30/09/2009
Page 1 of 62
Chng 3
DI TRUYN V BIN D
MC TIU
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 2 of 62
Uracil
Thymin
Cytosin
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 3 of 62
Phn t polynucleotid mang tnh phn cc: ng pentose mt u mang nhm phosphoryl hoc
hydroxyl v tr 5' (u 5'), cn u kia mang nhm hydroxyl v tr 3' (u 3').
Tuy nhin, cc ADN trong t bo sinh vt qua lin kt cc base vi nhau m to thnh mch p - chui
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 4 of 62
xon kp. Hnh 3.1 gii thiu m hnh chui xon kp ADN ca Watson - Crick. Trong cu hnh chui
xon kp ca ADN mch khung polyphosphat-2'-deoxyribose chy bao bn ngoi, cc base purin v
pyrimidin chy bn trong v bt cp (sng i) vi nhau qua cc cu lin kt hydro to ra s gn kt tng
hp ca mch kp ADN (hnh 3.2). Ch cc cp base tng hp A - T v G - C mi c th to ra c cc
cu lin kt bn vng trong cu trc chui xon kp. Mi vng xon cha 10 cp base, c chiu di 3,4nm;
mi cp base cch nhau l 0,34nm. Nh tnh cht bt cp tng hp ny m kt qu l hai si n trong
chui xon kp c trnh t tng hp vi nhau. Tnh tng hp c th ny trong lin kt cp base c tm
quan trng c bit i vi chc nng ca ADN nh sao chp, phin m v dch m. c tnh quan trng
khc ca chui xon kp l hai si n ca chui c tnh phn cc ngc chiu nhau: u 3' ca si ny nm
cng pha vi u 5' ca si kia v ngc li (hnh 3.3).
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 5 of 62
phn trm; cc base G + C thng khc nhau cc sinh vt khc nhau, nhng ging nhau mi loi.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 6 of 62
xon tri, mi vng xon cha 12 cp base nm bn ngoi chui xon. Dng Z ny tm thy mt s
sinh vt nhn chun hoc mt s on ADN m gen chu s iu ho (hnh 3.4).
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 7 of 62
Virus
E. coli
Nm men
Drosophila
ng vt c xng sng
Ngi
Thc vt
103 - 105
4,5.106
5. 107
1,5.108
108 - 1010
3.109
1010 - 1011
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 8 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 9 of 62
Dng siu xon, khi chui kp vn xon hnh s 8. y l dng t nhin (native) trong t bo vi khun
ca ADN. Dng siu xon ca ADN l dng ph bin trong t bo Prokaryota.
Dng vng trn, khi chui ADN cng trn. Dng ny xut hin khi ADN siu xon b ct t mt
trong hai mch kp.
Dng thng, khi ADN b t c hai si (hnh 3.8).
2.2.2. M hnh genom E. coli
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 10 of 62
Mt s m hnh c xy dng m t cc dng bin i ca genom E. coli trong t bo. Hnh 3.9
trnh by mt s dng trong s .
Hnh 3.9. Genom E. coli thay i hnh dng trong t bo (Pettijohn v Hecht, 1974)
C th nhn thy s co rt kch thc ADN mnh (t ng knh 350m xung cn 2m), s cun li
c thc hin nh cc ARN ni (linker). Khi cc ARN linker b ct, mch ADN bung di ra thun tin cho
sao chp ADN. Nu ADNase ct mi si, chui ADN tho xon cng ra tng hp protein.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 11 of 62
Hnh 3.10 gii thiu kiu nhn ngi nam gii, trong c 46 nhim sc th bao gm 22 cp nhim sc
th thng v hai nhim sc th gii tnh X v Y rt khc nhau. Cc nhim sc th ngi c phn thnh 7
nhm t A n G da trn hnh dng v kch thc ca chng. Nh k thut nhum bng (banding
techniques) c th lm hin ln nhng vch nang (bng) c th nm dc theo mi nhim sc th, nh vy c
th d dng phn bit c tng nhim sc th trong kiu nhn.
2.3.2. Cu to ca nhim sc th
Nhim sc th ca Eukaryota c t chc phc tp, bao gm ADN v nhiu loi protein gn vo. Trong
s cc protein gn vo , histon ng vai tr quan trng trong vic cun ADN li v iu chnh hot tnh
ca ADN. Cc histon l nhng protein nh cha nhiu acid amin mang in tch dng (lysin v arginin) nn
c th gn cht vi ADN in tch m.
S hnh thnh nhim sc th k gia t chui xon kp ADN qua h thng cc bc cu trc nh sau
(hnh 3.11):
Nucleosom l n v cu trc ca nhim sc th c to nn do si ADN di qun quanh cc
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 12 of 62
protein histon, hnh thnh si 11nm. n v nucleosom l phc hp gm 146 cp base ca ADN qun
quanh 8 phn t histon (2 H2A, 2 H2B, 2 H3 v 2 H4). Cc nucleosom k nhau c ni qua mt phn t
nucleosom trung gian (H1, hnh 3.11b).
Nhim sc th k gia dy 1400 nm (H. 3.11.f): Dng ph bin ca nhim sc th trng thi dn
xon, cn gi l cht nguyn nhim sc. C th c trng hp cht d nhim sc nm xen k vi cht nguyn
nhim sc v bc quanh cc tm ng.
V chc nng, cht nguyn nhim sc cha ADN trng thi hot ng c th phin m c, cn cht
d nhim sc th mang ADN dng khng phin m c. Cht d nhim sc sao chp mun hn cht
nguyn nhim sc trong chu trnh t bo.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 13 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 14 of 62
12345612
456123
345612
12345612
34561234
61234561
v i ch do quay vng i u.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 15 of 62
7 intron: A, B, C, D, E, F, G.
8 exon: L, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
Exon L l on dn u 5 ca mARN trong gen ovalbumin.
Cc exon 1-7 m ho cc acid amin trong ovalbumin.
Intron u tin pht hin thy thc vt l gen phaseolin trong cy h u mang 3 intron. Ni chung,
cc gen thc vt bc cao u mang nhiu intron v exon. Ngi ta cng nhn thy khng phi tt c cc gen
nhn chun u mang intron. V d, gen histon nhm bin v 4 gen sock nhit Drosophila khng mang
intron.
Ni chung, cc intron pht hin c kch thc rt khc nhau t vi cp n hng nghn cp base.
Trong nhiu trng hp, mi exon m ho mt chc nng xc nh ca protein. V d, cc gen globin,
exon nm gia m ho im gn hema. nm men, trong gen cytochrom b, intron li l mt phn ca exon
thuc cc gen m ho cc enzym cn thit cho qu trnh phin m. Theo quan nim mi, cc intron khng
phi l cc on ADN d tha nh c ch ra trc y, chng ng vai tr quan trng trong qu trnh bit
ho ca sinh vt nhn chun a bo, v v vy chng l sn phm ca qu trnh tin ho. Nghin cu su hn
v chc nng ca cc intron c th thy r s tn ti ca cc intron l cn thit cho hot ng v biu hin
ca gen, c bit l cc sinh vt bc cao.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 16 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 17 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 18 of 62
Cc nghin cu tip theo pht hin ra c ch phn t ca qu trnh sao chp ADN. y l qu trnh
phc tp v phi tri qua cc c ch chung nh sau:
Cc lin kt hydro gn hai si ca mch kp ADN v n nh cu trc xon phi b t ra v tch ri
hai si n;
Phi c on mi (primer), tc on ADN hay ARN mch n ngn bt cp vi mch khun;
4 loi nucleotid triphosphat (dATP, dGTP, dTTP v dCTP) bt cp b sung vi cc nucleotid
mch khun;
Mch mi tng hp theo hng 5P 3OH;
Cc nucleotid mi c gn li vi nhau bng lin kt cng tr to mch mi.
Mi bc sinh tng hp ADN c xc tc bng enzym c hiu v c thc hin mt cch nhanh
chng, chnh xc.
cc Prokaryota v c cc Eukaryota, tng mch ADN ring bit c sao chp ch theo mt hng:
cc enzym sao chp di chuyn trn mch m t u 3 n u 5 to nn mch mi b sung theo hng
5 3. Khi tch ADN mt u ra sao chp to ra ch ba sao chp (replication fork). Mch mi c
tng hp theo hng 5 3 nn trn mt mch khun qu trnh tng hp s hng t ngoi vo ch ba,
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 19 of 62
cn trn mch khun kia qu trnh tng hp s din ra theo chiu t ch ba hng ra ngoi to ra cc
on ngn ri ni li vi nhau. Qu trnh sao chp nhim sc th vng trn vi khun E. coli c m t
trn hnh 3.16 bao gm hai giai on: khi pht (initiation) v ko di (elongation).
3.1.3.1. Khi pht
vi khun E. coli, qu trnh sao chp bt u khi protein B c hiu nhn bit im khi pht sao chp
(replication origin - vit tt l ori) v gn vo trnh t base c bit . Tip theo enzym gyrase (mt loi
topoisomerase) ct ADN lm tho xon c hai pha ca protein B. Trong khi hai enzym gyrase chuyn
ng ngc chiu nhau so vi im ori th hai phn t ca enzym helicase (cn gi l rep) tham gia tch
mch to ch ba sao chp. Helicase s dng nng lng ca ATP lm t cc hydro gia hai base bt cp vi
nhau. Cc protein lin kt mch n lm cng mch SSB (single strand binding protein) gn vo cc mch
n ADN lm chng tch nhau thng ra v ngn khng cho chng chp li ngu nhin hoc xon li sao
chp c d dng.
3.1.3.2. Ko di
ADN-polymerase III l phc hp gm nhiu enzym gn vi nhau bt u sao chp mt trong hai mch
bng cch gn vo mch khun v lp cc nucleotid b sung vo v tr tng ng. Tnh phc hp ca enzym
l cn thit v ADN-polymerase phi xc tc nhiu bc phn ng khc nhau v phi c kh nng s dng 4
loi nucleotid nh tc nhn phn ng ph thuc vo v tr c c trn mch khun. t nht enzym ny
phi c 4 trung tm hot ng rt linh ng, mi trung tm ng vi mt loi nucleotid (A, T, G, C). Ngoi
chc nng polyme ho theo hng 5 3, ADN-polymerase III cn c kh nng sa sai nh hot tnh
exonuclease (exonuclease l enzym ct ADN t u mt mt mch theo chiu 5 3 v ngc li 35).
Khi phc hp ADN-polymerase c theo mch khun v ko cc nucleotid b sung vo ng v tr n
lin gn cc nucleotid li lm mch mi b sung ko di thm ra. Trn ng di chuyn tng hp ADN
nu ADN-polymerase III bt gp v tr m nucleotid mi c lp vo b sai, hot tnh exonuclease 3 5
lin ct li li loi b nucleotid b sai, ri lp tc gn nucleotid ng vo tip tc sao chp. Cc nucleotid
trc khi gn vo u 3OH c hot ho tr thnh nucleosid triphosphat c mang nng lng. ADN-
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 20 of 62
polymerase c tnh c hiu cao, v ch thm nucleotid vo u 3OH ca mch ang c tng hp.
Mch khun ADN c u 3 c ADN-polymerase III gn vo v tng hp ngay mch b sung 5
3 hng vo ch ba sao chp. Mch khun ny c gi l mch khun trc, cn mch mi c tng hp
gi l mch trc (leading strand).
Trong khi , mch khun sau c u 5 qu trnh tng hp phc tp hn v c thc hin t ch ba
sao chp hng ra ngoi duy tr ng hng 5 3.
Khi mch kp tch ra, gn ch ba sao chp enzym primase gn mi (primer) ARN cha khong 10
nucleotid c trnh t b sung vi mch khun vo. ADN-polymerase III ni nucleotid tip theo mi ARN
theo hng ngc chiu vi ch ba sao chp, tng hp cc on ngn khong 1.000 - 2.000 nucleotid, c
gi l cc on Okazaki. ADN-polymerase tip tc ko di on Okazaki n khi gp on mi ARN pha
trc th dng li, ri li ra sau tip tc tng hp t ARN mi mi c gn vo gn ch ba sao chp. Tip
theo, ADN-polymerase I nh hot tnh exonuclease 5 3 ct b mi ARN, gn cc nucleotid ca ADN
vo ch trng thc hin polyme ho hng 5 3. on ADN ngn 10 nucleotid ny cn h hai u c
ni lin ch h nh enzym ADN ligase. Mch c tng hp t ng ba sao chp hng ra ngoi c tng
hp chm hn nn gi l mch sau (lagging strand). Qu trnh sao chp ADN E. coli din ra rt nhanh, c
th t n hn 50.000 nucleotid/pht.
M (kDa)
Gen
Chc nng
S bn sao/t bo
Rep
Helicase III
SSB protein
Protein i
Protein n
Protein n'
Protein n''
Protein dna B
Protein dna C
Primase
ADN-polymerase III
Tiu n v
Tiu n v
Tiu n v
Tiu n v
Tiu n v
Tiu n v
Tiu n v
65
75
74
66
28
76
17
29
300
60
760
140
37
52
32
25
10
83
Rep
Tch mch
Tch mch
n nh mch n
50
ADN-polymerase I
102
polA
Ligase
ADN topoisomerase I
ADN topoisomerase II
75
lig
Ssb
dnaT
300
50
80
70
100
20
50
20
300
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 21 of 62
theo di sao chp ADN, dn cht ng v phng x thymidin c s dng. Qu trnh sao chp c
khi pht t im ori (origine) gi l im khi pht v tin trin ra c hai pha (hnh 3.17). Khi ADN vng
ang sao chp quan st thy dng ADN hnh con mt (eye replication). Ch ba sao chp lan dn, cui cng
to ra hai phn t ADN lai: mt mch c mang cht nh du phng x T-H3 (thymidin H3). C trng hp
sao chp ch xy ra v mt pha.
