‫آشنایی با رشته زمین شناسی مهندسی « ژئوتکنیک » ( تاریخچه و کاربردها)‬

‫زمین شناسی مهندسی از دو کلمه ‪ Engineering‬به معنی مهندسی و ‪ Geology‬به معنی زمین شناسی‬
‫گرفته شده است‪ .‬زمین شناسی مهندسی ضمن بررسی تاثیر «محیط زمین شناسی» بر سازه‌های مهندسی‬
‫یا زمین شناسی مهندسی ‪ ،‬راه‌حلهای مناسبی جهت کاهش یا برطرف نمودن خطرات احتمالی ارائه می‌دهد‪.‬‬
‫باید توجه داشت که محیط زمین شناسی اطراف یک سازه به دو صورت با آن در ارتباط است‪ .‬یکی توسط مصالح‬
‫زمین شناسی ‪ ،‬یعنی سنگ ‪ ،‬خاک و آب ‪ ،‬دیگری فرآیندها و مخاطرات زمین شناسی مثل سیل ‪ ،‬زمین لرزه ‪،‬‬
‫حرکات دامنه‌ای و مانند آن‪ .‬برخی از مولفین زمین شناسی مهندسی را سهوا به جای «ژئوتکنیک» به کار‬
‫می‌برند‪ .‬بطور کلی زمین شناسی مهندسی به توسط روشهای اکتشافی متنوع تاثیر محیط زمین شناسی‬
‫اطراف را بر سازه مهندسی یا پروژه عمرانی تعیین می کند‪ .‬همچنین نقش احداث سازه را در تحریک و تغییر‬
‫رفتار زمین مشخص می سازد‪.‬‬

‫تاریخچه و سیر تحولی‬

‫از قرنها پیش معماران و سازندگان بناها بر این نکته معترف بودند که برای جلوگیری از نشست‪ ،‬کج شدن یا فرو‬
‫ریختن ساختمانشان محتاج آگاهی از شرایط زمین هستند‪ .‬البته ساختمانهای قدیمی همواره با توجه به‬
‫تجربیات سازنده بنا و اغلب به روش آزمون و خطا احداث می‌شد‪ .‬در سال ‪ 1776‬و زمانی که «کولن»‪ e‬برای اولین‬
‫بار تئوریهای مربوط به فشار زمین را ارائه داد‪ ،‬استفاده از روشهای تحلیلی در بررسی زمین آغاز شد‪.‬‬
‫بررسی‌های کولن بر روی دیواره‌های حائل نشان داد که وقتی دیوار حائلی کج می‌شود‪ ،‬گوه‌ای از خاک ناپایدار‬
‫در پشت آن ایجاد می‌گردد که یک طرف آن ‪ ،‬دیوار و سمت دیگر آن یک سطح گسیختگی است‪ .‬کولن فشار‬
‫اولیه وارده به دیوار را به وزن گوه و مقاومت برشی در امتداد سطح برش ‪ ،‬که برحسب اصطکاک داخلی بیان‬
‫نمود‪ ،‬مربوط کرد‪ .‬در سال ‪« 1871‬اتو مور» فرضیه‌ای عمودی برای مقاومت مصالح زمین شناسی در برابر‬
‫گسیختگی ارائه داد‪.‬‬
‫سالها گذشت تا آنکه «ترزاقی» مکانیک خاک را به صورت شاخه‌ای از مهندسی عمران مطرح نمود‪ .‬دانش‬
‫مکانیک خاک با اولین کنفرانس بین المللی در مورد مکانیک خاک و مهندسی پی که در سال ‪ 1936‬میالدی در‬
‫دانشگاه هاروارد آمریکا برگزار شد‪ ،‬در سطح جهانی تثبیت گردید‪.‬‬
‫از سالهای دور مهندسان و زمین شناسان مفاهیم مربوط به رفتار مکانیکی سنگها را در معدن‌کاری و صنعت نفت‬
‫به کار می‌گرفتند‪ ،‬ولی این رشته تا اوایل دهه ‪ 60‬میالدی مخصوصا تا سال ‪ 1996‬که اولین کنفرانس بین المللی‬
‫مکانیک سنگ در شهر لیسبون پرتغال برگزار شد‪ ،‬هنوز به طور رسمی به عنوان شاخه‌ای از دانش مهندسی به‬
‫حساب نمی‌آمد‪.‬‬
‫واژه «ژئوتکنیک» اولین بار در سال ‪ 1948‬میالدی توسط انستیتوی مهندسان ساختمان بریتانیا به کار گرفته شد‬
‫و به تدریج مفهوم آن غنای بیشتری یافت‪ ،‬تا اینکه در سال ‪« 1974‬مهندسی ژئوتکنیک» به عنوان رشته‌ای خاص‬
‫توسط انجمن مهندسان ساختمان ایاالت متحده امریکا نیز به رسمیت شناخته شد‪.‬‬
‫امروزه واژه ژئوتکنیک به مفهوم مجموعه‌ای‪ e‬مشتمل بر سه دانش مکانیک خاک ‪ ،‬مکانیک سنگ و زمین شناسی‬
‫مهندسی به کار گرفته می‌شود‪.‬‬

‫زمین و سازه‌های مهندسی‬

‫سازه‌های مهندسی صرفنظر از آن که ما آن را مجموعا «محیط شناسی» می‌نامیم ‪ ،‬تاثیر می‌پذیرند‪ .‬شاید بتوان‬
‫عناصر تشکیل دهنده محیط زمین شناسی را به نحو زیر به چهار جز مختلف تقسیم کرد‪:‬‬

‫« فرآیندهای زمین شناسی‪ :‬چون فرسایش ‪ ،‬رسوب گذاری ‪ ،‬زمین لرزه و آتشفشان‬
‫« ساختمانهای زمین شناسی‪ :‬چون الیه بندی ‪ ،‬گسلها ‪ ،‬کوه یا دره یک رود‬
‫« مواد زمین شناسی‪ :‬چون سنگ و خاک و آب و هوا‬
‫«زمان‪ :‬که همه چیز در ارتباط با آن در تغییر دائم است‪.‬‬

‫مواد و مصالح زمین شناسی از دیدگاه مهندسی‬

‫مواد جامد و طبیعی تشکیل دهنده ‪ ،‬بخشهای خارجی زمین را به دو گروه اصلی سنگ و خاک تقسیم می‌کنند‪.‬‬
‫سنگ ‪ :‬از نقطه‪ e‬نظر زمین شناسی ‪ ،‬سنگ به موادی از پوسته زمین اطالق می‌شود که از یک یا چند کانی که‬
‫با یکدیگر پیوند یافته‌اند‪ ،‬درست شده است‪.‬‬
‫خاک ‪ :‬خاک توده‌ای از ذرات یا دانه‌های منفصل یا دارای پیوند سست است که بر اثر هوازدگی سنگ بطور بر جا‬
‫تشکیل شده است درجه سخت و سنگ شدگی خاک ناچیز تا صفر بوده و در بسیاری موارد حاوی مواد آلی‬
‫است و گیاهان می‌توانند بر روی آن رشد کنند‪.‬‬

‫ژئودینامیک‬
 ‫یکی از وظایف مهم زمین شناسی مهندسی تشخیص احتمال وقوع فرآیندهای ژئودینامیکی ‪ ،‬مثل سیل و زمین‬
‫لرزه ‪ ،‬که شاید بتوان آنها را «بالیای زمین شناسی» نیز نامید‪ ،‬قادرند ضمن ایجاد تلفات جانی ‪ ،‬خسارات جبران‬
‫ناپذیری نیز به سازه مهندسی وارد آورند‪ .‬مهندسانی که در پروژه‌های عمرانی و ساختمانی فعالیت دارند‪ ،‬باید از‬
‫شرایط طبیعی که منجر به بروز این مشکالت می‌شود‪ ،‬آگاهی داشته باشند‪ ،‬تا به این وسیله بتوانند احتمال‬
‫رخداد هر یک از آنها را در محدوده سازه مورد نظر برآورد نمایند‪.‬‬

