Sapatero si a Tatay. Kilalang-kilala 2 ang mga likha niyang sapatos dito sa aming bayan. Marami ang pumupunta sa amin para magpasadya. Ayon sa mga sabi-sabi, tatalunin pa raw ng mga sapatos ni Tatay ang mga sapatos na gawang-Marikina. Matibay, pulido, at malikhain ang mga disenyo ng kanyang mga sapatos. “Paano mo ba naiisip ang ganyang mga istilo? Kay gaganda!” “Siguro, dinadalaw ka ng musa ng mga sapatos at suwelas..." “Parang may madyik ang iyong kamay!" Sa lahat ng papuri, matipid na ngingiti lamang si Tatay. Tahimik na tao si Tatay. Bihirang magsalita.Lumaki ako sa piling ng mga sapatos na gawa ni Tatay. Madalas na kinaiinggitan ako ng mga kalaro at kaklase ko. Buti raw at sapatero ang Tatay ko. Lagi tuloy bago ang sapatos ko kapag pasukan, kapag Pasko, kapag bertdey ko, o kung nakatanggap ako ng honors sa klase. Ginagawan pa ako ng ekstrang sapatos ni Tatay kapag may mga tira-tirang balat at tela. “Buti ka pa, Karina, laging bago ang sapatos mo. Ako, lagi na lang pamana ng ate ko. Sa ‘kin napupunta lahat ng pinagliitan n'ya," himutok ng isang kaklase. Ss | grew up amidst all the many shoes my father made. My friends and classmates often wished they were in my shoes. They said | was lucky to have a shoemaker for a father. Why, | always had a new pair for every occasion—school opening, Christmas, my birthday, or when | was awarded class honors in school! My Tatay even made me extra pairs of shoes from left-over leather and fabric. "| wish | were you, Karina. You always have new shoes. Me? | get hand-me- downs from my ate. | only wear the shoes that don’t fit her anymore,” complained one of my classmates.Nasa Grade 2 na ako nang muling magbuntis si Nanay. Kay tagal naming hinintay na magkaroon ako ng kapatid. Sabi ng lola ko, sinagot na raw ang matagal nilang panalangin na masundan ako. “Naku, magkakaroon na pala ako ng kahati sa mga sapatos! Pero di bale, dalawa na kaming igagawa ni Tatay ng sapatos ngayon.” Habang nasa tiyan pa si baby, narinig kong nag-uusap sina Tatay at Nanay. “Nagpa-check-up ako kanina. Sabi ng doktora, babae raw ang magiging anak natin!" “Talaga! Kung babae nga, pag-aralin natin ng ballet. Gusto kong magkaroon ng anak na ballet dancer! Ngayon pa lang ay pag-aaralan ko nang gumawa ng mga sapatos na pang-ballet," sabi ni Tatay. | was in the second grade when my mother became pregnant again. We'd waited so long to. have another baby in the family. My /ola said that their prayers — for me to have a kid brother or sister — had been answered. “Oh, pretty soon | will have someone to share my shoes with. But that’s okay, | know my father will always do enough shoes for both of us.” When the baby was still in my mother's tummy, | heard my mother and my father talking. "| just had my check-up. My doctor said our baby is going to be a girl!” “That's great! If she’s a girl, we'll have her take up ballet lessons. I'd really like to have a ballet dancer in the family! From now on, | am going to start learning how to make ballet shoes,” Tatay said.Pero hindi lahat ng pangarap ni Tatay ay natupad. Nagulat kaming lahat nang makita ang bago kong kapatid. Wala itong paa! Ipinanganak na putol ang dalawang paa! Nakarinig kami ng kung anu-anong tsismis dahil sa kapansanan ng kapatid ko. Siguro raw ay binalak na ipalaglag ni Nanay ang kapatid ko kaya kulang-kulang ang parte ng katawan. Nilusaw raw ng mga mapinsalang gamot ang kanyang mga paa. Tsinumpa raw ng mga diwata ng sapatos si Tatay dahil mahal na itong sumingil sa mga