PRZEGLD GEOPOLITYCZNY

TOM DEDYKOWANY
PROF. LESZKOWI MOCZULSKIEMU

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY
ROK 2010
TOM 2

PRZEGLD GEPOLITYCZNY 2010, tom 2

Komitet Naukowy:
PIOTR EBERHARDT (PRZEWODNICZCY), WIESAW HADKIEWICZ, WOJCIECH KAZANECKI,
TOMASZ KLIN, ARTUR KOZOWSKI, ZBIGNIEW LACH, JAROSAW MACAA, TADEUSZ
MARCZAK, LESZEK MOCZULSKI, ANDRZEJ NOWAK, ANDRZEJ PISKOZUB, JAKUB POTULSKI,
JULIAN SKRZYP, MIROSAW SUEK, GRZEGORZ TOKARZ, JAN WENDT, RADOSAW
ZENDEROWSKI.
Redakcja:
Przemysaw Adamski, Kamil Banaszewski (grafik), Adam Danek, Radosaw Domke
(zastpca redaktora naczelnego), Dawid Madejski, Dorota Mioszewska (sekretarz), Marlena
Sawicka, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (redaktor naczelny), Przemysaw Wywia.
Kontakt z redakcj:
e-mail: geopolityka@gmail.com

RECENZENCI:
Dr hab. Leszek Moczulski
Prof. dr hab. Julian Skrzyp

INSTYTUT GEOPOLITYKI

ISSN 2080-8836
Czasopismo ukazuje si jako rocznik i jest oficjalnym organem prasowym
stowarzyszenia naukowego Instytut Geopolityki.

Projekt okadki:
Kamil Banaszewski
Redakcja techniczna:
Radosaw Domke
Korekta i adiustacja
zesp

Wydawca:
Instytut Geopolityki
Aleja Pokoju 6/64
42-207 Czstochowa
http://www.geopolityka.org.pl
e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TRECI
Od redakcji..................................................................................................................7
I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA
Julian Skrzyp
Geopolityka wczoraj, dzi i jutro..........................................................................11
Andrzej Piskozub
Miejsce geopolityki w klasyfikacji dyscyplin nauki z geografia, histori i polityk w
ich nazwach ..............................................................................................................29
Piotr Eberhardt
Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna..........................................................43
Marcin Cheminiak
Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej w rosyjskich koncepcjach
geopolitycznych.........................................................................................................65
Vladimir Mihailov
Pastwa i narody bakaskie w wiadomoci geopolitycznej Rosji. Rosja w
wiadomoci geopolitycznej pastw i narodw bakaskich....................................77
Kornel Sawiski
Zwizek Radziecki w geopolityce Jeana Thiriarta (lata 1964-1968).......................93
Piotr Lech Wilczyski
Terytorium w myli strategiczno-wojskowej..........................................................101
Piotr Graczyk
Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncepcji
geopolitycznych i geostartegicznych.......................................................................121
Radosaw Domke
Pooenie geopolityczne Rzeczypospolitej w latach 1918-1939 oraz 1989-2009.
Prba porwnania..................................................................................................143
Janusz Kowalczyk
Granica polsko-ukraiska w XX wieku...................................................................153
Leszek Sykulski
Oskar ebrowski prekursor geopolityki polskiej.................169

Kamil Glinka
Midzy polityk a geopolityk.Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat
miejsca i roli Polski w Europie po roku 1989 ........................................................175
Ryszard Surmacz
Polska odrbno cywilizacyjna na przestrzeni wiekw.........................................189
II. MATERIAY
Geopolityka wymaga dostrzegania dynamicznej rzeczywistoci. Rozmowa z prof.
Leszkiem Moczulskim............................................................................................203
John Halford Mackinder
Demokratyczne ideay a rzeczywisto. Rozdzia IV (tum. i oprac. Radosaw
Domke)...............................................................211
Bibliografia bieca geopolityki polskiej, Rok 2009..............231
III. RECENZJE
J. Zielonka, Europa jako imperium. Nowe spojrzenie na Uni Europejsk (rec.
Jerzy Staczyk).......................................................................................................237
G. Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek. Mocarstwo nad Wis? (rec.
Piotr Rebizant)........................................................................................................243
J. Piontek, B. Iwanek, S. Segeda, Antropologia o pochodzeniu Sowian (rec. Leszek
Sykulski).................................................................................................................245
IV. SPRAWOZDANIA
Kronika dziaalnoci Instytutu Geopolityki w 2009 r.............................................247
* * *
Nota o Autorach......................................................................................................257
Informacje dla Autorw..........................................................................................259

Od redakcji
JUBILEUSZ OSIEMDZIESICIOLECIA URODZIN
PROF. LESZKA MOCZULSKIEGO

Prof. dr hab. Leszek Moczulski (ur. 7 czerwca 1930 r.)

Nie sposb wyobrazi sobie polskiej geopolityki akademickiej w oderwaniu od

dorobku wybitnych polskich badaczy na tym polu. Plejad nazwisk geopolitykw
polskich rozpoczyna Eugeniusz Romer, autor monumentalnego dziea Rola rzek w
historii i geografii narodw (1901). Kolejni badacze, ktrych nie sposb pomin
to: Wacaw Nakowski, Adolf Bocheski, Micha Janiszewski, Jerzy Niezbrzycki,
Wadysaw Studnicki, Maria Kieczewska oraz Zygmunt Wojciechowski. Powysi,
nieyjcy ju autorzy, stworzyli podwaliny polskiej myli geopolitycznej. Osobna
grup stanowi geopolityce polscy, urodzeni w XX wieku, ktrzy wci pozostaj
aktywni na polu badawczym. yjcy nestorzy polskiej myli geopolitycznej to:
Piotr Eberhardt, Andrzej Piskozub, Julian Skrzyp oraz oczywicie Leszek
Moczulski. Autor Geopolityki. Potgi w czasie i przestrzeni koczy w tym roku 80
lat. Przyczajc si do ycze dla dostojnego jubilata redakcja Przegldu
Geopolitycznego pragnie w skrcie przybliy biografi tego wybitnego badacza,
koncentrujc si na jego aspektach: publicznym, publicystycznym i naukowobadawczym.
Leszek Moczulski, (waciwie Robert Leszek Moczulski) urodzi si 7 czerwca
1930 w Warszawie. W 1952 ukoczy studia prawnicze, a w 1958 historyczne na
Uniwersytecie Warszawskim. Od lat 50. pracowa jako dziennikarz, pocztkowo w
yciu Warszawy i Dookoa wiata. Po raz pierwszy tymczasowo aresztowano
go w 1957 pod zarzutem szkalowania wadz PRL w prasie zagranicznej, zosta
jednak uniewinniony od tego zarzutu. Przez par lat by objty zakazem
wykonywania pracy dziennikarza, publikowa wwczas pod pseudonimami, w tym
jako Leszek Karpatowicz wsppracowa z miesicznikiem Wi. Od 1961 do
1977 kierowa dziaem historycznym tygodnika Stolica. W 1972 opublikowa
wycofywan pniej z bibliotek przez wadze pastwowe ksik Wojna Polska
1939, w ktrej m.in. broni postpowania rzdzcych Polsk pisudczykw w
okresie kampanii wrzeniowej oraz polityki zagranicznej ministra Jzefa Becka. W
7

latach 50. nawiza kontakt z osobami z przedwojennego rodowiska pisudczykw,

majcych tworzy konspiracyjny nurt niepodlegociowy. W poowie lat 60.
zosta kierownikiem Akcji Historycznej nn. W 1973 roku wzi udzia w pracach
nad powoaniem Konwentu, ktry zadeklarowa si jako komrka nn prowadzca
do powoania jawnego ruchu politycznego, jego zaoenia Leszek Moczulski
przedstawi 11 listopada tego samego roku w Poznaniu na zebraniu uczestnikw w
prywatnym mieszkaniu. W 1976 r. opracowa dokumenty programowe (Program
44 i Memoria) w ramach dziaa prowadzcych do utworzenia jawnej organizacji.
Uczestniczy rwnie w pracach nad powoaniem tajnego Nurtu
Niepodlegociowego (NN) oraz wszed w skad jego kierownictwa. Bra udzia w
powiconych wsppracy rozmowach z przedstawicielami Komitetu Obrony
Robotnikw. Prace te w marcu 1977 zakoczyy si zaoeniem Ruchu Obrony
Praw Czowieka i Obywatela, ktrego Leszek Moczulski zosta rzecznikiem (obok
Andrzeja Czumy). W kwietniu tego samego roku wszed w skad redakcji nowo
powstaego periodyku ROPCiO, pisma Opinia. W czerwcu 1978 grupa skupiona
wok niego zacza wydawa drugoobiegowe czasopismo Droga, a w 1979
Gazet Polsk. W grudniu 1979 r. doszo do ostatecznego rozamu w Ruchu
Obrony Praw Czowieka i Obywatela, kiedy to odbyy si odrbne spotkania
oglnopolskie zwolennikw obu rzecznikw tej organizacji.
We wrzeniu 1979 r. roku zaoy Konfederacj Polski Niepodlegej, ktr
kierowa w okresie PRL i nastpnie w III RP przez ponad 20 lat. 20 sierpnia 1980
zosta tymczasowo aresztowany, zwolniono go po podpisaniu porozumie
sierpniowych, 1 wrzenia 1980. 23 wrzenia 1980 zosta ponownie aresztowany; od
tego czasu przebywa w wizieniu (z kilkoma przerwami) do czasu ogoszenia
amnestii w lipcu 1986. 15 czerwca 1981 rozpocz si tzw. pierwszy proces KPN,
pocztkowo przed Sdem Wojewdzkim w Warszawie, a po wprowadzeniu stanu
wojennego przed Sdem Warszawskiego Okrgu Wojskowego. Wyrokiem z 8
padziernika 1982 Leszek Moczulski zosta skazany na kar 7 lat pozbawienia
wolnoci za to, e dziaajc w celu obalenia przemoc ustroju PRL, osabienia
kraju przez zerwanie jednoci sojuszniczej z ZSRR, podj czynnoci
przygotowawcze do osignicia tego celu przez utworzenie nielegalnego zwizku
pod nazwa Konfederacja Polski Niepodlegej [...]. Kar t odbywa w zakadzie
karnym w Barczewie do sierpnia 1984, kiedy to zosta zwolniony na mocy
amnestii. Po zwolnieniu przystpi do reaktywacji struktur oglnopolskich KPN. Na
drugim kongresie (22.12.1984 r. w Warszawie) zosta ponownie wybrany na
przewodniczcego rady politycznej.
Po interwencji brytyjskich parlamentarzystw w Warszawie Leszek Moczulski
dosta paszport celem leczenia za granic. W pierwszej poowie 1987 przebywa w
Wielkiej Brytanii, Francji, USA i Kanadzie. Spotka si m.in. z wiceprezydentem
USA Georgem Bushem, innymi politykami, rodowiskami polonijnymi. Wygosi
wykady na kilku uczelniach, a The Washington Post wydrukowa jego artyku.
Nie wzi udziau w rozmowach Okrgego Stou, pozosta krytyczny do
poczynionych tam ustale. Wzi jednak udzia w tzw. wyborach kontraktowych,
bezskutecznie kandydujc jako reprezentant KPN w jednym z krakowskich
okrgw. W 1990 wystartowa w wyborach prezydenckich, w ktrych zaj 6.
miejsce. W latach 19911997 sprawowa mandat posa na Sejm I i II kadencji,
8

wybieranego w Krakowie z ramienia Konfederacji Polski Niepodlegej. W 1994

wraz z frakcj parlamentarn KPN organizowa pomoc dla Czeczenii, by
wspzaoycielem Czeczeskiego Orodka Informacyjnego. Po licznych
rozamach w partii i nieudanym akcesie do AWS wycofa si z aktywnej polityki.
W 2005 obroni na Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w
Putusku prac doktorsk pt. Geopolityka. Dzieje myli i stan obecny dyscypliny,
ktrej promotorem by profesor Bronisaw Geremek, uzyskujc stopie naukowy
doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Praca doktorska zostaa
oparta o publikacj Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, stanowic
podstawow wspczesn polsk syntez geopolityki. Habilitowa si w 2009, w
tym samym roku zosta honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa
Geopolitycznego. Z wybranych publikacji Leszka Moczulskiego naley wymieni:
Polityka w stalowym hemie (1965), Szpony czarnego ora, (1969), Dylematy. Wstp
do historii Europy Zachodniej 1945-1970, (1971), Wojna Polska 1939, (1972,
2009), Rewolucja bez rewolucji, (1979), Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni,
(1999, 2009), Narodziny Midzymorza, (2008). Z punktu widzenia polskiej
geopolityki akademickiej najistotniejszymi dzieami s dwa ostanie z
wymienianych. S to gruntownie opracowane rdowo opracowania, bez ktrych
znajomoci praktycznie nie moe si obej aden nowy adept tej dyscypliny
wiedzy. W biecym numerze PG mamy przyjemno zamieci rozmow z
Profesorem Leszkiem Moczulskim, jak przeprowadzi prezes Instytutu
Geopolityki Leszek Sykulski.
Z okazji 80. urodzin redakcja Przegldu Geopolitycznego, Zarzd Polskiego
Towarzystwa Geopolitycznego oraz Zarzd Instytutu Geopolityki skadaj Panu
Profesorowi najserdeczniejsze yczenia. Wszystkiego najlepszego!
DR RADOSAW DOMKE
Prezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego
Zastpca redaktora naczelnego Przegldu Geopolitycznego

10

I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA
JULIAN SKRZYP
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

GEOPOLITYKA WCZORAJ, DZI I JUTRO

Wprowadzenie
eopolityka to dziedzina wiedzy, ktr jedni uznaj za nauk, a inni s temu
przeciwni. Zarwno jedni, jak i drudzy maj argumenty przemawiajce na ich
korzy. Spr toczy si od ponad 100 lat i zapewne trwa bdzie jeszcze dugo. Nie
wnikajc w jego istot i nie opowiadajc si po adnej ze stron, pozwol sobie
przytoczy tylko jedn spord kilkudziesiciu definicji geopolityki, ktra w moim
odczuciu jest neutralna politycznie. Jest to definicja Y. Lacostea, ktra brzmi:
Geopolityka to umiejtno mylenia kategoriami przestrzeni oraz konfliktw,
jakie si na niej tocz, aby lepiej przenikn tajemnice tego, co si dzieje, i mc
dziaa bardziej skutecznie.
Z definicji tej wynika, e w geopolityce mamy do czynieni z nastpujcymi
obszarami bada:
1. Podmiotami, ktre prowadz okrelon polityk, a wic z koncepcjami
geopolitycznymi i ich realizacj,
2. Strukturami (politycznymi, kulturowymi, religijnymi, gospodarczymi itp.),
3. Przestrzeni (geoprzestrze ldowa, powietrzna, oceaniczno morska,
kosmos),
4. Czasem (przeszo, teraniejszo i przyszo).
Mamy wic cztery obszary, w ktrych trzeba bada zjawiska i procesy. Skutkuje
to angaowaniem w proces badawczy wielu nauk i dyscyplin z nimi zwizanych. S
wrd nich nauki o Ziemi, nauki prawne, spoeczne, ekonomiczne, wojskowe
i inne. Nie bd jednak wnika w t problematyk, gdy bdzie ona przedmiotem
wystpie innych uczestnikw naszego spotkania. Pozwol sobie jedynie przedstawi kilka myli dotyczcych pierwszego obszaru bada geopolityki, tj. koncepcji
geopolitycznych i ich realizacji przez wybrany orodek siy. Zanim jednak
przystpi do tego, pozwol sobie dokona krtkiego wprowadzenia dotyczcego
tematu mojego wystpienia.
Ot, wedug klasyka geopolityki, R. Kjellena, przedmiotem jej bada nie jest
ziemia, lecz zawsze i wycznie ziemia przeniknita polityczn organizacj1. R.
Kjellen uwaa, e pastwo stale wspzawodniczy z ssiednimi pastwami, chcc
zdoby prawo do przewodzenia innym. Oznacza to, e kady kraj na wiecie
sytuuje si wobec najbliszego otoczenia oraz wiata, a sposb w jaki to czyni, jest
nazywany kodem geopolitycznym2. Inaczej mwic, kady kraj na wiecie okrela
swj kod geopolityczny, skadajcy si z piciu gwnych zaoe:
1) Kim s nasi aktualni i potencjalni sojusznicy?
2) Kim s nasi aktualni i potencjalni wrogowie?

1
2

S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 11.

C. Flint, Wstp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 72.

11

3) Jak moemy utrzyma naszych sojusznikw i zatroszczy si o potencjalnych

sojusznikw?
4) Jak moemy przeciwstawi si naszym aktualnym wrogom i pojawiajcym
si zagroeniom?
5) Jak umotywujemy te cztery zaoenia wobec naszej opinii publicznej i wobec
spoecznoci globalnej?3
Kody geopolityczne mog mie rn skal. Dla wielu pastw gwna, jeeli
nie jedyna troska wie si z bezporednimi ssiadami: czy s przyjacimi, czy
wrogami, czy kwesti jest zwikszony handel, czy bliska inwazja?4
Niektre kraje rozwijaj regionalny kod geopolityczny, w ktrym maj wpyw
wykraczajcy poza bezporednich ssiadw. Inne za maj globalne kody
geopolityczne. Konkurencja dla ich autorytetu, gdziekolwiek na wiecie, wymaga
odzewu, poniewa ich legalno jest oparta na ich wiatowym zasigu5. Jakakolwiek prba stworzenia globalnego kodu geopolitycznego przez inne mocarstwo jest
interpretowana jako wyzwanie dla wiatowego przywdcy. Jednak funkcja globalnego zasigu, czyli zdolno wpywania na wydarzenia rozgrywajce si na
wiecie, na przestrzeni wiekw przechodzia od jednego kraju do drugiego,
w sekwencji cyklu wiatowego przywdztwa (Tabela 1).
Tabela 1. Cykle wiatowego przywdztwa
wiatowy
Wiek
Wojna
przywdca
globalna
Portugalia
XVI
1494 - 1516
Niderlandy
XVII
1580 - 1609
Wielka Brytania
XVIII
1688 - 1713
Wielka Brytania
XIX
1792 - 1815
USA
XX
1914 - 1945

Rywal

Partner w koalicji

Hiszpania
Francja
Francja
Niemcy
ZSRR/al. Kaida

Niderlandy
Anglia
Rosja
USA i sojusznicy
NATO/koalicja
sprzymierzonych
USA (x)
XXI ?
Chiny/al. Kaida
UE, Indie, Rosja
Chiny(x)
XXI ?
USA/Japonia, Indie
Rosja, UE, Iran
rdo: George Modelski (1987) w: Colin Flint, Wstp do geopolityki, PWN 2008, s.52. (x)
uzupenienia wasne.

W oparciu o przedstawione w tabeli 1 cykle wiatowego przywdztwa

pozwoliem sobie przyj temat mojego wystpienia, ktry, ujty w cudzysw,
brzmi: Geopolityka, wczoraj, dzi i jutro.
Przez geopolityk wczoraj przyjmuj okres, w ktrym przywdztwo w wiecie
penia Europa, przez geopolityk dzi okres przywdztwa Stanw Zjednoczonych, a przez geopolityk jutra przywdztwo nowego orodka siy, ktrym
mog by np. Chiny.
Geopolityka wczoraj
Traktujc geopolityk jako pewien obszar bada ukierunkowanych na realizacj
okrelonych celw politycznych przez poszczeglne pastwa mona, jak ju
3

Tame, s. 71.
Tame s. 74.
5
Tame, s. 75.
4

12

wspomniaem na wstpie, zaryzykowa twierdzenie, e geopolityka istniaa od

wielu wiekw. Przykadem mog by synne itineraria picta, czyli szkice i opisy
drg marszu onierzy rzymskich, a znacznie pniej wojny kolonialne prowadzone
przez Portugali, Hiszpani, Niderlandy, Francj, Wielk Brytani, Niemcy, Rosj,
Japoni i wiele innych pastw. Kade z nich miao swj kod geopolityczny,
zgodnie z ktrym rozszerzao stref swoich wpyww. Dochodzio wic do
konfliktw midzy nimi, w tym wojen lokalnych, regionalnych i wiatowych.
Konflikt midzy Portugali a Hiszpani rozwiza papie Pius VI w 1494 r.
ustanawiajc lini demarkacyjn (zwan Poudnikiem papieskim), przebiegajc na
zachodzie wzdu poudnika 40 stopni dugoci geograficznej zachodniej (rys. 1).
Zgodnie z decyzj papiea Portugalia moga kolonizowa obszary pooone na
wschd od tego poudnika (od Brazylii na wschd) a Hiszpania obszary pooone
na zachd, czyli ca Ameryk (bez Brazylii). Wwczas to na terytorium
dzisiejszego Meksyku powstaa Nowa Hiszpania. Natomiast w 1529 r. Hiszpania
i Portugalia podpisay w Saragossie porozumienie o rozgraniczeniu strefy ich
wpyww na wschodzie. Lini demarkacyjn by poudnik 140 stopni szerokoci
geograficznej wschodniej. Ten podzia wiata midzy Portugali i Hiszpani nie
mg by trway gdy wkrtce znaleli si rywale dysponujcy wikszymi
walorami6. Byy to Niderlandy, Francja i Wielka Brytania (rys. 2), a nastpnie
Niemcy, Rosja, Japonia i Stany Zjednoczone. Hiszpania, ktra bya wwczas
najwiksz potg wojskow i handlow Europy, w cigu stulecia stracia swj
potencja rozwojowy (klska Niezwycionej Armady w 1588 r. z Angli).

rdo: Atlas Historyczny wiata. Wyd. PPOK, Warszawa 1974.

Rys.1. Poudnik papieski linia demarkacyjna rozdzielajca strefy wpyww Portugalii i Hiszpanii.

W rywalizacji midzy nowymi graczami zwyciyy pocztkowo Niderlandy

(dzisiejszy Nowy Jork to dawny Nowy Amsterdam). W dalszej rywalizacji
zwyciya Wielka Brytania i zapewnia sobie przywdztwo w wiecie trwajce do
drugiej wojny wiatowej (rys. 2).

Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006, s. 190.

13

rdo: Powszechny Atlas wiata, Wyd. PPWK Warszawa 1974, s. 169

Rys. 2. Posiadoci brytyjskie i francuskie na pocz. XX wieku

Pod koniec XIX wieku Niemcy stay si jedn z najwikszych potg Europy
i wiata. W lad za tym zrodzia si w tym pastwie koncepcja przebudowy adu
globalnego. Zgodnie z koncepcj Friedricha Ratzela i jego uczniw celem Niemiec
stao si rozszerzenie wiatowego przywdztwa tego pastwa i stworzenie przestrzeni germaskiej nie tylko na starym kontynencie, lecz take poza jego
granicami. Wwczas to autor dziea Wielkie mocarstwa, M. Lenz7 wystpi
przeciwko hegemonii zamorskiej Anglii. Przewidywa wybuch wojny o podzia
upadajcego imperium brytyjskiego, ktrego spadkobierc miay by Niemcy. To
one miay mie prawo do szerzenia misji cywilizacyjnej. Jak zanotowa C. Wagner:
Jakimi jestemy na ldzie, takimi musimy sta si na morzu, abymy w XX wieku
mogli zachowa, zabezpieczy i rozwin dziedzictwo pozostawione nam przez
XIX wiek, odrodzenie polityczne naszego narodu, odbudowanie Rzeszy
Niemieckiej, wiatow pozycj gospodarcz8(rys. 3 i rys. 4).

rdo: Powszechny Atlas wiata, Wyd. PPWK Warszawa 1974, s. 170

Rys. 3. Obszary kolonialne wybranych pastw.

7
W. Hadkiewicz, Ideologia Weltmachtpolitik w doktrynie kolonializmu niemieckiego (zarys
problematyki), Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 129.
8
Tame, s. 131.

14

rdo: Chaupracle , Module Geopolitique. College lnterarmees ole Defense. 2006-2007.

Rys. 4. Ekspansja terytorialna Niemiec na pocztku XX wieku

Podobne dziaania podejmowaa Rosja w Azji Centralnej i na Dalekim

Wschodzie, gdzie dochodzi do wojny z Japoni o Manduri (1905). Za oceanem
za wyrasta nowa potga Stany Zjednoczone, ktre przyjmuj strategi polityki
zagranicznej (1899r.), zgodnie z ktr Chiny maj by wolnym rynkiem dla
wybranych pastw oraz, ma by zachowana integralno terytorialna tego pastwa.
Oznacza to, e kto narusza integralno terytorialn Chin ten wchodzi w konflikt ze
Stanami Zjednoczonymi.
Kodeks geopolityczny tego okresu wedug Z. Rykiela opiera si na czterech
zasadach:
1) Istnienie europejskiej przestrzeni polityczno-kulturowej,
2) Podzia wiata na stary i nowy. Stary wiat rozpociera si wzdu osi
czcej basen Morza rdziemnego z Indiami. Nowym wiatem bya
Ameryka.
3) Europocentryzm Europa bya centrum wiata i wykazywaa przewag
cywilizacyjn, techniczn i polityczn. Stare cywilizacje Azji Indie
i Chiny stay si przedmiotem penetracji i eksploatacji europejskiej.
4) Poudnikowa polaryzacja Europy.
Tu nasuwa si pytanie, gdzie jest granica midzy geopolityk wczoraj,
a geopolityk dzi? Czy na pewno jest to rok 1899? Moim zdaniem, geopolityka
wczoraj skoczya si po okresie wojen napoleoskich. Wwczas to pastwa
europejskie zajte porzdkowaniem Europy otrzymay od Stanw Zjednoczonych
wyrany sygna, e ich dominacja na kontynencie amerykaskim dobiega koca.
Bya to doktryna prezydenta Stanw Zjednoczonych Monroego ogoszona w 1823
roku, zgodnie z ktr prby ograniczenia czy podwaenia niezalenoci jakiegokolwiek pastwa na kontynencie amerykaskim bd traktowane przez USA jako
zagroenia dla ich bezpieczestwa i e Stany Zjednoczone przeciwstawi si temu

15

z uyciem wszelkich niezbdnych rodkw9. Koncepcj t wspieraa Wielka

Brytania, ktra bdc niekwestionowana sia morsk chtnie wykorzystaa okazj
do pokrzyowania planw odzyskania wpyww kolonialnych przez Francj
i Hiszpani. Doktryn t Wielka Brytania wspieraa do czasu, a USA byy w stanie
przej t rol po stworzeniu wasnej floty10. Wwczas orodek siy znalaz si za
oceanem a europocentryzm przeszed do historii, co potwierdzia druga wojna
wiatowa, w czasie ktrej Zjednoczone Krlestwo musiao ustpi miejsca Stanom
Zjednoczonym.
Uoglniajc, mona zaryzykowa stwierdzenie, e geopolityka okresu
kolonializmu polegaa na badaniu przestrzeni geograficznej i braniu we wadanie
odkrytych ldw przez rne orodki siy. Rywalizacja midzy tymi orodkami
doprowadzaa do upadku jednych orodkw na rzecz innych orodkw posiadajcych wiksz si, a zwaszcza silniejsz flot.
Geopolityka dzi
Geopolityka dzi, jak ju wspomniaem, rozpocza si w momencie przyjcia
przez Stany Zjednoczone doktryny Monroego. W ten sposb nie tylko zasygnalizoway one europejskim potgom kolonialnym, e czas ich hegemonii za
oceanem dobieg koca, lecz same rozpoczy ekspansj terytorialn. W swoim
rozwoju terytorialnym wyszy nad Pacyfik (1853 r.), zakupiy Alask od Rosji
(1867 r.) i zajy wysp Midway (1867 r.)
Ekspansja terytorialna Stanw Zjednoczonych szczeglnie widoczna bya
w latach 18981903. Wwczas pojawia si studium admiraa Alfreda Thayera
Mahana, wielkiego zwolennika doktryny Monroego, ktry przed zdefiniowaniem
pojcia geopolityka udowadnia, e sia morska jest kluczem do wiatowej potgi.
Wedug Mahana gwnym instrumentem polityki by handel, a dziaania wojenne
powinny tylko zabezpieczy najlepsze warunki dla stworzenia wiatowej cywilizacji handlowej11. Pozwol sobie tu doda, e wwczas Stany Zjednoczone
w produkcji przemysowej wyprzedziy Wielk Brytani i uznane zostay za
fabryk wiata. Tene Mahan wyodrbni na kuli ziemskiej trzy obszary, ktre
z punktu widzenia prowadzenia polityki globalnej przez Stany Zjednoczone s najwaniejsze. Zaliczy do nich: Ameryk rodkow, Morze rdziemne i Czerwone
oraz Oceani.

M. Blacksell, Geografia polityczna, Warszawa 2008, s. 143.

Tame, s. 143.
11
Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 27.
10

16

do: Atlas Historyczny wiata. Wyd. PPWK Warszawa, 1990.

Rys. 5. Rozwj terytorialny Stanw Zjednoczonych

Zgodnie z sugesti admiraa R. T. Mahana Stany Zjednoczone rozcigaj Kontrol w tych newralgicznych obszarach zajmujc w 1898 r. Kub i Filipiny kosztem
Hiszpanii, ktra przestaa si liczy jako mocarstwo oraz szereg wysp na Oceanie
Spokojnym, to jest: Hawaje (1898), Palmyra (1898), Guam (1898), Wake (1899)
i Samoa (1900). Nastpnie rozcigaj kontrol nad Kanaem Panamskim (1902)
(rys. 6).
Istotnym elementem tych dziaa byo przyjecie przez Stany Zjednoczone
(1899), wspomnianej ju, strategii polityki zagranicznej, zgodnie z ktr Chiny
uznano za wolny rynek dla USA i wybranych pastw oraz, e ma by zachowana
integralno terytorialna tego pastwa. Chiny byy jednak przedmiotem zainteresowania wielu wczesnych mocarstw regionalnych, zwaszcza jednak Japonii
i Rosji, midzy ktrymi dochodzi do wojny o Manduri (1905). Rosja, po
przegranej wojnie z Japoni, wycofaa si z okupowanej Mandurii (w latach 1900
1905). Fakt ten mia istotne znaczenia dla polskiej myli geopolitycznej, gdy
uznano to za sygna moliwoci odrodzenia Polski.

17

rdo: Conferense de Mr Kessler. Sominere USA 05.11.2005

Rys. 6. Kolonizacja Ameryki rodkowej i Oceanii przez Stany Zjednoczone

Pierwsza wojna wiatowa sprawia, e Niemcy zostaj wyeliminowane z gry

o nowy podzia wiata. Nastpuje rozpad Imperium Rosyjskiego a nastpnie
powstaje Zwizek Radziecki oraz szereg pastw w Europie, w tym Polska. Stany
Zjednoczone bior udzia w tej wojnie, jednak po jej zakoczeniu izoluj si.
Kodeks geopolityczny porzdku wersalskiego wedug Z. Rykiela opiera si na
piciu zasadach:
1) Izolacja Rosji Radzieckiej,
2) Izolacjonizm Stanw Zjednoczonych,
18

3) System Ligi Narodw, do ktrej nale Niemcy i Rosja,

4) Kwartet mocarstw europejskich (Wielka Brytania, Francja, Wochy
i Niemcy),
5) Podzia na pastwa nowo powstae i dawne.
W tej sytuacji rodzi si tzw. ad antywersalski, ktry w Europie realizowany jest
przez Niemcy i Rosj.

rdo: Conferense de Mr Kessler. Sominere USA 05.11.2005

Rys. 7. Kontrola newralgicznych obszarw przez Stany Zjednoczone w wiecie jednobiegunowym

ad antywersalski (niem. Neues Ordnung) polega na prbie realizacji dwch

sprzecznych projektw: Mitteleuropy ze strony Niemiec oraz imperium radzieckiego poprzez tworzenie nowych republik radzieckich lub ich powikszaniu12.
W strefie japoskiej Nowy ad polega na podboju lub zwasalizowaniu znacznej
czci Dalekiego Wschodu. Efektem realizacji tego adu bya druga wojna wiatowa.
W czasie drugiej wojny wiatowej Zwizek Radziecki wnis najwikszy wkad
militarny w zwycistwo nad hitlerowskimi Niemcami, a Stany Zjednoczone nad
Japoni. Te dwa pastwa wyrosy do rangi gwnych mocarstw ksztatujcych
powojenny ad na wiecie, a Wielka Brytania sprowadzona zostaa do rangi
mocarstwa europejskiego. Dwubiegunowo wiata przejawiaa si w tworzeniu
paktw wojskowych (NATO 1949 r., ANZUS 1951 r., SEATO 1954 r.,
CENTO 1955 r., Ukad Warszawski 1955 r.) (rys. 5). Rozpocza si zimna
wojna i wycig zbroje, dopuszczano do licznych wojen lokalnych, wspierano

12

Z. Rykiel, dz. cyt., s. 209.

19

ruchy separatystyczne, w tym na Bakanach. Rozpada si wiat dwubiegunowy

a liderem zostaj Stany Zjednoczone.
Rosja, podobnie jak wiele innych pastw prowadzia polityk kolonialn przez
wiele stuleci. Jednak charakter ekspansji terytorialnej Rosji by nieco inny, gdy
wynika on ze specyficznego pooenia tego pastwa na wielkiej Nizinie Wschodnioeuropejskiej. Carowie Rosji, majc wadz absolutn, podejmowali ekspansj
w kierunku mrz i oceanw w celu stworzenia Rosji wyjcia na ocean wiatowy.
Rosja zdobya wic wyjcie na Morze Barentsa, na Batyk, Morze Kaspijskie
i morze Czarne. Uznano za konieczne zajcie cienin Bosfor i Dardanele oraz
Bakanw w celu wyjcia nad Morze rdziemne. Marzeniem Piotra I byo wyjcie
Rosji na ciepe morza, tj. na Ocean Indyjski. Bardzo wanym wydarzeniem byo
wyjcie Rosji nad Pacyfik, co zrealizowane zostao pod koniec XIX wieku.
Osigniecie to uznano jako rezultat wzrostu siy mocarstwowej Rosji.
W geopolityce rosyjskiej okresu przedrewolucyjnego funkcjonowaa idea Eurazjatyzmu, zgodnie z ktr kontynet eurazjatycki skada si z trzech czci: Europy,
Rosji i Azji13 Rosja, ktra zajmuje wiksz cz Europy oraz 2/5 Azji jest
powoana do stworzenia uniwersalnego pastwa (trzeciego Rzymu, w ktrym nie
byo miejsca dla Polski i Ukrainy). Zachodni granic tego pastwa wg omaskiego naley wytyczy wzdu linii czcej Gdask z Triestem i Rosja bdzie
si rozcigaa od Wiednia do Pekinu14.

rdo: Atlas Historyczny wiata. PPWK Warszawa 1990.

Rys. 8. Rozwj terytorialny Rosji

W koncepcjach geopolitycznych Rosji wskazywano take na konieczno

opanownia caej Anatolii, Armenii i Zachodniego Kurdystanu a wwczas Morze
Czarne staoby si wewntrznym morzem rosyjskim.
13
14

P. Eberchardt. Przegld Geograficzny 2006, Tom 78, Zeszyt 4, s. 463.

Tame, s. 464.

20

Geopolitycy rosyjscy traktowali Rosj jako pastwo pod kadym wzgldem

wyjtkowe, a denie jej do potgi i dominacji byo zjawiskiem naturalnym. Takie
podejcie w geopolityce rosyjskiej byo realizowane take w okresie istnienia
Zwizku Radzieckiego. Po jego rozpadzie jedn z ciekawszych koncepcji geopolitycznych Rosji przedstawi Aleksander Dugin. Zawiera si ona w przekonaniu,
e Zachd, zarwno pod wzgldem religijnym, jak i polityczno-kulturowym jest
sztucznym tworem schizm bytu, znajdujc si w sprzecznoci z duchem
prawdziwego chrzecijastwa, jaki wyraa prawosawie. Z kolei jedynym miejscem
na Ziemi, gdzie ludzie yj w zgodzie z prawdami objawionym przez Boga, jest
Rosja15. Rosjanie nie s Azjatami ani Europejczykami; Rosja jest unikalnym
krajem, a Rosjanie unikalnym narodem i umieci ich w ramach wschodniej czy
zachodniej cywilizacji w aden sposb nie mona16.
Realizacja Eurazjatyckiego Imperium Rosji wedug Dugina powinna polega
m.in. na zniszczeniu amerykaskiego kordonu sanitarnego przebiegajcego od Batyku do Morza Czarnego (swoista brama do Heartlandu Polska i Ukraina), ktry
oddziela eurazjatyckie Niemcy i potencjaln eurazjatyck Francj od Rosji
serca ldu. Nastpnie Rosja powinna zawrze sojusz z Japoni, ktra stanowiaby
dla Rosji partnera na obszarze Oceanu Spokojnego. Tu nasuwa si pytanie, czy to
jest ju geopolityka jutra? Gdzie w tym ukadzie jest Polska?
Geopolityka jutra
Geopolityk jutra jest bardzo trudno zdefiniowa. Wedug jednych geopolityka
dzi, o ktrej mwiem przed chwil, czyli geopolityka klasyczna, trwaa od
pierwszej wojny wiatowej do koca drugiej wojny wiatowej, co oznacza, e
obecnie ju mamy do czynienia z jak inn geopolityk. Wedug drugich jest to
globalistyka zapocztkowana rozpadem wiata dwubiegunowego oraz przebudzeniem Azji, ktre nie musi jednak oznacza upadku Zachodu.
Functioning Core

Non-Integrated
Gap
Boundary of the
Non-Integrated
Gap

Functioning Core

rdo: T.P.M. Barnet, The Pentagons New Map: War and Peace In the Twenty-First Century.
Putnam Publishing Group, Washington 2004.
Rys. 9. Nowa mapa wiata wedug Pentagonu: wojna i pokj w XXI wieku (mapa zaktualizowana)

15

D. Madejski, Pocaunek mongolskiego ksicia euroazjatyzm Rosji w myli Aleksandra Dugina,

Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 89.
16
Tame, s. 91.

21

Za geopolityk jutra mona uzna koncepcj tworzenia Anglosfery albo Pax

Atlantika, zgodnie z ktr zasigiem swym obejmuje ona kraje anglosaskie,
anglojzyczne i anglofilskie. Moe to by stowarzyszenie narodw anglosaskich
lub wsplnota krajw angloamerykaskich. O moliwoci jego utworzenia przesdzaj nastpujce czynniki:
Brytyjsko-amerykaskie partnerstwo strategiczne,
Relacje historyczne Londynu z Kanad, Australi i Now Zelandi,
Spucizna globalna Pax Britanika z XIX i pierwszej poowy XX stulecia,
Rola USA na obszarze zachodniej hemisfery,
Planetarny i uniwersalny charakter wspczesnego Imperium Americanum17.
Niezalenie od tej koncepcji powstan nowe, gdy nastpio przebudzenie si
narodw. Wedug singapurskiego analityka, Kishorea Mahbubaniego, spord 5,6
mld ludzi yjcych poza obszarem Zachodu niewielu ju wierzy w jego wyszo
cywilizacyjn. Co wicej, ekspansja wiata euroatlantyckiego czsto jest
postrzegana jako zagroenie dla wiata pokoju i zudzeniem cywilizacji atlantyckiej jest przewiadczenie, e fala antyamerykaskich nastrojw wrd
spoecznoci pozostaej czci wiata zostanie powstrzymana, [], a realizacja
wiatowego przywdztwa Zachodu jest ju od dawna nieaktualna18. Podkrela
take, e Chiny i Indie stay si mocarstwami o zasigu wiatowym (tabela 2).
Z azjatyckiej perspektywy Unia Europejska jest anachronicznym zbiorem
niewielkich pastewek o nadmiernych ambicjach w stosunku do swoich
moliwoci19. W swoich rozwaaniach lekceway on rol Rosji, pozostawiajc j
na peryferiach zasadniczej rozgrywki midzy: USA, Chinami, UE, Japonia
i Indiami20. Wspczesn Rosj postrzega jako sojusznika Stanw Zjednoczonych,
lekcewac koncepcj hipotetycznej konfrontacji Ameryki z ksztatujc si osi
Pary Berlin Moskwa. Podkrela take, i Azja nie wchodzi na scen wiatowej
historii jako nowicjusz, lecz na ni powraca po zaledwie dwustuletniej przerwie
w roli globalnego centrum kultury i handlu. Kraje wiata zachodniego musz si
pogodzi z tym, e po upadku ery kolonializmu czas ustpi nieco miejsca swojemu
znacznie starszemu bratu21.
Tabela nr 2. Pi najwikszych gospodarek wiata (PKB waony parytetem siy nabywczej)
Miejsce
Kraj
2008 PKB (PSN)
miliardy USD
1
Stany Zjednoczone
14 580 000
2
Chiny
7 800 000
3
Japonia
4 487 000
4
Indie
3 319 000
5
Niemcy
2 863 000

Za pocztek geopolityki jutra mona take przyj moment pojawienia si

przesanek wyczerpywania si zasobw naturalnych. wiadomo tego faktu
17

R. Potocki, Geopolityka Oceanii: Anglosfera?, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 71.

R. Domke, Azjatycka szachownica w ujciu Kishorea Manbubaniego, Geopolityka 2009, nr 1(2),
s. 116.
19
Tame, s. 116.
20
Tame, s. 118.
21
Tame, s. 120.
18

22

prawdopodobnie staa si dla wielu pastw impulsem do wycigu o dostp do nich,

zwaszcza surowcw strategicznych. Szczeglnego znaczenia nabray ropa naftowa
i gaz ziemny, gdy ich zuycie ronie w zastraszajcym tempie. Spowodowao to
wycig nie tylko o dostp i kontrol tych surowcw na ldach, lecz take na
morzach i oceanach. Rozpoczo si zawaszczanie przestrzeni morskich, w tym
obszarw podbiegunowych. Jak pisze Robert Kagan wiat ponownie znormalnia
(koniec snw: powrt historii)22. Powrcia rywalizacja o regionaln hegemoni
i strefy wpyww ze strony USA, Europy, Rosji, Chin, Indii, Japonii i Iranu oraz
nastpi renesans imperialnego nacjonalizmu.

rdo: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Territories_of_Dynasties_in_China.gif
Rys. 10. Rozwj terytorialny Chin

Spord wymienionych pastw Stany Zjednoczone, Europa (UE), Chiny, Indie i

Japonia s importerami surowcw energetycznych a jedynie Rosja i Iran eksporterami. Ropa i gaz znajduj si jednak w rnych czciach naszego globu, w
tym w Azji Centralnej, na Bliskim Wschodzie, w Afryce, Ameryce Poudniowej i
we wspomnianej ju Arktyce. Toczy si wic wielka gra mocarstw o dostp do tych
surowcw oraz drogi ich transportu, zwana przez niektrych geopolityk rurocigw lub geoekonomi.
Geopolityka jutra, w moim odczuciu, to globalny konflikt o surowce strategiczne, gwnie o rop i gaz. Wpisuje si w niego take zawaszczanie mrz
i oceanw, w tym obszarw podbiegunowych. Michael Klar, autor ksiki Wojna
22

R. Potocki, M. Wajda, Atlantyzm w geopolityce Roberta Kagana, Geopolityka 2008, nr 1, s. 27.

23

o zasoby. Nowy krajobraz globalnego konfliktu (2001), uwaa e wojna

z terroryzmem, proklamowana przez prezydenta Busha, wpisana jest w w globalny
konflikt o zasoby i jest instrumentem sucym do uzyskania kontroli nad wiatowym systemem energetycznym. Natomiast Frank Viriano uwaa, i Mapa
atakw terrorystycznych i mapa celw na Bliskim Wschodzie oraz w Azji
rodkowej jest, w duym stopniu, map gwnych rde energii na wiecie.
Wedug dyrektora programu energetycznego Centrum Bada Strategicznych
i Midzynarodowych Roberta Ebela, w raporcie Geopolityka energii w XXI wieku
Ropa naftowa napdza wadz militarn, narodowe skarbce i midzynarodow
polityk. Nie jest ju towarem kupowanym i sprzedawanym w ramach ogranicze
tradycyjnej rwnowagi pomidzy podaem a popytem. Przeksztacia si w czynnik
okrelajcy dobrobyt, narodowe bezpieczestwo i midzynarodow wadz.
Natomiast wspomniany ju prof. Michael Klare (2002) pisze: Ktokolwiek zdobdzie kontrol nad zoami ropy irackiej, ten bdzie wywiera olbrzymi wpyw na
globalne rynki energetyczne w XXI wieku. A ten, kto bdzie wywiera wpyw na
rynki energii, bdzie wpywa na wszystkie inne rynki bo ropa (energia) jest
i bdzie w najbliszych dziesicioleciach zasadniczym czynnikiem okrelajcym
koszty wszystkiego. Ropa rozstrzyga o geoekonomicznym ukadzie wiata23.
Stany Zjednoczone chc kontrolowa baz energetyczn Chin na Bliskim
Wschodzie i zapobiec umacnianiu si wizi gospodarczo-politycznych pomidzy
oboma tymi regionami. Ten sam cel chc osign Stany Zjednoczone w przypadku
Europy, ktra, aby zrealizowa wasne ambicja polityczne, musi mie swoj baz
energetyczn nie podlegajca kontroli USA, a tak baz jest Bliski Wschd.
Alternatyw jest rosyjska ropa i gaz.
Mwic o geopolityce jutra widzie trzeba wzrastajc w dynamicznym tempie
rol Chin we wspczesnym wiecie. Otwarcie tego pastwa dla zagranicznych
inwestorw sprawio, e Chiny przeywaj boom gospodarczy. Konsekwentne
zachcanie inwestorw do inwestowania w ich kraju, a take inwestycje chiskie
w wielu krajach wiata sprawiaj, e pastwo to staje si potg gospodarcz
wiata. Chiskie inwestycje zagraniczne w 2009 r. wg prognoz Ministerstwa
Handlu ChRL wynios 180 mld dolarw. Ponadto Chiny s najwikszym
wacicielem obligacji USA (776,6 mld dol)24. Na szczegln uwag zasuguje
wsppraca z Afryk, ktra jest prowadzona w oparciu o nastpujce zasady:
- nieinterwencja w sprawy wewntrzne,
- suwerenno pastw afrykaskich w rozwizywaniu problemw,
- wzajemne zaufanie i wsppraca,
- zwikszenie pomocy ekonomicznej bez stawiania warunkw wstpnych25.
Wschodzc potg wiata s take Indie, ktre do 2030 r. wyprzedz
w imporcie ropy naftowej Japoni. czny import Chin i Indii wzronie z 5,4 mln
b/d obecnie do 19,1 mln b/d w 2030 r. i bdzie wikszy od importu Stanw Zjednoczonych i Japonii.

23

Tame, s. 17-33.
D. Walewska, Surowcowa kolonizacja wiata, Rzeczpospolita 20.08.2009.
25
A. Rzadkowska, Chiny w Afryce
24

24

cznie Afryka dostarcza Chinom 31% ropy importowanej, przy czym z Angoli
a 20 milionw ton (wicej ni z Arabii Saudyjskiej). W cigu ostatnich 50 lat
Chiny zaoferoway pomoc gospodarcz 53 pastwom Afryki, umorzyy 1,5
miliarda dolarw zaduenia w stosunku do 31 pastw. Chiski eksport do Afryki w
2004 r. wzrs o 36% w porwnaniu z 2003 r. (13,8 mld dolarw) a import o 81%
(16,6 mld dolarw). W 2005 r. Chiny zostay trzecim co do wielkoci na wiecie
dawc pomocy ywnociowej. Chiny zakadaj firmy w caej Afryce, a warto
inwestycji bezporednich na tym kontynencie w 2005 r. osigna 1,6 mld $. Mona
domniemywa, e to zaangaowanie si Chin w Afryce stao si przesank
utworzenia przez Stany Zjednoczone dowdztwa USAFRICOM (rys. 10).
Wedug Stevena W. Moshera hegemonia Chin moe by realizowana w trzech
etapach:
- na poziomie lokalnym Ponowne przyczenie Tajwanu do Chin,
- na poziomie regionalnym Rozbudowa chiskiego imperium do najdalszych
granic z okresu dynastii Qing,
- na poziomie globalnym walka ze Stanami Zjednoczonymi w skali wiatowej
i zastpienie obecnego porzdku Pax Americana wasnym porzdkiem, Pax
Sinica26.
Europa rwnie odczuwa deficyt ropy i w 2030 r. bdzie musiaa zaimportowa
70% swoich potrzeb. Mamy wic do czynienia ze sprzecznoci interesw Europy
ze Stanami Zjednoczonymi. Nakada si na to konflikt finansowy midzy euro
a dolarem. Jak pisze Berksten27 wprowadzenie euro rysuje perspektyw nowego
dwubiegunowego midzynarodowego porzdku ekonomicznego, ktry moe
zastpi hegemoni Ameryki trwajc od czasu drugiej wojny wiatowej.
Euroland, pisa Bergsten, bdzie rwny lub przewyszy USA we wszystkich
kluczowych wskanikach siy ekonomicznej. Euroland jest najwiksz potg
handlow na wiecie.
Wedug szacunkw ekspertw z Deutsche Bank udzia euro w rozliczeniach
handlowych, rezerwach walutowych, lokatach itd. Mia osign w 2010 r. rednio
30-35%. Unia Europejska miaaby szans sta si drug obok USA potg
finansow wiata. Natomiast Henrik Muller28, specjalista niemiecki w sprawach
gospodarczych, w ksice Mocarstwo euro. adunek wybuchowy podoony pod
gospodark wiatow? pisze, e w erze dolara euro dojdzie do transatlantyckiego
antagonizmu. Jego zdaniem wprowadzenie euro doprowadzi do konfliktw o
trudnym do oszacowania wymiarze. Powstaa bowiem nowa strategiczna sytuacja,
kiedy dwaj mniej wicej rwni pod wzgldem ekonomicznym gracze, obydwaj
uzbrojeni w bro walutow stanli naprzeciwko siebie i rozpoczli gr o walutowy
podzia wiata29.

26

S. W. Monsher, Hegemon, Warszawa 2007.

Raport o wojnie w Iraku
28
Tame
29
Tame
27

25

rdo: www.africom.mil
Rys. 10. Podzia obszaru odpowiedzialnoci (AOR) dowdztwa AFRICOM na subregiony
geostrategiczne.

Przedmiotem zainteresowania pastw, ze wzgldu na wystpujce tam surowce,

staa si take Arktyka (rys. 11) i Antarktyda (rys. 13). Dotyczy to zwaszcza
pastw pooonych nad Oceanem Arktycznym, tj. Danii, Kanady, Norwegii, Rosji
i Stanw Zjednoczonych. Kryje ona bowiem wiele surowcw naturalnych
o znaczeniu strategicznym. Wedug rnych rde znajduje si tam ropa i gaz
ziemny (25% zasobw wiatowych), cynk, mangan, zoto, nikiel, ow, platyna
i diamenty oraz zasoby ryb morskich30. W tej sytuacji pastwa nadmorskie (Dania,
Kanada, Norwegia, Rosja i Stany Zjednoczone) chciay zawaszczy wspomniany
obszar (rys. 12). Istniej jednak ograniczenia prawne wynikajce z Konwencji
o prawach morza ONZ z 1982 r.

30

A. Mitraszewska, Wycig do bieguna pnocnego, Gazeta Wyborcza 27.08.2007.

26

rdo: Mapa: wiat fizyczny, Wyd. Meridian.

Rys. 11. Arktyka

Niezalenie od surowcw wanym elementem walki o wody Arktyki s szlaki

komunikacyjne. W zwizku z powyszym spory tocz si nie tylko na linii wschd
zachd, lecz take wewntrz pastw natowskich. Spr o Morze Arktyczne prbowali zaatwi w maju 2008 roku dyplomaci piciu pastw dcych do
rozszerzenia swoich stref arktycznych.

rdo: Zbigniew Lach, Julian Skrzyp, Geopolityka i geostrategia. Wyd. AON, Warszawa 2007, s. 94.
Rys. 12. Obszary roszcze Federacji Rosyjskiej rozcigajce si poza stref 200 mil morskich.

27

rdo: Keith Lye, Atlas wiata, Wyd. PPWK, s. 152

Rys. 13. Antarktyda roszczenia wybranych pastw do czci Antarktydy

Przedmiotem zainteresowania niektrych pastw jest take Antarktyda, gdy

zawiera ona a 30% wiatowych zasobw wody sodkiej. Roszczenia do tego
kontynentu zgosio siedem pastw (rys. 13), jednak roszcze tych nie popiera
adne pastwo wiata.
SUMMARY
THE GEOPOLICY
YESTERDAY, NOWADAYS AND IN THE FUTURE
The content of article includes the retrospection and perspective concerning with
realization geopolitical conceptions, through a chosen centres of power over a span
of many yaears. In the introduction part were presented the sections of geopolitical
research and the concept of geopolitical code.
In the main part of the article, contenting the geopolicy yesterday and nowadays, were characterized the geopolitical leaders' changes from Middle Ages till
now. It was showned the competition between: Portuguese-Spanish-English, English-French-German and American-Russian.
In final relating with "gepolicy in the future were described world changes ,
especially the increasing role of China. It was turned attention on this state action
in international arena, mainly on African continent and in Central Asia. The conception of creating a Eurasia as a centr of power, was appeared relating with conception of the Pax Atlantica and Pax Sinica.

28

ANDRZEJ PISKOZUB
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

MIEJSCE GEOPOLITYKI W KLASYFIKACJI DYSCYPLIN NAUKI

Z GEOGRAFI, HISTORI I POLITYK W ICH NAZWACH
Tytu powyszy jest przydugi, ale niezbdny dla tekstu, prbujcego wykazania
merytorycznych nieporozumie i nonsensw, towarzyszcych umiejscawianiu w
systematyzacji nauk rozlicznych pomocniczych dyscyplin nauki, w nazwach
ktrych wystpuj sowa: geografia, historia, polityka. Jedn z tych dziedzin jest
geopolityka. Ci, dla ktrych stanowi ona gwny przedmiot ich zainteresowa, radzi
s uznawa poszukiwanie jej miejsca w systematyzacji nauk za spraw szczegln,
pierwszoplanow w stosunku do tych dyscyplin nauki, o jakich rwnie tekst ten
traktuje. Problem ten wymaga jednak analizy kompleksowej, obejmujcej ca
grup dyscyplin, ktrych szczeglny zwizek albo z geografi, albo z histori, albo
z politologi, jest orzekany pochopnie i bdnie, tylko na zasadzie skojarze
sugerowanych przez nazwy poszczeglnych owych nauk pomocniczych.
Z czego si rodzia lawina takich nieporozumie i nonsensw, przez pokolenia
nagromadzajcych si w naszym kraju (bo tylko o sytuacji w nauce polskiej tu
pisz, stan spraw w innych krajach jest bardzo zrnicowany in plus, chocia
gdzieniegdzie rwnie in minus)? Przede wszystkim z niedouczenia w zakresie
metodologii nauk. Zoolog, dokonujcy dzi systematyzacji zwierzt, czy botanik,
dokonujcy tego samego w odniesieniu do rolin, a kierujcy si przy tym
kryteriami ich systematyzacji obowizujcymi przed Linneuszem czy Darwinem,
byby przez wiat nauki zignorowany. A przecie istnieje wyrana analogia midzy
nim a zamieszaniem pojciowym, widocznym dotd w klasyfikowaniu takich
dyscyplin jak dla przykadu antropogeografia, geopolityka, polityka historyczna.
Zamieszanie takie przykady podaj niej istniao ju w midzywojennej
nauce polskiej, ale swego dna signo dopiero podczas po-jataskiego
komunistycznego zniewolenia kraju (1944-1989), epoce rwnie dugiej jak niewola
ydw, wywiezionych nad wody Babilonu (683-638 p.n.e.), wystarczajcej dla
powstania przerwy pokoleniowej midzy dawnymi a nowymi laty. W Polsce
Ludowej dno to byo najgbsze w owym siedmioleciu terroru stalinizmu (19491956), ktry dla mnie by okresem studiw wyszych, rozpocztych wanie w
1949 roku a przeduonych odsueniem trzyletniego nakazu pracy a do 1956
roku, w ktrym uzyskaem tytu magistra i w nastpstwie popadziernikowego
poluzowania ideologicznego, zostaem asystentem w Katedrze Ekonomiki
Transportu na WSE w Sopocie.
Moje podstawowe studia wysze, dzisiaj nazywane licencjackimi, w latach
1949-1953 w Wyszej Szkole Handlu Morskiego, byyby czasem intelektualnie
absolutnie bezwartociowym, gdyby nie jeden wykadowca, Jzef Staszewski,
ktrego wspominam tak, jak Konstanty Ildefons Gaczyski znakomitego znawc
antyku, Tadeusza Zieliskiego, piszc o nim, i wieci jak gwiazda w pruskiej
stajni. Staszewski pracowa w Wyszej Szkole Pedagogicznej w Gdasku,
29

zajmujc si tam geografi historyczn, ktrej by znakomitym znawc. Z braku

fachowca od geografii gospodarczej, zosta zaangaowany wtedy do prowadzenia
na WSHM wykadu z tego przedmiotu. By on w tej szkole takim samym
przypadkowym wykadowc, jak ja przypadkowym studentem, ale umocni we
mnie fascynacj geografi historyczn, ju w latach drugiej wojny wiatowej we
mnie rozbudzon. W innych okolicznociach byyby to lata szkoy podstawowej,
ktra miaa si dla mnie rozpocz drugiego wrzenia 1939 roku, ale wojna podjta
dzie wczeniej sprawia, e w awce szkolnej znalazem si dopiero w lutym 1945
roku i to od razu w gimnazjum.
Wiedz z zakresu szkoy podstawowej zdobyem w latach okupacji wojennej
jako samouk, co miao swoje niewtpliwe minusy, ale nieporwnanie wiksze
plusy. Plusem bya wolno od wszelkiej indoktrynacji ze strony pedagogw i to
ju na zawsze, gdy w szkole redniej, przez ktr w cztery lata przeszedem jak
burza, koczc j matur w 1949 roku i pniej na kracowo skomunizowanym
WSHM, byem ju na tak indoktrynacj cakowicie uodporniony. Plusem byo to,
e sam decydowaem o doborze moich lektur i o pogbianiu moich zainteresowa.
Minusem byo to, e poziom mojej wiedzy z rnych przedmiotw, z ktrymi
miaem do czynienia w szkole redniej by bardzo zrnicowany: z przedmiotw
humanistycznych, z histori na pierwszym miejscu, generalnie ponadprzecitny, w
naukach cisych, ktre w szkole redniej traktowaem jako dopust Boy,
musiaem uzupenia ogromne luki, gdy w latach wojny zapoznawaem si z nimi
tylko w przypadkowo zaciekawiajcych mnie wybirczych ich fragmentach. Przez
wiele lat wydawao mi si, e obok historii znam rwnie dobrze take geografi.
Zudzenie to pryso, gdy wreszcie uwiadomiem sobie, e to, co uwaaem za
geografi, byo w rzeczywistoci antropogeografi, natomiast geografia waciwa,
jako nauka przyrodnicza, rwnie mao mnie interesowaa, co pozostae nauki
cise.
Znakomit autobiografi Richarda Pipesa yem. Wspomnienia niezalenego
poznaem dopiero po ukazaniu si jej przekadu polskiego w 2004 roku, kiedy
ukoczyem pisanie moich wspomnie Ju tylko cywilizacja. Konfrontacja obu
autobiografii zadziwia mnie analogiami naszej drogi naukowej. Starszy ode mnie
o dekad politolog amerykaski opisuje, jak doszed do studiowania historii i jak
nastpnie skierowa swe zainteresowania na przemiany cywilizacyjne w czasie i
przestrzeni. Wrcz szokujcym dla mnie by ten fragment, w ktrym opisuje jak
jesieni 1939 roku pospiesznie ucieka z rodzicami z Warszawy do Italii i stamtd
do Ameryki. Do plecaka mg zabra ze swej biblioteki tylko kilka ksiek z
historii sztuki, natomiast musia pozostawi w Warszawie wielotomow niemieck
encyklopedi Meyers Konversations-Lexikon, budujc jego wiedz o wiecie. Mj
ojciec, skupujcy dla mnie w latach wojennego wysiedlenia naszej rodziny do
Tomaszowa Mazowieckiego liczne ksiki, dostarczy mi gdzie w poowie tamtej
wojny tak wanie 18-tomow encyklopedi wydania z 1894 roku, z trzema
tomami suplementw dla lat pniejszych, do pocztku XX wieku. Dzi mona
spoglda na ni jak na starodruk, ale wtedy bya rwnie aktualna, jak obecnie
Encyclopaedia Britannica w wydaniu z lat 60. minionego wieku. Dla mnie, tak
samo jak dla modego Pipesa, staa si podstawowym vademecum naukowym. Dla
niej, aby przezwyciy barier jzykow, przyoyem si do nauki niemieckiego.
30

Dotd suy mi jako nieoceniony podrczny dostawca informacji z zakresu wiedzy

humanistycznej.
Samoukiem pozostaem rwnie w cigu mej dugiej drogi naukowej,
rozpocztej w 1956 roku. Mj kierownik katedry, bdcy zarazem promotorem
mojej pracy doktorskiej, sugerowa mi jako jej temat Transport jako czynnik
lokalizacji produkcji, poniewa wczeniej pisaem u niego prac magistersk na
podobny temat, tyle, e dotyczcy portw morskich. W tej sytuacji by to dla mnie
temat atwy do napisania, ale ja szukaem czego ambitniejszego, bardziej
teoretycznego ni praktycystycznego. Do tego co mnie od tematu tego odstrczao
intuicyjnie, a intuicj uwaaem za dobrego doradc. I tym razem nie myliem si.
Swojej pracy doktorskiej broniem w listopadzie 1963 roku a recenzentem jej
wyznaczono nieznanego mi wczeniej profesora Ignacego Tarskiego z SGPiS, ktry
krtko przedtem wyda ksik pod tytuem .. Transport jako czynnik lokalizacji
produkcji. adnie bym trafi, bronic przed nim rozprawy doktorskiej o
identycznym z jego ksik tytule!
Na swoje szczcie wybraem sobie zupenie inny temat doktoratu.
Zdecydowaem, e bdzie to rozprawa z zakresu metodologii nauk, sucej
zbadaniu, czy ekonomika transportu, pod szyldem ktrej przyszo mi 35 lat by
pracownikiem naukowo-dydaktycznym, jest rzeczywicie odrbn dyscyplin
nauki, podobnie zreszt jak i pozostae liczne tak zwane ekonomiki branowe,
wykreowane do tej roli w najciemniejszych latach stalinizmu w pocztku dekady lat
50. Temat mojej rozprawy doktorskiej brzmia: Transport jako przedmiot bada
ekonomicznych a zwiastunem jego bya monografia metodologiczna
opublikowana przeze mnie w 1961 roku pod tytuem: Transport jako przedmiot
bada naukowych. Podstawowym rdem przy jej przygotowywaniu byo
znakomite dzieo Tadeusza Kotarbiskiego Elementy teorii poznania, logiki
formalnej i metodologii nauk. Pierwsze jego wydanie z 1929 roku byo dostpne
jedynie w duych bibliotekach, ale wanie w 1961 ukazao si jego poszerzone
wydanie drugie. Dla poprawnej klasyfikacji nauk bya to ksika bezcenna, ale w
stosunku do tych, ktrzy wtedy rne niby-nauki ustanawiali i dla znakomitej
wikszoci tych, ktrzy w nich widzieli szans dla budowy ich wasnej kariery,
ksika o metodologii nauk bya biblijnym gosem woajcego na puszczy.
Zaryzykowaem kontestacj wobec ich postawy i o dziwo uniknem
negatywnych nastpstw tej kontestacji. W swej rozprawie doktorskiej wykazaem,
e ekonomika transportu, taka jak j przedstawia resortowy program jej nauczania,
nie stanowi odrbnej dyscypliny nauki, lecz zbieranin odnoszcych si do
transportu zagadnie, badanych przez rozmaite, rne co do swego charakteru
nauki. W toku mojej analizy wypracowaem uproszczony schemat klasyfikacji nauk
empirycznych (czyli: sprawdzalnych dowiadczalne), ktry wykazuje generalnie
sw uyteczno dla klasyfikowania dyscyplin nauki, a wic mona z niego
korzysta rwnie przy problemie w tekcie tym rozpatrywanym..

31

Tabela I. Schemat klasyfikacji nauk empirycznych.

Nauki podstawowe

Nauki stosowane

Nauki o A1.
Odpowiadajce
na
naturze pytania
jak
jest
w
odniesieniu
do
wiata
przyrody
organicznej
i
nieorganicznej

B1.
Wszelkiego
rodzaju Umiejtnoci
techniki odpowiadajce na praktyczne
pytania
jak
wykorzysta
praktycznie osignicia nauk
przyrodniczych

Nauki o A2.
Odpowiadajce
na
kulturze pytania
jak
jest
w
odniesieniu do tworzonego
przez ludzko wiata kultury

B2.
Wszelkiego
rodzaju Wskazania
polityki odpowiadajce na normatywne
pytania jak by powinno w
tworzonym
przez
ludzko
wiecie kultury

rdo: opracowanie wasne

Tabela I stanowi przy klasyfikowaniu nauk rwnie nieskomplikowany a

niezawodny probierz jak papierek lakmusowy w chemii dla odrniania kwasw od
zasad. Umieszcza ona geografi, jako jedn z przyrodniczych nauk podstawowych,
w bloku A1; histori, jako jedn z nauk podstawowych o kulturze, w bloku B1;
politologi, nalec podobnie jak historia do nauk o kulturze, tyle e nie do nauk
podstawowych, ale do nauk stosowanych, w bloku B1.
Skoro z tym si zgodzimy, przedmiotem dalszych rozwaa, bdzie ustalenie w
schemacie klasyfikacji nauk, rwnie miejsca tych wszystkich dyscyplin
pomocniczych, ktrych nazwy budz kojarzenie ich z trzema wyej wymienionymi
dziedzinami nauki. Geopolityka, jak i kada inna z rozpatrywanych tu dyscyplin, w
nazwie ktrej wystpuje bd geografia, bd historia, bd polityka, jest
merytorycznie przynalena tylko do jednej z tych trzech dziedzin nauki, jako jej
dyscyplina pomocnicza - a o przydziale tym decyduje wycznie to, czy okrelona
dyscyplina pomocnicza, charakterem swym mieci si w bloku A1, w bloku B1, czy
w bloku B2, schematu klasyfikacyjnego Tabeli I.
Sugerowanie si skojarzeniami wyciganymi jedynie na podstawie nazw,
nadanych owym dyscyplinom pomocniczym, prowadzio w przeszoci jedynie do
nieporozumie i ewidentnych nonsensw. Najwicej winy miaa w tym geografia
przyrodnicza, odkd jej przedstawiciele Eugeniusz Romer jest tu postaci
pierwszoplanow wystpili z koncepcj <jednej geografii>, na podobiestwo
rozrastajcego si nowotworu, wchaniajcej do geografii przyrodniczej wszystkie
te dziedziny nauk o kulturze, w nazwach ktrych wystpuje wyraz geografia
(antropogeografia, geografia historyczna, geografia polityczna, geografia
gospodarcza), czy choby tylko prefix geo- (geopolityka).
Uprawnione jest to tylko wtedy, gdy odnosi si do wyanianych z geografii
przyrodniczej dyscyplin nauk przyrodniczych, jak geologia, czy oceanologia; a
take do bazujcych na ustaleniach geografii przyrodniczej stosowanych naukach
technicznych z bloku A2 (inynieria wodna, agrotechnika itd.). Ale granica nauk o
kulturze winna by dla geografii przyrodniczej nieprzekraczaln. Wyraz geografia
32

w takich obszarach nauk o kulturze jak geografia czowieka (antropogeografia),

geografia historyczna, geografia polityczna, geografia gospodarcza, jest
uzasadniony i oczywisty, gdy wszystkie one zajmuj si tworzon przez ludzko
kultur w wymiarze przestrzeni ziemskiej; helleski termin <geografia> to przecie
<opis Ziemi>, zarwno w aspekcie przyrodniczym, jak i kulturowym .
[W tym miejscu nieodzowna jest dygresja. Podbj Kosmosu, czterdzieci lat
temu zawid ludzi na powierzchni Ksiyca; sondy kosmiczne obfotografoway
jego stron widzialn jak i niewidzialn z Ziemi, umoliwiajc wydawanie
dokadnych atlasw Ksiyca; ten nowy obszar nauki bezmylnie nazywany bywa
<geografi Ksiyca>, chocia nie dotyczy Ziemi a innego ciaa niebieskiego;
poprawn nazw, stworzon take na bazie antycznej greki, jest tu selenografia. A
w kolejce ju istnieje zapotrzebowanie na nazwy przyrodniczego opisu planet
Ukadu Sonecznego, od Marsa poczynajc: czy maj to by kolejne <geografie>?].
Na tym tle przypomnienie: pi wiekw temu przeom redniowiecza i epoki
nowoytnej za ycie jednego pokolenia przynis doniose zmiany. Europejski
horyzont geograficzny do schyku redniowiecza obejmowa zaledwie 10 procent
powierzchni Ziemi, pozostae 90 procent stanowia terra incognita. Pi wiekw
temu, wielkie wyprawy oceaniczne, odkrywajce Ameryk i Pacyfik
obaliy
antyczn geografi Ptolemeusza, udostpniajc cywilizacji zachodniej ca planet.
Wkrtce potem przewrt kopernikaski obali antyczn heliocentryczn astronomi
Ptolemeusza, sprowadzajc Ziemi do rangi jednej z mniejszych planet Ukadu
Sonecznego. W lad za tym dawn geografi przyrodnicz wchono przejciowo
nowe pojcie: kosmografia, obejmujce jednoczenie przyrodniczy opis zarwno
Ziemi, jak i innych cia niebieskich. Wstpem do kosmografii nazywao si dzieo
Waldseemllera z pocztkw XVI wieku, w ktrym najwczeniej pojawia si
nazwa Ameryki dla nowo odkrytego zaatlantyckiego kontynentu, jak i w poowie
XVI wieku dzieo Mnstera, najwikszego z geografw tego stulecia. Jeszcze w
XIX wieku wielki Aleksander Humboldt nada nazw Kosmos, wydawanemu
przez niego najwybitniejszemu czasopismu geograficznemu jego czasw. Moe
zatem i dzi warto powrci do terminu kosmografia, jako obejmujcego ziemsk
geografi przyrodnicz przynajmniej przejciowo, zanim si nie stanie dla
wszystkich jasne e humanistyczna geografia kulturowa jest czym zupenie
odmiennym od owej geografii przyrodniczej. Trudno: koncepcja <jednej geografii>
nawarzya piwa, za ktre teraz powinna zapaci.
Z dylematami narzucanymi przez ow <jedn geografi> musiaem si biedzi
w drugiej poowie lat 60., kiedy przygotowywaem moj rozpraw habilitacyjn. W
poszukiwaniu jej tematu dopomoga mi myl o perypetiach, w jakie niewtpliwie
wdepnbym piszc rozpraw doktorsk pod tytuem identycznym z tytuem ksiki
autorstwa recenzenta tej rozprawy. Teraz jednak odwrciem sytuacj sprzed lat na
swoj korzy, w rezultacie nastpujcego rozumowania: rozprawa habilitacyjna
powinna podj temat w zasadzie nowy, dotd w nauce nieopracowany; skoro
profesor Tarski napisa ksik o transporcie jako czynniku rozmieszczenia
produkcji, to ja podejm temat bliniaczy, przez nikogo, wedug mojej wiedzy,
jeszcze nieporuszony transportu jako czynnika rozmieszczenia osadnictwa.
Ostatecznie, w wersji ksikowej, zmodyfikowaem tytu mojej rozprawy na
Transport jako czynnik regionalizacji osadnictwa, poniewa miao to by
33

studium, pokazujce regionotwrcze nastpstwa wielkich migracji osadniczych; z

ktrych wyoniy si nastpnie historyczne regiony Europy.
<Transport> w tytuach moich obu kolejnych rozpraw by koniecznoci,
wynikajc z tego, e powstaway one w Katedrze Ekonomiki Transportu. Trzeba
si byo do tego dostosowywa, ale tworzyo to bariery w swobodzie wypowiadania
si autora, zarwno w doktorskiej rozprawie, de facto z metodologii nauk, jak w
habilitacyjnej, de facto z geografii historycznej. W rozprawie habilitacyjnej za
podstaw przyjem komunikacyjn funkcj wielkich rzek Niu Europejskiego,
powodujc, e migracje osadnicze kierujce si tymi rzekami, ksztatoway
regiony osadnicze, oparte o ukady sieci wodnej regiony hydrograficzne; kiedy
za osadnictwo to koncentrowao si przy wybrzeach morskich, tworzyo
analogiczne regiony litoralne. Gdyby nie w <transportowy> ogranicznik,
wzibym pod uwag rwnie regiony orograficzne, powstajce w nastpstwie
zasiedlania obszarw grskich; adekwatny do tego tytu rozprawy powinien wtedy
brzmie: Geografia fizyczna jako czynnik regionalizacji osadnictwa.
Jako pokosie, czy jeli kto woli odpad tej rozprawy habilitacyjnej powstaa
moja ksika Gniazdo Ora Biaego. Ukazaa si ona w 1968 roku, na kilka
miesicy przed moj obron habilitacyjn. Odpadowa jej geneza wynika std, e
pierwotna wersja rozprawy habilitacyjnej zostaa uznana za nazbyt obszern i
polecono mi jej skrcenie do poowy pierwotnej objtoci. Rozwizaem to w ten
sposb, e ksika przedstawiona jako rozprawa habilitacyjna obja tylko wywody
teoretyczne, oparte gwnie na literaturze niemieckiej i amerykaskiej, a druga
poowa, stanowica case study, na przykadzie geografii historycznej Polski, po
przeredagowaniu ukazaa si jako odrbna ksika, warsztatowo najlepiej
dopracowana w caej mojej twrczoci. Nic w tym dziwnego, skoro jej tekst
powstawa, w zamierzeniu, jako integralna cz mojej rozprawy habilitacyjnej,
ktra z koniecznoci rozpada si na dwie ksiki. Za Transport jako czynnik
regionalizacji osadnictwa uzyskaem stopie naukowy doktora habilitowanego, za
Gniazdo Ora Biaego saw i rozgos nieporwnywalnie przewyszajce moj
formaln rozpraw habilitacyjn.
Gniazdo Ora Biaego wyznaczyo punkt zwrotny w procesie mojej
kontestacji wobec metodologicznych uzurpacji <jednej geografii>. Gdy powstawao
owo studium z geografii historycznej Polski, wci jeszcze nie byem
rygorystyczny w przestrzeganiu metodologicznych rozgranicze, przedstawionych
w Tabeli I. Propaganda <jednej geografii> robia swoje: geografia historyczna,
zgodnie z jej dwuczonow nazw, wydawaa mi si wtedy jeszcze syntez obu
nauk, nazw t zczonych. Za ten bd modoci (publikujc Gniazdo Ora
Biaego miaem zaledwie 35 lat) naraziem si na uzasadnion krytyk,
zarzucajc tej ksice determinizm geograficzny. Istotnie, zaoenie penej
identyfikacji zasigu regionw historycznych z zasigiem regionw
hydrograficznych zostao w tej ksice doprowadzone do absurdu. Geograficzne
rodowisko naturalne stwarza zacht do wykorzystywanie w dziaalnoci ludzkiej
regionw przyrodniczych jako podstaw dla zasigu odpowiednich regionw
historycznych. Zachta ta jest zjawiskiem realnym, nazywanym posybilizmem
geograficznym. danie, aby regiony kulturowe we wszelkich szczegach
dostosowyway si do zasigu regionw naturalnych to wanie w absurdalny
34

determinizm geograficzny. Kiedy si to pojmie, pryska mit <jednej geografii> na

zasadzie: odda kulturze, to co kulturowe, pozostawi naturze, to co naturalne.
Stosujc si do tej zasady, od razu w rozpatrywanych tu kwestiach,
przywracamy ad metodologiczny przedstawiony w Tabeli I. A wtedy staje si
jasne, e geografia historyczna jest dyscyplin pomocnicz historii, z geografi
przyrodnicz nie majc niczego wsplnego. Podobnie jak geografia polityczna,
bdca dyscyplin pomocnicz politologii. Natomiast zwizek geografii
historycznej z geografi polityczn jest wyrany: geografia polityczna to
teraniejszo, geografia historyczna to przeszo. To, co obecnie jest
przedmiotem geografii politycznej, dezaktualizujc si, staje si przedmiotem
geografii historycznej; i odwrotnie: to, czym zajmuje si geografia historyczna, w
jakim momencie przeszoci byo geografi polityczn nawet, jeeli nazwy tej
jeszcze wtedy nie stosowano.
Przeoyem na jzyk polski ksik Arnolda Toynbee Greek Historical
Thought (Antyczna grecka myl historyczna, Wyd. A. Marszaek, Toru 2001).
Brytyjski badacz cywilizacji dowodzi w niej, e antyczni autorzy zajmowali si w
zasadzie wszystkimi przedmiotami zainteresowa historykw wspczesnych, tyle,
e dla wielu z nich mieli wasne okrelenia, rne od terminologii wspczesnej.
We Francji, w poowie XVIII wieku, po raz pierwszy pojawiy si terminy:
cywilizacja, kultura, filozofia dziejw; nie znajc tych okrele, zajmowano si ich
przedmiotem ju w cywilizacji antycznej.
A co z geopolityk, w tytule tego tekstu uwypuklon? Nazw tej dyscypliny
stworzy Szwed Kjellen. Literatura przedmiotu podaje do powszechnie, e miao
to miejsce w 1917 roku. Ale, recenzujc rozpraw doktorsk Wojciecha
Kazaneckiego, dowiedziaem si z niej, e Kjellen nazwy tej uy w swej publikacji
z 1899 roku. A wczeniej, gdy nazwy tej nie znano, czy nie uprawiano
geopolityki? Cofnijmy si do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Obojga
Narodw w 1772 roku. Fryderyk II, zagarn wwczas Prusy Krlewskie,
powoujc si na prawa historyczne z czasw krzyackich, ale do zaboru tego
doczy tzw. Okrg Notecki, wykrojony z pnocnej Wielkopolski, gdy tylko
dolin Noteci mona byo stworzy drog wodn, czc obie stolice pruskie,
Berlin i Krlewiec. Indagowany, dlaczego zabra terytorium, do jakiego adnych
praw historycznych nie posiada, udzieli tej cynicznej odpowiedzi: Ja zabieram
to, co jest mi potrzebne, zadaniem moich ministrw jest wyjanienie, dlaczego
musiaem tak postpi. Czy nie jest to klasyczna geopolityka w XVIII-wiecznym
jej wydaniu? Cofnijmy si o dalsze dwa i p stulecia, do wojny prowadzonej w
1526 roku w pnocnej Italii, midzy cesarzem Karolem V a krlem Francji,
artobliwie interpretowanej przez cesarza: Mj kuzyn Franciszek i ja jestemy
cakowicie zgodni kady z nas obu chce mie Mediolan. Ewidentnemu myleniu
geopolitycznemu nadano tutaj mask artu. W XIX wieku, niemal rwnoczenie po
obu stronach Atlantyku, ambicje geopolityczne prezentowano jako wol
Najwyszego. Na pocztku dekady lat 30., prezydent USA Andrew Jackson,
apelowa do spoeczestwa amerykaskiego o zasiedlenie nabytych od Napoleona
prerii, rozcigajcych si od Missisipi po Gry Skaliste tymi sowami: Sam Bg
da Stanom Zjednoczonym prawo do caej doliny Missisipi; u schyku tej dekady
francuski poeta Wiktor Hugo, w ksice, relacjonujcej jego podr statkiem po
35

