2.

Prirodni i antropogeni potencijali - fundamentalni faktori

turizma

crnogorskog

Kao to je poznato, turistike potrebe se formiraju u mjestu stalnog boravka

potencijalnih turista. To su po pravilu industrijske zone i visokourbanizovani prostori sa
devastiranom ivotnom sredinom. Za razliku od njih su prostori sa ouvanom ekolokom
ravnoteom i relativno ouvanom prirodom i stanovitim antropogenim vrijednostima u
njima. Oni zato predstavljaju turistike motive i obezbjeuju zadovoljavanje njihovih
rekreativnih i kulturnih potreba. Tako su se tokom vremena izdiferencirali prostori
turistike tranje i turistike ponude. Zato je pitanje prouavanja, turistikog vrednovanja,
stratekog planiranja i konstituisanja trino konkurentnog turistikog proizvoda centralno
pitanje turistike geografije i ekonomike turizma.
U turistikoj teoriji i turistikoj operativi esto se termini turistiki resursi,
turistikevrijednosti, turistiki potencijali i turistike atrakcije, odnosnoturistiki motivi,
upotrebljavaju kao pojmovi istog znaenja, to nije do kraja ispravno. Tako npr. sve
turistike atrakcije su turistiki resursi, ali svi resursi ne moraju biti turistike atrakcije.
Terminoloki i sadrinski, turistiki resursi i turistike vrijednosti su u osnovi sinonimi.
Veliki broj istraivaa domaih i inastranih, bavio se pitanjem definisanja i podjele
turistikih resursa, odnosno turistikih vrijednosti (Radovi, M. 1969; Jovii, . 1999.;
Stankovi, S. 2000.; Nikoli, S. 2000.; eibovi, R. 2005.; Pasinovi, M. 2006.; Kuner, E.
2000.; Hall C M Page J. S. 2002. i dr.). Skoro da je opteprihvatljiva definicija po kojoj
pod pojmom turistikog resursa podrazumijevamo turistiki atraktivne elemente prirodne i
drutvene sredine koji imaju podsticajno dejstvo na kretanje turista u cilju zadovoljavanja
kulturnih i rekreativnih potreba. Dakle, tekvo opredjeljenje turista da iskoriste elemente
sredine koje imaju podsticajno dejstvo na kretanje turista u cilju zadovoljavanja kulturnih i
rekreativnih potreba. Dakle, tekvo predjeljenje turista da iskoriste elemente sredine u
rekreativne ili turistike svrhe ini te elemente turistikim i rekreativnim resursima.
Prema genezi, turistiki resursi mogu biti prirodni i antropogeni, sa brojnim
medusobnim kombinacijama, pri emu se ispoljavaju elementi kolizije i
komplementarnosti. Prirodne vrijednosti su starije i po obliku pojavljivanja i raznovrsnije
od antropogenih i omoguavaju razvoj brojnih vidova savremenog selektivnog turizma.
Turistika valorizacija ovih resursa je vrlo sloena i zahtijeva primjenu kompleksnih
multidisciplinarnih istraivanja. Antropogene turistike vrijednosti su mladje po vremenu
postanka, manjeg djelovanja na turistiko trite, manje su promjenjljive od prirodnih.
Omoguavaju razvoj raznih vidova kulturnog i manifestacioonog turizma.
Turistiki resursi mogu imati jedno ili vie svojstava privlanosti. Prvi se nazivaju
monovalentni, a drugi polivalentni. Monovalentni omoguuju razvoj manje vrsta turizma,
to se direktno odraava na veliinu kontraktivne zone (zone privlaenja) turista.
Polivalentni resursi pruaju iroke mogunosti za razvoj atraktivnog turistikog proizvoda i
imaju veliku trinu vrijednost.
Prema atraktivnim svojstvima i trinoj konkurentnosti, turistiki resursi se mogu
podijeliti na lokalne, regionalne, nacionalne, dravne, kontinentalne i svjetske. A u

turistikom prostoru, turistike resurse definiemo kao kompleksne, samostalne i

komplementarne.
Kompleksni turistiki resursi imaju jaku koncentraciju razliitih privlanosti,
prostranu kontraktivnu zonu, i ako su prepoznatljivi na turistikom tritu i mogu
organizovati i formirati prepoznatljivu i kvalitetnu turistiku receptivu. Valorizacijom ovih
resursa mogu se formirati kompleksne turistike regije, kakav je sluaj na primjer sa
mnogim regijama na Mediteranu ili Alpima. Takve regije kod nas se mogu formirati na
prostoru Boke Kotorske sa zaledjem, Budve sa Cetinjem i Lovenom, barsko-ulcinjske sa
Rumijom i Skadarskim jezerom, durmitorskom sa NP Durmitor kanjonom Tare i
kontaktnim prostorima, jezerima i kanjonima i dr.
Samostalni resursi, odnosno samostalne turistike vrijednosti, imaju manje
svojstava turistike privlanosti od kompleksnih, te imaju manje mogunosti za formiranje
obimne i trino atraktivne turistike ponude. Takav je sluaj sa pojedinim primorskim,
planinskim i banjskim centrima, kao to je na primjer sluaj sa buduim turistikim
destinacijama na Crnogorskom primorju, a u planinskom podruju sa Kolainom,
abljakom, Plavom i Roajama.
Komplementarni turistiki resursi imaju relativno skromna svojstva turistike
privlanosti i samim tim usku kontraktivnu zonu. Takav je sluaj npr. sa turistikim
vrijednostima u naim primorskim i planinskim sekundarnim turistikim zonama u kojima
se nalaze pojedine rijeke, jezera, ostrva, peine, muzeji, spomenici, razne manifestacije i
druge vrijednosti.
Diferencijaciju turistikih resursa mogue je izvesti i na osnovu njihovog
prostornog razmjetaja, gdje se uglavnom izdvaja linearni i grupni razmjetaj, a i na osnovu
drugih kriterijuma.
2.1. PRIRODNI TURISTIKI RESURSI
Prirodni turistiki resursi su objekti i pojave u prostoru nastali radom endogenih i
egzogenih sila Zemlje. Imaju jedan ili vie vrsta turistikih atributa i omoguavaju razvoj
pojedinih vidova turizma, a naroito rekreativnih vrsta turizma. Ovi resursi se odlikuju
viestrukom medjusobnom uslovljenou, spajanjem i proimanjem. ine nezamjenljivu i
najveu turistiku vrijednost crnogorskog turizma i stoga treba da budu predmet posebne
brige i djelotvorne turistike politike, kako bi se ouvala njihova izvorna vrijednost i
atraktivnost.
U tekstu koji slijedi bie u sublimiranom vidu prezentirane turistike vrijednosti
prirodnih resursa, a prije svega morfoloko-reljefne karakteristike, klimatske pogodnosti,
hidrografske vrijednosti, bogatstvo i raznovrsnost biodiverziteta i turistike mogunosti
nacionalnih parkova. U ovoj grupi vrijednosti bie obradjeni i svi elementi poloaja Crne
Gore, kao znaajnog faktora razvoja turizma.
Direktno ili indirektno, prirodni resursi su predmet razmatranja u svim djelovima
ove knjige to je uslovljeno njihovom funkcijom u razvoju turizma. Medjutim, njihovim
kvantitativnim i kvalitativnim odlikama i prostornom razmjetaju bie najvie govora u
ovom dijelu knjige, u kojoj e nivo analize ostati na veem stepenu uoptavanja u okviru tri
regije. Detaljnija obrada i prostorni razmjetaj obradjeni su u dijelovima knjige posveenim
turistikoj tipologiji i turistikoj regionalizaciji prostora Crne Gore.

2.1.1. GEOGRAFSKI, SAOBRAAJNI I TURISTIKI POLOAJ

Geografski poloaj, spada u onu grupu faktora prirodne sredine, koji neposredno, a
i posrednim putem, znatno utiu na razvoj i razmjetaj proizvodnih snaga. Utiui
neposredno na niz prirodnih inilaca (klimu, vode, morfoloki i pedoloki sastav, biljni i
ivotinjski svijet i dr.), geografski poloaj preko njih posredno determinie strukturu
privrednih djelatnosti i razmjetaj stanovnitva. Pogreno je statiko posmatranje
geografskog poloaja, jer se zapravo radi o vrlo dinaminoj kategoriji poto bitno utie na
istorijske, drutveno-ekonomske i socio-kulturne procese i promjene. Ova dimenzija
geografskog poloaja Crne Gore bie eleborirana u prikazu njenog saobraajnog i
turistikog poloaja.
U odnosu na dominantne geografske odrednice, Crna Gora je jadranskomediteranska, dinarska, junoevropska, odnosno drava Jugoistone Evrope. Smjetena je
u junom, jadransko-dinarskom dijelu nekadanje Jugoslavije, prostirui se izmedju 41 39
i 43 32 sjeverne geografske irine i 18 26 i 20 21 istone geografske duine.
Najjunija taka nalazi se na uu Bojane u Jadransko more, a najsjevernija na obroncima
planine Kovaa, podruje Pljevalja, a njihova udaljenost iznosi samo 190 km vazdune
linije. Neto su manja rastojanja izmedju najzapadnije, na padinama Orjena, i najistonije
take, na Sjenovoj planini istono od Roaja. Njena povrina iznosi 13.812 km, a povrina
njenog morskog akvatorijuma 25.540 km. Prema popisu iz 2003.godine imala je 620.145
stanovnika i gustinu naseljenosti od 44,8 stanovnika na kvadratni kilometar povrine.
Kroz sve periode svog istorijskog, drutvenog, ekonomskog i kulturnog razvoja,
jadransko-mediteranski poloaj Crne Gore imao je prvorazredni evropski znaaj jer su se
du obalnog prostora, od antikog i rimskog perioda, formirala najstarija, najvanija i
najatraktivnija urbana i ruralna naselja, od drevnog Ulcinja, Bara, Budve i Kotora, pa preko
poznatih pomorskih arita iz poznog srednjeg vijeka, pa do savremenih turistikih naselja i
centara. Komparativne prednosti geografskog prostora Crne Gore potenciraju i injenice da
se ovdje nalaze izlazni pravci stratekih koridora iz pravca srednje i dijela istone Evrope
na Mediteran, i da zauzima najjuniju poziciju prema Otrantskim vratima i Mediteranu od
svih sadanjih jugoslovenskih pa i slovenskih zemalja.
Saglasan sam sa temeljnom ocjenom, datom dosta davno, da je Jadransko more za
na narodni organizam od najstarijih vremena predstavljao plua kroz koja je disala naa
prolost, a sa njim je vezana i naa budunost (Lukas, F., 1911).
Kontinentalni dio Crne Gore pripada Dinaridima, jednom od najduih planinskih
sistema Balkana, koji zapravo ovdje dostiu najvie visine i ispunjavaju najvei dio
prostora Crne Gore. Vjekovna ogranienja sjeverne regije zbog visokih planinskih barijera,
sve uspjenije savladjuje savremeni ekonomski i tehnoloki razvoj, to najuvjerljivije
pokazuje uspjean zavretak Jadranske magistrale i, posebno, eljeznike pruge BeogradBar, jednim od najteih i najsloenijih i infrastrukturnih projekata u Evropi.
Geografski poloaj Crne Gore ima znaajne prednosti u odnosu na itav dio biveg
jugoslovenskog istonog Jadrana, to se vidi iz sljedeih pokazatelja: Bar je blii
Otrantskim vratima od Ploa za 130, Splita 158, ibenika 181, Rijeke 299 i Trsta 346 NM.,
o emu e kasnije biti vie govora (Radovi M., 1969).
Znaaj geografskog polaaja Crne Gore na Balkanu, odnosno u regiji Jugoistone
Evrope sve e vie dobijati na znaaju. Naime, u dogovoru sa Evropskom unijom na ovom

prostoru je formirana slobodna trgovinska zona (SECI), koja ima cilj da u medjusobnim
odnosima uvodi evropske norme, kao pripremu za kandidovanje i prijem u evro-atlantske
integracije. Crna Gora sve uspjenije razvija saradnju sa zemljama ove regije na
bilateralnim i multilateralnim osnovama, a naroito sa susjednim dravama sa kojima nema
nerijeenih pitanja, izuzev graninog sektora Prevlake sa Hrvatskom, koje e, vjerujemo,
biti rijeeno sporazumno.
Inae, veliinu drave i istorijsko-geografski poloaj Crne Gore, karakteriu brojne
promjene i evolutivni procesi koji su uslovljeni bliim i daljim okruenjem i istorijskim
procesima vezanim za prostor Balkana. Kroz hiljadugodinji istorijski hod Crne Gore, njen
poloaj, veliina i granice imali su vrlo dinamine promjene. Kimu crnogorske drave do
XIX vijeka inili su u osnovi prostori od barsko-ulcinjskog primorja, preko skadarskog
jezera sa bliim okruenjem, pa do Katunske nahije. A zapravo, Katunska nahija sa
kontaktnim okruenjem je geografsko i istorijsko jezgro Crne Gore, sa Cetinjem i
Lovenom, kao simbolima postojanosti i moralnih postamenata crnogorske drave kroz
vjekove.
Medjunarodno priznate granice Crna Gora je dobila na Berlinskom kongresu 1878.
godine. Nova granica i znatno teritorijalno proirenje uslijedilo je u balkanskim ratovima
oslobodjenjem njenih sjevernoistonih djelova, kao i Metohije bez Prizrena, a Srbija i Crna
Gora su u Beogradu 1913. godine potpisale sporazum o ovim granicama.
Medjutim, poslije Drugog svjetskog rata, kada su utvrdjene konane granice
izmedju bivih republika, Metohija je izdvojena iz sastava Crne Gore, a zajedno sa
Kosovom formirana je autonomna oblast i ukuljuena je u Srbiju. Konano, Ustavom
Narodne republike Crne Gore, donesenim 1946. godine, utvrdjena je teritorija i granica
Crne Gore koja iznosi 614 km, od ega je prema Hrvatskoj 14 km, Bosni i Hercegovini 225
km, Srbiji 203 i prema Albaniji 172 km.
Kada su u pitanju susjedi, vano je istai veliki znaaj politike otvorenih granica i
intenzivne regionalne i medjunarodne saradnje na putu za ukljuenje u punopravno
lanstvo u Evropsku uniju. Ta politika jo vie dobija na znaaju, kada se u tome cilju,
prioritet daje svestranoj saradnji sa susjednim dravama. Time e se sve vie jaati i
dobijati na znaaju funkcionalni i polivalentni geografski poloaj Crne Gore. Tome e,
svakako, vaan doprinos davati svi segmenti pogranine saradnje, a naroito opredjeljenje
za razvoj prekograninih razvojnih zona.
To su zapravo zone ireg obuhvata oko dravne granice koje mogu sainjavati
gradovi, naselja ili optine sa slinim razvojnim potencijalima i /ili problemima u
susjednim dravama. (Prostorni plan Republike Crne Gore do 2020. godine, Nacrt plana,
2006). Te zone bi, primjera radi, mogle da budu sljedee:
Plav, Andrijevica, Berane, Roaje Pe, Kosovska Mitrovica, Novi Pazar;
Bijelo polje, Pljevlja, Pluine Prijepolje, Priboj, Foa;
Niki, Vilusi, Vraenovii Trebinje, Bilea, Niki;
Boka Kotorska Dubrovnik;
Bazen Skadarskog jezera, Podgorica, Cetinje, Bar, Ulcinj Skadar;
Slinu prekograninu saradnju trebalo bi da uspostave NP Durmitor NP Sutjeska; NP
Skadarsko Jezero i albanski dio jezerskog akvatorija; budui nacionalni park dijela
crnogorskih Prokletija sa buduim nacionalnim parkovima dijela albanskih i metohijskih
Prokletija, itd. Valja istai da institucije i fondacije EU i njenih lanica, uestvuju u
finansiranju navedenih i slinih medjudravnih ili projekata regionalnog karaktera. Slini

prekogranini projekti na bilateralnim, a jo bolje na multilateralnim osnovama, mogue je

organizovati za istraivanje, zatitu i korienje voda i podmorja Jadranskog mora.
Iz poznatih drutveno-istorijskih i ekonomskih razloga, poloaj Crne Gore imao je
periferan poloaj u odnosu na glavne saobraajnice i saobraajne koridore u uem i irem
geografskom okruenju. Dugo vremena specifinosti reljefa predstavljale su nepremostivu
prepreku za razvoj kopnenih saobraajnica. Vjekovna izolovanost, ekonomska i tehnika
zaostalost Crne Gore jo su vie potencirali ovu prepreku. Poznata je injenica da su svi
planinski prevoji, izuzev prevoja na primorskim planinama i Budoa, preko 1.000 m.n.v.
Saobraajno povezivanje Primorja sa zaledjem uglavnom je finansirano inostranim
kapitalom krajem XIX i poetkom XX vijeka, i to Austrijanci prelaz preko istonih padina
Orjena (Krivoije, prevoj Crkvice 703 m), Italijani preko Sutormana (prevoj Sutorman 805
m), a put Cetinje Njegui je prvi put koji je projektovala i izgradila crnogorska drava
1884. godine (preko prevoja Bukovica 1.006 m), dok je put uz lovenske serpentine
uglavnom finansirala Austrija, a projektovao in. Josip Slade, koji je projektovao nekoliko
kapitalnih infrastrukturnih projekata i urbanistiki plan Nikia.
Medjutim, da bi se otvorilo podruje sjeverne Crne Gore trebalo je savladati jako
visoke prevoje, i to prvo prevoj Rakovo guvno 1.225 m na putu Podgorica Kolain
zavren 1908. godine, zatim prevoj Trenjevik 1.573 m izmedju rijenih dolina Tare i Lima
na putu Mateevo Andrijevica i konano najvii prevoj u nekadanjoj Jugoslaviji akor,
visok 1.849 m na putu Andrijevica Pe, zavren 1925. godine. Izmedju dolina Lima i
ehotine put vodi preko prevoja Kovren 1.062 m na putu Bijelo Polje Pljevlja, izmedju
Nikia i avnika, put savladjuje povr Krnovo 1.487 m, izmedju Nikia i Pluina, preko
prevoja Javorak 1.154 m, a na putu avnik abljak, prevoj na jezerskoj povri je na 1.425
m,. Inae, putevi u Crnoj Gori prelaze 15 planinskih prevoja na nadmorskoj visini od
preko 1.000 m i vie planinskih visoravni, takodje ta odravanja puteva vri se godinjim
planom za svaki put u zavisnosti od kategorije puta, obima i vrste saobraaja, funkcije
povezivanja u prostoru i dr.
Za uspjean razvoj planinskog turizma u toku zimske turistike sezone, od
presudnog je znaaja obezbjedjivanje stalne prohodnosti puteva prema planinskim
destinacijama, pogotovo u uslovima visokog snijenog pokrivaa. Dva najvia prevoja u
Crnoj Gori, a vjerovatno i u dalekom okruenju, nalaze se na poznatom turistikom putu
Durmitorski prsten, i to prevoj Sedlo (1.907 m) na putu abljak tuoc selo Crna Gora.
Savremeni razvoj Crne Gore je omoguio da se nekada nesavladive barijere reljefa
uspjeno savladaju izgradnjom savremenih tunela. Tako je na pruzi Niki Podgorica
izgradjen tunel Budo, a na pruzi Bar Beograd kroz Crnu Goru, pored ostalih: tunel ispod
grada Bijelog Polja, Lepenac kod Mojkovca, Ostrvica kod Kolaina i Sozina izmedju
Crmnice i Sutomora. Na magistralnim putevima poznati su tuneli: Budo, ispod istoimene
planine nedaleko od Nikia, Turjak, ispod istoimene planine na Jadranskoj magistrali u
blizini Roaja, tunel ispod ogranaka planine Vojnika na putu Niki avnik, Vrmac, kroz
istoimeno poluostrvo izmedju Tivta i Kotora i tunel Sozina, koji e biti sastavni dio
budueg auto-puta Beograd Bar, koji je istovremeno jedan od najvanijih objekata
gradjen posljednjih decenija u Crnoj Gori.
Crna Gora je jedna od najviih evropskih drava jer na planinsko podruje od 10001500 m.n.v. otpada 40,5%, a na visokoplaninsko podruje preko 1500 m oko 15% njenog
prostora, dok taj odnos za bivu Jugoslaviju iznosi 14% i 3,3%. Isto tako, jako su izraeni
nagibi terena jer padine koje karakteriu izraeni procesi erozije, denudacije i kretanja

masa, zahvataju oko 24% teritorije, to je jako nepovoljno za izgradnju saobraajnica, a i za

poljoprivrednu proizvodnju.
Prema podacima iz Nacrta prostornog plana, ukupna duina putne mree u
Republici iznosi 6928 km (846 km magistralnih, 950 km regionalnih i 5132 km lokalnih
puteva) i prema svim kriterijumima, u odnosu na zemlje u okruenju, spada u saobraajno
nerazvijene zemlje, a u odnosu na razvijenost mree autoputeva, spada u najnerazvijenije
zemlje u Evropi. To je jedan od najvanijih uzroka to svega oko 50% turista, i to
uglavnom iz susjednih drava bive Jugoslavije, koristi sopstveni automobil za dolazak u
Crnu Goru. Oko 40% turista dolazi vozom ili autobusom, oko 8% avionom, a svega 2%
brodom (Pasinovi, M., 2006). Daleko najvei broj evropskih turista dolazi avionom.
Saobraajno-geografski i turistiki poloaj Crne Gore bitno je poboljan poslije
izgradnje Jadranske magistrale (1965) i eljeznike pruge Beograd Bar (1974), luke Bar,
a zatim puteva Podgorica-Niki-Pluine-Sarajevo (1980), Niki-Trebinje-Dubrovnik
(1981), modernizacijom puta Podgorica-Cetinje-Budva, a u poslednjih nekoliko godina
izgradnja ve pomenutog tunela Sozina i kompletna izgradnja i modernizacija aerodroma u
Podgorici i Tivtu, i sve uspjeniji razvoj nacionalne kompanije Montenegroerlajnz,
temeljno su unaprijedili vazduni saobraaj., to je za razvoj inostranog turizma od velike
vanosti.
Svakako, poboljanju saobraajno-turistikog poloaja Crne Gore znatno doprinose
feribot vezi (naroito ve tradicionalna veza Bar-Bari) i ukljuivanje naeg primorja u
nautiki turizam i sve intenzivnija posjeta monih turistikih brodova koji se nalaze na
krunim kretanjima po Mediteranu, to pokazuje i karta saobraajne infrastrukture.

Saobraajna karta Crne Gore

Naravno, radikalno poboljanje svih komponenti poloaja Crne Gore omoguie

izgradnja auto-puteva Beograd Bar i Jadransko - jonskog auto-puta koji e omoguiti
efikasno povezivanje naeg primorja i kontinentalnog zaledja (odnosno junojadranskih
turistikih destinacija) sa evropskim koridorima koji vode Dunavskim i Moravsko
vardarskim, odnosno Niavsko marikim tranzitnim koridorima sa jedne, i monim
turistikim tokovima to e se odvijati izmedju sjevernoitalijanskih i hrvatskih i albansko
grkih turistikih destinacija, sa druge strane, o emu e biti vie govora u dijelu knjige
posveenom viziji razvoja turizma Crne Gore.
Mjesto

Tabela udaljenost centara u zaledju od luka Rijeka, Ploe i Bar

Rijeka
Ploe
Bar

Novi Sad

635

606

559

Beograd

643

643

475

Bor

1034

1015

750

Ni

887

885

527

Dimitrovgrad

756

745

630

Skoplje

1089

1085

609

Kraljevo

838

817

394

Uice

867

376

289

Izvor: Radovi, M Crnogorsko primorje - uslovi za razvoj turizma, Bgd. 1969

Jako vana komponenta geografskog i saobraajnog poloaja je veliina,
saobraajna otvorenost i ekonomska razvijenost gravitacionog podruja Crnogorskog
primorja. Prema dosadanjim prouavanjima (Daki, M., 1966., Radovi, M., 1969. i
1974.), gravitaciono podruje Crnogorskog primorja, iju saobraajnu kimu za sada ine
eljeznika pruga Beograd Bar, drumske saobraajnice beogradsko zlatiborski drum i
kontinentalni dio Jadranske magistrale i naravno Luka Bar, koja je osposobljena da
prihvati teret od preko 5 miliona tona. Globalno gravitaciono podruje zahvata skoro
itavu istonu polovinu bive Jugoslavije sa oko 50% njene teritorije i oko 50%
stanovnitva. Primjenjujui metode odredjivanja veliine gravitacionog podruja (metoda
udaljenosti, tarifska metoda i trokovna metoda), dolo se do zakljuka da Crnogorsko
primorje, odnosno Luka Bar i pruga Beograd Bar imaju nesumnjive komparativne
prednosti u odnosu na pruge koje imaju ishodite u lukama du sjevernih obala Jadrana,
pa i na luke Ploe i Rijeku, koje su najvea konkurencija luke Bar. To uvjerljivo pokazuje
tabelarni pregled na predhodnoj stranici.
Navedeni podaci su kompletni ako im dodamo i duinu morskim putem od Bara
do naih glavnih luka u km i nm u narednoj tabeli.

Rijeka

664 km

299 nm

ibenik

335 km

181 nm

Split

293 km

158 nm

Ploe

241 km

130 nm

Poto brodovi prema svim naim lukama pri ulazu i izlazu prolaze kroz Otrantska
vrata, dajemo podatke u tabeli koji nam ukazuju na ukupno odstojanje od nekoliko
privrednih centara iz zaledja do Otranta kopnenim i pomorskim saobraajem preko luka
Rijeka, Ploe i Bar u km.
Beograd-Rijeka-Otrantska vrata

1377

Beograd-Ploe-Otrantska vrata

1064

Beograd-Bar-Otrantska vrata

655

Novi Sad-Rijeka-Otrantska vrata

1369

Novi Sad-Ploe-Otrantskavrata

1027

Novi sad-Bar-Otrantska vrata

739

Ni-Rijeka-Otrantska vrata

1721

Ni-Ploe-Otrantska vrata

1306

Ni-Bar-Otrantska vrata

707

Kraljevo-Rijeka-Otrantska vrata

1572

Kraljevo-Ploe-Otrantska vrata

1236

Kraljevo-Bar-Otrantska vrata

574

Vrijeme prevoza je veoma znaajan pokazatelj, te u tabeli dajemo globalno

vrijeme prevoza u asovima od Beograda do naih glavnih luka.
Pravac

Vrijeme prevoza u h.
teretni

Vrijeme prevoza u h.
putniki

Beograd-Zagreb-Rijeka

25

13

Beograd-Sarajevo-Ploe

26

12

Beograd-Bar

12

*Podaci o vremenu prevoza dobijeni su od TP Podgorica

Iz pokazatelja datih u navedenim tabelama nije teko primijetiti i vrlo vrsto

zakljuiti da Bar za pomenute privredne centre, odnosno gravitaciono podruje, u odnosu
na nae glavne luke, ima zaista veliku prednost i daleko povoljniji poloaj. Ovaj
zakljuak je jo ubjedljiviji kada se prednostima u pogledu daljina doda vrijeme trajanja
prevoza iz pojedinih privrednih centara iz zaledja (ovdje je uzet, primjera radi, samo
Beograd) preko pojedinih luka. Razliku od 13 h preko Rijeke, odnosno 14 h preko Ploa,
teretnim eljznikim saobraajem smatramo vrlo znaajnom prednou u korist Bara.
Medjutim, vremenska prednost u prevozu barskog pravca se jo vie potencira kada se
uzme u obzir i vrijeme prevoza morem od pomenutih luka do Bara.
Za uspjean razvoj turizma, osim geografskog i saobraajnog poloaja, veliki
znaaj ima i poloaj u odnosu na glavne turistike tokove i turistike dispersive.
Naravno, svi navedeni elementi poloaja Crne Gore, kao i ostalih turistikih destinacija,
nalaze se u organskoj medjuzavisnosti i viestrukim komplementarnim odnosima. Inae,
osnovna odlika savremenih turistikih kretanja je njihova sve vea disperzija i gusto
ispreplijetana mrea lokalnih, regionalnih, kontinentalnih i interkontinentalnih
turistikih tokova. Oni su, uglavnom, uslovljeni brojnou, raznovrsnou i atraktivnou
turistikih motive i turistikog proizvoda i njihovim razmjetajem u odnosu na turistike
dispersive.
Tradicionalno, turistike destinacije Evrope, odnosno prostori lanica Evropske
unije, najrazvijenija su turistika podruja u svijetu. Ovdje se nalaze i dvije najrazvijenije
svjetsje turistike regije Mediteran i Alpe, prema kojima se odvijaju najfrekfrentniji
turistiki tokovi. Ima autora koji izdvajaju i trei turistiki pravac na prostoru Evrope, a
to su turistika kretanja usmjerena prema srednjoj i sjevernoj Evropi (Dalari, F., 1990).
Za turizam u naoj Republici najvaniji su turistiki pravci usmjereni prema Mediteranu,
prema kome su dominantna tri turistika pravca:
- Turistiki pravac prema zapadnom Mediteranu, odnosno prema poznatim panskim
turistikim destinacijama;
- Turistiki pravac prema centralnom Mediteranu, odnosno prema poznatim rivijerama
Francuske i Italije. Ovo je tradicionalno najfrekfrentniji turistiki pravac.
- Istonomediteranski turistiki pravac prema jugoistonoj Evropi, odnosno prema
turistikim destinacijama na istonom Jadranu, Egejskom i Crnom moru. Ovaj pravac
ima medjunarodni znaaj jer povezuje Evropu sa Jugozapadnom Azijom, a poslije
njegovog otvaranja modernim saobraajnicama, imae sve znaajnije mjesto u
medjunarodnom turizmu. Osim Grke, koja spada u grupu starih razvijenih tiuristikih
zemalja, i Turska se, poslije intenzivnog razvoja turizma u poslednjoj deceniji, ukljuila u
grupu medju 20 drava sa najrazvijenijim medjunarodnim turizmom. To e vjerovatno
vrlo brzo poi za rukom i susjednoj Hrvatskoj. Znaajne turistike resurse posjeduju i
Albanija i Makedonija, kao i evropske crnomorske drave.
Turistiki poloaj Crne Gore u odnosu na ovaj, za na turizam najvaniji turistiki
pravac, jo uvijek nije povoljan, jer, kako smo ve konstatovali, nau teritoriju ni u
meridijanskom ni u uporednikom smjeru direktno ne dotiu savremene kopnene
saobraajnice, tako da se turistiki promet uglavnom odvija Beogradsko zlatiborskim
drumom, prema sjeveru, i Jadranskom magistralom prema istonom kontinentalnom
zaledju, kao i prugom Beograd Bar. Kvalitet ovih saobraajnica je daleko ispod

zahtjeva i potreba savremenog turizma. Situacija e biti temeljno izmijenjena poslije

izgradnje autoputa Beograd Bar i jadransko jonskog, koji e omoguiti efikasnu
saobraajnu povezanost i sa centralnomediteranskim i istonomediteranskim turistikim
tokovima. U ostvarivanju ovog cilja znaajnu ulogu treba da ima i bri razvoj nautikog
turizma i ostvarivanje intenzivnijih feribot veza sa susjednim dravama, a prvenstveno sa
Italijom.
Sasvim je izvjesno da e poslije aktiviranja pomenutih infrastrukturnih objekata, i
aktiviranja monih turistikih potencijala Sjeverne regije, biti konstituisan jako atraktivan
turistiki pravac prema Crnoj Gori, odnosno od crnogorskih turistikih destinacija prema
glavnim turistikim koridorima Jugoistone i Centralne Evrope.
Izgradnjom navedenih saobraajnica bie radikalno poboljan i poloaj turistike
ponude Crne Gore u odnosu na najvanije turistike dispersive. Kao to je to bio
sluaj u ranijim periodima uspjenog razvoja turizma, tako i u budunosti najvaniji
turistiki disperzivi turizma Crne Gore treba da budu Zapadna, Sjeverna i Centralna
Evropa, a potom disperzivi Istone Evrope, odnosno rusko trite, te pripremanje
odgovarajuih mjera za znaajnije ukljuivanje ekonomski monih sjevernoamerikih
disperziva. Svakako, za udaljenija turistika trita treba promiljati to djelotvorniju
organizaciju i razvijanja partnerskih odnosa sa velikim avio-kompanijama za to vee
uee avioturizma u naem turistikom prometu. Zato je dalja modernizacija postojeih
aerodrome, i izgradnja novih, i stalno jaanje nacionalne avio-kompanije vaan zadatak,
o emu e biti vie govora u analizi relevantnih turistikih trita.
2.1.2. Morfoloko-reljefne karakteristike
Da podsjetimo, dananji reljef Crne Gore je rezultat djelovanja unutranjih i
spoljnih sila Zemlje kroz dugu geoloku istoriju. Djelovanje unutranjih sila (Zemljina
gravitacija i Zemljina toplota ) dovelo je do pokreta masa u vidu tektonskih pokreta, ije
su glavne posljedice zemljotresi i vulkani i njihovim djelovanjem formirani su najkrupniji
oblici reljefa planine i kotline. Djelovanjem spoljanjih sila (voda, vjetar, temperatura,
led, talasi), dovodi do preoblikovanja reljefa i formiranja novih oblika reljefa, kao to su
rijene doline, visoravni, platoi, pjeane dine, alovite i klifovite obale.
Reljef Crne Gore je naglaeno dinamian, atraktivan i dramatno diseciran u
odnosu na prostornu situiranost. Na relativno malom prostoru Republike, tipski su
formirane tri makrocjeline: Crnogorsko primorje, Kraka zaravan sa udolinom sredinje
Crne Gore i Sjeverni region.
Prema najstroim kriterijumima geografske, ekoloke i turistike valorizacije,
Crnogorsko primorje spada u red najatraktivnijih i najprosperitetnijih primorskih
turistikih regija Mediterana i Evrope. iroki izlazak Crne Gore na jadranskomediteranski akvatorij predstavlja njenu temeljnu, trajnu i nezamjenljivu komparativnu
prednost za efikasno ukljuivanje medjunarodne ekonomske, finansijske, saobraajne,
pomorske i turistike tokove i na tim osnovama u evro-atlanske integracione procese.
Naalost, neprocjenjiva je teta to je u odsustvu stratekog planiranja i namjenskog
korienja prostora u poslednje dvije decenije bespravnom gradnjom u velikoj mjeri
devalvirana turistika i ekoloka vrijednost naeg Primorja ( Radovi, M., 2003 ).
Kada govorimo o Primorju, onda pod tim pojmom podrazumijevamo tri razliita

prostora i to: morski akvatorij, obalu sa ostrvima i priobalje. U sluaju Crnogorskog

primorja, granicu prema kontinentalnom zaledju ine primorske planine, planine Orijen,
Loven, Sutorman i Rumija, koje se neprekidnim lancima prostiru od granice sa
Hrvatskom i Bosnom na zapadu, pa do granice sa Albanijom, na istoku.
Prema medjunarodnom pomorskom pravu i medjunarodnim konvencijama o
korienju mora, naoj Republici pripada pojas obalnog mora u irini od 12 nm ( 22,2
km), raunajui od najisturenije take na obali i to za vrijeme najnie osjeke ili linije koja
spaja dva najisturenija rta na obalama zaliva. Obalnom moru pripadaju i tzv. unutranje
morske vode, tj. vode Zaliva. Na taj nain obalnom moru Crne Gore pripada povrina od
2540 km, na kojoj ona ima ista suverena prava kao i na kopnenom dijelu teritorije.
Morski akvatorij je na izuzetno znaajan razvojni potencijal, tradicionalno dominantan
resurs u procesima litoralizacije naih priobalnih prostora i daleko najprivlaniji i
najvaniji motiv turistikih kretanja, o emu e kasnije biti vie govora.
Duina obale iznosi 300 km, duina obala ostrva 15,6 km, tako da Crnoj Gori
pripada 4% obala Jadranskog mora, a na ukupnu povrinu Primorja otpada oko 18%
povrine nae Republike. Izuzev velianstvenog zaliva Boke Kotorske, jednog od
najljepih zaliva na svijetu i najvee prirodne luke Mediterana, reljef ostalog dijela obale
karakteriu sitni oblici razudjenosti, gdje se poput djerdana kontinuirano smjenjuju
slikovita morska ala isprekidana manjim poluostrvima i mnogobrojnim klifovima, to
ini fundamentalnu osnovu za razvoj turizma i rekreacije.
Na itavom Primorju nalaze se samo dva vea poluostrva i etrnaest ostrva.
Poluostrvo Vrmac dominira u unutranjem dijelu Boke, a poluostrvo Lutica na
otvorenom moru, a dijelom zatvara Bokokotorski zaliv. Od ostrva su neto vea Ada na
uu rijeke Bojane, Sv. Marko u Tivatskom zalivu i Sv. Nikola ispred grada Budve i ine
znaajne turistike resurse. Mala razudjenost junog dijela obale uslovljena je
geotektonikom pa je relativno mali koeficijent i on iznosi 3,0.
Nema sumnje, crnogorske plae predstavljaju najveu prirodnu i turistiku
vrijednost Primorja, to nae primorske turistike destinacije ini konkurentnim na
najznaajnijim turistikim tritima. Kapacitet obale za kupanje, primjenom
opteprihvaenih standarda iznosi oko 300.000 kupaa istovremeno, a vrijednost plaa
ogleda se i u tome to na pjeskovite plae otpada 58%, ljunkovite 29%, a na kamenite
plae svega 13%. Posebnu atraktivnost i geografsku vrijednost reljefu daje dramatino
proimanje i skoro direktan susret mora i planinskih lanaca Orijena, Lovena i Rumije,
to se skoro vertikalno uzdiu iznad samog mora, tako da je na ovim prostorima, kao i na
skoro itavoj teritoriji Crne Gore mogue razviti jedinstveni turistiki proizvod na relaciji
more-planina to je vana komparativna prednost crnogorskog turizma.
Tereni Crnogorskog primorja, prema sjeveru i sjeveroistoku, naglo prelaze u
brdsko-planinske terene Sredinjeg regiona Crne Gore, odnosno kraku zaravan sa
udolinom koja se najveim dijelom prua sredinjim dijelom Republike i iji najnii
djelovi u Skadarskom jezeru predstavljaju kriptodepresiju.
Sa stanovita razvoja turizma, zaravan dubokog kra, odnosno crnogorsko
krenjako podruje, ili kako se esto u literaturi naziva kameno more, vana je
injenica jer se radi o najtipinijem i najdubljem krakom podruju na svijetu sa brojnim
oblicima povrinskog i podzemnog krakog reljefa. Taj pejza je inspirisao neponovljivog
crnogorskog umejetnika Lubardu da oblikuje uveno platno Kamena puina. Prema
jugu zaravan je ograniena primorskim planinama, a prema sredinjoj udolini planinama

Somina, Njego, Pusti lisac i Gra. U okviru ove reljefne cjeline su Katunski kr,
Grahovski kraj, Rudine i Banjani., na kojima su brojni oblici krakog reljefa: krape,
vrtae, uvale, polja i brojni speleoloki objekti, a naroito peine, duboke jame i dr.
Najvanija polja su Cetinjsko, Njegoko, Grahovsko i Dragaljsko (Radoii, B., 2003).
Turistike vrijednosti najveeg dijela ovih prostora su relativno male. Naravno, izuzetak
su Loven sa Podgoricom i Cetinje, kao i masiv Orjena sa brojnim prirodnim
znamenitostima.
Udolina sredinje Crne Gore, koja je dobila naziv po svom obliku i poloaju,
protee se od Skadarskog jezera i Zetske ravnice, preko Bjelopavlia i Nikikog polja,
klanca Duge i Golije pa do Krsca. Ima dinarski pravac pruanja (sjeverozapad-jugoistok)
i u osnovi je geotektonskog porijekla, zbog ega je poznati geograf J. Cviji zvao gackoskadarsko geotektonska potolina (Cviji, J., 1924). Skadarsko-zetska potolina nastala je
sueljavanjem Dinarida sa masivom Prokletija koje imaju popreni pravac pruanja, to
je dovelo do sputanja i izdizanja kopna du rasjednih linija, te je tako sputena
Skadarsko-zetska kotlina i kriptodepresija Skadarskog jezera. (Nikoli, S., 2000). Na
prostoru ove udoline, koja se inae najdublje uvlai u visokoplaninski reljef Crne Gore,
nalaze se najvee visinske razlike, koje npr. iznose izmedju Skadarskog jezera i Koma
kukog 2.484 m, i izmedju ovog jezera i vrha Maja Kolata na Bjeli (Crnogorske
Prokletije) itavih 2.532 m. na ovim prostorima oblici reljefa i fizionomija pejzaa jako
su heterogeni i mogue je izdvojiti vie mikroregionalnih prostornih jedinica sa
specifinim geografskim, ekolokim i ambijentalnim karakteristikama, a i vrlo razliitim
uslovima za razvoj turizma. Svakako, Skadarsko jezero sa brojnim ostrvima,
poluostrvima, kupama, grebenima, plaama, izuzetno bogatom florom i faunom,
temitskom slikovitou potopljenog toka Rijeke Crnojevia fjordovskog izgleda,
predstavlja jednu od najatraktivnijih ekolokih i turistikih vrijednosti Crne Gore.
I u ovom dijelu knjige valja konstatovati da je prostor srednje Crne Gore imao
presudan uticaj na formiranje i razvoj crnogorske drave, o emu, pored ostalog,
najuvjerljivije govori injenica da se ovdje nalaze etiri prestona mjesta: abljak
Crnojevia, Obod (nedaleko od rijeke), Cetinje i Titograd, odnosno Podgorica.
Sjeverni region, ili kako se u geografskoj literaturi naziva oblast visokih planina
i povri, obuhvata najvei dio prostora Republike (oko 2/3) i po mnogim
karakteristikama je najvii, najizraeniji i najinteresantniji dio planinskog sistema
Dinarida. Najmarkantniji oblici reljefa povri, planinski lanci, kompozitne i kanjonske
doline, formirani djelovanjem tektonskih, fluvijalnih, jezerskih, krakih i glacijalnih
procesa, ine mone prirodne, ekonomske i turistike resurse. A centralni visokoplaninski
prostor diseciran kanjonskim dolinama, koji se prostire od Maglia, Bioa i Volujaka,
preko Durmitora, Sinjavine, Bjelasice i Komova pa do inpozantnog planinskog lanca
Crnogorskih Prokletija, zasigurno predstavlja jedno od geografskih, ekoloki i turistiki
najouvanijih i najatraktivnijih planinskih podruja Balkana i Evrope i vrui prostor
raznovrsnog i ouvanog biodiverziteta od najvee naune vrijednosti. Najvee i za
sveukupni razvoj, a pogotovo za razvoj planinske privrede i turizma, najprosperitetnije
povri u ovom regionu su: Krnovo, Lukovica, Planina pivska, Jezersko-aranska,
Sinjavina, Pljevaljska, Bihorska i Roajska povr, kao i razbijene povri navedenih
visokih planina. itav ovaj prostor je diseciran rijenim dolinama na veliki broj manjih

morfolokih jedinica specifinih karakteristika. Posebnu prirodnu i turistiku vrijednost

imaju brojne rijene doline koje se karakteriu tipski razvijenim kanjonima i klisurama. U
kanjone evropske pa i svjetske vrijednosti mogu se ubrojiti kanjoni rijeka Tare, Morae i
Pive, a izuzetno su slikoviti i kanjoni Komarnice, Suice, Mrtvice, Male rijeke, Cijevne,
kurde, ehotine, Ibra, Vruje, kao i pojedine klisure i kanjoni Lima i njegovih pritoka.
Reljef i pejza ovih podruja uljepavaju preko 35 ivopisnih planinskih jezera, 37
planinskih vrhova visokih preko 2.200 m.n.v., brojne peine meu kojima se dimenzijama i
ljepotom izdvaja alovia peina u izvoritu bjelopoljske Bistrice na padinama povrsi Korita,
bezbroj drugih jama, medu kojima i najdublja na Balkanu na Vjetrenim brdima (june
padine Durmitora), itd.
Sa stanovita razvoja zimskog turizma i raznih skijakih sportova i rekreacije, najznaajnija
morfoloko-reljefna vrijednost ovog planinskog prostora predstavlja kapacitet denivelacije
pojedinih planina. Prema prouavanjima inostranih i domaih eksperata nae planine
(primjenom fiziko-geografskih kriterijuma) imaju impozantne kapacitete denivelacije. To
su posebno istakli i poznati inostrani eksperti utvrdivi da najvei kapacitet imaju Prokletije,
a potom Bjelasica i Durmitor (Rej, M., 1974., Wohlwend, U, EFTA, 1981). Primjenom
ekonomsko-trinih kriterijuma kapacitet denivelacije planina iznosi oko 250.000 smjetajnih jedinica, primjenom kriterijuma od minimum 60 m2 staze po jednom skijau.
(Kasalica, S. 1988) O ovim i drugim pitanjima razvoja bie vie govora prilikom razmatranja
mogunosti razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori.

2.1.3. Klimatske pogodnosti

Klima svake zemlje, pa naravno i Crne Gore, zavisi od djelovanja odreene grupe
klimatskih faktora od kojih najvei znaaj imaju geografski poloaj, opta cirkulacija
vazdunih masa, odnos kopna i mora i reljef, kao i karakteristika pojedinih klimatskih
elemenata, kao to su temperatura, vjetrovi, oblanost, padavine i insolacija. Na odlike
podneblja Crne Gore dominantan uticaj imaju Jadransko more i njen planinski reljef.
Klima sa svojim irokim spektrom od mediteranske i izmijenjeno mediteranske, preko
kontinentalne do subatpske i alpske, uz prisustvo brojnih modifikacija, ima veliki znaaj u
razvoju turizma Crne Gore, kao i na razvoj poljoprivrede i kvalitet ivota uopte. Pored
izraenih sopstvenih vrijednosti, pojedini klimatski elementi imaju znaajan uticaj na
poveanje turistike atraktivnosti i funkcionalnosti drugih prirodnih resursa.
Komparativna analiza odreenih klimatskih elemenata pokazuje da crnogorski prostor
posjeduje izvjesne prednosti u odnosu na konkurentske mediteranske zemlje, naroito u
pogledu vrijednosti temperature vazduha u zimskim i insolacije u ljetnjim mjesecima.
Crnogorsko primorje ima sve odlike jadransko-sredozemne klime i ima oko est
mjeseci temperaturu vazduha viu od I8C, koju prate odgovarajua temperatura voda i

povisena insolacija (npr. 7,4 asova prosjenog dnevnog sijanja sunca u Ulcinju) i prema
ovim temperaturama spada u grupu najtoplijih i najsunanrjih turistikih regija Evrope.
Ove klimatske pogodnosti treba iskoristiti za produenje turistike sezone i ekonominije
korienje smjetajnih kapaciteta. Padavine su najobilnije u podrucju Boke, a
mediteranski pluvnometrijski reim karakteriu maksimalne padavine u kasnoj jeseni i
poetkom zime, a izraziti minimum padavina vezan je za ljetnje mjesece kada su esti
dugi suni periodi. Inae ovu klimu karakteriu vrlo topla, suva i duga ljeta i blage i
vlane zime, i zajedno sa submediteranskom klimom spadaju u najpovoljnija klimatska
podruja za ivot ljudi na svijetu, posebno za turizam to je zapravo velika komparativna
prednost Crne Gore.
Veliki dio prostora Sredinjeg regiona Crne Gore je pod uticajem
izmijenjenosredozemne klime, a njeno blagotvorno djelovanje naroito je prisutno na
prostorima Zetsko-bjelopavlike ravnice, gdje su inae registrovane maksimalne
temperature (Podgorica avgusta 2007. godine 44C), a ovaj klimat karak-teriu blage i
vlane zime i duga, suva i vrua Ijeta. Uticaji ove klime najdublje prodiru dolinama
rijeka Morae (do predjela Gornje Morae, a i Kolaina preko prevoja Crkvine) i Zete
(sve do Nikikog polja prevojem Budoa). Sline prodore ovog klimata omoguavaju i
rijene doline Cijevne, Male rijeke i Trebinjice, kao i krivoijskom udolinom prema
Dragaljskom i Grahovskom polju. Padavine odlikuje mediteranski reim, a u Crkvicama
na podruju Krivoija izlui se najvea koliina padavina u Evropi.
U prostranom i sloenom planinskom prostoru Crne Gore, alpska i umjerenokontinentalna klima, sa vie varijeteta, ima skoro presudan znaaj za razvoj ljetnje i
zimske turistike sezone. Osnovne karakteristike ovih klimata su: umjereno topla ljeta,
hladne i snijegom bogate zime (na postojeim i potencijalnim skijalitima i preko 120
dana godinje), poveana zimska insolacija (temperaturna inverzija) na viim visinama,
blagotvorno stimulativno i sedativno dejstvo na ovjekov organizam (osobito iz
visokourbanizovanih i industrijskih aglomeracija) i dr. A za razvoj zdravstvenorekreativnog turizma od posebnog su znaaja prostori u kojima se mijeaju mediteranska
i izmijenjenomediteranska sa planinskom klimom. Takav je npr. sluaj sa pojedinim
lokalitetima primorskih planina (Ivanova Korita) i pojedinim predjelima Nikia,
Kolaina i Plava, a poznato je da je svojevremeno i sam grad Kolain dobio status
vazdusne banje.
Polazei od znaaja klime i oekivanih klimatskih promjena i potrebe da se ona
potpunije valorizuje u Crnoj Gori, bilo bi od velikog znaaja da se za turistika mjesta i
budue planinske turistike centre, organizuju poduavanja iz obla-sti medicinske
meteorologije, meteorofiziologije, klimatopatologije, klimatoterapije i urbane
meteorologije kao grane humane biometeorologije, zasnovanih na metodologiji usvojenoj
od strane Svjetske meteoroloke i Svjetske zdravstvene organizacije. Ova prouavanja iz
primijenjene meteorologije i klimatologije ila bi u susret oekivanim klimatskim
promjenama na globalnom i regionalnom planu kao posljedica nekontrolisanog
zagaivanja atmosfere, efekata staklene bate" i slinih poremeaja koji su predmet

angaovanja brojnih medunarodnih institucija ukljuujui OUN.

2.1.4. Hidrografske odlike

Crna Gora spada meu najbogatija podruja vodom u svijetu. Procjenjuje se da sa
njene povrine otie godinje 19,3 km 3, a brojni fiziko-geografski faktori utiu na
stvaranje voda, a prije svega primorski poloaj, podizanja nivoa morske vode, razuenost
i raznovrsnost reljefa, geoloki sastav, padavine i isparavanje (Buri, M., 1991).
Obim i reim padavina, kao osnovni faktor za stvaranje voda, puno se razlikuju na
pojedinim prostorima. Na krajnjem sjevernom dijelu Republike godinja koliina
padavina iznosi 500-800 mm, u srednjem dijelu oko 2000 mm, na Crnogorskom primorju
1500-2000 mm, a najvea koliina padavina izrui se na primorskim planinama (Rumija
2500 m, Loven i Orjen, 4000 mm), a na Crkvicama - najkiovitijem kraju Evrope kako
smo ve konstatovali, nekih godina se izlui i do 8000 mm padavina.
I ovdje treba konstatovati da su oblik, reim i raspored padavina po mjesecima sa
stanovita razvoja turizma povoljni, jer se najvei dio izlui tokom mrtve" turistike
sezone, a u toku zime u planinskim podrujima, padavine su uglavnom u obliku snijega.
Meutim, nuno je istai da je sa stanovista cjelokupnog razvoja, pa i razvoja turizma
vrlo nepovoljan reim voda sa ozbiljnim nedostatkom voda u periodu niskih voda, a
osobito tokom jula i avgusta to je ve ozbiljno ogranienje razvoja u velikom dijelu
naeg Primorja. Stoga, protivurjenost izmeu bilansnih vikova vodnih potencijala i
manjka voda u ljetnjem periodu, i njene nestaice u pojedinim podrujima predstavlja
jedan od kljunih razvojnih problema, koji se ve due vremena neodrivo sporo
prevazilaze. Zato projekti na kojima se na dugoronim osnovama rjeava ovaj problem, a
prije svih snabdijevanje Primorja vodom i kanalisanje i preisavanje otpadnih voda, treba
da ima apsolutni prioritet.
Najvee hidrografsko bogatstvo Crne Gore ine Jadransko more, rijeke, jezera,
termomineralni izvori i razliiti tipovi izvora, vrela i izdanske vode. U dosadanjim
izlaganjima je ukazano na znaaj i najvanije karakteristike pojedinih vodenih resursa, a
ponajvie o priobalnom moru. Detaljniji prikaz slijedi u obradi regionalnih cjelina, a u ovom
dijelu knjige daje se opi prikaz hidrografskih objekata relevantnih za razvoj crnogorskog
turizma u cjelini.
Od hidrografskih karakteristika priobalnog mora za razvoj turizma najvei znacaj
imaju: temperatura morske vode, salanitet, hemijski sastav, morske struje, talasi, boja i
providnost, dubina i biljni i ivotinjski svijet.
Ve smo konstatovali da je temperatura vode naeg priobalnog mora vrlo povoljna.
Tako npr. srednja godinja temperatura morske vode iznosi u Budvi 17,9C, a u Ulcinju
17,2C i vee su od srednjih godinjih temperatura vazduha. Pribline vrijednosti imaju i
ostala primorska mjesta, a tokom jula i avgusta voda se zagrije preko 24C, a nekih dana ak

oko 27C. To su znaajne prednosti u odnosu na turistike destinacije sjevernog i srednjeg

Jadrana. Slina prednost je i u salanitetu morske vode, i u vodama junog Jadrana ona
iznosi oko 38,6%.
Privlanost boje mora i njegova providnost umnogome konkuriu tropskim morima. Na
junom Jadranu zabiljeena je providnost (prozirnost) od 56 m, a plava boja raznih tonova
preovladava na otvorenom moru, a intenzitet plave boje raste sa salanitetom i
temperaturom vode.
Najznaajniji oblici kretanja morske vode su talasi, morske struje, plima i osjeka. Od
svih vjetrova najee talase stvaraju bura, jugo i maestral. Bura zimi formira talase do 2,5
metara. I jugo najee duva u toku zime diui talase, ponekad, i do pet metara. Maestral
je slab vjetar, relativno kratkotrajan, stvara male talase i tokom ljeta djeluje osvjeavajue.
Inae, za nase more, kao i za itav Jadran, moe se rei da je mirno" more, Jer je
osmatranjima utvreno da na tiine otpada preko 10%, talase do jedan m 69%, 1-3 m 18,3%,
od tri m i vie 2,1%, odnosno na talase od 4,5 m i vie, svega 0,1% (Radovi, M., 1969),
Morske struje su slabo izraene i iz Jonskog mora du nase obale donose slaniju i
topliju vodu. Njihova brzina je dosta mala i iznosi oko dva km na dan, a strujanja su jaa u
zimskom dijelu godine jer je tada nivo mora u sjevernom Jadranu nesto nizi. Pored
povrsinskih, razvijene su i konvencionalne struje koje nastaju zbog nejednake gustine
morske vode kao posljedica nejednakog saliniteta i temperature morske vode. Ove struje
su posebno znaajne za zagrijevanje i hlaenje morske vode.
U toku dana na obali mora se javljaju plima i osjeka, a zbog zatvorenosti Jadrana,
ova kretanja imaju relativno manje vrijednosti: kod Budve 30, kod Herceg Novog 32 cm,
a izuzetno visina plime se poveava pri pojavi zgona vode (velike vode") koje izazivaju
juni vjetrovi i tada se nivo mora moe podii i do jednog metra. Zabiljeeno je da su
visoke vode" prouzrokovale prodor morske vode do sredine Ulcinjskog polja, kao i da
su izazvale poplave kotorske rive (Duki, D., Rakievi, X, 1963).
Izuzetan znaaj, ne samo za priobalno podruje ve i za dublje zalee, imaju
termike karakteristike mora. Poto voda ima dva puta veu specifinu teinu od kopna,
to more predstavlja ogromni akumulator i rezervoar sunane toplote. Voda u toku godine,
a naroito u zimskom periodu, emanira akumuliranu toplotu i iri je na perimaritimno
podruje ublaavajui tako nepovoljno dejstvo poznojesenje i zimske hladnoe.
Hemijski sastav vode slian je ostalim morima, mada je hranljivih soli, posebno
fosfora i azota, dosta nizak u poredenju sa vodama okeana, to negativno utie na
organsku produkciju. Koliina kiseonika u vodi kree se oko granice zasienja i vea je na
veim dubinama. Od kationa, u vodi prosjenog saliniteta od 38,48 %o, najvee uee
ima natrij - 11.81 gram u kilogramu, a zatim magnezij - 1.42, kalcij -0.457, kalij - 0.39 i
stroncij 0.014 grama u kilogramu, a od aniona hlor - 21.25, sulfat 2.97, bikarbonat 0.159
i brom 0.072 grama u kilogramu morske vode. Uee drugih elemenata je jo manje.
Primjera radi 1 m3 morske vode, izraeno u miligramima sadri: flora - 1.400,
aluminijuma - 120, litija - 70, barfja - 54, joda 50, bakra - 5, mangana - 5, cinka - 5, selena

- 4, urana - 2 miligrama itd. (Blakovi, V., 1963).

Dubina priobalnog mora u odnosu na pojedina turistika mjesta, plae i lokalitete
veoma je razliita. Iz mape dubina vidi se da je na podruju Boke Kotorske, izuzev plae
Igalo, Tivatskog zaliva istocno od Raice i plae Prno, relativno duboko more odmah
iza obalske linije. Slian je slucaj i sa budvansko-barskim priobalnim prostorom. Vee
dubine mora neposredno do obale imaju odredene prednosti jer omoguavaju, pored
ostalog, izgradnju manjih i veih luka i pristanita na brojnim priobalnim lokalitetima.
Istovjetna je situacija i na podruju Ulcinja izuzev Gradske i Velike plae na kojima se
priobalne dubine mora postepeno poveavaju, to je posebna povoljnost za kupae iz
najmlae populacije, a i znaajnog procenta i iz najstarije dobne grupe.
Poznata je injenica da Jadransko more spada u red siromanijih mora u svijetu po
produkciji organske materije. Iako je broj biljnih i ivotinjskih vrsta u Jadranu vei nego u
sjevernim morima, ukupna biomasa je manja prvenstveno zbog nedostatka hranljivih soli.
Floristiki i faunistiki sastav Jadranskog mora je jako zavisan i od tipa morskog dna.
Pjeana dna, kakvo je velikim dijelom sluaj sa naim primorjem, mnogo su rjee
naseljena, a na muljevitom tlu riblja fauna je bogatija i raznovrsnija. Po koliini biomase i po
broju biljnih i ivotinjskih vrsta, najvee bogatstvo pokazuje hridinasto dno naroito
raireno du istonih obala sjevernog i srednjeg Jadrana. Zato su te vode znatno plodnije i
ribom bogatije od junog Jadrana.
Rijeke Crne Gore su neprocjenjiva ekonomska, turistika i ekoloka vrijednost.
Pripadaju slivovima Crnog - 52,5 % i Jadranskog mora - 47,5 % teritorije. Prije kratkog
prikaza pojedinih rijeka, vano je, u saetom vidu, ukazati na jedan broj optih
karakteristika i komparativnih prednosti crnogorskih rijeka.
Poeemo od sintetikog pregleda najbitnijih karakteristika najvanijih rijeka, kao to
su duina, prosjeni proticaj i povrina sliva, kao to su duina, prosjeni proticaj i povrina
sliva, to najpotpunije i najoiglednije prikazuje sljedea tabela.
Tabela - Osnovni podaci o rijekama
Duina km
u

Nadmorska visina,
m

Lim
Tara
ehotina
Moraa

220
146,4
125
99,5

123
141
100
99

5784
2040
1501
3257

2557
2040
1109
3257

Izvori
iliutok
a
uRCG
925,0
1215,0
1020,0
945,0

Piva

78

78

1567

1567 1110,0 434,8

Povrina sliva
u km2
Ukupn UCG Ukupn UCG
o
o

Ua ili
istekaizRCG
296,0
434,8
380,0
4,5

Ue u

Drinu
Drinu
Drirm
Skadarsk
o
Drinu

Zeta
Bojana1

65
40

65
30

1597

1597 75,0
2,7

27,5
-1,9

Morau
Jadransk
o

lzvor: Statistiki godinjak Crne Gore, 2005.