pasadyang sapatos. O baka raw ipinaglihi si Susie sa manika. “Nanay, bakit po ba walang paa si Susie?" “Nagkaroon kasi ako ng impeksyon, anak. Nahawa ako ng German measles habang ipinagbubuntis ko pa lang ang kapatid mo. At... iyon ang naging epekto,” malungkot na kuwento ni Nanay. ao But not all of my father's dreams could come true. When we saw my baby sister for the first time, we were all so shocked. She had no feet! It was as though her two feet had been cut off! The rumors began to spread. Because my sister was sort of deformed, people were saying a lot of nasty things. Some said maybe my mother tried to get rid of her that’s why her body parts were incomplete. Or my mother might have taken some harmful pills and those pills melted my sister’s feet. Or the shoe spirits cursed my father because he raised the prices for his shoes. Or maybe my mother had an unusual liking for a doll while pregnant. “Nanay, why doesn’t Susie have feet?” “| had this infection, anak . . . | caught German measles while your sister was growing in my tummy. And well ... the effect was that...” my mother narrated sadly.Hindi na magiging ballet dancer ang kapatid ko. Malulungkot si Tatay. Araw-araw, ganu'n ang naiisip ko kapag nakikita ko na walang mga paa si Susie. Kaya pinilit ko si Nanay na pag-aralin ako sa isang ba/let schoo! (dati kasi, ayaw kong mag-baller). efor. “Misis, bakit hindi n'yo po subukang i-enrol si Karina sa piano, 0 Sa painting, o sa banduria class? Hindi yata talagang para sa kanya ang pagsasayaw," sabi ng titser ko sa ba//et sa Nanay ko. Nalungkot ako. Hindi para sa akin, kundi para kina Tatay at Susie, at sa mga pangarap na masyadong mailap. My sister will never be a ballet dancer then. Tatay will be very disappointed. | had this thought every day, every time I'd see Susie without her feet. That's why | decided to persuade Nanay to enroll me in a ballet school even if | didn’t really like ballet. But. . . “Ma'am, why don’t you have Karina take up piano instead, or maybe painting, or enroll her in a banduria class?” my ballet teacher suggested to my mother. | really felt very let down. Not for myself but for my Tatay and Susie, and for all the elusive dreams that could never come true.Saksi ako kung paanong minahal si Susie nina Tatay at Nanay. Walang puwedeng manloko kay Bunso. Minsan, habang kami ay nagpipiknik sa parke, may isang mama na nakakita kay Susie. “Tingnan n'yo 0, puwedeng pangkarnabal ‘yung bata!" At itinuro nito si Susie. Biglang namula si Tatay sa narinig. Tumikom ang mga kamao. Noon ko lang nakitang nagsalubong ang nga kilay ni a Tatay. “Ano'ng problema mo, ha?” Muntik na niyang suntukin ang lalaki. Mabuti't napigilan siya ni Nanay. Isang gabi, habang nakahiga kami sa kama, narinig kong kinakausap ni Tatay si Susie. “Anak, hindi baleng kulang ang mga paa mo. Mahal na mahal ka namin ng Nanay mo. Alam naming espesyal ka sa mata ng Diyos. Mas mahalaga sa amin na lumaki kang mabuting tao... at buo ang tiwala sa sarili." Masuyo niya itong hinalikan.Hindi tumigil si Tatay sa paglikha ng sapatos para sa akin. Pero napansin ko, kapag sinusukatan niya ang paa ko, napapabuntung- hininga siya. Pagkatapos ay titingin sa kuna. “Sayang, Bunso, di mo mararanasang isuot ang magagarang sapatos na gawa ni Tatay .. ." bulong ko sa kanya. Father never stopped making shoes for me. But | could tell that each time he measured my feet, his eyes drifted towards my sister's crib. “Too bad, bunso, you have never known how it feels like to wear