YU ISSN 0351- 1642

ItI

coDtNAxvl
BROJ 4
DECEMBAR
1994.

tribologiia u industriji
tribology in industry0rpn6onorunB npoMbtuneHHocru

sadrZaj T

UVODNIK
INTRODUCTION
BBEAEHI4E

rsrnaZryaNre
RESEARCH
nccJIE[oBAHIyIfl

contents T

cogep)KaHme

S.TANASIJEVIC:Mehanidkiprenosnicisnasetreniem- outevi
daljegrazvoja0 MechanicalPowerTiansmiiters- Directions
of FutureDevelopment0 CurosbreMexarrnqecKtre
npeAaqrr
- tryTtrAZUrbHeUUrero
pa3BrrTrrff
.

1.0'7

A. RAC, B.IVKOVIC: TlibologyResearchand Educationin

'I'puOoloruvecKue
Jugoslavia0 TiiboloSkaistraZiiinjai obrazovanjeu 4goslaviji 0
rlccleAoBaHur
u o6paronaurres lOrocraauu

110

B. tADIe, S. PECFLI: EksperimentalnaistraZivanjatribolo5kih

karakteristika
nodularnogliva 0 SomeResultsof Iirvestisations
of NodularCastIronsTiibolosicalCharacteristics0
3xcuepuuenraJrr,Hoe
uccreg6oanueHoAyrqpHbrxrryryHoB
A. RAC: TiibologijamotoraSUS- stanjei tendencije0
- PredentStatean"rlTendencies0
of Automotive.Engines
Jribglogy
r pl{oononts ABuIaTeJIeu
BHyrpeErreroclopaHII.fl- COCTOTHIIe
U
TeHAeHr{I{I{

V. N.I-ATYSIIEV V A. GOLDEVSKI: Neki rezultariu oblasti

tribologije
rezanjai tehnologijepodmazivania0 SomeResults
qf '{he Work in The Spherebf CiruingTiibologyand Lubrication
Technolory 0 Hexorbpue pe:yltralu s o6;icre rpu6olornn
pe3aH[s

NOVOSTI

"ou5*#n?
KNJTcEI dasoprst

BOOKS AND JOURNALS

KHHfI4 14 XYPHAJIbI

Naudu sKupovr

SCIENTIFICMEETINGS
HAYT{HbIE COBPAHI4g

R TeXHOJIOMI{

CMa3bIBaHI{fl

S. TANASUEWC

Mehanidki prenosnicisnagetrenjem
r putevi datjeg razYoja
nadinai razliditimprenosnimmehaPrenosniciu ma5inama,priborima,
pa
i prenosnicidele
mehanidkimuredajumai drugim in- nizmima, sestoga
elektridne,
na
mehanidke,
hidraudustrijskimproizvodimasu uredaji
pneumatske
dr.
lidne,
i
koji sluZeza prenosenergijemehanidkogkretanjana daljinu, kao i za Davanjeprednostipri izborubilo kopreobraZaj
njenihparametara.
joj grupi prenosnikavezanoje za
sveobuhvatnuanalizu konstrukcioje
Op5tanamenaprenosnika&rsto
i ekonomskihkarakpovezanasa izvr5enjempojedinih nih,tehnolo5kih
teristika
maSine,
uredajaili opreme
funkcija,medukojimasu najkarakteprenosnik
bira.
ristidnije:raspodelaenergije,sman- za koju se
jenje ili poveianje brzine, promena
jo5 uvek dominantnii najvrstekretanja,regulisanjebrzine,po- Danassu
vi5e
se
koristemehanidkiprenosnici
k r e t a n j e ,z a u s t a v l j a n j ep,r o m e n a
razliditih
vrsta.
smerai dr.

ge,najveiuprimenuu oblastiprenoprenosnogodnosa
snikakonstantnog
imaju zupdastiprenosnici(sl. 1.a).
Udeo mehanidkihprenosnikasnage
trenjemznadajnoje manji.
primenamehanidkihpreSavremena
nosnika snage trenjem (frikcionih,
remenih i landanili) znadajnoje
usmerenaka razvoju mehanidkih
prenosnikasa kontinualnopromenljivim prenosnimodnosom,odnosno
kontinualnirnregulisanjembrzine.

Kontinualnoregulisanjemehanidkog
prenosasnagei kretanja ve6 skoro
Prenosenergijei mehanidkog
kretan- Premanekim statistidkimpodacima pcla veka predstavljaznadajnumoja se moZeostvaritina vi5erazliditih o dosadizvedenim
prenosnicima
sna- guinosttehnikeprenosa.KoriSienje

HIDROSTATICKI

HIDRODINAMICKI
Sl.l. Rasprostranieno^st
pintene prenoutiknsnage
- a - korclantniprenosniodnos b - kotttiltualno-protnenljivi
'pretnsni otlnos
Scopeof lransnilteisapplicalior* a - Corctant lrdrcntiltcts
b - Continuoustiansnittdts
Pacupocw panEuttoclua up uu eueuua uepedau a) uocwofiatn oe uep edaw o,ilrce o[ttHoruet urc
6) lioctuofianHo -tl:nreHflJuoe uepedawo uuoe otltu outeuuc
'tribologija

u indrctiji,

god. XW, br.4,1994

r07

prenosnika
sa
mehanidkih
promene
moguino56u kontinualne
prenosnog odnosa i izlaznog broja
obrtaja znadajno pejednostavljuje
konstrukciju tehnidkog sistema,dozvoljava iznalai.enje optimalnih
reZima, olakiava upravljanje i pruZa
moguinost automatizacije procesa.
Svakidalnjim porastom opiteg nivoa
tehnoloikih znanja, razvijaju se i prilagodavaju i mehanidki kuntinualni
prenosnici. Poseban znadaj su stekli
sa oplte proklamovanom Stednjom i
racionalnom potro5njom energije.
Udeo mehanidkih prenosnika snage
trenjem u opltoj produkciji kontinualnih prenosnika je najve6i (sl. 1.b)
i sa tog aspekta mehanizam prenosa
snagetrenjem ima veoma perspektivnu bududnost.
Mehanizam prenosa snagei kretanja
trenjem je u principu sadrZanu molekularno-mehanidkoj prirodi trenja.
Proces suprostavljanja relativnom
kretanju telaje iskoriSien za osnovnu
funkciju i namenu prenosnika. Izvesnoje da ie prenosnici snagetrenjem
(frikcioni, remeni i laniani) omoguiiti prenos snage i kretanja samo
onda ako je obrtni moment rnanji ili
najvi5e jednak momentu "sile trenja
mirovanja".
Odigledno da je mehanizarn prenosa
snagetrenjem utemeljen na osobinama "trenja mirovanja" i da ceo proces
sprezanja(od podetka do kraja ciklusnogkontakta elemenata tribomehanidkog sistema) protide u uslovima
"trenja mirovanja".
Pojmovi "trenje mirovanja" i "sila
trenja mirovanja" su sasvim uslovni
jer su ispitivanja pokazala da se trenje
mirovanja ostvaruje pri malim pomeranjima elemenatau kontaktu.
Danas se pod pojmom sile trenja mirovanja podrazumeva sila suprostavljanja kretanju, pri malim, delimidno
reverzibilnim tangencijalnim pomeranjima, nazvanim prethodna pomeranja. Saglasno tome, prethodno
pomeranje je relativno mikropomeranje (klizanje, kotrljanje) dva tvrda
tela pri trenju u granicamaprelaza od
108

relativnog mirovanja ka relativnom

kretanju.

vanju sintetidkim mazlvima na

ugljenvodonidnoj osnovi. Karakteristika sintetidkih maziva je da u usloOsnovniproblemivezaniza prenos
vima visokih optereienja i visokog
snagei kretanjasuu suitiniproblemi
pika pritiska u mi\zivom zazoru dobitribolo5kihprocesa,odnosnotrenja jaju
staklastui skoro tvrdu strukturu.
kotrljanjau komesejavljai klizanje.
Posleoptereienja i izlaska iz mazivog
Suprotnodobro poznatimteZnjama
kanala struktura ponovo postaje
za smanjenjem
trenjau zupdanicima
tedna.Karakteristika ovih mazivaje i
i leZajevima,
naprimerkodfrikcionih
dobra otpornost na oksidaciju.

prenosnika,izvesnopove6anjetrenja
je cilj.Naravnodasepri tomedinisve
da sehabanjesvedena najmanjumoguiu meru.

Remeni prenosnici, kao posebna grupa mehanidkih prenosnika snage

trenjem dobijaju sve veii znataj,
narodito u razvoju mehanidkih preRazvojmehanidkih
prenosnikasnage
nosnika sa kontinualno promenljivim
trenjemje danasveoma aktuelnai
prenosnim odnosom (varijatori).
znalajna ishaZivadkaoblast. Nova
Neka ispitivanja pokazuju da u oblaistraZivanja
su usmerenau tri osnovsti malih i srednjih snaga,preko dve
na pravca:razvojnovih konstrukcija,
treiine ukupne svetske produkcije
kori5ienje novih materijala,razvoj
mehanidkih varijatora su varijatori sii
optimalnih topografijakontaktnih
Sirokim remenont.

povr5ina.

U oblasti konstrukcionihinovacija
f r i k c i o n i h p r e n o s n i k a ,p o n o v o
paZnjuzavredujuprenosnicisa vi5e
frikcionih todkovau istovremenom
kontaktu (vi5ediskniprenosnici).
Zahvaljujuii svojim re5enjimakoja
omoguiavajuprenos velikih snaga
(preko300 kW) pri relativnomalim
specifidnimpritiscima,jo5 uvek postoji znatanpraktidaninteresz^ razvojemovihprenosnika.
Materijali ie i dalje uglavnornbiti
metali,ali je sveprimetnijekori5ienje,zafrikcioneelemente,
sintetidkih
materijalai kompozita.

U oblasti razvoja remenih prenosnika puna paZnjaje usmerena ka novim

konstrukcijama rernenit. Poslednjih
gotlina razvijajrrse rcrnenasa asimetridnim profilorn, poveiane gipkosti i
koeficijentatrenjl, a smanjencvertlvatnoie proklizavanja. Za poveianje
stepenaiskoriSdenj;ti poboljSanjetoplotnih napona neophodno je
poveianje popredne krutosti rernena.
Istovremeno,neophotlno je snarrjivati krutost remena pri savijanju rristovremeno poveianje krutosti pri
iqtezanju.ViSeznadniuzajamnioclnosi navedenihkarakteristikazahtevaju
od proizvodada neprekidna usavrSavanja. Putevi daljeg razvoja leZekako
u primeni novih konstmkcija remena,
tako i u izboru pogodnih materijajala
za osnovui vudni kord. Sintetidkimaterijali korisle se svevi5e.

Za dobijanjevisokesrednjegustine
sila odredeneproizvodomsrednjeg
pritiska(p,) i koeficijentatrenja(p),
wrsishodnoje i poveianjekoeficijenta trenja.U ovoj ideji leZijedna od
moguinosti poboljSanjanosivosti Savremene konstrukcije renienicer
pokazuju sve ve6u primenu asimefrikcionihprenosnika.
Kod frikcionihprenosnikakoji rade
u uslovimapodmazivanja,
posebno
interesovanje
danaszasluZuju
razrade novih mazivakojima se do izvesnih granicapoveiavajukoeficijenti
trenjau kontaktu.

tridnih profila i kaljenih aluminijurnskih legura kao materijala. Primenar

elektroJremijski oj adanogaluminijuma
znatno smanjujeteZinui sile inercije,
pobolj5ava toplotnu provodljivost,
sposobnostprenosa velikih brzina i
moguinost preciznog balansilanja.

Nekaispitivanjapokazujuda sesko- Svrsishodnoje konstatovati i velike

ro dvostrukavrednostkoeficijenta moguinosti remenih prenosnika u
trenja (p=Q.1)dobijapri podmazi- kontinualnoj automatizacijitransmiTibologija u indrctriji, god. XVI, br.4,1994

siji transportnih sredstava.Putevi

daljeg razvoja.remenih prenosnika
znadajnosu povezanii sa daljim razvojemautomatskihmenjada.
Mehanidkiprenosnicisnagetrenjem
u kojima se kao gipki transmisioni
elementi koriste specijalni,metalni
lanci predstavljajuvei decenijama
poznatumoguinosttransportovanja
energije.Savremenipravci usavrlavanja ovih prenosnikauglavnomsu
usmerenika razvoju lanacakoji su
veomasloZenekonstrukcije,znatno
sloZenije
od lanacaklasidnihlandanih
prenosnika.

skovai sposobniza pouzdanrad u

toku celog zadatogveka trajanja.
Odiglednoje dasupostavljenizahtevi
pa stogai konveomabrojnii sloZeni,
strukcijanovihi kvalitetnihlanacaje
prvorazrednizadataku svetskojprodukcijiprenosnika.

ka usavr5avanju
upravljadkihhidraulidnihservo-sistema.

Na kraju,a mogloje stajatii na podetku, veiito pitanje:buduinost mehanidkih prenosnika? Istorijski razvoj
civilizacijeukazuje da dovekprojektuje, konstrui5ei stvarapo uzoru na
Danasseu tehnidkomsvetuintenziv- sebesamogi sebislidnim.Takou njeno radi i na razvojunovih re5enjaza govim tehnidkim sistemima,mozak
aksijalnogpritiskaod zamenjujeelektronikom,nervnesiobezbedivanje
kogazavisibezbedniprenosoptere- stemeautomatizacijom,
a skeletmeienja. Sveje viSerelenjazasnovanih hanikom.MoZeli dovekbezskeletai
na kombinacijihidraulidno-mehani- tehnidkisistemibez mehanidkiheledkihprincipa,
menata?

NeprekidnateZnjaka automatizaciji
Novi lanci ie biti malog koraka i tehnolo5kihprocesa zahtevai dalji
mase,velike krutosti i dvrstode,do- razvoj upravljadkihjedinica mehanibrih vudnih sposobnosti,neosetljivi dkihprenosnikasnagetrenjem.Dalji
na asimetridnipoloiaj konidnih di- pravcirazvojaodiglednosuusmereni

Zato sesvemanjepostavljaprethodno pitanje. Mehanidki prenosnici

imaju buduinost,ni5tamanju negoi
drugi mehanidkisistemi.