Vi khun E. coli ch c mt im xut pht sao chp ori nn c ADN thnh mt n v sao chp thng
nht c gi l replicon. Nh vy, replicon c ngha l n v sao chp. Genom ca cc t bo tin nhn
thng ch c mt replicon.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 22 of 62
im khc cn bn trong sao chp ADN t bo nhn thc v t bo tin nhn l ADN ca t bo nhn
thc c nhiu replicon. V d, t bo nm men bnh m Saccharomyces cerevisiae c ti 500 replicon, tc
l c 500 im ori khi pht sao chp. Qu trnh sao chp cng bt u t ori ri lan v hai pha nh trnh
by trong hnh 3.17. T bo c c ch kim sot nghim ngt qu trnh sao chp, im ori no sao chp
qua mt ln th s khng sao chp li trc khi ton b ADN c sao chp hon ton (hnh 3.18). Sau khi
sao chp xong, t bo c c ch phn chia u ADN vo cc t bo con.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 23 of 62
(3.108 nm), nu sai st khi sao chp ADN ln n nh vy th kh m c s ging nhau gia protein
ngi v cc protein c voi. Nhng thc t cho thy c nhng protein ging nhau gia ngi v c voi.
Bng cch nh gi tn s cc t bin mi xut hin trong qun th ln v theo di bin i enzym
trong nui cy m t bo c th tnh c rng trong c th sinh vt sai st khi sao chp ADN (in vivo) l
1.10-9, tc 1 sai st trn 1 t base. Nh vy, t bo ngi c 3.109 cp nucleotid mi ln sao chp c th c 3
sai st.
nh gi mc bin i trong tin ho cng khng nh mc chnh xc rt cao trong sao chp in
vivo ADN. Mc chnh xc cao trong sao chp ADN ca c th sinh vt c c nh cc c ch sa sai
sau:
Hng sao chp bao gi cng t u 5 3 vic sa sai c chnh xc.
Cc ADN-polymerase I v III va polyme ho, va c hot tnh exonuclease 5 3 v 3 5, nu
trn ng di chuyn polyme ho bt gp nucleotid b lp sai, ADN-polymerase s li li ct b theo hng
3 5 (hot tnh exonuclease 3 5).
3.5.2. Sa sai khi khng sao chp
Phn t ADN c th b bin i ngay c khi khng sao chp. Cc bin i t bin ny xy ra vi xc
sut kh cao. Nh c ch sa sai nn tn s t bin c duy tr mc thp.
Chin lc sa sai trn nhim sc th v c bn ging nhau khi sa sai trong sao chp v khi b t bin:
cc enzym nhn bit gn vo cc trnh t sai v ct ri cc on sai, ri s dng mch n ng lm khun
tng hp li on b ct cho ng. Hng lot enzym c hiu lm nhim v d tm v sa sai. C khong
20 enzym r sot dc nhim sc th d tm cc base c bin i ho hc, mi enzym c chc nng chuyn
bit cho mt loi sai lch. Khong 5 enzym khc c hiu cho cc lin kt cng tr sai gia base vi cc hp
cht khc hoc gia cc base k nhau trn mt mch. Mt s enzym khc pht hin s bt cp sai, nh
trng hp mt purin. Tng cng c khong 50 enzym chuyn pht hin v sa cha cc sai lch trn phn
t ADN.
4. CHU TRNH T BO
Phn chia t bo l c tnh c bn ca tt c cc sinh vt. cc t bo nhn nguyn thy, qu trnh sao
chp ADN c bit kh tng tn. V d, khi nui cy trong mi trng dinh dng, cc vi khun tng hp
ADN trong mt chu trnh t bo v sau hai t bo con c sinh ra nh thnh t bo mi hnh thnh v ct
ngang t bo. Ngc li, chu trnh t bo ca cc sinh vt nhn tht phc tp hn rt nhiu. S sinh sn v
tnh v tng trng ca cc m c th nh nguyn phn (mitosis) l kiu phn bo to ra cc t bo con c
kiu gen ging y nh t bo m. Sinh sn hu tnh nh gim phn l kiu phn bo to cc t bo sinh dc
hay giao t c s nhim sc th gim mt na vi kiu gen a dng.
4.1. Chu trnh t bo nhn tht
cc sinh vt nhn tht n bo cng nh a bo, s sinh sn ca t bo l mt qu trnh sinh trng,
phn nhn v phn bo mang tnh chu k. Qu trnh gi l chu trnh t bo (cell cycle). phn ln cc t
bo soma ca thc vt bc cao v ng vt, chu trnh t bo gm 4 pha (hnh 3.19) bao gm: G1 (gap 1), S
(synthesis), G2 (gap 2) v M (mitosis). Ba pha u gp li gi l giai on ngh hay k trung gian
(interphase). Tip sau G2, t bo phn chia nguyn phn cho hai t bo con. Sau , mi t bo con li bt
u mt chu trnh t bo mi. cc t bo ng vt khi nui cy, mt chu trnh t bo ko di khong 24
gi. i vi cc t bo nhn tht, thi gian ca mi pha cng nh ca chu trnh t bo nhng sinh vt khc
nhau c khc nhau (bng 3.3).
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 24 of 62
T bo
u Viciafaba
Chut
Chut ti
G1
(%)
25,4
S
(%)
38,8
G2
(%)
25,4
M
(%)
10,4
20,0
41,4
44,9
10,5
3,2
11,0
24,5
52,8
19,1
3,6
Nguyn bo
si
Nguyn bo
si
4.2. Pha G1
Pha G1 din ra tip sau nguyn phn, nhim sc th bin i t trng thi kt c trong nguyn phn
sang trng thi ko di ca pha ngh, ng thi din ra hng lot nhng bin i dn n s khi u sao
chp ADN. di ca G1 thay i ph thuc vo hm lng protein trong t bo, v c s khc bit gia
cc t bo cng th h, cng nh c nh hng ln n thi gian chu trnh chung. Nhim sc th trong G1 t
xon vn v hot tnh phin m tng ln. Mt phn hot ng phin m ny dn n vic sinh tng hp hng
lot phn t cn thit khi u tng hp ADN. Tuy nhin, vn c mt s sinh vt khng c G1 r rt, v
d, mc nhy Physarum polycephalum, nm men Schizosaccharomyces pombe, phi ca Xenopus v phi
chut. S tch lu vt cht ni bo t n im ti hn (restriction site) th t bo bt u tng hp ADN.
4.3. Pha S
4.3.1. Tng hp ADN khng lin tc
Trong pha S, vt cht di truyn ca nhim sc th c nhn i. Trong khi m nui cy ca cc t bo
ng vt, pha S ko di t 6 n 10 gi th t bo nm men in vivo Schizosaccharomyces pombe l 10
pht, hoc c th ko di ti 35 gi t bo da tai chut. S sao chp ADN din ra theo kiu na gin on:
cc nucleotid gn vi nhau to thnh cc on ngn (khong 100 nucleotid) ri cc on gn li vi nhau
to thnh nhng si di hn.
4.3.2. Cc ADN polymerase
cc sinh vt nhn tht, qu trnh tng hp ADN c khi pht bi cc on mi ARN di 9-10
nucleotid, sau cc on mi b ct b. cc sinh vt nhn chun bc cao c 3 ADN polymerase: ADN
polymerase alpha (), beta () v gama (), chng khc nhau v khi lng phn t, tnh mn cm vi cht
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 25 of 62
c ch N-ethylmaleimid, tnh mn cm vi mui v kh nng sao chp nhng khun khc nhau (bng
3.4). C polymerase v u trong nhn, trong khi enzym polymerase li trong ty th. Cc enzym
polymerase v polymerase thng nh vi cc protein khc trong phc hp sao chp. Ni chung l
chng rt khc nhau trong cc sinh vt nhn tht. Mt s sinh vt c nhiu dng enzym khc nhau trong khi
mt s li thiu. Thc vt, protozoa, nm thiu ADN polymerase , cn cc vi sinh vt nhn tht ni chung
li c polymerase , mc d ADN polymerase ny rt khc ADN polymerase ca cc ng vt c v.
Bng 3.4. Tnh cht ca cc ADN polymerase ca ng vt c v
Loi enzym
Phn t lng
B c ch bi
N-ethylmaleimid
120.000 - 300.000
30.000 - 50.000
Khng
150.000 - 300.000
Tc dng vi mui
B c ch bi NaCl 25mM
c kch thch bi NaCl 100 - 200 mM.
B c ch bi phosphat 50mM
c kch thch bi KCl 100 - 250mM
v phosphat 50mM
cc sinh vt nhn tht bc cao ni chung ADN polymerase c s dng sao chp ADN ca
nhn, ADN polymerase c th hot ng nh enzym sa cha, cn ADN polymerase th chuyn trch
vic sao chp h gen ty th. Khng c enzym no trong s ny c hot tnh c sa. Ngc li, cc sinh vt
nhn tht bc thp, chng hn nh nm men c cc ADN polymerase trong nhn rt ging vi cc enzym ca
cc sinh vt nhn nguyn thy v c hot tnh c sa.
4.3.3. Cc n v sao chp
Cc nhim sc th nhn tht c nhiu n v sao chp (replication unit, RU), cng c gi l cc
replicon, mi replicon c mt im khi u v 2 im kt thc sao chp, y l cu to cn thit sinh vt
nhn tht c th sao chp s lng ADN khng l trong thi gian va phi.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 26 of 62
Qu trnh sao chp ADN xut hin bng vic xut hin chic vng trn ADN gm hai chc sao chp.
Cc chc ny chuyn ng ngc chiu nhau trong qu trnh tng hp ADN cho n khi chng t n cc
im kt thc c th. Cc tn hiu xut pht v kt thc tng hp ADN l nhng on ADN c hiu:
protein khi pht c hiu bm vo on ADN khi pht v nh h tr phc hp sao chp ADN bm vo
im khi pht ca qu trnh sao chp. Khong cch gia hai im khi pht sao chp thay i t 30.000 300.000 cp base nit tu thuc vo sinh vt c nghin cu. Trn nhim sc th ca t bo Hela (t bo
ung th ngi) c 100 n v sao chp. Tc chuyn ng ca phc h sao chp khong 1.000 n
15.000 nucleotid trong mt pht 37oC. Nhng tc chuyn ng ca tng chc sao chp rt khc nhau
ngay trong cng mt h thng v chu s kim sot di truyn v ph thuc vo bin i mi trng (hnh
3.18). Qu trnh bt u t O chuyn ng ngc chiu to thnh cc vng m. Qu trnh kt thc khi hai
chc sao chp k cn ho nhp vo nhau (n im kt thc t). ADN giu GC c sao chp trc, cn on
ADN giu AT c sao chp sau (hnh 3.20 trn).
4.3.4. Lp ghp ADN vo cc th nhn
Khi ADN sao chp th cc th nhn (nucleosom-bao gm histon v ADN) cng phi c nhn i, cc
histon phi c tng hp mi. Cc gen tng hp histon hot ng trong G1 v S to ra s lng ln cc
histon. ADN mi sao chp nhanh chng kt hp vi cc histon mi cn thit hnh thnh cc nucleosom.
Cc histon mi c s dng ngay ti cc chc sao chp to thnh cc nucleosom mi, v 2-15 pht sau
chng c sp xp li to thnh cc nhim sc th trng thnh.
4.4. Pha G2
Cc nhim sc th kt cht li chun b cho nguyn phn. Kt cht l qu trnh cun xon mc cao
hn ca cc nhim sc th. Vic tng hp c ARN v protein l cn thit hon thnh G2. Kt thc ca G2
bo hiu s bt u ca nguyn phn. Trong G2, protein tubulin c tng hp. Tubulin c trng hp
to ra cc vi ng ca b my thoi phn ly cc nhim sc th v cc nhn con trong nguyn phn v gim
phn.
4.5. Cc kha cnh phn t ca nguyn phn
Nguyn phn l s phn chia mt t bo thnh hai t bo con ging ht nhau v mt di truyn. Trc khi
nguyn phn, cc nhim sc th c nhn i. c im ca nguyn phn l c nhng bin i ln v cu
trc v chc nng ca t bo. Khi bt u nguyn phn, qu trnh tng hp cc cht trong t bo gim xung,
ri dng li k gia v li tip tc k cui. Tc tng hp protein b gim t ngt khi bt u nguyn
phn, sau li tng ln cui k nh tng hp ARN. Cng vi vic c ch cc qu trnh tng hp ARN v
protein th mng nhn v hch nhn b v, cc cu trc ny li hnh thnh tr li trong cc nhn con cui k.
5. CC KIU PHN BO
i vi vi khun, qu trnh tng hp ADN xy ra lin tc trong sut chu trnh ca t bo. Khi hm
lng ADN c nhn i th t bo to ln v bt u tng hp thnh t bo vng gia t bo. S kin ny
lm tch hai t bo con v hai pha ca t bo v khi thnh t bo mi hon thin, vi khun tch thnh hai t
bo con ring bit. Qu trnh lp li lin tc khi sinh vt cn trong chu k sinh trng. Chu trnh t bo
sinh vt nhn tht din ra vi nhng khc bit ng k. S phn chia cc t bo soma (khng to thnh giao
t) tri qua 4 giai on: Pha G1, pha S, pha G2 v pha M (nh trnh by trn). Cc nhim sc th c
sao chp trong pha S (n bi hoc lng bi) v trong qu trnh nguyn phn (pha M) phn ly v hai t bo
con.
5.1. Nguyn phn
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 27 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 28 of 62
(metaphase plate).
5.1.3. K sau
Giai on ny bt u khi tm ng c phn i, cc nhim sc t ch em tch ri nhau ra thnh cc
nhim sc t con v tin v hai cc i din ca t bo. Nh vy, hai bn sao ging ht nhau ca nhim sc
th c tch v hai cc khc nhau.