‫نقش زمین شناسی مهندسی و مسئولیت‌های حرفه‌ای‬

‫زمین شناسی مهندسی واقعیت‌های علمی مشاهده شده یا اندازه گیری شده را که سرشت فیزیکی یگانه‬
‫پوسته زمین را توصیف می‌کند به صورت اطالعات زمین شناسی در می‌آورد و این اطالعات را بر تشخیص مرز‬
‫محدودیت‌های مهم فیزیکی که می‌تواند در طراحی ‪ ،‬ساخت و نگهداری هر پروژه مهندسی موثر باشد به‬
‫دانسته‌های مهندسی تبدیل می‌کند‪ .‬زمین شناسی مهندسی با ایفای این نقش ویژگیهای زمین شناختی‬
‫محل اجرای پروژه را که در صورت داشتن شرایط نامطلوب سبب افزایش هزینه و در صورت داشتن شرایط مطلوب‬
‫سبب کاهش هزینه خواهند شد‪ ،‬مشخص می‌کند‪ .‬بدین ترتیب زمین شناسی مهندسی را می‌توان صاحب‬
‫حرفه‌ای دو سویه نگر در نظر گرفت که از یک سو فرآیندهای زمین شناسی را در نظر دارد و از طرفی محصوالت‬
‫مهندسی مورد نظر اوست‪ .‬بطورکلی مسئولیت‌های حرفه‌ای او را بصورت زیر می‌توان خالصه کرد‪:‬‬

‫‪ )1‬توصیف محیط زمین شناختی مربوط به پروژه مهندسی‬

‫‪ )2‬توصیف مواد زمین ‪ ،‬توزیع آنها ‪ ،‬و ویژگیهای فیزیکی‪ -‬شیمیایی آنها‬
‫‪ )3‬استنتاج پیشینه رویدادهای موثر در زمین مواد‬
‫‪ )4‬پیش بینی رویدادهای آتی و شرایطی که می‌تواند ایجاد شود‪.‬‬
‫‪ )5‬توصیه مواد معرف برای نمونه برداری و آزمون‬
‫‪ )6‬توصیه نحوه‌های کار و عمل با مواد و فرآیندهای گوناگون زمین ‪.‬‬
‫‪ )7‬توصیه یا ارائه معیارهای طراحی استخراج بخصوص در مورد زاویه شیبهای برش در موادی که آزمون مهندسی‬
‫آنها نامناسب بوده است‪ ،‬یا در جاهایی که عناصر زمین شناسی عامل کنترل پایداری هستند‪.‬‬
‫‪ )8‬وارسی حین کار ساختمانی برای تحقیق شرایط‬

‫گسل ‪ ،‬تقسیم بندی ها و تعاریف‬

‫تعریف گسل‪ :‬گسل ها ‪ ،‬شکستگی هایی همراه با تغییر مکان نسبی هستند که به موازات سطح گسل انجام‬
‫گرفته اند ‪ . .‬بعضی از گسل ها فقط چند سانتی متر طول دارند و جابجایی آنها در حدود سانتی متر است ‪ ،‬در‬
‫صورتی که گسل هایی هم با صد ها کیلومتر جابجایی در حدود چند کیلومتر و حتی دهها کیلومتر دیده می‬
‫شوند ‪ .‬در بعضی موارد ‪ ،‬یک گسله به صورت مجزا دیده می‌شود ولی در پاره‌ای حاالت ‪ ،‬چندین گسله موازی و‬
‫نزدیک به هم دیده می‌شوند که به نام منطقه گسله نامیده می‌شوند‪ .‬گاهی نیز بدون این که یک شکستگی‬
‫مشخص در سنگها دیده‌شود‪ ،‬سنگها نسبت به هم تغییر مکان می‌یابند که منطقه بین آنها ‪ ،‬به نام منطقه برش‬
‫موسوم است‪.‬‬

‫عناصر و ویژگی های گسل‬

‫الف ) شیب و امتداد گسل‬

‫در حالت کلی سطح گسل را می توان به صورت یک سطح مستوی در نظر گرفت ‪ ،‬لذا شیب و امتداد ان را همانند‬
‫شیب و امتداد طبقات اندازه گیری می نمایند ‪ .‬در حالت کلی ‪ ،‬امتداد گسل ‪ ،‬امتداد یک خط افقی در سطح گسل‬
‫است ‪ ،‬که مقدار ان نسبت به شمال بیان می شود ‪.‬زاویه بین سطح افق و سطح گسل را شیب گسل می‬
‫نامند ‪.‬‬
‫ب ) کمر باال و پائین‬
‫قطعه ای واقع در باالی سطح گسل بنام کمر باال و قطعه پائین ان بنام کمر پائین نامیده می شود ‪ .‬بدیهی است‬
‫این تعاریف در مواردی صادق است که گسل قائم نباشد زیرا در این حالت باال و پائین صفحه گسل مفهومی‬
‫نخواهد داشت ‪.‬‬
‫ج ) اثر گسل‬
‫محا تقاطع صفحه گسل با سطح زمین بنام اثر گسل یا خط گسل نلمیده می شود ‪ .‬خط گسل در بسیاری حاالت‬
‫یک خط مستقیم است اما در مواردی که شیب صفحه کم بوده و پستی و بلندی سطح زمین زیاد باشد ‪ ،‬ممکن‬
‫است به حالت نامنظم دیده شود ‪.‬‬
‫د ) زاویه ریک یا پیچ‬
‫این زاویه عبارت است از زاویه بین خطی که اثر حرکت گسل را در روی صفحه ان نشان می دهد یا خط افقی که‬
‫در صفحه گسل قرار دارد ‪.‬‬
‫ه ) زاویه میل‬
‫زاویه های بین خط موجود در صفحه گسل با صفحه افقی را زاویه میل نامند ‪.‬‬

‫تقسیم بندی هندسی گسل ها‬

 ‫الف ) گسل امتداد لغز‬
‫گسلی است که در ان لغزش کلی به موازات امتداد گسل می باشد در این حالت لغزش کلی گسل معادل لغزش‬
‫امتدادی بوده و در جهت شیب ‪ ،‬مولفه‪ e‬لغزش وجود نخواهد داشت ‪ .‬همچنین زاویه ریک لغزش کلی در این حالت‬
‫معادل صفر خواهد بود ‪.‬‬
‫ب ) گسل شیب لغز‬
‫گسلی است که در ان لغزش کلی در جهت شیب سطح گسل می باشد به عبارت دیگر در مورد این گسل ها ‪.‬‬
‫لغزش کلی و شیبی با یکدیگر مساوی بوده و مولفه لغزش امتدادی معادل صفر خواهد بود زاویه ریک لغزش کلی‬
‫در مورد این دسته از گسل ها معادل ‪ 90‬درجه است ‪.‬‬
‫ج ) گسل مورب لغز‬
‫در این دسته از گسل ها ‪ ،‬لغزش کلی نسبت به امتداد یا شیب به سطح گسل مورب می باشد ‪ .‬بدیهی است در‬
‫این گسل ها لغزش کلی دارای هر دو مولفه امتدادی و شیبی خواهد بود ‪ .‬زاویه ریک لغزش کلی در این حالت از‬
‫صفر بیشتر و از ‪ 90‬درجه کمتر می باشد ‪.‬‬

‫تقسیم بندی بر اساس زاویه شیب گسل‬

‫الف ) گسل های پر شیب ‪ :‬گسل هایی پر شیب آنهایی هستند که زاویه شیبشان از ‪ 45‬درجه بیشتر است ‪.‬‬
‫ب ) گسل های کم شیب ‪ :‬هرگاه زاویه شیب کل کمتر از ‪ 45‬درجه باشد ‪ ،‬بدین نام خوانده می شود ‪.‬‬
‫ج) گسل عمودی ‪ :‬اگر شیب صفحه گسل بیشتر از ‪ 80‬درجه باشد‪ ،‬گسل را عمودی می‌نامند‪.‬‬

‫تقسیم بندی بر اساس حرکت ظاهری‬

‫الف ) گسل عادی یا مستقیم ‪ :‬گسلی که در ان کمر باال نسبت کمر پائین به طرف پائین حرکت کرده باشد ‪.‬‬
‫ب ) گسل رانده یا معکوس ‪ :‬گسل معکوسی که در آن کمر باال به طرف باال حرکت کرده باشد ‪ .‬در حالت کلی‬
‫شیب گسل بیشتر از ‪ 45‬درجه است ‪.‬‬