MechanicalPowerTransmitters
- Directionsof FutureDevelopment
Contemporary application of mechanical power lrawrnitters is mainly directed towards the developrnent of
mecharicsl transmitten with cotttirutotuly vaiable lrsnsmissiort,ratio, i. e., wilh contirutotts regulation of
t'elocity.
Development of mechanical power lransmitters bylriction is today a veryacilml and important researchfield.
New itwesligations poirtt to three main directiorx: development of new constnrctiorx, applicalion of new
mateials, and development of optimal topographyof conlact surfaces.

Cnlonue MexanrrrrecKrle
nepeAarru
- rryTrrAaJrbrreri[refopa3BrrTrrfl
Coepeneuuoe uputteuenue curtolbx iteraHuvecKux uepedav autat ulpeuuetr e 3Ha,uuuenwtort uepe opueuwttpoaaHo Ha pasautuue ntetcarn.qecKuxuepedau c uocwoauuo-t.JircHtrtouluilcn ilepedatttouuatu otuuouteiuen, cootueetuctlleeuuo ctloctuoauuort pelynupoarcoit crcopoctuu.Paseuuilrc nexaruuecxuxtlepedaq auwt ciloco6ott rupeuria
e uactuoauqee ape.L$aaenaetuca eecbila ax[uyant'uoti u eaxnoit o6nactuwo ttccnedoaauuit e rcotuopt tx ewdennrctuca -uptt ouoeuax uat1paenexua:pateuGtue uoeaa xouctupyxtquit,ttcttotttso6aturc ,rcabt.t tnwepuanoe u
p aseutu ue ouwttnanar nfi tu ouoipatfrru rcouwa xtuupy nuqt.v t1oeepnt ociu efi .

Tibologija u infuutiji, god.XVI, br.4,1994

109

0.86-347
.950.3
UDK 62r.55

tilill
t
-)

'E
cr
F

ll

ll

B.rvKow1
I A.RAC,

L__l

Tribology Research
and Education in
Yugoslavia

Tiibolog hasmadea majorcontibutiontomachinedesign

and mabienance becauseboth the operalionof moting
parts and their life are stronglyirfluencedbyfiction ancl
wearprocesses.For this reasontibologt researches
are
importantfor etery industially detelopedcountry.This
paper presenttsthe position and activitiesin the fields of
researchand educationat Ygoslav Universitiesand irt
indwtry, analyzingthe atrrenl projectsnnd papersfrom
jounmls and meetings.
It can be conchtdedthat tibologt activitiesare sirnilsrto
otherEuropeancouriies with somecharacteristic
fealures.
are done at Universities,
Most researches
a miltor part irt
industry. This irnplies an effort towardspttttittg all this
htowledgeinto practice.
KEY WORDS: Tiibologt, Education, ResearchActivities

l.INTRODUCTION
progressin the lastfifty yearshasbeenso
Technological
closelyrelatedto tribology,that researches
in this discipline can be regardedas a key for further development
of mechanicalsystems.
of modern
[1].The requirements
industryfor materialand energyconservation
makethe
tribolory particularlysignificantboth in scienceand engineering.That is why the stateof the developmentof
tribologyis a synonymof reliability,energysavingand
the life of mechanicalsystems.[2]. The stateand the
developmentof any technicaldiscipline,and thereby
tribologli,in the countryunderinvestigation,
canbe best
observedthroughthe stateand statusof researches
and
education.
Prof.drAleksandar Rac, dipl-I ng.,
I-acultyof Mech.Engineeing Belgrade.
Prof.dr.Branko lvkovit, dipl-Ing.,
I'auilty of Mech. Engineeing, IQagujevac.
110

Tiibologryis a multidisciplinaryscienceinvolvingresearchandpracticein materials,lubricantsandcomponent

& systemdesign.The multiplicityof disciplinesincorporatingtribologryand its subdisciplines
makesit diffjcult
to get insightinto all activitieswhich are beingrealized.
All the moresobecausepapersare publishedin various
journalsand presentedat meetings,and protechnical
jectsare realizedin differentdisciplines,
very often with
little communication
amongauthorsand research
workers,Thereforeevery effort at analysis,even the one
basedon a limitedsampleof thecountryin question,
can
serveasa basisfor furtherdirectionsin the development
andorientationof research
projects.It alsoenablesthe
comparison
withothercounties,
whichhadalreadymacle
suchan attempt,[3,4, 5].
Tiibologicalinvestigationhad achieveda consideratrle
growthin Yugoslavia
in the lastdecade.Flowever,in the
future strategyit will be necessary
to rationalizethem
andto setpossiblegoalsfrom the economicalandtechnical point of view.Herein lies the reasonfor the analysis
of thepresentstate.
The firstpartof thispaperregardsresearchactivities,the
secondpartconcerns
thestateofeducationandthethird
partpresents
thetendencies
andinitiatives
presentin the
field of tribologyin Yugoslaviaand in the Balkanarea.

2. RESEARCHACTTYITIES
Widespreadresearches
in tribologry
were initiatedby an
intensivegrowthof industryandtransportin Yugoslavia,
coveringthe periodof aboutlast forty years.This overlapswith the appearance
of tribologry
asa separatediscipline in the world. However, the developmentof
tribologyin Yugoslaviawas not intensivein the initial
period,sincetheindustrialization
took placein cooperationwiththedeveloped
countries.
The realpictureof the
stateisprobablybestseenin the periodof the lastfiveto
Tribologijau irrlustiji, god. XVI, br.4,1994

ten years.That is the reasonfor presentingthe analysis

of tribologicalactivities(throughprojects,publishedand
papers)in thecourseof thelastfiveyears.
communicated
The sampleunder investigationand the analysisdo not
and literature,due to the reasons
involveall researches
mentionedin the introduction;however,it canbe consideredrepresentative,sinceit involvesall mostimportant
activities.On the basisof the data collected, general
of R&D in
estimationscan be givenand the tendencies
tribolory canbe viewed.
into four areas
In thisanalysisall theworksareclassified
which are in ttre author'sopinion, the mostsignificant:
manufactumachineelementsand machinery,
marterials,
ring processes
and lubricants.
Out of the total number of papersand projects,about
40Voinclude the considerationof either materialsor
andover507oare
lubricantsor manufacturingprocesses,
concernedwith activitiesrelated to machineelements
and machinery.When we comparetheseareaswith reit canbe seen
spectto the total numberof appearances
and the publishedpapersin the four
that the researches
mentionedgroupsare approximatelyequallypresented
(Fig.1).

,t 40
tu

z
fi30

l. Machine Elements&
Machineries
2. Manufactur.ingProcesses
3. Materials
4. Lubricarrts

,l

Having in view that the key words in tribology are fricfurther analysis
tion,wearandlubrication,i.e.lubricants,
wasmadewith respectto thesedescriptors,
were treating
Out of the total numberof works39.40Vo,
the problemsof friction. Distribution to the four basic
groupsis presentedin Fig. 2.

fi60
z
f \

{so
{
trl
t+o

l. MachineElements& Machineries
2. Manufacturing Processes

3. Materials
4. Lubricants

-l

ts30
(J

o20
ia

o\

10
0
Fig. 2. Friction study
Istralivanje trenja
Acutedoeat nte IEp ettutt

The majorityof papersdealingwith friction regardsthe

materials,and the leastregardslubricants.

Iro
F

The wear phenomenonwas investigatedin 6B.6Voof.all

analyzedprojectsand publishedpapers.The investigation of wearwasmoreof lessequallypresentedin materials, machineelementsand manufacturingprocesses,
andverylittle in lubricants(Fig.3).

-l

\i 10

0
Fig. L Cunent areasof interestin R&D
Rannatraneistraiivaiko -ranoi ne oblasti
Paccuatup u eae.uue o 6,tuctu uuccnedoaauun u pat auw un
Out of all materials metals were most investigated,and
lately the important projects and papers deal with tribology of coatings, nonmetal materials and composites.
The order of researchesof tribological characteristicsof
machine elementsand machinery is the following: sliding
bearings, gean, rolling bealings, engines and compresSOTS.

In the tribology of manufacturing processesthe field of

tools wear during materials cutting dominates, while
researchesin metal forming are only partly present.
Tnbologija u bultutiji,

Where lubricantsare concernedthe most frequent invephysicaland chemistigationsare thoseof arheological,

cal properties,additivesand the behavior of lubricants
duringoperation.

god. XVI, br.4,1994

From the point of view of wear mechanisms

and modes
the numberof appearances
is the greatestin adhesive
wear(Fig.4), thenin abrasivewear,while other typesof
wearare slightlypresentedin researches.
With respectto lubricants, over half of all researches
regardsindustrialoils (Fig. 5), and about25o/omotor
oils.
The analysis
presentedand its resultsindicatethat some
essentialfields of tribologryare insufficientlyincluded
into projectsand consideredby researchworkers. It
regardsprimarilyfundamentalresearchesin tribologry,
andalsothe development
andthe applicationof lubrication theoriesin practice.There is a small number of
papenon hydrostatic,
andelastohydrodyhydrodynamic
namiclubrication,while in boundarylubricationthe situationis somewhatmore favorable.
111

ffi60
o
z

Sso

?
H

E+o

l. Machine Elements & Machineries

2. Manufacturing Processes
3. Materials
4. Lubricants

n60
O

A Adhesive Wear
B. Abrasive Wear

f,so
t+o

C. Erosion & Cavitation

D. Fatiguc Wcar
E. Tiibochemical Wear

rrl

r.1

8ro
F

F
30
LJ
F

o20

o20

5\

b\

10

10

0
Fig.3. lYearstudY
Istr:aiivaniehabaiia
H canedooauue uaHautuBaHuft

Fip.4. Wearnhenomenonbeinsstudizd
"
Istraiivarle vnte habaija
I.Icnnedoaauue eudo e u3ttoca

On the contrary, the work in the domain of tribometry,

especiallyin the development and production of devices
for testing tribological characteristicsof materials and
machine elements, has been intensified during the last
few years. Also the activity in failure diagnostic was
observed as well as the application of modern methods
of diasnostic in industry.

saryto include it into curricula of all engineering colleges

and universities[9]. The stateof educationin Yugoslavia
was estimatedon the basisof curriculum for mechanical
e ngineers,sincetribology study takes place almost exclusivelyin MechanicalEngineering departments.Out of
sevendepartments,only four have undergraduate and/or
graduate studiesin tribology (Tab. 1).

fr60
U

Tsble L YtryoslavUniversitiesOfferhryCoursesin'fibologt
A. Industrial Oils

Levelof Course

B. Motor Oils

J)U
ql

&+o

C. Greases
D. Hydraulic Fluids

,.1
4

5
30
F
o20
s\

l0

Facultyof Mechanical
Engineering
UnderGraduate graduate
Universityof Belgrade

Yes

Yes

Universityof Kagujevac

Yes

Yes

Universityof Novi Sad

Yes

Yes

University
of NiS

Yes

No

3. EDUCATION IN TRIBOLOGY

However, it should be mentioned that all students of

mechanicalengineeringdo not attend the courseof tribolory. Consideringthe syllabusof mechanical engineering studies, it could be inferred thert some important
tribological topics are studied in traditional subjectssuch
as Machine Theory, Machine Design, Fluid Mechanics
and others, which can be consideredas an unsuitable
approach since then the problems are treated from one
aspectonly.

Educationin tribologyis consideredasone of the very

important links for the introductionof tribologyinto
engineering
practice.A lot of paperswerewritten about
the aspectsof educationand manymeetingswereheld
The
[6,7,8],but the problemsarepresentevennowadays.
investigationshowsthat tribolory is not sufficientlypresent in educationeven in industriallymost developed
countries,suchasthe USA, and that it shouldbe neces-

One of the important activitieswhich should be mentioned are the courses for the innovation of knowledge
organizedby YugoslavSocietyfor Tiibology. Thereby the
lack in education and tribological knowledge of mechanical engineersis partly improved. The need for education is not to be ignored,becausethe future technological
progressdependson training and knowledgeof tribolosists.

0
Fig. 5. Types oflubicans study
I straiiv anj e vrsIe nl aziva
I.IcLmedoeauuecin3oK

t12

Tribologijau inclrctriji, god. XYI, br. 4,1994

4. FUTURE TRENDS AND INITIATIYES

The necessityto use to a great extentand put at the
disposalof industrythe alreadyachievedknowledgein
that it shouldbe systematribologyled to the awiueness
It isa branch
tizedandtherebyits transfermadepossible.
fastin the
whichhasbeendeveloping
of tribo-informatics
courseof the last ten yean [L1, 12, 73]. The whole
tribologicalin{ormationsystemdoesnot only makeeato industry,but advances
sierthe transferof technologies
the communicationbetweendifferent disciplinesadjacent to tribolory. YUTIS is the YugoslavTiibological
beingdeveloped.
InformationSystemwhichis nowadays
Its structure,plotted in Fig. 6 containsat this moment
threecomponentson which the work is done.
proThey are:bibliography,tribologl of manufacturing
cessesand tribolog5lof machineelements[14]. Every
domain is basicallycomposedof the databaseabout
tribologicalpropertiesof materials,the selectionand
propertiesof lubricantsand tribologydesigndatabase.
Further activitiesare oriented to the popularizationof
tribologyby gatheringengineers
andexpertsin conferenliterature.In
ces,coursesand by publishingprofessional
the courseof the last sixyearsthe YugoslavSocietyfor
Tiibologyhad organizedthree nationalconferences
entitledYUTRIB. Periodical"Tiibologyin Industry"hasa
long traditionand 15yearsof its appearance
is certainly
a successful
exploit.
During the First BalkanConferenceon Ti.ibology
heldin
Sofia,Bulgaria,in 1993,the BalkanTiibologicalAssociation wasfounded.The main purposeof the Association
is the integration,mutual cooperationand the development of tribologyin the Balkans,consideringthe speci-

ficityof thisregionasa wholeand of differentcountries

on it [15],

5. CONCLUSIONS
The developmentof tribologyand the enhancementof
the levelof knowledgein educationof engineersshould
be devoteda deservedattention;but, simultaneously
theseactivitiesshouldbe made as rational as possible.
showthat the greatestpart of actiHitherto experiences
vitiesisrealizedat Universities,
but, that eventhere,little
are made.The transferand apfundamentalresearches
plicationof tribologicalknowledgein industryis inadequate.The establishment
of the tribologicalinformation
systemshouldcontributeto a betterlinkingof expertsof
variousdisciplinesand to ensuringthe penetrationof
into practice.
tribo-technologry
The cooperationwith other countrieswithin the framework of the Balkansand throughthe InternationalTiibologyCouncilwill makepossiblethe highly necessary
communicationof expertsand will contribute to the
raisingstandardsin variousengineeringsectorsall over
the world.