Renie od Alp do jego delty, wyjania, dlaczego rzeka ta powinna stanowi

wschodni granic Francji: Sam Bg da Francji prawo do granicy na lewym
brzegu Renu. Na takie dictum, brakuje kontrargumentw.
Dlaczego wszystkie przytoczone tu wypowiedzi s charakterystyczne dla
geopolityki, a nie czy to dla geografii, czy dla historii? Poniewa zarwno geografia
(blok A1) jak i historia (blok B1), nale do nauk podstawowych, badajcych wiat
jakim jest, natomiast geopolityka naley do nauk normatywnych bloku B2,
dajcych odpowied na pytanie jak by powinno? Powinnimy zabra Okrg
Notecki; powinnimy posiada Mediolan; powinnimy zagospodarowa cae
dorzecze Missisipi; powinnimy otrzyma granic na lewym brzegu Renu.
Papierek lakmusowy schematu Tabeli I kolejny raz wyznacza, tym razem
geopolityce - jej waciwe miejsce w klasyfikacyjnej systematyzacji nauk.
Geopolityczne przydatki, czy to do geografii, czy do historii, czyni w tej
sytuacji z obu tych nauk podstawowych co podobnego do komputera
zainfekowanego wirusem. Uwolnienie ich od owego geopolitycznego wirusa,
wyjdzie na korzy nie tylko geografii i historii, ale i samej geopolityki, ktra
dopiero umiejscowiona w swoim waciwym, politologicznym rodowisku, moe w
peni zaprezentowa swoj geopolityczn tosamo.
W tym kontekcie warto zwrci uwag na ksik Jakuba Litwina Szkice
krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce. W krytyce determinizmu
geograficznego zajmuje autor ten stanowisko, zbiene z przedstawionym wyej;
nie sposb z nim si nie zgodzi. Bardziej zoony charakter mia niesychanie
jednak jego ostry atak na geografw polskich za ich pogldy i publikacje
geopolityczne. Merytorycznie mia on o tyle racj, e te pogldy i publikacje nie
naleay do zakresu ich bada i osigni czy to w dziedzinie geografii
przyrodniczej (blok A1), czy te antropogeografii (blok B1), a zatem byy ich
prywatnymi wypowiedziami na tematy nie nalece do tych nauk. Gdyby Jakub
Litwin do tego tylko si ograniczy, miao by to charakter poajanki: I po co wam
to byo? Sami tym niepotrzebnie wystawilicie si na krytyk. Ale sprawa bya
znacznie powaniejsza. Ksika Jakuba Litwina ukazaa si w Warszawie w 1956
roku, a znajc wolne tempo produkcji wydawniczej PRL, nie bya ona produktem
roku przeomu padziernikowego, tylko spadkiem po koczcym si wwczas w
tym kraju okresie stalinizmu. Bya atakiem ideologicznym, majcym
zdyskwalifikowa cae buruazyjne rodowisko polskiej geografii, aczkolwiek
co trzeba autorowi przyzna nie denuncjowaa imiennie yjcych, gdy ad
personam skierowana bya pomiertnie przeciwko czterem przedstawicielom tego
rodowiska: Eugeniuszowi Romerowi, Stanisawowi Pawowskiemu, Stanisawowi
Srokowskiemu i Jerzemu Lothowi nie za to, e niepotrzebnie zajmowali si oni
geopolityk, lecz za to, e w ogle powayli si na akceptowanie czego tak
irracjonalnego i moralnie zdyskwalifikowanego jak geopolityka. Bo tak mona
odczyta pogld Jerzego Litwina na geopolityk, generalnie zbieny z wrog
geopolityce propagand komunistyczn i prokomunistyczn lat po zakoczeniu
drugiej wojny wiatowej. A ju aroganckim zniewaeniem pamici atakowanych,
bya taka uwaga w przypisie na s.90 tej ksiki: By unikn wszelkich
nieporozumie, zaznaczam, e bior pod uwag li tylko geopolityczne pogldy
owych uczonych, pomijam ich teorie i pogldy cile geograficzne, tymi si nie
36

interesuj; nie chc pomniejszy ich zasug w dziedzinie geografii, j e l i t a k o

w e m a j . (podkrelenie moje A.P.).
Charakterystyczne, e z owym pryncypialnym atakiem na geografw,
zajmujcych si geopolityk, kontrastowaa wyrana pobaliwo wadz
komunistycznych dla historykw, zajmujcych si w tamtych latach geopolityk,
skrajnie antyniemieck a jednoczenie prosowieck, afirmujc narzucone Polsce
w 1945 w Jacie i Poczdamie zmiany jej granic pastwowych.
Z wielu
przykadw, wymieniam tutaj tylko jeden: ksik Marii Kieczewskiej O
podstawy geograficzne Polski(Pozna 1946), a to dlatego, e zasugerowanie si
jej tezami, wypaczyo w istotnym stopniu geograficzno-historyczne przesanie
Gniazda Ora Biaego. Dopki zajmowaem si w tej ksice kolejno
poszczeglnymi regionami historycznymi kraju w jego powojennych granicach
pastwowych, bya to ksika par excellence z geografii historycznej. Kiedy
jednak, za inspiracj ksiki Kieczewskiej, scaliem te regiony historyczne razem,
szukajcpodstaw geograficznych takiej caoci, w postaci Polski w granicach
dorzeczy Wisy i Odry, geografia historyczna zamienia si w spekulacje
geopolityczne, za jakie zasuyem na krytyk podobn tej, jak Jakub Litwin
skierowa przeciw geografom zajmujcym si geopolityk.
Gdy z czasem przemylaem i przewartociowaem wszystkie zalety i saboci
Gniazda Ora Biaego uznaem, e mam ju uporzdkowane z punktu widzenia
metodologii nauk wszystkie powizania geografii historycznej w systematyzacji
nauk historycznych; nie miaem ju wtpliwoci, e:
po pierwsze, geografia historyczna, jak caa antropogeografia, jest zasadniczo
odmienna od geografii przyrodniczej i dlatego powinna by woln od puapek
determinizmu geograficznego,
po drugie, geografia historyczna jest najcilej powizana z histori, stanowic jej
nauk pomocnicz,
po trzecie, geografia historyczna, jak wszelkie nauki podstawowe, winna
zachowywa dystans w stosunku do geopolityki, bdcej nauk pomocnicz
politologii, normatywn w swym charakterze, jak wszystkie nauki polityczne,
po czwarte, nie wyklucza to bliskiego zwizku geografii historycznej z geografi
polityczn, ktra w bloku nauk politycznych zajmuje si tym samym w
odniesieniu do teraniejszoci, czym geografia historyczna zajmuje si w
odniesieniu do przeszoci.
Kiedy ju dojrzaem do tego, e powysze stwierdzenia stay si dla mnie
pewnikami, powinienem by powrci do Gniazda Ora Biaego i doprowadzi
do drugiego wydania tej ksiki, w duchu tych pewnikw przeredagowanej. Ale do
tego dotd nie doszo, gdy zaraz po zatwierdzeniu mojej habilitacji, teraz ju jako
samodzielnego pracownika nauki, pochona mnie bez reszty nowa przygoda
intelektualna. Uznaem, i zaszeregowanie mnie w Informatorze Nauki Polskiej
przy specjalnoci ekonomika transportu, jest enujce dla mnie, przy moich, zgoa
odmiennych, zainteresowaniach naukowych. Za cel dugofalowy postawiem
doprowadzi si do tego, aby uznano formalnie, e moja specjalno naukowa to
historia i geografia cywilizacji. Ale Anno Domini 1969, nawet w
najwygodniejszym baraku sowieckiego agru mona byo sobie o takiej
przyszoci jedynie zamarzy. Wtedy habilitowany, czy niehabilitowany, jak w
37

chop paszczyniany ad glebae adscriptus, gdzie udao ci si zosta asystentem, w

tym kieracie musiae drepta, nawet jako profesor zwyczajny. Ale z drugiej strony,
kiedy mona sobie byo zamarzy an impossible dream, jeli nie wtedy, kiedy
amerykaskie marzenie doprowadzio ich astronautw na Ksiyc, a waciciele
PRL niechccy rozkoysali wyobrani, jako jedyni w bloku sowieckim
dopuszczajc do ogldania nocnej transmisji z tego historycznego wydarzenia, a
TVP, zapowiadajc po dzienniku wieczornym t transmisj, jeszcze bardziej
podkrcia entuzjazm, czc t zapowied z podkadem muzycznym synnej arii z
musicalu Czowiek z La Manchy: Tak i, aby dotrze do gwiazd!.
Wtedy to wanie, rozpoczem mj Dugi Marsz, ku wymarzonemu celowi.
Zaraz po wakacjach letnich 1969, oddaem moim adiunktom wszystkie wykady
transportowe z ekonomiki, organizacji, zarzdzania itp. itd., zachowujc dla siebie
tylko dwa: z historii transportu i z geografii transportu. Transport w ich tytule
mia by tylko barw ochronn , zmykowym szyldem, kiedy de facto w ich
treci pierwszy by wykadem z historii cywilizacji a drugi z geografii cywilizacji;
co tak, jak na WSHM wykad profesora Staszewskiego z geografii gospodarczej
by de facto wykadem z geografii historycznej. Do koca istnienia PRL, temat
cywilizacji by ideologicznie podejrzany, wic nie miaem konkurencji, wykadw z
historii czy geografii transportu waciwie si nie czepiano, a moim ujciu
uznawane byy przez suchaczy za atrakcyjne, wic buszowaem z nimi rwnie po
innych wydziaach mojego uniwersytetu, innych uczelniach Wybrzea i z
wyjazdami jako visiting professor do uniwersytetw w Toruniu i w odzi.
Wszystko, co odtd publikowaem, nasycone byo w wikszym, lub mniejszym
stopniu tematyk cywilizacyjn, coraz powszechniej kojarzon z moj osob.
W takim to podziemiu naukowym przez dwadziecia lat trwaa moja dziaalno,
wtedy ju w wydaniu profesora-samouka. Kiedy w 1989 roku upad PRL, a wraz z
nim rozmaite przedmioty ideologiczne, przestay straszy wszelkie ekonomiki
branowe, w tym ekonomika transportu, do bezpartyjnych profesorw uniwersytetu
zaczto si zwraca z propozycjami podjcia si zaj dydaktycznych o treci
humanizujcej. Wybia wreszcie moja godzina. Zgosiem ad hoc, bo czasu na
zastanawianie si nie byo, ofert prowadzenia przedmiotu, ktremu nadaem
nazw Elementy nauki o cywilizacji. Przedmiot ten rozrasta si jak burza, wkrtce
prawie wszystkie wydziay Uniwersytetu Gdaskiego byy nim zainteresowane.
Zaczem poszukiwa w mojej uczelni wydziau, na ktrym mgbym stworzy
Katedr Nauki o Cywilizacji, gdy na moim transportowym wydziale byo to
niemoliwe. Propozycj moj przyja politologia, mieszczca si na Wydziale
Nauk Spoecznych i na ten wydzia przeniosem si w 1991 roku, po 35 latach
terminowania w strukturach transportowych, najpierw WSE a nastpnie
Uniwersytetu Gdaskiego. Kiedy tam, gdy ju byem profesorem tytularnym,
powiedziaem partyjnemu dyrektorowi instytutu, w jakim polecono mi pracowa, e
czuj si tam jak Einstein, ktry w latach, gdy w Szwajcarii tworzy ogln teori
wzgldnoci, dla chleba zmuszony by pracowa u zegarmistrza. Okropnie si
na mnie oburzy, za t chwil mojej szczeroci.
Ale wreszcie t dug ponur przeszo miaem za sob, byem wreszcie
czowiekiem wolnym, profesorem zwyczajnym, ktrego naukow specjalno w
Informatorze Nauki Polskiej zmieniono na histori i geografi cywilizacji, dla
38

ktrego przy politologii UG utworzono w 1992 roku Katedr Nauki o Cywilizacji.

Dziesiciolecie, przez jakie Katedr t kierowaem, uwaam za zwieczenie caej
mojej kariery naukowej, okres doynek intelektualnych, niezwykle obfitujcy
sukcesami kadry, w Katedrze tej skupionej. Jeeli czego z tej dekady auj, to
tylko pospiesznego niechlujstwa terminologicznego w nazwie tej Katedry
utrwalonej. Nauka o cywilizacji to termin adnie brzmicy w jzyku polskim, ale
nie do przeoenia na angielski, czy inne jzyki Zachodu. Mdry po szkodzie,
zorientowaem si, e z tego punktu widzenia waciw byaby nazwa Katedra
Historii i Geografii Cywilizacji. Rwnie waciwszym dla niej miejscem byby
Wydzia Historyczny Uniwersytetu Gdaskiego, ale ten powsta, kiedy byem ju
na uniwersyteckiej emeryturze.
Lata spdzone na politologii Uniwersytetu Gdaskiego, owocoway dla mnie
pogbieniem rozeznania, co do miejsca politologii w metodologicznej
systematyzacji nauk. Dotd wystarczao mi ustalenie, i jej miejsce nie jest przy
naukach podstawowych ani przy geografii przyrodniczej, ani przy
antropogeografii, ani przy historii, lecz w obrbie nauk politycznych. Teraz
przysza pora na przemylenie, gdzie dokadnie, pomidzy poszczeglnymi
dyscyplinami nauk politycznych, mieci si geopolityka?
Dowiadczenie, jakie w cigu tych lat zebraem, szczeglnie recenzujc
powane rozprawy o tematyce geopolitycznej, czy to doktorsk, czy habilitacyjn,
skonio mnie do przyjcia nastpujcej definicji geopolityki: jest to nauka
pomocnicza polityki imperialnej. Wymaga to odpowiedzi na kolejne pytanie: a
czym jest polityka imperialna? Oto odpowied: polityk pastwa, pragncego
wymusi (obojtnie: naciskiem propagandowym, szantaem, czy si zbrojn)
powikszenie swego terytorium. Pastwa, ktre tak polityk imperialn prowadz,
bywaj bardzo zrnicowane co do ich rangi; tak samo, jak we flotach wojennych
istniao pojcie pancernikw kieszonkowych, tak i tutaj mamy mocarstwa
kieszonkowe. Z ktrego z reportay o Ameryce rodkowej, zapamitaem zdanie:
w skali basenu karaibskiego, kady Honduras jest mocarstwem. Liczy si tu
zatem nie ranga pastwa, lecz jego denie do potgi,narzucajcej sw dominacj
otoczeniu, poprzez polityk imperialn, ktrej suy geopolityka. Jak brzmi tytu jej
podrcznika, autorstwa Leszka Moczulskiego? - Geopolityka. Potga w czasie i
przestrzeni.
Czy kade pastwo potrzebuje na swe usugi geopolityki? Z tego, co wyej
wynika, e pastwom, ktre polityki imperialnej nie prowadz, geopolityka nie jest
potrzebna. e tak jest z wieloma maymi pastwami, to zrozumiae. Ale czy znamy
wielkie pastwo, obywajce si bez geopolityki? W przeszoci takim pastwem
bya Rzeczpospolita Obojga Narodw, wieloetniczna i wielowyznaniowa unijna
wsplnota, na drodze konsensusu stworzona w XVI wieku na midzymorzu
batycko-czarnomorskim. Obca temu pastwu bya geopolityka, gdy nie miao ono
adnych planw podbojw, a jedynie kultywowao pami o potrzebie odzyskania
tego, co utracono. Porwnajmy dwa teksty, przedrozbiorowy, biskupa Krasickiego:
Odbieramy Inflanty i pastwa multaskie/liczemy owe sumy neapolitaskie i
porozbiorowy, z napoleoskiej Pieni Legionw: Co nam obca przemoc
wzia/szabl odbierzemy. Czy taka pastwowo moe funkcjonowa i istnie
przez wieki? Okazuje si, e moe, tyle, e nie spenia kryteriw nazywania jej
39

mocarstwem, cho tak okrelaj dawn Rzeczpospolit podrczniki polskiej

historii.
I przykad wspczesny, Unia Europejska, rozszerzajca si na zasadzie
podobnego konsensusu,jak kiedy Rzeczpospolita Obojga Narodw. Czy jej take
potrzebna jest geopolityka? Posuguj si ni pastwa ekspansywne, rozszerzajce
si na zasadzie eksplozji; nie potrzebuj jej organizmy, rozszerzajce si na
zasadzie implozji, wchaniajcej kolejnych chtnych do doczenia si do unijnej
wsplnoty. A taka wanie bya w wiekach XVI-XVIII Rzeczpospolita Obojga
Narodw i tak jest zainicjowana w XX wieku Unia Europejska, poszerzajca si
nie na zasadzie imperialnej ekspansji, lecz na zasadzie dobrowolnego akcesu
kolejnych jej pastw czonkowskich. Musz si one o przyjcie do Unii
Europejskiej ubiega, speniajc warunki wymagane od kadego z pastw
ubiegajcych si o tak akcesj, a dopiero po tym Unia Europejska decyduje, czy
nowy do niej kandydat dojrza do wejcia w jej skad.
Ustalilimy zatem, czym geopolityka jest: nauk pomocnicz polityki
imperialnej. A czym ona nie jest: nauk interdyscyplinarn, czc tematyk nauk
politycznych z tematyk nauk podstawowych historii, antropogeografii, geografii
fizycznej. Nie istniej bowiem adne dyscypliny interdyscyplinarne: wystarczy
zda sobie spraw z tkwicej w takim pojciu tautologii, aby zrozumie jego
nonsensowno. Geopolityka, jak wszelkie inne nauki stosowane, ma uzasadnione
prawo do korzystania z dorobku nauk podstawowych, ale zapoyczenia te nie
prowadz do jakiejkolwiek interdyscyplinarnej symbiozy. Nie wracajmy do
nonsensw z mrocznych czasw panowania marksistowsko-leninowskiego
ciemnogrodu, w ktrych straszyy interdyscyplinarne ekonomiki transportu i
podobne im awatary.
Cofnijmy si do postawionego wyej stwierdzenia, i geopolityka wspiera
polityk imperialn, realizowan ju to metod propagandy, ju to metod
szantau, ju to metod akcji zbrojnej. Zauwamy, e wszystkie one nakierowane
s na cel zewntrzny, niejako na eksport. Ale propaganda jest ponadto
najczciej kierowana na cel wewntrzny, na indoktrynacj wasnego
spoeczestwa. A to ju jest jak mawia Kubu Puchatek zupenie inna historia.
Mona mie rozbiene opinie co do tego, w jakim stopniu polityka imperialna (a
zatem rwnie geopolityka, bdca na jej usugach) jest dziaalnoci moralnie
nagann. Ale propaganda, skierowana na urabianie wasnego spoeczestwa,
poprzez orwellowskie kwadranse nienawici przeciwko obcym z zagranicy,
albo w kraju mieszkajcym pomidzy swoimi, przeciwko politycznie lub
wiatopogldowo mylcym inaczej - wymaga totalnego potpienia i odrzucenia
jako postawa zawsze moralnie nie do przyjcia. Kto tego nie rozumie i widzi w
takiej propagandzie na uytek wewntrzny zadanie dla geopolityki, ten nie tylko
sam si habi, ale habi i zniesawia przez to rwnie geopolityk.
Jest to wybr niezbdny dla tych wszystkich, ktrzy w geopolityce widz nauk
pomocnicz politologii i pragn rzetelnie si dyscyplin t zajmowa. Powinni oni
zdecydowanie si odci od owej propagandy na uytek wewntrzny, jako ex
definitione bdcej zakamaniem na uytek wewntrzny, realizowanym przez
grup trzymajc wadz, w interesie podtrzymywania dalszego tej wadzy
sprawowania. Jest to taka sama, oparta na kamstwie manipulacja, jak modna od
40

pewnego czasu
tzw. polityka historyczna. Ta ostatnia jest podobnym
wybirczym i wiadomym manipulowaniem histori, jak owa pseudogeopolityczna propaganda na uytek wewntrzny, jest z reguy wiadomym
manipulowaniem geografi. Obie te, poal si Boe, polityki, s mlecznymi
siostrami, budowanymi na kamstwach i dlatego ignorowanymi i odrzucanymi
przez nauki podstawowe, na jakie si one powouj. Szkodliwo uprawiania
polityki historycznej, dobitnie wykazaa debata historykw polskich w tej
sprawie, pod tytuem Co ma pastwo do historii? zrelacjonowana w Gazecie
Wyborczej (14-15.06.2008).
Powysze uwagi krytyczne absolutnie nie uprawniaj do stawiania pytania: Co
ma pastwo do geopolityki?, poniewa ma ono de facto monopol na dziaania
geopolityczne. Tylko pastwo ma warunki do uprawiania geopolityki realnej.
Ow Real-Geopolitik pastwa, steruj ludzie trzymajcy wadz, ale po
wsparcie merytoryczne sigaj jak to piknie okreli Leszek Moczulski - do
doradcw Ksicia; oni to, jeeli nie pozostaj anonimowymi, trafiaj do
podrcznikw geopolityki, jako jej twrcy. Henry Kissinger, Zbigniew Brzeziski,
Richard Pipes, zasuyli sobie w geopolityce amerykaskiej na takie miejsce tylko
dlatego, e ich na doradcw Ksicia zaangaowa rzd USA jedyny gestor
geopolityki amerykaskiej. Gdyby pozostali uczonymi gabinetowymi,
goszcymi swoje prywatne koncepcje geopolityczne ex cathedra, naleeli by do tej
rzeszy wielkiej, ktrej nie mg nikt przeliczy, ze wszech narodw i pokole i
ludzi i jzykw (Apokalipsa VII,9) uprawiajcych geopolityk wirtualn.
Trawestujc znan piosenk Jerzego Stuhra, chciaoby si o owej geopolityce
wasnego pomysu powiedzie, i j kady tworzy moe raz lepiej, a raz
gorzej. Nikomu si takiej radosnej twrczoci nie zabrania, z tym, e pozostaje
ona dosownie wirtualn, dopki ktrego z jej geopolitycznych pomysw nie
wykorzysta wadza pastwowa, przenoszc go tym samym w sfer Real-Geopolitik.
Inspiracj dla mnie do takiego podziau geopolityki na realn oraz wirtualn
staa si rozprawa doktorska Wojciecha Kazaneckiego Wspczesna francuska
myl geopolityczna: Gwne tendencje i ich reprezentanci, zestawiajca jak
leci, bez wartociowania, wszystko co si w tym kraju o geopolityce gosi,
publikuje, naucza. Tylko drobna tego cz awansowaa do obszaru geopolityki
realnej w czasach suwerennoci przed integracyjnej; a i z tego o niemal
wszystkim musiaa polityka francuska zapomnie, aby Francja moga by
wiarygodnym czonkiem Unii Europejskiej. Na dobr spraw, ostaa si tylko idea
Porozumienia rdziemnomorskiego, wsplna dla pastw czonkowskich
przylegych do ciany poudniowej Unii Europejskiej; podobnie jak z rozbuchanej
XX-wiecznej geopolityki polskiej, ostaa si w XXI wieku jedynie idea
Porozumienia Wschodniego, sterowanego przez Polsk i Szwecj w odniesieniu do
kontynentalnej ciany wschodniej Unii Europejskiej. (Nawiasem mwic, ten
uwid partykularnej geopolityki realnej, w pastwach objtych integracj
europejsk, jest dowodem potwierdzajcym tez, i Unia Europejska naley do
tych szczliwych wyjtkw, gdzie poniechanie polityki imperialnej czyni
zbytecznym prowadzenie sucej temu geopolityki).
Jak warto ma wic w olbrzymi wiat geopolityki wirtualnej, nie znajdujcej
praktycznego wykorzystania, a zatem tworzonej jak gdyby sobie a Muzom? Jest
41

to z pewnoci ogromny think-tank, zbiornik pomysw, ktrego potencjalnej

wartoci kwestionowa nie wolno. W rnych okolicznociach czasu i przestrzeni
mona w nim znale podane rozwizania praktyczne, gotowe do wdroenia do
geopolityki realnej; zbiornik ten suy treningowi intelektu, rozwijajcemu
wyobrani, inspirujc porywajce dziea literatury z gatunku political fiction, a
ponadto... Zwrmy uwag, e dotychczasowe wywody tego tekstu dotycz miejsca
geopolityki w obrbie nauk empirycznych (vide Tabela I). Rozwaanie te
umiejscawiaj geopolityk w bloku normatywnych nauk stosowanych i stwarzaj
geopolityce nieprzekraczalne bariery zaporowe wobec prb jej przenikania w sfer
nauk podstawowych: historii, antropogeografii, geografii przyrodniczej.
Sytuacja zmienia si, kiedy rozwaania te poszerzymy nadto o pozadowiadczalne nauki metaempiryczne . Historia wkracza w nie historiozofi, czyli
filozofi dziejw; w geografii przyrodniczej jej filozoficznym odpowiednikiem jest
geozofia (ich wzajemne relacje omawiam w ksice Midzy historiozofi a
geozofi wyd.I-1994, wyd.II-2001). Dodajmy do nich geopolityk wirtualn, jako
podobny obszar metaempiryczny, a okae si, e wszystkie trzy na rwni zajmuj
si czsto identycznym problemem, nawet tak kluczowym dla geopolityki, jak
Geograficzna o historii Halforda Mackindera. Jego Heartland, to dla geozofii
Bezodpywowy rdze Eurazji (A. Piskozub, Rzeki w dziejach cywilizacji, Toru
2001, ss.40-54) a dla filozofii dziejw Puls Azji (Ellsworth Huntington, The Pulse
of Asia, London 1907). W metafizycznym wiecie, gdzie przestaj obowizywa
bariery nauk empirycznych, geopolityka wirtualna splata si z historiozofi i z
geozofi we wzajemnie przenikajc si cao.
SUMMARY
THE PLACE OF GEOPOLICY IN CLASSIFICATION OF SCIENCES
DISCIPLINES WITH GEOGRAPHY, HISTORY AND POLICY ON THEIR
NAMES
Article, rich in wide autobiographic welfs, is located in very interesting trend of
gepolitical researches, trying answer on seemingly simple, but how complicated
question like, what is the matter and what geopolitcy is? Title of this article shows
that, undertaken considerations on place of geopolicy in classifications of sciences
disciplines, with geography, history and policy of their names. Author claimed that,
just seperate geography and history from geopolitical "traces would be good not
only for geography and history, but also geopolicy, whitch is placed in political
environment, would can fully present ones own geopolicy identity.

42

PIOTR EBERHARDT
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

ROSYJSKI PANSLAWIZM JAKO IDEA GEOPOLITYCZNA

Motto:
Kto w tym nierwnym wytrwa sporze:
Czy dufny Lach, czy wierny Ross?
Czy si sowiaskie rzeki w rosyjskie wlej morze?
Czy ono wyschnie? Kto powiedzie moe?
Aleksander Puszkin1

Artyku powiecony jest rosyjskiemu panslawizmowi. Ta idea filozoficznopolityczna miaa rwnie swoje oblicze geopolityczne. Powstaa w rezultacie
ewolucji pogldw formuowanych przez rosyjskich sowianofilw. Podstawowym
jej celem byo utworzenie pod zwierzchnictwem Rosji wielkiego Imperium
Sowiaskiego. Koncepcja ta bya popierana przez wadze carskie, Cerkiew
prawosawn oraz wczesn elit rosyjsk. Wiele miejsca w artykule zajo
omwienie konfliktowych stosunkw polsko-rosyjskich.
1. Uwarunkowania historyczne
Rosyjski panslawizm by nie tylko kierunkiem filozoficzno-ideologicznym, w
ktrym podkrelano czno kulturow wszystkich Sowian, lecz przede
wszystkim by wyranie okrelon ide geopolityczn nawoujc do zjednoczenia
politycznego wszystkich narodw sowiaskich pod zwierzchnictwem Rosji2.
Doktryna panslawizmu powstaa stosunkowo pno, gdy dopiero po wojnie
krymskiej (1853-1856). Przegrana tej wojny i upokorzenie Rosji wywoay
konieczno zweryfikowania dotychczasowej polityki i stworzenie nowych,
bardziej dopasowanych do realiw celw imperialnych. Umocnienie i
spopularyzowanie koncepcji panslawistycznych wystpio jeszcze z wiksz si po
kryzysie bakaskim (1875-1878). Krtkotrwae opanowanie Bugarii oraz dotarcie
wojsk rosyjskich do przedmie Konstantynopola rozbudzio nadzieje na ostateczne
wyparcie Turkw z pwyspu bakaskiego i wyzwolenie Sowian. Koncepcje
utworzenia wielkiego pastwa jednoczcego wszystkich Sowian i opanowanie
1

Wersja polska wiersza Aleksandra Puszkina umieszczona zostaa w ksice B. Biaokozowicza

(1971, s. 72).
2
Rosyjski panslawizm by ideologi geopolityczn zblion do niemieckiego pangermanizmu, ktry
take wzywa do zjednoczenia w jednym pastwie wszystkich narodw pochodzenia germaskiego.
Obie doktryny w sposb podobny zamierzay utworzy wsplnot polityczn narodw i ludw
zblionych do siebie jzykowo. Kryterium lingwistyczne byo warunkiem wystarczajcym, gdy
wiadczyo o wsplnym rodowodzie etnicznym. Pokonanie pewnych nieznacznych rnic
historyczno-kulturowych miao doprowadzi w rezultacie do powstania wielkiego mocarstwa
podporzdkowanego interesom imperialnym Rosji wzgldnie Niemiec. Podobne nurty polityczne
powstaway rwnie w innych czciach wiata. Mona tu wspomnie o panarabizmie czy
panturkizmie. Wszystkie one miay jednoznaczn wymow geopolityczn. Zmierzay do zbudowania
imperium, z czym si wizay zmiany polityczne i kwestionowanie przebiegu dotychczasowych
ukadw granicznych.

43

Bosforu i Dardaneli, stao si wizj atrakcyjn i blisk nie tylko dla elity rosyjskiej
ale rwnie dla szerokich rzesz spoeczestwa rosyjskiego. Panslawizm sta si
ideologi pastwow rosyjskiego caratu, popieran przez Cerkiew prawosawn3.
Poprzednie koncepcje tworzone przez sowianofilw miay charakter bardziej
filozoficzny ni polityczny. Sowianofilstwo i panslawizm byy ideologiami, ktre
czsto utosamiane s ze sob. Nie jest to cise. Oba kierunki s do bliskie
pojciowo. Nie s jednak identyczne znaczeniowo i byy rozbiene czasowo.
Sowianofilstwo byo pojciem wyranie szerszym, mniej zdeterminowanym
doranymi i strategicznymi zamierzeniami pastwa rosyjskiego. Ewolucja bya
jednak wyranie ukierunkowana. Sowianofile w miar upywu lat i umacniania si
ideologii nacjonalistycznych i imperialnych przeobraali si w panslawistw.
Stawali si reprezentantami wyranie okrelonej doktryny geopolitycznej4. Miaa
ona wyranie sprecyzowane cele zmierzajce do utworzenia imperium
sowiaskiego (rosyjskiego). Pierwotne sowianofilstwo bardziej wizao si z
przeszoci, nawizywaniem do tradycji i idealizowaniem ycia pradawnych
obyczajw staroruskich. Mniej dotyczyo polityki a wicej filozofii i swoistej
megalomanii narodowej.
Rosyjscy sowianofile i panslawici podchodzili z du sympati do
poudniowych Sowian. Szczerze im wspczuli i bliska bya im idea ich
wyzwolenia z jarzma tureckiego oraz okoww austriacko-wgierskich. Pocztkowe
wsparcie moralne przeksztacao si w konkretne dziaania polityczne i pomoc
materialn. Animatorzy i zwolennicy panslawizmu zdecydowanie kierowali si
racjami polityki pastwa rosyjskiego. W miar upywu kolejnych dziesicioleci
XIX wieku panslawizm a nie konserwatywne sowianofilstwo odzwierciedlao
postaw ideow szerokich krgw inteligencji rosyjskiej. Patriotyzm i umiowanie
dawnej Rosji przeksztacao si w wojujcy nacjonalizm. Interesy imperialistyczne
mocarstwa rosyjskiego staway si nadrzdne.
Panslawici podobnie jak sowianofile krytycznie odnosili si do procesw
europeizacji zachodzcych w pastwie rosyjskim. Konflikt midzy nimi a
okcydentalistami
(okrelanymi
pejoratywnie
zapadnikami)
sta
si
najwaniejszym sporem ideologicznym XIX wiecznej Rosji5. Panslawizm w
odrnieniu od sowianofilstwa musia by koncepcj polityczn z natury
agresywn i ekspansywn6. Postulat zjednoczenia Sowian mg by
przeprowadzony jedynie drog militarnego podboju7. wiat poudniowych i
3

Podaje si w literaturze przedmiotu, e termin panslawizm uyty zosta po raz pierwszy przez
sowackiego filologa Jana Herkela w pochodzcym z roku 1826 dziele jzykoznawczym pt. Elementa
universalis lingue slavicae (J. Diec, 2002, s. 24).7
4
Niniejszy artyku nawizuje tematycznie do poprzednich prac autora powiconych rozwojowi
rosyjskiej myli geopolitycznej (P. Eberhardt, 2005, 2006).
5
Istot konfliktu ideologicznego midzy sowianofilami i okcydentalistami przedstawi w sposb
najbardziej gboki jeden z najwybitniejszych filozofw rosyjskich Mikoaj Bierdiajew w swoim
synnym dziele Rosyjska idea (A. Bierdiajew, 1971, 1997).
6
Spr midzy okcydentalistami i przeciwnikami okcydentalistw przetrwa carat, komunizm i jest
obecny rwnie w putinowskiej Rosji.
7
Liczni rusycyci zachodni w swoich opracowaniach uwypuklali wyzwolecze oblicze panslawizmu,
marginalizujc jego charakter agresywny i zaborczy. Do nich naley klasyczne dzieo H. Kohna
(1960).

44

zachodnich Sowian y w orbicie innych wartoci filozoficznych i kulturowych.

Ponadto rni si spoecznie i mentalnie od prawosawnej i despotycznej Rosji.
Porozumienie rwnoprawne z tym odamem Sowiaszczyzny wymagaoby
rezygnacji z wielu pryncypiw ideowych zwizanych z rosyjskoci, prawosawiem
i systemem wadzy pastwowej. To jednak byo cakowicie nierealne. W
konsekwencji panslawizm musia sta si ideologi konfrontacyjn i ksenofobiczn
w stosunku do zachodu i caej cywilizacji aciskiej, w tym przede wszystkim
wobec Polakw, traktowanych jako zdrajcw Sowiaszczyzny. Konflikt za
midzy Rosjanami i Polakami musia doprowadzi do zniweczenia wszelkich
szerszych programw panslawistycznych opartych o zasady dobrowolnoci i
rwnoci.
Niemniej samo kreowanie Rosji jako ordownika uciemionych narodw
sowiaskich byo dogodnym instrumentem propagandowym przy realizacji
konkretnych zamierze imperialnych. Propagowanie mitologii panslawistycznej i
wytwarzanie wok niej odpowiedniej retoryki umacniao despotyczny carat.
Wykorzystanie tego rodzaju argumentacji stanowio dogodny or ideologiczny w
polityce wewntrznej i zagranicznej. Przeksztacenie sowianofilstwa w
panslawizm, czyli w doktryn sensu stricte polityczn byo procesem
nieuniknionym i musiao doprowadzi do zmierzchu tradycyjnego sowianofilstwa.
Panslawizm sta si rosyjsk doktryn geopolityczn, ktrej celem podstawowym
bya dominacja na obszarze pooonym midzy Batykiem, Adriatykiem a Morzem
Czarnym8.
2. Twrcy sowianofilstwa
Przyjmuje si, e pierwszym prekursorem i ordownikiem jednoci narodw
sowiaskich by Chorwat Juraj Kriani (1619-1683). Przyby on na stae do Rosji
w 1661 r., gdzie rozpocz oywion dziaalno polityczn. Traktowany jest jako
czoowy przedstawiciel prepanslawizmu9. Sta si na dworze cara propagatorem
8
Literatura na temat rosyjskiego sowianofilstwa oraz panslawizmu jest bardzo obszerna. Wielu
wybitnych polskich mylicieli yjcych na przeomie XIX i XX wieku pisao o zaoeniach i
podstawach filozoficznych, tych gonych wwczas kierunkw ideologicznych. Determinoway one
polityk rosyjsk a do przewrotu bolszewickiego. Mona tu wspomnie o studiach S. Komiana
(1878), M. Zdziechowskiego (1888, 1921), F. Konecznego (1921) czy o wielotomowym dziele J.
Kucharzewskiego (1923). Wspczeni polscy badacze, tej miary jak: B. Biaokozowicz (1971), M.
Tanty (1964, 1970), A. Giza (1982, 1984), A. Nowak (1995, 1998), A. Walicki (2002, 2002), A. de
Lazari (Idee 1999-2003), L. Suchanek (Wizja, 1998, Rosjanoznawstwo 2004) i H. Gbocki (2000,
2003) napisali interesujce ksiki o Rosji, w ktrych szeroko uwzgldnili sowianofilstwo oraz
panslawizm i ich oddziaywanie na polityk rosyjsk i rozwj rosyjskiej myli imperialnej. Wiele
miejsca powicono w nich stosunkom polsko-rosyjskim. Wspomniane opracowania pisane byy
gwnie przez historykw oraz badaczy zajmujcych si rozwojem koncepcji politycznych i
filozoficznych. Z tego powodu kwestie geograficzne lub geopolityczne, ktre byy zazwyczaj mocno
uwypuklane w dzieach rosyjskich autorw byy ujte marginalnie.
9
Na temat dziaalnoci Juraja Kriania napisa interesujce opracowanie rosyjski badacz A.L.
Goldberg (1963). Dziki pracy M. Franiia (1974)rwnie polski czytelnik moe dowiedzie si o
dokonaniach tego chorwackiego myliciela i jego prekursorskiej roli w rozwoju sowianofilstwa
rosyjskiego. O pocztkach idei sowiaskiej w Rosji, ktre po Krianiu rozwija A. OrdinNaszczokin, M. Szczerbatow i A. Kajsarow, wiele syntetycznych informacji zawartych jest w artykule
A. Kijasa (2004).

45

sowiaskiej jednoci. Wstpn drog do zrealizowania tego celu powinna by wg

Kriania unia Cerkwi prawosawnej i Kocioa katolickiego. Gwna rol w
czeniu Sowian powinna odegra Rosja. Nie myla jednak o marginalizacji
Rzeczypospolitej, ktr traktowa jako wielkie pastwo, majce by
wspuczestnikiem procesu zjednoczeniowego. By zwolennikiem utworzenia
wsplnego jzyka oglnosowiaskiego. Uywa pojcia narodu sowiaskiego
dla mieszkacw Rosji oraz Lechitw czyli Polakw, Czechw, Bugarw,
Serbw, Sowecw, Chorwatw. Specjaln rol wyznaczy dla Rosjan. Jedynie oni
byli predysponowani do stworzenia narodu wszechsowiaskiego i wyzwoleniem
zniewolonych Sowian znajdujcych si pod wadz Turkw i niemieckojzycznych
Habsburgw. Idee Kriania byy przypomniane w XIX wieku i wykorzystane w
pracach czoowych rosyjskich sowianofilw. Podobne pogldy prezentowa
wspczesny mu rosyjski dyplomata A. Ordin-Naszczokin (1605-1680) penicy
funkcj ministra spraw zagranicznych Rosji. W odrnieniu od innych Rosjan nie
by nastawiony antypolsko i stara si zawrze kompromisowy pokj z Polsk w
trakcie pertraktacji andruszowskich (1667 rok). W przygotowanym wwczas
memoriale skierowanym do cara Alieksieja Michajowicza proponowa
zjednoczenie wszystkich narodw sowiaskich i wprowadzenie jednego wsplnego
jzyka. Projektowa utworzenie wielkiego pastwa sowiaskiego obejmujcego
narody zamieszkae midzy Dalmacj, Istri i Iliri na poudniu po Skandynawi
pooon na pnocy. Drog urzeczywistnienia tej idei miao by wybranie cara
rosyjskiego na krla Rzeczypospolitej.
W cigu XVIII roku przedstawiciele krajw poudniowo-sowiaskich,
uciemionych przez Turcj, wielokrotnie zwracali si o pomoc do Rosji. Ta z kolei
nie tylko prowadzia wojny z Turcj, wspieraa ponadto denia domagajce si
poszerzenia autonomii poudniowych Sowian. Inkorporowane do Rosji w drugiej
poowie XVIII wieku obszary stepowe pooone nad Morzem Czarnym przyjy
wielu Sowian z krajw bakaskich. Na podstawie ukazw carycy Elbiety
nazwano je Now Serbi wzgldnie Sowiano-Serbi. Pokj turecko-rosyjski
zawarty w 1774 r. w Kuczuk-Kainardi zagwarantowa Rosji prawo obrony
sowiaskiej ludnoci prawosawnej yjcej na pwyspie bakaskim. Polityka
rosyjska staraa si od tego momentu interweniowa w sprawy bakaskie i
wykorzystywa kad okazj aby wzmacnia swoj pozycj polityczn. Rosja obok
Turcji i Austrii staa si trzeci si wpywajc na sytuacj na Bakanach. Wiedza o
tych zamierzeniach caratu odegraa wielki wpyw na rozwj ruchw narodowowyzwoleczych wrd bakaskich Sowian. wiadomo, e wielka sowiaska
Rosja jest ich opiekunem miaa duy wpyw na ich postaw polityczn.
Zaangaowanie Rosji w ycie polityczne poudniowej Sowiaszczyzny stao si
porednio przyczyn powstania orientacji sowianofilskiej wrd elity rosyjskiej. Za
jednego z prekursorw tego kierunku ideowego uwaa si Michaia Szczerbatowa
(1733-1790), dziaajcego aktywnie na dworze carycy Katarzyny. Dziea jego
gloryfikoway obyczaje starej Rusi midzy innymi wsplnot gminn (obszczyn)
oraz prawosawie, jako religi wszechsowiask. Wrogo odnosi si do kultury
zachodnioeuropejskiej, ktra nie przystawaa wg niego do mentalnoci narodu
rosyjskiego. Do pierwszych ideologw sowianofilstwa zalicza si rwnie
Andrieja Kajsarowa (1782-1813), ktry wzywa do prowadzenia bada nad
46

jzykami, histori i kultur Sowian. Dao to podstawy do utworzenia licznej grupy

sowianofilw, ktrzy zaczli dominowa w rodowiskach intelektualnych Rosji.
Rwnoczesne ruchy sowianofilskie rozwiny si wrd narodw sowiaskich.
Du tu rol odegrali Czesi10, ktrzy na pocztku XIX wieku swoje wasne
odrodzenie narodowe ujmowali jako element ruchw wolnociowych caej
sowiaszczyzny11. Praga staa si centrum bada sowianoznawczych. Przyczynio
si to do zwoania w Pradze w 1848 r. I Zjazdu sowiaskiego, na ktrym spotkali
si Czesi, Chorwaci, Sowecy, Rosjanie oraz liczne grono Polakw.
Pocztkowo wrd Polakw sowianofilstwo nie budzio wikszych kontrowersji,
zwaszcza byo do popularne midzy 1815-183012. Do czoowych sowianofilw
nalea Z. Doga-Chodakowski (A. Czarnocki) (1784-1825), W. Surowiecki
(1757-1829), S. Staszic (1755-1826), J. D. Woronicz (1757-1829), i W. A.
Maciejowski (1792-1883)13. Pogldy sowianofilskie reprezentowao wielu
przedstawicieli nielicznej ale aktywnej elity intelektualnej Bugarii, Serbii i
Czarnogry.
Centrum ruchu sowianofilskiego powstao jednak w Moskwie i w Petersburgu.
W tych dwch miastach miedzy kocem lat 30. i 50. XIX wieku pojawiy si liczne
grupy zwolennikw nawizujcych ideowo i uczuciowo do przeszoci dawnej
Rusi. Gwnym reprezentantem tzw. klasycznego lub wczesnego sowianofilstwa
by Iwan Kiriejewski (1806-1856), Aleksiej Chomiakow (1804-1860), Iwan
Aksakow (1823-1886) i Jurij Samarin (1819-1876)14. Wszyscy oni uwaali, e
Rosja nie odegraa jeszcze nalenej sobie roli w historii wiata. Ma za w tym
zakresie nieograniczone moliwoci twrczego dziaania. Z kolei zachodnia Europa
ulega stopniowemu rozkadowi, a jej podstawy ideowe na ktrych si opiera tzw.
katolicyzm, protestantyzm, racjonalizm, rzymski system prawno-pastwowy,
wolno i autonomia jednostki nie przystaj ju do wspczesnoci. Ulega to
10
Ruch sowianofilski wrd Czechw i Sowakw mia wielu gonych przedstawicieli. Jednym z
wybitniejszych z nich by sowacki dziaacz spoeczny i duchowny protestancki Jan Kollr (17931852). Wedug jego opinii: Sowianie s jednym narodem , podzielonym na szczepy mwicymi
jednym jzykiem, dzielcym si z kolei na narzecza (J. Kollr, 1954, s. XLIV). By on rwnoczenie
poet i prozaikiem. Wybr jego pism ukaza si w Polsce z obszern przedmow napisan przez
znanego polskiego historyka Henryka Batowskiego. Zawiera ona wiele wanych informacji o czeskim
sowianoznawstwie.
11
Na temat podobiestw i rnic midzy sowianofilstwem rosyjskim a czeskim napisa wartociow
ksik A. E. Kola (2004). Zawarto w niej rwnie wiele informacji o sowianofilstwie wrd
poudniowych Sowian.
12
Po Powstaniu Listopadowym polscy zwolennicy wsplnoty sowiaskiej znaleli si w trudnej
sytuacji. Wikszo z nich zerwaa definitywnie z t koncepcj ideologiczn zmierzajc nieuchronnie
do stworzenia imperium rosyjskiego i zniszczenia Polski. Byli i tacy, ktrzy wybrali drog apostazji
narodowej i stali si apologetami panslawizmu i caratu rosyjskiego. O jednym z nich, a mianowicie o
Adamie Gurowskim (1805-1866) interesujcy esej historiozoficzny napisa A. Nowak (1998, s. 6996).
13
Pogldy polskich sowianofilw byy rozbiene. Jedni z nich zamierzali utworzy republikask
wsplnot zachodnich i poudniowych Sowian przeciwstawn koncepcji wschodniego imperium
rosyjskiego. Drudzy za szukali politycznego modus vivendi z Rosj. Problematyk t porusza J.
Kruczak (2000).
14
Krytyczn ocen sowianofilstwa i pogldw jego twrcw z punktu widzenia filozofii
marksistowskiej przeprowadzi A.A. Galaktionov (1966).

47

wszystko dezintegracji i atomizacji. Natomiast w Rosji nosicielem niezniszczalnej

tradycji i autentycznego chrzecijastwa jest nard-lud, yjcy we wsplnotach
wiejskich zgodnie z Bogiem i natur. Rosja bowiem opiera swj byt na zasadach
religii i moralnoci. Pocztkowo sowianofile starali si odpowiada na pytanie, co
kryje si za pojciem Rosji, na czym polega jej istota, specyfika i powoanie oraz
jakie powinna zajmowa miejsce wrd narodw wiata15. W nastpnej fazie swej
dziaalnoci sowianofile zaczli konstruowa wstpne programy polityczne, w
ktrych zaczy pojawia si elementy ideologii panslawistycznej. Dla
zobrazowania tej drogi ideowej warto przedstawi gwne pogldy wymienionych
czterech czoowych sowianofilw rosyjskich.
Pierwszy z wymienionych sowianofilw Iwan Kiriejewski w sposb kracowy
przeciwstawia Rosj Europie. Ta antynomia dotyczya tak wiata duchowego jak i
materialnego. Jego sowianofilstwo byo w zasadzie rusofilstwem, gdy jego
zainteresowania byy skoncentrowane wycznie na Rosji a nie na
sowiaszczynie. Bya to zreszt cecha caego rosyjskiego sowianofilstwa.
Dopiero panslawizm wyszed poza orbit wewntrznych spraw rosyjskich.
Kiriejewski dowodzi, e autentyczne wzorce tradycji chrzecijaskiej zachoway
si jedynie w Rosji. Dziki yciu we wsplnotach gminnych jedynie prawosawie
mogo zachowa w postaci nieskaonej idee chrzecijaskie. Natomiast katolicyzm,
a jeszcze bardziej protestantyzm usiowa zracjonalizowa wiar, a tradycje zastpi
konwencjami
prawnymi.
Porwnujc
bezduszne,
mechanistyczne
i
zdemoralizowane spoeczestwo europejskie do Rosji badacz rosyjski twierdzi, ze
ta pierwsza tworzy system indywidualistyczny, spoecznie zdezintegrowany,
pozbawiony moralnoci. Przeciwstawienie Rosji Europie stanowio podstaw nie
tyle wnioskw filozoficznych co politycznych. Nie moe by zrozumienia i
cznoci midzy tak rnymi wiatami, konfrontacja wic jest nieunikniona, tak
jak midzy dobrem a zem16.
Koncepcja Kiriejewskiego zostaa rozszerzona w pracach Chomiakowa
goszcego podobny pogld o zasadniczym konflikcie ideowym midzy zachodni
Europ reprezentujc wiat germasko-rzymski a prawosawn Rosj. W okresie
wiosny ludw (1848) Chomiakow przewidywa wybuch antyrosyjskiego powstania
w Polsce. Przeciwdziaajc tej potencjalnej rewolcie proponowa przebudow caej
rodkowej i wschodniej Europy17. Na podstawie kryterium zwizanego z
15

Silne utosamianie si sowianofilw ze sowiaszczyzny byo krytycznie oceniane przez licznych

polskich historykw. Niektrzy z nich nawet kwestionowali przynaleno Rosji do wiata
sowiaskiego. Mona tu wymieni S. Krzemiskiego (1839-1912), dla ktrego Rosja bya pastwem
sowiaskim tylko z mowy, bizantyjskim z wyznania, a mongolskim z nigdy nienasyconego godu
swego. Szeroko kolportowany by pogld F. Duchiskiego (1817-1893) o turaskiej Rosji, oraz o tzw.
cywilizacji turaskiej do ktrej integralnie naley Rosja (M. Filipowicz, 2000, 74-75).
16
Pogldy filozoficzne Kiriejewskiego na wspczesn mu Europ, w ktrej zawarta jest idealizacja
Rosji oraz krytyczna ocena sytuacji na zachodzie, zamieszczona zostaa w jego artykule wydanym w
Moskiewskim Sborniku opublikowanym w 1852 r. z inicjatywy sowianofilw pt. O charakterze
cywilizacji Europy i jej stosunku do cywilizacji Rosji (A. Bezwiski, 1993, s. 126). Byy te pogldy
oceniane i komentowane przez wczesnych badaczy rosyjskich, np. przez O. Millera (1877).
17
Informacje o tym projekcie geopolitycznym zawarte s w ksice H. Gbockiego (2006, s. 154),
ktry traktuje Chomiakowa jako jednego z
najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli
sowianofilstwa rosyjskiego.

48

rozprzestrzenianiem si ywiou sowiaskiego postulowa wczenie do Rosji

obszaru pooonego od uyc, lska i ziem Sowian wgierskich po Kraj
Zachodni i Galicj Wschodni. Miao to na nowych sprawiedliwych zasadach
narodowych utwierdzi panowanie Rosji nad zachodni Sowiaszczyzn.
Wczenie za Galicji wschodniej byaby ukoronowaniem historycznego procesu
jednoczenia ziem rosyjskich. Zgodnie z deklarowan retorycznie przez
sowianofilw zasad rwnoci i wolnoci narodw rosyjski ideolog uznawa, e
Polacy maj prawo do szerokiej autonomii na ziemiach etnicznie polskich, czyli w
Krlestwie Polskim i waciwej Litwie. Spraw przynalenoci tzw. Kraju
Zachodniego18 uzalenia od formalnego referendum. Przewidywa, e mieszkajca
tam ludno prawosawna wypowie si jednoznacznie za Rosj.
Podobnie jak inni sowianofile, Chomiakow uznawa Polakw jako judaszw
sowiaszczyzny. Odrzucili oni bowiem sowiaski model chrzecijastwa
wprowadzony w ycie dziki misyjnej dziaalnoci Cyryla i Metodego. Przyjli
nastpnie chrzest z zachodu, uatwiajc Niemcom ujarzmienie , a nastpnie
wyniszczenie Sowian batyckich i poabskich. Rwnoczenie jednak rozgrzesza
Czechw za przyjcie chrzecijastwa aciskiego. Twierdzi bowiem, e w okresie
wojen husyckich Czesi byli wierni swej spucinie sowiaskiej i dugo walczyli ze
wiatem germaskim. W nierwnej tej walce ponieli porak, ale obecnie znowu
wracaj do swych sowiaskich korzeni. Podobnie jak inni sowianofile zastanawia
si nad moliwoci reslawizacji Sowian zachodnich, a nawet Niemcw
mieszkajcych na wschd od aby. Zakada, e przy pomocy Rosjan lud polski
odrzuci hegemonie szlachty reprezentujcej obcy Sowianom model kultury
zachodniej aciskiej, elitarnej i katolickiej.
Najbardziej antykatolickie i antypolskie stanowisko wrd sowianofilw
zajmowa Iwan Aksakow19. Wielokrotnie twierdzi w swoich pismach, e kwestia
polska stanowi kluczowy problem w polityce wewntrznej i zewntrznej Rosji.
Jego pogldy ulegay staej ewolucji i nabieray charakteru coraz bardziej
szowinistycznego. W okresie przed Powstaniem Styczniowym dopuszcza istnienia
autonomii kulturalnej dla Krlestwa Polskiego. Odrzuca jedynie polskie pretensje
do guberni zachodnich, czyli Litwy i Rusi. Uwaa je za anachroniczne i
niesprawiedliwe, suce interesom nielicznej szlachty polskiej, a nie ludowi Litwy,
Biaorusi, Woynia, Podola i Ukrainy.
Po wybuchu Powstania Styczniowego, sdzi, e naley przeciwstawi lud
polski buntowniczej szlachcie i doradza prowadzenie wobec polskiej wsi polityk
ustpstw i ekonomicznego wsparcia. Informacje dochodzce z Polski, a zwaszcza
wiadomo o objciu walkami polsko-rosyjskimi ziem zabuaskich doprowadziy
go do kracowego antypolonizmu. Obawia si interwencji pastw zachodnich,
ktra moe przynie zagroenie dla istnienia pastwowoci rosyjskiej, a nawet
moe doprowadzi do koca wiat prawosawno-sowiaski. Od wynikw tego
18

Do tzw. Kraju Zachodniego Rosjanie zaliczali gubernie, ktre zostay utworzone na ziemiach
polskich zagarnitych przez Rosj w trakcie pierwszego i drugiego rozbioru. W przyblieniu rzecz
biorc by to obszar pooony midzy Bugiem a Dnieprem. Polacy uywali pojcia Ziemie Zabrane,
Ru i Litwa a dopiero pniej Kresy Wschodnie.
19
Iwan Aksakow by synem znanego pisarza Siergieja Akskowa (1791-1859) oraz bratem Konstantego
Aksakowa (1817-1860) rwnie sowianofila i znanego publicysty.

49

starcie militarnego zalee bdzie rozstrzygnicie pytania o przeomowym

znaczeniu dla przyszoci Rosji: Czy morze acisko-germaskie zatopi wiat
prawosawno-sowiaski, czy te Rosji sdzone sta si Araratem Sowiaszczyzny
i ocali j przed potopem20. Wiadomo byo, e od momentu porozumienia z
Bismarckiem, czyli Konwencji Alvenslebena interwencja ze strony Zachodu bya
nierealna i nic powaniejszego Rosji nie grozio. Niemniej tworzenie atmosfery
zagroenia cementowao spoeczestwo rosyjskie z caratem.
Po upadku Powstania Styczniowego doszed Aksakow do wniosku, e polsko
jest pojciem cywilizacyjnym a nie etnicznym. Przy tego typu zaoeniu zasig
Polski dochodzi do Dniepru, gdy do tej granicy dociera zasig kultury polskiej i
katolicyzmu21. W takiej sytuacji utworzenie Krlestwa Polskiego przez Cesarza
Aleksandra I byo pomysem nieracjonalnym i szkodliwym dla Rosji, gdy i tak nie
byo to barier ograniczajc wpywy polskoci i katolicyzmu na Wschd. Ten bd
polityczny wymaga rewizji. Nieuniknion koniecznoci jest likwidacja Krlestwa
Polskiego jako jednostki terytorialnej posiadajcej odrbno administracyjn i
prawn. Wiza si musi ta decyzja z pen rusyfikacj i odebraniem jzykowi
polskiemu statusu jzyka nie tylko urzdowego ale przez wadze tolerowanego.
Bdzie to stanowio drog do procesw unifikacyjnych. Nie by w tym zakresie
optymist i zdawa sobie spraw z trudnoci realizacyjnych. Przeczuwa bowiem, e
pena reslawizacja Polakw jest mao realna, gdy cay nard polski naley
integralnie do wiata aciskiego (zachodniego). Wedug Aksakowa zamierzona
akcja rusyfikacyjna ma jedynie charakter obronny, gdy to Polacy s si
ekspansywn i tak jak doprowadzili do polonizacji szlachty ruskiej, tak te
zmierzaj do zlatynizowania ludu ruskiego i przeciwstawienia go sowiaskiej
Rosji. Dlatego konsekwentnie przeciwstawia si rwnouprawnieniu katolicyzmu, a
nawet domaga si jego penej depolonizacji. Wysun propozycje rusyfikacji
Kocioa katolickiego, poprzez wprowadzenie rosyjskojzycznych naboestw. Te
tak daleko idce pomysy wzbudziy istotne zastrzeenia, nawet w krgach
administracji rosyjskiej. Obawiano si, e przyniesie to negatywny oddwik w
innych krajach katolickich, w tym rwnie sowiaskich. Nie traktowa Aksakow
konfliktu polsko-rosyjskiego jako sprawy ograniczonej do zachodnich rubiey
Rosji, lecz ujmowa szerzej jako konflikt ideologiczny midzy dwoma wiatami:
zachodnio-aciskim i prawosawno-sowiaskim.
Przyjacielem ideowym Aksakowa by Jurij Samarin (1819-1876), autor ksiki
Okrainy Rossii, stanowicej cenne rdo dla zrozumienia dylematw
politycznych jakie stay w poowie XIX wieku przed carsk Rosj. Podobnie jak
inni sowianofile dostrzega zgubny wpyw Polski na tzw. Kraj Zachodni. Obecno
20

Zamieszczony, oryginalny cytat z tekstu napisanego przez Aksakowa w 1863 r. znajduje si w

ksice A. Walickiego (2002, s. 112), ktry zaprezentowa w swoim znanym dziele pogldy Aksakowa
odniesione do kwestii polskiej.
21
Czoowi przedstawiciele nurtu sowianofilskiego (w tym Aksakow) utosamiali polsko z
katolicyzmem i wedug ich oceny jedyn metod na spacyfikowanie narodowych aspiracji Polakw
jest totalna dekatolizacja. Ten problem jest omwiony w pracy E. Przybya (2006, s. 501). wiadczy o
tym, wg polskiego autora, decyzja wadz carskich o likwidacji Kocioa Grekokatolickiego na
Ziemiach Zabranych w 1839 r. oraz przeladowanie unitw w Krlestwie Polskim w ostatnich
dziesicioleciach XIX wieku (po 1875 r.).

50

Polakw, a zwaszcza ich wpywy cywilizacyjne byy przyczyn, e miejscowi

chopi ruscy przyjmowali mentalno szlachty polskiej i zaczli odrnia si od
ludu rosyjskiego. Nie przewidywa uformowania si narodu ukraiskiego i
biaoruskiego, ale obawia si powstania odrbnoci mentalnej i kulturowej.
Dostrzega natomiast szanse zmiany stanowiska Polakw i ich nastawienia
antyrosyjskiego na antyniemieckie a jeszcze bardziej na antyaustriackie.
Wymagaoby to utworzenia szcztkowego pastwa polskiego zoonego z
Krlestwa Polskiego, czci zaboru austriackiego (pomniejszonego o wschodni
Galicj) oraz zaboru pruskiego. To niewielkie pastwo pod wadz jednego z
czonkw rodziny Romanowych miao stanowi antygermaski bastion. Te projekty
wg Samarina zdeaktualizowao Powstanie Styczniowe i do tych planw ju pniej
nie powraca.
Dc do ostatecznej likwidacji kopotliwej kwestii polskiej Samarin oponowa
przeciwko planom unifikacji Krlestwa Polskiego z obszarem Cesarstwa
Rosyjskiego. Wedug jego przewidywa nie doprowadzi to do rusyfikacji
Krlestwa, ale wprost przeciwnie, wzmocni polsko i latynizm na obszarach
midzy Bugiem a Dnieprem. Pierwszym zadaniem, jakie stoi przed Rosj, to
wytpienie polskoci i katolicyzmu w Kraju Zachodnim. Naley tego dokona w
sposb radykalny, nie przestrzegajc zasad moralnych. Nie mona bowiem ich
stosowa wobec buntownikw amicych przepisy prawa.
Kwestia polska staa si dla Samarina podstaw formuowania zasad centralizmu
opartego o nacjonalizm wielkoruski. Uwaa, e silne zintegrowane imperium,
poczone sieci linii kolejowych bdzie gwarantem jego mocy i stabilnoci. Wan
wskazwk polityczn dla Samarina bya jego wizyta w Czechach. Tam z autopsji
pozna mechanizmy spoeczne lece u podstaw odrodzenia narodowego warstw
plebejskich. Na tym przykadzie szuka moliwoci spacyfikowania Krlestwa
Polskiego. Wymagaoby to wyrugowania z ycia warstw szlachecko-inteligenckich
i prowadzenia polityki sprzyjajcej emancypacji mas ludowych w duchu lojalizmu
wobec wadzy rosyjskiej. Przewidywa, e w Europie nastpi istotne zmiany
polityczne, ktre bd oddziayway negatywnie na spoisto Rosji. Wymaga to
szybkich dziaa na rzecz integracji okrain Rossii z waciw Rosj.
3. Twrcy panslawizmu
W miar upywu czasu i zmieniajcej si sytuacji wewntrznej oraz nowych
uwarunkowa w polityce zagranicznej tradycyjne sowianofilstwo zatracao swoje
walory poznawcze i praktyczne. Czynnikiem sprawczym byo osabienie pozycji
Rosji na arenie midzynarodowej. Ponadto narasta antagonizm midzy Turcj a jej
sowiaskimi poddanymi. Coraz wyraniej zdawano sobie spraw, e wiat
sowiaski nie jest ograniczony do prawosawnej Rosji/. Czoowi sowianofile
zaczli podejmowa problematyk szersz, tak w wymiarze tematycznym jak i
geograficznym22. Pojawia si nowa generacja badaczy krytyczniej oceniajcej
22

Wrd panslawistw wyodrbnia si grupa dziaaczy, ktrej byy bliskie idee panazjatyzmu.
Nalea do niej S. Juakow i E. Uchtomski. Byli oni prekursorami pniejszego euroazjatyzmu, tyle,
e ich koncepcje byy jeszcze bardziej imperialne. Wierzyli oni w terytorialn i duchow jedno Rosji
z Azj (J. Sobczak, 1998, s. 262).

51

dorobek swoich poprzednikw. Sowianofilstwo zaczo przeobraa si w

panslawizm23. Punktem zwrotnym obok wspomnianych wydarze politycznych
bya organizacja, a nastpnie przebieg II Zjazdu Sowiaskiego, ktry odby si w
1867 r. w Moskwie. Wrd uczestnikw zjazdu bya caa elita intelektualna Rosji.
W zjedzie wzi udzia midzy innymi Dymitr Iowajski (1832-1920), Michai
Katkow (1818-1887), Iwan Aksakow (1823-1886), Wadimir amaski (18331914) Michai Pogodin (1800-1875), Fiodor Tiutczew (1803-1873), Orest Miller
(1833-1889), Sergiusz Soowiow (1820-1879) oraz wielu innych luminarzy nauki,
literatury i polityki rosyjskiej24. Aktywnie dziaa przy organizacji Zjazdu
Przewodniczcy Komitetu Sowiaskiego Aleksander Hilferding (1831-1872). Na
Zjazd przybyo 84 goci reprezentujcych narody sowiaskie, w tym byo 27
Czechw, 16 Serbw z Austro-Wgier, 12 Serbw z Ksistwa Serbskiego, 13
Chorwatw, 4 Rusinw z Galicji o orientacji moskalofilskiej, 3 Sowakw, 3
Sowecw, 2 Czarnogrcw, 2 Serbouyczan, 1 Bugar oraz przedstawiciel
regionu kaszubskiego, ktrym by Florian Ceynowa (1817-1881)25. Polacy ze
zrozumiaych wzgldw cakowicie zbojkotowali Zjazd. Odbywa si on trzy lata
po stumieniu Powstania Styczniowego. Najbardziej aktywny poza Rosjanami by
udzia Czechw. Wrd nich by F. Polaky (1798-1876) i F. Rieger (1818-1903).
Starali si oni w pewnym niewielkim stopniu by ordownikami sprawy polskiej.
Przyjto zaoenie, e Zjazd ma mie charakter apolityczny. Pomimo tego, by
imprez jednoznacznie politycznie nawoujc do jednoci i zjednoczenia narodw
i ludw sowiaskich. Twierdzono, e idea sowiaska przekroczya granice
imperium rosyjskiego i staa si kwesti europejsk. Dowodzono, e historycznym
zadaniem Sowiaszczyzny jest braterstwo narodw pokrewnych sobie jzykiem i
kultur. Majc na uwadze Polakw, twierdzono, e kady nard sowiaski, ktry z
egoizmu lub maodusznoci nie bdzie solidarny z pozostaymi, skazany jest na
nieuniknion zagad. Pomimo nawoywania do jednoci i rwnoci wyranie
przyznawano Rosji pierwszestwo w sowiaszczynie i jej to wyznaczano misje
wyzwolenia Sowian. W sposb zawoalowany wzywano do wyzwolenia
Konstantynopola i utworzenia uniwersalnej monarchii sowiaskiej pod berem
Romanowych. Rosyjscy gospodarze podnieli spraw jzyka oglnosowiaskiego.
Wykazywano, e tym jzykiem powinien by rosyjski. Ten postulat nie uzyska
wikszego poparcia. Gloryfikowano w wielu wystpieniach rol Rosji jako centrum
23

Wielkim znawc literatury, filozofii i historii rosyjskiej by M. Zdziechowski (1861-1938). W wielu

swoich ksikach i artykuach ocenia dokonania rosyjskich sowianofilw i panslawistw. Pogldy
Zdziechowskiego nie straciy aktualnoci i s cigle przypominane w wielu opracowaniach
powiconych Rosji oraz stosunkom polsko-rosyjskim w XIX i na pocztku XX wieku J. Sobczak
(1998), W. Wasilewski (2005).
24
Przyczyny zwoania Zjazdu, jego przebieg i konsekwencje polityczne zostay przedstawione w
ksice M. Tanty (1970). Autor zwrci uwag, e udzia wielu czoowych dziaaczy sowiaskich nie
wynika z dnoci do zjednoczenia z Rosj, lecz by demonstracj poparcia dla ciemionych
Sowian zachodnich i poudniowych oraz walk o ich prawo do utworzenia wasnych pastw
narodowych.
25
Udzia Floriana Ceynowy by krytycznie oceniony przez polskie rodowiska patriotyczne. On sam
by nastawiony propolsko i nie reprezentowa separatyzmu kaszubskiego. Swoje uczestnictwo
tumaczy koniecznoci ukazania trudnej sytuacji Kaszubw zmagajcych si z nasilajac si
germanizacj.

52

Sowiaszczyzny, a panslawizm traktowano jako idee, ktra poczy wszystkich

Sowian. Te nawoywania do politycznej integracji nie spotkay si z penym
zrozumieniem delegatw zagranicznych, ktrzy walczyli o usamodzielnienie
swoich narodw a nie zlanie si z wielk Rosj.
Nawet, jeeli znaczenie Zjazdu nie byo przeomowe, to odegrao ono du rol
w integracji politycznej inteligencji rosyjskiej. Zdano sobie spraw, e w nowych
warunkach tradycyjne sowianofilstwo ograniczone do rosyjskoci staje si
anachroniczne. Nowe, bardziej uniwersalne idee panslawistyczne byy bardziej
porywajce i uyteczne dla wielkiego pastwa jakim bya Rosja. Czoowi
sowianofile przyjli z aprobat hasa nawoujce do jednoci sowiaskiej. Byy to
cele, ktre byy rwnie bliskie najwyszym dostojnikom Cesarstwa, w tym
rwnie samego Cesarza Aleksandra II. Uwaa on, e przeznaczeniem
sowiaszczyzny jest zjednoczenie jej pod berem Romanowych. Panslawizm
stawa si ideologi pastwa rosyjskiego. Wielu znanych rosyjskich pisarzy i
dziaaczy politycznych stao si gorcymi zwolennikami wizji wyzwolenia Sowian
z niewoli tureckiej lub germaskiej. Miao to przynie w przyszoci powstanie
nowego imperium sowiaskiego, w ktrym gwnym hegemonem miaa by Rosja.
Do najbardziej oryginalnych i utalentowanych panslawistw uwaa si Aleksandra
Hilferdinga (1831-1872), Mikoaja Danilewskiego (1822-1885), Michaia Katkowa
(1818-1887). Na przykadzie dokona twrczych, tych wybitnych, a przy tym
reprezentatywnych przedstawicieli panslawizmu mona atwiej zrozumie istot
omawianego kierunku ideologicznego, ktrego podstawowym zadaniem byo
przeobraenie sytuacji geopolitycznej na rozlegych obszarach europejskich
zamieszkaych przez ludno sowiask. Czoowym ideologiem panslawizmu oraz
wybitnym uczonym o zainteresowaniach geograficznych bdcych znawc
stosunkw etnicznych by Aleksander Hilferding26. Ten nacjonalista rosyjski
pochodzcy z rodziny niemieckiej, ktry w wieku 15 lat przeszed z katolicyzmu na
prawosawie, by autorem licznych prac naukowych dotyczcych liczebnoci,
rozmieszczenia oraz kultury Sowian zachodnich (Czechw, Polakw, Serbw,
uyczan i Kaszubw) Sowian poudniowych, szczeglnie Serbw i Bugarw,
Batw oraz narodw ugro-fiskich. Specjalizowa si midzy innymi w
lingwistyce porwnawczej. Gosi, ze pierwotn religi wszystkich Sowian (take
zachodnich) byo prawosawie, a alfabetem cyrylica. Dopiero w wyniku ekspansji
cywilizacji aciskiej nastpiy podziay i antagonizmy midzyplemienne. Przyjcie
zachodniego katolicyzmu stanowio przestpstwo i naruszenie naturalnej linii
rozwoju. Moliwa jest jednak reslawizacja i powrt do starego rodowodu. Dotyczy
to zachodnich Sowian, gwnie Polakw. Wymaga to odrzucenia dominacji obcych
elit reprezentujcych obcy Sowianom model kultury zachodnio-aciskiej,
arystokratycznej i katolickiej. Polska autochtoniczna ludno chopska jest zbliona
mentalnie do ludu rosyjskiego, zachowujcego nieskalane tradycje sowiaskie.
Proponowa wprowadzenie cyrylicy na miejsce alfabetu aciskiego, midzy innymi
26

Hilferding by wybitnym geografem, demografem i jzykoznawc o duym dorobku publikacyjnym.

Pomimo tego, jest mao znany w Polsce i rzadko wspominany. Prawdopodobnie najwicej informacji
o jego dokonaniach naukowych i politycznych zawarte jest w interesujcej ksice H. Gbockiego
(2003). Z prac rosyjskich na uwag zasuguje opracowanie L.P. Lapiera (2003).