5.1.4. K cui
Kt thc qu trnh vn chuyn cc nhim sc th con v hai cc ca t bo, vi s lng v thnh phn
ging ht nhau.
Mng nhn hnh thnh bao bc mi nhm nhim sc th.
Ti to li cc hch nhn.
Cc si thoi bin mt.
Cc nhim sc th dn xon v tr nn khng quan st c di knh hin vi c na. Lc ny thy
r hai nhn pha ngh in hnh.
Trong phn ln trng hp, tip theo k cui l qu trnh phn chia t bo cht (cytokinesis), tch hai
nhn mi v hai t bo con ring bit. cc t bo ng vt, qu trnh phn chia t bo cht din ra vi vic
to thnh mt eo gia t bo, eo tht dn li cho n khi hai t bo con c hnh thnh. Ngc li, cc t
bo thc vt phn chia bng cch to ra mng v thnh t bo mi gia hai nhn mi m sinh ra hai t bo
mi.
Nh vy, t quan im di truyn hc nhng im mu cht ca nguyn phn l:
Mi nhim sc th phn chia cho hai nhim sc t ging ht nhau trong pha S ca chu trnh t bo.
Cc nhim sc th gm hai nhim sc t sp xp mt cch ngu nhin trn tm k gia.
Nguyn phn duy tr thng tin di truyn ca t bo t th h ny sang th h sau.
Gim phn l qu trnh sinh ra cc giao t hoc bo t n bi t t bo lng bi sau hai ln phn chia.
Trong qu trnh gim phn, cc cp nhim sc th tng ng sau sao chp tham gia vo qu trnh sp xp
li sao cho mi sn phm trong s 4 sn phm ca gim phn nhn c mt i din ca mi nhim sc th.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 29 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 30 of 62
5.2.2.3. K cui II
Mi t bo sinh ra sau gim phn I by gi phn chia. Do vy sinh ra 4 t bo n bi bt u t mt
t bo lng bi ban u trc gim phn.
Cc nhim sc th nht dn v mng nhn hnh thnh.
Nh vy, mi t bo trong s 4 t bo n bi mi c sinh ra mang mt na s nhim sc th ca t
bo lng bi bnh thng, tc l mang mt nhim sc th ca mi cp tng ng. V mi t bo n bi
nh th c cha rt ngu nhin cc nhim sc th c ngun gc khc nhau (t cha hoc m).
Hot ng ca nhim sc th trong gim phn lin quan trc tip n phn ly ca cc gen. C hai chi tit
cn ch lin quan n vic hnh thnh cc t hp nhim sc th mi trong gim phn I. l hai nhim sc
th tng ng (cng cp nhng khc ngun gc) phi tch nhau i v hai cc. Trong khi hai nhim sc
th khng tng ng (khc cp) th li c th cng i v mt cc, hoc i v hai cc khc nhau; xc sut
din ra hai s kin ni trn l bng nhau.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 31 of 62
Tm ng ng vai tr rt quan trng trong nguyn phn v gim phn, do chng ta quan tm n
cu trc phn t ca tm ng, im nh ca cc nhim sc th vi cc si thoi, v ca im mt (telomere)
tc l u mt ca nhim sc th.
5.3.1. Tm ng
Trnh t ca mt s tm ng c tch ra t mt s sinh vt nhn tht bc thp c xc nh. Trnh
t ca cc vng li (core region) I, II v III ca ba tm ng ca nm men CEN3, CEN4 v CEN11 nh sau:
I
II
III
Cen3
ATAAGTCACATGAT...88 cp base, 93%AT,...TGATTTCCGAA
Cen4
AAAGGTCACATGAT...82 cp base, 93%AT,...TGATTACCGAA
Cen11 ATAAGTCACATGAT...89 cp base, 94%AT,...TGATTTCCGAA
Nh vy, mc d cc tm ng khc nhau nhng c chung mt chc nng trong t bo, cc trnh t ca
chng tng t nhau nhng khng ging nhau hon ton: vng I c trnh t tng i ging nhau nhng
tm ng nm men nghin cu, vng II l vng rt nhiu AT nhng khng c trnh t ging nhau, cn
vng III tuy ngn nhng c ging nhau rt cao. Vng I t quan trng hn i vi chc nng ca tm ng
so vi vng II v III.
Khi x l th nhn (nucleosom) ca tm ng vi nuclease cho thy, vng li I, II v III ca tm ng
khng chu tc dng ca ADNase I v nuclease ca cu khun. ADN bao quanh tm ng c bc gi
thnh cc th nhn theo mt kiu nht qun hn so vi cch gi ca phn ADN cn li ca h gen.
5.3.2. im mt
im mt l vng ADN u mt ca phn t trong ADN mch thng, cn thit cho sao chp v n
nh ca nhim sc th. Phn ln im mt nm ngay di mng nhn v chng thng kt vi nhau cng
nh dnh vi mng nhn. Cc s liu cho thy tt c cc im mt c chung mt trnh t nucleotid. Cc trnh
t c th chia lm hai loi:
(1) Nhng vng gn vi u mt ca nhim sc th thng cha nhng on trnh t lp li ca ADN,
nhng nhng vng ny rt phc tp, bao gm hng nghn cp base tnh t u ADN. Cc on ny l cc
on lin kt im mt (telomere associated), c th ng vai tr trung gian trong nhiu mi quan h c
hiu ca cc im mt, nh quan h gia cc im mt vi nhau v gia cc im mt vi mng nhn.
(2) Nhng on trnh t ngay st u ca phn t ADN nhim sc th gm nhng on trnh t n
gin, lp li hai nucleotid mt, gi l cc on u mt n gin, thc hin nhng chc nng quan trng ca
u mt, c th l to cho u nhim sc th tnh n nh. V d, Tetrahymena on lp li gm 5CCCCAA-3 v Tripanosoma on lp li l CCTAA.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 32 of 62
nhn, ht vng v ht xanh, thn di v thn ngn, v.v... Mendel thc hin cc php lai gia cc ni
thun v nghin cu th h con theo cc kiu hnh ca cha m.
V d:
P
F1
trn
x
trn
nhn
5474 trn
1850 nhn
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 33 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 34 of 62
Sau khi chng minh rng cc cp tnh trng tng phn u di truyn ging nh cp trn-nhn, Mendel
bt du nghin cu s phn ly ca hai cp gen trong cng mt php lai. ng chn nhng cp gen khng
lin kt, tc mi cp nm trn mt cp nhim sc th tng ng ring bit, ng tin hnh php lai gia
cy c ht trn vng vi cy c ht nhn xanh (hnh 3.23).
Cc c th F1 l d hp t kp v v vy sinh ra 4 loi giao t vi s lng bng nhau: SY, Sy, sY v ss.
Khi cho F1 t th phn th 4 cp giao t ny kt hp vi nhau mt cch ngu nhin trong tt c cc t hp c
th c sinh ra th h con lng bi. Trong bng Punnett trn hnh 3.23 c 16 t hp giao t. Do tc dng
ca tnh tri ch c 4 loi kiu hnh xut hin: trn-vng, trn-xanh, nhn-vng v nhn-xanh. Cc kiu hnh
ny phi xut hin vi t s 9 : 3 : 3 : 1, v l kt hp ngu nhin cc giao t v s phn ly c lp ca hai
cp gen cng vi nhim sc th mang chng trong qu trnh gim phn.
Trong th nghim ca mnh, Mendel nhn c cc kt qu c th nh sau: 315 ht trn-vng:108 ht
trn-xanh: 101 ht nhn vng : 32 ht nhn xanh. T l ny rt st vi t l 9 : 3 : 3 : 1 d on theo l
thuyt.
Trn, vng Nhn,xanh Kiu gen Giao t Trn,vng
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 35 of 62
Nh vy, cng thc phn ly theo kiu hnh F2 khi lai hai cp tnh trng trong cc th nghim ca Mendel
l: 9 A - B -: 3A - bb: 3 aaB -: 1aabb.
y, Aa v Bb l hai cp gen nm trn hai cp nhim sc th tng ng khc nhau.
T cc kt qu nhn c trong cc php lai hai tnh trng nu trn, Mendel c nhn xt rng, t l phn
ly 9: 3: 3: 1 khi xem xt ng thi hai tnh trng trong mt php lai chnh l s kt hp ca hai t l phn ly
3: 1 khi xem xt tng cp tnh trng ring bit. C th l t cng thc tng qut ni trn, nu ch xem xt cp
tnh trng Aa ta s c: 9A - + 3A -: 3aa + 1aa, tc l 12A -: 4aa hay 3A -: 1aa. Tng t nh vy, nu ch
xem xt cp tnh trng Bb ta s c: 9B - + 3B -: 3bb + 1bb tc l 12B -: 4bb hay 3B -: 1bb. T nhn xt ny,
Mendel pht biu nh lut th 2 ca mnh gi l nguyn l di truyn c lp: cc gen nm trn cc
nhim sc th tng ng khc nhau th vn ng c lp trong qu trnh to thnh giao t.
6.1.5. Cc cng thc lai a tnh
Vic phn tch s di truyn ca mt cp tnh trng trong lai n tnh gip Mendel v cc nh nghin
cu sau ny hiu c s di truyn ca hai cp v nhiu cp tnh trng trong cc php lai hai tnh v a tnh.
V ngy nay, chng ta hiu r rng cc quy lut di truyn l do quy lut vn ng ca cc nhim sc th
trong gim phn quy nh. T l phn ly kiu hnh F2 ca mi tnh trng l 3: 1. y l t l phn ly chnh
xc ca mt cp nhim sc th tng ng trong gim phn. Vi hai cp tnh trng, t l l 9: 3: 3: 1, tc
l (3 + 1)2, v vi n cp tnh trng th cng thc phn ly v kiu hnh F2 s l (3 + 1)n. Vi l lun tng
t, cc cng thc c bn trong trng hp lai a tnh (n tnh trng) c th c xc nh nh trong bng 3.5
sau y:
Bng 3.5. Cc cng thc c bn lai a tnh trng
Tn cng thc
Kiu lai
n tnh
Hai tnh
a tnh
S kiu giao t do F1 to ra
22
2n
S t hp giao t sinh ra F2
42
4n
22
2n
32
3n
3+1
(3 + 1)2
(3 + 1)n
1+2+1
(1 + 2 + 1)2
(1 + 2 + 1)n
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 36 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 37 of 62
Trong s trn, cc nhm ti t hp ch c th sinh ra do trao i cho gia hai gen trong qu trnh
gim phn ca c th F1 d hp t kp. V trao i cho l s kin ngu nhin din ra dc theo nhim sc th
nn tn s trao i cho, tc l t l cc c th ti t hp trong tng s th h con, lin quan trc tip n 2
gen kho st. Hai gen cng xa nhau th tn s trao i cho cng ln. Do vy, c th dng tn s ny lp
bn di truyn.
T.H. Morgan l ngi u tin nghin cu trn i tng rui gim Drosophila melanogaster tm ra
nhiu gen khng phn ly c lp vi cc gen khc trong gim phn. Trn thc t, mt s gen kt thnh
nhm trong cc th nghim phn tch lai nh ni trn. ng xc nh c 4 nhm lin kt rui gim
ph hp vi 4 nhim sc th c trong b n bi ca sinh vt ny.
6.2.2. Nhim sc th gii tnh v lin kt gii tnh
B nhim sc th ca cc t bo ng vt bao gm cc nhim sc th thng v cc nhim sc th gii
tnh. Trong phn ln cc trng hp, c th c c hai nhim sc th khc nhau k hiu l XY, cn c th ci
mang hai nhim sc th gii tnh ging nhau, k hiu l XX. X v Y l hai nhim sc th khng tng ng,
mt s gen bn X khng c alen tng ng bn Y, ngc li, mt s gen bn Y li khng c alen tng
ng bn X. Nhng gen cn li th c c bn X v bn Y. Hnh 3.24 l s cu trc nhim sc th gii
tnh ngi v Melandrium.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 38 of 62
S di truyn ca nhng tnh trng m gen quy nh chng nm trn cc nhim sc th gii tnh gi l s
di truyn lin kt vi gii tnh, mc d cc tnh trng c th khng lin quan vi gii tnh. Tu thuc vo
v tr ca gen nm phn no trong ba phn ni trn ca nhim sc th gii tnh m tnh cht lin kt vi gii
tnh c th khc nhau.
6.2.3. Ti t hp v trao i cho
6.2.3.1. Ti t hp
Khi cc gen lin kt khng hon ton xut hin cc giao t dng mi khng ging ca cha m, c s
sp xp li cc gen, gi l ti t hp (recombination) v cc dng mi xut hin gi l dng ti t hp
(recombinant). nh gi mc lin kt, Morgan et al. a ra khi nim tn s ti t hp, l phn trm c
th ti t hp so vi tng s c th trong th nghim. V d, trong th nghim lai rui gim, trong tng s
1000 c th c 170 c th dng ti t hp, tc 17% (1% l n v o ti t hp). Tn s ti t hp c tnh
theo cng thc:
ti t hp
Tn s ti t hp gia 2 gen kh n nh t ln lai ny qua ln lai khc, khng ph thuc vo s sp xp,
nh hai alen tri cng pha trn 1 nhim sc th (gi l v tr cis) AB/ab hay cho nhau trn hai nhim sc th
(trans) Ab/aB
hoc
165
Kiu cha m
+ + / pr
191
(khng ti t hp)
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 39 of 62
vg
pr + / pr vg
23
+ vg / pr vg
21
Kiu bin th
(ti t hp)
400
V c th s dng phn trm ti t hp xc nh khong cch theo ng thng gia hai gen trn bn
di truyn, hay cn gi l bn lin kt gen.
6.2.3.2. Trao i cho
Hin tng ti t hp chnh l kt qu ca qu trnh trao i cho (crossing over), m trong hai
nhim sc th tng ng hon v hay trao i cho cho nhau nhng im nht nh.