REFERENCES:
I l.) W. O. ll/iner: Future Trends in Tribolory, Wear,
136,1990,pp. 19-21
2.]
S. Jahawnir: Future Directions in Tribology Re[
search,Transof ASME, Journalof Tribology,109,
1987,pp.2A7-214
,
P.) H. Czichos:CurrentAspectsof Tribolory,W ear,77
pp. 1-11
1982,
I4.) D. Dowson,C. M. Taylor:A Surveyof Researchon
Tribologrand Future Priorities,Wear, 106,1985,
pp.347-358
SomeCurrentTrendsin Tribologyin
[5.)W H. Roberts:
the UK and Europe,Trib. Int., 19.6,1986,
pp.295311

Fig.6. Conryonents
of WTIS
KontoonenteYUtlS-a
Coc.tudenno ulue YWI S-a

Tibologija u irulwtiji,

god. XW, br.4,1994

[6.] H. Blok: Mucation in Lubricationand Wear and its

ConceptualIntegration into Machine Design,
Third Inter. Conferenceon Lubricationand Wear.
Inst.of Mech.Eng.,1967
I7.lW. Bartz:Basicand ContinuingEducationin I'ritrologr, First Balkan Conference
on Tribologr, Sofia,
L-3.Oct.,1993.vol.1,pp.23-39
[ 8.] D Dowsott,D. A. Jones:ed., TeachingTribolory,
Conference
Proceedings,
Institute of Tribology,
Universityof Leeds,1970
[ 9.] S Jahanrnir,F. E. Kennedy;fribologr Education:
PresentStatusand Future Challenges,Trans of
ASME, Journalof Tribology, 113,1991,pp.229231
Tribology and Education (In Ser[10,] S. Tanasijevic:
bian Language),Tribology in Industry,XV, 1,
1993,pp. 3-5
113

The Developmentand
[11.]S. Iahanmir, M. B. Peterson.'
Use of a Tribology Research-in-ProgressDatabapp. 153-158
se,Lub. E;ng.,46,3,1990,
f.
E.
Tallian:
Tribological
DesignDecisionsUsing
U2.l
ComputerizedDatabases,Transof ASME, Journal
of Tribology,109,1987, pp. 381-387
TribologSr,
BAM, Berlin,vol. 1-20
[13.]Documentation

I1.4.)8.Ivkovic:TribologicalInformation System- A Basis for Control of Friction and Wear Processes

in
Industrial and TransportationSystems,(In Serbian Language),Tribology in Industry,XIV, 4,
1992,pp.ll4-120
[15.]Project:Foundingof the BalkanTribologicalAssosiation,Sofia,1993
* Presented
at theThird TibologicalEverfiof theArgentine
Republicand Latin Ameica, BuerrcsAires,Atryust8-12.,
1994.

Tribolo5kaistraZivanjai obrazovanje
u Jugoslaviji
Tibologija kao stntina i nauina disciplilmima iztaelnovisokuticajna optimalnukorctrukcijtti odrZavanje
maiina, zbog toga ito je njihov rad i vek tmjanja neodvojivopoovezznsaprocesimatrenja i habanja. Iz tih
razlogatiboloika istraZivanjai obrazovanjeu toj oblastisu veotnavaine kaike u razt,ojusvnkeinrhstijske
zetnlje.
Rad daje pikaz pozicije i aktivrtostiu oblastiistraZi,attjai obrazovanjana Univerzitetirnau Jugoslavijii
inhutiji, analizimjuii aktuelneprojektei objavljeneradoyeu iasopisimai na simpozijumima.
Na osnowtizvrienihanalizamogudeje zakfuiili da su aktitutostiu oblastitibologije sliine kao i u dnryim
evropskirnzemljamasa nekimspeciJiinimkarakteistikama.Vetinaistraiivanjaseostvantjenafakulletima,
a manii deo u irdtctiji. To ukazujena neophodnost
posebnihnaporada seinrti tansfer steienihznanja u

prakxt'

Tpn'onofl{rrecKrre

[ccJre^oBarrr{fl rr

o 6paronaHrren l0roclaBr{r{
Tpu6ottohta xarcnaywnn ductquuauuautteetttttcrcnrc.ililltenwto6oltbuoe anufrHueua otTwunanutyto xottcwpl,t;4uto r. o6cnytnrcauue ilauuur, acaedcilaue wo\o ,ttuo ux pa1owa u cpot cLtytrcSu Hepa3pbtltto cafl3ailu c
ttp_o4.ecrgnutupeuua u usuauurcaHua. B pesynawalite utpuSonoTu,rccxue uccnedoearutn u o1yveutrc xadpoa e
eruofi o6nac[ilu aanntowca o.rcHb aarcHbilet aaeil"trJvua paeetiittttt xatcdofi ilpour'nunenuoit ctupauw.
B pa6owe uorcaawaaewcacoctttoaruteu axfruenocwtt a o6nacwu wpuSonoiuuecrcux uccnedoeauuti tt oSpasoaatnn rcadpoae rc|ocnaacxux ynueepquuewat u a tTpottu,ttu.4eruocwi,attnnuupynwcn anuyaautarc upo'enuu u
pa5oruur ouydnurcooauuwe uo sfroue aoupocy 6 )tcypHartaxu t& tny\Hbtx, ccsdpauuax.
Pesynt'wawu ilpoaeddnuo1o auanuea uoaaonarctu ytuaepucdawa, ,iuo pa6owa a twoti o6ttacwtt ue otuciuattu sa
pa6otila'wt e dpyZttx eepoueficxux cupauilc c uekotuoptu'r,+ut oco6eiuocws.ntt. Eonwuas qactuu uccaedoaapa69trt ocyu1ec[frenaelucaua Qaxynuruewax, a n.ettauafl e upo,+ttuuneunoclutt.Stuo yrutswauelu rut
Lueaucxr,tx
ueo6xoduuoctut, anottceuufl 6onautux uafipatceuufi, ,tulo6u docwuzitytut rc 3HaqeHtureuedpuwo a iipottsaoocluao.

174

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

UDK 669.131.2:621.178

B. TADIC, S. PECEIJ

Eksperimentalna
istnail,ivanja
triboloSkih
karakteristika
nodularnog liva

I. UVOD
Poznavanje
triboloikih karakteristikakontaktnihparova
ima vi5estrukiznadaji predstavljajedan od osnovnih
potrebnihza adekvatanizbormaterijalaelepokauatelja
menatatribomehanidkihsistemau eksploataciji.Konbezobzirao kojoj
sistema,
taktniparovitribomehanidkih
wsti kontaktaje red,mogu raditi u razliditimuslovima,
ti. u iirokom opsegubrzina klizanjai normalnogoptereienjakoje moZebiti statidkogi dinamidkogkaraktera
oscilacija.
sarazliditimodnosomamplitudei udestalosti
Poredtoga, eksploatacione
usloveodlikuje nadinpodnrazivanja, temperotura,kvalitetobradekliznihpovriina
itd. Svi ovi faktori u odredjenojmeri utidu na velidinu
rasipanjaenergijei maseu tribomehanidkim
sistemima.
MoZesereii da koeficijenttrenjakaopokazateljtriboloSkekarakteristikekontaktnogparasaaspektaizgubljene
(rasute)energijei PQ indekskao pokazateljtribolo5ke
karakteristikekontaktnogpara sa aspektarasute(izgubljene)mase,predstavljajusloZene
funkcijekarakteristika materijalai eksploatacionih
uslova.
Velikibroj faktorauticajnihnavelidinukoeficijentatrenja, pored velikogbroja razliditihmernihsistemakojima
se isti meri, doveoje do veieg neslaganjaliteraturnih
podataka.
Deo rezultataprikazanihu radu predstavljaintod iz
eksperimentalnih
podatakavezanihzamerenjekoeficijenta trenja nodularnihlivovarazliditotermidkitretiranih.
h'[r Brartko Tadi6, dipl. iltg., asislent,
ItI oi insk i fa kil tet u Krogtjet,crt
Slat,ksPecelj, rliplornac, Maiircki fahiltet u Kragujevat

Tibologija u ittdtstriji, god. XVI, br.4,1994

TTT
tl
ll

[t
tl

'l
G
t-

Pouzdanostmernogsistematestiranaje ponavljanjem
pri razliditimnivoimaopteveieg broja eksperimenata
reienjai brzinamaklizanja.Razlikeizmerenihkoeficijenata trenja pri ponavljanjueksperimenatane prelaze
lVo,Stose moZepripisatigreikamaidentidnostiuslova
ispitivanja(hrapavostpovr5ine,podmazivanjei dr).

2. MERNA INSTRUMENTACIJA
Merni lanaczamerenjekoeficijenatatrenjadine:
. tribometarTPD-93konstruisanna Ma5inskomfakultetu u Kragujevcu,
. mostpojadivad
HO'IINGER, i
. ploterHEWLET PACKARD.
prikazkontaktnogpara.Stezanje
Na sI.1.datje Sematski
pina vr5isepreko aksijalnogleZajasajedne i kuglicesa
drugestrane,tako da se i relativnomalom normalnonr
silommoZeobezbeditinjegovolinijskonaleganjepo disku koji rotira odredjenimbrojem obrta. ditav stezni
pribor smeitenje na polugu tako da napadnalinija i
normalnesilei siletrenjadelujuu teZi5tupresekapoluge
na kojoj su sme5tene
mernetrake i povezanesa drugim
elementimamemog lanca.Sa druge stranepoluga je
ukljeStena
u klizadukoji sepreko prednapregnutihlinijskihkotrljajnihvodjicapomerau pravcudejstvanormalnog optereienja.Klizadse preko posebnogsistemaza
optereienjemoZekontinualnooptereiivati u Sirokonr
ispitiopsegunormalnogoptereienja.Eksperimentalna
pokazala,
vanja su
da ekscentridnost
diska od 0.1 mm
daje amplituduocilovanjanormalnojsili i sili trenja ne
je saaspektatehnologijeizradediskova
veiu od 10%o,Eto
sasvimzadovoljavajuie.
115

UDK 669.131.2:621.178

B, TADIC, S. PECEIJ

Eksperimentalna
istnailivanja
triboloSkih
karakteristika
nodularnog liva

r. IJVOD
Poznavanje
triboloSkihkarakteristikakontaktnihparova
irna vi5estrukiznadaji predstavljajedan od osnovnih
pokazateljapotrebnihza adekvatanizbormaterijalaelemenatatribomehanidkihsistemau eksploataciji.Konbezobzirao kojoj
sistema,
taktniparovitribomehanidkih
wsti kontaktaje red,mogu raditi u razliditimuslovima,
ti. u Sirokomopsegubrzina klizanjai normalnogoptereienja koje moZebiti statidkogi dinamidkogkaraktera
sarazliditimodnosomamplitudei udestalosti
oscilacija.
usloveodlikuje nadinpodPoredtoga, eksploatacione
ternperatura,
kvalitetobradekliznihpovr5ina
mazivanja,
itd. Svi ovi faktori u odredjenojmeri utidu na velidinu
rasipanjaenergijei maseu tribomehanidkim
sistemima,
MoZesere6ida koeficijenttrenjakaopokazateljtribolo5kekarakteristikekontaktnogparasaaspektaizgubljene
(rasute)energijei PQ indekskao pokazateljtribolo5ke
karakteristikekontaktnogpara sa aspektarasute(izgubljene)mase,predstavljaju sloZene
funkcijekarakteristika materijalai eksploatacionih
uslova.
Velikibroj faktorauticajnihnavelidinukoeficijentatrenja, pored velikogbroja razliditihmernih sistemakojima
se isti meri, doveoje do veieg neslaganjaliteraturnih
podataka.
Deo rezultataprikazanihu radu predstavljaizvod iz
eksperimentalnih
podatakavezanihzamerenjekoeficijenta trenja nodularnihlivovarazliditotermidkitretiranih.
tr[r Brartko Tadi6, dipl. ing., asislent,
ItI oi itn k i fir kil rcI u Krogj et'ctt
SlavkaPecelj, diplomac, Maiituki fakultet u l(ragujevcu

Tibologija tt irultutriji, god. XVI, br.4,1994

TT[]
n
T

'E
E
F

Pouzdanostmernogsistematestiranaje ponavljanjem
pri razliditimnivoimaopteveieg broja eksperimenata
reienjai brzinamaklizanja.Razlikeizmerenihkoeficijenata trenja pri ponavljanjueksperimenatane prelaze
|Vo,ito se moZepripisatigre3kamaidentidnostiuslova
ispitivanja(hrapavostpovr5ine,podmzuivanjei dr).

2. MERNA INSTRUMENTACIJA
Merni lanacza merenjekoeficijenatatrenja dine:
. tribometarTPD-93konstruisanna Maiinskom fakultetu u Kragujevcu,
. mostpojadivad
HO'IINGER, i
. ploter HEWLET PACKARD.
prikazkontaktnogpara.Stezanje
Na sI.1.datje Sematski
pina vrii sepreko alsijalnoglei.ajasajednei kuglicesa
drugestrane,tako da se i relativnomalom normalnonr
silommoZeobezbeditinjegovolinijskonaleganjepo disku koji rotira odredjenimbrojem obrta. eitav stezni
pribor smeitenje na polugu tako da napadnalinija i
presekapoluge
normalnesilei siletrenjadelujuu teZiStu
na kojoj su smeitenemernetrake i povezanesa drugin-r
elementimamernog lanca. Sa druge stranepoluga je
ukljeStena
u klizadukoji sepreko prednapregnutihlinijskihkotrljajnihvodjicapomerau pravcudejstvanormalnog optereienja.Klizadse preko posebnogsistemaza
optere6enjemoZekontinualnooptereiivati u Sirokonr
opsegunormalnogoptereienja.Eksperimentalna
ispitipokazala,
vanja su
da ekscentridnost
diska od 0.1 mm
daje amplituduocilovanjanormalnojsili i sili trenja ne
veiu od l0o/o,itoje saaspektatehnologijeizradediskova
sasvimzadovoljavajuie.
115

3.PROGRAMISPITryANJA
Programomispitivanjapredvidjenoje merenjekoeficijentatrenjapri linijskomkontaktudiskova,izvadjenihod
nodularnogliva NL-420feritnoperlitneosnoverazlidito
termidkitretiranihi kaljenihpinovaizradjenihod delika
e fgf istog hemijskogsastavai mehanidkihkarakteristika.Hemijskisastavi reZimtermidkeobradepobolj5anjem(temperaturai wemeotpultanja),dati suu tabeli1.