‫تقسیم بندی زایشی گسل ها (بر اساس حرکت ظاهری گسل)‬

‫الف ) گسل رانده ‪ :‬گسلی که در ان کمر باال نسبت به کمر پائین به سمت باال حرکت کرده باشد ‪ .‬تشکیل گسل‬
‫های رانده با کوتاه شدن الیه ها و طبقات همراه است ‪.‬معموال گسلهای رانده را بر حسب زاویه شیب به سه‬
‫دسته تقسیم می کنند ‪:‬‬
‫» اگر زاویه شیب بیش از ‪ 45‬درجه باشد گسل ‪،‬گسل معکوس نام دارد ‪.‬‬
‫» اگر کمتر از ‪ 45‬درجه باشد بنام رانده خوانده می شود ‪.‬‬
‫» اگر زاویه شیب این گسل ها کمتر از ‪10‬درجه و لغزش کلی آنها زیاد باشد گسل بنام رورانده موسوم است‬
‫ب ) گسل عادی ‪ :‬هرگاه کمر باال به کمر پائین بطرف پائین حرکت کرده باشد ‪ ،‬گسل حاصل بنام گسل عادی یا‬
‫مستقیم موسوم است این گسل ها بنام گسل های وزنی نیز خوانده می شوند ‪ .‬این گسل‌ها بر اساس حالت‬
‫گسل نسبت به چینه‌بندی به انواع زیر تقسیم می‌شوند‪:‬‬
‫» گسل هماهنگ ‪ :‬در این حالت شیب سطح گسل در جهت شیب طبقات است‪.‬‬
‫» گسل ناهماهنگ ‪ :‬در این حالت شیب سطح گسل در خالف جهت شیب طبقات است‪.‬‬
‫ج ) گسل مورب ‪ :‬گسلی است که امتداد ان نسبت به امتداد الیه بندی یا شیستوزیته سنگهای اطراف به حالت‬
‫مورب می باشد ‪.‬‬
‫د ) گسل طولی ‪ :‬هر گاه امتداد گسل تقریبا موازی امتداد عمومی ساختمانهای زمین شناسی منطقه باشد ‪،‬‬
‫بنام گسل طولی خوانده می شود ‪.‬‬
‫ر ) گسل عرضی ‪ :‬هرگاه امتداد گسل ‪ ،‬عمود یا تقریبا عمود بر امتداد عمومی ساختمآنهای زمین شناسی منطقه‬
‫باشد ‪ ،‬بنام گسل عرضی خوانده می شود ‪.‬‬

‫تقسیم بندی بر اساس وضعیت گسل ها نسبت به هم‬

‫الف ) گسل های موازی ‪ :‬در بعضی موارد گسل های موجود در یک منطقه دارای شیب و امتداد یکسان یا تقریبا‬
‫یکسانند که به مجموعه‪ e‬آنها گسل های موازی اطالق می کنند ‪ .‬اگر امتداد عمومی گسل های منطقه‪ e‬یکسان‬
‫بوده شیب آنها متفاوت باشد ‪ ،‬می توان آنها را به دو یا چند دسته گسل های موازی تقسیم کرد ‪.‬‬
‫ب ) گسل های پوششی ‪ :‬گسل های نسبتا کوچکی که یکدیگر را می پوشانند و حالت پله‌ای دارند ‪.‬‬
‫ج ) گسل های محیطی ‪ :‬این دسته گسل های دایره ای یا قوسی شکل هستند که یک منطقه دایره ای شکل یا‬
‫قسمتی از منطقه دایره ای شکل را محدود می کند ‪.‬‬
‫د ) گسل های شعاعی ‪ :‬این به گروه گسل هایی اطالق می شود که تقریبا همگی از یک منطقه منشعب می‬
‫شوند ‪ .‬گسل جدا شونده نوعی خاص از گسل های عادی است که در آن زاویه شیب گسل کم است ‪.‬‬
 ‫ح ) گسل امتداد لغز ‪ :‬گسلی است که در آن لغزش کلی به موازات امتداد گسل می باشد به عبارت دیگر در این‬
‫دسته گسل ها ‪ ،‬لغزش شیبی در مقایسه با لغزش امتدادی ناچیز است ‪.‬‬
‫ر) گسل پر مانند ‪:‬از به هم پیوستن گسلهای فرعی به اصلی‪ ،‬منظره پر یا شاخه مانند ایجاد می‌شود‪.‬‬

‫طبقه‌بندی بر اساس حالت گسل نسبت به چینه‌بندی‬

‫‪ )1‬گسل چینه‌ای ‪ :‬در این حالت سطح گسل موازی سطح چینه‌بندی است‪.‬‬
‫‪ )2‬گسل مطابق و نامطابق ‪ :‬بر حسب اینکه شیب گسلها در جهت یا خالف جهت شیب طبقات باشد‪ ،‬گسل‬
‫مطابق یا نا مطابق مطرح است‪.‬‬

‫طبقه‌بندی بر اساس وضعیت گسل نسبت به طبقات اطراف ‪:‬‬

‫وضعیت گسل نسبت به طبقات مجاور اساس این طبقه‌بندی را تشکیل می‌دهد و در آن گسلها به انواع زیر‬
‫تقسیم می‌شوند‪:‬‬

‫‪)1‬گسل امتدادی ‪ :‬گسلی است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی امتداد الیه‌بندی است‪.‬‬
‫‪ )2‬گسل مورب ‪ :‬گسلی است که امتداد آن موازی یا تقریبا موازی امتداد الیه‌بندی است‪.‬‬
‫‪ )3‬گسل طولی ‪ :‬در گسل طولی امتداد گسل با امتداد الیه‌بندی هم جهت است‪.‬‬
‫‪)4‬گسل عرضی ‪ :‬چنانچه امتداد گسل بر امتداد الیه بندی یا ساختهای زمین‌شناسی ناحیه عمود یا تقریبا عمود‬
‫باشد‪ ،‬گسل را عرضی می‌نامند‪.‬‬
‫‪ )5‬گسل شیبی ‪ :‬در گسل شیبی ‪ ،‬امتداد گسل موازی یا تقریبا موازی جهت شیب الیه‌بندی و یا سیستوزیسته‬
‫سنگهای اطراف است‪.‬‬
‫‪ )6‬گسل چرخشی ‪ :‬نوعی گسل است که در آن یک یا هر دو قطعه گسل حول یک محور که عمود بر سطح گسل‬
‫است‪ ،‬دوران نموده است‪.‬‬

‫نشانه‌های شناسایی گسل‌ها‬

‫نشانه‌های شناساسی گسلها را می‌توان به دو گروه نشانه‌های خارجی و نشانه‌های داخلی تقسیم کرد‪:‬‬

‫الف) نشانه‌های خارجی تشخیص گسل‌ها ‪:‬عملکرد گسلها بر روی زمین باعث جابجایی ‪ ،‬قطعه ‪ ،‬تکرار‬
‫الیه‌ها و یا ساختهای دیگر زمین شناسی می‌شود‪ ،‬نشانه‌هایی که در این گروه جای می‌گیرند‪ ،‬شامل موارد زیر‬
‫است‪:‬‬