Trong gim phn mi nhim sc th i c hai nhim sc th ch em tng t nhau. Cc nhim sc th
tng ng bt cp hay tip hp vi nhau v trao i cho xy ra gia cc chromatid khng ch em. S
sau m t trao i cho gia 2 gen A v B, gia chromatid 2 v 3.
AB v ab
con ti t hp:
Ab v aB
Cha m trans: Ab / aB
Cc giao t: cha m: Ab v aB
con ti t hp:
AB v ab.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 40 of 62
kiu cha m (tc khng pht hin c). Kiu trao i cho ny ch c th pht hin c khi s dng
thm mt gen nh du th ba nm gia A v B. Nu xc sut trao i cho gia A v C v gia C v B
tng ng vi x v y th xc sut xy ra trao i cho i bng xy (tch ca hai xc sut).
a
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 41 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 42 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 43 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 44 of 62
Nhm lin kt l nhm cc gen nm trn cng mt nhim sc th. Xc nh nhm lin kt l cng vic
nh r gen no nm trn nhim sc th no. C th l xc nh xem hai gen no nm trn mt nhim sc
th hay nm trn hai nhim sc th khc nhau. C nh vy, cui cng s xc nh c c bao nhiu nhim
sc th (tc nhm lin kt) trong b gen n bi ca mt sinh vt v nhng gen no nm trn nhim sc th
no.
Bc u tin cn tin hnh l thc hin php lai hai tnh trng nh trong cc th nghim ca Mendel v
Morgan. Nu t l phn ly nhn c F2 l 9:3:3:1 th hai gen ang kho st nm trn 2 nhim sc th khc
nhau. Ngc li, nu t l l 3 : 1, hoc gn ging vi 3 : 1 th c th kt lun 2 gen kho st cng nm
trn mt nhim sc th.
Trong thc t thc nghim, thay v cc php lai nu trn, cc nh nghin cu thng dng php lai phn
tch, nh c m t trn thc hin mc ch ra. Cc c th F1 nhn c t php lai hai tnh
em lai vi c th ng hp t ln v hai gen kho st. Nu th h tip theo thu c t s phn ly kiu
hnh l 1 : 1 : 1 : 1 th hai gen kho st nm trn 2 nhim sc th khc nhau. Cn nu t l phn ly ni trn l
1: 1 th hai gen quan tm nm trn cng mt nhim sc th.
6.2.4.2. Xc nh v tr ca gen trn nhim sc th
C th xc nh c v tr ca cc gen trn nhim sc th nu bit khong cch gia chng. Nh
bit, khong cch gia hai gen t l thun vi tn s trao i cho, v thc t tn s trao i cho c s
dng o khong cch gia cc gen. Mt phn trm trao i cho c coi l mt n v chiu di ca bn
di truyn v c gi l centiMorgan (cM) t lng knh trng i vi T. H. Morgan, ngi chng
minh thuyt di truyn hc nhim sc th ni chung v hon thin phng php lp bn di truyn i vi
cc sinh vt lng bi bc cao ni ring.
Hy lm th nghim xc nh khong cch gia ba gen ca ng. Ngi ta lai hai dng ng khc nhau v
ba cp gen lin kt: mt dng c mm vng (v) v bng (gl), l b ca (sl), cn dng kia c mm xanh (v+) v
m (gl+), l bnh thng (sl+). Cy lai F1 c kiu gen
v c mm xanh v m, l bnh thng. Khi lai phn tch cy lai ny vi cy hon ton ln th FB (th
h nhn c sau lai phn tch) nhn c cc cy c tm kiu hnh ph hp vi s loi giao t c to ra
bi mt c th ba d hp t. Cc loi giao t ca cy lai F1, cc kiu gen ca cc cy FB v t l gia chng
c nu bng 3.6 di y.
Bng 3.6. Kt qu th nghim lai phn tch
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 45 of 62
T bng trn cho thy, phn ln s c th (69,6%) c t hp cc tnh trng cha m. Cc c th nhn c
do trao i cho gia cc gen v v gl chim 18,3%
(16,8 + 1,5) tn s trao i cho gia cc gen gl v sl l 12,1 + 1,5 = 13,6%, cn tn s trao i cho gia v
v sl l 16,8 + 12,1 + (2 1,5) = 31,9%. Nh vy, trnh t sp xp ca 3 gen ni trn s l:
Bng cch tin hnh cc php lai ba tnh (lai theo ba im) vi tt c cc gen c trn nhim sc th theo
tng t hp tch hp ba gen mt, ngi ta sp xp c trnh t ca cc gen trn nhim sc th.
6.2.5. Nhiu (interference)
Nhiu l hin tng trao i cho din ra ti mt im trn nhim sc th ngn cn trao i cho din ra
cc im ln cn. Bi vy m kh nng din ra trao i cho kp trong mt on ngn ca nhim sc th s
rt nh. Hiu qu nhiu c o bng t l gia s trao i cho kp quan st c vi s trao i cho kp
tnh ton theo l thuyt.
S liu trn bng 3.6 cho thy, khong cch gia hai gen v v gl l 18,3%, cn khong cch gia gl v sl
l 13,6%. Nu khng c nhiu, ngha l trao i cho din ra trong cc on v gl v gl sl khng nh
hng ln nhau, th tn s trao i cho kp gia cc gen v v sl phi bng tch s ca cc tn s trao i
cho n din ra hai on ni trn (v xc sut din ra cng mt lc hai s kin c lp bng tch s ca
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 46 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 47 of 62
6.4.1. Cc Eukaryota n bo
Chu trnh sng ca to (Chlamydomonas reinhardi) c nghin cu. im c bit l cc giai on
n bi v lng bi c th tn ti mt thi gian di.
6.4.2. Cc ng vt bc cao
Cc ng vt bc cao l lng bi. Trong qu trnh sinh sn phn bo gim nhim to cc giao t n
bi, m s hp nht ca chng to thnh hp t. Cc giao t l cc t bo n bi c chuyn ho cho sinh
sn hu tnh. con c, qu trnh sinh tinh (spergetomatogenesis) to ra 4 t bo tinh t t mi t bo lng
bi. con ci, qu trnh sinh trng (oogenesis) ch sn sinh ra mt t bo trng trng thnh.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 48 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 49 of 62
nh trnh t nucleotid b gen ngi l vic s dng cc EST (expressed sequence tags) chuyn
mARN thnh cc cADN nh khuch i PCR. Nh k thut ny, s biu hin gen cc m c hiu c
ghi nhn. Trnh t cADN c gn vo vector plasmid to dng. S la chn cc dng xc nh trnh
t nucleotid v s so snh tip theo cho php nh gi mc biu hin ca gen cc m khc nhau. D
theo cc EST gip xc nh phn b ca cc gen m ho trn cc nhim sc th, xy dng bn di truyn
v vt l ca b gen ngi v nh r c cc gen gy bnh.
Trong s 87.983 trnh t EST khc nhau, 10.211 trnh t khi nh gi tip l nhng gen bit (cn c
s liu thng k ca database), s cn li l cc gen trc cha bit chc nng. Gn 40% cc gen c
xc nh ngi lin quan n trao i cht c bn, cu trc t bo, ni cn bng (homeostasis) v phn bo,
22% vi ARN v sinh tng hp protein, 12% lin quan n cc tn hiu v lin lc gia cc t bo.
Ngy nay, ngi ta gii m c hn 99% b gen ngi v cho rng s gen ngi ch nm trong
khong 30.000 - 40.000 (khng phi 100.000 nh d on trc y).
Nhng theo a s cc nh gi, trnh t m ho cho gen ch chim 3% ca hn 3 t nucleotid, nn phi
tip tc gii m nhng on khc mi thu hiu c hot ng ton vn ca b gen ch khng phi tng
gen ring l.
Phn tch chc nng b gen
Xc nh trnh t nucleotid ca b gen ch l bc u, bc thch thc tip theo l phi xc nh xem
mi gen tc ng nh th no. Phn tch chc nng b gen (functional genomic analysis) l mc tiu sp ti
ca cc nh khoa hc.
Mc d c nhiu k thut sinh hc phn t c s dng cho phn tch chc nng ca b gen, nhng cc
nh khoa hc cho rng tc hin nay rt chm v khi lng thng tin qu ln, v vy cn c tng cng:
S dng tin sinh: Tin sinh (bioinformatics) l cha kho x l cc s liu phn tch b gen lin
quan gia m ho v hot ng, pht trin, bnh l,... Tip theo l xy dng cc m hnh tng tc ca b
gen.
S dng cc h thng m hnh ng vt nh chut, Drosophila, tuyn trng v nm men. V d,
Caenorhabditis elegans c b gen c xc nh trnh t nucleotid hn 60% v khong 80% ca tt c
cc gen bit c gy bnh ngi c tng ng tuyn trng ny. Tt nhin, vic xc nh mt gen gy
bnh ch c gi tr khi bit c sinh l bnh ca gen m thi.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 50 of 62
m ho trong mtADN (ADN ca ty th), trong khi phn ln protein ca ribosom do cc gen trong nhn
quy nh, mtADN cng m ho cho 22-23 loi tARN v 10-12 loi protein c trong thnh phn ca mng
bn trong ty th.
6.6.1.2. H gen ca lp th
nhiu thc vt h gen lp th (cpADN) c hm lng GC khc bit so vi ADN nhn v ADN ty th,
cpADN ln hn mtADN ng vt ti 8-9 ln, tuy nhin c t l vi lng thng tin di truyn hay khng th
cn cha r. Ch c mt s gen lin quan n kiu hnh ca lp th. C nhiu bn sao cpADN trong mt lp
th. V d, trong l mt s thc vt bc cao c ti 6000 phn t cpADN trong mt t bo phn b trong
khong 40 lp th, c 4 n 18 vng nhn (nucleotid) trong mi lp th v mi vng nhn c ti 4 n 8
phn t cpADN.
H gen lp th c cha cc gen m ho rARN lp th, m ho nhiu tARN v c th c mt s protein
ca ribosom cng nh m ho cho ba tiu n v ca enzym lp th a hp phn, cng nh m ha cho mt
s protein mng lp th cn thit cho vn chuyn in t trong qu trnh quang hp.
6.6.2. c im di truyn ngoi nhim sc th
Cc tnh trng do di truyn ngoi nhn quy nh c kiu di truyn ring:
Kt qu lai thun v lai nghch khc nhau: cc con lun c kiu hnh ca m, cn gi l kiu di truyn
theo dng m.
Cc t bin ca gen t bo cht khng th a vo bt c nhm lin kt no.
Cc tnh trng do gen t bo cht quy nh vn s tn ti khi thay th nhn t bo bng mt nhn c
cu trc di truyn khc.
6.6.3. Mt s v d v di truyn ngoi nhn
6.6.3.1. Tnh bt th c bo cht ng
C nhng cy ng mang bao phn rng hoc c nhng ht phn bt th km pht trin do cc nhn t t
bo cht. Nu th phn cho cy b bt th c bng ht phn bnh thng ca cc cy khc th trong phn ln
trng hp c cc cy th h sau bt th c. Khi lp li php lai ny th chng bt th c khng b mt
i m di truyn theo dng m. Chng bt th c k hiu l cytS, cn cc t bo c ht phn hu th bnh
thng th gi l cytN. Tuy nhin, cc gen trong nhn cng nh hng n tc dng ca t bo cht bt th.
T bo cht cytS ch c th to nn ht phn bt th khi trong kiu gen ca cy gen ln rf (khng phc hi)
trng thi ng hp t rfrf. Cn nu gen ny l alen tri Rf (phc hi tnh hu th) th cc cy cytSRfRf v
cytSRfrf c ht phn bnh thng. T , cc cy cytNrfrf, cytNRf- v cytSRf c ht phn hu th, ch
nhng cy cytSrfrf mi c ht phn bt th hon ton. Tt c cc php lai nhiu ln cytSrfrf cytNrfrf
lun cho th h sau mang cc ht phn b bt th hon ton. Ch c php lai cytSrfrf cytSRfRf (hoc
cytNRfRf) mi c th cho cc cy th h sau vi tt c cc ht phn bnh thng mc d t bo cht l cytS.
Rf khng lm bin i cu trc v c tnh ca t bo cht cytS, m ch c ch s biu hin tc dng ca t
bo cht bt th.
6.6.3.2. Tnh thiu nng h hp nm men
Trong nui cy Saccharomyces cerevisieae to nn mt s nm lc nh vi ng knh bng 1/3 hoc
1/2 nm lc bnh thng. y l tnh trng theo di truyn ngoi nhn hay t bo cht, cc t bo b t bin
petite b thiu cc cytochrom b, c, a, +a3, v cytochrom oxydase, y l nhng enzym mng pha trong ty
th. Cc ni petite c th lai vi cc ni bnh thng v bng cch phn tch kiu hnh ca th h con ngi
ta phn bit c ba loi t bin petite, trong c hai loi l di truyn ngoi nhim sc th: t bin petite
trong nhn pet - , t bin petite ngoi nhim sc th mang nhn t [rho -(N)] khc vi th bnh thng
[rho+], v t bin petite c ch ngoi nhim sc th vi nhn t ngoi nhim sc th l [rho -(S)].
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 51 of 62
7. T BIN V BIN D
7.1. t bin
7.1.1. Pht sinh t bin
t bin l nhng bin i trong kiu gen hay trong trnh t cc cp base ca ADN sinh vt ni chung.