53

do jzyka polskiego i litewskiego. Kierujc si t koncepcj opracowa specjalny

alfabet sowiaski, ktry mona byo dopasowa do wszystkich jzykw
sowiaskich. Hilferding sta si wic twrc kulturowego panslawizmu, ktry mia
doprowadzi do panslawizmu politycznego. Rwnoczenie jednak sprzyja
rozwojowi jzyka ukraiskiego i biaoruskiego. Widzia w ich odrodzeniu nie
separatyzm, lecz akcje o charakterze antypolskim. Zakada, e dwa te jzyki s
jedynie odmian jzyka rosyjskiego i stanowi etap poredni do przyszej penej
rusyfikacji, w ramach tzw. trjjedynego narodu rosyjskiego. Broni te dwa narody
przed grob polonizacji. Podobnie, w Krlestwie Polskim sprzyja szkolnictwu
litewskiemu, rusiskiemu, niemieckiemu i ydowskiemu, tak aby odizolowa ich
od atrakcyjnego wpywu kultury polskiej. Do szk z jzykiem polskim proponowa
wprowadzi podrczniki z alfabetem rosyjskim. Pierwsze prby w tym kierunku
zostay poczynione. Ponadto, w celu osabienia polskoci, zamierza Hilferding
oderwa od Krlestwa Polskiego pnocn cz guberni augustowskiej
zamieszka przez Litwinw oraz wschodni Lubelszczyzn, w ktrej skupiao si
wielu Rusinw. Przygotowa liczne projekty, ktre miay broni Litwinw przed
faktyczn lub potencjaln polonizacj.
Wikszo propozycji i pomysw kierowanych przez Hilferdinga do
administracyjnych wadz rosyjskich nie zostaa zaakceptowana. Nie wynikao to z
propolskoci tych wadz, wzgldnie z niewiary w intencje lub lojalno autora.
Przyczyny byy znacznie powaniejsze. Wygraa ostatecznie koncepcja
tradycyjnego modelu rusyfikacji. Eksperymenty zwizane z dopuszczeniem jzyka
ukraiskiego lub biaoruskiego, wzgldnie polskiego ale z alfabetem rosyjskim
zostay odrzucone, gdy wydaway si administracji rosyjskiej za bardzo
ryzykowne. Przyjto, e najlepszym rozwizaniem bdzie upowszechnienie jzyka
rosyjskiego oraz zwalczanie a nastpnie likwidacja wszelkich moliwych
regionalizmw oraz odrbnoci narodowych.
Hilferding by zwolennikiem pewnej rnorodnoci kulturowej, zwaszcza
jzykowej ludnoci imperium rosyjskiego. Natomiast w sprawach podstawowych,
czyli rosyjskiej racji stanu i polityki pastwowej by ortodoksyjny i bezwzgldny.
By zwolennikiem jednoci imperium rosyjskiego. Bdc jednym z twrcw
panslawizmu przewidywa, e wszystkie narody sowiaskie podporzdkuj si i
bd lojalne wobec wadzy rosyjskiej. Nie powinno to przeszkadza aby byy
wierne swej spucinie kulturowej i obyczajowej. Zwaszcza powinny kultywowa
swoje jzyki narodowe, tyle, e alfabet sowiaski powinien wyprze alfabet
aciski. Do wzajemnych kontaktw doradza uywanie jednego jzyka. Nie
przesdza, czy to ma by jzyk rosyjski, czy te jzyk sowiaski, nawizujcy do
jzyka prasowiaskiego.

54

W licznych opracowaniach naukowych traktuje si Michaia Katkowa27 jako

czoowego reprezentanta panslawizmu rosyjskiego. Nie jest to zgodne z prawd.
Dla Katkowa panslawizm i objcie w jednym pastwie wszystkich Sowian
europejskich byo spraw drugorzdn. Podstawowym celem jego dziaa bya
unifikacja Cesarstwa oraz zlikwidowanie wszelkich odrbnoci politycznych i
kulturowych. Zwaszcza dotyczyo to Sowian, ktrzy powinni sta si rdzennymi
Rosjanami. Stosunek ich do pryncypiw rosyjskoci nie powinien odbiega od tego
co czuje ludno wielkoruska. Odegra on wielk rol na oblicze ideowe
rosyjskiego nacjonalizmu, ktre przybrao oblicze wielkomocarstwowego
szowinizmu. Znaczenie jego w rosyjskiej myli politycznej nie wynika z
oryginalnoci jego koncepcji. Nie s one zbyt wysokiego lotu intelektualnego.
Potrafi jednak przekona do swych pogldw prawie ca wczesn elit
polityczn Rosji. By wyjtkowo utalentowanym publicyst wykorzystujcym
argumenty emocjonalne. Potrafi je przedstawi w sposb sugestywny i logiczny.
Pocztkowo Katkow reprezentowa pogldy umiarkowane. Traktowany by nawet
przez swoje otoczenie jako czowiek o nastawieniu polonofilskim. W latach
modoci odnosi si przychylnie do angielskiego parlamentaryzmu. Dwa jednak
wydarzenia historyczne przeistoczyy go w zwolennika imperialnego absolutyzmu
rosyjskiego. Bya to przegrana wojna krymska, a jeszcze bardziej Powstanie
Styczniowe. Po wybuchu antyrosyjskiego powstania w Krlestwie Polskiemu oraz
w Kraju Zachodnim jego pocztkowy idealistyczny i utopijny nacjonalizm
sowianofilski przeobrazi si w fanatyczny szowinizm wielkoruski przesiknity
ide utworzenia wielkiego imperium dominujcego nad Europ. Gwn
przeszkod, ktra to uniemoliwia wg niego jest istnienie narodu polskiego. Od
momentu zbrojnego przeciwstawienia si Rosji, Polacy zaczli by dla imperium
podstawowym przeciwnikiem, nie tyle militarnym co politycznym.
We wschodniej Europie dostrzega Katkow dwie historyczno-polityczne siy:
Polsk i Rosj o przeciwstawnych tradycjach i deniach geopolitycznych.
Pierwsza ucieleniaa idee wolnoci, posunit do anarchii, ktra doprowadzia do
zagady pastwo. Za drug sta nard, ktry przez stulecia dy do budowy
potnego imperium. Dzieli te dwa narody dziejowy spr o panowanie nad tzw.
Krajem Zachodnim. Przywrcenie abstrakcyjnego tworu, tzn. Starej
Rzeczypospolitej, to marzenie Polakw, ktre stoi w diametralnej sprzecznoci z
interesem Rosji.
Twierdzi wielokrotnie, e konflikt polsko-rosyjski determinuje przyszo Rosji
i bez ostatecznego zniszczenia Polski wszelkie plany imperialne wzgldnie
panslawistyczne s skazane na niepowodzenie. Uzasadnia, e w konflikcie tych
27

Wspczesny historyk polski Henryk Gbocki w swoich licznych opracowaniach omawia w sposb
krytyczny rozwj rosyjskiej myli politycznej w XIX wieku. Midzy innymi przedstawi dziaalno
polityczn oraz dorobek publikacyjny Hilferdinga ale rwnie Katkowa. Na podstawie artykuu tego
wybitnego polskiego badacza zamieszczonego w Przegldzie Wschodnim pod znamiennym tytuem
Co robi z Polsk nie trudno jest ukaza zowieszcz rol jak odegra Katkow w wychowaniu
narodu rosyjskiego w duchu antypolskim. Dodatkowo we wspomnianym artykule zaprezentowano
pogldy Katkowa odniesione do wiata zachodniego. Reprezentowa w nich postaw konfrontacyjn,
ktra pniej bya kontynuowana przez Carat, system komunistyczny i nadal jest obecna w polityce
Federacji Rosyjskiej.

55

dwch narodw nie chodzi tylko o dorane zwycistwo, lecz o problem

przetrwania. Gosi, e Polacy chc przesun Rosj z Europy do Azji. Domagaj
si Smoleska, Kijowa oraz dostpu do Morza Czarnego. Ich zasadniczym celem
jest zepchnicie Rosji na margines Europy. Polska bdc krajem sowiaskim
zawsze bdzie konkurentem Rosji i ma moliwoci dziaalnoci dywersyjnej wrd
Sowian zachodnich i poudniowych, ktrej skutki polityczne mog by dla Rosji
niezmiernie dotkliwe.
Wina za zaistnia sytuacj spada na stron polsk. Wynika to z charakteru
narodowego Polakw uksztatowanego przez katolicyzm i prowadzonych przez
awanturnicz i zachann szlacht polsk, ktra po oddaniu wasnego ludu na
lsku i Pomorzu w rce niemieckie szukaa rekompensaty w zniewoleniu ludu
rosyjskiego mieszkajcego w Kraju Zachodnim. Zakada, e potencjalnym
sojusznikiem w walce z polsk warstw szlacheck moe by lud polski.
Przekonanie jego do rosyjskiej racji stanu powinno by priorytetem polityki
rzdowej. Pastwo rosyjskie wyzwalajc polskich chopw z ucisku szlacheckiego
uzyska wiernego sojusznika. We wstpnej fazie proponowa rusyfikacj
administracji i szkolnictwa. Popiera projekt Hilferdinga wprowadzenia do jzyka
polskiego rosyjskiego alfabetu. Uwaa, e naley sprzyja niemieckiej kolonizacji
w Krlestwie. Domaga si wspierania odrodkowych tendencji Litwinw i
Rusinw oraz postulowa zrusyfikowanie polskich ydw. Porusza kwestie
moliwoci unifikacji Krlestwa. Tu jego pogldy ulegay ewolucji. Wybra wariant
cakowitej unifikacji. Tu spotka oponentw wrd przedstawicieli administracji.
Obawiano si utraty kontroli oraz, e Polska w peni inkorporowana wniesie do
Rosji zatrute katolicyzmem wzorce polityczne i kulturowe. Podobnie zreszt
odnosi si do autonomii Finlandii oraz da batyckich Niemcw. Do tych
ostatnich odnosi si wrogo, bardziej ze wzgldu na ich protestantyzm ni
niemiecko. Sta zdecydowanie po stronie otyszy i Estoczykw oraz da
ograniczenia przywilejw stanowych, ktrymi dysponowali kurlandzcy i estlandzcy
Niemcy. Analogicznie popiera litewskojzycznych chopw uzalenionych od
polskich posiadaczy ziemskich i kleru katolickiego.
Do pastwa pruskiego odnosi si obojtnie i traktowa go jako sojusznika w
walce zmierzajcej do unicestwienia katolicyzmu oraz polskiej warstwy
szlachecko-inteligenckiej przesiknitej latynizmem. Poszukujc odpowiednich
rozwiza dla wzmocnienia integralnoci imperium mia inne podejcie do jej
wschodnich i zachodnich peryferii. By sceptycznym zwolennikiem misji
cywilizacyjnej Rosji na wschodzie, zwaszcza w Azji rodkowej. Wysuwa w tym
zakresie pewne zastrzeenia natury strategicznej. Obawia si ponadto, e ekspansja
w tym kierunku odwrci uwag Rosjan od Europy, stanowicej dla Rosji kierunek
priorytetowy. Nie by wic zwolennikiem penego podboju Azji rodkowej. Ten
kierunek ekspansji by wg niego za bardzo egzotyczny i mg osabi Imperium,
opniajc rusyfikacj Krlestwa Polskiego, Kraju Zachodniego i Kaukazu.
Odrnia si Katkow znacznie od panslawistw w interpretacji pojcia wsplnoty
narodowej. Ci drudzy szermujc hasami sowiaskoci zamierzali zbudowa
imperium na zasadach etnicznych. Natomiast Katkow sta na stanowisku narodu
politycznego. Programowe posuszestwo wobec cara, wsplne denie do
wzmacniania potgi imperium pastwa oraz posugiwanie si jednym jzykiem
56

rosyjskim stanowi obowizek wszystkich obywateli bez wzgldu na ich

pochodzenie etniczne. Nowoczesny nard mia by efektem totalnej
wiadomociowej unifikacji. Drog do tego powinna by asymilacja w duchu
wielkoruskim. Nacjonalizm, a w zasadzie szowinizm w wydaniu Katkowa rni si
od tego jaki by wwczas popularny w Rosji. Nie byo w nim miejsca na
idealistyczny konserwatyzm. Mona nawet uzasadni tez, e by zbliony do tego
jakie reprezentoway systemy totalitarne w XX wieku.
Jednym z najwybitniejszych mylicieli rosyjskich drugiej poowy XIX wieku by
Mikoaj Danilewski. Jego dokonania twrcze s niezmiernie wszechstronne, za
pogldy do oryginalne28. Przekonany by on, e po erze narodw romaskich, a
nastpnie germaskich przyjdzie okres narodw sowiaskich29. Wrd nich
wyjtkowe miejsce zajmie Rosja. Wynika to nie tylko z jej wielkoci terytorialnej,
potencjau demograficznego ale przede wszystkim z wartoci cywilizacyjnokulturowych, ktre daa i przekae w przyszoci wiatu. Na miejsce upadajcego
wiata romano-germaskiego powstanie nowa wielka potga sowiaska.
Danilewski stworzy wspln doktryn ideologii panslawistycznej. By autorem
ksiki Europa i Rosja, ktra stanowi podstawowy katechizm panslawizmu. W
jednym z rozdziaw tej ksiki zawar projekt terytorialny dotyczcy zasigu i
granic przyszej wielkiej Federacji Sowiaskiej30.
Przysza Federacja Sowiaska miaa obejmowa:
Imperium Rosyjskie wcznie z ca Galicj i wgiersk Rusi,
Krlestwo Czesko-Morawsko-Sowackie, tzn. Czechy, Morawy z pnocnozachodni czci Wgier,
Krlestwo Serbo-Chorwacko-Soweskie rozcigajce si w przyblieniu od
Alp po Albani i Macedoni,
Krlestwo Bugarskie skadajce si z Bugarii, Rumelii i Macedonii,
Krlestwo Rumuskie obejmujce Wooszczyzn, Modawi, cz
Bukowiny, poow Transylwanii po rzek Morosz oraz zachodni
Besarabi. Wschodnia cz Besarabii z delt Dunaju i Dobrudz miaa by
doczona bezporednio do Rosji,
Krlestwo Greckie zawierajce dodatkowo Epir, Tesalie, poudniowozachodni Macedoni wraz z archipelagiem wysp na Morzu Egejskim, w

28

Midzy innymi Danilewski by twrc nauki o wielkoci cywilizacji. Wydzieli dziesi typw
kulturalno-historycznych, ktre omwi i oceni. Wyprzedzi o wiele dziesicioleci w tym zakresie, nie
tylko dokonania polskiego uczonego Feliksa Konecznego, jak i jeszcze pniejszego Samuela
Hantingtona. Wedug Danilewskiego jedenasty typ cywilizacyjny najbardziej wszechstronny
obejmujcy caoksztat wartoci kulturowych wytworzy w przyszoci Sowiaszczyzna.
29
Stosunkowo niedawno ukazaa si drukiem cenna monografia autorstwa T. Stefaniuka (2006) o
dorobku twrczym Danilewskiego. Polski badacz w sposb precyzyjny przedstawi czytelnikom
zaoenia teoretyczne oraz wnioski merytoryczne jakie wynikay z ksiki Europa i Rosja. Nie
zachodzi potrzeba powtornej prezentacji. Przedstawione zostan jedynie pewne aspekty geograficzne,
ktre w wymienionej ksice nie zostay uwypuklone.
30
Ksika Danilewskiego Europa i Rosja z podtytuem Pogld na kulturalne i polityczne zwizki
waita sowiaskiego z germano-romaskim zostaa opublikowana w 1871 r. w Sankt-Petersburgu.
Wznowiono za w Moskwie nakadem wydawnictwa Kniga w 1991 r. (Danilewski 1871, 1991).

57

tym: Kret, Cypr i Rodos oraz pobrzee Azji Mniejszej pooone nad
Morzem Egejskim,
Krlestwo Wgierskie zoone z Wgier i czci Transylwanii,
Okrg Carogrodzki (konstantynopolski) obejmujcy cz Rumelii oraz
cz Maej Azji przylegajc do Dardaneli i Bosforu. Wczony on byby
bezporednio do Rosji.
Stolic Federacji Sowiaskiej mia by zdobyty na Turkach Konstantynopol.
Dokona wic Danilewski aneksji i podziau caego rozlegego terytorium
pooonego w przyblieniu midzy Karpatami, Morzem Czarnym, Adriatykiem i
Morzem Egejskim. Kryterium etniczne nie byo cile przestrzegane, gdy w
ramach Federacji Sowiaskiej znalazy si obszary zamieszkae przez Wgrw,
Rumunw, Niemcw, Albaczykw, Grekw i Turkw. Istniejce wwczas
Cesarstwo Rosyjskie miao by nienaruszone. Nie zakada statusu
autonomicznego, nie tylko dla Ukraicw czy Biaorusinw, ktrych traktowa jako
Rosjan, lecz rwnie dla Polakw, Finw czy Batw. Granic niemiecko-rosyjsk
traktowa jako stabiln. Natomiast przewidywa likwidacj Cesarstwa AustroWgierskiego. Ca Galicj wcza bezporednio do Imperium Rosyjskiego.
Proponowa pen reorganizacj Europy rodkowo-Wschodniej, pwyspu
bakaskiego wraz z Bosforem i Dardanelami.
Z punktu widzenia geopolitycznego koncepcja Danilewskiego bya skrajnie
maksymalistyczna, nie ograniczona wzgldami prawa midzynarodowego ani te z
podstawowymi zasadami samostanowienia narodw o swoim losie i przeznaczeniu.
Tak j moemy dzisiaj oceni. Dla Danilewskiego bya to propozycja nie tylko
sprawiedliwa, ale te umiarkowana. Skierowana bya przede wszystkim na
zrealizowanie wielkomocarstwowych celw pastwa rosyjskiego. Wiadomo
bowiem, e samodzielno podbitych prowincji byaby iluzoryczna. Stanowi ona
skrajny przykad doktryny imperialnej, aneksyjnej i nacjonalistycznej. Obecnie z
odlegej ju perspektywy czasowej wydaje si pen utopi. Projekt by jednak
formuowany w momencie gdy Rosja posiadaa najwiksz armi na wiecie. Dwa
kraje, ktre miay by unicestwione, tzn. Turcja i Austro-Wgry przeyway ostry
kryzys polityczny, za wczesne Niemcy nie byy jeszcze w stanie przeciwstawi
si w sposb stanowczy ekspansji rosyjskiej w kierunku poudniowo-zachodnim.
Odlega Anglia i Francja, nawet jeeli nie byy zainteresowane nadmiernym
wzmocnieniem Rosji, to jednak nie traktoway obszaru bakaskiego jako swego
priorytetu politycznego. Niemniej, bez wywoania wielkiej wojny europejskiej,
realizacja panslawistycznego programu terytorialnego bya mao realna. Mona
nawet zaoy, e spenienie wizji panslawistycznej wymagao pokonania
wzgldnie zmarginalizowania wiata germano-romaskiego. Tego faktu Danilewski
nie ukrywa. Koncepcje geopolityczne zaprezentowane przez rosyjskiego badacza
byy zaakceptowane przez wczesn elit rosyjsk. Stay si wytyczn dla carskiej
polityki zagranicznej. Czekano jedynie na odpowiedni moment, aby przystpi do
jej realizacji.
Autor po przedstawieniu swego kodeksu panslawistycznego wyranie
stwierdza, e w zarysowanej propozycji terytorialnej celowo nie poruszy
przynalenoci politycznej ziem polskich. Problem ten nastpnie rozwaa
58

wielowymiarowo, w kadym z nich domaga si penego podporzdkowania

Polakw wadzy rosyjskiej. Dla Polski wg Danilewskiego optymalnym
rozwizaniem byoby wczenie ich ziem do Federacji Sowiaskiej. Niemniej i w
tym przypadku musieliby postpowa zgodnie z interesem rosyjskim. Wymagaoby
to rezygnacji z wasnej tosamoci narodowej i zacienienie wizi z narodem i
wadz rosyjsk. Dopiero przestajc by wiadomymi Polakami mogliby liczy na
ewentualn przychylno strony rosyjskiej. Kilkakrotnie Danilewski stwierdza, e
rozbiory Polski i uczestnictwo w nich Rosji byo aktem sprawiedliwym i zgodnym
z prawem. Jedyn niesprawiedliwoci jak popenia Rosja, to byo niewczenie
caej Galicji do Cesarstwa Rosyjskiego. Irracjonalna niech wsptwrcy i
ideologa panslawizmu do Polski (nazwanej przez niego renegatem
sowiaszczyzny) wynikaa z wrogoci do kultury polskiej zwizanej z Zachodem.
Uprawomocnia to wg Danilewskiego wszelkie dziaania antypolskie. Ksika
Danilewskiego odegraa istotn rol w stosunku Rosjan do Polakw. Jego
argumenty byy wielokrotnie powielane i gboko si zakorzeniy w polityce i
kulturze rosyjskiej31.
4. Zmierzch panslawizmu
Kilka lat po napisaniu ksiki Danilewskiego Europa i Rosja mia miejsce
konflikt bakaski, okrelany przez historykw mianem kryzysu wschodniego.
Wywoany by powstaniem antytureckim Sowian poudniowych. Ordownikiem
ich stao si Cesarstwo Rosyjskie. Wybucha wojna rosyjsko-turecka i na pomoc
walczcym Sowianom ruszya armia rosyjska. Misja wyzwolecza zakoczya
si powodzeniem i Rosjanie po zacitych walkach dotarli do Bosforu i Dardaneli.
Wydawao si, e wielka idea panslawistyczna jest bliska urzeczywistnieniu.
Zwaszcza, e zawarty traktat w San Stefano przynosi Rosji istotne korzyci
polityczne, ktre mogy stanowi podstaw do dalszej polityki aneksyjnej. Zwoany
przez wielkie mocarstwa Kongres w Berlinie zrewidowa te postanowienia.
Opanowanie Bakanw, ktre byo ju takie bliskie okazao si abstrakcyjn
mrzonk.
Werdykt berliski potraktowano jako dowd nieprzychylnoci Zachodu wobec
susznych da Rosji. Umocnio to panslawizm, ktry sta si ideologi
niezmiernie popularn, popieran przez dwr carski oraz blisk uczuciowo
szerokim rzeszom spoeczestwa rosyjskiego. Oczekiwano, e nastpny konflikt na
Bakanach zakoczy si druzgoccym zwycistwem Rosji i ostatecznym dotarciem
do Adriatyku i Morza Egejskiego. Te oczekiwania w miar upywu lat staway si
iluzoryczne. Wynikao to zarwno z uwarunkowa zewntrznych jak i
wewntrznych. W polityce europejskiej pozycja Rosji ulegaa osabieniu.
Rezultatem Kongresu Berliskiego byo pogorszenie stosunkw rosyjskoniemieckich. Doprowadzio to do zblienia wzmacniajcych si Niemiec z Austri
(1879 r.) oraz Wochami (1882 r.). Ukonstytuowao si trjprzymierze.

31
Twrczo Danilewskiego jest w Rosji popularna i nieustannie przypominana. Informacje o
ksikach powiconych Danilewskiemu a wydanych w Moskwie na przeomie XX i XXI wieku
zawarte s w monografii A. Nowaka (2004, s. 58 i 291).

59

Przeciwnikiem Rosji w Europie poudniowo-wschodniej nie bya tylko saba

Turcja, lecz ulegajcy umocnieniu sojusz Berlina z Wiedniem.
Wewntrz ruchu panslawistycznego nastpiy rozdwiki, ktre ujawniy si na
kolejnych
Zjazdach
Sowiaskich.
Rosja
zacza
traci
pozycj
niekwestionowanego hegemona na rzecz ukadu bardziej zrwnowaonego, w
ktrym cele narodowe poszczeglnych pastw sowiaskich zaczy coraz bardziej
dominowa. Spektakularnym tego wyrazem byo pojawienie si tzw.
neoslawizmu32. Gwnymi jego inspiratorami byli Czesi popierani przez Polakw.
Dziaacze neoslawistyczni zaczli krytykowa idee hegemonii Rosjan i
idealizowanie wiary prawosawnej33. W przeciwiestwie do panslawizmu,
neoslawizm zakada rwno wszystkich narodw sowiaskich bez wzgldu na
ich usytuowanie, wielko czy si militarn. Neoslawici liczyli na moliwo
przeksztacenia Austro-Wgier w sowiaskie pastwo federacyjne. Upominali si
rwnie mocno o prawa Polakw, a nastpnie rwnie o Ukraicw i Biaorusinw.
Spr midzy panslawistami a neoslawistami dziaa dezintegrujco na cay ruch
sowiaski. Byo to ju wyranie widoczne na trzech zjazdach neoslawistw: w
Pradze (1908), w Petresburgu (1910) i w Sofii (1910). W dwch pierwszych brali
rwnie udzia Polacy34.
Nie znaczy to, e wizja jednej wielkiej wsplnoty sowiaskiej ulega
cakowitemu zatarciu. Najlepszym dowodem jest fakt, e w trakcie dwch wojen
bakaskich idee te znowu nabray rozgosu. Konflikt zbrojny midzy Serbami a
Bugarami w czasie drugiej wojny bakaskiej udowodni jednak, e interesy
narodowe poszczeglnych pastw sowiaskich s nadrzdne nad interesem
oglnosowiaskim.
Na pocztku I wojny wiatowej nastpio ponowne oywienie w rodowiskach
panslawistycznych Moskwy i Petersburga, za wsparcie Serbii przez Rosjan zostao
powitane jako pierwszy krok do zjednoczenia Sowian poudniowych ze
wschodnimi. Oczekiwano szybkiego pokonania Austrii i Turcji oraz szybkiego
dojcia armii rosyjskiej do Konstantynopola.
Po wkroczeniu armii niemieckiej w granice Krlestwa Polskiego udao si
propagandzie rosyjskiej wywoa w spoeczestwie polskim nastroje
32

Informacje o neoslawizmie zawarte s w opracowaniu A. Gizy (1984). Autor pisze w niej o udziale
Polakw oraz o sporach ideowych jakie wystpiy wrd dziaaczy sowiaskich w przeomowych
latach poprzedzajcych I wojn wiatow.
33
Dla zneutralizowania oddziaywania Rosji na sowiaszczyzn zachodni i poudniow,
wspomniany ju wielki polski myliciel Marian Zdziechowski wsplnie z Marianem Sokoowskim
zaoyli w Krakowie tzw. Klub Sowiaski oraz rozpoczli wydawanie pisma wiat Sowiaski, w
ktrym zamieszczano artykuy powicone problematyce sowiaskiej. Wykazywano w nim
instrumentaln polityk wadz carskich, dcych do wykorzystania narodw sowiaskich do
umocnienia mocarstwowej pozycji Rosji. W czasopimie tym dziaa rwnie Feliks Koneczny, ktry
w pniejszym czasie wiele pisa o zrnicowaniach cywilizacyjnych wiata.
34
Polacy odnosili si pozytywnie do ruchu neoslawistycznego. Oczekiwali od niego wsparcia w
swoich deniach do niepodlegoci. O nadziejach jakie strona polska pokadaa w przezwycieniu
wrogiego jej panslawizmu na rzecz neoslawizmu moe wiadczy bezporednia relacja przygotowana
przez jednego z polskich uczestnikw Zjazdu Praskiego z 1909 roku (H. Potocki, 1909). Warto tu
przypomnie, e neoslawizm by popierany przez R. Dmowskiego, ktry widzia w nim dywersj
wobec panslawizmu.

60

antyniemieckie a nawet doranie prorosyjskie. Goszone odgrnie hasa

panslawistyczne zostay jednak potraktowane obojtnie, a nawet wrogo35.
Klska militarna Rosji, upadek dynastii Romanowych, rewolta bolszewicka
zniweczyy wszelkie koncepcje panslawistyczne. Ideologia ta, w nowej
komunistycznej Rosji zostaa oceniona jako reakcyjna i szowinistyczna, sprzeczna z
zasadami marksizmu i leninizmu. Po napadzie hitlerowskich Niemiec na ZSRR
Stalin zezwoli na utworzenie Komitetu Wszechsowiaskiego. W tym wyjtkowym
momencie historycznym nawoywanie do walki wiata sowiaskiego z naporem
germaskim byo poyteczne dla imperium sowieckiego36. Komitet dziaa jeszcze
krtko po wojnie. Z jego inicjatywy zorganizowano w 1946 r. Kongres Sowiaski
w Belgradzie. Nastpnie nastpio zawieszenie jego dziaalnoci. Rwnoczenie
przestay istnie jego filie w Polsce. Podobnie dziao si w pozostaych krajach
sowiaskich, gdzie to po pogorszeniu si stosunkw midzy ZSRR a Jugosawi
oraz po utworzeniu NRD dziaalno panslawistw stracia racj bytu. Gona
bezporednio po wojnie kwestia serbouycka zesza z porzdku dnia.
Paradoksalnym jednak faktem stao si zrealizowanie pod hasami
komunistycznymi podstawowych celw geopolitycznych panslawizmu. Pod wadz
Kremla znalaza si caa Europa rodkowo-Wschodnia. Jedynie Jugosawia
znalaza si poza kuratel imperium sowieckiego, ktre coraz bardziej stawao si
spadkobierc geopolitycznym imperium carskiego. Nie udao si opanowa Grecji
oraz Dardaneli, ale wszyscy Sowianie zachodni (Polacy, Czesi, Sowacy i
Serbouyczanie) oraz dodatkowo Bugarzy zostali podporzdkowani wadzy
wschodniego mocarstwa. Zgodnie z przewidywaniami Danilewskiego do tego
imperium wczono take Wgry i Rumuni.
Po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR, poszukujc nowej ideologii scalajcej
pozostaoci imperium, nastpiy w Rosji prby reanimacji retoryki
panslawistycznej. Odzew jej w spoeczestwie rosyjskim nie by zbyt wielki37.
Zorganizowano w 1992 r. w Moskwie Kongres Kultury Sowiaskiej, powstay
drobne organizacje o charakterze nacjonalistycznym nawoujce do idei braterstwa
sowiaskiego. Podobnie przesza bez echa w 1997 r. konferencja naukowa
powicona 130 rocznicy Zjazdu Sowiaskiego w Moskwie. Cyklicznie pojawiaj
si w Rosji publikacje, w ktrych ujawniaj si sentymenty panslawistyczne.

35

Pogld do reprezentatywny dla wczesnego stanowiska polskiego zosta ujty w sposb

nastpujcy: Tak wic z jakiegokolwiek punktu rozwaa bdziemy spraw panslawizmu musimy
zawsze przyj do tego wniosku e jest to koncepcja nierealna i szkodliwa. Szkodliwa dla
wszystkich Sowian, za wyjtkiem Rosjan, dla nas za najszkodliwsza (S. Kulczycki, 1916, s. 50).
36
W latach II wojny wiatowej nawizywanie do wsplnego rodowodu sowiaskiego miao miejsce
nie tylko w Rosji czy Czechach, ale rwnie pewne sympatie prosowiaskie pojawiy si w polskich
ugrupowaniach politycznych. Problematyka ta zostaa omwiona w ksice S. Fertacza (2000).
Zawarto w niej obszern bibliografi.
37
Wedug artykuu polskiego autora sprzeciw lub obojtno wobec hase wzywajcych do
nawizywania do ideologii wszechsowiaskiej w Rosji jest spowodowane trzema przyczynami. Po
pierwsze przyjto powszechnie, e zanika wiadomo sowiaska wrd narodw posugujcych
si jzykami sowiaskimi. Po drugie Rosja nie jest atrakcyjnym biegunem cywilizacyjnym, ktry
mgby zaspokoi potrzeby ideowe pastw sowiaskich i po trzecie nie powstay na zachodzie
wsplnoty narodw germaskich i romaskich (M. Nowaczyk, 2001).

61

Zazwyczaj do Sowian zalicza si w nich jedynie Rosjan, Biaorusinw, Ukraicw

i Serbw.
Panslawizm, tak jak wiele nurtw politycznych, przeywa okresy wzlotw i
upadkw. Mona sdzi, e obecnie nastpi definitywny zmierzch tej ideologii. Z
punktu widzenia rozwoju myli geopolitycznej bya to doktryna imperialna,
wielkomocarstwowa, przesiknita szowinizmem wielkoruskim, nastawiona na
podboje i zniewolenie caych narodw. Szermowaa hasami nawizujcymi do
wsplnoty ludw o wsplnym rodowodzie etnicznym, faktycznie zmierzaa do
stworzenia zcentralizowanego imperium rosyjskiego, a nie federacji wolnych
narodw sowiaskich. Wynika z tego, e nawet jej nazwa nie odzwierciedlaa
prawdziwej jej treci merytorycznej. Bya jedn z wielkich utopii historycznych,
ktre powstay w XIX wieku i pod koniec wieku XX straciy racje bytu. Mona
jedynie przypuszcza, e pewne relikty tej ideologii s mocno ugruntowane w
wiadomoci Rosjan.
Bibliografia
Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, 1999-2003, (red.) A. de Lazari, Wyd.
Ibidem, d.
Bezwiski A., 1993, Iwan Kiriejewski krytyk i myliciel (korzenie rosyjskiego
nacjonalizmu), Wyd. Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru.
Biaokozowicz B., 1971, Z dziejw wzajemnych polsko-rosyjskich zwizkw literackich w
XIX wieku, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Bierdiajev N. A., 1999, Russkaja Idieja osnovnyje probliemy russkoj mysli XIX i naala
XX vieka Sudba Rossii, Ymca Press, Paris.
Bierdiajew M., 1999, Rosyjska idea, Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, Warszawa.
Danilewski N. J., 1991, Rossija i Jevropa, Kniga, Moskwa.
Diec J., 2002, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikoaja Danilewskiego i pniejsze koncepcje
monadycznych formacji socjokulturowych, Wyd. Uniwertytetu Jagielloskiego, Krakw.
Eberhardt P., 2005, Rosyjski euroazjatyzm i jego konsekwencje geopolityczne, Przegld
Geograficzny T. 77, z. 2, Warszawa, s. 171-192.
Eberhardt P., 2006, Prekursorzy i twrcy rosyjskiej geopolityki, Przegld Geograficzny T.
78, z. 4, Warszawa, s. 455-472.
Fertacz S., 2000, Polska myl sowiaska w okresie drugiej wojny wiatowej, Wyd.
Uniwersytetu lskiego, Katowice.
Filipowicz M., 2000, Wobec Rosji. Studia z dziejw historiografii polskiej od koca XIX
wieku po II wojn wiatow, Instytut Europy rodkowo-Wschodniej, Lublin.
Frani M., 1974, Juraj Kriani ideolog absolutyzmu, Zeszyty Naukowe U. J., Prace
Historyczne z. 51. Krakw.
Galaktianov A. A., 1966, Ideologia russkovo narodniestva, Izd. Leningradskovo
Univeriteta, Leningrad.
Giza A., 1982, Sowianofile rosyjscy wobec kryzysu bakaskiego w latach 1875-1878,
Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask, d.
Giza A., 1984, Neoslawizm i Polacy, Wyd. Wyszej Szkoy Pedagogicznej, Szczecin.
Gbocki H., 1998, Co zrobi z Polsk: Kwestia polska w koncepcjach konserwatywnego
nacjonalizmu Michaia Katkowa, Przegld Wschodni T. IV z. 4(16), Warszawa, s. 853-889.
Gbocki H., 2000, Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myli politycznej 18561866, Wyd. Arcana, Krakw.
62

Gbocki H., 2003, Kresy imperium. Szkice i materiay do dziejw polityki Rosji wobec jej
peryferii (XVIII-XIX wiek), Wyd. Arcana, Krakw.
Idee wsplnotowe Sowiaszczyzny, 2004, (red.) W. Mikoajczak, W. Szulc, B. Zieliski,
Wyd. im. Adama Mickiewicza, Pozna.
Kijas A., 2004, Idea sowiaska w Rosji, (red.) W. Mikoajczak, W. Szulc, B. Zieliski, [w:]
Idee wsplnotowe Sowiaszczyzny, Wyd. im. Adama Mickiewicza, Pozna, s. 17-31.
Kohn H., 1960, Pan-SLAWIZM. History and Ideology, Vintage Books a division of Random
House, New York.
Kola A. F., 2004, Sowianofilstwo czeskie i rosyjskie w ujciu porwnawczym,
Interdyscyplinarny Zesp Bada Sowietologicznych U. ., d.
Kollr J., 1954, Wybr pism, Zakad im Ossoliskich, Wrocaw.
Komian S., 1878, Panslawizm, Polska i traktat w San-Stefano, Wyd. Czas, Krakw.
Kucharzewski J., 1923, Od biaego do czerwonego caratu, Wyd. im. J. Mianowskiego,
Warszawa.
Kulczycki L., 1916, Panslawizm a sprawa polska, Nakadem Centralnego Biura
Wydawnictw N.K.N., Krakw.
Kurczak J., 2000, Historiozofia nadziei. Romantyczne sowianofilstwo polskie, Wyd.
Uniwersytetu dzkiego, d.
Laptieva L. P., 2003, Russkij slavist A. F. Hilferding (1831-1872) i jevo vzgliad na polskij
vopros, [w:] Rossijsko polskije naunyje svjazi u XIX i XX vv, Izdatielstvo Indrik, Moskva,
s. 91-102.
Miller O., 1877, Sowianofilstwo i Jewropa. Stati i rei 1865-1877, Izd. G.E. Blagosvetlov,
Petersburg.
Nowaczyk M., 2001, Wspczesna idea sowiaska w Rosji, Acta Polono-Ruthenica T. IV,
Olsztyn, s. 169-182.
Nowak A., 1995, Jak rozbi rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej 17331921, Wyd. Arcana, Krakw.
Nowak A., 1998, Polacy, Rosjanie i biesy. Studia i szkice historyczne z XIX i XX wieku,
Wyd. Arcana Krakw.
Nowak A., 1998, Teoria walki cywilizacji Mikoaja Danilewskiego, [w:] Polacy, Rosjanie i
biesy. Studia i szkice historyczne z XIX i XX wieku, Wyd. Arcana Krakw, s. 45-65.
Potocki H., 1909, Neoslawizm a kwestja polska, Drukarnia Polska, Warszawa.
Przyby E., 2006, Polska twarz rosyjskiego antykatolicyzmu, (red.) A. de Lazari, [w:]
Katalog wzajemnych uprzedze Polakw i Rosjan, Polski Instytut Spraw
Midzynarodowych, Warszawa, s. 457-504.
Rosjanoznawstwo. Wprowadzenie do studiw nad Rosj, 2004, (red.) L. Suchanek, Wyd.
Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Sobczak J., 1998, Midzy fascynacj a negacj. Rosja w myli polityczno-historiozoficznej
Mariana Zdziechowskiego, [w:] Midzy histori a polityk, Tom wydany na jubileusz K.
Robakowskiego, Uniwersytet im Adama Mickiewicza, Pozna, s. 257-263.
Stefaniuk T., 2006, Damilewski. Panslawizm i wielko cywilizacji, Wyd. Uniwersytetu
Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
Tanty M., 1964, Kontakty rosyjskich Komitetw Sowiaskich ze Sowianami z AustroWgier (1868-1875), Kwartalnik Historyczny Nr 1, Warszawa, s. 59-77.
Tanty M., 1970, Panslawizm. Carat. Polacy. Zjazd Sowiaski w Moskwie 1867 roku, PWN,
Warszawa.
Walicki A., 2002, Rosja, katolicyzm i sprawa polska, Wyd. Prszynski i S-ka, Warszawa.
Walicki A., 2002, W krgu konserwatywnej utopii. Struktury i przemiany rosyjskiego
sowianofilstwa, PWN, Warszawa.

63

Wasilewski W., 2005, Marian Zdziechowski wobec myli rosyjskiej XIX i XX wieku, Wyd.
Neriton, Warszawa.
Wizja czowieka i wiata w myli rosyjskiej, 1998, (red.) L. Suchanek, Wyd. Uniwersytetu
Jagielloskiego, Krakw.
Zdziechowski M., 1888, Mesyanici i sowianofile. Szkice z psychologii narodw
sowiaskich, Wyd. G. Gebetnera, Krakw.
Zdziechowski M., 1923, Europa, Rosja, Azja. Szkice polityczno-literackie, Ksigarnia
Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, Wilno.

SUMMARY
THE RUSSIAN PAN-SLAVISM AS A GEOPOLITICAL IDEA
It the article was presented a genesis, and then the development of Russian Pan-Slavism.
This ideology had own geopolitical repercussions. Its basic aim was the creation federation
of Slavic nations under Russian supremacy. Causes of its rising had political character and
resulted from loss by Russia Crimean War, Polish Insurrection from 1863. and first of all the
Turkish-Russian War (1875/1878). The need of coming with help oppressed by south Slavs'
Turks stood an popular idea, which approached to it the Czarist Power, Orthodox church
and then the political elites of Russia. The banner of Slavs' liberation became comfortable
reason of construction an idea to necessity building a Grat Imperium and territorial
throphies. Beyond of capture Balkans, the basic goal was conquesting Constantinople and
contaimenting the Bosphorus and Dardanelless. The idea of Pan -Slavism shaped in result
of evolution opinions delivered by the Russian Slavophiles. It was then Russian intellectuals
who referenced to the Old Russian traditions and had hostile to cultural influences of WestEuropean area. It was presented activity and outlook the main Russian Slavophiles: Iwan
Kieriejewski, Alieksiej Chomiakow, Iwan Aksakow and Jurij Samarin and where was
describted their philosophical and political opinions. In the article was presented their
relation to the Poland matter of independence. They had negative opinions because,
according to their, Poland was a state belong to Latin civilization, which will not
subordinate despotic Russia. Slavophilism changed, in result of nationalist growth and
xenophobic tendencies. Organizing II Slavic Downhill Congress in Moscow was inspiring
this transformation event (1867), in which took apart all Slavic nations, except the Poles.
The Pan-Slavistic ideas were universally accepted in Russian society. In the final effect,
approved as the political and geopolical doctrine. In the example of achievements creatores,
Pan-Slavism was a reported idea principles and geopolitical intentions, this conception. In
presenting work M. Danilewski, was reported, praparation by him, territorial abattis future
Slavic Federation. The Russian loss in the I World War and the Bolshevik revolt made up
the end of Pan-Slavistic tenet. In later time linking to idea of Slavs unification had the
episodic character and had not the large political meaning.
It afterworld of article was including the opinion about Pan-Slavism from geopolitical
side. Turn the attention, that this doctrine was the imperial conception and it aim, was not be
include with creation of free Slavic states conception, but the Russian centralized empire.
This idea was the one of great utopias, which came into being in XIX and under the end of
XX this conception lost own timeliness.

64

MARCIN CHEMINIAK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

OBWD KALININGRADZKI FEDERACJI ROSYJSKIEJ

W ROSYJSKICH KONCEPCJACH GEOPOLITYCZNYCH
Koniec zimnej wojny przynis nie tylko transformacj spoeczno-ekonomiczn
oraz polityczn w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, ale rwnie zasadnicz zmian w globalnym i regionalnym ukadzie si. Z perspektywy Federacji
Rosyjskiej utrata przez to pastwo statusu mocarstwa globalnego wizaa si
z koniecznoci zredefiniowania priorytetw jej polityki zagranicznej, take
w regionie Morza Batyckiego. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego i utworzeniu
suwerennych republik batyckich, Rosja ma obecnie uszczuplony dostp do tego
akwenu. W pnocnej czci tego regionu istnieje Obwd Leningradzki FR, a na
poudniowym Batyku Obwd Kaliningradzki FR. Obwd Kaliningradzki po
rozpadzie Zwizku Radzieckiego sta si enklaw otoczon przez Litw oraz Polsk
z dostpem do Morza Batyckiego. Co istotne, od 2004 r., jest take enklaw
wewntrz Unii Europejskiej oraz Organizacji Paktu Pnocnoatlantyckiego
(NATO). Powierzchnia Obwodu, do ktrej moemy zaliczy rosyjsk cz zaleww: Wilanego i Kuroskiego, wynosi 15,1 tys. km2. Enklawa stanowi 0,088%
terytorium Federacji Rosyjskiej. Jej powierzchnia jest 4-krotnie mniejsza od
terytorium graniczcej z ni Republiki Litewskiej (52 tys. km2) oraz 21-krotnie
mniejsza od drugiego ssiada Polski (312,7 tys. km2). Na terytorium Obwodu
Kaliningradzkiego mieszka 955 tys. osb (stan na 2002 r.). Stanowi to ok. 0,63%
mieszkacw Rosji. Rosyjska enklawa pod wzgldem gstoci zaludnienia, ktre
wynosi 62 mieszkacw na km2, naley do najbardziej zaludnionych regionw FR.
Gsto zaludnienia w pastwach ssiednich wynosi 55 osb na km2 na Litwie
i 123 osoby na km2 w Polsce1. Mimo tego, i struktura narodowociowa Obwodu
jest zrnicowana, to przewaajc jej cz stanowi Rosjanie 78, 1%. Enklaw
zamieszkuj rwnie, m.in. Biaorusini, Ukraicy, Litwini, Niemcy, Polacy oraz
Ormianie. Granice rosyjskiej enklawy mona podzieli na naturalne i sztuczne2.
Granic sztuczn jest poudniowa granica z Polsk. Jest to granica w wikszoci
ldowa i liczy blisko 210 km. Zachodni fragment granicy ley na Zalewie
Wilanym oraz Mierzei Wilanej. Powstaa ona w 1945 r. na mocy umowy zawartej
midzy ZSRR a Polsk o wytyczeniu granicy pastwowej. W 1957 r. dokument ten
zosta potwierdzony umow o wytyczeniu istniejcej granicy pastwowej w czci
przylegajcej do Morza Batyckiego oraz protokoem o rozgraniczeniu polskich
1

W. P. danow, W. I. Pustowgarow, G. M. Fiodorow, Prosrtanstwiennoje razwitije ekonomiki i

rassielienija riegiona (na primierje Kaliningradskoj Oblasti), Kaliningrad 2002, s. 17.
2
Granice naturalne s przewanie oparte na elementach geomorfologicznych, tj. gry, rzeki, brzegi
jezior lub mrz, natomiast granice umowne (czasami nazywane sztucznymi) s wyznaczane bez
uwzgldniania waciwoci przyrodniczych i kulturowych dzielonego terytorium. Zob. S. Otok,
Geografia polityczna. Geopolityka - Pastwo - Ekopolityka, Warszawa 2001, s. 77-80.

65

i radzieckich wd terytorialnych w Zatoce Gdaskiej z 1958 r. Pnocna

i wschodnia granica z Litw naley do granic naturalnych i czciowo pokrywa si
z przedwojenn granic Litwy i Prus Wschodnich. W znacznej mierze wyznaczaj
j rzeki: Skirwita, Niemen, Szeczyna i Szyrwinta. Jej dugo wynosi ponad 300
km3.
Obwd Kaliningradzki obejmujcy pnocn cz byych Prus Wschodnich
i pooony bezporednio nad Morzem Batyckim znajduje si w regionie, ktry
przez niektrych teoretykw geopolityki jest uznawany za kluczowy w kwestii
poszerzania strefy wpywu i dominacji na Starym Kontynencie. Walter Khn, jeden
z geopolitykw tworzcych w okresie nazistowskich Niemiec podkrela, i jednym
z trzech podstawowych kierunkw ekspansji niemieckiej by obszar Morza
Batyckiego. Wiza to z []utworzeniem tzw. bloku euroazjatyckiego, oznaczajcego podporzdkowanie strefie wpyww niemieckich europejsk cz
Zwizku Radzieckiego, okrelan mianem Niemansland, ktrej przysze wchonicie uzasadniano brakiem naturalnej granicy midzy Europ i Azj oraz
<<niezdolnoci Zwizku Radzieckiego do wytworzenia wasnej kultury>>4.
Prusy Wschodnie stanowiy wprawdzie tylko niecae 8% terytorium III Rzeszy
i miay relatywnie niewielki potencja demograficzny oraz gospodarczy, ale ich
znaczenie geopolityczne byo niewspmierne do tych uwarunkowa. Usytuowanie
Prus Wschodnich: [...]miao powane znaczenie wojskowe, zarwno przy
koniecznoci obrony Rzeszy Niemieckiej, jak i w przypadku przygotowywania
agresji. Dziki dalekiemu wysuniciu na wschd Prusy Wschodnie oskrzydlay
Polsk od pnocy. [...] Rwnoczenie szachoway pastwa batyckie i umoliwiay
nawizywanie bliskich kontaktw wojskowych z Rosj5. Zdaniem Halforda
Mackindera istotnym elementem gwarantujcym globalne wpywy miaa by
kontrola nad Europ Wschodni. Na przeomie XIX i XX wieku pisa, e: Kto
panuje nad Wschodni Europ, panuje nad Heartlandem6. Kto panuje nad
Heartlandem, panuje nad wiatow Wysp. Kto panuje nad wiatow Wysp,
panuje nad wiatem7.
Mimo tego, i przytoczona regua H. Mackindera nie zawsze i nie w peni
znajdowaa swoje potwierdzenie w praktyce (np. w okresie zimnej wojny), to warto
podkreli, i utrzymanie wpyww w Europie Wschodniej jest na pewno istotnym
czynnikiem dla zapewnienia sobie dominacji na Starym Kontynencie. Rozumia to
doskonale przywdca ZSRR, Jzef Stalin, ktry m.in. dziki metodzie faktw
dokonanych zagwarantowa sobie podczas konferencji Wielkiej Trjki rozszerzenie
strefy wpyww na Europ Wschodni. W planach opanowania tego regionu wan
rol odgrywaa wanie kwestia przekazania na rzecz Zwizku Radzieckiego
3

J. Dudo, Gospodarcze aspekty rodowiska naturalnego w obwodzie kaliningradzkim, Olsztyn 1995, s.

5-9.
4
A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979, s. 179.
5
P. Eberhardt, Obwd Kaliningradzki. Wczoraj, dzi, jutro, Przegld Wschodni 1994, nr 4, s. 692.
6
W doktrynie Halforda Mackindera Wyspa wiatowa to poczony kontynent Europy, Azji i Afryki
oraz otaczajcy j Ocean, na ktrym s wyspy-satelity: Ameryka Pnocna, Poudniowa, Australia,
Wielka Brytania, Japonia. Jej pnocno-wschodnia cz to Heartland (kraj rdzeniowy), ktry
obejmuje zlewiska Morza Arktycznego, Morza Kaspijskiego i Morza Aralskiego.
7
L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 16-17.

66

pnocnej czci Prus Wschodnich. J. Stalin domaga si otrzymania niezamarzajcego portu w Knigsbergu wraz z odpowiedni czci Prus Wschodnich,
argumentujc i: Rosjanie nie posiadaj niezamarzajcych portw na Morzu
Batyckim. Dlatego Rosjanom byyby potrzebne porty niezamarzajce Krlewiec
i Kajpeda oraz odpowiednia cz obszaru Prus Wschodnich [...]8. Decyzja
o przekazaniu Knigsberga wraz z otaczajcym go regionem stronie radzieckiej
zostaa ostatecznie podjta podczas konferencji poczdamskiej (wstpne porozumienie osignito ju na konferencji w Teheranie w 1943 r9.
Po II wojnie wiatowej Prezydium Rady Najwyszej ZSRR powoao
07.04.1946 r. Obwd Knigsberski Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, przemianowany 04.07.1946 r. na Obwd Kaliningradzki
FSRR10. Znaczenie geopolityczne Obwodu Kaliningradzkiego RFSRR naley analizowa wwczas poprzez pryzmat roli Floty Batyckiej ZSRR. Obwd stanowi
bowiem jej gwn baz. Przeksztacenie Obwodu Kaliningradzkiego RFSRR
w orodek radzieckiej marynarki wojennej wynikao z faktu, i region Morza Batyckiego odgrywa po II wojnie wiatowej strategiczn rol zarwno dla wojsk
NATO, jak i Ukadu Warszawskiego. Strona radziecka zdawaa sobie spraw, i dla
NATO due znaczenie miay przede wszystkim cieniny duskie. Utrata cienin
spowodowaaby przerwanie kluczowego dla si NATO styku midzy Europ
Pnocn a Europ rodkow. Opanowanie przez floty Ukadu wybrzey pastw
zachodnich lecych nad Morzem Batyckim i Pnocnym stworzyoby ponadto
silne zagroenie dla pnocnego skrzyda wojsk ldowych NATO. Gwnym
zadaniem wojsk NATO byo zablokowanie siom morskim Ukadu wyjcia na
Morze Pnocne i utrzymanie inicjatywy w zachodniej czci Morza Batyckiego11.
Wczenie obszaru pnocnych Prus Wschodnich do ZSRR byo take jednym
z elementw gwarantujcych Moskwie kontrol wschodniej czci regionu Morza
Batyckiego. Obwd Kaliningradzki RFSRR speniajc w okresie adu poczdamsko-jataskiego rol wojskowej bazy morskiej, by jednoczenie regionem
praktycznie odizolowanym. Dlatego te nieliczne inwestycje i przedsiwzicia Gospodarcze o charakterze midzynarodowym miay charakter militarny.
Dominacja nad Europ Wschodni nie okazaa si wystarczajcym warunkiem
do poszerzenia wpyww ZSRR w pozostaej czci kontynentu, a tym samym do
ostatecznego zimnowojennego triumfu. Warto si zatem zastanowi, czy w nowych
uwarunkowaniach geopolitycznych kontrola regionu batyckiego odgrywaa dla
Federacji Rosyjskiej kluczow rol w zapewnieniu jej interesw w Europie
Wschodniej. Jak rol w rosyjskich doktrynach geopolitycznych odgrywa Obwd
8

Teheran Jata - Poczdam. Dokumenty konferencji szefw trzech wielkich mocarstw, Warszawa
1972, s. 87.
9
Tame, s. 476.
10
Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR O utworzeniu Obwodu Knigsberskiego w skadzie
RFSRR, Moskwa, 07.04.1946, w: Przesiedlecy opowiadaj. Pierwsze lata Obwodu
Kaliningradzkiego we wspomnieniach i dokumentach, red. J.W. Kostjaszow, Olsztyn 2000, s. 263;
Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR O Przemianowaniu miasta Knigsberg na miasto
Kaliningrad i Obwodu Knigsberskiego na Obwd Kaliningradzki, Moskwa, 04.07.1946, [w:] tame,
s. 274.
11
B. Zalewski, Polska morska myl wojskowa 1918-1939, Toru 2001, s. 312.

67

Kaliningradzki? Analizujc znaczenie tego podmiotu Rosji trzeba pamita o postzimnowojennej specyfice geopolitycznej i aspekcie militarnym. Po rozpadzie ZSRR
i Ukadu Warszawskiego rosyjska enklawa zacza odgrywa istotn rol
w tranzycie wycofywanej Pnocnej Grupy Wojsk Armii Czerwonej. Efektem tego
byo powstanie duego, bo liczcego w pewnym okresie nawet ponad 300 tys.
onierzy zgrupowania12. Rosyjscy eksperci okrelali z kolei liczb wojsk stacjonujcych wwczas w rosyjskiej enklawie na ponad 200 tys13. Po zmianach w
strukturze si zbrojnych zmieni si take oglny stan liczebny wojsk w rosyjskiej
enklawie. W 1998 r. na terytorium enklawy stacjonowao ok. 60 tys. onierzy14.
Zmniejszono rwnie liczb jednostek pywajcych. W latach 1990-1995 wycofano
ok. 150 okrtw, co spowodowao zmniejszenie oglnego stanu floty o ok. 40%15.
Redukcja si zbrojnych w Obwodzie Kaliningradzkim bya elementem szerszego
procesu zmniejszania stanu si wojskowych Federacji Rosyjskiej. Redukcja w skali
caego pastwa bya spowodowana z jednej strony, wielostronnymi porozumieniami rozbrojeniowymi, z drugiej za, problemami finansowymi i postpujcym technicznym starzeniem si wyposaenia armii FR16. Wedug rnych
danych na pocztku XXI w. na terytorium Obwodu stacjonuje ok. 18-25 tys.
onierzy17.
Po 1991 r. w rosyjskiej geopolityce mona byo wyrni kilka gwnych
nurtw: prozachodni (okcydentalizm)18, eurazjatycki19, sowianofilski20, nacjonalistyczno-komunistyczny21 oraz pragmatyczny22. Trzeba jednak podkreli, i
12
P. Kaliszewicz, R. Szynowski: Obwd Kaliningradzki w systemie militarnym Rosji, [w:] Unifikacja i
rnicowanie si wspczesnej Europy, red. B. Fijakowska, A. ukowski, Warszawa 2002, s. 109.
13
L. Wardomski, L. Worobjowa L., A. Jerszow: dz. cyt., s. 18.
14
R. Synowski, Siy zbrojne Rosji w Obwodzie Kaliningradzkim, Przegld Morski 1998, nr 4, s. 7071.
15
Tame, s. 73.
16
S. Bieniek, J. Gogolewski, W. Grygolec, H. Melon, Siy zbrojne Rosji, w: Rosja, red. E. Przewocki,
Toru Warszawa 1996, s. 68.
17
A. Sergounin, Transforming the Hard Security Dimension in the Baltic Sea Region, [w:] The
Kaliningrad Challenge. Options and Recommendations, eds. H.M. Birckenbach, Ch. Hellmann,
Mnster 2003, s. 258; Wojska w Obwodzie Kaliningradzkim ulegn redukcji, Obwd Kaliningradzki.
Przegld faktw wydarze opinii 2001, nr 3, s. 34.
18
Nurt prozachodni ma swoje korzenie w XVII w, w okresie reform Piotra Wielkiego, ktry prbowa
przeszczepi na grunt rosyjski zachodnie rozwizania cywilizacyjne. Istot nurtu prozachodniego
by i nadal jest pozytywny stosunek do cywilizacji zachodniej, do pastw europejskich oraz struktur i
zasad funkcnjonowania, ktre stworzyy.
19
Czoowy ideolog i przywdca eurazjatzmu A. Dugin jest zdania, i naley powstrzyma USA przed
wiatow dominacj i dlatego niezbdne jest przywrcenie Rosji statusu supermocarstwa. Proponuje
utworzenie ponadregionalnego bloku eurazjatyckiego, do ktrego weszaby m.in. FR, bye republiki
ZSRR, a take niektre pastwa Europy rodkowo-Wschodniej, tj. Bugaria, Rumunia i Serbia (ale z
wyczeniem Pribatiki)
20
Sowianofile gosz ideologi wielkomocarstwow. Jej gwnym motywem jest potrzeba integracji
pod skrzydami Rosji narodw sowiaskich. Wspczeni przedstawiciele nurtu sowianofilskiego
uwaaj, i geopolityczne pooenie pastwa rosyjskiego stawia je w roli balansjera, ktry ma
decydujcy wpyw na wiatow rwnowag si. To z kolei determinuje wielkomocarstwowy status FR,
kontynuatorki tradycji imperialnych
21
Nurty nacjonalistyczno-komunistyczne prezentuj koncepcje zblione do eurazjatw, wedug nich
jedn z podstaw geopolityki rosyjskiej powinna by odbudowa silnego pastwa rosyjskiego. W
polityce zagranicznej przedstawiciele tej opcji proponuj przede wszystkim odseparowanie FR od

68

w Federacji Rosyjskiej kwestia Obwodu Kaliningradzkiego nie zajmowaa kluczowego miejsca w rozwaaniach geopolitycznych. Byo to w pewnym stopniu
zrozumiae, poniewa z perspektywy Moskwy by to region peryferyjny. Nie
oznacza to oczywicie, e problematyka Morza Batyckiego i rosyjskich regionw
pooonych w tym regionie bya cakowicie pomijana. Analizujc geopolityczne
znaczenie rosyjskiej enklawy mona w Rosji wyrni cztery gwne podejcia do
tej kwestii:
- prozachodnie (liberalne),
- separatystyczne,
- zachowawcze,
- pragmatyczne.
Nurt prozachodni
Zwolennicy pierwszej opcji to gwnie rosyjscy okcydentalici, cz elit
naukowych oraz biznesu. Przedstawiciele nurtu prozachodniego szczeglnie
wpywowi w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR domagali si zacieniania
kooperacji gospodarczej, handlowej i inwestycyjnej z pastwami europejskimi.
Zwracali uwag na konieczno zmian w strukturze gospodarki Obwodu, aby j
zmodernizowa i przystosowa do wymaga wolnorynkowych. Okcydentalici
postrzegali enklaw take w kategoriach wsppracy politycznej z pastwami
regionu Morza Batyckiego, jako istotny element stabilizujcy bezpieczestwo
w tym regionie. Militarny charakter Obwodu stanowi dla nich barier w rozwoju
tego podmiotu Rosji.
Przedstawiciele tego nurtu postulowali zmniejszenie liczby wojska w regionie
Morza Batyckiego oraz zwikszenie wsppracy ze strukturami regionalnymi
i subregionalnymi (np. w ramach Rady Pastw Morza Batyckiego). Do zwolennikw tego nurtu mona zaliczy pierwszego gubernatora Obwodu po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego, Jurija Matoczkina. By to jeden z gwnych inicjatorw
powoania Wolnej Strefy Ekonomicznej Jantar, zwolennik niezalenoci ekonomicznej enklawy oraz jej wsppracy z Zachodem. W 1993 r. razem z S.
Siemienowem, wczesnym przewodniczcym Dumy Obwodowej zaproponowa
rozpisanie referendum, ktre miaoby zmieni status enklawy i przeksztaci j w
republik w ramach FR23. J. Matoczkin uwaa, i Obwd powinien sta si czym
w rodzaju Liechtensteinu czy Luksemburga, niewielkim obszarem, ktrego atutami
mogy by: pooenie geograficzne, uproszczone warunki rejestracji zagranicznych
bankw, ulgi podatkowe oraz inwestycje w nowe technologie24. Twierdzi ponadto,
pastw zachodnich na niwie politycznej, gospodarczej i kulturowej oraz przywrcenie Rosji statusu
mocarstwa wiatowego.
22
Realici podjli prb pogodzenia opcji okcydentalistycznej i antyzachodniej Zdaniem autorw tego
dokumentu pastwo rosyjskie powinno dy do umocnienia swojej pozycji tak, aby sta si jednym z
najwaniejszych orodkw ksztatujcych wielobiegunowy ad midzynarodowy. Nurt ten by
wpywowy szczeglnie od momentu przejcia wadzy przez Wadimira Putina i obecnie jest
kontynuowany przez prezydenta Dimitrija Miedwiediewa.
23
I. Oldberg, The Emergence of a Regional Identity in the Kaliningrad Oblast, SAGE Cooperation
and Conflict 2000, No. 35, s. 275.
24
J. Urbanowicz, Przyldek zudnej nadziei, Wprost" 4.03.2001, http://www.wprost.pl.

69

i wprawdzie kaliningradzka enklawa jest skazana na zachowanie politycznej

zalenoci od Moskwy, ale nieuchronne jest zwikszenie ekonomicznych powiza
z UE. Wedug niego gospodarcze zblienie z Zachodem byo procesem
nieodwracalnym25. Do innych przedstawicieli okcydentalizmu mona zaliczy
lidera liberalnego ugrupowania Sojusz Si Prawicowych, Borusa Niemcowa, ktry
postulowa zwikszenie stopnia niezalenoci gospodarczej i administracyjnej
Obwodu Kaliningradzkiego26. Podobne tezy w rodowiskach naukowych wysuwali
m.in. Wiaczesaw Dasziczew27 oraz Jurij Zverew i Konstanty Gimbicki28.
Zwolennicy nurtu prozachodniego byli zdania, i radykalna reforma Gospodarcza Obwodu Kaliningradzkiego FR powinna by powizana z korekt statusu
enklawy. Nie domagali si jednak suwerennoci, ale zwikszenia niezalenoci
ekonomicznej. Te postulaty s jednak obecnie trudne do zeralizowania, poniewa
od kilku lat w Federacji Rosyjskiej postpuje proces re-centralizacji wadzy, czyli
odbierania podmiotom pastwa ich kompetencji i uzaleniania ich od Moskwy.
Pewne pomysy przedstawicieli tego nurtu zostay jednak przejte i s realizowane
przez zwolennikw nurtu pragmatycznego29 zwizanych z obozem kremlowskim
i ich odpowiednikami w samym Obwodzie. Wydaje si, e obecnie jest to jedyna
szansa, aby chocia cz postulatw okcydentalistw zostaa wprowadzona
w ycie.
Nurt sepratystyczny
Partie i ugrupowania separatystyczne w Obwodzie Kaliningradzkim FR byy
szczeglnie aktywne na pocztku lat 90. XX wieku. Postulowano wwczas zmian
statusu enklawy i utworzenie na jej terytorium czwartej, niezalenej republiki
batyckiej. Gwny argument za radykaln zmian statusu enklawy, jaki podnosili
przedstawiciele nurtu separatystycznego, dotyczy perspektyw rozwoju spoecznoekonomicznego Obwodu Kaliningradzkiego. Wedug nich poszerzenie niezalenoci od Moskwy albo cakowita suwerenno miay doprowadzi do szybszej
modernizacji enklawy, zwikszenia powiza z gospodark europejsk , a tym samym do podniesienia poziomu ycia mieszkacw tego regionu. Kaliningradzki
25

B. Leniewski, Wolny Krlewiec, Wprost" 13.02.2000, http://www.wprost.pl.

J. Baxendale, EU-Russia Relations: Is 2001 a Turning Point for Kaliningrad? European Foreign
Affairs Review 2001, No. 6, s. 462.
27
Wedug niego kaliningradzka enklawa, jako wolna strefa ekonomiczna powinna by czynnikiem
sprzyjajcym umocnieniu dobrossiedzkich stosunkw FR z pastwami nadbatyckimi a tym samym
przyczynia si do poprawy bezpieczestwa samej Rosji. Zdaniem W. Dasziczewa rola Obwodu
Kaliningradzkiego w znacznym stopniu zaley od tego czy (...) w rosyjskiej polityce zagranicznej
zwyciy zrozumienie wagi jednoci europejskiej i utworzenia oglnoeuropejskiej przestrzeni
politycznej, ekonomicznej i prawnej dla narodowych interesw Rosji. W. Dasziczew, Obszar
wsppracy europejskiej czy rosyjska eksklawa?, Przegld Zachodni 1993, nr 3, s. 22.
28
Ich zdaniem powinno si dy do wypracowania koncepcji, aby Obwd w warunkach poszerzania
UE na Wschd speniaby rol pomostu midzy FR a pastwami Unii. Wskazuj jednoczenie, e taka
strategia wobec Obwodu musi poczy w sposb optymalny jego samodzielno z utrzymaniem go w
przestrzeni politycznej i ekonomicznej FR, rozsdn rwnowag midzy pastwow regulacj
rozwoju terytorialnego i swobodn samoorganizacj spoeczestwa. J. M. Zverew, K. K. Gembicki,
Kaliningradzki Obwd Federacji Rosyjskiej w nowych warunkach geopolitycznych, Przegld
Geograficzny 1995, nr 3-4, s. 280
29
Nurt pragmatyczny zosta omwiony w dalszej czci artykuu
26

70

separatyzm mona zaliczy do skrajnej odmiany nurtu prozachodniego, gdy

w zdecydowanej wikszoci tego typu koncepcji odseparowanie Obwodu od Rosji
wizao si jednoczenie ze zblieniem do pastw zachodnich i przeszczepieniem
na grunt lokalny (oczywicie z uwzgldnieniem specyfiki kaliningradzkiej)
politycznych i spoeczno-ekonomicznych rozwiza chaRakterystycznych dla
Europy Zachodniej. Do zwolennikw tego typu pogldw mona zaliczy m.in.:
- ruch Reformy Nowy Kurs z Wadimirem Szumiejko na czele, ktry domaga
si on utworzenia batyckiej republiki autonomicznej w strukturach FR;
- Batyck Parti Republikask z Siergiejem Pako, ktra promowaa ide
powoania Republiki Batyckiej jako samodzielnego podmiotu prawa midzynarodowego, luno stowarzyszonego z Rosj;
- cz rodowisk akademickich ze S. Kargopoowem, ktry postulowa rozpisanie
wrd mieszkacw enklawy referendum w sprawie stworzenia na jej terytorium
Batyckiej Republiki Rosyjskiej, ktra z czasem powinna przeksztaci si
w Batyck Republik Niemieck30.
rodowiska separatystyczne nie miay jednak wikszej szansy na realizacj
swoich idei. Dla wadz federacyjnych w Moskwie kada zmiana statusu enklawy,
a tym bardziej jej odczenie do Rosji bya nie do przyjcia, gdy moga stanowi
przykad dla innych podmiotw FR. Obwd Kaliningradzki by ponadto miejscem
stacjonowania Floty Batyckiej, a jego odczenie si od struktur pastwa mogo
skutkowa nie tylko ewentualn utrat infrastruktury portowej i brzegowej, ale
rwnie osabiao geostrategiczn pozycj Rosji w regionie Batyku. Warto rwnie
podkreli, i ugrupowania separatystyczne nie miay adnego oficjalnego poparcia
ze strony innych pastw europejskich, ktre w peni respektoway prawa Rosji do
tego terytorium. Poza tym poparcie dla takich rozwiza byo niewielkie take
w samym Obwodzie. O ile na pocztku lat 90. separacj enklawy od FR albo jej daleko posunit autonomi popierao nawet ok. 20-30% mieszkacw Obwodu, to
ju w latach 2000-2001 poparcie dla utworzenia niezalenej republiki spado do ok.
6%31.
Nurt zachowawczy
Przedstawiciele nurtu zachowawczego byli skupieni przede wszystkim
w ugrupowaniach nacjonalistycznych, komunistycznych, a take wrd lobby
wojskowego, ktre po 1991 r. w dalszym cigu odgrywao w enklawie istotn rol.
Gwne postulaty zwolennikw tej opcji geopolitycznej wzgldem Obwodu
Kaliningradzkiego FR dotyczyy utrzymania w nim znaczcego militarnego
kontyngentu. Zwracano uwag na fakt, i proces poszerzania NATO o pastwa
30

W. M. Darski, Pi wiszca nad Polsk?, Tygodnik Solidarno 1999, nr 8, s. 5; A. Maciejewski,

Spr o status obwodu kaliningradzkiego po rozpadzie ZSRR, prezentowany przez kaliningradzk
pras, [w:] Dawna a nowa Rosja (z dowiadcze transformacji ustrojowej), red. R. Jurkowski, N.
Kasparek, Warszawa 2002, s. 269.
31
A. Kuzniecow, Razszirjenie ES i Kaliningradskaja obast, Mirowaja Ekonomika i
Miedunarodnyje Otoszienija 2001, nr 2, s. 104; P. Holtom, A Baltic Republic in the Russian
Federation or Fourth Baltic Republic? Kaliningrads Regional Programme in the 1990s, Journal
of Baltic Studies Summer 2003, No. 2., s. 175; W. Radziwinowicz, agier z widokiem na Hongkong,
Gazeta Wyborcza 15.02.2001.

71

regionu Morza Batyckiego zagraa interesom rosyjskim i rozwojowi samej

enklawy. Zwolennicy tego nurtu w dalszym cigu postrzegali stosunki
midzynarodowe w kategoriach zimnowojennych. Zachd i pastwa aspirujce
do organizacji euroatlantyckich (szczeglnie Polsk) traktowano jako potencjalnego
wroga, ktry prbuje poszerza wasn stref wpyww kosztem Moskwy.
Utrzymanie silnej obecnoci wojskowej w Obwodzie Kaliningradzkim FR
wizano z problemem ochrony praw mniejszoci rosyjskojzycznej w republikach
batyckich. Dostrzegajc pewn rol potencjau gospodarczego, krytykowali jednoczenie koncepcj funkcjonowania Wolnej Strefy Ekonomicznej w enklawie.
Ich zdaniem suya ona wycznie do osabiania rosyjskich interesw ekonomicznych i korumpowania urzdnikw. Krytykowali jednoczenie polityk UE w
stosunku do enklawy. Traktowali UE jako instrument realizacji niemieckich ambicji
geopolitycznych (np. zwrotu ziem byych Prus Wschodnich do RFN)32. Proponowali w zamian zacienienie wizw z Moskw i zwikszenie bezporedniej
kontroli nad Obwodem przez Kreml. Odpowiedzi na poszerzanie NATO na
wschd miao by dalsze utrzymywanie w enklawie si zbrojnych na znacznym
poziomie oraz zacienianie wsppracy politycznej i wojskowej z Biaorusi33. Do
przedstawicieli tej opcji mona zaliczy, m.in. byego wicepremiera FR Siergieja
Szachraja oraz popieranego przez niego i Komunistyczna Parti FR gubernatora
Obwodu w latach 1996-2000, Leonida Gorbienk.
Nurt pragmatyczny
Nurt pragmatyczny zacz dominowa w okresie, kiedy wadz w FR przej
Wadimir Putin. Z jednej strony prbowano zmienia wizerunek rosyjskiej enklawy
jako regionu wsppracy z pastwami europejskimi, z drugiej za prbowano j
wykorzystywa w roli straszaka m.in. w negocjacjach z UE czy NATO.
Pragmatyczne podejcie do Obwodu charakteryzowao si zwrceniem wikszej
uwagi na problemy spoeczno-ekonomiczne enklawy. Przykadem tego byo kilka
dokumentw, ktre miay doprowadzi do gospodarczej sanacji w tym regionie.
22.03.2001 r. na posiedzeniu rzdu minister handlu i rozwoju gospodarczego FR,
G. Gref oraz gubernator Obwodu Kaliningradzkiego, W. Jegorow zaprezentowali
now koncepcj dotyczc poprawy sytuacji rosyjskiej enklawy. Analizujc
sytuacj w enklawie, autorzy dokumentu wskazali przede wszystkim wskaniki
ekonomiczne, ktre byy gorsze nie tylko od innych pastw regionu, ale rwnie od
redniej w FR. Do atutw regionu kaliningradzkiego zaliczyli m.in.: zasoby
naturalne (bursztyn, wgiel brunatny, rop); niele rozwinit infrastruktur
transportow; blisko rynkw Zachodniej i rodkowo-Wschodniej Europy; blisko transeuropejskich korytarzy transportowych (Via Baltica i Via Hanzeatica);
warunki klimatyczne dogodne dla rozwoju rolnictwa i turystyki; obecno jedynych
nadbatyckich rosyjskich niezamarzajcych portw34. Gwnym zaoeniem pro32

A. Sergounin, Kaliningrad, [w:] Ambivalent Neighbours. The EU, NATO and the Price of
Membership, eds. A. Lieven, D. Trenin, Washington 2003, s. 160-161.
33
Tame.
34
Rieszienija Prinjatyje na Zasiedanii Prawitielstwa Rossijskoj Fiedieracji 22 marta 2001,
22.03.2001, http://www.strana.ru.