//-\\

-'qY-,

Ispitivanjasu izvedenau dvefaze:

'

,r

f .

l'L-c

a) merenjesiletrenjasvihdiskovatokomhabanjaistihu
intervalu0 - 30 min pri nominalnomopteredenjuod 10
daN ibrzini klizanjaod 1.5mls,

SL l. Semaski prikaz kontakt,tog lrara

Schematic representationof contacl pait'.
Cxeua xonti a xtTt t ofi ila o at

b) merenjesiletrenjasvihdiskovatokomhabanjaistihu
intervalu0 - 5 mht pri normalnomoptere&nj't od 10 daN
i 15 daN i brzini klizanja od 2 mls.
Tabela1. Hemijski sastavi reZimtenniike obrade
Oznaka
diska

ReZimtermidkeobrade

Hemijskisastavnodularnogliva NL-420

TP(c)lt(min)

Si

Mn

Cu

s9oi3o
2

520/60

390/90

390/60

Ni
1.24

3.34

2.38

0.30

o.o42

0.0006

Merenjeje izvedenou uslovimagranidnogpodmazivanja 5. ANALIZA EKSPERIMENTALNIH

istom kolidinom ulja koje ie posluZitiza odredjivanje
REZULTATA
produkatahabanjatj. PQ indeksakoji seovomprilikom
TiiboloSkekarakteristikeispitivanihdiskova,sa aspekta
ne6erazmatrati.
trenja,moguse uraziti preko pokazateljaizvedenognii
bazikoeficijenatatrenjapo izrazu:

4. EKSPERIMENTALNI REZULTATI
Merenjemnormalnesilei siletrenjaizvr5enje proradun
koeficijentatrenja i njegovedisperzije.Na slikama2 i 3
histogramskisu prikazanevelidineminimalnogi maksimalnog koeficijenta trenja, odnosno intervali visoke
pouzdanostip+36p na osnovurezultatamerenjasile
trenjaposle5 min i 30 min, pri normalnomoptere6enju
Fn:10 daN ibrzini klizanjav:1.5 mls.
Na slici 4 prikazanje za iste usloveoptereienja,trend
promenesrednjegkoeficijentatrenja(p)tokomvremena
5 -3 0 min.

v,

P,=i.-1,00vo,
gdeje: P1- pokazatefltriJofoff." karakteristikesa
aspektatrenja;
p.- koeficijent trenjareferentnogkontaktnog
para;
p*- koeficijenttrenjax-togkontaktnogpara.
Kao referentnikontaktnipar u svim uslovimaobrade
rezultatabiranje par tj.disksanajmanjimkoeficijentom
trenja,pa isti uvekdobijamaksimalnuvrednostpokazateljaPt od1007o.Velidineovih pokazateljahistogramski
suprikazane
na slikama
7,8i9.

Velidinekoeficijentatrenja i njegovograsturanjap za
uslovenormalnogoptereienja10 daN i 15 daN i brzinu
Hizanja2 mls prikazanesuhistogramski
na slikama5 i 6.

116

Tibologij a u indwrriji,

god.XW, br.4,1994

0.
0.
0.1
0.08
0.00
0.04
o.02

otsK.t

orsK.2

0tsK-3

otsK.r

DtsK4

SL 2. Uticai' retima termiike obradena veliiinu

koeficiienla trenia
on the value
Influenceof thernwllreatmentreg,i,ne
ol thefriction coefi-cient
Botdefi ctueue p ex i,+n tuepuii ecxoil o6pa6owxu
wpaun
tra 3,n.reHueKosd)4)t.4ueHtua

otsK.z

0tsK.3

0tsK-4

Sl.3. Uticai
' reilma tenniik obrcdena velitinu
koeficijentatrcnja
Influenceof tlrcrmallreatnrcn!regitneon tlrc value
of thefriction coefiZient
iyo6pa6o w x u
Boedeilcwaueperfluta wep,tw,tecrco
HA3utqelnteKoslpqptu!@twa lupetruta

0.14
0.1

0.1

0.06
o.04
0.02
0

DISK,I

SL 4.'Irend Dromenesredniegkoeficiienta trenia

u fuikciii rezima tdniiclai odrade
Tentlency of variatfon of the medium friction coeficient
as a function of tlrcnrwl treat,rrentregime.
II atlpaaneutrcu3ileHeHuflcpedne|o xoeQttpu4uexwa
wpenua e saeucutttocuttt otu wepnuuecroil o6pa6owxu

DISK-2

DISK.3

DISK,4

Sl.5. Uticaj reiima tenni.lkeobradena velitinu

koeficijenlatrenja
InJluenceof thermaltreatntentreginteon the value
of thef ictiorrcoefrcient
peJLL.nowep,+tuuecrcoti
o6pa6otuxu
B oadertcluaue
Ha3twqeHuexosQ(tu4uenwa tupewta

0.14
0
0.1
0.08
0.06
004
o.02
0

DISK-I

DISK.z

DISK.3

DISK-4

Sl. 6. Uticai- reiinra tenniCkeobradena velitinu

koeficijentatrenja
Figtre 6. Influenceof thennaltreatmentrepime
" on the'valueofihe
friction coeficicnt"
B osdeii crueu e po{u tte tuep nuuecxort o6pa6ow rcu
ha 3rnqetr.e xoe(tQutqueuwatupenua
Tibologija u ililrstiji,

god. XVI, br.4,1994

DISK.I

DISK.2

DISK-3

DISK.4

SL 7. Uticai' reiitna tenniike obratle na veliiinu

indeksnogpokazatclja Pt
Influenceof thennal tieatnrcnlregintcott tlrc value
of the index indicator Pt
B osdeicutaue parutn wep.tu,tec xoit odpa1oturcu
[ioxataweLtn Pt
ila Benuquilv uttdercctto1ct

r77

120
100
60

olsK-r

DtsK-2

0lsK-3

0lsK-4

SL 8. Uticai' reiima termi\ke obradcna vekiinu

indeksnospokazateliah
Influenceof thermaltieatmentregitneon the value
of the indexindicatorPt
p a6orurcu
crcort o_-6
B oedeil cw aue it etcuata tltep u uu_e
uoxaaawenaPt
HAeenwilmy uuderccuozo

6. ZAKIJUdAK
Analizom eksperimentalnihrezultatamoZese dodi do
sledeiihzakljudaka:
> uticajreZimatermidkeobradena tribolo5kekarakteristikeNL-420saaspektatrenja,za dateusloveispitivan j a n i j e v e i i o d l U V o ,! ; t o s e m o Z e t v r d i t i s a
pouzdano5du
od95Vo;
> prednostpojedinihreZimatermidkeobradepobolj5anjem vezanaje i sa nivoom normalnogoptereienjai
velidinombrzine klizanja,pa se tvrdnja o postojanju
razlikasaaspektatrenjajoi viSedovodiu pitanje;
> ako se uzmu u obzir disperzijesignala,tj. razlikeu
dinamidkojkomponentinormalnesile,kojaje posledidiskova,ondasepouzdano
ca razliditeekscentridnosti

otsK-l

otsK-2

0tsK-3

0lsK-4

Sl.9. Uticai
- reZinn termiikc obradena veliiinu
indeksnoppokazateliaPt
on tlrc value
Influenceof thenrul ielahnentreg.ime
of the indet indicat6rk
percunn wepuuuecrcofio6pa5owrcu
Boadertctuaue
Pt
uorcaeawens
HaaenwilMyuuderccuolo
ne moZe tvrditi da postoje bitne razlike ispitivanih
diskova sa aspekta trenja.

LITERATUM
11.) B. Ivkottit,D. Ieii6, B. Tndii: Tribologicalcharacteristicsof Nodular Cast lron. INTERTzutsO'g3.
Bratislava,1993.
I2.l B. Tadit, S. Milutinovii: Tribolo5kekarakteristike
nodularnogliva, Tribologijau industriji,No 3/93,
Kragujevac,
1993.
13.lD. Jeiit: Triboloiki aspektinodularnogliva dobijeni
po osmosetrigger
postupku,Tribologijau industriji, No 4/92,Kragtjevac,7992.

SomeResultsof Investigations
of NodularCastIrons
TribologicalCharacteristics
A part of rexiltspresentedfu thispaperrepresents
a summaryof etpeimentaldata relateello measurements
of fictiott coefficieri of nodular castirons treatedthennallyin differentways.Measurements
weredone at
differert slidrngspeedsand levelsof nonnal loading,afierthepeiod of breakingin of the contactpain and
afterthecertainpeiod of theirwear.Analysisof measurements
resultspointsto thesmallinJhtence(tlifferences
in friction coefficientsdo not exceedtenpercents)of regimeof thermaltreatrnentbybettennenton tibological
characteristics
of nodularcastiron NL - 420,frorn theaspectof fricliort.
Besidesthat,lhe advantageofparticularlhennalregimes
bybetlerment
isrelotedto lhe vnlueof normalloatling
and slidingspeed,so the statementabout eristenceof differences
fu fiction cofficients is qttestionedeven
more,

Srcnepr{MerrraJrr,Hoe
rrccJreAoBanue
HoAyJrfl
prrbrx qyryrroB
B pa6owe tloxatatn uacEtupesynuwawoe, ltonyuetnu.v uptt sxcuepu,uetttttanwtuttc.
u3ilepettuEx wpettttn tto01'ilrpHbtx vylyuoa, uodaep1aeuau pauuuuoit wepuuuecxoti o6pa6otuxe. As,uepeuun ttpoeodunu rlptt pant u
cKopoc[f,ltLr cKontttetrun u pa3nwtHbtx ypogHrlr Hopnnnilbx ualpyaorc, uocne ilpupa6oruxu tupyugxca uapu a
Itle,reuue oltpedeneunolo epeueuu_u3Hatuuaailutl llottyucutrwe peaynuwatuu uatvepeuuii tloiaeuearotu, ,ruo
allltfltilte peJrcuua [ilep'uuuecrcoii o6pa6oarcu ua weptuuecnte xapatruepucluttxrt uodynapuo2o ,ty?yHa HI-420
ue6onwuoe. Pasuu4at e rcoe(tQu4uenwar wpeuua ne Sonuue 107".

118

Tibologija u indwtiji,

god. XW, br.4,1994

uDK627.62-U3.4

A. RAC

Tribologija
motora SUS
- stanje i tendencije

Rnnoj motora SUSwlovljen je ranojem mnogih drugilt

disciplina,medju kojima tibologija zauzima vidno rnesto
jer znaiajno dopinosi reiavanjudanasaktttehihproblema
sagledi.itapowdanosti i efektivnostimotora.
I mfi enaistraiiv anja i ostvarenireniltati u oblastitribologije
dopineli su da sesavremenimotoi pibliie postavljenim
zahtevimaza ito manjupotroinju enetgije,smanjenjeotltrosamasalsnaga,smanjenjeitetne emisijei visokuporudanosl vitalnih mehanizamamotora ta relativnoniske
lroikove odriavanja.
xr^luiNB RECr: Motoi
Stanje razvoja

SUS, Tiibololki problemi,

r. WODNA RAZMATRANJA
Rrzvoj i konstruisanjemotora SUSobuhvataniz fazaod
definisanjai izradunavanja
zahtevanihperformansiod
izradeprototipai njegovogispitivanjasaciljemutvrdivanja pouzdanostiiveka izabranogrelenja.
Ukupnealdvnostina tim poslovimasudugotrajnei skupe,ito senarodito
odnosina izraduprototipa i ispitivanje,pa sezbogtoga
moie konstatovatida se kao kritidni faktor javlja tadno
predvidjanje karakteristikajo5 u fazi projektovanja.
S obzirom da radne karakteristike,pouzdanosti vek
trajanjavitalnih delovamotora zaviseu znadajnojmeri
od tribololkih procesa,predvicljanje
njihovihtriboloSkih
karahteristkau fazi projektovanjai konstruisanja
je od
posebnog
interesa[1].

Prof. dr Aleksartdar Rac,dipl. ing.,

Mai inskifaktltet, Beograd
Tibologija u industiji,

god. XVI, br.4,1994

TTT
n
T

'u
E

F.

Osnovnirazlozi,koji danasinicirajuznadajnaistraiivanja
u tribologijimotoraSUSsudinjenice:
o da senajvedeuStedeenergijemoguostvaritikod transportnihsredstava
odnosnovozila-drumskog
saobraiaja
(tab.1);
. daje visokznadaji uticajtriboloeiiena ekonomiiuost
radadrumskihvozila(ab.2);
. da motor SUSsadrZiveliki broj triboelemenatai
. da postojiopita tendencijasmanjenjamasemotora rl
odnosuna snagusasvimposledicamana razvojtribolo5kihprocesaf
IstraZivanja
u tribologijimotora SUS su vezan za smanjenjepotroinjegorivakroz smanjenjetrenja[3,4,5, 6f,
poveianjepouzdanostisvih pokretnih komponenatai
za5tituokolineod zagadjenjaizduvnimgasovima[7, g].
Analizirajuii sadainjestanjezapaia se cla su aktuelne
sledeieaktivnosti:
> Istraiivanjau oblasti materijala u cilju poveianja
otpornostina habanje.Osnovnimaterijaliza aradu
pokretnihdelovamotorasuostaliisti tokomzadniih
20 do 30 godina,ali su naglaienaistraZivanlariOi
j asnije.gdefinisanjatribololkih karakteristika[9, 10,
111i njihovopoboljianjemodifikacijompovrlinskog
slojai/_ilikoriSienjemantihabajudih
previaka[72, ti,
14,151;
> Istraiivanjamazivau pravcuobezbedjenja
5toduieg
vekaupotrebe,smanjenjapotro5njegorivai zagaci
jenja okoline116,17,1,8);
> Razvojmetodaproradunaelemenatai mehanizama
motora SUS na osnovu teorija hidrodinamidkog
(HD) i elastohidrodinamidkog
(EHD) podmazivanl
ja, 5to omoguiujepredvidjanjeradnih i rriboloskih
karakteristika
u fazi konstruisanj
a 179,20,Zl, 22).

tt9

Tablica 1. Potencijalneuitedc u SAD kao rezultattibobikih istraiivanja

P,otencijAne:
u$tedeenergile

:,,::,i,:,.''.,,:,:',,:',,,
]',

OBI3ST

j::::

Miliiardi

Pfocenatro5kova
.:Ftlprogilma,.,,

f.r,sAD,
PouoSnje
:::
:I

PoZitivanbdno's

DrumskisaobracaJ

7.4

't1

'12.6

Generalori,,snage
i turbomaSine

o.7

1.0

7.3

14

Industrijske
ma3inei procesi

2.8

4.2

3.7

113

10.9

16.2

23.6

69

UKUPNO

87

usteda

PoziUvanodnos =

l0.Rltroskovi

Tablica2. Uticaj istraiivaCkihoblastina ekonomiCnost

Oiumgki,saobra6aj

PiedloZene
oblastiBI

Generatori
,,
Industiijske
snagei
rnasrnerprocesl
Tlansmisiia
turbomaSine

Motor

Procene
koSkovdll
mil,dol.