the beautiful shoes our Jatay makes .. . | whispered to her.Lumaki kami ni Susie na malapit ang loob sa isa't isa, Hindi naging hadlang ang kawalan niya ng paa para makapaglaro kami. Marami namang laro na di nangangailangan ng paa. Lagi nga niya akong tinatalo sa sungka, Jackstone, scrabble, at pitik-bulag. Ako ang tagapagtanggol niya kapag may nanunukso sa kanya. Ako ang tagatulak ng wheelchair niya. Ako ang ate na alalay! Noon ko natuklasan na marami kaming pagkakatulad, Parehong mas magaling ang aming mga kamay kaysa aming mga paa. Ako, sa pagpipinta. Siya, sa pagsusulat ng mga kuwento. At 00 nga pala, si Tatay, kamay rin ang magaling sa kanya!May paa siya sa pelainiptaulctn ratpig hee sarili. "Maniwala ka, Ate, J ganda ng sapatos $a panaginip ko. a Kulay dilaw na tsarol r na |may dekorasyong sunflower sa harap!" Magbebertdey s siya noon. At napansin ko, tuwing nalalapif na a yy y — : ¥ he ang kanyang kaarawan, nananaginip siya ng mga sapatos. — SoH. eS _ Susie once woke me up to tell me about her dream: About a most. unusual pair of shoes that looked so good on her feet. age “ . “She has feet in her dream? | wondered to myself. > ~ Fete me, Ate, L dreamed of a beautiful fs made of yellow patent leather adorned with 2 a sunflower up front” ‘That was when she was about to celebrate her birthday. What | noticed was, whenever her birthday was drawing near, she wotld ays dream of shoes.“Ate, nanaginip na naman ako ng sapatos. Kulay pula ito na velvet at may malaking buckle sa tagiliran." Binanggit din niya sa akin ang sapatos na kulay asul na bukas ang dulo at litaw ang mga daliri ng paa niya. Ang sapatos na puti na may kaunting takong at may ribbon na pula. Ang sapatos na yari sa maong na may burdang buwan at mga bituin. Ang sandalyas na parang lambat. Ang kulay-lilang sapatos na may nakadikit na bilog na kristal sa harap. Manghang-mangha ako sa kung paanong natatandaan niya maski ang pinakamaliliit na detalye ng mga sapatos — ang disenyong bulaklak, ribbon, butones, sequins, beads, 0 buckle. Inaangkin niya ang mga sapatos na ‘yon. “Ate, paglaki ko, susulat ako ng mga kuwento tungkol sa mga sapatos na napapanaginipan ko. [kaw ang magdo- drowing, ha?" Os “Ate, | dreamed of another pair of shoes. It's made of red velvet with a big side buckle!” She also told me about the open-toed blue shoes with her own toes peeping through. The white shoes with tiny heels and red bow. The denim shoes embroidered with the moon and stars. The sandals that looked like a fishnet. The purple shoes with a round crystal attached near the toe. It never ceased to amaze me at how she could remember even the tiniest detail of the shoes in her dreams — the flowers, ribbons, buttons, sequins, beads, or buckles. And she thought of these shoes like they were her very own. “Ate, when | grow up, | am going to write a story about all the shoes in my dreams. And you'll draw them for me, okay?”Paglipas pa ng ilang taon, namahinga na si Tatay sa paggawa ng mga sapatos. Gumagawa na lamang siya ng sapatos para sa mga suking di matanggihan. Noong nagdaos siya ng kaarawan, niregaluhan ko siya ng isa kong painting na may nakapintang isang pares ng maugat na kamay na lumilikha ng sapatos. Binigyan naman siya ni Susie ng isang music box na may sumasayaw na ballet dancer. “Pinasaya n'yo ang Tatay n'yo," sabi ni Nanay. Pagkatapos noon, naging sakitin na si Tatay. Labindalawang taon si Susie nang pumanaw si Tatay. Os After a few years, my father retired from making shoes, except