‫‪ )1‬خطواره‌ها ( انتظامهای خطی)‪ :‬وجود هر نوع شکل خطی طویل و غیر عادی در سطح زمین ‪ ،‬خطواره‌ها نشانه‌ای‬
‫الزم ولی غیر کافی برای یک گسل‌اند‪ ،‬زیرا خطواره‌ها ممکن است به دلیل وجود درز‪ ،‬دایک‪ ،‬الیه‌بندی یا تورق نیز‬
‫ایجاد شوند‪.‬‬
‫‪ )2‬پرتگاه‪ :‬وجود پرتگاههای پر شیب و طویل با سطحی نسبتا صاف‪.‬‬
‫‪ )3‬جابجایی ‪:‬جابجایی رشته ارتفاعات یا رودخانه‌ها یا دیگر اشکال ژئومورفولوژیکی‪.‬‬
‫‪ )4‬قطع شدگی ‪:‬قطع و محو شدن ناگهانی ارتفاعات یا برجستگی‌ها‪.‬‬
‫‪ )5‬آبگیرهای فرونشینی ‪ :‬امتداد طی دریاچه‌ها ‪ ،‬برکه‌ها ‪ ،‬چشمه‌ها و رطوبت زمین و تغییرات خطی در پوشش‬
‫گیاهی‪.‬‬
‫‪ )6‬تغییر ناگهانی رخساره‌های رسوبی ‪ :‬در بعضی موارد ‪ ،‬قرار گرفتن غیر عادی الیه‌ها در کنار هم و یا وجود‬
‫سنگهایی که از نظر رخساره رسوبی در شرایط یکسانی تشکیل نمی‌شوند‪ ،‬دلیلی بر عملکرد گسل است‪.‬‬
‫‪ )7‬فرازمین و فروزمین ‪ :‬وجود دره‌های ناشی از پایین افتادگی و برجستگی‌های ناشی از باال زدگی سنگهای واقع‬
‫در بین چند گسل‪.‬‬
‫‪ )8‬کشیدگی طبقات ‪ :‬به هنگام تشکیل گسل ‪ ،‬به علت اصطکاک سنگها ‪ ،‬طبقات طرفین سطح گسل در جهات‬
‫مخالف هم کشیده می‌شوند‪ .‬با استفاده از این کشیدگیها جهات حرکت طرفین گسل را نیز می‌توان تشخیص داد‪.‬‬
‫‪ )9‬لرزه خیزی ‪ :‬امتداد خطی زمین لرزه‌های تاریخی یا ثبت شده‪.‬‬
‫‪ )10‬چشمه ها ‪ ،‬چشمه هایی که در پای کوهها دیده می شود ‪ ،‬غالبا ناشی از وجود گسله در آن محل است و به‬
‫خصوص اگر اب چشمه ها گرم باشد به احتمال زیاد می توان آنها را با گسله ها در ارتباط دانست ‪ .‬در حقیقت در‬
‫چنین حاالتی گسله معبر عبور اب و بخصوص ابهای گرم در اعماق زمین است ‪.‬‬
‫‪ )11‬تغییر ناگهانی مسیر رودخانه ها ‪ ،‬هرگاه گسله ای ‪ ،‬امتداد رودخانه را طی زاویه نسبتا بزرگی قطع کند ‪،‬‬
‫باعث تغییر ناگهانی مسیر آن شود ‪.‬‬
‫‪ )12‬تغییر ناگهانی در نیمرخ بستر رودخانه ‪ ،‬اگر در حوالی بستر رودخانه ‪ ،‬گسلی بوجود آید ‪ ،‬باعث باال آمدن یا‬
‫پائین رفتن زمین می شود ‪ .‬و اگر فرسایش رودخانه با باال آمدن یا پائین رفتن متناسب نباشد ‪ ،‬در حوالی گسله ‪،‬‬
 ‫شیب بستر رودخانه با سایر نقاط تفاوت پیدا می کند که این امر ‪ ،‬می تواند نشانه ای برای تشخیص گسله‬
‫باشد ‪.‬‬

‫ب ) نشانه‌های داخلی تشخیص گسل‌ها ‪ :‬نشانه‌هایی که مربوط به سطح گسل می‌باشد‪ ،‬در این گروه‬
‫جای دارند و شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ )1‬آیینه گسل‪ :‬سطوح صیقلی و دارای خش لغزش ( خطوط لغزشی ) که ناشی از عملکرد نیروهای برشی در‬
‫سنگهای ضعیف‌ترند‪.‬‬
‫‪ )2‬گوژ‪:‬مواد پودر شده و عمدتا رسی در طول گسل که از ویژگیهای سنگهای مستحکمترند‪.‬‬
‫‪ )3‬بِرشی شدن ‪ :‬وجود قطعات زاویه تا نیمه زاویه‌دار یک زمینه ریزتر در امتداد خط گسل برشها مشخصه سنگهای‬
‫مستحکمتر می باشند‪.‬‬
‫‪ )4‬هوازدگی و تجزیه ‪ :‬هوازدگی ‪ ،‬تجزیه ‪ ،‬سیمان شدگی و تغییر رنگ خطی سنگها‪.‬‬
‫‪ )5‬سطح ایستابی ‪ :‬در مواردی ‪ ،‬گوژ رسی ‪ ،‬سدی نقوذناپذیر در جلو آب زیرزمینی ایجاد می‌کند که باعث تفاوت‬
‫سطح ایستابی در دو سوی گسل می‌شود‪.‬‬

‫‪ )6‬میلونیت شیلی ‪ :‬رگه نازکی به ضخامت چند سانتی‌متر از گوژ در الیه‌ای نامقاوم مثل شیل یا رس گره در بین‬
‫الیه‌های مستحکتری مثل ماسه سنگ و سنگ آهک قرار گرفته‌اند‪.‬‬
‫‪ )7‬سیلیسی شدن و تشکیل کانیها ‪:‬در بعضی موارد ممکن است در طول شکافهای حاصل از گسل ‪ ،‬محلولهای‬
‫حاوی کانی عبور و رسوب نمایند‪.‬‬

‫درزه ها‬
‫درزه شکستگی است که در ان هیچ گونه جابجایی در بخش های طرفین شکستگی نسبت به هم رخ نداده‬
‫است و یا به قدری کم است با چشم غیر مسلح دیده نمی شود ‪ .‬در صورتی که در طرفین شکستگی رخ دهد‬
‫گسل نامیده می شود ‪ .‬ابعاد درزه از چند سانتی متر تا چند صد متر متفاوت است ‪ .‬درزه راهی برای دخول اب در‬
‫سنگها بوجود می اورد و عمل فرسایش را تسریع می کند ‪ .‬دهانه بسیاری از درزه ها بسته است ولی در اثر‬
‫هوازدگی وسیعتر شده و در نهایت به یک شکاف باز تبدیل می گردد‪.‬‬
‫در ادامه مطلب به تشریح موارد زیر می پردازم ‪:‬‬
‫» تقسیم بندی هندسی درزه ها‬
‫» طبقه‪ e‬بندی بر اساس وضعیت درزه ها نسبت به هم‬
‫» اهمیت مطالعه درزه ها‬
‫» عوامل بوجود آورنده درزه ها‬

‫تقسیم بندی هندسی درزه ها‬

‫الف ) درزه امتدادی ‪ ،‬نوعی درزه استه که امتداد ان موازی یا تقریبا موازی امتداد الیه بندی یا شیستوزیته طبقات‬
‫اطراف می باشد ‪.‬‬

‫ب ) درزه شیبی ‪ ،‬درزه ای است که امتداد ان موازی یا تقریبا موازی جهت شیب سطح الیه بندی یا شیستوزیته‬
‫طبقات اطراف می باشد ‪.‬‬

‫ج ) درزه مایل ‪ ،‬اگر امتداد درزه نسبت به امتداد یا جهت شیب سطح الیه بندی یا شیستوزیته سنگهای اطراف به‬
‫حالت غیر مشخص باشد بدین نام خوانده می شود ‪.‬‬

‫د ) درزه طبقه ای ‪ ،‬اگر سطح درزه موازی سطح الیه بندی سنگها باشد بنام درزه طبقه ای خوانده می شود ‪.‬‬

‫طبقه بندی بر اساس وضعیت درزه ها نسبت به هم‬

‫در این تقسیم بندی وضعیت درزه ها نسبت به هم مورد مطالعه قرار گرفته و بر اساس ان می توان انواع درزه های‬
‫زیر را تشخیص داد ‪:‬‬

‫الف ) درزه های منظم ‪ ،‬اگر درزه های یک منطقه با هم موازی یا تقریبا موازی باشند درزه های منظم خوانده می‬
‫شوند معموال امتداد مشترک این درزه ها امتداد محور چین خوردگی اصلی ناحیه و یا امتداد گسل های اصلی می‬
‫باشد ‪.‬‬

‫ب ) درزه های نامنظم ‪ ،‬این درزه ها وضعیت مشخصی نداشته و بطور نامنظم پراکنده اند ‪ .‬معموال مجموعه درزه‬
‫های موازی موجود در یا ناحیه بنام یک دسته درزه نامیده می شود و اجتماع دو یا چند دسته درزه بنام سیستم‬
‫درزه خوانده می شود ‪.‬‬
 ‫اهمیت مطالعه درزه ها‬
‫مطالعه درزه ها در بسیاری از کار های مهندسی ضرورت دارد ‪ .‬مثال هنگام استخراج سنگهای ساختمانی ‪،‬‬
‫بخصوص سنگهایی که بایستی به قطعات بزرگ استخراج شود (مثل مرمر و تراورتن) ‪ ،‬شناسایی درزه ها محل‬
‫ضروری است ‪.‬هنگام انتخاب محل تونل های راهسازی و معدنی ‪ ،‬بایستی قبال وضعیت درزه های محا را بررسی‬
‫کرد زیرا وجود آنها ‪ ،‬از طرفی مسایلی در امر حفر تونل بوجود می اورد و از طرف دیگر ‪ ،‬نگهداری ان را مشک می‬
‫سازد ‪ .‬قبل از احداث سد ها نیز مطالعه درزه های منطقه‪ e‬ضروری است ‪ .‬هنگام پی جویی منابع معدنی نیز وقوف‬
‫به وضعیت درزه های محل ضروری است زیرا بسیاری از رگه ها معدنی ‪ ،‬از شکستدگی های سنگها و از جمله‬
‫درزه ها تبعیت می کنند ‪ .‬از نظر زمین شناسی ساختمانی نیز مطالعه درزه ها اهمیت شایان دارد زیرا با مطالعه‬
‫آماری آنها ‪ ،‬می توان مشخصات تنش های وارده به سنگهای ناحیه را مشخص کرد ‪.‬‬

