Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

4.METALNA STAKLA
Rezime: Kroz mnoga desetljea u fizici vrstog stanja su istraivanja bila usmjerena
na prouavanje kristalnih sistema. 1960. godine Duwez i suradnici [1] su proizveli
ultrabrzim kaljenjem iz taljevine amorfnu Au-Si metalnu slitinu ime su poela
istraivanja u novom podruju znanstvenog i tehnolokog interesa, amorfnim
metalima.
Amorfni metali su topoloki neureeni sistemi koji ne pokazuju prisustvo
dugodosenog ureenja periodine kristalne reetke. Karakterizira ih ureenje kratkog
dosega na udaljenostima nanometra. Zato se esto nazivaju "metalnim staklima" ili
nekristalininim slitinama.
Kljune rijei : kaljenje, reetka,nanometar,nekristalina slitina.
4.1.STAKLASTI PRIJELAZ
Dovoljno velike brzine hlaenja spreavaju kristalizaciju tekue faze tako da se
zamrzne atomska konfiguracija koja postoji u tekuoj fazi. U procesu ostakljivanja
volumen kontinuirano pada pri sputanju temperature (slika 1). Kod temperature
staklastog prelaza Tg nagib krivulje se mijenja kada pothlaena tekuina prelazi u
staklo. Specifini toplinski kapacitet Cp skokovito pada kod temperature Tg , koja se iz
tog razloga definira kao toka infleksije krivulje Cp(T) (slika 1).

Slika 8. Promjena volumena i promjena specifinog toplinskog kapaciteta u

sluaju kristalizacije i ostakljivanja (8)
Formiranje stakla odvija se lako u nekim nemetalnim materijalima kao to su silikati i
polimeri. Priroda kemijskih veza u ovim materijalima ograniava brzinu kojom atomi i
molekuli mijenjaju svoj poloaj u tekuoj fazi tako da se ostakljivanje odvija pri
malim brzinama hlaenja (10-2 Ks-1). U metalnim taljevinama preraspodjele atoma se
odvijaju brzo tako da za proizvodnju metalnog stakla treba biti velika brzina hlaenja.

18

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

Pri brzinama hlaenja veim od 105 Ks-1 staklasti metal zadrava amorfnu strukturu u
kojoj su atomi gusto pakovani s ureenjem kratkog dosega veim nego u tekuoj fazi.
Strukturna ispitivanja metalnih stakala se vre jednom od tehnika difrakcije x-zraka,
elektrona, neutrona. Difraktogrami su u obliku niza vrhova razliite irine i visine zbog
neureene strukture (slika 9).

Slika 9.Strukturni faktor metalnih stakala (9)

Slika 9.Funkcija radijalne distribucije za
a) tekui metal
b) metalno staklo
Informacije o strukturi u realnom prostoru sadrane su u funkciji radijalne distribucije,
RDF(r), koja se definira kao prosjean broj atoma na udaljenosti od r do r+dr od atoma
proizvoljno odabranog kao ishodite.Analize funkcije radijalne distribucije RDF(r) [2]
dobivene mjerenjem intenziteta refleksije rendgenske difrakcije u razliitim amorfnim

19

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

slitinama pokazuju relativno intenzivan prvi maksimum, te iroki drugi maksimum

sastavljen od dviju komponenata koji upuuje na ureenje kratkog dosega (slika 9).
Strukturu amorfnih metalnih sistema moemo danas uspjeno opisati strukturnim
modelima [2, 3,4]: mikrokristalinian model [2] i Bernalov model gustog nasuminog
pakovanja krutih sfera [3]. Mikrokristalinian model pretpostavlja postojanje
diskretnih visoko ureenih podruja reda-veliine nanometra, ija je atomska
konfiguracija identina malom dijelu trodimenzionalnog kristala. Mikrokristaliti su
orijentirani nasumino, bez korelacije, pa ne postoji ureenje dugog dosega. Ovaj
model nije bio u mogunosti opisati sve eksperimentalne rezultate pa se polo od
strukture tekuine iz koje se kaljenjem dobiva metalno staklo. Tako je prihvaen
Bernalov model gustog nasuminog pakovanja krutih sfera. Bernal je predloio model
u kome se atomi tretiraju kao krute sfere, a njihova lokalna struktura se odreuje uz
ogranienja postavljena na popunjavanje prostora. Pakovanje je takvo da su preostale
upljine manje od volumena sfere. Ovakva struktura ima nekoliko postotaka manju
gustou od kristalnog gustog pakovanja. Bernal je upljine klasificirao u pet tipova
poliedara. Kod konstrukcije modela dozvoljena je mogunost distorzije rubova
poliedara za 20 %. Bernalove upljine su prikazanena slici 10. Kvalitativnu usporedbu
Bernalova modela napravio je Cargill na amorfnoj slitini Ni76P24. Slaganje se pokazalo
dobrim i u mnogim drugim sluajevima te je Bernalov model prihvaen kao najbolji
model strukture stakla.