Ngy nay c mt s phng php thay i h gen ca sinh vt (t bin, ti t hp). V tng th c hai
dng t bin: t bin h gen (genom) v t bin gen.
t bin h gen l lm thay i s genom ca sinh vt (v d, t n bi thnh a bi), c gi tr trong
bin i ging thc vt.
t bin gen l lm thay i cu trc ca gen - thay i trnh t cc cp base trong cu trc ADN ca
sinh vt. t bin ny c hai kiu chnh: t bin im v t bin chuyn (trt) khung. t bin im c
hai kiu chnh l t bin i dch (ng hon - transition) v t bin o dch (d hon - transversion). t
bin trt khung v thc cht l thm vo hoc mt i cc cp base nucleotid lm thay i khung c m ca
ADN. Phn ln nhng bin i ch din ra vi mt cp base ring l th c th d b hi bin. Hu qu ca
t bin ph thuc vo v tr ca nucleotid trong gen, v v vy, khng phi tt c cc t bin u dn n
kiu hnh b bin i ca sinh vt ang nghin cu. S sinh ra t bin gi l pht sinh t bin
(mutagenesis), cn tc nhn gy ra t bin gi l tc nhn t bin.
7.1.2. t bin ngu nhin
t bin pht sinh khng c s tham gia ca tc nhn t bin gi l t bin ngu nhin. C cc bin
i ca cc cp base cng nh cc sai hnh ca nhim sc th u c th xy ra mt cch ngu nhin. V d,
phn t adenin c th tn ti hai dng cu hnh. dng bn vng adenin to nn hai lin kt hydro vi
thymin trn mch ADN b sung, nhng khng th to lin kt hydro vi cytosin. Nhng nu adenin b h
bin lm cho nguyn t hydro chuyn t C6-amin sang 1-N th mi lin kt vi cytosin c th hnh thnh
hai v tr (hnh 3.33).
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 52 of 62
Nu din ra s kt cp AC trong khi ADN ang sao chp th sau mt trong hai chui kp ADN s c
cp GC thay cho AT v tr . y l v d v t bin i dch (hnh 3.34). Hu qu ca t bin ny i
vi t bo ph thuc vo v tr ca cp base b thay th trong gen.
7.1.3. t bin gy to
Cc t bin c sinh ra bi cc tc nhn t bin vt l hay ho hc c gi l t bin gy to. Cc
tc nhn t bin vt l thng s dng l tia X, tia gamma v nh sng t ngoi. Hu qu ca vic chiu tia
X hoc tia gamma l lm gy nhim sc th dn n nhng sai hnh nhim sc th hoc lm cht t bo. Cn
cc tc nhn ho hc c th tc ng theo mt s c ch khc nhau ph thuc vo c tnh c ch phn ng
ho hc ca chng vi cc base ca ADN.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 53 of 62
Hnh 3.34. t bin ngu nhin do adenin h bin bt cp sai trong sao chp
Hydroxylamin (NH2OH) ch tc dng vi cytosin, bin i khng thun nghch cytosin sang dng bt
cp c vi adenin, gy ra t bin t GC AT. Cc t bin do hydroxylamin gy ra khng th hi bin
khi x l vi chnh cht ny, trong khi cc hi bin c th sinh ra do x l 5-bromouracil, 2-aminopurin, acid
nitr, v cc tc nhn ny c th thc hin i dch thun nghch t GC sang AT v ngc li.
7.1.3.2. Cc acridin
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 54 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 55 of 62
Trong qu trnh quang phc hot cc dimer pyrimidin do nh sng t ngoi to ra trc tip phc hi tr
li trng thi ban u. Phn ng ny xy ra nu nh sng thng chiu vo t bo mi x l t ngoi, vy
nn phn ng c gi l quang phc hot(hnh 3.36). Qu trnh hi bin c xc tc bi enzym
photolyase, n phn ho cc dimer sau khi c hot ho bi photon nh sng c bc sng 320 - 370nm.
Cc enzym ny c th l rt ph bin.
7.1.4.2. Sa cha bng ct b
Cc dimer c ct ri khi ADN nh tc dng ca enzym nuclease v ligase (hnh 3.37). y l sa
cha trong bng ti v khng i hi phi c nh sng. C ch sa cha bng ct b rt phc tp E. coli.
Ni chung c nhng enzym nuclease hiu chnh c th tham gia sa cha.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 56 of 62
Bc u tin l nhn bit dimer trn ADN, tip theo l s hnh thnh vt t trn si n di tc dng
ca endonuclease hiu chnh. Cc enzym ny thng l cc protein nh, phn t lng khong 30.000D. Tt
c cc enzym c bit cho ti nay u ct ADN v tr st cnh ch hng. u 5 ri ra v tr thnh c
cht ct b cho hot tnh exonuclease 5 sang 3 ca ADN polymerase I. Sau khi on ADN c cha dimer
pyrimidin c ct b, mt on mi c trng hp theo chiu 5 n 3 di tc dng ca ADN
polymerase I. Khe h cn li trn si n ADN c ni li bng enzym ligase. Qu trnh sa cha trong
bng ti l ph bin trong cc sinh vt khc v nhiu enzym lin quan cng c xc nh.
7.1.5. Tch cc th t bin
Cc t bin ngu nhin v k c cc t bin gy to ch xy ra vi mt s nh t bo hoc c th trong
qun th. V vy, mun tch cc th t bin cn phi c nhng phng php thch hp.
7.1.5.1. t bin trng thy
L nhng t bin m kiu hnh c th quan st bng mt thng hoc knh hin vi quang hc. Trng
hp sinh vt lng bi cn phi chuyn sang ng hp t th mi pht hin c t bin.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 57 of 62
7.2. Bin d
Bin d l c tnh bin i ca sinh vt th hin kh nng c thm nhng tnh trng mi v mt i
nhng tnh trng c, biu hin tnh a dng mun hnh v ca th gii hu sinh. C di truyn v bin d
u biu hin chc nng v quy lut vn ng ca vt cht di truyn.
7.2.1. Phn loi bin d
C th phn loi bin d theo s nh trn hnh 3.38.
Thng bin c khp ni trong sinh gii. V d, ging th Himalaya nui 35oC th lng hon ton l
mu trng, nui 5oC th b lng hon ton l mu en, cn nui 20 - 30oC th c b lng Himalaya in
hnh: thn trng, cn mi, tai, bn chn th en. nm men Saccharomyces cerevisiae t bin t bo di
rpm (rough pseudomycelial) c kiu hnh t bo thay i theo pH mi trng: pH = 7 th t bo rt di,
khi pH = 5 - 6 th t bo hnh elip. Cy t dng trng trn t chua c hoa mu hng nht, cn trn t kim
cho hoa mu xanh lam,...
Khng th dng thng bin lm nguyn liu chn ging. Nhng c th dng s thay i ca mi
trng iu chnh kiu hnh trong mt phm vi nht nh phm vi phn ng ca c th.
7.2.3. Bin d t hp
Bin d t hp l s biu hin kiu hnh ca cc t hp gen v t hp nhim sc th mi hnh thnh trn
c s hai qu trnh:
S phn ly c lp ca cc nhim sc th trong gim phn v s kt hp ngu nhin ca chng khi th
tinh.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 58 of 62
7.3. a bi th
a bi th l s gia tng s lng c b n bi ca cc nhim sc th. Cc t bo hoc sinh vt nu c
ba b nhim sc th n bi, k hiu l 3n v gi l tam bi; nu c bn b nhim sc th n bi, k hiu l
4n v gi l t bi, v.v...
a bi th ho thng lm bin i cc tnh trng ca sinh vt, v v th l ngun bin d quan trng
trong tin ho v trong chn ging, c bit l thc vt. c tnh chung ca cc dng a bi th l c kch
thc t bo ln. Cng vi s tng dung tch chung ca t bo thng din ra hng lot nhng bin i v
sinh l v ho sinh ca chng: tng lng nc, gim p sut thm thu, thay i hm lng ca nhiu cht
nh protein, dip lc t, vitamin v.v... lm thay i tnh chng chu ca cc dng a bi th i vi bin ng
ca cc nhn t ngoi cnh.
Cc dng a bi thng to thnh dy gi l dy a bi. V d, chi la m Triticum bao gm mt s loi
phn thnh ba nhm khc nhau v s lng nhim sc th, cc c tnh cng nh tnh trng ca cy. Nhm
th nht l T. monococcum c trong cc t bo soma, s nhim sc th lng bi bng 14. Nhm th hai l
la m cng T. durum c 28 nhim sc th. Nhm th ba l la m mm T. aestivum c 42 nhim sc th. S
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 59 of 62
7.4. a bi th lch
S thay i nhim sc th ch lin quan n mt cp hoc mt s cp nhim sc th c gi l a bi
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 60 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 61 of 62
CU HI LNG GI
1. Trnh by thnh phn v cu to ca cht liu di truyn ADN, cu trc nhim sc th Eukaryota v
Prokaryota.
2. Trnh by qu trnh sao chp ADN Eukaryota v Prokaryota.
3. Trnh by chu trnh t bo cc sinh vt Eukaryota.
4. Trnh by cc kiu phn bo.
5. Nu s khc bit ca di truyn nhim sc th v di truyn t bo cht.
6. Trnh by t bin, bin d, cc kiu t bin v bin d.
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 62 of 62
file://C:\Windows\Temp\bhwcmokvfv\Chapter3.htm
30/09/2009
Page 1 of 36
Chng 4
NGUN GC S SNG
V A DNG SINH HC
MC TIU
1. K c tn v c im cc gii sinh vt trong h thng phn loi 5 gii ca Whittaker.
2. Trnh by c cc hnh dng thng gp v phn loi vi khun theo phng php nhum Gram.
3. Trnh by c cc c tnh chung ca virus.
4. Trnh by c c tnh ca cc nhm thuc phn gii Protozoa.
5. Trnh by c c tnh ca cc ngnh thuc gii nm.
6.
1. NGUN GC S SNG
1.1. S hnh thnh Tri t v kh quyn
V tr c l c hng chc t nm. Mt Tri v cc hnh tinh, trong c Tri t c hnh thnh
cch y khong 4,5 n 5 t nm. S ngng kt bi v tr to thnh Tri t vi cc lp khc nhau. Ban
u, Tri t c nhit rt cao v th lng. St v niken chuyn vo pha tm, nhng cht nh hn gn
b mt. Tuy nhin, ban u trng hp dn ca Tri t cn rt b cho nn cc kh cui cng thot vo
khong khng v tr v ch cn mt qu cu , khng c bin, cng khng c kh.
Nhng ri cng vi thi gian, sc ht ca trng lc cng vi s phn r phng x to nn mt lng
nhit ln v trong lng Tri t tr nn nng chy. Do to nn mt li st v niken, lp v dy khong
4.700km gm silicat nng ca st, magie v mt lp v ngoi dy t 8 - 65km gm ch yu l cc silicat nh.
Do nhit trong lng t tng ln lm thot ra ngoi cc kh khc nhau t hot ng ca ni la. Nhng kh
ny to thnh kh quyn ca Tri t.
Kh quyn ban u khng c oxy t do. C hai m hnh v thnh phn kh quyn ban u v u ph
hp vi gi thit hin nay v ngun gc v s sng.
Theo Oparin, kh quyn ban u rt t i, ch yu l H2, mt t nit dng NH3, oxy dng hi nc v
carbon c th dng CH4.
M hnh th hai cho rng kh quyn ban u do ni la phun ra nh H2O, CO, CO2, N2, H2S v H2.
Hn hp kh d hnh thnh nn hydro cyanid (HCN). Nh vy, c hai m hnh u cho rng kh quyn
ban u khng cha oxy t do.
Thot u, nc ca kh quyn dng hi, ri ngng t li to nn nhng trn ma ln. Sng sui hnh
thnh, ho tan v cun theo cc mui khong (nh st v urani) tch t dn trong bin c. Kh trong kh
quyn cng c th b ho tan trong nc ma vo i dng. Oxy t do c th c hnh thnh trong kh
quyn do s ho tan cc ion t do trong nc bin.
1.2. S hnh thnh cc phn t hu c nh b n t bo
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 2 of 36
Phng x tia cc tm, chp v nhit cung cp nng lng lin kt tng hp nn cc cht hu c
n gin. Thc nghim ca Stanley L. Miller xc nh gi thit tng bc pht sinh s sng trn Tri t
ca Oparin l ng. Miller thc nghim vi cc kh c th c trong kh quyn ban u ca Tri t vi
lng kh ln. Dng nng lng bng cch phng tia cc tm tc ng ln hn hp kh amoniac, metan,
hydro v nc trong mt thit b hon ton kn, trong thi gian mt tun tng hp c nhng cht hu
c quan trng nh cc acid amin; cc cht khc nh ur, hydro cyanid, acid acetic, acid lactic. Ngun nng
lng nh th trong kh quyn ban u khng thiu cho nn nhng cht hu c n gin ban u c
tng hp. S tch ly cc phn t hu c trn Tri t m khng b phn hu c th l do cha c cc vi
sinh vt v oxy t do trong kh quyn. Do vy, nhiu hp cht ny c tch ly dn trong bin hng triu
nm m khng b phn hy do oxy ho hay b phn r.
T sau nm 1955 c nhiu nghin cu dng hn hp cc kh c trng ca ni la vi hydro cyanid
t c kt qu dng tnh. ng ch l cc acid amin d dng tng hp c trong thc nghim iu
kin v sinh.
T hnh thnh cc cht trng hp. Cc cht trng hp c hnh thnh nh th no trong cc
i dng c xa cng ch mi dng li cc gi thit. Mt s nh nghin cu cho rng, s phong ph ca
cc cht hu c trong bin l qu thay i cc lin kt gia cc phn t n gin v tri qua hng triu
nm hnh thnh nn nhng lng tng i cc i phn t. Mt s khc li cho rng, cc c ch lm ng
c cng c th lm tng tc ca cc phn ng ho hc l yu t cn thit trng hp cc phn t thnh
cc cht trng hp. Qu trnh hnh thnh cc t hp phn t v cc t bo nguyn thu.