72

gramu reform G. Grefa i W. Jegorowa byo przeksztacenie gospodarki Obwodu ze

strefy importowej w produkcyjno-eksportow. Prowadzi do tego miay nastpujce
instrument: uproszczenie procedur certyfikacji projektw i segmentacji przedsibiorstw, ograniczenie iloci i dugoci trwania kontroli pastwowych w firmach,
wprowadzenie ulg podatkowych dla przedsibiorstw floty rybackiej, wstrzymanie
wydobycia bursztynu na okres 2-3 lat w celu poprawy koniunktury cenowej35.
Eksperci wskazywali jednak, i mimo trafnej oceny sytuacji spoeczno, brak byo
w tym dokumencie sprecyzowanych rde finansowania tych projektw36.
Rozwiniciem tego planu by Federalny Program Rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego FR do 2010 r. zaakceptowany przez rzd FR na posiedzeniu
4.10.2001 r. Gwnym zaoeniem programu jest likwidacja drastycznych rnic
w tempie rozwoju gospodarczego midzy rosyjsk enklaw a pastwami
ssiedzkimi. Elementem programu maj by, m.in.: rozbudowa infrastruktury
transportowej (modernizacja starych i budowa nowych pocze drogowych
i portw morskich), budowa elektrociepowni, zatrzymanie wydobycia bursztynu na
okres 2 lat37. Przedstawiciele nurtu pragmatycznego przygotowali take projekt
nowej redakcji ustawy o Specjalnej Strefie Ekonomicznej. Now ustaw Rada
Federacji zatwierdzia 27 grudnia 2005 r. Reguluje ona nowy porzdek prawny
uwzgldnieniem geopolitycznego pooenia Obwodu Kaliningradzkiego. Jej celem
jest przypieszenie socjalno-gospodarczego rozwoju tego regionu. Ustawa wesza
w ycie 1.04.2006 r. i zostaa przyjta na okres 25 lat.
Z nurtem pragmatycznym na poziomie regionalnym zwizani s gwnie dwaj
ostatni gubernatorzy Obwodu: Wadimir Jegorow (lata 2000-2005) i Georgij Boos
(wybrany we wrzeniu 2005 r). Pierwszy z nich po objciu funkcji zadeklarowa
wol wsppracy z Uni Europejsk, podkrelajc jednoczenie strategiczne
znaczenie enklawy. Zaznacza, i enklawa odgrywa istotn rol w zagwarantowaniu
interesw FR w regionie Morza Batyckiego, a proces poszerzania NATO na
wschd znaczenie Obwodu jeszcze wzmacnia38. W okresie ostatnich 9 lat mona
zaobserwowa take uzalenianie Obwodu Kaliningradzkiego od wadz federalnych. W 2001 r. stworzono m.in. urzd zastpcy penomocnego przedstawiciela
prezydenta Okrgu Pnocno-Zachodniego, ktry mia zajmowa si m.in. koordynacj i kontrol dziaa wadz federacyjnych w Obwodzie Kalinigradzkim.
Wadze regionalne w enklawie zostay ponadto osabione przez wycofanie z Rady
Federacji swojego gubernatora (od tej pory moe on tylko wyznacza swojego
przedstawiciela w Radzie) i uchwalenie ustawy o nowym trybie powoywania
organw wadzy wykonawczej w regionach39.
35

B. Cichocki, Rosyjski rzd chce poprawi sytuacj w Kaliningradzie, Materiay OSW,

29.03.2001, http://www.osw.waw.pl.
36
Tame.
37
Tego, Federalny program rozwoju Kaliningradu nadal budzi wtpliwoci, Materiay OSW
11.10.2001, http://www.osw.waw.pl.
38
A. elazny, Obcy wrd swoich, Nowe Kontrasty 2002, nr 10, s. 6.
39
W zaoeniu jej twrcw ma ona pomc w skutecznych dziaaniach skierowanych przeciw
terrorystom. Przewiduje rezygnacj z wyborw bezporednich i powoywanie gubernatorw oraz
prezydentw republik przez lokalne ciaa ustawodawcze na wniosek prezydenta FR. Wydaje si
jednak, i gwnym celem nowych uregulowa nie bya walka z terroryzmem, ale wanie dalsze

73

Obecnego gubernatora G. Boosa, podobnie jak jego poprzednika, mona

zaliczy do obozu kremlowskiego. Take w obwodowej Dumie wikszo stanowi
deputowani z Jednej Rosji, ktrzy najczciej akceptuj projekty przedoone do
rozpatrzenia przez wadz wykonawcz. Jednym z najistotniejszych celw, ktre
postawi sobie G. Boos jako gubernator, jest walka z korupcj i nielegalnymi
grupami biznesu, ktre w poprzednich latach stay si powanym problemem dla
rosyjskiej enklawy. Dziaania gubernatora powoli przynosz pierwsze rezultaty.
Prby wykorzystywania kwestii Obwodu Kaliningradzkiego FR w negocjacjach
dotyczcych tarczy antyrakietowej czy ograniczenie aktywnoci rosyjskich samorzdowcw w kontaktach ze stron polsk wiadcz, i przyszo tego podmiotu
Rosji i jego relacji z ssiadami jest coraz bardziej uzaleniona od polityki
federalnego centrum.
Na poziomie centralnym stanowisko pragmatyczne w kwestii Obwodu
reprezentuj przedstawiciele obecnej administracji prezydenckiej i rzdu FR, take
kontekcie kooperacji midzynarodowej. Niektre postulaty s tutaj bliskie Rozwizaniom proponowanym przez zwolennikw nurtu prozachodniego. Przykadem
tego jest pomys, aby Polska i Litwa wsplnie z Rosj wystpiy do Komisji
Europejskiej, by wczy caa enklaw do strefy maego ruchu granicznego.
W przyszym roku w Kaliningradzie ma doj do spotkania premiera D. Tuska z W.
Putinem40.
* * *
Po rozpadzie ZSRR, Obwd Kaliningradzki by postrzegany przez pastwa
batyckie w rnych kategoriach. Traktowano go m.in. jako zagroenie dla bezpieczestwa i stabilizacji regionu Morza Batyckiego, szczeglnie w I poowie lat
90 XX wieku. Odmienn perspektyw miay wadze FR. Wedug nich po 1991 r.
Litwa, otwa i Estonia zaczy spenia wobec Rosji funkcj geopolitycznej bariery
nadmorskiej41. Pastwa znajdujce si w geopolitycznym otoczeniu enklawy prboway podj wielostronn kooperacj z Obwodem Kaliningradzkim na rnych
szczeblach. Rwnie Moskwa zdecydowaa si na zmian geopolitycznego charakteru enklawy. Podsumowujc rozwaania nad geopolityczn rol enklawy
w geopolityce rosyjskiej na przeomie XX i XXI wieku mona wysun nastpujce
wnioski:
- dla przedstawicieli gwnych nurtw rosyjskiej geopolityki problem Obwodu mia
znaczenie drugorzdne;

ograniczenie kompetencji wadz regionalnych i uzalenienie ich od federalnego centrum.

40
P. Wroski, Otworzy Kaliningrad, Gazeta Wyborcza, 27.11.2009.
41
J. Smoleski definiuje geopolityczn barier nadmorsk jako terytorium zamykajcym innemu
pastwu dostp do obszaru, z ktrym bezporednie zetknicie odpowiadaoby interesowi tego
pastwa. Takim terytorium moe by take obszar morski, do ktrego dostp ma dla pastwa istotne
znaczenie gospodarcze, polityczne lub wojskowe. Zob. J. Smoleski, Geopolityczne bariery
nadmorskie, Przegld Geograficzny 1934, nr 1-2, s. 137-138; cyt. za: T. Palmowski, Rola regionw
transgranicznych w procesie integracji Europy Batyckiej, Gdask 2000, s. 43.

74

- koncepcje geopolityczne dotyczce roli Obwodu Kaliningradzkiego FR, ze

wzgldu na jego enklawowy charakter, byy w znacznym stopniu uzalenione od
uwarunkowa midzynarodowych;
- po 1991 r. wadze federacyjne w Moskwie nie byy w stanie wypracowa spjnej
koncepcji dotyczcej batyckiej enklawy;
- nurt separatystyczny nigdy nie by dominujcy w geopolityce rosyjskiej, a jego
wzgldna popularno na pocztku lat 90. miaa charakter wycznie regionalny;
- o kierunkach realizacji okrelonej polityki wzgldem rosyjskiej enklawy decydoway przede wszystkim wadze federacyjne w Moskwie, natomiast gos elit
regionalnych w Obwodzie mia przewanie charakter doradczy;
- utrzymania wojskowego statusu Obwodu domagaa si przede wszystkim cz
lobby wojskowego oraz ugrupowania i partie zwizane z niechtnymi wobec
Zachodu nurtami komunistycznym oraz nacjonalistycznym;
- postulaty otwarcia enklawy na Zachd i bliskiej wsppracy z pastwami Unii
Europejskiej byy szczeglnie popularne w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR,
kiedy zarwno w Moskwie, jak i w samym Obwodzie wadz sprawowali przedstawiciele ugrupowa liberalnych i prozachodnich;
- wadze rosyjskie, mimo radykalnego zwikszenia wojsk w enklawie w I poowie
lat 90, stopniowo odchodziy od realizacji geopolitycznej koncepcji Obwodu jako
militarnego przyczka Rosji w regionie Morza Batyckiego;
- administracja prezydencka w okresie rzdw Wadimira Putina i Dimitrija
Miedwiediewa realizuje pragmatyczne podejcie do enklawy, prbujc z jednej
strony dalej rozwija jego wspprac midzynarodow, a drugiej za, ograniczajc
jego uprawnienia na rzecz wikszego uzalenienia od wadz w Moskwie.

SUMMARY
THE RUSSIAN FEDERATIONS KALINGRAD DISTRICT IN THE
RUSSIAN GEOPOLITICAL CONCEPTIONS
After collapsed of USSR, the Kaliningrd District was perceptioned by Baltic states
in different categories. It was treated like a threat, example for security and stability
of Baltic Sea region, particularly in the one half 90s XX age. Moscow decided on
change the geopolitical character of enclave, however after 1991 the federational
powers were not able to work on coherent conception relating with enclave. Russian
powers, in spite of radical enlargement enclave armies in the one half 90s, went
away from realization a geopolitical conception of the District as military "bridgehead of Russia in Baltic region.

75

VALENTIN MIHAILOV
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

PASTWA I NARODY BAKASKIE W WIADOMOCI

GEOPOLITYCZNEJ ROSJI.
ROSJA W WIADOMOCI GEOPOLITYCZNEJ PASTW
I NARODW BAKASKICH
Wprowadzenie
Postawione w obecnym opracowaniu pytania nie trac na aktualnoci od 200 lat.
W ujciu historycznym, w walkach o przewag na bakaskim wle geopolitycznym interesy Rosji spotykay si z interesami Imperium Osmaskiego,
Austro-Wgrami, Wielk Brytani, Francj, a nieco pniej w aspekcie chronologicznym z Niemcami i Stanami Zjednoczonymi. Zarwno jak te wymienione
kraje (bez wyjtku), Rosja prowadzi swoj lini geopolityczn na Bakanach przy
pomocy rozmaitych rodkw militarnych, dyplomatycznych, politycznych,
ideologicznych i ekonomicznych.
Obecno Rosji w wiadomoci geopolitycznej pastw i narodw bakaskich
(i odwrotnie) jest przedmiotem wielu rozwaa naukowych. Kada odwana prba
jakiegokolwiek teoretycznego uoglnienia oraz jednoznacznych prognoz niesie ze
sob ryzyko kompromitacji w rzeczywistym przebiegu procesw geopolitycznych.
Dlatego zabierajc si do badania tak rozlegego tematu jakim s relacje RosjaBakany musimy zawsze pamita, aby przedstawia je w szerszym kontekcie
rozmaitych powizaniach geopolitycznych, geoekonomicznych i geocywilizacyjnych Zachd-Wschd i Europa-Eurazja [?]. Przy tym i Rosja, i Bakany maj
powane wtpliwoci co do swojego trwaego stosunku i zajmowanego miejsca
w tych skomplikowanych geopolitycznych koordynatowych systemach. Do tego
teoria i praktyka zapewniaj nas, e obserwowana w danym momencie wiadomo
geopolityczna, wpywajca na decyzje politykw jest wynikiem zespolenia szeregu
obiektywnych i subiektywnych przedstawie. Nie tylko fakty i dobrze przemylane
interesy podmiotu geopolitycznego, ale rwnie subiektywne percepcje panujce
w intelektualnych tradycjach spoeczestwa zawsze towarzysz i wpywaj na
geopolityk stosowan.
Teoretyczny wymiar wiadomoci geopolitycznej: kilka uwag
Obecne badanie zostao przeprowadzone przy pomocy wielowarstwowej i coraz
czciej stosowanej w opracowaniach naukowych kategorii wiadomoci
geopolitycznej. Jednak niewielu autorw decyduje si j zdefiniowa. Wedug
Kidaka i Szewczenki (2006) wiadomo geopolityczna to specyficzna forma
relacji midzy geografi a stosunkami politycznymi, midzy geografi a faktycznie
istniejcymi elementami rzeczywistoci socjokulturowej. Istnieje w dwch
gwnych formach: praktyczna uczucia, percepcje, wyobrania, emocje, tradycje
77

i inne; naukowa idee, koncepcje, podgldy uksztatowane w nauce geopolitycznej oraz w edukacji. Ta druga, naukowa forma, zdaniem autorw, znajduje
odzwierciedlenie w kodach geopolitycznych kraju, postrzeganych jako zbir
strategicznych przypuszcze, ktre w trakcie formowania swojej polityki
zagranicznej kady rzd stwarza dla innych pastw1. Bugarski geograf
i geopolityk Marin Rusev (2002) uwaa, e z punktu widzenia geopolitycznego
kada cz przestrzeni geograficznej cechuje si wasn wiadomoci. wiadomo geopolityczna jest charakterystyk niezmienn dla przestrzennych jednotek
politycznych i wyraa si poprzez wol konkretnej wsplnoty etnicznej do wadzy
nad konkretn przestrzeni2.
Szczeglne znaczenie dla treciowego wypeniania, dla ksztatowania
struktury wewntrznej wiadomoci geopolitycznej oraz dla jej zewntrznych
relacji na konkretnej przestrzeni i w konkretnym czasie, maj obrazy geopolityczne.
Pojcie to zajmuje centralne miejsce w koncepcji obrazw geograficznych,
rozwijanej dzi bardzo entuzjastycznie i owocnie przez rosyjskiego geografa
Dmitrija Zamiatina. W zalenoci od ich funkcji Zamiatin dzieli obrazy geograficzne na kilka podstawowych grup obrazy geopolityczne, geokulturowe,
geoekonomiczne i inne. Formowanie tych uproszczonych i schematyzowanych
przedstawie o rnych podmiotach na mapie politycznej, ktre nie s idealnie
uksztatowane i wyranie ustrukturowane, zaley od przestrzeni na ktrej si one
pojawiaj. Jak wskazuje Zamiatin przestrze, jak i jej obrazy, ksztatuj si przede
wszystkim poprzez kultur lub cywilizacj, ktra jest ich wiadoma, ktra yje dla
nich i w nich3.
wiadomo geopolityczna jest kategori zmienn, dynamiczn, elastyczn na
jej tre wpywaj biece wydarzenia na arenie midzynarodowej, a z drugiej
strony sama ma wpyw na konkretne decyzje wadz. Jednak determinujce
znaczenie we wzajemnych podejciach i postrzeganiach midzy Rosj a Bakanami
od dawnych czasw maj dwa statyczne elementy. Z jednej strony, dla Rosji
typowy pozostaje mocarstwowy, ekspansjonistyczny, imperialny, opiekuczy,
mesjanistyczny typ wiadomoci geopolitycznej, szczeglnie w stosunku do
przestrzeni Europy Poudniowo-Wschodniej. Jeszcze po korzystnej dla Petersburga
umowie pokojowej w Kiuczuk Kajnardy w 1774 r. podstaw prawn
i geopolityczn do dalszej ekspansji na Bakanach Rosji przyznano prawo, aby
by protektorem narodw prawosawnych w europejskiej Turcji. Wrd narodw
bakaskich po podboju osmaskim od koca XIV-XV w. zosta gboko zakorzeniony syndrom maego narodu i pastwa, ktry nie dysponuje wystarczajcymi zasobami do prowadzenia wasnej strategii na mapie politycznej
i dlatego zawsze potrzebuje wsparcia z zewntrz. Ta cecha narodw bakaskich
w dziwny sposb wspistnieje z tradycj lokalnych megalomanii i nacjonalizmami
skierowanymi ku stworzeniu Wielkiej Serbii, Chorwacji, Albanii, Bugarii,
1

. , . , , , (
), , 1-3/2006.
2
. , , , 3/2002.
3
. , :
. , 2004, s. 16.

78

Macedonii itd. Dzisiaj elementy tych etnocentrycznych doktryn le u podstaw

oficjalnej polityki niektrych krajw bakaskich, nieustannie szukajcych pomocy
ku ich realizacji ze stron wielkich mocarstw. Na pocztku XXI wieku, jak i 100 lat
wczeniej, bakaski krajobraz geopolityczny wci charakteryzuje si podobnymi
cechami.
wiadomo geopolityczna w relacjach Rosja-Bakany w wietle uwarunkowa czasoprzestrzennych: od XVIII w. do koca zimnej wojny
Dynamika wiadomoci geopolitycznej i cile z ni zwizane preorientacje
w polityce zagranicznej pastw bakaskich warunkuj czste zmiany w relacji
Rosja-Bakany. Do nich przyczyniay si transformacje w bilansie si midzy rywalizujcymi na Bakanach blokami geopolitycznymi, gospodarczymi i ideologicznymi. Dla potrzeb lepszego zrozumienia wspczesnego stanu wiadomoci
geopolitycznej badanych podmiotw zwrcilimy si ku bogatemu dowiadczeniu
rosyjskiej polityki w Europie Poudniowo-Wschodniej z uwzgldnieniem zmian
pozycji i interesw narodw tego obszaru. Rosyjsk polityk na Bakanach oraz
zmiany w strategii wobec regionu w ostatnich 200-250 latach moemy przedstawi
w kilku okresach.
Do pierwszego okresu moemy zaliczy procesy zachodzce od koca XVIII
w. do 1878 r. Wanie wtedy rozszerzajca si terytorialnie Rosja wchodzi
stanowczo na bakask scen geopolityczn. Warto w tym miejscu zanotowa, i
w dotychczasowych dziejach nie byo prawie adnych wpyww, transferw
wzorcw kulturowych, pastwowo-politycznych lub gospodarczych z ziem
wschodniosowiaskich i rosyjskich wobec Bakanw.
W ostatnich dekadach XVIII stulecia w retoryce rosyjskich strategw
pastwowych i wojskowych oraz w retoryce spoecznej obserwowane s dwa
gwne i nieodczne powizane podejcia do rozwizania kwestii wschodniej.
Pierwsze z nich to podejcie geopolityczne i geostrategiczne, czyli otwarte
mwienie o koniecznoci rozszerzenia terytorialnego Rosji w Europie PoudniowoWschodniej (wektor Bakasko-Konstantynopolski), o przyczeniu do imperium
Istambuu oraz cienin Bosfor i Dardanele. Jednak tego geostrategicznego celu
Rosja i tak nigdy nie zdya osign. Oprcz tego, w planach geostrategw
rosyjskich wyzwolone ziemie bugarskie miay zosta przyczone do Rosji jako
Zadunajskaja gubernia. Front rosyjsko-turecki przechodzi przez Bakany w kilku
wojnach. W wyniku wojny w 1828-1829 r. Grecja pozostaa niezalena, a Serbia,
Czarnogra i Wooszczyzna odzyskay autonomi. Po wielu powstaniach
narodowych i po wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878) po piciu stuleciach zostao
odrodzone pastwo Bugarskie, a wikszo pastw europejskich przyznao
niezaleno Serbii, Czarnogrze i Rumunii.
Drugie to podejcie geocywilizacyjne. Wasn obecno na bakaskim teatrze
geopolitycznym Rosja postrzega jako specyficzn misj kulturowo-cywilizacyjn
by chroni mae chrzecijaskie narody prawosawne okupowane przez Imperium
Osmaskie. W geografii mentalnej wikszoci Rosjan, Bakany byy i s miejscem
zderzenia prawosawnego, zachodnio-chrzecijaskiego i islamskiego wiata. Od
tego jednak obszaru Rosja zdobya dwa z najwaniejszych elementw swojej
tosamoci religi i alfabet. Rosyjskie opiekustwo zawsze znajdowao miejsce
79

w popularnych koncepcjach o Moskwie-Trzecim Rzymie, panslawizmie, a dzisiaj

w koncepcji neoevrazyjstwa. Wanie prowadzona przez Petersburg pansowiaska
polityka ley u podstaw wyzwolicielskiej dla wikszoci bakaskich chrzecijan
wojny w 1877-1878 r. Nie bez powodu uczestnicy prowadzonego w Moskwie (20
maj 15 czerwiec 1867 r.) Kongresu sowiaskiego s witani osobicie przez
imperatora Aleksandra II (1818-1881). Z drugiej strony, od koca wieku XVIII
narody bakaskie stawiay swoje romantyczne nadzieje wyzwolenia od jarzma
osmaskiego z pomoc tzw. wielkiego brata z pnocy.
Drugi okres to 40-lecie midzy wojn rosyjsko-tureck (1877-1878) do koca
pierwszej wojny wiatowej. Rosja prowadzia walk z mocarstwami europejskimi
o wpywy na Bakanach, ktra zacza si podpisaniem umowy w San-Stefano
(3 marca 1878 r.), kiedy rosyjska dyplomacja wywalczya stworzenie Wielkiej
Bugarii w Myzji, Tracji i Macedonii. Jednak zachodnie mocarstwa obawiay si
duego pastwa bugarskiego na Bakanach, ktre byoby podporzdkowane Rosji
i prowadzioby polityk prorosyjsk. Dlatego na rewizjonistycznym Kongresie Berliskim w lipcu 1878 r. terytorium Bugarii zostao zredukowane, a kraj podzielony
na Ksistwo Bugarii i wasaln na Turcj Rumeli Wschodni.
W geopolitycznej rywalizacji na granicy XIX i XX stulecia Rosjanie mieli mao
sukcesw, szczeglnie w sferze gospodarczej, w ktrej dominowa kapita z AustroWgrami oraz z Niemcami. W wojnach bakaskich (1912 i 1913 r.) Rosja staraa
si by arbitrem midzy bakaskimi narodami chrzecijaskimi walczcymi
o podzia europejskiego dziedzictwa Imperium Osmaskiego. Rosja nie odegraa
znacznej roli przy ustaleniu granic na Bakanach po zakoczenia pierwszej wojny
wiatowej, podczas gdy swoje wizje ustroju politycznego tego obszaru narzuciy
Francja i Wielka Brytania. W tej epoce Wielka Serbia (zarwno jak i Wielka
Rumunia) stworzona zostaa w ramach Krlestwa Serbw, Chorwatw
i Sowecw dziki francuskiej dyplomacji, a nie dziki Rosji.
Specyficzny przykad przedstawia rozwj Bugarii. Oprcz pomocy przy
zaoeniu wojska i administracji nowego pastwa Bugarskiego, ciekawsze jest to,
i tymczasowy rzd rosyjski, autorytarna carska Rosja wspomoga zaoenie
w Bugarii systemu parlamentarnego. Nard bugarski szanuje pami prawie 200
tys. onierzy rosyjskich, polegych w bitwie z Turkami. Dlatego w kraju
zbudowano ponad 400 pomnikw, a po upadku komunizmu dzie wyzwolenia
trzeci marca sta si witem Narodowym. Jednak w wielu kwestiach polityka
pastwa bugarskiego, ktrego intelektualici w caej epoce odrodzenia narodowego
marzyli o stworzeniu pastwa na wzorach europejskich, miaa sprzeczne interesy
z konserwatywnym Petersburgiem. W 1887 r. Bugarzy wybrali na swojego przywdc Niemca Ferdynanda I Koburgotskiego (1861-1948), ktry ogosi si carem.
Jego dynastia przyja prawosawie i rzdzia krajem a do 1944 roku4. Wybr ten
spowodowa zerwanie stosunkw midzy dwoma pastwami na 10 lat 5.
4
To by jeden z gwnych czynnikw udziau w dwch wojnach wiatowych Bugarii po stronie
niemieckiej. Oba wybory geopolityczne doprowadziy do dwch katastrof narodowych pomimo
chwilowych geopolitycznych korzyci - odzyskania bugarskich ziem etnicznych w Grecji i Jugosawii
(1941-1944). Pod naciskiem opinii spoeczestwa rzd zmuszony by do prowadzenia wyjtkowo
komplikowanych kombinacji sojuszniczych z Berlinem aby nie wysa bugarskie wojska na Front

80

Jednak niedugo po uzyskaniu pastwowej odrbnoci Bugaria, Serbia i Rumunia zaczy orientowa si ku imperium niemieckim i austro-wgierskim.
Wspczenie naukowcy rosyjscy i myliciele spoeczno-polityczni odczytuj i nie
lekcewa znaczenia tych zakrtw historycznych. To zaskutkowao pierwszym
kryzysem w wiecie sowiaskim i podupadkiem ideologii sowiaskiej [].
W Rosji jakby zapomniano, e w kadym okresie historycznym kade pastwo
i nard i przede wszystkim jego elita polityczna bd si kierowa swoimi
bezporednimi interesami, ostrzega Wadimir Wokow6.
W okresie midzywojennym i w trakcie drugiej wojny wiatowej ZSRR
odgrywa stosunkowo niewielk rol w yciu wewntrzno-politycznym i przy
polityce zagranicznej krajw bakaskich. W nim toczyy si wewntrzne walki
midzy republikanami i monarchistami, nacjonalistami, liberaami i komunistami.
Z przyczyn ideologicznych Krlestwo Serbw, Chorwatw i Sowecw a do
1940 r. nie utrzymywao dyplomatycznych stosunkw z ZSRR. W przeddzie
drugiej wojny wiatowej i w jej trakcie w caej Europie Poudniowo-Wschodniej
kontrola geopolityczna i militarna naleaa wycznie do Niemiec i Woch. W tych
warunkach i w poszukiwaniu rodkw w celu rozszerzenia obszaru komunistycznej
ideologii, jak podkrela Valentin Kudrov (2001): ZSRR patrzy na Bakany jako
na obszar potencjalnego wybuchu rewolucyjnego w Europie []. W tym czasie
realne interesy pastw i narodw w regionie mao go interesoway []. Natomiast
bya okazywana pomoc moralna i materialna dla partii komunistycznych i innych
ruchw opozycyjnych. Autor dodaje, e ZSRR faktycznie popiera proces
destabilizacji Jugosawii7, stymulowa procesy samookrelenia jej narodowoci, a
do ich separacji, aby takim sposobem zmieni ustrj spoeczny tego pastwa8.
Okres socjalistyczny (1944-1991 r.). Koniunktura geopolityczna na Bakanach
odwrcia si po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1944 r. do Rumunii, Bugarii
i Jugosawii. Przy jej obecnoci do wadzy przystpiy siy antyfaszystowskie,
zdominowane przez partie komunistyczne i promoskiewskie. W pierwszych latach
po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej Moskwa miaa dominacj geopolityczn
i z wyjtkiem Turcji i Grecji kontrolowaa pozostay obszar Bakanw. Dyplomatyczna i propagandowa aktywno w celu utworzenia bakaskiej federacji
midzy Jugosawi, Bugari i Albani, popierana bya pocztkowo nie tylko
poprzez Stalina, ale rwnie i przez wpywowych dziaaczy politycznych tj. Josipa
Broz Tit (1892-1980) i Georgija Dimitrowa (1882-1949). Po konflikcie midzy
Tito a Stalinem w 1948 r. drogi do realizacji tej idei zaczy si zamyka. Sam
Stalin ju nie by chtny do stymulowania takiego regionalnego geopolitycznego
Wschodni jak to zrobia Rumunia. Sofia ogosia wojny USA i Wielkiej Brytanii, ale nie Zwizkowi
Radzieckiemu.
5
. , - .
, 4/2004.
6
. , . , 10/2003. http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=831&n=42
7
Krlestwo Serbw, Chorwatw i Sowecw przeksztacone zostao w 1929 r. w Krlestwo
Jugosawii w celu wzmocnienia centralizmu i rozszerzenia zakresu dziaa wadcy Aleksandra
Pierwszego Karadordevicia (1888-1934).
8
. , : . -, 2001, s.16.

81

ukadu, ktry po antysowieckiej emancypacji Jugosawii jeszcze bardziej zagroziby

moskiewskiej dominacji w Europie Poudniowo-Wschodniej. Ostateczny kres tym
planom day odrodzone spory bugarsko-jugosowiaskie wok przynalenoci
etnicznej i lingwistycznej ludnoci Macedonii. Dla moskiewskich liderw tego
okresu Jugosawia przeobrazia si we wcielenie ruchu eretycznego oraz samowolnego (terytorialnego) renegactwa9. Z kolei w 1961 roku Moskwa zerwaa
stosunki z geograficznie izolowan Albani (to trwao a do 1990 r.), ktra
wycofaa si z Ukadu Warszawskiego. Przywdcy Rumunii jeszcze w latach 50.
zaczli mwi o swoim prawie do wasnej drogi do socjalizmu. Ten kraj rwnie
nie by w idealnych stosunkach ze Zwizkiem Radzieckim i prowadzi specyficzn
polityk midzynarodow a do upadku reimu Nikolae Czauszeskiego (19181989) w 1989 r. Zatem sowiecka dominacja nie trwaa zbyt dugo. W sumie
w okresie zimnej wojny tylko Bugaria bya w peni podporzdkowana i okazywaa
100-procentow lojalno Moskwie, a obszar Bakanw by geopolitycznie
pofragmentowany i odgrywa wan role w bilansie si Zachod-Wschd.
Od reaktywacji prawosawnego bractwa do narodzin pragmatyzmu
Na pierwszym miejscu wrd priorytetowych kierunkw w rosyjskiej
geopolityce i polityce zagranicznej po 1991 r. znalaz si obszar Wsplnoty
Niepodlegych Pastw. Realny zasig okazywanych bezporednio wpyww politycznych i gospodarczych skrci si wanie w ramach przestrzeni poradzieckiej. Federacja Rosyjska przerodzia si w bardziej pnocny i bardziej
wschodni kraj w porwnaniu do geograficznej konfiguracji i do zasigu
wpyww Zwizku Radzieckiego. Od bezporedniego ssiedztwa z regionem
bakaskim dzisiaj Rosj dziel Modawia i Ukraina. Faktycznie w okresie
postsocjalistycznym stracona zostaa jedyna granica ldowa z pastwem
bakaskim, ktr stanowia granica sowiecko-rumuska. Ze wzgldu na te zmiany
i na powane wewntrzne problemy spoeczno-gospodarczne w rosyjskiej
wiadomoci geopolitycznej, Bakany stay si obszarem drugiego zasigu
i tematem drugorzdnych priorytetw rosyjskich strategw i dyplomatw. Tak byo
przynajmniej w epoce Jelcyna do 2000 r. W polityce zagranicznej Rosja
najbardziej pielgnowaa swoje pozycje w stosunkach bilateralnych z gwnymi
krajami UE, z USA, w dialogu Rosja-NATO, Rosja-Chiny, Rosja-Indie.
W wyniku geopolitycznego osabienia Rosji i stawiania nowych celw
i priorytetw strategicznych, w okresie po zimnej wojnie odbijaj si rozmaite
tendencje w relacji Rosja-Bakany. Ich dynamika bez wtpienia pozostaje w cisej
zalenoci z geopolityczn i geoekonomiczn fragmentacj samego regionu
bakaskiego. Najpierw transformacje te pocigna prozachodnia orientacja demokratyzujcych si Rumunii i Bugarii. Elity spoeczno-polityczne obu krajw day
narodom tzw. wybr cywilizacyjny integracja z Europ i akceptacja jej
demokratycznych wartoci albo pozostanie w cieniu eurazjatyckiej Rosji.
Jednoczenie integracja w strukturach euroatlantyckich bya pojmowana jako
obowizek do zerwania wszelkich stosunkw i dystansowania si wobec Kremla.
9

. , : . . . .
, 1997, s. 349.

82

Drugi pod wzgldem chronologicznym czynnik transformacji we wzajemnych

stosunkach, pochodzcy z Bakanw, to dramatyczny rozpad Jugosawii i seria
wojen domowych z pobudek etnopolitycznych i etnoterytorialnych. Krlewsk
Jugosawi stworzono na mocy strategii si zachodnich i jednoczenie okrelono
przez propagand sowieck jako potwr wersalski, ktry musi by zniszczony.
Natomiast w nowym kontekcie geopolitycznym w latach 90. XX w. role we
wsplnocie midzynarodowej si odwrciy. Tym razem wadze na Kremlu,
pogrone w transformacji wasnego kraju i cikich problemach wewntrznych,
stay si moralnymi obrocami jednoci Jugosawii. Rozbicie Jugosawii
Rosjanie zaczli postrzega jako cz globalnej strategii atlantyzmu, majcej na
celu dalsz ekspansj geopolityczn na Wschd poprzez tworzenie maych
pastewek i podporzdkowanych reimw.
W omawianym okresie przejawia si proces pewnego przewartociowania
rosyjskiej polityki na Bakanach. Najistotniejsze transformacje w podejciu Kremla
podyktowane byy upadkiem dotychczasowej wiadomoci geopolitycznej i strategi skierowan na eksport rewolucji komunistycznej. Wraz z tym ideologia
internacjonalizmu proletarskiego zmieniona zostaa poprzez zamroone na 70 lat
idee o prawosawnym bractwie oraz o sowiaskich korzeniach. Konkretnym
bodcem tej reaktywacji staa si potrzeba moralnej argumentacji w proserbskich
pozycjach i sympatiach w wojnach jugosowiaskich. Z czasem te hasa rwnie
zaczy zajmowa centralne miejsce w ideologicznej argumentacji stosunkw
z Bugari, Grecj, Macedoni. Konserwatywna cz spoeczestwa Rosji zwrcia
si ku dorobkowi geopolitycznemu z XIX wieku nie biorc pod uwag zupenie
nowych uwarunkowa historycznych. Do bdnych zaoe Kremla S. Romanenko
zalicza postrzeganie Jugosawii jako serbskiego pastwa narodowego wedug tego
samego modelu, na bazie ktrego Rosjanie postrzegaj wielonarodowy ZSRR jako
swoje pastwo narodowe10.
Geopolityk rosyjski Nartow (1999) jest wiadomy zmienionej konfiguracji si po
zimnej wojnie, a gwne cele moskiewskich geostrategw w stosunku do regionu
Bakaskiego podsumowuje nastpujco: niedopuszczenie izolacji dyplomatycznej
w Belgradzie, Sarajewie, Sofii; powstrzymanie apetytw Zachodu wtrcajcego si
do polityki wewntrznej pastw bakaskich, szczeglnie sowiaskich; walczy
o to, eby o losach narodw bakaskich decydowa ONZ, nie NATO11. NATO
i Amerykanie okazali si jednak mocniejszymi rywalami w Europie PoudniowoWschodniej. Moskwa nie odegraa powaniejszej roli ani w pokojowej umowie
w Dayton (1995), ani te swoim konsekwentnym, ale sabym dyplomatycznym gosem nie zdya wesprze 78-dniowych powietrznych atakw NATO na
Jugosawi. Po Kosowskim kryzysie w 1999 roku geostrategiczna inicjatywa
w bakaskim regionie naley wycznie do NATO. To przede wszystkim odnosi
si do Stanw Zjednoczonych, ktre w Kosowie zbudoway swoj najwiksz baz
zagraniczn po wojnie w Wietnamie (Bondsteel), znajdujc si pod przywdztwem KFOR-u. Ten kraj wraz z partnerami europejskimi sta si decydujcym
10
C. , , ,
6/1996, s. 76-77.
11
. , . -, , o 2003, s. 230-231.

83

czynnikiem w regulowaniu konfliktw na terenie byej Jugosawii oraz w utrzymaniu bezpieczestwa na caym obszarze Bakanw. Ich dominacj potwierdza
fakt, e oprcz Serbii, wszystkie kraje bakaskie s albo czonkami NATO, albo
protektoratami midzynarodowymi pod euroatlantyckim przywdztwem (Kosowo,
Macedonia, Bonia i Hercegowina). Do poowy 2003 r. wojsko rosyjskie byo
prezentowane przez skromne pokojowe kontyngenty w Boni i Hercegowinie i w
Kosowie odpowiednio 320 i 650 ludzi.
Tak wyglda bilans si w sferze wojskowo-strategicznej. Pomimo to Rosja nie
przestaa przyglda si geopolitycznym procesom w Europie PoudniowoWschodniej. Jeszcze w poowie lat 90. XX w., w czasie rosyjskiej saboci, mao
kto zwraca uwag i przyjmowa na powanie sowa Jurija Zudynowa, mwice
o tym, i interesy geopolityczne Rosji na Bakanach to wcale nie pojcie historyczne12. Po 10-letniej fazie stagnacji i towarzyszcym jej zerwaniu stosunkw
gospodarczych z epok komunizmu, po 2000 r. tendencje si odwrciy. Nie wchodzc w szczegowe analizy podamy tylko przykad w okresie 1995 2007 r.
obrt towarowy midzy Rosj a Grecj wzrs od 404 mln a do 2,9 mld dolarw.
Niewtpliwie na ten wskanik wpyny poczwszy od 1996 r. dostawy rosyjskiego
gazu do Grecji. Ciekawy jest fakt, i w 1995 r. saldo wzajemnego handlu byo na
korzy Grecji (plus 110 mln. dolary), ale w 2007 r. deficyt tego kraju wynis 2,3
mld dol. (88 %). Podobne s proporcje korzystnego dla Rosji handlu zagranicznego
z Rumuni 82 %, z Bugari 80 %, z Turcj 77, 2 %13. Wedug danych
z 2002-2003 r. surowce energetyczne (ropa, gaz, wgiel) obejmuj 92 %
rosyjskiego eksportu w Rumunii, ponad 90 % w Bugarii, Chorwacji i Sowenii,
83 % Serbii i Czarnogry, 72 % w Turcji14.
Jak wynika z przedstawionych danych wzrost importu Rosji i nowa dynamika
stosunkw z niektrymi pastwami Bakanw uwarunkowane s przez kwesti
energetyczn. Od rosyjskich surowcw s zalene ju nie tylko bye pastwa socjalistyczne, ale rwnie Grecja i Turcja. Po 2000 r. import surowcw enerGetycznych staje si coraz solidniejszym narzdziem rosyjskiej polityki na Bakanach.
Do kwestii tej nale projekty budowania nowych gazo- i ropocigw przez
terytoria Bugarii, Serbii i Grecji. Rosjanie maj apetyt na udzia w projekcie
dotyczcym drugiej bugarskiej elektrowni atomowej Belene, a LUKOIL jest
wacicielem najwikszej rafinerii w Europie Poudniowo-Wschodniej NeftohimBurgas oraz serbskiej kompanii Beopetrol. W dynamicznej pierwszej dekadzie
XXI w. zaczyna si ksztatowa nowa pragmatyczna wizja bakaskiej polityki
Rosji. Na podstawie rosncego eksportu rosyjskiego (przewanie ropy i gazu)
i perspektywy udziau w strategicznych projektach na tym obszarze, Bakany s ju
postrzegane jako most do wsppracy energetycznej Rosji z Zachodem. Jednak
12

. , -: a .
/, ., , ., , ., , . .
. . ., 1996. 8. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm
13
Dane Federalnego Urzdu pastwowej statystyki Rosji. Dane dostpne na stronie:
http://www.gks.ru/bgd/regl/b08_11/IssWWW.exe/Stg/d03/26-05.htm
14
. , .
, 3/2006, s. 54.

84

rywalizacja z konkurentem euroatlantyckim zdobya nowe akcenty w kontekcie

geoekonomicznych projektw budowy gazocigw Poudniowy potok
i NABUCCO. I jedna i druga strona flirtuj na arenie dyplomatycznej lub kad
otwarty nacisk na rzdy pastw bakaskich co do wyboru jednego z projektw.
Naszym zdaniem, ta walka gazowej dyplomacji przez jeszcze dugi czas
pozostanie gwnym tematem w starciach geopolitycznych na Bakanach.
Obrazy wiecznych bakaskich sojusznikw i wrogw: midzy mitami
a rzeczywistoci
Pooenie geograficzne Bakanw w poczeniu z zachodzcymi procesami
historycznymi wpyno na przywrcenie ich jako jednego z najbardziej fragmentowanych obszarw w Europie pod wzgldem geopolitycznym, etnokonfesjonalnym, lingwistycznym i mentalnym. Kade pastwo na Bakanach
przedstawia skomplikowany organizm etnopolityczny i dlatego ma i chce utrzymywa z Rosj stosunki o rnym charakterze. Z kolei Rosja tradycyjnie utrzymuje
z kadym narodem i pastwem na Bakanach rozmaite relacje. Nieprzypadkowo
w konfliktach zbrojnych na terenie byej Jugosawii interesy na arenie midzynarodowej narodw nieprawosawnych (Sowecw, Chorwatw, boniackich
Muzumanw i Albaczykw) popieray kraje UE i NATO oraz kraje islamskie.
Inne jest nastawienie do Rosji we wspczesnej Serbii, zupenie inne za wrd
Albaczykw z Kosowa, ktrzy po wejciu rosyjskiego kontyngentu pokojowego
odnosili si do niego z otwart wrogoci. W tym kontekcie ciekawym i wiele
znaczcym symbolicznym przykadem jest pomnik wzniesiony na bulwarze Bila
Clintona w stolicy Prisztinie przez Kosowskich Albaczykw w padzierniku
2009 r. ich wyzwolicielowi Bilowi Clintonowi.
Wedug wysyanych sygnaw geopolitycznych przez narody bakaskie
szczeglnym obiektem zainteresowa rosyjskich, jak to byo w XIX w., pozostaj
sowianie bakascy oraz prawosawni Grecy. W Podstawach geopolityki A.
Dugin projektuje swj nowy, eurazjatycki, wiatowy ad. Biorc pod uwag
skomplikowan struktur tego obszaru etniczn, konfesjonaln i lingwopsychologiczn, dla Dugina idealnym teoretycznym rozwizaniem byaby poudniowo-sowiaska federacja, w ktrej skad wchodziyby: Serbia, Bugaria,
Macedonia, Czarnogra oraz serbska Bonia. Natomiast Dugin oddziela Bakanom
na Zachodzie obc dla projektw eurazjatyckich stref boniacko-chorwack,
ktr okrela jako najbardziej prozachodni i atlantyck15.
W dyskursie geocywilizacyjnym opinie we wspczesnym spoeczestwie
rosyjskim moemy podzieli na dwa gwne nurty rosyjsko-centryczny
neopanslawizm i panortodoksyzm i pluralistyczny neoslawizm. Wedug utrwalonych niepisanych regu pierwszego nurtu, wsplnota kulturowo-cywilizacyjna
Rosjan z narodw sowiaskich i prawosawnych na Bakanach, patrzc na wiat
z Kremla, jest czym bardzo naturalnym i bezdyskusyjnym. Oczywicie, role tu s
przedterminowo podporzdkowane zasadzie, w ktrej dla Rosji zarezerwowane jest
miejsce pierwszego wrd rwnych. Dlatego czsto w mediach, jak i w
prywatnych rozmowach, a nawet i w publikacjach naukowych moemy usysze
15

. , . , 2000, s.197-198.

85

pytania rodzaju My was wyzwolilimy od Turkw i od faszyzmu, dlaczego

weszlicie do UE i do NATO?.
Panortodoksyzm pozostaje charakterystyczn cech niektrych radykalnych
mylicieli i naukowcw rosyjskich. W 1999 r. pady cikie sowa prof. Natalii
Narocznickiej: Zamiary wspczesnych liderw Bugarii o wejciu do NATO
mog zaskoczy tylko tych ludzi, ktrzy wiedz tylko o odwiecznej wdzicznoci
bratuszek z powodu wyzwolenia z osmaskiego jarzma, zapacone rosyjskiej
krwi. Pomimo rozpowszechnionej w czasach sowieckich opinii Rosja nie powinna
sporo oczekiwa od Bugarii []. Bugarska pami narodowa zdolna jest tylko
w pewnym stopniu powstrzyma prozachodni polityk liberaln Bugarii16.
W marcu 2008 r. na przeprowadzonej w Belgradzie konferencji naukowopraktycznej Rosja a Bakany pytania bezpieczestwa i wsppracy A. Dugin
zademonstrowa szeroko duszy rosyjskiej i brak granic dla niej z szokujcymi
audytorium sowami: Kosowo to nie serbska ziemia. Kosowo to prawosawna,
rosyjska ziemia. Miaa to by argumentacja rosyjskiej pozycji w sprawie Kosowa
i rosyjskiej mioci do Serbw.
Bardziej taktyczn i zbalansowan pozycj zajmuje profesor Moskiewskiej
Akademii Dyplomatycznej Aleksander Zadohin. On liczy na to, e nastroje
prorosyjskie na Bakanach bd wzrasta w czasach kryzysw wewntrznych
i midzynarodowych. Dlatego, przewiduje Zadohin, e wpyw kulturowy Rosji
zawsze bdzie znajdowa korzystne rodowisko, jednak taktyka Moskwy w tym
zakresie musi by zmieniona: Nie powinnimy jak to bywao wczeniej mwi o
absolutyzacji lub narzuceniu <<ruso-centryzmu>>, a stara si o wspdziaanie
i wzajemne wzbogacenie si poprzez zatwierdzenie pogldu, e kultura i jzyk
rosyjski s czci jedynego wiata sowiaskiego []17.
Warto zaznaczy, e w bakaskiej polityce nie tylko Rosja jest zalena i czsto
kieruje si swoj mitologi narodow. Na rynku obrazw geopolitycznych w wielu
krajach Europy tradycyjnie bardzo dobrze sprzedaje si mit o dwch wiecznych
sojusznikach na Bakanach, prowadzcych polityk prorosyjsk chodzi
o Bugari i Serbi. W ostatnich 19-20 latach dotyczy to szczeglnie Serbw,
ktrzy z powodu swojej tosamoci prawosawnej postrzegani s w sposb zbyt
uproszczony jako mali Rosjanie Europy. Serbski profesor geografii politycznej
Mirko Gri podsumowuje, e kraje zachodnie, kierujc si mitami i przesdami,
patrz na kwesti serbsk jako na moliwo zatrzymania rosyjskiego czynnika
w Europie i na Morzu rdziemnym. W planach geopolitycznych budowlacw
nowego wiatowego adu, Jugosawia18 stracia raison d'etre i staa si prni
siy na poudniowym Wschodzie Europy19. Od samego pocztku rozpadu
Jugosawii a po dzie dzisiejszy w angielskich, niemieckich, francuskich, jak
i w rosyjskich mediach wydarzenia na tym obszarze postrzegane s przez pryzmat
16

. , . , 4/1999.
. , . www.rau.su/observer/N2_2004/02_04.htm.
18
Autor mwi o znanej jako ostatecznej lub trzeciej Jugosawii Sojuszna Republika Jugosawia,
istniejca midzy 27.04.1992 a 4.02.2003 r., przeksztacona od tego momentu w zjednoczone pastwo
Serbii i Czarnogry.
19
. , .
, XLIX, 2001, s.16.
17

86

czarno-biaego modelu. Tylko podstawow rnic czyni fakt, i w jego wersji

zachodniej niedobra, ciemna strona to Serbowie, podczas gdy wszystkie pozostae
narody Jugosawii s ich niewinnymi ofiarami. Slobodan Vukovi (2007) ogasza
wyniki swojego badania nad prasowymi niemieckimi i austriackimi archiwami. Nie
ma w nich prawie wzmianki, dotyczcej przebiegu rozpadu Jugosawii, w ktrym
to tekcie nie wspomina si o hegemonistycznym lub komunistycznym
Belgradzie, o gnbicej serbskiej nacji, serbskich nacjonalistach, serbskich
szowinistach, uczniach Saddama Husajna, spadkobiercach Dingiz hana
i jeszcze wielu podobnych20.
W tak uformowanym klimacie geopolitycznym lat 90. XX stulecia
midzynarodowa izolacja polityczna i gospodarcza zmusia Belgrad, aby po drugiej
wojnie wiatowej ponownie poda rk Moskwie. Dla niej bya to unikalna szansa
czciowego powrotu do Europy Poudniowo-Wschodniej21. Dlatego w systemie
stosunkw midzynarodowych po zimnej wojnie, serbskie interesy narodowe
(w trakcie wojen domowych 1992-1995, kryzysu w Kosowie w 1998-1999 r.,
problemu ogoszenia niezalenego pastwa Kosowa) chronione byy przede
wszystkim ze strony Rosji, konkretnie w Radzie Bezpieczestwa ONZ22.
Dyskutujc nad tematem odwiecznego serbskiego rusofilstwa powinnimy
przypomnie niektre fundamentalne cechy serbskiej ideologii narodowej. Przy
caej swojej oryginalnoci i dzisiaj opiera si ona na zaoeniu o przynalenoci
Serbw do Europy, a nie do Eurazji. Jeszcze w XIX w. ideolog serbskiej doktryny
polityki zagranicznej i narodowej Naczertanie Ilia Garaszanin (1812-1874)
widzia rol Serbii jako centrum duego sowiaskiego pastwa na Bakanach,
niezalenego od Rosji. Garaszanin dobrze przewidywa zbliajcy si koniec
cesarstwa tureckiego ale by jednak przekonany, e Serbia mogaby osign
swoje cele midzynarodowe przy pomocy Rosji, ale tylko wwczas gdy Rosja
zakceptuje w peni wszystkie serbskie warunki23. Dzisiaj serbska elita polityczna
rwnie nie jest proprorosyjska, ani prozachodnia, poniewa zawsze w ostatnich
150-200 latach bya tylko i wycznie proserbska, niezalenie od tego czy dla
wasnych celw poszukiwaa wsparcia w Rosji, we Francji i w Wielkiej Brytanii,
w Grecji lub w Stanach Zjednoczonych. Nic nam nie wiadomo aby prorosyjska
Serbia przyznaa niezaleno Abchazji i Osetii Poudniowej. Wspczesne
prorosyjskie denia serbskich nacjonalistw i socjalistw s odmienne
w porwnaniu do nastawienia Serbii demokratycznej. Wrd szerokich mas
narodowych, pomimo oglnych kulturowo-historycznych sympatii do Rosji,
Serbowie marz raczej o szybkiej europeizacji kraju, o wysokim standardzie ycia

20

S. Vukovic Kako su nas voleli / Nemacko-austrijska tampa i razbijanje Jugoslavije. Pomeramo

granice, Institut drutvenih nauka, Beograd, 2007, s. 82-91.
21
. , , 1992 . , 3/2000.
22
Przypomnijmy, i w trakcie kryzysu Kosowskiego wiosn 1999 r. miaa miejsce nierealistyczna i
szybko zapomniana idea o przyczeniu Serbii do geograficznie odlegego sojuszu Rosja-Biaoru. W
sprawie zjednoczenia Jugosawii z tym sojuszniczym pastwem przyj uchwa parlament w Belgradzie.
23
. , :
1844. . http://www.rastko.rs/istorija/garasanin_nacertanije_c.html#_Toc412529203

87

i swobodnym przemieszczaniu si po Europie, ktre byo dla nich na porzdku

dziennym jeszcze 20 lat temu.
Jeli chodzi o Bugari to po zimnej wojnie nie moemy take ocenia jej
pooenia geopolitycznego w kategoriach pansowianizmu. Po zaciekych
dyskusjach spoeczno-politycznych w latach 90 XX w., najbardziej rusofilsko
nastawione grupy spoecznestwa nie maj wtpliwoci co do koniecznoci
i korzyci z czonkowstwa do NATO. Ponadwiekowy antagonistyczny podzia
midzy rusofilami a rusofobami nie wywiera dzisiaj powanego wpywu na
polityk zagraniczn. Debata midzy nimi dotyczy przede wszystkim poziomu
pogbienia i dalszego rozwijania kulturowo-historycznych kontaktw z Rosj.
Bugaria jest czonkiem NATO i UE i pomimo braku poparcia opinii publicznej
armia kraju bierze udzia w niektrych z najwikszych operacji NATO,
przykadowo, w Iraku i w Afganistanie. Oprcz tego istniej ju cztery bazy
amerykaskie/amerykasko-bugarskie, zlokalizowane w pobliu poudniowego
wybrzea Morza Czarnego na Nizinie Trackiej, ktra stanowi swojego rodzaju
przejcie midzy Europ a wiatem islamo-arabskim. Jedna z nich Bezmer,
okrelana jest przez Amerykanw, jako jedna z szeciu baz si powietrznych
Stanw Zjednoczonych na wiecie z najbardziej strategicznym pooeniem24.
Przypomnijmy, e nawet w okresie zimnej wojny kiedy Bugaria nazywana bya
16-t republik ZSRR i miaa wspln granic z dwoma pastwami NATO na
poudniowym kracu Ukadu Warszawskiego, na jej terytorium nigdy nie
znajdoway si bazy sowieckie.
Nawet i polityk energetyczn Rosji na Bakanach niektrzy analizatorzy
okrelaj jako wynik jej prawosawnej i pansowiaskiej polityki. Analizator
bugarskiego czasopisma Geopolityka Pamen Dymitrow podsumowa, e
wszelkie tumaczenia o kulturowo-historycznej argumentacji rosyjskich projektw
energetycznych na tym obszarze s absolutnie nietrafne. W rzeczywistoci rosyjski
gaz bdzie pyn w rurach Potoku Poudniowego (ewentualnie!) przez bugarskie
i serbskie terytoria, aeby omin teren Ukrainy, ktra jest sowiaska, w wikszym
stopniu prawosawna, a jej cz rosyjskojzyczna25.
Niesowiaskie narody prawosawne Grecy i Rumuni, jeszcze w koncepcjach
Mikoaja Danielewskiego zostay wczone do projektowanego przez niego
sowiaskiego sojuszu. Bizancjum postrzegane jest przez Rosjan jako patron
pastwowo-polityczny, kulturowy i religijny. Po jego upadku i zajciu
Konstantynopola przez Osmaskich Turkw w 1453 r. stworzono warunki do
pniejszego opracowania koncepcji Moskwa-Trzeci Rzym.
Po upadku wiata dwubiegunowego kontakty midzy Rosj a Grecj buduj si
przede wszystkim na podstawie bilateralnej i maj wyranie pozytywny znak. To
zauwaa i Samuel Huntington (1927-2008), ktry susznie stwierdza jak po
ukoczeniu zimnej wojny polityka Grecji coraz bardziej odchyla si od polityki
Zachodu. W zwizku z konfliktami w byej Jugosawii Grecja odwraca si od
24

D. Widome, The List: The Six Most Important U.S. Military Bases. http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3460
25
. , . 1/2008, s.
25-26.

88

polityki si zachodnich popierajc aktywnie Serbw. Po upadku Zwizku

Radzieckiego Grecja prowadzi wsplne interesy z Rosj w przeciwiestwie do
interesw ich wsplnego wroga Turcji26.
W raporcie Komisji Europejskiej z listopada 2007 r. Grecja wraz z Cyprem
zostay nazwane Koniami Trojaskimi Rosji w UE ze wzgldu na ich blisz
wspprac27. Ta wsppraca odbija si w sferze energetyki i gospodarki oraz
w kwestii czstych zakupw rosyjskiej broni i techniki wojskowej tj. statki
desantowe, systemy rakietowe, samoloty, migowce i inne. Tylko w 1998-2006 r.
Rosjanie sprzedali Grekom bro o wartoci ponad miliard dolarw28. Dziki
sprzeciwieniu si USA i Turcji powstrzymano lokalizowanie zakupionych przez
Cypr w 1996 r. rosyjskich rakiet C-300 na tym pwyspie. Jednak tu zadziaay
braterskie stosunki z Grecj i rakiety zlokalizowano na greckiej wyspie Krecie.
Niewtpliwie ze wzgldu na swoje pooenie geopolityczne i skomplikowane
stosunki z Turcj, Grecja i w przyszoci bdzie si staraa utrzymywa bilateralne
stosunki z Kremlem niezalenie od opinii swoich partnerw z UE i NATO. Znawca
Grecji Siergiej Cehmistrenko podkrela jednak, e dwustronnych relacji nie
powinno si sakralizowa: Niezalenie od duchowej bliskoci i wsplnych losw
historycznych, Grecja zawsze trzymaa pewny dystans od Rosji nie dopuszczajc
przejcia stosunkw pastwowych poza granic, oddzielajc neutralno-yczliwego
partnerstwa od nieformalnego sojuszu29.
Pomimo tego, e Rumunia odzyskaa niepodlego w znacznym stopniu dziki
polityce Rosji na Bakanach w XIX w., trudno jednak mwi o jakimkolwiek
geopolitycznym lub kulturowym deniu Rumunw w stosunku do Rosji.
Niezalenie od wyznania prawosawia, rumuska tosamo narodowa zostaa
zbudowana na podstawie romantycznych idei o tym, e Rumuni s spadkobiercami
Rzymian (Imperium Romanum) i ich kultura naley do strefy aciskiej. O tej
preorientacji wiadczy fakt, i w latach 60. XIX w. cyrylica zostaa zmieniona
z acinki przy pisemnej formie jzyka rumuskiego. Po zimnej wojnie dyplomacja
rumuska okrelia Francj jako swojego gwnego zachodniego sponsora starajc
si utrzyma wsparcie midzynarodowe ze strony tego pastwa30. Nie
zapominajmy, e Rosja i Rumunia maj zupenie rne pozycje i interesy
geopolityczne w stosunku do przyszoci Modawii, ktra midzy innymi nie
26

. , .
, 2000, s. 231.
27
W tym samym raporcie pozostae dwa kraje czonkowskie UE z Bakanw Rumunia i Bugaria
zostay zakwalifikowane odpowiednio jako chodno nastawiony pragmatyk i przyjacielsko
nastawiony pragmatyk w swoich stosunkach z Rosj. Zob: Leonard M., Popescu N. A Power Audit
of EU-Russia Relations. European Council on Foreign Relations. http://ecfr.3cdn.net/456050fa3e8ce10341_9zm6i2293.pdf
28
. , . , 5/2006.
http://www.cast.ru./journal/2006/5-sept-okt-01/
29
. , -: . /, .,
, ., , ., , . . .
, 8. 1996. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm
30
. . , .
(19901996 .). . . .
. .. , 2008, 5, s. 237.

89

zjednoczya si w XX w. z Rumuni przede wszystkim przez prowadzon

geostrategi rosyjsk. Ewentualne ogoszenie pastwa Naddniestrzaskiego
popieranego przez Rosj bez wtpienia pogorszyoby stosunki midzy Bukaresztem
a Moskw.
W tradycyjnych31 koncepcjach geopolitycznych Rosji Turcja ma obraz nie tylko
strategicznego przeciwnika, ale rwnie wroga cywilizacyjnego. W ostatnich 15-20
latach Turcja wzmocnia swoje wpywy na Bakanach w sferze gospodarczej oraz
dziki poparciu dla ludnoci muzumaskiej w BiH, Kosowie, Macedonii, Bugarii.
Ankara prowadzi wielowektorow polityk zagraniczn, w ktrej szczeglne
miejsce zajmuje Federacja Rosyjska dzi turecki partner handlowy numer jeden.
Pomimo rnych pozycji kulturowo-religijnych i politycznych obu pastw oraz
zachowaniu sprzecznych interesw na Bakanach, na Kaukazie Pnocnym i Poudniowym, w Azji Centralnej, okazay si one czynnikami drugorzdnymi dla
ustalenia solidnej wsppracy. Wzajemny obrt handlowy za 2007 rok liczy 22,5
mld dolarw. Dla Rosji Turcja jest ju czwartym wedug iloci rynkiem zbytu jej
towarw i surowcw na wiecie po Niemczech, Woszech i Holandii. W dodatku
ronie ilo rosyjskich turystw w Turcji, ktrych liczba co roku wynosi ponad
milion osb, czyli 4-5 razy wicej w porwnaniu do Bugarii lub Grecji. Natomiast
kraje postkomunistyczne jak Rumunia i Bugaria w wielu kwestiach wsppracy
gospodarczej kieruj si nadal antykomunistycznymi emocjami w stosunku do
Rosji. Wanie to doprowadzio do stracenia rosyjskich rynkw dla rnych
produktw rolniczych, spoywczych, kosmetycznych, farmaceutycznych i wielu
innych. Natomiast bardzo chtnie cz tych rynkw rosyjskich obj turecki
biznes.
Podsumowanie
Obecnie, na pocztku XXI wieku, kiedy Rosja nie jest gwn si globaln na
Bakanach, niewtpliwie bdzie si staraa utrzymywa jak najlepsze stosunki
z Serbi, Czarnogr, Bugari, Grecj i Macedoni. Pomimo dominacji w sownictwie wspczesnych dyplomatw rosyjskich modnego pragmatyzmu, obraz
wymienionych krajw w wiadomoci geopolitycznej Rosji nadal pozostaje
obrazem jej naturalnych sojusznikw i partnerw. Przynajmniej na to wskazuje
potencja kulturowy we wzajemnych relacjach. Rosja zawsze braa pod uwag
w swojej polityce bakaskiej czynnik etniczny, lingwistyczny i religijny i z nich na
pewno nie zrezygnuje. Narody bakaskie i ich elity polityczne niezalenie od
rnych powiza historycznych z Rosj s wiadome, e Kreml jest trwaym
biegunem promieniowania wpyww geopolitycznych i cyklicznie bdzie powraca
i wzmacnia swoje pozycje w Europie Poudniowo-Wschodniej. Taki jest wanie
okres minionego 10-lecia wskazujcy, e dla Rosji w bliskiej perspektywie wpywy
na Bakanach bd skoncentrowane w sferze geoekonomicznej.
31

Na Pwyspie Bakaskim znajduje si tylko 4 % terytorium Turcji. Z tego powodu jak i z przyczyn
etnicznych, konfesjonalncyh, cywilizacyjnych w wielu koncepcjach regionalnych Turcja nie zalicza
si do Bakanw. Jednak ze wzgldu na wspczesn sytuacj geopolityczn i geoekonomiczn na
tym obszarze, a take na powan rol Turcji w systemie bezpieczestwa oraz na europejskie aspiracje
Turcji wyczenie tego regionalnego mocarstwa od procesw w Europie Poudniowo-Wschodniej s
nieuzasadnione.

90

Jeli na dusz met sama Rosja chce si sta zaufanym i przewidywalnym

partnerem i zwikszy swj autorytet to moskiewscy stratedzy majcy wpyw na
kreowanie polityki rosyjskej na Bakanach musz sprosta nieatwym oczekiwaniom. Jest to, po pierwsze, rezygnacja z wykorzystywania Bakanw w celach
rywalizacji z Zachodem oraz akceptacja i szanowanie ich wspczesnych
midzynarodowych interesw pastw bakaskich. Po drugie, byoby cudem, ale
najbardziej wskazana jest dla Rosji rezygnacja z irracjonalnych samookrele
rodzaju zbawicielska, wielka, wita i wybrana przez Boga, ktre to hasa
najczciej przykrywaj ambicje czysto imperialne. W tym celu za podstaw
posuy mog znane w spoeczestwie rosyjskim prace i idee znawcy Bakanw
Siergeja Romanenko. Zdaniem profesora Rosja zawsze patrzya na narodowe
ruchy narodw bakaskich jako instrument w swojej globalnej politycznej grze, nie
zawsze majc wiadomo o powanych rnicach w interesach samych narodw
bakaskich. Dlatego proponuje on opracowanie dugoterminowej polityki Rosji
na Bakanach, zwolnionej nie tylko z ideologicznych stereotypw, ale rwnie
z prymitywnego praktycyzmu skierowanego wycznie na chwilow korzy. Dla
tych celw jednak s nieprzydatne abstrakcyjne idee mylicieli rosyjskich z XIX
pocztku XX w., ani uproszczone globalne schematy wspczesnych zachodnich
politologw, jak rwnie mechaniczne przeniesienie sytuacji z przeszoci do
naszych czasw. Dowiadczenie przeszoci powinno si zna i bra pod uwag.
Niezbdne jest natomiast nowe samookrelenie realistyczne pojcie o czasie
i przestrzeni, o roli Rosji32.
Ze strony rzdw pastw bakaskich moemy oczekiwa dwch moliwych
modeli geopolitycznego zachowania w stosunku do Rosji. Pierwszy to kontynuacja
prb trzymania si jak najdalej od Rosji, drugi denie do budowania skutecznych
mechanizmw wsppracy spoeczno-ekonomicznej. Wsppraca w energetyce,
handlu, turystyce, nauce, gospodarce przyniosaby konkretne rezultaty tylko
w atmosferze zaufania i aktywnego cywilizacyjnego dialogu w szerszych ramach
UE-Rosja i NATO-Rosja. Od tego zaley utrzymanie bezpieczestwa w regionie
Czarnomorskim, ktry jest szczeglnie istotnym obszarem dla pastw nalecych
do Wschodnich Bakanw.
W wiadomoci geopolitycznej i geohistorycznej wielu narodw bakaskich
obraz Rosji pozostaje obrazem wyzwoliciela od 5-wiekowego panowania
osmaskiego, ktrego kres stanowi jednoczenie pocztek wspczesnych pastw
narodowych na Bakanach. Nie raz w XX stuleciu w trudnych chwilach i zakrtach
w stosunkach midzynarodowych wiele z nich oczekiwao politycznego, dyplomatycznego lub militarnego wsparcia ze strony Rosji dla swoich wasnych celw
narodowych. Jednak kiedy te narody miay okazj, aby samemu wybra swj
wektor geopolityczny i geoekonomiczny, wybr ten skierowany by zawsze ku
mocarstwom zachodnim.
32
. , - - .
/, ., , ., , ., , . .
. , 8. 1996. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm

91

SUMMARY
THE BALKANS NATIONS IN RUSSIAN GEOPOLITICAL
CONCIOUSNESS. RUSSIA IN GEOPOLITICAL CONCIOUSNESS IN THE
BALKANS NATIONS.
In this paper the place in the Russia's geopolitical consciousness which peoples
and countries from Balkan region occupy are presented. Besides, the geopolitical
and geocultural image of Russia in consciousness of peoples from its region are also
taken into account. The paper puts the theoretical aspects on the scientific concept
geopolitical consciousness and gives accents to its practical consequence on the
example of geopolitical priorities of Russia and Balkan countries. The author
emphasises that each subject on political map disposes its own geopolitical
consciousness, which appears and develops in the space and time under the
influence of different objective condition and numerousness idealistic perceptions.
These problems are presented in the light of dynamic relations Russia Balkan
region from the end of XVIII century until at present. The main attention is directed
towards changes in Russias approaches towards the Balkan region countries after
the break of the Eastern block. In that period Russia was withdrawn from great
geoplitics in the Balkans. After 2000 Russia gradually returns to its position in the
region thanks to export of energy row. Therefore, at present the Balkans are noticed
in the light of the Kremlin geoeconomic interests. Apart from these tendencies,
traditional panslavistic dispositions in perceiving the Balkans peoples in Russia's
geopolitical consciousness are preserved. Although The Russophile ideas are
traditional for large social-political groups in Bulgaria, Serbia, Montenegro, Greece,
nowadays all these countries are integrated and have aspirations to join into EuroAtlantes structures.

92

KORNEL SAWISKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

ZWIZEK RADZIECKI W GEOPOLITYCE JEANA THIRIARTA

(LATA 1964-1968)
Artyku posiada charakter prezentacji podstawowych punktw myli geopolitycznej zmarego w 1992 r. Jeana Thiriarta w stosunku do Zwizku Radzieckiego
w latach (1964-1968). Stosunek tego belgijskiego geopolityka, komunitarysty,
i teoretyka europejskiego nacjonalizmu do ZSRR wbrew niektrym zachodnim
opracowaniom nie uleg pniej w latach 80. XX wieku jakiej radykalnej zmianie.
Mona mwi raczej o rozwoju myli i analiz, ktre wyjaniane s w ksikach,
broszurach i czasopismach, ktre Jean Thiriart publikuje podczas pierwszych lat
istnienia swoich Organizacji (Jeune Europe oraz Parti Communautaire Europeen).
Jednak lata (1964-1968) traktowane s przez badaczy jako szczytowy okres
osigni Thiriarta na niwie publicystyki geopolitycznej, dla ktrej najbardziej
reprezentacyjne byo pismo La Nation Europeenne (Nard Europejski), lektura,
ktrego bya rwnie podstaw do napisania tekstu.
W listopadzie 1965 roku ukazuje si zerowy numer La Nation Europeenne.
Pismo szybko stao si trybun komunitarystw europejskich doprowadzajc do
zamknicia konkurencyjnych tytuw. W caej przestrzeni frankofoskiej jest wydawane rwnolegle w dwch wersjach w Belgii, oraz we Francji, gdzie z powodu
cenzury teksty s inteligentnie modyfikowane. Woskie wydanie bdzie publikowane a do 1970 roku pod nazw La Nazione Europea.
Nard Europejski to bardzo nowoczesne i dobrze opracowane jak na swoj
epok pismo, sprawnie kolportowane, sprzedawane we wszystkich wikszych
salonach prasowych przestrzeni frankofoskiej. Nard Europejski odegra
zasadnicz rol w propagowaniu komunitaryzmu jako ideologii, z thiriartystowskimi tezami geopolitycznymi w roli gwnej, poniewa pisz w nim
intelektualici i politycy zarwno z Europy, jak i reprezentanci systemw
politycznych wczesnego Trzeciego wiata. W lutym 1969 roku ukarze si ostatni,
30-ty numer pisma w jzyku francuskim.
Jean Thiriart w latach 1965- 1969 doprowadza do komercjalizacji swojego ruchu
i publikowanych przez niego materiaw. Publikacje rozpowszechniane s za
pomoc NMPP (gwny dystrybutor prasy francuskiej). W szczytowym okresie
pismo liczy moe na 2000 prenumeratorw. Drukowanych byo zawsze 10 000
egzemplarzy. Komitet redakcyjny mia charakter oglnoeuropejski, stanowili go:
Francuzi, Belgowie, Wosi, Szwajcarzy, Niemcy, Portugalczycy, Holendrzy,
Brytyjczycy. Nard Europejski moe jeszcze liczy na zagranicznych korespondentw: w Brazylii, Argentynie, Algierii i Egipcie. W odrnieniu od
dotychczasowej prasy ruchu komunitariaskiego pismo bdzie mie charakter
otwarty, nastawiony rwnie na wspprac z ludmi spoza ruchu1.
1

Jean Thiriart et le national Communautarisme europen, praca doktorska obroniona w Institut d

tudes Politiques de lUniversit de Paris w 1978 r. maszynopis w posiadaniu autora.

93

W latach 1960- 1969 Jean Thiriart i Jego europejska transnacjonalna organizacja

Moda Europa byli inicjatorami pierwszej do dzi niepowtrzonej prby
stworzenia zjednoczonej, rewolucyjnej narodowo-europejskiej partii, dla ktrej
Thiriart opracowa now polityczn teori odpowiadajc rozmiarowi Europy:
narodowo-europejski komunitaryzm2.
W kocwce lat 60. Thiriart dobrowolnie odszed od polityki3. Na skutek tego
Moda Europa i komunitaryzm narodowo-europejski znikny z politycznej sceny
nie zostawiajc prawnego nastpcy, bardzo szybko przechodzc do politycznej
historii i zostawiajc mitologi stworzon zarwno przez przeciwnikw, jak i przez
nostalgicznych zwolennikw.
W tekcie wyszczeglniono 4 zasadnicze tezy, na bazie ktrych w sposb
syntetyczny mona odda istot stosunku Jeana Thiriarta, oraz organizacji, ktrym
patronowa do Zwizku Radzieckiego w drugiej poowie lat 60. XX w. Pozwolono
sobie na czste cytaty: w najbardziej sugestywnych momentach oddajc gos
samemu Thiriartowi.
1. teza: Stany Zjednoczone jako gwny przeciwnik geopolityczny
Zgodnie z filozofi Carla Shmitta oraz jego ucznia Juliena Freunda Thiriart ceni,
to co w polityce najistotniejsze: by ocenia kto jest przeciwnikiem (rzeczywistym
i namacalnym) a kto przyjacielem. Gdy mwi: jeli bdzie taka potrzeba- budowa
Europ bdziemy z samym diabem moemy mwi o jego skrajnym pragmatyzmie. Si politycznego realizmu Thiriarta jest konstatacja by: cigle poprawia.
Przekadajc to ostatnie stwierdzenie na jzyk praktyki Thiriart przyznaje, np.
e: Zbyt mao uwagi powici <klasowej wsppracy> midzy star, zmczon
europejsk plutokracj a mod, wie, dynamiczn plutokracj amerykask,
ktra jest faktycznym suwerenem Europy4.
Tymczasem dla Thiriarta gwny przeciwnik by jasno rozpoznany: to Stany
Zjednoczone Ameryki Pnocnej. W 1967 roku Thiriart pisa: Nacjonalizm
europejski jest zasadniczo antyamerykaski, drugoplanowo antyrosyjski. On jest
priorytetowo antyamerykaski poniewa USA s silniejsz od ZSRR potg na
poziomie rywalizacji ekonomicznej 5. Thiriart do samego koca swojej aktywnoci
obstawa przy tym zaoeniu: jedyny nard, ktry moe lekceway Europ to
Stany Zjednoczone.
Wedug Thiriarta od 1945 roku USA prowadz przeciw Europie wojn
kolonialn. Oznacza to po prostu mikk kolonizacj, ktra jest o wiele
niebezpieczniejsza, ni gdyby bya narzucona si: Okupacja zachodniej Europy,
tworzy sytuacj daleko powaniejsz, ni okupacja Europy Wschodniej. W Europie
Zachodniej ludzie akceptuj, albo w ogle nie wie w to, e s okupowani [].

Ibidem.
106 pyta o Europ: Rozmowy Jeana Thiriarta z hiszpaskim dziennikarzem Robertem Chilem
Mugarsem.
4
La Nation Europeenne, nr 1 ( 15 stycze - 15 luty 1966), s. 6.
5
La Nation Europeenne, nr 16 (15 kwiecie- 15 maj 1967), s.16.
3

94

Amerykaska okupacja jest przebiega, sprytna, jest daleko bardziej niebezpieczna

od okupacji radzieckiej6.
Thiriart nie oszczdza rwnie Anglii nazywajc j amerykaskim
lotniskowcem i nieprzyjacielem od wiekw z powodu jej historycznych opozycji
w stosunku do wszelkich prb zjednoczenia Europy7. W wydanej w 1965 r. ksice
Wielki Narod Europa od Brestu do Bukaresztu Thiriart podkrela, e byoby
historycznym faszem obarcza jedyne ZSRR za podzia Europy w Jacie (teza 12)
i dodawa, e jeli chcemy by Rosjanie opucili Europ Wschodni, naley
jednoczenie da by Amerykanie opucili Europ Zachodni (teza 27).
Archetypizujc modele cywilizacyjne Thiriart porwnuje USA do antycznej
Kartaginy: nawet bogactwo materialne, nawet <<morski>> sposb prowadzenia
polityki, nawet mikko prowadzenia okupacji kolonialnej maj kartagiski
charakter.
Na amach La Nation Europeene bd ledzone z uwag wszystkie
rewolucyjne ruchy antyamerykaskie na wiecie. Pismo studiowa bdzie rwnie,
zjawiska zwizane z kultur rewolucyjn, dyskusje o castryzmie, boliwijskiej
wojnie partyzanckiej, Black Power. Pismo popiera rwnie cakowicie walk
Pnocnego Wietnamu przeciwko USA8.
Thiriart twierdzi, e USA cakowicie przeciwstawiaj si idei zjednoczonej
Europy, rozpatrujc ZSRR jako potencjalnego, wymuszonego prawidami
kontynentalnej geopolityki czonka wsplnoty europejskiej pisa: Oceniamy, e
USA jednoczc si Europ prbuj do reszty sobie podporzdkowa po to by
cakowicie j zniszczy.USA zrobi wszystko by przeszkadza rodzcej si
Europejskiej unii politycznej, np bdzie czuwa by odbywao si to pod opiek
NATO, wyl nam brytyjskiego konia trojaskiego, ktrego zadaniem bdzie
niedopuszczenie przez Europ do samodzielnego dysponowania broni atomow,
nastpnie uyj wszelkich rodkw by nie dopuci do wzajemnego zblienia
midzy ZSRR a Europ9.
2. teza: Propozycja pokojowej koegzystencji midzy Europ a ZSRR
Koncepcja wojny midzy ZSRR a Europ nie miaa tak naprawd, nigdy miejsca
w geopolitycznych tezach Thiriarta. Rozdzia 7 wydanej w 1964 roku ksiki
Europa 400 milionowy nard zatytuowany: Nie dla wypraw krzyowych,
oznacza, e Europa nie powinna nigdy wicej przeprowadza militarnych wypraw
by zdobywa Rosj, by zdobywa zboa Ukrainy, czy rop naftow Baku. Nie
przesadzajc moemy stwierdzi, e ta idea stanowi bdzie jeden z gwnych
motyww myli geopolitycznej tego paneuropejskiego nacjonalisty.
Thiriart przywouje w swoich rozwaaniach krucjaty, ktre w okresie epoki
nowoytnej udao si Rosji odeprze: najazd Karola II krla Szwecji, Napoleona,
Hitlera, Potaw, Beresin lub Stalingrad dowiody one wartoci rosyjskiego oporu,
6

La Nation Europeenne, nr 29 (listopad 1968), s. 6-7.