1) Granina sa Albanijom
Iz tabele se vidi da Tara ima najdui tok, a potom ehotina; da Moraa zajedno sa
Zetom ima najvei prosjeni proticaj, a kada se posmatra pojedinano to mjesto pripada
Tari; da najveu povrinu sliva ima Moraa, a slijedi je rijeka Lim. Sa hidroenergetskog
stanovita znaajan je i pokazatelj prosjenog rada rijeke, po emu ubjedljivo prvo mjesto
pripada rijeci Morai 0,84%, a najmanji pad ima rijeka Lim 0,5%. Inae sve nae
rijeke se odlikuju velikim prosjenim padom jer se njihova izvorita nalaze u visokim
planinama Crne Gore.
Vododjelnica rijenih slivova je iskljuivo u oblasti visokih planina i povri i
prua se paralelno pravcu planinskih masiva od sjeverozapada (vrhovi Golije) ka
jugoistoku (vrhovi ijova). Interesantno je da se izvorina elenka rijeke Morae, zbog
djelovanja intenzivne represivne erozije, najdublje uvukla u unutranjost, tako da se
njeno razvodje sa rijekom Komarnicom (povr Semolja) nalazi skoro u samom
geografskom sreditu Crne Gore. Prema jugu, odnosno prema Primorju, najdublje se
primie razvodje izmedju izvorita Tare i Male rijeke (podruje Verue) i nalazi se
takorei na domak Podgorice. Kuriozitet je prirodna znamenitost razvodje na prevoju
Crkvine, nedaleko od Kolaina, jer se ono na jednom lokalitetu bukvalno nalazi na zgradi
bive kole, jer vode sa krova okrenutom prema jugu otiu u jadranski, a vode sa krova
okrenute prema sjeveru, otiu u crnomorski rijeni sliv.
Geografski poloaj i reljef, a daleko najvie geoloki sastav terena, uslovili su da
crnogorske rijeke i crnomorskog i jadranskog sliva u osnovi imaju tranzitni karakter.
injenica je da nijedna od veih rijeka nema svoje ue u teritorijalnim vodama naeg
Primorja. To se odnosi i na rijeku Bojanu koja izvire iz albanskog dijela Skadarskog
jezera, a uz to je najveim dijelom granina rijeka i njena valorizacija podrazumijeva
medjudravni dogovor. Ovakav karakter oticanja voda naih rijeka uslovljen je, kako je
ve reeno, prostranim krenjakim zaledjem naeg Primorja, kroz koje sve koliine vode
propadaju kroz duboke lavirinte krenjakih terena koji se prostiru do morske povrine.
To je ona protivrenost da prostori sa daleko najveom koliinom padavina, predstavljaju
najsunija podruja sa tekuim vodama. Dakle, za potpuno i racionalno korienje svojih
tekuih vodnih potencijala, nepovoljna je okolnost to se oni skoro u cjelini odvodnjavaju
u susjedne zemlje. Radi se o monom potencijalu koji otie sa prostora Crne Gore od oko
600 m3 u sekundi, to bi se moglo na odgovarajui nain ekonomski revalorizovati.
Jedna od bitnih karakteristika i komparativnih prednosti crnogorskih rijeka jeste
njihova ogromna energetska snaga, zasnovana na njihovim padovima, koliini vode i
karakteru rijenih dolina. Prema Nacrtu prostornog plana Crne Gore do 2020. godine,
raspoloivi hidroenergetski potencijal na glavnim vodotocima iznosi 9846 GWn/god. po
emu zauzimamo visoko mjesto, ali po dostignutom stepenu njegovog korienja sa
svega 17%, zauzima poslednje mjesto u irem regionu. Svojevremeno je ing. S. oli
sainio jedno poredjenje snaga crnogorskih i nekih inostranih rijeka. U anlizi je doao do
zakljuka da snaga rijeka u bivem SSSR iznosi po jednom km 13, u SAD 23, u SFRJ

60, a u Crnoj Gori ak 115 kilovata! U toku je izrada dugorone strategije razvoja
energetike. S obzirom na ozbiljan deficit elektrine energije i sve konsekvence koje iz
toga proizilaze na sveukupni razvoj, neophodno se opredijeliti da se uporedo sa izradom
projekta za energetsko korienje pojedinih rijeka, uporedo rade i projekti kojima bi se na
naunim osnovama utvrdile sve implikacije takvih zahvata, a prije svega ekoloki
projekti kojima bi se objektivno i na dugoronim osnovama utvrdile sve posljedice koje
bi nastale promjenom prirodnog reima rijenih tokova.
Nema sumnje, geografske, ekoloke i turistike vrijednosti, te izuzetno bogastvo i
raznolikost njihovih biodiverziteta, neprocjenjivi su potencijali i resursi za
visokourbanizovani nain ivota i postindustrijsku civilizaciju. Najuvaeniji
medjunarodni eksperti su jedinstveni u ocjeni da se nae rijeke po ljepoti, ouvanosti i
mogunostima turistike valorizacije, mogu uporedjivati sa najpoznatijim evropskim i
svjetskim rijekama. Validnost takvih ocjena dobila je potvrdu u odluci UNESKO a da
se rijeka Tara i njen kanjon, kao i itav Nacionalni park Durmitor uvrste u svjetsku
prirodnu batinu. injenica je takodje, da se rijeka Tara, a prvenstveno njen kanjonski dio
ve pojavljuje na turistikom tritu kao samostalan turistiki motiv, a da turistiki
programi splavarenja ve imaju dosta stabilnu i veu trinu niu.
Slino Tari, realno je oekivati da e se rijeke Moraa (sa svojim i kanjonima
Mrtvice, Ibritice i Sjevernice, Morakim planinama i njihovim jezerima...), Lim (sa
Plavskim jezerom, impozantnim plavsko-gusinjskim Prokletijama i njihovim jezerima) i
rijeka Piva, odnosno Komarnica (sa slikovitim pivskim jezerom i brojnim kanjonima,
Pivskim manastirom, brojnim planinskim lancima, povrima i jezerima u okruenju)
razvijati u smjeru samostalnih turistikih motiva, a trajno e biti vane komplementarne
vrijednosti buduim turistikim centrima Kolainu, Pluinama i Plavu. Naravno, i
ostale rijeke i turistike vrijednosti u njihovom okruenju, ostvarivae intenzivan razvoj
turizma a naroito rijeka Ibar i Rijeka Crnojevia, kao i rijeke Zeta, ehotina i dr.
Juni, jugozapadni i dio centralnog prostora Crne Gore jeste podruje koja
pripada slivu jadranskog mora, povrine 6556 km, koji prosjeno prima 2332 mm
padavina (Radoii, B., 2002). Zbog djelovanja regresivne erozije pojedine rijeke kao to
su Moraa, Mala rijeka i Cijevna, duboko su se usjekle i sasvim pribliile izvoritima
crnomorskih rijeka. Uz to, doline jadranskih rijeka su i do 1000 m dublje od naspramnih
crnomorskih rijeka (dolina Morae u kanjonu platije kod Andrijeva dolina Tare u ataru
sela Verue oko 1050 m). Ova prirodna okolnost je motivisala strunjake iz energetike da
se zduno zalau za realizaciju projekta prevodjenja dijela voda Tare u Morau i
izgradnju mone hidroelektrane Kotanica u blizini manstira Morae. Glavne rijeke ovog
sliva su pritoke Skadarskoj jezera Moraa i Rijeka Crnojevia, odnosno Moraa, Zeta,
Cijevna, Rijeka Crnojevia i Bojana. Sve ove rijeke imaju veliki energetski,
vodoprivredni i turistiki znaaj, a u njihovim dolinama su u toku intenzivni procesi
urbanizacije, osobito u Podgorici i Nikiu u kojima su smjeteni najvei crnogorski
proizvodni potencijali, a i skoro neprihvatljiva koncetracija stanovnitva. Vode rijeka koje
se ulivaju u Skadarsko jezero u osnovi imaju tranzitni karakter jer Bojana poslije toka od
42 km, odvodi u Jadransko more. Prosjena dubina korita je od 6 do 10 metara, a to je
prirodna rijetkost dio njenog korita je kriptodepresija, jer morska voda prodire sve do
kanala Sv. Djordja. Prema podacima prof. M. Buria, prosjeni potencijal rijeke Bojane
je 309 m3/s, a poslije sastava sa vodom rijeke Drima 660 m3/s. Skoro itav juni i
zapadni prostor jadranskog sliva (Crnogorsko primorje i zaravan dubokog kra) je,

kako smo ve konstatovali, bezvodan kraj i bez znaajnih povrinskih tokova te e trajno
dugorono rjeavanje vodosnabdijevanja trebati traiti u dovodjenju voda Skadarskog,
Grahovskog, Slanog i Bilekog jezera, a dijelom i desalanizacijom morske vode. Manji i
nestalni tokovi kao to su Grahovska, Nudolska, Sutorinska, Kutska, eleznica i
Medjurije rijeka , te vrela Vrulja i sl. mogu biti samo lokalna i kratkorona rjeenja u
snabdijevanju vodom.
itav sjeverni i znatni djelovi istonog i centralnog dijela Crne Gore, pripadaju
crnomorskom slivu, koji zahvata povrinu od 7256 km2, a prosjeno godinje primi 1315
mm padavina. Preteno se radi o visokoplaninskim poumljenim i rijetko naseljenim
prostorima, a rijeke odlikuju relativno dugi i gusti tokovi, veliki padovi, znaajno
bogatstvo vodom visokog boniteta jer se radi o rijekama koje u gornjem i srednjem toku
pripadaju prvoj klasi kvaliteta voda. Zbog velikog pada i preteno krenjakog sastava
terena kojim teku, rijeke su izgradile velianstvene, slikovite, duboke i po svojim
specifinostima najznamenitije kanjone, medju kojima se posebno istiu kanjoni Tare,
Pive, Komarnice, Suice, ehotine, Vruje, Drage, bjelopoljske Bistrice, te kanjon Nevidio
koji je osvojen tek prije nekoliko decenija. Uz to rijeku Lim, Ibar i ehotinu i brojne
manje rijeke karakteriu duboke i slikovite klisure, vodopadi, slapovi, duboki virovi i
kaskadski brzaci. Vano je istai, da je priznati geograf LJ. Cviji, prouavajui ledeno
doba na planinama Balkana, utvrdio da planine Durmitor, a naroito Prokletije i Komovi
predstavljaju najvei hidrografski centar u zapadnom dijelu Balkanskog poluostrva
(Cviji, Lj., 1924). Dakle, rijeke ovog sliva imaju svoje izvorine elenke u najljepim
crnogorskim planinama (Durmitoru, Bjelasici, Komovima, Bjeliu, Bogievici,
Cmiljevici, Hajli) izgradile su prelijepe kompozitne doline u kojima se nalaze bezbrojna i
privlana seoska naselja i gradovi (Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Roaje, Andrijevica,
Plav, Kolain, Mojkovac, avnik, Pluine...), najvanije saobraajnice preko kojih se
povezuje sa ostalim podrujima Crne Gore i okruenja, kao i brojnim drugim
znamenitostima i prirodnim ljepotama, koje omoguavaju izvodjenje neophodnih
strukturnih promjena i formiranje odrive i trino atraktivne privredne strukture, u
kojima e razvoj infrastrukture, turizma i proizvodnje kvalitetne hrane, imati dominantno
mjesto.
Vano prirodno, ekoloko i turistiko bogatstvo predstavljaju jezera, koja se
medjusobno razlikuju po nainu postanka, veliini, razmjetaju, trajanju i funkcijama.
Ona su najljepi ukras pojedinih krajeva i daju posebni peat ambijentalnim i pejzanim
vrijednostima prostora na kome se nalaze. Naalost, jezera su efemerni hidroloki objekti
i najlabilniji su ekosistemi, to pokazuju brojna ve iezla jezera na naim prostorima,
kao i jedan broj naih najljepih lednikih jezera ija ekoloka ravnotea ozbiljno
ugroena. Po nainu nastanka i nainu kretanja vode naa jezera se mogu podijeliti na:
tektonsko-kraka, lednika, protona i vjetaka.
Tektonsko-kraka jezera su Skadarsko i asko, a zajedno sa Plavskim jezerom,
ona su istovremeno i protona jezera. Skadarsko jezero je smjeteno u skadarsko-zetskoj
depresiji izmedju ogranaka Sutormana, Rumije, Taraboa, Prokletija i Zetske ravnice, uz
koju je prileglo du njenog junog oboda. Do dananjeg imena, koje je dobilo po gradu
Skadru, u raznim istorijskim vremenima, pominje se pod raznim imenima: u rimskim
izvorima kao palus Labeatis ili lakus Labeatis, po ilirskom plemenu Labeatima; u
poetku 13. vijela kod popa Dukljanina kao Balta; u naoj srednjovjekovnoj dravi kao
Dioklitska jezera ili Jezerite od Skutari; u 16 vijeku kod turskog geografa Evlije elebije

kao Bojansko jezero, a u najstarijim spskim spomenicima zove se Blato, kako se u narodu
i danas esto zove (Vukmanovi, J., 1959). Geneza ovog jezera je bila predmet
prouavanja poznatih domaih i evropskih naunika, medju kojima je logino bilo najvie
geografa, geologa i limnologa. Zbog doprinosa razvoju nauke uopte pa i prouavanju
ovog jezera, a i drugih krajeva Crne gore, zasluuju i ovom prilikom da se pomenu: J.
Cviji, K. Hasert, F. Nopa, . Burkar, B. varc, P. Rovinski, S. Stankovi, Z. Bei, A.
Penk, J. Rogli, B. . Milojevi. M. Vasovi, A. Jovievi i mnogi savremeni crnogorski
naunici koji se bave prouavanjem prirodnih resursa Crne Gore. Povrina jezera kree se
od 350 km pri najniem do 550 km pri najviem vodostaju, od ega oko tri petine
pripada Crnoj Gori. Dugo 43 a iroko oko 14 km, sa prosjenom dubinom oko 6 metara i
najveom dubinom izmjerenom ranije u Radukom oku od oko 60 m, a po najnovijim
mjerenjima najvea dubina iznosi 80 m (Radulovi, V., 1997.), te ovo jezero, osim to je
najvee, klasina je i najvea kriptodepresija na Balkanu. Jezero ima vrlo interesantnu
genezu, a poodavno je opte prihvaena nauna postavka ve pomenutih naunika .
Burkara i B. varca, a potvrdjeno geolokim istragama prilikom ispitivanja moguih
nalazita nafte na ovim prostorima, da je formirano u Zetsko-skadarskoj tektonskoj
potolini, koja je nekada bila morski zaliv pa je izdizanjem planinskog vijenca Rumije
prekinuta veza sa morem i pretvorena u jezero. Svakako, u genezi jezera bio je prisutan i
kraki proces to potvrdjuje prisustvo brojnih vrtaa i dubokih krakih udubljenja.
Skadarsko jezero i njegovi geografski, ekoloki, kulturoloki i turistiki resursi imaju
medjunarodnu naunu i edukativnu vrijednost, to je bio presudni razlog da dobije status
nacionalnog parka i medjunarodne vrijednosti, o emu e biti vie govora prilikom
obrade turistike mikroregije podruja ovog jezera.
asko jezero se nalazi izmedju Ulcinjskog i Vladimirskog polja na desnoj obali
rijeke Bojane sa kojom je povezano jezerskim otokom. Povrina jezera varira od 3,6 do
5,3 km sa najveom dubinom od oko osam metara i ono je drugo jezero po povrini i
druga kriptodepresija u Crnoj Gori. Slinog je nastanka Skadarskog jezera, jer je ono u
stvari ostatak tektonskog rova koji je bio morski zaliv, pa se izdizanjem jednog dijela u
vidu preage odvojilo od mora, a priticanjem vode Rjeice Medjurek i nekoliko izvora,
jezero je postepeno postalo slatkovodno. Kod njega je interesantan reim kretanja voda.
Naime, pri visokom vodostaju Bojane njene vode jednim krakom se ulivaju u jezero, dok
je pri njenom niskom vodostaju kretanje vode u obrnutom smjeru. Inae, ovo jezero ima
autentine prirodne i ekoloke karakteristike i poslije izgradnje turistike infrastrukture i
rekonstrukcijom i aktiviranjem ostatka drevnog grada Svaa, ovdje moe da se formira
vrlo atraktivna turistika selektivna ponuda u inae turistikim izuzetno prosperitetnoj
destinaciji Ulcinja.
Po postanku svojih basena, planinska jezera su glacijalno-eroziona, obrazovana u
cirkovima i valovima plekstocenskih lednika (ona su apsolutno najbrojnija), ili pak
glacijalno-akumulativna, nastala u termalnim basenima, kao to je sluaj sa Plavskim
jezerom. Sva vea planinska jezera njih 29, detaljno je obradio Stevan Stankovi i ona su
bila predmet istraivanja njegove doktorske disertacije planinska jezera Crne Gore
(Stankovi, S., 1975). Povrina planinskih jezera iznosi 3,89 km, to ini samo 0,03% od
ukupne povrine Crne Gore, kada se njihovoj povrini doda povrina Skadarskog i
askog jezera, onda povrina prirodnih jezera iznosi 409.000 km, to ini oko 3,4%
povrine Crne Gore, a njen koeficijent jezernosti iznosi 1,6%.
Skoro sve nae visoke planine imaju glacijalna jezera razliite veliine i na

razliitim visinama. Ona su odista najljepi nakit planina i najee se s pravom nazivaju
gorske oi. Bez detaljnijeg prikaza, dajemo pregled planinskih jezera po pojedinim
planinskim zonama.
Na podruju Durmitora je najvea koncetracija planinskih jezera. Na zapadnom
dijelu podruja, na padinama Maglia, Bioa i Volujaka, nalaze se tri planinska jezera:
Trnovako, Veliko stabanjsko i Malo stabanjsko jezero. Trnovako jezero, smjeteno
izmedju padina Maglia i Volujaka u monom cirku, skoro krunog oblika, najvee je i
najljepe jezero ovih planina. U inpozantnom i jako razudjenom masivu planine
Durmitor, formiran je i ouvan najvei broj crnogorskih planinskih jezera, i to: Crno
jezero, Veliko i Malo krko jezero, Suiko jezero (periodino ispunjeno vodom),
Zmijnje jezero, Jablan jezero, Poensko, Veaje i Riblje jezero, a u Drobnjakoj vali
smjetena su Veliko i Malo poensko jezero. Najvee, najposjeenije i najljepe jezero
ovog podruja je Crno jezero, smjeteno na padinama masiva Medjeda i na zapadnom
dijelu Jezerske povri, a okrueno sa svih strana atraktivnim etinarskim umama i nalazi
se u sastavu Nacionalnog parka Durmitor.
Iza Durmitora, planina Bjelasica ima najveu koncentraciju jezera, a to su:
Biogradsko, Peia jezero, Veliko iko jezero, Malo iko jezero, Veliko ursulovako
jezero i Malo ursulovako jezero. Najvee, najpoznatije i najatraktivnije je svakako
Biogradsko jezero, koje J. Cviji dri za najljepe jezero Balkana, smjeteno na dnu
lednikog valova Biogradske rijeke, a bukvalno obraslo gustim mjeovitim umama
poznate i ouvane praume Biogradska gora, sa kojom je skupa smjeteno u
najatraktivnijem i najvrednijem dijelu Nacionalnog parka Biogradska gora.
Jezera Crnogorskih Prokletija su naglaeno disperzno razmjetena, od padina
Bogievice na istoku, pa do padina Kukog planinskog masiva ujovo na zapadu. Na
padinama planinskih lanaca, preteno u cirkovima, nalaze se sljedea lednika jezera:
Plavsko, Ridsko(Hridsko), Visitorsko, Rikavako i Bukumirsko. Najvee je Plavsko
jezero (2 km) i spada u nekoliko najveih lednikih jezera na prostoru bive Jugoslavije;
smjeteno na dnu terminalnog basena prelijepe Plavsko-gusinjske kotline pored gradskog
naselja Plav; a ovo jezero je istovremeno i izvorite rijeke Lima.
Na planini Sinjavini nalaze se dva jezera: Zmniko jezero, u sjeverozapadnom
dijelu ove planine, u prostranom cirku na padinama umovite Kuajevice, i Zabojsko
jezero, smjeteno u istonom dijelu Sinjavine, u izuzetno slikovitom cirku, obraslom
bujnim umskim rastinjem.
Na Morakim planinama, tanije na istonim padinama planine Stoac, na
krajnjem istonom dijelu povri Trebije, nalazi se u prostranom cirku Kapetanovo
jezero, okrueno bujnom travnatom vegetacijom, a do samih obala jezera nalazi se katun
sa torovima za stoku, to predstavlja veliku opasnost za njegovo zagadjivanje. Manito
jezero se nalazi na veoj nadmorskoj visini od Kapetanovog, smjeteno u dubokom cirku
ija je okolina poznata pod nazivom Jablanovac, a u neposrednoj blizini je stjenoviti
odsjek Brnik i istoimeni katun, te se jezero naziva i Brniko.
Za potrebe dobijanja elektrine energije, vodosnabdijevanja, industrije,
navodnjavanja, rekreacije i druge namjene, u Crnoj Gori je formirano sedam vjetakih
jezera. Od njih je daleko najvee Pivsko jezero (15 km), drugo jezero po povrini, iza
Skadarskog jezera i sa najveim dubinama 180 m. U Nikikom polju su izgradjena dva
jezera Slano i Krupako za potrebe hidrocentrala Peruica i Glava Zete, kao i za
potrebe rekreacije. Pri dnu upe nikike na rijeci Graanici formirano je jezero

Liverovii, namijenjeno za snabdijevanje Nikike eljezare tehnikom vodom, kao i za

izgradnju hidrocentrale Ozrinii, ali je naknadno ustanovljeno da za tu namjenu nema
dovoljnih koliina vode. U klisuri rijeke ehotine, formirano je Otiloviko jezero za
potrebe termoelektrane u Pljevljima, a planirana hidroelektrana ni ovdje nije izgradjena.
U izvoritu Grahovske rijeke izgradjeno je Grahovsko jezero, ija se voda koristi za
navodnjavanje Grahovskog polja. Na rijeci Trebinjici izgradjeno je dosta veliko Bileko
jezero (20 km) za potrebe hidroelektrane Granarevo. Manji dio jezera, duine oko 10
km, pripada Crnoj Gori, a sa naeg potopljenog dijela zemljita izmjeten je manastir
Kosijerevo. Postoje projekti, kojima se predvidja da se dio voda ovog jezera kanalie
tunelom nadomak Risanskog zaliva, a vode bi se koristile za hidroelektranu i za
snabdijevanje vodom ednog priobalnog podruja.
Posebno treba istai da Crna Gora posjeduje vrlo znaajne rezerve kvalitetnih
podzemnih voda, to objektivno moe biti njen strateki resurs, jer ve sada potranja za
ovim vodama je jako velika i sve e vie rasti, naroito na irokim prostorima
Mediterana, Afrike i Azije. Podzemne vode, a osobito preko brojnih vrela i izvora,
osnovni su izvori za snabdijevanje gradskih i seoskih naselja u Crnoj Gori. Veoma su
brojne akumulacije podzemnih voda razliitog obima i rasprostranjenja. Ove akumulacije
se najveim dijelom stvaraju infiltracijom padavina ili pak neposredno preko povrinskih
vodotoka. Podzemne vode mogu biti razbijenog i zbijenog tipa. (Buri, M., 1991).
Izdani razbijenog tipa su po obimu i prostranstvu najvie zastupljene, jer su to
preteno izdani krenjakih terena koji zauzimaju oko 75% teritorije Crne Gore. Mone i
brojne krake izdani nalaze se u slivu Skadarskog jezera, koje se dreniraju u dolinama
rijeka Zete, Morae i Rijeke Crnojevia. Krake podzemne vode Crnogorskog primorja
najveim dijelom se dreniraju u morsko korito, a zaslanjenost tih voda opredjeljuje
njihove osobine i ograniava korienje za vodosnabdijevanje, to je tradicionalni
problem primorskih naselja. Od krakih polja, jedino je Nikiko polje bogato
podzemnim vodama, a najbezvodnije je Cetinjsko, zato to krake vode u sunom periodu
prolaze ka Skadarskom jezeru duboko ispod ovog polja. Podzemnim vodama bogati su i
kraki tereni u slivovima rijeka Morae, Tare, Pive, ehotine, Lima i Ibra. I zbijenih
izdani u priobalnom prostoru ima mnotvo, naroito u primorskim poljima, ali su njihovi
kapaciteti dosta mali poto su stijene u kojima se stvaraju male poroznosti, i uglavnom
zadovoljavaju potrebe snabdijevanja vodom uih lokaliteta. Juno od Podgorice nalazi se
najobimnija zbijena izdan u Crnoj Gori. U ravniarskim terenima rijenih terasa pored
gradova Kolaina, Mojkovca, Pljevalja, Bijelog Polja, Berana, Roaja i Plava, nalaze se
relativno izdane izdani koje se prihranjuju rijenom vodom.
Najvei broj vrela i izvora nalazi se na kontaktu vodopropustljivih (krenjakih)
stijena i nepropustljivih, uglavnom flinih stijena. Inae, vrela i izvori su resursi ija e
vrijednost stalno rasti, a njihove iste vode postae vaan izvozni proizvod Crne Gore, ili
reeno savremenim marketinkim jezikom, vaan i konkurentan brend sa prepoznatljivim
geografskim porijekom. To najuvjerljivije potvrdjuje podatak da su na podzemnim
vodama podruja Kolaina ve izgradjene tri fabrike za flairanje vode, a u toku je
izgradnja i etvrte. Zato treba preduzeti sve neophodne mjere na zatiti izvorita i
boniteta crnogorskih voda. Vodne resurse je neophodno uvati i racionalno koristiti da bi
se zadovoljavale dugorone, odnosno trajne potrebe stanovnitva Crne Gore i sve
brojnijeg prisustva inostranih turista, to treba konsekventno ograditi u inoviranim
vodoprivrednim osnovama, prostornim planovima optina i generalnim urbanistikim

planovima gradskih naselja, da se ne bi ponavljali problemi u snabdijevanju vodom,

kakav je sluaj sa Crnogorskim primorjem, Cetinjem, abljakom, pa i drugim gradovima.
U vodnom bilansu Crne Gore odredjeno mjesto pripada i termomineralnim
izvorima, koji se od drugih voda razlikuju po poveanoj mineralizaciji raznovrsnih
elemenata, po hemijskom sastavu i poveanim temperaturama. Na naim prostorima ovo
vano prirodno bogatstvo ima dosta skromne kapacitete. Ove vode imaju raznovrsne
namjene, a najee se koriste u terapeutske svrhe ili poslije industrijske dorade za pie, a
time imaju jako veliku trinu vrijednost. Kod nas se javljaju na etiri podruja: Ulcinja,
Igala, Roaja i Bijelog Polja, a do potapanja korita Komarnice, ovdje se nalazio termalni
izvor Ilida (Buri. M., 1993).
Ulcinjske termomineralne vode nalaze se na etiri lokaliteta: Oraac, enska
plaa (ispod hotela Galeb), Stari grad i Valdanos. Ovdje su sumporovite vode velike
mineralizacije, natrijum-hloridnog tipa, formiraju se u dubljim slojevima, a preteno
izviru ispod nivoa mora. Najveu izdanost imaju izvori u uvali Valdanos i procjenjuje se
na oko 200 l/sec. Ponajvie su istraene vode enske plae preko dvije buotine i
utvrdjena je temperatura vode oko 24 C, sa dubinom od 67 m, a kapacitet buotina je 10
l/sec. Prema klasifikacijama koje je utvrdio prof. Buri, ove vode spadaju u tople,
sumporovite, radio aktivne, natrijum-hloridne, jaih balneolokih karakteristika. Prema
najnovijim istraivanjima, patologija koja se moe lijeiti mineralnom (sumporovitom) i
morskom vodom je: alergijska zapaljenja disajnih organa, razna oboljenja raznih enskih
genitalnih organa, ukljuujui i sterilitet, neka stomana oboljenja, niz konih bolesti i sl.
(Karamanaga, G., 2004).
U neposrednoj blizini Igala, du jedne duboke rasjedne linije sa same ivice
Sutorinskog polja pa do plae Njivice, nalazi se grupa od etiri jaa i nekoliko izvora
manje izdanosti. Glavni izvor ima kapacitet od 40 l/sec, a za potrebe Zavoda za
fizioterapiju i medicinsku rehabilitaciju Dr. Simo Miloevi kapacirano je 30 l/sec.
Inae, kapacitet ovih izvora je vrlo izdaan i procjenjuje se na oko 130 l/sec. Ove vode se
svrstavaju u hladne mineralne vode hloridno-natrijumskog tipa i blage radioaktivnosti. U
zoni mineralnih izvora i na samoj ivici mora nalaze se naslage mineralizovanog blata
(peloida), tako da ova dva prirodna ljeilina faktora, ine bitne ljeilino-rehabilitacione
sadraje ovog Zavoda, odnosno banje, koju je odlukom Vlade, Crna Gora osnovala kao
banjsko i klimatsko ljeilite 1949 godine. Vremenom je ova banja izrasla u jednu od
najpoznatijih na prostoru bive Jugoslavije i ozbiljnom reputacijom i na inostranom
tritu, sa kapacitetom od preko 1.800 leaja. Banja je za potrebe preventive i
rehabilitacije organizovala preko 15 uslunih programa za razna oboljenja, medju kojima
su oboljenja raznih oblika reume, srca, krvnih sudova, nespecifinih plunih oboljenja,
lokomotornog i nervnog sistema i dr.
Na podruju Roaja nalazi se pet nalazita hladnih mineralnih ugljenokisjelih
voda na lokalitetima Djunerovia Luke, Kalae, Bogajski potok, Bae i Luice. Radi se
o vodama veoma male izdanosti (ispod 0,1 l/sec), tako da su neekonomine za
komercijalno korienje do eventualnog novog nalazita veeg kapaciteta.
Najvei broj pojava mineralnih voda nalazi se u relativno uem rejonu Bijelog
Polja, u dolini rijeke Ljenice, gdje je evidentirano preko 20 pojava hladnih mineralnih
voda, a najvaniji lokaliteti su eoe, Banja selo, Krakoevac, Lipnica, Nedokusi, Kanje,
Kumanica, Gradina i Rajkovii. Sve ove vode su iz grupe hladnih ugljeno-kisjelih i
alkalno-ugljeno-kisjelih voda, temperatura od 5 do 12 C. Ove vode imaju terapeutska

svojstva za lijeenje oboljenja unih puteva, jetre i gastrointestinalnog trakta. Na ovom

podruju se jo uvijek vre istraivanja, naroito na lokalitetu Nedokusi, jer postoje neki
indikatori da bi se na veim dubinama mogla pronai i nalazita toplih ljekovitih voda.
Inae, u lokalitetu eoe se nalazi izvor sa najveim kapacitetom maksimalno 5,6 l/sec,
ali zbog opadanja sadraja ugljen-dioksida, kaptiran je samo izvor u kome se
kontinuirano odrava njegov sadraj i njegova je izdanost 1,4 l/sec. Ovdje je formirana
poznata fabrika kvalitetne mineralne vode Bela rada, koja uz sve tekoe, sve
uspjenije osvaja za sada samo crnogorsko trite. Zato ovoj fabrici i sa optinskog i sa
republikoh nivoa treba pruiti svu neophodnu podrku i pomo do potpune stabilizacije,
tim prije to se nalazi na sjevernom nerazvijenom podruju Republike.
Dakle, nalazita termomineralnih voda omoguavaju da se korienjem njihovih
blagotvornih svojstava u kombinaciji sa korienjem drugih prirodnih faktora, u Crnoj
Gori formiraju respektivni turistiki klimatsko-ljeilini i zdravstveno-rekreativni centri u
Ulcinju i Igalu, a kako smo ve konstatovali, i vrlo znaajna fabrika kisjele vode u
Bijelom Polju. U Zavodu u Igalu treba to prije zavriti svojinsku transformaciju, a onda
sve snage usmjeriti na formiranje kompetentnog menadmenta, podizanje kvaliteta
usluga, naroito u onim programima koje trite preferira, nastaviti sa obrazovanjem i
usavravanjem kadrova na svim nivoima za koje postoje dugorone potrebe, podii na
vii nivo istraivanje trita, promotivno-propagandnih i informativnih aktivnosti i sl. A
organi optine i Republike treba da onemogue svako dalje uzurpiranje i neplansko
korienje onih prostora oko Zavoda koji su predvidjeni za njegov razvoj u budunosti.
Sa sigurnou se moe potvrditi da Zavod dr Simo Miloevi u Igalu ima sve
pretpostavke da se razvije i afirmie kao veliki i moderni terapeutski, rehabilitacioni,
talasoterapeutski, preventivni, rekreativni, nastavni i naunoistraivaki centar ne samo
nacionalnog ve i medjunarodnog znaaja. To se isto moe tvrditi i za podruje Ulcinja,
pogotovu ako bi se savremeni turistiki rekreativno-zdravstveni centar, poslije detaljnih
istraivanja trita locirao u uvali Valdanos, koja je zasigurno jedna od najljepih,
ambijentalno najspecifinijih i ekoloki najouvanijih uvala na Jadranu. Ovaj bi centar
istovremeno mogao da koristi est vanih zdravstveno-rekreativnih faktora sa kojima ue
podruje raspolae: morska voda pogodne temperature u ljetnjem periodu, mineralna
sumporovita voda, morska so u razliitim rastvorima i sona matina luina, pijesak blago
reaktivan sa ljekovitim termikim svojstvima, peloid sa hemijskim termikim svojstvima,
klima sa rekordnom insolacijom i prirodnom inhalacijom, koja blagotvorno djeluje na
ljudski organizam. Uz to, uvala Valdanos ima vrlo povoljan geografski saobraajni
poloaj i zaklonjena je od vazdunih strujanja i sa kopna i sa mora, i raspolae
najizdanijim izvorima termomineralne vode.
2.1.5. Bogatstvo i raznovrsnost flore i faune
Dosadanja istraivanja pokazuju da je prostor Crne Gore jedan od znaajnih
centara biodivirziteta Evrope, sa preko 15 razliitih ekosistema, a posebnu naunu,
ekoloku i turistiku vrijednost biodivirziteta ine endemine i reliktne vrste i ekosistemi
koji su u ovom rasprostranjenju ogranieni samo na teritoriju Crne Gore. Prema miljenju
S. Nikolia, endemine i reliktne vrste nastanjuju specifina, najee krenjaka stanita,
klisure, kanjone i visokoplaninske zone. Paleoklimatski uslovi i refugijalni karakter

mnogih tipova stanita odrazili su se i na specijski, ekosistem i predioni divirzitet itave

flore i faune Crne Gore. Prema podacima Republikog zavoda za zatitu prirode u
crnogorskoj flori zastupljeno je oko 3100 vrsta biljaka, a od najveeg znaaja su
endemine vrste zastupljene sa oko 270 balkanskih i lokalnih endemita, od koji su 20
vrsta endemi Crne Gore. Veina endemita su i relikti (Buli, Z.., 2006). Ukupno
dendroloko bogatstvo Crne Gore je posljedica klimatskih, orografskih, geolokih i
pedolokih razliitosti relativno malog podruja, sa jedne strane, i dodira dva velika
biljnogeografska regiona Mediteranskog i Evrosibirskog-sjevernoamerikog, sa druge
strane.
Posebnu floristiku, ekoloku i turistiku vrijednost posjeduju umski ekosistemi
koji zahvataju oko 40% teritorije Republike, dajui znaajan doprinos njenoj ukupnoj
pejzano-estetskoj i zdravstveno-rekreativnoj funkcionalnosti. Daleko najveu naunu
vrijednost, ekskluzivitet flore i njenog ekolokog boniteta predstavljaju ouvani umski
kompleksi, a medju njima najveu, univerzalnu vrijednost ima praumski rezervat
Biogradska gora, jedna od samo tri praume Evrope koje datiraju jo od ledenog doba na
Zemlji, zbog ega se osim za nauna istraivanja, moe viestruko valorizovati preko
naunih i strunih skupova, kola u autentinoj (netaknutoj) prirodi, safari turista,
ekolokog boravka i dr.
Tokom dugog razdoblja pa do naih dana, odnos ovjeka prema umi i
cjelokupnoj prirodi bio je negativan. Tako je od Crne Gore koja je bila preteno umovita
i po emu je i ime dobila, uee obraslih umskih povrina svedeno na manje od 50% uz
permanentno pogoranje umskog fonda na tetu etinarskih uma. Na itavom prostoru
jugozapadne Crne Gore dolo je do drastine degradacije biljnog pokrivaa i naruavanja
prirodne ravnotee. Stanje je mnogo povoljnije na sjeveroistonom podruju i pored
injenice da je u poslednje dvije decenije dolo do ozbiljne devastacije umskog fonda i
do ozbiljne krize u umarstvu i industriji za preradu drveta, koja na alost i danas traje. Pa
i pored toga, ovo podruje u uslovima strategije odrivog razvoja i planskog korienja i
zatite uma, sa svojim povoljnim klimatskim, hidrolokim, orografskim i pedolokim
uslovima, ima sve pretpostavke za uspjean razvoj umske privrede u cjelini, kao i
djelatnosti iji je razvoj usko povezan za umu, kao to su vodoprivreda, brdskoplaninska poljoprivreda, elektroprivreda, brojni vidovi selektivnog turizma i rekreacije,
lov i dr. Uz to, treba potencirati i optekorisne funkcije uma i njihov znaaj za ouvanje
opte prirodne stabilnosti, ouvanja ovjekove sredine, ublaavanja udara velikih voda,
ambijentalne i pejzane vrijednosti prostora, kvaliteta ivota stanovnitva i dr., koje u
osnovi prevazilaze vrijednost koja se ostvaruje iz proizvodnih funkcija uma. Zato
ugroenost uma prekomjernom sjeom i poarima zahtijeva neodlonu potrebu
preduzimanja opsenih i efikasnih mjera na poumljavanju i zatiti ovog vanog
nacionalnog bogatstva.
Pored navedenih, u biljnom svijetu Crne Gore je zastupljeno i oko 400 vrsta
ljekovitih, jestivih, aromatinih, industrijskih i drugih biljaka. Odlinog kvaliteta su one
vrste koje se sakupljaju u velikim koliinama, kao to su pelin, kamilica, lovor, smreka,
borovnica i druge. Postoji i velik broj jestivih gljiva koje se jo uvijek ekstenzivno
koriste. Svi krajevi Republike imaju i veliki broj medonosnih biljaka vrlo povoljnog
visinskog rasporeda, a time i razliito vrijeme cvjetanja i medenja, to omoguava
seljenje pelara i maksimalno korienje prirodnih izvora u duem vremenskom periodu.
I pored toga poto crnogorski med spada medju nakvalitetnije, jo uvijek nije na

savremen nain organizovan otkup, pakovanje, promocija i plasman na inostrano trite,

osobito na turistiko trite Crne Gore.
Dananja fauna Crne Gore predstavlja ostatke kvartarne faune, koja je u
itavom ovom dijelu svijeta bila izuzetno bogata. Od vie sauvanih nalazita, najvei
znaaj ima lokalitet Crvena stijena, koja je najbogatije nalazite u jugoistonoj Evropi. U
optoj zoografskoj podjeli, teritorija Crne Gore u cjelini spada u prostornu paleoartiku
oblast, koja obuhvata itavu Evropu, Sjevernu Ameriku i vei dio Azije, a u daljoj podjeli
pripada srednjoevropskoj i mediteranskoj podoblasti, a ivi svijet pojedinih djelova
Republike veoma se razlikuje, to je posljedica raznovrsnosti ekolokih uslova u
pojedinim biotopima.
Sisari su zastupljeni mnogobrojnim vrstama. U umovitim planinama ive srna,
divlja svinja i medvjed, a na krevitim i strmim liticama visokih planina divokoza. Vuk i
lisica su vrlo esti predstavnici mesodera po cijeloj teritoriji, a u Primorju je akal. Zec
je rairen po svim krajevima, kao i lisica, a kuna i vidra susrijeu se oko jezera i
vodotokova.
Ptiji svijet je vrlo raznovrstan to je posljedica velikog broja raznih stanita, a
zbog toga to preko Crne Gore vode vani pravci seobe ptica. Visokoplaninski kamenjari,
stijene i litice su prebivalita prorijedjenih vrsta, kao to su suri orao i bjeloglavi sup, i
drugih ptica. umovite prostore nastanjuju brojne vrste ptica, od kojih su mnoge takodje
prorijedjene, a na livadama i panjacima ive mali soko, poljska jarebica, prepelica,
ubasta i poljska eva i druge.
Skadarsko jezero je izuzetno stanite ptijeg svijeta sa preko 200 ptijih vrsta i
predstavlja jedan od najveih evropskih centara biodiverziteta. Ovdje se legu sve barske
ptice koje su poznate na jugu Evrope: pelikani, gnjurci, aplje, rode, guske, ljuke, barske
koke, igre, galebovi, vodomari i druge. Radi zatite ptica gnjezdarica, zakonom su
zatiena dva orintoloka rezervata Manastirska tapija i Panova oka, a uprava
Nacionalnog parka Skadarsko jezero formirala je lokalitet za posmatranje ptica, ime je
kod nas poeo da se razvija i orintoloki turizam. Du Primorja ima veliki broj ptica, a
posebno znaajna stanita su ue Bojane, toj i asko jezero, i oni u stvari ine jednu
orintoloku cjelinu sa Skadarskim jezerom.
Gmizavci su zastupljeni znatnim brojem rodova i vrsta zmija, gutera i kornjaa.
Ribe koje ive u vodama Crne Gore mogu se svrstati prema stanitima. U
Skadarskom jezeru i njegovim pritokama, ive vrste koje su od naroitog interesa sa
stanovita privrednog ribolova: aran, ukljeva, skobalj, klijen, jegulja, kubla, dera i dr. U
rijekama ive: pastrmka potoara, lipljen, mladica, glavatica, zlatovica, kalifornijska
pastrmka i druge ribe koje su od prevashodnog interesa za sportski ribolov. Faunu
morskih riba ine vrste koje su inae rasprostranjene u itavom Jadranskom moru.
Fauna beskimenjaka je raznovrsna i zanimljiva i odlikuje se brojnim endemitima
i reliktima.
U prirodnim rezervatima koji se nalaze u nacionalnim parkovima zatiena je
njihova fauna. Medjutim, i ovdje su prisutni ozbiljni problemi u zatiti i unapredjenju
faune, naroito u nepotovanju reima lova i ribolova, selektiranju unoenja novih vrsta u
pojedina kopnena i vodena stanita, spreavanju zagadjivanja stanita, kao i zatite
pojedinih stanita od uznemiravanja i dr.
2.1.6. Nacionalni parkovi nacionalno i evropsko dobro

U inpresivnom mozaiku prirodnih i kulturnih vrijednosti Crne Gore, posebno

mjesto pripada nacionalnim parkovima, koji predstavljaju krunu njenih geografskih,
ekolokih, kulturolokih i turistikih ljepota, raznovrsnosti i prepoznatljivosti. Njihov
znaaj za razvoj turizma proizilazi iz poodavno potvrdene injenice - ukoliko je prirodna
sredina sloenije morfogenetske i ekosistemske strukture i ukoliko je blia svojim
izvornim karakteristikama, utoliko je znaajnija, atraktivnija i privlanija za sve
segmente turisticke tranje.
Od proglaenja prvog nacionalnog parka u svijetu - Jeloustona, 1872. godine, u
amerikoj dravi Vajoming, snano je evoluirala ideja o potrebi trajne zatite najvrednijih
prirodnih i kulturnih dobara, tako da broj nacionalnih parkova jako brzo raste. Samou
jednoj deceniji (1989. do 1999. godine) broj nacionalnih parkova u Evropi povean je sa
200 na 300 (Aneli M., Martinovi L., 2002). Status nacionalnog parka (NP) odredenog
prostora stie se u zakonom utvrdenom postupku i prethode mu detaljna istraivanja svih
prirodnih i antropogenih vrijednosti, a njihovu definiciju, kategorrju i kriterijume za
formiranje utvrdila je Meunarodna organizacija za zatitu prirode - IUCN. Tako, po
definiciji, NP je organizaciona forma uvanja naroito cijenjenih prirodnih teritorija, gdje
je omoguena kombinacija uvanja prirode i njenog strogo kon-trolisanog iskoriavanja,
prvenstveno za potrebe turizma. A IUCN je daleke 1949. godine utvrdila sljedee
kriterijume i ciljeve upravama (menadmentu) zatienih prostora:
- Zatita prirodnih regija nacionalne i internacionalne vrijednosti za duhovne, naune,
edukativne, turistike i rekreativne svrhe;
- Trajno ouvanje karakteristinih genetskih resursa vrsta koje se nalaze u priblino
prirodnom stanju, da bi sauvali ekoloku stabilnost i mnogostrukost.
Interesantna je injenica da Crna Gora spada u red drava koje su medu prvima poele
zatitu pojedinih prirodnih prostora. Tako je 1878. godine formiran prvi zatieni prostor,
u literaturi poznat pod nazivom Branik" knjaza Nikole, na dananjem prostoru
Biogradske gore, samo est godina poslije Jeloustonskog parka. Do poetka XX vijeka
briga o prirodnim vrijednostima bila je u nadlenosti Ministarstva vojnog, da bi 1904.
godine te nadlenosti preuzelo Ministarstvo unutranjih djela, kada je poelo donoenje
niza zakona kojima se reguliu korienje i zatita pojedinih prirodnih dobara, kao to su
raspisi o umama, zakon o lovu, propisi o ribolovu i dr. Ovaj proces je zavren poslije
Drugog svjetskog rata donoenjem Zakona o nacionalnim parkovima i Deklaracijom o
proglaenju Crne Gore za ekoloku dravu 1991. godine. Svi nacionalni parkovi nae
Republike, izuzev NP Skadarsko jezero", osnovani su 1952. godine. Upravljanje NP je
centralizovano da bi se izbjegli lokalni uticaji i obezbijedio kompetentan menadment i
jedinstvena primjena legislative o njihovoj zatiti i razvoju. To sada radi Zajednica NP
Crne Gore, a svi oni imaju svoje lokalne organe upravljanja. Osnovni podaci o
nacionalnim parkovima vide se iz sljedeeg tabelarnog pregleda.

Tabela - Osnovni podaci o nacionalnim parkovima

Nacionalni Sjedite
park
Durmitor

abljak

Biogradska Kolain
gora
Podgorica
Skadarsko
jezero
Loven

Cetinje
Svega:

Povrina Nadmorska Godina

uha
visina u m osnivanja

Smjetajni
kapaciteti

32.100

540-2.522

1952

1.360

5.400

832-2.116

1952

50

40.000

6-150

1983

70

6.400 1.200-1.749

1952

340

83.900

1.820

Izvor: Dr Stevan Nikoli, Priroda i turizam Crne Gore, 2000.

Uee nacionalno zatienih podruja u teritoriji Crne Gore je 7,72 %, i uglavnom
se odnosi na etiri nacionalna parka koja su predstavljena u tabeli. Ovo uee je neto
ispod evropskog prosjeka (8 %), a proglaenja novih zatienih podruja nije bilo odavno.
Medutim, znaajan dio nae teritorije - 17,2% meunarodno je zatien po osnovu
izuzetnih prirodnih i kulturnih vrijednosti, ili kao movarno podruje od meunarodnog
znaaja po kriterijumima UNESCO programa Svjetska prirodna i kulturna batina.
ovjek i biosfera, Ramsarske i drugih konvencija. Dosadanji projekti zatienih
podruja u velikoj mjeri su obuhvatili kljuna podruja bi-odiverziteta (biocentri i
biokoridori), ali obaveze koje e proistei po osnovu primjene EMERALD i Natura 2000
tipologizacija, poboljae mreu zatienih podruja prirode (kako u projektovanju tako i
u definisanju mjera zatite) ukljuivanjem svih reprezentativnih stanita i ekosistema u
naoj Republici (Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore, 2007). Cjelovita
zatita bie ostvarena poslije izvrenja obaveze po Konvenciji o biodivirzitetu (CBD) koja
jo nije uradena, a poto je odobren GEP projekat (Globalni fond za ivotnu sredinu),
oekuje se njegova realizacija.
Nuno je istai da postoje ozbiljni zadaci na podruju zatite posebnih prirodnih
vrijednosti od nacionalnog znaaja, kao to su poveanje prostora nacionalnih parkova na
10 % teritorije i pod istim reimom i statusom zatiti najmanje 10 % obalnog podruja do
2009. godine; uspostaviti efikasniji sistem upravljanja i ojaati kapacitet institucija u
zatienim prostorima; jaati kadrov-ske kapacitete i izgraditi adekvatan sistem

monitoringa za nacionalne parkove i za biodiverzitet. Uz to neophodno je rijeiti

protivurjenosti i konflikte izmeu ouvanja prirode i razvoja. Dakle, potrebno je
osigurati vei stepen integracije saznanja o ouvanju biodiverziteta i prirodnih vrijednosti
u cjelini i sektorskih planova, programa i strategije, a u sluaju nepouzdanih i
nedovoljnih informacija treba primijeniti princip predostronosti, kako to predvidja i
Medunarodna unija za konzervaciju prirode (JUCN), U tom kontekstu, potpuno je
prihvatljiva preporuka iz Nacionalne strategije odrivog razvoja da prostorno lociranje
velikih razvojnih kapaciteta, kao to je krupna infrastruktura - putevi, vodovodi,
cjevovodi, eljeznike pruge, zatim deponije za otpad, akumulacije vode i dr, ne smiju
biti u koliziji sa ouvanjem integriteta zastienih podruja prirode, posebno onih koja
imaju medjunarodni znaaj, to je do sada esto bio sluaj.
Posebno treba voditi rauna o djelotvornom i odrivom rjeavanju konflikta zatite
prirode - razvoj turizma, polazei od injenice da je turizam veliki potroa prostora, i to
po pravilu kvalitetnih, to se sa aljenjem najoiglednije vidi u velikom broju naih
najprosperitetnijih turistikih destinacija, osobito na Crnogorskom primorju. Inae, sa
velikim stepenom tanosti moe se tvrditi da je od svih funkcija nacionalnih parkova,
zatitna funkcija ispoljila najvie slabosti, a zapravo radi se o fundamentalnoj funkciji.
To se naroito ogleda u prisustvu apsolutno neprihvatljivih i ozbiljnih problema na tri
vana sektora: Zatite umskog fonda, naroito u nacionalnom parku Durmitor"; slabost
odbrambenih mehanizama u onemoguavanju nekontrolisane gradnje, prisutne u skoro
svim nacionalnim parkovima, a u NP Durmitor" na potezu od samog centra abljaka pa
do skijalita na Savinom kuku, bukvalno teku vrlo intenzivni procesi urbanizacije na
prostoru koji je u sastavu parka; dosta esto se ne potuju propisi i reim lova, ribolova,
sakupljanja zatienog bilja, pravila i reim splavarenja itd. Iako zatitna funkcija
zahtijeva znatna sredstva i broj zaposlenih, neminovno je dati apsolutni prioritet
podizanju kvaliteta ove slube na daleko vei nivo. Uporedo sa tim potrebno je inovirati i
zakonodavna rjeenja, partnerske odnose sa lokalnim vlastima, nevladinim sektorom,
ekolokim i turistikim organizacijama, i posebno osmisliti djelotvornu edukativnu
aktivnost sa stanovnitvom koje ivi u prostorima nacionalnih parkova i u njihovim
kontaktnim zonama. Naravno, naunoistraivaku, obrazovnu i kulturnu funkciju treba
stalno unapredjivati, jer nacionalni parkovi predstavljaju prirodne laboratorije za
prouavanje i praenje evolutivnih promjena u ivom svijetu, kao i promjena koje se
deavaju u pedosferi i prizemnim slojevima atmosfere.
Nauna istraivanja treba prvenstveno usmjeriti na jedan broj aktuelnih, a vrlo
znaajnih projekata kao to su iznalaenje rjeenja za zaustavljanje procesa gubitka vode
i iezavanja Biogradskog, Crnog i Plavskog jezera, nato su limnoloka istraivanja
poodavno skrenula panju; na iznalaenje rjeenja za zaustavljanje regresivne erozije
rijeke Jezertice, koja sve vie tanji eonu morenu Biogradskog jezera; prijedlog rjesenja
za zaustavljanje i saniranje erozije i velikih klizita u rejonu Crnih poda, to je preraslo u
vrlo sloen problem i ozbiljnu prijetnju odrivosti puta na ovom lokalitetu; aktiviranje

projekta na daljem istraivanju speleolokih objekata u NP Durmitor" i Loven, jer je

dosadanja istraga potvrdila da se ovdje nalaze najdublje jame na Balkanu; projekat
kojim bi se definisali programi razvoja turizma i proizvodnje organske hrane u
kontaktnim zonama naih nacionalnih parkova, ime bi se smanjio pritisak na prostore
unutar njih; projekat zatite i odrive valorizacije ljekobilja i umskih plodova u
nacionalnim parkovima. Svakako, intenzivniji naunoistraivaki rad i rad na naunim
projektima i programima, zahtrjevaju i znatna finansijska sredstva, koja su i do sada vrlo
esto bila ograniavajui faktor u razvoju, promociji i afirmacrji nacionalnih parkova.
lako se finansijsko-materijalno stanje donekle poboljalo, nuno je iznai stabilne izvore
neophodnog nivoa sredstava za finansiranje nacionalnih parkova, kako to radi i veina
zemalja.
Uporedo sa dinamiziranjem turistikog razvoja u Crnoj Gori, u posljednjim
godinama poveava se obim turistikog prometa i u nacionalnim parkovima. Do
egzaktnih podataka je skoro nemogue doi izuzev za nacionalne parkove Loven" i
Biogradska gora". Menadment nacionalnih parkova je saoptio da je u 2007. godini
nae nacionalne parkove posjetilo preko 100.000 turista, a da se pretpostavlja ,,da je cifra
makar za 30 % vea". To je odista znaajan rezultat jer ini blizu 10 % ukupnog broja
evidentiranih turista u Crnoj Gori tokom iste godine. Sa zadovoljstvom se moe
konstatovati da NP sve vie izrastaju u vaan faktor razvoja turizma i da su na dobrom
putu da se afirmiu kao prepoznatljiv crnogorski brend, emu e zasigurno doprinijeti i
proglaenje novih nacionalnih parkova - prelijepih Plavsko-gusinjskih Prokletija i
Orjena, najvie primorske planine Dinarskog planinskog sistema.

2.1.7. Geoseizmiki uslovi - upozoravaju nepredostronosti

Analizu geografskih, turistikih i ekolokih karakteristika prirodnih resursa,
zavravamo sa seizmikim osobinama terena Crne Gore. Geoseizmiki uslovi imaju
veliki znaaj na brojne ljudske aktivnosti, a skoro presudan uticaj na itavu sferu
graditeljstva u prostorima izraenih razornih efekata zemljotresa i seizmikog hazarda.
Seizmike karakteristike naih terena po svom karakteru prostorno se vezuju za bazen
Sredozemnog mora, a u irim razmjerama i sa Azijsko-afrikim kontinentalnim ploama.
Poslije katastrofalnog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine izvrena su opsena
istraivanja seizmikih karakteristika terena Crne Gore i utvrdjeno je da se radi o seizmiki
veoma aktivnom prostoru, osobito junih krajeva Republike. Na osnovu navedenih
istraivanja izvrena je seizmika regionalizacija Crne Gore u odnosu na mogui intenzitet
buduih zemljotresa, to se vidi iz priloene slike.

Seizmika regionalizacija

Izvor: Prostorni ptan Crne Gore do 2020. godine

Dosadanja kompleksna istraivanja omoguila su ne samo izradu regionalne seizmike
karte, ve i seizmikog hazarda u parametrima intenziteta i ubrzanja za tri perioda, 50, 100
i 200 godina, sa vjerovatnoom pojave 63 %, i to u vidu oekivanih maksimalnih
vrijednosti. Navedena istraivanja pokazuju da se u odnosu na oekivani intenzitet
zemljotresa u Crnoj Gori mogu izdiferencirati tri regiona:
- Juni, primorski region, odnosno ulcinjsko-skadarska, budvanska i boko-kotorska
zona, koje daju snane zemljotrese intenziteta 9 i 10 MCS skale i koji po pravilu
zahvataju itavu junu Crnu Goru;
- Sredinji region, podgoriko-danilovgradska zona, koja je manje aktivna i koja daje
rjee ali jake potrese, intenziteta izmeu 8 i 10 MCS skale;
- Sjeverni region, beranska i zona Pivske planine, mogu dati zemljotrese do 8, a
ostala podruja do 7 MCS skale.
Dakle, seizmiki hazard zavisi od prirodnih sila na koje ne moemo da utiemo, ali
nivo povredljivosti i razaranja ljudskih naselja, turistiko-ugostiteljskih i drugih objekata,
zavise prije svega ili tanije reeno u velikoj mjeri, od rezultata ljudske aktivnosti potovanja usvojenih prostornih, generalnih i detaljnih urbanistikih planova, projekata,
programa, tehnologrje gradnje i materijala, odnosno od svih primijenjenih mjera za
ublaavanje rizika i dovodenja na ekonomski prihvatljiv nivo. To je regulisano posebnim
zakonom, koji je nuno striktno primjenjivati u seizmiki aktivnim podrujima, to se
odnosi i na gradnju smjetajnih i drugih turistikih objekata, koji se inae vrlo intenzivno
grade u svim naim turistikim destinacijama. Uostalom, valjda smo izvukli prve pouke
iz zemljotresa 1979. godine, kada je porueno ili oteeno preko 70 % hotelskih

kapaciteta na Crnogorskom primorju.

2.1.8. Djelotvorno upravljanje i zatita prironih resursa i ivotne sredine - uslov

odrivog razvoja turizma
Dramatina, razarajua i za djelotvoran razvoj izgubljena posljednja decenija
prologa vijeka (raspad bive Jugoslavije, sankcije Savjeta bezbijednosti UN,
nezabiljeeni nivo inflacije, ratovi u okruenju Crne Gore...), otvorila je iroki prostor i
za stihijsko i nekontrolisano korienje i devalviranje vitalnih nacionalnih resursa. To je,
pored ostalog, ozbiljno umanjilo njihove komparativne prednosti za savremeni
ekonomski razvoj na evropskim standardima, ugrozilo ekoloku ravnoteu i itav sistem
ivotne sredine i kvalitet ivota. Bez obzira na napore koji se ulau, ovi procesi su i
danas prisutni. Zato je pitanje odgovornog i djelotvornog upravljanja i zatite prirodnih
resursa i ivotne sredine u cjelini, jedno od najvanijih dravnih pitanja i najbitnija
pretpostavka realizacije strategije odrivog razvoja u cjelini, i posebno odrivog razvoja
turizma. Svakako, to
je i bitan preduslov za nae ukljuivanje u Evropsku uniju. Ove injenice i odgovornosti
moraju, konano, biti svjesni svi subjekti koji upravljaju prirodnim resursima i ivotnom
sredinom, od dravnih organa (republikih i optinskih), preko strunih institucija i
ustanova, pa do javnih preduzea, nevladinih organizacija, privatnog sektora i graana.
Dabome, ustavna i zakonska odreenja dravne organe ine najodgovornijim.
U prethodnom tekstu je ukazano na veliku odgovornost javnih preduzea Nacionalni
parkovi Crne Gore i morsko dobro za upravljanje i ouvanje vrijednih resursa sa kojima
gazduju. ini se neophodnim da se inoviranim zakonskim rjeenjima odredjenije definie
i odgovornost subjekata koji upravljaju i usmjeravaju razvoj i ostalih prostora zatienih
po raznim osnovama i u raznim kategorijama zatite, koji prema Nacrtu novog
prostornog plana Crne Gore, a na prijedlog Republikog zavoda za zatitu prirode
zahvataju preko 10 % njene teritorije, to je prostor pribline veliine svih nacionalnih
parkova, ukljuujui i nacionalni park dijela Crnogorskih Prokletija, koji e uskoro biti
proglaen. To se prvenstveno odnosi na sljedee objekte:
1) Regionalne parkove (parkovi prirode) - Rumiju, Komove, Sinjavinu, Magli, Bio
i Volujak, Ljubinju i Turjak sa Hajlom,
2) Spomenike prirode: kanjone Platije, Male rijeke, Mrtvice, Nevidio i kanjon
Cijevne do sela Dinoa; Tivatska solila, Lutica, Morinjski zaliv, asko jezero, Ulcinjska
solana i ostrvo Ada; visokoplaninska gleerska jezera, estavelu, Gornjopoljski vir,
pojedine botanike i zooloke lokalitete,
3) Predjele posebnih prirodnih odlika: Visitor i Zeletin, Bukove ume na Obzovici i
slivno podruje rijeke Morae.

Isto tako, pri reviziji statusa postojeih zatienih podruja treba sagledati i
mogunost za proirivanja njihovih granica, napr. NP Skadarsko jezero i Durmitor,
povezivanje NP Biogradska gora sa buduim regionalnim parkom Komovi i slino.
Polazei od injenice da od ukupne povrine Republike na ume i umsko zemljite
otpada oko 53 %, a ume pokrivaju oko 40 % ukupne teritorije; da imaju izuzetan znaaj
za ouvanje prirodne ravnotee i za ekonomski razvoj (osobito sjevernog regiona Crne
Gore); te da su umski ekosistemi izloeni ozbiljnom devastiranju preko neplanske,
nekontrolisane i prekomjerne eksploatacije, urgentna je potreba da se izgradi djelotvoran,
integralan i odriv sistem upravijanja i zatite uma na dugoronim osnovama. To je po
naem miljenju mogue
postii donoenjem strategrje odrivog umarstva i odgovarajuih zakonskih propisa,
cjelovitom inventurom uma, izgradnjom i uvodenjem geografskog informativnog
sistema, poumljavanjem i poboljanjem strukture umskog fonda, poboljanjem sistema
planiranja, otvaranjem visokokolskih studija iz oblasti umarstva i industrije za preradu
drveta, temeljnim poboljanjem sistema protivpoarne zatite, i naroito uspostavljanjem
pouzdanog sistema praenja i kontrole primjene zakona, sprovodenja planova i
gazdovanju u umarstvu. Svakako, neophodno je obezbijediti da se umskim
ekosistemima gazduje integralno uz visoki stepen koordinacije (Iovstvo, turizam, ribolov,
umski plodovi, ljekobilje i sl.). Vjerujemo da je ovo i najsigurniji put za dobijanje
sertifikata o odrivom umarstvu u Crnoj Gori,
Posebno mjesto, ulogu i odgovornost u upravljanju i zatiti morskog dobra ima javno
preduzee koje je formirano posebnim zakonom, 1992. godine, a morskim dobrom su
obuhvaeni: morska obala, luke, lukobrani, navezi, nasipi, sprudovi, kupalita, hridi,
limani, grebeni, vrulje, izvori i vrela na obali, ua rijeka koje se ulivaju u more, kanali
spojeni sa morem, podmorje, morsko dno i podzemlje, unutranje morske vode i
teritorijalno more, iva i neiva bogatstva u njima, iva i neiva bogatstva
epikontinentalnog pojasa, kao i vode rijeke Bo-jane na teritoriji nae Republike. Morski i
kopneni dio morskog dobra zahvata prostor od ukupno 2.579,89 km2 od ega na
kopnenu granicu otpada 57,89 km2 najvanijeg i najatraktivnijeg priobalnog prostora.
Od posebnog su znaaja odredene ingerencije koje Crna Gora ima u
epikontinentalnom pojasu koji zahvata dio morskog prostora, podmorja, morskog dna i
podzemlja izvan granice teritorijalnog mora respektivne povrine od 3940 km2
(Pasinovi, M. 2006). Vanost ovog morskog pojasa rapidno je narasla poto su u njemu
otkrivena nalazita nafte i gasa. Ako bi dalje istrage utvrdile ekonomski interesantne
rezerve navedenih energenata, to bi otvorilo novu stranicu u razvoju energetike i
privrednom razvoju Crne Gore na dugoronim osnovama.
Dakle, Javno preduzee Morsko dobro" upravlja izuzetno znaajnim pri rodnim
resursima stratekog karaktera koji zahvataju morski i kopneni prostor od oko 18,80 %
teritorije Crne Gore. Od planskog, namjenskog i racionalnog korisenja i zatite ovog
optedrutvenog i nacionalnog bogatstva u najveoj mjeri zavisi realizacija Strategije

odrivog razvoja u cjelini i posebno odrivog razvoja turizma. Tu vanu funkciju

preduzee ostvaruje sa promjenljivim, ili tanije reeno nedovoljnim uspjehom pogotovu
kada je u pitanju integralna zatita i namjensko korienje prostora. Da bi to uspjenrje
ostvarivalo svoje funkcije,
neophodno je jasno i odredeno definisati nadlenosti Javnog preduzea, optina, lukih
kapetanija, nadlenih ministarstava i Direkcije za nekretnine Republike, kako bi se
eliminisale nejasnoe" i meuprostori za razliito tumaenje i primjenu Zakona u
gazdovanju i zatiti pojedinih resursa morskog dobra. Tome treba da doprinesu i rjeenja
u novom Zakonu o svojinskopravnim odnosima, kojim zajedno sa novim Prostornim
planom Republike i optina, te generalnim i detaljnim urbanistikim planovima, treba
konano presjei bespravnu i neplanski izgradnju i urbanizaciju naselja i okupaciju" i
degradaciju najatraktivnijih turistikih prostora i lokaliteta u naim turistikim
destinacija.
Isto tako, jako je vano da se to prije na adekvatan i cjelovit nain konstituie
zemljina politika, odnosno upravljaka i zakonska regulativa na podruju zemljine
politike i da se u okviru te regulative konano definiu i ekonomski valorizuju poloajna,
turistika i ekoloka renta. Zapravo, skoro je nemogue razviti i primjenjivati prostorno i
urbanistiko planiranje bez razradjene zemljine politike.
Djelotvornom upravljanju i zatiti prirodnih resursa Crne Gore, svakako e
doprinijeti izgradnja i funkcionisanje cjelovitog sistema upravljanja ivotnom sredinom
primjerenog regulatornim (propisi i standardi) i upravljakim rjeenjima lanica
Evropske unije, to je inae sadrano i u Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju. Vaan
korak u tom pravcu treba da bude Program monitoringa ivotne sredine za 2008. godinu,
koji je usvojila Vlada Crne Gore. Ovim dokumentom je predvidjeno redovno i
sistematsko osmatranje i mjerenje parametara ivotne sredine, emisije zagadjujuih
materija i korienja prirodnih bogatstava. Realno je oekivati da e i druge mjere
doprinijeti integralnom i efikasnom sistemu unapredjivanja ivotne sredine, kao to su
osnivanje Agencije za ivotnu sredinu i Eko-fonda, koji e doprinijeti uveanju sredstava
za ove namjene.

2.2. Antropogene turistike vrijednosti

2.2.1. Opte karakteristike i podjela

Pored prirodnih resursa geografske sredine, i antropogene vrijednosti predstavljaju

fundamentalne faktore razvoja turizma. Svakako da su tu ukljuene sve vrijednosti koje

je ovjek stvorio svojim radom, a koji ine kulturno-istorijsko nasljedje i kulturne
turistike manifestacije. A velike kulturne metropole, kao to su na primjer Pariz, Rim,
Atina, Be, Venecija... tradicionalno su najposjeenije turistike destinacije. Atraktivni
antropogeni turistiki motivi i prirodne ljepote u velikoj mjeri se preplijeu i u
funkcionalnom i trinom pogledu ine neza-mjenljive faktore u formiranju turistikog
proizvoda. Medjuzavisnost, ispreplijetanost i relativna jedinstvenost antropogenih i
prirodnih motiva bie potpunije analizirani u dijelu ove knjige u kome e biti obradena
problematika turistike tipologije za prostor Crne Gore.
Kulturno-istorijsko nasljede ovjeanstva u cjelini rezultat je djelovanja materijalne i
duhovne kulture od najranijih oblika ljudskih zajednica pa sve do dananjih dana. Oni
elementi sredine koji se odlikuju odreenim umjetnikim, estetskim, kuriozitetnim ili
istorijskim svojstvima postaju interesantni za turizam. Posebnu kategoriju ine
rekreativni antropogeni resursi koje je stvorio ovjek, a koji slue da zadovolje
rekreativne potrebe stanovnitva. Antropogene i rekreativne turistike resurse mogue je
podijeliti na vie naina i u nekoliko kategorija, a najea podjela je na: etnosocijalne,
umjetnike, ambijentalne, manifestacione i pejzane kulturne motive (Jovii, . 1999).
Ovdje dajemo opti prikaz najvanijih antropogenih vrijednosti, a u nastavku slijedi
njihova detaljna obrada za Crnu Goru.
Etnosocijalna grupa kulturnih turistikih motiva je veoma heterogena i kompleksna
jer zahvata cjelinu ivota nekog naroda, njegovu materijalnu i duhovnu kulturu.
Raznovrsnost i sloenost svjetske populacije izraena je u biolokom, rasnom, etnikom,
religioznom i socio-ekonomskom pogledu i predstavlja najveu vrijednost ljudske
civilizacije, a na raznovrsnostima i autentinim svojstvima kultura razliitih naroda, u
kontinuitetu se zasniva turistiki izazov. A najrazliitiji dogadaji mogu biti povod za
organizovanje manifestacija - sportska nadmetanja (olimpijske igre, svjetska prvenstva,
kontinentalna prvenstva...), muzika takmienja i festivali (Pjesma Evrovizije, Festival u
Sanremu...), revije narodnog stvaralatva i folklorne manifestacije (Karneval u Riju i drugim
centrima), filmski festivali (dodjela Oskara, Venecijanski, Kanski, Moskovski, Berlinski
festival...), naune (dodjela Nobelove nagrade...), obiljeavanje raznih jubileja i slino.
Dakako, za turizam veliki znaaj imaju i elementi duhovne kulture: folklor, muzika, ishrana,
razni obiaji, itd. Etnografski turistiki resursi najee su dopunski sadraj u turistikoj
ponudi destinacija.
Umjetniki turistiki motivi su jako raznovrsni i oni su u osnovi odraz prostora u
kome se jedan narod razvijao i vremena kada je taj narod ivio. Najstarije civilizacije
ponikle su u dolinama velikih rijeka - Hoangho, Gang, Tigar i Eufrat, Nil. Te civilizacije
trajale su hiljadama godina, a neke od njih i danas traju, ostavljajui za sobom ogromno
umjetniko blago. Najpoznatije civilizacije antikog perioda bile su: sumerska i vavilonska
(Mesopotamija), egipatska {dolina Nila), indijska (dolina Inda i Ganga), kineska (dolina
Hoanghoa), kritska i mikenska (grka ostrva), rimska (srednja Italija). Da se podsjetimo:

egipatska civilizacija ostavila je poznate svjetske atrakcije - piramide, sfinge, Luksor, Dolinu
kraljeva; sumerska i vavilonska - klinasto pismo, prvi gradovi u istoriji (Ur, Niniva,
Vavilon), Visei Semiramidini vrtovi u Vavilonu, kao jedno od sedam svjetskih uda;
civilizacija Indusa - jednu od najstarijih religija (bramanizam, odnosno hinduizam), iz ega
su se kasnije razvile i druge istonjake religije (budizam, inotizam); kineska kultura sa
svojim uvenim dinastijama, Kineski zid, gradjen 12 vijekova, palata Zabranjeni grad sjedite kineskih careva; stara kritska, mikenska i grka kultura - brojna arheoloka
nalazita u Grkoj, Turskoj, Italiji, Crnogorskom primorju, Dalmaciji, Palestini; ostaci starih
gradova - drava, koji su se zvali polisima; rimska civilizacija, koja obeljeava kraj antike
ere - monumentalni grad Rim sa poznatim Koloseumom i Vatikanom, koji je kao papska
drava ustolien poslije raskola hrianske crkve u ranom srednjem vijeku, kao i brojni ostaci
materijalne kulture u prostorima gdje se prostirala mona Rimska imperija. Na poluostrvu
Jukatan (Meksiko) prije 2000 godina razvila se poznata civilizacija Maja, a junije oko jezera
Titikaka, razvila se avin kultura, poznata po obradi zlata, te kultura Inka i dr.
Sa stanovita turizma od znaaja je izgradnja sakralnih graevina (crkve i katedrale), kao i
veliki broj utvrenja i dvoraca, kao to je Salcburg - dvorac iz XI vijeka, Luvr, enbrun,
Bakingemska palata, dvorci kotske i dr. Na istoku kontinenta razvila se vizantijska kultura
pod velikim uticajem pravoslavne crkve, tako da su i ovdje najznaajniji spomenici bili
crkve, manastiri ivopisani poznatim ikonama. Ipak, krajem srednjeg vijeka za razvoj
nauke i kulture presudan znaaj je imala pojava humanizma i renesanse, kada su stvorena
neprevazidjena slikarska i vajarska djela Leonarda da Vinija, Rembranta, Rubensa,
Tintoreta i drugih. Ovaj talas se nastavlja i u novom vijeku, kada stvaraju poznati
umjetnici Van Gog, Monea i drugi.
U drugim dijelovima svijeta, srednji vijek je donio pojavu novih civilizacija. Tako se
u Jugozapadnoj Aziji razvila nova religija - islam, koju karakterie potpuno nova
umjetnika orijentacija i ostavila je snaan peat svuda gdje je Otomanska imperija stigla
u svojim osvajanjima. Veliku umjetniku i kulturnu vrijednost imala je izgradnja
sakralnih objekata, a medu velikim brojem poznatih damija posebnu vrijednost imaju
Plava damija u Istanbulu i dvorac sultana Mhambra il Granadi (panija). U srednjoj
Africi ponikle su nove civilizacije, a na tlu Junoamerikog kontinenta najznaajnije su
bile civilizacije Inka, oko jezera Titikaka i Asteka, a na padinama Anda (Peru) nalazi se
arheoloko nalazite svjetskog glasa - Mau Piku, dobro ouvani ostaci starog grada i
utvrenja civilizacije Inka, koji je jako dobro posjeen iako se nalazi na dosta
nepristupanom terenu i na visini od 2500 metara.
Savremeno doba donijelo je modernu umjetnost u slikarstvu, vajarstvu, modi,
dizajnu, a galerije, muzeji i djela moderne umjetnosti postala su uglavnom
komplementarne turistike vrijednosti. A velike evropske metropole, kao to su na
primjer Pariz, Rim, London, Be, Prag, Budimpeta, Moskva, Bukuret, Beograd,
Atina..., koje su takode zabiljeile drevne epohe kulturne istorije kontinenta,
predstavljaju prave muzeje i vane centre meunarodnog turizma.

Manifestacioni motivi odreeni su vrstom i znaajem priredbi i manifestacija

(kulturne, politike, umjetnike, sportske, zabavne) za koje se vezuju turistika kretanja.
Za razliku od drugih vrsta motiva, manifestacioni motivi su istovremeno i turistike
manifestacije. Za njih se, inae, vezuju i posebne vrste turistikih kretanja, koje se
odlikuju dosta stabilnim elementima planiranja i poslovanja, i to prvenstveno zbog
poznate duine boravka, dominantnih sadraja i visine cijena njihovih aranmana, o
emu je bilo rijei i u okviru etnosocijalnih turistikih motiva (Jovii, . 1999).
Pod ambijentalnim turistikim vrijednostima podrazumijevamo manje ili vee prostorne
cjeline sa nekim od atributa turistike atraktivnosti ili pak gradove ili gradska jezgra koja
su izgraena pod uticajem odreenog stila u umjetnosti, odnosno posjeduju objekte koji
pripadaju odreenim umjetnikim pravcima u arhitekturi. To su kompleksi sakralnih
objekata, upravnih i zakonodavnih zgrada, fmansijskih ustanova, ulica, trgovina i
zanatskih radnji, kao to su na primjer Firenca, Dubrovnik, Krakov, Venecija, Kotor i mnogi
drugi. U principu, ovi objekti podrazumijevaju u svom okrilju najmanje jo jedan kulturni
resurs - umjetniki, manifestacioni ili etnografski. Kao komplementarni turistiki motivi
ambijentalne vrtjednosti, imaju veliki uticaj na atraktivnost drugih motiva pa je zato
njihovo aktiviranje vaan sadraj politike turistikog razvoja.
Pejzani motivi su komplementarni i kompleksni turistiki motivi sastavljeni od
prirodnih i antropogenih vrijednosti. Najee se izdvajaju tri osnovna tipa pejzaa i
brojne varijante: ravniarski, planinski i primorski. Ako u jednom pejzau dominira neki od
atributa turistike atraktivnosti, onda se moe govoriti o posebnoj vrsti motiva. Poto je
stepen turistike razvijenosti glavni inilac u aktiviranju pejzanih motiva (znai ve
postoji razvijena turistika infra i su-prastruktura), zato u osnovi prezentiranje ove vrste
motiva ne predstavlja problem niti trai poseban model.