Oparin cho rng, nhng iu kin thch hp ca nhit , thnh phn cc ion, pH, trng thi keo ca
cc phn t a n s hnh thnh nn cc git coaxecva. l nhn ca cc phn t ln c bao quanh
bi mt v bc cc phn t nc. Cc git c cu trc bn trong xc nh v c th hp th vt cht mt
cch chn lc.
Cng nh Oparin, Sydney W. Fox cho rng, cc h thng trc sinh vt (prebionts) dn ti s pht trin
nhng t bo u tin nh nhng tiu cu dng protein mang nhiu tnh cht ca t bo sng. S lng cc
h thng trc sinh vt c th sinh ra bin. Mt s c th cha nhng t hp nguyn liu thch hp v
ln ln v kch thc. Nhng git nh mi cng c th c hnh thnh tng giai on. Bng cch no
cc chui nucleotid trong cc acid nucleic c m ho thnh cc chui acid amin trong phn t protein v
s phin m, dch m c tin hnh. H thng kim tra di truyn to kh nng sao chp v kim tra chnh
xc hn cc phn ng ho hc xy ra bn trong nhng git nc nh . Nhng git vi cc c tnh
ring pht trin thnh nhng acid nucleic trong cc t bo u tin. Nhng t bo u tin l t do v
c kh nng t sao chp. Nhng t bo gi l Prokaryota.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 3 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 4 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 5 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 6 of 36
Nhm sinh metan (Methanogens): sng mi trng khng c oxy v sinh kh metan.
Nhm a nhit v acid (Thermoacidophiles): sng cc sui acid nng (230oF v pH <2), quanh
ming ni la..., iu kin ny c th git cht cc sinh vt khc.
Nhm a mui (Extreme halophiles): gm cc vi khun c sng cc vng nc cc mn nh Bin
Cht (Dead Sea),... Chng c th pht trin cc vng nc c hm lng mui gp 10 ln lng mui
cc vng nc bin bnh thng, ni m c th git cht hu nh tt c cc loi vi khun khc, th i vi
chng mui li l ngun nguyn liu tng hp ATP.
2.2.1.2. Nhm vi khun tht (Eubacteria)
Hu ht cc loi vi khun c xp vo nhm ny. Chng c nhiu hnh dng, kch thc, cc c tnh
sinh ha v di truyn khc nhau. Tip u ng EU c ngha l tht, nn nhm ny bao gm tt c cc vi
khun c bit bng cc phng php truyn thng nh cc loi vi khun gy bnh m chng ta thng
thy. Hnh dng thng gp ca cc t bo vi khun nhm ny l dng hnh cu (Coccus), hnh que
(Bacillus) v hnh xon (Spirillum) (hnh 4.3). Tn ca vi khun thng xut pht t hnh dng ca chng.
Theo mi quan h tin ha Eubacteria c th chia thnh 12 ngnh khc nhau. Trong phm vi cun sch
ny, cc tc gi ch trnh by nhng nt chnh ca 4 ngnh c a s cc nh khoa hc tha nhn. Cc
ngnh l:
Vi khun lam (Cyanobacteria).
Xon khun (Spirochetes).
Vi khun Gram-dng (Gram-positive).
Proteobacteria.
a) Phn loi theo phng php nhum Gram
Hu ht cc loi ca nhm vi khun tht c th c chia thnh 2 nhm gia trn s p ng ca chng
i vi mt k thut phng th nghim gi l phng php nhum Gram. Bng phng php nhum ny cc
vi khun tht c chia thnh 2 nhm l vi khun Gram (-) v nhm vi khun Gram (+). Tn ca cc nhm
ny xut pht t s p ng khc nhau i vi thuc nhum. y l phng php do nh vi sinh hc ngi
an Mch Hans Christian Gram xut nm 1884, v l phng php phn loi vi khun c ng dng
rng ri trong y hc cho n ngy nay.
b) c im ca mt s nhm c phn loi da trn mi quan h tin ha
Nhm vi khun lam (Cyanobacteria): l cc vi khun Gram m, c kh nng quang tng hp ging
thc vt v sn phm ph c gii phng l oxy. Chng c kch thc ln hn cc sinh vt tin nhn khc.
Do kh nng to oxy v l ngun thc n ca nhiu sinh vt khc nn chng c vai tr quan trng trong
nhiu h sinh thi. Nhm ny trc y c xp vo nhm to lam (blue-green Algae) do chng pht
trin thnh dng chui ging nh to. Hin nay chng thuc nhm Eubacteria v khng c nhn, c bao
bc bi mng v cc lc lp. Cc vi khun thuc nhm ny c th c cc mu sc nh vng, , nu, xanh l
cy (green), thm ch l mu en v mu lam (blue-green). Khng ging nh cc vi khun tht khc, cc vi
khun lam c bao bc bi mt cht dng gel v lm cho chng c kh nng dnh li vi nhau hnh thnh
cc qun th dng chui. Trong cc dng chui ca vi khun lam, hnh thnh cc t bo c chuyn bit ha
gi l d bo nang (heterocyst) (hnh 4.4), cc d bo nang ny c cha cc enzym c nh nit kh quyn,
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 7 of 36
Nhm xon khun (Spirochetes): l cc vi khun Gram (-), d dng v c dng xon. Mt s l vi
khun hiu kh v s khc l k kh. Chng di chuyn bng cch t xoay quanh mnh nh xoay m nt chai.
Cc vi khun thuc nhm ny c th sng t do, cng sinh hay k sinh. Mt loi thuc nhm ny c
con ngi nghin cu kh k l Treponema pallidum, l tc nhn gy bnh giang mai (Syphilis) ngi v
lan truyn qua ng tnh dc.
Nhm vi khun Gram dng (Gram-Positive Bacteria): mc d tn ngnh trng vi tn ca nhm vi
khun gram dng (theo cch phn loi ca phng php nhum Gram) nhng khng phi tt c cc vi
khun ca nhm ny u l vi khun gram dng. Mt s t loi ca nhm vi khun Gram (-) cng c xp
trong ngnh ny, do chng c nhng c im sinh hc phn t tng t vi cc vi khun Gram dng. in
hnh thng gp l cc loi lin cu khun (Streptococcus) gy cc bnh hu v hng. Sa chuyn thnh
sa chua (yogurt) khi c mt trc khun Gram dng (Gram-positive Bacilli) no pht trin trong sa v
to acid lactic. Cc trc khun Gram-dng cng tm thy khoang ming, ng rut, ni chng cn tr s
pht trin ca cc vi khun gy bnh. Vi khun sinh acid lactic (Lactobacilli) l cc trc khun Gram dng
c tm thy rng. Chng l cn nguyn gy hng men rng do gii phng acid lactic. Mt nhm vi
khun in hnh khc ca ngnh ny l cc x khun (Actinomycetes). Chng l cc vi khun Gram dng,
c th c dng si, phn nhnh, pht trin nhiu trong t. Cc vi khun ny c kh nng sinh cc loi khng
sinh c tc dng c ch hoc git cht cc vi sinh vt khc.
Nhm vi khun Proteobacteria: y l ngnh ln nht v a dng nht trong nhm vi khun tht.
Chng c chia thnh cc ngnh ph: vi khun ng rut (enteric bacteria), vi khun ha t dng v vi
khun c nh nit (nitrogen-fixing bacteria).
Nhm ph vi khun ng rut: bao gm cc vi khun d dng Gram (-), sng hiu kh hoc k kh
rut. Loi in hnh v c bit kh r l Escherichia coli (E. coli), vi khun ny sng rut ngi.
Ti y, chng sinh vitamin K tr gip cc enzym tiu ha thc n. Mt s cc vi khun khc c kh nng
gy bnh nh Salmonella gy bnh ng c thc phm.
Nhm ph vi khun ha t dng: l cc vi khun Gram (), chng c th ly nng lng t cc cht
khong bng cch oxy ha cc cht ha hc c trong cc khong ny. Mt in hnh l cc vi khun oxy ha
st, chng sng cc ao, h nc ngt c hm lng mui st cao, oxy ha ion st trong mui thu nng
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 8 of 36
lng.
Nhm ph vi khun c nh nit: in hnh l chi Rhizobium, y l cc vi khun Gram (-) sng cng
sinh cc nt sn cy h u, nh cy u tng, u nnh,... Do lng nit t do (N2) trong kh quyn
chim khong 80% nhng ng, thc vt khng s dng c trng thi kh ny, m phi nh vo cc vi
khun c nh nit chuyn trng thi kh thnh dng hp cht nh NH3 v chng ly nin dng hp cht
tng hp thnh cc hp cht nh protein, acid nucleic. Khng mt gii no khc c th c nh nit kh
quyn thnh dng hp cht v nhm Rhizobium l nhm thit yu ca chu trnh nit. Khng c chng v cc
tc nhn c nh nit khc th a dng s sng trn hnh tinh chng ta c th khng tn ti.
c) Mt s nt sinh hc c bn ca vi khun
Cu to:
T bo vi khun c cu to in hnh, gm 3 phn l thnh t bo (cell wall), mng t bo (cell
membrane) v t bo cht (cytoplasm). Mt s vi khun c nt c trng ring nh hnh thnh dng ni bo
t (endospore), lp v bc bn ngoi (capsule) v cc mng ngoi (outer membranes). S phong ph trong
cu to ca vi khun l do s thch ng vi cc iu kin mi trng khc nhau ca chng.
Thnh t bo: Tr mt s t ngoi l, c vi khun tht v vi khun c u c thnh t bo. Khng ging
vi thnh t bo thc vt, cc vi khun tht c thnh t bo c cu to bi peptidoglycan. Thnh t bo vi
khun c c cu to bi cc hp cht khc khng phi peptidoglycan. thnh t bo vi khun Gram (-) c
mt lp mng ngoi, l mt lp ca phc hp lipid v ng. Mng ngoi c tc dng bo v vi khun
chng li mt s khng sinh xm nhp vo t bo. Chnh v vy nhiu khng sinh khng c hiu qu khi iu
tr cc bnh do vi khun Gram (-) gy ra.
Mng t bo v t bo cht: Mng t bo vi khun c cu to bi mt lp mng lipid kp tng t
mng t bo sinh vt nhn tht. mng c cha cc enzym thc hin cc phn ng h hp t bo do vi
khun khng c ty th. Cc mng t bo ca vi khun quang tng hp c cc np gp bn trong c gi l
thylakoid ging vi thylakoid trong lc lp. Cc thylakoid vi khun c cha cc cht mu quang hp v thc
hin chc nng quang hp. Cc t bo vi khun khng c cc bo quan c bao bc bi mng. T bo cht
ca vi khun l mt dung dch c, dnh ca cc ribosom v ADN. ADN vi khun c sp xp thnh mt
vng trn kn. Mt s vi khun cn c cc plasmid, l cc ADN vng, nh c kh nng t sao chp trong t
bo cht ca chng.
Lp v ngoi v khun mao (capsule & pili): Nhiu loi vi khun to ra mt lp v bao bc ngoi c
bn cht polysacarid, lp v ny dnh cht vo b mt t bo v bo v t bo chng li cc iu kin bt li
nh kh nng, cc cht ha hc c hi vi t bo vi khun cng nh s tiu dit ca bch cu k ch. Khi
lp v c cu to bi mt lp v xp ca cc ng dnh c gi l glycocalyx. Glycocalyx ny gip vi
khun bm vo cc m v t bo vt ch. Cc khun mao (lng nh) ging nh tc, ngn, c bn cht
protein, c trn b mt ca mt s t bo vi khun. Cc lng nh ny gip vi khun bm vo t bo vt ch
v chuyn cc vt liu di truyn t vi khun ny sang vi khun khc.
Ni bo t (endospore): Mt s vi khun c kh nng hnh thnh cc loi t bo c bit khi gp cc
iu kin sng bt li gi l ni bo t, c cu to bi mt lp v ngoi dy bao bc ly ADN ca vi
khun. Trong khi cc t bo vi khun bnh thng c th b cht th dng ni bo t ca chng vn tn ti khi
gp cc iu kin bt li. Chng gip vi khun chu ng c nhit cao, cc cht ha hc c hi, phng
x, kh v cc iu kin bt li khc.
Cc cu trc gip vi khun chuyn ng: Nhiu vi khun s dng cc cu trc ging roi (flagellum)
di chuyn. Cc roi ny c dng di chuyn cc t bo vi khun trong nc. Vi vi khun khng c roi c
cc phng php di chuyn khc. V d: Vi khun nhm Myxobacteria to ra mt lp nhy v sau di
chuyn nh nhng qua n. Cc xon khun di chuyn theo kiu xoay trn ging nh xoay m nt chai.
Dinh dng v pht trin:
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 9 of 36
C hai khc bit c bn gia cc nhm vi khun l ngun nng lng ca chng v s dng hay khng
s dng oxy trong h hp t bo. Hu ht cc vi khun l cc sinh vt d dng. Chng ly nng lng bng
cch s dng cc vt liu hu c nh mt ngun nng lng. Vi khun s dng cc vt liu cht, su mc
gi l cc vi khun hoi sinh. Mt s vi khun khc l cc sinh vt t dng, chng c c ngun nng
lng bng cch to ra thc n ring cho mnh t nh sng Mt Tri hoc cc cht khong. Cc vi khun
quang t dng l cc vi khun s dng nh sng Mt Tri nh mt ngun nng lng, trong khi cc vi
khun ha t dng c c thc n ring cho chng bng cch oxy ha cc hp cht v c thay cho nh
sng Mt Tri. S khc bit v chuyn ha quan trng th 2 gia cc nhm vi khun l vn s dng oxy
trong h hp t bo. Vi khun no s dng oxy trong qu trnh h hp t bo c gi l cc vi khun hiu
kh (aerobe), vi khun khng s dng oxy c gi l vi khun k kh (anaerobe), in hnh l vi khun ly
nng lng cho qu trnh h hp t bo thng qua s ln men k kh. S c mt hay khng c mt oxy trong
mi trng sng ca chng l iu kin quyt nh s sng ca mt s vi khun: cc vi khun khng th
sng khi khng c oxy gi l vi khun hiu kh bt buc v vi khun khng th sng khi c mt oxy gi l
cc vi khun k kh bt buc. Mt s vi khun khc c gi l vi khun k kh ty tin, chng c th s
dng oxy khi thun li hay khng s dng ty thuc vo oxy mi trng. Cc vi khun c yu cu v nhit
cho s pht trin vi mt phm vi kh rng: mt s pht trin tt nhit thp 0 - 20oC, s khc pht
trin tt nhit 20 - 40oC. Mt s vi khun a nhit pht trin tt 40 - 110oC. Hu ht vi khun pht
trin tt pH 6,5 - 7,5.