‫نتایج تحقیقات تجربی ‪ :‬برای تجزیه و تحلیل رابطه بین نیروهای خارجی اعمالی و درزه های حاصله ‪ ،‬نمونه های‬
‫مختلف سنگها را تحت آزمایش های کششی ‪ ،‬فشارش ‪ ،‬کوپل و پیچش قرار می دهند ‪.‬‬

‫عوامل بوجود آورنده درزه ها‬

‫الف ) عوامل تکتونیکی‬

‫ب ) تنش های باقی مانده در زمین‬
‫ج ) انقباض‬
‫د ) حرکات سطحی زمین‬
‫مرز صفحات پوسته زمین ( بحث در مورد مرزهای واگرا و همگرا و امتداد لغز )‬
‫صفحات تشکیل دهنده سنگ کره بصورت یک توده بهم چسبیده‪ ،‬نسبت به یکدیگر در حال حرکت هستند‪ .‬با وجود‬
‫اینکه قسمتهای داخلی صفحات ممکن است متحمل مقداری تغییر شکل گردند‪ ،‬ولی تمام اندرکنشهای اصلی‬
‫بین صفحات جداگانه‪ ،‬در طول مرز بین آنها اتفاق میافتد‪ .‬در حقیقت تالشهای اولیه برای مشخص کردن مرز بین‬
‫صفحات بر اساس محل وقوع زمین لرزهها بود‪ .‬صفحات در مرزها سه رفتار کلی نسبت به هم دارند‪:‬‬

‫‪ )1‬مزرهای دورشونده ( واگرا )‪ :‬جائی که صفحات در نتیجه باال آمدن مواد از گوشته از هم دور می شوند و بستر‬
‫جدیدی در اقیانوسها ساخته می شود‪ .‬جداشدگی صفحات‪ ،‬غالبا در رشتهکوههای میان اقیانوسی رخ میدهد‪.‬‬
‫شکافهای ایجاد شده در اثر دور شدن صفحات‪ ،‬بالفاصله با سنگهای مذاب که از استنوسفر باال می آید‪ ،‬پرمیشوند‪.‬‬
‫این مواد گرم‪ ،‬به آرامی سرد شده و بستر جدید اقیانوسی را تشکیل میدهند‪ .‬این پدیده میلیونها سال بطور مداوم‬
‫تکرار میشود و بدین ترتیب هزاران کیلومتر مکعب بستر جدید ایجاد میگردد‪.‬‬
‫این مکانیزم کف اقیانوس آتالنتیک را در ‪ 160‬میلیون سال گذشته پدید آورده است که به این پدیده "گسترش بستر‬
‫دریا" اطالق می شود‪ .‬سرعت بستر سازی در قسمتهای مختلف متفاوت است‪ .‬این سرعت از ‪ 5/2‬سانتیمتر در‬
‫سال در آتالنتیک شمالی تا ‪ 20‬سانتیمتر در سال در قسمت شرقی اقیانوس آرام متغیر است‪ .‬با اینکه بیشترین‬
‫نرخ بستر سازی در مقیاس تاریخ بشر بسیار کند است‪ ،‬ولی کمترین نرخ تولید سنگکره به اندازه کافی سریع‬
‫است که در طول ‪ 200‬میلیون سال گذشته بستر تمام اقیانوسهای زمین را ایجاد کرده باشد‪ .‬در حقیقت بستر تمام‬
‫اقیانوسها که تعیین عمر شده اند از ‪ 180‬میلیون سال تجاوز نمیکند‪.‬‬

‫‪ )2‬مرزهای نزدیک شونده (همگرا ) ‪ :‬در این نواحی‪ ،‬صفحات به سوی هم حرکت می کنند و در نتیجه پدیده‬
‫فرونشست پوسته اقیانوسی در گوشته اتفاق میافتد‪ .‬همگرائی ممکن است در مرز تصادم دو پوسته قارهای نیز‬
‫اتفاق بیفتد و باعث ایجاد سامانههای کوهستانی گردد‪.‬درحالی که پوسته جدید در رشتهکوههای اقیانوسی‬
‫اضافه میشوند‪ ،‬سیاره زمین بزرگتر نمیشود و مساحت سطحی آن همواره مقدار ثابتی باقی میماند‪ .‬برای جادادن‬
‫به پوسته تازه ایجاد شده‪ ،‬پوسته قدیمی اقیانوسی در طول مرزهای همگرا دوباره به گوشته بازمیگردد‪ .‬وقتی دو‬
‫صفحه به هم میرسند‪ ،‬یکی از صفحات به زیر صفحه دیگر خم شده و به زیر آن میلغزد‪.‬‬
‫حاشیههایی از صفحات که پوسته اقیانوسی در حال نابودی است به نام "مناطق فرورانش" شناخته میشوند‪ .‬در‬
‫این مناطق صفحه فرورفته درحال حرکت به سمت پایین‪ ،‬وارد محیط با دما و فشار باال میشود‪ .‬مقداری از مواد فرو‬
‫رفته و نیز مقدار بیشتری از استنوسفر که در باالی صفحه فرورفته قرار میگیرد‪ ،‬ذوب شده و به سوی باال حرکت‬
‫میکند‪ .‬بندرت این سنگ مذاب ممکن است که به سطح زمین برسد و انفجارات آتشفشانی را ایجاد نمآید‪ .‬بهرحال‬
‫بیشتر این مواد مذاب به سطح زمین نمی رسد و در همان عمق جامد شده و به ضخیمتر شدن پوسته ختم می‬
‫شود ‪.‬‬