2.2.2. Osvrt na kulturno-istorijski razvoj Crne Gore

Dosadanja istraivanja materijalne i duhovne kulture pokazuju da su prve ljudske
zajednice na prostoru Crne Gore prisutne jo od najstarijih vremena, kao i da su se tokom
istorijskog perioda ovdje razvijali, mijeali i smjenjivali razni narodi i njihove kulture.
Pored Ilira, prvih poznatih stanovnika antikog doba, i Slovena, za koje je vezan period
srednjovjekovne i novovjekovne istorije, u duem ili kraem vremenskom periodu, ovih
krajeva dotakli su se prvo grki kolonisti, a u tenjama za dominacijom nad Jadranom,
njegovim istonim obalama i balkanskim zaleem: rimski, vizantijski, gotski, avarski,
mletaki, turski, francuski, austrijski i drugi osvajai. Preko ovog prostora, na razvou
jadranskog i crnomorskog sliva, tekle su mnoge seobe, a povoljan geoprometni poloaj du
morskih i kopnenih puteva, uticao je na ivu razmjenu sa irim prostorima, po pravcu
sjever-jug izmeu Mediterana i Panamsko-podunavske oblasti, a jo intenzivnije na pravcu
istok-zapad, to je presudno djelovalo na razvoj pismenosti. Pagani su ovdje primali

hrianstvo, hriani se dijelili na katolike i pravoslavce, a islam se zadrao na pojedinim

prostorima. Na svojevrstan nain, svi ti dogadaji, narodi koji su tu ivjeli ili tuda samo
prolazili, veliki sukobi monih dravnih formacija, religije i politiki sistemi, oblici
drutvenog ivota i preplijetanja kultura, zapisani su i sauvani u bogatom kulturnom
nasljeu Crne Gore.
to u tom nasljeu nema i vise sauvanih ostataka, razlog su ne samo posljedice
ruilakog bijesa brojnih osvajaa, ve i razorna snaga prirodne stihije zemljotresa koji
su, samo tokom istorijskog perioda, u nekoliko navrata praktino do temelja ruili
poznata urbana naselja u mnogim naim krajevima, a osobito u Primorju i okruenju
Skadarskog jezera.
Mnogi istraivai konstatuju da su populacije svoj nain ivota uskladjivale sa
prirodnim uslovima i da su u toj ravnotei ispoljavali svoje umjetnike preokupacije.
Zbog toga, nije nimalo udno, kako konstatuje Markovi, to su drevne kulture na
ovim prostorima ostavile brojna svjedoanstva svog postojanja poev od onih koji
pripadaju razdoblju duboke praistorije, odnosno epohama starijeg i mladjeg kamenog
doba - paleolita i neolita (peina Crvena stijena kod sela Petrovii, peina Odmut, danas
na dnu Pivskog jezera, peina Spila iznad Perasta, naselja Beran Kr i Kremetice kod
Berana), pa preko onih koji obiljeavaju razvoj metalnog doba - neolita, bronze i gvoa
(humke u Gotovui kod Pljevalja, humke u Lucu kod Berana, humka na Medunu kod
Podgorice, humka Mala i Velika u Tivatskom polju, peina Vranjaj iznad Herceg Novog),
od onih koji oznaavaju prelazak u proto i staru istoriju (humke u Lijesijevom polju kod
Berana, nekropola na Vrelim ledinama u Gostilju na Skadarskom jezeru, humka u
Momiiima kod Podgorice, ilirski Medun, helenistiki i rimski Risan, helenistika i
rimska Budva, helenistiki i rimski Ulrinj, rimska i ranosrednjovjekovna Duklja, rimski
Municiprjum kod Pljevalja i dr.)" (. Markovi, 2004).
Sloveni su svoju prvu dravu na prostoru Crne Gore osnovali na podruju oko
poruenog rimskog grada Duklje, pod kojim se imenom drava pominje sve do kraja X
vijeka, dok se ve u XI vijeku javlja pod imenom Zeta. Ova drava e, nezavisna ili u
sastavu drugih jaih drava (u sastavu srednjovjekovne srpske drave Rake),
doivljavajui razne promjene i periode velikih uspona za vrijeme vladavine pojedinih
Balia i Crnojevia, postojati i razvijati se sve do kraja XV vijeka.
Ime Crna Gora se prvi put pominje 1276. godine, u povelji kralja Milutina manastiru
Sv. Nikola na Vranjini, a uglavnom se odnosi na prostor sjeverno od Skadarskog jezera.
U italijanskim izvorima ime Crna Gorase javlja 1348. godi-ne. U susjednim krajevima i
gradovima (Kotor, Dubrovnik), gdje je korien latinski jezik, za prostor Crne Gore
upotrebljava se ime Monte Negro ili Montenegro, takoe sredinom XIV vijeka. Taj naziv
e kasnije koristiti sve zemlje zapadne Evrope. A ime Crna Gora dolo je od umovitih
planina - gora, koje su sve do XX vijeka na ovim prostorima bile veoma bujne (B.
Radoii, 2002).
Srednjovjekovni period ivota Slovena od njihovog dolaska u ove krajeve u prvoj

polovini VII vijeka obiljeen je mnogim sauvanim ostacima ili cjelovitim objektima. To
se odnosi na sauvani vlastiti peat u mnogim institucijama u starim gradovima,
izgradnjom velikog broja crkava i manastira, fortifikacionih objekata du znaajnih
putnih pravaca, kao i zasnivanjem pojedinih gradova od kojih e se neki naroito kasnije
razviti, kao to je sluaj sa Herceg Novim i Cetinjem.
Srednjovjekovni period nezavisne Crne Gore oznaie i drugi izuzetno znaajni
kulturni dogaaji. Meu najstarije pisane spomenike na govornom prostoru biveg
srpskohrvatskog jezika, spada Ljetopis popa Dukljanina, nastao na ovom podruju tokom
XI i XII vijeka (sauvan u kasnijem latinskom prevodu), a iz tog perioda je i uveno
Miroslavljevo jevandelje, najstarija sauvana irilska knjiga pisana rukom 1190. godine,
u manastiru sv, Pavla, Bijelo Polje. Jedan od najimpresivnijih dokaza visoke kulture na
crnogorskom prostoru je Oktoih (Osmoglasnik), tampan 1494. godine u tampariji, koju
je samo godinu dana ranije osnovao posljednji vladar nezavisne Zete - Ivan Crnojevi.
Brojne crkve i manastiri iz ovog perioda du Primorja i kontinentalnog dijela Crne Gore,
a osobito sauvani ostaci ivopisa i brojne ikone po mnogim objektima, takoe su
svjedoanstvo visokog nivoa na polju likovne umjetnosti, koja se razvila pod velikim
uticajem, kako Zapadnog rimskog, tako i Istonog vizantijskog carstva, o emu e
kasnije biti vie govora.
Dolazak Turaka na Balkan i gubitak nezavisnosti znaio je za Crnu Goru njen ulazak
u vrlo teke i sloene izazove, jer je od 1498. godine u administrativno-teritorijalnoj
podjeli Osmanskog carstva prikljuena Skadarskom sandakatu kao poseban kadiluk,
odnosno poetkom XVI vijeka proglaena je za poseban sandakat. Meu spomenicima
islamske kulture i arhitekture, visoke spomenike kvalitete posjeduje uvena Huseinpaina damija u Pljevljima podignuta krajem XV vijeka i daleko mlaa Careva damija
u Plavu, kao i damije u Baru, Ulcinju i dr.
Nalazei se izmedu velikih antagoniziranih drava - Turske i Mletake Republike, a
zatim izmeu Turske i Austrije, teritorijalno velikim dijelom pokorna i podijeljena, Crna
Gora je u ekonomskoj oskudici i izolaciji od tokova napretka i velikih kulturnih zbivanja,
ali ipak su umjetnika stremljenja evropskih kultura, makar i u pojedinim objektima ili
pojedinim podrujima bila prisutna i u naem kulturnom stvaralatvu. Takav je, na
prirmjer, sluaj sa starim gradovima Perastom, Kotorom, Starim Barom i dr. u kojima su
u crkvama i palatama njegovani dominirajui arhitektonski stilovi za ono vrijeme, a i
ukraavane su vrijednim likovnim ostvarenjima domaih i stranih majstora.
Dinastija Petrovia, koja je vladala oko 220 godina, imala je presudnu ulogu u
stvaranju crnogorske drave u njenim sadanjim granicama i u njenom medjunarodnom
priznanju, a jedan broj vladara iz ove dinastije spada u red dravnika evropskog formata.
To se, prije svega, odnosi na vladike Petra I i Petra II Petrovi-a, te na knjaza Danila i
knjaza, odnosno, kralja Nikolu I Petrovia.
Petar I je mirei plemena uvrivao dravno jedinstvo; odnosno pobjedu nad
Turcima u dvije izuzetno znaajne bitke (na Martiniima i na Krusima 1796. godine) i

time snano podigao ugled Crne Gore u Evropi; ostvario prvi susret crnogorske vojske sa
srpskim ustanicima iz 1804. godine na Sjenikom polju, koje je predvodio voa ustanka
Karaorde Petrovi; organizovao susret predstavnika Crne Gore i Boke 1813. godine,
koji su donijeli odluku o njihovom ujedinjenju.
Petar II Petrovi Njego nastavio je politiku Petra I razvijajui dobre odnose sa
Rusijom i razvijenim evropskim dravama, a da pri tome ne zaotrava odnose sa
Turskom; preduzeo je niz mjera na razvoju obrazovanja i kulture i godine 1834. pri
Cetinjskom manastiru otvorio je prvu dravnu kolu. Sa svojim pjesnikim (knjievnim)
ostvarenjima, posebno sa Gorskim vrjencem", kojim je ovjekovjeio borbu Crnogoraca
za slobodu, i bez koga, kako kae uvaeni istoriar B. Pavievi (1999.), Crnogorci ne
bi bili ono to jesu", ostae duhovna crnogorska gromada (vertikala) za sve generacije i
za sva vremena.
Knjaz Danilo I Petrovi je prvi vladar iz ove dinastije koji je razdvojio svetovnu i
duhovnu vlast. Ostvario je velike rezultate u razvoju dravnosti, zakonodavstva i
uvodenju centralne vlasti, esto i uz primjenu drastinih mjera. Odnio je velianstvenu
pobjedu nad Turcima na Grahovcu 1858. godine; proirio dravnu teritoriju za preko
1500 km2 uz uee Meunarodne komisije utvrdio granice sa Turskom i svima time de
fakto obezbijedio priznavanje drave Crne Gore od mnogih drava, prije svega velikih
zapadnoevropskih drava sa kojima je razvijao svestranu saradnju.
U periodu vladavine Nikole I Petrovia od punih 58 godina, Crna Gora zapoinje razvoj
kao organizovana gradanska drava, emu su posebno dopri-nosili razvoj dravnih
institucija, saobraaja, trgovine, zanatstva, turizma, obrazovanja, kulture, tampe, kao i
poetni korak u razvoju industrije i izgradnje gradova po urbanistikim koncepcijama
(Danilovgrad, Niki, Nova Varo, Podgorica, Novi Bar i dr.). Ogromni vojniki uspjesi u
oslobodilakim ratovi ma 1876-1878. godine kada je Crna Gora znatno proirila svoje
granice i kada je Turska Sanstefanskim mirom 1878. godine prisiljena da prizna
nezavisnost Crne Gore, bio je put koji je iste godine donio Crnoj Gori meunarodno
priznanje na poznatom Berlinskom kongresu. Tada su joj priznati osloboeni gradovi
Niki, Kolain, Spu, Podgorica, abljak, Bar, Plav i Gusinje, a neto kasnije i Ulcinj.
Zbog suprotstavljanja Turske i Albanske lige, Plav i Gusinje su ostali u sastavu Turske.
Prvim balkanskim ratom 1912, godine crnogorska vojska je oslobodila Pljevlja,
Bijelo Polje, Berane, Plav, Gusinje, Roaje, kao i Pe, Deane i akovicu u Metohiji.
Tada je povuena granica sa Srbijom i svi navedeni gradovi ostali su u sastavu Crne
Gore, a ove granice su potvrdene i meunarodnim sporazumima. Tada je Crna Gora
zahvatala prostor od 14.443 km2 sa oko 350.000 stanovnika i ponovo je zapoeo njen vrlo
dinamian materijalni, demografski i kulturni razvoj. Naalost, ovi prosperitetni razvojni
tokovi prekinuti su Prvim svjetskim ratom, u kome je Crna Gora doivjela istorijski
debakl. Naime, poslije ovog rata kome je Crna Gora dala priznat istorijski doprinos na
ratitima irom svoje teritorije i Srbije (pored ostalih poznata Mojkovaka bitka 1916.
godine), odlukama nelegitimne Podgorike skuptine novembra 1918. godine dolo je do

bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije, zabranjen je povratak kralju Nikoli u Crnu
Goru, nestalo je sa politike karte Evrope nezavisne Crne Gore, a njena dravnost je
utopljena u novoformiranu dravu - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je kasnije
odlukom Krune prerasla u Kraljevinu Jugoslaviju.
Ova u istoriji nezabiljeena nepravda prema jednoj dravi i jednom narodu
ispravljena je tek u toku NOB 1941-1945. godine i to na Prvom zasjedanju Crnogorske
antifaistike skuptine narodnog osloboenja (CASNO), odranoj u Kolainu 15. XI
1943, na kojoj je odlueno da Crna Gora kao federalna jedinica ude u sastav nove
zajednice zasnovane na federalnom principu, a to je potvreno na Drugom zasjedanju
Antifaistikog vijea narodnog oslobodenja Jugosla-vije (AVNOJ) odranog u Jajcu 29.
XI 1943. godine. Time je de fakto Crna Gora poslije 25 godina povratila svoju dravnost
i nacionalnu individualnost, to su na pomenutoj skuptini u Jajcu potvrdili i delegati
ostalih naroda sa prostora tadanje Jugoslavije.
Iz ovog kratkog prikaza razvojnog puta Crne Gore proizilazi da su itav XIX i prva
polovina XX vijeka tekli u znaku razvoja i stabilizacije nezavisne crnogorske drave, i
kako smo ve konstatovali, i uspjenog kulturnog i ekonomskog razvoja. To potvruju i
injenice da je tokom velike obnove" koju je predvodio kralj Nikola sagraeno 163 i
obnovljeno 113 crkava, da su utemeljena dva i obnovljeno 12 manastira i da je dolo do
ozbiljnog oivljavanja raznih vidova stvaralatva koje je bilo u prekidu gotovo jedno
stoljee. Najvei doprinos tome dali su putopisci, slikari, naunici, diplomatski
predstavnici i svi oni koji su u romantiarskom zanosu otkrivali svijetu Crnu Goru. Meu
njima posebno mjesto pripada Francuzu Vijala Somjeru koji je 1810. godine doao u
Crnu Goru i o njoj objavio knjigu u dva toma ilustrovanu sa sopstvenim crteima, a
ponajvie onim koji prikazuju detalje iz oslobodilakih ratova (S. Raievi, 2003).
Dragocjena djela inspirisana prolou i motivima iz Crne Gore ostavili su eh Jaroslav
ermak, Madar Ferda Kikerec, Francuz Teodor Valerio, Srbi ura Jaki i Paja
Jovanovi, pojedini crnogorski umjetnici koji su zavrili kolovanje u razvijenim
evropskim centrima kao i brojni drugi inostrani stvaraoci, o emu je bilo rijei u prvom
dijelu ove knjige.
Naravno, neporeiva je injenica da je radikalni preporod i uzlet u polltikom,
materijalnom, socijalnom, urbanom, infrastrukturnom, obrazovnom, kulturnom i
naunom razvoju, Crna Gora ostvarila u SFRJ, kada je u odnosu na relevantne
kriterijume dostigla stepen drutveno-ekonomskog razvoja srednje razvijene zemlje. To
je, naravno bio sluaj i sa razvojem turizma, jer ukupni broj noenja realizovan 1987.
godine Crna Gora jo uvijek nije ostvarila. Kao to je poznato, ovaj razvoj i zajedniki
ivot prekinuti su raspadom Jugoslavije (jedne prelijepe i da je bilo kritikog praga
pameti i mudrosti, zasigurno i ve prosperitetne evropske zemlje) u bezumnim i
vandalskim ratovima voenim u okruenju Crne Gore. Naalost, rukovodstvo Republike
koje je 1989. godine na vlast dolo na puistiki nain, krajnje nekritiki je slijedilo
ratobornu nacionalistiko-centralistiku politiku rukovodstva Srbije sve do 1997. godine.

Vrijeme je uvjerljivo potvrdilo da je takva politika bila suprotna interesima Crne Gore
kao demokratske, ravnopravne i suverene republike u tadanjoj zajednikoj federalnoj
dravi. To je bio period velikog politikog, ekonomskog, civilizacijskog i moralnog
posrnua Crne Gore i njenog tradicionalnog dostojanstva. Sreom, ova agonija i
eksperimentisanje sa zajednikom dravom sa Srbijom konano je dokrajena
demokratskim referendumom 21. maja 2006. godine kada je narod Crne Gore uvjerljivo
izabrao svoju budunost u slobodnoj, demokratskoj, multi-etnikoj, suverenoj i
medunarodno priznatoj dravi. Ova istorijska odluka pretoena je u novi Ustav, kao i
odlunost da se budui razvoj zasniva na evropskim vrijednostima i u okviru evroatlantskih integracija uz ouvanje svog nacionalnog identiteta, zasigurno su dugorona
strategija i politika bez alternative. Valja istai da za navedene uspjehe posebno priznanje
pripada aktuelnom rukovodstvu Crne Gore, kao to mu kako smo ve istakli, pripada i
najvea odgovornost za politike greke iz bliske prolosti.

2.2.3. Razmjetaj i struktura kulturnih turistikih vrijednosti

Po opteprihvatljivoj definiciji, kulturni resursi predstavljaju kulturno nasljee i
identitet naroda kome pripadaju i ine njegovu kulturnu batinu. Svojim univerzalnim
vrijednostima oni pripadaju svima i na taj nain postaju i dio svjetske kulturne batine. Kao
to smo ranije konstatovali, kulturni resursi ine izuzetno vane motive u turistikim
kretanjima i na njih u meunarodnom turizmu otpada preko 10 % registrovanih turista.
Prema podacima Republikog zavoda za zatltu spomenika kulture, u Crnoj Gori
registrovano je 357 nepokretnih spomenika kulture. Na Crnogorskom primorju se nalazi
oko 53 %, u sredinjem regionu oko 37 % i u sjevernom regionu oko 10 % spomenika
kulture Republike.
Radi to boljeg poznavanja kvalitativnih karakteristika zatienih spomenika kulture,
dajemo njihov tabelarni pregled po vrstama i po pojedinim kategorijama.
Iz tabele se vide velike razlike u gustini spomenika kulture po regionima, optinama i po
jedinki povrine, to je ponajvie uslovljeno fiziko-geografskim, drutveno-istorijskim,
ekonomskim, politikim i kulturnim uslovima i karakteristikama. Svakako, ovi faktori su
presudno djelovali i na razliite funkcionalne, etnoloke, arhitektonske, stilske, umjetnike,
ambijentalne i druge osobenosti i karakteristike, o emu e biti vie govora u prikazu
turistikih vrijednosti pojedinih turistikih regija Crne Gore.

3.3. Postojei i realno mogui vidovi trizma u Crnoj Gori

U obradi turistike tipologije autor ove publikacije je koristio teorijska i praktina
iskustva razvijenih turistikih zemalja, a pervenstveno saznanjaa iz linih i kolektivnih
decenijskih terenskih prouavanja svih predjela Crne Gore, kao i jedan broj radova iz
ovog segmenta turizma koje je autor publikovao. A u diferenciranju konkretnih vidova
turizma, koje slijedi u narednom tekstu, posebno smo vrednovali:
1) Dugorono strateko opredeljenje Crne Gore da u tekuim i buduim
strukturnim promjenama, turizam bude glavna poluga materijalnog, socijalnog i
kulturnog razvoja;
2) Kvantitativne i kvalitativne vrijednosti prirodnih i antropogenih resursa i
njihovih privatnih (noseih) kapaciteta, ekoloke ouvanosti, autentinosti
i
raznovrsnosti biodiveziteta;
3) Projekcije dugoronog razvoja saobraajne, tehnike, komunalne i drutvene
infrastrukture, a naroito otvaranje Crne Gore stratekim saobrajnim koridorima
evropskog znaaja;
4) Sadanje i oekivane turistike trendove i kretanja na turistikom tritu i
dominatnim segmentima turistike tranje, ukljuujui i trine nie.
Polazei od navedenih kriterijuma u Crnoj Gori smo izvodili sljedee vidove
turizma: primorski (kupalini, nautiki, ronilaki, kruzing, kombinovani more-planina),
ljetnji i zimski planinski turizam, sportsko-rekreaktivni (planinarstvo i alpinizam, turizam
estremnih sportova i specijalnih interesa), gradski turizam, turizam na selu, ekoloki
turizam, zdravstveno-rekreaktivni, vjerski, poslovni i MICE turizam, speleoloki turizam,
golf turizam i tranzitni turizam.

3.3.1. Primorski turizam

Ovaj vid turizma u svjetskim i evropskim razmjerama predstavlja dominantan
motiv turistikih kretanja, uprkos njegovom relativnom smanjivanju u meunarodnom
turistikom prometu. To je u sluaju Crne Gore jo naglaenije, jer se na Primorju
realizuje preko 96% noenja inostranih i domaih turista. Osim tradicije, primorski
turizam podstie niz faktora i trajnih turistikih vrijednosti, kao to su: prijatna klima, sa
visokim vrijednostima toplote i insolacije, relativno ista morska voda sa privlanom
bojom i velikom providnou, visoke pejzano-ambijentalne vrijednosti i raznovrsnost

biodiverziteta, prostrane i izuzetno privlane plae, po kojima je ovo primorje

prepoznatljivo. Ove i druge vrijednosti pruaju mogunost da se ovdje razvije vrlo
atraktivan i konkurentan rekreativno-kupalini turizam. Geografski poloaj, brojne luke i
posebno Boka Kotorska sa svojim prirodnim i kulturnim resursima, pruaju veoma dobre
uslove za razvoj nautikog i kruzing turizma, a konfiguracija podmorja i velika
providnost morske vode, za razvoj ronilakog turizma . Opti prirodni uslovi uz nalazita
ljekovitog peloida i termomineralnih voda, vani su faktori za razvoj zdravstenorekreativnog, odnosno ljeilino-klimatskog turizma, koji e biti detaljnije obraen. Dosta
brojne i raznovrsne manifestacije, a posebno veliko kulturno-istorijsko bogatstvo, pruaju
izvrsne uslove za razvoj raznih manifestacionih programa, a naroito kulturnog turizma,
koji e biti posebno obraen. Konano, blizina i velike turistike vrijednosti
kontinentalnog, odnosno planinskog podruja, omoguavaju da se na relaciji moreplanina razvija niz komplementarnih programa i time afirmie strateko opredjeljenje da
se na jedinstvenom turistikom prostoru formira trino atraktivan jedinstveni turistiki
proizvod Crne Gore.

3.3.2. Kupalini turizam

U obradi prirodnih turistikih resursa konstatovali smo da Crnogorsko primorje,
zbog svoje june pozicije na Jadranu, ima komparativne prednosti u odnosu na poznate
turistike centre. Srednja godinja temperatura svih primorskih centara je iznad 16C, dok
je primjera radi u Kopru 13,6, Opatiji 13.8, Zadru 14,8 i Splitu 15,9C. Sa aspekta
temperaturnih vrijednosti vazduha i morske vode 18,0C, turistika sezona traje preko 6
mjeseci, a u Kopru neto vie od 3,5, Opatiji preko 4, Zadru preko 4,5 i Splitu oko 5,5
mjeseci. prosjena dnevna insolacija u Ulcinju iznosi 7,4 asova, tako da nae primorje
spada u najsunanija podruja Mediterana.
Plae su najljepi nakit i izuzetan resurs za razvoj boravinog turizma. Njihova
duina u prirodnom stanju iznosi oko 57,5 km, a receptivni kapacitet 170.000 kupaa. Uz
mogua proirenja i ureenje nedovoljno pristupanih djelova obale, mogue je proiriti
kapacitet za jo 46 km, odnosno 120.000 kupaa, to sve ini maksimalni kapacitet od
oko 103,5 km ili oko 270.000 kupaa istovremeno. Ako se tome doda koeficijent
prosjenog optereenja, onda maksimalni kapacitet moe da se kree oko 300.000 kupaa
(Ministarstvo turizma 2008). U odnosu na registrovani broj kreveta na Primorju,
navedeni kapacitet plaa bi bio veoma respektivan. Meutim, kada se uzme u obzir crno
privatno trite i stanovi za iznajmljivanje (oko 296.000 leaja) i domicilno stanovnitvo
koje se kupa na tim plaama, onda je matematiki gledano ve sada popunjen kapacitet
plaa. To najuvjerljivije govori do kakvih je dugoronih razvojnih problema i ogranienja
dovela dugogodinja hipertrofirana izgradnja koja se, u najveoj mjeri, stihijno odvijala i
time vrlo ozbiljno ugrozila najvrednije resurse Primorja turistiki prostor i njegov
nosei receptivni kapacitet. To je gorko, ali naalost realno stanje i veliki izazov za Crnu
Goru da to prije pronae alternativna rjeenja za ovaj problem, jer su nam neophodni i
daleko vei broj gostiju i daleko vea turistika potronja.

U Strategiji turizma se predviaju tri opcije za ublaavanje ovog problema: na

osnovu ekonomskog stanovita, segmenti plateno sposobnije tranje moraju dobiti novi
znaaj, a primat u turistikoj gradnji kvalitetni proizvodi; svi budui turistiki kompleksi
moraju imati alternativu u visu bazena, kako bi rasteretili plae; i rast se mora ostvarivati
preko greenfield-projekata i van glavne turistike sezone.
Svakako, navedene opcije su prihvatljive i nuno ih je sinhronizovano sprovoditi.
Ali, po naem miljenju one su nedovojne te smo vrsto uvjereni u potrebu da se inicira
uvoenje graevinskog moratorijuma na izgradnju vikend stanova, kua za odmor i tzv.
turistikih apartmana dok se ne donesu detaljna i nauno fundirana dugorona prostorna
dokumenta za sve primorske optine, kao i za abljak, Kolain, Plav i Roaje (prostorne
planove optina, generalne urbanistike planove i stroge zatitne mjere za nacionalne
parkove i ostale zatiene prostore). Naravno, veoma je vano izgraditi i primijeniti i
odgovarajuu poresku i zemljinu politiku, efikasne zakonske i kontrolne mehanizme i
odluan i profesionalan ljudski resurs da to konsekutivno sprovodi u praksi. Neto vie
prostora posvetili smo ovom aspektu primorskog turizma, jer se radi o kardinalnom i
presudnom pitanju od ijeg rjeenja zavisi dugoroni razvoj turizma ne samo na
Primorsju ve i na prostoru cijele Republike. Pri tome je neophodno konstatovati da e i
dugorona trina kretanja ii naruku razvoju turizma na toplim morima. To su potvrdila i
nedavno zavrena anketna istraivanja, koja su uradili Institut za ekonomiku i
ugostiteljstvo iz Minhena u saradnji sa Fakultetom za turizam i ugostiteljstvo iz Kotora.
Anketa pokazuje da turisti iz Rusije, istonoevropskih i dobar procenat skandinavskih
zemalja, preferiraju odmor na plai, dok turisti iz June i Zapadne Evrope, pored
kupalinog, odmor najradije provode u prirodi i upoznavanju irih prostora. Istraivanje
je takoe pokazalo da je turistima koji dolaze u Crnu Goru, plivanje najzanimljivija
aktivnost, a zatim kulturne aktivnosti, razgledanje i planinarenje.

3.3.3. Nautiki turizam

Razvoj ovog vida turizma treba posebno potencirati s obzirom na prirodne i
antropogene priobalne vrijednosti podruja, pogodnosti morske i jezerske obale,
nautiko-prometni poloaj Crnogorskog primorja, stalno rastuu tranju, a naroito
zbog ekonomskih efekata koji se ostvaruju masovnijom realizacijom ovog vida
turistikog prometa. Najpoznatiji meunarodni i domai eksperti tvrde da nae primorje
ima izvanredne uslove za razvoj vrhunskog nautikog turizma. Uostalom, tu ocjenu
najuvjerljivije potvruje injenica da Boka Kotorska predstavlja najsigurniju i
najatraktivniju prirodnu luku Mediterana.
Nautiki turizam e se razvijati i na moru i jezerima (Skadarskom, Pivskom, a u
ogranienom obimu i na askom, Crnom, Biogradskom i Plavskom jezeru). Prioritet
treba dati razvoju morskog nautikog turizma sa planiranjem njegovog povezivanja i
kombinovanja sa Skadarskim jezerom (u doglednoj perspektivi), kako bi se proirila
obala, potencirao ekoloki momenat i ostvario to vii stepen komplementarnosti

atraktivnosti i trine konkurentnosti ovog segmenta ponude.

S obzirom na veliki zaostatak u odnosu na druge zemlje Mediterana, razvoj ovog
vida turizma trebalo bi maksimalno intenzivirati. Radi efikasnijeg investiranja i to breg
formiranja kvalitetne ponude, aktivnosti treba usmjeriti u dva osnovna pravca: ureenje i
kompletiranje neophodnim sadrajima postojeih nautikih punktova; izgradnja novih i
savremeno opremljenih marina, koje strukturom i kvalitetom ponude mogu biti
konkurentne slinim u mediteranskom turistikom prostoru.
Prioritet treba dati sadrinskom opremanju postojeih nautikih punktova koji se
nalaze u sastavu izgraenih i operativno osposobljenih djelova obale, kao to su Kotor,
Tivat, Zelenika, Bar i Budva. ini se najhitnijim kompletiranje izgraene marine unutar
prostora luke Bar, jer je ve obavljen veliki dio radova. U Kotoru treba izgraditi
odgovarajuu luku i formirati nautiki turistiki centar sa kompleksnim i
visokokvalitetnim asortimanom usluga, jer je ovaj grad po prometu brodova i turista bio
trea luka na Jadranu.
U daljoj fazi formiranja i irenja infrastrukture nautikog turizma realizovae se
izgradnja novih i savremeno opremljenih marina u Kotoru i Tivtu. U cilju nautikog
povezivanja mora i Skadarskog jezera, pod uslovom da se obezbijedi plovnost Bojane i
ponovo uspostavi plovidbeni put more-Bojana-Skadarsko jezero, treba planirati izgradnju
marine arter tipa na uu Bojane, kao i revitalizaciju, i na ekolokim standardima
savremeno opremanje marina u Rijeci Crnojevia i Virpazaru.
Na Pivskom jezeru, sa privezitem za rekreacione plovne objekte u Pluinama,
razvie se plovidba motornim i bezmotornim plovilima, dok e ona na askom, Crnom,
Biogradskom i Plavskom jezeru biti strogo ograniena na bezmotorne plovne objekte sa
iskljuivo rekreativnom funkcijom.
Razvoj nautikog turizma, znatnim dijelom, treba da bude oslonjen na postojee
proizvodno-remontne kapacitete kojima raspolae Crna Gora Brodogradilite u Bijeloj.
Intenzivniji razvoj ovog vida turizma uticao bi na veu zaposlenost proizvodnoremontnih kapaciteta (proizvodnja i popravka plovila), kao i intenziviranje niza zanatskih
usluga. S obzirom na specifinost i iroku lepezu usluga koje se pruaju u razvoju
nautikog turizma, neophodno je obezbijediti raznovrstan kadrovski profil, to e se
ostvariti kolovanjem kadra turistiko-ugostiteljskog profila, kolovanjem i korienjem
postojeeg kadra odgovarajueg pomorskog profila, i na druge naine. Postojee kotorske
obrazovne institucije iz pomorstva i turizma osposobljene su da koluju kvalitetan kadar
svih profila i nivoa obrazovanja za pomenute djelatnosti.
U svim postojeim lukama koje su klasifikovane kao marine, u toku su radovi na
pobojanju kvaliteta ponude za nautike turiste. Daleko najvee domete, ve u ovoj
godini, ostvarivae Porto Montenegro u Tivtu (vlasnitvo poznate kanadske
kompanije), koja predstavlja poetak u razvoju novog tipa megamarina, koja e biti prva
na Jadranu za ovu vrstu plovila. Realizacija cjelokupnog projekta Porto Montenegro
predstavljae nov kvalitet ne samo u razvoju nautikog, ve cjelokupnog razvoja turizma

u Boki i Crnogorskom primorju. Bilo bi veoma dobro da se izgradi i mini-marina u

sadanjem prostoru Port Milena kod Ulcinja, ime bi se istovremeno rijeilo ovo prijetee
ekoloko arite.
U toku je i kategorizacija turistikih marina i to: u Herceg Novom marina za
jahte, Kotoru marina za jahte i megajahte sa Jahting klubom, Pranju marina za jahte,
Porto Montenegro - Tivat za jahte i megajahte, u Budvi marina za jahte i Baru marina
za jahte i megajahte sa servisima za tehniko odravanje i popravku, kao i hotel
Splendido, hotel-marina za jahte. Kategorizacija marina predvia pet kategorija, od
kojih e svaka biti oznaena odreenim brojem sidara, u zavisnosti od fizikih
karakteristika i usluga koje nudi.

3.3.4. Ronilaki turizam

Ronilaki turizam u osnovi predstavlja segment primorskog turizma. Ovaj vid
turizma je minimalno valorizovan i nije ukljuen u turistiki proizvod, i pored injenice
da se na Crnogorskom primorju nalazi 31 arheoloki lokalitet koji je dokumentaciono
obraen.
U posljednjim godinama razvoju savremenog ronilatva zapaen doprinos daju
ronilaki centri u Baru, Budvi, Tivtu, Bijeloj i Kotoru. Oni se bave sljedeim
aktivnostima: davanjem asova ronjenja, organizacijom ronilakih izleta, prodajom
ronilake opreme, organizacijom krstarenja i pruanjem usluga turistike agencije.
Ronilaka aktivnost ima dosta dugu istoriju jer se pouzdano zna da su se
stanovnici Afrike, Azije i zapadnih oblasti, bavili ronjenjem jo prije nekoliko hiljada
godina, a Grci i Rimljani su mnogo koristili morske sunere i plodove mora koje su
mogli dobiti samo ronjenjem. Predmeti i nakiti ukraeni biserima, ija je starost preko
3000 godina, ukazuju na to da su se ljudi i tada bavili lovom na ostrige. U Crnoj Gori prvi
profesionalni ronioci su se poeli obuavati 1927. u Tivtu u Ratnoj mornarici, a prva
rekompresiona komora za lijeenje ronilaca nabavljena je 1933. godine, tako da Crna
Gora ima preko 70 godina dugu tradiciju u razvoju ronjenja (Crnogorska sporska
akademija, 2004).
Ronilaku sportsko-rekreativnu aktivnost koordinira Ronilaki savez Crne Gore, a
preko svojih lanova ostvaruje program kolovanja ronilaca, organizaciju sportskih
aktivnosti i takmienja, ekolokih akcija i razvoja ronjenja kao znaajnog vida turizma.
Inae, edukacija ronilaca se izvodi po standardima meunarodnih ronilakih asocijacija.
Imajui navedeno u vidu i znajui sve ljepote Crnogorskog primorja, kao to su:
ista voda, bogatstvo rijetkim vrstama riba, atraktivne lokacije podvodnih stijena,
sprudova, peina, brodskih olupina iz razliitih istorijskih perioda i nesumnjive istorijske
vrijednosti i dr., potrebno se zalagati za vei, ekskluzivniji i kvalitetniji razvoj ovog vida
turizma, koji je veoma traen i popularan u svijetu, a nedovoljno iskorien i promovisan

kod nas. Ovu konstataciju potkrepljuju, kako strunjaci za ovu oblast kau, epohalna
otkria laa iz dalekog rimskog perioda, koje su specijalno opremljene amerike ekipe,
uz uee naih ronilaca, detektovale na dnu Bokokotorskog zaliva (nedaleko od Risna).
U ovim podvodnim arheolokim istraivanjima otkrivena su i mapirana jos neka plovila
novijeg datuma, poput podmornica i brodova potonulih tokom Prvog i Drugog svjetskog
rata u ovim vodama, o emu je javnost takoe upoznata. Vjerujemo da Crna Gora i
ronilake organizacije imaju snage da novootkriveno, kao i ostalo bogato nasljee naeg
podmorja adekvatno zatite, promoviu i turistiki valorizuju.

3.3.5. Kruzing turizam (kruna putovanja)

Kruzing turizam ili kruna putovanja morem predstavljaju vid turizma koji turiste
pokree iz najrazliitijih motiva, od odmora i rekreacije na moru, pa do velnesa, zabave,
kulture i obrazovanja. U kruna putovanja ukljuene su luke u neposrednoj blizini
gradova sa bogatom kulturnom ponudom, kao to su npr. Pirej i Aleksandrija, ili pak u
lukama smjetenim unutar gradskog tkiva kao to je sluaj sa brojnim gradovima, meu
kojima se istie Barselona, lider meu lukama Mediterana po broju uesnika u krunim
putovanjima, dok je Venecija lider meu jadranskim lukama. Meutim, topla mora
dominiraju po razvijenosti kruzer turizma, a prije svih Karipsko more koje uestvuje sa
oko 51% prometa uesnika krunih putovanja, zatim Mediteran sa oko 20%, Sjeverna
Amerika sa oko 19%, azijsko-australijske luke sa oko 5% i Sjeverna Evropa sa oko 4%
uea (Pasinovi, M.2006).
Trite krunih putovanja stalno se iri, a meu najpoznatijim svjetskim lukama
razvija se sve otrija konkurencija na to veem zahvatanju turista na krunim
putovanjima, a moni kruzeri postaju sve vie pravi gradovi po broju turista koje mogu
da smjeste po najviim standardima, a i po atraktivnosti sadraja koje pruaju, od
aktivnog odmora i avantura, pa do kulturnih i obrazovnih sadraja najvieg kvaliteta. To
potvruje i nedavno objavljena vijest da je u Finskoj porinut najvei turistiki brod na
svijetu, vrijedan dvije i po milijarde dolara. Ovaj dinovski brod pod nazivom Oacic of
the Seasis ima 2.700 kabina i moe da ugosti 6.300 putnika i 3.000 lanova posade.
Njegova duina iznosi 360 m, a teina 225.000 t. Brod ima prostor na otvorenom veliine
fudbalskog terena, bioskop od 750 mjesta uraen po modelu antikog grkog amfiteatra,
a posjetiocima e biti dostupan i park za skejtbord i posebno ureeni prostori za mlade.
Brod kao sredstvo prevoza i turistikih putovanja ima dosta dugu tradiciju i na
naem moru. Redovna brodska linija izmeu Trsta i Kotora uspostavljena je 1883.
godine, a za Pristan (Bar) produena je 1879., a za Ulcinj 1886. godine. Boka Kotorska
ima dugu tradiciju u pomorskom putnikom saobraaju, a njene prirodne ljepote i
kulturne vrijednosti presudno su uticale da se grad Kotor rano ukljui u kruzer turizam,
tako da je do devedesetih godina prolog vijeka bio trea luka na Jadranu po obimu
prometa uesnika krunih putovanja. Zbog ratnih dogaanja u okruenju, Kotor je bio
izbrisan iz programa kruzing operatera, da bi krajem devedesetih godina ponovo uvrten
u destinacije krunih putovanja. Upisom Kotora sa okruenjem u kulturnu batinu

Uneska, a Boke Kotorske u listu 30 najljepih zaliva svijeta, probudili su interesovanje

turistike tranje za ovom destinacijom. Zato se u posljednjim godinama biljei
kontinuirani rast turistikog prometa kruzing turista, tako da je godinji obim prometa
dostigao i do 100.000 posjetilaca.
Nema sumnje, nov podsticaj u razvoju ovog, kao i ostalih vidova turizma na
podruju Kotora i Lovena, pospjeie izgradnja uspinjae Kotor-Loven i lifta do vrha
Kotorskog utvrenja. To e svakako zahtijevati daleko bolju organizaciju, osmiljavanje
raznovrsnijih i kvalitetnijih turistikih programa i primjereniju promotivnu i propagandnu
aktivnost nego to je to sluaj sada. eljeni i realno mogui rezultati mogu se ostvariti
kompetentnim radom turistikog menadmenta i djelotvornim i sinhronizovanim
djelovanjem svih faktora sa podruja Kotora, a prvenstveno kulturnih i turistikih
institucija i Luke Kotor, ije usluge treba stalno unapreivati.

3.3.6. Kombinovani turizam more-planina

Ve je potencirana geografska i turistika specifinost i komparativna prednost
Crne Gore neposredna blizina i kontrasti primorskih i planinskih predjela koji se
doivljavaju kao cjelina. Rijetke su turistike destinacije sa ovakvim karakteristikama i
organskom isprepletanou primorskih i planinskih pejzaa. To omoguava da se u
strategiji razvoja turizma ostvare kapitalni razvojni ciljevi:
Diverzifikacija i podizanje autentinosti kvaliteta turistike ponude koju nije
mogue kopirati, to treba da bude naa trajna komparativna prednost na turistikom
tritu;
Prevazilaenje naglaenih regionalnih dispariteta u formiranju turisticke ponude
i turistikog prometa;
Smanjenje nepodnoljivog pritiska i optereenja Primorja tokom ljetnjih
mjeseci, to je ve preraslo u ograniavajui faktor u razvoju odrivog turizma u ovoj
turustikoj regiji;
Formiranje jedinstvenog turistikog proizvoda na osnovu raznolikih i specifinih
karakteristika primorja i zalea koje bi bili trino atraktivni tokom itave godine, to bi
imalo vrlo jake ekonomske efekte;
Izgradnja i afirmacija na tritu destinacione marke Crna Gora Wild Beauti,
koja se po mnogim karakteristikama trino uzdie u odnosu na konkurentske turistike
destinacije, prije svega sa raznovrsnom, ouvanom i atraktivnom i kao to potencirasmo,
stapanjem primorske i planinske regije u jedinstven turistiki doivljaj.
Izgradnji i funkcionisanju jedinstvenog proizvoda na relaciji more-planina, snaan
podsticaj imae moderne saobraajnice - autoput Bar Boljare i magistralni put Risan

Grahovo Niki- abljak Pljevlja, kao i Jadranska magistrala, eljeznika pruga Bar
Bijelo Polje i budui aerodromi u Beranama i abljaku.
Politiku povezivanja primorskih i kontinentalnih predjela, praktino treba
realizovati programskim, saobraajnim i organizacionim povezivanjem primorskih i
planinskih subregija, (odnosno klastera) na relaciji more-planina. Tako bi se june
turistike subregije (ulcinjska, barska i budvanska) povezale sa visoko planinskim
subregijama Bjelasice i Komova i Prokletija, saobraajnicama koje presijecaju zonu
Podgorice, a sve bi skupa formirale autentine i trino atraktivne turistike proizvode u
sklopu jedinstvenog proizvoda Crne Gore. Takva je situacija i sa turistikim subregijama
Boke Kotorske (hercegnovska, kotorska i tivatska) koje bi preko klastera za povezivanje
integrisali i povezali turistike proizvode ovih subregija sa turistikim subregijama
Nikia, Durmitora i Pljevalja, buduom modernom saobraajnicom Risan Niki
abljak Pljevlja.
U implementaciji kombinovanog turizma more-planina treba koristiti iskustvo
bive mone asocijacije Montenegro Turist koja je objedinjavala turistiku ponudu
primorskog i planinskog podruja Crne Gore, uspjeno realizujui kombinovane
turistike aranmane (7 dana na moru, 3 dana na planini), koji su bili jako dobro
prihvaeni od inostranih turista. I novija istraivanja trita su potvrdila veliku
privlanost ovakvih aranmana od strane evropskih turistikih trita. Svakako, ovaj vid
turizma bie podstican i sve masovnijim izletnikim turizmom iz primorskih destinacija,
ukljuujui i dubrovaku, sa atraktivnim destinacijama u kontinentalnom zaleu.

3.3.7. Planinski turizam (ljetnji i zimski)

Na poetku analize o mogunostima razvoja planinskog turizma veoma je vano
ukazati na kvantitativne i kvalitativne karakteristike planinaskih i periplaninskih predjela.
Naime, kompetentnim domaim i inostranim istraivanjima utvren je veoma povoljan
regionalni izvjetaj privatnih (receptivnih) kapaciteta jer priobalni (primorski) prostor i
njegovo kontinentalno zalee imaju skoro podjednake receptivne mogunosti, inei
jedinstveno i izrazito komplementarno turistiko podruje visokih geografskih, ekolokih,
trinih i pejzano-ambijentalnih vrijednosti. To potvruje i injenica da se na
kontinentalnom podruju nalazi pet nacionalnih parkova, od Skadarskog jezera i Lovena
na jugu, pa do Durmitora, Biogradske gore i Prokletija, na sjeveru i sjeveroistoku Crne
Gore.
Raznovrstan i visokokvalitetan prirodni potencijal kojim raspolae kontinentalni,
a naroito sjeverni dio Republike, kao i stalno rastua inostrana i domaa potranja za
tzv. zelenim i ekolokim destinacijama, ukazuju na potrebu breg razvoja planinskogzimskog i ljetnjeg turizma.
Programski, ovaj vid turizma treba koncipirati tako da bude zasnovan na
kvalitetnoj prirodnoj resursnoj osnovi i prilagoen raznovrsnim zahtjevima tranje. U

tom cilju, pored klasinih elemenata (skijanje i odreeni vidovi rekreacije), neophodno je
strukturno irenje ponude sadrajima koji e moi odgovoriti i najprobirljivijim
zahtjevima selektivne tranje (raznovrsne rekreativne aktivnosti na jezerima i rijekama,
jahanje u prirodi, veliki i mali golf tereni, doivljavanja ekolokog prostora kroz uee u
proizvodnji hrane, obilazak nacionalnih parkova i organizovanje kola u prirodi,
promocije ekoloke kuhinje sa izvornim lokalnim obiajima i ritualima i dr.). U
koncepciji planinskog turizma treba integrisati i razvoj seoskog turizma (brojna slikovita
i infrastrukturno opremljena sela i planinski katuni) kombinovanog sa proizvodnjom
ekoloke hrane, iji bi nosioci bili seoska gazdinstva.
U vrijednosnom, a posebno u prostornom razmjetaju crnogorske planine imaju
orgromne potencijale i nesumnjivu razvojnu perspektivu, to je egzaktno potvreno u
regionalnim programima integralnog razvoja koji su uraeni za podruja Durmitora
(abljak, Pluine, avnik), Bjelasice i Komova (Bijelo Polje, Berane, Andrijevica,
Mojkovac, Kolain i dio optine Podgorica, i za Crnogorske Prokletije (djelovi optine
Podgorica, Andrijevica i Berane i cio prostor Plava i Roaja). Brojni su i disperziono
razmjeteni planinski prostori i lokaliteti visokih kvaliteta i autentine prirode, u okviru
kojih se moe formirati kvalitetna i raznovrsna turistika ponuda. Upravo zbog toga, a
imajui u vidu nizak nivo razvijenosti turistike infra i suprastrukture, razvoj planinskog
turizma treba da bude prostorno diferenciran, fazno programiran i realizovan, zavisno od
obima i strukture turistike tranje.
Prioritet treba dati razvoju centara i lokaliteta na podrujima Durmitora i Bjelasice, s
obzirom na superiornost njihovih motiva i dostignuti renome i nivo razvijenosti turistike
ponude na abljaku i vrlo povoljan geografski i saobraajni poloaj Kolaina i Bjelasice.
Oni mogu biti (u poetnoj fazi) glavni nosioci razvoja planinskog turizma , kao i njegove
afirmacije na inostranom i domaem tritu. Naravno, maksimalno treba koristiti i prema
mogunostima razvijati i ostale lokalitete, a naroito one gdje su ve izgraeni turistiki
objekti i infrastruktura (Berane-Lokve-Cmiljevica, Roaje-Turjak-Lokve-Skrivenar,
Niki-Vuje-Krnovo, Pljevlja-Kosanica, Cetinje-Ivanova Korita-Loven i dr.).
Dugorona koncepcija razvoja Durmitorskog podruja predvia da abljak sa
neposrednim okruenjem, izraste u u moni visinski centar visokokvalitetnog zimskog i
ljetnjeg turizma, sa razuenom selektivnom ponudom kojom e biti ekonomski
valorizovane izuzetno kvalitetne i meunarodno priznate prirodne znamenitosti, uz strogu
zatitu ivotne sredine, a naroito autentinih vrijednosti Nacionalnog parka Durmitor.
U komplementarnom odnosu sa ovim primarnim centrom treba da se razvijaju sekundarni
turistiki centri u ivopisnim predjelima avnika i Pluina. Radikalan napredak razvoju
turizma ovog podruja doprinijee zavretak izgradnje moderne saobraajnice Risan abljak.
Za podruje Bjelasice i Komova je, pored vie atraktivnih primarnih zona,
planirana izgradnja visinksih polivalentnih centara sa kvalitetnom turistikom ponudom:
Jezerine Klju - Vranjak (Kolain) - arski katun Marinskovac Strmenica katun
Omar (Mojkovac, Bijelo Polje) Suvodo ika i Jelovica (Berane), padine Lise Krivi
Do (Andrijevica) i Trenjevik podgorina Komova Verua (Andrijevica, Podgorica,

Kolain). I u ovom kvalitetnom visokoplaninskom prostoru turistika izgradnja treba da

se zasniva na strogim kriterijumima zatite prirode, a osobito lokaliteta u uoj i
kontaktnoj zoni Nacionalnog parka Biogradska gora i du budueg autoputa Verua
Berane.
Na padinama ivopisnog visokoplaninskog sklopa Crnogorskih Prokletija,
izuzetno visokih prirodnih i ekolokih performansi, treba, pored brojnih sekundarnih,
formirati sljedee primarne planinske turistike zone: Plavsko jezero Kofiljaa, Gusinje
Bor Karanfili, Babino polje Bogievia, Cmiljevica Turjak, Hajla tedim i
Verua Mokra, sjeverne padine ijova.
Vrlo prostrane, kvalitetne i atraktivne potencijale za razvoj brojnih vidova
planinskog turizma, posjeduju prostori smjeteni u izvoritima rijeka Morae, Tuinje,
Bijele, Graanice i Mrtvice, na ivopisnim i za razvoj skijakih sportova i rekreacije vrlo
pogodnim padinama Javorja, Lole, Kape morake, Lukavice, Stoca i Krnova. U ovoj
visokoplaninskoj zoni nalaze se i dva ivopisna lednika jezera Kapetanovo i Brnjiko.
Potpunija turistika valorizacija ove zone, kao i vrlo ivopisne planine Ljubinje na
podruju Pljevalja, bie realizovana u neto daljoj budunosti, kada ekonomski, trini i
infrastrukturni uslovi to budu omoguavali. To se odnosi na izuzetno lijepe planine na
granici sa podrujem Foe i Gacka Magli, Volujak, Bio, Lebrnik, na ijim padinama
se nalaze tri privlana jezera Trnovako, Veliko i Malo stabansko jezero.

3.3.8. Zdravstveno-rekreativni turizam

U buduem razvoju turizma vrlo znaajno mjesto treba da ima zdravstvenorekreativni turizam. Njegov intenzivniji razvoj treba koncipirati tako da odgovara irokoj
lepezi tranje za ovim vidom selektivnog turizma (preventiva, lijeenje, rehabilitacija i
rekreacija).
S obzirom na postojeu prostornu koncentraciju resursne, materijalne i strune
osnove, ovaj vid turizma treba, prije svega, da obuhvati struno valorizovanje, zatitu i
ekonomsko aktiviranje svih raspoloivih ljekovitih resursa u Primorskom regionu. Pri
tome, treba teiti formiranju jedinstvenog, organizaciono povezanog i funkcionalno
usklaenog podsistema zdravstveno-rekreativnih usluga. Ako kadrovski potencijali i
materijalne mogunosti omoguavaju, isto to treba uiniti i u kontinentalnom dijelu.
Odgovarajua prouavanja treba organizovati, a istovremeno vriti pripreme za
komplentiranje neophodne zdravstveno-rekreativne infrastrukture. Bitno je da se u to
skorije vrijeme obezbijede strune i nauno zasnovane analize ljekovitih faktora i njihova
zatita, dok razvoj pojedinih centara i lokaliteta treba uskladiti sa investicionim
mogunostima i realnim zahtjevima i potrebama trita za ovim segmentom selektivne
ponude.
U prostornoj koncepciji razvoja ovog vida turizma u Primorskom regionu
predvia se formiranje est centara (ivkovi, M.1996). Neki od njih su dostigli odreeni

nivo razvijenosti ponude, dok druge tek treba osnovati. Ovi centri treba da ine okosnicu
mree zdravstveno-rekreativnog turizma, sa mogunostima pruanja odgovarajuih
usluga i u drugim turistikim centrima i lokalitetima.
Igalo, kao centar za strunu i logistiku pomo u razvoju ovog vida turizma, treba
kapacitetno proiriti, sadrinski osavremeniti postojeu ponudu (zdravstvenopreventivnim, hospitalno-rehabilitacionim, rekreativnim i drugim uslugama) i
marketinki je vie usmjeriti odgovarajuim segmentima inostrane i domae tranje. Isto
tako, obalu, plae i brojne uvale poluostrva Kobile, oblikovanjem adekvatne smjetajne
ponude, treba ukljuiti u zdravstveno-turistiku ponudu. Igalo, inae, treba afirmisati kao
veliki i moderni terapijski, rehabilitacioni, talasoterapijski, preventivni, rekreativni,
nastavni i naunoistraivaki centar meunarodnog znaaja. Tome treba da doprinese i
proces svojinske transformacije koji je u toku. Poto je u Igalu dolo do saturacije
prostora i neprimjerene hipertrofirane izgradnje, svi dalji zahvati moraju biti prilagoeni
zdravstveno-rekreativnom karakteru ovog mjesta i strategiji razvoja ovog zdravstvenog
centra.
Risan, koji je dostigao afirmaciju kao klasino ljeilite, treba kapacitetno
proiriti pripajanjem hotela Teuta, Doma starih i izgradnjom novih smjetajnih
kapaciteta na lokaciji Rtac, sadrajno osavremeniti i osposobiti za prihvatanje ireg
spektra turistike tranje.
Pranj, u kome postoji afirmisani centar za rekreaciju i rehabilitaciju astmatine
djece, proiriti novim kapacitetima i programski osposobiti za pruanje raznovrsnijih
zdravstveno-preventivnih, rehabilitacionih i rekreativnih usluga. Nov kvalitet ovoj ponudi
dae ukljuivanje atraktivnih visinskih prostora Vrmca, te kombinovanje ljeilinorekreativnih sadraja na relaciji more-periplaninski prostor.
Petrovac, sa postojeim zdravstveno-rekreativnim centrom 4. juli, vjerovatno
treba razvijati dogradnjom novog objekta na Maloj plai.
Za razliku od pomenutih, vie-manje afirmisanih centara zdravstvenorekreativnog turizma, u Primorskom regionu treba teiti formiranju i temeljno
pripremljenom programu razvoja onih centara koji trenutno predstavljaju potencijalne
vrijednosti, kao to su:
Ulcinj, koji posjeduje raznovrstan i visokokvalitetan zdravstveno-rekreativni
potencijal. Ovaj centar bi trebalo da dobije prioritet u daljem razvoju ovog vida turizma,
naroito zbog mogunosti njegovog efikasnog integrisanja u predloenu koncepciju
razvoja Velike plae. Njegovim formiranjem dobio bi se drugi po znaaju centar (prvi je
Igalo), koji bi zajedno inili polove razvoja zdravstveno-rekreativnog turizma u ovom
regionu. Ovako visoke reference Ulcinja za razvoj i ovoga vida turizma zasnivaju se na
injenici da ovo podruje raspolae sa svih pet kvalitetnih prirodnih faktora: djelotvorno
mediteransko-jadranskom klimom, izvorima ljekovite mineralne vode, morskom soli,
dokazano ljekovitim svojstvom pijeska i raskonim biljnim ekosistemima.

Tivat, u ijem su rejonu otkrivena nalazita ljekovitog blata Solila i Bigovo, a

postoje pretpostavke da je prisutna i mineralna voda, ima perspektivu da se razvije i u
znaajan centar za zdravstveno-rekreativni turizam. Stoga, odgovarajue lokacije u upi i
Prnu treba namjenski opredijeliti i za razvoj ovog vida turizma.
Pored navedenih afirmisanih i potencijalnih centara, u Primorskom regionu
postoje i brojni drugi lokaliteti koji mogu, pored ostalog, imati i znaajnu ulogu u daljem
formiranju raznovrsne i visokokvalitetne zdravstveno-rekreativne ponude, kao to su:
Mali jaz iju ponudu treba ukljuiti u planirani razvoj Velikog jaza, zatim Buljarica,
Luica i dr.
Budui razvoj zdravstveno-rekreativnog turizma u kontinentalnom planinskom
dijelu Republike, treba razvijati visinske (klimatske) zdravstveno-rekreativne centre u
zonama i na lokalitetima koji raspolau odgovarajuim prirodnim ljekovitim faktorima.
Dosadanja istraivanja ukazuju na opravdanost formiranja odgovarajuih centara i
lokaliteta na Orjenu i Lovenu, kao i u niim visinskim zonama Durmitora, Bjelasice,
Komova i Prokletija (od 800 do 1200 m n.v.). Svakako, prioritet treba da imaju one
periplaninske zone u kojima se mijeaju izmijenjenosredozemna i planinska klima, to je
npr. sluaj sa primorskim planinama i brojnim periplaninskim podrujima Nikia,
Podgorice, Kolaina i Plava. Isto tako, treba prouiti i ljekovita svojstva peloida iz
Skadarskog jezera.
U okviru zdravstvenog turizma, posljednih decenija, sve vei znaaj dobijaju
fitness i wellness (velnes) rekreativno-zdravstveni programi. Fitness je novi pokret i oblik
u vjebanju, koji podrazumijeva prije svega dobro zdravlje, dobru kondiciju, dobru
formu, raspoloenje, funkcionisanje u ivotu i radu, rekreaciji i sportu (Crnogorska
sportska akademija, 2004). Fitness programi (aerobna gimnastika, kondicioni programi,
joga, slim programi, masaa, sauna, solarijum, savjetovanje za zdravu ishranu i dr.)
odravaju i poboljavaju zdravstvenu, motoriku, funkcionalnu, estetsku i sociopsiholoku formu ovjeka.
Pored fitnesa veliki znaaj i primjenu imaju wellness programi. Mala je razlika
izmeu njih i obino se ova dva vida rekreativno-zdravstvenih programa meusobno
dopunjuju. Wellness, izmeu ostalog, omoguava svojim korisnicima da se dovedu u
bolje zdravstveno (fiziko i mentalno) stanje putem gubljenja prekomjerne tjelesne
teine, poveanjem nivoa energije zdravijom i kvalitetnijom ishranom, terapijama
masaom, banjskim tretmanima (u ljekovitim vodama i blatu) i raznim vidovima
sportsko-rekreativnih aktivnosti. Na ovaj nain, korisnici ovih programa obezbjeuju sebi
bolji kvalitet ivota i unapreenje zdravstvenog stanja.
Poto fitness i wellness programi postaju sastavni dio u receptivnom turizmu,
neophodno je da i crnogorski hoteli obezbjeuju za ove programe odgovarajue prostore,
opremu i strune kadrove, strune trenere za koje treba organizovati adekvatan nivo
obrazovanja koristei pri tome inostrana iskustva.
Za razvoj zdravstveno-ljeilinog turizma, zadatak je izvrenje detaljnih i nauno

zasnovanih istraivanja prirodnih ljekovitih resursa u svim prostorima. Rezultati

istraivanja treba da ine temeljnu vrijednost pri izradi programskih osnova razvoja
zdravstveno-rekreativnog turizma kao integralnog dijela turistike ponude Crne Gore.

3.9.3.Kulturni turizam
Skoro ve jedan vijek, u teorijskim osnovama turizma je utvreno da su turistika
kretanja dominantno motivisana rekreativnim i kulturnim potrebama. Kako savremena
civilizacija napreduje, kulturno-istorijsko nasljee i masovne kulturne manifestacije se,
skoro ravnopravno prirodnim iniocima, promiu u velikom broju veoma vanih
selektivnih vidova turizma. O vanostima i dostignutim srazmjerama kulturnog turizma
najreitije govore primjeri Pariza, Rima, Atine, Bea, Venecije i mnogih drugih kulturnih
metropola. Podaci da Luvr prosjeno godinje posjeti oko 5 miliona posjetilaca, ili da je
Rim 2000. godine, povodom obiljeavanja ljubilarne godine hrianstva, posjetilo oko 23
miliona turista, zapravo najbolje potvruje ocjene o znaaju i dometima savremenog
kulturnog turizma.
Crna Gora nema tako vana centre kulture niti pak tako impozantne indikatore
razvijenosti kulturnog turizma, ali su vrlo instruktivna i indikativna turistika kretanja
koja se, na primjer, ostvaraju u Kotoru i Cetinju iako se, naalost, ne respolae egzaktnim
podacima turistikih posjeta ovim gradovima, pa ni Crnoj Gori u cjelini. Sa sigurnou se
moe tvrditi da Crna Gora kao destinacija nije na turistikom tritu prisutna i afirmisana
kao kulturna destinacija u odnosu na bogatsvo i raznovrsnost kulturnog nasljea koje
posjeduje. Da podsjetimo: prema evidenciji Republikog zavoda za zatitu spomenika
kulture Crna Gora ima 357 zatienih spomenika kulture, da se daleko najvei broj nalazi
na Primorju, a zatim u Sredinjem regionu, a pojedinano najvei broj zatienih
spomenika imaju gradovi Kotor i Cetinje, a zatim Herceg Novi, Podgorica, Bar, Budva,
Ulcinj i Tivat.
Neki od spomenika kulture, naroito iz prve kategorije, po svojim arheolokim,
etnolokim, arhitektonsko-graditeljskim, stilskim, umjetnikim, kulturnim i
funkcionalnim osobenostima i karakteristikama, dostiu evropske kulturno-istorijske
vrijednosti. Osim spomenikih kompleksa Kotora i Cetinja, takav je sluaj sa
pojedinanim objektima kao to su arheoloko nalazite Crvena stijena, Kotorski bedemi
i katedrala sv. Tripuna u Kotoru, manastir Savina u Herceg Novom, manastir Moraa,
Piva, Ostrog, Cetinjski manastir, Oktoih i Miroslavljevo jevanelje, mostovi na
urevia Tari i Maloj rijeci i dr.
U svojoj publikaciji Priroda i turizam Crne Gore S. Nikoli po linearnom ili
grupnom rasporedu, izdvaja tri kulturno turistike zone: kulturno-turistiku zonu
Crnogorskog primorja, Skadarskog jezera i Cetinja i zonu dolina Zete i Pive (Nikoli, S.,
2000). U primorskoj zoni koncentrisano je 170 ili 48 % od zatienog broja spomenika u
Republici, a najve koncetracija nalazi se u Boki Kotorskoj gdje je smjeteno 120 ili
70,5% zatienih spomenika. Naravno, najbrojniji i najvredniji spomenici nalaze se na

Listi svjetske kulture i prirodne batine UNESKO-a gdje se, pored Kotora, nalaze poznata
kulturno-istorijska mjesta Perast, Risan i Pranj. I Herceg Novi ima 47 zatienih
kulturno-istoriskih spomenika, meu kojima su, osim Starog grada, manastira Savina,
ouvane tvrave panjola, Forte Mare i Kanli kula, utvrenje na ostrvu Mamula i dr. U
junom dijelu primorske zone daleko najvei znaaj i kulturno-istorijsku vrijednost imaju
stari gradovi Budva, Bar i Ulcinj, koji inae spadaju u najstarija naselja na obalama
Jadrana, kao i brojne crkve, manastiri, damije, ostaci starih srednjovjekovnih gradova,
utvrenja i drugih objekata kulture.
Kulturnu-turistiku jezersko-cetinjsku zonu karakterie veliki broj vrlo znaajnih
spomenika vremena, kada na Cetinju fakulteti iz oblasti kulture i umjetnosti poinju da
emituju savremenu kulturu. U jezerskom i rjenom dijelu ove zone du obale i na
ostrvima nalazi se veliki broj srednjovjekovnih manastira (Starevo, Moranik, Preista
kraljinska, Beka), a u okroenju Rijeke Crnojevia su prve kategrije abljaki grad i
manastir Kom, kao i Rijeki grad - Obod na vrelu ove slikovite rijeke. Uz to kulturni i
turistiki znaaj imaju autentina i atraktivna crmnika sela i sela du Skadarskog jezera.
Na Cetinju i Nacionalnom parku Loven nalazi se 55 kategorisanih spomenika kulture,
to ini 15,5% zatienih spomenika Crne Gore, ali to je jo vanije i 29% od spomenika
izuzetnog znaaja. Meu najznaajnije spomenike spadaju Cetinjski manastir, Zetski
dom, Biljarda, Vladin dom, Dvorac kralja Nikole, Plavi dvorac, zgrade nekadanjih
poslanstava, Njegoev mauzolej na Lovenu i mnogi drugi. Autor navedene knjige s
pravom istie da kulturno-istorijsko nasljee Cetinja predstavlja stvarni i simboliki
kontinuitet, sublimat, stoer i vertikalu crnogorske istorije, tradicije, kulture i
duhovnosti.
U kulturno-turistikoj zoni dolina Zete i Pive najvea koncentracija spomenika
kulture nalazi se u Podgorici - 40 zatienih spomenika kulture a meu njima su i dva
spomenika prve kategorije i to poznati lokalitet Duklja i ostaci najstarijeg naselja
dananje Podgorice - Birziminijum. Pored brojnih kulturnih, obrazovnih i naunih
institucija, ovdje se nalazi Zaviajni muzej, pozorite, Galerija, manastir Dajbabe, crkva
sv. ore pod Goricom, spomenik partizanu borcu na Gorici i dr. U dolini Zete su stari
grad Spu i manastir Ostrog, smjeten u mitskom ambijentu Ostrokih greda. U Nikiu
se nalazi grupa crkava, poznati most na Motanici i Carev most na Zeti, dvorac kralja
Nikole i dr. a u dolini Pive manastir Piva, relociran sa izuzetno atraktivne lokacije Pivsko oko (izvor Pive) u nauci poznat kao najmoniji kraki izvor na Balkanu.
Vjerujemo da je pomenuti autor mogao izdvojiti i etvrtu kuturno-istorjsku zonu u
dolinama rijeka ehotina i Lima. Na podruju Pljevalja su poznati kulturno-istorijski
spomenici Husein-paina damija, manastir Trojica i ostaci rimskog Municipijuma - kod
sela Komine u dolini ehotine. U dolini Lima, u Bijelom Polju, pored ostalih spomenika
je i crkava sv. Petra, u kojoj je pisano Miroslavljevo jevnelje - irilini rukopis na
pergamentu ukraen sa 296 minijatura i inicijala; u Beranama su poznata arheoloka
nalazita, manastir urevi stupovi, Spomeniki kompleks na Jasikovcu; u Andrijevici,
na lokalitetu Kneevac nalazi se grupa spomenika, a u Plavu i Gusinju su brojni
spomenici sakralne i profane orijentalne kulture, meu kojima se nalazi i poznata Kula
Redepagia koja ima dominantnu poziciju u gradu Plavu.

U definisanju i voenju turistike politike na svim nivoima u Crnoj Gori lokalnom, regionalnom i nacionalnom, turizam treba poimati kao neodvojivi dio kulure, a
razgvojem kulturnog turizma do maksimuma se afirmie konverzijska fnkcija turizma,
preko koje kulturna batina postaje svoje vrsni resurs, a kulturni proizvod dobija karakter
robe. U destinacijama sa jako bogatim, autentinim i ouvanim kulturnim
vrijednostima, mogue je razvijati kulturni turizam, pod uslovom kompetentnog
menadmenta i promocije, i afirmisati kao vaan faktor za posjetu destinacije. Takav je
kod nas primjer sa Kotorom i Cetinjem koji, kako je vie puta konstatovano, raspolau
kulturnim vrijednostima najvieg ranga i mogu se komparirati sa mnogim kulturnim
evropskim destinacijama. Ovu procjenu najubedljivije potvruju obim i struktura
turistikih posjeta i to u uslovima jo uvijk ozbiljnih i ogranienja za normalno odvijanje
turistikog procesa. Svakako, kulturno-istorijsko nasljee u ostalim primorskim i
kontinentalnim destinacijama moe i treba da ima daleko znaajnije mjesto u njihovoj
turistikoj ponudi. Ovakav pristup razvoju kulturnog turizma u Crnoj Gori potvruju i
kretanja na turistikom tritu jer prema procjenama segment ovog turizma uestvuje oko
10 % u svim turistikim kretanjima (Hitrec,T.,2002).
Kulturni turizam se neposredno realizuje preko pojedinih vidova kao to su:
gradski, manifestacioni, kulturno-zabavni i etnoloko-ekoloki turizam, a posredno i
preko kruzing, vjerskog, nautikog, kongresnog, izletnikog, edukativnog i dr, to govori
o nezamjenjivom znaaju kulturnog nasljea u razvoju turizma uopte, pa i razvoju
crnogorskog turizma. Osim toga, kuultura uopte, a i kulturni turizam posebno, imaju
fundementalni znaaj i ulogu u ouvanju nacionalnog indetiteta, jaaju stabilnosti i
socijalne kohezije, kao i sposobnost za djelotvorno ukljuivanje u nadirue procese
globalizacije i evroatlanske integracije.

3.3.10. Sportsko-rekreativni turizam

Reakreativan turizam je bio u prolosti, a i danas je vid turistikih kretanja.
Emitivni centri ovih kretanja stalno se ire a i sve su vie urbanizovane,
industrijalizovane i aerozagaene sredine, a mjesta razjejavanja rekreaktivnih potreba su
prostori sa velikim rekreaktivnim i zdravstvenim mogunostima. To su morska obala i
prirodne cjeline sa bogatim i ouvanim ekosistemima i pejzaima, sa visokim estetskodekorativnim atributima i simulativnom klimom. Sport i rekreacija su danas postali
manifestacija kulture savremenog ovjeka ka kojima se graani a posebno mladi ljudi,
sve vie i masovnije orijentiu. Dakle, sport se inkorporirao u svim prostorima gdje ljudi
ive i rade, ime on predstavlja svojevrsni fenomen ali i vaan faktor u formiranju
ljudske linosti, jaanju njegovog zdravlja i produavanju aktivnog ivota. Iz svega
navedenog proizilazi logian zakljuak da Crna Gora u politici razvoja turizma znaajno
mjesto treba da da ovom vidu selektivnog turizma. To omoguavaju, prije svega, izuzetno
povoljni prirodni uslovi: mala udaljenost planina od mora, ouvani i prostrani umski i
livadski kompleksi, brojna prirodna i vjetaka jezera, gusta mrea istih rijeka,

velianstveni kanjoni, peine i druga prirodna blaga. Meutim, sama priroda po sebi nije
dovoljna, te napore prvenstveno treba usmjeriti na jaanje materijalne osnove sportskorekreativnog turizma, a prioritetno sportske turistike infrastrukture. Crna Gora stalno
poveava fond sportskih objekata: stadiona raznih namjena najvie fudbalskih, otvorenih
i zatvorenih bazena, opremljenih teniskih terena, stadiona za male sportove i dr. Uz to
vani su i drugi sportski objekti kao to su: fudbalski tereni na otvorenom prostoru u
skoro svim veim turistikim centrima i uz vee hotelske komplekse; sportske dvorane
(Bar, Budva, Tivat, Herceg Novi, Cetinje, Podgorica, Danilovgrad, Niki, Kolain,
Mojkovac, Pljevlja, Bijelo Polje, Berane i Roaje); skijalita na podruju abljaka,
Kolaina, Berana i Roaja; sportski objekti u sastavu hotelskih kompleksa i dr.
Od posebnog su znaaja kapaciteti za skijanje to pokazuje sljedei tabelarni
pregled.