La Nation Europeenne, nr 22 (listopad 1967), s. 6.
8
Sauveur: Jean..., s. 51-54.
9
La Nation Europeenne, nr 2 (15 luty-15 marzec 1966), s. 6 i nr 20 (wrzesie 1967), s. 1.
7

95

wytrwaoci i odwagi, wiedza o tych cechach Rosji powinna pozwoli unikn

takich sytuacji w przyszoci.
Europa powinna uzyska-pokojowe ssiedztwo z ZSRR by nie doprowadza
wicej do sytuacji, w ktrej USA handluj z Moskw za europejskimi plecami.
Wedug Thiriarta to pokojowe ssiedztwo, ta europejska neutralno, nie s
bezwarunkowe, nie naley zapomina, e jedynym prawdziwym przedmiotem
historycznego sporu midzy Europ a ZSRR, jest problem Europy Wschodniej.
Kiedy w tym okresie Thiriart mwi o zjednoczonej Europie, to wyobraa sobie
j jako przestrze rozcigajc si od Brestu do Bukaresztu. Tymczasem bdzie to
moliwe jedynie wtedy, gdy radzieckie oddziay wycofaj si z europejskich krajw
zajtych podczas kocowej fazy drugiej wojny wiatowej. Thiriart pozostawia
otwart kwesti ostatecznych granic ZSRR chocia uwaa, e powrt ZSRR do
stanu granic z 1938 roku stanowiby trwalsz baz porozumienia ze zjednoczon
Europ.
3. teza Maksymalistyczna wizja zjednoczonej Europy od Dublina do
Wadywostoku
We wspomnianej ju pracy Wielki Nard. Europa od Brestu do Bukaresztu
Jean Thiriart bierze pod uwag ostateczny wymiar przyszego pastwa europejskiego, bardzo uwanie badajc ten problem w rozdziale 10 zatytuowanym:
Wymiar pastwa europejskiego. Europa od Brestu do Wadywostoku. Skrytykowa w nim koncepcj generaa de Gaulla Europy a po Ural, Europy z Rosj
okrojon ze swoich syberyjskich terytoriw. W Narodzie europejskim jeden
z jego artykuw zatytuowany jest dokadnie tak: Europa do Uralu- to
samobjstwo!. Poniewa Europa do Uralu oznaczaaby utrat rosyjskich Obszarw pooonych na wschodzie za Uralem- i obecno tam azjatyckiej potgi
chiskiej !, nie moskiewskiej ! Jeli twierdzimy, e powoanie Rosji jest europejskie, to nie moemy pozwoli by Rosj amputowano do poowy. Jeli tak si
stanie wwczas Europ bdzie przestrze tylko do Bukaresztu. Wprowadzimy
Rosj do Europy i wprowadzimy j ca bez terytorialnych amputacji. Europa
cignie si faktycznie do Wadywostoku, w zaoeniu, e Rosjanie s
Europejczykami 10.
W wydanej w 1964 roku ksice Imperium 400 milionw Thiriart liczy si ze
wzrostem znaczenia chiskiej potgi, przez co proponuje krtkoterminow polityk
antyrosyjsk, po to by ZSRR zagroony na swoich wschodnich granicach zmuszony
zosta prowadzi rokowania z Europ na temat opuszczenia przez jego wojska
Europy Wschodniej.
Europa wedug Thiriarta musi znale sojusznikw, by pooy kres
dwubiegunowej hegemoni USA ZSRR. Przymierze europejsko chiskie jest
potencjalnie rwnie potne, jak dwa obecne mocarstwa. Musimy, zatem znale
wsplnot interesw z Chinami. Bez wtpienia nie jestemy przyjacimi, to
pojcie obce w polityce, lecz sojusznikami, ktrzy maj tych samych wrogw.
Chiny, ktre spdzaj sen z powiek Rosji i irytuj Stany Zjednoczone, stanowi dla
nas korzystnego sojusznika, o ile s w stanie osabi naszych dwch okupantw. Na
10

La Nation Europeenne, nr 14, (15 luty-15 marzec 1967), s. 8-10.

96

sojusz <przeciw naturze> Moskwy z Waszyngtonem naley odpowiedzie innym

sojuszem <przeciw naturze> pomidzy Chinami komunistycznymi i Europ
narodow11.
Dugoterminowo jednak, naley ZSRR pomaga wyhamowywa chiskie
zapdy, pamitajc, e tereny syberyjskie nale do Europy.
W tamtym okresie Jean Thiriart zakada oczywicie, e skonstruowany
w caoci dopiero w latach 80. XX w. projekt Europy od Dublina do Wadywostoku
by stanowczo przedwczesny, lecz nie powstrzymywao go to przed snuciem
dywagacji na temat potencjalnych korzyci pyncych z realizacji takiego scenariusza pisa: Europa a do Wadywostoku, bdzie liczya 700 milionw
mieszkacw. To odpowiada historycznemu prawu, ktre nakazuje kierowa si
zasad rwnowagi, naley zrwnoway chiski blok. Ale po to by byo to
moliwe: Kreml bdzie musia ograniczy swoje pretensje do Europy, wprost
proporcjonalnie do pekiskich wymaga. Caa polityka europejska polega bdzie
na wsplnym interesie w stagnacji lub trwaym pokoju, ktrego Moskwa potrzebuje
by zaj si Chinami 12.
We wszystkich numerach Narodu Europejskiego Thiriart dowodzi, e
w interesie ZSRR jest zjednoczona, neutralna Europa, dlatego wic pewnego dnia
Rosja bdzie musiaa wybiera: Albo zachowa swoj militarn wadz w Europie
Wschodniej, albo swoje granice w Mandurii. Dokadnie z tego powodu Rosja
potrzebuje Europy. Zdaniem Thiriarta tylko Europa uprzednio uwolniona od
amerykaskiej okupacji bdzie moga zapewni tego rodzaju gwarancje. Thiriart
krytykuje rwnie star, prawicow klisz, nakazujc widzie Rosjan jako
azjatyckich Mongow.
4. teza: Propozycja wsplnego (ZSRR i Europa) odejcia od porzdku
jataskiego
Z geopolitycznego punktu widzenia Rosja naley do Europy, wynika to
z determinizmu geopolitycznego, ktry prowadzi powinien do scalenia tych
podmiotw.
W artykule Impas i skleroza radzieckiej dyplomacji13 Thiriart przedstawia
w sposb usystematyzowany sytuacj niszoci ZSRR w konfrontacji z amerykaskim hegemonizmem i dlatego proponuje wyjcie ze lepej uliczki, w ktrej
znalaza si radziecka dyplomacja.
Artyku ten przytacza fragmenty z pracy: Prawa geopolityki i geostrategii
Kontradmira Pierrea Celeriera, ktry na ilustracjach obrazuje tereny heartlandu Mackindera, ktre w znacznej czci pokrywaj si z obszarem wczesnego
ZSRR.
Rosja, ktra znajduje si w defensywie ma tylko jedn moliwo: Porzuci
polityk jatask, zrozumie polityk europejsk, cakowicie odwrci intencje
i styl dziaania [...]14. Thiriart rozpatruje w Narodzie Europejskim rne
11

La Nation Europeenne, nr 16, dz. cyt., s. 9.

La Nation Europeenne, nr 7 - 8 (15 lipiec-15 wrzesie. 1966), s. 9.
13
La Nation Europeenne nr 19 (sierpie 1967), s. 6-10.
14
La Nation Europeenne nr 29 (listopad 1968), s. 7.
12

97

warianty, rne scenariusze dla Rosji, w tamtym okresie (1967). Alians z Chinami
jest niewtpliwie prawdopodobny, mgby doprowadzi do zjednoczenia geopolitycznych interesw. Taki wariant doprowadziby jednak do obnienia pozycji
ZSRR, poniewa Chiny byy wwczas sabo rozwinitym krajem o ogromnych
potrzebach przemysowych i ekonomicznych. Drug propozycj jest alians ze
Stanami Zjednoczonymi, taki scenariusz wrcz przeciwnie, nigdy nie mgby
doprowadzi do strategicznego sojuszu z powodu rozbienoci stylw uprawiania
polityki: oceanicznego dla Amerykanw i kontynentalnego dla Rosjan. Alians
geopolityczny z Europ doprowadziby do powstania Wielkiego Imperium
Europejskiego i byby najkorzystniejszy i dla ZSRR i dla Europy. Moliwe byoby
nie tylko poczenie w sensie czysto geograficznym, dodatkowo Europa reprezentowaa wwczas w przeciwiestwie do Chin olbrzymi potencja ekonomiczny
i przemysowy, duo wikszy ni samego ZSRR. Tak refleksj wyartykuowa
Thiriart we wspomnianej ju wyej wydanej w 1965 roku ksice Wielki Nard
Europa od Brestu do Bukaresztu.
Dla Thiriarta punktem zaamania rwnowagi midzy USA a ZSRR jest wanie
Europa Zachodnia, ktra jest, cytuj najbogatsz amerykaska koloni: Europa
Zachodnia stanowi rwnoczenie o potdze amerykaskiej oraz deficycie potgi
ZSRR 15.
Wg Thiriarta problemem dla Sowietw jest pozbawienie Amerykanw ich
najbogatszej kolonii Europy. Ale jak do tego doprowadzi? Thiriart twierdzi, e
od mierci Stalina nie ma ju na Kremlu wielkiej polityki, kieruj nim bowiem
zaczadzone przez marksistowski katechizm umysy zwykych urzdnikw16. Gdyby
rzdzcy Kremlem mieli szersz wyobrani to powinni zagra kart Europejsk,
bo bya szansa stworzenia Europy nie amerykaskiej, a moe nawet antyamerykaskiej17.
Kreml nigdy na powanie nie prbowa uwie politycznie Europy. To bd,
ktrego nie popeniby Stalin, gdyby doszed do wniosku, e w konfrontacji siowej
z USA nie jest w stanie zapewni sobie przychylnoci Europy.
Thiriart rozumie, e zjednoczenie nie moe mie miejsca jedynie na bazie
rozwiza siowych, czego dowodzi przykad radzieckiej dominacji w Europie
Wschodniej. ZSRR pokaza, e nie jest zdolny by zintegrowa te kraje, wywoujc
nawet nacjonalistyczne odruchy w Europie Wschodniej i to mimo teoretycznego
internacjonalizmu marksistowskiego.
Dla Thiriarta jedynym scenariuszem dla ZSRR powinno by zaryzykowanie
wielkiej gry, zostawienie na boku tej maej gierki, jak jest zachowanie jataskich
zdobyczy w Europie Wschodniej, ktra jest obsesj radzieckiego kierownictwa od
czasw mierci Stalina. Kierownictwo radzieckie powinno dokona radykalnej
wolty w kierunku unii z Europ.
Thiriart posiada ogromny zasb kultury historycznej, podpiera swoje tezy
przykadami z analogicznych wydarze historycznych. W tym konkretnym
15
16
17

La Nation Europeenne, nr 29, cit., s. 6.

La Nation Europeenne, nr 16 (15 kwiecie-15 mai 1967), s.9.
La Nation Europeenne, nr 10, cit., s. 12.

98

przypadku odnajdywanie historycznych analogii nie jest chybione. Przywoywa

polityk Bismarcka w stosunku do Austrii po bitwie pod Sadow: zasada nie
upokarzania zwycionego: Dla Moskwy zgoda z Europ powinna oznacza przekroczenie ducha Jaty nowa Sadowa to zjednoczenie po 1945.
Przedstawiono tutaj gwne tezy myli geopolitycznej Jeana Thiriarta
w stosunku do ZSRR z lat 60. w formie maksymalnie syntetycznej. Tematyka ta
jest niezmiernie szeroka, posiadajca wiele szczegowych odgazie mieszczcych si w ramach subdyscyplin geopolityki takich jak np: stosunek Jeana
Thiriart do kwestii ideologii marksistowskiej, do systemw politycznych pastw
Europy Wschodniej (zwanych przez niego narodowymi komunizmami), do komunistycznych partii Europy Zachodniej, czy konfliktu arabsko-izraelskiego.
Rwnie odrbnym zagadnieniem wydaj si by poszukiwania mistrzw geopolityki majcych zasadniczy wpyw na krystalizacj jego myli.
Praktycznie zupenie pominito udzia Thiriarta w yciu politycznym omawianego okresu, w ktrym to spotyka si z wieloma znanymi przywdcami
pastw.
Na zupenie osobne potraktowanie zasuguje to, jak myl geopolityczna Jeana
Thiriarta traktowana jest obecnie ju po Jego mierci w 1992 roku. W najwikszym
skrcie mona powiedzie, e jest ona przedmiotem analiz i opracowa gwnie
w Rosji oraz w Stanach Zjednoczonych, a stosunkowo mao w Europie.
To jednak jak wspczenie jest ona receptowana, moe by przedmiotem
osobnego opracowania.
Konkluzje
Dwaj wrogowie Europy, rozpoznani przez Thiriarta w omawianym okresie to
Rosjanin i Amerykanin, z czego ten drugi jest o wiele groniejszy, poniewa jest
potniejszy. Gospodarka wczesnego ZSRR jest w powijakach, ponadto jest
uzaleniona od USA jeszcze na dugo. Jean Thiriart (dla, ktrego Ural nie jest
adn granic cywilizacyjn) snuje wizj wielkiej Europy, rozcigajcej si od
Dublina do Wadywostoku. W tym celu: nacjonalizm rosyjski pozostaje ostatnim
nacjonalizmem do wytpienia w Europie. Niemcy wyleczyli si ze swojego
nacjonalizmu w 1945 roku []. Przymierze Moskwy z nami [] jest podane.
W tym celu naley najpierw zbudowa Europ polityczn a do Bukaresztu.
W najbliszym czasie Rosja jest naszym wrogiem, wojskowym okupantem.
W dalszej perspektywie naley zadba o dobre stosunki z ZSRR, by na koniec,
w jeszcze odleglejszej perspektywie Wielka Europa moga wchon Rosj18.
W latach 80. Jean Thiriart wraz z Lucem Michelem i Jose Cuadrado Cost
zakadaj szko euro-radzieck, w ramach, ktrej pojawia si idea Europy,
zrodzonej przy pomocy armii radzieckiej.
Thriart, ktry w latach 1964-1969 r. pisa, e proces zjednoczenia Europy nie
moe, nie powinien by skierowany przeciwko ZSRR, w 1981 r. napisze: ZSRR
moe tylko przypieszy ten proces proces kontynentalnego zjednoczenia19.
18

La Nation Europeenne, nr 16, dz.cyt., s. 9.

J. Thiriart, Jewro-Sowieckaja Imperia ot Wladiwostoka do Dublina, Sodierenie Dwch Tomow, s.
23, (maszynopis w posiadaniu autora).
19

99

Dodajc w innym miejscu: Z geopolitycznego punktu widzenia ZSRR jest

spadkobierc Trzeciej Rzeszy. Nie pozostaje mu wic nic innego jak tylko ruszajc
ze wschodu na zachd dopeni to czego Trzecia Rzesza nie zdoaa dokona
ruszajc z Zachodu na Wschd20.

SUMMARY
THE SOVIET UNION IN GEOPOLITICAL THOUGHT OF JEAN
THIRIART (YEARS: 1964-1968)
The article has the introduction character of basic points in geopolitical thought Jean Thiriar, in relation to Soviet Union in the years (1964-1968). The propotion of
this Belgian geopolicy thinker, comunitarist and European theoretician nationalism
to USSR, in defiance of some western studies in the 80s XX age had not some radical changes. It is possible to think about development of thought
and analyses, which are explained in books, pamphlets and periodicals, which Jean
Thiriart publishes during the existence of his Organizations (Jeune Europe and "
Communautaire Europeen Party).
Despite of this, years: 1964-1968 are treated by explorers as a peak period of
Thiriars achievements on the geopolitical journalism, for which the most representative writing was " La Nation Europeenne (the European Nation). Two recognized by Thiriar European enemies in discuss period, is the Russian and the American, from what this second more dangerous, because he is more powerful. The
economy of USSR in that period was dependended on USA on long time. Jean
Thiriart (for him Ural is not any civilization border) devise the vision of great
Europe, stretching from Dublin to Wadywostok.

20

Ibidem, s. 11.

100

PIOTR LECH WILCZYSKI

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. II

TERYTORIUM W HISTORII MYLI STRATEGICZNOWOJSKOWEJ

1. WSTP
Terytorium odgrywa istotn rol w relacjach midzy narodami od zarania
dziejw. Pocztkowo dzikie plemiona przemierzajce wiat w poszukiwaniu
lepszych terenw owieckich strzegy ich przed ssiadami, a nastpnie staroytne
cywilizacje rozwijajce si na obszarach sprzyjajcych rolnictwu oraz barbarzyscy
koczownicy najedajcy wczesne spichlerze wiata stworzyli granice. Granice
rozumiane s w niniejszej pracy szeroko jako linie, oddzielajce terytoria
ssiadujcych ze sob struktur politycznych (plemion, pastw i im podobnych).
Terytoria omawiane w tym artykule s rozumiane rwnie szeroko, jako obszary
wraz z rozmaitymi ich cechami, ktre s lub mog si sta czci wyej
okrelonych struktur politycznych i to zarwno w sensie fizycznym jak i
spoecznym, w zalenoci od kontekstu. Wraz z powstaniem granic i terytoriw
plemiennych zaistniaa take profesja, ktra suya ich zabezpieczaniu i
poszerzaniu, czyli wojownicy, pniejsi onierze. Poniewa pojedynczy wojownik
nawet konno nie by w stanie kontrolowa sytuacji na wszystkich granicach,
konieczne byo ustanowienie armii, ktra bya do dyspozycji dowdcw. Jako
armii i dowodzenia w wietle mijajcych wiekw zacza rozwija si
proporcjonalnie do wzrostu poziomu cywilizacyjnego danych kultur, za potga
pastw staa si wypadkow kilku czynnikw, z ktrych sia militarna bya
najwaniejszym. Kada armia wraz z postpem cywilizacyjnym rozwijaa swoje
umiejtnoci bojowe. Nie raz jednak zdarzao si, e jaki nowy wynalazek lub
wydarzenie diametralnie zmieniao sytuacj polityczn, do ktrej armia musiaa si
dostosowa. Tak samo dziaalno genialnych dowdcw wojskowych czcych
moliwo kierowania armi z przywdztwem politycznym pastwa, takich jak
Aleksander Wielki Macedoski, Czyngis Chan, Julisz Cezar, czy Napoleon
Bonaparte wpyway na zmiany postrzegania zagadnie wojskowych. Momenty te
staway si przyczyn powstawania nowych strategii.
Czym jest strategia? Ujmujc to pojcie najbardziej prosto mona by stwierdzi i
jest to sposb osigania celu. Jednak, aby zapobiec nieporozumieniu naley
rwnie wskaza czym rni si strategia od taktyki oraz sztuki operacyjnej.
Wspczenie strategi definiuje si jako: teori i praktyk dziaania
ukierunkowanego na osignicie zaoonych celw w danej dziedzinie,
ujmowanych w skali oglnej i majcych charakter dugofalowy, bd jako: teori
i praktyk okrelajc zasady i generalne sposoby dziaania stworzone przez
kierownicze organa w danej dziedzinie, ujmowane w skali celw i ich

101

urzeczywistnienia o duym horyzoncie czasowo-przestrzennym.1 Termin strategia

zatem nie dotyczy strefy zainteresowa jedynie wojskowych. Obecnie mamy tyle
rozmaitych strategii ile polityk, a wic mona mwi o strategii gospodarczej,
spoecznej, zagranicznej, a nie tylko obronnej. Dlatego ju w temacie zaznaczono,
e niniejsze opracowanie dotyczy bdzie konkretnej dziedziny tematyki
wojskowej. Strategia wojenna jednak czsto traktowana jest jako zamiennik sowa
taktyka, bd sztuka operacyjna, co jest bdem. Jak zaznaczono w definicji
strategia dotyczy najwyszego szczebla celw oglnych. Sztuka operacyjna, jest
niszym szczeblem sztuki wojennej, ktra okrela: dziaanie lub szereg dziaa
zmierzajcych do wykonania zadania.2 Z kolei taktyka jest najniszym i
najbardziej szczegowym elementem. Jest to: sposb, metoda postpowania
majca doprowadzi do okrelonego celu3 (Rys. 1).

Rys. 1: Miejsce strategii w sztuce wojennej.

W studiach wojskowych zatem strategia odpowiedzialna jest za wygrywanie wojen,

sztuka operacyjna kampanii, a taktyka bitew.
Powysze krtkie i nie wyczerpujce tego tematu przedstawienie podstawowej
terminologii nauk strategiczno-wojskowych jak i definicji granicy i terytorium,
przyjtej dla potrzeb niniejszego artykuu, suy ma realizacji celu, jakim jest
prezentacja ewolucji pojmowania przez badaczy i twrcw strategii wojskowych
wszystkich epok roli terytorium (plemiennego, czy pastwowego).

B. Balcerowicz (red.), Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, AON, Warszawa

2002, s. 94.
2
Uniwersalny sownik jzyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 3, s. 232.
3
Uniwersalny... op. cit., t. 4, s. 761.

102

2.
TERYTORIUM
I
JEGO
ROLA
PREHISTORYCZNYCH I ANTYCZNYCH

STRATEGIACH

2.1 Rola terytorium w organizacjach plemiennych.

Terytorium stanowio podstawowy warunek istnienia zoonych grup spoecznych
jakimi byy plemiona czy pastwa. Niestety nie moliwe jest stwierdzenie czy
strategia istniaa ju w czasach, o ktrych nie istnieje aden przekaz pisemny.
Jednak historia wojen z dzikimi plemionami Ameryki, czy Afryki lub innych czci
wiata pokazuje, i grupy te przywizyway ogromn rol posiadanemu terytorium,
a ich dziaania wojenne co najmniej wskazyway na umiejtno stosowania
przemylanych rozwiza na poziomie taktycznym. Mona zatem analogicznie
przypuci, e w czasach prehistorycznych, rwnie w Europie plemiona wczesne
stay na podobnym etapie rozwoju i podobnie przywizyway du wag do
zagadnie obrony terytorium.
Z zapiskw konkwistadorw i badaczy, majcych styczno z tego rodzaju
grupami spoecznymi wywnioskowa mona, e terytorium dla nich to przede
wszystkim teren owiecki. Terytorium, ktre dane plemi uwaao za swoje
utosamiane byo z obszarem, na ktrym jego czonkowie dokonywali czynnoci
zwizanych z owiectwem i zbieractwem. Wielko terytorium zatem bya (w
przyblieniu) proporcjonalna do potencjalnych moliwoci wyywienia danego
plemienia, co w trudnych warunkach na tym etapie rozwoju byo najwaniejsze dla
jego czonkw.
Naturalne zrnicowanie terytoriw pod wzgldem moliwoci produkcji
ywnoci, ale take klski ywioowe, dotykajce niektre terytoria, a zatem
przeludnienie, bd wyludnienie terytoriw, wynikajce te z rnych innych
udogodnienia i zagroenia dla egzystencji ludzi i plemion, stao si powodem
pierwszych wrogich stosunkw midzy plemionami. Ich owocem staa si wojna
upiecza. Napady jednych plemion na inne stay si zjawiskiem do typowym dla
tego etapu rozwoju cywilizacyjnego. Terytorium wrogiego plemienia stao si
rdem upw i bogactwa. Zwraca te uwag fakt, i do napadu skonne byy
plemiona zamieszkujce mniej gocinne terytoria, dla ktrych zajcie to stao si po
pewnym czasie czym normalnym, specjalizacj jego czonkw.
Napaci ze strony ssiednich plemion i jednoczesna wysoka warto terytorium
spowodowaa powstanie zjawiska wypraw odwetowych, nieraz bardzo krwawych i
koczcych si upadkiem obu walczcych stron. Poniesione przez plemiona straty
w ludziach jak i ich bogate ycie duchowe spowodowao, e powsta kolejny aspekt
wpywajcy na pojmowanie terytorium przez wczesnych ludzi. Chodzi tu o
powstanie pierwszych miejsc i ziem uwaanych za wite, bd uwicone krwi
przodkw, bd zwizane z mistycyzmem wierze pogaskich. Naruszenie takich
miejsc i terytoriw, wizao si z potrzeb odwetu i ich obrony.
Kolejnym aspektem jest wykorzystywanie obiektw znajdujcych si na
rnych terytoriach w celach obronnych. Ju w prehistorii zauwaono, niektre
terytoria maj lepsze waciwoci do obrony lub napaci, inne gorsze. Podzia na
terytoria dobre i ze do obrony przed wrogiem wiza si z umiejtnoci
rozpoznania i wykorzystania terytorium w celach zwikszenia bezpieczestwa
plemienia. Chodzi tu o wykorzystywanie wzgrz, zakoli rzek, czy uksztatowania
103

linii brzegowej do budowy grodzisk, jak i wykorzystanie jaski, czy innych miejsc
trudno dostpnych.
Wraz z rozwojem terytorialnym plemion pojawiy si pierwsze systemy
wczesnego ostrzegania i komunikowania midzy rnymi miejscami. Do nich
naley zaliczy te opierajce si na znakach dymnych, ogniowych i dwikowych.
Dziki nim nawet due terytorium plemienne mogo by zarzdzane dosy
sprawnie.
2.2 Rola terytorium dla pierwszych pastw epoki brzu.
Chcc przeanalizowa podejcie do zagadnienia terytorium w myli
strategiczno-wojskowej naley cofn si w czasie do epoki, w ktrej dziedzina ta
zacza kiekowa, a mianowicie do staroytnoci, a cilej do ery brzu. Wtedy to
w Chinach, Indiach, Bliskim Wschodzie i basenie Morza rdziemnego powstay
pierwsze organizmy polityczne bdce na tyle zaawansowane, by stworzy strategie
wojenne.
Cywilizacje te znay ju obrbk brzu, ktry sta si surowcem strategicznym,
za jego import by dla orodkw nie posiadajcych bazy surowcowej do jego
produkcji spraw najwyszej rangi. Z kolei terytoria, ktre miay dostp do tego
surowca szybko si bogaciy jak staroytna Fenicja, lub dyy do ekspansji
terytorialnej jak Persja. Wtek podziau na terytoria posiadajce i nie posiadajce
dostpu do surowcw strategicznych wpyn nie tylko na zrnicowanie
bogactwa i roli politycznej danych terytoriw na wiecie. Przyczyni si on take
do podejmowania pierwszych wypraw i ekspedycji odkrywczych, jak ta
przewodzona przez Pyteasza z Massilii dcego do odkrycia miejsca skd Fenicja
czerpaa rud cyny (Kornwalii). Ponadto dziki roli surowcw strategicznych,
powstay pierwsze eksterytorialne szlaki handlowe morskie i ldowe.
Myl strategiczna tego okresu oraz teksty pisane przez wczesnych strategw
skupiay si w duej mierze na umiejtnoci stosowania szykw bojowych. Warto
zauway, i rne wczesne pastwa specjalizoway si w nich w zalenoci od
rodzaju posiadanego terytorium. Pastwa takie jak greckie Ateny czy Sparta, ktre
posiaday terytoria o uksztatowaniu grzystym, wyspecjalizoway szyki
stosowane w piechocie (grecka falanga), za pastwa o (np. Babilon czy Egipt)
terytorium o uksztatowaniu rwninnym, wyspecjalizoway szyki oparte na
jedzie (rydwany bojowe). Wyjanieniem tego zjawiska jest utrudnienie dla
kawalerii jakie stanowi nadmierna pochyo, niedostpno, czy brak miejsca na
manewry szary i oskrzydlenia w terenach grskich oraz wysze koszty utrzymania
jazdy, na co nie mogy sobie pozwoli, zwykle ubosze od nizinnych, kraje grskie.
Warto zauway, i to zjawisko specjalizacji pastw rwninnych i grskich miao
miejsce rwnie pniej. Na przykad na wzgrzach Italii doskonale sprawoway
si centurie i kohorty legionw rzymskich, za na ukraiskich stepach niepokonana
bya husaria z okresu polskiej wietnoci. Kolejny przykad: synni szwajcarscy
halabardici (stanowicy dzi elitarn jednostk stray paacowej Watykanu), czy
hordy mongolskich ucznikw konnych ze stepw rodkowej Azji.
Jak opisano powyej niektre pastwa bazoway na jedzie, inne na piechocie,
ale jeszcze inne na flocie, ju bowiem w tamtych czasach mia miejsce podzia na
siy ldowe i morskie, ktrych taktyki ewoluoway pniej oddzielnie. Jest to
104

pierwsze zauwaalne odniesienie do terytorium (rdldowego, bd

nadmorskiego) w myli strategicznej. Wyrany podzia si zbrojnych na ldowe i
morskie wraz z rozwojem zawodowej floty wojennej i handlowej, majcy pocztek
w tym okresie, umoliwi zakadanie odlegych kolonii oraz kontrolowanie handlu
zamorskiego. Wzrost gospodarczy nie oparty jedynie na rolnictwie sprawi, i kraje
nadmorskie zdystansoway ssiadw pod wzgldem cywilizacyjnym oraz pozwoli
im na dominacj polityczn w regionie. W zasadzie mona take powiedzie, e
niedostatek ziemi do celw rolniczych, pchn te pastwa w stron ekspansji na
morza. Niestety wraz z rozwojem flot wojennych pojawio si po raz pierwszy
Staroytno europejska i pocztki naszej cywilizacji charakteryzowaa si
rozwojem myli politycznej, ktra zawsze czciowo towarzyszy dziedzinie
strategiczno-wojskowej. Praktyka tworzenia wielkich imperiw konkurowaa z
ideaami pastw-miast, a ustrj despotyczny z monarchicznym i republikaskim.
wiat rozdrobnionych pastw-miast staroytnej Grecji, ktre nieustannie zmieniay
sojusznikw i toczyy wojny, sprawi i to wanie stamtd pochodz pierwsze
europejskie dziea zwizane ze strategi. Samo sowo strategia bierze si z jzyka
greckiego. Terytorialne rozdrobnienie i mnstwo drobnych, ale istotnych i bardzo
dobrze strzeonych granic antycznej Grecji znamy z wielkiej liczby prac
dotyczcych tematyki wojskowej z tamtego okresu. Na przykad Wojna
peloponeska Tukidydesa ukazuje nam jak prowadzono wczesne wojny, ale take
porednio rol terytorium. Okrelao ono przynaleno do danego pastwa-miasta i
na jego podstawie nadawano obywatelstwo, za wyjtkiem niewolnikw i kobiet.
Wynalazki obywatelstwa i prawa ziemi umoliwiy werbowanie greckich armii
wedug przynalenoci terytorialnej, ale take sprawiy wiele zego jak na przykad
opisywana przez Tukidydesa wojna domowa.4
Spord wielu dzie o wojnie pochodzcych ze staroytnej Grecji na uwag
zasuguj dwie prace Ksenofonta. Pierwsza z nich Anabaza, czyli odwrt
dziesiciu tysicy jest pierwszym na wiecie opisem posuni operacyjnych, w
ktrych do dua na wczesne czasy armia pokonuje w szybkim czasie (osiem
miesicy) a dwa i p tysica kilometrw staczajc potyczki z napierajcymi
Persami. Odlegoci midzy terytoriami zatem stay si dla armii mniejsze, co dao
ju wczeniej moliwo ekspansji imperiw ldowych, bdcych
przeciwiestwem greckich miast-pastw (ktre za Aleksandra Wielkiego rwnie
stay si jednym imperium). Czynnikiem, ktry zapewne rozwin moliwoci
mobilne wojsk staroytnych imperiw byo wyej wzmiankowane opanowanie
jazdy konnej oraz floty. Ksenofont jest rwnie autorem Hipparchii, bdcej
pierwszym znanym podrcznikiem dla wczesnych dowdcw kawalerii i
oddziaw wozw bojowych (rydwanw).5
Szczeglnie charakterystycznym dla okresu antycznego zjawiskiem stao si
niewolnictwo. Traktowanie ssiednich wrogich terytoriw jako rda
niewolnikw, a nie jedynie jako obszaru zbierania upw i danin w strategiach
politycznych tamtego okresu, umoliwi powstanie wielkich antycznych budowli,
piramid, czy pierwszych odcinkw wielkiego muru chiskiego.
4
5

Tukidydes, Wojna peloponeska, Czytelnik, Warszawa 1988.

L. Wyszczelski, Historia myli wojskowej, Bellona, Warszawa 2000, s. 35 i n.

105

2.3 Terytorium w strategiach wojennych epoki elaza.

Po epoce brzu w strategii nastpi przeom. Pojawia si nowa lepsza bro
elazna oraz nowe strategie wojenne, a wiat rdziemnomorski opanowao
Imperium Rzymskie. Za najwikszego stratega Rzymian uwaa si Juliusza Cezara.
Jest on autorem wielu pism, z ktrych najwiksze chyba znaczenie maj
Komentarze, Wojna galijska, czy Wojna domowa. Opisuj one wiele
zastosowanych i przyjtych nowinek taktycznych i technicznych, ktre stay si
pniej klasyk strategii. Imperium Rzymskie utrwalio sw wadz nie tylko dziki
tym udoskonaleniom. Wprowadzony przez nich skuteczny podzia
administracyjny terytorium imperium sprawi, e si ono nie rozpado.
Terytorium poczya sie drg, dziki ktrym informacje z kracw imperium
dochodziy do Rzymu w tempie, ktrego moe pozazdroci nawet wspczesna
poczta. Rzymianie stali si take prekursorami wojny byskawicznej, co unaoczni
moe lektura dzie Cezara. Sukcesy zawdziczali take wprowadzeniu armii
zawodowej, ktra zastpia dotychczasow kastow. Rzymska strategia przetrwaa
a do czasw odrodzenia. Jej terytorialne odniesienia to przede wszystkim
skuteczna wojskowa administracja regionalna posikujca si lokalnymi
garnizonami w razie potrzeby oraz sie dobrze rozwinitych traktw oraz
umiejtno pokonywania odlegoci.6 Staroytni twrcy strategii po raz pierwszy
zwrcili uwag na zapewnienie dugotrwaego bezpieczestwa terytorialnego
pastwa poprzez jego ekspansj. Polegaa ona na maksymalnym odsuniciu
granic od orodka centralnego pastwa.
Mwic o pocztkach strategii, nie naley pomija odwoa do myli
wywodzcej si z innych regionw, gdzie uwarunkowania zdaj si by
diametralnie rne. Chiska myl wojskowa oparta na buddyzmie, potem
konfucjanizmie, gdzie bro i walka byy narzdziami i rodkami zych si w
przeciwiestwie do europejskiej rozwina taktyki podstpw oraz walki na
odlego. ucznictwo a potem kusznictwo wywodzi si z tego regionu.7 Doda
trzeba, e to wanie z Chin pochodzi pierwsze na wiecie dzieo o strategii. Jest
nim Sztuka wojny autorstwa ministra obrony i dowdcy armii krlestwa Wu,
znanego jako Sun Tzu. Ju w na przeomie VI i V wieku przed nasz er zaleca on
korzystanie bd unikanie danej pory roku lub dnia, a take dokadnie
charakteryzuje wpyw terenu, jego urozmaicenie i odlego na przebieg
dziaa zbrojnych, co wskazuje na wan rol terytorium w sensie fizycznogeograficznym dla strategw chiskich staroytnoci.8
Podsumowujc okres staroytnoci mona stwierdzi, i due znaczenie
terytorium pod wzgldem fizycznym, odzwierciedlao si przede wszystkim w
generowaniu i regionalnym zrnicowaniu strategii wojennych. Pominitym

6
G. Chaliand, Anthologie mondiale de la stratgie. Des origines au nuclaire, Robert Laffont, Pary
1990, s. 121 i n.
7
K. Gawlikowski, The Chinese approach to struggle and the thirty six stratagems, w: Hemispheres
1995, nr 10.
8
Sun Tzu, Sztuka wojny, tum. Bakalarz D., Wyd. Helion, Warszawa 2004.

106

aspektem jest take rozwinicie w strategii aspektw obronnych takich jak

stworzenie idei defensywnych ukadw urbanistycznych.
3.
TERYTORIUM
I
JEGO
ROLA
W
REDNIOWIECZNYCH I PRZED INDUSTRIALNYCH.

STRATEGIACH

3.1 Zmiany i rozwj roli terytorium w europejskiej myli strategicznowojskowej epoki redniowiecza.
Myl strategiczna redniowiecza ulega pewnemu regresowi w Europie, a co si
z tym wie, niektre aspekty zwizane z rol terytorium w strategii rwnie ulegy
modyfikacjom. Wojny prowadzone w tym okresie podobne byy pod wzgldem
taktycznym do staroytnych. Zjawisko to w redniowieczu posiadao jednak kilka
cech odmiennych. Rnica pod wzgldem spoecznym polega na
rozpowszechnieniu si zastosowania wojsk najemnych i stworzenia
europejskiego rynku najemnikw (czsto tworzyy si wieloetniczne oddziay
wojsk najemnych, ale rwnie istniay oddziay rekrutujce onierzy tylko na
danym terytorium std mamy takie nazwy oddziaw sucych niegdy w wojsku
polskim jak piechota wgierska, pikinierzy lubeccy, czy kozacy zaporoscy), co jest
dowodem na zerwanie zwizku strategii z pastwem, bez ktrego, jak twierdz
teoretycy nauk wojskowych, strategia nie moe istnie.
W okresie redniowiecza rozwin si w Europie system specyficznych
powiza spoecznych feudalizm. Ograniczy on dostp do armii dla najniszych
warstw spoecznych. Najwaniejszym jednak z punktu widzenia roli terytorium
aspektem tego zjawiska bya hierarchizacja terytoriw w podziale politycznym
Europy i administracyjnym pastw tego obszaru. Zaczto klasyfikowa terytoria na
mniej prestiowe ziemie, marchie, hrabstwa i znaczniejsze ksistwa, wielkie
ksistwa czy w kocu krlestwa czy cesarstwo. Charakterystyczny stosunek
feudalny midzy panem a wasalem odzwierciedlony by te midzy ich terytoriami.
W historii Polski przykadem moe by to, i swego czasu terytoria Modawii, Prus,
czy Kurlandii, bdc odrbnymi od naszego krlestwa terytoriami w wietle prawa
stanowiy wasno lenn krla i jego pastwa.
Hierarchiczne stosunki spoeczne w redniowiecznej Europie odzwierciedlay
si w rnicach wzgldem prawa rnych grup. Najbardziej chyba
charakterystyczn grup spoeczn Europy tego okresu jest rycerstwo. Poza
wysokim pooeniem w hierarchii posiadaa ona wasny kodeks praw i zasady,
ktrymi, przynajmniej w zaoeniach,
si kierowaa. W zwizku z jej
wyodrbnieniem w strategii nie tylko powstao pospolite ruszenie jako system
mobilizacji rycerstwa danego terytorium, ale take zaistnia nowy aspekt
zachcajcy do ekspansji terytorialnej. Wraz z t ekspansj wzrasta przede
wszystkim presti i chwaa dowodzcego feudaa, a co za tym idzie stopie w
hierarchii spoecznej. Dodatkowo ekspansja polityczno-militarna zacza suy
rozwojowi i rozprzestrzenianiu wasnej dynastii na inne terytoria. Zjawisko
wojen dynastycznych w zasadzie zakoczyo si dopiero w czasie powstania
pastw narodowych.
Myl strategiczno-wojskowa mimo stagnacji w Zachodniej Europie pod
wzgldem taktycznym rozwija si w innych czciach wiata. Przykadem moe
107

by na poy azjatyckie Bizancjum, gdzie innowacjami stay si wschodnie podejcia

do prowadzenia wojny za pomoc podstpw i tworzenia kombinacji rnych
formacji wojsk. Wprowadzono take nowe elementy defensywne wpywajce na
krajobraz miast i ich okolic, jak rozbudowane mury obronne, baszty i zamki, co
w krtkim czasie rozprzestrzenio si take na Europ, zastpujc dotychczasowe
twierdze i grodziska ziemno-drewniane.
Najsynniejsz prac bizantyjsk z zakresu strategii jest dzieo Strategikon
autorstwa cesarza Maurycego VI. Nowa epoka nadaa strategii dwa nowe wymiary,
co jest bardzo widoczne wanie w tej rozprawie. Cesarz przypisywa strategii
bowiem takie aspekty jak zagadnienia etnologiczne i w pewnym sensie
geostrategiczne, to znaczy wice dan strategi wycznie z jednym danym
terytorium lub pastwem. Najciekawszy z punktu widzenia geografii jest rozdzia
powicony charakterystyce strategii i taktyki rozmaitych narodw i pastw
ociennych.
3.2 Rola terytorium w strategiach pozaeuropejskich redniowiecza.
Zupenie inna od defensywnej strategii bizantyjskiej bya charakterystyczna
ekspansywna strategia wojenna Arabw w VII wieku. Rozwj przestrzenny islamu
niesionego na sztandarach wojsk arabskich by precedensowy, std naturalnym
wydaje si pytanie o strategi, jak uyli w podboju terytoriw od Atlantyku po
Azj rodkow i Indie. Zdaniem analitykw dawnych sztuk wojennych o
przewadze Arabw decydowa ar religijny i odwaga tych, ktrzy toczyli dihad.
Ponadto ich kawaleria nie uywaa tylko koni i soni jak bywao wczeniej, lecz
odpornych wielbdw, co dao im przewag na pustyniach, ktre rozcigay si na
wielu obecnie zajtych przez islam, a wtedy podbijanych przez Arabw obszarach.
Uwarunkowania kulturowe i geograficzne sprawiy, i nie powstao jedno pastwo
islamskie, std te nie ma dziea opisujcego w peni strategi Arabw. S jedynie
ksigi traktujce o niszych stopniach sztuki wojennej i taktycznych posuniciach
poszczeglnych wadcw. Takim najsynniejszym zbiorem taktycznych zasad
wojennych jest chyba Ksiga podstpw. Strategia polityczna Arabw
anonimowego autora, czy Zasady wojenne Mohammeda I autorstwa Ibn Hodela
el-Andalusy. Nieco podobne s zasady redniowiecznych Persw, wrd ktrych na
najwiksz uwag zasuguje Ksiga porad Qabusa ibn Iskandara, czy Sztuka
rzdzenia pastwem Axlaqa Nasseriego, wezyra Persji z XIII wieku. Podkrelaj
one i powodem do wojny moe by jedynie sprawiedliwo i religia, tym samym
skrelajc terytorium z listy moliwych casus belli.9 Potwierdza to, i w
redniowieczu zaistniay nowe, atrakcyjne powody ekspansji. Poza powodami
ekspansji, jakimi byy ju obecne w staroytnoci, zwikszenie bezpieczestwa,
ch wzbogacenia pastwa upami i niewolnikami zabieranymi z podbijanego
obszaru, pojawi si midzy innymi aspekt szerzenia religii na ssiednie terytoria.
Nie chodzi tu tylko o szerzenie drog podbojw islamu przez Arabw, czy Persw,
lecz take chrzecijastwa na przykad przez krucjaty. Od redniowiecza po dzie

R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 2005, s. 26 i n.

108

dzisiejszy rnica religijna staa si jednym z najczstszych powodw wybuchu

konfliktu.
Pocztek pnego redniowiecza zapocztkowaa niebywaa i najwiksza jak do
tej pory inwazja na Europ ze strony dzikich i nieokieznanych hord Czyngis
Chana. Niesamowity zasig podbojw przewysza swym rozmachem wszystkie
wczeniejsze jak i pniejsze. Najbardziej jednak zdumiewa fakt, i inwazje
mongolskie nie byy podparte adnymi podstawami strategicznymi, lecz jedynie
byskotliw taktyk. adne dzieo o strategii Mongow nie istnieje, a o ich
postpach militarnych czerpie si wiedz jedynie z przekazw naocznych wiadkw
pochodzcych z podbijanych obszarw. Mongoowie stworzyli now jako w
strategii, ktra sw niecodziennoci zaskoczya zarwno strategw chiskich,
indyjskich, bliskowschodnich i europejskich. To co byo unikalne stricte powizane
byo ze sposobami szybkiego pokonywania odlegoci. Midzy rnymi
podbijanymi terytoriami porusza si mogli dziki niezwykej ruchliwoci wojsk (z
wykorzystaniem niewielkich, szybkich i odpornych koni mongolskie wojsko byo
niemal w caoci kawaleri). Podbojom sprzyjaa nowa umiejtno, ktr jako
pierwsi zdobyli Mongoowie. Bya to umiejtno utrzymania wojska z zasobw
na podbijanym terytorium. Umoliwio to stworzenie samonapdzajcej si
machiny wojennej, ktra im wicej pldrowaa, tym bardziej bya sprawna i
zdolna do jeszcze wikszych podbojw, bez potrzeby zajmowania si logistyk.
Byo to niesychane dla pozostaych armii wczesnej areny dziaa zbrojnych.
Dodatkowymi atutami Mongow bya doskonaa czno i rozpoznanie. Mimo
zalet na poziomie taktycznym, strategia narodowa Mongow nie zapewnia
trwaoci ich imperium.10
3.3 Strategia a terytorium w okresie przed industrialnym.
Odrodzenie w Europie, to pocztek okresu, w ktrym kontynent ten zaczyna
dominowa pod wzgldem militarnym na wiecie. W epoce tej rozwina si
strategia wojenna, ktrej podoem byy zmiany techniczne, spoeczne i polityczne.
Konieczne stao si zastosowanie nowych rozwiza ofensywnych i defensywnych,
co spowodowao take pewne zmiany w pojmowaniu roli terytorium w strategii.
Zmianom i rozwojowi strategii sprzyjay liczne wojny zarwno dynastyczne jak i
religijne o ktrych wczeniej wspomniano. Zjawiskiem wartym uwagi bya w tym
okresie strategia zapocztkowana przez Francj, ktrej celem byo przyczenie jak
najwikszej iloci maych terytoriw zamieszkiwanych przez ludno francusk.
Ekspansja kosztem maych pastw i terytoriw zwana polityk reunionw,
czy prostowania granic przyniosa efekt w postaci zjednoczenia Francji, czego do
drugiej poowy XIX wieku nie osigny ani Wochy ani Niemcy.
Gwnym powodem tej rewolucji militarnej byo przede wszystkim
wprowadzenie broni palnej rnego kalibru przeksztacajcej dotychczasowe
osignicia myli strategicznej w gr bezwartociowej makulatury i ksztatujce
nowe sposoby walki. Rozwina si te sztuka fortyfikacji odpowiadajca nowym
wymaganiom bezpieczestwa. Poza najemnikami i wojskami pospolitego ruszenia

10

G. Chaliand, op. cit., s. 547 i n.

109

rozpowszechnia si ponownie armia zawodowa, ale nadal mona mwi o

swobodnym europejskim rynku najemnikw.
Rozrastajce si armie europejskie, potrzebujc coraz wicej rekrutw wpywaj
w Europie na powolne lecz systematyczne przechodzenie od systemu feudalnego do
systemu poboru regionalnego. W celu zwikszenia zwizku onierza z armi
buduje si terytorialn tosamo poszczeglnych jednostek, rwnie tych
zacinych. Polega ona na rekrutacji onierzy z danego regionu do jednego
oddziau, by czuli si oni bardziej zwizani ze sob, co pozwolioby na uniknicie
nadmiernych dezercji i zwikszenie morale wojsk. Idzie za tym zmiana w sposobie
administracji i finansowania wojsk na bardziej scentralizowany oraz rozwj
manufaktur.
Nacjonalizm, ktry pojawi si w tej epoce by efektem wielu czynnikw,
midzy innymi wyej opisanego poboru regionalnego stwarzajcego i
zwikszajcego poczucie tosamoci terytorialnej i narodowej. Doprowadzio to
zjawisko do nowych wojen w Europie, ktre w swym podou miay aspekty
etniczne. Przykadem moe by wzrost tosamoci narodowej Szwedw i
Norwegw, ktrzy w imi niezalenoci zerwali Uni Kalmarsk, Ukraicw,
ktrzy od XVI wieku dyli do niepodlegoci od Polski, Turcji i Rosji, czy
Irlandczykw coraz wyraniej odcinajcych si od przynalenoci do korony
brytyjskiej.
Wrd dugiej listy nazwisk autorw strategii tego okresu na uwag zasuguj na
przykad N. Macchiavelli ze sw Sztuk wojny (gdzie sawi on zalety armii
narodowych oraz dostrzeg denie wczesnych pastw do budowania potgi
terytorialnej),11 lub liczni generaowie jak Rajmund de Montecuccoli (Pamitniki
wojskowe podkrelajce rol armii zawodowych i potg artylerii oraz
skuteczno taktyki manewrowania). Niemal w kadym kraju Europy mona by
znale w tym okresie historycznym wybitnych strategw. Poza wyej
wymienionym Wochem czy Austriakiem, pojawili si J. F. de Puysgur (Sztuka
wojny dzieo gdzie dopracowano wojn manewrw), J. de Maizeroy (Traktat o
podstpach dozwolonych w czasie wojny), H. Lloyd (Pamitniki wojenne
rozprawa o waciwym wykorzystaniu pierwiastka narodowo-religijnego oraz
wojnie manewrw), czy krl Prus Fryderyk II (Oglne zasady wojny, Testament
militarny ksztatujce cechy charakterystyczne pniejszej pruskiej armii:
dyscypliny i wojny byskawicznej).12
Kocwka omawianej epoki to czas kiedy wyksztacay si pastwa narodowe,
staa si okresem wielkiej ekspansji Europy na inne kontynenty. W tym czasie
rozbudowane strategie wojenne pastw europejskich zaczy si bardzo rni
midzy sob. Rwnie podejcie do wykorzystania terytorium w strategii pastwa
podlegao zrnicowaniu. Mona porwna chociaby odmienne strategie
zagospodarowania terytorium kolonii przez Hiszpani, Portugali, Niderlandy, a
pniej kolejne pastwa, gwnie Angli i Francj. Ponadto rozwj kolonializmu
by efektem czynnika wpywajcego na strategi pastw jakim bya ch zdobycia
11
F. Gilbert, Machiavelli: The Renaissance of the Art of War, w: Paret P. (red.), Makers of Modern
Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986.
12
R. Kuniar, op. cit., s. 34 i n.

110

strategicznie wanych miejsc do ochrony szlakw handlowych i zdobycia

monopolu na egzotyczne towary.
Z do jednolitych systemw hierarchii feudalnej redniowiecza, kraje
europejskie wprowadziy odmienne systemy podziaw terytorialnych wewntrz
pastw. Powoli zanikay ksistwa, czy hrabstwa, a ich miejsce zaczy zajmowa
departamenty czy gubernie odzwierciedlajce wielopoziomow struktur
administracyjn danego pastwa (rozwj biurokracji spowodowa zwikszenie
kontroli nad terytorium).
Pojawiy si take pierwsze zwiastuny mylenia w kategoriach geopolityki i
strategii narodowej czcej nie tylko strategie wojenne ale take strategie
funkcjonujce np. w polityce zagranicznej i dyplomacji, czy gospodarce, czy te
kierunkach ekspansji. Sztandarowym prekursorem geopolityki by pod koniec
XVIII wieku H. D. von Blow. Jego opracowanie Istoty nowego systemu
wojennego stao si przedsionkiem nowej ery w myli strategiczno-wojskowej. To
w tym dziele dostrzec mona pierwsze wzmianki o geopolitycznym
przygotowywaniu wojny. Sama strategia wojskowa posiada jednak innego
prekursora nowoytnych rozwiza. Jest nim J. de Guibert. Opisa on wyrany
ksztat gotujcego si w Europie konfliktu, jakim bya rewolucja francuska i wojny
napoleoskie. W Oglnym zarysie taktyki oraz w De la force publique pojawia
si idea armii obywatelskiej, czy system dywizyjny sucy zwikszeniu mobilnoci
wojska. Postuluje te poczenie interesw wadcy i obywateli, ktrych duch
narodowy pcha w stron demokracji. Zdaniem autora, gdy pastwa stan si
demokratyczne, wtedy cae narody pjd pod bro, by walczy o swoje terytorium,
ktre stao si elementem nie tylko wpywajcym na gospodark, ale take
wiadczcym o potdze pastwa i narodu. Masowy charakter wojen wkrtce si
unaoczni ze wszystkimi tego konsekwencjami. Doda naley, e wrciy
wzorowane na staroytnym Rzymie idee strategii. Przypomniano sobie o pomyle
ycia armii z ziemi objtej dziaaniami. Dodatkowym zjawiskiem jest powstawanie
narodowych szk strategicznych i akademii wojskowych.13
4. TERYTORIUM W STRATEGIACH ERY NOWOYTNEJ.
4.1 Terytorium w epoce industrializmu i imperializmu kolonialnego.
Jak mawiaj stratedzy, z Napoleonem strategia wesza w wiek dojrzay.14 Poza
gwn zmian na tle ideologicznym, o czym ju nieco wyej wspomniano, wojny
nabray cech charakteryzujcych je przez nastpne stulecie. Wanym czynnikiem
staa si ideologiczna walka pastw absolutystycznych i demokratycznych.
Rozprzestrzenianie idei wolnoci byo jednym z powodw i pretekstw do walki
na tym etapie historii.
Do istotn zmian wprowadzon w strategii bya reforma sposobu
administracji wojska i terytorium. Na potrzeby masowych armii narodowych
budowanych od czasw Napoleona Bonapartego w Europie, gdzie nastpia
13
R. R. Palmer, Frederick the Great, Guibert, Blow: From Dynastic to National War, w: Paret P.
(red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986.
14
R. Kuniar, op. cit., s. 40.

111

eksplozja demograficzna, wprowadzi on jako pierwszy system dywizyjny.

Umoliwi on uproszczenie zarzdzania armi mimo jej duego rozprzestrzenienia i
liczebnego stanu. Wydzielono w nim grupy wojsk frontowych, zbudowanych z
rnych rodzajw jednostek wsppracujcych ze sob, i zaopatrzeniowych, ktre
posikoway dan dywizj z okrelonego terytorium. W przypadku Napoleona,
stosujcego jednak taktyk tzw. ycia armii z ziemi system ten sprawdza si
jednak tylko czciowo.
Potrzebom wojennym podporzdkowano pastwo i spoeczestwo, dokonujc
centralizacji i reform w administracji, a co za tym idzie, zmienia si take waga
jak przywizywali stratedzy do zagadnie terytorium. Na popyt potnych armii
odpowiedzia rozrost przemysu zbrojeniowego, wprowadzenie nowinek
technicznych i maszyn (masowej produkcji) co sprawio, i moemy mwi o I
rewolucji przemysowej i deniu do maksymalizacji zyskw z posiadanego
terytorium, czego efektem jest wycig po surowce w terytoriach zamorskich.
Towarzyszy temu wzrost jakoci ycia i wiadomoci spoeczestw europejskich,
ale take amerykaskich. Mwi si w kocu o eurocentrycznym systemie
wiatowym XIX wieku.
Czasy Napoleona, Suworowa i Wellingtona, z terytorialnym rozmachem
wojen im towarzyszcym stanowiy bogate podoe dla pniejszych badaczy,
niemal a do czasu II wojny wiatowej. By to pierwszy przypadek, gdy wojna
europejska przeniosa si na inne kontynenty, obejmujc take kolonie walczcych
metropolii.
Najwybitniejszym strategiem okresu ponapoleoskiego jest niemiecki genera C.
von Clausewitz. Jego wiekopomne dzieo O wojnie nie traci na swej aktualnoci.
To on wanie wprowadza rozrnienie midzy taktyk a strategi. Terytorialne
odniesienia strategii u von Clausewitza wida w odniesieniu do czynnikw
formuujcych strategie, gdzie zwraca on uwag na skupienie wojsk w
przestrzeni, co ma by decydujce o powodzeniu, oraz przy analizowaniu wpywu
ekonomii wojennej wynikajcej z zasobw w danych terytoriach.15 By moe
wyda si to mao oryginalne, ale jest charakterystyczne dla tej epoki. W sensie
geostrategicznym von Clausewitz wprowadza szereg udoskonale. Twierdzi, e
dobry wdz, nie rusza bez wczeniejszego rozpoznania przeciwnika, okrelenia
jego punktu cikoci, czyli miejsca, w ktrym uderzenie zadaoby wrogowi
najwiksze straty. Druga jeszcze bardziej istotna rzecz znajdujca si w dziele tego
teoretyka i praktyka sztuki wojennej to fakt i wojna w teorii von Clausewitza jest
pochodn trzech elementw:
1) narodowych cech i wrogoci danych spoeczestw wynikajcych z krzywd
dawnych lat
2) strategii i wojska ksztatowanego nie tylko przez wymiar kulturowy danego
pastwa, ale gwnie przez rozcigo, pooenie terytorium wraz z jego zasobami.
3) przemylanej bd irracjonalnej polityki.

15

K. von Clausewitz, O wojnie, Test, Lublin 1995, s. 730 i n.

112

Jest to tzw. trjca clausewicjaska, w ktrej jak wida czynnik geograficzny

odczytywany jest jako element ksztatujcy cae zjawisko wojny w sposb oglny
jak i szczegowy.16
Okres ponapoleoski to czas, w ktrym strategia staje si powoli rzemiosem.
Powstae narodowe akademie wojenne ksztac strategw na przemysow skal.
Wida to zreszt po liczbie dzie o tej tematyce, ktrych powstaje mnstwo. Zdaje
si jednak, e po Karlu von Clausewitzie nikt pniej nie stworzy tak
wiekopomnego i obszernego dziea o tematyce strategicznej. Od tej pory rwnie
dziedzina strategiczno-wojskowa nauki niezwykle szybko i dynamicznie si
rozwija. Co kilkanacie lat zmieniaj si diametralnie obowizujce doktryny w
wyniku rozwoju technologicznego i ekspansji demograficznej w Europie i
Stanach Zjednoczonych. Pastwa, ktre nie potrafiy dostosowa si do wymogw
szybkich zmian (Hiszpania, Portugalia, Chiny, Austro-Wgry) w doktrynie i
wyposaeniu armii przegrywaj i powoli ustpuj miejsca nowym graczom na
arenie midzynarodowej (Prusy, Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone). W
drugiej poowie XIX wieku najbardziej prna prusko-niemiecka szkoa wojskowa
(z H. von Moltke i C. van der Goltzem na czele) wiedzie prym wrd wojennych
akademii Europy.17 Wyraa si to take w sukcesach militarnych Prus i Niemiec
dominujcych w europejskim teatrze politycznym.
Czynnikami zwykle wymuszajcymi zmian doktryny wojskowej s
udoskonalenia techniczne. Niemcy w wojnie jako pierwsi zaczli wykorzystywa
kolej do szybkiego przemieszczania i zaopatrywania armii na coraz
rozleglejszym terytorium, co spowodowao, e przeszkody terenowe przestay
mie wtedy znaczenie w wymiarze wielkoskalowym. W poowie XIX wieku
czynnikiem innowacyjnym by wynalazek gwintowania luf karabinw oraz bro
palna adowana od tyu. Zwikszao to szybko, skuteczno oraz zasig ognia
oraz pozwalao dobrze wyekwipowanej armii na pokonanie nawet liczniejszej
armii, jak to miao miejsce np. pod Sadow w 1866 roku.18
4.2 Terytorium w erze mechanizacji wojny.
Kolejny etap rozwoju przyniosa tzw. druga rewolucja przemysowa oparta na
silnikach spalinowych i powszechnym zastosowaniu elektrycznoci w przemyle.
Rozwj technologiczny, ktrego wyrazem w wojskowoci byo wprowadzenie
karabinw maszynowych, pojazdw opancerzonych, zasiekw z drutu kolczastego,
dzia kolejowych racych na niesychane odlegoci nawet 30 kilometrw, czy
budowa wielkich pancernikw najeonych rozmaitymi dziaami. Rozwj wiedzy na
temat adunkw wybuchowych i inne wynalazki jak gazy bojowe, sprawi, i nawet
masowe armie potrafiy topnie w byskawicznym tempie, czego dowodem bya I i
II wojna wiatowa. Jednak z punktu widzenia niniejszej pracy, poza zwikszeniem
parametrw i skali dziaa zbrojnych, adnej istotnej zmiany od czasw
16

E. J. Villacres, Ch. Bassford, Reclaiming the Clausewitzian Trinity, w: Parameters, jesie 1995.
G. E. Rothenberg, Moltke, Schlieffen, and the Doctrine of Strategic Envelopment, w: P. Paret (red.),
Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986.
18
H. Holborn, The Prusso-German School: Moltke and the Rise of the General Staff , w: P. Paret
(red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986.
17

113

Napoleona nie byo poza wprowadzeniem jednej istotnej innowacji. Jest ni tzw.
obrona terytorialna. Poza zaistniaym wczeniej poborem regionalnym element
ten czy bezporednio terytorium i strategi. Polega on na organizacji w czasie
pokoju si rezerwowych majcych na wypadek wojny broni danego terytorium za
pomoc lokalnych rodkw przed wojskami agresora. Przykadem moe by fakt
istnienia w Polsce midzywojennej zgrupowa armii regionalnych np: Armia
Krakw, Armia Pozna, czy Armia Pomorze. Poza staym trzonem
zbudowanym z onierzy zawodowych, system obrony terytorialnej dawa
moliwo szybkiej mobilizacji.
Odpowiedzi na t strategi sta si niemiecki wynalazek blitzkriegu, czyli
wojny byskawicznej opartej na wojskach zmotoryzowanych. W 1939 roku w
czasie kampanii wrzeniowej skutecznie zastosowali j na Polsce, ktrej armie
terytorialne nie zdywszy si zmobilizowa i skoncentrowa ju zostaway rozbite
i zmuszane do odwrotu.19
II wojna wiatowa miaa take odrbny wymiar przerastajcy myl strategicznowojskow, ktra moe by jedynie potraktowana jako jeden z jego elementw.
Chodzi tu oczywicie o geopolityk. Zdominowaa ona umysy politykw pocztku
XX wieku zastpujc idee imperializmu czerpice z liberalizmu, nacjonalizmu,
kapitalizmu i kolonializmu. Co prawda walka o terytorium bya czym normalnym,
lecz w geopolityce uczyniona zostaa tematem bada naukowych. Badania te
wskazywa zaczy cele politykom, a ci za strategom. Geopolityka moe zosta
podzielona na dwa rodzaje: globaln i narodow. Pierwsza zajmuje si prawami i
uwarunkowaniami terytorialnymi waciwymi dla caego wiata. Druga odmiana
bada warunki lokalne, w zalenoci od pooenia danego pastwa. Odmiana
geopolityki narodowej wykiekowaa w Niemczech. Jej efektem sta si podzia
celw wojennych ze wzgldu na ich konotacje z okrelonym terytorium, czy
kierunkiem ekspansji lub obrony.20
Do twrcw idei geopolitycznych naley przede wszystkim F. Ratzel, autor
pracy Geografia polityczna. Geografia pastw, handlu i wojny, znana rwnie
pod okreleniem Katechizm imperialistw. Terytorium jest w niej podniesione
do rangi najwaniejszej wartoci, o ktr walcz wszystkie narody w swym
wielowiekowym wysiku o przetrwanie. Ksztatuje si midzy innymi dziki
teoriom Ratzla imperatyw ekspansjonizmu terytorialnego w Niemczech, co
wkrtce doprowadza do wojen wiatowych, ktre przyniosy jednak temu pastwu i
narodowi efekt odwrotny od zamierzonego. Zaznaczy tu jednak trzeba, i sam F.
Ratzel nie wysuwa adnych propozycji dla politykw niemieckich, lecz to oni
wykorzystali jego teorie i bdc nimi zafascynowani doprowadzili do tragicznych
wydarze wojen wiatowych.
Do czoowych postaci geopolityki naley osoba R. Kjellna, twrcy terminu
geopolityka. W jego pracy Pastwo jako forma ycia formuuje on teori, w

19

A. Mczak (red.), Historia Europy, Ossolineum, WrocawWarszawa 1997, s. 456 i n.

A. Wolff-Powska, E. Schulz, Przestrze i polityka w niemieckiej myli politycznej XIX i XX wieku,
w: A. Wolff-Powska, E. Schulz (red.), Przestrze i polityka. Z dziejw niemieckiej myli politycznej,
Wyd. Poznaskie, Pozna, s. 56.

20

114

wietle ktrej pastwa s podobne do biologicznych organizmw, w ktrych

terytorium jest ich tkank.21
Postaci, ktrej teorie bezporednio wpyny na ostateczne wypaczenie
geopolityki jest K. Haushoffer. Ten bawarski uczony wypromowa teori
przestrzeni yciowej narodw (Lebensraum), bdc inspiracj dla nazizmu, a
take faszyzmu. Poczenie jej z niemieckimi realiami historycznymi i popularnym
wczenie darwinizmem spoeczno-kulturowym, przynioso dyscyplinie upadek.22
Nawet anglosask szko geopolityki wydarzenia okresu II wojny wiatowej
skazay na zmarginalizowanie. Szkoa ta, zgoa odmienna od niemieckiej, nie
akceptowaa biologicznych koncepcji pastwa, czy rasizmu. Wrd czoowych
postaci tej szkoy, znane s szczeglnie postacie A. T. Mahana, ktry
rozpowszechni w swych dzieach The Influence of Sea Power upon History, czy
The Interest of America in Sea Power teori o koniecznoci rozbudowy si
morskich dla kontrolowania szlakw handlowych, czy H. J. Mackindera autora
synnej teorii o heartlandzie i rimlandzie.23
4.3 Strategie zimnowojenne i ich odniesienia do roli terytorium w pastwie.
Tragiczne efekty wydarze II wojny wiatowej doprowadziy do odejcia od
koncepcji geopolitycznych. Ich miejsce w naukach strategiczno-wojskowych
zajy koncepcje zimnowojenne, gwnie komunizmu, ktrych aktywny pozostawa
imperatyw ekspansjonistyczny, lecz nie narodowy lecz ideologiczny, oraz
strategia powstrzymywania praktykowana przez USA i pastwa zachodnie. Ta
ostatnia doprowadzia poprzez sw przewag do upadku komunizmu.
Konflikt i rywalizacja ideologiczna midzy zwyciskimi mocarstwami II wojny
wiatowej widoczny by ju pod koniec tej wojny. Uycie bomby atomowej
przewartociowao dotychczasowe strategie. Pojawi si w strategii termin wojen
totalnych, ktrych efektem byo wyniszczenie obcej ludnoci i oczyszczenie
terytorium z wszelkich wrogich elementw (gospodarczych, kulturowych itd.).
W tym czasie rozwj technologiczny postpowa tak szybko, i strategie zmieniay
si bardzo czsto. Rola terytorium w trakcie tych zmian w strategiach ulega sporej
marginalizacji. Od czasw geopolityki, gdzie walka o terytorium uwaana za
najwaniejsz, kluczow pozycj w polityce, przestrze stawaa si szybko
bezwartociowym ciarem, chyba e znajdoway si na niej strategiczne surowce,
bd bya miejscem zamieszkania rzdzcego w danym pastwie narodu.
Marginalizacja ta spowodowaa masow dekolonizacj w latach szedziesitych.
Dodatkow przyczyn zmniejszenia roli aspektw terytorialnych w strategii byo
wprowadzenie i rozwj zaawansowanego lotnictwa oraz broni jdrowej. Bro ta
uywajc przestrzeni powietrznej staa si niezalena od uwarunkowa
terenowych, a z czasem staa si rodkiem walki o zasigu globalnym, pomijajc
ju fakt o proliferacji broni jdrowej na coraz to nowe pastwa. W czasie zimnej
wojny nastpi take kolejny skok technologiczny, ktry umoliwi ekspansj
terytorialn najwikszych mocarstw w przestrze kosmiczn. Nie moemy
21

Ibidem, s. 109-116.
A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979.
23
G. Chaliand, op. cit., s. 955 i n.
22

115

mie pewnoci, czy gdyby nie umowy midzynarodowe niemiayby one swych baz
wojskowych poza nasz planet. Wprowadzony przez Stany Zjednoczone
zbrojeniowy program gwiezdnych wojen przyspieszy jednak bankructwo
systemu komunistycznego w Zwizku Radziekim.24
Podkreleniem globalnego zasigu strategii wojennej, ktry degradowa rol i
wag terytorium, byy nowe aspekty, ktrych istota i znaczenie zaczy odgrywa
najwiksz rol w historii strategii w okresie powojennym. Do nich naley przede
wszystkim zaliczy takie sprawy jak oglnowiatowa wojna propagandowa,
ktrych narzdziem stay si masowe media. Rwnie rozbudowane siatki
wywiadowcze i kontrwywiadowcze, dostarczajce tajnych i poufnych danych z
caego wiata zostay rozwinite do niespotykanych dotychczas rozmiarw.
Po dowiadczeniach II wojny wiatowej oraz potwierdzonej w niej skutecznoci
strategii blitzkriegu stratedzy wojenni w rnych krajach opracowywali rne
sposoby zapobieenia temu sposobowi walki z jednoczesnym uwzgldnieniem
moliwoci stawienia skutecznego oporu na wypadek uycia przez wrogw broni
masowego raenia. Wynikiem ich pracy byo wdroenie systemw obrony
cywilnej, oraz budowy schronw, majcych na celu ochron ludnoci przed
wrogim atakiem. Std mona wywnioskowa, e priorytetow pozycj obrony
terytorium z okresu poprzedniego, zaja obrona ludnoci.
5. TERYTORIUM W WOJNACH
CZASW. PODSUMOWANIE.

ANTY-WOJNACH

NASZYCH

Koniec rywalizacji zimnowojennej, da moliwo przeregulowania strategii na

nowe tory. W wielu krajach tzw. zachodu doszo do niemiaych powrotw w
stron geopolityki. Mimo, i rewitalizacja tej dyscypliny systematycznie trwa, to
nie mona twierdzi, i nastpia ona w sposb sukcesyjny jako nowy paradygmat.
Nadal kultywuje si tradycj narodowych szk strategii. Odmienne s z pewnoci
podejcia do kwestii terytorium i jego roli w strategii obronnej rnych krajw.
Ponadto wpywaj na ni take takie elementy jak kultura wojenna, czy poziom
rozwoju gospodarczo-technologicznego oraz spucizna z poprzednich epok.
Trudno w omwieniu wspczesnego problemu terytorium w myli
strategiczno-wojskowej sprawia fakt, i od ponad poowy wieku wojna jest
nielegalna zabroniona prawem midzynarodowym. Std pojawiaj si rozmaite
obejcia tego prawa, jak interwencje humanitarne, czy misje pokojowe i
midzynarodowe, kierujce si zupenie innymi strategiami ni normalne
konflikty. Nie do koca jest take znany efekt, jaki wywrze proces globalizacji i
trzecia rewolucja przemysowa (tzw. cyberrewolucja) na strategie. Niektrzy
twierdz, i w jej wyniku nastpi era geoekonomiki jako realizacji imperatyww
konfliktu, czyli ekspansji, poprzez handel,25 co obserwujc dynamik gospodarki
ChRL, chyba mona zaakceptowa.
Z kolei inni badacze twierdz, i obecnie mamy do czynienia z powrotem
staroytnych i redniowiecznych, a tak na prawd wiecznie ywych strategii
24
25

H. Mnkler, Wojny naszych czasw, Wydawnictwo WAM, Krakw 2004, s. 162 i n.

E. Luttwak, From Geopolitics to Geo-economics, w: The National Interest, lato 1990.

116

plemiennych tylko oprawionych w nowoczesn technologi, a czasem jak bywa w

Afryce nawet i bez niej.26 Myl ta zdaje si by nieco kontrowersyjna, lecz
niepozbawiona podstaw. Kolejnym elementem gmatwajcym i tworzcym nowe
wyzwania przed badaczami i kreatorami teorii strategiczno-wojskowych jest rozwj
terroryzmu na wiecie. Te i inne aspekty wspczesnych problemw strategii,
ktrych nie wymieniono z racji celw i ram niniejszej pracy nie pozwalaj na ich
zwize przedstawienie.27
Na przeomie stuleci bylimy wiadkami kliku spektakularnych operacji
wojennych. Nie byoby w tym nic szczeglnego gdyby tu po zakoczeniu zimnej
wojny nie wieszczono rwnie kresu strategii w wyniku pojawienia si widma
pokoju.28 Szybko okazao si jednak, e liczba rozgrywajcych si konfliktw
narasta, a zapotrzebowanie na nowe rozwizania strategicznie ronie wprost
proporcjonalnie z moliwociami technicznymi nowoczesnych armii.
Podsumowujc analiz historii roli i kariery aspektw terytorialnych w naukach
strategiczno-wojskowych naley potwierdzi, e w kadej epoce podlegay one
rozwojowi lub marginalizacji. Ewoluoway, bd zwikszajc, bd zmniejszaj
swoje znaczenie dla tej dziedziny. Zaleao to przede wszystkim od dostpnych
technologii w danej epoce, dlatego mona si pokusi o pewn syntez zebranych
wyej informacji w tym wietle. (Rys. 2). Na rysunku 2 przedstawiono uoglniony
podzia na epoki w historii wojskowoci.29
Najistotniejsza z punktu widzenia tematu pracy jest kolumna powicona
nowym celom wojny pojawiajcym si w historii, gdzie zaprezentowano rol jak
odgrywao terytorium w rnych epokach. Zwrci naley uwag, i tabela ta
skonstruowana jest w taki sposb, e nie naley jej czyta selektywnie, bowiem w
poszczeglnych wierszach wpisano jedynie nowe w danej epoce fakty, procesy i
zjawiska, za poprzednie nie koniecznie musiay straci na aktualnoci. Odniesienia
do terytorium znajduj si take w ostatniej kolumnie. Dwie rodkowe kolumny
ilustrujce innowacje techniczne stanowi to do dyskusji o zmianach strategii i roli
terytorium.
Celem niniejszej pracy bya nie tylko analiza terytorialno-przestrzennego wtku
w myli strategiczno-wojskowej w rnych epokach historycznych. Wydaje si i
oglnie ten cel udao si czciowo zrealizowa. Zadaniem jego byo take
przyblienie pojcia terytorium w ujciu strategiczno-wojskowym. Przeszo ono
do ciekaw ewolucj, z ktr nie wszyscy geografowie, czy geopolitycy nie
bdcy przecie wojskowymi, nie zawsze mieli okazj si dotychczas zapozna.

26

Mam tu na myli koncepcje zderzenia cywilizacji S. Huntingtona, (zob. szerzej: S. Huntington,

Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Spectrum, Warszawa 1997) czy teori o
barbaryzacji wojen M. Kaldor (zob. szerzej M. Kaldor, B. Vashee (red.) Restructuring the global
military sector. Vol. 1 New wars, Londyn 1997).
27
Zob. szerzej P. L. Wilczyski, Wybrane koncepcje pastwa we wspczesnej myli politycznej, w:
Trzciski K. (red.) Pastwo w wiecie wspczesnym, Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa
2006, s. 85-95.
28
H. Mnkler, op. cit.
29
Za: B. Hines (red.), Empire Earth, Warszawa 2004.