MaziVaipodmazivanie

5.6

Materijallipfevlake

4.8

HAuan;e

Kllznilelaji

Kotrljajniletaji

ZaptlVke

1.0

Valjanjemetala i procesi

3.1

o.7
M

4.4
1.7

UKUPNO

21.3

V-ve6i znadaj M - manjiznadaj

Sa gledi5tamehanizamamotora SUS,5toje przktidniji

prilazzave(,inuinienjerakonstruktora,sledeii tribornehanidkisistemisu u ZDiintresovanja:

Hidrodinamidko
podmazivanje

Kolenasto
vratilo
12.5Vo
Klipnjada
l0.IVo

mehanizam

Klipni
prstenovi
19.07a

Dodatnaoprema
22.5o/o

.
.
.
.

klizni leiaji kolenastog

vratila;
grupa
klipna
bregastimehanizami
sistemzapodmazivanje.

Toje i logidnoakoseznadasumehanidkigubiciu motom

SUS[23]najveiikod tih mehanizama(sl. 1) i da pouzclanostmotorakaocelinezavisiu najveiojmeri od pouzdanostipoketnih elemenata.
Pomenutitriboelementii mehanizmiobavljajusvojufunkciju pri razliditimreZimimapodmazivanja(sl. 2), saznanjekojeje osnovaza svadaljatribolo5karazmatrania.

2. KLIZNI LEZNI

Slika 1. Raspodelamehaniikih gubitaka u motoru SIJS

Mechanicalbssesin engbrc
Pact1
p edeneruteuemuiqecrcux y mpatu
e deuiatieneeuyrupeunoeo
ciopauua

t20

Konstruisanjeleiaja kolenastogvratila motora SUS je

jedan od aspekatakompleknog razvojnogprograma
motora.To je sloZenposaokoji obuhvataaktivnostiod
izbora materijala,konstrukcijskogrelenja pa do proradunaradnihi tribolo5kihkarakteristika.S obziromcla
kliznileZajikolenastogvratila
radeu oblastiHD podmazivanja,njihovproradunsatribolo5kogstanoviitaobuh-

vata odredjivanje debljine sloja maziva,velidinetrenja,

temperatureulja u leZajui protoka ulja kroz leZaj.

PP

to0
D

z.

ro'r
H
F
tz
ul

3
L)

KLlZllI LEZAJ-

ro'l

l!
LJ

*.
to.t

no/p
SAk42. Uslovipodmazivaniakod osnovnihmehanizama
mitora SUS(Strbekov dijagram)
Stibeck diayary showinglubicatbn modes
oI engne componenls
Ycnoauaclro3Kue o4HoaHbailexaHu3ilol
( Cfrpu6ercaeluopa)
dauiatfuenert

Sloj maziva ima tri svoje funkcije: da odvodi toplotu

generisanu
u leZaju,nosiopteredenje
i odrZavaspregnute
povrlinepotpunorazdvojene[24].Otuda i osnovni
znalaj odredjivanjadebljine slojamaziva.Medtim,
dinamidkaoptere6enjakoja trpi leZajmotora SUS
pri promenljivoj udestanostiobrtanja dine proradunrelativnosloienimzadatkom.Re5enjakoja se
danaskoristeza procenudebljine sloja mazivarazvijenasu tek unazad30 godina[25]. Medju njima
trebanavesti"Mobility"metoduBukera [26], "Impuls"metodu Bloka i numeridkemetode razvijene
od razliditih autora, ali i proizvodjadamotora i
lelaja. Dobijeni rezultati pokazujurelativno dobro
slaganje
saeksperimentalnim
merenjima(sl.3),5to
navodina zakljudakda se vei danasmoZe,u fazi
konstruisanjamotora, analiziratistanje leZajasa
glediStapodmazivanjai uticaj pojedinih faktora[271.Thkvetendencijesujasnoprisutne.
Temperaturaulja u leZajui protok ulja su medjusobnozavisnevelidine.Predvidjanjeprotoka vezano je zavelidinupritiska pod kojim seulje dovodi u
leZaji dozvoljenuradnu temperaturuleZaja.S obzirom na promenljiveradne usloveproradunprotoka je takodje sloZenproblem, ali su danasvei
realizovana
relenjakojamogudaobezbedeoptimiranjeovih velidina[28,29].

ni rezu'ltat'i
Eksperinnntal
.

IJ
c

tl

3. KLIPNA GRUPA

ol

ol
,t

lf
I
l't
I

^ Ii,

t
t

:l

--,i,=j\-. -lJ

Radoviobjavljenizadnjihgodinavezani za tribologiju
klipnogprstenaobuhvatajunovakonstrukcijskareSenja
i materijale,matematiikomodeliranjetrenja,proraiun
podmazivanja
i razmatranjeproblemavezanihza smatrenja
njenje
kao i potro5njuulja [30].

1980

16'0

1990

199?

2S

o b i Je n za
a visn ost
P r o r ae u n odm
2.

3.

[ffi*]

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

IruII

1.75

1.5
mm

uuIl

ffi*ll

SI,/NL
[Iromirani

SUka3. Upotedni
rezultati relativne debliine sloia maziva
kad Hiznih leinia motora
Co mparhry,predicied fbn tlriclorcss
wutr exDenment
Cp aat n ui enort ote p eey.,fatrtalh ot o iittocttfrettouoti
I u ortttluH br cta ao quo i u Ltilu xu

t.2

1.5
nut

I(Uat

SLI NL,dlik
Ilromirani

SL/ NL,6elik
Sint.Materijal

Prevlalie:
- Molibden
- Keramika

Prevlake:
- Nitriranje
- Navarene

Slika 4. Razvojkonstrukcijeklipnog,prstena
Desigit-dev
elopni n ol p bioit ri r tgs
raJautuueKoHctupyEtluu
Itopt.tuc6o2o
Konap

121

2 { 0 0m l n ' l
1 2 0 0m i n - l
8oomin-l

e7
CILIITDAR

-o

il)

Ir
.2

jt
zz

3,

t!

oo

UGAO
KOLENA

prstenai pritisaku slojumaziva

Sliko5. Geometrija
Pistoning geomehy
andoil pressure
feouewpuaKonb4au daeneuue
6 ctoecljt[tlKu

Razvojklipnih prstenovasa glediStamaterijalai konstrukcijemenjaosesaopitim tendencijama

da sesmanji
masamotora i oscilujuie mase.Zbog togaje vidljivo
smanjenje
dimenzijaali i promenaoblikaradnepovr5ine
klipnogprstena(sl.4), Pri tomesepostavljajuzahtevida
se smanji trenje i habanjebez gubitakana efikasnosti
zaptivanja.Istovremenose iskazujetendencijasmanjenja zazorai smanjenjapotro5njeulja, Storezultirai u
smanjenjeStetneemisijemotora.
U odnosuna materijaledominantnaje upotrebasivog
liva [31, 32), ali je sve prisutnije i kori5ienjedelidnih
prstenovasa odgovarajuiimprevlakamai to posebno
kod savremenihmotoravelikih snaga[33,34].
Gubici usled trenja kod cilindarsko-klipne grupe su
neminovnopovezanisa uslovimapodmazivanja
klipnog

uslsr--+-

KgMp.*f.-

rrsn.

Slikn 6. Promenadebljinesloja maziva kod Hipnog

prstenaza razlitite utestanosliobrtania motora
hedicted cyclic vaiation of film thicl<ttess
for differentenginespeed
A sueuenue won at4un u cuaso,ruo 2o c.ton uop utueao 2o
Kona4adnn pasuo1outtcnao6opowoa

prstena i cilindra. Kako klipni prsten moZe da radi u

oblasti potpunog i nepotpunog podmazivanja, matematidki modeli za proradun vezani su za hidrodinamidko i
granidno podmazivanje [35, 36, 37]. Teorijska analiza
hidrodinamidkog podmazivanja klipnih prstenova znadi
primenu Rejnoldsovejednadine [38], sa analizom pritiska u sloju maziva (sl. 5) i proradunom debljine sloja
maziva(sl. 6).
Smanjenje trenja kJipne grupe je odludujuie za poveianje mehanidkogstepenakorisnosti motora. Zbogtoga
nije zadudjujuie da su istraZivanjau toj oblasti intenzivna. Posebno treba ukazati na rezultate matematidkog
modeliranja trenja [39,40], koji pokazuju dobro slaganje
sa eksperimentalnimistraZivanjima(sl. 7), 5to omoguiuje da se u fazi projektovanja motora oceni velidina trenja
i mehanidkigubici [41],

IZDUV.-{
'l

. Furuhama:eksperimentalnirezultati(punoopt.
2. Hoshi:radunskirezultati(puno opt.)
3. Hoshi:radunskirezultati(bez opt.)

z.
oJ
5Z
fa.l

z,
lrl
e.

3/Ztr

T/?t

SAkn7.Sila_trenja
Hipnogpntena (dizelntotor, I0A0ofuin)
Pistonfrictiott (dieseleneiile.l0a0runi
Cunatupeuuauoptuueaoloxonaig (duual, lb00 O/uutt)

122

Tibologija u ittdustiji,

god. XVI, br. 4,1994

4. BRBGASTI MEHANIZANI
bregastog
mehapodmazivanje
Habanjei neadekvatno
je
motora.
nizma destuzrok problema u radu
Danassekoriste razliditakonstrukcijskare5enjabregastog mehanizma,ali je za sve karakteristidnoda na
povr5inamau dodiru i relativnom kretanju vladajuvisoka specifidnaopteredenja,Stoznadi da za njih vaie
Hercoviuslovidodira.S togaje teorijaEHD podmazivanjaosnovaza relavanjetribolo5kihproblema,Medjutim, zavisnood geometrije,brzine i wojstavaulja
kredeod
realnoseopsegostvarenevnte podmazivanja
GP do EHDP.
Teorijskimodeli u oblastitribologijebregastogmehanizmaimaju za osnovnicilj predvidjanjetrenja i habanja [42,43] i analizuostvarenihuslovapodmazivanja
izabranogreSenjaI44,45),pre wega odredjivanjedebljine slojamaziva(sl. 8).
Medjutim,zbogsloienostikinematikesistemanepostoje
joi potpuno izdiferenciranarelenja, pa su dalja istraLivanjaneophodna.

5. SISTEM ZA P ODMAZTVANJE
Podmazivanjevitalnih delova i mehanizamamotora
ukljuiuje i razmatranjesistemapomoiu kogaseproces
podmazivanja
os&aruje[46,47].

vtE
oa
z,
o

frl <
d,o
>o
J

< r/)
F
<u
z,z
-a
K)

F)

<J
lcl
E
t{
xO

l4l

UGAOOBRTANJA
Slikn 8. Teoijskevredrrostidebljinesloja maziva za breg
Theoreticalvalueof film lhicknessaround catn
Teop efuuvecxuesHaqeHuflfr ottt4uuat
CJ4A3oqHO?OCnAfl Onn KVfuAVKA

Poznatoje da su u proSlostikonstrukcijesistemaza
podmazivanje,
po pravilu,bile predimenzionisane
kako
bi se osiguralapotrebnakolidina ulja i u ekstremnim
sludajevima,na primer, velikom zazoru usled habanja
leZajaili da seomoguii adekvatnopodmazivanjeako se
iz osnovnogmodelaproizvodevarijanteveiih snaga[48].
Medjutim, danaskada su svi napori usmerenina poveianje ekonomidnostimotora, takav se pristup moZe
oznaditikaoneadekvatan.
RelenjasetraZeu optimiranju
svih elemenatasistemaza podmazivanje[49] simulacijom sistematokomprojektovanjamotora.

L
o

Slika9. Struktumaienu sisterna

podnnzivanjamotora SUS
Schemeof encinelubricaiionmslem
Ctupyxtuypuan cxe"tuic,uisxu dorEaruert1iletrya p erute|o cZopatuta
'tibologija

u indtutiji,

god. XVI, br.4,1994

123

6. ZAKIJUCAK
motoraodredjekod savremenih
Tiiboloika istraZivanja
nasu,pre svega,zahtevimaza5tomanjupotrolnjugoriva
probleTizahtevinameiurebavanje
ivisokupouzdanost.
ma trenja i habanja vitalnih mehanizamamotora.
traie
se,danas,a verovatnoi u bliioj buduCnosti,
Re5enja
u:
> poboljlanju triboloSkihkarakteristikamaterijala,na
prvommestukoriSienjemmodifikacijapovr5inai prevlaka,
> razvoju i koriSienju ulja za podmazivanjevisokog
udinka,
> razvojuanalitidkihmodelaza 5to tadnijepredvidjanje
tribolo5kihkarakteristikapokretnihelemenatamotora tokom projektovanjai
> optimizacijomsistemaza podmazivanjesa tendencijom integracijesistemaza podmazivanje
i hladjenje.