SKl centri

Tabela Kapaciteti za skijanje na sjeveru Crne Gore

Vis.
Nad.
Duin Nad.
Tip
Kapacitet
razlika
visina
a (m) visina
(m)
donje
gornje
stanice stanke
BJELASICA

upovi
Klju

2S
VL-1

1.840
500

1.450
1.780

1.885
1.920

435
140

1.200
900

Carev do
Jezerine

VL-1
VL-1

500
500

1.450
1.450

1.560
1.500

110
50

700
700

Bebi lift
Ukupno

ue
5

150
1.450
3.490
DURMITOR

1.470

20

200
3.700

Savin kuk I

2S

1.450

1.505

1.900

395

1.000

Savin kuk
II
Pitomine

2S

580

1.900

2.180

280

1.000-

2S

550

1.426

1.530

104

1.000

tuoc

2S

1.529

1.470

1.770

300

1.000

Snouw
board
Dernek I

VL2
VL2

673
605

1.500
1.515

1.621
1.620

121
105

600
600

Dernek I
Ukupno

VL2
7

420
5.807

1.550

1.620

70

600
5.800

TURJAK
Ski lift 1

VL-2

1.230

1.165

1.314

149

900

Ski lift 2

VL-2

1.070

1.130

1.353

223

730

Bebv
Ukupno

montani
3

300
2.300

1.930
LOKVE

Sjedita
Lift Lokve
I-bebi

2S

1.140

1.336

1.560

224

1.000

VLl

450

1.510

1.600

90

500

Lift Lokve
II-sidro

VL2

570

1.510

1.630

120

500

Ukupno

2.160

2.000

Izvor: Meunarodni institut za turizam, Program razvoja planinskog turizma u Crnoj

Gori.

Programsku koncepciju budueg razvoja sportsko-rekreativnog turizma treba tako

postaviti da svi odgovarajui resursi budu adekvatno valorizovani, s tim da ovaj segment
turizma bude efikasno integrisan u cjelovit sistem turistike ponude pojedinih mjesta i
lokaliteta. To znai da objekti namijenjeni prvenstveno sportsko-manifestacionom
turizmu treba da budu otvorenog tipa, sa mogunou njihovog korienja u sportskorekreativne, zabavne i druge svrhe od strane svih struktura turista. Ovakvom koncepcijom
dao bi se znaajan doprinos proirenju strukture i poboljanju kvaliteta ukupne
vanpansionske ponude, naroito u domenu njene aktivne komponente, kao i veoj
razuenosti turistikog prometa u vasezonskim periodima.
U sadrajnom pogledu, treba iskoristiti sve resurse koji omoguavaju kvalitetnu
organizaciju odreenih takmienja i manifestacija: na moru, Skadarskom i Pivskom
jezeru i rijekama sportska nautika (jedriliarske regate, kajak i kanu na mirnim vodama
Bokokotorskom zalivu i jezerima); vonja formule vodenih bolida, skijanje i skokovi
na vodi (Boka), podvodni ribolov, ronilatvo, splavarenje i kajak na divljim vodama i dr;
na kopnu fudbal, mali sportovi, atletika, alpske i nordijske skijake discipline, visinske
pripreme sportista, golf, tenis i razne druge sportske manifestacije za koje se stvore uslovi
izgradnjom savremenih dvorana i modernih centara. Veoma je vano imati u vidu znaaj
organizovanja takmienja i van glavne turistike sezone, jer oni ine posebnu atraktivnost
i sadrinsku komponentu ukupne ponude.
Znaajnu kvalitativnu komponentu sportskom turizmu dala bi segmentiranost
ponude u smislu njene prostorne diferencijacije i specijalizacije za odreene sportove, te
na toj osnovi formiranje centra meunarodnog znaaja, kao npr.: nautiki sportovi i
jedriliarstvo zaliv Boke, tenis Budva, golf Tivat, abljak i Ulcinj, bijeli sportovi
abljak, Kolain, Plav, Roaje, atletika Ulcinj i dr.
Crna Gora je zemlja u kojoj se sport cijeni i voli, a u jednom broju sportova
ostvaruju se zapaeni rezultati. Tome vaan doprinos daje Olimpijski komitet Crne Gore,
sve kompetentniji menadment u sportskim organizacijama i sve vei broj kvalifikovanih
kadrova u raznim oblastima sporta i rekreacije. To naravno jo uvijek nije dovoljno, te
napore treba usmjeravati na to razueniju i kvalitetniju ponudu, osobito u adrenalin
sportskom turizmu, koji doivljava ubrzani uspon i popularnost. Planinarstvo i alpinizam,
kao i turizam ekstremnih sportova su u irem smislu sastavni djelovi sportskorekreativnog turizma, ali zbog njihovog sve veeg znaaja i odreenih specifinosti
posebno ih obraujemo.

3.3.11. Planinarstvo i alpinizam zadovoljstvo i rizik

Planinarstvo sve vie poprima karakteristike aktivnog odmora i relaksacije i
karakterie ga relativno dinamian razvoj, a u irem smislu postaje sastavni dio sportskorekreativnog turizma. Planinarenje u blioj okolini moe se nazvati izletnikim.
Sistematsko planinaranje podrazumjeva osvajanje ne samo bliih vrhova, ve i osvajanje
najviih i nepristupanih vrhova. Takva rekreacija zahtjeva odredjenu fiziku kondiciju,
dobro zdrastveno stanje i poznavanje osnovnih planinarskih pravila. Najkomleksniji i
najzahtevniji stepen u planinarstvu predstavlja alpinizam. Njime se moe baviti
iskljuivo fiziki i psihiki zdrava linost koja ima veliko iskustvo u planini, odlino
poznavanje tehnike penjanja i sve druge pojedinosti neophodne za savlaivanje prepreka
pri usponu. Alpinizam se kao sport razlikuje od ostalih grana po tome to predstavlja
borbu oveka sa prirodom bez prisustva gledalaca. Valja znati da planina, bez obzira na
to koliko god da je privlana i lijepa, krije u sebi niz opasnosti koje su najee
posledica vremenskih nepogoda.
Planinarstvo i alpinizam, dakle, podrazumijevaju temeljnu fiziku i psihiku
pripremljenost, naroito jaanje funkcionalnih sposobnosti, kardiovaskularnog i
respiratornog sistema. I za ovaj vid sportsko-rekreativnog turizma Crna Gora ima veoma
dobre potencijale, poev od primorskih planina, preko planinskih prostora Srednje regije,
pa do visoko planinskih lanaca i povri na prostoru sjeverne Crne Gore. Planinari
ponajvie posjeuju Orijen, Loven, Vojnik, Stoac, Tornu, Durmitor, Bjelasicu, Kom
vasojeviki i Bjeli ( Maja Kolata ) na plavsko-gusinjskim Prokletijama. Najposjeeniji i
najmarkiraniji planinski prostori vezani su za planinsku transverzalu Planinama Crne
Gore CG-1 ( Grupa autora, 2004 ). Svaka od navedenih planina ima svojih posebnih
drai i specifinosti i sve su vie posjeene od strane domaih i inostarnih planinara u
posljednjim godinama naroito je poraslo interosovanje za osvajanje vrhova na
Prokletijama ( Karanfili, Maja Kolata, Hajla ), to e biti jo i vie posle promocije
novog nacionalnog parka na plavsko-gusinjskim Prokletijama.
Planinska transverzala Planinama Crne Gore CG-1 ( Crnogorska transferzala
broj jedan ) ima polaznu taku u Verui, a krajnju na abljaku. Duina transferzale je
120 km, potrebno vrijeme za njen obilazak je oko 6 dana, a uspostavljena je 1987.
godine. Trasa transferzale prolazi kroz vrlo atraktivne planinske prostore i kroz dva
nacionalna parka- Biogradska gora i Durmitor . Kako rekosmo, polazi iz Verue pa
preko Bukumirskog jezera, planine Maglia, Komova, Bjelasice i NP Biogradska gora,
Sinjavine pa do abljaka, gdje transferzala zavrava. Posebna atrakcija du ove
transferzale su brojna privlana i slikovita jezera uz koja se u ljetnjim mjesecima moe
osvjeiti i kampovati. Nedavno je markirana Primorska planinarska transferzala, a
preduzimaju se i druge aktivnosti na daljem razvoju planinarstva i alpinizma, kao vanih
komponenti sportsko-rekreativnog turizma.
3.3.12. Turizam ekstremnih sportova i specijalnih interesa

Mnogi strunjaci za prouavanje kretanja na turistikom tritu procjenjuju da

budunost sportskog turizma lei upravo u ekstremnim sportovima, i ako je ovaj vid
turizma ,, najmlai,, , jer se njegov poetak vee za godinu 1979. kada je izveden prvi
bandi skok ( Crnogorska akademija, 2004).
Navedena procjena se zasniva na injenici da broj turista koji su zavisnici od
uzbuenja, postaju jedna od najbrojnijih turistikih grupa. Pozitivan strah, uzbuenje,
ispitivanje sopstvene hrabrosti, dobra zabava, motiviu ove ljude da se bave ovim
sportovima. Najvea emitivna trita ekstremnih (adrenalin) sportova i specijalnih
interesa su Njemaka, Velika Britanija, Francuska, Holandija i Italija.
Nepodijeljena je ocjena da Crna Gora ima fenomenalne uslove za razvoj
navedenih vidova turizma, prije svega zbog konfiguracije terena i morfoloke razuenosti
reljefa, proimanja primorskih i planinskih predjela, atraktivnih kanjona, rijeka, brzaka,
brojnih peina, prirodnih pogodnosti za organizovanje lova, ribolova, posmatranja ptica
itd. Osim bandi skokova(most na urevia Tari, skakaonica na Slovenskoj plai u
Budvi), postoje uslovi za razvoj sljedeih ekstremnih sportova: paraglajding, skokovi sa
padobranima, trke vodenih bolida (formula) u Boki i na Skadarskom jezeru, skijanje na
vodi, autotrke ( Kotor-Njegui, Cetinje-Loven, Pluine-Trsa, Roaje-Kula, AndrijevicaTrenjevik), dip reli na mnogim putevima na centralnom i sjevernom dijelu Republike,
ekstremno skijanje i snouboarding (Durmitor, Bjelasica, Prokletije...), ronjenje na dah,
podvodni ribolov, skokovi u vodi(Vezirov most u Podgorici, most na Tari kod
Mojkovca...), a poseban izazov za najhrabrije i najspremnije sportske rekreativce je
upoznavanje i osvajanje kanjona Nevidio(Komarnica), kanjona kurde kod Kotora,
kanjona Mrtvice, Drage i dr.
Proizvod specijalnih interesa sastoji se od vie trinih nia, a predstavlja
odmorinu aktivnost koja se dogaa u neobinom, egzotinom, udaljenom ili divljem
okruenju.Usko je povezan sa visokim nivoom uestvovanja u aktivnostima od strane
turista, a najee se dogaa na otvorenom prostoru. Korisnik oekuje da doivi odreeni
nivo rizika ili uzbuenja, ili pak sa druge strane mirnoe elei prvenstveno da testira
svoje sposobnosti u eljenoj aktivnosti. Brojne trine nie ovog proizvoda se dijele na
blage (soft) i grube (hard) aktivnosti( Kljaji, V., 2008).
U blage aktivnosti spadaju:

Pjeaenje,
Biciklizam,
Kampovanje,
Rijena ekspedicija,
Aktivnosti vezane za prirodu,
Jahanje,
Lov,
Ribolov.

Glavne grube aktivnosti su:

Rafting,

Vonja kanuom i kajakom,

Prouavanje kanjona,
Prouavanje peina,
Planinski biciklizam,
Planinarenje i penjanje,
Paraglajding,
Slobodno penjanje,
Jeep safari.

Pri osmiljavanju i konstituisanju turistikih programa i selektivnih turisrikih

proizvoda u Crnoj Gori, treba imati u vidu i sljedee:
Ovaj proizvod obino predstavlja trei odmor u godini ili dodatnu aktivnost
prilikom glavnog odmora; oko 44% ine individualci; turisti koji preferiraju blage
aktivnosti su najee izmeu 36 i 55 godina starosti, vieg su obrazovanja i raspolau
srednjim i viim prihodima; uesnici grubih aktivnosti najee su izmeu 26 i 35 godina
starosti, srednjeg su i vieg obrazovanja i srednjeg i vieg nivoa prihoda; kupovinu
aranmana obavljaju putem specijalizovanih turistikih agencija, a internet i preporuka
prijatelja ine jedan od najvanijih izvora informisanja.
Ponovo konstatujemo, Crna Gora ima veoma dobar potencijal za razvoj i
internacionalnu komercijalizaciju ovog proizvoda. Sama injenica da se proizvod
specijalnih interesa i adrenalin turizma bazira u najveoj mjeri na ouvanim prirodnim
resursima, nesumljivo daje Crnoj Gori ansu da razvije i meunarodnom tritu ponudi
atraktivnu paletu proizvoda specijalnih interesa. Jedan broj programa se ve due vrijeme
uspjeno realizuje, kao to je sluaj sa jedrenjem, raftingom, ili safarijem, planinaranjem,
skijanjem i bordingom, obilaskom najzahtevnijeg kanjona, i dr., a na jednom broju
projekata intenzivno se radi, kao to je sluaj sa ureenjem i markiranjem planinskih
pjeakih i biciklistikih staza (HIKING & BIKING) i ve je propremljeno oko 1700 km
ovih staza, prouavanjem peina, podvodnim ronjenjem, paraglajdingom, posmatranjem
ptica i dr. Preduzea i organizacije koje organizuju posebne interese moraju posvetiti
mnogo veu panju intenzivnijem i djelotvornijem promovisanju svojih programa,
ukljuujui nastupe na specijalizovanim sajmovima, promociju u asopisima i
magazinima, kao i mnogo ee oglaavanje i informisane preko interneta.
3.3.13. Golf turizam
Poto je Crna Gora dominantno avio-turistika destinacija, bilo bi normalno da
razvija golf turizam, poto su postojanje aerodroma i u njihovoj blizini izgradjeni golf
tereni, najvaniji uslovi za razvoj ovog vida turizma. Meutim, decenijska programska
predvianja razvoja golf turizma nijesu do danas realizovana. ak jo uvjek nije uraen
detaljan projekat kojim bi se definisali svi neophodni predoslovi, ukljuujui lokacije, za
njihov razvoj. To je konano uraeno nedavno, jer je Ministarstvo za ureenje prostora i
zatitu ivotne sredine postiglo dogovor o izradi detaljne studije o razvoju golf turizma sa
predstavnicima amerike Hurdzan Fru Environmental Golf Design kompanije, liderom u
oblasti planiranja i projektovanja golf terena u svijetu.
Trite golf turizma je jako razvijeno, stabilno i ekonomski jedan od najunosnijih

segmenata turistike tranje. Daleko su najmonije evropsko i ameriko trite, a od svih

evropskih golf igraa golfa 67% potie samo iz etiri zemlje: Velike Britanije 31%,
vedske 15%, Njemake 12% i Francuske 9% ( Strategija i politika razvoja turizma Crne
Gore do 2020. godine, 2008). Zato se treba rukovoditi njihovim motivima i kriterijumima
za izbor destinacija za golf igralita. Isto tako, trebalo bi koristiti iskustva Hrvatske, a
naroito Istre u kojoj je za posljednjih par godina izgraeno pet, a planirana je izgradnja
15 golf igralita.
Poznato je da je izbor lokacija za golf igralita, najvaniji preduslov blizina
aerodroma. Kod naih postojeih aerodroma u Tivtu i Podgorici, sve e vei problem
pretstavljati kapacitet (povrina) zemljita, jer plodna zemljita treba koristiti za
poljoprivrednu proizvodnju, koja je jako vana i stanovita razvoja turizma. Zato treba
ispitati mogunost da se golf igralita izgrade na sterilnim i makijom obraslim terenima
na Primorju (prostori na podruju Boke i prostori izmeu Bara i Ulcinja) i u
kontinentalnim prostorima u blizini buduih aerodroma u Beranama, abljaku i Nikiu.
Kada su u pitanju lokacije u Boki treba aktivirati prekograninu saradnju sa
Dubrovnikom (Konavlima) kako bi se zajednikim probojem na trite formirala
kvalitetna golf ponuda koristei pri tome aerodrome u Tivtu i Dubrovniku.
Izgradnja terena za golf predstavlja obraanje znatno manje brojnoj ciljnoj grupi
nego to je to bio sluaj kod izgradnje staza za pjeaenje ili biciklizam. Ali je zato golf
ponuda orijentisana ka ciljnim grupama iz Evrope, koje imaju jako dobra primanja i
visoke zahtjeve, a u znaajnoj mjeri bi produili turistiku sezonu zbog povoljnih
klimatskih uslova.
Uvjereni smo da Crna Gora ima potencijala za izgradnju golf terena. To bi
umnogome doprinjelo ne samo diverzifikaciji i podizanju kvaliteta turistike ponude, ve
i razvoju biznisa, privlaenju investicija, poveanju zaposlenosti lokalne ekonomije.
3.3.14. Gradski turizam
Dinamini procesi urbanizacije tokom XX vijeka uslovili su da se gradske
aglomeracije u turizmu javljaju istovremeno u dvije funkcije: kao najmonija emitivna
trita turistike tranje i kao vani receptivni centri brojnih vidova savremenog
turizma. Osim kulturnih kretanja koja su primarna, gradski centri postaju motiv posjeta i
boravka i drugih vanih trinih segmenata i turistikih kretanja kao to su poslovni,
kongresni, sportski, tranzitni, oping turizam i dr. Zato ovaj vid turizma ima odreene
prednosti i odnosu na druge: ravnomjerna raspodjela turistikog prometa po mjesecima, s
tim to je sezonska koncentracija manja kod veih gradskih naselja: manji uticaj
klimatskih kolebanja na pokretljivost turista i to je osobito vano, u ovom vidu turizma
ostvaruje se daleko najvea prosjena potronja, tako da je gradski turizam (hotelijerstvo)
po pravilu ekonomski najprofitabilniji vid turizma. Zbog toga se u turistikim gradovima
nalaze hoteli najviih kategorija i najpoznatijih hotelskih lanaca.
Najslabija taka urbanog turizma jeste kratko zadravanje turista, na ta upuuje
i definicija WTO-a gradskog turizma, po kojoj se urbani turizam odnosi na putovanje od
strane putnika do gradova visokog stepena populacije, a trajanje ovih putovanja je
obino kratko najee 1-3 dana i zbog toga se moe naglasiti da je urbani turizam
tijesno vezan za kratke boravke odnosno, kratkotrajno trite. Problem ovog vida
turizma jeste i u tome to veliki broj turista, koji posjeuju primorska mjesta, kombinuje

odmor na plai sa razgledanjem gradova, kombinujui na taj nain primarni motiv sa

sekundarnim motivom turistikog boravka. Zapravo, takav je sluaj sa crnogorskim
turizmom, odnosno kupalinim i gradskim turizmom na Crnogorskom primorju. Crna
Gora kao turistika destinacija, kako je to konstatovano u analizi razvoja kulturnog
turizma, nije jo uvjek razvila i promovisala ponudu urbanog turizma u mjeri stvarnih
vrijednosti crnogorskih gradova. To je sluaj sa svim primorskim gradovima, kao i sa
Cetinjem i Podgoricom. Kod nas se jo uvijek u turistikoj politici grad ne tretira kao
turistika destinacija, odnosno kao odredite i cilj u kome turista zadovoljava svoje
potrebe. Stoga podravamo stavove prof. Pasinovia, koji smatra da se grad u prostornom
smislu moe definisati kao organizovani turistiki prostor definisan karakterom
turistikog proizvoda, njegovim specifinostima u odnosu na konkurenciju i veliinom
prostora za koji je taj proizvod karekteristian ( Pasinovi, M. 2006 ).
Zato je potrebno nau razvojnu i turistiku politiku u odnosu na znaaj i funkcije
gradskog turizma korigovati tretirajui nae gradske turistike centre, prvenstveno Kotor
i Cetinje, kao i Herceg Novi, Budvu, Bar, Ulcinj, Podgoricu... kao nezamjenjiva arita
razvoja turizma i njegove integrativne faktore, logistike centre i prostore u kojima se
realizuje znatna turistika potronja po raznim osnovama. U ovakvom pristupu posebnu
panju zasluuju osim Kotora i Cetinja i grad Podgorica. Kotor poodavno zaostaje u
razvoju savremenog hotelijerstva i turistike infrastrukture i ako je u njemu, kako smo
konstatovali, skoncentrisano ogromno kulturno- istorijsko blago, intenzivni tokovi
kruzing i poslovnog turizma. Sva potpunija prouavanja upuuju na zakljuak da Kotor
treba razvijati, organizovati i promovisati kao vano arite urbanog turizma, emu
posebno treba da doprinese injenica da se nalazi pod zatitom UNESKO-a.
Slina je situacija i sa gradom Cetinjem, gradom muzejem koji se nalazi u
neposrednoj blizini najposjeenijih primorskih revijera i Nacionalnog parka Loven.
Snaan podsticaj razvoju i afirmaciji gradskog turizma Cetinja, dae izgradnja iare
Kotor-Loven-Cetinje.
I grad Podgorica sa izuzetno povoljnim geografskim i
saobraajnim poloajem, brojnim kulturno-istorijskim i prirodnim vrijednostima, te sa
znaajnim administrativno-politikim, poslovnim, tranzitnim, kongresnim, kulturnim,
obrazovnim, naunim i sportskim funkcijama, sve e vie privlaiti segmente tranje
relevantne za razvoj urbanog turizma.
Pretpostavke za razvoj pomenutog turizma su poboljanje i razvoj gradske
infrastrukture stratekog menadmenta i marketinkih aktivnosti, te bolja saradnja i
koordinirano djelovanje organa lokalne uprave, turistike organizacije i turistike
privrede.

3.3.15. Turizam na selu ( ruralni turizam)

Bolji poznavaoci istoriskog razvoja pojedinih vidova turizma stoje na stanovitu
da je ruralni turizam u Evropi i stari i novi fenomen istovremeno. Miljenja da je ovaj
turizam nastao nedavno, pod uticajem jaanja svijesti o odrivom razvoju i promjena u
ponaanju turistike tranje, nijesu do kraja ispravna, jer ruralni turizam ima relativno
dugu tradiciju i preao je sljedee faze u razvoju:
Spontani razvoj u Zapadnoj i Centralnoj Evropi od poetka XX vijeka;

Agroturizam kao komplementarna aktivnost poljoprivrede (60-ih i 70-ih

godina);
U EU 15 lanica ruralni turizam tretira kao dio politike integralnog razvoja
ruralnih podruja (80-ih i 90-ih godina, a ovaj period je obiljeen formiranjem
posebnjih Leander programa namijenjenih ruralnom razvoju, a podran je od
strane EU);
U EU 25 lanica ruralni turizam promovie kao internacionalni turistiki
proizvod ( Ehrlich, 2006).

Ruralni turizam se prvo razvio u Francuskoj, na fonu opredjeljenja francuskih

vlasti za revitalizaciju sela i seoskih podruja, a zatim u Austriji, Njemakoj i
Italiji. U posljednjim godinama ovaj turizam razvijaju sve turistike zemlje
Evrope, kao i mnoge u svijetu, gdje se Kostarika istie kao primjer razvijenosti
ovog turizma. U Evropi ruralni turizam je u stalnom usponu sa natprosjenom
godinjom stopom rasta od 6%, dok stopa rasta ukupnog turizma iznosi oko 4%.
I pored relativno dugog perioda u razvoju ruralnog turizma, jo uvijek
postoje dosta znaajne razlike u njegovom definisanju, pogotovo u definisanju
seoskog (ruralnog) turizma i agroturizma. Razlike u poimanju i definisanju
nastaju najvie iz dva razloga: prvi se odnosi na injenicu to se na seoskim
podrujima razvija itav set raznih vidova turizma, koji manje-vie koriste
pejzano ambijentalne, infrastrukturne i prehrambene proizvode ruralnih
prostora, a drugi razlog je u injenici to ruralni turizam zadire u dva privredna
sektora, turizam i poljoprivredu, koji zajedno formiraju specifini turistiki
proizvod.
Ako u razmatranje uzmemo dva meusobno srodna pojma, ruralni (seoski)
turizam i agroturizam, kao kriterijum njihovog meusobnog razlikovanja moemo
upotrijebiti nain ostvarivanja prihoda. Naime, kod seoskog turizma, prihod se
ostvaruje od strane itave populacije naselja, a kod agroturizma, prihod se
ostvaruje od strane farmera ili plantaera, odnosno seoskih gazdinstava. Prema
tome, navedeni vidovi turizma izvode se jedan iz drugog, poev od turizma na
selu, iz koga se izvodi ruralni turizam, a potom se iz njega dalje izvodi
agroturizam. To se moe prikazati putem koncentrinih krugova, kao na
grafikonu:

Izvor: Mori,I.,Razvoj ekolokog turizma na poluostrvu Lutica,Kotor,2008.

Prema UNWTO-u termin ruralni turizam se koristi kada je ruralna

kultura kljuna komponenta proizvoda. Prema Hrvatskoj gospodarskoj komori

(HGK) turistika ponuda na ruralnom prostoru moe se izraziti kroz razliite
oblike turizma: turizam na seoskim domainstvima, zaviajni, rezidencijalni,
sportsko-rekreativni, zdravstveni, edukacioni, tranzitni, kamping, nautiki,
kulturni, vjerski, lovni , ribolovni, vinski, gastronomski, prirodi blizak turizam i
mjeovite vrste ( HGK , 2002).
Pri razmatranju vrsta ruralnih turistikih destinacija polazi se od njihove
osnovne podjele:
primorske, jezerske i rijene ruralne,

planinske u viim i niim predjelima i

destinacije ostalih ruralnih podruja.
Inae, ruralne destinacije su jedna od etiri glavne destinacije za Evropljane.
Obala je naravno najpopularnija sa 63% uea, a ostale destinacije planine,
gradovi i sela imaju priblino uee.
Neto vie prostora smo posvetili optim pitanjima turizma na selu radi toga
to Crna Gora sa 1216 seoskih naselja raznovrsne tipoloke strukture i specifinih
urbano-arhitektonskih karakteristika u zavisnosti od karaktera pojedinih
destinacija, raspolae sa vrlo monim resursima za razvoj razliitih vidova
turizma. Utoliko prije to su skoro na itavom prostoru Crne Gore ouvani
autentini seoski prostori sa raznovrsnim i specifinim prirodnim turistikim
motivima. Radi se o slikovitim i privlanim saeoskim i katunskim naseljima,
koja se naalost nalaze u fazi drastine demografske erozije. A razvoj ruralnog
turizma uz revitalizaciju trino usmjerene proizvodnje kavalitetne hrane i svih
elemenata seoske infrastrukture najsigurniji su model za ekonomsku,
demografsku i kulturnu revitalizaciju i oivljavanjem seoskih podruja, to je od
prvorazrednog dravnog i nacionalnog interesa. Zato, u tekuim i buduim
strukturnim promjenama privrede Crne Gore i u osmiljavanju investicionih i
drugih podsticajnih mjera, apsolutni prioritet treba da imaju razvoj proizvodnje
kvalitetne hrane i svih vidova turizma na selu, a prvenstveno ruralnog,
agroturizma i ekolokog turizma.
U primorskim destinacijama prioritet treba da imaju sela u viem zaleu
koja jo nijesu transformisana u turistika, to je sluaj sa najveim brojem
ranijih seoskih i ribarskih naselja koja se nalaze u blizini morske obale. Velike
mogunosti za razvoj seoskog turizma imaju naselja pored prirodnih i vjetakih
jezera: Skadarskog, askog, Plavskog, jezera na Jezerskoj povri i Pivskog jezera.
Sline su razvojne mogunosti ruralnih naselja du naih rijeka, osobito du
rijenih dolina otvorenih savremenim saobraajnicama, kao to su Moraa, Zeta,
Cijevna, Tara, Lim, Ibar, ehotina, Komarnica i dr. Naravno, i planinska seoska
naselja, osobito ona smjetena u neposrednoj blizini postojeih i buduih
skijalita, imaju sigurnu razvojnu budunost u razvoju poljoprivrede i turizma i to
u vrstom interaktivnom odnosu.
U formiranju ruralnog turistikog proizvoda u Crnoj Gori vano je znati
da su turisti, korisnici ove turistike ponude, okarakterisani kao ljubitelji prirode,
u ijoj predstavi dominira slika zdravog i mirnog ivota na selu; spremni da se

integriu, uz oekivanje za mogunost jezikog razumjevanja u seoski nain

ivota i porodicu domaina; oduevljavaju sa romantinim armom seoske
tradicionalne arhitektire i oekivanja razvijenosti infrastrukture za slobodne
aktivnosti radi aktivnog odmora; oekivanje adekvatnog konfora i besprekorne
istoe ali bez hotelske usluge, i svakako da boravak i odmor u ruralnim
podrujima realizuju po povoljnim cijenama.
Kao to smo ve rekli, a nije suvino i ponoviti, turistiko trite za
uslugama u seoskom turizmu je u stalnom usponu, a turistika tranja ima najvie
prosjene godinje stope rasta, a glavna ciljna grupa ovog turizma je porodica iz
velikih gradova i industrijskih centara sa djecom i po pravilu sa istog jezikoj
podruja. Isto tako, vano je istai da je turistiko trite Crne Gore pravi
eldorado za kvalitetne poljoprivredne proizvode koji imaju sertifikat geografskog
porijekla ili se pak nalaze u grupi proizvoda koji su dobili vano priznanje - ig
Dobro iz Crne Gore. Takav je npr. sluaj sa nekoliko proizvoaa sa podruja
prerade mesa i mlijenih proizvoda (kompanije Goranovi, ljuki,
Mesopromet), a prvenstveno brojni proizvodi Plantaa, koja osim proizvodne
funkcije, treba da realizuju projekat na krenjakom uzvienju ipanik ija je
izrada u toku, ijom bi se realizacijom zapoela vrlo atraktivna i ekonomski
prosperitetna usluno-turistika djelatnost. Plasman robe na crnogorsko primorsko
turistiko trite i kontinentalne destinacije, najrentabilniji je vid izvoza, tzv.
nevidljivi izvoz bez ikakvih ogranienja. Turizam je dugorono velika razvojna
ansa crnogorske poljoprivrede i obrnuto. Velika je teta to jo uvijek nisu
uspostavljeni vrsti i dugoroni poslovni aranmani izmeu domaih proizvoaa
kvalitetne hrane i turistikih preduzea, to bi imalo viestruke ekonomske efekte.
3.3.16. Ekoloki turizam
Ekoturizam se smatra tritem (trina nia) u intenzivnom porastu sa
prosjenom godinjom stopom rasta od 5 %. Aktivnu politiku razvoja ovog
turizma detaljno su razradili strunjaci iz brojnih naunih oblasti , kao to su
geografija i geografski informativni sistem (GIS) zatite prirode, okeanografije,
pejzane arhitekture, ekologije, istorije, arheologije, itd. Njegovu definiciju
zvanino je usvojio IUCN na Prvom svjetskom kongresu odranom u Montrealu
1996. godine, koja glasi: Ekoturizam je ekoloki odgovorno putovanje i posjeta
relativno ouvanih podrujima, radi uivanja u prirodi (i prateim kulturnim
odlikama kako iz prolosti, tako i sadanosti) uz unapreenje zatite prirode,
mali negativni uticaj posjetilaca i koristan aktivan uticaj na lokalno stanovnitvo.
Ekoturisti dolaze iz itavog svijeta. Razliitog su uzrasta, sa znaajnim
brojem srednjovjenih putnika. Obino su visokoobrazovani profesionalci sa
relativno visokim primanjima. Broj ena ekoturista je neto vei u poreenju sa
mukarcima. Oko 50% trita otpada na nezavisna (individualna) putovanja, dok
50% ekoturista putuje u organizovanim turama. Ovi rezultati variraju od regiona
do regiona . Evropski ekoturisti su skoro svi nezavisni putnici, zato to evropski
turoperateri rijetko reklamiraju ekoturizam. Ameriki turisti vie putuju u
organizovanim turama, jer oni vie od 10. godina. Imaju pristup velikom broju
specijalizovanih operatera i neprofitnih programa za putovanja (Putovanja,

2008).
Ekoturisti tragaju za interaktivnim turizmom, uzimajui u obzir socialnokulturne i ekoloke interese lokalnih zajednica, vei standard usluga, zatitu
ivotne sredine i lokalne obiaje. Najvanije motivacije za putovanje ekoturista su
uivanje u prirodnom ambijentu, odmor pun iskustva i uenja kroz putovanja.
Izuzetno je interesovanje i uivanje u divljini, pjeaenje, etnje, rafting, planinski
biciklizam, planinarenje i alpinizam, obilazak u turama sa vodiem nacionalnih
parkova, zatienih prostora i kulturno-istoriskih znamenitosti, posmatranje ptica i
dr.
Vrlo vano pitanje uspjenog razvoja ekoturizma jest spoznaja o
karakteru smetaja koji oekuju ekoturisti. Iz iskustva uspjenih ekodestinacija
proizilazi da ovi turisti zele da dobiju nesto vrijedno za svoj novac i ele da
borave u lokalnom, vie tradicionalnom smjetaju, ako ne postoje kapaciteti
koje je lako identifikovati i koji nude dobru alternativu. Preferiraju alternativu
koja je vie ekoloka i koja je locirana u blizini resursa divljine koji se mogu
posmatrati.
Ekoturisti trae udoban, konvencionalan smjetaj sa osrednjim cijenama, a
dobar pristup primarnim atrakcijama ili aktivnostima je kljuni faktor u odabiru
smjetaja. U geografsko-ekolokim karakteristikama Crne Gore to bi mogli da
budu ekoloki katuni ili sela, ili pak kombinacija kamp-ator sa ekobrvnarama u
stilu tradicionalnih crnogorskih katuna. Dobar su primjer pet ekolokih sela na
podruju optine Pluine sa preko 100 leaja. U pojedinim inostranim ekolokim
destinacijama kao privlaan smjetaj koriste se zv. Eco Lodge. Ova vrsta
smjetaja, kao i ekoloki kampovi u divljini, pojavili su se tokom posljednjih
nekoliko godina. Ove vrste smjetaja, pored ostalog, ispunjavaju sljedee
kriterijume: titi prirodne i kulturne vrijednosti svog okruenja, uklapa se u
specifini ambijent okruenja, koristi obnovljive i alternativne izvore u
proizvodnji elektrine energije i vode, obezbjeuje bezbjedno i paljivo
postupanje sa smeem i otpadnim vodama, odlino sarauje sa lokalnim
stanovnitvom, daje doprinos ekolokom obrazovanju i odrivom razvoju lokalne
zajednice itd.
Kompetentni poznavaoci geografskih i ekolokih specifinosti Crne Gore i
turistike vrijednosti prirodnih resursa i kulturnog nasljea, imaju nepodijeljeno
miljenje da postoje veoma dobri uslovi za razvoj ekolokog turizma i da za
njegov razvoj ima niz komparativnih prednosti. Najvanije resurse za razvoj ovog
turizma predstavljaju prirodne vrijednosti koje se nalaze pod zatitom i koje
zahvataju prema Prostornom planu Republike oko 18% njene teritorije. Osobite
ekoloke vrijednosti, referentne za razvoj ekoturizma su:
Nacionalni parkovi(Loven, Skadarsko jezero, Biogradska gora, Durmitor i
plavsko-gusinjske Prokletije);
Meunarodno zatiena podruja (Dolina rijeke Tare, Durmitor da kanjonom
Tare, Kotorsko-risanski zaliv i Skadarsko jezero);
Rezervati prirode, razmjeteni po itavom prostoru Crne Gore, i
Osnovne zone biodiverziteta (visokoplaninska zona, Planinska umska zona,
Zona karsta, Zona priobalnih slatkovodnih movara i Zona Primorja).
Razvoj ekolokog turizma je na fonu Strategije odrivog razvoja i

opredjeljenja o ekolokoj dravi Crnoj Gori i bez obzira na radikalni zahtjev za

ouvanje i zatitu prirodne i kulturne batine, opredjeljenje za razvoj ekoturizma
ne znai konzervaciju pomenutih vrijednosti, ve naprotiv njihovo aktiviranje i
ekonomsku valorizaciju na principu trajnog ouvanja ekoloke ravnotee i zatite
ivotne sredine.
3.3.17. Religiozni (vjerski) turizam
Putovanja koja imaju vjerske motive ne ubrajaju se samo u najstarije vrste
putovanja ve i meu najmasovnija turistika kretanja. Prva kretanja hodoasnika
zabiljeena su jo u Starom Egiptu, a poznato je da su Stari Grci rado ili na
vjerske festivale, a olimpijske igre su na vjet nain spajale razne teme u jedan
atraktivan ,,paket,,.U srednjem vijeku najposjeeniji religiozni centri bili su Rim,
Santjago de Kapostela i Jerusalim. Za smjetaj hodoasnika koristili su se
samostani. Vrlo je impresivan podatak da je 1368.godine u samostanu svetog
Jakova u Parizu boravilo 6.690 hodoasnika, to ukazuje na brojnost uesnika
vjerskih putovanja jo i u tim davnim vremenima (Pasinovi, M.,2006). Od 19.
vijeka po vrlo masovnim posjetama hodoasnika, pored pomenutih centara, istiu
se Sveta Gora, Meka, Medina, Lasa i dr. Strunjaci VTO-a procjenjuju da e
vjerski tirizam imati dinamian razvoj i u budinosti, tako da bi od oekivanih 1,6
milijardi turista u 2020. godini, ak 15 odsto inili poklonici vjerskog turizma.
Godina 2009. proglaena je za godinu vjerskog turizma u svijetu, a januara 2009.
godine, Rim je bio domain Prvog meunarodnog festivala duhovnih putovanja.
Razvoj vjerskog turizma u Crnoj Gori nije imao programiran i organizovan
karakter, ve se vie zadovoljavalo verbalnim konstatacijama o mogunostima
njegovog razvoja. Faktori ponude ovog turizma zasnivaju se, prije svega, na
brojnosti i raznovrsnosti vjerskih objekata i na tradicionalnom trojstvu i suivotu
izmeu pravoslavnih, katolikih i muslimanskih vjeroispovijesti. Na malom
prostoru Crne Gore preplijee se veliki broj sakralnih objekata sve tri
vjeroispovijesti. To je za Crnu Goru i njen vjerski turizam veliko bogatstvo. To
najuvjerljivije potvruje podatak da se ovdje nalazi preko 865 sakralnih objekata
pravoslavlja, preko 230 crkava, kapela, samostana i upnih kua koje su pod
ingerencijom Katolike crkve, i 105 damija, s tim to ima jedan broj koje su
poruene. Pomenuti objekti su manje-vie saobraajno dostupni iako do nekoh
vode nekvalitetni putevi. Receptivni kapaciteti koji pruaju smjetaj u okviru
sakralnih objekata jako su ogranieni. U posljednje vrijeme u njihovoj
neposrednoj blizini grade se klasini ugostiteljski objekti-moteli, pansioni,
restorani, prenoita, i svi oni posluju na principu lukrativnosti. Nedostatak
receptivnih kapaciteta i odgovarajue promocije najvea su ogranienja razvoja
ovog turizma.
Na osnovu anketnih istraivanja(Bigovi, M.,2007) dolo se do spoznaje da
postoji interes turista da se u adekvatnoj organizaciji ukljue u vjerski turizam u
Crnoj Gori i da su spremni da za desetodnevni aranman plate do 600 evra, to
znai da bi prosjena dnevna potronja iznosila solidnih 60 evra. Navedeni autor
je i razradio etiri mogua programa vjerskog turizma:
izletniki nivo,

 optinski ili regionalni nivo,

republiki nivo, i
nivo najveih vrijednosti, kojo je najinteresantniji i postoje realni uslovi da
se formira ovaj specifini turistiki proizvod, kao podproizvod turistikog
proizvoda pojedinih turistikih destinacija. Ovaj proizvod bi ukljuivao
najvrednije objekte sve tri vjerske zajednice. Hrianske svetinje koje istie ovaj
modalitet vjerskog turizma su: Cetinjski manastir, manastir Moraa, Ostrog,
Savina, urevi stupovi, Piva, manastir Svete Trojice, svetog apostola Petra,
manastiri na Skadarskom jezeru i tri hrianske svetinje - Bogorodica Filermska,
ruka svetog Jovana Krstitelja i estica asnog krsta. Dobar je prijedlog da se ove
tri svetinje smjeste i prikazuju na jednom mjestu. Katolike svetinje su katedrala
svetog Tripuna i Gospa od krpjela. Muslimanske svetinje su damija Huseinpae
Boljania i kompleks Omerbaia damija i kanjevia damija u Starom Baru.
Ovih 14 svetinja sve tri vjere, pored ostalih, predstavljaju remek-djelo umjetnosti
i veliku istorijsku vrijednost. Duboko su ukorijenjena u svijest i vjeru sve tri
vjeroispovijesti i ine vrijedna ostvarenja duhovnosti i kulture. Mnoge od ovih
svetinja su dobro posjeeni, naroito katedrala sv. Tripuna i manastir Ostrog i ako
o posjeti ne postoje egzaktni podaci. Potrebno je istai da su nabrojani i jo jedan
broj sakralnih objekata, vani i sastavni dijelovi turistike ponude destinacija u
kojim su locirani. Inae, vjerujemo da u razvoju vjerskog turizma u Crnoj Gori
treba polaziti od prznate latinske sintagme Sat cite, si sat bene-Dosta brzo, ako je i
dosta dobro.
3.3.18. Poslovni i MICE turizam
Proizvod poslovnog turizma ukljuuje individualna lica koja putuju u
odreene destinacije iz profesionalnih razloga. Akronimom MICE (Meetings,
Incentive, Conventions and Ehhibitions) oznaava se onaj dio sektora poslovnog
turizma koji se bavi organizovanjem i realizacijom sastanaka motivacionih
putovanja, konferencija i raznih dogaanja. Ovaj proizvod ukljuuje sve ljude sa
poslovnim motivima, raunajui i radnike na privremenom radu. Najpopularnije
destinacije za odravanje velikih MICE dogaaja su SAD, Njemaka, panija,
Francuska i Velika Britanija, dok su najpopularniji centri Barselona, Be,
Singapur, Berlin i Hongkong (ICCA Statistica, 2005).
Poslovni turizam se sastoji od nekoliko podsegmenata:
Individualna poslovna putovanja i sastanci,
motivacijska (incetive) putovanja, seminari, programi obrazovanja i
treninga,
konvencije i korporativni poslovni sastanci,
poslovni sajmovi i izlobe.
Najvei broj poslovnih putovanja traje do tri dana, a samo u izuzetnim
sluajevima i do sedam dana. Glavni motivi poslovnih putovanja mogu se
definisati kao: prodajne aktivnosti, obrazovanje, korporativni sastanci,
prezentacije novih proizvoda i usluga.
Glavni klijenti MICE proizvoda su:
Korporativni poslovni gosti,

Individualni poslovni gosti,

Vlade, dravne, regionalne i meunarodne agencije,
Avio-posade.

Najee traeni MICE sadraji su gradski hoteli, kancelarijski prostor,

konferencijski centar, hotel izvan urbanih naselja, resorti, posebni prostori i brod.
Ovaj proizvod ima vrlo blagu sezonalnost ali se veliki sastanci i poslovna
dogaanja najee dogaaju tokom maja i juna, kao i septembra i oktobra.
Najpopularnija mjesta poslovnih dogaanja su konferencijski centri i hoteli.
Poslovni turizam i MICE, a osobito kongresni turizam, imaju vrlo stabilno
trite sa visokim prihodom po klijentu. Evropa ostvaruje najvee prihode od
ovog turizma , a broj turista u posljednjim godinama iznosi oko 90 miliona, od
ega na Junu Evropu* otpada oko 20%. Prema skorijim predvianjima ukupna
potronja na poslovnim putovanjima e narasti u
---------------------* Prema metodologiji World Tourism Organization Junu Evropu ine: Albanija,
BiH, Hrvatska, Grka, Italija, Malta, Portugalija, San Marino, Crna Gora, Srbija,
Slovenija, panija i Makedonija.
------------------------------periodu 2003-2013. godina sa 189 , na oko 329 milijardi amerikih dolara.
Dostignuti nivo konkurentnosti Crne Gore u sferi poslovnog i kongresnog turizma nisu
naroito povoljni. Ali , njen geografski poloaj i investicije u savremenu saobraajnu i
energetsku infrastrukturu, nastavak procesa privatuzacije, modernizacija turistike
ponude i ve poodmakle aktivnosti na pridruivanju Evropskoj uniji, trebalo bi da
garantuju oivljavanje privredne aktivnosti i brzu stopu privrednog rasta i poveanje
ivotnog standarda, odnosno da privuku panju poslovnih ljudi i inostranih kompanija
zainteresovanih za investiranje i otvaranje poslovnih aktivnosti. Valja znati da visok
prosjeni prihod i trina stabilnost, tj. Rast tranje povezan sa privrednim rastom,
predstavlja osnovnu pretpostavku stabilnog razvoja turizma i , posebno, dinamiziranje
razvoja poslovnog turizma, pogotovu kada se zna da je u toku vrlo visoka meunarodna
konkurencija i u ovom segmentu turizma.
Crna Gora bi , kada se radi o poslovnom i MICE turizmu, akcenat mogla da stavu na:
Individualna putovanja i korporativne sastanke,
Inicijative ili potsticanje putovanja,
Kongresi i konvencije,
Poslovni sajmovi i izlobe, i posebno
Razne dogaaje, odnosno events turizam: kulturne proslave-festivali,
karnevali...;umjetnost i zabave-koncerti, izlobe...;ekonomija i trgovina-sajmovi,
berze, konferencije; sportska takmienja-profesionalna i amaterska( meunarodna
i nacionalna); obrazovanje i nauka-kongresi , seminari, radionice...;politika i
drava-inauguracije, investicione konferencije, i dr.
Vrlo je vano inicirati formiranje crnogorskog konvencijskog biroa radi potrebe ulaska
na internacionalno trite kongresa i konvencija, kao i kolovanje i formiranje
odgovarajueg menaderskog profila kadrova za razne segmente poslovnog i MICE

turizma.
3.3.19. Speleoloki turizam
U mozaiku prirodnih vrijednosti Crne Gore, znaajno mjesto imaju prirodne ljepote
podzemlja, kao specifini turistuki motivi dostupni uglavnom malom broju sposobnih,
strunih i hrabrih ljudi koji su po vokaciji speleolozi. Najsloeniji i najprivlaniji
speleoloki objekti su peine-podzemni kraki oblik preteno horizontalnog pruanja, i
jame-podzemni kraki oblik preteno vertikalnog pruanja. Opis ovih objekata datira jo
od Homera u Grkoj, a temeljnija istraivanja zapoeta su u 17. vijeku. U novije doba
speleoloki objekti postaju interesantni za vie oblasti ovjekovih aktivnosti, meu
kojima posebno mjesto pripada turistikim posjetama, koje su uslovile formiranje
posebnog vida turizma-speleolokog( Barovi, G.,2009).
Zbog pretene zastupljenosti krenjakih stijena u geolokom sastavu, Crna Gora
predstavlja jedinstven sluaj po bogatstvu speleolokih objekata. Evidentirano je nekoliko
hiljada, a ispitano vie stotina ovih objekata. Meu njima dva objekta su
bnajkarakteristinija i najvanija: Peina nad Vrajim virovima, nedaleko od Bijelog
Polja, sa do sada ispitanih 16 km i najdua je peina na Balkanu, i jama na Vjeternim
brdima, u blizini abljaka na Durmitoru, sa dubinom od skoro 900 m i takoe je
najdublja na Balkanu. I pored tako impozantnog broja ovih objekata, Crna Gora danas
nema nijednu peinu osposobljenu za turistiku posjetu.
Lipska i Cetinjska peina bile su skoro ureene za turistiku posjetu 70-ih godina
prolog vijeka, ali su ove aktivnosti prekinute 90-ih, tako da su danas van funkcije i
zaputene. Lipska peina se nalazi na istonom padinama prevoja (i vidikovca) Belveder
pri samom vrhu Dobrskog Sela. Do sada je istraeno oko 3,5 km kanala, a duina
glavnog kanala koji je prohodan iznosi 760 m. Bogata je nakitom predstavljenog
salivima, bigrenim kadama i jezercima, a osobito tzv. Kristalna dvorana i Njegoeva sala.
Cetinjska peina se nalazi u samim gradu to joj je velika prednost. I pored toga to je
njena unutranjost demolirana, vrlo mala ulaganja mogla bi je vratiti u stanje koje bi
omoguavalo turistike posjete.
Najdua, najljepa i najperspektivnija peina je peina nad Vrajim virovima.
Nalazi se na padinama Petera u alovia klisuri u kanjonu rijeke Bisrtice na teritoriji
optine Bijelo Polje. U do sada ispitanom kanalu (16km) nalaze se skoro sve vrste
peinskog nakita, kanale ispunjene vodom, peinska jezera, sifone, dvorane visine preko
30m; stalaktite visine preko 15m i drugih vrijednosti speleolokog i organskog karaktera.
Valorizacija ovog objekta zasluuje da bude predmet posebnog projekta lokalnog,
nacionalnog i meunarodnog karaktera i znaaja. Ureenje ove peine za turistike,
edukativne i naune potrebe, znatno bi doprinijelo obogaivanju i privlanosti turistike
ponude ovog podruja, pa i Crne Gore.Svakako, turistiku ponudu Republike puno bi
obogatila turistika valorizacija i ostalih peina, kao to su: Vrantica u selu Mrtvo
Duboko u kanjonu rijeke Mrtvice, Trnovske peine ( Grboica, Bobotua i Spila) kod
Virpazara, peine i Bokokotorskom zalivu ( Plava pilja, Sopot, Spila, kudra i Gurdi),
Novakovia peina u ataru Tomaeva u Vranekoj dolini, jedan broj peina u
Nacionalnom parku ,,Durmitor,, , meu kojima se po atraktivnosti posebno istie Ledena
peina sa prelijepim peinskim nakitima od leda, nedavno otkrivene peine-irkova kod
Roaja i Zelenovia kod Ulcinja i dr.

Posebnu naunu , obrazovnu i kulturnu vrijednost predstavlja peina Crvena stijena,

koja se nalazi u selu Pertovii u optini Niki. Ovo arheoloko nalazite, koje po debljini
slojeva 20-30m vrhunski arheolozi uporeuju sa lokalitetom El Kastilo i paniji.
Izgradnja magistralnog puta Risan-Grahovo-Vilusi-Niki-abljak, umnogome e
poboljati saobraajnu dostupnost ovog vrijednog lokaliteta, a time i njegove potpunije
valorizacije.
Kada se pomenutim speleolokim objektima dodaju i dva objekta ija je unutranjost
pretvorena u bogomolje-manastir Osrtog, nedaleko od puta Podgorica-Niki i manastir
Dajbabe, u neposrednoj blizini Podgorice, onda logino i uvjerljivo slijedi zakljuak da
Crna Gora posjeduje izvanredno vrijedno speleoloko bogatstvo, koje prua mogunost
da se formira vrlo atraktivan i trino interesantan speleoloki tutisriki proizvod, kao
sastavni deo turistikog proizvoda Crne Gore. Iskustva mnogih zemalja, pa i bive
jugoslovenske Republike Slovenije( Postojinska peina, kocijanska jama) sa razvojem
speleolokog turizma, upuuju na ovaj zakljuak.
3.3.20. Tranzitni turizam
Analizirajui geografski i saobraajni poloaj Crne Gore, konstatovali smo da Crna
Gora jo uvijek nema uslove za znaajniji razvoj tranzitnog turizma. Naime, na turistiki
prostor zauzima perifernu poziciju u odnosu na dominantne turistike pravce usmjerene
prema Mediteranu( zapadni, centralni i jugoistoni pravac) i prema Turskoj i Bliskom
istoku. Tradicionalno, dominantna turistika kretanja usmjerena su prema zapadnom i
centralnom mediteranskom prosroru, odnosno prema poznatim turistikim rivijerama
panije, Francuske i Italije. Naa jedina direktna saobraajna veza prema centralnom
turistikom pravcu, ostvaruje se preko jo uvijek nedovoljno razvijenih feribot veza sa
istonim jadranskim obalama June Italije. Priobalni dio Jadranske magistrale ve due
vremena nije u mogunosti da obezbijedi normalne saobraajne i turistike tokove,
pogotovu poto je ova saobraajnica, inae ogranienog kapaciteta, bukvalno urasla u
intenzivno razvijena urbana naselja centralne Dalmacije, Dubrovake rivijere i
Crnogorskog primorja. Kontinentalni dio Jadranske magistrale, ibarska magistrala i
Beogradsko-zlatiborski drum, iz poznatih razloga , nijesu u stanju da obezbijede
frekventnije i bezbjednije turistike tokove izmeu naih turistikih destinacija i tzv.
Koridora 10, odnosno nae kvalitetnije povezivanje sa sve frekventnijim turistikim
tokovima koji od Zapadne i Centralne Evrope vode savsko-dunavskom i moravskovardarskom dolinom prema jugoistonom evropskom turistikom pravcu , a naroito
prema sve posjeenijim turistikim destinacijama Grke i Turske.
Meutim, realizacija nedavno prihvaene Strategije saobraaja, pruala bi realne
mogunosti da se turistika ponuda Crne Gore obogati i sa razvojem tranzitnog turizma.
Na to e presudno uticati tri saobraajna koridora:
Autoput Bar-Boljare-Beograd za iju je sinhronizovanu izgradnju postignut dogovor
izmeu Crne Gore i Srbije;
Jadransko-jonski autoput za iju izgradnju postoji preliminarna saglasnost izmeu
zemalja kroz koje treba da prolazi i ija bi izgradnja povezala na prostor sa turistiki
monim centralnomediteranskim pravcem;
eljeznika pruga Beograd-Bar, koja bi posle rekonstrukcije i modernizacije, zajedno
sa pomenutim autoputem istog smjera, omoguila da se crnogorski turistiki prostor

efikasno povee sa perspektivnim turistikim tokom usmjerenom prema Jugoistonoj

Evropi i Bliskom istoku.
Pomenute saobraajnice, uz dovretak i modernizaciju magistralnih saobraajnica
Skadar-Podgorica-Niki-Foa-Sarajevo
i
Risan-Grahovo-Niki-abljak-Pljevlja,
otvorie intenzivne tokove tranzitnog turizma na skoro itavom prostoru Crne Gore.
Realno je oekivati da e se u takvim saobraajnim uslovima formirati dva primarna i dva
sekundarna centra tranzitnog turizma.
Daleko najznaajniji tranzitni centar bie Podgorica, jer e na njenom, relativnom
uskom prostoru, doi do ukrtanja dva ve naznaena autoputa, dva magistralna puta i
saobraajno vorite Republike. Ako se tome doda i dosta frekventni podgoriki
aerodrom, onda je sasvim jasno da se za ovaj grad namee potreba to hitnije izrade
projekta, kojim bi se detaljno razradila tranzitna funkcija ovog grada i njegove okoline.
Slina je situacija sa Barom , kao drugim primarnim centrom u kome e se
ukrtati znaajne kopnene saobraajnice i sve frekventniji pomorski turistiki i robni
tokovi.
U sekundarne turistike tranzitne centre razvie se gradovi Niki, u kome se
ukrtaju vani magistralni putevi i eljeznika pruga, i Berane, gdje e doi do ukrtanja
autoputa Bar-Beograd i Jadranske magistrale , uz funkciju avionskog saobraaja poslije
rekonstrukcije aerodroma. Pomenuti i drugi centri kroz koje e prolaziti moderne
saobraajnice, treba u svojim novim prostornim i urbanistikim planovima da definiu
odgovarajua rjeenja za razvoj tranzitnog turizma.
Razradom turistike tipologijei izvedenom diferencijacijom pojedinih vidova
turizma u Crnoj Gori , ne iscrpljuju se svi pojavni oblici ove savremene, masovnei
heterogene drutveno-ekonomske djelatnosti. To se naroito odnosi na lovni i ribolovni
turizam za iji razvoj postoje veoma dobri prirodni uslovi i koji su u ranijim periodima
bili mnogo razvijeniji. To obavezuje, prije svih, Lovaki i Ribolovaki savez Republike
Crne Gore i njihova udruenja po optinama da se osavremene propisi iz ovih oblasti i da
se saine srednjorone i dugorone strategije razvoja, koje bi dovele do revitalizacije
ovih vanih vidova turizma.
Budui ekonomski i tehnoloki tokovi podstaknuti razvojem nauke i neogranieni
razvoj turistikih potreba i preokupacija, doprinijee pojavi novih vidova turizma, kakav
je ve sluaj sa pojavom inicijalne faze u razvoju kosmikog turizma. Nedavno su ruske
novinske agencije prenijele informaciju da e Ruska svemirska agencija organizovati
putovanja u svemir po cijeni od 51 milion dolara, a turiste e do Meunarodne kosmike
stanice prevoziti poznata ruska letelica Sojuz. Galaktiko svemirsko odmaralite
trebalo bi se otvoriti 2012 godine. Hotel e biti na 450 km iznad Zemlje i oko nje e se
okretati brzinom od 30.000 km na sat. Sline projekte u razvoju ovog turizma ima i
amerika Agencija za kosmika istraivanja.

IV DIO
Tabela Turistika regionalizacija Crne Gore
REGIJE
1. PRIMORSKA TURISTIKA
REGIJA

Subregije
1.Subregija Boke Kotorske
2.Subregija Budve
3. Subregija Bara
4. Subregija Ulcinja

1. Subregija crnogorskog holokarstva

2.GEOGRAFSKO TURISTIKA REGIJA 2. Subregija Skadarskog jezera
SREDINJE CRNE GORE
3. Zetsko-bjelopavlika subregija
4. Subregija podruja Nikia
1. Subregija podruja Durmitora
2. Subregija Bjelasice i Komova
3. TURISTIKA REGIJA SJEVERNE 3. Subregija Crnogorskih Prokletija
CRNE GORE
4.Subregija
podruja
Kapetanovog
jezera ( Morake planine )
5. Subregija podruja Pljevalja
Skoro identinu regionalizaciju nalazimo u Prostornom planu Crne Gore do 2020
godine. Razlike su uglavnom terminoloke prirode, s tim to se termin subregija
zamjenjuje pojmom razvojne zone. Sredinju regiju Crne Gore naznaili smo kao
geografsko-turistiku zbog injenice da e u njenom razvoju dominantnupoziciju imati
primarni i sekundarni privredni sektor, a da e turizam vrlo znaajnu ulogu imati jedino
na podrujima subregije Skadarsko jezero i u zonama Lovena i Orjena, koji su inae
najveim dijelom u statusu zatienih prostora.
Pri opredjeljenju za navedenu turistiku regionalizaciju, osim navedenih
kriterijuma, poli smo i od temeljne ocjene domaih i inostranih istraivaa da itav
prostor Crne Gore, manje-vie, karakterie bogatstvo i raznovrsnost prirodnih i kulturnih
vrijednosti, to je potvrdjeno i u naoj analizi vezanoj za turistiku tipologiju i ocjenu
turistike vrijednosti prirodnih i antropogenih resursa Crne Gore. To e, uvjereni smo,
potvrditi i prikaz turistikih regiona i subregiona Republike.
Posebno je vano potencirati neophodnost da turistike regije i subregije moraju
biti potpuno otvorene i povezane i da cjelokupni razvoj zasnivaju na koncepciji
integralnog i odrivog razvoja. A integracija turistikog prostora Crne Gore

podrazumijeva, prije svega, saobraajno povezivanje turistikih subregija, zona, centara i

lokaliteta u jedinstven razvojni sistem sa kompetentnim menadmentom primjerenim
savremenom razvoju turizma. To u sutini znai efikasnije kombinovanje i
komplementarno proimanje razliitih segmenata turistike ponude na morskoj obali,
planinama, jezerima, rijekama, komunikacijama, u starim aglomeracijama, kulturnim
centrima, ekoloko-ruralnim prostorima i dr. Od stepena integralnosti u velikoj mjeri e
zavisiti ravnomjernost turistikog razvoja, efikasnost, racionalnost i profitabilnost
turistikog proizvoda. Svakako, najvei doprinos u integrisanju razvojnih turistikih
tokova imae zavretak planiranih infrastrukturnih objekata, a prije svega izgradnja
modernih saobraajnih koridora i izgradnja Jadranskog vodovoda.
Ve due vrijeme u zemljama EU i u Americi vri se tzv. klasterizacija privrede
koja se obino vri po geografskoj pripadnosti, ali moe biti i sektorska. Kada je u pitanju
turizam, u klasterizaciji se polazi od injenice da u dravama postoje mnogi prirodni
(geografski) regioni i oni su objektivno upueni na medjusobnu saradnju jer posjeduju niz
zajednikih resursa i infrastrukturnih sistema koji, pored zajednikih poslovnih
aktivnosti, ine glavne inioce u formiranju turistikih klastera.
Najpoznatiji i najire prihvaen model klastera je Porterov i on definie klastere
kao geografski usmjerene grupe medjusobno povezanih preduzea i institucija u
odredjenom sektoru koji vezuje zajednitvo i komplementarnost (Porter, M., 1990). A
Sherer smatra da ne postoje standardizovani modeli klastera a iniciranje, organizacija i
implementacija turistikih klastera u razvijenim zemljama Evrope i onima u razvoju bitno
je razliita, kako zbog razliite ekonomske razvijenosti, tako i zbog razliitog nivoa
drutvenog kapitala (Scherer, R., 2006).
U poslednjim godinama aktivnosti na klasterizaciji privrede zapoeli su i u Bosni
i Hercegovini, Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji i Srbiji. U Srbiji su npr. Strategijom
turizma definisana etiri turistika klastera: Vojvodina, Beograd, Jugozapadna Srbija i
Jugoistona Srbija (Strategija turizma Republike Srbije, 2005). U Hrvatskoj je formiran
Nacionalni centar za klasterizaciju, koji je osnovan 2004. godine u okviru Hrvatskog
udruenja poslodavaca. Ovaj centar je nosilac aktivnosti na stvaranju est izvoznih
klastera u Hrvatskoj, koristei pri njihovom formiranju top down inpute, a ovaj pristup
za identifikaciju klastera bazira se analizi zaposlenosti i slinih kategorija, koje
identifikuju individualne karakteristike svakog klastera pojedinano, a sprovodi se
odozgo, dakle sa nivoa vlasti (Djurakovi, S., 2008).
U razvojnim dokumentima Crne Gore, klasteri se prvi put pominju u Strategiji
razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine. U ovom dokumentu nijesu definisana
polazita i kriterijumina na bazi kojih je izvrena predloena diferencijacija klastera, ako
se naglaava da saradnja u klasterima-subregionima destinacije treba da preduprijedi
negativnosti i oslobodi sinergije za otkanjanje slabosti, stvaranje ponude za zajedniku
turistiku infrastrukturu i marketing. Cilj: dalekosenost, visoki kvalitet i raznovrsnost,
umjesto uniformisanosti i komunalne uskosti. Preduslov za uspjenost u radu klastera
trebalo bi da budu jednaki okvirni uslovi u subregionima koji medjusobno odgovaraju
jedni drugima (Strategija razvoja turizma, 2008). Oigledno je da se turistiki klasteri u
velikoj mjeri identifikuju sa turistikim subregijama, to treba da znai da bi turistikoj
klasterizaciji predhodilo utvrdjivanje i definisanje turistikih regija i subregija
(subregiona), to je zapravo predmet analize i sinteze u ovom dijelu ove publikacije.
Dakle, turistika klasterizacija potvrdjuje aktuelnost i znaaj turistike regionalzacije

Crne Gore.
U Strategiji turizma Crna Gora je kao turistika destinacija podijeljena na est
klastera, koji se medjusobno razlikuju po karakteristikama predjela i kulture, a to su:
1) Strma, stjenovita obala od Lutice do Ulcinja;
2) Ulcinj, sa Velikom plaom, Adom i Valdanosom;
3) Bokokotorski zaliv;
4) Prijestonica Cetinje i Skadarsko jezero;
5) Planinski predjeli Durmitora i Sinjavine;
6) Planinski predjeli Bjelasice, Komova i Prokletija.
Ovim dokumentom se predvidja da se kratka distanca izmedju primorskih i
kontinentalnih klastera premosti pomou dva turistika koridora: od Primorja, odnosno
Boke Kotorske, do Durmitora, to e naroito podstai i omoguiti magistralni put u
izgradnji Risan-Grahovo-Niki-abljak; koridor sa junog Primorja prema Bjelasici i
Komovima, ije e proimanje i integrisanje posebno omoguiti izgradnja autoputa BarPodgorica-Mateevo-Andrijevica-Berane-Boljare-Beograd.
Pitanje klasterizacije uopte, pa i turistike klasterizacije u Crnoj Gori, cjelovitije
je obradjeno u monografiji Turistika putovanja, autora S. Djuraevi (Djuraevi, S.,
2008). U publikaciji je u okviru tri ira regiona (Primorskog, Centralnog i Sjevernog)
izdvojeno osam turistikih klastera, i to:
1) Klaster Boke Kotorske,
2) Klaster Budve, i
3) Klaster Bara i Ulcinja, u okviru Primorskog regiona.
4) Cetinje sa NP Loven, i
5) Podgorica sa NP Skadarsko jezero,u okviru Centralnog regiona
6) Kolain sa NP Biogradska gora,
7) abljak sa NP Durmitor, i
8) Prokletije sa Turjakom, Plavskim jezerom i buduim NP Prokletije.
Po naem miljenju, ovakvu geografsku organizovanost prostora Republike treba
shvatiti kao inicijalnu, uz potrebu razmiljanja o mogunosti organizovanja tematskih
klastera, koristei cross selling tehniku (klaster moe da predje granice oblasti ili
drave). Brojni strunjaci za klasterizaciju privrede konstatuju da jo uvijek postoje
brojna pitanja oko ovog oblika organizovanja privrede i u razvijenim zemljama. Svakako,
u zemljama u tranziciji pitanje klasterizacije se postavlja u jo otrijoj formi jer u ovim
zemljama, po pravilu, nije izvrena regionalizacija u skladu sa evropskim standardima, a
jo uvijek je i relativno nizak nivo komunikacije izmedju turistikih regija i turistikih
subregija. To vai i za Crnu Goru, pogotovu kada se imaju u vidu brojna ogranienja koja
prate inicijalne faze u regionalizaciji i regionalnom povezivanju i integrisanju privrednih
i vanprivrednih djelatnosti i tamo gdje su prednosti i benefiti sasvim jasni i izvjesni, takav
je na primjer sluaj sa konstituisanjem i praktinim djelovanjem Centra za razvoj
Durmitorskog podruja i drugi primjeri. U svakom sluaju, vrijeme e pokazati vitalnost
koncepta klasterizacije i na primorju Crne Gore.
Poto e u tekstu o turistikim regijama i subregijama biti korieni brojni

pojmovi specifinih karakteristika, ime e opravdanim predhodno objasniti njihovo

sadrinsko i terminoloko znaenje. Radi se, prije svega, o pojmovima i terminima koji se
najvie koriste u prikazivanju razvojnih tokova koje uoptavaju prvenstveno strunonaune analize iz podruja ekonomije, turizmologije i prostornog planiranja. Radi se o
sledeim pojmovima:
Pod resursima i potencijalima, potenciraju se samo oni prirodni istvoreni resursi
i potencijali koji opredjeljuju glavne komponente programa razvoja prepoznatih u
prioritetima dugoronog razvoja.
Pod prioritetima razvoja, prezentira se samo ona vrsta programa razvoja koja
moe da igra ulogu najvanijeg faktora razvoja na lokalnom, subregionalnom i
nacionalnom nivou.
Pod ogranienjima, ukazuje se na one vrste razvoja i funkcija za koje regija
(subregija) mora biti zatvorena.
Pod konfliktima, naglaene su one konfliktne situacije i/ili podruja konflikta,
gdje je nemogue izbjei razlike u interesima, zbog specifinih alternativa razvoja,
lokalnih karakteristika i anbijentalnih ogranienja.
Pod pragovima, ukazuje se na one prirodne i/ili stvorene pragove prostornog
razvoja koji mogu ograniiti pravilan razvoj prioritetnih funkcija i ije prevazilaenje
treba predvidjeti i uskladiti sa fazama razvoja prioritetnih funkcija.
Pod zahtjevima okruenja, definiu se najvaniji koraci orijentisani prema
zatiti ambijentalnih prirodnih i stvorenih vrijednosti,ogranieni samo na one zahtjeve
koji su prouzrokovani razvojem prioritetnih funkcija.
Pod kontrolom seizmikog rizika, prezentirana je opta teina rizika
(seizmikog hazarda), za prioritetnu funkciju, i njene posljedice (Prostorni plan Crne
Gore do 2020).
4.3. Primorska turistika regija
Ova regija je jedinstvena geografska, regionalna i turistika cjelina, i kako smo se
ve konstatovali ubraja se u turistiki najatraktivnije regije Mediterana i Evrope. Zahvata
18% teritorije Republike, a njen akvatorijum i niski kopneni primorski dio, koji uestvuje
sa svega oko 3% teritorije Crne Gore, zajedno sa morskim akvatorijem predstavlja
najvei i razvojno najkatraktivnije nacionalno bogatstvo. Kao to je ve reeno,
Crnogorsko primorje zahvata uzani prostor pored mora, otro odvojen od ostalog dijela
Republike strmim i visokim padinama planina Orjena, Lovena, Sutormana i Rumije.
Ima sloen i dinamian reljef predodredjen geolokom gradjom i tektonikom terena.
Neposredno pored morske obale, pruaju se isprekidani vijenci krenjako-dolomitskih
brda, izmedju kojih su, u mekim flianim sedimentima, nastali relativno plitki zalivi i

zatoni, a du njih poznate ljunkovite i pjeskovite plae. Posebnu reljefnu i fidrografsku

unikatnost predstavlja Boka Kotorska, nastala tektonskim sputanjem i potapanjem
sloene mree starih rijenih dolina. Iza krenjako-dolomitske zone prua se uzani pojas
ravnih terena, koji izgradjuju mekane i vodopropusne stijene razne geoloke starosti, na
kojima su formirana ira ili ua primorska polja Ulcinjsko, Vladimirsko, Barsko,
Budvansko, Mrevo, Grbaljsko i Sutorinsko polje, zapadno od Igala. Negativan aspekt
veoma raslanjenog reljefa skoro du itavog Primorja, predstavljaju razni oblici kretanja
masa na padinama,kao to su klizita,odroni, sipari i osuline. Ljepotu primorskog pejzaa
na vie mjesta umanjuju kamenolomi i sve masovnija sjea primorske makije, a naalost i
sve ee sjea maslinovih zasada, izazvana najezdom masovne i neplanske izgradnje.
Primorje ima daleko najguu mreu naselja u odnosu na ostale dvije regije i
iznosi prosjeno 15 naselja na 100 km, dok ona u Sredinjoj regiji iznosi 8,8, a Sjeverna
regija 7,8 naselja na 100 km. Prosjek za Crnu Goru iznosi 8,98 naselja na 100 km, dok
prosjeno veu mreu naselja imaju Budva 27 i Tivat 26 naselja na 100 km,
Medjutim, najvei stepen urbanizacije ima Centralna regija 78%, a onda Primorska
62%, a daleko najmanji Sjeverna regija sa svega 41% gradskog stanovnitva. Budva ima i
najvei stepen urbanizacije 85%, a najmanji Andrijevica 18% (Monstat, 2007).
Relativno brzi razvoj primorskog turizma u poslednjih skoro pola vijeka, sa
izuzetkom poslednje decenije prolog vijeka, o emu je bilo govora u analizama
razvijenih tokova turizma, kao i izgradnja saobraajnica i ostale tuiristike infra i
suprastrukture, pogodovali su masovnoj izgradnji vikend naselja i stanova za tzv. odmor,
mimo svih planskih predvidjanja, ime su stvoreni problemi u vidu stihijne urbanizacije,
nemilosrdnog nenamjenskog troenja turistikog prostora, problema vodosnabdijevanja i
isputanje u more nepreienih otpadnih komunalnih i industrijskih voda, zapostavljanja
komunalnog uredjivanja i opremanja urbanizovanih prostora i do zagadjivanja priobalnog
mora, naroito u toku glavne turistike sezone. Sve je to neminovno vodilo do visoke
antropropresije u najveem broju turistikih centara, dopretjerane litoralizacije urbanih
prostora, i do ozbiljnog konflikta na relaciji turizam-ekologija-zatita i ouvanje ivotne
sredine. I to je najtee i to e imati trajne posljedice, to je injenica da je u odnosu na
sve vaee parametre potroen turistiki receptivni prostor, izuzev podruja Ulcinja, u
skoro svim ostalim optinama. Zapravo, kada se ima u vidu receptivni potencijal
crnogorskih plaa koji je procijenjen na oko 170.000 kupaa istovremeno, a da je
procijenjeni obim smjetajnih kapaciteta procijenjen na preko 300.000 leaja, onda se
vidi sva sloenost u realizaciji opte prihvaenog koncepta razvoja odrivog i kvalitetnog
turizma. Naravno, situacija bitno ne poboljava mogunost da se proirivanjem postojeih
i izgradnjom dodatnih plaa, moe obezbijediti receptivni kapacitet od oko 268.000
turista, kako je to predvidjeno Strategijom razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine.
Oko ovog vanog razvojnog pitanja naega Primorja, bie vie govora u obradi pojedinih
turistikih subregija. Ovdje bi iznijeli nae stanovite na jedan broj pitanja od kojih zavisi
dalji uspjean razvoj turizma, a koji se manje-vie odnosi na itavu primorsku turistiku
regiju. Radi se o sljedeim pitanjima:
- Radikalno poboljanje kvaliteta i kvantiteta turistikih kapaciteta,
prioritetno hotelskih, shodno zahtjevima trita;
- Maksimalno poboljanje turistike infrastrukture,

- Razvoj turizmu komplementarnih djelatnosti i poboljanje privredne

strukture,
- Bezupitno i odluno uvanje i plansko korienje preostalog turistikog
prostora i unapredjenje ivotne sredine.
Poboljanje kvaliteta turistikih usluga podrazumijeva zadovoljavanje oekivanja
ciljnih trinih segmenata, podizanje kvaliteta ponude koji omoguava najvee prihode
po gostu/danu, produavanje turistike sezone, primjenu eko standarda i otvaranje
velikog broja novih radnih mjesta. U kvantitativnom pogledu to znai preduzimanje svih
moguih mjera turistike privrede, lokalne uprave i republikih institucija na izgradnju
kvalitetnih hotelskih kapaciteta i rekonstrukciju postojeih, kako bi u narednoj deceniji
raspolagali sa 90.000-100.000 hotelskih leaja, to i tada ne bi bilo dovoljno, pogotovo u
poredjenju sa razvijenim turistikim zemljama, jer bi hotelski kapaciteti uestvovali sa
neto vie od 37% u ukupnim kapacitetima Primorske turistike regije. Prioritet u
investicionoj politici treba da bude, prije svega, ulaganje u do sada neaktivirano grinfild
lokacije, kaoto su lokacije na podruju Ulcinja, Lutice, priobalnog dijela Donjeg
Grblja, Buljarica i dr. Poboljanje kvaliteta smjestajne ponude podrazumijeva da se uvede
moratorijum na izgradnju vikendica i stanova za odmor do definisanja urbanistickih
planova u svim optinama, a da se odgovarajuim mjerama fiskalne politike i
djelovanjem trista utice na transformaciju niskoprofitne ponude, a naroito onog dijela
komplementarnih kapaciteta koji su izvor sivog turistikog trista.
Za dalji uspjean razvoj turizma u Primorskoj regiji i svakog turistikoj subregiji,
od posebnog znaaja je izgradnja nove i modernizacija postojee turistike infrastrukture.
To se prije svega odnosi na zavretak Primorskog vodovoda, izgradnja kolektora za
preiavanje odpadnih voda i izgradnja sistema za kanalisanje otpadnih voda na
bezbjednim udaljenostima od morske obale. Ovi objekti e nesumljivo imati velik
ekonomski, turistiki i ekoloki znaaj, kao i ustanovljavanje sistema prikupljanja
komunalnog otpada za itavu regiju i stanice za reciklau, kao i subregionalnih sanitarnih
deponija neiskoristivog otpada. Za poboljanje ekoloke situacije vano je i dobro
odravanje ekolokog koridora du linije primorskih planina kao i poumljavanje padina
prema moru, ume u cjelini, ukljuujui i specifinu mediteransku vegetaciju makija
treba imaju status zatienih uma, posebno u brojnim beumnim podrujima. Zastiti
pejzaa u cjelini treba posvetiti posebnu panju. Osobitu panju treba posvetiti projektu
brze saobraajnice du Primorja, izgradnji zaobilaznica oko primorskih gradova i
posebno promociji ideje o izgradnji Jadransko jonske magistrale i pocetku radova na
izgradnji radova prvog autoputa u Crnoj Gori na relaciji Bar Boljare Beograd.
Svakako, od zajednikog je interesa dalji razvoj i modernizacija luke Bar, eljeznike
pruge Bar Beograd, vazdunog i pomorskog saobraaja, sigurno snadbijevanje
elektrinog energijom, razvoj savremenih informacionih sistema, a naroito sistema
internet koji je ve postao nezaobilazan faktor u razvoju turizma, i drugi objekti turistike
infrastrukture.
Za stabilan i kvalitetan razvoj turizma veliki znaaj ima razvoj komplementarnih
djelatnosti a naroito razvoj saobraaja i veza, trgovine, poljoprivrede, pomorske
privrede, zanatstva, i domae radinosti, kao i razvoj velikog broja javnih slubi,

drutvenih djelatnosti i servisa. Ve smo potencirali vanost razvoja saobraaja.