for the orders from his suki he simply couldn't refuse. When he celebrated his birthday, my gift to him was one of my paintings — a pair of heavily veined hands making shoes. Susie gave him a small music box with a ballerina. “You made your father very happy,” Nanay said. Shortly after that, Tatay became sickly. Susie was twelve when finally he left us all for good.Tsang araw, hindi sinasadya'y napagawi ako sa bodega. Naghahalungkat ako ng mga lumang sapatos na puwedeng ipamigay sa mga bata sa bahay-ampunan. Sa pagha- halughog, nabuksan ko ang isang kahong mukhang matagal nang hindi nagagalaw. Naglalaman ito ng maliliit na kahon. Mga kahon ng sapatos na maingat na nakasalansan! Para kanino ang mga sapatos? May umorder ba na hindi nai-deliver? tanong ko sa sarili. Pero nang masdan ko ang mga pares.ng sapatos na ‘yon, nagulat ako. Taglay ng mga sapatos ang pinakamahuhusay na disenyo ni Tatay. Tba-iba ang sukat ng mga ito. May sapatos na pang-baby. May sapatos na pambinyag. May pampasyal. May pampasok sa eskuwelahan. May pansimba. May sapatos na pang-dalagita. One day, | happened to wander to the bodega, looking for old shoes that | could donate to the orphanage. While searching, | found a box that looked as though it hadn’t been touched for sometime. Opening it, | found several small shoe boxes neatly piled on top of each other! Who owns these shoes? Are they undelivered orders? | asked myself. But when | looked closely at all the shoes, | was startled. They were my father’s best creations in wonderful designs. And they came in different sizes. There was a pair of baby shoes. Baptismal shoes. Leisure shoes. School shoes. Church shoes. Party shoes.Ore pT Lalo akong nagulat nang mabasa ang kanyang dedication sa nakasabit na papel: Para sa pinakamamahal kong Susie, Alay sa kanyang unang kaarawan Tnisa-isa ko ang mga kahon. Lahat ng sapatos na nandoon ay para kay Susie. Diyata't iginagawa ni Tatay si Susie ng mga sapatos? Para kay Susie, lugod ng aking buhay, Sa pagsapit niya ng ikapitong kaarawan Taon-taon, hindi pumalya si Tatay sa paglikha ng sapatos sa tuwing magdaraos ng kaarawan si Susie, Sandosenang sapatos lahat-lahat!! Handog sa mahal kong bunso, Sa kanyang ika-12 kaarawan Napaiyak ako nang makita ko ang mga sapatos. Hindi ko akalaing ganu'n pala kalalim magmahal si Tatay. Binitbit ko ang sandosenang sapatos at ipinakita ko kina Nanay at Susie. gth Birthday“H-Hindi ko alam na may ginawa siyang sapatos para sa ‘yo, Susie." Namuo ang luha sa mga mata ni Nanay. “Inilihim niya sa akin ang mga sapatos ..." “A-Ate, ito ang mga sapatos na napanaginipan ko . . ." Hindi makapaniwalang sabi ni Susie habang isa-isang hinahaplos ang mga sapatos. “Ha?" Noon ko lang naalala ang mga sapatos na ikinukuwento ni Susie. Dilaw na tsarol na may dekorasyong sunflower sa harap. Kulay pulang ve/vet na may malaking buckle sa tagiliran. Asul na sapatos na bukas ang dulo at litaw ang mga daliri. Kulay puti na may kaunting takong at may ribbon na pula. Sapatos na yari sa maong na may burdang buwan at mga bituin. Sandalyas na parang lambat. Kulay lilang sapatos na may nakadikit na bilog na kristal sa harap. Naisip ko, tinawid kaya ng pag-ibig ni Tatay ang mga panaginip ni Susie para maipasuot sa kanya ang mga sapatos? Hindi ko tiyak. Ang tiyak ko lang, hindi perpekto ang buhay na ito. Gaya ng hindi perpekto ang pagkakalikha sa kapatid ko. Pero may mga perpektong sandali. Gaya ng mga sandaling nililikha ni Tatay ang mga pinakamagagarang sapatos para kay Susie.