‫‪ )3‬مرزهای گسل امتداد لغز ( ترانسفورم‪: ) e‬مرزهایی که در آنها صفحات بصورت سایشی از کنار هم عبور میکنند و‬
‫هیچگونه نابودی در مرزها ایجاد نشده و پوسته جدیدی تولید و پوسته قدیمی نابود نمیشود‪ .‬این گسلها در جهت‬
‫حرکت صفحات ایجاد شده برای اولین بار در امتداد رشته کوههای اقیانوسی یافت می شوند‪ .‬باوجود اینکه بیشتر‬
‫گسلهای امتدادلغز در طول رشته کوههای اقیانوسی قرار گرفته است‪ ،‬تعدادی نیز در داخل قارهها وجود دارند‪ .‬دو‬
‫مثال از این گسلها‪ ،‬گسل سنآندریاس در کالیفرنیا و گسل آلپین در زالندنو میباشد‪ .‬در طول گسل سن آندریاس‪،‬‬
 ‫صفحه "آرام" درحال حرکت به سمت شمال غربی نسبت به صفحه مجاور (صفحه آمریکای شمالی) است‪ .‬حرکت‬
‫درطول این مرز ناشناخته نمانده است‪ ،‬چرا که این حرکت باعث ایجاد کرنش در سنگهای دو سمت گسل میگردد و‬
‫گاه سنگها انرژی ذخیره شده را بصورت زلزلههای بزرگی رها میکنند‪ ،‬مانند زلزله سال ‪ 1906‬که سان فرانسیسکو را‬
‫ویران کرد‬
‫گسل های زمین لرزه ای ایران‬
‫با مرورى بر تاريخچه لرزه‌خيزى ايران ديده مى‌شود که کشور ايران يکى از نواحى لرزه‌خيز دنيا است‪ .‬در بخش‬
‫بيشتر ايران‪ ،‬لرزه‌خيزى در ارتباط مستقيم با تجديد فعاليت گسل‌هاست و بيشترين تکاپو‌هاى لرزه‌خيزى در امتداد‬
‫گسل‌هاى فعال روى داده است‪.‬‬
‫به گفته ديگر‪ ،‬بسيارى از زون‌هاى داراى گسل‌هاى عمده و همبرى‌هاى زمين‌ساختى غير عادى‪ ،‬داراى‬
‫نا‌آرامى‌هاى لرزه‌اى بوده و زمينلرزههايى را به وجود مي آورند‪ .‬گفتنى است حرکات لغزشى در امتداد گسل‌ها‪،‬‬
‫ممکن است از نوع خزش آرام و بدون زمين‌لرزه باشد‪.‬‬
‫گسل زمين‌لرزه‌اى‪ e،‬نوعى شکستگى زمين است که در اثر زمينلرز‌ه کم ژرفا توليد شده باشد و به طور کلى با‬
‫تجديد حرکت دوباره گسل‌هاى پيشين همراه هستند‪ .‬اين گونه گسل‌ها مى‌توانند درباره سازوکار رهاسازى‬
‫انرژى لرزه‌اى در طى زمين‌لرزه و نيز تنش‌هاى ناحيه اطالعات الزم را بدهند‪.‬‬
‫بيشتر گسل‌هاى زمين‌لرزه‌اى شناخته شده ايران‪ ،‬طولى بيش از ‪ 40‬کيلومتر د‌ارند و همه آنها با زلزله‌هاى مخرب‬
‫با بزرگى بيشتر از ‪ ، 7‬همراه‌اند‪.‬‬
‫در تمام حالتها‪ ،‬جهت گسل‌هاى زمين‌لرزه‌اى ايران گوياى جهت فشارى در راستاى ‪ NNE-SSW‬است که با جهت‬
‫حرکت شمال خاورى صفحه عربستان هماهنگى دارد‪.‬‬
‫جنبا يا گسلهايى با توانايى جنبش به حساب‬ ‫گسلهايى که برخوردار از يک يا چند ويژگى زير باشند‪ ،‬گسلهاى ُ‬
‫ميآيند (بربريان و همکاران‪: )1364 ،‬‬
‫* کانونيابى رو مرکز زمينلرزههاى بزرگ در مکانى از درازاى گسل و يا در فراديواره آن‬
‫* گسلش در نهشتههاى کواترنرى پسين‬
‫* داشتن ديواره حفظ شده‬
‫* داشتن ريزلرزههاى زياد که با شبکه کامل و بسته لرزهنگارى محلى با خطاى کم در کانونيابى روى زمين و‬
‫ژرفى و زمانگيرى يکنواخت برداشت ميشوند‪.‬‬
‫جنبا‪.‬‬
‫* داشتن بستگى به يک گسل شناخته شده ُ‬
‫نام و بعضى ويژگيهاى گسلهاى ايران با پيشينه لرزهخيزى در جدول زير خالصه شده است (گزارش ملى زلزله)‪.‬‬

‫شيب‬ ‫امتداد‬ ‫درازا (کيلومتر)‬ ‫موقعيت جغرافيايى‬ ‫نام‬

‫‪SW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪ 60‬کيلومترى (‪ )NW‬نيشابور‬ ‫گسل زلزلهخيز‬
‫‪NE‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪300‬‬ ‫شمال کرمان‪ -‬خاور زرند‬ ‫گسل فشارى کوهبنان‬
‫‪85‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪700‬‬ ‫تربتحيدريه‬ ‫گسل کوير بزرگ (دورونه)‬
‫‪N‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪10‬کيلومترى شاهعبدالعظيم‬ ‫گسل (راندگى) کهريزک‬
‫‪SW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪15‬کيلومترى جنوب نهاوند‬ ‫گسل راستالغز گارون‬
‫‪NNW‬‬ ‫‪NE-SW‬‬ ‫‪100‬‬ ‫شمال خاورى گرمسار‬ ‫گسل گرمسار‬
‫‪SW‬‬ ‫‪NNW‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪80‬کيلومترى خاور کرمان‬ ‫گسل فشارى گوک (سروستان)‬
‫‪SW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪ 5/2‬کيلومترى جنوب نهاوند‬ ‫گسل راستالغز نهاوند‬
‫‪NE‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪ 30‬کيلومترى شمال نيشابور‬ ‫گسل فشارى نيشابور‬
‫‪N-NE‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪200‬‬ ‫گسل فشارى ُمشا‬
‫‪sw30‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪52‬‬ ‫پهلوى جنوبى دره الموت‬ ‫گسل فشارى الموت‬
‫‪N‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪85‬‬ ‫جنوب بويينزهرا‬ ‫گسل فشارى ايپک‬
‫‪N‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪45‬‬ ‫شمال راههزار‬ ‫راندگى بايجان‬
‫‪S‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪64‬‬ ‫جنوب طالقان‬ ‫گسل فشارى طالقان‬
‫‪NW‬‬ ‫‪NE-SW‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪5‬کيلومترى شمال تسوج‬ ‫گسل فشارى تسوج‬
‫‪N-NW‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪5/18‬‬ ‫جنوب شاهعبدالعظيم‬ ‫گسل جنوب رى‬
‫‪S‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪600‬‬ ‫جنوب دشت کرانهاى مازندران‬ ‫گسل فشارى خزر‬
‫‪SW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪140‬‬ ‫‪20‬کيلومترىجنوبرفسنجان‬ ‫گسل فشارى رفسنجان‬
‫‪NW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪60‬‬ ‫شمال–شمالخاور شاهرود‬ ‫گسل فشارى شاهوار‬
‫‪NW‬‬ ‫‪NE-SW‬‬ ‫‪115‬‬ ‫شمال‪-‬شمال باخترى شاهرود‬ ‫گسل فشارى شاهکوه‬
‫‪S‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪300‬‬ ‫دامنه شمالى البرز‬ ‫گسل فشارى شمال البرز‬
‫‪NE‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪150‬‬ ‫بالفصل شمالى تبريز‬ ‫گسل فشارى شمال تبريز‬
‫‪N‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪90‬‬ ‫بالفصل شمال تهران‬ ‫گسل شمال تهران‬
‫‪N‬‬ ‫‪E-W‬‬ ‫‪17‬‬ ‫جنوب بهشتزهرا‬ ‫گسل (راندگى)شمال رى‬
‫‪E-W‬‬ ‫‪60‬‬ ‫شمال قزوين‬ ‫گسل فشارى شمال قزوين‬
‫‪N-NW‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪65‬‬ ‫راندگى قزلاوزن(منجيل)‬
‫‪NE‬‬ ‫‪NW-SE‬‬ ‫‪120‬‬ ‫گسل فشارى کشفرود‬
‫‪                              ‬‬
‫ويژگى‌هاى عمومى گسل‌هاى ايران‬
‫گسل‌ها نوعى ساختار خطى‪ ،‬همراه با جابهجايى هستند که بر تحوالت زمين‌ساختى و همچنين تکوين‬
‫حوضه‌هاى ساختارى – رسوبى ايران اثر در خور توجه داشته‌اند‪ .‬از اين ميان‪ ،‬اثر گسل‌هاى طولى عمده‪،‬‬
‫همزمان با جنبش‌هاى کوهزايى کاتانگايى (پرکامبرين پسين) به مراتب بيشتر است‪ .‬روند اين گسل‌ها در بيشتر‬
‫جاها با روند‌هاى زمين‌ساختى مربوط به چين‌خوردگى کاتانگايى همخوان است و در راستاى شمالى – جنوبى‬
‫قرار دارد‪ ،‬ولى روندهاى شمال باخترى – جنوب خاورى (روند زاگرس) نيز گزارش شده است‪ .‬جدا از دو روند گفته‬
‫شده‪ .‬روند سومى در راستاى شمال خاورى – جنوب باخترى‪ ،‬بر گسل‌هاى ايران حاکم است‪ ،‬بر اساس‬
‫مطالعاتي كه بر روي روند شكستگي‌هاي پوسته ايران صورت گرفته چهار روند اصلي در گسل ها قابل بررسي‬
‫است ‪ ،‬كه بترتيب اهميت اين چهار روند شامل ‪:‬‬