Razvijene turistike zemlje stalno unapredjuju i modernizuju trgovinu i jaaju tzv.
trgovinski turizam, kao vaan faktor uveanja deviznog priliva. U pojedini zemljama
poznatim po unosnim oping transakcijama, trgovina dostie i formativnu snagu i preko
30 % u deviznim prihodima od turizma, koristei turizam pri tome kao bitan faktor u
proizvodnji i plasmanu svojih kvalitetnih brend proizvoda (Institut ekonomskih nauka,
1996). Slinu ulogu ima i razvoj poljoprivrede, s tim to njen razvoj ima viestruke
ekonomske, demografske, i socijalne efekte. Turistiko triste Crne Gore, dakle trite na
licu mjesta, velika je ansa za plasman poljoprivrednih proizvoda naroito onih iz grupe
ekskluzivnih i visoko kvalitetnih proizvoda. A za proizvodnju takvih proizvoda izvaredne
uslove ima podruje Ulcinja, pa i podruje Bara i Herceg Novog (masline i maslinovo
ulje, kvalitetni morski proizvodni, meso i mlijeko, med, vino, kozji sir, suve smokve,
mandarine, barski ipak i sok od njega, razno kotiavo voe i dr.). Razvoj proizvodnih i
uslunih djelatnosti iz sektorapomorske privrede, a osobito razvoj pomorstva i
pomorskog saobraaja, koji je decenijama neopravdano zapostavljen, zajedniki je interes
svih turistikih subregija Primorja. Na znaaj pomorske privrede najubjedljivije ukazuje
podatak da je 1989. godine u BDP Crne Gore pomorska privreda uestvovala sa 16,4%,
te da su prihodi izove djelatnosti i turizma, pokrivali negativni saldo trgovinskog bilansa
Republike. Bar i osobito Kotor, svoj brzi drutveno-ekonomski razvoj, ostvarivali su
zahvaljujui razvoju nekada monih kompanija Jugooceanije iz Kotora i Pomorske
plovidbe i Luke Bar, iz Bara. Dakako, budui uspjean razvoj turizma u Primorskoj
regiji, u sve veoj mjeri zavisie i od kvaliteta ljudskih resursa, a prije svega od
djelotvornog razvoja obrazovanja, nauke i kulture. Zato, svi faktori turistike djelatnosti
iz ove regije, kao i Republike u cjelini, treba da daju doprinos razvoju cjelokupnom
obrazovnom sistemu za potrebe turizma i ugostiteljstva, ukljuujui i razvoj turistikih
fakulteta, upisu i kolovanju potrebnih profila kadrova na svim stupnjevima obrazovanja,
kao i daleko veem ueu struke i nauke u koncipiranju strategije i politike razvoja
turizma, upravljanju turistikim procesima, donoenju krupnih poslovnih odluka i
saradnji sa inostranim stratekim partnerima, u praenju kretanja na turistikom tritu, u
osmiljavanju to efikasnijih mjera na podruju stratekog menadmenta i marketinga,
oblikovanju i promociji turistikog proizvoda i sl. Na tom smjeru nuno je ostvariti
svestraniju saradnju obrazovno - naunih organizacija sa organima lokalne uprave i
turistike privrede, kao i sa odgovarajuim republikim organima i institucijama. Jako je
vano da to prije preovlada svijest da bez savremeno organizovanog i kvalitetnog
obrazovanja, nauke i tehnologije, nije mogue ostvariti stabilan i prosperitan razvoj, pa
naravno i razvoj turizma.
I ovdje potenciramo zabrinjavajuu injenicu da je prostor u cjelini, i posebno
turistiki prostor, u najveem dijelu Primorske turistike regije prerastao u oskudni i
limitirajui faktor razvoja turizma. To potvrdjuje i informacija Ministarstva uredjenja
prostora da u Crnoj Gori ima oko 90.000 bespravno sagradjenih ili zapoetih objekata i
da je njih 46.500 nelegalno prikljueno na energetsku mreu. Zato je skoro poslednji as
da dravni organi, lokalni i republiki, hitno, odluno, beskompromisno i sinhronizovano,
i prema svim prekriocima (divljim graditeljima) primijene nova zakonska rjeenja po
kojima je bespravna gradnja sankcionisana kao krivino dijelo. Time e dravni organi
pokazati da li su sposobni i odluni da uspjeno rijee ovaj viegodinji problem od ijeg
rjeenja zavisi ne samo uspjean razvoj odrivog turizma primjerenog zahtjevima trita,

ve i ukupnog drutveno-ekonomskog razvoja Crne Gore. U suprotnom, bili bi obavezni

da javno obavijeste javnost zato nijesu u mogunosti da sprovode navedene zakonske
propise.

4.3.1. Turistika subregija Boke Kotorske

Boka Kotorska je homogena i jedinstvena geografska, ambijentalna, kulturnoistorijska i turistika subregija koja obuhvata turistike zone Herceg Novog, Kotora i
Tivta. Ima povrinu od oko 83 km, duinu obale od oko 106 km, a prirodne plae i
uredjena kupalita imaju duinu od oko 20.000 metara. Geografski je locirana na
sjeverozapadnom dijelu Crnogorskog primorja i nedaleko od najdubljeg dijela
Jadranskog mora (1.330m) i najviih dinarskih primorskih planina (Orjen 1.895m). Zaliv
Boke predstavlja vrlo sloen, autentian, beskrajno privlaan i neponovljiv reljefnohidrografski i istorijsko-kulturoloki fenomen, koga poluostrvo Vrmac (786m) dijeli u
dva zaliva vanjski i vei Toplansko tivatski, i unutranji manji Kotorsko risanski
zaliv. Ima sedam od ukupno etrnaest ostrva koliko ih ima du Primorja, sva su
nenaseljena ali imaju sjajnu turistiku budunost. Zbog svojih autentinih, neponovljivih
i opte poznatih i priznatih prirodno geografskih i kulturno-istorijskih vrijednosti,
unutranji Kotorsko risanski zaliv sa velianstvenim gradom Kotorom, proglaeni su za
svjetsku prirodnu i kulturnu batinu, i Bokokotorski zaliv u grupu najljepih zaliva u
svijetu. Ljepotama i kulturnim blagom Boke Kotorske divili su se i o njoj ostavili svoja
najbolja ostvarenja mnogobrojni inostrani i domai naunici, knjievnici, umjetnici,
putopisci, poznati turistiki eksperti kao i brojni dravnici i javni radnici. To je jako
vaan fond i izvorita za savremeno promovisanje Boke i njenih turistikih destinacija.
Inae, receptivni kapaciteti Boke Kotorske procjenjuju se na oko 70.000 smjetajnih
jedininica, to je u odnosu na postojee kapacitete poveanje od preko tri puta i
predstavlja oko 32% receptivnih kapaciteta Primorja ili oko 28% planiranih smjetajnih
kapaciteta Crne Gore ( Prostorni plan Crne Gore 2020, 2007). O mogunostima razvoja
Boke a posebno o dugoronim koncepcijama razvoja turizma u turistikim zonama
Herceg Novog, Kotora i Tivta bie vie rijei u tekstu koji slijedi.
4.3.1.1. Turistika zona Herceg Novog
Smjeten na vratima Boke Kotorske i na pobrdju Orjena najvie primorske
planine istonog Jadrana, na prostoru izmedju tivatskog i dubrovakog aerodroma i na
Jadranskoj magistrali, Herceg Novi ima povoljan geografski, saobraajni i turistiki
poloaj. Ovaj grad sa okolinom je blage mediteranske klime, raznovrsnog i bogatog
biljnog pokrivaa (oko 250 vrsta suptropskog i tropskog bilja ) turistiki centar koga
esto nazivaju gradom cvijea, stepenica, fortifikacija i bogatog kulturnog nasljedja;
jedan od najrazvijenijih turistikih mjesta koga mnogi smatraju pionirom organizovanog
turizma i eljeznikog saobraaja na podruju Crne Gore. Pomenute i brojne druge
vrijednosti motivisale su mnoge poznate linosti da posjete i trajno borave u ovom gradu,
kao to su slikari Lubarda, Milunovi, Dado Djuri, Luka Tomanovi , sadanji zatitni
znak kulture ovog grada Vojo Stani, itd, pjesnici i knjievnici Njego, Pjer Loti, Marko

Miljanov, Aleksa anti , Ivo Andri, Mihailo Lali, i brojni drugi stvaraoci, ostavljajui
jako inspirativna svjedoenja o prirodi i ljudima ovog prelijepog krajolika.
Ovo je grad i vrlo bogate kulturne batine od Ilira, Grka, Rimljana i panaca, pa
do kulturnih uticaja Venecije, Francuza, Austrijanaca i dr. Sakralni spomenici zauzimaju
primarno mjesto sa 89 crkava, kao i ouvano staro gradsko jezgro i fortifikacioni sistem
kola. Najpoznatiji spomenih kulture je manastirski kompleks Savina, okruen bogatim
parkom.
Due od jednog vijeka na ovim prostorima izgradjivanja je turistika ponuda
poznata na domaem i inostranom tristu kao Hercegnovska turistika rivijera. U
poetnim fazama razvoja oblikovanje turistike ponude vezano je na potezu Herceg Novi
Zelenika, da bi u posljednim decenijama turistikom izgradnjom bili zahvaeni prostori
od Njivica pa do tjesnaca Veriga u duini od oko 20 km. Danas je to jedinstvena
urbanistika i turistika konurbacija sa dosta velikom gustinom stambene i turistike
izgradjenosti, naroito na lokalitetima Igalo, Topla i Bijela, koje poodavno karakterie
hiperatrofirana izgradnja raznih vrsta objekata. Poluostrvo Lutica i ruralna podruja
Orjena se nalaze u poetnoj fazi razvoja i najvea su prostorna rezerva za budui razvoj
turizma sa jednim brojem turistikih lokacija manjih dimenzija.
Dugoronu projekciju kvantitativnih i kvalitativnih sadraja smjestajnih
kapaciteta na prostoru Herceg Novog, Kotora i Tivta, pokazuje sljedei tabelarni pregled.
Tabela Smjetajni kapaciteti (leaji) u Boki do 2020. god.
Hoteli*
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj**
Ukupno

Herceg Novi
15.000
40 %
2.000
500
20.000
53 %
37.500

Kotor

Tivat
7.000
44 %
500
500
8.000
50 %
16.000

6.500
200
500
10.000
17.200

*Hoteli ukljuuju sve hotele i smjetaj hotelskog tipa.

**Samo sadanji registrovani privatni smjetaj.
Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.
Iz tabelarnog pregleda mogue je, pored ostalog izvui sljedee konstatacije:
* Projekcijom je planirano vrlo znaajno poveanje smjetajnih kapaciteta, tako
da bi krajem planskog perioda Boka sa 70.700 leaja obezbijedila znaajno uee
u smjetajnoj ponudi Crne Gore od oko 28%, a u ponudi Primorske regije 33%.
* Predvidja se ozbiljno poboljanje kvaliteta smjetajnih kapaciteta, tako da bi
hoteli i smjetajni kapaciteti hotelskog tipa imali uee od neto vie od 40% to
je trostruko poveanje u odnosu na postojee stanje. Ovo uee je ne samo
neohodno obezbijediti, nego sa potencijalnim investritorima treba nastojati da se
ovo uee povea naroito uee hotele najviih kategorija.

* Planirani razmjetaj smjetajnih kapaciteta po turistikim zonama Boke je

logian i u osnovi prihvatljiv jer u dobroj mjeri odgovara njihovom receptivnim
kapacitetima prostora
* Iz razmjetaja lokacija na kojima e preteno biti umjerena investiciona
aktivnost u novosmjetajne kapaciteta, vidljivo je da e na teritoriji sve tri
bokeljske optine biti formirana nova razvojna turistika destinacija na potezu:
ostrvo Mamula Mirite anjic Prno Bigovo. Poslije izgradnje turistike
infrastrukture i osmiljavanja savremenih i tritu primjerenih projektantsko
programskih rjeenja, na ovim prostorima (Lutica, Krtoli, Donji Grbalj), mogue
je i neizostavno potrebno formirati eksluzivnu turistiku ponudu koja bi u znatnoj
mjeri poboljala kvalitet turistikog proizvoda Boke Kotorske, Crnogorskog
primorja pa i Crne Gore u cjelini. Za to je u konkretnoj razradi i realizaciji ovog
projekta nuno obezbijediti punu koordinaciju bokeljskih optina i republikih
organa, uz neizostavno aktivno uee najkompetentnijih prostornih planera,
turizmologa, ekologa, arhitekata, ekonomista, gradjevinara i drugih profila
strunjaka .
Osim navedenog prostora, na podruju optine Herceg Novi postoje prostorni
uslovi, svakako uz seriozno planiranje, a za izgradnju novih turistikih kapaciteta na
lokacijama: Kobila, Njivice, Meljine Lalevina, Zelenika, Kumbor, Baoii i na
padinama Orjena, koji je neopravdano zapostavljen ne samo u projekcijama razvoja
turizma, ve i za stambenu izgradnju na njegovim niim padinam, jer su ui priobalni
prostori ve optereeni hipertrofiranom izgradnjom.
U turistikoj tipologiji konstatovali smo da na podruju Herceg Novog postoji
mogunosti za razvoj itavog spektra savremenih vidova turizma, a prije svega
kupalinog, zdravstvenog, nautikog, kulturnog, sportsko-rekreativnog, ruralnog itd.
Naravno, osim razvoja kvalitetnog cjelogodinjeg turizma, privrednu strukuru Herceg
Novog treba obogatiti razvojem intenzivne poljoprivredne proizvodnje, odrivog i
ekoloki prihvatljivog razvoja, brodogradnje, proizvodnim zanatstvom i domaom
radinou, odgovarajuim funkcijama kulturnog, obrazovnog, servisnog i uslunog
centara, i drugim turizmu komplementarnim privrednim i vanprivrednim aktivnostima.
Planirani razvoj je mogue ostvariti pod pretpostavkom da se preovladaju brojna
ogranienja i konflikti. Tako je potrebno ograniiti sve programe razvoja, ukljuujui i
stanovanje, u zoni zdravstvenog centra Simo Miloevi; to isto vai i za Sutorinu u
kojoj treba sprovoditi programe iz oblasti poljoprivrede i sporta; u Herceg Novom
ograniiti dalje poveanje gustine stambenom i turistikom izgradnjom; na potezu
Zelenika Bijela (i brodogradilitu Bijela ) onemoguiti izgradnju onih programa i
djelatnosti koji mogu ugroziti ivotnu sredinu kao i obezbijediti reim korienja
poluostrva Lutice kao planiranog spomenika prirode.
U itavoj zoni treba to prije prevazii pojedina ogranienja, kao to su;
nedostatak zemljita za razvoj stambene izgradnje, prestruktiranje i kvalitativno
poboljanje komunalne infrastrukture, kao i ve na kritinom nivou prisutnih ogranienja
na podrujima vodosnabdijevanja, kanalisanja otpadnih voda i poboljanja svih
elemenata saobraaja. Dok se ne prevazidju ovi problemi treba razmotriti opravdanost
realizacije svih vanijih projekata.

4.3.1.2. Turistika zona Kotora

Turistika zona Kotora smjetena je u vrhu Bokokotorskog zaliva i zahvata
morski akvatorijum Risanskog i Kotorskog zaliva se periplaninskim padinama Orjena i
Lovena, na sjeveru, i dio otvorenog mora na padinama razvuenih terena
Donjogrbaljskog polja. To je prostor od koga su u svim istorijskim periodima vodile
najvanije komunikacije i veze sa uim i irim kontinentalnim zaledjem. A od Kotora i
prema Kotoru, strmim lovenskim padinama, vodile najvanije saobraajne i dravne
komunikacije podlovenske Crne Gore sa Bokom i irim jadranskim podrujima. Dakle,
ova turistika zona obuhvata unutranji dio Zaliva sa gradom Kotorom i drugim
naseljima (Risan, Perast, Pranj), Grbaljsko i Mrevo polje i priobalje optine uz
otvoreno more sa naseljima Trsteno, ukovica i Bigovo. Kotorsko - risanski zaliv,
povrine mora od 2.600 ha sa neposrednim kopnenim zaledjem, zbog izuzetnog kulturnoistorijskog nasledja rijetkih i jedinstvenih karakteristika i bogatstva vodenih i kopnenih
ekosistema, upisan je u Listu svjetske prirodne i kulturne batine, to je od velikog
znaaja za njegov ukupni razvoj, a osobito za razvoj kuture i turizma. Sve navedeno
govori da ova turistika zona i po autentinim karakteristikama i vrijednostima
geografskog i kulturnog pejzaa ima unikatnu i univerzalnu vrijednost.
Turistika zona Kotora raspolae raznovrsnim i znaajnim resursima i
potencijalima za ekonomski, turistiki i kulturni razvoj, kao to su: razudjena i duga
morska obala sa prilino znaajnim fondom ljunkovitih, pjeskovitih i kamenitih plaa; sa
izuzetno znaajnim kulturno-istorijskim spomenicima i gradom Kotorom sa statusom
kulturnog dobra svjetskog znaaja i sjeditem vanih naunih, obrazovnih, kulturnih i
zdravstvanih institucija; dosta razvijena proizvodna luko-tehnika i drutvena
infrastruktura i blizina aerodoma Tivat; dosta veliki i dobro loiciran prostor za razvoj
industrije u Grbaljskom i Mrevom polju; neizgrdjena i slikovita obala i ruralna naselja
Donjeg Grblja sa povoljnim uslovima za razvoj turizma i poljoprivrede i dr. Za izgradnju
novih smjetajnih kapaciteta najpovoljnije lokacije u unutranjem Zalivu su Morinj,
Ratac (Risan), Rakov brijeg (Ljuta), brojni autentini i jo uvijek znaajni kapaciteti
palaa, ravitalizacija slikovitih seoskih naselja na obalama mora i padinama Orjena i
Lovena i posebno, revitalizacija i osmiljavanje turistikih sadraaja prelijepog Perasta,
koji je po naem miljenju u funkcionalnom pogledu trebalo razvijati slino koncepciji
Svetog Stefana. Na obali otvorenog mora, kako smo ve konstatovali, daleko
najpovoljnija lokacija Bigovo, a onda prostor iznad Klifova od ukotrlice do Trstena.
Bilo bi realno da se u narednih petnaestak godina izgradi neto vie od 5.000 leaja, to
bi sa registrovanim procijenjenim iznosilo oko 16.000 leaja.
Posebno mjesto u daljem razvoju turizma treba da imaju stara i privlana gradska
i seoska naselja od Kotora, smjetenog u samom vrhu Bokokotorskog zaliva koji batini
ogromno bogatstvo spomenika kulture, sa bogatom arhitekturom iz rimskog,
vizantijskog, nemanjikog perioda snanog procvata pomorstva i gradjevinama
gradjenim u romanskom, gotskom, renesansnom i baroknom stilu. Risna, (ilirskog
naselja Risinium) najstarijeg i dugo vremena glavnog naselja u Boki koje je u doba
Rimljana imalo oko 10.000 stanovnika sa ostatcima brojnih kulturno-istorijskih
spomenika iz raznih perioda, medju kojima su najznaajniji rimski mozaici iz II vijeka
nae ere. Perasta, smjetenog na zavretku istonih i strmih padina pobrdja Krivoija na
samoj morskoj pjeni, najljepeg i najizrazitijeg primjera barokne arhitekture na naoj

obali u koje je svaka zgrada ahitektonski ili istorijski spomenik sa velianstvenim

palatama peratanskih plemikih porodica, a ispred ovog gradia su dva izuzetna
atraktivna ostrvca Sv. Djordja (prirodno) i Gospa od krpjela (vjetako sa crkvom
ivopisanom od strane Tripa Kokolja, jednog od najveih majstora baroka pa do Pranja,
smjetenog na zelenim padinama Vrmca, sa brojnim kulturno-istorijskim spomenicima
medju kojima dominira parohiska crkva Bogorodica, jedna je najznaajnihih gradjevina
na Crnogorskom primorju, sa jednom od najlepih plaa u unutranjem dijelu Boke, s
specijalizovanom ustanovom zdravstvenog turizma Vrmac i drugim turistikim
objektima. Pored navedenih, na podrju ove truristike zone postoje brojna druga naselja
sa znaajnim turistikim vrijednostima.
Ve je konstatovano da bi u peirodu do 2020. godine bilo realno oekivati da se
formira na podruju turistike zone Kotor turistika ponuda od oko 16.000 leaja, to se
vidi iz narednog tabelanog pregleda u kome je naznaena i mogua (oekivana) struktura
smjetajne ponude.
Tabela Obim i struktrura smjetajnih kapaciteta

KOTOR
Hoteli
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj
Ukupno

2007.
1.351
1.601
394
5.711
8.057

%
17
8
4
71
100

2020.
7.000
500
500
8.000
16.000

%
44
3
3
50
100

Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.

Iz tabele se vidi da bi obim smjetajnih kapaciteta u narednoj deceniji trebao da se
povea za 50%.Time bi uee ove zone u ukupnim smjetajnim kapacitetima Boke
iznosilo oko 23%, a u Primorskoj turistikoj regiji oko 7 %. Jako je vano da se planira
znatno poveanje uea kvalitetnih smjetajnih kapaciteta, tako da bi hoteli i kapaciteti
hotelskog tipa trebalo da uestvuju oko 44% ili sa oko 25% u hotelskoj ponudi Boke.
Planirani obim i struktura turistikih kapaciteta podrazumjeva prevazilaenje
jednog broja ogranienja, kao to su: ogranienje stambene, turistike i druge izgradnje
koja ugroava prepoznate vrijednosti kulturno-historijskog nasljedja, kao i zabrana
izgradnje kua za odmor na lokacijama namijenjenim razvoju turizma; ogranienja
razvoja industrije izuzimajui pogone male privrede; ogranienja izgradnje objekata koji
na bilo koji nain mogu ugroziti veliku vrijednost prirodnog i kultrunog pejzaa,
prvenstveno podruja i resursa pod medjunarodnom zatitom.To se naravno odnosi na
prevazilaenje konflikta i pragova, kao to sui: modernizacija i kvalitetan razvoj itavog
komunalnog sistema,a prvenstveno urbanog sistema za vodosnadbijevanje i kanalizacije
otpadnih voda koje ovdje permanentno zagadjuju morsku vodu; radikalno pobojanje
saobrajne infrastrukture, ukljuujui i konflikt izmedju oskudne povrine zemljita i
potreba i ambicija razvoja i dr. Opti zahtjevi okruenja su zatita morske vode od

zagadjenja, zatita tla od kontaminacije otpada i zatita prirodnog i kulturnog pejzaa.

4.3.1.3. Turistika zona Tivta
Turistika zona Tivta je najmanja turistika zona u Crnoj Gori sa povrinom od
46 km. Zahvaljujui povoljnom geografskom i saobraajnom poloaju, jer je smjetena u
centralnom dijelu Boke, na Jadranskoj magistrali i aerodromu Tivat i posjedujui vane
prirodne i antropogene resurse, realno je ocijeniti da je ovo jedna od naih
najprosperitetnijih turistikih zona. Smjetena je na blagoj prisojnoj padini poluostrva
Vrmac, prostoru Tivatskog polja i niskog krakog bila Krtola na poluostrvu Lutici.
Svaku od ovih prostornih jedinica karakteriu odredjene specifinosti: hipsometrijska
slika prostora, geoloki sastav, klimatske karakteristike, izgled pejzaa i socio-ekonomska
obiljeja. U reljefu Vrmca dominiraju vrhovi Sv. Ilija (765 m) i Veliki vrh (712 m).
Fluvijalnom erozijom erodiran je materijal i akumuliran na morskoj obali, pa su na ovim
nanosima formirani rtovi Pakovo i Seljanovo. Na padinama Vrmca nalazi se jedan broj
vrlo privlanih sela, medju kojima su autentinim izgledom i sadrajima istie Gornja
Lastva, planirano da se transformie u ekoloko seosko naselje. Radom tekuih voda
Tivatsko polje je zaravnjeno i sve vie razvija saobraajno-servisnu, agrarnu, industrijsku
i turistiku funkciju, koje podstiu intenzivnu urbanizaciju. Prostornu jedinicu Krtole
karakteriu blagu forme reljefa do 100 m nadmorske visine, a ima vanu ulogu prevoja,
to omoguava blaga vazduna struja s mora, dok su sa istoka i zapada zatiene viim
brdskim zemljitem. Sjeverna obala je dosta sjenovita i tee pristupana, a juna u zalivu
Trate, veim dijelom je blaga, pristupana i ljunkovita i ovdje se nalaze najljepe plae
ove turistike zone.
Akvatorij Tivatskog zaliva imao je veliki znaaj na ukupni razvoj podruja Tivta,
a u budunosti njegova razvojna funkcija stalno e rasti. Dubina zaliva varira, a najvea
je u sredinjem dijelu (45 m). Najmanje dubine su u priobalju Solila gdje je formirano
muljevito tlo iji hemijski sastav predstavlja solidnu bazu za razvoj zdravstvenog
turizma. Tjesnac Verige ima veliku ulogu u saobraajnim tokovima Boke. Od rta
Seljanovo prema jugoistoku, obala je prilino razudjena i na ovom dijelu je izgradjena
luka Arsenal, prvi industrijski objekat u Crnoj Gori (1898), a tokom ove godine poela
je izgradnja mone megamarine Porto Montenegro sa brojnim turistikim i servisnim
sadrajima, a njen vlasnik uvjerava da e ovaj kompleks nautikog turizma doprinijeti da
se u Tivtu izgradi novi Monako.
U centralnom dijelu Tivatskog zaliva nalazi se grupa ostrva: Prevlaka,
karakteristina po fenomenu jer za vrijeme osjeke predstavlja poluostrvo, a za vrijeme
plime ostrvo, na kome je prije etiri decenije bilo izgradjeno jedno od najatraktivnijih
turistikih naselja pod nazivom Ostrvo cvijea i koje je u poslednjoj deceniji prolog
vijeka potpuno ruinirano. Slinu sudbinu je doivjelo daleko vee, slikovito i zelenilom
obraslo ostrvo Stradioti, a po turistikom naselju nazvano Sveti Marko, gdje je
francuski klub Mediterane izgradio jedno od najatraktivnijih turistikih naselja na
Mediteranu. I ono je danas zaputeno, a zajedno sa Ostrvom cvijea, raspolagalo je
kapacitetom od oko 2.000 smjetajnih jedinica. Zapadno od ostrva Sv. Marka nalazi se
malo ostrvce Otok sa samostanom.
Kulturno-istorijske znamenitosti sauvane su preteno u crkvama du itavog
prostora optine. Medju tim spomenicima kulture istie se: crkva Sv. Antona u Kalimanu;

na poluostrvu Prevlaci nalaze se ruevine nekadanjeg znamenitog manastira Sv. Mihaila

arhangela, podignutog od 9 do 11 vijeka, a u 13. vijeku postaje sjedite Zetske episkopije;
u Krtolama je stara pravoslavna crkva Sv. Luke u kojoj se uva felon (odeda) koju je
oblaio Njego, imnoge druge crkve i manastiri manje kulturne vrijednosti. U Tivtu se
razvija sve bogatiji i raznovrsniji kulturni ivot, kao i brojne kulturne i turistike
manifestacije.
Pored resursa za razvoj turizma,ova zona ima i druge vane razvojne potencijale,
kao to su: dosta slobodnog prostora za savremeni urbanistiki razvoj grada Tivta i druge
razvojne potrebe, to nije sluaj sa ostalim bokeljskim optinama; pogodne obale za
razvoj raznih programa iz pomorske privrede; znaajni kompleksi plodnog
poljoprivrednog zemljita; proizvodnja marikultura, a naroito dagnji i kamenica;
Aerodrom Tivat; oslobodjeni prostori koji se vie ne koriste u vojne svrhe; formirane
proizvodne funkcije, servisi, opremljenost prostora; prostor za industrijsku zonu u
Grbaljskom polju i dr. Oigledno, pomenuti i drugi resursi i potencijali pruaju
mogunost da se u ovoj zoni, osim turizma, formira vrlo razudjena i odriva privredna
struktura, to je stanovita prednost ove optine.
Tabela Planirani smjetajni kapaciteti do 2020. g.

TIVAT
Hoteli
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj
Ukupno

2007.
2.159
116
371
3.056
5.702

%
37
2
6.5
54,5
100

2020.
6.500
200
500
10.000
17.200

%
38
3
1
58
100

Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.

Iz navedenog dokumenta se vidi da e se do 2020. godine izgraditi oko 4.500
novih leaja, to bi sa registrovanim i procijenjenim iznosilo oko 17.200 leaja, ime bi
uee ove zone u smjetajnoj ponudi Boke iznosilo 24%, a u ponudi Primorske regije
8%. Apsolutni prioritet u izgradnji novih smjetajnih kapaciteta imali bi hotelski
kapaciteti visokih i viih kategorija i njihovo uee u ukupnim smjetajnim kapacitetima
trebalo bi da iznosi oko 38%.
Najpovoljnije lokacije za izgradnju novih i rekonstrukciju postojeih kapaciteta
su: zaliv Trate, ostrvo Sveti Marko i Ostrvo cvijea, upa, Bonii i jedan broj seoskih
naselja. Naravno, zaliv Trate i prostori na poluostrvu Lutici (za koje ve postoji interes
respektivnih inostranih investitora) najpogodniji su i najatraktivniji prostori za izgradnju
trino atraktivne turistike ponude, ne samo u ovoj turistikoj zoni, ve i na prostoru
itave Boke. I na ovom mjestu potenciramo ogromnu odgovornost vlasnika (investitora) i
planera da sa najveim stepenom profesionalnosti i odgovornosti, i na osnovu temeljnih
ekolokih studija, definiu razradjen i na bazi strunih i naunih analiza zasnovan
program revitalizacije i izgradnje obima i strukture novih turistikih kapaciteta na

navedenim ostrvima. To se, naravno, odnosi i na sve ostale lokacije, osobito u rejonu
zaliva Trate, jer e kvalitet novoformiranog turistikog proizvoda na ovim lokacijama, u
najveoj mjeri opredijeliti budunost razvoja turizma podruja Tivta i Boke Kotorske.
Dakako, za dalji uspjean razvoj turizma neophodno je to prije prevazii jedan broj
konflikata i pragova ogranienja, kao to su snabdijevanje vodom i preiavanje i
kanalisanje otpadnih voda, radikalno poboljanje saobraajne mree i rjeenje pitanja
drumskih saobraajnica i prelaza preko Veriga, to je od ogromnog znaaja za itavu
Boku; konflikat izmedju privatnih vlasnika zemljita i njihovih elja i prostorno-planskog
uredjenja razvoja urbanizovanih i prigradskih zona; uskladjivanje cjelokupnog razvoja sa
zatitom morske vode od zagadjivanja, zatitom tla od kontaminacije raznim vrstama
otpada, zatitom prirodnog i kulturnog pejzaa; primjenom propisa i standarda za
umanjenje seizmikog rizika, to je aktuelno za itavu Primorsku regiju i dr.
4.3.2. Turistika subregija Budve
Turistika subregija Budve zahvata sredinji dio Crnogorskog primorja i ima
povrinu od 122 km, to ini oko 7,6% Primorske regije i 0,9% prostora Crne Gore.
Pojas priobalnog podruja subregije prostire se od rta Plantamona i oboda Mrevog polja
do Dubovice na istonom rubu Buljarice. Duina obale iznosi 38,1 km, to predstavlja
13,8% obale naeg Primorja,od ega na obalu nepogodnu za kupanje otpada samo 11,2%,
tako da Ulcinjska subregija jedino ima povoljniji ovaj odnos jer u njoj na obalu
nepogodnu za kupanje otpada svega 7,8% (M. Radovi, 1969). Subregija ima vrlo
povoljan geografski i saobraajni poloaj u odnosu na sadanje i budue saobraajne
koridore. Du obale je Jadranska magistrala (Dubrovnik 85km, Herceg Novi 40 km,
Kotor 24 km, Tivat 22 km, Bar 38 km i Ulcinj 64 km). Kontinentalno podruje vezuju
sve kvalitetniji putevi Budva-Cetinje-Podgorica 55 km, kao i eljeznika pruga BarPodgorica-Beograd, i to je osobito vano ima i povoljan poloaj u odnosu na
medjunarodne aerodrome u Podgorici i Dubrovniku, a naroito na Tivatski aerodrom koji
je udaljen svega 20 km.
Tektonskim procesima i kontinuiranim dejstvom abrazije, fluvijalne i krake
erozije, ovdje je formiran vrlo dinamian, raznovrstan i privlaan reljef, koji, pored istog
mora, povoljnih klimatskih uslova, pejzano-ambijentalnih vrijednosti, a iznad svega 19
prostranih i slikovitih plaa, preteno pjeskovitih, u duini od 11,5 km, predstavlja pravo
bogatstvo i fundamentalne prirodne resurse za razvoj turizma i rekreacije, te za prijatan,
raznovrstan i kvalitetan ivot. etiri plae imaju vee duine od 1.000 m (Buljarica 2.150
m, Beii 1.950 m, Jaz 1.650 m i Slovenska plaa u Budvi 1.500 m), a tri plae duinu
preko 500 m (Sveti Stefan 750 m, Petrovac 650 m i Zavala 600 m). Beika plaa je
dobila brojne nagrade i priznanja kao najljepa prirodna plaa na Mediteranu. Inae, cio
priobalni prostor je izuzetno atraktivan jer ga karakterie slikovitost zaliva Budve, Beia
i Buljarice, koji se zavravaju ivopisnim plaama. Izmedju zaliva formirane su brojne
uvale sa raskonom mediteranskom vegetacijom i poput bisera razasutim plaama.
Izmedju njih se nalaze brojni klifovi koji dodatno doprinose slikovitosti pejzaa, a mnogi
od njih su dosta visoki (Mogren 85, Zavala 61, Skoidjevojka 96 m) i privlani su
vidikovci. U neposrednom su zaledju visokoplaninski lanci Lovena, koji se zapravo
preko klifova i poluostrva sputaju do samog morskog akvatorijuma.
Raskonu prirodu podruja Budve ispunjava izuzetno bogato i raznovrsno

kulturno-istorijsko nasljedje. Stari grad Budva, sa arheolokim, kulturnim i turistikim

sadrajima, ima daleko najvei znaaj, o emu je vie govora bilo u ranijim tekstovima
ove knjige. Vrlo je privlano i znaajno veliko bogatstvo sakralnih objekata i spomenika
kulture, olienih u oko dvadesetak manastira medju kojima su najznaajniji Reevii,
Praskvica, Stanjevii, Podostrog, Podlastva i niz crkava. Budva je inae na turistikom
kulturnom tritu poznata sa vrlo razvijenim i raznovrsnim kulturnim, umjetnikim i
sportskim manifestacijama. Zapravo, vie od deset manifestacija koje se odravaju tokom
itave godine upotpunjuju sadraj i privlanost turistikog boravka na Budvanskoj
rivijeri.
Pomenuti brojni drugi faktori, uslovili su da se Budva, sa Beiima, Miloerom i
Svetim Stefanom i sa Petrovcem, u kontinuitetu od vie od pola vijeka, razvija i afirmie
kao metropola crnogorskog turizma i destinacija poznata na svim vanijim turistikim
tritima. I pored perioda stagnacija ili padova u razvoju, ovdje je ve formirana mona
turistika ponuda, ija struktura i kvalitet vie odgovaraju koncepciji masovnog nego
savremenog odrivog turizma, to neophodno u to kraem vremenskom periodu
prevazii, o emu e biti govora u tekstu koji slijedi. Na toj liniji projekcija razvoja do
2020. godine, to pokazuje sljedei tabelarni pregled.
Tabela Obim i struktura smjetajnih kapaciteta
BUDVA
Hoteli
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj
Ukupno

2007.
16.530
4.896
4.099
22.774
48.299

%
34
10
8
48
100

2020.
24.000
1000
500
15.000
40.500

%
59
2
1
37
100

Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.

Iz tabele se vidi da e investiciona aktivnost u izgradnji novih i transformaciji
postojeih smjetajnih kapaciteta uglavnom biti usmjerena na poveanje kvalitetnih
hotelskih kapaciteta, to je apsolutno neophodno. Inae, uee ove subregije u
smjetajnim kapacitetima Crne Gore u 2020. godini treba da iznosi oko 16%, a uee u
Primorskoj regiji oko 18%, to je dosta znaajno smanjenje u odnosu na postojee stanje.
To je uslovljeno ponajvie potrebom da se na podruju Budve smanjuje preveliko uee
komplementarnih kapaciteta, a i zbog ispravno planiranog poveanja uea podruja
Ulcinja u hotelskoj ponudi Crne Gore. Isto tako, veoma je prihvatljivo opredjeljenje da u
strukturi hotelskih kapaciteta treba znatno poveati uee kvalitetnih hotela sa 5 i 4
zvjezdice. Procjenjujemo da je nerealno planirati da se privatni smjetaj na kraju
planskog perioda svede na svega 15.000 leaja imajui u vidu procjenu o broju
neregistrovanih kapaciteta u privatnom smjetaju. Najvei dio smjetajnih kapaciteta
treba da se, prije svega, izgradi na prostorima Buljarice, ostrvu Sv. Stefan-Reevii i u
ivopisnoj uvali Luice. U oblikovanju turistikog proizvoda na lokacijama Buljarica, Jaz
i ostrvo Sv. Nikola treba angaovati najpoznatije domae i inostrane strunjake, jer
novoformirana turistika ponuda na ovim lokacijama treba da pojaa kvalitet turistike
ponude i da motivie povratak kvalitetnijih turistikih trita na Budvansku rivijeru. To se

svakako odnosi i na zahvate u uem i irem prostoru Miloera i Svetog Stefana, tog
najljepeg perivoja na obali Jadranskog mora, kako je konstatovao poznati geograf i
turizmolog prof. M. Vasovi.
U ovoj turistikoj subregiji poodavno postoje brojna ogranienja i konflikti od
ijeg uspjenog ovladavanja u najveoj mjeri zavisi i kvantitativni i kvalitativni razvoj
turistike ponude. To se odnosi prije svega na: neophodnost da se uvede moratorijum na
izgradnju tzv. stanova za odmor i vikendica, izuzimajui ruralna naselja u zaledju i to
samo u skladu sa planovima revitalizacije ovih naselja; visoka atraktivnost (i sve vea
optereenost) aluvijalnih povrina du plaa za izgradnju novih kapaciteta, sa jedne, i
najveeg nivoa seizmikog hazarda, sa druge strane; nedopustivo veliko i neplansko
zauzimanje i smanjivanje za razvoj turizmu relevantnih prostora, ukljuujui i
najatraktivnije lokacije i vie nego opravdanog opredjeljenja za izgradnju kvalitetnih i
trino prihvatljivih hotelskih kapaciteta; neodlunost (a moda i nekopetentnost)
dravnih organa (lokalnih i republikih) da se zaustave i onemogue nezakonite,
vanplanske i pekulativne transakcije sa inae oskudnim turistikim prostorom, nasuprot
zvanino prihvaenoj dravnoj politici o razvoju kvalitetnog i odrivog turizma. Na ovom
stratekom sektoru razvoja turizma i prostorno-urbanistikom i arhitektonskom
osmiljavanju i oblikovanju najvanijih turistikih lokacija (ukljuujui ak i podruje
Svetog Stefana), pali su na profesionalnom i etikom ispitu svi strunjaci i strune
institucije koji su u posljednjih petnaestak godina stavljali svoje potpise na razne oblike
transformacije i urbano-turistikog oblikovanja neponovljivih turistikih krajolika
podruja Budve. Najvei funkcionalni pragovi vezani su za glavnu magistralnu
saobraajnicu koja ne moe prihvatiti narasli promet vozila i koja je ve pretvorena u
primarnu naseljsku saobraajnicu, kao i za obezbjedjenje potrebne koliine vode i
posebno kanalisanja i preiavanja otpadnih voda. Poodavno je urgentno pitanje
nedostatka odgovarajuih profila radne snage i kvalitetnih menaderskih ekipa u
turistikoj privredi i lokalnoj upravi, te konflikt izmedju ubrzanih procesa urbanizacije i
razvoja turizma i ouvanja autentinih pejzano-ambijentalnih karakteristika i ouvanja
ekoloke ravnotee i zatite ivotne sredine i dr.
4.3.3. Turistika subregija Bara
Turistika subregija Bara nalazi se u jugoistonom dijelu Republike i zajedno sa
Ulcinjskom subregijom smjetena je u najjunijem prostoru Crnogorskog primorja. Ima
slian geografski poloaj kao Budvanska subregija jer itavim svojim junim dijelom
izlazi na jadransko-mediteranski basen, a sjeverni dio je uokviren planinskim lancima
Sutormana i Rumije. U odnosu na geografski saobraajni poloaj subregije jo je
povoljniji jer kroz ovaj prostor prolaze najvanije crnogorske kopnene saobraajnice, a
preko Luke Bar vezuje je sa svim morima svijeta.
Ukupna duina obale iznosi neto vie od 46 km, to ini 16,6% obale Primorske
regije. Po geografskom izgledu i morfolokom sastavu slina je podruju Budve a
najrazudjeniji dio je na prostoru izmedju prilino visokog i stjenovitog poluostrva
Dubovica, koje se zavrava istoimenim rtom, i malog poluostrva Ratac, na istonom
dijelu Sutomorske plae. Duina obale pogodne za kupanje iznosi blizu 20% i na njoj se
nalaze plae u anju, Sutomoru, Baru, Dobrim Vodama i na slikovitom lokalitetu Utjeha.
Plae u anju (797 m) i Sutomoru (1.070 m) ubrajaju se medju najljepe plae

Crnogorskog primorja. Geografska razudjenost, privlanost i ljepota prirodnog pejzaa

uslovljena je prisustvom relativno niske i za izgradnju pogodne obale istono od
poluostrva Volujice, prostranim Barskim i manjim Sutomorskim zalivom, privlanim
uvalama i brojnim klifovima, razudjenim i rijenim klisurama diseciranim planinskim
zaledjem, vrlo povoljnim klimatskim uslovima, raznovrsnim i bogatim biodivrezitetom,
kome posebnu dra i privlanost daju poznati barski maslinjaci. Naravno, vrlo je znaajan
i kulturni pejza uzgajan po brojnim terasama i zasadima citrus kultura, to je
specifinost barskog podneblja.
Za posjetioce Bara znaajne su i istorijske znamenitosti i kulturne vrijednosti, kao
to su Stari Bar, crkva Sv. Vita i Sv. Lovra, Arcibiskupija barska, temelji gradjevine
katedrale iz VI vijeka, ljetnjikovac knjaza Nikole (u kome je Zaviajni muzej) sa parkom
i etalitem ispod visokih palmi i dr. na uem podruju Bara. Tri crkve u Spiu imaju po
dva oltara, pravoslavni i katoloki, to govori o tradicionalnoj vjerskoj i kulturolokoj
toleranciji, to je sluaj i u nae vrijeme. Na podruju Spia su jo ostaci
srednjovjekovnog grada Nehaja i ruevine znamenitog manastira na rtu Ratac. I na
podruju Crmnice nalaze se brojni kulturno-istorijski spomenici, a u Krajini (Ostros),
nalaze se ostaci manastira Preista Krajinska, zadubina poznatog zetskog kneza Jovana
Vladimira. Svakako, kako smo u ranijim tekstovima konstatovali, Stari Bar, podignut na
kamenitom uzvienju iji istureni plato ima kotu 151 m nadmorske visine, najznaajniji
je kulturno-istorijski spomenik podruja Bara i u njemu su u toku zamana arheoloka
istraivanja. U Baru je pisao svoj uveni Ljetopis pop Dukljanin, i u njemu izloio
narodno kazivanje i istorijske legende od dolaska Slovena do sredine XII vijeka,
zadravajui se najvie na prolosti Zete.
Za gradsko naselje Bar vezan je rijetki kuriozitet. Naime, stanovnici Bara su se tri
puta selili i traili privlanije mjesto za ivot. Prvi put, zbog movarnog zemljita i
napada neprijatelja sa mora, stanovnici se sele na ve pomenuti breuljak ogranka
Rumije. Druga seoba je bila poslije oslobodjenja od Turaka 1878, kada se osniva novi
Bar (Priston) ispod poluostrva Volujice, koji je morao da se rui da bi ustupio mjesto luci
1972. godine. Poslije toga, stanovnici se po trei put sele na Topolicu gdje se osniva novi
grad Bar, koji je poslije zemljotresa 1979. god. u kontinuitetu izrastao u moderan luki i
turistiki grad sa svim neophodnim, savremenim gradskim funkcijama.
Osim turizma, u ovoj zoni se tradicionalno razvijala poljoprivreda u Barskom
polju i uem i irem okruenju, a ponajvie se proizvode cerealije, juno voe i povre,
razvija maslinarstvo, citrusi, a na periferiji se gaji stoarstvo. Tako je u dugoronom
razvoju ovdje mogue ostvariti ogranski i komplementarni spoj u razvoju poljoprivrede i
turizma. U poslednjim decenijama za razvoj podruja Bara ogromni znaaj imaju
pomorska privreda, trgovina, saobraaj i prehrambena industrija, koja, naalost sve vie
stagnira. Uspjean razvoj u budunosti skoro presudno e zavisiti od uspjenosti razvoja
Luke Bar sa prateim djelatnostima, eljeznike pruge Bar-Beograd i autoputa BarPodgorica-Boljare-Beograd. Izgradnja navedenih objekata, brza urbanizacija (Sutomore,
Bar, Dobre Vode) i izgradnja turistikih objekata, u velikoj mjeri su izmijenili geografski
izgled priobalnog podruja Bara.
Dugoronu viziju razvoja turizma u barskoj turistikoj zoni pokazuje sljedei
tabelarni pregled.
Tabela Smjetajni kapaciteti (leaji) do 2020.

BAR
Hoteli
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj
Ukupno

2007.
6.573
1.789
280
16.040
24.667

%
27
7
1
65
100

2020.
11.500
1000
500
40.000
53.000

%
22
2
1
75
100

Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.

Iz ukupne analize planiranih kapaciteta po pojedinim primorskim subregijama
vidi se da e Barska turistika subregija na kraju planskog perioda imati najvie
smjetajnih kapaciteta (53.000), i time bi njeno uee u Primorskoj regiji iznosilo
24,5%, a u Crnoj Gori 21%, a konstatovali smo da njeno uee u ukupnoj duini obale
iznosi 16,6%. Iz analize strukture smjetajnih kapaciteta zapaa se da je planirano jako
veliko uee privatnog smjetaja i ono iznosi 75%, dok hotelski kapaciteti uestvuju sa
samo 22%. Ovako nepovoljna struktura smjetajnih kapaciteta je, vjerovatno, rezultat
jako velikog broja registrovanih kapaciteta u vikendicama i stanovima za odmor.
Miljenja smo da je trebalo planirati otriju transformaciju ovih kapaciteta, jer u
suprotnom, sa ovako planiranom strukturom smjetajnih kapaciteta nije mogue
realizovati strategiju odrivog i kvalitetnog turizma. Izgradnja novih leaja planira se,
prije svega, na prostoru anja, Velikog Pijeska, Utjehe i Maljevika. Od ovih lokacija
jedino su prostori Maljevika relativno slobodni, dok su ostale lokacije ve sada u velikoj
mjeri optereene vanhotelskim kapacitetima. Nae kritike opaske na odredjeni obim i
strukturu smjetajnih kapaciteta motivisani su uvaavanjem turistike vrijednosti
prirodnih i kulturno-istorijskih resursa ove dosta privlane subregije, neophodnosti da se
uvaavaju zahtjevi turistikog trita i relativnih segmenata turistike tranje, i injenice
da su pojedine turistike lokacije ve zahvaene hipertrofiranom gradnjom.
Dalji uspjean razvoj turizma u velikoj mjeri e zavisiti od prevazilaenja
ogranienja i konflikata i od ispunjavanja zahtjeva okruenja. Najvaniji konflikt javlja se
izmedju kvaliteta prirodnog i urbanog ambijenta i potreba proirivanja industrijskih,
lukih i saobraajnih funkcija. Oigledno je da pri rjeavanju ovog konflikta, prioritet
treba da ima Luka sa prateim objektima., ukljuujui i kompletnu turistiku marinu, uz
strogo potovanje ekolokih kriterijuma i zatite ivotne sredine. Dakako, vrlo su sloeni
konflikti i ogranienja izmedju zahtjeva intenzivne gradnje raznih objekata i kontrole
seizmikog rizika, tehnikih akcidenata i elementarnih nepogoda; potreba ekonomskog i
turistikog razvoja i ozbiljnih problema na podruju turistike infrastrukture; ozbiljnog
ogranienja izmedju povrina slobodnog zemljita za potrebe razvoja Luke i turistikih
kapaciteta i dr. Isto tako brojni su zahtjevi okruenja, kao to su zatita mora od
zagadjivanja prouzrokovanog radom Luke, industrijskim i gradskim otpadnim vodama;
zatita kompleksa Starog Bara i maslinjaka; stroga zatita priobalja od nekontrolisane
izgradnje stambenih i turistikih objekata; podrka stvaranju regionalnog parka Rumija u
saradnji sa optinom Ulcinj; zatita pejzano-ambijentalnih vrijednosti i dr. U rjeavanju
pomenutih i drugih razvojnih izazova treba mnogo vie koristiti respektivne strune i
naune potencijale barskih i crnogorskih fakulteta i strunih kadrova iz drugih institucija i
organizacija.

4.3.4. Ulcinjska turistika subregija

Ulcinjska turistika subregija nalazi se na krajnjem junom dijelu Crnogorskog
primorja, a itav istoni dio subregije predstavlja granini prostor sa susjednom
Albanijom. Ima relativno malu povrinu (255 km), to ini 1,85% povrine Crne Gore, i
optine Tivat i Budva jedino imaju manju povrinu. Izgradnja krupnih infrastrukturnih
objekata: pruga Beograd-Bar, Luka Bar, magistralni put Bar-Ulcinj i saobraajnice
Ulcinj-Vladimir-Skadar, znatno su doprinijeli poboljanju njenog nepovoljnog
(perifernog) geografskog i saobraajnog poloaja. Dakako, povoljnost saobraajnogeografskog poloaja doprinosi povoljan poloaj u odnosu na Otrantska vrata, koja su
udaljena svega 155 km.
Podruje Ulcinja raspolae vrlo znaajnim prirodnim resursima koji pruaju
mogunost za formiranje i razvoj velikog broja djelatnosti: raznih vidova savremenog
turizma (kupalinog, zdravstvenog (korienjem i ljekovitih mineralnih voda), sportskorekretivnog, nautikog, kulturnog, kongresnog, ekoloko-obrazovnog, lovnog,
ribolovnog...); poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije; proizvodnje i
prerade soli; industrije gradjevinskog materijala i dr.
Prostor Ulcinjske subregije ispunjen je privlanom morfoloko-reljefnom
plastikom u kojoj dominiraju specifino razudjena morska obala, u neposrednom zaledju
mora ravniarski tereni i planinski predjeli planine Rumije, ije su pobrdje sputa do
same morske obale. Raznovrsnosti i privlanosti prostora doprinose i rijeno korito
Bojane, Zoganjsko i asko jezero i raskona prirodna i kulturna mediteranska vegetacija.
Od priobalnih vrijednosti daleko najvei znaaj imaju morski akvatorijum i obala
ija duina iznosi 32,7 km, od kojena klifove otpada 14,6 km, a na obalu pogodnu za
kupanje 18,1 km. Na pjeskovite plae otpada 15,7 km, a na kamenite i ljunkovite 17 km
( Hadibrahimovi, M., 2003). Inae, uee ove subregije u ukupnoj duini crnogorske
obale iznosi 11,8%, a uee obale pogodne za kupanje ak 28,9%, to je daleko najvee
uee od svih naih primorskih subregija. Obalu od Velike plae pa do ostrva Stari
Ulcinj karakterie sitna razudjenost i stalno smjenjivanje morskih uvala (sa lijepim
plaama) i nizom brda i klifova od kojih neki imaju relativno veliku visinu (Marjan 389
m), to je ini vrlo atraktivnom. U zaledju je prostrano nizijsko podruje, koje ima
povrinu od 70 km ili 24% povrine optine, to je daleko najvee uee u odnosuna
ostale primorske optine i to prua izvanredne mogunostiza razvoj raznovrsne i trino
prosperitetne mediteranske poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije,
ukljuujui svakako i maslinarstvo (80.000 stabala) koje ovdje ima veliku tradiciju.
Ova turistika zona, izuzev Ade Bojane, nema veih ostrva. Neto vee kolji su
Veliki i Mali Kr ispred uvale Milena, Kr od Djerana na 0,9 milja od obale (ispred
Velike plae) i otoi Stari Ulcinj (ispred uvale Krue), povrine 0,6 km2 i visine 44
metra. Za njega su vezana predanja da je tu prvi put bio sagradjen grad Ulcinj i da je
poslije nekog jakog zemljotresa potpuno utonuo u more (Mirovi, M., 1976).
Ovdje se nalazi veliki broj vrlo znaajnih kulturno-istorijskih spomenika i
ostataka antike, vizantijske, srpske i turske arhitekture... Najvaniji spomenik je grad
Ulcinj, nastao u doba osnivanja grkih kolonija na Jadranu, zatim srednjovjekovni grad
Sva (u ruevinama), kao i brojni drugi spomenici i kulturne i turistike manifestacije, o
emu je bilo vie rijei u posebnom dijelu ove knjige.

Projekciju smjetajnih kapaciteta 2020. godine dajemou sljedeem tabelarnom

pregledu.

Tabela Pregled ukupnih smjetajnih kapaciteta ( leaji)

ULCINJ
Hoteli
Odmaralita
Kampovi
Privatni smjetaj
Ukupno

2007.
6.432
668
3.490
11.618
22.208

%
29
3
16
52
100

2020.
36.000
500
500
15.000
52.000

%
69
0,9
0,9
28
100

Izvor : Predlog prostornog plana Crne Gore do 2020.