LITERATUM
[ 1.]Roc,.4.,Tribolo5kiaspektikonstruisanjaosnovnih
malinskih elemenata,YUTRIB 91, Kragujevac,
\99l, Zb ornlk r adova, 17-24
[2.] Pinhs, O., WilcochD. F., The Roleof Tribologyin
Energr Conservation,Lub. Eng.,34, 11,1978,599610
3.]
Mayr, ,B., Reduzierungder Reibungsverluste
im
[
Fahrzeugmotor,
Schmiertechnikund Tribologie,
2't,t,1980,5-9
4.)
Monoghan,M.l,., Putting Friction in its Place,
|
Proc.IMechE, 1989,C375II(N1
[5.]Hamai, K, Maxrda, 7., Goto,7, and Kai, Sh.,Development of a Friction PredictionModel for High
IterformanceEngines,Lub. Eng.,47,1991,567-573
[6.) Goto, 7., Hamai, K, Kai, Sh.,and Masuda,7., A.,
Friction Prediction Model for GasolineEngines,
Proc.of the JapanInternationalTribologl'C-onference,Nagoya,1990,143-148
Kovach,
J. 7., Tsakiis,E. A., and WongL.2,, Engine
f7.)
Friction Reductionfor ImprovedFuel Economy,
SAE p. 820085
P. M., Cooke,V.B. andAndrews,
C.A.,Lu[8.)Lewirwky,
brication Oil Requirements
for Low EmissionDiesel Engines, AVL Conference "Engine and
Environment",Graz, 1989
[9.]- , Tendencijeu razvojukliznih leiajevazamotoresa
unutralnjim sagorevaqiem,
MIBA Gleitlager,AG,
predavanjena seminaruDOS, Arandjelovac,1988
[10.]Taylor,B. J., Eyre,T. S.,A Reviewof PistonRing
and Cilinder Liner Materials,Trib. Int., 1"2,2,
1979,79-88
Camshaftand Cam Follofll.l Eyre,T. 5., Crawley,,B.,
wer Materials,Trib. Int., 13,4, 1980,147-152
JA., Surfa[12.fJames,D. H., Smart,R.F.andReynolds,
ce Treatmentsin EngineComponentTechnologr,
Wear,34,1975,373-382
['13.)Day, R 1., PistonRing and Liner Wear,Ind. Lub.
and tribology,34,2, 1982,44-49
t24

K D.,Ingenieurkeramik
$4.) GltisirtgH., Aengeneyndt,
im Kraftfahrzeugmotor,Tribologie und Schmierungstechnik,
37,3, 1990,132-138
J. G, Clarke,H., The Performanceof Mate115.)Beese,
rials Associated
with Cams,in "Camsand Cam
Mechanisms",
ed.Jones,J.R.,IME, London, 1978
[16.)Dawson,R. 8., Slimin& P. N., Dizelskamotorna
ulja koja Stedegorivo,"JUGOMA 86", Portoroi,
1986
|7 .) Greene,A. 8., Risdon,T. J., The Effect of Molybdenum Containing,Oil- SolubleFriction Modifiers
on EngineFuel Economyand Gear Oil Effrciency,
sAE 811187
lt&.l FlamaguchiII., Maeda,Y. artd Maeda,I, Fuel Efficient Motor Oil For JapanesePassengerCars,
sAE 810316
und elastohydrody|9.1Lang O. R., Hydrodynamische
namischeEffekte in Motoren, Tribologie und
37,1,1990,2-70
Schmierungstechnik,
F. .f/.,Fundamentalsof HydrodynamicLu120.)Theyse,
bricationand Their Consequences
in DesignEngineering,Wear, 7, 1964,PaftI, 385-418,Part II,
477-497
121.)Kumpel,G., Anvendungder Elastohydrodynanrik
lribologie und Schieauf Nokel-Stossel-Systeme,
rungstechnilq
33,5, 1986,299-308
F.7., Roylance,
B. J.,TribologicalConside122.)Barwell,
rationsin the Designand Operationof Cams- A
Reviewof the Situation,in "Carnsand Cam Mechanisms",
ed.Jones,J.R.,IME, I-ondon,1978
in Yerbrennungs
[23.]Lang, O. R., Reibungsverluste
Motoren,Schmiertechnik
und Tribologie,29, 3,
7982.90-92
124.)Perkirc,C.A., Dynamicallyf,oadedIlearingAssessementby Oil Film Analysis,Ind. Lub. andTribology,25,
4, L973,159-1
60
IX.] Carnpbell,J., I.ove,P. P., Martirt,F. A. and RafiErc,
S. O., tsearingsfor ReciprocatingMachinery:A
Reviewof the PresentStateof Theoretical,Experimentaland ServiceKnowlcdge,Proc.I Mech Eng,
182,Part34, 1967-68
Bookar,
J. F., DynamicallyLoadedJournal Beaf26.f
rings: Mobility Method of Solution,Trans. of
ASME,serD,87,3,1965
[27.)Martin,F. A.,l)evelopmentsin EngineBearings,
Proc. 9th Leeds-LyonSymposiurnon Tribology,
Butterworth,
1983
[28.) Ilashizttme,K., Ilagiwara, Y. antl Ktmatla, Y., A.
Studyof the Oil l'low and The Temperatureof
JournalBearings,Proc.JapanInternationalTribologyConference,,
Nirgoya,1990,295-300
Lang,
O.
R.,
Stcinhillter,
W., Gleitlager,Springer
[29.)
Verlag,1978
l30.lTingL. L.,A ReviewofI'resentInformationon PistonRing Tribologr,SAE 852355
[31.]Rac,A., IstraiivanjetriboloSkihkarakteristikaetemenatai mehanizamamotora SUS,III faza,podp r o j e k a tu o k v i r u p r o j e k t a " R a z v o jf a m i l i j e
antitoksidnih
ekonomidnihbenzinskihmotora",
Maiinskifakultet,Beograd,1989,str.27
Tribologija u irtdutriji,

god. XVI, br. 4,1994

f32.)Sunden,H, Schaub,R., Piston Rings for Slowand

medium SpeedDiesel Engines,Trib. Int., 12, 1,
1979,3-1,4
Devon,
S. M., Reglitzlq,A. A. ttnd Seehatuen,ll.,
[33.]
NeueMotorentechnologieverandertdasAnforderungsprofil von Motorenolen,Mineraloltechnik,
5,mai1992
[34.] hnne, 7., Maeda, Y., Takeda,M. and Nakada,M.,
Developmentof AutomotivePiston Rings with
High Resistanceto Wear and Scuffrng,Proc.,Japan InternationalTribologyConference,Nagoya,
1990
[35.] Todsen,U., Untersuchungenam dem TribologischenSystemKolben-Kolbenring-Zylinder,
VDI
Forschungsheft, 628185,1-52
[36.)Knce, H., Todsen,U., BesherigeForschungsarbeiten am TribologischenSystemKolben-Kolbenring-Zylinder,Tribologieund Schierungstechnik,
33,2,19B6,
90-98
137.lMiltosios,G. K, Patterson,D. J. and Papanastrciotq
L C., Solution of the Lubrication Problemand
Calculation of the Friction Force on the Piston
Rings,Trans.of ASME, Journalof Tribolory,111,
1989,635-641
Ruddy,
B. L., Dowsort,D. q1d Economon,P. N., A
[38.]
Reviewof Studiesof Piston Ring Lubrication,
Proc.of 9th keds-Lyon Symposium
on Tribology,
Butterworthand Co., 1983
P.C., SinghalS.andSarma,,/.
P,,Friction
[39.)Nautiyal,
and WearProcesses
in PistonRings,Trib. Int., 16,
1, 1983,43-49
Jakobs,
R., Zur Reibleistungder Kolben-Ringebei
[40.]
PersonenwagenOttomotoren,MTZ, 49, 718,
1988,309-317

l4l.lHoshi, R, Baba,Y.,A Studyof Piston Friction Force in an Internal CombustionEngine,ASLE

Trans.,30,4, 7987,444-451
Dysora
1., Kinematicsand Wear Patternsof Cam
[42.)
and Finger FollowerAutomotiveValve Gear,Trib.
Int., L3,3, 1980,121-132
143.1Bell,I.C.,ColgaryZ, Pivoted-FollowerValveTrain
Wear: Criteria and Modeling, Lub. Eng., 47,2,
199t,t14-121.
[44.] Hamilton, G. M., The Hydrodynamicsof a Cam
Follower,Trib. Int., 13,3, 1980,113-119
[45.]Smalley,R, Gaiglio, R., The Role of Tappet Surface Morphology and Metallurgy in Cam/Tappet
Life, Proc.9th Leeds-LyonSymposiumon Tribology,Butterworth,1983
146.lRac,A., Kostit,Dj. i Balvanlie4.4.,MogudnostiproraCunai optimiranja sistema za podmazivanje
rnotoraSUS,Motorna Vozila-Motori,XfV, 81/82,
1988,275-284
[47.] Rac,A., Kostil Dj., BalvanlijevA., Iapundiit Lj.,
Op5ta karakterizacijasistemaza podmazivanje
motora SUS,Goriva i Maziva,27, 516,1989,235245
H
[48.) olland,,/., Optimierungvon Olversorgungssystemen in Motoren Minderung der Reibungsleistung,Schmiertechnik
und Tribologie,28, 1, 1981,
3-7
[49.] IIolland, ,/., Simulationeines Olverteilungssystems,Tribologieund Schmierungstechnil\
34,6,
1987,346-351
* Rad saopilen: na neuirto-slruinom skuptt "Nauka i
molonn vozilau,Beograd" 1993
adrcsaautom:Maiinskifahtltet,2T Mafta 80,11ffi0 Beograd
e-rnaiI a tlresa: erac @ubbg.etf.bg.ac.yu

Tribolory of AutomotiveEngines
- PresentStateandTendencies
Aulomotit'e.engineconsists.of
a largernumberof tiboelementsi.e.rnechanisms
that havecrucinl influence
on the fficielry and reliabilityof i.tsperformanci.From thetibologicalstandpointthe developrnentbfthese
componentsis relatedto threemafufielels:
. stttdyof mateials of whichthemovingmechanisms
aremade;
' developirtg
of methodsfor tibological characterisrics
calculationand
. detelopirtgof lubicants
engine
lubicarion.
for
of researchin enginetibolog. Besitleseffortsto
TherteU 9f ry(te.nalsi1 g verywideand significant_area
ilnprovethetibological characterislics
of mateialsalreadyiit usenewonesaie beingintiducecl. Orhir trencls
are towarh modiJicationof surf.ycyypgsecl-t9friction and near and towardsuslngrlifferentcoarhrgswith
the aim of solvingthe existenttibological problems.
On the U91!1.ofltO and EHD theoies of lubication calcrtlationof the vital componentsand systems
of the
engbtes(sljdlrg bea1t7Ts,
piston assemb[y
and.valve,Irainsysrems)"inchrcIilry
tne ktricatio,, ,yri"^, proiid",
a clearerdefiningol theperformanceand optimkatiottin ihe eariystageof\esigtt.
Developmentof engineoilsis-conditioned
bya numberof uuren,tdemancls,
from enginedesigtmo4ilicatiorts
to the dentandfor nn adendeclservicelife of the hbriiant and decreose
it oil coisumptio"nand fiction in
engurc.
Accomplis.hed
solutbnshavebroughtaboutthep.ossibility
of-meeting
thedernnnds
in energt
for tlrc decrease
cortxunptiot\ mass to pow'erration and emissiort,as weil as for- high reliabilityantl cornparati:'elylo:w
mainlermttce
costs.

Tnbologijau indwtiji, god. XVI, br.4,1994

tZ5

Tpn6ororrfl lBrrrare.neli nHyrpennero cropaurrfl

- cocrotrHue u reHAeHIInn

,Xpuiatuenu euytlpenne1o c1opanua cocwani[t ta donawozo uucna wpu6oaolwrecrcux arreileHuos,ltl.e. ua ueraux pa6owt't. C woqrcu
tlrl,uo6, oKa3boapulux suaquweabtroe *rueHue na eSQexwuanoctttt, u nadtituocilt
apevufl EtpudonoZuu paeeuEtue ewux detuanefi Eteato caasauo co uredyrcuqu.tu o6nacwauu:
. ttccnedoaanueu u paseu4tueu uawepuanoe, ucuoLttsyeuatx dna taZoruoanneuua dauucyuquxca
detilaneii;
. pasauutuett,uewodoa paccuEtua wpu6ono2u\ecrcux mpaxwepuctuux ;
. paaautuueil cr,a3oK dta cuaearcauua dewaneii deuTawenert.
Ilpuuenaeuare uafilepua.nu aanapfilca aecbita wuporcort u aattcuoti dna trtpu6oaoluu dauialueneil o6nactiluto.
Hapady co cilpeilneHtlniut yrtyqweuua xapaxwepuctuuxtt yxe ucilonwyeuu* .uatTtepuaroe pa36u6ap[Itcn u
euedpanfrcn Hoaae. Oco6euno wa6ntodarctilca weudeu4uu uaduQu4upoeauua ltoeepxuocluefi ucutlEtyenatx
wpeuue u u3HautuaaHue,u ltpuuanerurc pasuoio poda uorcpwwurt c 4enoxt fiouutcenua cun lupeuua u ux uocaedcrueuit
Ilodcudilt otueeEtctuaeunaa defranert u cuctTeu dauia[ilenn (tlodutuurtuxoe cKonbJreHun, uat-uyttuouopuneaofi
Ipyuua4 cuctue,uar pacupedeneuua euecfre co arclAeuofi ctnarcu) colnaon ilteopuu lttdpoduuauu.recKolo u
etactrtoiudpoduuaturyecrcozo ctaearcauua, o6ectte.tulaelu 6onee acuoe oiipedeneHueux xaparc[ilepucwurcu outhuuueaqurc ua ilepeo'v etfraue KoHcilyuposauua deuZafrenert.
Paeeu[Eue upouaaodcEtea ta[ttepuutx tncen wpe6ypm ]Hofurc (tarctilopot, ow KoucupyKEtuauarv ueueuenuil a
dewaiilea!,upodonceuun cporcacnyx6at tncnau yrte,lurctiltt e1opacxoda, do frotttoreuunrupeHune coupatceuuax oau?aluerlfl.
Ilputwnaetorc peurcHufl cuoco6cwaooanu upu6nuttceHyn cospetrct*oa daulatueaed rcsadannuw wpe6oaauun"u.
uo pacxooy SHep?uu, lloHu)EeHun otuHoweHufl nlaccailourtocwb, rllaTbueu LuoKcutrHocwu eu)cnouHb& ?a3o6 u
fioeuwenuoti uadibcnoctutt uptt owuocuweauuo ue1onutuux eawpaiuax ux o6cayucueauua.

'dacete onnovttt
2ttora

;; .:

1 , , ,\ l

',,:.., :

::::. i:.,,:a .,

fl, fl',,,',',';,'
QA SOpi,IS

z& 1995.godinu

t26

Tibologija u indrctriji, god. XVI, br.4,1994

UDK 621.91.003.12

v. N. ulrYSHEV, V.A. GODLEVSKI

Neki rezultati u
oblasti tribologije
rezanja i tehnologije
podmazivanja

r[]n
T
-?

t--l
ll

,!
E
F

Prevodsa englakog: Mr M. Popovi6,dipl. ing.