117

EPOKA

TERYTORIUM
W STRATEGII
(NOWE CELE WOJEN)

INNOWACJE
BRONI

PREHISTORIA

- BRO DREWNIANA I
KAMIENNA
- UCZNICTWO

- JASKINIE
- GRODZISKA
ZIEMNODREWNIANE
- DYMNE,
OGNIOWE,
DWIKOWE I
INNE SYSTEMY
OSTRZEGAWCZE

- KASTY
WOJOWNIKW
- SOJUSZE

ERA BRZU

- BRO BIAA Z BRZU

- RYDWANY
- SONIE
- KAWALERIA
- MASZYNY MIOTAJCE
KAMIENIE
- GALERY

- GRODY
MUROWANE
- MURY MIEJSKIE

ERA ELAZA

- TERYTORIUM JAKO
TEREN OWIECKI RDO WYYWIENIA
- TERYTORIUM
SSIADW JAKO
RDO UPW I
BOGACTWA
- ODWET ZA
NARUSZENIE
TERYTORIUM
- OBRONA MIEJSC
UZNANYCH ZA WITE
- OCHRONA MORSKICH I
LDOWYCH SZLAKW I
GRANIC PASTWOWYCH
- TERYTORIUM
SSIADW JAKO
RDO NIEWOLNIKW
- NOWE PROWINCJE
JAKO RDO
PODATKW LUB
TRYBUTU
- KOLONIALIZM
- ZAPEWNIENIE
DUGOTRWAEGO
BEZPIECZESTWA
POPRZEZ EKSPANSJ
TERYTORIALN

- BRO BIAA Z ELAZA

- DEFENSYWNE
UKADY
URBANISTYCZNE
I LOKALIZACJA
MIAST

REDNIOWIECZE

ERA PROCHU
STRZELNICZEGO

- STALOWE ZBROJE
- KUSZNICTWO
- KAWALERIA PUSTY
(WIELBDY)
- ZAAWANSOWANE
MASZYNY MIOTAJCE
(KATAPULTY)
- MASZYNY OBLNICZE
- AGLOWCE
- BRO PALNA
- ARTYLERIA
- OKRTY
WIELOPOKADOWE

- ZAMKI

ERA INDUSTRIALNA

- ROZPRZESTRZENIANIE
RELIGII NA NOWE
TERYTORIA
- ZDOBYCZE
TERYTORIALNE JAKO
POWD DO CHWAY I
PRESTIU ZWYCIZCW
- ROZPRZESTRZENIANIE
WASNEJ DYNASTII
- EKSPANSJA NA
NOWOODKRYTE
TERYTORIA
- PODBICIE
STRATEGICZNYCH
MIEJSC DLA ZDOBYCIA
MONOPOLU W HANDLU
TOWARAMI
LUKSUSOWYMI
-PROSTOWANIE
GRANIC CZYLI
EKSPANSJA
TERYTORIALNA
KOSZTEM MAYCH
PASTW I TERYTORIW
(REUNIONY)
- WYCIG O SUROWCE
STRATEGICZNE W
TERYTORIACH
ZAMORSKICH
- ROZPRZESTRZENIANIE
WASNEJ KULTURY
(KULTURKAMPF)
- KONFLIKT
ABSOLUTYZM DEMOKRACJA

- SZYKI BOJOWE
- FORTELE WOJENNE
- WYKORZYSTANIE
CZYNNIKW
KLIMATYCZNYCH I
UROZMAICENIA
TERENU W WALCE
- ROZDZIELENIE SI
LDOWYCH I
MARYNARKI
- PIRACTWO
- ARMIA ZAWODOWA
- ADMINISTRACJA
WOJSKOWA
- SIE DRG I
SYSTEM POCZTY
KONNEJ
- ARMIA NAJEMNA
- POSPOLITE
RUSZENIE
- KODEKS RYCERSKI
- YCIE ARMII Z
RODKW NA
OKUPOWANYM
AKTUALNIE
TERYTORIUM
- POBR
REGIONALNY

- GWINTOWANA BRO
PALNA ADOWANA OD
TYU
- OKRTY NAPDZANE
PAR O STALOWYM
POSZYCIU

- TWIERDZE
BETONOWE
- KOMPLEKSY
UMOCNIE (NP.
LINIA
MAGINOTA)

ERA MECHANIZACJI
WOJNY

- CELE GEOPOLITYCZNE
- ROZPRZESTRZENIANIE
JEDYNIE SUSZNEJ
IDEOLOGII

- OKOPY I
ZASIEKI Z DRUTU
KOLCZASTEGO
- BUNKRY
PRZECIWPANCER
NE

ERA WOJEN
TOTALNYCH

- SCHRONY
PRZECIWLOTNIC
ZE I
PRZECIWATOMO
WE

- OBRONA CYWILNA
- WOJNA
PROPAGANDOWA
- AGENTURY
WYWIADOWCZE

ERA ELEKTRONIKI

- NISZCZENIE
GOSPODARKI DANEGO
TERYTORIUM
- WYNISZCZENIE OBCEJ
LUDNOCI
(OCZYSZCZENIE Z NIEJ
DANEGO TERYTORIUM)
- POMOC HUMANITARNA
- OCHRONA PRAW
CZOWIEKA
- POWSTRZYMANIE
EKSPANSJI NA DANE
TERYTORIUM
(PREWENCJA)

- KARABINY MASZYNOWE
- MATERIAY
WYBUCHOWE
- CZOGI I POJAZDY
OPANCERZONE
- ARTYLERIA DALEKIEGO
ZASIGU
- PANCERNIKI
- OKRTY PODWODNE
- GAZY BOJOWE
- ZAAWANSOWANE
LOTNICTWO
- BRO JDROWA

- ZAAWANSOWANE
TECHNIKI WYWIADOWCZE
- BRO GLOBALNEGO
ZASIGU
- BRO CYBERNETYCZNOKOSMICZNA

- TARCZA
ANTYRAKIETOW
A
- SATELITARNE
SYSTEMY
WCZESNEGO
OSTRZEGANIA

- TERRORYZM
- TZW. MISJE
POKOJOWE,
HUMANITARNE I
STABILIZACYJNE

118

Rys. 2 Schemat ewolucji myli strategiczno-wojskowej, opracowanie wasne.

INNOWACJE
FORTYFIKACJI

ZMODYFIKOWAN
A KONSTRUKCJA
ZAMKW
UWZGLDNIAJC
A ROSNC ROL
ARTYLERII

INNOWACJE
SPOECZNOSYSTEMOWE

- TRANSPORT
KOLEJOWY WOJSKA
- NACJONALIZM
(MASOWE ARMIE
NARODOWE)
- SYSTEM
DYWIZYJNY
- PRZEMYS
ZBROJENIOWY
- NARODOWE
SZKOY I AKADEMIE
WOJSKOWE
- OBRONA
TERYTORIALNA
- BLITZKRIEG

SUMMARY
TERRITORY IN HISTORY OF MILITARY AND STRATEGIC THOUGHT
Territory plays crucial role in international relations from the early beginnings of
any political divisions. Developing military technologies, new revolutionary
strategies, or genius of great generals influenced conflicts and territorial approach in
military sciences through centuries. Once role of land could be very important for
tribe, state, or any military organization which emerged on earth, and in other times
that role might be decreased. Main factors which changed importance of land
owning in strategies includes: warfare technology which is in use in analyzed
period of military history, social and cultural connections with land, economic landuse and preferred practices of offensive or defensive strategies.

119

PIOTR GRACZYK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. II

ARKTYKA I GEOPOLITYKA.
OBSZAR ARKTYKI W PERSPEKTYWIE WYBRANYCH KONCEPCJI
GEOPOLITYCZNYCH I GEOSTRATEGICZNYCH
Wprowadzenie
Obecno zagadnie zwizanych z Arktyk wydaje si nie by wyranie
zaznaczona w myli geopolitycznej. Znakomita wikszo teorii traktujcych
o przestrzeni, ukadach si w niej rozmieszczonych oraz o zwizkach geografii
z polityk nie przewiduje dla obszarw wok bieguna pnocnego zbyt wiele
miejsca, jeeli w ogle jakiekolwiek znaczenie im przyznaje. Nie trudno jest
znale przyczyny takiego stanu rzeczy obszary bdce przedmiotem niniejszego
opracowania, we wczesnych fazach rozwoju dziedziny, jak jest geopolityka
i wywodzca si z niej geostrategia, nie przedstawiay sob niczego wicej jak tylko
zamarznitych i trudno dostpnych wd Oceanu Lodowatego i otaczajcych ten
akwen wybrzey, na ktrych nie tylko nie yje zbyt wielu ludzi, ale wszelka
dziaalno jest utrudniona i kosztowna. Warto si zatem bliej przyjrze niektrym
prbom przeamania wzmiankowanych trudnoci oraz wytyczenia nowych kierunkw w pojmowaniu globalnych ukadw si i politycznych konsekwencji
pooenia geograficznego, szczeglnie w obliczu postpujcego wzrostu znaczenia
Arktyki w ostatnich latach.
Wczeniej jednak podj naley podstawowe kwestie terminologiczne, istotne
dla niniejszego opracowania. Za Arktyk, zgodnie z powszechnie przyjmowan
definicj1, uwaa si stref, ktrej poudniow granic wyznacza linia lipcowej
izotermy +10C, bdca jednoczenie granic wystpowania drzew. Innym
okreleniem tyche granic jest przypisanie Arktyce wszystkich obszarw pooonych na pnoc od rwnolenika 66 33 N, czyli koa polarnego pnocnego. Za
kryterium przypisujce poszczeglne pastwa do krajw arktycznych uzna mona
natomiast stae czonkostwo w Radzie Arktycznej2, wedug ktrego do pastw
arktycznych nale Federacja Rosyjska, Kanada, Stany Zjednoczone, Norwegia,
Dania (Grenlandia i Wyspy Owcze), Szwecja, Finlandia oraz Islandia. Przybliy
rwnie naley, czym jest wzmiankowany Pnocny Ocean Lodowaty (Arktyczny).
Jest to najmniejszy ze wszystkich oceanw, rozdzielajcy kontynenty Eurazji
i Ameryki Pnocnej, zajmujcy powierzchni ok. 13 mln km2 (ok. 4% oglnej
1

AHDR (Arctic Human Development Report) 2004, Akureyri: Stefansson Arctic Institute, str. 17-18,
Arctic environment: European perspectives. Why should Europe care?, Environmental Issue Report
no. 38, European Environment Agency & UNEP Regional Office for Europe, Copenhagen 2004, str. 4
oraz Current research on peace and violence Arctic Environmental Cooperation, [ed.] Oran R.
Young, vol. XII, 3/1989, Tampere Peace Research Institute, str. 2 oraz CIA World Factbook,
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xq.html.
2
Oficjalny wykaz staych czonkw Rady Arktycznej na stronie organizacji: http://arcticcouncil.org/section/member_states.

121

powierzchni mrz i oceanw), z czego ok. 8 mln km2 przypada na morza Barentsa,
Karskie, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, aptieww, Grenlandzkie, Beauforta3.
Oblewaj one pnocne wybrzea Federacji Rosyjskiej, Norwegii, Kanady, Stanw
Zjednoczonych i Danii (Grenlandii).
Pocztki eksploracji Arktyki
Waciwie a do momentu znacznego rozwoju lotnictwa, w pierwszej poowie
XX w. obszary polarne pozostaway w sferze zainteresowa jedynie podrnikw,
takich jak Norwegowie Fridtjof Nansen i Roald Amundsen4, Amerykanin Robert
Edwin Peary (pierwszy zdobywca bieguna pnocnego 7.04.1909 r.), czy ksi
Abruzzw5 woski badacz m.in. Arktyki. Pierwsz prb lotu nad biegunem
pnocnym balonem podj jednak w 1897 roku Szwed Salomon August Andre
wraz z kilkoma podrnikami. Ich ciaa odnaleziono dopiero w 1930 r. na Wyspie
Biaej w Archipelagu Svalbard. Pierwszy przelot midzy hemisferami mia miejsce
22 kwietnia 1928 r. prototypem samolotu Lockheed Vega. Australijczyk sir George
Hubert Wilkins oraz pilot Carl B. Eielson odbyli lot nad Arktyk
z Point Barrow na Alasce na Spitsbergen, z midzyldowaniem na Ziemi
Ellesmerea. Przy postaci Wilkinsa warto pozosta chwil duej i wspomnie
rwnie o innych jego zasugach i przekraczaniu barier w Arktyce, pocztkujc tym
samym dziaania o znaczeniu strategicznym praktykowane w czasach pniejszych.
W roku 1931 r. podj si on prby dotarcia do bieguna pnocnego okrtem
podwodnym Nautilus, ktra, cho zakoczya si niepowodzeniem, ukazaa
moliwo o niebagatelnym znaczeniu w czasach zimnej wojny udowodnia, e
okrty podwodne mog bez przeszkd pywa pod pokryw lodow Arktyki.
W czasie II wojny wiatowej szkoli amerykaskich onierzy do suby
w warunkach arktycznych, a po jej zakoczeniu doradza siom morskim Stanw
Zjednoczonych w kwestii rejsw amerykaskich okrtw o napdzie atomowym
w obszarach polarnych6. Dziki opisanym powyej wyprawom i podrnikom
ujawnia si wiatu jeszcze jedna istotna prawidowo wraz z rozwojem
technologii zanika zaczy naturalne i uwaane dotd za nieprzebyte przeszkody,
ktre co wicej niektrzy poczli postrzega jako udogodnienia. Droga na
pnoc stana zatem otworem.

K. omniewski, J. Zaleski, L. mudziski, Morze Arktyczne, Warszawa 1979, s. 5.

Amundsen zorganizowa pierwsz lotnicz wypraw z Spitsbergenu na biegun pnocny (dwa
samoloty)
w 1925 roku. Podrnikom udao si jednak dotrze tylko do 87 50 N. Pena relacja
z wyprawy patrz: Roald Amundsen, Lot do bieguna pnocnego. (Biaa mier), Warszawa 1927.
5
Luigi Amadeo Giuseppe Maria Ferdinando Francesco di Savoir dAbruzzi.
6
Po jego mierci w 1958 r. zosta skremowany, a jego prochy w marcu 1959 r. zostay umieszczone na
biegunie pnocnym przez amerykaski okrt podwodny USS Skate, ktry dokona podczas owej misji
pierwszego w historii wynurzenia w tym punkcie Ziemi. http://www.adb.online.anu.edu.au/biogs/A120549b.htm (23.05.2008).
4

122

Pocztki refleksji geopolitycznej na temat Arktyki

Wag Arktyki w perspektywie geopolityki i geostrategii zaczto dostrzega
jeszcze przed drug wojn wiatow. Ju w tamtym czasie niektrzy badacze (np.
George Renner) rozpatrywali potencja i implikacje pynce z centralnego pooenia
tego obszaru midzy gwnymi potgami wczesnego wiata oraz rol, jak bdzie
peni Arktyka w przyszoci. Wzrost jej znaczenia wie si nierozerwalnie
z rozwojem technologii pozwalajcej ujarzmia i wykorzystywa te nieprzyjazne
rejony. Nie zmienio si to do czasw wspczesnych. Jednake najpeniej swe
geostrategiczne walory ukazaa Arktyka w czasie zimnej wojny, kiedy to moliwe
stao si obserwowanie napicia w regionie zwizanego z uywaniem wd i wysp
polarnych w celach militarnych. Pniej jednak, z jednego z gwnych obszarw
(frontw?) strategicznych staa si miejscem wsppracy midzynarodowej na
wielu paszczyznach.
Na pocztku lat czterdziestych XX wieku pojawia si zaczynaj pierwsze
publikacje dotyczce moliwoci, jakie ofiarowuje obszar Arktyki w komunikacji
i strategii. Pionierem w tych dociekaniach staje si George T. Renner, profesor
geografii na Uniwersytecie Columbia, ktry prawdopodobnie, jako pierwszy
stosowa zacz mapy z biegunem pnocnym jako centrum, z ktrych wyciga
wiele zaskakujcych i przeomowych wnioskw dotyczcych nie tylko zmian
w komunikacji wiatowej, ale rwnie konsekwencji dla wiatowego ukadu si,
ktrych rdem by rozwj lotnictwa7. Chocia rozwaania teoretyczne nad znaczeniem Arktyki w przyszych relacjach midzy pastwami zostay zapocztkowane w tak wczesnej fazie rozwoju geopolityki (i w latach jej niebywaej
popularnoci), to niewielu badaczy podjo je w latach pniejszych.
Po raz pierwszy Arktyka pojawia si ju w koncepcji Johna Halforda
Mackindera, ktry traktowa j jako naturaln granic i pnocn zapor Heartlandu
centralnej strefy Eurazji osi wiata, ktrego zasadnicz cz stanowio
zlewisko Oceanu Arktycznego8. Ju tutaj zatem dostrzec moemy strategiczn rol
jak spenia mia ten obszar, stanowic element naturalnej euroazjatyckiej fortecy9,
niedostpnej dla potgi morskiej. Funkcj przypisywan jednak Arktykowi byo
osanianie, uniemoliwienie przedostania si do Eurazji od strony pnocnych jej
wybrzey, nie za element uatwiajcy jakiekolwiek dziaania, czy te cel zabiegw
o opanowanie pewnego obszaru.
Kolejne teorie geopolityczne (i geostrategiczne) dotyczy bd ju jednak
perspektyw, jakie otworzy opanowanie Arktyki przez lotnictwo i marynark, czyli
oglnie rzecz ujmujc, przez technologi. Wpyw ten dostrzeg ju w latach
dwudziestych XX w. Kanadyjski badacz pochodzenia islandzkiego Vilhjalmur
Stefansson, piszc e transpolarne szlaki powietrzne oraz wykorzystanie okrtw
podwodnych w wodach Oceanu Arktycznego bdzie miao szczeglne znaczenie
7

Warto wspomnie rwnie o wczeniejszym dziele Giulio Douheta z 1921 r. Panowanie w powietrzu,
traktujcym o roli lotnictwa w przyszych konfliktach i znaczeniu bombardowa strategicznych oraz
pierwszej pracy Aleksandra P. de Severskyego Victory Through Air Power z 1942 r., ktrej treci
bya rola lotnictwa w prowadzeniu walki podczas II wojny wiatowej. Pogldy drugiego autora
zostan omwione niej.
8
L. Moczulski, dz. cyt., s. 12-14.
9
C. Jean, dz. cyt., s. 67.

123

ekonomiczne, a Arktyka nie bdzie ju wicej przeszkod, ale platform

komunikacji i rozwoju10. Jednak do grona autorw tego typu koncepcji nale
przede wszystkim wspomniani ju George T. Renner, Aleksander P. de Seversky
oraz Andr Beaufre. Zasadniczym kryterium doboru wymienionych nazwisk byo
nawizanie do znaczenia obszaru Arktyki dla stosunkw midzynarodowych,
globalnego ukadu si oraz oglnie dla strategii. Analiza tych koncepcji uwidoczni
powinna wzowe problemy dla kwestii strategicznego znaczenia Arktyki
w relacjach midzy pastwami. Wybr, a raczej poszukiwania, autorw
zajmujcych si poruszanym zagadnieniem nie wymaga selekcji rozlegego
materiau. W poczuciu piszcego te sowa jest to dobr wrcz optymalny
i reprezentatywny w dostpnych opracowaniach na temat geopolityki nie ujawniy
si inne znaczce nawizania do okolic bieguna pnocnego. rde tego
dopatrywa si mona, midzy innymi, i w tym, e znaczenie Arktyki wzrasta
bdzie wraz z (dalszym) rozwojem technologii. Wspomnie rwnie naley
o jednostronnoci prezentowanych pogldw, ogniskujcych si na amerykaskim,
bd europejskim punkcie widzenia. Jest to istotna sabo tej pracy, a wynika ona
z braku dostpnoci choby rde rosyjskich11.
Z powyszych wzgldw warto si przeto bliej przyjrze kwestii miejsca
pnocnych obszarw okoobiegunowych w myli geopolitycznej i geostrategicznej
od jej zarania i dokona prby rekapitulacji we wspczesnym kontekcie
i moliwociach. Za cel tego zabiegu uwaa naley odpowied na nastpujce
pytania: czy Arktyka stanowi istotny, z punktu widzenia geopolityki i strategii
obszar wiata? Czy teoretyczne znaczenie ulegao zmianie i jakie ono jest obecnie
(oraz czy moliwe jest tego stwierdzenie na podstawie przedstawionych niej
teorii)?, jak rwnie: na ile istota geostrategicznego i geopolitycznego znaczenia
Arktyki przedstawiona w rzeczonych teoriach jest aktualna dzisiaj?
George T. Renner i nowe spojrzenie na geografi
Lata trzydzieste XX w., a szczeglnie II wojna wiatowa przyniosy wiele
nowych rozwiza technologicznych, zwaszcza w sferze militarnej wraz
z niebywaym postpem technicznym w dziedzinie lotnictwa. Oto otwieray si
przed czowiekiem zupenie nowe moliwoci zarwno prowadzenia dziaa
wojennych, jak i przemieszczania si po wiecie. Jako jeden z pierwszych powane
tego stanu rzeczy konsekwencje dostrzeg wanie profesor geografii z Uniwersytetu Columbia George T. Renner. W swej pracy Human Geography in the Air
10

V. Stefansson, The Northward Course of Empire, Harcourt, Brace and Co., New York 1922, s. 168202; por. O. R. Young, G. Osherenko, The Age of the Arctic: Hot Conflicts and Cold Realities,
Cambridge 1989, s. 4.
11
Poza S. Gorszkowem, ktrego jednak geopolityka nie zajmowaa, wspomnie mona np. koncepcj
Wadimira Chaczaturowa, podkrelajcego pozycj Rosji jako geostrategicznej osi wiata, czy te
dualistyczne pogldy Aleksandra Dugina na temat potg morskiej i ldowej. Ciekawe koncepcje
pojawiay si rwnie w radzieckiej myli noszcej znamiona geopolityki (cho oficjalnie
odcinajcymi si od niej). Na podstawie Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, op.cit., str. 5560. Istotn publikacj ukazujc to radzieckiego zainteresowania Arktyk, tworzenia propagandy z
tym zwizanej (tzw. mitu polarnego lub mitu pnocnego) jest ksika Johna McCannona pt. Red
Arctic. Polar exploration and the Myth of the North in the Soviet Union 1932-1939.

124

Age12 (bdcej nota bene podrcznikiem dla studentw) przedstawi swoje wnioski
pynce z rozwoju lotnictwa, dotyczce nie tylko zmian w sferze spoecznej czy
ekonomicznej, ale rwnie politycznej i militarnej. Za punkt wyjcia swoich
rozwaa uzna fakt, e geografia jako dzieo czowieka (a nie natury) moe ulega
modyfikacjom, przewrotom i zmianom. I dzieje si to za kadym razem, kiedy
pojawia si nowy wynalazek, ktry rewolucjonizuje dotychczasowe pojmowanie
przestrzeni. W czasach mu wspczesnych takim wynalazkiem byo wanie
nowoczesne lotnictwo. Stwierdza ponadto, e mapy nie obiektywizuj
rzeczywistoci wrcz przeciwnie s narzdziem pomagajcym w wizualizacji,
ktre zawsze zawiera bdzie pewien rodzaj subiektywizmu13.
Za czynnik taki uznawa np. przedstawianie wiata w postaci hemisfer
(wschodniej i zachodniej) lub tritisfer (Ameryki, Europa i Afryka, Azja i Pacyfik),
ktre wypywao z midzyludzkiej umowy i istniao jedynie w wiadomoci ludzi,
nie za w rzeczywistoci. Sam jednak proponuje nowe spojrzenie na map globu,
w ktrej centrum umieci biegun pnocny. Takie rozwizanie ukazanie kontynentw jako monosfery najlepiej, wedug niego, odzwierciedlao aeronautyczny
wiat (mapa nr 2).

Mapa nr 2. Mapa biegunocentyczna Georgea Rennera, ktra w najdoskonalszy sposb przedstawia

ma relacje w wiecie ery lotniczej. Przerywane linie reprezentuj najkrtsze poczenia lotnicze
midzy gwnymi punktami kontynentw.
(rdo: George T. Renner, Human Geography in the Air Age, New York 1942, str. 20).

12
13

G. T. Renner, Human Geography in the Air Age, New York 1942.

Tame, s. 5.

125

George Renner wydobywa rwnie konsekwencje geopolityczne i geostrategiczne

takiej reorientacji. Po pierwsze ogasza, e wraz z nadejciem nowej epoki
w dziejach, adne pastwo nie bdzie ju mogo prowadzi polityki izolacji, zatem
Stany Zjednoczone bd musiay si trwale pogodzi z porzuceniem polityki
splendid isolation, czy bezpiecznego pooenia midzy dwoma oceanami (twoocean safety). Od tej pory kontynenty, niczym ramiona gwiazdy, odchodziy od
centrum, ktrym by Ocean Lodowaty nowe, wiatowe morze rdziemne.
W czci tej skupiona jest wiksza cz ludnoci, pastw rozwinitych, mocarstw
i centrw przemysowych. Dla porwnania okolice bieguna poudniowego obejmuj niewiele zamieszkanego ldu i znakomit ilo wody (mapa nr 3). Zaznaczy
naley, e autor tej koncepcji nie jest do koca konsekwentny w swoich
rozwaaniach. Wprowadzajc bowiem pojcie monosfery zakada istnienie jednej
sfery na wiecie. Dalej jednak stosuje rwnie okrelenia poudniowa i pnocna
hemisfera, co oznaczaoby, e dokona on zamiany z wschodniej i zachodniej
hemisfery na pnocn i poudniow.
Renner zauwaa rwnie strategiczne konsekwencje dla USA w zwizku
z zaistnia w dziedzinie technologii sytuacj. Jako jeden z pierwszych autorw
zwraca uwag na hipotetyczny atak z Europy (niemieckie bombowce dalekiego
zasigu, startujce z Przyldka Pnocnego lub Spitsbergenu), dla ktrego cele takie
jak Waszyngton, Des Moines w stanie Iowa czy Seattle stanowi jednakowe pod
wzgldem odlegoci miejsca przeznaczenia. Ukazywa on tym sposobem Amerykanom fakt, e waciwie cae terytorium Stanw Zjednoczonych winno czu si
jednakowo bliskie konfliktu, w odrnieniu od dotychczasowej tendencji interioru
i zachodniego wybrzea do rozwijania poczucia znacznej odlegoci od konfliktw
w Europie, a przez to ich bagatelizowania.

Mapa nr 3. Porwnanie rozmieszczenia kontynentw wzgldem biegunw. Biegun pnocny tworzy

centrum wiata, a Ocean Arktyczny postrzegany jest jako wiatowe morze rdziemne. Hemisfera
pnocna obejmuje wicej ni powierzchni ldw. Na pkuli poudniowej dominuj oceany
i zupenie niezamieszkana Antarktyda, jak rwnie wystpuj znacznie wiksze odlegoci.
(rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 23).

126

Dalsze rozwaania na temat nowego porzdku strategicznego doprowadziy

Georgea Rennera do okrelenia wanych pod wzgldem strategicznym obszarw
na Ziemi. Przy realizacji tego zadania posuy si on map z biegunem pnocnym
w centrum, na ktrej umieszcza kolejne strefy o malejcym znaczeniu. Ukadaj si
one pasmowo, poczwszy od bieguna strefa centralna, nastpnie strefa
przylegajca i strefa peryferyjna. Dodatkowo w kadej strefie wystpuj Miejsca
Strategiczne, o kluczowym znaczeniu dla strefy bd wiata (mapa nr 4).
Z refleksji natury oglnej i sigajcej skali strategicznej, Renner przechodzi
take w stron zalece bardziej praktycznych. Postuluje wic, aby do czasu
odpowiedniego zwikszenia zasigu samolotw, rozwin w Arktyce sie lotnisk,
ktre stayby si punktami porednimi w drodze midzy kontynentami Eurazji
i Ameryki, np. wytycza szlak z centralnej czci USA do Rosji przez Ziemi
Baffina, Grenlandi, Spitsbergen i Now Ziemi (mapa nr 5).

Mapa nr 4. Wizualizacja stopnia wanoci ze wzgldu na pooenie poszczeglnych regionw wiata.

Renner zaznacza, e cho Islandia i Grenlandia nie byy (i nie s) zaludnione ani rozwinite, to w
miar rozwoju ery lotniczej ich potencja strategiczny bdzie wzrasta.
(rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 42.).

127

Mapa nr 5. Obszary strategicznych korytarzy powietrznych w przyszych relacjach wiatowych.

Renner wyznaczy 6 takich obszarw: 1) czcy Ameryk Pnocn z Europ poprzez LabradorGrenlandi-Islandi, 2) czcy Ameryk Pnocn z Orientem poprzez Cienin Beringa-AleutyKuryle, 3) czcy Azj z Australi 4) czcy Ameryki, 5) czcy Europ z Afryk i Ameryk
Poudniow, 6) czcy Europ z Afryk i Bliskim Wschodem. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str.
128).

W swej koncepcji geopolitycznej George Renner nawizuje do idei Heartlandu

Halforda Mackindera. Za rdze wiata uznaje on jednak rwnoczenie tereny
otaczajce biegun pnocny Ameryk Pnocn wraz z Grenlandi i Islandi
z jednej strony oraz Rosj, Turkiestan14 i zachodnie Chiny z drugiej (mapa nr 6).
Chocia poruszanie si po ldzie w tych obszarach stanowi znaczn trudno,
a egluga jest niemale niemoliwa, to jego znaczenie wyania si wanie z wejcia
w er lotnicz. Sformuowana jest przy tym teza, e ktokolwiek w przyszoci
obejmie powietrzn kontrol nad tym regionem, bdzie odgrywa centraln rol
w sprawach wiatowych15.

14
Azja rodkowa przede wszystkim dzisiejsze terytoria Uzbekistanu, Turkmenistanu, Kirigistanu,
Kazachstanu i Tadykistanu. Ibidem, s. 51, 110, 152.
15
Ibidem, s. 152.

128

Mapa nr 6. Obszary rdzeniowe wiata (heartlands) oraz ich obszary skrajne (fringelands). Poza nimi
znajduj si regiony osobne i niezalene. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 153.).

Renner wzmacnia j jednak stwierdzeniem, e przyszy handel midzy Eurazj

a Ameryk przepywa bdzie przez Grenlandi, Archipelag Franklina i Ocean
Arktyczny. Ponadto ju wtedy zauwaa potencja Pnocy, w aspekcie zasobw
naturalnych, o ktre pewnego dnia kto si upomni. A jeeli taki dzie nadejdzie,
stanie si niemal pewne, e wojny bd toczone o kontrol rwnie nad samym
Arktykiem16.
Podsumowujc krtko koncepcj Georgea Rennera stwierdzi mona, e
Arktyka bya dla niego obszarem kluczowym, nawet penicym rol sworznia
geopolitycznego17. Godnym uwagi jest fakt, e Renner nie tworzy swej teorii
w kontekcie zimnej wojny i ukadu Wschd Zachd, ale sojuszu amerykaskoradzieckiego. Nie przewidywa przy tym zaamania si wsppracy po pokonaniu
III Rzeszy. Mimo i jego przewidywania si nie sprawdziy, to jednak wnioski
pochodzce z jego rozwaa nie przepady zupenie. Co wicej, zaryzykowa
mona stwierdzenie, e jeszcze lepiej dopasoway si do rzeczywistoci w erze
broni rakietowej i powstania przeciwstawnych blokw po obu stronach Oceanu

16

Ibidem, s. 206.
Pojcie to rozumiane jest tak, jak je przedstawia Zbigniew Brzeziski, z t jednak rnic, e nie
odnosi si ono w tym przypadku do pastw. Sworze geopolityczny jest to zatem obszar ktrego
znaczenie wynika z wanego pooenia geograficznego i skutkw jego potencjalnej niestabilnoci dla
zachowa graczy geostrategicznych. W pewnych przypadkach moe stanowi obronn tarcz dla
kluczowego pastwa lub nawet regionu. (Z. Brzeziski, Wielka Szachownica. Gwne cele polityki
amerykaskiej, Warszawa 1998, s. 49).
17

129

Lodowatego. W peni te ukazaa si idea istnienia dwch heartlandw, ktre

poprzez Arktyk zdolne byy do zadania sobie decydujcego uderzenia.
Wspomnie rwnie naley o, wydawa by si mogo, zbytniej fascynacji
lotnictwem i przecenianiu jego moliwoci, choby w kwestii uzalenienia od niego
transportu towarw midzy Eurazj a Ameryk. Wikszo bdw Rennera powtrzy jednak rwnie inny zwolennik lotnictwa, Aleksander P. de Seversky, ktry
rozwin pogldy Georgea Rennera, przeto rozpatrzymy je po przedstawieniu
koncepcji asa rosyjskiego lotnictwa z czasw I wojny wiatowej.
Aleksander P. de Seversky i fetyszyzacja lotnictwa
Gwatowny rozwj lotnictwa podczas i po drugiej wojnie wiatowej, jak rwnie
wynalezienie i pierwsze zastosowania bomby atomowej znaczco wpyny na
pogldy i koncepcj geostrategiczn Aleksandra Nikoajewicza Prokofiewa de
Severskyego. Ten urodzony w Gruzji byy pilot i konstruktor rosyjskiego
pochodzenia, a od 1928 r. major w U. S. Air Corps Specialist Reserve, po utracie
nogi w czasie jednej z misji, zaj si konstruowaniem samolotw oraz
doradzaniem w sprawach wojskowych. Jego pierwsza ksika Victory Through Air
Power z 194218, traktowaa o uyciu lotnictwa na szerok skal w wojnie przeciwko
Niemcom, nawizujc szeroko do pogldw Giulio Douheta i amerykaskiego
dowdcy si powietrznych generaa Wiliama A. Mitchella, ktry jednak
w sferze strategii raczej kopiowa Douheta, natomiast oryginalne pomysy prezentowa w dziedzinie taktyki19. W pracy tej, Seversky przedstawi swj pomys na
temat samolotw walki, ktry waciwie pojawi si ju u Douheta, stwierdzajc, e
ju za pi lat od zakoczenia wojny zaistnieje konieczno konstruowania
samolotw o zasigu 25 000 mil, tzn. dookoa kuli ziemskiej. Nie dostrzega wtedy
przeto prawie w ogle problemu zasigu. Samoloty takie miayby realizowa
zalecan przez niego strategi wyrugowania z walki, a nie zdobywania
i okupowania terytorium nieprzyjaciela.
Najwiksze chyba znaczenie mona przypisywa tej ksice jednak na gruncie
propagandowym. Takie zreszt te byo zaoenie Severskyego (podobnie jak przy
nastpnej ksice) dotrze do jak najszerszego grona amerykaskiego spoeczestwa, znajdujcego si wci, jego zdaniem, wraz z dowdcami pod
wraeniem koncepcji Mahana i budowania potgi morskiej USA. W listopadzie
1943 r. wytwrnia Walta Disneya stworzya film rysunkowy o takim samym tytule,
przedstawiajcy treci tej pracy.
W drugim swym dziele, bardziej przemylanym i prowadzcym do dalej idcych
wnioskw, Seversky przewartociowa swoje pomysy. Po pierwsze, dostrzeg, e
kwestia zasigu lotnictwa jest zagadnieniem o niebagatelnym znaczeniu, wrcz
esencj wspczesnej strategii. Za trzy zasadnicze tezy Air Power: Key to Survival20
uwaa naley po pierwsze formuowanie przez Waszyngton bdnej strategii na
18

Korzystaem z polskiego tumaczenia: Alexander P. de Seversky, W Potdze Powietrznej

Zwycistwo, sierpie 1943.
19
B. Brodie, Strategia w erze broni rakietowej, Warszawa 1963, str. 82-83.
20
Alexander P. de Seversky, Air Power: Key to Survival, London 1952. (korzystaem z wydania
angielskiego, ksika ukazaa si w Nowym Jorku w 1950 r.).

130

podstawie faszywych przesanek, co doprowadzi moe do katastrofy by to

wyraz zaniepokojenia w kwestii przygotowa do nastpnej wojny za pomoc metod
i rodkw ostatniego konfliktu; po drugie wci istnieje szansa stworzenia
i wdroenia strategii zwycistwa, ktra zagwarantuje Stanom Zjednoczonym
wolno nawigacji w przestrzeni powietrznej globu, utrzymywan bezporednio
z kontynentu amerykaskiego; po trzecie poprawna realizacja takiej strategii
zapewni wiatowy pokj i ustanowienie systemu Pax Democratica21.
W przeciwiestwie do Georgea Rennera Seversky pisa swoj ksik ju
w warunkach zimnej wojny, znajc skutki dziaania bomby atomowej (by zarwno
w Hiroszimie i Nagasaki niedugo po nalotach, jak i bra udzia w prbach na atolu
Bikini) oraz bdc wiadomym jej posiadania przez ZSRR. Przysz wojn
pojmowa zatem jako konflikt globalny midzy dwoma blokami, z ktrych kady
bdzie dy do cakowitej eliminacji przeciwnika, tzn. zadania uderzenia w samo
ywotne centrum pastwa. Oba mocarstwa posiaday przy tym ju wtedy wielkie
potencjay militarne, cho warunki geopolityczne i geostrategiczne zdaway si
sprzyja ZSRR. W jego posiadaniu znajdoway si rwnie nieograniczone
bogactwa i zasoby ludzkie (Seversky dopuszcza jeszcze wtedy moliwo sojuszu
chisko-radzieckiego). Jedyn szans USA w ewentualnej wojnie moga by zatem
absolutna przewaga technologiczna jako, ktra mogaby przeciwstawi si
iloci.
Seversky wiadomy by take, e ZSRR jest zdolny do raenia punktw na
terenie praktycznie caych Stanw Zjednoczonych22, a jego siy lotnicze startujce
z samego Zwizku Radzieckiego nie byy w stanie sign jedynie Ameryki
Poudniowej i Australii. W ramach walki o zasig nie mona jednak polega na
bazach zamorskich, ktre bd znajdowa si w zasigu samolotw nieprzyjaciela.
Seversky postuluje przyjcie zasady, e potga powietrzna (siy strategiczne) oparta
na bazach pooonych poza gwnym terytorium kraju jest jedynie tak efektywna,
jak linie dostaw, od ktrych s one uzalenione. W przypadku, kiedy zasig si
powietrznych przeciwnika, operujcych z gwnego terytorium kraju, obejmuje te
bazy bd linie dostaw, pastwo stoi na przegranej pozycji23. Jedyn przeto
moliwoci zyskania przewagi jest zwikszanie zasigu wasnych si powietrznych
(mapa nr 7). Co wicej, Seversky twierdzi, e cele strategiczne w ZSRR byy
atwiej dostpne wprost z Ameryki Pnocnej, poprzez Arktyk24.

21

Tame, s. 15, 23.

Oba mocarstwa posiaday w swoich siach powietrznych samoloty typu B-36 o zasigu 10 000 mil.
Tame s. 40.
23
Tame, s. 52, 248.
24
Tame, s. 59.
22

131

Mapa nr 7. Mapa ukazujca atak na ZSRR bezporednio ze Stanw Zjednoczonych oraz z baz
wysunitych w Japonii, Europie, Afryce Pnocnej, Turcji.
(A) Cel przemysowe centrum ZSRR.
(B) Rozmieszczenie baz zamorskich konieczno ich obrony przez zaogi ldowe,
zaopatrywania szlakami morskimi pod staym zagroeniem ze strony wroga.
(C) Baza w kraju zapewni najlepszy i najefektywniejszy sposb prowadzenia
midzykontynentalnej ofensywy.
(rdo: A. P. de Seversky, Air Power: Key to Survival, London 1952, s. 55).

Amerykanin dotyka take kwestii bomby atomowej i skutkw jej zastosowania.

Zdaje si nie docenia potencjau, ktry lea w moliwociach tej broni ocenia
jej moliwoci jedynie przez pryzmat tego, co zaobserwowa w Hiroszimie
i Nagasaki. Uwaa zatem, e bombardowania strategiczne wedug starych zasad
nie ustpuj broni atomowej, cho nie wyklucza wzrostu znaczenia bomby
atomowej. Pastwo posiadajce bro jdrow moe przeto, wedle Severskyego,
zosta pokonane przez wroga, ktry posiada doskonalsze rodki przenoszenia bomb
konwencjonalnych, nie adunek bowiem si liczy a wanie transport25.
Z powyszego Seversky wyprowadza wnioski dotyczce zmian wiatowej
pozycji USA, dzielc je na trzy fazy: faza pierwsza era krtkiego zasigu
i uzalenienia od baz zamorskich, faza druga era dalekiego zasigu, samoloty
zdolne s do zadawania decydujcych uderze z wasnego kraju, faza trzecia era
midzykontynentalnej atomowej broni rakietowej (push-button era)26.
Istotne zalecenia dla planistw amerykaskich wyoy odnonie rozmieszczania
strategicznych zakadw przemysowych. Nie wystarczy zwyke ich rozrzucenie po
25
26

Tame, s. 191.
Tame.

132

caym kraju, poniewa stwarza to tylko problemy z transportem i kosztami,

natomiast dla wroga nadlatujcego od strony bieguna pnocnego nie ma waciwie
znaczenia czy dany zakad znajduje si w Kansas czy Connecticut, poniewa
odlego do niego jest porwnywalna. Chodzi bardziej o takie rozmieszczanie
fabryk, aby nie znajdoway si w zasigu raenia jednej bomby atomowej, ale
jednoczenie na tyle blisko, aby stanowiy spjn cao27 (mapa nr 8). Naley
wspomnie, e Seversky opowiada si za uderzeniami jedynie w cele przemysowe
i militarne, przeciwny jest natomiast uderzeniom w skupiska ludnoci, nie chodzi
bowiem o walk z Rosjanami tylko z komunizmem.
Powyszy zarys pogldw Aleksandra Severskyego ukazuje natur przyszego
konfliktu, z ktrej nastpnie wyprowadza on geostrategiczne wnioski. Naczelnym
zagadnieniem staje si wic miejsce rozegrania decydujcej bitwy w trakcie powietrznej wojny midzy Eurazj i Ameryk, czy te obszar dla jej wynikw
kluczowy. Nie pozostaje ju tutaj wiele miejsca na dyskutowanie wielu wariantw
moliwych strategii dziaania dla Severskyego staje si jasne, e bdzie to walka
o panowanie w powietrzu i lotnicze ataki strategiczne na centra przemysowe,
a rozegra si ona nad biegunem pnocnym w samym centrum konfliktu. Dodaje
przy tym, e jest to jedyna strategia, ktra moe zapewni Ameryce zwycistwo.

Mapa nr 8. Mapa ukazujca znaczenie rozmieszczenia strategicznych zakadw przemysowych.

A. Niewaciwe rozmieszczenie zakadw w polu raenia jednej
bomby atomowej.
B. Prawidowe rozmieszczenie zniszczenie wszystkich zakadw
wymagaoby 12 bomb.
(rdo: A. P. de Seversky, op. cit, str. 145.).

27

Tame, s. 144.

133

Podczas sposobienia si do takiej wojny naley podj odpowiednie kroki

przygotowawcze. Uznaje za takowe rozmieszczenie baz porednich na obszarze
Arktyki, zgromadzenie znacznej liczby samolotw zdolnych do tankowania
w powietrzu i koncentracj si na Pnocy, zdolnych odeprze lub powstrzyma
atak przeciwnika28. Rwnoczenie opowiada si jednoznacznie za ofensywnym
charakterem dziaa, poniewa bd one nie tylko skuteczniejsze, ale i tasze.
To jednak nie wszystkie warunki jakie musz speni Stany Zjednoczone, aby
zwycistwo naleao do nich. Albowiem nieodzowne stanie si przezwycienie
dwch konsekwencji, wynikajcych z zasigu lotnictwa ZSRR, o kapitalnym
znaczeniu dla rozstrzygnicia wojny. Po pierwsze, jeszcze zanim dojdzie do
eskalacji konfliktu, Stany Zjednoczone utrac dostp do rde strategicznych
surowcw w Eurazji (gdy ta bdzie objta zasigiem samolotw ZSRR). Po
drugie, by unikn klski, USA bez adnej zwoki powinny rozpocz dziaania
w celu zapewnienia samowystarczalnoci Ameryk od Arktyki do Antarktyki.
Wraz z osigniciem odpowiedniego zasigu (wg Severskyego to 5000 mil), wiat
zosta podzielony na dwie poowy. W czasie wojny jedna strona bdzie wyczona
z dziaa w strefie drugiej strony z podobn efektywnoci29. Najlepiej uwidacznia
nowy ukad si mapa z biegunem pnocnym umieszczonym w centrum.
Amerykascy decydenci powinni pozby si mniemania, e Rosja ley na
wschodzie od tej pory powinni raczej spoglda na pnoc (Seversky okrela to
mianem polar projection30). Strefy zasigu lotnictwa ZSRR i USA, czciowo si
pokrywajc, tworz wzowy region geostrategiczny Obszar Decyzyjny (Area of
Decision)31. Centrum tego obszaru stanowi Ocean Arktyczny i to w tej strefie
rozegra by si miay losy przyszej wojny nuklearnej, a zarazem i wiata (mapa nr
9). Seversky zaznacza, e nie jest to arbitralne rozstrzygnicie autora, ale wymg
nowej geografii, rda swe majcej w nowej fazie rozwoju aeronautyki32.

28

Tame, s. 195, 197.

Tame, s. 259.
30
Tame, s. 260.
31
Tame.
32
Tame, s. 261.
29

134

Mapa nr 9. Obszary dominacji powietrznej ZSRR i USA. Strefa, w ktrej si one pokrywaj stanowi
Obszar Decyzyjny (Area of Decision), w ktrym rozstrzygnie si ewentualny konflikt.
(rdo: L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 38).

Dodatkowo konstruktor przewiduje utworzenie trzech taktycznych pasw na

obszarze Ameryk. Pierwszy z nich, najbardziej pnocny, obejmowa bdzie
Alask, Kanad i Now Fundlandi i bdzie stanowi pas rozmieszczenia
(deployment belt), z ktrego wyprowadzone zostanie uderzenie niosce wojn do
centrum przeciwnika. Drugi obejmowa bdzie terytorium Stanw Zjednoczonych
i stanowi bdzie pas przemysowy (industrial belt). Bdzie on stanowi zasadniczy
cel ataku, z tego te wzgldu bdzie wymaga najznamienitszej obrony. Trzeci
z kolei pas pas zasobw (supply belt) peni bdzie rol rezerwuaru strategicznych
surowcw i ywnoci33.
Decydujca bitwa stoczona zostanie zatem w przestworzach. Pozostaje jednak
jeszcze problem skonienia przeciwnika do jej podjcia na warunkach Stanw
Zjednoczonych. Jeeli jednak ZSRR chce unikn zniszczenia ich si ldowych
przez siy powietrzne USA musi podj rozbudow lotnictwa. Stany Zjednoczone
nie mog sobie jednak pozwoli na osignicie przez Zwizek Radziecki przewagi
jakociowej.
W tym miejscu poczynionych zostanie kilka uwag krytycznych na temat
zarwno teorii Georgea Rennera, jak i Aleksandra de Severskyego. Cho bez
wtpienia uzna naley ich zasugi dla rozwoju geostrategii i ukazania nowych drg
rozumowania o globalnych ukadach si, to jednak nie wystrzegli si oni kilku
33

Tame, s. 268.

135

bdw oraz do krtkowzrocznego i ograniczonego podejcia. Jak pisze Carlo

Jean, najczstszym zarzutem wobec tych teorii jest zbytni izolacjonizm
powietrzny, ktry porzuca gdzie ca rzeczywisto polityczn34. Postawi
bowiem mona pytanie: jak zachowayby si kraje w Eurazji opuszczone przez
USA (w ramach likwidacji baz zamorskich postulowanej przez Severskyego)? Czy
nadal pozostawayby sojusznikami odlegego pastwa, czy te prdzej ulegyby
wpywom i presji mocarstwa lecego znacznie bliej. Kolejn saboci jest
rwnie zbyt daleko idce, co wykazaa historia, uzalenienie potgi pastwa od
czynnika technologicznego.
Do tej pory przestrze i odlego nie zostay do koca unicestwione przez
technologi, cho od przewidywanego czasu osignicia zdolnoci dokonania tego
mino ju ok. 50 lat. Czas i rzeczywisto zrewidoway jednak te koncepcje
i ujawniy, e rozwj poszczeglnych skadowych potgi (si morskich, lotniczych
czy rakietowych) pozwala jedynie na osiganie kolejnych wymiarw. Nie mona
jednak odrzuca pozostaych kosztem jednego z nich, bo prowadzi to w istocie do
zbyt jednostronnego podejcia i w konsekwencji do osabienia potgi. Dopiero
scalone razem, w ramach wielkiej strategii35, odsaniaj prawdziwy potencja
i pozwalaj stworzy prawdziwie zwart i wszechogarniajc koncepcj geostrategiczn.
Niezwykle istotnym elementem, ktry pozostawili po sobie wzmiankowani
autorzy, by jednak nowy punkt widzenia dotyczcy rozmieszczenia si, zmniejszenia odlegoci i przypisania nowego, strategicznego znaczenia obszarowi
Arktyki. Decydenci obu supermocarstw, cho z rnych kierunkw zapatrywania,
dostrzegli potencja drzemicy w tej czci wiata, co miao odzwierciedlenie
choby w rozmieszczeniu si strategicznych, okreleniu torw ich lotw czy
obszarw patrolowania okrtw podwodnych, rozlokowaniu systemw wczesnego
ostrzegania przed atakiem nuklearnym oraz optymalnych celw. Na dugi czas
geostrategia zapocztkowana przez Rennera i Severskyego wypara niemal
cakowicie geopolityk. W duchu tym pozosta rwnie nastpny autor, ktry
dostrzega potencja Arktyki i okalajcych ich obszarw, cho sam geopolitykiem
nie by.
Andr Beaufre i Arktyka w strategii odstraszania
Andr Beaufre, francuski strateg i teoretyk odstraszania, znacznie przyczyni si
do sformuowania i wdroenia polityki atomowej V Republiki. Pojawia si on
w miejscu tym jednak dlatego, e w swej koncepcji odstraszania i pogldach na
strategiczn sytuacj na wiecie, dostrzega znaczenie obszaru Arktyki dla
rozstrzygni decydujcych o dalszym biegu historii. Mona uzna, e jego
podejcie nie wynika z gbszej refleksji geostrategicznej czy geopolitycznej
(a przynajmniej nie wynika to z jego dzie), ale jest po prostu przejte od autorw
takich jak Aleksander de Seversky (cho i to nie jest wyraone explicite) ze
wzgldw jak najbardziej pragmatycznych i zdroworozsdkowych.

34
35

C. Jean, Geopolityka, dz. cyt., s. 84.

Tame, s. 85.

136

Punktem wyjcia w namiastce koncepcji geostrategicznej Andr Beaufrea s

rnice geograficzne, dzielce wiat na cztery wielkie strefy: po pierwsze stref
umiarkowan rozmieszczon wok bieguna pnocnego, bdc w caoci
siedzib rasy biaej i stanowic prawie zamknity pas narodw ekonomicznie
rozwinitych lub przodujcych w rozwoju, poczonych raczej ni rozdzielonych
Oceanem Atlantyckim; po drugie stref pooon na poudnie od pierwszej,
obejmujc pas suchy, przeludniony i zacofany, w ktrym dominuje islam; po
trzecie stref, w ktrej znajduje si pas tropikalny, zamieszkay przez narody sabo
rozwinite, gwnie ras t i czarn, posiadajcy jednak enklawy dobrobytu; po
czwarte stref, ktr samodzielnie tworz Chiny36.
Po obu stronach bieguna pnocnego znajduj si przeto dwa wrogie sobie
supermocarstwa, dysponujce broni jdrow i rodkami jej przenoszenia, zdolne
razi cele w sercach pastw przeciwnikw. Istotne staje si wtedy rozmieszczenie
baz i rakiet strategicznych, zdolnych do stworzenia zagroenia. Beaufre wyrni
cztery fazy rozwoju geostrategicznej sytuacji na wiecie w kontekcie odstraszania,
bdce konsekwencj wycignit z geografii. Faza pierwsza miaa miejsce, kiedy
odstraszanie uzalenione byo od samolotw o ograniczonym zasigu dziaania,
operujcych z baz okrajcych ZSRR, czego skutkiem byo m.in. zblienie USA
do niektrych pastw arabskich (silnie krytykowane przez Severskyego; mapa nr
10).

Mapa nr 10. Okrne bazy lotnicze.

(rdo: Andr Beaufre, Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, str. 246.).

W drugiej fazie sytuacja zmienia si z powodu rozmieszczenia radzieckich

pociskw balistycznych redniego zasigu o ograniczonym promieniu dziaania, co
zneutralizowao niektre bazy lotnicze oraz przyczynio si do powstania
specjalnego europejskiego teatru dziaa posiadajcego niebagatelne znaczenie dla
36

A. Beaufre, Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, s. 252.

137

rozwinicia amerykaskich pociskw balistycznych37. Faza trzecia natomiast

obejmuje rozwj midzykontynentalnych pociskw balistycznych o zasigu
globalnym, ktry przyczyni si do zwrotu w stron bezporedniego raenia
terytorium przeciwnika z wasnej ziemi, prowadzc tym samym do bezporedniego
i wzajemnego zagroenia obu mocarstw z kierunku bieguna pnocnego38. Tym
samym znaczenie rakiet w Europie znacznie osabo, pozostawiajc im funkcje
jedynie taktyczne, bd nawet operacyjne. W przeciwiestwie do rakiet
rozmieszczanych na Kubie, co zmusio USA do ostrej reakcji (mapa nr 11).

Mapa nr 11. Pociski balistyczne redniego zasigu oraz midzykontynentalne pociski balistyczne.
(rdo: Andr Beaufre, op. cit., s. 248).

W fazie czwartej (wspczesnej Beaufreowi) nastpuje rozwj technologii

okrtw podwodnych, zdolnych do przenoszenia pociskw rakietowych
z gowicami jdrowymi (SLBM). Moliwa si staje nowa forma okrania,
wzajemnego, trudno wykrywalnego i obejmujcego przestrzenie morskie (mapa nr
12)39.

37

W tym czasie USA instaloway swe pociski redniego zasigu w Wielkiej Brytanii, Turcji
i Woszech.
38
Tame, s. 247-248.
39
Tame.

138

Mapa nr 12. Midzykontynentalne pociski balistyczne, pociski balistyczne redniego zasigu i okrty
podwodne.
(rdo: Andr Beaufre, op. cit., s. 249).

Wnioski pynce z powyszego rozrnienia wskazuj, e kada nastpna faza

przynosia nowe znaczenie poszczeglnym regionom geograficznym. Jak atwo
zauway ledzc schematy Beaufrea, zasadnicz cz funkcji wraz z rozwojem
technologii przejmuje Arktyka poczwszy od kierunku uderzenia, poprzez
rozmieszczenie okrtw podwodnych, po lokacj baz wczesnego ostrzegania.
Spostrzeenia te w znacznej czci zgodne s z rzeczywistoci, ktra znana jest
z historii.
Podsumowanie
Omwione powyej koncepcje stanowi do wyrane i dobitne stwierdzenia na
temat strategicznego znaczenia Arktyki. Z pewnoci wtek ten mona by odnale
take w innych miejscach. Nie byo jednak zamiarem autora tej pracy, aby
przedstawi wszystkie teorie, ktre w jakikolwiek sposb dotykaj obszarw
pooonych wok bieguna pnocnego. Przytoczone teorie oraz perspektywa
historyczna stanowi bowiem wystarczajcy materia, z ktrego mona wyoni
kilka wnioskw o szerszym znaczeniu.
Od drugiej wojny wiatowej, a moe od utworzenia i rozbudowy Floty
Pnocnej ZSRR rozmieszczonej na Pwyspie Kola, zaobserwowa mona stay
wzrost znaczenia najpierw wd Oceanu Arktycznego, poprzez wano posiadania
wysp na tym akwenie po panowanie nad przestrzeni powietrzn nad biegunem
pnocnym. Postawi mona zatem tez, e istotno Arktyki wzrasta wraz
z rozwojem technologii, pozwalajcej okiezna nieprzyjazne rodowisko, bd
cakowicie je zniwelowa. Znakomicie przedstawione to zostao chociaby przez
Beaufrea. Rozwj technologii sta si rwnie w pewnym sensie elementem
osabiajcym teorie Rennera i Severskyego, ktrzy przypisali mu zbyt wielkie
139

konsekwencje. Kiedy doszo do sformuowania doktryny wzajemnego gwarantowanego zniszczenia40, strategia zdominowaa polityk. Zagadnieniami
o najywotniejszym znaczeniu stay si, odnonie do przestrzeni, dwa czynniki
ustalenie optymalnych celw i wybr kierunkw przenoszenia adunkw
nuklearnych41. Oczywisty wybr w tej drugiej kwestii pad na Arktyk.
Z tego wzgldu, jak te i z istoty przedstawionych teorii wynika, e znaczenie
tego obszaru ma charakter zdecydowanie bardziej geostrategiczny ni geopolityczny. Oznacza to, e analiza tego regionu odbywa si winna wedug
prawide dziedziny zajmujcej si przestrzennymi aspektami wykorzystania strategicznych moliwoci militarnych zarwno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny.
Istotne zatem staj si rozstrzygnicia co do takich zagadnie jak pokojowa
rywalizacja potencjaw militarnych, zmierzajcych do utrzymania lub zmiany
potencjaowego lub terytorialnego status quo oraz sytuacja przestrzenna w chwili
rozpoczcia wojny42. Analiza taka by moe udzieliaby odpowiedzi na pytania
o kontrol strategiczn nad regionem, a dokadniej, co moe stanowi o jej
powodzeniu (inwazja strategiczna, presja militarna czy dominacja militarna?).
Przeprowadzenie takiego zabiegu jest jednak zadaniem na osobn prac, w tym
miejscu zostao to jedynie zasygnalizowane.
Wspczenie, cho nie istnieje ju rywalizacja dwch supermocarstw, Ocean
Lodowaty nie straci swego wzowego pooenia jako centrum wiata Rozwinitego. Arktyka pozostaje bodaj ostatnim o takim znaczeniu43 obszarem na
Ziemi, ktrego status nie jest do koca prawnie okrelony, i na ktrym dochodzi
moe do sytuacji zatykania flagi, jako oznaki swoistego podboju. O wanych
pobudkach moemy mwi rwnie analizujc zachowania pastw arktycznych
w odpowiedzi na dziaania Federacji Rosyjskiej w regionie, nie wyczajc z nich
reakcji obronnych w postaci wzmacniania swego potencjau na tym obszarze.
Zgromadzone sposobem tym racje pozwalaj stwierdzi, e znaczenie Arktyki dla
globalnej polityki nie jest a tak nike, jak mogoby si wydawa. Usprawiedliwione jest rwnie stwierdzenie, e wraz z zakoczeniem zimnej wojny,
osabieniem rosyjskiego potencjau (wcznie z Flot Pnocn) i wycofaniem
wikszoci okrtw atomowych z patrolowania Arktyki, znaczenie obszaru ulego
erozji. Obecne dziaania pastw arktycznych mog jednak wskazywa na zatrzymanie tej tendencji i zwrcenie jej znw w stron wzrostu wanoci regionu.
Natomiast na podstawie wyoonych powyej koncepcji wysnu mona konkluzj,
e Arktyka w czasach wspczesnych przedstawia podobne, jak w epoce
poprzedniej, walory strategiczne, ktre rozpatrywane by musz jednak w zupenie
innym kontekcie politycznym i w warunkach innego charakteru relacji midzynarodowych. Wskazwki autorw okaza si jednak mog aktualne rwnie i w
tych okolicznociach.

40

Mutual Assured Destruction MAD.

L. Moczulski, dz. cyt., s. 35-36.
42
Tame, s. 482.
43
Pomijajc wzgldy strategiczne, warto przytoczy take aspekty ekonomiczne transport i wielkie
zoa surowcw naturalnych.
41

140

Otwarta pozostaje rwnie kwestia Oceanu Arktycznego, jako nowego Morza

rdziemnego. Za wczenie jest jeszcze, by wysuwa daleko idce wnioski, co do
ziszczenia si takiego scenariusza i zyskania przez akwen ten podobnego statusu
w wiatowych relacjach. Podobnie wydaje si przedstawia zagadnienie Obszaru
Decyzyjnego, jego istnienia w ogle i ewentualnego znaczenia dla przyszych
stosunkw midzynarodowych. Czy wraz z upadkiem ZSRR przesta on istnie?
Czy postawienie tezy parafrazy sw Mackindera kto kontroluje Arktyk,
panuje nad Area of Decision, kto kontroluje Area of Decision, panuje nad pkul
pnocn, a kto rzdzi pkul pnocn rzdzi wiatem bdzie jeszcze
uzasadnione? Niniejsze opracowanie rozwizania tych kwestii si nie podejmuje,
pozostawia je jednak w owym zarysie, jako supozycje dla przyszego rozstrzygnicia w innym miejscu.
SUMMARY
THE ARCTIC AND THE GEOPOLICY. THE ARCTIC AREA IN PERSPECTIVE OF
CHOSEN GEOPOLITICAL AND GEOSTRATRGIC CONCEPTIONS

The key objective of the article is to present, compare and criticize three selected
geopolitical and geostrategic concepts concerning the Arctic area. One of the main
questions emerging from the analysis of relatively old concepts of George Renner,
Alexander de Seversky and Andr Beaufre is whether (to what extent) and how they
are dealing with the present situation in the Arctic as well as if there could be find
some wider framework for geopolitical analysis of the Far North.
Moreover, an attempt to show the significance of issues related to the northern
polar areas, particularly in geopolitical perspective, was made. Indeed, it is
important to recognize and distinguish phenomena, which may play crucial role in
shaping the renewed geopolitical Arctic region. Without a doubt, some of the issues
raised by these authors remain valid nowadays, nevertheless, it should be
considered today if there may appear favorable conditions for the more far-reaching
consequences in the future, taken by mentioned theoreticians into account.

141

RADOSAW DOMKE
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

POOENIE GEOPOLITYCZNE RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH

1918-1939 ORAZ 1989-2009. PRBA PORWNANIA1
W kontekcie historycznym pooenie geopolityczne Polski mona rozpatrywa
w trzech odrbnie pojmowanych przestrzeniach. Pierwsz z nich jest Europa, ktra
jest pojciem przestrzennie niejednoznacznym. Drug jest ta cz kontynentu,
w ktrej yjemy. Moemy j pojmowa jako stref przesmyku (przewenia)
pomidzy daleko wysunitymi na wschd zatokami Atlantyku (morzami Adriatyckim, Batyckim i Czarnym), lub jako zwarty, zamknity geograficznie trzon
Europy, Midzymorze2 ldowymi i morskimi drogami otwarty na wszystkie
strony wiata. Trzeci przestrzeni jest makroregion Niu Europejskiego. Dzieje
Polski rozwijay si w Europie i zawsze mieciy si w ramach ukadw
istniejcych na owym Niu. Na przestrzeni wiekw poszerza si horyzont
geopolityczny Polski, a decydujce znaczenie dla jej losw zaczy posiada ukady
obejmujce ca Europ, a nastpnie ukady o charakterze globalnym3.
W roku 1918 w wyniku korzystnej koniunktury geopolitycznej na arenie
dziejowej pojawi si ponownie polski orodek siy, powstay w Europie
rodkowowschodniej, ktry dzi nazywamy Drug Rzeczpospolit4. Wraz z klsk
carskiej Rosji i wilhelmiskich Niemiec5 zwyciskie mocarstwa, a zwaszcza
Francja, byy zainteresowane, aby pomidzy tymi orodkami siy powstao pastwo
zagradzajce drog rozszerzaniu si na zachd rewolucji bolszewickiej
i zapobiegajce wskrzeszeniu niemieckich planw zdominowania Europy rodkowowschodniej. Wojna domowa w Rosji w latach 1917-1921 oraz wewntrzne
osabienie Niemiec nie pozwalay obu tym pastwom na skuteczne przeciwstawienie si procesowi reaktywacji pastwa polskiego oraz ksztatowania jego
granic. Przez kilka lat Rzeczpospolita, powstajca jako pastwo oparte na idei
narodowej, cho z wielonarodowym skadem ludnoci, utrzymywaa rwnowag si
z potnymi ssiadami. Jednak plany szerszej ekspansji, rozszerzenia granic
1
Podstawowe tezy zawarte w tekcie s rozwiniciem i uzupenieniem zaprezentowanych po raz
pierwszy przez autora na konferencji Druga i trzecia niepodlego. Bilans 20 lat, ktra odbya si na
Uniwersytecie Zielonogrskim w dniach 28-29 wrzenia 2009 roku.
2
Na temat ksztatowania si pastw w regionie Midzymorza zobacz szerzej w: L. Moczulski,
Narodziny Midzymorza, Warszawa 2008.
3
Tego, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 567-568.
4
Por. J. Holzer, Polska w nowej sytuacji geopolitycznej ostatniego dziesiciolecia, Studia Polityczne
nr 12/2001, s. 34-35.
5
Wanym elementem w procesie odzyskiwania niepodlegoci przez Polsk by fakt, e zaborcy
wystpili w I wojnie wiatowej zbrojnie przeciwko sobie, co w konsekwencji spowodowao brak ich
wspdziaania w tumieniu de narodowowyzwoleczych Polakw. Znikn element dwustronnego
zagroenia wobec Polski. Por. L. Moczulski, Polska pomidzy Niemcami a Rosj mit geopolityczny a
rzeczywisto, [w:] Problematyka geopolityczna ziem polskich, red. nauk. P. Eberhardt, Warszawa
2008, s. 75. Na temat kwestii polskiej w I wojnie wiatowej zobacz w: J. Pajewski, Pierwsza wojna
wiatowa 1914-1918, Warszawa 2005, s. 763-769.

143

zachodnich, czy uzyskania wpywu na tworzenie si niepodlegych pastw na

wschd od Polski, przekraczay jej moliwoci. Sytuacja, ktra zaistniaa
bezporednio po Wielkiej Wojnie miaa tymczasowy charakter. Dopki pastwa
odwoyway si do idei narodowej a Europa bya kontynentem konfliktw
narodowych, zwaszcza pomidzy ssiadami, dopty Polsce grozio zdominowanie
przez Rosj bd Niemcy. W miar odbudowy niemieckiej, a take budowy
radzieckiej mocarstwowoci coraz wyraniej rysoway si niebezpieczestwa
pynce dla Rzeczypospolitej. Nie bya im w stanie zapobiec koncepcja
balansowania Polski midzy Rosj a Niemcami, albowiem moga ona dawa
pozytywne rezultaty tylko w sytuacji, gdy oba mocarstwa dzieliby ostry konflikt
i zarazem adne z nich nie osigaoby decydujcej przewagi nad drugim6.
Granice Polski, uksztatowane na mocy postanowie wersalskich i ryskich,
zostay ostatecznie uznane w marcu 1923 roku7. Mimo do duego, jak na warunki
europejskie, obszaru i potencjau demograficznego (odpowiednio w 1939 r. 389,7
tys. km 8 i 35 milionw mieszkacw9) jego pooenie od pocztku byo
geostrategiczne niekorzystne, pastwo to byo bowiem usytuowane pomidzy
niemieckim i radzieckim orodkiem siy. W sposb zasadniczy determinowao to
polityk zagraniczn Rzeczypospolitej i stanowio bezporednie zagroenie jej bytu.
Z geostrategicznego punktu widzenia naley ponadto zwrci uwag na pruski
orodek siy10, wielowiekowy element wywierania nacisku na Polsk.
Po ostatecznym uksztatowaniu granic Polska midzywojenna graniczya
z nastpujcymi ssiadami: Niemcami, Czechosowacj, Rumuni, ZSRR, Litw,
otw (od 1939 r. rwnie Wgrami11). Cakowita dugo granic wynosia 5529
km. Dugo granic z poszczeglnymi pastwami wynosia (w km): z Niemcami
1912, Czechosowacj 984, otw 109, Rumuni 349, Wgrami 27712,
Litw 507, Wolnym Miastem Gdaskiem 121 i Zwizkiem Radzieckim
141213. Z prostej analizy linii granic II RP wynikaj nastpujce fakty: brak granic
6

J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 34-35.

Granice Drugiej Rzeczypospolitej zostay ustalone poprzez: Traktat wersalski, Traktat ryski, Traktat
w Saint-Germain, Traktat w Trianon oraz rozstrzygnicia miedzysojuszniczej Rady Ambasadorw (w
odniesieniu do granicy Polski z Czechosowacj na lsku Cieszyskim i granicy z Litw). W 1921
roku w nastpstwie traktatu wersalskiego, wynikw plebiscytu i trzech powsta lskich do Polski
przyczono wschodnia cz Grnego lska. W 1920 r. w przygotowaniach plebiscytu Sejm RR
ustanowi autonomiczne wojewdztwo lskie. W marcu 1922 r. no prob Litwy rodkowej pastwo
to zostao wczone do Polski jako kolejne wojewdztwo. Dnia 14 marca 1923 r. Rada Ambasadorw
uznaa przynaleno wschodniej Galicji do Polski. Zob. w: P. Eberhard, Polska i jej granice. Z
historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 127.
8
Zob. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Krakw 2006, s. 50-51.
9
Por. tame, s. 54.
10
Przez pruski orodek siy rozumie si tutaj obszar tzw. Prus Wschodnich, eksklaw niemieck
graniczc z Rzeczpospolit od pnocnego-wschodu.
11
W marcu 1939 roku za zgod niemieck dokonano wgierskiej okupacji Zakarpacia. Wgierskie
oddziay osigny wysoko granic historycznych i na znacznym odcinku przywrcono tysicletni
granic polsko- wgierk, co spotkao si z pozytywnym przyjciem w obydwu pastwach. J. Sallai,
Gorca Jesie. Granica wgiersko-polska w 1939 roku, Geopolityka nr 1(2)/2009, s. 134-135.
12
Historia Polski w liczbach. Ludno. Terytorium, red. nauk. A. Jezierski, Warszawa 1994, s. 133,
tabl. 113.
13
Por. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 51.
7

144

naturalnych (poza niewielkim odcinkiem na pd.-wsch.), zbyt duga i nieregularna

granica z Niemcami14, zbyt may dostp do morza (przez korytarz bdcy
przedmiotem roszcze terytorialnych)15, kwestia Prus Wschodnich16.
O pooeniu geopolitycznym danego pastwa nie decyduje tylko samo pooenie
i granice, lecz rwnie miejsce, jakie zajmuje dany kraj w skomplikowanym
ukadzie sojuszy midzynarodowych. Jeeli chodzi o Polsk midzywojenn Moemy wysun w tej materii nastpujce wnioski: brak wyranych sojusznikw
wrd ssiadw II Rzeczypospolitej (za wyjtkiem Rumunii17), sojusze militarnopolityczne z pastwami znacznie odlegymi od Polski (z Francj18, a pniej
z Wielk Brytani19), brak czonkostwa w midzynarodowej organizacji mogcej
realnie zabezpieczy interesy pastwowe20, gdy Lig Narodw trudno uzna za

14

Do podobnych wnioskw rodowisko polskich uczonych doszo ju w latach 20. XX wieku: [...]
naley zauway, ze granica zachodnia nie oddziela wyranie Polski od Niemiec i nie ochrania jej
militarnie. Obronne z natury linje Odry, Baryczy le poza Polsk a linja Noteci stanowi sama granic.
Granica zachodnia nie jest strategicznie korzystna. Wprawdzie Wielkopolska wysuwa si lekkim
ukiem w ziemie niemieckie, ale objta jest jak obcgami lskiem i Pomorzem. Szczeglnie grona
jest moliwo odcicia pwyspu pomorskiego od reszty Polski na linji Bytowo-Gdask. Nadto
granica zachodnia jest szczeglnie duga i ju przez to samo trudna do obrony. Nie przedstawia
wprawdzie dziki doskonalej sieci drg wszelkiego rodzaju, adnych przeszkd komunikacyjnych, ale
z powodu niecisego zastosowania zasady etnograficznej (np. na lsku), nie moe uchodzi za
granic, wyranie dzielca oba pastwa i oba narody od siebie. Nie uwzgldnia te, jak naley
interesw gospodarczych. S. Pawowski, J. S. Bystro, A. Peretiatkowicz, Polska wspczesna,
Lww 1928; cyt. za: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 129-130.
15
W dwudziestoleciu midzywojennym problematyk dostpu Polski do morza szeroko zajmowa si
Instytut Batycki, powoany w 1925 r. w Toruniu. Dorobek naukowy tej organizacji wynosi cznie
ok. 500 pozycji. W 1927 roku pojawia si pierwsza ksika H. Bagiskiego powicona dostpowi
Polski do morza. Zob. w: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 153-154.
16
Czoowi geografowie polscy (m.in. S. Srokowski, W. Wakar) wielokrotnie twierdzili, e istnienie
Prus Wschodnich stanowi najwiksze zagroenie dla przyszoci Polski. Zob. w: P. Eberhard, Polska i
jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 155. Ostatnio na temat
niekorzystnego charakteru polskiej granicy zachodniej po I wojnie wiatowej pisa m.in. Tomasz
Otrba. Por. tego, Punkty zwrotne dziejw Polski XX wieku, [w:] Problematyka geopolityczna..., s. s.
92.
17
Sojusz polsko-rumuski zawarto 3 marca 1921 r. Zob. w: J. Lityski, Porwnanie sytuacji
geopolitycznej Polski w latach trzydziestych z sytuacj obecn, [w:] Obrona Polski dzi i jutro, red.
nauk. A. Targowski, Warszawa 1993, s. 117; Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 471.
18
Francja bya najwaniejszym sojusznikiem Polski okresu midzywojennego od 1921 roku. Por. Cz.
Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 470-471.
19
O pocztkach sojuszu polsko-brytyjskim moemy mwi dopiero od wizyty polskiego ministra
spraw zagranicznych Jzefa Becka w Londynie 6 kwietnia 1939 roku. Zob. J. Lityski, Porwnanie
sytuacji geopolitycznej Polski w latach trzydziestych z sytuacj obecn, [w:] Obrona Polski dzi..., s.
138. Formalny sojusz zosta zawarty miedzy tymi pastwami 25 sierpnia 1939 roku. Cz. Brzoza, A. L.
Sowa, Historia Polski..., s. 490.
20
M.in. spr polsko-czechosowacki uniemoliwia przystpienie II RP do tzw. Maej Ententy,
organizacji zrzeszajcej kraje Europy rodkowej i Poudniowej. Por. J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej
Pole Bezpieczestwa, Warszawa 1993, s. 20-25. Kolejn inicjatyw zmierzajc z kolei do integracji
pastw basenu Morza Batyckiego by projekt tzw. Zwizku Batyckiego, w ktrego skad
wchodziaby Finlandia, Estonia, otwa, Litwa i Polska. Jednak stae napicie na linii WarszawaKowno oraz zdystansowanie si Finlandii umiercio w zarodku t inicjatyw. Zob. szerzej. P.
ossowki, Geopolityczne dylematy stosunkw Polski i innych pastw batyckich, [w:] Problematyka
geopolityczna..., s. 105-120. Zob. te: Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 471-472.