Iz tabele se vidi da se planira vrlo dinamina izgradnja smjetajnih kapaciteta, od
sadanjih oko 22.000 leaja na 52.000 leaja, to jepoveanjeod oko 150%. Time e
uee smjetajnih kapaciteta Ulcinja iznositi 20% u smjetajnoj ponudi Republike, a
24% u smjetajnim kapacitetima Primorja. Osobito dinaminu izgradnju treba da ima
izgradnja hotelskih kapaciteta, injihovo uee u hotelskim kapacitetima Crnogorskog
primorja treba da iznosi itavih 36%, to zapravo govori o ogromnim receptivnim
mogunostima turistike subregije Ulcinja.
Realizacija
ovako
mone
hotelske
turistike
ponude
zahtijeva
blagovremenoangaovanje konpetentnih domaih i inostranih institucija i vrhuskih
strunjaka, velikog broja strunih i naunih profila na razradi prostorno-planskih
dokumenata, detaljnoj razradi konkretnih lokacija iza njih izradu detaljnih izvodjakih
projekata, promociju na potencijalnim tritima pojedinih pripremljenih lokacija i za njih
izradu detaljnih izvodjakih projekata, raspisivanjemedjunarodnog tendera i izbor
najpovoljnijih stratekih investitora i partnera itd. Ubrzano treba priprematiprimjerenu
turistiku infrastrukturu, raiavanje svojinskih odnosa na odabranim lokacijama, i
toje osobito vano, strunih kadrova razliitih profila pripremljenih zahtjevima vrhunske
hotelske ponude. Dakle, izgradnja novih smjetajnih kapaciteta u ovoj zoni zahtijeva
veoma dobro poznavanje trendova turizma i medjunarodnog trita i angaovanje
vrhunskih strunjaka kako bi ovaponuda radikalno poboljala kvalitet turistikog
proizvoda Ulcinja, Primorja i Crne Gore.
Najvanije lokacije za izgradnju nove turistike ponude su: ostrvo Ada Bojana,
Velika plaa, poluostrvo Ratislava (lokacija ranijeg hotela Jadran), Valdanos, Krue, a u
zaledju podruje askog jezera. Osim toga treba se odluiti za lokaciju turistike marine
(ue Bojane, kanal Milena, Liman, Valdanos). Neophodno je izgraditi i manju turistiku
luku na lokaciji ispod Starog grada Ulcinja, gdje i sada postoji manje pristanite za

turistike brodove.
Na priobalnom pojasu Ulcinjskog primorja dr Hadiibrahimovi izdvaja 7
turistikih zona: Stari Ulcinj (ostrvo i naselje Krue), uvala Valdanos, Ulcinj-grad, Novi
Ulcinj (dio brda Pinje) i kanala Porto-Milena, Velika plaa (zapadni dio), Velika plaa
(istoni dio) i ostrvo Ada (Hadibrahimovi, M., 2003).
I u turistikoj zoni Ulcinja i ako u manjem obimu, postoji jedan broj konflikata i
ogranienja od ijeg broja prevazilaenja zavisi i uspjennost razvoja planirane turistike
ponude. To se prvenstveno odnosi na: ograniene kapacitete postojeih sistema
komunalne infrastrukture, posebno sistema vodosnabdijevanja i sistema za odvodjenje i
preiavanje otpadnih voda; konflikt izmedju procesa urbanizacije i ouvanja turistikog
i poljoprivrednog zemljita; veliku atraktivnost morske obale i pojava neplanske i
nekontrolisane stambene i turistike izgradnje, koje se moraju onemoguiti; konflikt
izmedju prava i elja privatnih vlasnika zemljita s jedne strane, i potrebe i integralnog i
sveobuhvatnog rjeavanja pojedinih lokaliteta na dugoronim osnovama; konflikt
izmedju neodgovarajue izgradnje objekata raznih namjena i kontrole seizmikog rizika
propisanih zakonskim rjeenjima i dr. Brojni su zahtjevi okruenja, kao to su zatita
priobalnog podruja i pejzano-ambijentalnih vrijednosti; zatita mora, rijeka, jezera i
pozadinskih voda od zagadjivanja; ouvanje karaktera i specifine arhitekture grada
Ulcinja, kroz zavretak obnove Starog grada i cjelovite urbane strukture; valorizacija i
zatita vrijednih kulturno-istorijskih spomenika; podrka stvaranju reguionalnog parka
Rumija; zatita i turistika valorizacija ptije i riblje faune i specifinih mediteranskih
biljnih zajednica.
4.4. Geografsko turistika regija sredinje (centralne) Crne Gore
Ovu turistiku regiju predstavlja geografski i turistiki heterogen prostor,
smjeten u centralnom dijelu Crne Gore. Sa istoka je omedjen granicom sa Albanijom, sa
zapada granicom sa Bosnom i Hercegovinom, odnosno Istonom Hercegovinom, sa juga
primorskim planinama Orjenom, Lovenom, Sutormanom i Rumijom, a sa sjevera
junim padinama planina Golije, Vojnika, Lukavice, Maganika i ijeva. Zahvata
povrinu od preko 4.900 km ili oko 35% teritorije i preko 45% stanovnitva Crne Gore.
U regiji se izdvajaju etiri subregije: Crnogorskog holokarsta, Skadarskog jezera, Zetskobjelopavlika i Nikika subregija.
Ova regija ima jedan broj specifinih i vanih prirodno-geografskih, kulturnoistorijskih i socijalno-ekonomskih karakteristika od znaaja za Crnu Goru, a i ire
prostore. Ovdje emo navesti najvanije prirodno-geografske karakteristike.
- U regiji je formiran geografski predio koga izgradjuje tipini, nerazmjerivi i
najdublji kraki predio, koga mnogi nazivaju kameno more i esto se identifikuje kao
katunsko-krako podruje;
- Kao to smo u ranijim tekstovima istakli ovo je u krenjakim predjelima
najbezvodniji i najogoljeliji kraj, i pored injenice da se ovdje (na padinama Orjena i
Lovena) izlui najvea prosjena koliina padavina u Evropi;
- Ovdje se nalazi najvee jezero na Balkanu Skadarsko jezero, koje karakterie
veliko bogatstvo faune, zbog ega se nalazi pod nacionalnom i medjunarodnom zatitom;
- U reljefu regije izdvajaju se tri visinske stepenice: udolina na istoku sa

nadmorskom visinom manjom od 100 metara, povr visokog kra na zapadu, sa

Nikikim i Cetinjskim poljem, prosjene visine 600-800 metara, i planinski predjeli koji
se uzdiu na sjevernom (Veljimali i Gara, Pusti Lisac i Njego), i na junom dijelu
povri (planine Orjen, Loven, Rumija).
- Ova regija ima posebno mjesto u istoriji i kulturi Crne Gore jer predstavlja
stvarno i simboliko jezgro i neprekinuti kontinuitet crnogorske istorije, tradicije,
kulture i duhovnosti. Ovo je, dakle, geografski prostor na kome su nastale prve
crnogorske drave Duklja i Zeta ije je kontinuitet nastavila podlovenska Crna Gora,
potvrdjen ratne 1943. godine u Kolainu i definitivno ovjeren narodnom voljom 21. maja
2006. godine.
- I u ekonomsko-socijalnoj sferi, ova regija ima najvei znaaj u Crnoj Gori jer se
u njoj nalaze dva najvea grada (Podgorica i Niki), u kojima je koncetrisan veliki
procenat stanovnitva, industrije, poljoprivredne proizvodnje i savremene drutvene
nadgradnje. To se posebno odnosi na Zetsko-bjelopavliku ravnicu prema kojoj prirodno
konverguju najvei kontinentalni djelovi Crne Gore i gdje se stiu najvanije
saobraajnice i hidrografski objekti, kao i najvanije politiko-administrativne, naunoobrazovne i kulturne institucije.
- I sa stanovita turistikih resursa (izuzev podruja Skadarskog jezera, Lovena i
Orjena) i sa stanovita dostignutog stepena razvoja turizma, ovo je najnerazvijenija
regija. Ona se u stvari nalazi u inicijalnoj fazi razvoja (izuzev podruja Cetinja), jer je
primjera radi 2008. godine imala svega 2.150 hotelskih kreveta. U Prostornom planu
Crne Gore planirano je da se do 2020. godine na podruju ove regije formira turistika
ponuda od oko 10.000 hotelskih leaja, u kojima bi hoteli sa brojevima 4 i 5 zvjezdica
uestvovali sa oko 69%.
4.4.1. Subregija crnogorskog holokarsta
Specifine prirodno-geografske odlike su uslovile da ova subregija ima autentinu
i tipski izraenu karstifikovanu strukturu i izgled uzburkane krenjake povri. Ima
dinarski pravac pruanja (sjeverozapad-jugoistok) duine od oko 90 km, a irine od 30-40
km. Subregiju prema jugu, odnosno prema Primorskoj regiji ograniavaju primorske
krenjake planine Orjen (1.895 m), Loven (1.749 m) i Patrovia gora (990 m); sa
sjevera i istoka je jasno izdvojena planinama Somina (1.586 m), Njego (1.761 m), Lisac
(1.476 m), Budo (1.217 m) i padinama Veljeg i Malog Gara (Velji Gara 1.436 m),
zapadno od Bjelopavlia. Prema zapadu, subregiju od istonohercegovakih podruja
Trebinja i Bilea, odvaja dosta duga dravna granica, a prema jugoistoku subregija se
zavrava u irem okruenju Skadarskog jezera. Prema prouavanjima karstologa (J.
Cviji, Z. Bei, J. Petrovi, I. Rogli, B. Radoii, B. Krivokapi i dr.) ovo je prostor sa
najdubljim krenjakim stijenama (preko 4.000 m), a Katunsko podruje je najtipinije
krenjako podruje. Ovaj prostor mnogi autori nazivaju i okamenjenim morem, koji je
kao specijalan motiv inspirisao mnoge slikare i pjesnike, pa i samog Lubardu koji je sliku
ovog prostora nazvao Kamena puina. Ovdje se formirala gusta mrea svih oblika
krakog reljefa, o emu je bilo govora, a geofizikim metodama je utvrdjeno da u
Katunskom krenjaku debljina kra iznosi i do 4.230 m (B. Radoii, 2002.), te da je
ovdje formirano i 28.000 vrtaa (B. Krivokapi, 1975.).
Ovu subregiju karakterie veliki broj ogranienja za formiranje privredne

strukture koja bi obezbjedjivala prosperitetan ekonomsko-socijalni razvoj. Oskudni i

dosta surovi prirodni uslovi, a naroito nedostatak veeg i kvalitetnijeg fonda obradivog
zemljita, drastina oskudica povrinskih voda i umskog pokrivaa, tradicionalno su
stanovnike ovih prostora, izuzev krakih polja i veih uvala, opredijelili za razvoj
ekstenzivne poljoprivredne proizvodnje, a osobito stoarstvo, odatle i naziv Katunska
nahija (Enciklopedija Jugoslavije, 1966), to je uslovljavalo permanentne migracije
stanovnitva. Nalazita bijelih boksita (Bijele Poljane) su jedino znaajnije prirodno
bogatstvo. Ako se tome doda saobraajna zatvorenost daleko najveeg dijela subregije,
onda je posve razumljiva nerazvijenost i jo uvijek nizak kvalitet ivota, inae vrlo
upornih, vrstih, hrabrih i dostojanstvenih ljudi ovih ponosnih krajeva. Tradicionalno,
istoni dio ove subregije (podruje Cetinja) je u ii istorijskih, drutvenih i politikih
tokova itavog podruja Crne Gore i saobraajno je otvoreno prema primorskim
kontinentalnim podrujima Republike. Tek u najnovije vrijeme i zapadni dio subregije
otvara se kvalitetnijim saobraajnicama kao to su magistralni put Niki-Vilusi-TrebinjeDubrovnik i magistralni put u izgradnji Risan-Grahovo-Niki-abljak.
Sa stanovita razvoja turizma u ovoj geografsko-turistikoj subregiji, izdvajaju se
dvije turistike zone.
- Turistika zona Orjena sa (Bijelom gorom) i Grahova; kao potencijalno
turistika zona treba da se razvija uporedo sa razvojem novih saobraajnica (RisanGrahovo-Niki-abljak i Herceg Novi june padine Orjena-Trebinje) sa osloncem na
gradove Herceg Novi, Dubrovnik, Trebinje i Niki, a u dogovoru sa susjednim dravama
Hrvatskom i BiH, u cilju da se ova planina bogatog autentinog biodiverziteta proglasi za
nacionalni, odnosno, regionalni park prirode. Svakako, izgradnja jadransko-jonskog
autoputa, radikalno bi ubrzala razvoj ove subregije, ukljuujui njen besputni i
nerazvijeni centralni dio, a podstakao bi razvoj brojnih vidova turizma, ukljuujui i
zimske sportove na potencijalnom skijalitu Subra.
- Turistika zona Cetinja (sa Lovenom i Njeguima), jedna je od najstarijih
turistikih destinacija Crne Gore. Sa svojim bogatim kulturno-istorijskim nasljedjem, NP
Loven, funkcijom prijestonog grada i univerzitetskog centra, te sa speleolokim i
drugim osobenostima crnogorskog kra, bez sumnje spada u primarne planinske zone
Republike. Osim gradskog naselja Cetinja, za razvoj turizma velike mogunosti ima ue
planinsko podruje Lovena (Ivanova Korita, Njegosev mauzolej), kao slikovito naselje
Njegusi,u kojima se sve uspjesnije proizvode proizvodi sa geografskim obiljejima
(njeguki prsut, kobasica, sir, medovina) i to u seoskim domainstvima to je od posebne
vanosti, jer je neophodno u svim destinacijama podsticati i razvoj turizma i proizvodnju
kvalitetne hrane, pia i raznih napitaka. Nemjerljiv doprinos razvoju turizma ove zone
(ljetnjeg, zimsko-sportskog, kulturnog, klimatsko-ljeilinog, izletnikog i dr.) imae
izgradnja iare Kotor-Loven-Cetinje, kao i izgradnja pomenutog jadransko-jonskog
autoputa. Pri tome treba voditi rauna o strogoj zatiti prirodnih i kulturnih vrijednosti NP
Loven i autentinog arhitektonskog i graditeljskog nasljedja Cetinja, Njegua i drugih
naselja.
4.4.2. Subregija Skadarskog jezera
Subregija Skadarskog jezera je specifina ekoloko-jezerska i kulturno-turistika
regija sa akvatorijumom najvee slatkovodne povrine u jugoistonom dijelu Evrope i sa

raznovrsnim, sloenim i specifinim ekosistemima, to je opredijelilo da se nadje pod

nacionalnom i medjunarodnom zatitom. Poznati i vrlo cijenjeni turistiki atributi
subregije su: raskona i specifina priroda, jezero, biljni i ivotinjski svet, Nacionalni
park, kulturno-istorijsko nasljedje, ribarska sela, tvrdjave i mostovi, riba i vino, tradicija i
legende.
Skadarsko jezero smjeteno je u graninom prostoru Zetsko-skadarske kotline,
zadravajui rijekom Bojanom kontakt sa Jadranskim morem (nekada jedina saobraajna
veza Crne Gore sa svijetom), od kojega su ga u dalekoj geolokoj prolosti odvojili
planinski lanci, tektonskim procesima izdignuti na njegovom junom obodu. Sliv jezera
zahvata vie od etvrtine prostora Republike, te se u njemu sakuplja ogromna koliina
vode od obilnih padavina, mnogobrojnih izvora i vrela (oka) koji imaju kvalitetnu vodu
i kapacitet da trajno obezbijede potrebne koliine vode Crnogorskom primorju. Ova
subregija ima i vrlo povoljan geografski i saobraajni poloaj, jer predstavlja sponu
izmedju primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore, a preko jezera vode najvaniji
drumski i eljezniki saobraajni koridori, to ovoj subregiji daje naglaen tranzitni
karakter.
Obale Skadarskog jezera su razudjene i obiluju brojnim zatonima i ostrvcima.
Du obale, pod Rumijom i prema zapadu, prua se oko 50 manjih i veih ostrva koje
narod naziva goricama. Veinom su niska, kamenita i obrasla lovorikom, brljanom,
narom i ibljem. Najvee ostrvo je Vranjina (303 m), postalo ostrvom u prvoj polovini 13
vijeka, a prije toga je bilo dio kopna. Na njemu se nalazi staro, atraktivno istoimeno
ribarsko naselje, nekoliko ugostiteljskih objekata, medju kojima kvalitetom servisa i
privlanou istie restoran Plantaa u ijem se zaledju nalazi jako interesantan vinski
podrum, izgradjen u jednom kamenitom odsjeku. Zapadnim padinama ovog ostrva i
ostrva Lesendro izgradjeni su Jadranska magistrala i pruga Bar-Beograd. Vea ostrva su
jo: Moranik, Beka, Starevo, Gromour, Kom, Velja, Mala akovica. Na nekim od
ovih ostrva postoje znaajni kulturno-istorijski spomenici. U arhitekturi Crne Gore
posebno mjesto zauzimaju crkve iz 14. i 15. vijeka. Jedna od najljepih je Bogorodina
crkva na ostrvu Komu (zadubina Crnojevia) u kojoj je Njego rukopoloen za
arhimandrita; na ostrvu Beki, Jelena Bali je podigla crkvu; na Starevu je za vrijeme
Balia podignut manastir i tu je pokopan poznati crnogorski tampar Boidar Vukovi;
na Vranjini se nalazi manastir Sv. Nikola. Na priobalnim podrujima jezera (Krajina,
Crmnica, Rijeka Crnojevia), takodje se nalazi veliki broj vrijednih kulturno-istorijskih
spomenika.
Skadarsko jezero je jedno od najveih ptiijih rezervata u Evropi. Nekim pticama
ono je samo usputna stanica, drugima zimovnik, a veini stalno prebivalite. Jezero je
utoite i za 23 vrste ptica koje su u Evrope, kao ugroene, zakonom zatiene. Medju
pticama je i rijetki pelikan, najkrupnija plovua Evrope, koga ima jo samo u Skadarskom
jezeru. Ovo jezero je poznato i po bogatstvu riblje faune, osobito ukljevom i aranom,
kao i raznovrsnom prirodnom i kulturnom vegetacijom, to je pored ostalog uslovljeno
pedolokim sastavom, reimom voda jezera i izmijenjeno-sredozemnom klimom.
Sa stanovita razvoja turizma osobitu panju treba posvetiti osmiljavanju
turistike ponude i razvoju turistike infrastrukture na lokalitetima: Rijeka Crnojevia,
Virpazar, Murii-Ostros, Vranjina i Plavnica, kao i brojnim seoskim naseljima, koja imaju
izvanredne uslove za integralni razvoj turizma i proizvodnje kvalitetne hrane i pia. Pri
oblikovanju turistikog proizvoda osobitu panju treba posvetiti zatiti NP Skadarsko

jezero, kao i autentinim pejzano-ambijentalnim i arhitektonskim karakteristikama

priobalnih podruja.
Ocjenjujemo neophodnim, da se pored projekata koji se rade u saradnji sa
susjednom Albanijom, da se na medjunarodnom nivou dogovori izrada projekta, kojim bi
se temeljno i na multidisciplinarnim osnovama prouila mogunost izgradnje marine
arter tipa na uu Bojane i bagerisanje njenog korita i izgradnja nekoliko slatkovodnih
turistikih marina na pogodnim lokacijama na obalama jezera. Realizacijom ovog
projekta ostvarilo bi se nekoliko vanih razvojnih efekata: formirao bi se turistiki
proizvod (more-rijeka-jezero) konkurentan na najprobirljivijim tritima; sanirao bi se
proces devastiranja i iezavanja naeg najveeg i za razvoj turizma najatraktivnijeg
ostrva Ada; reaktivirao bi se nekadanji crnogorski plovni put Rijeka Crnojevia-jezerorijeka Bojana-more, koji je dugo vremena bio jedina veza Crne Gore sa svijetom.
Svakako, ovaj projekat bi potovao reim nacionalnog parka i ekoloke kriterijume, a kao
pogranini medjudravni projekat bio bi finansiran iz odgovarajuih inostranih fondova i
institucija.
U turistikoj valorizaciji ove turistike subregije, pored ve reenog, treba se
fokusirati na razvoj odrivog turizma, a osobito raznih programa ekolokog, naunoobrazovnog, kulturnog, izletnikog, sportsko-rekreativnog, seoskog, agroturizma i dr. sa
potenciranjem tematskih sadraja: aktivan doivljaj prirode, crnogorske kulture,
specifinog seoskog naina ivota i njegovog nasljedja, i sve to po pravilu ostvariti
beumnim, po mogunosti, solarnim amcima, biciklistikim i pjeakim stazama.
Ostvarivanje navedene koncepcije razvoja podrazumjeva: generalnu zabranu gradnje na
jezeru dokle god se ne usvoji urbanistiki plan, a za nove objekte treba primjenjivati
stroge uslove: lokalni stil gradnje, tradicionalna arhitektura i materijali, odgovarajua
infrastruktura, kao i osmiljene aktivnosti na edukaciji stanovnitva i njegovo
ukljuivanje u razvoj proizvoda i usluga i njihovo plasiranje na tristu. Svakako,
neophodno je bespogovorno primijeniti nova zakonska rjeenja na sankcionisanju
ekspanzivne neplanske (divlje) gradnje kojom se ponajvie devalvira jedinstvenost i
neponovljivost pejzaa turistike subregije Skadarskog jezera.
4.4.3 Zetsko bjelopavlika subregija
Zetsko-bjelopavlika subregija je heterogena subregija sa dominantnim
karakteristikama idustrijsko-agrarne regije, koju u prostranom ravniarskom prostoru
karakteriu brzi procesi urbanizacije i koncentracije stanovnitva, prvenstveno u
gradskom naselju Podgorica u kome se nalazi preko 26% stanovnitva Crne Gore. Ova
subregija je postala vodee i centralno podruje Republike jer ima najvie prirodnih i
drutvenih uslova za formiranje gradskih naselja, saobraajnih sistema, razliitih
proizvodnih i uslunih djelatnosti, kao i obrazovnih, naunih, kulturnih i administrativnopolitikih organizacija i institucija. Iz tih razloga je i sjedite Crne Gore prenijeto iz
istorijskog Cetinja u Titograd, kako se tada nazivala dananja Podgorica .
Sa stanovita morfoloko-reljefnih, klimatskih, hidrografskih, biogeografskih,
istorijskih i etnografsko-socijalnih karakteristika, ova subregija predstavlja jedan od
najsloenijih, najraznovrsnijih i najinteresantnijih prostora u Crnoj Gori. Ovdje imamo i
jako izraenu vertikalnu razuudjenost reljefa jer se primjera radi Podgorica nalazi na

svega 40 metara nadmorske visine, a Kom Kuki na 2.478 m, tako da visinska razlika
iznosi itavih 2.438 metara. Sa sjevera i sjeveroistoka Zetsko-bjelopavliku ravnicu
zatvaraju povri (povr Prekornice i Kuka povr) i planinski lanci Prekornice,
Kamenika, ijova i Komova, disecirani impozantnim kanjonskim dolinama Morae,
Male rijeke i Cijevne. Sa zapadne i sjeverozapadne strane ravnicu uokviruju relativno
niska pobrdja i povri Ljeanske nahije i neto vie planiske padine Malog i Veljeg Gara,
Budoa i Povije. Bogatstvu, raznovrsnosti i privlanosti zetko-bjelopavlikih pejzaa
uveliko dopirnose i pet rijenih tokova, medju kojima su najpoznatije rijeka Moraa, koje
tee centralnim dijelom Zetske i rijeka Zeta, koja takodje tee centralnim dijelom
Bjelopavlike ravnice.
Sa aspekta dosadanjeg razvoja turizma i posebno sa stanovita njegovog
dugoronog razvoja, na prostoru Zetsko-bjelopavlike subregije mogu se izdvojiti tri
zone: zona grada Podgorice, zona Bjelopavlia i Malesijsko-kuka zona.
Turistika zona Podgorice
Prvobitno smjetena na obalama rijeka Morae i Ribnice, Podgorica poslednjih
decenija se iri i na obalama rijeka Zete, Matice i Cijevne, prostirui se sve vie na
prostoru Ljekopolja, na zapadu, i na nekad sterilnim prostorima emovskog polja na
istoku. Podgorica ima izuzetno povoljan saobraajno-geografski poloaj i prostorne
mogunosti za moderno arhitektonsko i urbanistiko oblikovanje, to se poslednjih
godina sve uoljivije i intenzivnije deava. Ui i iri prostor ovog grada veoma je bogat
tragovima materijalne i duhovne kulture stvarane od praistorije do danas. Daleko najvei
znaaj imaju iskopine nekada glavnog grada ilirskog plemena Dokleata (razoren od
strane Gota 489, i od katastrofalnog zemljotresa 518. godine) po kojima je dananja Crna
Gora nosila ime Duklja sve do kraja 10. vijeka. Na padinama Kuke povri nalaze se
ostaci starog ilirskog utvrdjenog grada Meduna (3.ili 4. vijek prije nae ere), a blizu ua
Morae u skadarsko jezero diu se razvaline abljaka, utvrdjenja i nekadanje
prijestonice Crnojevia koji su, pod najezdom Turaka, prvo premjestili u Rijeku
Crnojevia, a onda na Cetinje. Na uu Ribnice u Morau nalaze se ostaci starog naselja
Ribnica, po kome je, jedno vrijeme, dananja Podgorica nosila ovo ime. Osim navedenih
istorijskih znamenitosti, ovdje se nalaze i drugi spomenici kulturno-istorijskog nasljedja,
kao to su crkva Sv. Djordja u Podgorici, crkva u Srpskoj i manastir Dajbabe u Zetskoj
ravnici, crkva Sv. Antuna u Tuzima, Spomenik partizanu borcu na Gorici, a iz turskog
perioda bili su poznati Vezirov most i Glavatovia damija (porueni u Drugom
svjetskom ratu), kao i ostaci Stare varoi ijim ostacima danas dominira Sahat kula. U
gradu umjetnikih, naunih i obrazovnih istorijskih linosti, to sve zajedno sa prirodnim
vrijednostima prua mogunost da se ovdje, osim klasinog gradskog turizma razvija
veliki broj i drugih savremenih vidova turizma, a naroito poslovnog i MICE turizma,
tranzitskog, sportsko-manifestacionog, kulturnog i naroito agro-turizma u okviru firme
Plantae, to treba ugraditi u strategiju razvoja ove najuspjenije proizvodne
organizacije u Crnoj Gori sa proizvodima evropskog kvaliteta. Zavretkom zapoetih i
projektovanih hotelskih, poslovno-uslunih, sportsko-rekreativnih i infrastrukturnih
objekata, Podgorica bez sumnje izrasta u moderan i privlaan grad, a i u znaajnu
turistiku destinaciju to e doprinositi uspjenijem razvoju turizma u Crnoj Gori.

Zona podruja Bjelopavlia

Bjelopavlika ravnica prostire se sjeverozapadno od Zetske, odnosno smjetena je
izmedju Sutjeske Vranjske Njive i Povije pred Nikikim poljem. Na prostoru
Danilovgrada pa do podnoja Ostrokih greda izbijaju najjaa kraka vrela u Crnoj Gori
(Glava Zete, Oboniko oko, Peruica) ispod kojih su sagradjene hidrocentrale i naalost
nefunkcionalni kanal za navodnjavanje du ove ravnice. Inae, Bjelopavlika ravnica, sa
vrlo povoljnim klimatskim i infrastrukturnim uslovima, predstavlja pravu oazu usred
crnogorskog kra, i smatra se najplodnijim ali jo uvijek nedovoljno iskorienim
prostorom Crne Gore. Stoga ova zona ima dominantno agrarno-industrijsku i
saobraajno-tranzitnu funkciju. Sredinom Bjelopavlike ravnice protie Zeta koja
bistrinom vode, plaama i bujnom vegetacijom, ini ovaj kraj i grad Danilovgrad (zeleni
grad) lijepim i privlanim. Turistiki su interesantni Glava Zete sa izgradjenom
sportsko-turistikom infrastrukturom, koja se nedovoljno koristi i odrava; zanimljivo
vikend naselje Studeno, na padinama Prekornice; stari turski grad tvrdjava Spu, iji su
bedemi, skladita, cisterene i bazeni za vodu prilino ouvani, kao i jedan broj manastira:
Ostrog, drebaonik i elija piperska. Manastir Ostrog je daleko najznaajniji, a osnovao
ga je mitropolit zahumsko-hercegovaki Vasilije Jovanovi, poslije smrti nazvan Sv.
Vasilije Ostroki. Inpresivno djeluje poloaj Gornjeg manastira sa dvije peinske crkvice,
ugradjene u veoma strmu stijenu. U toku itave godine manastir posjeuju brojni turisti i
hodoasnici svih vjera i sa svih strana, a naroito ljeti u vrijeme odravanja tradicionalnih
sabora. Iza crkve Sv. Tripuna u Kotoru, ovo je najposjeeniji vjerski objekat, te se s
pravom tvrdi da on izrasta u moni centar vjerskog turizma. U ovoj zoni postoje povoljni
uslovi i za razvoj agro turizma, sportsko-rekreativnog, izletnikog i tranzitnog turizma.
Malesijsko kuka zona
Ova zona je dio crnogorskih Prokletija i predstavlja njihov jugozapadni dio du
crnogorsko-albanske granice. Smjetena je i izvorinim elenkama rijeke Tare, Male
rijeke i Cijevne i na prostorima Kuke povri i istonog dijela Zetske kotline u predjelu
Malesije i pobrdja u zaledju Skadarskog jezera. Radi se o dosta prostranom i malo
poznatom periplaninskom prostoru sa privanim planinama, zanimljivim kanjonskim
dolinama, atraktivnim glacijalnim jezerima i etniki tradicionalno mijeanim sastavom
stanovnitva, koje je kroz istoriju imalo primjerne medjusobne odnose i sadraje
zajednikog ivota. U ovoj zoni se mogu izdvojiti tri dosta specifina prirodnogeografske i etno-socijalna krajolika. To su: prostor oko doline rijeke Cijevne, prostor
Medun - Korita i visokoplaninski prostor u izvoritu Tare i Male rijeke, uslovno nazvan
prostor Verua Mokra .
Dolina rijeke Cijevne, duga u naoj Republici 30 km, u sjevernom dijelu je
izgradila duboki vrlo interesantan kanjon u krenjakim povrima Kua i Malesije, a u
donjem u konglomeratima emovskog polja, izgradivi i u njemu uzak, zanimljiv i skoro
nevidljiv kanjon sa brojnim bukovima i virovima iste vode. Prostor uz dolinu ove rijeke
smjeten je u iroj gradskoj zoni Podgorice, treba razviti u vrlo posjeenu trristiku oazu
pogodnu za kupanje, odmor i rekreaciju, lov, ribolov i proizvodnju kvalitetne hrane. Dio
sliva rijeke Cijevne (oko 2.000 ha) zbog ouvane prirode, pejzanoambijentalnih i
ekolokih vrijednosti, potrebno je trajno zatititi, na bazi dogovora to treba da uradi i

Albanija za svoj dio sliva.

U predjelu Medun Korita nalaze se dva privlana turistika motiva: naselje
Medun, sa ostacima starog utvrdjenja iz doba Ilira i rodnom kuom i muzejom
posveenim Marku Miljanovu, poznatom crnogorskom junaku i knjievniku; i lokalitet
Korita (1.450-1.500 m.n.v.),obrastao gustim zastorom etinarske ume, na koje je (poslije
Verue) izgradjeno najvee turistiko vikend naselje (preko 150 kua) na podruju
podgorike optine. Uz vikend naselje nalazi se zaseok Deljaj u koje je uredjen
vidikovac (iznad dramtinog dijela kanjona zvanog kala), sa koga se prua velianstven
pogled na skoro cjelokupan kanjon Cijevne i na najvie vrhove Prokletija. Ovdje je nuno
obustaviti divlju gradnju vikednica, a stimulisati razvoj stoarstva i turistike usluge u jo
ouvanim katunima u blizini ovog vikend naselja.
Krajolik Verua Mokro zahtvata iroki planinski, periplaniski i dolinskojezerski prostor u ivopisnoj izvorinoj elenci Tare, Male rijeke, i Vrmoe, (koja poslije
toka kroz najsjeverniji dio Albanije kroz Gusinjsku kotlinu tee pod imenom Grnar).
Ovaj atraktivni krajolik geografski je lociran u dvije regije: njegov juni dio, sjeverne i
sjeverozapadne padine ijova Sredinjoj, a sjeverni dio (izvorita Tare) regiji Sjeverne
Crne Gore.Ovdje se turizam razvija skoro tri decenije (djeije odmaralite), a naroito se
intezivno izgradjuje veikend naselje na prostoru Verue i to jo uvijek bez ikakve
planisko- urbanistike osnove. Zato je potrebno donijeti odluku o moratorijumu na dalju
gradnju do donoenja odgovarajueg regulacionog plana, jer e na ovim prostorima, kroz
koje e da prolazi budui autoput, zapoeti prava trka za kupovinu nekretnina. S obzirom
na klimatske, ekoloke, visinske i saobraajne uslove, ovdje treba na planskim osnovama
formirati primarni visinski sportsko rekreativni centar kapaciteta oko 1.800 leaja u
kvalitetnim objektima. Najvei dio kapaciteta treba locirati obodom lednikog valova
Verue i Mokre, skijalita na padinama Maglia (2.142m), Crne planine i irokara, ruralni
turizam u selima du budueg autoputa Verua Mateevo, a ekoloki u okruenju
prelijepih jezera Rikavakog i Bukumirskog. Svakako, najmasovniji turistiki promet
odvijae se u okvirima raznih vidova ljetnjeg i zimskog turizma, ukljuujui i
kombinovani turizam na ralaciji more planina. Ovaj turistiki centar treba razvijati u
komplementarnom odnosu sa centrima u turistikoj subregiji Bjelasice i Komova, a
naroito sa turikom zonom Kolaina.
Budui uspjetan razvoj Zetsko-bjelopavike subregije zahtjeva prevazilaenje
broja sloenih konflikata i ogranienja, kao to su: konflikt izmedju trendova daljeg rasta
Podgorice (kao centra stratekih republikih funkcija i uslunog centra najvieg ranga) i
prevelike koncentracije stanovnitva i sve naglaenije potrebe za ravnomjernim
regionalnim razvojem; otar konflikt u itavom ravniarskom prostoru subregije izmedju
urbanizacije i poljoprivrednog zemljita visokog kvaliteta; konflikt izmedju industrijskih
aktivnosti i poljoprerde i zatite ivotne sredine (zagadjivanje zemljita, vode i vazduha);
konflikt izmedju buduih saobraajnica i urbanih funkcija i normalnih ivotrnih tokova u
gradskoj zoni Podgorica, i dr. Isto tako neophodno je uvaiti i jedan broj zahtjeva
okruenja: zaustavljanje dalje degradacije pejzaa i slike grada nekontrolisanom
gradnjom; zatita i valorizacija jedinstvenih ostataka grada Duklje i drugih znaajnih
kulturno-istorijskih spomenika; stroga kontrola deponovanja otapadnih materijala i
emisije gasova Kombinata alumijuma i drugih zagadjivai itd.
4.4.4. Subregija podruja Nikia

Subregija Nikia nalazi se na zapadu Crne Gore, a velikim dijelom smjetena je

u prostranoj udolini centralne regije Republike koja se protee izmedju Gatakog polja i
Skadarskog jezera i dalje prema jugoistoku do Jadranskog mora u predjelu ua rijeke
Bojane i Drima. Ovu udolinu ine posebne reljefne cjeline: Golija i Duga, Nikiko polje,
Donja Zeta, Bjelopavlii i Podgoriko-skadarska kotlina (B. Radoii, 2002). Ovom
udolinom je nekada vodio izuzetno vaan put koji je spajao Zetu sa Bosnom, odnosno
Skadar sa dolinom Neretve. Inae, ova subregija ima veoma povoljan geografski poloaj
jer predstavlja sponu izmedju Crnogorskog primorja sa sjevernim i sjeverozapadnim
planinskim podrujem Crne Gore. Ova ocjena vai i za saobraajni poloaj jer se u
Nikikom polju ukrtaju magistralni putevi: Skadar-Podgorica-Niki-Foa-Sarajevo,
put u izgradnji Risan-Grahovo-Niki-abljak-Pljevlja i put Niki-Vilusi-TrebinjeDubrovnik. Toje izvanredna pozicija za razvoj ekscesornog turizma. Vjerujemo da e se u
ovom polju u dogledno vrijeme izgraditi turistiko-sportski aerodrom, to bi imalo
viestruki znaaj za ovaj kraj. Nikika subregija je jedna od najrasprostranjenijih
subregija i sa znaajnim brojem stanovnika (oko 13% teritorije i oko 11% stanovnitva
Republike). Posjeduje i znatne turistike resurse. Po ocjeni prof. Radoiia, Nikiko
polje je po reljefnim i hidrografskim karakteristikama najinteresantnije krako polje u
svijetu. Zahvaljujui klimatskim i morfolokim karakteristikama, ovo polje je po
bogatstvu vode najbogatije polje u Dinaridima jer ima oko 300 vrela i izvora, 30 potoka i
rijeka, jednu potajnicu i 886 ponora. Osobito je interesantna estavela Gornjopoljski vir
(njena dua osa iznosi 127 m, kraa 85 m, a najvea dubina 57 m) koja funkcionie po
sistemu spojenih sudova i odredjeno vrijeme javlja se kao ponor. Jo vei znaaj estavele
je to se u njenoj blizini nalazi potajnica Vidov potok koji funkcionie po principu krive
natege, ili prostije reeno, vodokotlia. Navedeni hidrografski objekti,osim naune i
obrazovne vrijednosti, imaju i privlanu turistiku vrijednost. Vanu lokalnu, turistiku i
sportsko-rekreativnu funkciju imaju i vjetaka akumulaciona jezera. To se prije svega
odnosi na Krupac (5,7 km) na kojem je izgradjena inicijalna turistika ponuda iostvaruje
se znaajan turistiki promet u toku ljetnje turistike sezone. U istonom dijelu Nikikog
polja nalazi se brdo Trebjesa, koje ima status rezervata prirode, na ijem vrhu je izgradjen
motel, koji pored turistiko-rekreativnog znaaja ima i status vidikovca.
Nikika subregija je sa svih strana okruena planinama, i to sa june i zapadne
strane niskim, a sa sjeverne i sjeveroistone strane visokim planinama, medju kojima
posebnu turistiko-rekreativnu vrijednost imaju povri Krnovo i Lukavica i planinski
masivi Javorka, Velikog i Malog urima, Kape morake, Stoca i Maganika. Najvei dio
navedenih planina nalazi se u regiji Sjeverne Crne Gore, ali prirodno najvie gravitira
Nikiu. U ovoj prelijepoj planinskoj zoni nalaze se dva atraktivna glacijalna jezera
Kapetanovo i Manito, te ovu zonu uslovno nazivamo zonom Kapetanovog jezera jer je
smjeteno u sreditu pravog buketa planinskih vrhova, visokih preko 2.000 m. U ovom
perspektivnom planinskom prostoru (izuzetno povoljnom i za razvoj stoarstva), razvoj
turizma je na samom poetku i to na lokalitetu Vuje (padine povri Krnovo) gdje je
izgradjen motel sa 55 leaja, etiri smuarske staze i tri ski lifta i tokom zimske sezone
prihvata goste, osim iz Crne Gore, i iz dubrovakog podruja. Za turistiku valorizaciju
interesantan je i prostor Morakova, smjetenog u gornjem toku rijeke Graanice, koji je
bio omiljeno lovite kralja Nikole.

Na ovom vanom geografskom i istorijskom prostoru nalaze se brojni kulturnoistorijki spomenici, od praistorijskog arheolokog nalazita Crvena Stijena pa do
dananjeg grada Nikia, oblikovanog decenijama, stoljeima i milenijumima. Ovaj
drevni grad (Anderba, Anagastum, Onogot) nalik na nasukani brod, batini kulture
slojeve iz rimskog, srednjovjekovnog i turskog perioda, a savremeni grad Niki, razvijao
se po uzornom urbanistikom rjeenju, za crnogorsko graditeljstvo izuzetno zaslunog
projektanata Josipa Sladea, koji je projektovao dvorac kralja Nikole i Carev most na Zeti,
jedan od najljepih mostova u Crnoj Gori. A most na rijeci Motanici, sazidan u treem
vijeku nae ere, svjedok je poznatog rimskog neimarstva. U Nikiu i okolini nalazi se
znatan broj crkava i manastira, od kojih najveu vrijednost imaju: crkva sv. Petra i Pavla
ispred koje se nalaze vrlo zanimljivi primjerci starih spomenika-steaka, koji su obiljeja
srednjovjekovne kulture bogumila; manastir sv. Luke u upi iz 15. vijeka; Saborna crkva,
sagradjena u slavu poginulih crnogorskih i hercegovakih junaka u oslobodilakim
ratovima 1875-1880. godine; manastir Ostrog, o kome je ve bilo govora, kao i crkve i
manastiri u pojedinim ruralnim naseljima. Za posjetioce Nikia, u kome se nalaze
znaajne kulturno-istorijske i visokokolske institucije, i moderan sportski centar,
interesantne su i brojne kulturne, privredne, sportske i turistike manifestacije i festivali.
Za budui razvoj turizma i hotelijerstva, iji je najvaniji nosilac HTP Onogot,
(u ijem sastavu su i dva hotela u Primorju) pored grada Nikia sa bliim okruenjem,
znaajnu ulogu treba da imaju turistika valorizacija pojedinih lokaliteta du magistralnih
saobraajnica, a naroito planinskih prostora koje smo uslovno nazvali turistikom
zonom Kapetanovog jezera, ukljuujui turistiko aktiviranje seoskih i katunskih naselja
u ivopisnim predjelima, i to u komplementarnom razvoju sa proizvodnjom kvalitetne
hrane za iju proizvodnju u ovoj subregiji postoje veoma povoljni uslovi. Postoje realne
mogunosti da se u Nikikoj zoni razvijaju: ljetnji i zimski planinski turizam, tranzitni
turizam, gradski turizam sa brojnim sadrajima poslovnog i kulturnog turizma, sportskorekreativni turizam, agroturizma, turizma na jezerima, kombinovani turizam moreplanina, ekoturizam, planinarstvo i alpinizam i dr. Cjelokupni razvoj, pa i razvoj turizma,
podrazumijeva prevazilaenje dosta sloenih ogranienja i konflikata, kao to su: konflikt
izmedju industrije i zaostalih komunalnih sistema i zagadjivanja povrinskih i podzemnih
voda i vazduha; a zatim ogranienja i nekvalitetna saobraajna otvorenost sjevernog i
istonog podruja subregije, nedostatak pojedinih profila kadrova, a naroito sa podruja
stratekog menadmenta, nedovoljna briga za valorizaciju i zatitu pojedinih prirodnih i
kulturnih resursa i dr.
4.5. Turistika regija sjeverne Crne Gore
Sjeverna Crna Gora geografskije smjetena u sjevernom, sjeveroistonom,
sjeverozapadnom i centralnom dijelu Crne Gore. Ima vrlo povoljan saobraajnogeografski poloaj jer ima funkciju spajanja Primorske i Centralne regije sa irokim
kontinentalnim prostorom Podunavlja i srednje Evrope i sa susjednim regijama Bosne i
Hercegovine, Srbije, Kosova i Albanije. U ostvarivanju ove vane funkcije najvei znaaj
imaju rijene doline Pive, Lima i Ibra kojima vode najvanije kopnene komunikacije.
Ova regija zahvata najvei dio prostora Republike 52% i svega 31,5% stanovnitva,
koje je za posljednje tri decenije, zbog intenzivne migracije, smanjilo uee za oko 20%.
Posjeduje vrlo bogato i raznovrsno prirodno bogatstvo: poljoprivredno zemljite, koje

omoguava razvoj intenzivnog stoarstva na brojnim planinskim povrinama;

zemljoradnje, voarstva i prehrambene industrije u rijenim dolinama; nalazita uglja
(Pljevaljski i Beranski basen); olovno-cinkane rude (uplja Stijena, Brskovo); umarstvo
i industrija za preradu drveta; moni vodeni potencijali rijeka, jezera, podzemnih voda,
termomineralnih voda, vrela i izvora sa istim i kvalitetnim vodama koje su poele da se
flairaju; umskih plodova, ljekovitog i aromatinog bilja; ouvanost i bogatstvo
biodiverziteta i najsoloniji ekosistemi i dr. I pored ovako znaajnog prirodnog bogatstva
ova regija u dugom vremenskom periodu permanentno zaostaje u drutvenoekonomskom razvoju. Ove procese nije mogla zaustaviti tradicionalna radinost,
otpornost, uzajamnost i vitalnost ljudskog faktora ovog podruja, dezorjentisanog
dramatinim i anticivilizacijskim zbivanjima na prostorima bive Jugoslavije u
posljednjoj deceniji prolog vijeka, kao i nedovoljno osmiljenim procesima tranzicije,
bie zasigurno revitalizovan kada i na ovim prostorima prostruje savremeni tokovi ivota
i kada opstanak i privredjivanje na selu bude zadovoljstvo, a ne prokletstvo. Vjerujemo
da se na ove procese nee predugo ekati, poto nezavisna i demokratska Crna Gora ima
realne anse da se dosta brzo ukljui u evropske ekonomske, finansijske i tehnoloke
tokove, odnosno u savremene sisteme vrijednosti u kojima e prirodni, ekonomski i
ljudski resursi ovog podruja imati dodatnu razvojnu vrijednost. Naravno, savremeni
razvoj podrazumijeva kvalitetan razvoj drutvenih djelatnosti, a naroito obrazovanja,
kulture i zdravstva. Otvaranje visokokolskih studija u Bijelom polju, Beranama i u
Pljevljima novi je kvalitet u cjelokupnom razvoju ovog podruja.
Ova regija i u kvalitativnom i u kvantitativnom pogledu posjeduje ogromno
bogatstvo prirodnih i antropogenih turistikih vrijednosti, koja su u poluvjekovnom dosta
brzom i uspjenom razvoju turizma u Crnoj Gori, nedopustivo malo ekonomski
valorizovana. To najuvjerljivije pokazuje tabelarni pregled smjetajnih kapaciteta.
Oigledno, uee Sjevernog regiona u smjetajnim kapacitetimaod 3%, u
posjetiocima od 5% i noenjima od svega 2% (2007. godine) minimalno je, pogotovo ako
se ima u vidu da ova regija raspolae sa skoro 50% potencijalnih prihvatnih kapaciteta
turistikog prostora Republike.
Sve kompetentne domae i strane analize saglasne su u ocjeni da i kontinentalno
podruje Crne Gore ima znaajne i kvalitetne receptivne mogunosti, inei zajedno sa
Primorskom regijom jedinstveno i izrazito komplementarno turistiko podruje visokih
ekolokih, kulturno-istorijskih i pejzano-ambijentalnih vrijednosti. Za razliku od
prostorne ogranienosti i iskorienosti najveeg dijela primorske zone, planinske
turistike zone se nalaze u inicijalnoj fazi razvoja i imaju relevantne faktore za razvoj
odrivog turizma na konceptu integralnog razvoja. Ovu vanu injenicu potvrdjuju i
najnovija prouavanja Medjunarodnog instituta za turizam iz Ljubljane i eksperti UNDPa nedavnom zavrenom projektu Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u sjevernoj i
centralnoj Crnoj Gori.
Tabela Struktura kapaciteta za smjetaj u sjevernoj CG (2007. godine)
Broj
poslovnih
jedinica
(objekata)

Broj soba

Broj leajeva
Ukupno

Stalni

Pomoni

Hoteli
***
10
**
13
*
3
Turistiki apartmani
***
1
**
1
*
1
Turistika naselja
**
1
Moteli
***
1
**
2
Planinarski domovi / kue
2
Privatne sobe
**
*

235
557
112

512
1276
178

488
1244
174

24
32
4

7
3
4

20
12
10

20
12
10

10

50

50

6
27

14
58

14
58

28

108

80

28

17
4

43
11

43
11

5
1

Izvor: Statistiki zavod CG - Monstat

Daleko najveu turistiku vrijednost ima predio visokih planina i povri ili
visokoplaninski svod, kako se u geografsko-turistikoj literaturi najee naziva. On
zahvata impozantni, atraktivni i najvii dio Dinarskih planina, od Maglia, Volujaka i
Bioa, preko Durmitora, Sinjavine, Bjelasice, Komova i Visitora pa sve do Crnogorskih
Prokletija. Ovaj predio disecira osam veih kanjonskih dolina, ukraava oko 40 jezera,
izuzetno bogatstvo i raznovrsnost biodivrziteta, ekoloka ouvanost, znaajno kulturno i
etnoloko bogatstvo, te tri nacionalna parka i predstavlja veliko nacionalno bogatstvo i
naunu, turistiku, geografsku i ekoloku vrijednost medjunarodnog znaaja. Ovo je
dominantan visokoplaninski prostor Crne Gore raslanjen dubokim dolinama pa se
izmedju njih izdvajaju relativno homogene planinske cjeline specifinih prirodnih i
kulturolokih obiljeja. U ovoj planinskoj oblasti najveu turistiku vrijednost imaju
subregije Durmitorskog podruja, Bjelasice i Komova i Crnogorskih Prokletija.
Kriterijume za vrednovanje i diferenciranje turistike subregije i zona dajemo u tekstu
koji slijedi.
4.3.1. Kriterijumi za vrednovanje
Za racionalno diferenciranje i vrednovanjeturistikih subregija, zona i lokaliteta,
koriste se opti i posebni kriterijumi. U grupu optih kriterijuma za vrednovanje
primorskih, planinskih i dr. turistikih podruja najveu teinu imaju sljedee tri grupe:
(Radovi, M. 1994).
Prvo, turistike vrijednosti prirodnih resursa, ekoloke i pejzano-ambijentalne
karakteristike prostora;
Drugo, ekonomija investicija sa stanovita sigurnosti trita, odnosno domae i
inostrane turistike tranje;

Tree, mogunosti prostora za razvoj kompleksne turistike ponude i

odgovarajue turistike infra i suprastrukture.
Za vrednovanje lokacija planinskih skijalita posebno se vrednuju sljedei
parametri:
- neprekidno trajanje snijenog pokrivaa u trajanju od tri mjeseca,
- minimalna visina snijenog pokrivaa na trvnatim terenima od 15 cm,
- minimalna denivelacija smuarskih staza od 500 m,
- nagib smuarskih terena izmedju 20% i 40%.
Za vrednovanje pojedinanih lokacija u planinskim predjelima (naroito onih koje
su u zatienim prostorima) koristi se veliki broj kriterijuma. Bez ire razrade navodimo
kriterijume od kojih se polo u vrednovanju turistikih zona i turistikih lokaliteta ovog
podruja:
- ocjena prirodnih uslova, a naroito veliina i bitne karakteristike prostora i
reima njegove zatite, ekspozicija i pretena orjentacija, geoloko-morfoloki
sastav, stepen seizmikog hazarda, karakteristike klimata;
- karakteristike prirodnog i kulturnog pejzaa u smislu da li je atraktivan,
dinamian, monoton, ugodan i sl., kao i njegove osnovne vrijednosti sa
aspekta kompozicije, panorame, vizura i vidikovaca;
- ekoloki uslovi u pogledu njihove stabilnosti, devastiranosti ili poremeenosti,
a onda sa stanovita frekvence saobraaja, korienih izvora za dobijanje
toplotne i elektrine energije, karakteristika recipijenta provjetrenosti lokacije;
- rekreativni uslovi, u smislu da li su povoljni ili nepovoljni za razne vrste
ljetnjih i zimskih sportova i rekreacije, a osobito kapacitet denivelacije,
ekspozicija, kvalitet i duina trajanja snijenog pokrivaa;
- zdravstveni uslovi sa aspekta patologije kraja, nadmorske visine, insolacije,
vlanosti vazduha, oblanosti, udara vazdunih strujanja, te pozitivnih i
negativnih indikacija za popravljanje opteg, zdravstvenog i fizikog stanja
posjetilaca;
- saobraajni uslovi, sa aspekta izgradjenosti, sigurne dostupnosti u svim
vremenskim uslovima i mogunosti korienja vie vrsta saobraaja i
saobraajnih sredstava do odredjenih turistikih lokacija, kao i razvijenost
telekomunikacija;
- uslovi i mogunosti za sigurno snabdijevanje vodom, kanalisanje i
preiavanje otpadnih voda;
- sigurnost za snabdijevanje kvalitetnim izvorima elektrine energije,
primjerenim karakteru turistikog prostora i zatite prirode;
- turistike atraktivnosti gravitacionog podruja i mogunosti da se u blizini
posjete vrijedna gradska naselja, kulturno-istorijski spomenici, morska obala,
razne turistike manifestacije i sl.;
- ekonominost izgradnje, ekonomska racionalnost i rentabilnost ulaganja u
turistike objekte i turizmu komplementarne djelatnosti;
- ekonomika odravanja turistikih objekata i turistike infrastrukture;
- mogunost obezbjedjenja kvalitetnog nivoa servisa, odgovarajue kadrovske
strukture i neophodne radne snage.

Za uspjean razvoj turizma naznaeni kriterijumi (pod alinejama) od 1 do 5

moraju biti u potpunosti uspunjeni, od 6 do 8 treba da postoje mogunosti da se
oni realizuju, a od kriterijuma pod alinejama od 9 do 12 u najveoj mjeri zavisi
rentabilnost i uspjenost poslovanja.
4.3.2. Subregija podruja Durmitora
Durmitorska subregija zahvata podruje optina abljak, avnik i Pluine sa
povrinom 1.852 km i obuhvata 13,4% teritorije Crne Gore sa svega 1,84% stanovnitva
2003. godine.Ovdje se izdvajaju jedna primarna i dvije sekundarne turistike zone.
Nacionalni park Durmitor predstavlja najveu vrijednost Durmitorskog
podruja. Radi se o prirodnom i drutvenom dobru viestrukog znaaja, jer su u njemu
skoncetrisane brojne prirodne vrijednosti geomorfoloke, hidroloke, bioloke,
pejzane itd., kao interesantno ljudsko stvaralatvo. O njemu je bilo rijei u posebnom
poglavlju knjige.
Durmitorsko podruje po najvanijim geogrfskim, geolokim i morfolokim
karakteristikama predstavlja najdinaminiji i najinteresantniji dio Dinarida. Pored
Durmitora, koji zahvata centralni dio podruja, izgled pejzau daju brojni vrhovi
stjenovitih i umovitih planina koja je svaka na svoj nain lijepa i zanimljiva od
Maglia i Volujaka na zapadu, preko Sinjavine i Lole na istoku i jugoistoku, pa do
Vojnika i golije na jugu i jugozapadu. Jednu od karakteristika reljefa Durmitorskog
podruja predstavljaju prostrane povri bogate paom za stoku, koje se nalaze na
nadmorskoj visini od oko 1500 do 1800 metara. To su blago zatalasani tereni Jezera,
Pivske planine i Sinjajevine, po kojima su rasuta slikovita sela i katuni stoara, to
pejzau daje posebnu dra. Ipak, osobenost reljefu daju duboko urezani kanjoni rijeka
Tare, Pive, Komarnice, Suice i Drage, koje presijecaju Durmitorsko podruje,
predstavljaju tekoe za gradnju komunikacija, ali i obogauju njegov pejza i ine ga
razudjenim i raznovrsnim. (vidi skicu Durmitorske subregije).
Durmitorsko podruje, zajedno sa Komovima, predstavlja hidrografsko vorite i
razvodje izmedju dva sliva jadranskog i crnomorskog. Najvee rijeke na Durmitorskom
podruju su Piva i Tara, koje sa svojim pritokama Komarnicom, Vrbnicom, Bijelom,
Tuinjom, Bukovicom i Dragom presijecaju podruje, teku sa dvije strane Durmitora da
bi se sastale kod epan Polja poslije ega teku dalje pod imenom Drina. Pored toga,
raznovrsne hidrografske pojave, kao to su izvori i vrela, rijeke ponornice i podzemni
tokovi, rijeni kanjoni i vodopadi obogauju pejza i ine ga privlanim za posjetioce.
Posebnu hidrografsku i pejzanu vrijednost podruja predstavljaju kanjoni rijeka Tare,
Pive, Komarnice i Suice. Spust splavom ili kajakom kanjonom Tare, predstavlja izuzetan
doivljaj za svakog sportistu ili turistikog posjetioca.
Medju najvee znamenitosti i prirodne vrijednosti Durmitorskog podruja spadaju
devetnaest prirodnih i jedno vjetako jezero, koja su razasuta po itavom podruju.
Osobito su pitoreskna gleerska jezera smjetena u valovima, cirkovima i ivopisnim
pejzaima. Kao najljepa i najpoznatija mogu se izdvojiti Crno jezero, Zminje jezero,
Trnovako jezero, Zabojsko jezero i Veliko i Malo krko jezero.
Ostala jezera su rasuta irom Durmitorskog podruja. Na jezerskoj povri se
nalaze Poensko, Vraje, Riblje, Zminiko i Barno jezero, koja su nastala u morenskim
nanosima lednika. Kod sela Stabna u Pivi nalaze se dva vrlo lijepa i ribom bogata

Stabanska jezera, a u ivopisnom krajoliku sela Poanje, u blizini avnika, smjetena su

dva vrlo slikovita Poanska jezerca, koja zajedno sa naseljem, koje je podignuto oko
njih, predstavljaju izuzetan sklad prirode i ljudskog graditeljstva. Veliku ekonomsku,
turistiku i sportsku vrijednost ima Pivsko jezero, nastalo izgradnjom hidroelektrane na
istoimenoj rijeci.
Flora Durmitora je uspjela da sauva svoja iskonska obiljeja i brojne vrste koje
vode porijeklo jo iz daleke geoloke prolosti. Otuda na padinama Durmitora rastu
pojedine vrste biljaka koje su karakteristine za daleki Arktik, u dolinama Pive i Tare su
sauvane pojedine vrste tercijalne flore i flore iz ledenog doba, dok tresetita na nekim
jezerima predstavljaju enklave karakteristine za sibirske tajge. Procjenjuje se da na
Durmitorskom podruju raste preko 1.500 vrsta biljaka, to je priblino jednako polovini
crnogorske flore. Raznovrsno je bogatstvo faune, a posebno beskimenjaka, a potom
sisara, ptica (130 vrsta), faune riba i vodozemaca (poseban znaaj za nauku imaju ostaci
tritona).
Na klimatske uslove Durmitorskog podruja naroito veliki uticaj imaju visoka
nadmorska visina i razudjen reljef. Svje vazduh i veliki broj sunanih dana u ljetnjem
periodu, dosta snijega tokom godine, pogoduje pravljenju izleta i etnjama u prirodi.
Prema tome, svi vaniji indikatori klime ovog podruja (umjerenokontinentalne,
subplaninske i planinske), upuuju na zakljuak da ono ima sve uslove za razvoj ljetnjeg,
zimskog i zdravstvenog turizma, pogotovo kada se zna da je ovdje vazduh izuzetno ist.
Durmitorsko podruje nije arheoloki istraeno. Medjutim, ve poletni istrani
radovi pokazuju da su na ovom podruju tokom vremena kontinuirano ivjele populacije
raznih naroda i kultura.O tome svjedoe tragovi i otkrivena prebivalita ljudi iz kamenog
doba, pa preko Ilira, Rimljana, Gota, Huna, Avara i Kelta, do sadanjeg stanovnitva
slovenskog porijekla.
Iz perioda srednjeg vijeka postoje i etiri izuzetno znaajna lokaliteta koji jo nisu
istraeni: Pirlitor, iznad kanjona rijeke Tare; Soko-grad, na sastavu rijeka Pive i Tare;
Taban grad koji se nalazi na otrom grebenu iznad sela Stabna i Kukulj grad kod sela
Goste, koji je posjedovao Herceg Stjepan. Iz srednjeg vijeka postoje i vrlo znaajni
sakralni spomenici, koji su ouvani ili se nalaze u ruevinama. Medju njima su
najpoznatiji: Pivski manastir, podignut u XVI vijeku; srednjovjekovni manastir
Dobrilovina i ostaci manastira Dovolja i Arhangela Mihaila u kanjonu Tare; zatim
manastir Podmalinsko, koji je prema predanju podignut 1252. godine i manastir Bijela,
takodje iz srednjeg vijeka.
Prva, primarna turistika zona Durmitorske subregije zahvata prostor
Nacionalnog parka Durmitor i njemu kontaktne prostore koji se prostiru na teritoriji sve
tri durmitorske optine i manje djelova optina Mojkovac i Pljevlja. Zatita prirode i
razvoj turizma u Nacionalnom parku utvrdjeni su posebnim programom koji je usvojila
Vlada Crne Gore te ga u ovoj knjizi neemo posebno pominjati. Najintenzivniji turistiki
tokovi u ovoj zoni odvijae se u okviru tzv.Durmitorskog prstena na relaciji: abljak
-Dobri do - Todorov do - Pie, Trsa Nedajno - Kanjon Suice - Mala Crna Gora
tuoc - abljak. Pored postojeih objekata u Trsi, kanjonu Suice, krki i Malom tuocu,
potrebno je sainiti biznis planove za aktiviranje seoskog i drugih vidova turizma (Pie,
Trsa, Nedajno, Mala Crna Gora...), kao i jedan broj katuna (Dobri do, Lokvice i dr.).
Osim postojee skijake infrastrukture (Mali touc, Savin kuk, Javorovaa),
razmatra se mogunost izgradnje iara i skijalita na padinama ljemena i Ivice (prema

Bukovici), to bi omoguilo skijanje za oko 10 do 12 hiljada skijaa. Plan za efikasnije

povezivanje abljaka sa skijalitem na Savinom kuku je racionalan. Medjutim, planiranu
trasu iare koja vodi kroz umski prostor izmedju Crnog jezera i abljaka u zoni
Nacionalnog parka treba preispitati sa stanovita zatite prirode i ouvanja ekoloke
ravnotee.
Na prostorima ove zone treba u narednoj deceniji formirati nivo turistike ponude
od oko 9.000 turistikih smjetajnih jedinica u svim kategorijama smjetajnih kapaciteta.
Grad abljak treba da participira sa oko 5.000 leaja (preteno visokih kategorija), i uz
njihovo adekvatno lociranje ne bi se ugrozile ekoloke vrijednosti NP Durmitor.
Ozbiljne napore treba uloiti u dalje urbanistiko-arhitektonsko oblikovanje abljaka,
modernizaciju postojeih i izgradnju novih objekata turistike ponude, unapredjenje
saobraajne, tehnike, drutvene i komunalne infrastrukture i druge aktivnosti koje treba
da dovedu do toga da abljak izraste u jedan od najmodernijih centara (srednje veliine)
kvalitetnog planinskog turizma u Crnoj Gori i irem okruenju.
U ovoj turistikoj zoni postoje povoljni uslovi za razvoj skoro svih vidova
savremenog ljetnjeg i zimskog turizma i turistike rekreacije, te je neophodno programe i
sadraje turistikog proizvoda permanentno prilagodjavati svim relevantnim zahtjevima
selektivne turistike tranje i novih trinih nia u okviru odrivog turizma i proizvodnje
kvalitetne hrane.
Druga zona, uslovno nazvana pivsko-komarnika, sa kontaktnim planinskim i
periplaninskim prostorima, ukljuujui planinske masive Maglia, Bioa i Volujaka,
razvijae u prvoj fazi specifine vidove turizma valorizaciojom prostranog akvatorija
Pivskog jezera i magistralnog puta Podgorica Niki Pluine Foa Sarajevo, kao i
drugih prirodnih i antropogenih vrijednosti. U drugoj fazi razvoja, poslije adekvatnog
infrastrukturnog opremanja, realno je oekivati ukljuivanje u turistike tokove vrlo
atraktivnih planinskih prostora Maglia, Bioa i Volujaka, lokalitete Muratovice i
Ravnog, turistikog pravca epan Polje Crkviko polje Ninkovii Nedajno, kao i
brojna seoska podruja u upi Pivskoj. U ovoj mikrozoni treba planirati formiranje
turistike ponude od oko 2000 leaja, a razvoj turizma vrsto povezati sa proizvodnjom
hrane i male privrede. Iskustva sa izgradnjom ekolokih naselja na podruju Pive (oko
106 leaja) pozitivna su iako se radi o inicijalnoj fazi njihovog formiranja.
Trea zona pokriva najvei dio prostora optine avnik. Ovdje treba, izuzev
optinskog centra, razvijati turistiku ponudu agro-turistikog tipa, kao i sportskorekreativni, lovni i ribolovni turizam. Na podruju ove mikrozone planira se formiranje
turistike ponude u svim vrstama smjetaja od oko 1000 leaja. Pored rjene doline
Bukovice, vrlo su zanimljivi turistiki krajolici u dolini Tuinje sa planinskim
okruenjem, Komarnice, kanjonu Nevidio i selu Poenje sa dva istoimena jezera, seoska
naselja na padinama Vojnika i Krnovske glavice (od Kruevica do Bijele), a na padinama
Krnovske glavice, u neposrednoj blizini magistralnog puta, treba izgraditi skijalite i
uspinjau, koje bi zajedno sa skijalitem Vuje predstavljali prvu razvojnu fazu
prostranog i atraktivnog podruja prema Kapetanovom jezeru. avnik treba turistiki
savremenije opremiti, emu treba da doprinese i modernizacija postojeeg hotela,
podizanje Parka vrba i aktiviranje slikovitog ambijenta na izvoru rijeke avnik.
Planinska povr Sinjavine turistiki je ponajvie funkcionalno i komplementarno
povezana sa turistikom zonom Durmitora. Naravno, njen jugoistoni dio bie razvojno
povezan sa podrujem Mojkovca, a juni dio razvijae se u okviru atraktivne turistike

zone Kolain Lipovo Vratlo Krnja Jela, kojim smjerom je izgradjena solidna
saobraajnica i snabdijevanje vodom, to je od velike vanosti za razvoj stoarstva, a u
bliskoj budunosti i za razvoj pojedinih vidova turizma i turistikih manifestacija.
Na poveanje turistikog prometa znatno e uticati i cjelogodinje korienje
kapaciteta sa prosjenom popunjenou hotela od oko 180 dana, privatnom smjetaju oko
120 i kampova od oko 45 dana godinje. Procjenjuje se da e formiranje kvalitetnog
turistikog proizvoda durmitorske zone dovesti do poveanja uea u turistikom
prometu Crne Gore kod noenja oko 5%, a u prihodima od turizma oko 6%. Procjenjuje
se da je za planiranu turistiku ponudu potrebno obezbijediti oko 2000 stalno zaposlenih
radnika.
Na prostorima Durmitorske subregije postoji veliki broj konflikata i ogranienja
koja predstavljaju ozbiljnu smetnju stabilnijem i dugoronijem ekonomskom razvoju, a
osobito kvalitetnijem razvoju turistiko-ugostiteljskog sektora. To se ponajvie na
konflikt izmedju zatite ivotne sredine i raznih privrednih i turistikih aktivnosti;
konflikt izmedju obaveze da se ouvaju prirodne ekoloke i kulturoloke vrijednosti NP
Durmitor (kao nacionalnog i medjunarodnog zatienog dobra) i sve brojnijih pojava
uzurpacije i nenamjenskog korienja prostora putem divlje gradnje, korienja uma,
hidrografskih objekata, zatienih i rijetkih vrsta bilja i sl.; konflikt na potrebi ouvanja
prirodnih tokova rijeka (Tare prije svih) i zahtjeva energetskog sektora za izgradnju
hidroelektrana, itd. Ozbiljna ogranienja razvoju turizma su: potreba modernizacije
postojeih smjetajnih kapaciteta i izgradnje novih, sa jedne, i nedostatak sredstava sa
druge strane; potreba modernizacije postojee i izgradnja nove turistike i komunalne
infrastrukture (naroito snabdijevanje abljak vodom) i nedostatka neophodnih
finansijskih sredstava; potreba savremenog razvoja zasnovanog na primjeni strunih i
naunih dostignua i nedostatka kadrova svih strunih profila, ukljuujui nedostatak
kompetentnih kadrova za osmiljavanje, strateko planiranje i implementaciju programa i
projekata sa podruja turizma.
4.3.3. Subregija Bjelasice i Komova
Subregija Bjelasice i Komova, pored brojnih ogranienja, ima vrlo znaajne
komparativne prednosti za prosperitetan odrivi drutveno-ekonomski razvoj, ne samo u
okviru Sjevernog regiona, ve i u nacionalnim srazmjerama. To se, prije svega, odnosi na
sledee prednosti:
- iri prostor subregije uestvuje sa oko 24% prostora i oko 20% stanovnitva
Crne Gore, a ui planinski i periplaninski prostor sa oko 9% prostora i oko 9%
stanovnitva. Smjeteno u centralnom dijelu Republike, podruje ima
povoljan geografski poloaj, a poto ga direktno presijecaju najvaniji
kopneni koridori (Jadranska magistrala i pruga Beograd Bar), ima i povoljan
saobraajni poloaj. On e biti kapitalno poboljan poslije izgradnje autoputa
Bar Beograd (koji takodje direktno vodi padinama Bjelasice i Komova),
reaktiviranjem aerodroma u Beranama i izgradnjom modernih saobraajnica
preko kosova i June Srbije i njihovim povezivanjem sa saobraajnom
kimom Balkana, koja vodi moravsko-vardarskom dolinom.
- Po svim kriterijumima turistike i agrarne valorizacije, Bjelasica i Komovi sa
Nacionalnim parkom Biogradska gora, buduim regionalnim parkom

Komovi, mnogobrojnim planinskim lancima, hidrografskim vrijednostima,

bujnim panjacima, bogatstvo biodivreziteta, dobro ouvanom prirodom i
zdravom ivotnom sredinom i dr., spadaju u najljepe, saobraajno
najpristupanije i za razvoj turizma i poljoprivrede (tj. za razvoj savremene
seoske ekonomije) najprosperitetnije planine Crne Gore u budunosti.
- I u kvantitativnom i kvalitativnom pogledu ovo podruje karakterie bogatstvo
kvalitetnim vodama rijekama, jezerima, izvorima, vrelima i podzemnim
vodama, koje imaju veliku ekonomsku, energetsku i rekreativnu vrijednost, a
naroito kao hidroenergetski potencijali (pogotovu za izgradnju mini
elektrana), za flairanje vode za pie i dr.
- umsko bogatstvo daje mogunost da se konano prevazidje stihijsko i
neplansko raubovanje uma, a teite prerade prenese sa destruktivne i
neproduktivne primarne prerade na ekonomski, trino i ekoloki odrivu
finalnu proizvodnju po evropskim standardima. Malo je poznata injenica da
je gornji dio doline Tare, zajedno sa Gorskim Kotarom, bio najumovitiji i
najzeleniji predio bive Jugoslavije.
- Bogatstvo biodiverziteta, raznovrsnost eko sistema, tradicija u zatiti prirode
(Branik oko Biogradskog jezera, oko 130 godina), klimatsko, hidrografsko,
morfoloko i ekoloko vorite su karakteristike, specifinosti i komparativne
prednosti Bjelasice i komova istaknute u brojnim multidisciplinarnim
istraivanjima.
Svakako, osmiljeno otvaranje neophodnih strukturnih promjena na konceptu
odrivog i integralnog razvoja u subregiji Bjelasica i Komovi mona je poluga budueg
razvoja. Osnovni ciljevi strukturnih promjena u ekonomskoj sferi, pored ostalog,
podrazumijevaju: dinamiziranje razvoja i konstituisanje trino prihvatljive strukture
privlane za inostrane i domae investicije koja je usladjena sa aktivnom zatitom
prirode; kvalitetan razvoj infrastrukture, naroito to brom izgradnjom modernih
saobraajnica (autoput, aerodrom) i efikasnim otvaranjem i povezivanjem planinskih i
periplaninskih prostora regionalnim i lokalnim saobraajnicama ( Lubnice Kolain,
Lubnice ika Mojkovac); definisanje i realizaciju prioritetnih programa i projekata
razvoja koji bi primjenom stratekog menadmenta podigli na vii nivo postojeu
proizvodnju i usluge, i otvorili prostor za diversifikaciju i inovaciju privredne strukture
na bazi korienja lokalnih resursa; u socio-demografskoj sferi ostvariti bitno smanjenje
iseljavanja stanovnitva, a naroito mladih i strunih kadrova, i zaustavljanje
depopulacije seoskih naselja; u prostorno-ekolokoj sferi obezbijediti trajno odravanje
ekoloke ravnotee, proirenje i stroga zatita Nacionalnog parka Biogradska gora,
(prioritetno izrada projekta spreavanja iezavanja Biogradskog jezera), proglaenje
Komova za regionalni park, a u izgradnji svih vrsta objekata treba da se primjenjuju
strogi uslovi i standardi za ouvanje kvaliteta vode, zemljita i vazduha, kao i
medjusobno uskladjivanje korienja poljoprivrednog, umskog, gradjevinskog i posebno
turistikog zemljita.
Subregija Bjelasice i komova smjetena je u sredinjem dijelu visokoplaninskog
predjela izmedju rijenih dolina Lima (na istoku), Tare (na zapadu), Lepenca (na sjeveru)
i graninog planinskog lanca Prokletija (na jugu), koje razdvaja visokoplaninski prevoj
Carine. Planine Bjelasice i komovi imaju niz prirodnih i socijalno-ekonomskih
karakteristika, ali po nizu osobina (naroito reljefno-morfolokih) predstavljaju

individualizovane morfoloke cjeline. Medjutim, sa gedita dugoronog razvoja njih

treba posmatrati i razvijati kao jedinstvenu prostornu cjelinu. To su potvrdila
multidisciplinarna istraivanja integralnog razvoja Bjelasice i Komova (Radovi, M.
1996), kao i nedavno donesena odluka Vlade Crne Gore da se za ovu subregiju uradi
detaljni (posebni) regionalni program razvoja uz aktivno uee referentnih inostranih
institucija i eksperata. Inae, rijeni tokovi Kratice i Drcke, a naroito prevoj Trenjevik,
koji ini geografsku granicu izmedju ovih planina, mnogo ih vie spajaju nego to ih
razdvajaju. Ovu subregiju e jo vie integrisati i dati joj mone razvojne impulse budui
autoput Bar Boljare, odakle e preko poznate Petarske visoravni, voditi za Beograd.
Od prirodnih faktora za razvoj turiyma (a i poljoprivrede), najvei znaaj imaju
reljef i klima. Od osobite su nanosti dvije grupe elemenata reljefa: prostorni
prostranstvo i uspon planinskih masa, disekcija planinskog reljefa i reljefni diverzite; i
funkcionalni elementi skijaki tereni, planinarski i alpinistiki tereni i vidikovci. U
skladu sa geografskim poloajem, reljefom i nadmorskom visinom, u ovoj subregiji
vladaju razliiti klimatski uslovi: do izohipse 900 m, odnosno do izoterme 6 C, vlada
umjereno-kontinentalna klima; u pojasu do 1.200 m zastupljena je subplaninska, a u
najviem planinskom pojasu otra planinska klima. S obzirom na blizinu rijeke Morae, u
ijoj dolini djeluju uticaji izmijenjene sredozemne klime, oni se preko irokog prevoja
Crkvine osjeaju i u Kolainskoj kotlini, zbog ega je, pored ostalog, ovaj grad dobio i
status tzv. vazdune banje.
Bjelasica je prstenastog oblika i zahvata prostranu planinsku masu od oko
650km2. Karakterie je jedan broj vrijednosti kao rijetko koju planinu na Balkanu:
prohodnost svim vidovima saobraaja do najviih planinskih vrhova, bogatstvo travnatim
i umovitim predjelima, takodje do najveih planinskih predjela, bogatstvo vodenim
resursima u svim djelovima i na svim visinama planina, izuzetna ouvanost
biodiverziteta, prostrani skijaki tereni i relativno povoljni snjeni uslovi, a jedina je
planina u Crnoj Gori koja je direktno dostupna prugom Beograd Bar, Jadranskom
magistralom, buduim autoputem Podgorica Berane, i vazdunim saobraajem poslije
rekonstrukcije aerodroma u Beranama, kada e ova planina i iri region postati i turistika
avio.destinacija.
Cio orografsko-morfoloki kompleks ove planine grana se u etiri planinska
lanca:
Prvi lanac: Munica Marinkovac Bjelogrivac Strmenica (2.122 m),
Drugi lanac: Lanita Razvrje Svatovsko groblje Crna lokva Crna glava
(2.139 m),
Trei lanac: Donji Lumer Gole Lisa Troglava - Zekova glava (2.117 m),
etvrti lanac: Kobilja glava Miljevaa Bikova glava Klju (1.972 m), na
kome se nalazi ve poznati ski centar Jezerina.
Komovi su jasno izdvojena planina sa ije se, rijenim dolinama disecirane
krune povri od oko 18 km, strmo uzdiu u obliku piramida tri mona krenjaka masiva:
Kom kuki (2.484 m), Kom ljevoreki (2.469) i Kom vasojeviki (2.460 m). To su iza
najviih vrhova u Crnogorskim Prokletijama i Durmitoru, najvii planinski vrhovi Crne

Gore, a Komovi kompozicionoj cjelini, bujnom zelenilu svojih padina, bogatstvu izvora,
potoka i rjeica, i posebno po preglednosti i morfolokom izgledu svojih vrhova, jedna od
najljepih planinskih grupa i tradicionalno predstavlja izazov za planinare, izletnike i
turiste. Ova planina je do 1878. godine imala zajedniki naziv Kom, da bi se od tada,
podjelom plemenskih panjaka, izdijelili na Kuki, Ljevoreki i Vasojeviki Kom. Osim
planinskih vrhova, za posjetioce je vrlo interesantan markantni i dosta prostrani prevoj
Medjukovolje (2.165 m), koji povezuje Kom vasojeviki i Kom kuki. Na njemu je bio
formiran moan lednik koji se prema sjeveru kretanja irokim lednikim valovom u
slikovitu dolinu rjeice Ljubinice. Na izduenim ramovima razbijenih povri tavne,
Ljubana, Rogama, Turjaka i Carina, obraslih bujnom travnatom i numskom vegetacijom
(sa brojnim endemitetima i reliktima), nalazi se veliki broj katuna i katunia, koji bi
mogli biti ukljueni u sve brojnije posjete ljubitelja Komova, a i privlane smjetajne
objekte. Svakako, masovnija turistika kretanja ovim prostorima treba oekivati poslije
izgradnje autoputa koji e od Verua pa do Trenjevika otvoriti brojne zelene krajolike
doline Tare i podgorine Komova za turiste. Zato se za ova dugo oekivanja dogaanja
treba na vrijeme pripremiti i onemoguiti dalje devastiranje prirode poodavno prisutno na
ovim prostorima.
U daljem razvoju turizma na prostorima turistike subregije Bjelasica i Komovi, a
naroito u izradi novih prostornih planova optina, treba polaziti od vrijednosne
diferencijacije pojedinih zona, koje su podijeljene na primarne i sekundarne . U prvu
grupu uvrtene su sljedee:
Zona temeljnih vrijednosti se u osnovi poklapa sa prostorom NP
Biogradska gora i mora ostati pod strogom zatitom, a primjereni turistiki, ekoloki i
nauno-obrazovni programi i sadraji treba da se realizuju na osnovu njegovog nadavnog
usvojenog Programa razvoja i zatite.
Zona Munica Marinkovac Bjelogrivac Strmenica, zahvata prvi
planinski lanac i najsjeverniji dio Bjelasice (optine Mojkovac i Bijelo Polje).
Turistike kapacitete treba razvijati na lokalitetu arski katun (padine Turjaka) pa do
padina Strmenice. Razvojem treba turistiki aktivirati seoska naselja u izvoritima rjeica
Rakite, Rudnice i Bjelojevia rijeke, kao i brojne planinske katune. Zajedno sa sadanjim
smjetajnim kapacitetima, na ovim prostorima treba raunati na smjetajni kapacitet od
oko 1000 leaja u svim vrstama smjetaja.
Zona Suvodo ika zahvata atraktivni visokoplaninski prostor drugog
lanca Bjelasice sa njenim najviim vrhovima (Crna glava i Strmenica), etiri
ivopisna jezera (dva ika i dva Ursulovaka), mnogobrojne katune i sela. Ovdje u
daljoj budunosti treba formirati sportsko-rekreativni centar na lokalitetu od sela
Kurikue preko Suvodola do katuna ika, kapaciteta oko 1000 leaja. Prostor oko jezera
treba izuzeti od izgradnje jer se radi o vrlo osjetljivom ekolokom prostoru.
Zona Jelovica, smjetena je na junim padinama treeg lanca Bjelasice u
izvorinoj elenci rijeke Bistrice (Beranske) na buduem turistikom regionalnom
putu Berane Jelovica Jezerine Kolain. Ovdje treba dokompletirati ve postojee
vikend naselje i jedan hotel, i formirati polivalentan sportsko-rekreativni centar,
kompelmentaran i iarama povezan sa ski centrom Jezerine Vranjak, kapaciteta oko

1100 leaja. U ovaj bi centar bili ukljueni okolni planinski katuni u kojima se proizvode
kvalitetni lokalni specijaliteti.
Zona Jezerine Klju Vranjak zahvata jako veliki prostor skoro itavog
treeg i etvrtog bjelasikog lanca sa smjetajnom, servisnom i logistikom bazom u
Kolainu. Na Jezerinama je izgradjeno za sada jedino skijalite na prostorima Bjelasice i
Komova, kapaciteta iara 3700 osoba na sat. Proirivanjem ovog skijalitana padinama
Kljua, kapacitet se moe poveati na oko 7000 skijaa, i sa formiranjem u Jelovici
kapaciteta oko 4000 skijaa, ova dva polivalentna planinska centra imae respektivan
kapacitet od oko 11000skijaa na sat. Razvoj ski centra Jezerine, kada se za to steknu
trine pretpostavke, treba usmjeriti na lokaciju katuna Vranjak u ijem se neposrednom
okruenju, uz primjenu ekolokih kriterija, mogu formirati atraktivna skijalita na
travnatim terenima iznad 1700 m n.v. Mislimo da su prednosti ovog lokaliteta lociranost
na buduem regionalnom putu preko Bjelasice, neposredna blizina i mogunost
medjusobnog povezivanja sa skijalitem Jezerina, i ve izgradjeni kapaciteti (planinski
dom, ekokatun i stari katun Vranjak).
Zona Kolain, koja zahvata podruje grada i brojna ruralna i vikend
naselja u okruenju, smjetena na glavnim saobraajnim koridorima, prema svim
relevantnim kriterijumima turistike valorizacije, posjeduje sve uslove da se razvije
u jedno od najvanijih arita planinskog turizma u Crnoj Gori. U ovoj zoni treba
formirati kvalitetnu turistiku ponudu od oko 3000 leaja. Poto je razvoj turizma u ovoj
zoni detaljno programiran u okviru projekta Program razvoja optine Kolain do 2020.
godine , mislimo da ga u ovoj studiji nije neophodno ponavljati. Vano je konstatovati da
je turistiki proizvod Kolaina kapitalno poboljan polije izgradnje hotela Bianca i
Lipka(387 leaja) sa 4 zvjezdice, ozbiljnog poboljanja kvalitetaprivatnih hotela i
domae radinosti,izgradnje novih skijalita i uspinjaa na terenima Kljua, te da Kolain
sa neposrednim okruenjem, i pored odredjenih ogranienja, sve uspjenije izrasta u
privlanu turistiku destinaciju.
U grupu sekundarnih turistikih zona uvrtene su sljedee:
Zona padina Komova, na relaciji Bandovia Most Trenjevik Bare
Kraljske Mateevo do Verue, nalazi se du regionalnog puta Andrjevica
Mateevo i na buduem autoputu (kapacitet oko 800 leaja ),
Zona Gradinica Patkovica Ba, smjetena je u izvorinoj elenci
rjeice Gradinice i ona e razvoj turizma ostvarivati u komplementarnom odnosu
sa susjednim primarnim zonama Jezerine i Jelovica;
Zona Majstorovina-katun Omar-Strmni pad (2050 m), nalazi se u
uzvoritu rijeke Bistrice (Bjelopoljske). U ovoj zoni je predvidjena izgradnja dvodjelne
iare i manjeg skijakog centra od oko 2000 skijaa. Skreemo panju da se iznad sela
Majstorovine nalaze umoviti tereni sa jako velikim nagibima, te je pri projektovanju i
izgradnji iara i skijakih staza nuno voditi rauna da se ne narui ekoloka ravnotea i
izazovu erozivni procesi. Izgradnju smjetajnih kapaciteta i skijalita nuno je uskladiti sa
kapacitetima planiranim u primarnoj zoni Muenica-Marinkovac-Bjelogrivac-Strmenica.