Gnqa istraiivata je poCelasa radom na ovimproblemima

na novo-otvorenomUniverzitetulvanovoimajuiiveCznaiajno isktrstvoi nauine rezultate.Predmetistraiivanjakoja
sezove
w obavljenana Katedrizafiziku[vrctogstanja(sada
procesi
su
metala
kaji se
Tbhnitke
Fizike)
obrade
Odeljenje
deiavaju u aktivnim tehnoloikim sredinama. U iirokoj
oblasti tiboloikih problema, procesi rezanja, habanja i
podmazivanjau tehnoloikim sistemimaobrademelala
zatuimajuposebnomestozbognjihovih viiih energetskih
nivoa, specijalnihkombinacija rnaleijala u konlaktu i
specifiinihzalrtevaza (njihove)finalne rezultate.

r. KRATKA ISTORIJA PROBLEMA

Unapredenje proizvodnje rnaiina je okarakterisanorazvojem nove opreme koja funkcioni5e pri visokim temperaturnim uslovima, u agresivnim sredinama,u vakumu i
drugim specijalnim uslovima. Pojavila se potreba za
obradom delova od novih super jakih, toplotno-otpornih, koroziono i eroziono otpornih, nemagnetskih,vatrostalnih i drugih materijala saposebnim karakteristikama.
U industriji proizvodnje instrumenata, koriffenje distih
metala razliditih wsta i legura za specijalne primene
takode se mnogostruko uveiava kao i obim obradivanja
nemetala: poluprovodnika, ne-provodnika, polimera,
kompozitnih materijala i.t.d.
Pronadeno je mnogo novih materijala koji imaju mnogo
niZu obradivost nego konvencionalni delici imajuii u isto
weme sasvim slidne mehanidke karakteristike. To znadi
da je veoma vaZnauloga hemijske prirode ovih materijala za njihovu obradivost kao i za medusobnu interakciju
njihovih pow5ina i interakciju sa sredinom.

h of. dr V. N. L atyshev,Dri awi utrivenit et I vanovo,Rusij a

tr/.A. Goldletski"Driavni wivenitet lvanot,o,Rusija

Tibologija u indwtiji, god. XVI, br.4,1994

SadamoZeizgledatida je bilo jednostavnijepredloZiti

primenuhemijskiaktivnihsredinau obradi metala rezanjemkao regulatoraili dakupravljadakontaktnihpro1).
cesau zonamakontaktamaterijala-alata-sredine.(Sl.
ovogprocesapodinjeu tradicionalnojtriRazumevanje
bologiji gde su oksidacioni procesi i dejstvo aktivnih
aditivaiz mazivana frikcioneparoverazliditihma5inabili
posleSezdeseetih.
istraZivani
U tom smislunovadisciplizahladenje
na u vezifluidazaobradurezanjem(sredstva
nastalaje kao produZetakop5tegtriboi podmazivanje)
lo5kogpristupa.Medutim, uprkos vidljivoj slidnostii
povezanosti
suStinskoj
ovedve discipline,njihova"ciljna
funkcija"formulisanaje na razliditenadine.Dok je cilj
tradicionalnetribologije bio spredavanjehabanjaoba
kontaktnatela(akoje moguie),zavremeprocesa
obrade
je potrebnozaitititi od oSteienjasamojedandeo frikcionog para (alat) i favorizovatina sve nadineo5teienje
drugogdela(radnikomad).
Bio je to pedod (do sredinesedamdesetih)obeleZen
jasnomtendencijomu ovoj oblastiza efektivnopovezivanjefenomenaadsorbcioneredukcijesnage(Rehbinder-ov efekat) sa parametrima obrade- To je
prouzrokovalo
velikeserijeeksperimenata
saprimenom
pow5inski-aktivnih
materija (rastvori povr5inski-aktivnih koloidnihsubstanci
i rastopinelako topljivihmetala)
u obradi.PaZljivija
ispitivanjapokazujudaje oblastpraktidneprimeneRehbinder-ovog
efektaogranidenatakvim
tehnoloSkim
metodarnakojesu povezanesaodsecanjem
prilidnotankih slojevaod radnih komada,sa dispergovanjem skinutogmaterijalat.j. sa formiranjem velike
pow5ineobradenihproizvoda.
specifidne
Jedanod pravacakoji mnogo obe6avabio je primena
pulverizovanih
maziva.Ovo dajeznatanefekatzahvaljujuii ogranidenojpotroinji fluida, minimiziranomhaba-

727

odvojenihfilmovazaweme
mastvaranja
obrademetalarezanjem.

Usloviobrade

ilil1ilt

Medutim, pokuiaji da se re5i problem

efektivnog oksidirajuieg maziva "odmah", posredstvomdodavanjaaktivnih
oksidanatau sredinu,nisu uspeli.To je
donelonekenepoieljneefekte:zajedno
sa oksidovanjemfrikcionih povr5ina,
takodesuoksidovanei nekekomponente fl uida(uglavnomorganskajedinjenja)
a osimtoga,deloviopremebili sunapadobrade
SI.l Tri plawn delaprocesa
nuti korozijom. Jedno od uspednih
process
Treemailtpansof mbchining
porelenjakojeje ovagrupaistraZivada
swauaupo4ecca
o6pa6owxu
Tpuocuoeur,rx
od nenudila,bilaje primenasuspenzija
nju alatai maloj hrapavostiobradenepovr5ine.Otkrivekih specijalnosintetizovanihdvrstih peroksidakoji su
no je u ovom sludajuda osim termo-fizidkihprocesana
Takavi
stabilizovanisapovr3inskiaktivnim supstancama,
kadarazvijena peroksidiimajurelativnovisokutoplotnuotpornosti oni
zonu rezanjautidu i neki elektro-procesi
kapljice dobija
medufama granica mikro-dispergovane
su sposobnida otpu5tajukiseoniksamounutar kontaktispitivanjabila
su
elektridninaboj.NaZalost,
ovaobeiana
ne zonepod visokimtemperaturnimuslovima.
nekovremezbogStetnogdejstvavodeno-ulzaustavljena
jne maglena pluia ljudi. Samonekolikogodinakasnije,
Napravljenisu poku5ajiza ostvarenjene5to"blaieg"oksidacionog
saza5tidenom
zonomrezanjabile
dejstvasredinedodavanjemozonau nju, Kao
kadasu ma5ine-alatke
jak oksidant,ozon stvorenu ozonizatorupod uticajem
uvedeneu industriju, pojavila se mogu6nostza oslobadanjepotencijalaza uvodenjemetodepulverizovanih ultra-violetne
svetlosti,iskoriSienje zaozoniranjevazduhemijmaziva.Ali, opitiji pristupvezansaproudavanjem
ha koji je propulten kroz mlaz tekuie vode.Thkvatehskogaspektadejstvamazivaza vremeobraderezanjem
nologijadopuStada se poveiaju ne samoantihabaju6e
u razliditimsredinama.vi5eobeiava.
karakteristikemazivavei takodei otpornostSHP-ana
biolo5kadejstvanastalausledantiseptidkih
osobinaozona.

2. ISPITTVANJEHEMIJSKIH
KARAKTERISTIKA
PODMAZUJUEEGFILMA
Ideja o kori5ienjuhemijskiaktivnihsubstanci(EP aditivi) kao sastojaka
mazivaponiklaje u klasidnojtribologiji.
Logidan plutza podetakispitivanjana tu temu bilo je
proudavanj
e najrasprostranj
enije hemijski aktivnesubstance- kiseonika.Eksperimentisu pokazalinjegovu
vaZnuulogu u procesimahabanja:pronadenoje, naprimer, da se trenje u vakumu odviia na najteZinadin,sa
raskidanjemi zavarivanjempovrlina istovremeno.Ova
pitanjaprivuklasu paZnjugrupeistraZivada
u Ivanow.
Na ispitivanjeoksidacionihprocesai oksidanata
u obradi
metalarezanjem,uticalo je otkriie vi5ih koncentracija
vodonik peroksidau vodi za vreme rezanjametala
(Gruenberg-ovefekat). Bilo je jasno da se za vreme
procesarezanjadelavaponovnaraspodelakiseonikau
vodi, ukljudujuii rastvorenikiseonik,jedanje hemijski
vezansa sredinoma jedan sa formiranimpovrSinskirn
filmovima.Termodinamidkiusloviovih reakcijaneizbeZnosuspecifiinizbogkatalitidkogdejstuanovostvorenih
metalnihpovr5ina.Intezivnesmetnjeu ovim procesima,
na primer,izanane posredstvom
unoSenja
u SHP nekih
jakih oksidanata,
koristeseza ispitivanje
efikasnosti
instnrnlenatau cilju razja5njavanja
unutra5njhmehaniza128

vaZneulogefizidkih i hernijskihkarakteriOstvarivanje
stikaza vremeobradeu aktivnojsredini,ukazaloje na
potrebuzaprimenomspecijalnihmetoclaispitivanja,posebno,diferencijalne
eiektronskeparatermo-analize,
magnetnerezonantnespektroskopije,
elektro-hemijske
metodei drugiheksperimentalnih
metoda.Uprkosvelikoj kolidini informacijadobijenihod gore spomenutih
metoda,karakternjihovogmodela nije dopustioda se
govorio rezultatimadirektnih ispitivanjapasiviziranog
filma koji sepojavljuiepri rezanju.Bio je potrebanprilidannaporza proudavanje
ovih filmovana pravi nadin.
Metodefoto-elektridnepolarizacrje(FEP) i .., spektroskopijebile su kori5ieneu tom cilju. Rezultatovog eks p e r i m e n t a l n o gc i k l u s a b i l a j e d i n j e n i c a d a s u
antifrikcionei anti-habaju6e
karakteristikeoksidapodrnazujuiihfilmovadirektnopovezanesastehiometrijom
povr5inskihoksida.Izmenaod stehiometrijskogstanja
premajednojstraniilijoSjednojpromenitipa provodljivostipow5inskog
oksida(tip "n" ili tip "p").FEP metoda
daje povoljnupriliku za izbor kori5ienjem"utvrdenog
pravilavalence"a uzimajuii u obzir poluprovodnikei
stvarajuiiusloveza oksidacijukoji bi mogli da obezbede
optimalnustehiometriju
oksidaprematriboloikimzahje
tevima.Thko realizacijaovih idejadovelado konstrukcije nove "glavne"Semeoksiclacionog
de.istvamaziva

(sl.2).
fribologija u indrctiji,

god. XVI, br.4,1991

3. REGULISANA STRUKTURA
FORMIRANIH PODMAZUJUEIH
SLOJEVA
Razliditostuslova obrade metalaje vrlo Siroka.Postoji
veliki broj kombinacija pritisaka, temperatura,radnih
materijalai mediuma.Ovovodi do zakljudkadapouzdani uslovinisu samohemijskive6 da granidnopodmazivanje takode moie odrediti tok tehnoloikogprocesai
uticatina njegovrezultat.Na primer,bilo je poznatoda
rastvorikoloidnih powiinski aktivnih substancimoguda
pokaiu podmazujudiefekatne samozahvaljuju6irealizacijiRehbinder-ovogefektave6takodezahvaljujuiiformiranju uredenih adsorbcionih mono-slojeva
Langmuir-ovogtipa. Prema proudavanjudelimidnoregulisanogfaznog sistema(fluid-kristal),takav sloj se
moZenazvatimezo-morfnit j. onaj koji ima neko srednje
mestoizmedu&rstog stanjai fluida.Ovi slojeviu aktivnoj su interakciji sa tribolo5kimstrukturamai tako znatno utiduna karakteristiketrenjai habanja.Idejaje doSla
primenerazliditihmediuma
u toku ispitivanjaposredstvom
koji sadrZepovrlinski aktivne komponente:od niskokoncentrovanihrastvoraza drobljenjedo visoko-koncentrovanihmazivih masti za provladenjei urezivanje
suzavreme
navoja.Neki interesantnirezultatipostignuti
primenerastvorapovriinski-aktivnihsupstanci(takode
multikomponentni)na operacijebrijanjapoluprovidni-

Logidninastavakgoreopisanogciklusaispitivanjabio je
rad na formiranju strukturnih anti-frikcionih slojevadifuzionogtipa na povr5inialata.Do5lose do saznanjada
jod uneSenu atmosferuza vreme hemijskih procesa,
omoguiavaformiranjeanizotropnihfilmovasalisnatom
strukturomkoji imajujake anti-frikcionekarakteristike.