145

tego typu organ, zwaywszy na nieudolno w rozwizywania kryzysw21 oraz

obecno w niej rwnie pastw potencjalnych agresorw (Niemiec i ZSRR),
brak silnej integracji gospodarczej z jakkolwiek organizacj, bd trwaego
sojuszu ekonomicznego, mogcego by podstaw do wsplnoty interesw z innymi
pastwami. W wyniku faktycznego wcielenia w ycie geopolitycznych koncepcji
teoretycznych Karla Haushofera22 doszo do sojuszu niemiecko-radzieckiego, ktry
przyczyni si do unicestwienia w 1939 roku polskiego orodka siy23.
Podstawowe wnioski pynce z analizy pooenia geopolitycznego II Rzeczypospolitej to: niekorzystne linie granic oraz osamotnienie na arenie midzynarodowej, zarwno w sensie polityczno-militarnym, jak i gospodarczym. Moemy
do tego doda obecno licznych mniejszoci narodowych, jako zmiennego
czynnika geopolitycznego. Powysze rozwaania prowadz do Konkluzji, i
sytuacja geopolityczna Polski w okresie 1918-1939 bya niekorzystna i trudna do
ewentualnej naprawy.
Przejdmy teraz do analizy pooenia geopolitycznego III RP. Jest to pastwo
powstae w Europie rodkowej w sensie politycznym w 1989 r., w sensie
geograficznym za kontynuator Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Granice Polski
Ludowej zostay uksztatowane w roku 1945, na mocy postanowie jataskopoczdamskich i potwierdzone w kolejnych latach. Polski orodek siy jest
podmiotem geopolitycznym o obszarze 312 685 km2, (bez morskich wd
wewntrznych i wd terytorialnych), zamieszkaym przez okoo 38,2 mln ludzi24.
Rozciga si pomidzy najwaniejszymi przeweniami kontynentu europejskiego:
batycko-adriatyckim, liczcym ok. 950 km szerokoci oraz batycko czarnomorskim ok. 1200 km. Pnocna cz przesmyku batycko-adriatyckiego
przechodzi przez zachodni cz terytorium Polski. Przez ten obszar biegnie m.in.
najkrtsza droga czca port w Szczecinie z Prag i Wiedniem. Ten pasa na linii
Odry i Nysy uyckiej posiada due znaczenie wojskowe z uwagi na odchylenie
Sudetw i pasma Rudaw w kierunku pnocnym oraz wcicie Morza Batyckiego
gboko w ld. Nizinna cz przewenia ma zaledwie 400 km szerokoci. Tdy
przechodz gwne szlaki komunikacyjne czce Europ zachodni i wschodni.
Poudnie obu pasay stanowi gry, pnoc wybrzee Morza Batyckiego, na
poudnie od ktrego rozcigaj si atwo przejezdne niziny rodkowoi Wschodnioeuropejskie. Oglna dugo granic III Rzeczypospolitej wynosi 3544
km. Jeli chodzi o granice naturalne to mona wyrni granic morsk o dugoci
528 km (14,9% cakowitej dugoci granic) oraz granic grsk, biegnc wzdu
Sudetw i Karpat, ktra liczy 1050 km (29,7%). Granica fizjograficzna biegnca

21

Zob. H. Batowski, Midzy dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej, Krakw
2001, s. 96-100.
22
Na temat koncepcji teoretycznych K. Haushofera zobacz szerzej w: J. Macaa, Nieco zapomniany
Karl Hasuhofer, Geopolityka nr 1(1)/2008, s. 73.
23
L. Sykulski, Geopolityka. Sownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 87. Na temat ukadu
Ribbentrop-Mootow zob. w: Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 489-490.
24
Na temat struktury ludnociowej obecnej Polski zob.: P. Eberhardt, Struktura narodowociowa
ludnoci Polski, Roczniki Nauk Spoecznych, T. XXXVI, zeszyt 1 2008, s. 143-167.

146

wzdu rzek, osiga dugo 1285 km (36,2%). Pozostaa dugo granic, wynoszca 681 km (19,2%), jest granic sztuczn25.

Ryc.1. Podstawowe danych statystycznych II i III RP w tygodniku Wprost

rdo: Wprost nr 46/2008 (1351)

25

L. Sykulski, Geopolityka. Sownik..., s. 75.

147

Trzecia RP wyonia si z zimnowojennego adu geopolitycznego, graniczc

pocztkowo z Czechosowacj, Niemcami Wschodnimi i Zwizkiem Radzieckim.
W wyniku przemian politycznych w latach 1989-1993 trzech ssiadw zamienia na
siedmiu. Jak pisze wybitny polski geograf Marcin Rociszewski:
Prawdopodobnie mao jest w historii przykadw, aeby jeden kraj [...] w cigu
okoo 1300 dni zmieni na swoich granicach wszystkich ssiadw, przy czym ich
liczba wzrosa z 3 do 7. Ten swoisty fenomen historyczny dugo bdzie przedmiotem studiw i analiz. W rzeczywistoci dotyczy on nie tylko samej Polski, lecz
take krajw, ktre z ni ssiaduj. Mamy tu do czynienia z procesem, ktrego
skutkw nie jestemy jeszcze w stanie przewidzie26.
Po zjednoczeniu Niemiec po zachodniej stronie granicy Polski istnieje
Republika Federalna Niemiec. Na poudniu powstay dwa pastwa: Republika
Czeska i Republika Sowacka. Najwiksze jednak zmiany miay miejsce po
wschodniej stronie granicy. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego powstay tam
suwerenne pastwa: Ukraina, Biaoru i Litwa27. Kade z nich znajduje si w innej
sytuacji i przyjo inne priorytety polityczne. Sidmym ssiadem Polski zostaa
eksklawa kaliningradzka, integralna cz Federacji Rosyjskiej. Pooenie geopolityczne obecnej Polski w niczym wic nie przypomina roli, jak odgrywaa na
mapie politycznej Europy Polska Rzeczpospolita Ludowa, naleca do obozu
pastw socjalistycznych. Po upadku komunizmu w tej cz Europy uksztatowaa
si nowa rzeczywisto polityczna, ekonomiczna i spoeczna28. Dugo granic III
RP z poszczeglnymi pastwami wynosi odpowiedni (w km): z Niemcami 467,
Czechami 786 Sowacj 518, Ukrain 526, Biaorusi 407, Litw 102
oraz Rosj 21029. Z analizy owych granic wynikaj nastpujce fakty: dominacja
granic naturalnych (gry, rzeki), duga granica morska (pond 500 km), granice
regularne, rwnolenikowe i poudnikowe.
Jeeli chodzi o kwestie sojuszy multilateralnych to Polska od 1999 roku jest
czonkiem Paktu Pnocnoatlantyckiego, a od 2004 r. Unii Europejskiej. Obecni
sojusznicy s zachodnimi i poudniowymi ssiadami Polski (wyjtek stanowi Litwa,
jako sojusznik ssiad na pnocnym-wschodzie). Wymienione organizacje jawi
si jako bardziej efektywne nili midzywojenna Liga Narodw i, co za tym idzie,
mogce mie realny wpyw na rozwizywanie problemw midzynarodowych.
Brak natomiast sojuszy ze wschodnimi ssiadami, w tym z dwoma pastwami
z ktrymi Rzeczpospolita utrzymuje do chodne stosunki, czyli z Rosj
i Biaorusi.
Z powyszej analizy pooenia geopolitycznego w jakim znajduje si obecna
Polska wypywaj nastpujce wnioski o charakterze pozytywnym: korzystna linia
26

M. Rociszewski, Polska i jej uwarunkowania geograficzno-polityczne, [w:] Geografia polityczna,

red. nauk. M. Rociszewski, Warszawa 1993, s. 61-62; cyt. za: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s.
263.
27
Na temat traktatw Polski z nowopowstaymi pastwami po rozpadzie ZSRR zobacz szerzej w: J.
Kukuka, Traktaty ssiedzkie Polski Odrodzonej, Wrocaw 1998, s. 82-87 i 90-105. Na terenie b.
ZSRR powstaa Wsplnota Niepodlegych Pastw. Zob. te: J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej Pole
Bezpieczestwa, Warszawa 1993, s. 69-72.
28
P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 259.
29
L. Sykulski, Geopolityka. Sownik..., s. 75.

148

granic, sojusze z pastwami ssiadami Polski oraz szeroki dostp do morza.

Negatywnym aspektem jest zaleno energetyczna od pastw nie bdcych
sojusznikami Rzeczypospolitej (bezporednia zaleno od Rosji, porednia od
Biaorusi i Ukrainy, przez ktrych terytorium pynie do Polski ropa naftowa i gaz
ziemny z Federacji Rosyjskiej). Reasumujc, sytuacja geopolityczna III RP jest
w miar korzystna. Jeeli moemy pokusi si o pewne postulaty to bd nimi:
dywersyfikacja wglowodorw30, osabiajca zaleno od Rosji oraz umocnienie
wsppracy w ramach NATO i Unii Europejskiej.
Przechodzc do ostatecznych wnioskw, pyncych z powyszych rozwaa,
pooenie geopolityczne III RP jawi si jako znacznie korzystniejsze, ni jej
midzywojennej poprzedniczki31. Zdecydowanie korzystniejsze s linie granic
politycznych, mniej rozcignite i bardziej oparte na naturalnych granicach. Kolejnym plusem jest praktyczny brak obecnoci znaczniejszych mniejszoci narodowych na terytorium wspczesnej Polski, co minimalizuje ewentualne prby
separatystyczne oraz rewindykacyjne ze strony pastw ociennych. Obecno
Polski w strukturach euroatlantyckich znacznie silniej gwarantuje jej bezpieczestwo, ni obecno Polski w Lidze Narodw, czy jej sojusze
z demokracjami Zachodu. Wschodnia granica Polski jest granic zachodniej
cywilizacji32 i przez to jest niezwykle istotna dla sojusznikw z NATO i Unii
Europejskiej, w interesie ktrych ley jej obrona33. Kolejnym plusem w sytuacji
geopolitycznej III Rzeczypospolitej, w porwnaniu do jej midzywojennej
poprzedniczki, s w miar stabilne systemy polityczne jej ssiadw i brak
wyranych de ekspansjonistycznych z ich strony. Stanowi to cakowite
przeciwiestwo sytuacji Polski sprzed II wojny wiatowej, ktra po rozpadzie
Czechosowacji nie graniczya z adnym powanym orodkiem siy, w ktrym
wadz sprawowayby siy demokratyczne. Jedynym zagroeniem, na ktre nie bya
naraona polska midzywojenna, jest znaczne uzalenienie od dostaw ropy
naftowej i gazu ziemnego, surowcw, ktrych znaczenie wzroso w ostatnim
pwieczu. Owocna wsppraca ekonomiczna ze wszystkimi ssiadami kae nam
jednak pokada nadziej w dalszym umacnianiu bezpieczestwa narodowego III
Rzeczypospolitej.

30
Na temat problemu dywersyfikacji dostaw do Polski ropy naftowej i gazu ziemnego zobacz szerzej
w: W. St. Michaowski, Suby w rurach, Warszawa 2007.
31
Por. J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 38-39.
32
Rzecz jasna po doczeniu krajw batyckich do struktur euroatlantyckich granica wpyww Europy
Zachodniej ulega jeszcze dalszemu przesuniciu na wschd. Andrzej Piskozub wskazuje ponadto na
fakt, e: Po tym jak Batowie Litwa i otwa znalazy si zarwno w Unii Europejskiej, jak i w
NATO, teren objty polsk polityk wschodni skurczy si ju tylko do obu wschodnich ssiadw
Polski: Ukrainy i Biaorusi. Kiedy i one obie znajda si w strukturach euroatlantyckich, zadanie
polskiej polityki wschodniej zostanie dopenione: cae terytorium dawnej Rzeczpospolitej Obojga
Narodw bdzie wwczas zintegrowane z Zachodem. A. Piskozub, Wsplnota cywilizacyjna
mieszkacw Europy rodkowo-wschodniej, [w:] Problematyka geopolityczna..., s. 209-210.
33
Jak podkrela A. Z. Kamiski: Rozszerzenie NATO i UE oznacza najbardziej przeomowe od
stuleci otwarcie si wiata zachodniego na Polsk. Wchodzc do obu tych ukadw instytucjonalnych,
Polska staj si integraln czci Zachodu. Tego, Geopolityka Europy rodkowo-Wschodniej,
Obz nr 32/ 1997, s. 54.

149

Do Polski bdzie naleaa odpowied na pytanie, czy waciwe z jej punktu

widzenia jest utrzymywanie geopolitycznego zjawiska Europy rodkowej, czy
traktowa j naley wycznie jako relikt czasw wersalskich34. Odtworzenie tego
regionu geopolitycznego po 1989 roku byo fenomenem tymczasowym,
w oczekiwaniu na objcie go procesami rozszerzenia instytucji politycznowojskowych i polityczno-gospodarczych cywilizacji zachodniej. Wzloty i upadki
wsppracy wyszechradzkiej, ktre nie uczyniy z niej drugiego Beneluksu,
skromne efekty istnienia rodkowoeuropejskiej Strefy Wolnego Handlu (CEFTA)
ograniczone ze wzgldu na niewielk skal rynkw i uyteczne tylko
w perspektywie wejcia jej czonkw do Wsplnoty Europejskiej, letarg inicjatywy
rodkowoeuropejskiej (ISE), ktrej jedynym wsplnym mianownikiem byo
pooenie jej pastw pomidzy pastwami Unii Europejskiej a Rosj, dowiody
braku miejsca na istnienie takiego subregionu. Sama Europa rodowa jest zbyt
maa, aby istnie samodzielnie oraz za saba gospodarczo, aby tworzy si
przycigania. Jeli moe ona stanowi potencjalnie serce kontynentu, swoisty
Heartland Johna Halforda Mackindera35, to tylko w warunkach ujcia jej w ramy
silniejszego podmiotu geopolitycznego, jakim jest Unia Europejska. Mona si
zastanawia nad formu wspdziaania subregionu wewntrz UE, jako wsppracy
wzmocnionej, czy nawet zinstytucjonalizowanej wzorem Beneluksu, nie zmienia to
jednak faktu, e w interesie Polski ley jej pena identyfikacja geopolityczna
w ramach struktur euroatlantyckich36.
Autor pragnie przychyli si do opinii Jerzego Holzera, ktry twierdzi, e:
Nie ma koca historii, take w naszych czasach sukcesw (cho nie
ostatecznych zwycistw) praw czowieka, praworzdnoci, parlamentarnej demokracji, gospodarki rynkowej. Nie dowiemy si tego, co przyszo nam niesie, przez
prost ekstrapolacj opart na wskanikach przemian ostatniego dziesiciolecia.
Historyk, ktry pragnie by zarazem badaczem polityki czy geopolityki, stwierdzi
jednak, e Polska znalaza si w warunkach dogodnych, bezpiecznych i rokujcych
szans na sukcesy. To bardzo wiele jak na ostatnie trzy stulecia37.
Po raz pierwszy bowiem od ponad trzech stuleci Polska znalaza si
w dogodnym dla siebie pooeniu geopolitycznym. Europa znajduje si w trakcie
kolejnych przemian, ktre stwarzaj Rzeczypospolitej historyczn szans. Polacy
czynnie angauj si w proces wsptworzenia nowego oblicza kontynentu,
przyczyniajc si do powstania ukadu warunkw zmieniajcych w sposb zasadniczy sytuacj geopolityczn w Europie. Mona to osign poprzez Konsekwentne przeciwdziaanie nowym podziaom na kontynencie i promowanie
wszelkich, opartych na partnerstwie, form wsppracy. Rozszerzenie Paktu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej oznaczao najbardziej przeomowe od

34

Por. J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej Pole..., s. 18-20.

Na temat koncepcji Heartlandu J. H. Mackindera zob. m.in. w: T. Klin, Wizje adu
midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej,
Toru 2008, s. 194-211.
36
T. Orowski, Geopolityka Polska, [w:] C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 380-382.
37
J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 38-39.
35

150

stuleci otwarcie si zachodniego wiata na Polsk. Wstpujc do obu tych

organizacji Polska staa si integraln czci Zachodu38.

SUMMARY
THE REPUBLIC GEOPOLITICAL POSITION IN YEARS: 1918-1939 AND
1989-2009. COMPARISON TEST
The geopolitcal position of III Polish Republic appears as a more profitable, than
her interwar predecessor. More lucrative are the lines of political borders, less
stretched and more bases on natural borders. The next plus is the practical lack of
presence much nations minorities on Poland present territory, which minimalizes
the possible seperatistic tests and repossession from neighbouring states. The presence of Poland in euro-atlantic structures, more strongly guarantees her seciurity,
than the presence in Nations League, or her alliances with West democracies. The
eastern border of Poland is the one of western civilization and for it is unusually essential on allies from European Union and NATO, which in their matter lie defence.
The next plus in geopolitical situation III Republic, in comparison to her interwar
predecessor, are the stable political systems her neighbours and lack clear expansionist endeavours from their side. This is total contrast of Poland situation before II
World War, which after collapsed of Czechoslovakia did not border with any serous
centre of power in which would hold mihgt by democratic forces. The only threat,
which Interwar Poland was not be risk, is the much better dependence from delivery
of petroleum and natural gas, which meaning growed up in recently half-century.

38

A. Z. Kamiski, Geopolityka Europy..., s. 54.

151

JANUSZ KOWALCZYK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

GRANICA POLSKO-UKRAISKA W XX WIEKU

Z chwil proklamowania przez Ukrain niepodlegoci w dniu 24 sierpnia 1991
r. granic Polski i Ukrainy staa si dotychczasowa granica polsko-radziecka.
Usankcjonowa to podpisany 18 maja 1992 r. w Warszawie Traktat midzy
Rzeczpospolit Polsk a Ukrain o dobrym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach
i wsppracy. Jednak wyznaczenie przebiegu obecnej granicy midzy Polsk
i Ukrain dokonao si pod koniec II wojny wiatowej decyzj zwyciskich
mocarstw. Postanowienia podejmowane przez przedstawicieli USA, Wielkiej
Brytanii i Zwizku Radzieckiego w niewielkim stopniu liczyy si z wol Polakw
i Ukraicw. Denia obu stron wzajemnie si zreszt wykluczay. Zarwno
pierwszej jak i drugiej wojnie wiatowej towarzyszyy zacite spory o terytoria, do
ktrych rocili pretensje Polacy i Ukraicy. Trwajce w pierwszej poowie XX
wieku krwawe walki o przebieg wsplnej granicy wykopay rowy gbokiej
niechci midzy oboma narodami. Dlatego te zasuguje na refleksj kwestia
ksztatowania si granicy polsko-ukraiskiej na przestrzeni ostatniego stulecia.
Konflikt mocarstw europejskich i bdca jego skutkiem I wojna wiatowa
uczyniy aktualnym zagadnienie utworzenia pastwowoci polskiej i ukraiskiej.
Wraz z tym pojawi si problem przebiegu przyszej granicy midzy tymi
pastwami. O ile jednak Polacy odwoywali si do tradycji pastwowej
I Rzeczypospolitej, o tyle ruch ukraiski nie dysponowa tak wyranym historycznym punktem odniesienia. Dziaacze ukraiscy przywoywali zazwyczaj
odleglejsze tradycje Rusi Kijowskiej i Kozaczyzny Zaporoskiej oraz prawo
narodw do samostanowienia.
Kwestia wytyczenia przez Polsk odrodzon granicy wschodniej wizao si
z uznaniem prawa Ukrainy do wasnej pastwowoci, co na pocztku XX wieku nie
byo wcale powszechn postaw w spoeczestwie polskim. Wynikao to z faktu, i
Ukraicy postrzegani byli jako <<modsi bracia>> wyrniajcy si wyznaniem,
folklorem czy jzykiem, jednak niezdolni do stworzenia wasnej wsplnoty
wyobraonej, a tym bardziej pastwa. Myl ta sigaa korzeniami do dawnej
Rzeczypospolitej i jej narodu politycznego1. Przyczyniy si do tego zaszoci
historyczne: poczynajc od utworzenia na mocy unii lubelskiej w 1569 r.
federacyjnej Rzeczypospolitej Obojga Narodw polska granica wschodnia bya
ksztatowana w konfrontacji z pastwem rosyjskim. Std te dominowao przekonanie, e wschodnim ssiadem Polski moe by wycznie Rosja.
Ksztatowanie si nowoczesnej ukraiskiej wiadomoci narodowej musiao si
dokonywa w opozycji do rosyjskoci i polskoci. Pojawiajcy si na przeomie
XVIII i XIX wieku na Ukrainie Naddnieprzaskiej ukraiski ruch narodowy
skierowany by z jednej strony przeciw politycznej i kulturowej dominacji ze strony
1 M. Nowak, Narodowcy i Ukraicy. Narodowa Demokracja wobec mniejszoci ukraiskiej w
Polsce 19221939, Gdask 2007, s. 7.

153

rosyjskiej, z drugiej za przeciw ekonomicznej dominacji szlachty polskiej.

Z czasem ruch ukraiski zacz rozwija si w Galicji Wschodniej, gdzie ze
wzgldu na stosunki polityczne i spoeczne panujce w monarchii habsburskiej
znalaz korzystny grunt. Przybywali tu w XIX w. twrcy kultury ukraiskiej oraz
ukraiscy dziaacze spoeczni i polityczni. Ujawniony w okresie Wiosny Ludw
duch narodowej odnowy obj take Galicj Wschodni, gdzie nie tylko zrodzone
w duchu romantyzmu ideay, ale te bieda galicyjska przeciwstawiaa ruskich
wocian polskiej szlachcie i arystokracji2. Doprowadzio to na przeomie XIX i XX
w. do starcia polsko-ukraiskiego. Dopiero jednak wybuch wojny wiatowej
stworzy szans na osignicie samodzielnego bytu polityczny przez Ukraicw,
zamieszkujcych zarwno pastwo rosyjskie jak i monarchi habsbursk. I wanie
kwestia uznania aspiracji niepodlegociowych Ukraicw oraz wytyczenia granic
staa si na dugie lata zasadnicz osi konfliktu polsko-ukraiskiego.
Najwikszego poparcia dla ukraiskich postulatw w tym okresie udzielay
pastwa centralne, a w szczeglnoci Niemcy, uwaajce perspektyw pastwowoci ukraiskiej za czynnik osabiajcy imperium rosyjskie3. Kwestia ukraiska stanowia w istocie, zarwno dla politycznego Wiednia, jak i dla Berlina,
element polityki mocarstw centralnych wobec Rosji oraz Polski i Polakw4.
Wykrojenie z imperium rosyjskiego stosunkowo gsto zaludnionych terenw,
uwaanych w tym czasie za spichlerz Europy, oznaczao bardzo istotne osabienie
Rosji. wczesna niemiecka myl polityczna widziaa te w Ukrainie, z sigajcymi
moliwie daleko na zachd granicami, przeciwwag dla ewentualnego zagroenia
ze strony Polski5.
Przeomowym momentem wkroczenia Ukrainy do polityki europejskiej stay si
rokowania pokojowe prowadzone na przeomie 1917 i 1918 r. w Brzeciu
Litewskim midzy pastwami centralnymi i Rosj. Do rokowa nie dopuszczono
reprezentantw Polski. Obecni za w Brzeciu delegaci Ukrainy naddnieprzaskiej
zadali uznania niepodlegoci Ukraiskiej Republiki Ludowej. Wysunli te roszczenia terytorialne wobec Chemszczyzny, Podlasia oraz domagali si przeprowadzenia plebiscytu we wschodniej Galicji, na Bukowinie i Zakarpaciu6.
Roszczenia odnonie obszaru nalecego do Austro-Wgier spotkay si co
zrozumiae ze zdecydowanym sprzeciwem Wiednia, ktry zgadza si jedynie na
przyznanie Ukraicom autonomii terytorialnej w ramach dualistycznego pastwa.
W wyniku rokowa pokojowych w Brzeciu Niemcy i Austro-Wgry, Turcja
i Bugaria zawary 9 lutego 1918 r. odrbny ukad z przywdcami Ukraiskiej
Republiki Ludowej, w ktrym przekazyway jej Chemszczyzn i poudniow cz
Podlasia7. Na mocy ustale brzeskich granice Ukraiskiej Republiki Ludowej
z Austro-Wgrami miaa pokrywa si z granic oddzielajc monarchi
2 Por. R. Torzecki, Kwestia ukraiska w Polsce w latach 1923-1929, Krakw 1989, s. 7-8.
3 R. Romaniuk, Ukrajinka derawnist' w jewropejkij politycznij dumci poczatku XX st., Lwiw
2003.
4 R. Wapiski, Miejsce Ukrainy w Europie w XIX i XX wieku, [w:] Wschd Zachd. Ukraina,
Materiay z sesji naukowej pod red. T. Stegnera, Ostaszewo Gdaskie 1999, s. 18.
5 R. Romaniuk, dz. cyt., s. 180.
6 J. Mayk, B. Wo, W. Czupryna, Istoria ukrajinkoji derzawnosti, Lwiw 1995, s. 102-103.
7 A. Albert (W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1918-1980, Londyn 1991, s. 33.

154

habsbursk od Rosji, dalej za miaa przebiega na zachd od linii: Tarnogrd

Bigoraj Szczebrzeszyn Krasnystaw Puchaczw Radzy Podlaski
Midzyrzec Podlaski Sarnaki Mielnik Kamieniec Litewski Pruany8.
Ostatecznie delegacja URL zgodzia si na zapis, i komisja wytyczajca przebieg
granicy w terenie nie jest bezwzgldnie zobowizana do przeprowadzania jej przez
wymienione miejscowoci, ale uwzgldniajc uwarunkowania etnograficzne oraz
wol mieszkacw moe poprowadzi j nieco na wschd od tej linii.
Porozumienie przewidywao bowiem utworzenie komisji mieszanej zoonej
z przedstawicieli stron umowy, a take Polski9. Tajna cz ukadu z Brzecia
przewidywaa podzia Galicji na cz polsk i ukraisk. Cz z przewag
ludnoci ukraiskiej mia zosta poczona z Bukowin w odrbny kraj koronny
w ramach monarchii Habsburgw10. Sukces pastw centralnych w Brzeciu
otwiera drog do realizacji koncepcji Mitteleuropy. Przy czym Ukraina
w granicach od Wieprza do Donu miaa znale si w strefie wpyww AustroWgier11.
Postanowienia brzeskie spotgoway narastajcy od schyku XIX w. konflikt
polsko-ukraiski, ktry zdaniem Oresta Subtelnego z walki midzy dwoma
elitami narodowymi wyrs na konfrontacj pomidzy dwoma narodami, ktra
nabraa gronych rozmiarw12. Niech polskiego spoeczestwa bya skierowana
zarwno przeciwko Ukraicom, jak te przeciw Niemcom i Austriakom13.
Rezultaty uzyskane w Brzeciu przez Ukraicw byy odbierane jako klska
sprawy polskiej i przez to nie do zaakceptowania dla polsk reprezentacje
polityczn. Mimo nieuznania przez Rosj narodowego pastwa ukraiskiego
i wznowienia dziaa wojennych na froncie wschodnim Ukraicy mogli, na tym
etapie, czu si usatysfakcjonowani14. Osigali bowiem zgodne z ich wczesnymi
8 O. Bojko, Probema wyznaczennia kordoniw Ukrajiny w period Centralnoji Rady (1917-1918 rr.),
Ukrajinkyj istorycznyj urna 2008 nr 1, s. M. Sobczyski, Atlas przemian politycznych XX wieku.,
z. 2, Europa Wschodnia, d 2000, s. 8.
9 I. Hoszulak, Pytannia sobornosti ukrajinkych zemel na Brest-ytowkuj myrnij konferenciji,
Ukrajinkyj istrorycznyj urna 2004 nr 2, s. 29-30. Komisja taka nigdy nie powstaa, a wkrtce
Austro-Wgry pod wpywem nacisku k polskich w Wiedniu podjy rewizj postanowie brzeskich.
18 maja 1918 roku minister spraw zagranicznych Austro-Wgier Istvan Burian powiadomi personel
swojego resortu, e naley dy do wyznaczenia granicy ukraisko-polskiej na Bugu, zostawiajc
Chemszczyzn i Podlasie stronie polskiej. Zob. I. Nahajewkyj, Istorija ukrajinkoji derawy
dwadciatoho stolittia, Kyjiw 1994, s. 401.
10 T. Honczak, Ukrajina. Persza poowyna XX stolittia. Narysy politycznoji istoriji, Kyjiw 1993, s.
128.
11 A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt.
12 O. Subtelnyj, Ukrajina. Istorija, Kyjiw 1993, s. 410.
13 Jak pisze Henryk Wereszycki ogoszenie pokoju brzeskiego spado na spoeczestwo polskie jak
grom z jasnego nieba. Trudno sobie wyobrazi, jakie oburzenie zapanowao w najszerszych warstwach
narodu. Wybuchay masowe strajki protestacyjne po miastach, organizowane przez partie
socjalistyczne, ale przy poparciu caego spoeczestwa. Demonstrowali najwysi dygnitarze
odsyaniem orderw lub dymisjami [...] ostre protesty wniosy koa polskie w Wiedniu i Berlinie. H.
Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask, d 1990,
s. 272.
14 Przedstawiciele URL uzyskali w Brzeciu take obietnic zbrojnego wsparcia w walce z
bolszewikami i zapewnienie poyczki finansowej ze strony pastw centralnych. Zob.: N. PoonkaWasyenko, Istoria Ukrajiny u dwoch tomach, t. 2, Kyjiw 1995, s. 481.

155

zaoeniami geopolitycznymi oparcie zachodniej granicy na Sanie, Wieprzu

i Bugu15. Granica ta niemal pokrywaa si z obszarem uwaanym przez nich za
etnicznie ukraiski16. Znaczenie konferencji w Brzeciu Litewskim dla strony
ukraiskiej polegao te na tym, i byo to forum, na ktrym zostaa postawiona
publicznie kwestia zjednoczenia ziem ukraiskich, podzielonych od wiekw
granicami pastwowymi. Nieustannie zmieniajca si sytuacja wojenna zdezaktualizowaa jednak wkrtce rozstrzygnicia z Brzecia. Klska pastw
centralnych oraz sukcesy bolszewikw coraz bardziej zagraay niepodlegociowym deniom naddnieprzaskich Ukraicw.
Interesujce spojrzenie na skutki pokoju brzeskiego dla relacji polskoukraiskich zaprezentowa Iwan ysiak-Rudnykyj piszc, i byo powan
pomyk ze strony delegacji ukraiskiej podczas rozmw pokojowych w Brzeciu
Litewskim w styczniu i lutym 1918 r. domaganie si wczenia Chemszczyzny do
Ukraiskiej Republiki Ludowej. To terytorium, pooone na zachd od Bugu, byo
zamieszkae przez ukraisk wikszo etniczn, jednak panoway tam wpywy
polskie. Wadanie Chemszczyzn nie miao decydujcej wagi dla pastwowoci
ukraiskiej, dlatego nie mona byo oczekiwa, e nawet umiarkowani Polacy
pogodz si z utrat terytorium jakie ju sto lat stanowio organiczn cz
Krlestwa Kongresowego. Polska opinia publiczna osdzia jednoznacznie pokj
brzeski i ta sprawa przyczynia si do zaostrzenia polsko-ukraiskiej wrogoci17.
Inaczej rozwina si sytuacja na obszarze zaboru austriackiego, gdzie w obliczu
rozpadu monarchii habsburskiej 29 padziernika 1918 roku powstaa w Krakowie
Polska Komisja Likwidacyjna, deklarujca przejcie wadzy nad ca Galicj.
Musiao to doprowadzi do konfliktu z Ukraicami, ktrzy noc z 31 padziernika
na 1 listopada opanowali Lww i ca Galicj Wschodni ustanawiajc wasn
administracj cywiln i wojskow18. Celem galicyjskich Ukraicw byy wasne
pastwo, ktrego zachodnia granica miaa przebiega wzdu Sanu, obejmujc po
stronie ukraiskiej m.in. Przemyl. Artyku 2 uchwalonej 13 listopada 1918 r. przez
Ukraisk Rad Ludow tymczasowej ustawy zasadniczej stanowi, i w skad
Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej wchodzi cay ukraiski obszar Etnograficzny znajdujcy si pod wadz Austrii19, co byo absolutnie nie do zaakceptowania przez miejscowych Polakw. Rewindykacje ukraiskie wywoay wic
15 S. Rudnykyj, Czomu my choczemo samostijnoji Ukrajiny?, Lwiw 1994, s. 124.
16 Wedug Stepana Rudnykiego zachodnia granica ukraiskiego obszaru etnicznego biega w Galicji
od wsi Szlachtowa na Sdecczynie, dalej na wschd od Piwnicznej, Grybowa i Gorlic, Dukli,
Rymanowa, nastpnie na wschd od Jarosawia i Tarnogrodu. Natomiast w zaborze rosyjskim granic
t wytycza przez Ziemi Chemsk, dalej przez Bigoraj, Szczebrzeszyn, Zamo, Krasnystaw,
Lubartw, Radzy, ukw, Sokow i Drohiczyn, Bielsk sigajc po rzek Narew. Zob. K. Hrasimiuk,
Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej, Annales UMCS sec. B/ vol LVII
2002, s. 29.
17 I. ysiak-Rudnykyj, Polko-ukrajinky stosunky: tiahar istoriji, [w:] I. ysiak-Rudnykyj,
Istoryczne ese, Kyjiw 1994, t. 1, s. 103; cyt. za: I. Hoszulak, dz. cyt., s. 29.
18 Naley zwrci uwag na sprawno z jak udao si Ukraicom zbudowa wasn administracj
w Galicji Wschodniej, stanowic dowd ich wysokiego poziomu rozwoju wiadomoci narodowej i
politycznej. W proces ten zaangaoway si szerokie warstwy spoeczne przy znaczcym wsparciu ze
strony hierarchii oraz duchowiestwa greckokatolickiego .
19 I. Nahajewkyj, dz. cyt., s. 184.

156

 jak zauway Ludwik Mroczka w spoeczestwie polskim nie tylko sprzeciw,

ale i niebywae antyukraiskie emocje. Dotyczyo to zwaszcza Lwowa, zarwno
z racji jego funkcji w kulturze i nauce polskiej oraz przewagi wrd mieszkacw
polskiej grupy etnicznej, jak te w nie mniejszym stopniu z powodu [...]
historycznych reminiscencji, wedle ktrych jego zagroenie godzio w bezpieczestwo caego pastwa20. Polska ludno Lwowa odpowiedziaa na to
zbrojnym zrywem, ktry zapocztkowa polsko-ukraiskie walki na terenie caej
Galicji Wschodniej.
O skali zoonoci sytuacji na ziemiach ukraiskich wiadczy te fakt, i
pastwowo ukraisk tworzyy rwnoczenie trzy orodki: naddnieprzaska
Ukraiska Republika Ludowa21, Zachodnioukraiska Republika Ludowa w Galicji
Wschodniej oraz Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka. Dwie pierwsze
walczyy rwnoczenie z bolszewikami, biaymi Rosjanami oraz Polakami.
Zachodnioukraiska Republika Ludowa prowadzia wojn z siami polskimi od
momentu powstania. Na przeomie1918 i 1919 r. toczyy si walki pod Lwowem,
Raw Rusk i Chyrowem. W tym samym czasie wojska polskie i Ukraiskiej
Republiki Ludowej zmagay si na Woyniu22. Oba pastwa ukraiskie dokonay 22
stycznia 1919 r. w Kijowie uroczystego Aktu Zjednoczenia23. Mimo swojej
nietrwaoci mia on swj istotny wymiar psychologiczny dla narodu ukraiskiego
pozostajc nadal znaczcym elementem wiadomoci historycznej24.
20 L. Mroczka, Spr o Galicj Wschodni 1914 1923, Krakw 1998, s. 211.
21 29 kwietnia 1918 roku w wyniku zamachu stanu miejsce URL zajo Pastwo Ukraiskie
(Ukrajinka Derawa) na czele z hetmanem Pawem Skoropadkym. 26 grudnia 1918 roku Hetmanat
zosta obalony za jego miejsce na powrt zaja URL na czele z atamanem Symonem Petlur.
Hetmanat Skoropadkiego sta na stanowisku ustanawiania jurysdykcji Pastwa Ukraiskiego na
obszarach, na ktrych ludno ukraiska stanowia wikszo, przy czym podstaw do ich okrelenia
suyy opracowania etnograficzne. Zob.: T. Zaruda, Stanowennia ta osnowni napriamky zownisznioji
polityky Ukrajinkoji Derawy, [w:] Ostannij Het'man. Juwiejnyj zbirnyk pamjati Pawa
Skoropadkoho 1873-1945, red. O. upanow, Kyjiw 1993, s. 73.
22 Siy URL opanoway te Polesie i zmierzay do zajcia Chemszczyzny. A. Albert (W.
Roszkowski), dz. cyt., 52.
23 Idea zjednoczenia ziem ukraiskich w jednym pastwie bya wsplna dla ugrupowa politycznych
nad Dnieprem i w monarchii habsburskiej. Jednak stanowisko Austro-Wgier podczas konferencji w
Brzeciu Litewskim zmierzajce do zachowania integralnoci terytorialnej zmusio delegacj URL do
wyrzeczenia si pretensji do Galicji, Bukowiny i Zakarpacia. Z kolei twrcy Zachodnioukraiskiej
Republiki Ludowej swoj pierwotn rezerw wobec poczenia z URL argumentowali: a) perspektyw
nieuchronnego pogorszenia stosunkw z Wiedniem w przypadku, gdyby monarchia przetrwaa; b)
niejasnoci sytuacji na Ukrainie Naddnieprzaskiej; c) moliwoci uczestnictwa w paryskiej
konferencji pokojowej wwczas, gdy Ukraina Wschodnia zaszkodzia sobie zawierajc pokj z
Niemcami i Austro-Wgrami. Nie bez znaczenia byy te obawy politykw galicyjskich,
przywizanych do legalizmu oraz zasad parlamentarnych przed lewicowym radykalizmem rodowisk
naddnieprzaskich. Por.: O. Rejent, Prohooszennia ZUNR: probema ehitymizaciji, Ukrajinkyj
istorycznyj urna 2009 nr 1, s. 4-11.
24 Akt Zjednoczenia by dla narodu ukraiskiego w czasach braku suwerennej pastwowoci
symbolem denia do budowy niezalenego, zjednoczonego/niepodzielnego pastwa narodowego.
Obchody 71 rocznicy ogoszenia tego aktu stanowiy w ZSRR wielk manifestacj narodow: 21
stycznia 1990 r. okoo trzech milionw obywateli USRR utworzyo ywy acuch czcy Lww i
Kijw. Zorganizowana przez Ludowy Ruch Ukrainy akcja bya najwiksz, niezalen od wadz,
manifestacj niepodlegociow w dziejach Ukrainy. Dekretem Prezydenta Ukrainy z 21 stycznia 1999
r. rocznica Aktu Zjednoczenia stanowi oficjalne wito pastwowe, obchodzone jako Dzie

157

Wojna polsko-ukraiska stanowia przeszkod dla realizacji planw zwyciskich

mocarstw dcych do sformowania antybolszewickiego bloku, w ktrym
znaleliby si Polacy, biali Rosjanie i Ukraicy25. Nie tylko Ententa, ale take
sprawujcy funkcj Naczelnika Pastwa Jzef Pisudski dy do zakoczenia
polsko-ukraiskiego konfliktu w Galicji Wschodniej i nawizania wsppracy
politycznej midzy Polsk a Ukraisk Republik Ludow. Jednak pomimo
znacznego zaangaowania Ententy, wszelkie pertraktacje prowadzone w pierwszych miesicach 1919 r. z zamiarem rozwizania konfliktu polsko-ukraiskiego
pozostaway nieskuteczne26. Dc do zakoczenia polsko-ukraiskiego sporu,
paryska konferencja pokojowa skierowaa pod koniec lutego 1919 r. misj
rozjemcz pod przewodnictwem francuskiego gen. Josepha Barthelemy w celu
przekonania wadz Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej do przerwania walk.
Komisja domagaa si natychmiastowego zawieszenia dziaa wojennych
i przedstawia propozycj linii demarkacyjnej od Kamionki Strumiowej do linii
Drohobycz-Turka. O ile wadze polskie byy skonne przychyli si do tej
propozycji, o tyle strona ukraiska nadal domagaa si wyznaczenia linii granicznej
na Sanie. Wadze Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej odrzucay lini
Barthelemy, gdy pozbawiaa ich jednej trzeciej obszaru, do ktrego rocili
pretensje, w tym Lwowa i Drohobyckiego Zagbia Naftowego27.
Polska ofensywa, ktra zbiega si w czasie z natarciem Armii Czerwonej ze
wschodu sprawia, e oddziay ukraiskie znalazy si w fatalnym pooeniu.
W maju 1919 r. wojska polskie opanoway Galicj Wschodni osigajc lini
Zbrucza, wypierajc siy Ukraiskiej Armii Halickiej na tereny Ukrainy
naddnieprzaskiej28. W tym czasie realna perspektywa rozszerzenia si zasigu
terytorialnego wadzy bolszewikw doprowadzio do zmiany stanowiska uczestnikw konferencji pokojowej w Paryu wzgldem Zachodnioukraiskiej Republiki
Ludowej. W dniu 25 czerwca 1919 r. Rada Najwysza zatwierdzia uchwa rady
ministrw spraw zagranicznych uprawniajc wadze polskie do wprowadzenia
w Galicji Wschodniej okupacji, ktrej wschodni zasig mia wyznacza Zbrucz.
Decyzja Rady Najwyszej miaa by rozwizaniem tymczasowym, a ostateczna
decyzja odnonie losu tego obszaru miaa zosta podjta w przyszoci29.
Ofensywa armii polskiej i wyparcie zachodnioukraiskich si zbrojnych za
Zbrucz przesdziy o dalszym losie Galicji Wschodniej. 25 listopada 1919 r. Polska
uzyskaa mandat nad tym terytorium na okres 25 lat wraz z obowizkiem zapewnienia mu autonomii. Zabiegi polskiej dyplomacji doprowadziy jednak
wkrtce do zawieszenia tego wymogu. Status prawny Galicji Wschodniej zosta
Sobornoci Ukrainy (De Sobornosti Ukrainy tumaczony jest na jzyk polski jako Dzie
Zjednoczenia Ukrainy. Jednak ukraiskie sowo sobornist' trudno odda w polszczynie jednym
wyrazem, i oznacza ono wprawdzie zjednoczenie, ale cile powizane znaczeniowo
z niepodzielnoci. Zatem obchody 22 stycznia s dniem integralnoci Ukrainy.
25 Zamiar by od pocztku nierealny ze wzgldu na postaw przywdcw rosyjskich stojcych na
stanowisku integralnoci ziem pastwa rosyjskiego sprzed wybuchu wojny w 1914 r.
26 A Garlicki, Jzef Pisudski 1897-1935, Warszawa 1988, s. 218.
27 N. Poonka-Wasyenko, dz. cyt., s. 527.
28 R. Torzecki, dz. cyt., s. 8.
29 A. Garlicki, op. cit., s. 219.

158

uregulowany 15 lutego 1923 r. przez przyznanie Polsce praw suwerennych do tej

prowincji30. Podczas trwajcej od 18 stycznia 1919 do 21 stycznia 1920 r.
konferencji pokojowej w Paryu kwestii Galicji Wschodniej powicano sporo
uwagi ze wzgldu na jej znaczenie geopolityczne. Cz pastw Entanty
dostrzegao w Zachodnioukraiskiej Republice Ludowej barier na drodze
ekspansji bolszewizmu na zachd. Nie bez znaczenia na przebieg konferencji i jej
ostateczne ustalenia pozostawao jednak wsparcie udzielane Polsce przez Francj31.
Wojna midzy Polsk a Zachodnioukraisk Republik Ludow bya jedynym
konfliktem zbrojnym odrodzonej Rzeczpospolitej doprowadzonym do zwyciskiego koca drog faktw dokonanych. Nie podpisano bowiem nigdy
jakiegokolwiek aktu bilateralnego, ktry koczyby dziaania zbrojne. Sporne
terytorium zostao zajte przez Polsk si, wypierajc oddziay przeciwnika,
likwidujc jego pastwo i powoujc wasn administracj. Jak susznie ocenia
Tadeusz Andrzej Olszaski miao to przynie w przyszoci fatalne skutki
Polacy bowiem traktowali t wojn jako wojn domow, a pastwo ukraiskie
uwaali za samozwacze. Ukraicy za uwaali, e bya to wojna midzy dwoma
pastwami i twierdzc, e pastwo ukraiskie formalnie nie przestao istnie,
w znacznej czci czuli si z nim, a nie z Rzeczpospolit zwizani. W duej mierze
rwnie na skutek takiego wanie zakoczenia wojny obie strony miay si
w przyszoci okaza nieskonne do kompromisw: Ukraicy uwaali si za zbyt
sabych, by mc sobie na nie pozwoli, za Polacy za do silnych, by nie musie
na nie si godzi32. To bdne przekonanie przynioso tragiczne rezultaty w latach
II wojny wiatowej.
Odbudowujca sw pastwowo Polska nie posiadaa jednolitego programu
wschodniego. Dominoway dwie, wzajemnie wykluczajce si koncepcje: inkorporacyjna i federalistyczna. Zwolennikiem pierwszej koncepcji by obz Narodowej
Demokracji na czele z Romanem Dmowskim. Zakadaa ona budow jednolitego
pastwa polskiego obejmujcego take tereny zamieszkae w wikszoci lub
w znacznej czci przez inne narody. Program Dmowskiego negowa narodowoniepodlegociowe aspiracje Ukraicw33. Zdaniem przywdcw ruchu narodowego Ukraicy nie posiadali wyksztaconej wiadomoci narodowej i etnicznej,
przez co pozbawiali si prawa do samodzielnego kierowania swoim losem34.
Z kolei koncepcja federalistyczna, ktrej ordownikiem by Jzef Pisudski, przewidywaa utworzenie na wschodzie pastw narodowych powizanych z Polsk.
Litwa i Biaoru miay zosta sfederowane z Polsk. Ukraina, pozostajc pastwem
samodzielnym, miaa zosta, zgodnie z koncepcj Pisudskiego, powizana z Polsk
sojuszem. Obie koncepcje wizay si nierozerwalnie z ocen znaczenia Rosji dla
polskiej pastwowoci. W rachubach Dmowskiego i Narodowej Demokracji
30 T. A. Olszaski, Historia Ukrainy XX w., Warszawa [b.r.w.], s. 93.
31 Jednoczenie rodowisko ukraiskich badaczy przywizuje jak si wydaje - nadmiern wag do
roli Francji oraz wsparcia udzielanego przez ni Polsce i Rumunii w upadku Zachodnioukraiskiej
Republiki Ludowej. Zob. dla przykadu: I. Dackiw, Dypomatia ZUNR na parykij myrnij konferenciji
1919 r., Ukrajinkyj istorycznyj urna 2008, nr 5, s. 137-146.
32 T. A. Olszaski, dz. cyt., s. 93-94.
33 R. Wapiski, Roman Dmowski, Lublin 1988, s. 271.
34 Zob. M. Nowak, dz. cyt., s. 10.

159

osabienie jakiego doznaa Rosja w latach I wojny wiatowej miao charakter stay
i w trosce o wasne bezpieczestwo nie naleao go pogbia poprzez kreowanie
nowych bytw pastwowych na wschd od Polski. Gwnego wroga polski obz
narodowy upatrywa w Niemcach, w ktrych interesie byoby powstanie pastwa
ukraiskiego kosztem Polski i Rosji. Zwolennicy koncepcji federalistycznej
uznawali z kolei Rosj za gwne rdo zagroenia dla Polski. Dlatego te dla
zwolennikw tej koncepcji cenne byy wszelkie inicjatywy zmierzajce do
osabienia Rosji.
Szans na realizacj polskiej koncepcji federacyjnej zdawao si stwarza
porozumienie midzy Polsk a Ukraisk Republik Ludow z wiosny 1920 r.
Rzd Rzeczpospolitej Polskiej uzna oficjalnie Ukraisk Republik Ludow i jej
wadze oraz zawar z ni umow, ktrej integraln cz stanowia konwencja
wojskowa. W obliczu katastrofalnej sytuacji w jakiej znajdoway si siy podporzdkowane Symonowi Petlurze35 ustpstwa strony ukraiskiej byy znaczne.
Zgodnie z art. II umowy midzy rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a rzdem
Ukraiskiej Republiki Ludowej z dnia 21 kwietnia 1920 r. granice midzy
Rzeczpospolit Polsk a Ukraisk Republik Ludow zostaj okrelone w sposb
nastpujcy: na pnoc od rzeki Dniestru wzdu rzeki Zbrucz, a nastpnie wzdu
byej granicy midzy Austro-Wgrami a Rosj do Wyszegrdka, a od Wyszegrdka
na pnoc przez wzgrza Krzemienieckie, a nastpnie po linii na wschd od
Zdobunowa, nastpnie wzdu wschodnich granic administracyjnych powiatu
rwieskiego, dalej na pnoc wzdu granicy byej guberni miskiej do przecicia
jej przez rzek Prype, a nastpnie Prypeci do ujcia jej. Co do powiatw rwieskiego, dubieskiego i czci krzemienieckiego, ktre obecnie przypadaj Rzeczypospolitej Polskiej, nastpi pniej cilejsze porozumienie36. Kolejny artyku
mwi o przyznaniu Ukrainie przez Polsk terenw na wschd od opisanej linii do
przedrozbiorowych granic Rzeczpospolitej z 1772 r.
Na mocy umowy Petlura zrzeka si na korzy Polski zamieszkaych w sposb
zwarty przez ludno ukraisk zachodniego Woynia, Polesia oraz Galicji
Wschodniej. Szczeglnie rezygnacja z pretensji do tej ostatniej prowincji wywoao
oburzenie w rodowisku galicyjskich Ukraicw37. Jednak ustanowienie sojuszu
z Polsk dawao Ukraiskiej Republice Ludowej jedyn szans przetrwania. Przed
35 Jesieni atakowane z jednej strony przez oddziay biaych Rosjan, z drugiej za przez bolszewikw
oddziay Ukraiskiej Republiki Ludowej zostay wyparte na obszary zajmowane przez siy polskie.
Std jednostki ukraiskie podejmoway jedynie partyzanckie wypady na tyy wojska bolszewickich.
Dlatego te w momencie zawierania porozumienia Petlura nie mg by dla Pisudskiego
rwnorzdnym partnerem.
36 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, red. N. Gsiorowska-Grabowska,
I. A. Chrienow, t. 2, listopad 1918-kwiecie 1920, Warszawa 1961, s. 745-747.
37 Przed zawarciem porozumienia z Polsk prbowa Petlura porozumie si z rosyjsk Armi
Ochotnicz Antona Denikina w celu wsplnej walki z bolszewikami. Jednak Denikin, stojc na
stanowisku integralnoci Rosji w granicach z 1914 r., odmwi jakiejkolwiek wsppracy z wojskami
Ukraiskiej Republiki Ludowej. Z kolei Ukraiska Armia Galicyjska, po wyparciu jej za Zbrucz,
podporzdkowaa si 6 listopada 1919 r. Denikinowi, ktry nie roci pretensji do Galicji.
Zachodnioukraiscy przywdcy liczyli, e przy wsparciu biaych Rosjan uda im si odzyska wasn
pastwowo. W ten sposb resztki obu ukraiskich rzdw i armii przyczyy si do obozw swoich
wzajemnych wrogw. O. Subtelnyj, dz. cyt., s. 460-462.

160

Polsk z kolei stwarzao perspektyw powstania za wschodni granic

niepodlegego i zaprzyjanionego pastwa ukraiskiego, co w konsekwencji
prowadzioby do zdecydowanego zmniejszenia zagroenia ze strony Rosji38. Za
rozwizaniem tym optowaa gwnie demokratyczna lewica oraz politycy skupieni
wok Pisudskiego. Zdecydowany sprzeciw wyraa obz narodowodemokratyczny, gdy takie rozwizanie oznaczaoby konieczno zapewnienia znacznego stopnia autonomii Ukraicom, zamieszkujcych w granicach pastwa
polskiego39. Pocignoby to za sob rezygnacj z programu asymilacji narodowej.
Podjta wiosn ofensywa armii sojuszniczych przebiegaa pocztkowo
pomylnie i w dniu 6 maja 1920 r. wojska polskie i ukraiskie wkroczyy do
Kijowa. Siy sojusznicze nie spotkay si jednak ze spodziewanym wsparciem ze
strony ukraiskiej ludnoci. W czerwcu siy bolszewickie przystpiy do kontrnatarcia, ktre doprowadzio w konsekwencji do polsko-radzieckich rozmw
pokojowych, ktre oznaczay zerwanie przez Polsk umowy warszawskiej. Wojska
Ukraiskiej Republiki Ludowej walczyy jeszcze z bolszewikami do 10 listopada
1920 r., kiedy to zostay wyparte z ostatniego skrawka wasnego terytorium, by
schroni si na obszarze zajtym przez Polsk, gdzie zostay internowane40.
Zawarty 15 kwietnia 1921 r. w Rydze polsko-radziecki traktat pokojowy
przewidywa przebieg granicy na odcinku polsko-ukraiskim w sposb bardzo
zbliony do ustale zawartych w Umowie Warszawskiej. Postanowienia pokojowe
oznaczay krach koncepcji federacyjnej, do realizacji ktrej siy polskie okazay si
niedostateczne. Take ukraiskie siy niepodlegociowe byy zbyt sabe. Ostateczny cios koncepcji federacyjnej zadali przeciwni jej politycy zwizani
z Narodow Demokracj. Zdominowana przez przedstawicieli tej opcji polscy
delegaci w Rydze dobrowolnie zrzekli si obszarw, ktre strona radziecka bya
gotowa przekaza Polsce. Dcy do stworzenia pastwa narodowego delegaci
uznali, i zbyt dua liczba mniejszoci narodowych w granicach odrodzonego
pastwa utrudni ich polonizacj, a zredukowanie polskich da terytorialnych oraz
sprzeciw wobec niepodlegociowym deniom Ukraicw, usunie potencjalne
punkty sporne w przyszych stosunkach polsko-radzieckich41.
Ukraiski zryw mimo i zakoczony klsk militarn i polityczn nie oznacza
rezygnacji z denia do wasnego pastwa narodowego. Tendencje niepodlegociowe szczeglnie silne byy wrd ukraiskich mieszkacw Galicji.
Znamienne s sowa byego doradc ds. politycznych i ekonomicznych Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej prof. Stepana Rudnykiego, napisane na
pocztku lat dwudziestych ubiegego wieku mwice, i ukraiskie pastwo
narodowe moe by najmocniejsz podpor polskiego pastwa narodowego. Po
uczciwym podzieleniu wsplnych dla Ukraicw i Polakw terytoriw granic
polityczn antagonizm obu narodw musi, wczeniej czy pniej, zagodnie, a z
czasem cakowicie ustpi. Wwczas moe rozwin si pokojowe wspycie obu

38
39
40
41

T. A. Olszaski, dz. cyt., s. 70.

Tame.
O. Subtelnyj, dz. cyt., s. 462.
P. Eberhardt, Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa 1995, s. 10.

161

narodw i pastw [...]42. W istocie przegrana galicyjskich Ukraicw, poczona

z poniesionymi ofiarami i spustoszeniami bdcymi wynikiem wojny na dugo
pogbiy wrogo midzy oboma narodami43. Jest rzecz znamienn, e
w rodowisku ukraiskim w midzywojennej Polsce najszybciej rozwija si nurt
nacjonalistyczny postulujcy budow ukraiskiego pastwa narodowego.
23 sierpnia 1939 r. ZSRR i III Rzesza zawary w Moskwie pakt o nieagresji, do
ktrego doczono utajniony protok zawierajcy podzia stref wpyww
w Europie rodkowo-Wschodniej. Niemiecko-radzieckie porozumienie zakadao
podzia Polski wzdu linii Sanu, Wisy i Narwi. Oznaczao to, e wiksza cz
terytorium Rzeczypospolitej miaa znale si w radzieckiej strefie wpyww.
Po napadzie hitlerowskich Niemiec na Polsk w dniu 1 wrzenia 1939 r.
i wypowiedzeniu III Rzeszy wojny przez Francj i Wielk Brytani, Stalin
postanowi gra na zwok, by nie by od razu wcignity w konflikt, ktry zacz
nabiera wiatowego charakteru. Wyczekujca postawa ZSRR w pocztku wrzenia
zmienia plany, uzgodnionego ju z Hitlerem, wsplnego napadu na pastwo
polskie. Za cen rezygnacji z okupacji terenw uznanych przez Stalina za
etnicznie polskie, ZSRR uzyskao od Hitlera zgod na objcie swoimi wpywami
pastw nadbatyckich. Dziki temu wadze w Moskwie mogy te uywa bardzo
uytecznej propagandowo formuy o koniecznoci wzicia w opiek ludnoci
Zachodniej Ukrainy i Biaorusi oraz uwalnianiu ludu polskiego od wojny przez
Robotniczo-Chopsk Armi Czerwon, ktra z polecenia rzdu ZSRR przekroczya granic z Polsk44.
Korekta wczeniejszych ustale zostaa dokonana w zawartym 28 wrzenia 1939
r. radziecko-niemieckim Traktacie o granicach i przyjani, dokonujcym delimitacji
wzdu Sanu, linii Wisoka-Beec, Bugu, linii Treblinka-Ostroka, Narwi oraz
Pisy. Obszary zwartego zamieszkania ludnoci ukraiskiej zostay wczone do
USRR, w ramach ktrej powoano sze nowych obwodw: drohobycki, lwowski,
rowieski, stanisawowski, tarnopolski oraz woyski. Tym samym terytorium
USRR powikszyo si z 450 do 540 tysica km, a ludno z 30 960 do 38 890
tysicy osb45.
Pod koniec padziernika 1939 r. wojska przygraniczne NKWD na terenie USRR
otrzymay rozkaz zapewnienia ochrony nowej granicy i zapewnienia porzdku
poprzez nawizywanie wsppracy z ludnoci miejscow, organizacje agentury
oraz wywiadu wojskowego. Ustanawiano stref przygraniczn o szerokoci 500
metrw. Zgodnie z zarzdzeniem, pogranicznicy nie mieli prawa narusza interesw gospodarczych i bytowych miejscowej ludnoci. Jednak w praktyce
zamieszkiwanie na terenie przygranicznym wizao si z szeregiem zakazw
42 S. Rudnykyj, dz. cyt., s. 149. Uczony zwraca jednoczenie uwag na wzajemne powizania
gospodarcze postrzegajc polsko-ukraisk wspprac w dziedzinie ekonomii jako podstaw
dobrossiedzkich relacji.
43 Por. R. Torzecki, dz. cyt., s. 9.
44 Fragment noty wrczonej 19 wrzenia 1939 r. przez zastpc Ludowego Komisarza Spraw
Zagranicznych ZSRR Wadimira Potiomkina ambasadorowi RP w Moskwie Wacawowi
Grzybowskiemu cytuj za: A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt., s. 302.
45 H. Jefimenko, S. Kulczykyj, Kordony i terytorija Ukrajiny u XX st., [w:] Rehionalna istorija
Ukrajiny 2008, nr 2, s. 153.

162

i niedogodnoci. Sam proces demarkacji, dokonywany w miesicach jesiennych

i zimowych, nie napotyka przeszkd. 27 lutego 1940 r. Centralna Mieszana
Komisja Przygraniczna ZSRR i Niemiec ogosia zakoczenie ustawiania znakw
na liczcej niemal 1 500 kilometrw dugoci granicy radziecko-niemieckiej46.
Po sforsowaniu Bugu przez wojska radzieckie latem 1944 r. ogoszono
powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ktry mia sprawowa
wadze wykonawcz na terenach wyzwalanych spod okupacji niemieckiej. Powoany w Moskwie organ zosta zdominowany przez komunistw i w peni zaleny
od ZSRR. W ogoszonym 22 lipca 1944 r. Manifecie PKWN do narodu Polskiego w miejscu dotyczcym przyszej granicy polsko-radzieckiej, okrelanej
jako linia przyjaznego ssiedztwa, zapowiadano jej wytyczenie w myl zasady
ziemie polskie Polsce, biaoruskie, ukraiskie i litewskie Radzieckiej Biaorusi,
Ukrainie i Litwie47. W toku rozmw prowadzonych przez przedstawicieli PKWN
z rzdem ZSRR w dniach 23-26 lipca 1944 r. w Moskwie za podstaw granic
midzy oboma pastwami uznano lini Curzona, z moliwoci korekty na korzy
Polski. Zbieno stanowisk potwierdzao podpisane 26 lipca 1944 r. porozumienie
o przebiegu wzajemnej granicy48.
Jeszcze przed ostatecznym wytyczeniem granicy Jzef Stalin przewidywa
wymian ludnoci midzy Polsk lubelsk a ZSRR. 9 wrzenia 1944 r. zawarty
zosta ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem
Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia ludnoci
ukraiskiej z terytorium Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR
do Polski49. 1 art. dokumentu gwarantowa, i ewakuacja jest dobrowolna i dlatego
przymus nie moe by stosowany ani bezporednio, ani porednio50. Dobrowolny
charakter wymiany ludnoci nie by jednak przestrzegany i obie strony posugiway
si rnymi formami przymusu.
Przesiedlenia ludnoci ukraiskiej rozpoczto 15 padziernika 1944 r. i obja na
pocztku osoby, ktre utraciy rodziny i mienie w wyniku walk polsko-ukraiskich.
Wrd czynnikw skaniajcych ludno ukraisk do wyjazdu z Polski najistotniejsze znaczenie odgryway: pozbawienie jej prawa do ziemi przydzielanej
w ramach reformy rolnej, likwidacja szkolnictwa ukraiskiego51, likwidacja organizacji owiatowych i wyznaniowych, likwidacja Kocioa grekokatolickiego oraz
ograniczenie dziaalnoci Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego na

46 W. Danyenko, Likwidacija Polkoji derawy ta wstanowennia radiankoho reymu w Zachidnij

Ukrajini, Ukrajinkyj istorycznyj urna 2006, nr 3, s. 114-115.
47 A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt., s. 434-435.
48 J. awski, Ochrona granic Polski Ludowej 1945-1948, Warszawa 1974, s. 18.
49 Uywane przez czynniki oficjalne okrelenie repatriacja nie odpowiadao rzeczywistoci, gdy
przesiedlana objy ludno miejscow, od wiekw zamieszkujce obszar objty t akcj. Ludno ta
uwaaa za swoj ojczyzn miejsce zamieszkania.
50 Ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia ludnoci ukraiskiej z terytorium Polski do USRR i
obywateli polskich z terytorium USRR do Polski, [w:] R. Drozd, I. Haagida, Ukraicy w Polsce 19441989. Walka o tosamo (Dokumenty i materiay), Warszawa 1999, s. 29.
51 W wojewdztwie lubelskim nastpio to we wrzeniu 1944 r., a w wojewdztwie rzeszowskim
we wrzeniu 1945 r.

163

terenach zamieszkaych przez ludno ukraisk52. Jednak podobnie jak Polacy na

terenach zabuaskich, wikszo Ukraicw pragna pozosta na ziemi ojczystej.
Zmuszajc ludno ukraisk do opuszczenia Polski wadze komunistyczne posugiway si przymusem fizycznym i zastraszaniem ludnoci. Pododdziay Korpusu
Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Ludowego Wojska Polskiego dopuszczay si
mordw na ludnoci cywilnej. Wojsko przeprowadzao deportacje caych wiosek,
a caa operacja nosia charakter czystek etnicznych53. Wedug szacunkw w omawianym okresie przesiedlono do USRR okoo 500 tysicy osb, z czego ponad 260
tysicy w wyniku przymusowych deportacji przeprowadzanych przez jednostki
wojskowe54. Brutalno podczas wysiedlania tumaczona bya dziaalnoci
Ukraiskiej Powstaczej Armii na obszarze poudniowo-wschodniej Polski.
Ukad z 9 wrzenia 1944 r. przewidywa rwnie ewakuacj wszystkich
Polakw i ydw bdcych obywatelami polskimi do 17 wrzenia 1939 roku
mieszkajcych w zachodnich okrgach USRR i chccych si przesiedli na
terytorium Polski55. Ludno polska zamieszkujca Woy i Wschodni Galicj
zareagowaa negatywnie na postanowienia tego dokumentu. Miao to dwojakie
rda. Wikszo Polakw zamieszkujca ten obszar uznawaa za legaln wadz
rzd w Londynie, a co za tym idzie odmawiaa PKWN prawa do zawierania takich
umw. Drugim czynnikiem byo traktowanie wszelkich rozstrzygni dotyczcych
granic za przedwczesne, tymczasowe i niewane. W zwizku z tym nie widziano
potrzeby przesiedlania si z terenw zabuaskich, uznajc je za nalece do
Polski. Na wyjazd decydoway si w pierwszej kolejnoci mieszkacy wsi
zagroonych terrorem z strony ukraiskiego podziemia. W szczeglnoci uchodcy,
ktrzy schronili si w miastach56. W okresie od 1944 do 1946 r. przesiedlono
z USRR do Polski 787 524 osb57. Gwnym czynnikiem skaniajcym do wyjazdu
by, w ostatecznym rozrachunku, strach. Przy czym zastraszanie ludnoci polskiej
prowadziy rwnolegle, cho niezalenie od siebie, wadze radzieckie oraz
ukraiskie podziemie zbrojne58.
52 P. Tkaczuk, W. Tkaczuk, Deportacija naseennia: jiji zawdannia i meta, [w:] Polska i Ukraina po
II wojnie wiatowej..., s. 243.
53 R. Drozd, I. Haagida, Polityka narodowociowa wadz komunistycznych w Polsce wobec
Ukraicw w latach 1944-1989, [w:] R. Drozd, I. Haagida, dz. cyt., s. 7-8.
54 Tame, s. 8.
55 Ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia..., s. 29.
56 G. Hryciuk, Nastroje i stosunek ludnoci polskiej tzw. Ukrainy Zachodniej do przesiedle w latach
1944-1945 w wietle sprawozda radzieckich, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej, pod red.
W. Bonusiaka, Rzeszw 1998, s. 211-213. Demonstracj postawy znacznej czci Polakw
zamieszkujcych tereny zabuaskie wobec granicy wschodniej byy m.in. obchody Wszystkich
witych 1 listopada 1944 r. na Cmentarzu Obrocw Lwowa, ktre wedug szacunkw radzieckich
zgromadziy okoo 6 tysicy uczestnikw. Ibidem, s. 215. Zebrani odpiewali Hymn Polski i inne
pieni patriotyczne oraz wznosili okrzyki: niech yje Polska!, niech yje Armia Krajowa!, mier
bolszewikom! i inne. Na terenie nekropolii pojawiy si te wypisane hasa: Nie oddamy Lwowa
ZSSR!, Chwaa bojownikom za polski Lww! oraz Co wrg zabra si szabl odbierzemy!.
Szerzej na ten temat zob.: S. Makarczuk, Pereseennia polakiw iz zachidnych obastej Ukrajiny w
Polszczu, Ukrajinkyj istorycznyj urna 2003, nr 3, s. 103-115.
57 J. Kochanowski, Przesunicie granic, Karta 1998, nr 24, s. 67.
58 G. Hryciuk, dz. cyt., s. 221.

164

Sprawa ustalenia granic powojennej Polski zajmowaa centralne miejsce

podczas trwajcej od 4 do 11 lutego 1945 r. w Jacie konferencji przywdcw
koalicji antyhitlerowskiej. Rozstrzygnicie tej kwestii determinowao bowiem nowy
ksztat Europy rodkowej. Przywdcy trzech mocarstw byli zgodni, i punktem
wyjcia dla wyznaczenia granicy polsko-radzieckiej powinna by linia Curzona.
Jedynie prezydent USA Franklin Delano Roosvelt prbowa uzyska pozostawienie
Lwowa po stronie polskiej, ale wobec wsplnego stanowiska Stalina i Churchilla
odstpi od tego. Wobec akceptacji trzech delegacji odnonie zarysu przyszego
ksztatu terytorialnego Polski, na posiedzeniu w dniu 7 lutego 1944 r. przyjto
propozycj Stalina mwic, e granic Polski na wschodzie powinna by linia
Curzona z odchyleniem od niej w niektrych regionach o 5-6 kilometrw na
korzy Polski59. Rzd RP w Londynie bezskutecznie zabiega o moliwo
zabrania gosu w momencie, w ktrym decydoway si losy ksztatu terytorialnego
Polski. Uzgodnienia z Jaty zostay narzucone zarwno Polakom, jak i Ukraicom,
a nowa granica jak zauwaa Piotr Eberhardt bya dyktatem Stalina, ktry w tej
kwestii cakowicie sobie podporzdkowa Churchilla i Roosevelta60.
Do ustale jataskich odwoywao si bezporednio porozumienie dwustronne
podpisane 16 sierpnia 1945 r. w Moskwie przez Edwarda Osbk-Morawskiego
i Wiaczesawa Mootowa. Zgodnie z art. 2 umowy midzy Rzeczpospolit Polsk
i Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy
pastwowej miaa ona przebiega na odcinku midzy Polsk a USRR wzdu linii
od punktu pooonego okoo 0,6 kilometra na poudniowy zachd od rda rzeki
San i dalej biegiem rzeki San rodkiem jej nurtu do punktu, pooonego na poudnie
od miejscowoci Solina, dalej na wschd od Przemyla, na zachd od Rawy
Ruskiej do rzeki Sookija, std wzdu rzeki Sookija i rzeki Bug na Niemirw61.
Przeprowadzanie granicy w terenie umowa powierzaa komisji mieszanej.
Inauguracyjne posiedzenie Polsko-Radzieckiej Mieszanej Komisji Delimitacyjnej odbyo si 7 marca 1946 r. w Warszawie. Do koca maja 1946 r. trwao
uzgadnianie procedury delimitacyjnej, przygotowywanie niezbdnej dokumentacji
oraz negocjacje dotyczce dopuszczalnego zakresu modyfikacji linii granicznej. Po
zakoczeniu prac przygotowawczych do dziaa w terenie przystpio sze grup
roboczych skierowanych na poszczeglne odcinki graniczne. Punkt wyjciowy dla
prac demarkacyjnych stanowi szczyt Krzemieca w Bieszczadach, bdcy stykiem
granic trzech pastw: ZSRR, Czechosowacji oraz Polski. Granica polsko-radziecka
na odcinku z USRR rozpoczynaa si tu biegnc na wschd grzbietem grskim
przedwojennej granicy polsko-czechosowackiej62 do rde Sanu w pobliu
miejscowoci Uok. Z tego punktu odbijaa na pnoc, by poda przez okoo 100
kilometrw brzegiem Sanu do miejsca oddalonego 2 kilometry na poudnie od wsi
Solina skd rozpoczynaa ldowy, niemal 150-kilometrowy odcinek, zawracajcy
na pnocny wschd i zmierzajcy niemal prost lini na wschd od Przemyla, na
59 W. Materski, Teheran, Jata ,San Francisco, Poczdam, Warszawa 1987, s. 145-151.
60 P. Eberhardt, dz. cyt., s. 212.
61 Dz. U., 1947, nr 35, poz. 167.
62 Wchodzce w okresie midzywojennym w skad Czechosowacji Zakarpacie zostao przyczone
w 1945 r. niemal w caoci do ZSRR; od 22 stycznia 1946 r. jako obwd zakarpacki w ramach USRR.

165

zachd od Rawy Ruskiej, do rzeki Sookija. Nastpnie wzdu tej rzeki do jej ujcia
do Bugu pod Krystynopolem63, a nastpnie gwnym nurtem Bugu do miejscowoci
Niemirw64.
Po zakoczeniu dziaa demarkacyjnych wadze komunistyczne postanowiy
rozwiza problem ukraiski w Polsce. Ich celem bya bowiem budowa pastwa
jednonarodowego. Suca temu celowi realizowana w latach 1944-1946 wymiana
ludnoci midzy Polsk i ZSRR. Jednak nie wszyscy Ukraicy wyjechali w tym
okresie do USRR. Polskie wadze chciay kontynuacji przesiedle, ale sprzeciwiay
si temu wadze radzieckie. Szacuje si, e po 1946 roku pozostawao w granicach
Polski okoo 200 tysicy ludnoci ukraiskiej, ktr postanowiono przesiedli na
ziemie zachodnie i pnocne. Dziki tej akcji wadze pragny osign dwa cele:
dorany rozbicie Ukraiskiej Powstaczej Armii oraz perspektywiczny
polonizacj Ukraicw w nowym miejscu osiedlenia65. Trwajca od 28 kwietnia do
31 lipca 1947 r.66 Akcja Wisa obja okoo 150 tysicy ludnoci ukraiskiej
przesiedlonej na pnocne i zachodnie tereny Polski. Operacja ta odegraa
niezwykle istotn rol dla ksztatu polsko-ukraiskiego pogranicza, a take dla
mniejszoci ukraiskiej i jej stosunku do pastwa polskiego.
Wytyczony na podstawie umowy z 16 sierpnia 1945 r. przebieg granicy polskoradzieckiej uleg na odcinku z USRR jeszcze dwukrotnie zmianom. W maju 1948 r.
dokonano korekty granicy, w wyniku ktrej przyczono do Polski Medyk oraz
kilka wiosek z okolic Przemyla. Kolejna zmiana nastpia trzy lata pniej, kiedy
to oba pastwa dokonay wymiany, w wyniku ktrej obszar o powierzchni 480 km
z wczesnego obwodu drohobyckiego zosta przyczony do Polski, a obszar
o takiej samej powierzchni z wojewdztwa lubelskiego sta si czci USRR. Na
mocy Umowy pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich o zamianie odcinkw terytoriw pastwowych z 15 lutego
1951 r67. strona polska zyskaa Bandrw Narodowy, Bystre, Czarne, Krocienko,
Liskowate, Lutowiska i Ustrzyki Dolne, tracc Bez, Chorobrw, Krystynopol,
Uhnw, lewobrzen dzielnic Sokala wirk oraz lini kolejow na odcinku:
Rawa Ruska Krystynopol. Pod koniec 1951 r. dotychczasowi mieszkacy okolic
Sokala zostali, w ramach tzw. Akcji H-T68, przesiedleni w Bieszczady.
Przyczone do USRR obszary weszy w skad tworzonego Lwowsko-Woyskiego
Zagbia Wglowego.
W funkcjonowaniu omawianej granicy w okresie powojennym mona wymieni
trzy oglne fazy: trwajcy do lat pidziesitych okres ostatecznego uksztatowania
si granicy, etap granicy zamknitej do przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych oraz rozpoczty w 1992 r. okres granicy filtrujcej69. Jednak
63 Od 1953 roku miejscowo nosi nazw Czerwonohrad.
64 J. awski, dz. cyt., s. 25-26.
65 R. Drozd, Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej w 1947 r. w zaoeniach organizacyjnych i w
praktyce, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej...,s. 223.
66 Cho nieregularne przypadki wysiedle trway te pniej, a do 1952 r.
67 Dz.U. 1952, nr 11, poz. 63.
68 Kryptonim akcji stanowi skrt od nazw powiatw obejmujcych obszar, ktrego dotyczya, czyli:
hrubieszowskiego i tomaszowskiego.
69 B. Surmacz, Wspczesne stosunki polsko-ukraiskie. Politologiczna analiza traktatu o dobrym

166

funkcjonowanie granicy polsko-radzieckiej i jej przepuszczalno ulegay wraz

z czasem pewnym zmianom zachowujc swj restrykcyjny charakter.
W okresie od 1945 do 1948 r. przemieszczanie si osb przez granice odbywao
si relatywnie swobodnie, co wynikao z przeprowadzanej w tym czasie wymiany
ludnoci i braku rozbudowanej infrastruktury. Nastpnie, wraz wprowadzeniem
cisych zasad regulujcych przekraczanie granicy, ogranicze w ruchu turystycznym i utrudnie dla mieszkacw strefy nadgranicznej, granica staa si do
1956 r. szczeln barier70. W latach kolejnych nastpio rozformowanie szeregu
stranic i zmniejszenie natenia kontroli ludnoci w strefie nadgranicznej.
W caym okresie istnienia granicy polsko-radzieckiej regu byo, i w momentach
wzrostu napi politycznych w Polsce kontrolne procedury graniczne staway si
szczeglnie restrykcyjne.
W latach 1962-1966 i ponownie od 1973 r. obowizywaa umowa o uproszczonym ruchu granicznym dla obywateli PRL i ZSRR mieszkajcych w rejonach
przygranicznych. W myl tej umowy posiadacze zezwole imiennych, wydawanych
przez waciwych penomocnikw granicznych, byli uprawnieni do przekraczania
granicy w przeznaczonych do tego ruchu przejciach. Kolejnym uatwieniem byo
wprowadzenie bezwizowych podry obywateli obu pastw, co miao suy zorganizowanym wyjazdom grupowym midzy towarzystwami przyjani, wojewdztwami, przedsibiorstwami, szkoami itp. Od 1979 r. take wyjazdy prywatne
charakteryzujce si krtkim okresem przebywania mogy odbywa si w ramach
ruchu bezwizowego. Przy czym wyjazd do ZSRR wiza si z koniecznoci
posiadania zaproszenia imiennego, obowizkiem zameldowania w miejscu pobytu
i zakazem opuszczania tego miejsca. Umowa o ruchu bezwizowym zostaa
zniesiona po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego w Polsce71. Jednak
i do tego czasu z wyjazdw do ZSRR mogli korzysta gwnie dziaacze pastwowi
i polityczni podczas oficjalnych wizyt, uczestnicy szkole partyjnych i grupy
modziey skupionej w organizacjach socjalistycznych. Dla zwykych obywateli
jedyn wzgldnie dostpn form wyjazdu na Ukrain, byy tzw. pocigi
przyjani, jak nazywano zorganizowane wycieczki kolejowe, ktre odbyway si
wedug cile wyznaczonych tras i ze szczegowo opracowanym programem,
majcym na celu ukazanie podrujcym osigni ZSRR w budowie socjalizmu
i zalet panujcego tam ustroju72.
Obywatele USRR, podobnie jak i innych republik zwizkowych, mieli niewielk
moliwo przyjazdu do Polski. ZSRR ograniczao bowiem swoim obywatelom
moliwoci przekraczania nie tylko granic pastwowych, ale prowadzio te
polityk ograniczania ruchu wewntrz wasnych republik73. Mimo pewnej liberalizacji pod koniec lat osiemdziesitych, formalizacja zasad przekraczania granicy
ssiedztwie, Lublin 2002, s. 33.
70 Szczegowego omwienia funkcjonowania granicy polsko radzieckiej w latach 1945-1991
dokonaa Anna Moraczewska w monografii powiconej transformacji roli polskich granic. Zob. A.
Moraczewska, Transformacja funkcji granic Polski, Lublin 2008, s. 63-94.
71 Tame.
72 A. Rogowska, S. Stempie, Polko-ukrajinkyj kordon w ostanni piwstolittia, Ji 2001, nr 21, s.
23-40.
73 A. Moraczewska, dz. cyt., s. 88-89.