Iz date analize receptivnih mogunosti svih zona na podruju Bjelasice i Komova,

moe se zakljuiti da e ova planinska subregija do kraja ovog planskog perioda (2020.
god.)ostvarivati dinamian razvoj turizma jer se oekuje izgradnja smjetajnih kapaciteta
od oko 7000 leaja u svim kategorijama smjetaja.
Uee ove zone u turistikom prometu Crne Gore (kapacitet planiran u Master
planu) bie uveano sa 1,1% u 2007. g. Na 2,8% u 2020. g. Sve optine e partcipirati u
izgradnji nove smjetajne ponude na prostorima subregije. Andrijevica i berane u
primarnoj zoni jelovice i naznaenim sekundarnim zonama; Bijelo Polje i Mojkovac na
prvom planinskom lancu u komplementarnom odnosu sa zonom Majstorovina katun
Omar; Kolain u zoni Jezerice Vranjak, uvezane sa susjednom Jelovicom, sa
preferiranjem izgradnje smjetajnih kapaciteta u gradu kolainu. Najvee uee treba da
ima kvalitetan smjetajni kapacitet u kategoriji 3 i 4 zvjezdice (oko 65%), a bie
neophodno obezbijediti da se izgradjuju kvalitetna i komplementarna ponuda.
Osim investicija u smjetajnu ponudu, bie nuno obezbijediti i znatna sredstva za
izgradnju kompletne i kvalitetne infrastrukture za realizaciju pojedinih selektivnih
programa za kompetentan menadment i marketing za razvoj komplementarnih
djelatnosti, a naroito za proizvodnju i preradu kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda i dr.
Prosperitetni razvoj zahtijeva prevazilaenje sljedeih konflikata i ogranienja:
postojanje znaajnih potencijala za razvoj, sa jedne strane i migracija radno sposobnog
stanovnitva sa druge strane; devastiranja ume i zatite pejzaa; zagadjivanje voda i
zemljita i razvoja poljoprivrede i turizma; procesa urbanizacije i zatite poljoprivrednog
zemljita; saniranje mojkovakog jalovita i zatite ivotne sredine. To se odnosi i na
zahtjev okruenja: zatita i racionalno korienje stratekih prirodnih resursa; zatita
vrijednosti NP Biogradska gora, rijeka Tare i Lima, planinskih jezera i izvorita voda;
zatita i racionalno korienje poljoprivrednog zemljita; proglaenje Komova za
regionalni park prirode; rekonstrukcija aerodroma u Beranama; odluna i cjelovita
implementacija budueg Regionalnog prostornog plana Bjelasice i Komova i dr.
4.3.4. Subregija Crnogorskih Prokletija
Crnogorske Prokletije ine sastavni dio znatno prostranijeg istoimenog
visokoplaninskog sistema, koji je smjeten izmedju Skadarsko podgorike kotline na
jugozapadu, rijeke Drim na istoku i Metohije na sjeveroistoku. Administrativnim
granicama ovaj, po mnogo emu specifian i jedinstven planinski prostor Balkana i
Evrope; podijeljen je na etiri dijela crnogorske, albanske, srpske i kosovske Prokletije.
Crnogorske Prokletije proteu se u dosta dugom istonom i sjeveroistonom graninom
pojasu Republike prema Albaniji, Metohiji, srbiji, od Skadarskog jezera do Mokre gore.
Njima pripada cjelokupna teritorija optina Plav i Roaje, istoni i sjeveroistoni dio
optine Podgorica, juni i jugozapadni dio optine Andrijevica i jugoistoni dio optine
Berane. Na osnovu fiziko-geografskih i drugih specifinosti, ova subregija se dijeli na tri
zone: sjevernu zonu, kojoj pripada prostor optine Roaje i beranski dio Prokletija;
centralnu zonu, koja zahvata teritoriju optine Plav i andrijeviki dio Prokletija; junu
zonu, u kojoj se nalazi Kuka povr i istoni dio podgorike kotline u zoni Malesije i
Skadarskog jezera.
Crnogorske Prokletije zahvataju povrinu od oko 1.380 km, to iznosi oko 10%
prostora Republike. Prema rezultatima popisa iz 2003. godine, na ovom podruju je

ivjelo preko 61.067 stanovnika, to ini oko 10% ukupne populacije. Oito, rije je
znaajnom prostoru sa stanovita regionalnog, ekonomskog, demografskog i socijalnog
razvoja Crne Gore. Subregija ima nepovoljan geografski i saobraajni poloaj jer se
veim dijelom nalazi na periferiji najvanijih saobraajnih koridora i turistikih i robnih
tokova.
Crnogorske Prokletije karakterie znatno bogatstvo prirodnih resursa i kulturnoistorijskih i etno-socijalnih vrijednosti. Planine su pravi nakit i predstavljaju dominantne
morfoloke elemente i kompleksne prirodne, ekoloke i turistike vrijednosti sa oko 30%
kapaciteta denivelacije crnogorskih planina. Izdvajaju se sljedei planinski lanci: Hailsko
- rusulijski (Hajla 2.405 m), Smiljeviko turjaki (Smiljevica 1.963 m), akorski
(Planinica 2.220 m), Strako zavojski (Starac 2.426 m), zona Bogievice (Bogievica
2.374 m), zona Bora i Kofiljae (Bor 2.149 m), Visitorski (Visitor 2.211 m), Karanfilsko
bjeliki (Bjeli Kolata 2.534 m) i zona Kuke povri (Surdup 2.284 m) ( Vincek i dr.,
2004). O turistikim vrijednostima planina bie vie govora u prikazu pojedinih
turistikih zona.
Hidrografsku mreu subregije ine brojsni objekti, kao to su vei i manji
vodotoci, glacijalna jezera, vrela i izvori pitke i mineralne vode, podzemne izdani i
planinske lokve. Sa izuzetkom zapadnog dijela, ovi objekti svrstavaju Prokletije u grupu
hidroloki najbogatijih prostora Crne Gore. Okusnicu hidrografske mree ine vei dio
vodotoka, kao to su: Lim, Cijevna, Vruja i Ibar. Specifine hidrografske objekte i
znaajne turistike vrijednosti predstavljaju est glacijalnih jezera Plavsko, Ridsko
(Hridsko), Visitorsko, Rikavako, Bukumirsko i jezerce u lednikom valovu Ropojane.
Ova jezera imaju vanu komplementarnu ulogu i uveliko poveavaju turistiku
atraktivnost pojedinih zona; podstiu razvoj planinskog stoarstva (pojenje stoke), a u
budunosti e imati vanu ulogu i u razvoju katunskog i ekolokog turizma. Naalost, sva
ova jezera, kao i veliki broj lednikih jezera Crne Gore, nalaze se u odmaklom stadijumu
evolucije (iezavanja) i posebno su ugroena zasipanjem erodiranim materijalom, koji
uzrokuje zabarivanje pliih priobalnih dijelova i smanjivanje njihove ukupne povrine.
Takav je sluaj i sa Plavskim jezerom, najveim lednikim jezerom na prostoru SFRJ.
Veoma su znaajna i privlana brojna vrela i izvori kvalitetne planinske vode, kao to su
vrelo Ibra kod Roaja i Alipaini izvori kod Gusinja, koji e uskoro biti korieni i za
flairanje vode.
Prema dosadanjim istraivanjima, na prostoru cjelokupnog prokletijskog masiva
registrovano je preko 750 vrsta visokoplaninske vaskularne flore, od ega je 18 lokalnog i
preko 100 balkanskih endemita. U tom pogledu posebno se istiu plavsko-gusinjske
Prokletije, za koje je utvrdjeno da obiluju velikim bogatstvom raznovrsnih fito i
zoocenoza, kao i brojnim endeminim, reliktnim, rijetkim, prorijedjenim, ljekovitim,
medonosnim, aromatinim, dekorativnim i za vie namjena korisnim predstavnicima
flore i faune (Buli,Z. 2008). Ova bogatstva su, pored ostalih prirodnih i kulturnih
vrijednosti, opredijelila donoenje odluke da se dio plavsko-gusinjskih Prokletija proglasi
petim nacionalnim parkom Crne Gore.
Analiza viegodinjih srednjih vrijednosti vanijih klimatskih elemenata pokazuju
da su na ovom prostoru zastupljena etiri osnovna tipa klime: umjerenokontinentalna u
Plavsko-gusinjskoj, Andrijevakoj, Beranskoj i Roajskoj kotlini i u niim dolinskim
djelovima; subplaninska u srednjim visinskim zonama do 1.300 m; otra planinska u
viim planinskim zonama; submediteranska u niim djelovima Kuke povri i na obodu

Podgorike kotline. Sa stanovita turizma posebnu panju zasluuju snjene padavine.

Obilnije padavine poinju se izluivati od sredine novembra na visinama do 1.000 m, od
poetka novembra u visinskoj zoni 1.000-1.500 m, te od poetka oktobra u predjelima
iznad 1.700 m n.v. Najintenzivnije su u razdoblju decembar-mart, to omoguava dosta
dugu skijaku sezonu.
I pored relativno povoljnog stanja na sektoru ivotne sredine, i u ovoj subregiji se
namee potreba ozbiljnijeg pristupa rjeavanju ekoloko-razvojnih problema. Posebnu
panju treba posvetiti zatiti ukupnog biodiverziteta, kulturno-istorijskog nasljedja,
vrijednih prirodnih naseobinskih ambijentalnih cjelina, znaajnih turistikih zona i
adekvatnom upravljanju najvanijim razvojnim resursima umama, vodama i obradivim
zemljitem i to na principu odrivog razvoja. Naravno, posebna je odgovornost na
uvanju i djelotvornom korienju resursa novog Nacionalnog parka.
Kulturno-istorijsko nasljedje karakteriu izraena raznolikost i multi-kulturalnost,
istorijska slojevitost i daleka dosenost. Ovdje se nalaze ostaci prvih naseobina i gradina
iz paleolita, bakarnog i bronzanog doba. Iz perioda formiranja i utvrdjivanja ilirskih
plemena, a naroito iz vremena rimske uprave koja je ovdje dugo trajala (Baki, R.
2002). Srednjovjekovni period zastupljen je ostacima vjerskih objekata i odbrambenih
utvrdjenja, dok su iz doba turske vladavine ostali brojni spomenici orjentalnih
karakteristika. Interesantni su sljedei objekti: Kula Redepagia u Plavu, crkva Sv.
Trojice u Brezojevici kod Plava, Gania kula u Roajama, Balia, ekia i Radonia
kula u Gusinju, Stara damija u Plavu, Vezirova, Paia damija u Gusinju, crkva s.
Antuna i azim begova damija u Tuzima, kua i Zaviajni muzej Marka Miljanova u
Kuima, te stara urbana jezgra Meduna, Tuzi, Gusinja, Plava i Roaja.
Za goste sa strane i za ovdanje stanovnitvo interesantne su i dobro posjeene
pojedine stare kulturne i turistike manifestacije, kao to su narodni sabori koji se
najee odravaju povodom vjerskih praznika. Od novijih manifestacija iru afirmaciju
dostigli su februarski susreti Zlatna pahulja i Zlatna staza u Roajima, zatim
Plavske sveanosti, Vajarska kolonija i Dani borovnice u Plavu, Dani Marka
Miljanova u Medunu, kao i manifestacija Trifun i Lola Djuki u Brskutu. Ovo
podruje posebno karakterie izuzetno vrijedno etnografsko bogatstvo, koje je izraeno
kroz raznovrsnost narodnih nonji (osobito enska crnogorska, muslimanska i albanska),
izvore muzike, folklora, obiaja i domae radinosti.
Primjenom optih i posebnih kriterijuma na ovom podruju su izdvojene primarne
i sekundarne turistike zone.
Primarne turistike zone zahvataju prostore sa najbrojnijim i najvrednijim
razvojnim potencijalima, a karakteriu ih najvea gustina i atraktivnost turistikih motiva,
ekoloka stabilnost, autentinost i raznovrsnost ekosistema. To su:
Zona Cmiljevica - Turjak, sa ve izgradjenim polivalentnim smjetajnim
hotelskim kapacitetima u Lokvama (170 leaja) i u Djunerovia Lukama (180 leaja),
nalazi se u fazi razvoja, sa djelimino formiranom turistikom infrastrukturom (uspinjae,
skijalita, pristupni putevi i sl.). S obzirom na relativno organien kapacitet denivelacije,
ekoloku osjetljivost terena i blizinu dva gradska naselja (Berane i Roaje) u ovoj zoni
treba formirati turistiku ponudu od oko 1.000 leaja u osnovnom smjetaju. Za izgradnju
novih kapaciteta treba rezervisati terene na istonim (sunanim) padinama Skrivene, a
slikovita sela u dolinama Dapsie rijeke i upanice, vikend kue na padinama Turjaka i
jedan broj katuna treba na organizovan nain ukljuivati u turistiku ponudu i

proizvodnju ekoloke hrane. S obzirom na injenicu da se radi o jedinstvenom i

srednjevisokom geografskom prostoru (izmedju 1.200 i 1.900 m n. v.), koji je lako
dostupan podsredstvom Jadranske magistrale, ovaj centar u funkcionalnom smislu, treba
razvijati na jedinstvenom razvojnom programu. Snanu bazu i logistiku podrku imae u
gradovima Roaje i Berane.
Zona Hajla tedim Rusolija, obuhvata veoma ivopisan visokoplaninski
prostor koji zatvara Roajsku kotlinu sa jugoistone strane i ini pogranini dio prema
susjednoj Metohiji. Primjenom kriterijuma turistike valorizacije dolazi se do
nepodijeljene ocjene da ova zona ima sve uslove za formiranje visokoplaninskog
turistikog centra regionalnog, nacionalnog i medjunarodnog znaaja. Mogue je, uz
minimalne zahvate u prostoru, na padinama Hajle izgraditi reprezentativna skijalita,
ukuljuujui i staze za najtee alpske discipline, sa duinom od oko etiri kilometra,
visinskom razlikom od preko 1.100 m, stabilnom i preteno travnatom podlogom,
optimalnim nagibima terena, i s ekspozicijom i kvalitetnim snijenim pokrivaem koji se
zadrava preko 120 dana. Prema dosadanjim prouavanjima terena, ovdje bi trebalo
planirati faznu izgradnju polivalentnog visokoplaninskog centra kapaciteta do 2.000
leaja, u svim vidovima smjetaja. Prioritetna lokacija za izgradnju smjetajnih objekata
treba da bude na prostoru sela Bandov, a za drugu razvojnu fazu na prostranom
travnatom terenu izmedju tedima, Amnice, Rusolije i Crnog vrha, na visini od oko 1.700
m. U buduu turistiku ponudu ove zone treba ukljuiti periplaninska sela Bandov,
Gornji i Donji Bukelj, Dacie i Kaludjerski Laz, kao i brojne planinske katune rasute po
ovom atraktivnom prostoru.
Zona Plavsko jezero Kofiljaa zahvata prostor koji okruuje gradsko
naselje Plav, gdje Plavsko jezero, sa izvoritem Lima, predstavlja prvorazrednu prirodnu i
ekoloku vrijednost i najkompleksniji turistiki motiv Prokletija. Skijake terene i sistem
uspinjaa treba izgraditi na srednjevisokom planinskom lancu Kofiljae (1.860 m n. v.),
koji zatvara Plavsku kotlinu sa sjeverne i sjeverozapadne strane i ima povrinu skijalita
od oko 120 ha (sa skijalitem na terenima oko Gusinjskog katuna). Sredite ove zone i
najvaniji turistiki centar srednjeg dijela Prokletija je Plav, u kome, zajedno sa
prigradskim naseljima, treba formirati turistiku ponudu od oko 2.500 leaja, u svim
vrstama smjetaja. Prioritetni investicioni zahvati treba da budu: rekonstrukcija i
modernizacija postojeih hotelskih kapaciteta u Plavu, poboljanje turistike i komunalne
infrastrukture, izgradnja iare i zavretak radova na uredjenju skijalita na padinama
Kofiljae. Zavisno od tempa razvoja turizma, u ovoj zoni e se u budunosti u
organizovani turistiki promet ukljuivati i atraktivne kontaktne zone Jesenica, Visitor i
druge. Prostor Jesenice (eki Zabelj) raspolae sa oko 5.000 m denivelacije dosta
kvalitetnih skijakih staza, koje imaju preteno sjevernu ekspoziciju i visinsku razliku
oko 700 m. Najkvalitetnije staze vode od vrha atraktivne Kotunice (1925 m) do korita
Hotske rijeke i od Crnog vrha do Trokutske rijeke. Ova skijalita su relativno dobro
pristupana putem uz dolinu Djurike rijeke, odnosno Jasenice i Hotske rijeke.
Zona podruja Gusinje zahvata juni i jugoistoni obod Plavsko-gusinjske
koline, koja se u graninom prostoru prema Albaniji zavrava velianstvnim buketom
najviih crnogorskih vrhova (Maja Kolac 2.534 m), koji se poput tipinih alpskih
geomorfolokih struktura uzdiu na Bjeliu i Karanfilima. Neposredno uz gradi Gusinje
nalaze se moni i izuzetno atraktivni Alipaini izvori, sa autenitinom turistikom
ponudom. Istono od Gusinja uzdiu se zatalasana i vegetacijom bogata planina Bor

(Kadis 2.106) sa kapacitetom denivelacije od 5.000 m , visinskom razlikom skijalita od

oko 800 m (koje je manjim dijelom uredjeno), povoljnom sjevernom i sjevernozapadnom
ekspozicijom i kvalitetnim snjenim pokrivaem. Skijalista se zavravaju u atraktivnim
seoskim naseljima Kolenovii, Kruevo i Vinjevo, koja su asfalnim putem povezana sa
sujsednim Vojnim Selom, odnosno plavskim turistikom zonom. Skijake terene na Boru
treba pripremiti za turistiki promet kada za to bude formiran potreban obim tranje,
odnosno kada tereni Kofiljae na budu mogli zadovoljavati potrebe ljetnjom i zimskom
sportskom rekreacijom. Inae, dugoroni razvoj turizma na prostoru ove zone moe
raunati sa turistikom ponudom do 1.000 leaja u svim vidovima smjetaja, ukljuujui i
kapacitete kojima treba varolizovati raskonu i atraktivnu prirodu lednikih valova
Vusanja i Grbaje, a zatim i predjela Bjelia, Karanfila, Popadije i Valunice, odnosno
budueg nacionalnog parka.
Pored pomenutih, ova zona ima veliki broj izuzetno atraktivnih predjela,
geografskih objekata i turistikih motiva najvieg ranga. Za iroki spektar truristikih
sadraja, kao i za razvoj vrhunskog planinarstva, alpinizma i ekolokih staza posebne
pogodnosti prua velianstveni planinski sklop Karanfila nazubljeni greben duine
osam i irine tri kilometra, du koga je na rastojanju od etiri kilometra poredjano 10
vrhova viih od 2.000 m. Inae, ovaj visokaplaninski i tipino alpski predio smjeten je
izmedju dva izuzetno atraktivna lednika valova Ropojansko-vusanjskog i Grbajsko.
Grbaja sa Karanfilima na sjeveroistoku i planinskim lancima Velunice i Popadije na
jugu, udaljena svega sedam kilometara od Gusinja i sa dva planininarska doma, moe se
uporediti sa julijskim Alpima u Sloveniji. Na ovim terenima je u januaru 1994. godine
jugoslovenska ekspedicija obavila pripreme za odlazak na Himalaje.Ovdje su boravile
brojne planinarske i alpinistike ekspedicije iz Njemake, eke, Austirije, Poljske,
Slovenije i drugih zemalja, tako da je ova zona poprimila karakteristike medjunarodnog
planinarskog alpinistikog centra. Veoma je specifian, rijedak i atraktivan i tok rijeke
Grlje (Skakavice), koji u svom proboju kroz kanjonski usjek Vusanja pravi pet vodopada,
od kojih najvii ima visinu od 25 m.
Zona Babino polje Bogievica tipian je visokoplaninski prostor koji
zauzima centralnu poziciju u okvira Crnogorskih Prokletija. Nalazi se u istonom dijelu
optine Plav i ini granino podruje sa susjednom Albanijom i planinskim obodom
Metohije. U ovoj zoni formirano je nekoliko prostranih visokoplaninskih lanaca alpskog
izgleda i karakteristika Starac, Zavoj i Crni kr (2.426 m) na sjeveroistoku, na koje se u
obliku potkovice nadovezuju impozantni vrhovi Bogievice Pasji vrh (2.405 m), Maja
Made i Tromedja na jugu i jugoistoku, dok se u centralnom i zapadnom dijelu u carstvu
etinarskih uma, nalazi visokoplaninski masiv Kr Bogievia (2.374 m) i ivopisno
Ridsko jezero, smjeteno u prostranom cirku na padinama pomenute planine, na
nadmorskoj visini od 1.970 m. Na panjako-livadskim terenima, pod najrazliitijim
uglovima i visinskom razlikom do 900 m formirano je prirodno i kontinuirano starakozavojsko i bogievsko skijalite povrine od 1.000 ha na kome je mogue organizovati
sve vrste alpskih i nordijskih disciplina i rekreacije na snijegu i, zajedno sa bjelasikim
skijalitem, najvee je u Crnoj Gori. Ovo sijalite povezano je sa Plavom (oko 20 km), a
bila je zapoela izgradnja puta i do Deana uz dolinu Deanske Bistrice (30km). Prirodni
uslovi ove zone omoguavaju izgradnju vrlo monog visinskog zimsko-sportskog centra.
Po naim procjenam ovaj prostor treba uvati za izgradnju oko 2.000 leaja u svim
vrstama smjetaja. Objekti bi bili gradjeni na izvrednim lokacijama Babinopoljskog

valova, dok e vrijeme i tempo izgradnje kapaciteta, turistike infra i suprastrukture,

zavisiti od obima i strukture tranje, i od dinamike razvoja i korienja turistike ponude
Plavske i Gusinjske zone.
Zona Verua Mokro je obradjena u okviru zetsko-bjelopavlike subregije.
Sekundarne turistike zone karakterie ui sadraj i manja raznolikost turistikih
potencijala, pa samim tim i nii stepen njihove turistike atraktivnosti, u odnosu na
primarne zone i to su sljedee:
Zona ekular - Mokra planina - Murga nalazi se u istonom dijelu
podruja Berana i Andrijevice, u ivopisnim izvorinim elenkama ekularske i
Kaludarske rijeke. U ovoj zoni preovladavaju planinski lanci srednjih visina, obrasli
bujnim umama, livadama i panjacima (Divljak, Murga, Mokra planina, Sjekirica,
Balj). Na jugu ona direktno kontaktira sa veliko-akorskom, a na sjeveru sa cmiljevikoturjakom zonom. Predstavlja atraktivan prostor i ima izvrsne uslove za sve oblike
ljetnjeg turizma i rekreacije, sa velikim brojem planinarskih i ekolokih maruta. I ovdje
treba formirati turistiku ponudu pansionskog tipa u slikovitim katunima i selima (oko
150 leaja). Uz proizvodnju kvalitetne hrane (naroito stoarskih proizvoda), umarstvo i
finalnu preradu drveta, turistike usluge treba da upotpune privrednu strukturu ovog
kraja, pod uslovom da se izgradi odgovarajua infrastruktura i da ljudi odlue da svoju
egzistenciju veu za ovaj prostor. Izgradnja savremenih saobraajnica omoguila bi
razvoj i zimsko-sportskog turizma, jer Mokra planina raspolae se preko 2.000
denivelacije.
Zona slivnog podruja Zloreice zahvata jako diseciran prostor u slivnim
podrujima Mojanske i Kutske rijeke i krenjaki visoko planinski sklop du granice sa
Albanijom, koji je najveim dijelom na visinama iznad 2.000 m (Planinica 2.153 m, Maja
Zabolit 2.120 m, Mojan 2.113 m, Ilijina planina 2.176 m). Ovdje postoje povoljni uslovi
za razvoj seoskog turizma (Kuti, Kruka, Konjuhe, slivni prostor Zloreice, Graanica,
Gornje Luge, Ulotina, dolina rijeke Lim), kao i za brojne sportsko-rekreativne aktivnosti
u toku ljeta (alpinizam, sportski ribolov, lov i dr.) Kada budu povoljni trini uslovi,
pogotovu poslije izgradnje moderne saobraajnice ispod
akora i kvalitetnog
regionalnog puta Brod - Carine - Opasanica, treba pristupiti formiranju turistike ponude
od oko 180 leaja, prvenstveno u savremenim objektima pansionskog tipa, uz ire
ukljuivanje soskih naselja u turistiki promet, a i katuna na padinama planine Zeletin.
Zona planina Visitor i Zeletin, smjetena izmedju Plavsko-gusinjse kotline
na jugu i jugoistoku, rijeke Lim na istoku i Zloreice i Kutske rijeke na zapadu i
sjeverozapadu, po svom izgledu podsjea na mone i izolovane vulkanske planine sa
naglaeno visokim i vertikalnikm odsjecima (2.211 m.n.m. nagib 20-80 i visinska razlika
1.304 m), tako da ostavlja snane i trajne vizuelene efekte. Ova zona posjeduje brojne
prirodne, ekoloke i pejzano-ambijetalne vrijednosti i izvrsne uslove za razvoj
planiranrstva, alpinizma, lovnog, ekoturizma i izletnikog turizma, dok su mogunosti za
razvoj skijakih sportova dosta ograniene zbog malih kapaciteta denivelacije. Turistiki
najvredniji i saobraajno dostupniji dio ove planine je na profilu Murinska rijeka
Visitorsko jezero (1.735 m), kojim smjerom e u budunosti vjerovatno voditi prodor
masovnijih turistikih kretanja. Rijedak kuriozitet Visitorskog jezera predstavlja plovee
ostrvo (sada poluostrvo) koje je formirano na njegovoj povrini. Po legendi, koja upuuje
na stvarnost, ovo ostrvo je nastalo od nekadanjeg splava koje su na jezeru sagradili
stoari da bi na njemu sklanjali svoja stada od divljih ivotinja. Poto je splav bio

prekriven stajnjakom, na njemu se razvila bujna vegetacija, ijem se raspadanjem

formirao sloj zemljita debljine oko jedan metar u priobalnom dijelu.
Zona Murino Velika akor zahvata prostor uz regionalni put Murino
akor Pe, od sela Gornja Ranica na zapadu do Bjeluhe na istoku i od Planinice
(2.077 m) na sjeveru do Djevojakog kra (2.040 m) i above glave (1.908 m) na jugu.
Najvei kapacitet denivelacije ima podruje Velike (preko 3.800 m), snijeg se najdue
zadrava na sjeveroisotonim padinama Bjeluhe i prirodnom skijalitu od Djevojakog
kra prema akorskom prevoju (1.849 m), eksponiranom prema sjeveru. Polazei od
prirodnih, saobraajnih i ekolokih uslova dominantni vidovi turizma bie sportskorekreativni, izletiko-rekreativni i tranzitni, a glavnu smjetajnu bazu treba da ini oko
150 leaja u kvalitenim objektima (Murino i Velika), kao i objektima seoskog turizma.
Seoska gazdinstva treba da se pored proizvodnje kvalitetne hrane, bave i pruanjem
turistiko-ugostiteljskih usluga. Inae, intezivniji razvoj turizma u ovoj zoni treba
oekivati tek poslije izgradnje moderne saobraajnice ispod akora i njegovog
povezivanja sa Koridorom 10 u Srbiji preko Kosova.
Zone Medun Korita i zona rijeka Cijevne prikazane su okviru Zetsko
bjelopavilike subregije pa ih ovdje neemo ponovo obradjivati.
Na podruju subregije Crnogorske Prokletije, a naroito u komunalnim centrima,
postoji jedan broj vrlo sloenih ogranienja razvoja, kao to su:
1) Tradicionalna nerazvijenost i jo uvijek intenzivne migracije radno
sposobnog stanovinitva i strunih kadrova, to se negativno odraava na
relano mogue valorizovanje lokalnih resursa i promiljanje razvojnih
procesa, ukljuujui i razvoj turizma;
2) Saobraajna izolovanost skoro itave subregije, a naroito plavsko-gusinjsko
podruje, te se ovdje kao i prioritetni projekat namee izgradnja puta GusinjePodgorica ili dolinama Vrmoe i Cijevne do Podgorice, ili dolinom Vrmoe i
vezivanje za autoput (Podgorica Mateevo) u rejonu Verua Mokro, kao i
savladjivanje akora modernim saobraajnicima;
3) Prekomjerno raubovanje pojednih prirodnih resursa a naroito umskog
pokrivaa, i to u svim zonama ove subregije te ozbiljna ugroenost Plavskog
jezera stalnim zasipanjem rijenog nanosa, kao sve ee pojave poplava
naselja i privrednih povrina zbog zasipanja rijenih tokova i nedostataka
regulacionih nasipa na njihovim obalama;
4) Neplanski i esto nekontrolisani procesi urbanizacije gradskih naselja,
neizgradjena kanalizaciona mrea i uredjaji za preiavanje otpadnih voda i
sistema za njihovo kanalisanje, komunalni i tehniki otpad, uz nerazvijene i
tehniki neopremljene komunalne slube i druge akcidente, permanentno
zagadjuju zemljite, vode i vazduh i time umanjuju turistike vrijednosti
ivotne sredine i prirodnih resursa, koji su zapravo najvanija komparativna
prednost ovih privlanih predjela.
4.3.5. Subregija podruja Pljevalja
Pljevaljska subregija zahvata najsjeverniji dio Crne Gore. Sa sjevera i
sjeveroistoka granii se sa Bosnom i Hercegovinom i Srbijom, sa zapada kanjonom rijeke
Tare, a sa juga subregijom Bjelasice i Komova. Jedna je od prostorno najveih subregija

(povrina optine iznosi 1346 km), a rubni djelovi optina Bijelo polje i Mojkovac, po
prirodno-geografskim i turistikim karakteristikama, nalaze se u gravitacionom polju ove
subregije. Subregija ima dosta nepovoljan saobraajno-geografski poloaj jer je
smjetena u perifernom geografskom prostoru u odnosu na najvanije saobraajne
koridore Republike. Saobraajni poloaj bie znatno poboljan poslije izgradnje
magistralnog puta Risan Niki abljak Pljevlja, rekonstrukcije i modernizacije
putnog pravca Pljevlja Kovren Vraneka dolina Slijepa Most, gdje se spaja sa
Jadranskom magistralom, a pogotovo ako se realizuju predvidjanja o izgradnji manjeg
aerodroma kod Pljevalja i povezivanje ovog grada eljeznikim saobraajem sa
Prijepoljem, odnosno Bijelim Poljem i povezivanjem sa eljeznikom prugom Beograd
Bar.
Podruje Pljevalja je dominantno industrijsko-rudarska i poljoprivredna subregija,
u kojoj se savremeni razvoj turizma nalazi u inicijalnoj fazi razvoja. Zapravo ovo
podruje je po prirodnim resursima, a prije svega rudnom i umskom a i poljoprivrednom
zemljitu, najbogatije podruje Crne Gore. Od rudnog bogatstva najvei znaaj imaju
nalazita uglja (zajedno sa beranskim basenom jedina nalazita u Republici) koji najvie
koristi TE Pljevlja (oekuje se izgradnja i drugog bloka), za ogrijev stanovnitva, a
mogao bi da se koristi i u hemijskoj industriji jer je veoma dobrog kvaliteta. Olovocinkana ruda nalazi se na istonim padinama Ljubinje (uplja stijena) i eksploatisana je
sa prekidima, od Ilira, Rimljana i Sasa pa do prije dvadesetak godina kada je prestalo
vadjenje rude, a tokom posljednje godine vre se pripreme za obnavljanje proizvodnje.
Ogromne su rezerve laporca (ine pokrov rudi uglja) i u toku su pripreme za ponovnu
proizvodnju cementa, svakako na novoj lokaciji i po savremenoj tehnologiji, koja nee
zagadjivati ivotnu sredinu, to je bio sluaj sa ranijom cementarom, koja je zbog toga
zatvorena. Nalazita barita otkrivena su na padinama planine Kova (Bukovica), a
gvozdene rude na podruju Mataruga (Kozica). Ovdje se nalazio i moni fond kvalitetnih
uma (naroito na zapadnom dijelu subregije) koji je inostrani kapital poeo eksploatisati
jo u treoj deceniji prolog vijeka (drvna gradja je transportovana rijekom Tarom do
Foe), da bi vie od pedeset godina ovdje privredjivale dvije poznate organizacije
preduzee za gazdovanje umama (uz primjenu naunih metoda) i umsko-industrijski
kombinat. Velika je ekonomska, vodoprivredna, ekoloka i turistika teta, to je u
posljednjih dvadesetak godina dolo do ozbiljnih degradacija umskog pokrivaa, koja e
prema aktuelnim programima razvoja biti valjda zaustavljena. I prirodni uslovi za razvoj
poljoprivrede su veoma povoljni (godine 1971. bilo je preko 51% poljoprivrednog
stanovnitva), jer kako istie prof. Vasovi u prolosti je bilo domaina koji su imali od
500 do 1000 ovaca i desetine grla krupne stoke. I danas je poljoprivreda relativno dobro
razvijena i ovaj kraj je poznat po proizvodnji kvalitetnog mesa, mlijeka i mlijenih
proizvoda, to treba jo vie podsticati aktivnom agrarnom politikom i povoljnim
kreditnim sredstvima poljoprivrednim gazdinstvima. Ova proizvodnja treba da bude
snaan stimulans i za razvoj turizma, naroito u veoma brojnim privlanim pljevaljskim
selima.
Za razvoj turizma veliki znaaj treba da imaju: privlana planinska i periplaninska
podruja, Ljubinja, Kova, Bander, Kamena gora, na sjeveru i istoku subregije, a Crni
vrh, Borova glava, Stoer i Ljeljeni vrh u centralnom i zapadnom dijelu subregije; rijeka
ehotina sa dvadesetak malih pritoka, Tara, Draga, Vakovska i Selaka rijeka i dr;
izuzetno atraktivni kanjoni Tare, granina rijeka sa podrujem abljaka, Drage, ehotine

(izmedju padina Ljubinje i Bukovice u graninom podruju sa Foom); vrlo bogat i

raznovrstan biodiverzitet; vrlo znaajno kulturno-istorijsko nasljedje i brojne kulturne i
turistike manifestacije; grad Pljevlja i mnoga seoska naselja razbijena po prostranoj
Pljevaljskoj povri i dr.
Pljevlja, formirana na obalama rijeka ehotine i Breznice, imaju posebno mjesto
u kulturno-istorijskom, ekonomsko-socijalnom, obrazovno-kulturnom i turistikom
razvoju ove subregije i susjednih podruja. Grad je imao burnu prolost, vie puta je
mijenjao ime, a i gospodare. Zahvaljujui svom geografskom poloaju, u doba Rimljana
ovuda je prolazio vrlo znaajan put koji je vodio od primorja preko Anderve (Nikia) i
nastavljao dalje prema unutranjosti. Zato je ovdje (tri kilometra zapadno od Pljevalja) na
lokalitetu Komine u doba Rimljana postojalo gradsko naselje Municipijum s., a kasnije i
srednjovjekovni grad Breznica koji je pripadao dravi Hercega Stjepana. Prvi pomen
imena Pljevlja potie iz 1430. godine, da bi mu Turci poslije osvajanja dali ime Taslida
(Kamenica), gdje je ve 1576. godine, bila stolica hercegovakog pae i sandakata.
Ovuda je vodio vrlo vaan karavanski put od Dubrovnika za Skoplje, tako da je ve u 16.
vijeku ovdje podignut prostrani karavanseraj za smjetaj putnika i trgovaca (Grupa autora
1972.). Ovaj objekat bi se morao tretirati i kao poetak inicijalne faze razvoja usluga
tadanjim putnicima, preteama savremenih turista. Pljevlja, pored pomenutog rimskog
lokaliteta Komine, imaju jedan broj poznatih istorijskih i kulturnih spomenika. To je,
prije svega, srednjovjekovni manastir Trojica (dva kilometra od grada), gotovo sakriven
medju stijenama. U manastirskoj riznici uvaju se mnogi dragocjeni predmeti i stari
rukopisi, medju kojima je i fragment Trebnika iz tamparije Crnojevia, a manastir je
uven i po svojoj vrhobreznikoj prepisivakoj koli.
Poslije velikog poara, od orjentalne arhitekture ostalo je samo nekoliko objekata,
medju kojima i sadanja Sahat-kula i Husein-paina damija, remek djelo istonjakog
gradjevinarstva i najljepi spomenik Muslimana u Crnoj Gori. Damija obiluje
ornamentikom, a u ovoj se uva nekoliko starih rukopisa i tampanih knjiga na srpskom i
turskom jeziku i posebno znaajna rukopisna knjiga Kuran, koja potie iz 18. vijeka
(Markovi, ., Vujii, R. 1997). U predgradju evari nalazi se jedna od najljepih
turskih kua u sandaku, Ibrahim-bega Seimanovia, iz 16. vijeka, ija je fasada bogato
ukraena duborezom.
Neki od hramova su obnovljeni, kao to su manastir sv. Arhangela u selu
Djurdjevia Tara i manastir Dovolja u kanjonu Tare u blizini sela Prenana, a manastir
Duboica je radi formiranja jezera Otilovii, relociran u selo Otilovie. Na noviju istoriju
podsjea spomenik na Straici, podignut u spomen poginulih u poznatoj pljevaljskoj bici
1941. godine, a na Jabuci, planinskom izletitu, podignut je spomen-dom u znak sjeanja
na najmladjeg heroja Jugoslavije, pionira Boka Buhu, poginulog 1943. godine.
Iako razvoj turizma veih razmjera objektivno nee biti u krugu najuih razvojnih
i investicionih prioriteta, ve razvoj infrastrukture, energetike, industrije i rudarstva i
poljoprivrede, bilo bi neophodno da se u prostornom planu podruja Pljevlja,
preliminarno definiu turistike zone u kojima e turizam u strategiji dugoronog razvoja
imati znaajno mjesto da e to biti sljedea zona:
Zona istone i dijela centralne pljevaljske subregije iju e kimu initi
rekonstruisani i modernizovani putni pravci Pljevlja Mataruge Kovren Vraneka
dolina i gornji tokovi rijeka ehotine i Ljubovidje, ije je razvodje planinsko podruje
Stoera. Radi se o vrlo privlanom brdovito-valovitom prostoru sa dosta gustom mreom

potoka i manjih rjeica, ekoloki stabilan i prostor izvanredan za razvoj agroturizma,

seoskog turizma i ekolokog turizma, koji bi uz proizvodnju kvalitetne hrane i malih i
srednjih proizvodnih pogona, bili dobra osnova za ekonomsku i demografsku
revitalizaciju vrlo slikovitih ruralnih podruja ove zone.

Zona Kosanice sa okruenjem, odnosno zapadna zona koju presijeca

magistralni put abljak Pljevlja i ijim bi se razvojem turistiki valorizovali atraktivni
prostori povri Kosanice, Krika, i sve do Lepenca na jugu. Ova lijepa povr je
disecirana potocima i manjim rijekama (Seleka i Vakovska), bogata je panjacima,
livadama i umama i privlanim seoskim naseljima razbijenog tipa. Na prostoru
Kosanice i padina Crnog vrha (1540 m) ve je zapoeo razvoj turizma (ukljnujui i manje
skijalite), dok je juni dio oko Barica i Krupica jo uvijek saobraajno zatvoren, te je
njegovo otvaranje savremenim putevima prvi prioritet. Osim planinskog turizma, ovdje je
mogue razvijati sve vidove turizma kao u istonoj zoni, ukljuujui i turistiku
valorizaciju dijela doline Tare.
Turistika zona Ljubinje (2238 m) sa Podgorom na sjevernoj, i dolinama
Drage i Tare na zapadnoj strani, u perspektivi treba da se razvije u jednu od
najatraktivnrjih planinskih zona Sjeverne regije i Crne Gore. Ova ocjena se
zasniva na bogatsrvu umskih i vodenih resursa, vrlo atraktivnim, ekoloki
ouvanim i denivelacijom skijakih terena (sjeverne i sjeveroistone padine)
vrlo znaajnih kapaciteta planine Ljubinje, sa povoljnim snjenim uslovima i
inverzijom temperature tokom zimskih mjeseci, te sa vrlo privlanim seoskim
i katunskim naseljima. Za sve vrste adrenalin turizma, za splavarenje rijekom
Tarom, za planinarenje i alpinizam, za razvoj agro, obrazovnog, naunog i
ekolokog turizma, za lov i ribolov, za osvajanje kanjona i klisura, za uivanje
u istoj prirodi, ovo je jedna od najperspektivnijih turistikih zona. Glavni
preduslov je, prije svega, saobraajno otvaranje i infrastrukturno opremanje
planine Ljubinje sa okruzenjem.
Zonu graa Pljevalja sa bliim okruenjem dugorocno e karakterisati
industrijska, rudarska i energetska funkcija. Svakako, ovdje treba razvijati i iroki spektar
usluga i servisa, ukljuujui i razvoj hotelijerstva i turizma. I danas su Pljevlja sa 164
hotelska leaja sa brojnim kulturnim, privrednim, sportsko-rekreativnim i turistikim
manifestacijama, na putu da poprime sve nune funkcije i sadraje relativno razvijenog
centra gradskog turizma sa perspektivom da postane i avio-destinacija. To e biti mogue
(to svi Pljevljaci znaju) kada se radikalno poboljaju ekoloki uslovi i izvri temeljno
preiavanje ivotne sredine, odnosno zemljita, vazduha i vode na prostoru itave
Pljevaljske kotline. Svakako, od velike je vanosti i razvoj kvalitetne komunalne
infrastrukture i jacanje svih slubi i menaderskih ekipa na ouvanju i racionalnom
korienju prirodnih, proizvodnih i ljudskih resursa i potencijala.
Realno je oekivati da e na prostoru Pljevaljske subregije do 2020. godine biti formirana

turistika ponuda oko 1.000 leaja, sa orijentacijom da prioritet u investicionoj politici treba
da bude izgradnja kvalitetnih smjetajnih kapaciteta sa 3 i 4 zvjezdice. U turistikoj
valorizaciji, osim navedenih zona, treba raunati i na valorizaciju podruja koje presijeca
regionalni put Pljevlja-Metaljka-ajnie sa padinama umovitog Kovaa, te prekograninom
saradnjom sa ajniem. Isto tako treba nastojati da se razvrje svestrana prekogranina
saradnja na relacijama Pljevlja-Gradac-Foa i Pljevlja-Jabuka-Prijepolje-Priboj.
Kvalitetan i ubrzan razvoj podruja Pljevalja zahtrjeva preovladavanje otrih konftikata:
izmeu industrijskog razvoja i rudarstva i poljoprivrede, turizma i zatite ivotne sredine;
izmeu procesa urbanizacije i zatite poljoprivrednog zemljita. Najvaniji tragovi su:
opta ogranienost saobraajnog pristupa subregiji i realizacija toplifikacije Pljevalja radi
dostizanja zadovoljavajueg nivoa kvaliteta vazduha.
Sasvim je izvjesno da prirodni i ljudski resursi podruja Pljevalja omoguavaju
prosperitetan ekonomski, socijalni, kulturni, demografski i turistiki razvoj na dugoronim
osnovama.

4.3.6. Subregija Morakih planina (Kapetanovog jezera)

Ova subregija se nalazi u junom dijelu Sjeverne turistike regije, a centralnom
geografskom prostoru Crne Gore. Zahvata prostor prostranih povri i visokih planinskih
lanaca u izvoritima rijeka Morae (i Bistrice morake), Tuinje, Bijele, Graanice,
Ibritice i Mrtvice. Ima nepovoljan saobraajni poloaj jer samo njen periferni, istoni
dio, dodiruje Jadranska magistrala na relaciji Medurijeje-Man, Moraa-Crkvina.
Znaajan je i regionalni putni pravac Mioska-Dragovia Polje-prevoj Semolj-Boan, koji
otvara sjeverni dio subregije, izuzev u zimskom periodu kada je zbog snjenih nanosa
zatvoren, dok je njen centralni dio u irem prostoru Kapetanovog jezera, jo uvijek bez
kvalitetnijih saobraajnica.
Ova subregija posjeduje izuzetno privilane i ekoloki ouvane turistike potencijale:
travnate i prostrane povri junog dijela Sinjavine, Javorje, Krnovo, Lukavicu i Trebije;
visokoplaninske lance junog oboda Sinjavine (Donje i Gornje Vuje-Umovi 1945 m, Sto2.167 m, Torna (Bablji zub)-2.277 m i najvii vrh subregije i Sinjavine, Crvena greda-2.051
m, Gradite-Vranova glava 2.215 m); Lole (Veliki Zebalac-2.129 m, Borova brda-2.006 m);
Kapa moraka (Lastva 2.226 m, Zagradac-2.217 m); urim (Veliki urim-2.036 m, Ilin
vrh-2.051); Stoac (Stoac-2.140 m), Tali (Ruda glavica-2.020 m) i Maganik (Meei vrh2.138 m) (Grupa autora, 2004). Veliku prirodnu, vodoprivrednu, turistiku i pejzanoambijentalnu vrijednost imaju i vodeni potencijali: ivopisne rijene doline Morae sa
pritokama, dramatini kanjoni Mrtvice i Morae u njenom gornjem toku, pristupane i
pitome doline Tuinje i Bijele; privlana planinska jezera na padinama Stoca, Kapetanovo
i Brnjiko (Manito), brojni vodopadi, vrela i izvori; raznovrsni i ouvani ekosistemi, na ta
su uticali i razni tipovi klime (izmijenjenosredozemna, planinska i alpska), kao i brojna

seoska i katunska naselja koja e vremenom biti vana turistika baza.

Dakle, ova turistika subregija ima veliku geografsku, nauno-obrazovnu, pejzanoambijentalnu, ekoloku i turistiku vrijednost, a po relevantnim prirodno-geografskim, a
osobito po izgledu, strukturi, disekciji i energiji reljefa, uveliko podsjea na karakteristike
alpskih pejzaa, s tom razlikom to jo uvijek ima veu ouvanost izvornosti i ekoloku
ouvanost. To e zapravo biti i njena komparativna prednost u razvoju odrivog i
integralnog turizma poto se saobraajno otvori, infrastrukturno opremi i odgovarajuom
turistikom ponudom kompletira.
Budui razvoj turistikog proizvoda u ovoj subregiji bie, najveim dijelom, lociran u
dvije zone: zonu izvorine elenke rijeka Morae i Tuinje i zonu Kapetanovog jezera.
Zona izvorine elenke Morae i Tuinje uglavnom se poklapa sa prostranim
proirenjem rijeke Morae, poznate u geografskoj literaturi kao podrucje Gornje Morae.
Ovo podruje ine dvije turistiko-geografske cjeline: klimatski ugodno rijeno proirenje
rijeke Morae sa pritokama (Trnovica,Slatina i Kotanica sa lijeve i Ljuta i Ibritica, sa
desne strane), intenzivno disecirano, agrarno produktivno i relativno dobro naseljeno; a u
okruenju polukruna planinska cjelina, izgleda najprivlanijeg djerdana, planinskih
povri i visokih planinskih lanaca Sinjavine, od Gornjeg i Donjeg Vuja, preko Torne i
Gradita (na ijim se padinama nalazi izvorite Tuinje, pa do Semolja, Javorja i Lole, pa do
Kape morake (izvoriste rijeke Morae u lednickom cirku Vragodo 1.850 m) i Tali, u ijem
podnoju je smjesten jedan od najljepih katuna - Ropunica), koje sa svih strana
okruuju Gornjomorako proirenje.
Ovim pejzaima se divio i poznati njemaki geograf Hasert konstatujui da Tali podsjeaju
na vajcarske dolamite (Hasert, K. 1895). U dostupnim krajevima ovog podruja ve je
poela izgradnja vikendica i planinskih koliba za odmor, a sve vei broj planinara, pa i
turista, obilazi zanimljivije planinske masive, ije su staze veoma dobro markirane. Na
povri Javorje i na padinama Lole, ve su markirane pjeake i biciklistike staze, a
interesantni i asfaltirani putni pravac Mioska-Gornja Moraa-Semolj-Boan-abljak, sve je
vie i u funkciji motorizovanih turista. Znaajan doprinos u turistikoj valorizaciji ove
zone imae turistika zona u formiranju, koja se nalazi du budueg regionalnog puta
Kolain-Lipovo-prevoj Vratilo-Potrk-Krnja Jela-Boan, koji je u dosta dobrom stanju i sve
ga vie koriste turisti.
Zona Kapetanovog jezera, prostire se izmeu Vojnika, istonog oboda Nikikog
polja i doline Graanice sa zapadne i jugozapadne strane i doline Mrtvice i Kape morake
sa istone i sjeveroistone strane. Duga je oko 35 km, a iroka od 15 do 20 km (Nikoli,
S., 2000). Karakteriu je prostrane i tipski izraene povrsi Lole, Krnova, Lukovice i
Trebijea, iznad kojih se diu impozantni planinski lanci Maganika, Stoca, Velikog i Malog
urima, Kape morake i Lole, svi visine iznad 2000 metara. To je doprinijelo da su ovdje bili
formirani moni lednici i prema tvrdnjama J. Cvijia na ovim prostorima je, iza
Prokletija, bila najmonija glacijacija, koja je inae, zajedno sa fluvijalnom i krakom
erozijom i tektonskim procesima, opredijelila oblikovanje, izgled i karakter reljefa ove

planinske zone. Padine pomenutih povri disecirale su atraktivne izvorine elenke rijeka
Mrtvice, Ibritice, Graanice i Bijele, a rijeka Mrtvica je izgradila jedan od najdramatinijih
crnogorskih kanjona duine 8,5 km i dubine oko 1.000 m. Ovaj kanjon je sve vie predmet
istraivanja brojnih naunika zbog svojih morfolokih, hidrolokih, biogeografskih
(posebno floristikih), mikroklimatskih i drugih specifinosti, kao i sve brojnijih
planinarskih i turistikih ekspedicija.
Poseban nakit ove zone su lednika jezera: Kapetanovo, smjeteno u jednom od najveih
cirkova ove zone, na visini od 1.678 m, okrueno bujnim livadama i panjacima, koji se
tokom maja i juna pretvaraju u prave cvjetne bate; skoro sa svih strana opkoljeno gustim
katunskim, a sve vie, i vikend naseljima, to je velika opasnost od zagaivanja, a uz sve
to pristupano sa svih strana; Brnjiko jezero, nalazi se u dubokom cirku 3,5 km juno od
Kape morake, na nadmorskoj visini 1.773 m, u ijoj se blizini nalazi katun Brnjik po kome
je i ime dobilo, mada se u geografskoj literaturi esto naziva i Manito jezero, teko je
pristupano i zbog toga je sauvalo svoju izvornu istotu.
Potrebno je navesti i nedovoljnost jednog broja turistikih resursa, a to je prije svega
oskudnost vodom, osobito na krenjakim terenima, to moe biti najvaniji
ograniavajui faktor razvoja turizma, kao i intenzivnog stoarstva u ovoj zoni. Slina je
situacija i sa vegetacijom, koja je na najveem dijelu povri oskudna, to je naroito sluaj sa
umskim pokrivaem. Nedostatak navedenih resursa i otra kontinentalna klima u velikoj
mjeri su uslovili da se na ovako velikom prostoru, bez obzira na njegovu visinu, nijesu
formirala stalna seoska naselja. Prostorom dominiraju panjaci i u manjoj mjeri kompleksi
livada, tako da je ovo tradicionalno stoarsko podruje sa ljetnjim katunskim stoarenjem.
Za definisanje programa razvoja turizma u ovoj zoni bie neophodno organizovati
temeljna nauna i struna istraivanja svih relevantnih faktora i neophodnih pretpostavki
za njegov uspjean razvoj, a naroito detaljna prouavanja potencijalnih lokacija za
izgradnju smjetajnih kapaciteta i sadraja turistike infrastrukture. U tome mogu jako
pomoi kriterijumi za vrednovanje planinskih prostora, navedenih u uvodnim dijelovima
ove knjige o turistikoj regionalizaciji Crne Gore.
Nae poznavanje terena ove zone upuuje na predvianje da e najvanije lokacije
budueg razvoja turizma u velikoj mjeri opredjeljivati budua trasa kvalitetne
saobraajnice na relaciji Niki-Krnovo-Lukavica-Trebije-Kapetanovo jezero-izvorite
Mrtvice-Medurijeje {na Jadranskoj magistrali). Vjerujemo da e u najui izbor biti
uvrteni iri prostori oko Kapetanovog jezera, Trebije i Lukovica.
Nae opredjeljenje da se turistika subregija Morakih planina nazove po
Kapetanovom jezeru, motivisanaje, pored ostalog, injenicom da je ovo jezero sa
neposrednim okruenjem najatraktivniji turistiki motiv i personifikuje ljepote ove
subregije; da se nalazi u sreditu pravog buketa visokoplaninskih vrhova; da njegovi
kontaktni prostori na prisojnim padinama Trebijea ispunjavaju kriterijume za lociranje
smjetajne ponude i turistike infrastrukture; da e to pomoi njegovoj zatiti; i zato, to
ima vrlo povoljan poloaj u odnosu na sadanje i budue saobraajnice. Naravno, uveliko je

u pravu i dr Nikoli da se ova zona nazove zonom povri Lole i Lukovice.

Svakako ovu zonu bi trebalo to prije otvoriti kvalitetnijom saobraajnicom kako bi se
podsticala revitalizacija planinskih katuna i intenzivniji razvoj stoarstva, emu bi jako
doprinijela i eliktrifikacija katuna i izgradnja odgovarajuih objekata za akumuliranje
vode za potrebe ljudi i pojenje stoke. Realizactja navedenih objekata bila bi baza za siguran
poetak intenzivnijeg razvoja turizma na ovim privlanim planinskim prostorima. To bi
omoguilo da se i u narednih desetak godina ovdje formira inicijalna turistika ponuda od
oko 400-500 leaja u svim vrstama smjetaja.
Inae, u itavoj subregiji Morakih planina do 2020. godine mogue je oekivati da
se izradi relativno skroman obim smjetajnih kapaciteta od 500-700 leaja srednje i vie
kategorije na potencijalnim lokacijama koje smo naznaili u tekstu izdvojenih turistikih
zona. Realno je oekivati da e pored masovnijih posjeta planinara, istraivakih
ekspedicija iz pojedinih tematskih oblasti, organizovanih pjeakih, biciklistikih i dip
relija, manjih i veih neorganizovanih i organizovanih grupa turista, sve masovnijih pokreta
i organizacija sa podruja ekologije, obrazovnih i naunih ekspedicija, otpoeti i
masovnija turistika kretanja u toku ljetnje i zimske sezone, i da e poeti izgradnja
turistike infrastrukture koja e omoguiti razvoj rekreativno-sportskih i raznih vidova
turizma i turistikih manifestacija (Cvijet kaloper" i dr.) primjerenih kvalitetu turistikih
resursa ove subregije, o kojima je ve bilo govora.
Razvoju navedenih turistikih sadraja i pojedinih vidova turizma, i posebno
revitalizaciji i razvoju stoarstva na prostorima ove subregije, najvei podsticaj imae
izgradnja savremene saobraajnice koja e od Danilovgrada voditi preko povri Ponkvice,
Lukavice, Semolja, Lole, Javorja i Sinjavine, pa do sastava na putni pravac abljak - Pljevlja
kod Njegovudje. Pored razvoja turizma i poljoprivrede, ovaj putni pravac e imati
odluujui znaaj za revitalizaciju brojnih seoskih i katunskih naselja i doprinijeti
dostupnosti poznatih i ekoloki ouvanih planinskih lanaca, kao to su Kamenik, Maganik,
Stoac, Veliki i Mali urim, Kapa Moraka, Lukavica i Sinjavina.
U razvoju turizma na ovim prostorima treba obezbijediti primjeren angaman i
sinhronizovano djelovanje lokalnih zajednica (Nikia, Kolaina, avnika), javnoprivatnog partnerstva, ministarstava turizma i poljoprivrede, kao i inostranih organizacija i
institucija, ukljuujui angaovanje odgovarajuih evropskih fondacija koje uestvuju u
finansiranju razvoja nerazvijenih regija.

5.3.Racionalno korienje i zatita turistikih resursa

5.3.1. Opti pristup zatite prirode i ivotne sredine
Pitanje ouvanja prirode i zatite ivotne sredine nalaze se danas u samom centru
panje kao najakutniji i najsloeniji problem savremenog svijeta. Ugroeni su
egzistencijalni inioci ljudskog razvoja i opstanka zemljite, vazduh i voda. Inae,
nauka je utvrdila da je priroda, odnosno Zemlja, prolazila kroz stalne evolutivne i
cikline promjene. Mijenjali su se i geoloki sastav i makromorfoloka struktura, klima,
odnosi kopna i mora, ivi svijet, vegetacioni pokriva. Sa njima se mijenjao, obnavljao i
prilagoavao i biodivirzitet, sposobnou ive materije da se umnoava i odrava
beskonanom varijabilnou i raznovrsnou oblika i pojava. A djelovanje ovjeka u
prirodi ima dvostruki karakter. Sa jedne strane, ljudska saznanja se stalno poveavaju i
savremena nauka i tehnologija stalno ostvaruje ogromne rezultate, kao to su na primjer
korienje atomske energije i prodiranje u dubine kosmosa, a sa druge strane,
nesavjesnim rukovanjem i moguom zloupotrebom ogromni stokovi atomskog oruja,
mogue su katastrofalne i nesagledive posljedice na Zemlji i drastino naruavanje
prirode i prirodne ravnotee. Pri tome valja znati da u prirodi postoji sveopta povezanost
svih elemenata prirodne sredine od ekosistema do biosvere, da su onu u dinamikoj
ravnotei i da poremeaj bilo kog lana u tom sistemu moe prouzrokovati promjene od
simbolikog znaaja do ugroavanja itavih ekosistema, predjela i poremeaja nesluenih
razmjera.
Po prirodnim i turistikim vrijednostima svojih resursa Crna Gora spada u grupu
najprivlanijih i najatraktivnijih zemalja. To je, vjerujemo, uvjerljivo prikazano i u ovoj
publikaciji, prvenstveno u njenim djelovima koji se odnose na optu ocjenu vrijednosti
prirodnih i antropogenih resursa, a zatim i u djelovima publikacije posveenim turistikoj
tipologiji i turistikoj regionalizaciji, u kojima su prezentirane kvantitativne i kvalitativne
turistike vrijednosti pojedinih regija, subregija i turistikih zona. Zato nema potrebe da u
ovom, zavrnom dijelu publikacije, ponavljamo te karakteristike turistikih vrijednosti.
Ovdje su u centru panje pitanja zatite prirode i turistikih resursa sa stanovita zatite
od samog turizma, odnosno od njegovog nekontrolisanog i neplanskog razvoja.
Crna Gora spada u relativno uzak krug zemalja i po stepenu ouvanosti i ekolokih
performansi svojih turistikih resursa, bez obzira na prisustvo nekoliko vrlo sloenih
ekolokih arita (Pljevlja, Podgorica, Niki, vrh Kotorskog zaliva, Mojkovac). Ocjene o
ouvanosti nae prirodne batine, ukljuujui i aktivnosti dravnih organa o
zakonodavnom regulisanju zatite prirode i ivotne sredine, dale su kompetentne
meunarodne institucije koje brinu o ekolokoj zatiti i odrivom razvoju. Po ocjenama
ovih institucija naa Republika spada u grupu od trideset drava koje su najvie
napredovale u zatiti ivotne sredine. injenica da je Prostornim planom Crne Gore do

2020. godine, raznim reimima zatite, zatieno oko 18% teritorije, govori o
opredijeljenosti nae drave da vodi aktivnu politiku na sektoru zatite ivotne sredine
koja je inae ugraena u najvanijim pravnim i razvojnim dokumentima, ukljuujui i
sami Ustav.
U vrlo sloenom kompleksu zatite pririode i ivotne sredine, od posebne su vanosi
nacionalni i meunarodni kriterijumi koji se primenjuju prilikom diferenciranja
odreenih predjela u status nacionalnih parkova i drugih nivoa zatite. Radi se o
predjelima koji su centri biodivirziteta i najvee ekoloke i prirodne vrijednosti, a opti
kriterijumi za njihovo vrednovanje odnose se na: opte ekoloke i biogeografske odlike,
strukturu i tipove predjela i na znaaj ukupnih prirodnih vrijednosti. Primjenom ovih
kriterijuma dr Nikoli je izdvojio sljedee turistiki atraktivne tipove predjela:
primorske, kotlinsko-dolinske, brdsko-planinske i planinske predjele (Nikoli, S. 2000).
I sa teorijskog i sa praktinog stanovita jako veliki znaaj ima rangiranje objekata i
predjela prirodne batine Crne Gore od meunarodnog znaaja. Radi se o vrednovanju i
rangiranju prirodnih dobara nadnacionalnog znaaja, koje navedeni autor razvrstava u tri
kategorije: prirodne dobra meunarodnog, evropskog i svjetskog znaaja. Pored ranije
navedenih optih kriterijuma, u diferenciranju prirodnih dobara, primijenjeni su sljedei
dopunski kriterijumi:
- sloenost i ouvanost prirodnog dobra,
- stepen atraktivnosti, markantnosti i reprezentativnosti prirodnog dobra,
- zbirna zastupljenost rijetkih i posebno vrijednih objekata prirodnog dobra.
Primjenom navedenih kriterijuma rangirani su prirodni objekti i predjeli prirodne
batine u sljedeem tabelarnom pregledu.
Pregled dobara prirodne batine Crne Gore
meunarodnog, evropskog i svjetskog znaaja
Dobra prirodne batine
Rang vrednovanja
a) Prirodni objekti
Kanjoni
Kanjon Tare
svjetski
Kanjon Pive sa
evropski
Komarnicom
Kanjon Platije na Morai
meunarodni
Jezera
Crno jezero
evropski
Biogradsko jezero
evropski
Plavsko jezero
meunarodni
b) Predjeli prirodne batine
Predio Durmitora
svjetski
Predio Bokokotorskog
svjetski
zaliva
Predio kanjona Tare
svjetski
Predio Skadarskog jezera
evropski
Predio Bjelasice
evropski

Stepen sloenosti
komplementarni
komplementarni
komplementarni
samostalni
komplementarni
samostalni
kompleksni
kompleksni
samostalni
samostalni
samostalni

Predio Morae
meunarodni
samostalni
Predio Lovena
meunarodni
samostalni
Predio Plavskih Prokletija
evropski
samostalni
Izvor: Nikoli, S., Priroda i turizam Crne Gore, Podgorica, 2000.
Ovo rangiranje potvruje izuzetno bogatstvo i raznovrsnost prirodnih vrijednosti
Crne Gore od meunarodnog znaaja i one predstavljaju reprezentativni prirodni,
ekoloki i turistiki potencijal nae zemlje, kao i neupitnu potrebu i obavezu njihovog
trajnog ouvanja, afirmacije i promocije u domaoj i meunarodnoj naunoj javnosti i na
turistikom tritu. Uostalom, u tabeli navedeni prirodni objekti i predjeli prirodne
batine, uglavnom se nalaze u statusu nacionalne i meunarodne zatite, to omoguava
njihovu svestranu afirmaciju i valorizaciju na principuu odrivosti.