Metafi u zoni rezanja

Karakteristika obrade

Oksidni
./l

dkihplodaod silikonai galijumarsenida.Bilo je otkriveno da zajedno sa uticajem granidnog podmazivanjau

plastifikaciefektadsorpcione
ovomsludajuRehbinder-ov
je ostvarujeznatanuticaj na izvodenjeprocesaobrade i
njegoverezultate.Energija rezanjaje redukovanaa dubina o5teienezone na plodamaje dvaput smanjena.
slanihrastvoRezultatiprimenevisoko-koncentrovanih
ra u operacijama
rezanjamolibdena,niobijumai tantala
mogubiti objainjenisaaspektastrukturepodmazujuiih
slojeva.Dalje ispitivanjemezo-fazepodmazujuiih slojevapostavljapitanjezapokulajprimeneaditivaodredene
koje imaju
strukturenovog"discotiC'tipa.Ovesupstance
jezgrou obliku diska,u njihovom "okviru" ne formiraju
zajednidkeslojevetipa "ogradaod drvenih
adsorpcione
kolaca"ili strukturetipa "kovanistub",verovatnosa niskom otporno56uza dalji zaokret pravaca srednje povr5ine.Bilo je predloieno kori5ienjeaditiva te vrste u
mineralnimuljimakao triboaktivnihaditivaza SHP koji
semeiajusavodom.

sloj

FORMIRANJE USLOVA OBRAD

,/

,/t

P1,T1,PH1,c1

P2,T2,PII2,c2

Pj,Tj,PHj,cj

ELEKTRIENEKARAKTERISTIKE
t
I

n-semikonduktor

Stohiometri6ka
struktura

p-semikonduktor

-ft"

o
f r E= '

fr.t

MEHANICKE KA}1AK'|ERISTIKE
I
Rast adhezije

Rast
dvrsto6e i krtosti

Rast plasti6nosti

Sl.2lvlelunizant dejstvapodnna$ttih oksidnih Jilnrova

lv[echanisnrbf oidc filn:s libricating actioir
M etanus"tt defictuaun c;tiso, u rt,rt o *cubt, ort u,t dt tox

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

129

4. NOVI PRINCIPI: SHP SA

KONTROLISANOM AKTTUYOSCU
Pri analiziuslovaprimeneSHP-anaodredenojtehnolo5koj opremi,nekomoZeobratitipaZnjunavaZnuokolnost
dasesvakogmomentasamomali deoukupnezapremine
zahladenjekoje sestavljau malinu-alatkuunosi
sredstva
u radnu zonu. Samo nekoliko kvadratnihmilimetara
kontaktnezone je usmerenona zonu rezanjadok je
oko nekouobidajenkapacitetrezeryoarama3ine-alatke
liko stotina litara. Odnos izmedu "aktivne"i "pasivne"
zapreminemoZebiti ocenjenaproksimativnimrazlomkom 1:1 000 000.Nije te5kovideti da potpuno dijametralno razliditi eksploatacionizahtevi traZe ove
zapremine.Fluid moZebiti korozivani biolo5kineaktivanu rezervoaruma5inedok u zoni rezanjamoZebiti dat
maksimumaktivnih parametaraza efikasnostvaranje
podmazujudih
filmova.U stvariaktivnostie biti posebna
samoza vremekratkih periodai samou lokalnimzonama gde se delavatrenje, deformacijai stvaranjenovih
povr5ina.Ovo nam dozvoljavada formuliSemo
SHPprema principimakontrolisaneaktivnostikoji vodeka optimalnojprimeni hemijskeaktivnostiSHP-atako 5toie u
"pasivnoj"zoni biti priguSena
a u "aktivnoj"zoni - sasvim
suprotno- stimulisana.Ovi principi mogubiti ostvareni
na razliditenadine:
. primenomaditivasa optimalnomtemperaturnomtadkomhemijskograzaranjakoja odgovararadnojtemperatunu zonl rezanJa;
. koristeii metodeaktivacijeSHP-asaspolja5njim
izvorom energijeispredradnezone;
. ve5tadkim
pasiviziranjem
aditivau neaktivnojzoniposredstvomukljudivanjau sastavkoordinacionihsupstanciili njihovimizolovanjemu disperznimkoloidnim
slstemlma.
Aktivacijasa spoljainjimizvoromenergijemoZebiti sasvirnraznovrsnapo oblicima i metodamapobudivanja
aktivacione
energijealipo naiemmiSljenjubolji rezultati
se postiZuelektro-metodama.
Aktivacija moie biti zaprerninskaili povr5inska.Poslednjametodaje sigurno
ekonomidnijai efikasnija.Pomo6upotencijalaelektrode
smeitenesa spoljnestranepostoji moguinostda sepojavi neposredno
provodenjeslobodnepovr5inske
energijc du'stihtela (i kao o5teienje)u zoni rezanjakakobi se
jednaili drugahemijskareakcijau ciljuregustimulisala
li sauja usmerenog elektro-foretskogkretanja koloidnih
destica.
Sa druge strane,za obezbedenjeprivremeneizolacije
aditivau "pasivnoj"
zoni ponudenaje metodaunoSenja
aditivau obliku mikro-kapsulau zonu rezanja.Kapsule
koje sadrZetribo-aktivneaditiveimaju prednikod samo
nekoliko mikrometarai obavijenesu sa omotademod
organske
supstance.
Primenomu zonivisoketemperature, kapsuleizbacuju svoj saclrZajpravo na zagrejanu
povrlinu.
1_10

5. SPOIJNI POGLED NA OBI.AST

TRIBOLOGIJE REZANJA I
TEHNOLOGIJE SHP-a
Poznatoje da su usloviprimeneSHP-au obradineverovatno promenljivi.Ne manje promenljivi su i sastavi
osobineza sadapoznatihtipovaSHP-a.TipidantehnoIo5kizadatakpriovimuslovimaje optimalniizbortehnoloike sredineza neku konkretnutehnologiju.U stvari,
ovajproblemsemoZereliti na dvanadina.
jediPrvi nadin:izbornajboljegiz kolekcijeraspoloZivih
njenja(dobari lo5,a moZdasamoloi). Drugi nadinse
sastojiod paZljivogispitivanjafundamentalnihfizidkihi
hemijskihprocesakoji se de5avajuu zoni rezanja sa
udeSiemsvakekomponenteispitivanesredinei na toj
osnoviodreditioptimalnisastavmaziva.Ova dvanadina
egzistirajupaje vaino da sajedne straneispitivanjaa sa
drugestranepraksadaju univerzalnijei pouzdanealgoritme za izbor i stvaranjenovih SHP-aprema stalnoj
pojavinovihtehnolo5kihuslova,
S tim u vezi,sledeiiaspektimoguukazatina to, koja ie,
po nalem miSljenju,biti vodeia ispitivanjau tribologiji
rezanjau najbliZojbuduinosti: a) primena SHP-a sa
vodenimrastvoromkao osnovomumestoprimenedistih
ulja;b) poveianjerelativnezapreminenemetalnihmaterijala koji seobradujuiiztograzloga potrebastvaranja
specijalnihSHP-a(uglavnomme5avinesa vodom) za
obezbedivanje
boljih hladivihsvojstavapri obradimaterijalasaniskomtoplotnomprovodljivoiSu;c) poveianje
zahtevau odnosuna uticajSHP-ana "tehnoloSku
genetiku" obradenihpovr5ina;d) poveianje"sukoba"izmedu
proizvodnjeSHP-ai odrZavanja(sanitarnii higijenski
servis)i zbogtogaodvajanjeod industrijskogkori5ienja
mnogihtehnoloikiefikasnihaditiva(verovatnou potrazi
za alternativama,
stimulisaiese interesza aktivacijom
SIfP-asa spoljnimizvoromenergije);e) jaka paZnjaka
ekoloSkom
aspektudejstvaSHP-a.Ovo ie podiii talas
novihotkriiau oblastiprimeneSHP-a.Pojedinemastiza
"neposrednu
primenu"vi5e obedavajuu ovoj oblasti u
poredenjusakonvencionalnim
fluidirna.
Kao Stomi verujemo,sloZen,interdisciplinskikarakter
problemaSHP-azahtevaposebnuorganizacijuispitivanja u ovompravcu.Uloganaudno-industrijske
saradnje,
veomaje vaZnana nivou rninistarstva,
profesionalnih
udruienjai na inernacionalnom
planu.

LITERATURA
I l.)Eo6poa B. H., Arcouoaa O. 8., Jlaruututea B. I-1.Lt
dp.: Arrrr{pltKrluounafl [port{trr{3trocrrasltpHc a A x a x c M a 3 o r n r r , t M a c J r a MA, . c . C C C P I { o
11325420.MKI,I C 10 r,.
[ 2.1t'o d,teacrcu il LJ.,4.; I{ccre,ilouaunc Bo3Mox(nosrrl
at(THRaquH
cMa3orilto-oxJtDr(/(arofllrrx
xl|AKocTcIi
M e T o / l o M| l o B c p x I | o c T l r o [ o f J I c K T p H r r c c K o r . o
Tribologijo u indtutriji, god. XVI, br. 4,1991

3apf,xel|f,n

3orrrrr pe3eHnfl, [Hc. KaHA. T9XII. [ayK,

Hsanoso,1982.
[3.] fodaeacrcud B. A., Eepeauna E. B.: 06 ncnolr:oBarrrrn BoAubrx pacrnopoB Qra.noqrarililotr B
KaqecrBe rpx6oaxrnnHbx npHcaloK K TexIIoJIorfiqecxnM cpeAaM Anfl peseHl{c MeraroB, 14sB.
AH CCCP, Cep. $us. 1991.,T.55, Ho 9,
l4.lfreaovrcun A. A:, Jfa[uuutee B. H., lodneacrcuil B.
A., Xeneauoa K. H.: Oco6eunocr[ cM&3oqtloro
qeftcrnun MrrxpoxalrcyirlrpoBeHltlrx tlptrcaAoKK
COX(, Teoper. u [peKT. ac[eKTbI Teoprln KoHTaKTHbrxnsatruoqeticrnnfi npn pesalrrlll MeraJrroB, t{e6oKcapu,1988.
[ 5.1 Knyuun M. H., Ilodloprcoa B. B.: K Bonpocy o
npHqHrrax rroBbrnreurrofie$Qexrunnocru leficrBns pacllblneHtrbrx cMa3oqI|o-oxntxA&rou{ux
xn4xocreft nprr pe3anuu MeraJrJroa,Bonpocrr
Teopu[ TpeHrIff, o6pa 6arrtnaeMocrl{ MeraJIJIoB,
tle6oxcaplr ,1972.
16.lKoporuxoa B. 8., Jlafrwwea B. H., Anerccandpoe
A. n., Heecrcan C. E.'. Oqemxa eQQexuBrrocrn
GM&3OqH|'-OXI&X(AAIOUIfX

TeXIIOJIOII|qeCKnX

CpeA

rro cretletlrr auopQueaqxr Qopnnpymu{Hxcfl tta

I I O B e p X T I O C T SKXO T T T a K TrAr p l | p 3 A H H I fB T O prqnbtx c"rpyKryp,Tpeuue rI n3rroc,1986,T. 7, Ho

2,
[7.] Jlaanrc IO. H.: Brucartre noBepxnocrro.eKTHBITSNK
cM&3oqtro-oxnax(Aaloqfix
TxtloJrofHqccKHx cpcA
He Mexarruqecxyro o6pa6orxy KpeMnlrq lr apc'eHH-

AararJurr, [,lrc. xaug.xIrM.rrayK,Hsanoso,1990.

[ 8.]JlatuotuteaB. H.: flosrrrueule a$Qexruurrocrrl
cox, M.,1985.

[9.lJlaEiarueaB. H., KapadanoaP. H,: B.nnrnnepacTnopenuofoKf,clropoAalr& [3IIoc n ctofixocrr

pe3qoBrlprrToqeulrrrcraJrH,Bonp. TeXHIIKH
I{ TexHoJrofilr,HsaHoso,1973.
[l0.lMaprcoa B. B.t Hccreqonarre BrHcnHr repexxcrrsrxcoeguneuxfiu nonepxxocrrro-axTrrnltbrx
BerrlecrBue aQQexrunnocrugeftcrBur cMr3oqnooxJraxArroqlrx xrAxocrefi npn pe3ailHH
ltepxaBroqnxcraleii, [uc. xaug. TexH.HayK,
I4nanouo,1981.
lll.lHayrtoa A. f., Jlatuautb+B. H., lodneacrcuiiB. A.
u dp.: Tenroroe cocroflHue6ucrpopexyulero
HIlCTpyMelrra, IIoABcprlryTofo

xIlMHKo.Tcp-

urqecxofi o6pa6orxe,Becru. Maumlrocrpoenrrr,

1992.,Ho4,
c[creM&x,
[2.] tlonpxuocrurresBJrerr[flBAncttpcnbDK
Ourxxo-xnulqecKaflMexarrnKa,
Vs6p. rp. M.,
1919.
IIog peg.
[13.]Paennue rrayKr o pe3arrurMraJIJroB,
H. FL 3opeaa,M.,L967.
[14.1Tap apoe A. l. : ff Os nrurenueo 6pa6arrnfl eMocrr{
pe3aHHcM
)I(apollpoqHr,rx
rryTeM
MaTepr{anoB
rtpuMeuerrrc
COX c oIITHMtnbIrLIMI.r
oxlrcngreJrrnbrMxcaolicrnalrH,,[uc. xauq. rexrr. rrayx,I4aanono,1990.
p,5.1Latyszev
lV.N., GodlewskilI/.1.r Rozwoji perspektywyzastosowan
wspolczesnych
chlodziwly procesachszlifowania,XII Naukowa szkola obrabki
sciernej,Bulletin informaryjny,Cz. 1, WarzawaWilga,17-2lwrzesnia1990.,Warzawa,1990.

SomeResultsof The Work in The Sphere

of Cutting Tribolog and LubricationTechnologr
A.group ,of researchersstartedworking on theseproblerns in the newly openedState Uit,ersity lvanovo having
alreqdylqd-a-corxiderable,expeience and scientific resultsacatmulated. The oSjectsof invistigatiorc carrie/I
orrt in Solid State PhysicsDepartment (now it is called Technical PhysicsDepartrneni) nre mital machining
processestnkfiry place in active technological mediums [B].
In the large sphgre of.t,ribologicalproblems the processesof cutting wear and lubication in technological
systemsof metal machinilry hat,e a specialplace becauseoi their h{gherenergt leveb, a special combinitiort
of contactirtg rnateinls and specific requirementsto theirfinal results.

Hexoropbre pesyJrbrarbrB odracTn Tpu6oJrornn

pe3AHIIflM

II Te&IOJIOIIIH

CMa3LIBaIIIIfl

IIa neduano oruxpaiion

Yrurcepcurueltte kleauoao lpyttlta uccitedoaa[ueneti, o6aadatot4afl p{e otlpedenuttt t,rt
ttccttedoaulQenacku.u
oilt,r{uo.uti uay.sr1,11tt
peal,s,a4aillanu, Jauflnacurrrcnudoon,rruu,n
, i uprruedeiua tny,ttrr,t.t
o6nacwstx.
(a Ka(rcdp9 t1o-Quaurce we4pdaa ruen (a uacwotwpe epei& - Oruden T'exru*rccxoti (nduxu) uccttedoaanu
iipo\eccu-o6pa6otuxu .uettannoa, ilpottcxodn4ue a axtiualu,tx tttextotrolu,teaat.v cpedax- Cpedu.urtolo\tucJteilttt'tt' iupu6onoluqecn$ fipoinex upotpccur peJattun, u3,nuurcattun il Ctkt3uaat.uflb wcntotto?tt'tcLKrrx cttcutc,rl
o6paSowxu aauuxatollt oco6oe tecwo acnedctttaue6onee autcaxux iltepletutt.tcclux ypo6tLefi,ocodt u co,rc[Eatrttri ualttepuana o toutuaxwe u ctte4u{lu,teaot.vlApeSooattutiuo u.r oxou,mtuenutu,ru'Iesy-nuLtattto,u.

Tribologijau indwtiji, god.XVI, br.4,1994

131