‫» روند شمالي جنوبي ‪ :‬با جهت يافتگى لوت و تمام مناطق خاور گسل نايبند و شمال بزمان‪ ،‬مشخص است‪.‬‬
‫» روند شرقي غربي‬
‫» روندشمال شرق ‪ -‬جنوب غرب‪ :‬با امتداد البرز خاورى‪ ،‬گودال کوير بزرگ موازى است‪.‬‬
‫» روند شمال غرب ‪ -‬جنوب شرق ‪ :‬با امتداد زاگرس‪ ،‬زون سنندج – سيرجان‪ ،‬کمان ماگمايى اروميه‪ -‬بزمان و‬
‫البرز باخترى هم روند است‪.‬‬

‫گسل‌هاى ياد شده‪ ،‬به طور عموم مرز واحدهاى ساختارى – رسوبى مختلف ايران را تشکيل مى‌دهند و با‬
‫فعاليت خود‪ ،‬موجب تغييرات عمده در رخساره‌هاى سنگى‪ ،‬ستبراى رسوبات به ويژه تحوالت زمين‌ساختى‬
‫(ماگماتيسم‪ ،‬دگرگونى‪ ،‬شدت و الگوى چين‌خوردگى ‪ )000‬مى‌شوند و لذا‪ ،‬شناخت آنها از نظر زمان تشکيل‪،‬‬
‫فعاليت‌ها‪ ،‬تأثير آنها بر زمين‌شناسى ايران و لرزهزمينساخت بسيار ضرورى است‪.‬‬
‫بين كليه واحدهاي ساختاري ايران مرز گسله ق‪e‬رار دارد ‪ .‬ش‪ee‬ناخت گس‪ee‬له ه‪e‬ا و بررس‪ee‬ي ويژگيه‪e‬اي گس‪ee‬لي از دو‬
‫دي‪ee‬دگاه مهم اس‪ee‬ت ‪ .‬اول اينك‪ee‬ه گس‪ee‬لهاي پوس‪ee‬تة ق‪ee‬اره‌اي ب‪ee‬دليل اينك‪ee‬ه زون برش‪ee‬ي ايج‪ee‬اد مي كنن‪ee‬د و بص‪ee‬ورت‬
‫مجموعه‌اي‪ e‬از سنگهاي خرد ش‪ee‬ده دي‪ee‬ده مي‌ش‪ee‬وند‪ ،‬خاس‪ee‬تگاه م‪ee‬واد مع‪e‬دني مي‌باش‪ee‬ند ‪ .‬مطالع‪ee‬ة گس‪ee‬له ه‪ee‬ا ب‪ee‬ه‬
‫شناسايي كانسارها‪ ،‬نحوة پراكندگي‪ ،‬اكتشاف و استخراج مواد معدني كمك مي كند ‪ .‬از جمله اين گسل ه‪ee‬ا در‬
‫پوستة ايران مي توان به گسله پشت بادام ‪ -‬حاوي تمرك‪ee‬ز م‪ee‬اده مع‪ee‬دني س‪e‬رب و روي ‪ -‬در مع‪ee‬دن س‪e‬رب و روي‬
‫راونج اشاره كرد ‪ .‬تمركز كانسارهاي آهن در طول زون گس‪ee‬لي ده ش‪ee‬ير‪ -‬ب‪ee‬افق ك‪ee‬ه مع‪ee‬ادن ب‪ee‬زرگ آهن گ‪ee‬ل گ‪ee‬وهر‪،‬‬
‫چغ‪ee‬ارت از آن جمل‪ee‬ه هس‪ee‬تند ‪ .‬كانس‪ee‬ارهاي ب‪ee‬زرگ من‪ee‬يزيت و هون‪ee‬تيت در ط‪ee‬ول گس‪ee‬له‌هاي نهبن‪ee‬دان و ميامي ك‪ee‬ه‬
‫افيوليت مالنژها تمركز دارند يا معادن مس هيدروترمال از جمل‪ee‬ه مع‪ee‬ادن ب‪ee‬زرگ مس قلع‪ee‬ه زري در ارتب‪ee‬اط ب‪ee‬ا وج‪ee‬ود‬
‫زونهاي گسلي تشكيل شده اند ‪ .‬از سوي ديگر مطالع‪ee‬ه گس‪ee‬لها از آنجائيك‪ee‬ه ت‪ee‬وان ل‪ee‬رزه زايي دارن‪ee‬د داراي اهميت‬
‫است ‪ .‬شناسايي زونهاي گسلي فعال و برآورد توان لرزه زايي اين گسله ها مي تواند در ك‪ee‬اهش خس‪ee‬ارت ه‪ee‬اي‬
‫جاني و مالي مهم باشد ‪.‬‬
‫از دياگرام شكستگيهاي فالت ايران روند غالب ‪ N130‬را نشان مي دهد كه هم‪ee‬ان راس‪ee‬تاي ش‪ee‬مال غ‪ee‬رب ‪-‬جن‪ee‬وب‬
‫ش‪ee‬رق اس‪ee‬ت ‪ .‬رون‪ee‬د ش‪ee‬مالي جن‪ee‬وبي در حدفاص‪ee‬ل ‪ N5W‬و ‪ N10E‬در درج‪ee‬ه دوم اهميت ‪ ،‬راس‪ee‬تاي شكس‪ee‬تگي‬
‫‪ N50E‬در ردة سوم و حدفاصل ‪ N85‬تا ‪ N110‬در راستاي چهارم ق‪e‬رار گرفت‪ee‬ه اس‪ee‬ت ‪ .‬رون‪e‬د ش‪e‬رقي غ‪ee‬ربي از نظ‪ee‬ر‬
‫سني جوانتر است و بيشترين گسله هاي امروزي را تشكيل مي دهند ‪ .‬ب‪e‬ا توج‪e‬ه ب‪e‬ه س‪e‬ه جهت ن‪e‬يروي وارده ب‪e‬ر‬
‫فالت ايران كه شامل ‪:‬‬

‫‪ )1‬مولفة ‪ N20E‬كه از طرف ورقة عربستان حاكم مي شود ‪.‬‬

‫‪ )2‬مولفة شمال غرب ‪ N50W‬كه از طرف هندوستان اعمال مي شود ‪.‬‬
‫‪ )3‬راستاي شمالي جنوبي كه در توران ( اورازيا ) و ناحية مكران اعمال مي شود ‪.‬‬