5.3.2. Ekoloka zatita turistikih resursa- uslov odrivog

i kvalitetnog razvoja turizma
U vie navrata konstatovali smo da fundamentalnu osnovu razvoja turizma
predstavljaju prirodne pogodnosti, a prvenstveno prirodno najatraktivniji, rekreatvno
najvredniji i pejzano-estetski najljepi predjeli, pa je razumljivo to lako i esto dolazi
do pretjerane koncentracije turistike infra i suprastrukture, hiperotrofirane izgradnje i
saturacije pojedinih mjesta i itavih predjela. To se desilo, kako smo vie puta
konstatovali, u velikom dijelu naeg priobalnog podruja. Turizam po pravilu karakterie
ekspazivan i disperzivan razvoj, zbog ega se s pravom tvrdi da je zapravo turizam
potroa najkvalitetnijih prirodnih prostora. U tom kontekstu treba razumjeti nau
konstataciju da je ekoloka zatita turistikih podruja od presudnog znaaja ne samo za
razvoj turizma, ve i neophodna mjera zatite prostora od samog turizma. Ovdje se u
stvari radi o ekonomiji prirodnog kapitala, to prouava turizmologija (IEN, Beograd,
1998).
Dakle, ekoloka zatita u turizmu Crne Gore podrazumijeva ouvanje osnovnih
prirodnih vrijednosti i kulturnog naslijea kao minimalnog uslova odrivog razvoja
turizma. Pri tome, ekoloku zatitu i korienje turistikih resursa treba sagledavati i
planirati na osnovu integralnih istraivanja vie naunih oblasti, a prvenstveno ekologije,
turizmologije i prostorne ekonomije. Ovaj interdisciplinarni pristup nedovoljno se koristi
u turistikoj valorizaciji i izradi sloenih projekata i programa razvoja turizma. Naravno,
kod planiranja razvoja vrijednih i atraktivnih predjela ili lokacija mora se apriori koristiti
metod ekoloke racionalnosti i trajnosti prirodnih resursa, a potom metode najvie
ekonomske rentabilnosti.
Sprovoenje Nacionalne strategije odrivog razvoja zahtijeva da se to vie
specifinih i vrijednih prostora Crne Gore obuhvati raznim vidovima i reimima zatite.
Time bi odista izuzetno privlana i relativno ouvana priroda nae zemlje, kao najvea
komparativna prednost za cjelokupni razvoj, a prvenstveno za razvoj turizma, ostala kao
nepresuno izvorite i odrivog razvoja i kvalitetnog ivota, a i kao mona materijalna
baza buduim generacijama, koje e ivotne tokove osmiljavati prema njihovim
vrijednosnim kriterijumima i prema zahtjevima vremena u kojima e ivjeti. A u tome je,
zapravo, i najvea vrijednost odrivog razvoja i trajna zatita prirode i ivotne sredine.
Tekuim Prostornim planom najavljen je veliki prodor i nov kvalitet u zatiti

prirode.
Najuvjerljivija injenica za ovu tvrdnju je vrlo znaajno poveanje
zatienog prostora od 7% u ranijem Prostornom planu na oko 18% u nedavno
usvojenom Prostornom planu Republike do 2020. god. Nae je miljenje da bi,
vrednujui stvarne i kvalitativne i kvantitativne vrijednosti resursa, Crna Gora trebalo da
raznim reimima zatite obuhvati prostor izmeu 25% - 30% od svoje cjelokupne
povrine. Time bi se pribliila najuem krugu zemalja sa najveim procentom zatienih
povrina. Ovo nae opredjeljenje, pored brojnih razloga i injenica, potvruje i podatak
do koga smo ovih dana doli u ekolokom asopisu Bioloka raznovrsnost SR
Jugoslavije. Naime, u odnosu broja biljnih vrsta i veliine treitorije od svih zemalja
evropskog Mediterana Crna Gora se nalazi na prvom mjestu sa 0.844, a slijede je
Albanija sa 0.807, Grka i Bugarska se 0.721, Srbija sa 0.781, Maarska sa 0.701,
panija sa 0.648, Rumunija sa 0.656 i Francuska sa 0.640 (Stevanovi, V., 1995). U istom
asopisu se istie da po floristikom bogatsvu na prvom mjestu je masiv Prokletija, sa
vie od 750 vrsta vaskularne flore, od ega je 18 lokalnih i preko 100 balkanskih
endemita. Faunistiki podaci takoe ukazuju na veliko bogatstvo i specijalni diverzitet,
naroito meu zglavkarima i mekucima. Navedeni indikatori, pored brojnih drugih,
motivisali su da organi Crne Gore prihvate predlog Republikog zavoda za zatitu prirode
da se dio Plavsko- gusinjskih Prokletija proglasi za nacionalni park.
Sa stanovita budueg razvoja turizma treba preduzeti sve potrebne mjere da se
ouvaju i na odriv i racionalan nain ekonomski valorizuju prirodni i antropogeni
resursi. Od prirodnih resursa ekoloki su najosjetljiviji nacionalni parkovi, koje preko
nauno zasnovanih programa zatite i korienja, treba trajno ouvati polazei od njihove
ekoloke, naune, kulturne, obrazovne i opte civilizacijske vrijednosti i najprivlanijih
turistikih motiva za sve segmente turistike tranje. To se svakako odnosi i na ouvanje
hidrografskih resursa, zemljinog fonda, prvenstveno poljoprivrednog zemljita i
turistikog prostora, kao i neophodnih aktivnosti primjrenih oekivanim klimatskim
promjenama.
Sa istovjetnom panjom treba se odnositi i prema zaititi i valorizaciji kulturnoistorijskih vrijednosti. Radi se o vrlo znaajnom fondu od 354 zatiena i kategorisana
spomenika kulture koji e predstavljati sve privlanije i sve vanije faktore na turistikom
tritu i buduem razvoju crnogorskog turizma. U kulturnoj prezentaciji i turistikoj
valorizaciji najveu panju zavreuju spomenici od izuzetnog zanaaja (spomenici I
kategorije), kojih ima 35 ili 10% zatienih spomenika kulture. I na ovom mjestu treba
podsjetiti da spomenici kulture predstavljaju vane motive u turistikim kretanjima i na
njih u meunarodniom turizmu otpada preko 10% registrovanih turista. Svakako, daleko
najvrijedniju i najprivlaniju kulturnu turistiku ponudu ine turistike cjeline i istorijski
urbani centri: Herceg Novi, Budva, Bar, Ulcinj, Cetinje, Podgorica i osobito Kotor, koji
se sa okruenjem nalazi pod meunarodnom zatitom. Svakako, odgovarajuu zatitu i
valorizaciju zasluuju i brojni spomenici i spomen-obiljeja iz novije crnogorske istorije.

5.3. Zatita i korienje turistikog prostora

i SWOT analiza turistikog planiranja
5.3.1. Nedostatak turistikog prostora limitirajui faktori razvoja turizma
Ve je vie puta i raznim povodima u tekstovima ove publikacije potencirano pitanje

racionalnog korienja i zatite turistikog prostora. To je sluaj sa tekstovima u kojima

su analizirane
mogunosti razvoja savremenih vidova turizma, u tekstovima
programsko-razvojnih performansi pojedinih turistikih subregija, i posebno u potrebi
zatite prirodnih resursa i kulturnog naslijea. Za ovakav tretman turistikog prostora
postoji vie razloga, meu kojima su najvaniji sljedei:
Turistiki prostor u cjelini je sve manji i izloen je jo uvijek nenamjenskom
korienju i neplanskoj, esto stihijnoj urbanizaciji, to se konstatuje i u najvanijim
razvojnim dokumentima Republike. U nekim turistikim destinacijama, kao to je sluaj
sa subregijama Budve, Bara, Herceg Novog i Kotora, kvalitetni prirodni i antropogeni
turistiki prostor prerastao je, ne samo u oskudni, ve i u limitirajui faktor odrivog
razvoja turizma. U ovim destinacijama preostalo je vrlo malo turistikog prostora u
najatraktivnijim lokacijama, kao to su poznata primorska polja i prostori privlanih
zatona i uvala.
Analiza nosivosti i bilansa plaa (izuzev podruja Ulcinja) pokazuje da su ve due
vremena plae prekapacitirane, da si izloene procesima devastiranja i da je na njima
skoro nemogue obezbijediti turistike sadraje i komfor koji odgovara dominantnim
kvalitetnim segmentima turistike tranje kupalinog turizma.
Neefikasnost, neusklaeno djelovanje, pa i neodgovornost nadlenih dravnih organa
(optinskih i republikih) i javnih institucija da obezbijede dosljedno sprovoenje
zakonskih i prostornoplanskih rjeenja u namjenskom korienju i zatiti turistikog
prostora.
Na navedene i druge probleme u korienju prostora, ukazuje i SWOT analiza
turistikog planiranja, koju dajemo u tabelarnom pregledu.
Pored neospornih prednosti i mogunosti turistikih destinacija Crne Gore, SWOT
analiza opravdano i objektivno apostrofira jedan broj vrlo ozbiljnih slabosti i opasnosti,
kao to su: proputanje auriranja planova poslije 90-tih godina; preputanje stihiji
stambene izgradnje, naroito stanova za odmor; parcijalno mijenjanje GUP i DUP, radi
usaglaavanja sa divljom gradnjom, a ne sa strategijom turistikog razvoja; ignorisanje
preporuka iz Master plana, kroz proces nekontrolisanog i netransparentnog uvlaenja
posttranzicionih inostranih i domaih biznismena, koji nijesu skloni potovanju pravila i
institucionalnoj kontroli; slabljenje lokalne kontrole, odnosno udaljavanje mjesta kontrole
od mjesta dogaanja. Autor ove analize ukazuje na jedan broj znaajnih mogunosti, kao
to su: ansa za osmiljen razvoj planinskog turizma u Crnoj Gori; razvoj ekskluzivnih
turistikih zona na nekim lokalitetima u Budvi (Jaz, Buljarica, Luice), Baru (anj,
Maljevik), tetrasiranje modernog turistikog razvoja u subregijama Ulcinja i Boke
Kotorske; djelimina sanacija pojedinih stambenih zona na Primorju (naroito u Budvi) i
njihova prenamjena u specifine turistike zone; kvalitetna rekonstrukcija postojeih
turistikih struktura, shodno predlozima iz master plana, i sl.
Tabela- Rezime SWOT analize turistikog planiranja u Crnoj Gori
PREDNOSTI
MOGUNOSTI
-duga tradicija prostornog planiranja
-trasiranje modernog turistikog razvoja
-kontinuirano, sa izuzetkom posljednjih prema novom Master planu, naroito u zoni
izmjena i dopuna PP CG, angaovanje Boke Kotorske i na Ulcinjskoj rivijeri;
renomiranih inostranih konsultanata i -razvoj ekskluzivnih turistikih zona ne
planera;
nekim lokacijama u Budvi (Jaz, Buljarica,

-auriranje planova niega reda i njihovo

usklaivanje sa republikim Master
planom;
-potovanje
osnovnih
planskih
opredjeljenja do poetka 90-tih godina
prolog vijeka;
-izbjegavanje
hotelske
gradnje
u
neposrednom zaleu plaa;
-ouvanje najboljih lokacija za hotelsku
izgradnju
SLABOSTI
-proputanje auriranja planova poslije 90tih godina ;
-lo nadzor nad potovanjem planova
poslije 90-tih godina prolog vijeka;
-preputanje stihiji stambene izgradnje,
naroito stanova za odmor;
-proputanje mogunosti za planiranje i
pospjeivanje izgradnje malih privanih
hotela i pansiona;
-parcijalno mijenjanje GUP i DUP, radi
usaglaavanja sa divljom gradnjom, a ne
strategijom turistikog razvoja;
-loe upravljanje razvojem smjetajnih
kapaciteta, to je razultiralo stalnim
pogoranjem njihove globalne strukture

Luice...) i Baru (anj, Maljevik...);

-ansa za osmiljen razvoj planinskog
turizma u Crnoj Gori;
-djelimina sancija pojedinih stambenih
zona na Primorju (naroito u Budvi) i
njihova prenamjena u specifine turistike
zone;
-aktiviranje Morskog dobra putem posebnih
turistikih programa vieg kvaliteta;
-kvalitativna
rekonstukcija
postojeih
turistikih struktura, shodno strategiji iz
Master plana
OPASNOSTI
-spor i nekoordiniran proces izrade
regionalnih i lokalnih prostornih i
urbanistikih planova;
-neefikasno suzbijanje stambene izgradnje
u turistikim zonama;
-ignorisanje preporuka Master plana, kroz
prosec
nekontrolisanog
uvlaenja
posttranzicionih domaih i inostranih
biznismena, koji nijesu skloni potovanju
planova i institucionalnoj kontroli;
-slabljenje lokalne kontrole, odnosno
udaljavenje mjesta kontrole od mjesta
dogaaja

Izvor: Dr Dobrica Jovii, Menadment turistikih destnacija , 2002.

Nenamjensko korienje turistikog prostora prisutno je ak i u nacionalnim parkovima i
meunarodno zatienim prostorima, kao to je nelegalna gradnja, sjea ume, davanje
koncesije za sjeu ume u Draginjici i probijanje puta radi provlaenja drveta iz ove
ume kroz Nacionalni park Durmitor; davanje dozvola ili samovoljno i prekomjerno
vaenje ljunka i pjeska i devastiranje Nacionalnog parka Skadarsko jezero; ruenje brda
i zatrpavanje obale kod Ripca u Kotorsko-risanskom zalivu, koji je dio Svjetske prirodne
i kulturne batine i dr. To se naalost deava u dugom vremenskom periodu bez
pravovremene i odlune intervencije nadlenih organa vlasti, to ih objektivno ini ne
samo odgovornim nego i na neki nain sauesnicima.
Svakako, pri analizi korienja turistikog prostora u periodima visoke konjukture
turistikih kretanja, ponekada je skoro neminovno rtvovanje pojedinih ekolokih,
odnosno turistikih prostora. Ako se ovi prostori racionalno potroe, oni e se sve vie
vremenom ubrajati u kvalitetne i privlane krajolike bilo prirodnog, bilo antropogenog
karaktera. Stoga e takve tipove pejzaa kao proizvoda duhovnog stvaralatva i ljudskih
ruku, biti neophodno racionalno koristiti i obezbijediti odgovarajui reim njihove zatite.

Takav je na primjer sluaj sa Kotorom i njegovim okruenjem, nacionalnim parkovima i

brojnim kulturno-istorijskim spomenicima. Pri tome valja znati da krajolik nije samo
izgled predjela, ve je on i koponenta nacionalnog identiteta i odraava kulturu jednog
naroda.
Svakako, valja znati da neprikosnovenost principa u tretiranju turistikog prostora kao
javnog dobra, ne samo da ima znaaj za rekreativnu, privrednu i turistiku funkciju, ve i
za trajno ostvarivanje socijalno stabilnih odnosa lokalnog stanovnitva, kome zapravo
turistiki prostor treba da bude trajni izvor egzistencije i sve bogatijeg i kvalitetnijeg
ivota. Zato namjensko i racionalno korienje turistikog prostora ne moe se prepustiti
konkurentskim odnosima raznih pretendenata na posjedovanje i lino oblikovanje
prostora, ve se moraju potovati i bez izuzetka primjenjivati rjeenja do kojih se doe u
prostornim, generalnim i i detaljnim urbanistikim planovima, bez obzira na vlasnike
odnose pojedinih prostora. Ovakav pristup korienju turistikog prostora potrebno je
primjenjivati na itavoj teritoriji Republike, a s obzirom na to da je dobar dio atraktivnih
turistikih prostora i objekata, naroito u priobalnom podruju, preao u vlasnitvo
inostranih firmi i graana, ovakav pristup ini jo urgentnijim. Naime, liberalizacija
trita nekretnina i korienje otkupljenih turistikih prostora od strane stranaca,
najvjerovatnije e na tim prostorima dominirati izgradnja komplementarnih kapaciteta
(prostora za stanovanje), sa teitem na izgradnju apartmana za inostrano trite, to e
jo vie pogorati ionako vrlo nepovoljnu strukturu smjetajnih kapaciteta na naem
primorju. Time se dovodi u pitanje realizacija stratekih opredjeljenja na razvoju
odrivog turizma i preferiranje izgradnje kvalitetne i tritu primjerene hotelske ponude.
Zbog toga je, i sa stanovita struke i nauke, i sa stanovita budunosti razvoja turizma,
nuno pledirati za onemoguavanje korienja
turistikog prostora za potrebe
sekundarnog stanovanja, a naroito u neproduktivnu stambenu izgradnju, koja dovodi u
pitanje stabilan i perspektivan razvoj naih turistikih destinacija i kvalitetan ivot
domicilnog stanovnitva i buduih generacija u saglasju sa blagotvornom i raskonom
mediteranskom prirodom. Naravno, to je mogue ostvariti, prije svega, razvojem
privatno-javnog partnerstva, preko koga bi se privukli strateki investitori koji bi
investirali u moderne hotelske kapacitete, odlunim i transparentnim djelovanjem
dravnih organa, kao i donoenjem savremene zemljine politike i rehabilitacijom
stratekog planiranja i kompetentnog menadmenta i na nivou turistikih destinacija i na
nivou turistikih preduzea, o emu e biti govora u tekstu koji slijedi.

5.3.2. Strateki menadment i djelotvorne prostornoplanske mjere

preduslov odrivog korienja turistikog prostora
Tradicionalni sistem planiranja privrednog razvoja, pa i razvoja turistike privrede,
ve due vremena ustupio je mjesto savremenijem i trinoj ekonomiji primjerenijem
planiranju koje se od stratekog planiranja sve ee javlja pod nazivom strateki
menadment. Ovaj proces planiranja ima puno dodirnih taaka sa tzv. susretnim
planiranjem jer ukljuuje menadere sa svih nivoa organizacije u formiranje i
implementaciju stratekih ciljeva i planova. Ona u sebi integrie procese stratekog

planiranja i upravljanja u jedan proces. Time strateko planiranje postaje trajna aktivnost
u kojoj su svi menaderi, pa i sve menaderske ekipe, usmjereni da strateki razmiljaju i
da se fokusiraju kako na dugorona pitanja, tako i na kratkorona, taktika i operativna
pitanja.
Slinim modelom planiranja donesena je i naa nova Strategija razvoja turizma, koja
je nastala kritikom analizom Master plana uz dosta iroko uee svih vanijih subjekata
sa podruja turizma, pa i vanijih menadera iz turistike privrede. Proces stratekog
planiranja, odnosno stratekog menadmenta, predstavljen je na slici koja pokazuje
proces stratekog menadmenta.
Tabela- Proces stratekog menadmenta
Analiza
unutranjih
snaga
SWOT
analiza i
formulisanje
strategije

Odreivanje
Misije, Vizije
i ciljeva

Implementacija
strategije

Strateka kontrola

Analiza
eksternih
prilika i ansi

Izvor: Baki Ognjen, Marketing menadment turistike destinacije, Beograd, 2002.

Na slici je prikazano est glavnih komponenti stratekog menadmenta koje
primjenjuju i turistike destinacije i turistika preduzea, a to su: 1) situaciona analiza
(analiza ekonomskih, tehnolokih i drugih promjena u okruenju, zajedno sa internim
resursima) i odreivanje misije, vizije i ciljeva; 2) analiza eksternih prilika i ansi; 3)
analiza unutranjih snaga i slabosti; 4) SWOT analiza (snage, slabosti, prilike i anse) i
formiranje odgovarajuih strategija (diferenciranje, segmentacija, pozicioniranje,
profilisanje imia); 5) implementacija strategije uz cjelovito kreiranje marketing mix-a;
6) strateka kontrola. Iako turistiki objekti mogu koristiti razliite termine ili
naglaavati razliite dijelove procesa, elementi i koncepti koji su opisani u ovom procesu,
nalaze se u svim destinacijama i organizacijama bilo eksplicitno ili implicitno.
Navedene komponente i faze stratekog menadmenta neemo posebno razmatrati, jer
one prevazilaze pretenzije ovog rada i predmet su izuavanja posebnih nauno-nastavnih
disciplina iz oblasti turizmologije. Ovdje bismo ukazali na jo jednu vanu karakteristiku
turistikog planiranja, a to je na nivoe i nunost koordinacije planiranja u turizmu.
Specifinost turizma kao privredne grane naglaenih polivalentnih karakteristika, i
injenica da u konkurentnoj turistikoj ponudi uestvuje veliki broj privrednih i
neprivrednih djelatnosti, neminovno utie na karakter, sadraje i nivoe stratekog
planiranja. Poto se turistika politika vodi na dva nivoa na destinacijskom nivou i
nivou preduzea, i planovi razvoja, kao vano sredstvo za njenu realizaciju, rade se na
oba nivoa, tako da su dvoslojnost i dva nivoa planiranja osnovna specifinost turistikog
planiranja, pa sledstveno tome i marketing planiranja (Mihailovi, B. 2005).
Planiranje na nivou destinacije (makro-planiranje) ima sve karakteristike stratekog

planiranja, jer se njime, pored ostalog, planira razvoj turistikog proizvoda prema ciljnim
tritima, kao i njegov regionalni razmjetaj. Integralni plan, poslije iroke koordinacije i
participacije relevantnih subjekata turizma, a prvenstveno turistke privrede, donosi se na
nivou zemlje u cjelini i za odreeni vremenski period. Planiranje na nivou preduzea
(mikro-planiranje) odnosi se na planove pojedinanih nosilaca turistike ponude, tj.
preduzea i preduzetnika. Ovi planovi polaze od destinacijskih planova i predvienih
makroekonomskih mjera, a svako od njih donosi sopstvenu strategiju i taktiku iz domena
vlastitog biznisa na osnovu vlastitih mogunosti.
Prisustvo vie nivoa planiranja zahtjeva punu koordinaciju i sinhronizaciju meu
akterima biznisa i nosiocima planova i odluka na nivou turistikih destinacija, ime se
jedino mogu ostvariti planirani i realno mogui rezultati i na nivou destinacija i na nivou
preduzea.
Tabela- Nivoi i oblici planiranja u turizmu
Nivo

Destinacijski
Mikronivo
Oblik
(makronivo)
(nivo preduzea)
Strategijski
Lokalni
Regionalni
Nacionalni
X
X
X
X
Operativni
X
X
Izvor: Dr Boo Mihailovi, Marketing u turizmu, Cetinje, 2005.
Naa motivacija da se neto vie prostora posveti stratekom planiranju, proizilazi iz
saznanja da je pitanje turistikog menadmenta u naim turistikim destinacijama i
subjektima privreivanja neopravdano zapostavljeno, a naroito je izostala toliko
potrebna koordinacija i sinhronizacija u implementaciji prostornoplanskih dokumenata.
Stoga je osnovna pretpostavka za realizaciju Strategije naeg turizma da se izradom, a
posebno i dosljednom realizacijom generalnih i detaljnih urbanistikih planova, ponu u
praksi sprovoditi autentina rjeenja Prostornog Plana Republike u svim sektorima, a
prvenstveno planirane strukturne promjene smjetajnih kapaciteta i njihov regionalni
razmjetaj, izgradnja turistike infrastrukture, matrica razmjetaja naselja, racionalno
korienje prirodnih resursa, i namjensko i ekomomino korienje turistikog prostora i
njegova zatita. Prihvaena prostornoplanska dokumentacija turistikih destinacija treba
da bude glavna osnova za donoenje stratekih planova preduzetnika i nezaobilazna
podloga za izradu konkretnih programa i projekata za pojedine turistike lokacije. Stoga
je neophodno prekinuti dosadanju praksu donoenja posebnih urbanistikih projekata za
pojedine lokacije izabrane od investitora, koji su po pravilu bili u suprotnosti sa
dugoronom namjenom tih turistikih prostora.
Bilo bi veoma dobro da se uporedo sa izradom novih ili inoviranih generalnih i
detaljnih planova, izrade i planovi urbanistike sanacije koncentrisane tzv. turistike
stambene izgradnje. To bi bila pogodna prilika da se za ove objekte, kao i za ostale
komplementarne kapacitete, osmisle neophodne strukturne promjene na bazi oekivane
turistike tranje, i da se jedan dio ovog stambenog fonda pretvori za turistikom triu
prihvatljive osnovne smjetajne kapacitete razliitih kategorija, o emu je ve bilo
govora.
Dakle, glavni zadatak stratekog menadmenta u turistikim destinacijama, javnim

preduzeima i u turistikim privrednim subjektima, naroito u Primorskoj turistikoj

regiji, da strateko opredeljenje nae drave o odrivom razvoju implementiraju u
konkretne prostorno-planske i razvojno-ekonomske projekcije, kojima e se obezbijediti
dugorona namjena, korienje i zatita turistikog prostora, podstai neodlone
strukturne promjene turistike ponude i stvaranje neophodnih preduslova za razvoj
kvalitetnog turizma. Time bi se otvorio prostor i za prevladavanje brojnih ogranienja
razvoja turizma, kao to su:
- Iscrpljivanje prirodnih resursa (zauzimanje najkvalitetnijih prostora kopna i
mora);
- Vizuelna degradacija prostora i kulturnog naslijea zbog neodgovarajueg i
neprihvatljivog naina gradnje;
- Zagaivanje vode (mora, slatke vode) otpadnim vodama raznog porijekla;
- Naputanje tradicionalnih djelatnosti (poljoprivreda, ribarstvo...) i ugroavanje
lokalnog naina ivota i sociokulturnog identiteta;
- Nekontrolisana i nezakonita gradnja sekundarnog smjetaja koja zauzimaju velika
podruja namijenjena turizmu;
- Nerazvijenost i nepovoljan kvalitet saobraajne, tehnike i komunalne
infrastrukture i dr.
Isto tako, nuno je obezbijediti vei stepen koordinacije na sektoru turizma na svim
nivoima, vei kvalitet ljudskih resursa, veu individualizaciju i humanizaciju boravka
turista. Takoe je jako vano osmiljavati djelotvorne mjere i prijerene sadraje ne
izgradnji prepoznatljivih turistikih destinacija, kao i svrsishodno organizovanje i
pozicioniranje turistikih regija, subregija (turistikih klastera), to je u dosadanjem
razvoju turizma u Crnoj Gori bilo zanemareno.

5.4. Djelovanje ljudskih resursa u razvoju turizma

Sagledavanje mjesta i uloge ljudskih resursa u daljem razvoju turizma nijesmo sluajno
ostavili za finalni dio ove knjige. Zapravo, turizam kao polivalentna djelatnost sa brojnim
i djelotvornim ekonomskim i drutvenim funkcijama karakterie viestruki uticaj i na
makro i na mikro planu, a najvie u turistikim destinacijama. S druge strane kvalitet i
djelotvorna organizovanost ljudskih resursa (humanog kapitala) i kvalitet turistikih
usluga, predstavljaju odluujui faktor integralne turistike ponude. Zapravo, ova
povratna sprega i specifinost turistikog proizvoda da se konzumenti i pruaoci usluga
direktno susrijeu u jedinstvenom i istovremenom trenutku, maksimalno potenciraju
ulogu, znaaj i delikatnost ljudskog faktora u turistikom procesu. Bez profesionalne
privrenosti turizmu tvrdimo da je uloga ljudskih resursa u turizmu vea nego u ostalim
uslunim djelatnostima, kako sa stanovita zapoljavanja stanovnitva i ukupnog
doprinosa razvoju privrede i drutva, tako i sa stanovita zadovoljstva krajnjeg korisnika
turistikih usluga. ak ni izuzetno dinamian razvoj savremene tehnologije nije uspio da
umanji znaaj ljudkog faktora zbog specifinosti turistike djelatnosti.
Od brojnih i vrlo sloenih zadataka na realizaciji Strategije turizma, ovdje posebno

istiemo obaveze kontinuiranog djelovanja dravnih organa i drutvenih organizacija, kao

i na sektorima zapoljavanja, obrazovanja i nauke.

5.4.1. Djelovanje dravnih organa

Kao i ostale receptivne zemlje, i naa se drava od epohe i oganizovanog turizma
bavila propisivanjem i sprovoenjem mjera u cilju podsticanja razvoja turizma na
lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou. Radi se uglavnom o dvije vrste mjera: opte
ili standardne mjere turistike politike, koje se u osnovi odnose na makroekonomske
mjere ekonomske politike koje se, po pravilu, odnose na cjelokupnu privredu, i na
posebne ili selektivne mjere turistike politike, koje se odnose samo na unapreenje i
stimulisanje razvoja turizma, kao to su mjere iz oblasti turistikog zakonodavstva,
administrativno-upravne mjere i mjere za podsticanje razvoja i promociju turizma, meu
kojima su posebno vane mjere za podsticanje investicija u turistikoj izgradnji, kreditnomonetarne i mjere poreske politike. U periodima recesije ili ekonomske krize, kada dolazi
do posustajanja turistike privrede, posebno su vane mjere kreditne politike kojima se
podstie investiciona aktivnost i ublaava nelikvidnost turistikih predutea. Praksa
turistikog razvoja je pokazala da se najvei efekti ostvaruju pri potpunoj koheziji,
koherentnosti, komplementarnosti i sinhronizovanom djelovanju dravnih organa
(lokalnih turistikih preduzea i republikih), i drutvenih turistikih organizacija na
sprovoenju mjera turistike politike, to se jo uvijek ne ostvaruje u naoj praksi.
Nosilac i koordinator turistike politike u nas je Ministarstvo turizma, koje svoje
funkcije ostvaruje preko: sektora za pravne i opte poslove i inspekcijski nadzor, sektora
za ekonomsku politiku i turistiku propagandu i sektora za marketing, standardizaciju i
kvalitet. Uz to ovo Ministarstvo obavlja i poslove koji se odnose na zatitu ivotne
sredine, to po naem miljenju nije adekvatno rjeenje, polazei od injenice da je
turizam sa svojom infra i supra strukturom veliki potroa prostora i to po pravilu
najatraktivnijih i ekoloki najosjetljivijih prostora. Najvea odgovornost dravnih organa
i prvenstveno Ministaratva turizma je da realizuje mjere turistike politike definisane u
Strategiji turizma i to u vremenskim periodima predvienim ovim dokumentom.
U ostvarivanju turistike politike, posebno u valorizaciji i zatiti turistikih resursa i
ivotne sredine, imaju i pojedine paradravne institucije (Javno morsko dobro, Zajednica
nacionalnih parkova), kao i pojedini republiki zavodi (Republiki zavod za zatitu
prirode, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture i dr.)

5.4.2. Djelovanje drutvenih organizacija

Specifinost turizma ogleda se u tome to u zadovoljenju turistikih potreba

uestvuje veliki broj drutvenih organizacija, od turistike drutvene organizacije, preko
ferijalnih, planinskih i ekolokih drutava i udruenja, pa do razliitih kuturnih, sportskih,
edukativnih i drugih organizacija i udruenja.
Za razvoj i unapreenje turizma u Crnoj Gori posebno mjesto i pionirska uloga
pripada turistikoj drutvenoj organizaciji. To smo elaborirali analizirajui razvojne
tokove crnogorskog turizma, posebno na naem Primorju, jer su drutva za unapreenje
turizma i uljepavanje turistikih mjesta u periodu izmeu Prvog i Drugog svjetskog
rata, bili vaan inilac razvoja turizma. Ova tradicija je nastavljena u drugoj polovini
prolog vijeka kada su skoro sva turistika mjesta bila pokrivena turistikim drutvima,
koja su na podruju primorskih optina formirala turistike saveze optina, na nivou Boke
formiran je Regionalni savez, a na nivou Republike Turistiki savez Crne Gore. Tada je
turistika organizacija veoma uspjeno ostvarivala dvije bitne funkcije turizma: obaveznu
registraciju, kategorizaciju i izdavanje privatnih smjetajnih kapaciteta, a zatim zajedno
sa turistikom privredom osmiljavanje
i voenje opte turistike propagande,
promotivne i informativne djelatnosti u zemlji i inostranstvu.
Poetkom devete decenije prolog vijeka zamro je rad turistikih organizacija, da bi
se 1995.godine obnovio sa jako suenom drutvenom osnovom, koja se posljednjih
godina iri formiranjem optinskih turistikih centara od strane Turistike organizacije
Crne Gore, kao javne ustanove od naroitog javnog interesa u oblasti turistikog
marketinga i menadmenta.
Vano je istai da je posljednjih godina meunarodni imid Crne Gore bio unaprijeen.
Tome je naroito doprinijela mirna tranzicija poslije referenduma o nezavisnosti Crne
Gore i njenog meunarodnog priznanja; relativno uspjean ekonomski i socijalni razvoj u
periodu 2005-2008.godine; postignuti konsenzus i vrlo dinamine aktivnosti na putu
ukljuivanja u evroatlanske integracije; opredijeljenost za svestranu saradnju sa
susjedima i naglaeno aktivna turistika politika i njena sve uspjenija promocija na
inostranom tritu. To se sve prikladno sumira crnogorskim brendom Wild Beauty
(divlja ljepota) i podrava sve uspjenijom promocijom korienjem raznih metoda
savremenog marketinga . Na tom planu su od posebnog znaaja aktivnosti Nacionalne
turistike organizacije (NTO), kojoj treba pruati svestranu pomo kako bi to uspjenije
ostvarivala zadatke definisane Odlukom o njenom osnivanju. Pomo i podrka su
osobito vani na sljedeim pitanjima:
Obezbjeivanje neophodnog nivoa materijalnih sredstava, jer jedna od
najvanijih premisa marketinga jeste da se bez materijalne podrke ni najbolja ideja ne
moe uzletjeti. Ovo tim prije jer treba oekivati sve otriju konkurenciju na turistikom
tritu u kojoj uestvuje preko 180 zemalja i ogroman broj turistikih destinacija, kao i
sve konkurentnije turistike ponude iz destinacija ueg i ireg okruenja. Materijalni
poloaj NTO treba jaati stalnim irenjem broja donatora, ukljuujui i donatore iz
privatnog ugostiteljstva.
U koordinaciji i saradnji sa turistikim organizacijama i brojnim subjektima
turistikog privreivanja u cilju ostvarivanja to uspjenije turistike promocije i
zajednikim naporima da se umjesto sadanje, dominantno monokulturne ponude, to
uspjenije stvara kvalitetan turistiki proizvod na savremenom pristupu diverzifikacije
trita i ponude na jedinstvenom turistikom prostoru Crne Gore.
Pomo i podrka u stalnom strunom i profesionalnom jaanju, jer se sve vie

potvruje istina u promiljanju razvoja turizma, da najbolji nain da predvidite

budunost jeste da je kreirate. A to odista mogu samo vrhunski nauni i struni kadrovi
koji su u stanju da, polazei od relevantnih turistikih trendova i razvoja savremene
tehnologije, predlau odriva i optimalna (alternativna ) rjeenja za ukljuivanje i trajno
opstajanje naeg turizma na sve dinaminijim promjenama i transformacijama i na strani
turistike tranje i na strani turistike ponude.
Posebna pomo i podrka NTO potrebna je u aktivnostima na stvaranju
materijalnih i kadrovskih uslova za ostvarivanje turistikih predstavnitava na
najvanijim tritima: regionalnim (Beograd), evropskim (Njemaka, Rusija, Velika
Britanija, Francuska, Italija, zemlje Skandinavije i Beneluksa), u prekookeanskim
zemljama (SAD) i drugim tritima. Naravno, dinamika otvaranja predstavnitava
odvijae se po fazama, a prioreti treba da zavise od kvantitativnih i kvalitativnih
karakteristika inostranih (emitivnih) trita i od materijalnih mogunosti Crne Gore.
injenica je, Crnu Goru posljednjih godina posjeuje dvostruko vei broj turista od
broja domicilnog stanovnitva, to obavezuje na sinhronizovano djelovanje i
programirano angaovanje drutvenih organizacija i institucija, a prvenstveno turistikih
organizacija, u cilju razvoja i unapreenju turizma od mjesnih zajednica i turistikih
destinacija pa do regionalnih i republikih organa i organizacija. U ovu aktivnost treba da
se ukljue i drutva i organizacije iz obrazovanja, kulture, ekologije, sporta i rekreacije,
kao i razna strukovna i interesna udruenja i organizacije. Ovako iroka aktivnost treba
da podstakne razvijanje i irenje opte, turistike i ekoloke kulture i gostoprimstva kod
naeg stanovnitva, obezbeivanje apsolutnog mira i bezbijednosti i besprekorne istoe
turistikih mjesta i destinacija; podizanje kvaliteta turistikih servisa i profesionalizma
zapoljenih u sektoru usluga. Isto tako, vano je razvijati prijatnu i privlanu atmosferu u
turistikim mjestima, meusobno potovanje i prijateljsko komuniciranje lokalnog
stanovnitva sa turistima, to sve skupa ini vane faktore u afirmaciji naeg turizma i
motivisanje turista da ponovo posjete nae turistike destinacije. Dakle, racionalno
organizovanje i djelotvorno djelovanje ljudskih resursa, i ukljuivanje to veeg broja
stanovnitva zajedno sa turistikim i ugostiteljskim preduzeima na unapreenju
turistike delatnosti, treba da bude vaan segment turistike politike i turistike prakse
naih lokalnih, regionalnih i republikih organa i institucija. Posebnu panju treba
posvetiti unapreenju rada i nainu organizovanja turitike drutvene organizacije u emu
moe biti od pomoi i Projekat reorganizacije turistike organizacije Crne Gore, koji
su uradili profesori Pasinovi i Ratkovi (Pasinovi, M.; Ratkovi, R. 2002).
5.4.3. Obrazovanje i nauka- mone poluge razvoja turizma
Crna Gora, kao destinacija koja se nalazi u uzlaznoj fazi ivotnog ciklusa razvoja
turizma, i kao destinacija koja je ve 2006.godine u ovoj djelatnosti zapoljavala oko
16% zapoljenih i imala formativnu snagu u formiranju bruto drutvenog proizvoda od
oko 18%, te sa prognozama da e ovo uee 2016.godine dostii 25% zapoljenosti i
preko 27% u BDP, bez sumnje predstavlja veliki izazov za cjelokupni drutvenoekonomski razvoj, a osobito za adekvatan i kvalitetan razvoj obrazovanja i nauke u
realizaciji ovako dinaminih i sloenih razvojnih procesa turizma. Ovaj izazov je posebno
aktuelan za turistiko obrazovanje koje permanentno zaostaje za dinamikom razvoja

turizma i na sektoru osavremenjivanja i modernizacije nastavnih (strunih) sadraja i na

sektoru razvoja i izgradnje potrebnih kapaciteta za kvalifikaciju kadrova neophodnih
turizmu. To pokazuje tabelarni pregled kadrovskih potreba po pojedinim sektorima
turizma.
Tabela Projekcija kadrovskih potreba po sektorima turizma Crne Gore
2006.
Struni kad.
12.000

2011.
Struni kad.
17.000

2016.
Struni kad.
20.500

Hotelijerstvo
i
ugostiteljstvo
Putnike agencije
1.480
2.070
2.390
Ostalo
1.020
1.380
1.610
Ukupno
14.500
20.450
24.500
Izvor: GTZ,Strategija razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma u Crnoj Gori, 2007.

Iz tabele se vidi da e u narednoj deceniji biti nuno veliko poveanje strunih kadrova,
kao i promjena kadrovske strukture. Svakako, apsolutni prioritet u kolovanju kadrova
treba da imaju kvalifikovani kadrovi za potrebe ugostiteljstva, u kojima je u 2006. godine
bilo zapoljeno 83% radne snage, a ostalo otpada na putnike agencije i druge sektore
turizma. Iz tabele se takoe vidi da e do 2016.godine biti potrebno prosjeno godinje
oko 1000 strunih kadrova.
Najvei dio kvalifikacionih usluga za sektor turizma obavlja se pod okriljem drave,
odnosno njenih institucija (kole, centri, univerzitet), a na podruju akademskih studija
poeli su da se otvaraju i privatni fakulteti. Veoma je vano to je Crna Gora zapoela
sveobuhvatnu reformu sistema obrazovanja, posebno sistema strunog obrazovanja
(usvojeni su Opti zakon o obrazovanju i Zakon o strunom obrazovanju, fakultetke
studije su prilagoene Bolonjskim kriterijumima), sve je intenzivnija i podrka
meunarodnih organizacija (EU, GTZ i druge). Svakako, uz objektivnu i svestranu
kritiku analizu rezultata koji se ostvaruju u reformi obrazovanja ove procese treba
podrati i intezivirati. To se naroito odnosi na: poboljanje materijalnog poloaja
zapoljenih u obrazovanju, opremanje kola savremenim edukaivnim sredstvima i
kvalifikovanim nastavnim kadrom, trite za kvalifikacione usluge koje je tek u poetnoj
fazi, jo delotvorniju saradnju izmeu turistike privrede i obrazovnih institucija, jo
intenzivniju saradnju sa projektima (programima) i standardima EU (naroito u oblastima
strunog obrazovanja i zatite ivotne sredine), veu povezanost i saradnju raznih
komponenata kvalifikacionog sistema i izmeu raznih nivoa obrazovanja, i dr.
Ve due vremena je poznato da kapacitet crnogorskog sistema za kvalifikacije nijesu
dovoljni da udovolje planiranom rastu turistike ponude za kvalifikovanim strunim
kadrom, pa i za pojedinim profilima najvieg nivoa obrazovanja. Zbog toga je neophodno
kvantitativno i kvalitativno poboljanje postojeih kola i centara, kao i uspostavljanje
novih institucija za kvalifikaciju. To se moe postii proirivanjem i modernizacijom
postojeih ili izgradnjom novih institucija. U tabelarnom pregledu dajemo projekciju
kvalifikacionih kapaciteta za budui razvoj turizma Republike.

Tabela Projekcija potrebnih kapaciteta za kvalifikaciju do 2016. kroz razliite

ustanove za kvalifikaciju u crnogorskom turizmu
Fakulteti
Strune
akademije
-koledi

Visoka kola
za
hotelijerstvo

kole za struno
obrazovanje i
obuku (VETkole)

Centri za
obuku

10%

20%

30%

40% 50%

60%

70%

80%

90% 100%

Izvor: A. Tripkovi, Strategija razvoja ljudskih resursa u turizmu Crne Gore , sa

posebnim osvrtom na turistiko obrazovanje, Bar, 2007.
Skoro je jedinstveno miljenje, a to potencira i Strategija ljudskih resursa, postojee
institucije iz oblasti turistikog obrazovanja mogu ostvariti znaajna poboljanja na:
Proirivanju kapaciteta strunih kola za postojea i nova razvojna zanimanja;
Proirivanje kapaciteta trening-centara (ukljuujui i mjere Minstarstva za rad),
posebno u oblasti sezonskog rada u okviru programa koji se tiu politike zapoljavanja;
Proirivanje kapaciteta za obuku u preduzeima (praktikumi, dualni sistem) i mjere za
obuku i usavravanje u okviru preduzea;
Korienje ponuda obrazovanja meunarodnih institucija i organizacija;
Uspostavljanje Centra za izvrsnost (COE) u oblasti strunih kola kao referentnih
kola sa visokim standardom kvaliteta;
Inovacija studijskih programa na turistikim fakultetima u Kotoru i Baru, a naroito
preferiranje upisa studenata na studijske smjerove iz hotelijerstva i odrivog razvoja
(zatita ivotne sredine). Ovu orijentaciju fakulteta treba da podre lokalne zajednice i
turistika preduzea (kreditiranjem i stipendiranjem studenata) jer se radi o decenijskom
deficitu visokostrunih i visokokvalifikovanih kadrova iz ovih oblasti.
Isto tako, neophodno je razvijanje i uspostavljanje jedinstvenog informacionog sistema
o zanimanjima i baze podataka o mogunostima obrazovanja i usavravanja, formiranje
registra relevantnih ustanova za kvalifikaciju za sektor turizma, kao i organizovanje i

sprovoenje diferenciranih analiza o potrebama za kolovanje i kvalifikacijom za

izabrana zanimanja i poslove.
Iz tabele da u strukturi buduih kadrovskih potreba, veliku panju treba posvetiti
kolama za struno obrazovanje i obuku (VET kole, I, II i III nivoa obrazovanja) i
centrima za obuku kadrova, kao i obrazovanju i usavravanju nastavnog i rukovodeeg
kadra na pomalo zaboravljenom principu permanentnog obazovanja.
Posebna validnost Strategije razvoja ljudskih resursa u turizmu ogleda se u
osmiljavanju i predlaganju novih obrazovnih institucija, kao to su:
Visoka dvogodinja kola za hotelijerstvo, koja se pozicionira izmeu VET kola i
akademskih studija VII stepena, sa podjednakim odnosom teorijske i praktine nastave i
sa profilom kadrova koji dobro poznaju hotelske operacije, preduzetnitvo, marketing
menadmenta, profile i psihologiju turista, strane jezike i dr.
Struna akademija, koja se definie kao oblik dualnog i kooperativnog obrazovanja
(pola na akademiji pola u preduzeu), sa teitem sticanja znanja iz komplementarnih
disciplina (preduzetnitvo, upravljanje kvalitetom, marketing, kontroling, menadment
modeli, poslovne komunikacije, usavravanje stranih jezika...), a poslije zavretka
akademije umjesto akademske diplome dobija se dravni sertifikat;
Centri za obuku, u kojima se na kraim intenzivnim kursevima stiu praktina znanja i
vjetine (do 70%) za razna zanimanja (kuhinja, restoran, domainstvo, recepcija...) i
relativno brzo mogu popuniti nedostajue kadrove III i IV stepena obrazovanja;
Studijski seminari, namijenjeni veinom nastavnom osoblju i rukovodiocima u
strunim kolama u cilju ovladavanja dodatnim znanjima iz strune didaktike i didaktike
uz pomo interneta, obuke trenera, obrazovnog prava, metoda obuke i modernizacija
menadmenta, obrazovnih trendova i dr.
Razvoj i izgradnja obrazovnih kapaciteta u crnogorskom turizmu treba da se zasniva na
meunarodnim standardima i regulativi zemalja Evropske unije. To se odnosi i na
struni i na vodei kadar u preduzeima i institucijama iz podruja turizma, kao to su:
menaderi, nastavnici, edukatori i treneri u kolama, preduzeima i dravnim i privatnim
ustanovama za kvalifikacije; srednji i vii menadment u preduzeima; nosioci odluka u
ministarstvima i preduzeima iz sektora turizma i dr.
Vano je istai da u Crnoj Gori postoji konsenzus o potrebi reformi i procesa
institucionalnog utemeljenja reforme obrazovanja, kao i na sprovoenju Strategije
razvoja ljudskih resusa u turizmu, to je pored ostalog bitna pretpostavka za
implementaciju Strategije razvoja turizma do 2020.godine.
Slino obrazovanju, i naunoistraivaki rad za potrebe odrivog i integralnog razvoja
turizma na lokalnom, regionalnom i meunarodnom nivou, postaje nezaobilazan faktor
razvoja. U prvom dijelu ove publikacije, razmatrajui razvojne tokove turizma,
konstatovali smo da je u posljednjoj deceniji i u Crnoj Gori formirana respektivna
institucionalna i kadrovska obrazovno-nauna baza, koja treba da preraste u vaan inilac
u stratekom promiljanju i kreiranju savremenih razvojnih procesa u turizmu, kao i na
trinim i nauno-strunim osnovama formiranja konkurentnog turistikog proizvoda.
Kada govorimo o institucionalnoj fazi turizma, onda prije svega mislimo na Fakultet za

turizam i hotelijerstvo u Kotoru, osnovan sredinom 1999.godine i Fakultet za turizam i

hotelijerstvo u Baru, osnovan 2003.godine (prvi privatni fakultet), a potom, Meunarodni
koled Algonguin u Petrovcu (privatni), koji e po svoj prilici prerasti u fakultet
primijenjenih nauka za internacionalni hotelski i turistiki menadment, kao i studijski
program iz turistike geografije na Filozofskom fakultetu u Nikiu. Na fakultetima u
Kotoru i Baru otvorene su i postdiplomske specijalitike studije i magistarske studije iz
turizma i ugostiteljstva u skladu sa Bolonjskom deklaracijom.
U navedenim nauno-nastavnim i drugim institucijama, kao i u turistikoj privredi, ve
postoji kritina masa istraivaa (doktora, magistara, specijalista), koja dobro
organizovana i usmjerena, moe osmisliti i implementirati i najsloenije programe i
projekte iz raznih oblasti crnogorskog turizma. Samo za podruje turizmologije ve danas
u Crnoj Gori radi preko 20 doktora i oko 40 magistara, koji zajedno sa brojnim
istraivaima i strunjacima iz prirodnih, ekonomskih, tehnikih, kulturolokih, pravnih i
drugih nauka, mogu formirati stalne ili povremene strune timove koji su u stanju da
ponude alternativna rjeenja za srednjorone i dugorone strategije razvoja i za
najsloenije projekte na evropskim standardima. A polivalentnom i viefunkcionalnom
karakteru turizma zapravo ponajvie odgovaraju multidisciplinarna istraivanja na
konceptu integralnog razvoja. U afirmaciji ovakvih istraivanja trebalo bi da imaju vie
inicijative nai fakulteti, univerziteti, pa i akademije nauka i umjetnosti. Naravno, iz
mnogo razloga treba jo vie koristiti kompetentne istraivae i institucije iz inostranstva,
pogotovu kada iza njih stoje i inostrana finansijska sredstva, pri tome ne zapostavljajui
poznate domae strunjake, kakvih je bilo sluajeva poslednjih godina u izradi pojedinih
projekata i iz oblasti turizma.
Navedeni broj istraivaa sa naunim zvanjima iz oblasti turizma, kao i oni koji se
nalaze pred sticanjem navedenih zvanja, treba jo vie da se angauju u izradi raznih
strunih i naunih projekata iz turizma i turizmu komplementarnih djelatnosti. Glavni
nosioci i organizatori ovih aktivnosti treba da budu postojee nastavno-naune institucije
koje smo pomenuli, a prvenstveno fakulteti za turizam i hotelijerstvo u Baru i Kotoru koji
okupljaju najvei broj istraivaa iz turizma. Pri tome treba istai da fakultet iz Bara i
Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, u saradnji sa Horwath international iz
Zagreba, ve vie godina radi znaajan projekat Istraivanje rezultata poslovanja
hotelske industrije Crne Gore 2; u okviru saradnje sa SO Bar, fakultet se ukljuio u
projekat Biznis inkubator u okviru kojeg se edukuju mladi preduzetnici u pokretanju
biznisa; od strane vajcarske konsultantske kue fakultet je dobio pravo na korienje
specijalno dizajnirane obuke za oblast kvaliteta u hotelijerstvu; organizuje kurs za
turistike vodie i dr. I fakultet u Kotoru organizuje okrugle stolove na pojedine teme iz
oblasti turizma, vri obuku za turistike vodie, a u okviru priprema za obiljeavanje
desetogodinjeg rada priprema meunarodni nauni skup na temu Trendovi u turizmu sa
posebnim osvrtom na razvoj odrivog turizma u Crnoj Gori.
Uvjereni smo da bi nai turistiki fakulteti i istraivai iz oblasti turizma mogli postizati
vee rezultate u razvoju i primjeni naunoistraivakog rada da bi se adekvatno
organizovali.
Osnovna pretpostavka za to je postizanje dogovora o meusobnoj saradnji i koordinaciji
na izradi sloenih projekata, prvenstveno nacionalnog i regionalnog znaaja, kao i na
projektima i programima koji bi se radili u saradnji sa inostranim ekspertima i
institucijama. Pri tome bi trebalo zaboraviti i prevazii grake napravljene prema

jednom broju uglednih profesora iz pojedinih oblika turizma.

Radi razmiljanja i bez pretenzija da to budu tematska podruja zajednikog
naunoistraivakog rada naih nastavno-naunih institucija, navodimo jedan broj
moguih programa i projekata na ijoj izradi treba objediniti naune i strune kadrovske
potencijale:
Uee u izradi stratekih razvojnih dokumenata nacionalnog, regionalnog i lokalnog
znaaja;
Izuavanje i predlaganje turistike regionalizacije (klasterizacije) Crne Gore i
smanjivanje regionalnih dispariteta u razvoju turizma;
Mogunosti razvoja i metoda promocije posebnih turistikih proizvoda i unapreenje
stratekog menadmenta i marketinga;
Prouavanje globalnih i regionalnih turistikih trendova;
Turistika valorizacija zajednikih prirodnih i infrastrukturnih objekata sa susjednim
dravama i uea u izradi razvojnih projekata pogranine saradnje koje stimuliu EU;
Dubinsko prouavanje komparativnih prednosti i antropogenih prirodnih resursa naeg
turistikog prostora sa stanovita razvoja trino atraktivnih turistikih proizvoda i
odrivog turizma u Crnoj Gori;
Rad na iznalaenju cjelovitog i odrivog rjeenja sive ekonomije u naem turizmu
(posebno u svim vidovima privatnog smjetaja) sa predlogom ekonomskih, trinih i
zakonskih mjera, i dr.
Osim na aktuelnim programima i projektima, zajednika saradnja mogla bi da se
ostvaruje i na drugim pitanjima, kao to su: odravanje zajednikih naunih skupova,
okruglih stolova i savjetovanje na republikom nivou; organizovanje naunih skupova sa
slinim fakultetima i naunim radnicima iz regiona i EU i publikovanje radova sa
navedenih skupova. Bilo bi poeljno razmiljati i o eventualnoj potrebi i mogunosti
formiranja djelotvornog instituta ili pak drutva (udruenja) turistikih strunjaka sa
univerziteta i iz turistike privrede, kao i o potrebi da se u odgovarajuoj fazi zajednike
saradnje pokrene i pitanje izdavanja odgovarajueg nauno-informativnog glasila.
Vjerujem da dijelim miljenje velikog broja naunih radnika i strunjaka iz oblasti
turizma da, cijelishodno organizovani i sa zajednikim snagama, mogu se postii mnogo
bolji rezultati u naunom promiljanju i primjeni naunih saznanja u razvoju naeg
turizma, nego kada se samo radi parcijalno, kada objektivno nije mogue okupiti kritinu
masu znanja i primijeniti koncept multidisciplinarnih istraivanja na sloenim i
zahtjevnim projektima i programima.
Neto vie prostora posvetili smo pitanjima razvoja obrazovanja i nauke uvjereni da e
crnogorski turizam ulaziti u sve sloenije, delikatnije i zahtijevnije faze razvoja, koje e
uz to pratiti sve monija i otrija konkurencija na turistikom tritu, te da e zapravo
zato odgovarajui razvoj ovih djelatnosti i njihovo vrsto i svestrano povezivanje sa
turistikom privredom i turistikim destinacijama, predstavljati odluujui faktor
cjelokupnog drutveno-ekonomskog razvoja Crne Gore a posebno razvoja crnogorskog
turizma na konceptu integralnosti i odrivosti.

5.4.4. Zapoljavanje u turizmu i ugostiteljstvu

Tradicionalni problem crnogorskog turizma, i posebno hotelijerstva, jeste nedostatak

kvalifikovane radne snage. A strukturna nezapoljenost se sve vie zaotrava s obzirom
na to da populacija sve vie stari, tako da spadamo meu 30 zemalja sa najbrim
starenjem stanovnitva. Prema podacima Zavoda za zapoljavanje, u posljednjim
godinama broj nezaposlenih se kree izmeu 12 i 15%, a ima istraivanja koja govore o
jo veem procentu nezapoljenosti.
Uprkos broju graana koji nemaju posao sve se vie zaotrava neravnotea izmeu
potranje i ponude u sektoru turizma i ugostiteljstva, koja se do sada prevazilazila
angaovanjem velikog broja radne snage, a ponajvie nerezidenata, to naravno ima
ozbiljne ekonomske i socijalne implikacije. Ako vrlo brzo ne doe do pozitivnih kretanja,
problem obezbjeivanja odgovarajue radne snage u ugostiteljstvu, sigurno e prerasti u
ograviavajui faktor razvoja. To najuvjerljivije pokazuje tabelarni pregled o aktuelnim i
buduim potrebama za strunim kadrovima samo u hotelima i restoranima.
Tabela Aktuelne i budue potrebe za strunim kadrovima
u hotelima i restoranima
Hoteli i restorani
210
hotela
Menadment
VI-VII
1%
stepen
Srednji
menadment 4%
V-VI stepen
efovi
jedinica
15%
IV stepena
Kvalifikovani
radnici
80%
I-III stepen
Ukupno

u 2006.

260
hotela

u 2011.

450
hotela

u 2016.

100

2%

400

3%

600

400

5%

800

6%

1.200

1.500

16%

2.800

18%

3.700

10.000

76%

13.000

73%

15.000

12.000

17.000

20.500

Izvor: A. Tripkovi, Strategija razvoja ljudskih resursa u turizmu Crne Gore, sa

Posebnim osvrtom na turistiko obrazovanje, Bar, 2007.
Tabela pokazuje da ve u 2011.godini treba obezbijediti 17.000, a u 2016. godini
20.500 strunih kadrova u hotelima i restoranima, tako da svake godine, u prosjeku, za
ovaj dio turistike ponude treba obezbijeivati preko 800 strunih kadrova. Razumljivo,
daleko najvee uee i u novom zapoljavanju imae kadrovi sa I-III stepenom
obrazovanja, iako e se njihovo uee stalno smanjivati, a poveavae se procentualno
uee kadrova sa veim kvalifikacijama, ukljuujui i kadrove menaderskog nivoa
obrazovanja. O ovim aspektima zapoljavanja bilo je vie rijei u prethodnom tekstu o

turistikom obrazovanju.
Sva cjelovitija istraivanja pokazuju da e se svi relevantni faktori turizma nai pred
velikim izazovom na putu obezbijeivanja kadrova za potrbe budueg razvoja
crnogorskog turizma. Predvianja WTTC-a za 2017. godinu raunaju na 26.000 direktnih
radnih mjesta, i uz to na jo 16.000 indirektnih, odnosno ukupno 42.800 (WTTC i TSA,
2007). Strategija razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma za 2020.godinu, predvia
neto veu ukupnu potrebu za direktnim radnim mjestima, i to 29.350, od toga u
hotelijerstvu 25.100, turistikim agencijama oko 2.500 i 1.750 u ostalim oblastima. Ova
Strategija ne uzima u obzir radna mjesta kod specijalizovanih ponuaa u ugostiteljstvu,
kao ni sezonske radnike.
Predvianja iz navedenih dokumenata razlikuju se i u pogledu procjene godinjih
potreba u u broju zapoljenih. Dok Strategija polazi od toga da je svake godine
neophodno obezbijediti 1.000 novih kvalifikovanih zaposlenih, WTTC procjenjuje
potrebe od 1.400 novozapoljenih. Poslije prorauna koji je prilagoen za potrebe izrade
Strategije turizma za 300.000 smjetajnih jedinica i 39.506.000 noenja u Crnoj Gori,
proizilazi da e samo za direktna radna mjesta biti potrebno 39.830 zapoljenih, a za
indirektna radna mjesta 25.870.
Potrebno je ovdje istai da oba navedena dokumenta naglaavaju potrebu za
promjenama i osavremenjavanjem sistema obrazovanja institucija za kvalifikaciju koje
treba da zadovolje odista ogromne i zahtjevne kadrovske potrebe budueg razvoja
turizma. Uz to, uz obuku, kvalifikaciju, u naem turizmu je potrebno koristiti
meunarodna iskustva u ovoj oblasti, a pri tome, osim poznavanja i praenja trita,
neophodno je poznavanje ponuda i standarda konkurenata.
Potreba za direktnim i indirektnim radnim mjestima do 2020. godine i primjenjene
normative u proraunu potreba broja zapoljenih, dajemo u sljedeem tabelarnom
pregledu.
Tabela Direktna i indirektna radna mjesta u turizmu i sa turizmom
povezanih privrednih grana -2020.
Kreveti
Noenja
Zapoljeni
Napomene
Kod
15
miliona
Smjetaj
300.000
39.605.000
32.275
noenja,
28.900
Restorani i dr.
6.555
direktnih i indirektnih
radnih mjesta u 2007.
Priroda,
500
Znae jedno radno
mjesto na 520 noenja.
umjetn., kult.
Analoni proraun za
Nie
500
2020.daje jedno radno
mjesto na 600 noenja.
Direktna radna
39.830
Ova
vrijednost
je
mjesta
osnovana ako se uzme u
obzir kvalifikacija za
Indirektna
25.870
poveanje
kvalitetnih
radna
ponuda
u
svim
oblastima turizma.
mjesta
UKUPNO
300.000
39.605.000
65.700
Broj zaposlenih po krevetu uzet je iz HRD studije
Izvor: Strategija turizma Crne Gore do 2020.
Uspjeno srednjorono i dugorono rjeavanje vrlo sloenih i zahtijevnih problema na

sektoru zapoljavanja, pa i zapoljavanja u turizmu, zahtijeva da se u Crnoj Gori osmisle i

preduzme niz mjera i iroka drutvena aktivnost koja bi doprinijela uspjenom
savladavanju ovog razvojnog ogranienja. Sa stanovita razvoja turizma, i ne samo
turizma, procjenjujemo da bi bilo veoma vano blagovremeno preduzimanje sljedeih
mjera:
Poboljanje demografske strukture stanovnitva, a prvenstveno zaustavljanje
negativne stope nataliteta koja ima dugogodinji zabrinjavajui trend to, pored ostalog,
potvruju podaci da je procenat crnogorskih graana sa 60 i vie godina porastao sa 13%
1991. godine na 17%, 2001. godine, a da je opalo uee mladih ljudi do 19 godina
ivota, to znai da se smanjuje potencijal ljudskih resursa koji e izazvati vrlo ozbiljne i
viestruke implikacije;
Poboljanje ekonomskog poloaja turistike djelatnosti, poveanje zarada zapoljenih
priblino nivou zapoljenih u turizmu na podruju sjevernog Sredozemlja. To se moe
prvenstveno postii poveanjem produktivnosti i profesionalizma u turistikoj privredi,
prelaskom na cjelogodinje korienje hotelskih kapaciteta, zasnivanjem radnog odnosa
na dui period, ime bi se smanjilo uee sezonskog rada, podizanjem svijesti graana o
fundamentalnom znaaju turizma za materijalni, socijalni i kulturni razvoj, i neporjecivu
injenicu da e direktno i indirektno zapoljavanje u turizmu imati apsolutno dominantno
mjesto u dugoronom razvoju Crne Gore.
Odgovarajue promjene u postojeem Zakonu o radu jer na njega ima veliki broj
primjedbi, ukljuujui i miljenja da on smanjuje prostor za pregovaranje, to
predstavlja kamen temeljac zdravih poslovnih i trinih odnosa u praksi. Stoga treba
pristupiti promjenama ovog zakona, to predlae i WTTC, koji bi temeljio na rjeenjima
zakona koji vae za zemlje EU i koji bi stimulativno djelovao na privlaenje inostanih
investitora, i u kome treba izbjei rjeenja koja esto preferiraju dominaciju nerezidenata
na tritu rada, pogotovo na sezoskom tritu rada.
Vjerujemo da e itaoci iz analize djelovanja ljudskih faktora zapaziti, a nadamo se i
sa autorom podijeliti miljenje, da je za dugoroni razvoj odrivog i kvalitenog turizma,
kao noseeg i stratekog sektora strukturnih promjena crnogorske ekonomije, od
presudnog znaaja obezbijediti racionalan i usklaen razvoj i ekonomsku valorizaciju
respektivnog prirodnog turistikog kapitala sa jedne, i humanih ljudskih turistikih
resursa, sa druge strane. Ovaj pristup treba ugraditi i praktino realizovati u svim
segmentima turistike djelatnosti, jer se time obezbjeuje sinergetsko i multiplikativno
dejstvo turizma, kao i drutveno- ekonomskog fenomena nesluenih razvojnih
mogunosti.

Umjesto zakljuka
Obavjetavam uvaene itaoce da je najvei dio tekstova za ovu publikaciju zavren
tokom 2007. i 2008. god. Zbog toga, osim nagovjetaja, nema analize djelovanja globalne
finansijske i ekonomske krize koja je tokom 2009. godine zahvatila sve drave svijeta, pa
i crnogorsku privredu i njen turizam. Iako jo uvijek nema detaljnih procjena uticaja
navedene krize na meunarodni i crnogorski turizam, prve procjene govore o padu obima
meunarodnog turizma za oko 2% u odnosu na 2008.godinu. Procjene za crnogorski
turizam su povoljnije jer je obim turistikog prometa u 2009. godini bio na priblino
istom nivou kao u 2008. godini.
Da se podsjetimo. Govorei o karakteristikama turizma konstatovali smo:
da je meunarodni turizam u odnosu na ostale privredne djelatnosti u najvanijim
ekonomskim uincima, zauzeo vodee mjesto u meunarodnoj ekonomiji;
da u turistikim kretnjama, domaim i meunarodnim, ve uestvuje oko jedne
polovine svjetske populacije;
i to je izuzetno vano, turizam je pokazao veliku otpornost na depresije u
ekonomskom razvoju i prirodne recesije velikih razmjera; na lokalne pa i na regionalne
ratove, na sve ee pa i drastine teroristike udare; na brojne prirodne nepogode,
katastrofe i poremeaje i dr. Dakle, budunost turizma je potpuno izvjesna.
Ekonomska kriza zahtijeva da se sinhronizovanim djelovanjem i osmiljenim,
primjerenim i odlunim mjerama ekonomske i uristike politike realizuje Strategija
turizma, a naroito na sektoru poboljanja kvaliteta turistikog proizvoda, razvoja
infrastrukture i pojaane marketinke i promotivne aktivnosti na turistikom tritu.
Uvjereni smo da e na turizam i u uslovima krize potvrdili svoju vitalnost i
nezamjenljivu ulogu u materijalnom, socijalnom i kulturnom razvoju Crne Gore. Tome u
prilog ide i dalekosena odluka Evrposke unije da se turizam proglasi za osnovno
ljudsko pravo.
Uostalom, u uslovima ekonomske krize moe da se doe do novih iskustava i vanih
saznanja, i to je osobito vano, do realne ocjene kvaliteta i trine konkurentnosti nae
turistike ponude. A to saznanje je izuzetno vano!