Sinh sn v ti t hp gen: Hu ht vi khun sinh sn bng qu trnh phn i (trc phn) (hnh 4.5), l
qu trnh trong nhim sc th (chromosome) c sao chp, sau t bo s phn i. Qu trnh phn i
ny l mt dng ca sinh sn v tnh.
iu kin l tng, cc vi khun phn chia nhanh cho s lng gp i ch trong vng 20 pht. Tt c
cc t bo vi khun u l th n bi v ADN ca hu ht vi khun l mt si xon kp duy nht, gn vo
mng t bo v ch nhn ln trc khi t bo phn chia. Mt s loi vi khun cn c cc vng ADN nh hn
c gi l cc plasmid, chng c s dng trong cng ngh gen mang cc gen mi vo cc sinh vt
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 10 of 36
khc. Cc vi khun c th vn chuyn cc gen bng mt trong ba cch l tip hp (conjungation), bin
np (transformation) v ti np (transduction).
2.2.1.3. Vi khun v con ngi
a) Cc vi khun c hi
Mt s vi khun c hi gy ra cc bnh ngi. Chng ta c mt mn khoa hc chuyn nghin cu
v cc bnh do cc vi sinh vt ni chung v vi khun ni ring gy ra l mn Bnh hc (Pathology). Mt
s bnh do vi khun gy ra c tm tt nh trn bng 4.1.
Bng 4.1. Tm tt mt s bnh do vi khun gy ra
Bnh
Tc nhn gy bnh
C quan b bnh
Clostridium botulinum
Thn kinh
Bnh t (Cholera)
Vibrio cholerae
ng rut
Nc b ly nhim
Streptococcus mutans,
S. sanguis, S. salivarius
Rng
Vi khun t mi trng
vo ming
Bnh lu (Gonorrhoea)
Neisseria gonorrhoeae
Niu o, vi Fallope,
mo tinh hon
Qua ng sinh dc
Borrelia burgdorferi
Ve t
Rickettsia ricketsii
Mu, da
Ve t
Ng c thc phm do
Salmonella
Salmonella
ng rut
Thc phm v nc b
ly nhim
Streptococcus pyogenes
ng h hp trn,
mu, da
Bnh un vn (Tetanus)
Clostridium tetani
Vt thng b nhim
Mycobacterium
tuberculosis
Phi, xng v cc
c quan khc
Ho
Bnh ng c tht
(Botulism)
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 11 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 12 of 36
Vic phn loi virus thng da vo loi acid nucleic v hnh dng v protein ca virus.
2.2.2.3. Cu to ca virus
Virus c cu to bi hai phn chnh: v capsid v acid nucleic (hnh 4.7).
a) V capsid
L lp v bo v bn ngoi, hu ht c cu to bi protein c bit. N bo v acid nucleic trnh khi
tc dng gy bt hot ca enzym nuclease trong mi trng. V ny thng c cu to bi nhiu n v
ging nhau v c gi l capsome. Hnh dng v s sp xp ca cc capsome quyt nh hnh dng ca
virus. Mt s virus rt c bit nh virus cm, virus quai b cn c mt lp v ngoi cng c gi l
envelope, lp v ny c cha mng t bo k ch m virus nhn c trong qu trnh ra khi t bo ch.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 13 of 36
b) Acid nucleic
Phn ny nm bn trong v capsid gi l li (genome), khng ging nh cc sinh vt khc, acid
nucleic ca virus ch c mt loi phn t duy nht hoc ADN, hoc ARN m khng bao gi c c hai phn
t ny. Phc hp gm acid nucleic v capsid gi l nucleocapsid. Mt s virus cn c mt lp v bao quanh
capsid c gi l mng bao (envelope).
2.2.2.4. Cc bnh do virus gy ra
Virus gy ra kh nhiu bnh cho tt c cc nhm sinh vt sng. Ring con ngi, chng gy ra mt
s bnh nh cm (flu), cm lnh, herpes, si (measle), bnh thy u (chicken pox), bnh u ma (small
pox), vim no (encephalitis) v c bit l cc virus ang c con ngi rt quan tm nh HIV,
Hantavirus v virus ebola. Cc virus ny xut hin, hoc l chng chuyn i k ch mi (con ngi) hoc
l cc virus m s tn ti v tc ng ca chng n by gi cc nh khoa hc mi nhn ra.
Khng sinh khng c hiu qu chng li virus. Tim chng s l bin php bo v i vi cc c th
cha b ly nhim.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 14 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 15 of 36
T bo cht thng c chia thnh 2 lp. Lp ngoi mng, qunh v sng hn gi l lp ngoi cht
(ectoplasma hay plasmagel). Lp trong lng, c mu ti hn gi l lp ni cht (endoplasma hay plasmasol).
Trong t bo cht c nhn, cc c quan t v cc ht vt cht khc. S lng nhn thay i tu loi (1, 2
nhn hoc c th nhiu hn).
m bo mi hot ng sng bnh thng, trn c th ng vt nguyn sinh xut hin nhng cu trc
nh b (c chc nng nh nhng c quan ng vt bc cao) gi l c quan t (organelles).
C quan t vn ng: chn gi ( trng chn gi), roi hoc mng un trng roi, tim mao hay lng
nh, mn ( trng lng). C quan t tiu ho v hnh thc dinh dng: chn gi, roi, ngoi chc nng vn
ng cn tham gia nhim v bt mi. S tiu ho xy ra bn trong t bo (tiu ho ni bo) do cc khng bo
tiu ho m nhim. Tu loi m hnh thc dinh dng c th l d dng (kiu dinh dng ng vt), t
dng (kiu dinh dng thc vt i vi nhng loi m bn trong c th c cha ht dip lc), hoc hoi
sinh (dinh dng theo kiu thm thu i vi nhng loi k sinh).
C quan t bi tit v iu ho p sut thm thu do cc khng bo co bp ph trch.
C quan t bo v v tn cng: cc bo gai hay ti lng (trichocyst) trng lng.
C quan t phn x: im mt (stigma) trng roi c kh nng cm quan, trng lng mang si thn
kinh nguyn thu (thc cht l mt h thng mng si cht nguyn sinh) iu ho hot ng nhp nhng ca
cc tim mao.
ng vt nguyn sinh c th c hnh thc sinh sn v tnh, hu tnh hoc xen k gia hai hnh thc sinh
sn ny.
Sinh sn v tnh: mt s loi trng roi, trng lng, hnh thc sinh sn v tnh xy ra mt cch n
gin bng cch phn chia c th ban u thnh 2 c th mi. mt s loi khc (trng l, trng bo t) kt
qu ca hnh thc sinh sn v tnh khng phi ch l 2 m l nhiu c th mi. l hin tng lit sinh
(schizogenesis).
Sinh sn hu tnh: xut hin cc giao t (gametes) v kt hp vi nhau tng i to thnh hp t
(zygote); t pht trin tip tc thnh c th mi (trng l, trng bo t).
Trong chu trnh sinh sn v pht trin ca mt s loi (chng hn Plasmodium spp., Elphidium spp....)
hai hnh thc sinh sn v tnh v hu tnh xut hin k tip nhau. l hin tng xen k th h
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 16 of 36
(metagenesis).
Vi khong 30.000 loi, sng trong nhiu mi trng khc nhau, ng vt nguyn sinh rt a dng v
hnh thi v sinh hc. Chng c phn thnh 4 ngnh khc nhau: ngnh trng chn gi (Sarcodina), ngnh
trng roi (Mastigophora), ngnh trng bo t (Sporozoa) v ngnh trng lng hay trng tim mao
(Ciliophora). Bng 4.2 di y gii thiu tm tt cc c tnh ca cc ngnh thuc phn gii Protozoa.
Bng 4.2. c tnh ca cc nhm thuc phn gii Protozoa
Ngnh
Tn thng
gi
Trng roi-
Trng roi
Mastigophora
(Flagellates)
Trng amip
Amoeba
Sarcodina
(Amebas)
Entamoeba
Trng lng
Balantidium
Ciliophora
(Ciliates)
Paramecium
Trng bo t-
Trng bo t
Plasmodium
Sporozoa
(Sporosoans)
Toxoplasma
i din
Phn b
Trypanosoma
Giardia
Bnh thng gp
- Bnh ng chu Phi.
Nc ngt, k sinh
ng vt
Trichomonas
- Bnh do Giardia.
- Bnh do Trichomonas.
Nc ngt, mn, k
sinh ng vt
Nc ngt, mn, k
sinh ng vt.
Kit l
K sinh ng vt,
cn trng
St rt, bnh do
Toxoplasma
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 17 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 18 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 19 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 20 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 21 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 22 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 23 of 36
Nhm ny gm cc loi nm khng bit trng thi hu tnh. Trng thi v tnh chnh l qu trnh hnh
thnh conidi (bo t nh). Bt k mt loi nm no khng bit trng thi hu tnh hay qu trnh gim phn
trong chu k sng ca chng, cho tin li ngi ta u xp vo nhm ny. Hu ht cc loi ca nhm ny
c mi quan h thn thuc vi ngnh nm ti v theo Hawkswarth (1983), c khong 1.680 chi vi 17.000
ngn loi c xp vo nhm ny. a s cc loi ca nhm ny sng trn cn, hoi sinh hoc k sinh
thc vt. Mt s t k sinh gy bnh ng vt, trong c con ngi. Mt i din in hnh ca nhm ny
l chi Penicillium, vi loi nm ni ting P. notatum (hnh 4.16) sinh khng sinh penicilin, m ra mt k
nguyn mi cho loi ngi trong vic chinh phc cc loi bnh do vi khun gy ra.
2.5.3. Vai tr ca nm
Nm hoi sinh l mt nhn t quan trng trong chu trnh vt cht ca s sng, n tham gia phn hu
xc ca thc vt, ng vt cht, cng nh cc loi rc thi khc.
Nm c dng trong sn xut bnh m, ru, bia. Chng c dng lm thc phm, lm thuc v l
ngun sn xut cc cht khng sinh...
Nm k sinh l tc nhn gy bnh ngi, ng vt v cho cy trng.
Nm hoi sinh gy h hng lng thc, thc phm, c bit l cc sn phm ng cc, ng thi sinh
c t (mycotoxin) gy tc hi n sc khe v kinh t cho con ngi.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 24 of 36
Da trn nhng c im v cu to sinh hc hoc c cng ngun gc, hoc biu hin tnh cht phn
ho v c tin b hn (c im t chc v i xng c th; ngun gc l ming; s hnh thnh, mc
phn ho v pht trin ca th xoang,...) ng vt a bo c sp xp theo mt h thng sau y:
ng vt a bo bc thp (Parazoa), ch c mt ngnh: Porifera.
ng vt a bo chnh thc (Eumetazoa) gm cc ngnh cn li:
+ ng vt c c th i xng to trn (Radiata): ngnh Coelenterata v Stenophora.
+ ng vt nguyn khu, cha c th xoang (Protostomia, Acoelomata): ngnh Plathelminthes v
Nemertini.
+ ng vt c th xoang gi (Pseudocoelomata): ngnh Nemathelminthes v Entoprocta.
+ ng vt c th xoang tht, c th khng phn t (Coelomata, Inarticulata): ngnh Priapulida,
Sipunculida, Mollusca, Echuirida.
+ ng vt c c th phn t (Articulata): ngnh Annelida, Tardigrada, Onychophora, Pentastomida,
Arthropoda.
+ ng vt hu khu (Deuterostomia), gm tt c cc ng vt cn li: ngnh Phoronida, Bryozoa,
Ectoprocta, Brachiopoda, Echinodermata, Chaetognatha, Pogonophora, Hemichordata v Chordata.
Sau y gii thiu mt s ngnh c lin quan nhiu ti lnh vc y - dc hc vi nhng c im c bn
nht.
2.6.1. Ngnh giun dp (Plathelminthes)
Giun dp l nhm ng vt a bo u tin c i xng hai bn (Bilateria), xut hin l phi th ba hay
trung b (mesoderm), cha c th xoang (acoelome). C khong 12.700 loi; sng trong nc ngt, bin, mt
s sng trong t m; nhiu loi k sinh gy bnh ng vt v ngi.
C th dt theo hng lng - bng, hnh l hoc hnh di di. Phn ln cc loi sn tim mao c kch
thc trung bnh t 0,4 - 5mm, trong khi cc loi sn dy c chiu di c th rt ln nh sn mp
(Dyphyllobotrium latum) di 15m, thm ch 20m.