‫اين جهات نيرو باعث مي شوند چهار روند اصلي شكستگيهاي ايران س‪ee‬ازوكارهاي متف‪ee‬اوتي داش‪ee‬ته باش‪ee‬ند ‪ .‬ب‪ee‬ه‬
‫گونه اي كه گسله هاي شمال غرب ‪ -‬جن‪ee‬وب ش‪ee‬رق اك‪ee‬ثراً فش‪ee‬اري برش‪ee‬ي ب‪ee‬وده و معك‪ee‬وس راس‪ee‬تگرد هس‪ee‬تند ‪.‬‬
‫گسله هاي شمال غرب ‪ -‬جنوب شرق تحت ت‪ee‬اثير تنش غ‪ee‬الب ‪ N20E‬ح‪ee‬ركت چپگ‪ee‬رد نش‪ee‬ان مي دهن‪ee‬د ‪ .‬گس‪ee‬له‬
‫هاي شمالي جنوبي تحت تاثير تنش ‪ N20E‬و تنش شمالي جنوبي مك‪ee‬ران ح‪ee‬ركت راس‪ee‬تگرد دارد ‪ .‬گس‪ee‬له ه‪ee‬اي‬
‫شرقي غربي موجود‪ ،‬حركت چپگرد را نشان مي دهند كه مولفة شمالي نيز باعث معكوش شدن آن مي شود ‪.‬‬
‫به جز حالت‌هاى استثنايى‪ ،‬ويژگى‌هاى زير در گسل‌هاى ايران عموميت دارد‪.‬‬
‫‪ -1‬گسل‌هاى داراى روند شمالى – جنوبى و يا شمال باخترى – جنوب خاورى‪ ،‬به سن پرکامبرين پسين‪ ،‬و‬
‫حاصل کوهزايى کاتانگايى هستند‪.‬‬
‫‪ -2‬گسل‌هاى شمالى – جنوبى و شمال باخترى – جنوب خاورى از انواع امتداد‌لغز راستگرد هستند‪.‬‬
‫‪ -3‬گسل‌هاى داراى روند شمال خاورى – جنوب باخترى‪ ،‬به سن دونين و حاصل عملکرد‌هاى احتمالى‬
‫جنبش‌هاى زمين‌ساختى کالدونى هستند‬
‫‪ -4‬گسل‌هاى شمال خاورى – جنوب باخترى تغيير شکل برشى چپگرد دارند‪.‬‬
‫‪ -5‬گسلهاى مربوط به رخدادهاى زمينساختى چرخه آلپى بيشتر موازى روند زاگرس‪ ،‬يعنى امتداد تقريبى ‪N140‬‬
‫درجه دارند‪.‬‬
‫‪-6‬گسل‌هاى ايران نقاط ضعيف پوسته هستند که رها شدن انرژى‌ متمرکز را ممکن مى‌سازند و لذا گسل‌ها به‬
‫ويژه انواع طولى عمده (با طول بيش از ده کيلومتر) در لرزه‌خيزى ايران نقش دارند (به جز گسل‌هايى که در ‪700‬‬
‫هزار سال گذشته حرکت نداشته‌اند)‪ .‬در اين ميان‪ ،‬نبايد گسل‌هاى بى‌نام ناديده گرفته شوند‪ ،‬چراکه بسيارى از‬
‫گسل‌هاى بى‌نام نيز مى‌توانند لرزه‌زا باشند‪ .‬براى مثال مى‌توان به بزرگترين زمين‌لرزه ايران با بزرگى ‪ 7/7‬در ‪16‬‬
 ‫سپتامبر ‪( 1978‬شهريور ‪ )1357‬در شهر طبس اشاره کرد که بر روى يک گسل بى‌نام و ناشناخته روى داده‬
‫است (بربريان‪.)1980 ،‬‬
‫‪ -7‬قرارگيرى کانون زمين‌لرزه‌هاى سده بيستم در درازاى بسيارى از گسل‌هاى ايران‪ ،‬نشان مى‌دهد که بسيارى‬
‫از گسل‌هاى ايران هنوز فعال‌ هستند‪.‬‬
‫‪ -8‬گسل‌ها در تحوالت زمين‌ساختى گوناگون (دگرشيبى‪ ،‬چين‌خوردگى‪ ،‬ماگماتيسم و ‪ )000‬نقش مؤثرى‬
‫داشته‌اند‪ .‬براى نمونه‪ ،‬بسيارى از تکاپوهاى آتشفشانى شکافى ايران از طريق گسل‌ها و بازشدگى آنها به‬
‫سطح زمين رسيدهاند‪.‬‬
‫‪ -9‬در ريخت زمينساخت امروز ايران‪ ،‬گسل‌هاى طولى و عمده نقش سازنده داشته‌اند به گونهاى که بسيارى از‬
‫روندهاى ساختارى کنونى ايرانزمين نتيجه حرکت افقى و قائم گسلها است (شکل ‪.)1-9‬‬
‫‪ -10‬در بين گسل‌هاى ايران‪ ،‬انواع برگشته و راندگى‌ها‪ ،‬نقش بيشترى در دگرشکلى پوسته داشتهاند‪ .‬به گفته‬
‫ديگر‪ ،‬دگرشکلى کنونى ايران بيشتر در ارتباط گسل‌هاى معکوس حدکوه و دشت به ويژه راندگيها‪ ،‬و کمتر در‬
‫ارتباط با گسل‌هاى امتداد لغز ميباشند‪.‬‬
‫‪ -11‬بيشتر گسلهاى قديمى داراى حرکتهاى راستگرد هستند در حالى که گسلهاى فعال کنونى همگى امتداد‬
‫لغزچپگرداند‪.‬‬
‫‪ -12‬برخى از گسل‌هاى فعال کنونى ايران‪ ،‬از نوع عميق چند نقش ميباشند‪ .‬براى نمونه مى‌توان به گسل‌هاى‬
‫طولى برگشته – رانده پهنه‌هاى مکران و کپه‌داغ اشاره کرد که در زمان تشکيل حوضه رسوبى از نوع عادى‬
‫بوده‌اند ولى پس از برقرارى رژيم‌هاى فشارشى به انواع برگشته تبديل شده‌اند‪.‬‬
‫‪ -13‬يک گسل در گذر تکاملى فعاليت خود‪ ،‬ممکن است گاه راستگرد‪ ،‬گاه چپگرد و گاه بدون حرکت باشد‪.‬‬
‫‪ -14‬در طول يک گسل‪ ،‬مقدار و سازوکار جابهجايى‪ ،‬يکسان و همانند نيست و ممکن است بخشى از يک گسل‬
‫به صورت فشارشى و بخش ديگر آن به صورت کششى عمل کند‪.‬‬

‫دسته‌بندى گسل‌هاى ايران‬

‫گسل‌هاى ايران را مى‌توان بر اساس زمان پيدايش‪ ،‬زمان آخرين حرکت و پراکندگى جغرافيايى دسته‌بندى کرد‪.‬‬
‫در نقشه لرزهزمينساخت ايران (بربريان‪ )1976 ،‬گسل‌هاى ايران به سه دسته عمده زير تقسيم شده‌اند‪:‬‬
‫‪ -1‬گسل‌هاى زمين‌لرزه‌اى جوان‪ :‬که در طى رويدادهاى زمين‌لرزه‌اى و مخرب زمان حال به وجود آمده‌اند و يا‬
‫دوباره فعال شدهاند مانند گسل ايپک‪ ،‬گسل دشت بياض و ‪. 000‬‬
‫‪-2‬گسل‌هاى کواترنرى‪ :‬گسل‌هايى هستند که در دو ميليون سال گذشته حرکت داشته‌اند (مانندگسل کلمرد)‬
‫ولى به ظاهر زمين‌لرزه تاريخى و ثبت شده ندارند‪.‬‬
‫‪-3‬گسل‌هاى پيش از کواترنرى‪ ،‬اين گسل‌ها سنى بيش از دو ميليون سال دارند ولى به احتمال از زمان‬
‫جنبشهاى آلپ پايانى تاکنون حرکتى نداشته‌اند‪ .‬با اين حال‪ ،‬نبايد اين گسل‌ها را مرده تصور کرد چراکه ممکن‬
‫است حرکت‌هاى جوان آنها ناشناخته باشد‪ .‬در ضمن‪ ،‬در بسيارى از حاالت‪ ،‬ممکن است در اثر فرسايش‪،‬‬
‫پوشش گياهى و يا عملکرد انسان‪ ،‬نشانهحرکت‌هاى جوان اين گسل‌ها از بين رفته باشد‪ .‬لذا‪ ،‬هرگز نبايد‬
‫اهميت اين گسل‌ها را ناديده گرفت‪.‬‬
‫در اين نوشتار‪ ،‬دسته‌بندى گسل‌ها بر اساس پراکندگى جغرافيايى آنها است درباره زمان پيدايش‪ ،‬زمان آخرين‬
‫حرکت و لرزه‌خيزى آنها مطالبى بيان شده است‪.‬‬
‫گسل‌هاى زاگرس ایران‬

‫راندگى اصلى زاگرس ( ‪)Main Zagros thrust‬‬ ‫»‬

‫گسل دورود‬ ‫»‬
‫گسل نهاوند‬ ‫»‬
‫گسل گارون‬ ‫»‬
‫گسل صحنه‬ ‫»‬
‫گسل مرواريد‬ ‫»‬
‫گسل پيرانشهر‬ ‫»‬
‫گسل کازرون‬ ‫»‬
‫گسل دنا (دينار)‬ ‫»‬
‫گسل ميناب (گسل زندان)‬ ‫»‬
‫گسل ار َدل‬ ‫»‬
‫گسل زردکوه‬ ‫»‬
‫گسل آغاجارى‬ ‫»‬
‫گسل مارون‬ ‫»‬
‫گسلهاى ايران مرکزى پ‬

‫گسل دورونه (گسل کوير بزرگ)‬

‫» گسل بينالود‬
‫» گسل ميامى (شاهرود)‬
‫» گسل ترود و انجيلو‬
 ‫کلمرد‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫پشتبادام‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫قم – زفره‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫ايندس‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫دهشير (نايين – بافت)‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫سروستان‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫شهداد‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫کوهبنان‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫جرجافک‬ ‫ُ‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫گلباف (گوک)‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫نايبند‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫گسل های شمال و شمال غرب ایران پ‬

‫آبيك ‪ -‬فيروزكوه‬ ‫گسل‬ ‫»‬

‫البرز‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫الهيجان‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫آستارا‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫سمنان‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫تبريز‬ ‫گسل‬ ‫»‬
‫اروميه‬ ‫گسل‬ ‫»‬