Slika 10. Bernalove upljine (10)

a) a) tetraedarska
a) b) oktaedarska
b) c) dodekaedarska
c) d) trostrana prizma
d) e) Arhimedova antiprizma
4.2.TEHNIKE PROIZVODNJE METALNIH STAKALA
20

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

Metalna stakla mogu se proizvesti na razliite naine: katodnim prskanjem,

evaporacijom, bombardiranjem kristalininih materijala visoko energetskim ionima,
depozicijom iz kemijske otopine ili elektrolita, hidriranjem kristalininih metala,
ultrabrzim kaljenjem iz tekue ili plinovite faze [1]. Tehnika dobivanja metalnih
stakala ultrabrzim kaljenjem iz tekue faze je najstarija, ali danas i najprihvatljivija
tehnika proizvodnje stakala. Vremenom su razvijene razliite varijante ove tehnike u
smislu postizanja to vee efikasnosti i to veih brzina hlaenja. Polazna slitina za
proizvodnju amorfnih uzoraka priprema se u argonskoj pei (slika 11). Komponente se
stavljaju u bakreni kalup koji se smjeta unutar staklenog cilindra. Cilindar se
ispumpa, a zatim se u njega uputa isti argon ime se postie inertna atmosfera.
Komponente se tale elektrinim lukom, a hlaenjem se dobiva kristalinina slitina koja
se zatim smjeta u kvarcnu cijevicu koja se nalazi unutar zavojnice visoko
frekventnog generatora (slika 12). Putanjem visoko frekventne struje
kroz zavojnicu stvara se visoko frekventno magnetsko polje unutar zavojnice koje

Slika 11.Argonska pe (11)

21

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

inducira struje unutar slitine koje slitinu zagrijavaju i rastale. Talina se trca na
rotirajui kota i pri kontaktu mlaza s bakrenom povrinom kotaa dolazi do
zamrzavanja taline.

Usljed centrifugalne sile slitina u obliku trake se odvaja od kotaa. trake su obino
irine 1 - 5 mm i debljine 20-50 m. Promjena dimenzija se postie promjenom
veliine i oblika otvora na kvarcnoj cijevici kroz koji se trca slitina i brzine vrtnje
kotaa. Cijeli sistem se nalazi u inertnoj atmosferi.
Slika 12. Tehnika dobivanja metalnih stakala ultrabrzim kaljenjem iz tekue
faze.(12)
Ostale tehnike prikazane su na slici 13.

Klip i nakovanj tehnika

Pitolj tehnika

22

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

Tehnika za izdvajanje tekuine

Mlin za brzo kaljenje

Slika 13. Tehnike za proizvodnju amorfnih slitana

Kod klip-nakovanj tehnike kapljica rastaljene slitine se sprea izmeu dviju hladnih,
bakrenih ploa, koje se sudaraju velikom brzinom. Kuglica rastaljenog metala, kod
Pitolj tehnike, se akcelerira visokim tlakom plinovitog helija do velikih brzina i
ispaljuje na hladnu bakrenu podlogu. Kod metode mlina za brzo kaljenje se taljevina
ubrizgava u procjep izmeu dvaju rotirajuih valjaka nainjenih od kromirane mjedi,
te se dobivaju uzorci u obliku dugih traka glatke povrine i jednolikog presjeka. Ovim
metodama se mogu proizvesti vea koliina uzoraka pogodnog oblika i dimenzija to
je od izuzetnog znaenja za tehnoloku primjenu .
Slika 14. Ponaanje otpornosti metalnih stakala

Metalna stakla pokazuju dobra mehanika, elektrina i magnetska svojstva, ija je

kombinacija esto tehnoloki povoljnija nego u sluaju kristala.
23

Seminarski rad

'' Metalno staklo ''

Veinu amorfnih slitina karakterizira visoki stupanj vrstoe i tvrdoe te odreeni

stupanj elestinosti. Elektrina otpornost je visoka, 100-300 cm [5]. Dominantan
doprinos otporu dolazi od rasprenja na neureenoj strukturi pa je otpor slabo
temperaturno ovisan. Temperaturni koeficijent otpornosti je manji nego kod kristalnih
metala, a moe biti pozitivan i negativan (slika 8). Neke amorfne slitine pokazuju blagi
maksimum u elektrinom otporu na temperaturama ispod 50 K.
Prvo opaanje supravodljivosti amorfnih metala dali su Buckel i Hilsch kod amorfnog
Bi sa temperaturom supravodljivog prelaza 6 K. Danas su poznata mnoga
niskotemperaturna supravodljiva metalna stakla.Amorfni supravodii pokazuju vrlo
visoka gornja kritina magnetska polja.
Amorfne slitine koje sadre krom vrlo su otporne na koroziju u dinamikim i u
statikim uvjetima pa upuuju na mogunost koritenja kao zatite od korozije
konvencionalnih metala.
Tanki filmovi metalih stakala pokazali su se pogodnim za primjenu u magnetskim
memorijama kompjutera.Meki feromagnetizam, visoka magnetizacija saturacije, (1,7
T), visoka elektrina otpornost i vrstoa odline su karakteristike materijala za
transformatorske jezgre. Upotrebom amorfnog FeSi gubici zbog vrtlonih struja se
smanjuju i do pet puta, a rijeen je i problem rada transformatora na visokim
frekvencijama.
Neke amorfne slitine zbog svoje velike ilavosti kombinirane s visokom elastinou i
vrstoom koriste se u proizvodnji automobilskih guma kao niti koje pojaavaju gumu,
transmisione remene te cijevi podvrgnute visokom tlaku i koroziji.
Pored svih praktinih primjena amorfni materijali imaju izuzetan znaaj u razmatranju
problema isto fundamentalnog karaktera.
4.3.ZAKLJUAK
Proizvodnja metalnih stakala je svakim danaom sve veca.Metalna stakla u mainstvu
su stekli veliku primjenu.Pored svih praktinih primjena amorfni materijali imaju
izuzetan znaaj u razmatranju problema isto fendamentalnog karaktera.

24