Thnh c th l mt bao c gm cc lp c dc, c vng v c lng - bng. Bc ngoi c th l mt lp
biu m n. cc loi giun dp sng t do, trn lp biu m ny (t mt bng) c ph mt lp tim
mao; cc loi k sinh, lp biu m tim mao c thay bng lp cuticun (nhn, c sc chu ng cao trong
mi trng k sinh).
ng tiu ho c cu to n gin (c l ming, rut, cha c hu mn). cc loi k sinh, c quan tiu
ho hon ton tiu gim (dinh dng theo li thm thu); ngc li, c quan bm pht trin (gic bm, mp
bm, mc bm). Thuc v h thn kinh - cm gic c hch no v cc dy thn kinh xut pht t . sn
tim mao, cu to h thn kinh t nhiu vn mang tnh cht i xng to trn. Thng c cc thu cm gic,
mt, bnh nang trn phn u c th cc loi c i sng t do. Chc nng bi tit do nguyn n thn
(protonephridium, cn gi l t bo ngn la), ln u tin xut hin giun dp, cha c c quan tun
hon v h hp.
Hu ht cc loi giun dp l lng tnh v hnh thc sinh sn chnh l hu tnh: trng. C quan sinh
sn c cu trc phc tp. Trng sau khi c th tinh, mt s loi (ch yu l sn tim mao) s pht trin
trc tip thnh sn trng thnh; cc loi khc, phi tri qua giai on u trng vi mt vi dng cu to
khc nhau. nhiu loi sn dy, giai on u trng tn ti trong c th vt ch di hnh thc cc nang sn
(Cysticercus). Trong chu trnh sinh sn v pht trin ca mt s loi giun dp (v d sn l gan) c hin
tng xen k th h, thay i vt ch vi cc hnh thc sinh sn khc nhau. Hnh thc sinh sn v tnh (ch
yu bng cch ct on c th) cng gp mt s t loi (Microstomum lineare).
Ngnh ny c 3 lp:
Lp sn tim mao (Turbellaria), lp sn l (Trematoda) i din l: sn l gan (Fasciola hepatica) (hnh
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 25 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 26 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 27 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 28 of 36
phong ph trong li sng, biu hin mt s phn ho v thch nghi cao i vi mi trng. Mt khc,
cng xp trong nhm ng vt phn t (Articulata), nhiu du hiu cho thy chn khp c quan h ngun
gc vi giun t.
Nt ni bt ng vt chn khp l s hon thin v mt t chc c th: phn t d hnh (Heteronom)
vi s hnh thnh cc nhm t to nn cc b phn khc nhau ca c th (thng thng c th c chia
lm 3 phn: u, ngc v bng). Trn mi t c th ch yu phn u v ngc c mang cc i phn ph
phn t (c ngun gc t chi bn ca giun t). Cc phn ph c bin i ph hp vi cc chc nng
khc nhau: thnh cc b phn ca ming thu nhn thc n, cc phn ph ca c quan sinh dc, chn
vn ng (b, nhy, bi); nhiu loi (cn trng) cn pht trin thm (1 hoc 2 i) cnh bay.
Bc ngoi c th l lp v cuticun, cn c gi l b xng ngoi (va c tc dng bo v va l ni
bm cho cc c bn trong). Trong qu trnh pht trin, cc loi chn khp c hin tng lt xc (thay bng
lp v mi) tng kch thc c th.
H c pht trin v phn ho: hnh thnh nhng b ring bit m bo mt s hot ng a dng v
linh hot.
Xoang c th ng vt chn khp l hn hp gia xoang nguyn sinh (xoang gi) v xoang th sinh
(xoang tht), v th c gi l th xoang hn hp (mixocoelome) hay xoang huyt (haemocoelome, v c
cha mu) v tr thnh mt b phn ca h tun hon. V vy, khc vi giun t, h tun hon chn khp
l h tun hon h. Tham gia vo h tun hon cn c tim lng (c phn ho t mch lng ca giun t)
v h mch ti cc c quan. Chc nng ch yu ca h tun hon l vn chuyn cht dinh dng ti cc m
v cht thi n c quan bi tit.
Vic cung cp oxy do c quan h hp m nhim. Phn ln cc loi nc pht trin cc l mang (mt
s t c th h hp qua da); cc loi cn trao i kh qua h thng kh qun (cn trng, nhiu chn) hoc
qua ti phi (nhn, b cp).
Ngoi cc b phn chnh ca ng tiu ho (ming, hu, thc qun, rut, hu mn) cc tuyn tiu ho
cng pht trin: tuyn rut gia ( gip xc), tuyn nc bt ( nhn v cn trng). ng vt chn khp c
th s dng thc n rn (t cc ng, thc vt) hoc theo cch ht dch. Tu theo cch thu nhn thc n khc
nhau m phn ph ming c bin i ph hp. Chc nng bi tit do cc tuyn thc hin: tuyn ru hoc
tuyn hm gip xc, tuyn hng sam, tuyn Malpigi nhn v cn trng. Hai b phn chnh ca h thn
kinh l no v dy thn kinh bng. nhiu loi no phn ho thnh no trc, no gia v no sau. Cc
loi chn khp c i sng x hi (ong, kin, mi) no trc c th nm pht trin (l trung khu ca bn
nng).
Hu ht cc loi chn khp l ng vt n tnh v sinh sn bng cch trng. S pht trin hu phi
nhiu loi l mt qu trnh bin thi phc tp (tri qua dng u trng vi nhiu ln lt xc v giai on
nhng).
L nhm ng vt c s lng loi phong ph nht trong gii ng vt, ngnh chn khp gm 4 ngnh
ph: trng ba thu (ngnh ph Trilobitomorpha), c km (ngnh ph Chelicerata), c mang (ngnh ph
Branchiata) v c kh qun (ngnh ph Tracheata).
2.6.3.1. Mt s lp chnh v i din thng gp
Lp hnh nhn (Arachnida): gm cc ng vt chn khp sng trn cn, c th phn thnh u, ngc
v phn thn sau, c 4 i chn. i din l nhn nh (Heteropoda pressula), b cp (Pandinus dictador).
Lp gip xc (Crustacea): gm cc ng vt chn khp sng bin, nc ngt, c 2 i ru, hu ht
u c mu ph. i din l tm sng (Macrobrachium nipponense), cua ng (Somaniathelphusa sinensis).
Lp chn mi (Chilopoda): thn di, c nhiu chn b. C th trng thnh mi t mang chn c mt
cp chn. i din l rt (Scolopendra).
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 29 of 36
Lp chn u (Cephalopoda) c i din l: mc (Sepia, Loligo); bch tuc (Octopus), duc bin
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 30 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 31 of 36
no v l trung khu phn x. T no b v tu sng xut pht tng cp dy thn kinh n cc th quan
v gic quan ca c th, cc dy thn kinh ny tp hp thnh thn kinh ngoi bin.
Ngoi ra, cc gic quan cng rt pht trin: c quan ng bn (nhn bit cc xung ng v p lc ca
nc, chuyn ho cho cc loi sng trong mi trng nc); c quan thnh gic, th gic, khu gic,... ngy
cng pht trin v hon thin nhng ng vt bc cao.
H tun hon kn gm tim v h mch. Tim c chia thnh cc ngn (tm tht, tm nh); h mch
gm 3 loi: ng mch (dn mu t tim n m v cc c quan), tnh mch (dn mu v tim) v mao mch
(mt h thng mch mu nh b, thnh mch mng, nm trong cc m, ni lin ng mch v tnh mch, vi
chc nng c bn l thc hin s trao i kh, cht dinh dng v cc sn phm trao i cht khc gia mu
v cc m). Cc loi ng vt nc tim c 2 ngn vi mt vng tun hon. Cc loi cn (chim, th) tim
c 4 ngn (2 tm tht, 2 tm nh) v 2 vng tun hon (vng tun hon nh mu qua phi, vng tun hon
ln mu i nui c th). Trong khi , ch nhi, b st c mt h tun hon trung gian: tim c 3 ngn (1
tm tht v 2 tm nh), 2 vng tun hon khng tch bit r rng nn mu b pha trn.
Ngoi h tun hon mu (cha hng cu), cc ng vt cn c mt h tun hon khc gi l h bch
huyt (cha bch cu). y l mt h tun hon h (ch gm mao mch v tnh mch, khng c ng mch,
dng dn cc cht dch v tim). Chc nng ch yu ca h bch huyt l iu chnh nng protein gia
dch m v h mao mch, ngn cn v tiu dit cc vt l (chng hn vi khun) xm nhp vo c th.
Ngoi mt s c im c bn (v b xng, h thn kinh - cm gic, h tun hon), cc h c quan
khc ca ng vt c xng sng (h hp, tiu ho, bi tit, sinh dc,...) cng th hin nhng c im v
cu to v chc nng cao hn, hon thin hn so vi cc ng vt khc.
y l mt phn ngnh ln ca ngnh dy sng (Chordata), cc ng vt c xng sng (Vertebrata)
c phn thnh 8 lp: Agnatha, Placodermi, Chondrichthyes, Osteichthyes, Amphibia, Reptilia, Aves,
Mammalia. c cp y ch l nhng ng vt quen thuc ca 5 lp cui.
(1) Lp c xng (Osteichthyes)
B xng c ct ho cc mc khc nhau, da c nhiu tuyn nhy v ph vy, vy bi pht trin,
th bng mang, thng c bong bng hi, tim c 2 ngn vi 1 vng tun hon; khong 21.000 loi.
Cc loi thng gp: c chp, c m, c thu,...
(2) Lp lng c (Amphibia)
Sng nc hoc trn cn, bin nhit, b xng bng xng, da trn v m; giai on trng thnh th
bng phi v da, trong khi giai on u trng (nng nc, sng nc) th bng mang; tim 3 ngn vi 2 vng
tun hon. Khong 2.500 loi. Thng gp: ch, nhi, cc...
(3) Lp b st (Reptilia)
Sng trn cn, bin nhit, b xng c ct ho ton thn; thn ph vy sng hay nhng tm xng b
(sn phm ca biu b); da kh; h hp bng phi; tim 3 ngn vi 2 vng tun hon. Khong 6.000 loi.
Thng gp: rn, ra, c su, thn ln, tc k,...
B st cng l lp c nhiu dng ho thch khng l: thn ln sm (di 20m, nng 30 tn), thn ln bay,
khng long (di 15m, cao 6m).
4) Lp chim (Aves)
B xng c ct ho hon ton, xp v c nhiu khoang kh; da mng, khng cha cc tuyn (tr
tuyn phao cu); hm khng c rng, m v vut chn bng sng; tim 4 ngn, mu nng, thn nhit tng
i n nh (40 - 42oC). Chim l nhm ng vt duy nht c cu to thch nghi vi hot ng bay (chi trc
bin i thnh cnh); phn b rng, s lng loi nhiu (khong 8.600 loi) l c tr ca nhiu mm bnh
nh cc loi virus, nm.
Thng gp: b cu, chim s, g, vt,...
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 32 of 36
5) Lp c v (Mammalia)
Gm cc ng vt c t chc c th cao nht, a dng, phn b rng; c th ph lng mao; v da c
nhiu tuyn (m hi, tuyn sa, tuyn thm); nui con bng sa; h thn kinh trung ng v tun hon pht
trin hon chnh, mu nng, ng nhit. Hn 4.000 loi c chia thnh 3 phn lp.
Phn lp nguyn th (Prototheria): th m vt, th lng chim.
Phn lp th thp (Metatheria): kanguru, gu ti, chut ti.
Phn lp th cao (Eutheria) hay th c nhau (Placentalia): gm cc ng vt cn li (tru, b, kh,
vn, c voi,...).
Con ngi (Homo sapiens) d c habilis (kho lo) hay sapiens (khn ngoan) n u, ng v mt
phn loi hc vn c xp chung cng b vi h hng nh kh - b linh trng hay kh hu (Primates).
CU HI LNG GI
V minh ha cu trc ca Bacteriophage.
K tn mt s bnh do virus gy ra.
V minh ha cc hnh dng thng gp ca t bo vi khun.
Trnh by s khc bit c bn ca thnh t bo vi khun Gram (-) v Gram (+).
Trnh by vai tr v c ch ca cc bc trong phng php nhum Gram.
Trnh by c ch chuyn ng ca amip.
Trnh by s khc bit ca nm men v nm mc.
Trnh by cc ng dng quan trng ca gii nm trong ngnh cng nghip thc phm v ngnh
dc.
9. K tn cc dng bnh thng gp do vi nm gy ra.
10. K tn mt s vector thng gp ca ngnh chn khp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 33 of 36
Ting Vit
1. B mn thc vt hc, i hc Dc H Ni (1995); Sinh hc x hi sinh vt v tnh a dng
ca s sng, Trung tm th vin thng tin, i hc Dc H Ni.
2. Hong c C (1999), Sinh hc i cng, tp 1, NXB i hc Quc gia H Ni.
3. H Hunh Thu Dng (2002), Sinh hc phn t, NXB Gio dc.
4. Nguyn Nh Hin, Trnh Xun Hu (1997), T bo hc, NXB i hc Quc gia H Ni.
5. Phm Thnh H (2004), Di truyn hc, NXB Gio dc.
6. L nh Lng - Phn C Nhn (2003), C s di truyn hc, NXB Gio dc.
7. Nguyn Ngha Thn, V Trung Tng, L V Khi, Nguyn Vn nh (1995), Sinh hc x hi
sinh vt v tnh a dng sinh hc, i hc Khoa hc
T nhin.
8.
9. V Vn V, V Thanh Tm, Hong Minh Tn (1999), Sinh l hc thc vt, NXB Gio dc.
10. W. D. Phillips, T.J. Chilton (1999), Sinh hc, tp 1, 2, NXB Gio dc.
Ting Anh
11. David H. Cormack (1997), Essential histology, Lippincott Williams & Wilkins.
12. Edward D. Frohlich (1997), Rypins - Basic science review, Lippincott Williams & Wilkins.
13. Michael T. Madigan, John M. Martinko, Jack Parker (1995), Biology of Microorganisms,
Prentice Hall International, Inc.
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 34 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 35 of 36
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009
Page 36 of 36
SINH HC I CNG
M s: 7K787Y8 DAI
file://C:\Windows\Temp\nyfwwpmgvd\Chapter4.htm
30/09/2009