167

i szczegowe kontrole stanowiy czynniki ograniczajce w znacznym stopniu

swobod przemieszczania si osb do koca istnienia ZSRR.
Przemiany lat 1989-1991 doprowadziy do zapocztkowania transformacji
ustrojowej w Polsce oraz powstania niepodlegej Ukrainy. Fundamentalne
znaczenie dla relacji midzy oboma pastwami posiada Traktat midzy
Rzeczpospolit Polsk a Ukrain o dobrym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach
i wsppracy z 18 maja 1992 r., ktry stwierdza w art. 2, e jego Strony uwaaj
za nienaruszaln istniejc i wytyczon w terenie granic midzy nimi
i potwierdzaj, e nie maj wobec siebie adnych roszcze terytorialnych oraz nie
bd takich roszcze wysuwa w przyszoci74. Z perspektywy kilkunastu lat
obowizywania Traktatu mona stwierdzi, e przytoczone postanowienia s
w peni przestrzegane przez oba pastwa i po adnej stronie polsko-ukraiskiej
granicy nie ma liczcego si rodowiska politycznego, ktre podwaaoby jej
przebieg.

SUMMARY
THE POLISH-UKRAINIAN BORDER IN XX CENTURY
The explosion of World War created on chance of achievements independent political existence by Ukrainians, inhabiting both Russian state and Habsburg monarchy. The matter of approbation Ukrainians independence ambitions and marking
out borders, became the principle axis of Polish-Ukrainian conflict for a long time.
After the end of II World War, communist authorities decided to solve the " Ukrainian problem in Poland. Their aim was a building one-nation state. Realized this
aim the "exchange of population in 1944-1946 between Poland and USSR. The
1989-1991changes contribute to the constitutional transformation in Poland and the
rise of independent Ukraine. The main meaning between both states has "Treaty between Republic Poland and Ukraine about good neighbourhood, friendly relations
and co-operation from the 18 May 1992. In perspective of time being complusory,
treaty can affirm that it decisions are fully warned by both states and after any of
sides Polish- Ukrainian border, there is no political environment, which would discredit her line.

74 Dz.U., 1993, nr 125, poz. 573.

168

LESZEK SYKULSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

OSKAR EBROWSKI PREKURSOR POLSKIEJ GEOPOLITYKI

Powszechnie za ojca geopolityki polskiej uwaa si skdind susznie
Eugeniusza Romera. Swoj prac z 1901 r. pt. Rola rzek w historii i geografii
narodw zapocztkowa on hydrograficzn szko geopolityki polskiej, ktra po
dzi dzie ma swoich kontynuatorw. Warto jednak pamita, i paradygmatem
geopolitycznym posugiwali polscy badacze jeszcze w XIX wieku. Do najbardziej
znanych nale Antoni Rehman, Wacaw Nakowski czy Wincenty Pol. Niniejszy
artyku powicony jest postaci, ktra zapocztkowaa w polskim rodowisku
naukowym posugiwanie si rozumowaniem geopolitycznym i po raz pierwszy
uya go w swojej ksice, ktra zapocztkowaa paradygmat deterministyczny
geopolityki polskiej.
Oskar ebrowski urodzi si ok. 1809 r. w Jurborgu na Litwie. Ukoczy
filozofi na Uniwersytecie w Wilnie, po czym rozpocz prac jako nauczyciel w
szkoach rednich. Zawd ten porzuci wstpujc w szeregi uczestnikw powstania
listopadowego. Po upadku insurekcji, uda si, podobnie jak dziesitki tysicy
innych powstacw, na emigracj do Francji. W Paryu ukoczy syn Szko
Drg i Mostw, a nastpnie podj prac jako inynier przy budowie drg i linii
kolejowych nie tylko we Francji, ale take i w Hiszpanii, gdzie bra udzia m.in.
kanalizacji rzeki Ebro. W latach 1849-1850 ebrowski by blisko zwizany z
Towarzystwem Literackim w Paryu. Zmar 17 grudnia 1883 r. w sanatorium pod
Tuluz1.
Najwaniejsz ksik Oskara ebrowskiego, patrzc od strony geopolitycznej,
jest dzieo pt. Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa
polskiego wydane w Paryu w 1847 r. Publikacj t mona uzna za jedn z
pierwszych, jeli w ogle nie pierwsz, polsk ksik z uyciem paradygmatu
geopolitycznego. Zawiera ona nie tylko opis geograficzno-polityczny, lecz take
teori opart na rozumowaniu geopolitycznym. Polska skada si z dwch
czci, w skad pierwszej wchodz rozdziay zatytuowane Prawo oglne staego
bytu pastw i Zastosowanie jego do Polski, w skad drugiej rozdziay: Oglne
zasady budowy spoeczestw i Zastosowanie ich do Polski2.
Swoj teori przewodni ebrowski wyoy w czci pierwszej, formuujc tez
o podziale Ziemi na krainy naturalne. Krainy te miay wpywa bezporednio na
sposb ycia i zorganizowania spoeczestw. Byy take obok ludu podstawow
czci skadow pastwa. Poszczeglnej ziemi autor Polski przypisywa
najwaniejszy wpyw na tosamo i charakter ludzi j zamieszkujcych. Swj
1

F. Bujak, Oskar ebrowski i jego pogld na dzieje Polski, Krakw 1936 [odbitka z Ksigi
pamitkowej pamici Leona Piniskiego], s. 4-5; B. Orowski, Osignicia inynierskie
Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992.
2
O. ebrowski, Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa
polskiego, Pary 1847.
169

pogld w tej sprawie wyoy jeszcze dobitniej w swojej pniejszej ksice pt.
Obraz oglny spoeczestw ludzkich. Pisa tam m.in. Od dawna poznano, e
warunki fizyczne budowy ziemi wyrabiaj niezaprzeczony wpyw na czowieka i
spoeczestwo3.
Z tego stylu mylowego ebrowski wysnu prawo oglne na ktrym zasadzay
si wszystkie jego pniejsze wywody. Brzmiao ono nastpujco: Narody, ktre
byt samodzielny chc ustali a zarazem ur w potg i pomylno, powinny 1
mie dno do objcia panowania nad naturalnym obszarem ziemi i do
utworzenia jednorodnoci narodowej na tym obszarze, aby siy ywotne Narodu
utworzy; 2 Utrzymywa rwnowag wasnych si ywotnych z podobnemi siami
innych narodw4. Franciszek Bujak, wybitny przedwojenny historyk, ktry
przywrci pami o ebrowskim, susznie zauway, e na jego pogldach silnie
zawayy prace Karla Rittera, ktrego zreszt mona miao nazwa prekursorem
geopolityki5.
Obszar Europy ebrowski podzieli na dwie gwne czci: Europ PoudniowoZachodni i Europ Pnocno-Wschodni. Lini graniczn tych dwch obszarw
bya linia najkrtszej odlegoci midzy Morzem Batyckim i Morzem Czarnym,
czca najniszy punkt Zatoki Kuroskiej i najwyszy punkt Zatoki Odeskiej. Obu
tym obszarom autor Polski.. nadawa rne cechy geopolityczne, ktre
determinowa miay ich rozwj historyczny. W Europie Poudniowo-Zachodniej
liczne naturalne linie komunikacyjne miay uatwia przemieszczanie si ludnoci,
zarwno nad brzegami mrz, jak i w gbi ldu, za w czci pnocno-wschodniej
natura miaa skaza ludzi na bezwadno, czsto nawet na bezycie. Std
argumentowa ebrowski kiedy w czci poudniowo-zachodniej doszo do
szybkiego rozwoju handlu i znacznie szybszego wyksztacenia si nowoczesnych
stosunkw gospodarczo-spoecznych, to w czci pnocno-wschodniej rodowisko
naturalne przywizujc ludy do ziemi, zmusza je w czci bogatszemu i
silniejszemu zostawi kierunek rzeczy publicznej, std niknienie jednostkowoci,
niewola, a tym samym zniszczenie uczu wzajemnoci stosunkw spoecznych6.
Jak wida z powyszych cytatw prekursor geopolityki polskiej stara si
porednio usprawiedliwi rozbiory Polski warunkami geograficznymi. Tak sam
retoryk oparta o paradygmat deterministyczny stosowa wyjaniajc przyczyny
powodzenia ekspansji rosyjskiej. Twierdzi, e Rosja caym ogromem swojego
obszaru ciy musi na Europ zachodnio-poudniow (...) Od strony pnocnej,
wiecznymi otoczona lodami, powiedziaby tam jest granica wiata; od strony
wschodniej w pustyniach Sybiru i Kamczatki nie zna ona granic, ktre
wstrzymywayby jej podboje; od strony poudniowej nieliczne Mahometa potomki
saba lubo nieugit dotd stanowi zapor przemocy i intrygom Rosji, ale od
zachodu tylko cywilizacja europejska stanowi jej prawdziwie silny opr moe.
Jako czy to pod wzgldem interesw materialnych, dziaanie jej najsilniejsze by

O. ebrowski, Obraz oglny postpu spoeczestw ludzkich, Pary 1879, s. 15.

O ebrowski, Polska, s. 10.
5
F. Bujak, op. cit., s. 9.
6
Ibidem, s. 47-48.
4

170

musi ku morzom Czarnemu i Batyckiemu; czy to pod wzgldem interesw

moralnych i politycznych7.
ebrowski obszar Polski zaliczy do wielkich obszarw Europy. Jego granice
zaznaczy w sposb nastpujcy: na wschodzie rzekami granicznymi byy Dwina i
Dniepr, na zachodzie Odra, granic pnocn stanowio wybrzee Morza
Batyckiego, granice poudniow wybrzee Morza Czarnego, rozcigajce si od
ujcia Dunaju po Odess (zob. mapa). Obszar Polski dzieli si na dwie poy,
ktre s rezultatem podziau hydrograficznego (dzia wd) na zlewisko Batyku i
M. Czarnego. Pisa autor: Dwie te powierzchnie, z ktrych kada jest z rodzaju
powierzchni skonych (surfaces gauches), podobne sobie i zrose z sob po linii
rozdziau wd, a symetrycznie wzgldem tej ostatniej pooone, daj wyobraenie
oglnej formy caego tego obszaru. Konkludowa, e taki podzia nadaje
obszarowi polskiemu odrbn zupenie cech od przylegych krain; ani poza Dniepr
i Dwin, ani po za Karpaty i Odr posta tego obszaru, tak jakemy j oznaczyli,
nie daje si rozcign. Czworobok zamykajcy si liniami czcymi Gniezno,
Krakw, Wilno i Kijw uznawa za podstaw panowania nad obszarem Polski8.
Warto podkreli, e Oskar ebrowski opierajc si w swojej koncepcji
geopolitycznej na paradygmacie deterministycznym, posugiwa si nie tylko
argumentacj hydrograficzn, ale take geologiczn, co podkrela przekrj
geologiczny omawianego obszaru (zob. mapa 1).
Franciszek Bujak susznie zauway, e zachodnia granica polskiego obszaru
naturalnego, wyznaczona przez ebrowskiego, w sposb nienaturalny dzieli lsk.
Stanowi take de facto zrwnanie roli Odry z rol Dniepru i Dwiny w caym ich
biegu, co jest sprzeczne z charakterem tej rzeki, ktra nie ma charakteru
granicznego en bloc (praktycznie brak lewobrzenych dopyww)9.
Z podziau Europy nakrelonego przez ebrowskiego wynikao, e obszar
wyznaczonej przez niego polskiej krainy naturalnej by podzielony midzy cz
poudniowo-zachodni a pnocno-wschodni kontynentu. Fakt ten implikowa jego
zdaniem nieustanny konflikt z Rosj i determinowa niejako Polsce swoiste
posannictwo: wstrzymywa napady Rosji i by w tej czci Europy ogniskiem
liberalnych wyobrae10. Jak juz zaznaczono wyej, gwn osi geopolityczn
Europy bya zdaniem ebrowskiego linia czca Zalew Kuroski i Zatok Odesk
(zob. mapa 2).

Ibidem s. 48-49.
O. ebrowski, Polska, s. 13, 29.
9
F. Bujak, op. cit., s. 12.
10
O. ebrowski, Polska, s. 49.
8

171

Mapa 1. Polska w naturalnych granicach wg Oskara ebrowskiego (1847)

(rdo: O. ebrowski, Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego, Pary 1847.)

172

Europa pnocno-wschodnia

Europa poudniowo-zachodnia

Mapa 2. Gwna o geopolityczna i podzia Europy wg Oskara ebrowskiego (1847 r.)

(oprac. wasne)

ebrowski w swojej ksice wyrnia dwa gwne czynniki potgi narodw:

potg materialn i potg moraln. Miay one kluczowe znaczenie zarwno w
odniesieniu do ycia wewntrznego jak i zewntrznego narodw. W yciu
wewntrznym, do potgi materialnej zalicza uksztatowanie terytorium danego
pastwa, w tym kluczowymi czynnikami byy tu jednolito i obronno danego
obszaru. Do potgi moralnej zalicza form ustroju pastwowego oraz poziom i
organizacj owiaty. W odniesieniu do ycia zewntrznego, w skad potgi
materialnej wchodzia polityka rwnowagi oraz charakter traktatw handlowych,
ktre miay by zabezpieczeniem bytu materialnego. Do potgi moralnej w tym
obszarze ycia zalicza prawo midzynarodowe oraz zasad wolnoci politycznej i
religijnej narodw11.
Wrd przyczyn upadku Rzeczypospolitej u Oskara ebrowskiego moemy
znale dwie kategorie: przyczyny natury politycznej i natury geopolitycznej. Do
nich pierwszych zalicza bdy w organizacji pastwa, potpia m.in. ustrj
wewntrzny (brak uwaszczenia chopw, wewntrzne konflikty etniczne) oraz
system owiaty (potpia system edukacyjny stworzony przez jezuitw; w rozwoju
owiaty w Polsce wyrnia trzy okresy: do jezuitw, za jezuitw i po wypdzeniu
jezuitw). Bdami geopolitycznymi byy wg niego przede wszystkim: brak
trwaego oparcia granicy poudniowej o Morze Czarne, granicy zachodniej na
Odrze i sabe usadowienie si Polski nad Batykiem, brak umocnienia, a nawet
osabienie geostrategicznej linii Dwiny i Dniepru poprzez utrat Smoleska i
11

Ibidem, s. 27.
173

Witebska oraz dopuszczenie do utworzenia samodzielnego orodka siy w Prusach

Ksicych (Wschodnich)12.
Naley przyzna, e Oskar ebrowski jako jeden z pierwszych polskich badaczy
podj si tematyki stricte geopolitycznej, odchodzc od rozpraw o charakterze
stricte deskryptywnym na rzecz rozwaa analitycznych. Stworzy jedn z
pierwszych polskich koncepcji geopolitycznych, opierajc si na hipotezie o
istnieniu geopolitycznych obszarw naturalnych. Jako jeden z pierwszych nakreli
naturalnie wyodrbniony obszar Polski, czym o ponad p wieku wyprzedzi np.
Eugeniusza Romera. W wielu aspektach take trafnie analizowa przyczyny upadku
Polski.
SUMMARY
OSKAR EBROWSKI THE PRECURSOR OF POLISH GEOPOLITICS
Oskar ebrowski (born ca.1809, died 1883), Polish philosopher and engineer,
generally diveded Europe on two parts: South-Wesern and North-Eastern. In his
opinion natural territory of Poland should be bordered by the Baltic Sea, Black Sea
and rivers: Oder, Daugava, Dnieper. In his tought Poland was diveded on two
parts, which was a result of drainage divides separating drainage basins of Baltic
Sea and Balck Sea. By him drainage divides were very important political
boundaries.

12

Ibidem, s. 30-33, 41-44.

174

KAMIL GLINKA
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

MIDZY POLITYK A GEOPOLITYK.

WADYSAWA BARTOSZEWSKIEGO UWAGI NA TEMAT MIEJSCA
I ROLI POLSKI W EUROPIE PO ROKU 1989
Kwestia miejsca i roli Polski na arenie midzynarodowej stanowi przedmiot
rozwaa szerokiego grona badaczy podejmujcych analizy o nachyleniu stricte
geopolitycznym. Tym samym, uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie
z ktrym, to wanie demonta dwubiegunowego podziau wiata otworzy nowy
etap w wielopaszczyznowym procesie postrzegania pooenia naszego kraju
w zupenie nieznanej dotd rzeczywistoci geopolitycznej1. Jednym z obserwatorw
owej rzeczywistoci, pozostawa, i pozostaje nadal, Wadysaw Bartoszewski.
Sylwetka i dokonania Wadysawa Bartoszewskiego budz szereg kontrowersji
wrd komentatorw ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego ostatnich
dwch dekad2. Niejednokrotnie stanowi przedmiot oywionej debaty, angaujcej
przedstawicieli rnorodnych rodowisk, prdw i kierunkw ideowych. Zamierzeniem autora pozostaje oczywicie moliwie najbardziej rzeczowe przedstawienie, w oglnym zarysie, spostrzee Bartoszewskiego, formuowanych
w odniesieniu do procesu ksztatowania pozycji Polski na arenie midzynarodowej
po roku 1989. Spostrzee, stanowicych przyczynek ku refleksji nad, stosunkowo
czsto postulowanym i niestety niedocenianym, zwizkiem polityki i geopolityki.
Tym samym wydaje si, e dziaania i uwagi Bartoszewskiego, podnoszone
w kontekcie okrelania miejsca i roli naszego kraju w Europie, wpisuj si
w pojcie tzw. geopolityki stosowanej, definiowanej jako praktyczny sposb
prowadzenia polityki, w ktrym najwaniejsza rol odgrywa mylenie przestrzenne
w kategoriach rywalizacji i walki o wpywy3. Pogldy Bartoszewskiego, odnoszce
si do kwestii ksztatowania pooenia naszego kraju w obliczu przeomowych
wydarze doby Jesieni Ludw, z ca pewnoci nie nosz znamion caociowej
koncepcji. Tym samym spojrzenie na jego sylwetk poprzez pryzmat, przede
wszystkim, praktycznych dokona wydaje si odpowiada zasadniczemu
nachyleniu metodologicznemu podejmowanej analizy. Analizy, ktrej materia
badawczy stanowi, oprcz opracowa z zakresu geopolityki i uregulowa natury
prawnej, artykuy, przemwienia, wywiady i laudacje wygaszane przez
Bartoszewskiego.
Szereg wtpliwoci, na gruncie literatury podejmujcej kwestie zalenoci
midzy przestrzeni geograficzn a orodkami siy w perspektywie historycznego
1
D. M. Kotz, System Change nad State Disintegration in the Demise of the Soviet Union, Oost
Europa Verkenningen, 2001, nr 166, s. 6.
2
I. Pachciska, Wadysaw Bartoszewski doktorem honoris causa Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Pawa II, Lublin 2008, s. 5-8.
3
L. Sykulski, Geopolityka a rurocigi, Rurocigi, 2009, nr 1-2, s. 39.

175

dugiego trwania4, budzi kwestia interpretowania terminu Europa. Oczywicie,

bywa on charakteryzowany w rny sposb, w zalenoci od dominujcego ujcia:
geograficznego, spoeczno-kulturowego, politycznego, ktre ma decydowa
o przyjciu jego okrelonej definicji. O ile co do pnocnych i zachodnich granic
starego kontynentu badacze przestrzeni geopolitycznej prezentuj na og zblione stanowisko, to rubiee poudniowe i wschodnie okrelane s w sposb
niejednoznaczny. Podobnie rysuje si problem zasadniczego okrelenia terytorialnych ram Europy Zachodniej i Europy rodkowej, Europy Wschodniej itd.
Zadaniem autora niniejszego opracowania nie jest oczywicie rozwizanie tego
typu sporu, toczcego si w obrbie rodowisk geopolitycznych. Nie mniej jednak,
na potrzeby dalszej analizy, uzasadnionym wydaje si by wskazanie na szczeglne
walory naukowo-poznawcze tych definicji Europy, ktre w stosunkowo jednoznaczny sposb akcentuj przede wszystkim podoe historyczne, kulturowe
i aksjologiczne5, a nie geograficzne6, dokonywanego rozrnienia. Wybr tego typu
kryterium znajduje dodatkowo szczeglne uzasadnienie w postaci dorobku
Bartoszewskiego, ktrego istotn klamr stanowia, i nadal stanowi, niejednokrotnie
poskrelana przez niego, szeroko pojmowana paszczyzna teleologiczno-aksjologiczna7. Tym samym, Europa, w przyjmowanym rozumieniu, charakteryzowana
jest przede wszystkim poprzez pryzmat dominujcej oglnej wizji porzdku wiata,
istoty czowieczestwa oraz postulowanego katalogu wartoci, wyrastajcych
z uniwersalnej triady, na ktr skadaj elementy materialnego i pozamaterialnego
dorobku, czerpice z tradycji greckich, rzymskich i judeochrzecijaskich8.
Nie ulega wtpliwoci, e przemiany doby Jesieni Ludw, nijako na nowo,
okreliy pozycj Polski w Europie i na wiecie. Ze wzgldu na fakt, e stanowi
one istotn cezur dla podejmowanej analizy, uzasadnionym wydaje si by
akcentowanie kilku zasadniczych komponentw, decydujcych o ich wpywie na
wewntrzn i zewntrzn sytuacj krajw starego kontynentu, w tym Polski. Tym
samym, wydarzenia przeomu lat 80. i 90. XX w. ubiegego stulecia stanowiy
istotny impuls dla rozwoju naukowej refleksji nad redefinicj podstawowych zasad
i mechanizmw dziaania podmiotw stosunkw midzynarodowych o statusie
pastwa9. Co szczeglnie wane, postawiy one, zarwno przed gwnymi graczami
areny wiatowej, jak i dotychczasowymi czonkami tzw. systemu wschodniego10,
wymg okrelenia strategii funkcjonowania na globalnej szachownicy wpyww
i zalenoci. W tym kontekcie, annus mirabilis stworzy fundament dla przeprowadzenia tego typu procesu przez konstruktorw porzdku politycznego,
4

Tego, O aktualnoci geopolityki. Krtkie wprowadzenie, Geopolityka, 2008, nr 1, s. 4.

K. astawski, Polsko i europejsko w procesie integracji kontynentu, Studia Europejskie, 2008,
nr 1, s. 16-17.
6
C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 339-349.
7
Przemwienie ministra spraw zagranicznych RP Wadysawa Bartoszewskiego na specjalnej sesji
Bundestagu i Bundesratu 28 kwietnia 1995 r. w Bonn, <http://www.berlin.polemb.net/index.php?document=316> (16.03.2009).
8
J. Santer, Europa poszukuje swojej tosamoci, Monitor UE, 2008, nr 10, s. 112-113.
9
S. Dbski, Tosamo i dowiadczenia historyczne Polakw a polska polityka zagraniczna, w:
Polska-Niemcy. Tosamoci i kryteria bezpieczestwa w stosunkach transatlantyckich, pod red. S.
Dbskiego, T. Jaskuowskiego, Warszawa 2005, s. 70-71.
10
J. Gray, Czarna msza. Apokaliptyczna religia i koniec utopii, Krakw 2009, s. 55.
5

176

gospodarczego i spoecznego Polski. Zwaszcza, e fenomen przebudowy adu

globalnego przynis szereg zasadniczych pyta o miejsce i rol naszego kraju
w nowej, geopolitycznej rzeczywistoci. Sta si impulsem dla rozwaa nad
geopolitycznym potencjaem Wolnej Rzeczpospolitej, rozpatrywanym w perspektywie jej znaczenia i roli na arenie midzynarodowej.
Dezintegracja systemu nakazowo-rozdzielczego ZSRR sprawia, e rodzimi
decydenci polityczni stanli przed zadaniem, moliwie najbardziej optymalnego,
nie tylko zdefiniowania, ale i wykorzystania owego geopolitycznego potencjau.
Oczywicie, dokonujc ju choby pobienej analizy sytuacji wewntrznej naszego
kraju pocztku lat 90. ubiegego stulecia, mona pokusi si o stwierdzenie, e byo
to zadanie obarczone szeregiem trudnoci11. W obliczu dynamicznego procesu
transformacji ustrojowej, wysiki kolejnych rzdw zorientowane byy, w gwnej
mierze, na ustabilizowaniu sytuacji wewntrznej cigle modej i niestabilnej
przecie demokracji. Niemniej jednak, okrelenie zasadniczych zrbw koncepcji
zaangaowania Polski w szeroko pojmowanej przestrzeni midzynarodowej,
wymagao przyjcia konkretnych rozwiza natury teleologicznej, aksjologicznej
oraz instytucjonalno-prawnej. Zwaszcza, e pooenie naszego kraju, choby ze
wzgldu na niezwykle przemiany mapy politycznej Europy, ulego zasadniczej
zmianie. Trzy pastwa, z ktrymi Polska dotd ssiadowaa, przestay istnie, a w
ich miejsce pojawio si siedem nowych pomiotw stosunkw midzynarodowych.
Z drugiej strony, projekty okrelajce ksztat i skal midzynarodowego zaangaowania rodzimych decydentw politycznych po roku 1989, na og jedynie
w niewielkim, ograniczonym zakresie stanowiy istotny element rozwaa przedstawicieli opozycji demokratycznej12 czy te rodowiska polskiej emigracji13.
Polska doby Jesieni Ludw, jako jeden z wikszych, tak pod wzgldem
terytorialnym, jak i ludnociowym, krajw starego kontynentu, dysponowaa
wszelkimi atutami warunkujcymi jej szczegln pozycj geopolityczn.
Decydowao o tym, przede wszystkim, tranzytowe pooenie, pomidzy Wschodem
a Zachodem Europy, a cilej rzecz ujmujc: pomidzy jednoczcymi si
Niemcami, a chylcym si ku upadkowi Zwizkiem Radzieckim14. Innymi, rwnie
istotnymi czynnikami, w jednoznaczny sposb wpywajcymi na percepcj Polski
jako uczestnika stosunkw midzynarodowych, wydaway si by przede wszystkim: dostp do Morza Batyckiego, rozwinita sie eglugi rdldowej, zoa
zasobw mineralnych, tzw. kapita ludzki. Nie bez znaczenia pozostawao
rwnoczenie globalne postrzeganie naszego kraju, rozpatrywane na gruncie
11

E. Kundera, Transformacja polskiej gospodarki, w: Polityka w Polsce w latach 90. Wybrane

problemy, pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocaw 1998, s. 39-42.
12
K. Szczerski, W poszukiwaniu polskiej doktryny integracyjnej, w: Integracja europejska. Implikacje
dla Polski, pod red. J. Czaputowicza, Krakw 1999, s. 64-65.
13
M. Maciejewski, G. Hara, Zarys dziejw polskich idei federacji europejskiej na tle
zachodnioeuropejskich koncepcji zjednoczeniowych, w: Spoeczestwo w przeomie. Polska, Niemcy i
Unia Europejska, pod red. M. Maciejewskiego, Wrocaw 1999, s. 37, 67-70.
14
M. G. Muller, West European Perspectives on the History of East Central Europe. Traditions and
Current Trends, w: Polska- Niemcy Europa. Ksiga jubileuszowa z okazji siedemdziesitej rocznicy
urodzin Profesora Jerzego Holzera, red. P. Buras, E. Dmitrow, J. M. Fuszer, W. Jarzbek, E. C. Krl,
P. Malajczyk, Warszawa 2000, s. 411-420.

177

politycznym, spoecznym i kulturowym. Tym samym, na og pozytywny

wizerunek Polski jako lidera procesu przemian demokratycznych w Europie
rodkowo-Wschodniej, stanowi efekt szeregu rnorodnych wydarze, angaujcych uwag wiatowej opinii publicznej. Wrd nich, wymieni mona choby
objcie Stolicy Piotrowej przez Karola Wojty w roku 1978, przyznanie Lechowi
Wasie pokojowej Nagrody Nobla w roku 198315, czy te aktywno tzw.
rodowiska solidarnociowego16, niejednokrotnie odwoujc si do uniwersalnej,
powszechnie rozpoznawalnej, symboliki.
Og przemian natury politycznej, gospodarczej i spoecznej, ktrych katalizatorem stay si obrady okrgego stou, stanowi przedmiot realnego
zainteresowania Wadysawa Bartoszewskiego17. Jako wiadek i uczestnik wielopaszczyznowego i wielopodmiotowego procesu transformacji, dokonujcego si
w Polsce poczwszy od roku 1989, zauwaa on, e jego finalny efekt zaway na
okreleniu statusu naszego kraju, jako uczestnika stosunkw midzynarodowych18.
Tym samym, warto pokusi si choby o stosunkowo pobien analiz dotychczasowego, szeroko pojmowanego, dorobku Bartoszewskiego, stanowic przyczynek do dalszej refleksji na temat jego spostrzee formuowanych w odniesieniu
do miejsca i roli naszego kraju w Europie po roku 1989. Spostrzee, jasno
wskazujcych na konieczno transponowania na grunt rzeczywistoci midzynarodowej szeregu elementw, decydujcych o optymalnym wykorzystaniu
geopolitycznego potencjau, jakim dysponowaa, budujca swoj pozycj na arenie
globalnej, Polska.
Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym pogld
Bartoszewskiego w tym zakresie krystalizowa si stopniowo na przestrzeni lat,
jako wypadkowa szeregu czynnikw. Niemniej jednak, jego zasadniczym komponentem pozostawa postulat zapewnienia Rzeczypospolitej Polskiej cakowitej
suwerennoci w dziaaniach podejmowanych na arenie midzynarodowej19. Z tego
przekonania, po czci, wyrastaa choby stosunkowo czsto akcentowana
aktywno Bartoszewskiego, przypadajca na okres II wojny wiatowej,
a zwaszcza, Powstania Warszawskiego. Rwnie w czasie formowania si ustrojowych ram najweselszego baraku w socjalistycznym obozie pastw, niejednokrotnie akcentowa on swj sprzeciw wobec pozbawienia naszego kraju niezalenoci w dziaaniach wewntrznych i zewntrznych. wiadczya o tym choby
wieloletnia, w mniejszym bd wikszym stopniu okrelona, wsppraca z Radiem
Wolna Europa. Co wicej, na przestrzeni lat 1945-1989, by on kilkakrotnie

15
Lech Wasa przewodniczcy NSZZ Solidarno, Polska Agencja Prasowa, Warszawa 1990, s.
164-178.
16
E. Wnuk-Lipiski, Okrgy st a procesy spoeczne, w: Rok 1989. Nowa Polska. Odmieniona
Europa, pod red. A. Kodera, Warszawa 1999, s. 261-272.
17
Z prac komisji senackich, Diariusz Senatu RP, 1999, nr 33, <http://www.senat.gov.pl/K4/DOK/DIAR/33/3303.htm#a1> (16.09.2009).
18
W. Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad wiatowego Zjazdu Polskich
Kombatantw, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Zjazd_Kombatantow_2_09_2009.doc> (18.10.2009).
19
M. Komar, Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s. 8.

178

przesuchiwany, aresztowany, wiziony i internowany20. Poprzez pryzmat tego typu

intencji naleaoby rwnie spostrzega sygnowanie w roku 1976 listu przeciw
zmianom w Konstytucji PRL. Zmianom, w oczywisty sposb potwierdzajcych
ograniczon suwerenno pastwa21. Z uwagi na sytuacj geopolityczn lat 19451989, a zatem i realia tego okresu, spostrzeenia Bartoszewskiego mogy zosta
rozwinite dopiero w obliczu postpujcego demontau dwubiegunowego podziau
wiata oraz po odzyskaniu przez rodzimych decydentw politycznych penej
zdolnoci do suwerennego okrelania komponentw skadajcych si na polsk
racj stanu22.
Oglny zarys pogldw na rol i miejsce Polski na arenie midzynarodowej
prezentowanych przez Bartoszewskiego zosta zatem sformuowany w zupenie
nowej rzeczywistoci geopolitycznej. Jako ambasador Rzeczypospolitej Polskiej
w Republice Austrii, minister spraw zagranicznych w rzdzie Jzefa Oleksego oraz
Jerzego Buzka, przewodniczcy senackiej Komisji Spraw Zagranicznych, nie tylko
wsptworzy on, ale i przyczynia si do praktycznej realizacji zasadniczych ram
i kierunkw polskiej polityki zagranicznej, opartej, w wikszym bd mniejszym
stopniu, na paradygmacie stricte geopolitycznym. Tym samym, akcentowane przez
niego warunki efektywnego wykorzystywania potencjau Rzeczypospolitej Polskiej,
wynikajcego z uwarunkowa geograficznych, gospodarczych oraz kulturowych23,
korespondoway z oglnymi priorytetami rodzimej polityki zagranicznej, prezentowanymi zwaszcza na pocztku lat 90. ubiegego stulecia. Priorytetami,
sprowadzajcymi si do dokonania zasadniczej reorientacji, obserwowanej na
gruncie sojuszy i aliansw midzynarodowych.
Analiza funkcjonowania rodzimej demokracji ostatnich dwudziestu lat pozwala
na wysunicie stwierdzenia, zgodnie z ktrym stosunek Wadysawa Bartoszewskiego do kwestii miejsca i roli Polski w Europie, praktycznie do tej pory,
zasadza si na przekonaniu o koniecznoci efektywnego wykorzystania pooenia
naszego kraju. Jego zdaniem rodzimi decydenci polityczni powinni opiera swoje
dziaania, podejmowane w przestrzeni midzynarodowej na tzw. idei pomostu
midzy Wschodem a Zachodem. Tym samym Polska, uwzgldniajc swj Pionierski wkad w proces demokratyzacji Europy rodkowo-Wschodniej oraz korzystajc z obiektywnych atutw natury geograficznej i demograficznej, umoliwiajcych realizacj koncepcji powrotu do Europy, jest w stanie peni funkcj
swojego rodzaju cznika pomidzy krajami starej czci kontynentu a dawnymi czonkami tzw. bloku wschodniego24. Bogate dowiadczenie przedstawicieli
rodzimych rodowisk politycznych i intelektualnych, stanowice m.in. efekt
czynnego zaangaowania w caoksztat przebudowy adu globalnego doby Jesieni
20

W. Bartoszewski, Dziennik z internowania, Warszawa 2006, s. 7-17.

M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 120-121.
22
E. Skotnicka-Illasiewicz, Powrt czy droga w nieznane? Europejskie dylematy Polakw, Warszawa
1995, s. 115.
23
W. Bartoszewski, Wyzwania i dylematy. Polska i Niemcy w ksztatowaniu przyszej Unii
Europejskiej,
<http://www.cie.gov.pl/futurum.nsf/0/DF2C0233F62D2CA2C1256CAB002B7F36>
(14.10.2009).
24
B. Geremek, Polska w Europie: geostrategiczne dylematy, w: Polska- Niemcy Europa. Ksiga
jubileuszowa z okazji siedemdziesitej rocznicy..., s. 197.
21

179

Ludw25, stanowi, zdaniem Bartoszewskiego, rkojmi moliwego zaangaowania

Polski w dalszy proces integracji starego kontynentu. Zwaszcza, e Unia
Europejska, jako organizacja aspirujca do miana podmiotu harmonizujcego
odmienne interesy szeregu krajw czonkowskich, stanowi wedug profesora tzw.
struktur otwart. Struktur, ktrej geograficznych i funkcjonalnych ram nie sposb
jednoznacznie okreli26. Wielopaszczyznowe zaangaowanie Rzeczypospolitej
Polskiej w funkcjonowanie UE jako caoci, stanowi zdaniem Bartoszewskiego
impuls dla umacniania systemu europejskiej wsppracy. Systemu istotnego
z punktu widzenia zapewnienia bezpieczestwa politycznego, militarnego i gospodarczego naszego kraju, pooonego midzy dwoma wanymi graczami areny
globalnej Niemcami a Rosj.
Tym samym, Polska, po osigniciu strategicznych celw, wysuwanych przez
gwnych konstruktorw rodzimej polityki zagranicznej27, w postaci czonkostwa
w NATO oraz Unii Europejskiej28, moe stanowi kluczowe ogniwo procesu
rozszerzenia szeroko pojmowanych mechanizmw wsppracy, angaujcej,
z jednej strony Bruksel, a z drugiej kraje Europy Wschodniej. Kraje, dowiadczajce trudw transformacji ustrojowej, politycznej, gospodarczej
i spoecznej. Tym samym, to wanie aktywne uczestnictwo Rzeczypospolitej
Polskiej w okrelaniu zasadniczych ram funkcjonowania Unii Europejskiej
warunkuje zdolno rodzimych decydentw politycznych do samookrelenia miejsca i roli Polski na arenie midzynarodowej. Samookrelenia, dokonywanego
poprzez pryzmat wpywu wywieranego na przyjmowane, w ramach europejskiej
rodziny pastw, mechanizmy wsppracy z parterami ze wschodniej czci starego
kontynentu. Zdaniem Bartoszewskiego dziaalno Polski w tym kontekcie
powinna by okrelana przez wspierane wszelkich dziaa obliczonych na
sformuowanie tzw. europejskiej perspektywy dla szeregu czonkw dawnej
radzieckiej strefy wpyww, m.in. Ukrainy i Biaorusi. Co wicej, w interesie
Warszawy pozostaje praktyczna realizacja postulatu prowadzenia przez Uni
jednoczenie spjnej, jasnej i zrnicowanej polityki w relacjach z poszczeglnymi
dawnymi republikami ZSRR.
Miejsce i rola Polski w Europie po roku 1989, zdaniem Wadysawa
Bartoszewskiego, determinowana jest, oprcz aktywnej dziaalnoci podejmowanej
na forum Unii Europejskiej i NATO, efektywn organizacj stosunkw dwustronnych z ssiadami29. Przekonanie takie wyrasta z jednej strony z realnej
potrzeby rozbudowy mechanizmw wsppracy regionalnej w Europie, m.in.
25

W. Bartoszewski, Bronisaw Geremek polityk i dyplomata, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/.../Geremek_Krakow%2005_11_08.pdf> (14.10.2009).

26
W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski w Europie rodkowej i Wschodniej,
<http://www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/0/B88D86DBBB9351B3C1256CAB002B7F37>
(16.10.2009).
27
W. Bartoszewski, Wolna Polska, zjednoczone Niemcy, jedna Europa, <http://www.kas.de/proj/home/pub/48/8/dokument_id-17723/index.html> (12.10.2009).
28
Pierwsze posiedzenie Senatu RP. Przemwienie marszaka seniora Wadysawa Bartoszewskiego,
Diariusz Senatu RP, 1997, nr 1, <http://www.senat.gov.pl/K4/DOK/DIAR/01/0102.HTM> (14.09.2009).
29
J. Bielecki, Wadysaw Bartoszewski: To nie mj styl, by kci si z ssiadami, Dziennik,
22.11.2007, nr 273, s. 16.

180

w oparciu o dotychczasowy dorobek Grupy Wyszechradzkiej i Trjkta Weimarskiego, a z drugiej potencjau Polski rozpatrywanego na gruncie, mniej lub
bardziej okrelonego, ewentualnego przewodnictwa mechanizmom wsppracy,
podejmowanej w rodkowo-wschodniej czci starego kontynentu.
Niemniej jednak, przedmiotem szczeglnego zainteresowania rodzimych elit
politycznych i intelektualnych, powinny sta si, zdaniem Bartoszewskiego, relacje
Polski z Niemcami, Rosj, Biaorusi i Ukrain. Nieskrpowany rozwj stosunkw
politycznych, gospodarczych, spoecznych i kulturalnych z tymi krajami wanie,
decyduje o stopniu efektywnoci wykorzystania geopolitycznego pooenia naszego
kraju oraz o jego roli i znaczeniu rozpatrywanym w perspektywie europejskiej.
Zdaniem Bartoszewskiego stan stosunkw przebiegajcych na linii Warszawa
Berlin w znaczcej mierze okrela rol i miejsce Polski w Europie. Bilans
wzajemnych relacji wpywa na postrzeganie naszego kraju na arenie midzynarodowej oraz okrela potencja Rzeczypospolitej Polskiej. Potencja, analizowany
na gruncie zdolnoci do podejmowania dziaa obliczonych na realizacj jej
strategicznych interesw. Dzieje si tak za spraw zbienoci priorytetw polityki
zagranicznej obu krajw, podnoszonej zarwno w perspektywie minionych,
przeomowych wydarze doby Jesieni Ludw, jak i przyszych inicjatyw integrujcych przedstawicieli Warszawy i Berlina. Wsppraca podejmowana przez
Rzeczpospolit Polsk i Republik Federaln Niemiec na forum Unii Europejskiej
stanowi efekt wieloletnich stara przedstawicieli, tak strony niemieckiej, jak
i polskiej, obliczonych na tzw. wczenie Polski do grona pastw demokratycznego
Zachodu30. Zdaniem Bartoszewskiego rok 1989 sformuowa trwae paradygmaty
polityczne o strategicznym znaczeniu dla kontynentu europejskiego, wytyczajce
gwne kierunki polityki naszego kraju oraz zasadnicze ramy stosunkw polskoniemieckich31.
Kwesti budzc szereg kontrowersji wrd zarwno aktorw, jak i komentatorw ycia politycznego kraju, pozostaje jednak, charakterystyczne dla
Bartoszewskiego, jednoznaczne odrzucenie prb interpretowania niemieckiego
wsparcia dla akcesji Polski do Unii Europejskiej w kategoriach restauracji Koncepcji Mitteleuropy32. Podobnie sytuacja przedstawia si w przypadku dokonywanej przez niego oceny niemieckiej Realpolitik33. Bartoszewski prezentuje
pogld, zgodnie z ktrym Rzeczpospolita Polska i Republika Federalna Niemiec,
z racji choby pooenia, reprezentuj ten sam typ interesw geopolitycznych34,
rozpatrywanych w kategoriach trwaego urzeczywistnienia idei bezpieczestwa
europejskiego. Urzeczywistnienia dokonywanego za spraw wsparcia dla procesu
30
Przemwienie kanclerza Republiki Federalnej Niemiec Helmuta Kohla w obu izbach Parlamentu
Rzeczypospolitej Polskiej z 6.07.1995 r., <http://www.berlin.polemb.net/index.php?document=331>
(17.03.2009).
31
W. Bartoszewski, Proces integracji a rola (16.10.2009).
32
A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 2001, s. 173.
33
A. Cymerman, Rozwj koncepcji integracji europejskiej w szkole historycznej, w: Ekonomia i
Midzynarodowe Stosunki Gospodarcze, pod red. B. Fiedora, J. Rymarczyka, Wrocaw 2007, s. 237238.
34
W. S. Burger, Zachodnioniemieccy politycy wobec jednoci Niemiec i Europy (1945-1990), Toru
2006, s. 162-328.

181

demokratyzacji krajw dawnego bloku wschodniego35. Co symptomatyczne,

Bartoszewski praktycznie w ogle nie porusza kwestii zwizanych z aktywnoci
tzw. rodowisk wypdzonych, analizowan na gruncie da odszkodowawczych
wobec Polski. Aktywnoci istotn przecie w punktu widzenia dobrossiedzkiego
okrelenia stanu wzajemnych stosunkw.
Po osigniciu zasadniczych celw wysuwanych przez konstruktorw polskiej
polityki zagranicznej pocztku lat 90., m.in. przez profesora Krzysztofa Skubiszewskiego, Bartoszewski wydaje si upatrywa w dalszym, wielopaszczyznowym i wielopodmiotowym procesie rozwoju relacji dwustronnych, szansy
na uzyskanie niemieckiego wsparcia dla polskich postulatw o znaczeniu
strategicznym. Postulatw dalszego rozszerzenia Unii Europejskiej i NATO na
Wschd oraz wzmocnienia idei wsppracy regionalnej36. Zwaszcza, w obliczu
przyjcia funkcjonalnego porozumienia w kwestii uznania granicy na Odrze i Nysie
uyckiej37, wsppracy natury politycznej, gospodarczej38 oraz kulturalnej39. Co
wicej, wedug Bartoszewskiego, cennymi z punktu widzenia praktycznej realizacji
tych postulatw, wydaj si pozostawa kontakty w ramach Trjkta Weimarskiego40. Sama idea polsko-niemieckiej wsplnoty interesw i wartoci, pojmowana poprzez pryzmat zbienoci priorytetw geopolitycznych obu pastw oraz
prezentowanych wizji aksjologicznego fundamentu integracji Europy41, powinna
natomiast stanowi przyczynek dla ksztatowania relacji dwustronnych pomidzy
Polsk a pozostaymi ssiadami. Relacji obarczonych, podobnie jak to miao
miejsce w przypadku polsko-niemieckiego pojednania, skrajnie negatywnymi
dowiadczeniami historycznymi42.
Relacje polsko-rosyjskie rwnie nosz znamiona istotnych z punktu widzenia
samookrelenia miejsca i roli Polski w Europie w nowej rzeczywistoci geopolitycznej. Zwaszcza, e projekty o fundamentalnym znaczeniu dla bezpieczestwa naszego kraju, choby w postaci dalszego rozszerzenia UE, nie bd
mogy zosta zrealizowane bez uwzgldnienia priorytetw polityki zagranicznej
potnego wschodniego ssiada. Pierwsza poowa lat 90. ubiegego stulecia
przyniosa szereg decyzji o ogromnym znaczeniu dla przyszoci polsko35

W. Bartoszewski, Polska Niemcy. Wsplnota wartoci i interesw, <http://www.kas.de/wf/doc/kas_14890-544-8-30.pdf >(16.10.2009).

36
W. Bartoszewski, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Warszawa_26_maja_2009.pdf> (16.10.2009).
37
E. Cziomer, Nowe uwarunkowania i problemy stosunkw polsko-niemieckich w latach dziewidziesitych, Rocznik polsko-niemiecki 1993, 1994, s. 186-189.
38
Dz. U., nr 14, poz. 56, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec
o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17.06.1991 r.
39
Dz. U., nr 39, poz. 379, Umowa midzy Rzdem Rzeczpospolitej Polskiej a Rzdem Republiki
Federalnej Niemiec o wsppracy kulturalnej z 14.7.1997 r.
40
Wsplne owiadczenie ministrw spraw zagranicznych Francji, Niemiec i Polski w sprawie
przyszoci Europy w Weimarze z 29.08.1991 r., <http://www.pol-niem.pl/index.php?page=1020100000> (18.03.2009).
41
W. Bartoszewski, Proces rozwoju wsppracy polsko-niemieckiej jako fundament umacniania
spoeczestwa obywatelskiego w UE,
<www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Gliwice%2004_11_08.pdf> (16.03.2009).
42
M. P., nr 37, poz. 647, Uchwaa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Pami i odpowiedzialno w
65. rocznic wybuchu II wojny wiatowej z dnia 27.11.2004 r.

182

rosyjskiego dialogu, rozpatrywanego w perspektywie politycznej43, gospodarczej44

i militarnej45. Niemniej jednak to przynaleno naszego kraju do NATO oraz Unii
Europejskiej, zdaniem Bartoszewskiego, korzystnie wpyna na stan obustronnych
stosunkw politycznych. Oglny bilans zyskw i start, rozpatrywany na tym
gruncie, pozwala na wysuniecie tezy zgodnie z ktr wczenie Polski w orbit
europejskich i transatlantyckich procesw integracyjnych, zaowocowao zwikszeniem stopnia pragmatyzmu w relacjach bilateralnych46. Oczywicie postulowana przez Bartoszewskiego aktywno Polski w ramach Unii Europejskiej,
rozpatrywana na polu wielopaszczyznowego rozwoju wsppracy z czonkami
dawnego bloku wschodniego, moe budzi i zapewne budzi w Moskwie pewne
obawy, choby ze wzgldu tzw. mocarstwowe ambicje Kremla. Ambicje, szczeglnie widoczne zwaszcza w stosunku do Biaorusi oraz Ukrainy. Tym samym
koniecznie wydaje si by stonowane, ale jednoznaczne prezentowanie wschodnim
partnerom Unii kierunkw i ofert wsppracy, cakowicie alternatywnych w stosunku do propozycji wysuwanych przez Rosj.
Z drugiej strony, waga relacji polsko-rosyjskich wynika z faktu ogromnej roli
Moskwy w zapewnieniu naszemu krajowi, podobnie jak szeregu innym europejskim partnerom Warszawy, dostaw surowcw energetycznych. Na tym gruncie
Bartoszewski wskazuje na znaczenie dziaa podejmowanych w ramach Unii
Europejskiej, jako organizacji integrujcej interesy szereg pastw starego kontynentu. Jego zdaniem, szczeglnie podan wydaje si by taka postawa
rodzimych decydentw politycznych, ktra sprowadza si do upatrywania
gwarancji skutecznoci polskiej polityki zagranicznej, adresowanej w kierunku
Kremla, w kontekcie oddziaywania na Rosj przez Uni Europejsk jako cao47.
Pozycja Biaorusi na geopolitycznej mapie Europy i wiata wydaje si by
szczeglna ze wzgldu na szereg rnorodnych czynnikw48. Z jednej strony
stanowi ona dla Rosji swojego rodzaju geopolityczn sfer buforow na wypadek
wzrostu napicia w relacjach z przedstawicielami bogatego Zachodu. Co wicej,
uchodzi za namacalny przykad realnego zaangaowania rosyjskich elit politycznych i gospodarczych w proces sankcjonowania stopniowego powrotu do
zimnowojennego status quo w Europie. Zaangaowania motywowanego wzgldami
natury prestiowej, czy te ideologiczno-propagandowej. Z drugiej strony Biaoru
stanowi obiekt realnego zainteresowania szeregu organizacji midzynarodowych

43

Dz. U., nr 61, poz. 191, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk o przyjaznej
i dobrossiedzkiej wsppracy z dnia 22.05.1992 r.
44
R. Podgrzaska, Priorytety polskiej polityki zagranicznej w pracach rzdw poczerwcowych, w:
Wybrane zagadnienia polityki zagranicznej Polski po 1989 roku, pod red. R. Podgrzaskiej. .
Tomczaka, Szczecin 2006, s. 18-24.
45
Ukad midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk w sprawie wycofania wojsk Federacji
Rosyjskiej z terytorium Polski z dnia 22.05.1992 r., <www.msz.gov.pl/bpt/documents/7526.pdf>
(16.10.2009 r.).
46
W. Bartoszewski, Proces integracji a rola(16.10.2009 r.).
47
R. Stemplowski, Wsplny kierunek dla Polski i Rosji, Polski Przegld Dyplomatyczny, 2001, nr 4,
s. 5-10.
48
J. Czerep, Biaoru w poszukiwaniu swojego miejsca w Europie, Pulaski Policy Papers, 2009, nr
16, s. 1-2.

183

monitorujcych przestrzeganie praw czowieka49 oraz stopie rozwoju spoeczestwa obywatelskiego50. W tego typu kontekcie, naleaoby rwnie
odczytywa trosk szeregu pastw europejskich, w tym, z racji faktu bezporedniego ssiedztwa rwnie i Polski, o perspektywy rozwoju demokratycznego
systemu rzdw na Biaorusi.
Wedug Bartoszewskiego, Rzeczpospolita Polska z uwagi na konieczno
realizacji wasnych geopolitycznych interesw, powinna przyjmowa moliwie
najbardziej aktywn postaw, zarwno wobec biaoruskich wadz, jak i spoeczestwa, znacznie wykraczajc poza oglne ramy wsppracy okrelonej w roku
199251. Ewentualne objcie Biaorusi procesem demokratycznej transformacji
ustrojowej stanowioby realizacj strategicznych interesw Polski, rozpatrywanych
w perspektywie zapewnienia bezpieczestwa starego kontynentu. Tym samym
zadaniem Warszawy pozostaje dbao o to, by Unia Europejska prezentowaa
Biaorusi stosunkowo jasn ofert wsparcia, przede wszystkim natury gospodarczej.
Wsparcia owocujcego w dugofalowej perspektywie nakreleniem tzw. europejskiej perspektywy dla Miska. Ponadto zdaniem Bartoszewskiego, ze wzgldu
na pooenie mniejszoci polskiej w tym kraju, Warszawa powinna podejmowa
dziaania obliczone na systematyczne wywieranie presji na biaoruskie wadze,
amice podstawowe prawa czowieka. Co wicej ewentualny progres, rozpatrywany na gruncie demokratyzacji ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego Biaorusi, uzaleniony jest od realnego wsparcia Polski dla budowy
spoeczestwa obywatelskiego w tym kraju52.
Na szczegln uwag z punktu widzenia realizacji geopolitycznych interesw
Rzeczpospolitej Polskiej, zasuguj szeroko pojmowane relacje polsko-ukraiskie.
Tym bardziej, e zdaniem Bartoszewskiego, nijako odwoujcego si do opinii
Brzeziskiego czy Gierdoyca53, niepodlega Ukraina stanowi decydujcy czynnik
decydujcy o stabilizacji w regionie. Oczywicie, pod wzgldem politycznym,
gospodarczym, kulturowym i etnicznym pastwo to nie jest w adnej mierze
jednorodne. Co wicej, wschodnie obszary Ukrainy znajduj si pod politycznym
wpywem Rosji, co wynika m.in. ze strukturalnego poczenia poszczeglnych
gazi ukraiskiego przemysu z systemem gospodarczym gwnego spadkobiercy
dorobku ZSRR. Aktualna sytuacja polityczna na Ukrainie, w duej mierze
uzaleniona jest od tzw. politycznego klimatu wok kwestii tranzytu rosyjskich
surowcw przez jej terytorium na Zachd Europy. Potencja geopolityczny
Ukrainy, rozpatrywany poprzez pryzmat szczeglnego pooenia geograficznego,
posiadanych zasobw surowcowych oraz tzw. kapitau ludzkiego, stanowi czynnik
49
Amnesty International Reoprt: Belarus 2009, <http://thereport.amnesty.org/en/regions/europecentral-asia/belarus> (12.10.2009).
50
The Map of Freedom in the World: Belarus 2009, <http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2009&country=7565> (14.10.2009).
51
Dz. U., nr 118, poz. 527, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Biaoru o dobrym
ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z dnia 23.06.1992 r.
52
W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski, (16.10.2009 r.).
53
Between Germany and Russia, Europe and America: historical points of reference of Central and
Western Europe, w: New Geopolitics of Ventral and Western Europe. Between European Union and
United States, Warszawa 2005, s. 43.

184

decydujcy o szczeglnym zainteresowaniu Moskwy utrzymaniem Kijowa

w obrbie wasnej strefy wpyww.
Z drugiej strony, raporty organizacji midzynarodowych niejednokrotnie
wskazuj na systemowy deficyt tradycji i instytucji demokratycznych oraz na
nieprzejrzyste zwizki tzw. wiata polityki i biznesu tego kraju. W tym kontekcie,
Rzeczpospolita, zdaniem Bartoszewskiego, jako czonek Unii Europejskiej
eksportera pokoju i dialogu54, powinna otwarcie wyraa swoje zaniepokojenie
stanem ukraiskich reform, niezbdnych z punktu widzenia okrelenia tzw.
europejskiej perspektywy dla Kijowa. Ponadto, w interesie Polski ley wspieranie
wszelkiego typu dziaa, obliczonych na intensyfikacj procesu dostosowywania
ukraiskich przepisw prawa do standardw obowizujcych w Unii Europejskiej55. Ze wzgldu na bezporednie ssiedztwo oraz wsplnot dowiadcze
natury historycznej i kulturowej, uzasadnionym wydaje si by upatrywanie
w Ukrainie strategicznego partnera na europejskiej szachownicy wpyww
i zalenoci56.
Wedug Bartoszewskiego, rodzime rodowiska polityczne powinny wykaza si
zrozumieniem dla przeszkd w transformacji dokonujcej si na Ukrainie. Z ca
pewnoci skrajnie niekorzystne dla Polski pozostaje pogbianie si permanentnego politycznego kryzysu w Kijowie. Z drugiej strony wsparcie dla procesu
szeroko pojmowanej przebudowy wewntrznej tego kraju, powinno by cile
skorelowane z ukraiskimi deklaracjami woli intensyfikacji wsppracy z Polsk
jako czonkiem Unii Europejskiej i NATO. Ewentualna akcesja Ukrainy do
europejskiej rodziny pastw z ca pewnoci stanowiaby, z jednej strony,
czynnik decydujcy o wzrocie poziomu bezpieczestwa na starym kontynencie,
a z drugiej, realizacj kluczowych, geopolitycznych postulatw Polski57.
Zagadnieniem szczeglnie istotnym z punktu widzenia realizacji priorytetw
polskiej polityki zagranicznej, rozpatrywanej w perspektywie dugofalowej,
pozostaje kwestia wsppracy obu krajw na paszczynie energetycznej, obliczonej
na wzrost bezpieczestwa energetycznego58, nie tylko w regionie, ale i w caej
europejskiej wsplnocie pastw59. Tym samym w interesie Polski ley
intensyfikacja bilateralnej aktywnoci na tym gruncie, wsparta perspektyw
czonkostwa Kijowa w NATO i Unii Europejskiej. Jej podstaw moe sta si
koncepcja budowy rurocigu Odessa Brody Gdask, uzupeniona, z jednej
strony, o wsplne dziaania owocujce zwikszeniem stabilnoci politycznej
w obrbie pastw tworzcych GUAM, a z drugiej, o przedsiwzicia implikujce
54

W. Bartoszewski, Wizja i moliwoci. O nowy kierunek w integracji europejskiej,

<http://www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/0/3501D49159A3A315C1256CAB002B7F2B> (12.10.2009
r.).
55
A. Petersen, Regions in Between: Europe, NATO and Geopolitics of Shifting Frontiers, Turkish
Policy Quarterly, 2008, tom 7, nr 2, s. 64.
56
W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski(16.10.2009 r.).
57
Wymiana midzynarodowa, Diariusz Senatu RP, 1998, nr 10, <http://www.senat.gov.pl/k4/dok/diar/10/1003.HTM> (17.10.2009 r.).
58
W. Bartoszewski, Europejska polityka bezpieczestwa. Polski punkt widzenia, <http://www.cie.gov.pl/futurum.nsf/0/D7DEDE952177A774C1256CAB002B7F34> (16.10.2009).
59
M. Ruszel, Geopolityczny wymiar wsppracy polsko-ukraiskiej w sektorze energetycznym,
Pulaski Policy Papers, 2008, nr 8, s. 2-3.

185

wczenie Ukrainy w ramy tzw. europejskiego systemu energetycznego60.

W kategoriach politycznego fundamentu realizacji tak zarysowanych celw,
zdaniem Bartoszewskiego, naleaoby postrzega program Partnerstwa Wschodniego. Nie bez znaczenia w tym kontekcie prezentuje si rwnie polskoukraiska wsppraca w ramach organizacji mistrzostw EURO 2012.
Wydaje si, e spostrzeenia Bartoszewskiego, dotyczce miejsca i roli Polski
w Europie po roku 1989, okrelaj oglne warunki moliwie najbardziej
efektywnego wykorzystania pooenia naszego kraju w nowej rzeczywistoci
geopolitycznej. Zarysowanie zasadniczych ram wielopaszczyznowej wsppracy
pomidzy Polsk a jej ssiadami, znacznie wykraczajcych poza idee
dobrossiedzkiego okrelenia ksztatu wzajemnych stosunkw, stanowi punkt
zwrotny w postrzeganiu naszego kraju jako aktywnego uczestnika stosunkw
midzynarodowych, aspirujcego do roli regionalnego lidera.
Oczywicie, powodzenie procesu ksztatowania relacji pomidzy Warszaw
a Berlinem, Miskiem, Moskw i Kijowem, umoliwiajcych realizacj przedsiwzi kluczowych z punktu widzenia geopolitycznego interesu Rzeczypospolitej
Polskiej, uzalenione jest w gwnej mierze od umiejtnoci wykorzystania
mechanizmw wsppracy w ramach UE. Umiejtnoci, bdcej udziaem
rodzimych decydentw politycznych. Co wicej, to waciwe okrelenie relacji
bilateralnych z czterema wskazanymi wczeniej ssiadami decyduje o przyjciu
przez Polsk roli cznika pomidzy Wschodem z Zachodem Europy oraz
rzecznika dalszego, terytorialnego rozszerzenia europejskiej rodziny pastw,
a take inicjatora posuni i przedsiwzi skierowanych w stosunku do Biaorusi
i Ukrainy, niezwykle istotnych z punktu widzenia zapewnienia geopolitycznej
stabilnoci i bezpieczestwa starego kontynentu. Wydaje si zatem, e w opinii
Bartoszewskiego aktywnego polityka przecie, czynnik warunkujcy realizacj
tak zarysowanych celw stanowi geopolityczna refleksja, stajca si udziaem
najwyszych przedstawicieli wadzy. Refleksja, niejednokrotnie tylko w oglnym
zarysie charakteryzujca dziaania, z jednej strony, podejmowane na najwyszym
szczeblu, a z drugiej, decydujce o wykorzystaniu geopolitycznego pooenia
Polski.
SUMMARY
BETWEEN POLITICS AND GEOPOLITICS. WADYSAW BARTOSZEWSKIS
REMARKS ABOUT THE POSTION AND THE ROLE OF POLAND IN EUROPE
AFTER 1989
The main aim of the article is to present Wadysaw Bartoszewskis views on the
position and the role of Poland in Europe after 1989. The core of the article is the
analysis of Bartoszewskis opinions about the subject of the development of
bilateral relations between Poland and Germany, Russia, Ukraine and Belarus in the
60

W. Bartoszewski, Polacy i Niemcy w Europie XXI wieku, <www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/PISM_6_lutego_2009.pdf> (14.08.2009).

186

new geopolitical reality. The relations influence the geopolitical position of our
country. The analysis is carried out in relation to the process of establishing
priorities of Polish foreign policy. The process which was caused by the end of
bipolar division of the world. What is more, the analysis can be regarded as an
impulse to the scientific reflection on the postulated connection between politics
and geopolitics.

187

RYSZARD SURMACZ
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

POLSKA ODRBNO CYWILIZACJA NA PRZESTRZENI WIEKW

Wstp
Kade zagadnienie, kada rzecz i kada osoba wszystko, musi mie swj
punkt odniesienia. Bez takiego punktu odniesienia wszystko: zagadnienie, rzecz
i osoba zatracaj swoj wyrazisto i perspektyw, a ich badacze rozsdek.
Pierwsza Rzeczpospolita i dowiadczenia nabyte w okresie niewoli byy punktem
odniesienia dla Drugiej Rzeczypospolitej; interesy imperialne Rosji/ZSRR i zbolszewizowany komunizm by punktem odniesienia dla PRL-u; punktem odniesienia
dla kultury polskiej jest cywilizacja aciska, a polskiej specyfiki kulturowej
(odrbnoci cywilizacyjnej) geopolityczne pooenie Rzeczypospolitej Obojga
Narodw.
Chrzest Polski nie wyznacza pocztku naszych dziejw, ale w 966 r.
postawiono aciskie fundamenty pod konstrukcj naszego pastwa. I, jak dotd,
jest to najtrwalsza budowla w naszej historii. Trwa nieprzerwanie od ponad 1000
lat. Rzeczpospolita Obojga Narodw bya bytem nowym, jej punktem odniesienia
by wzajemny szacunek do siebie i odwoanie si do mioci. Stranikiem tak
przyjtej konstrukcji by Koci i Bg. Ju wtedy gwny nacisk zosta pooony
na imponderabilia cywilizacji osoby (ducha), a nie cywilizacji rzeczy. W tym
samym czasie Europa Zachodnia zacza wybiera zupenie odmienny kierunek
odkry geograficznych i merkantylizmu. Drogi nasze, w ramach tej samej
cywilizacji, musiay si wic rozej.
Punkt odniesienia Drugiej Rzeczpospolitej od samego pocztku by niestabilny:
w dalszym cigu jeszcze troch jagielloski, ale ju troch piastowski (tzn.
staroeuropejski, czyli przedmerkantylny). Jej si bya tradycja polskiej odrbnoci
cywilizacyjnej, saboci brak warunkw i woli mniejszoci narodowych do
restytucji wsplnego pastwa i wsplnego dowiadczenia. PRL oznacza ostateczn
klsk Starej Polski, jej idei i demokracji. Po 1945 r. wrcilimy do uwarunkowa
piastowskich.
Polska piastowska, Polska jagielloska a take pojagielloska, Druga
Rzeczpospolita oraz PRL miay rne punkty odniesienia. Wszystkie zaczynay si
wic od pewnego przerwania. Polska trwa tysic lat, ale koncepcja pastwa zmienia
si za kadym razem. Polska piastowska miaa inn koncepcj, Polska jagielloska
inn, Druga Rzeczpospolita te inn, a PRL, polskiej nie mia wcale. Wszystkie
posiaday rwnie zupenie odmienne szanse rozwoju. Polska jagielloska
i pojagielloska miaa przechy ideologiczny, mimo to na tamtym terytorium, bya
pewn caoci. I by moe, w tym pooeniu geopolitycznym, byo to jedyne
moliwe rozwizanie. Gdy zabrako podstawy materialnej, tak uformowana
konstrukcja nie wytrzymaa prby czasu i wesza w nieuchronny proces podziau
narodowociowego. Polska okresu midzywojennego, cho niestabilna cywilizacyjnie, zacza wyrwnywa poziom pomidzy cywilizacj osoby, a cywilizacj
rzeczy i odwanie zacza stabilizowa gospodarczo swoje pastwo. Polska okresu
189

powojennego, ubezwasnowolniona i zalena od obcej cywilizacji, zacza nabiera

przechyu w kierunku cywilizacji materialnej, tracc coraz bardziej wasne
przymioty ducha. Elity komunistycznej Polski nie zauwayy, e nowe pooenie
dostarczyo nam wszystkim perspektyw powrotu do roli, jak Polska powinna
peni w okresie piastowskim. Niestety, goszona wczenie piastowsko miaa
przechy bardziej propagandowy ni praktyczny i naukowy. Obca ideologizacja
przesonia zdrowy rozsdek. Po 1989, a zwaszcza po 1993 roku (wyjazd wojsk
radzieckich z Polski), prawda okazaa si naga i uwaczajca nam wszystkim.
Powojenne elity now rzeczywisto potraktoway rwnie propagandowo, a gdy
historia powiedziaa sprawdzam, zabrako umiejtnoci i instrumentw. Nowe
elity nie zauwayy, e po 1945 roku, raz jeszcze, ta sama historia daa nam szans
naprawienia popenionych niegdy bdw.
I wanie na takim planie, na takim tle, naleaoby zobaczy histori polskiej
odmiennoci cywilizacyjnej. Jej wielko i jej upadek. To polska kultura bya
zaczynem syntezy, jaka dokonaa si w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodw.
Bez polskiej kultury, synteza ta nie posiadaby warunkw do zaistnienia. Warunki
te nie zaistniaaby te bez wkadu polskiego Kocioa katolickiego. Ta odmienno
nadaa charakter narodowy Polakom i wci odczuwamy jej dziaanie. Wci daje
zna o sobie, wci generuje predyspozycje i ograniczenia: kulturowe
i mentalnociowe. Niestety ostatnio zachodz do powane zmiany, ktre bd
musiay negatywnie odbi si na kondycji polskiej kultury. Zmienia si rola i sia
oddziaywania Kocioa katolickiego, a wic tej instytucji, ktra niegdy miaa
najwikszy wpyw na polsk tradycj i obyczaj. I to jest jedna strona medalu. Ale
jest te i druga.
Polskie dowiadczenia historyczne, kulturowe i polska odmienno cywilizacyjna bardzo cile zwizane s z geopolityk. Dotyczy to tak samo okresu
piastowskiego, jak i jagielloskiego. Polska piastowska zamkna sw epok jako
pastwo jednorodne o krystalizujcej si, lub ju uksztatowanej, aciskiej strukturze cywilizacyjnej. W okresie jagielloskim, oprcz cywilizacji aciskiej,
zmienio si wszystko. Po unii horodelskiej i inkorporacji Prus, Rzeczpospolita
znalaza si w zupenie innych ni wczeniej uwarunkowaniach kulturowych,
ekonomicznych i politycznych. Z jednolitego narodowo pastwa, o ustabilizowanej
pozycji w Europie (odnowienie Krlestwa, wasny uniwersytet, stabilizacja
obronna), staa si wielonarodowym pastwem o ogromnej przestrzeni i znaczeniu.
Ulego zmianie przeznaczenie Polski. Polska Kazimierzowska bya czci
Europy Zachodniej, ale tej przed odkryciami geograficznymi i kolonializmem.
Polska jagielloska stana na pograniczu dwch cywilizacji: aciskiej
i bizantyskiej, w oderwaniu od nowych dowiadcze europejskich. Nie miaa
wyjcia, musiaa podj si dziea, ktre przewyszao jej wydolno fizyczn,
ale nie przewyszao intelektualnej. Si napdow Polski piastowskiej powinien
by dostp do morza, si napdow Polski jagielloskiej stao si rolnictwo i szlaki
komunikacyjne. Krtko mwic, dopiero Rzeczpospolita Obojga Narodw
otrzymaa warunki do rozwoju polskiej odrbnoci w ramach cywilizacji aciskiej.
I pokazaa w jaki sposb naley j rozwija i w jaki sposb nie... jeeli w ogle
trzeba j nie.
190

***
Aeby odpowiedzie na tytuowe pytanie, odwoajmy si do okrelonych
porwna. W pierwszej kolejnoci, dla kontrastu, pokamy na czym polegaa
misja Polski piastowskiej, by potem odnie si do Polski jagielloskiej i odda
gos Fryczowi-Modrzewskiemu i Mickiewiczowi. Niech oni, urodzeni w tak
rnym czasie, opisz idea Pierwszej Rzeczypospolitej. W nastpnym podrozdziale
odwoajmy si do polskiej historiografii, a w kolejnym do przyczynkw
wiadczcych za istnieniem polskiej specyfiki kulturowej, a moe nawet cywilizacyjnej. Oczywicie, kady problem ma swj ciar gatunkowy i swoje dwie
strony. Nasz te. Mamy jednak do czynienia z przypadkiem szczeglnym, bowiem
poruszane tu zagadnienia nale do pomijanych, a w niektrych krgach,
z niezrozumiaych wzgldw, nawet do wstydliwych. Swoj uwag skupimy wic
na argumentach za, bowiem niniejszy referat moe mie zaledwie charakter
przyczynkarski. Uwagi nie powinna te uj daleko zaawansowana dezinformacja
polskiego spoeczestwa, zwaszcza modego pokolenia, co do roli Pierwszej
Rzeczypospolitej w naszych dziejach. Szale proporcji nie s wic rwne.
Epoka Piastowska
Epoka piastowska bya znakomit baz wyjciow dla epoki jagielloskiej. Jej
zadania bardzo trafnie scharakteryzowa Eugeniusz Kwiatkowski. Pisa: Najdawniejszym, a moe i najwaniejszym posannictwem Polski byo ustalenie
wyranej linii rozgraniczajcej dwie rasy, dwa zwizki kultur, dwie niezgbione
moliwoci rozwoju: germasko-niemieck i sowiasko-polsk. Zjednoczenie
zachodnich, pobratymczych Sowian, opartych szerok i mocn podstaw o Batyk
wymagao oczywicie wiekowych, nieustannych wysikw, ofiar, skoncentrowanej
i wiadomej woli; otwierao jednak nieocenione moliwoci rozwoju, narzucao
konsekwentnie linie ewolucji harmonizujce czynniki potgi gospodarczej
z czynnikami potgi politycznej. Wielkie wybrzee morskie, skierowane frontem ku
Europie zachodniej, byoby nieodzownie zdecydowao o historii politycznej
i gospodarczej, o rozwoju spoecznym i kulturalnym Polski na cae tysiclecia.
Samodzielna praca na morzu, to najbardziej bezporedni, najwyszy, najczynniejszy kontakt z cywilizacj caego wiata; to nieodparty przymus rozwoju handlu,
a w konsekwencji rozwoju produkcji, rozkwitu miast [...], to rdo lepszej
organizacji spoecznej, doskonalszych praw, znaczniejszych rodkw obronnych1.
Niestety, stao si inaczej. Najpierw wic powicona zostaa wielka cz ludnoci
nadbatyckiej i ludnoci rozsiadej szeroko na rubiey zachodniej. Trudny obowizek zaszczepiania kultury aciskiej, zwizanej nierozerwalnie z chrzecijastwem, przerzucony zosta na barki rycerzy niemieckiego zakonu krzyowego.
Przez cae stulecia odbywa si raz rozpoczty bez sprzeciwu Polski proces
spychania i rugowania ludnoci sowiaskiej na wschd, proces wynaradawiania,
zacierania, kurczenia, dawienia polskoci ludu nadbatyckiego. Jedynie Polska
1 E. Kwiatkowski, Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszej i obecnej, II wydanie, Krakw 1932, s.
25.

191

moga zaszczepi now kultur i now wiar ze zgod [...]. Krzyacy musieli to
uczyni mieczem, w twardej, codziennej walce, a na walce i zwycistwie musieli
oprze swe bezwzgldne prawa zdobywcy. Posiany bd polski potgowa si i rs
konsekwentnie przez cae stulecia2. Cytat ten, w wystarczajcy sposb, zamyka
i okrela zadania Polski w granicach piastowskich.
Polska Jagielloska
Polska jagielloska nie posiadaa jednego wymiaru kulturowego, jak piastowska.
Nie sposb jej okreli jednym cytatem. Po wyeliminowaniu zagroenia niemieckiego w 1410 r. stana przed zupenie nowym wyzwaniem. Staa si pastwem pogranicza kultur i cywilizacji, stana przed koniecznoci korzystania
z tradycji trzech pastw uformowanych w redniowieczu: Krlestwa Polskiego,
Wielkiego Ksistwa Litewskiego i pastwa krzyackiego z ca ich zoonoci
narodow, kulturow, religijn, oczywicie, wszystko stosownie do swoich
proporcji. Stana na drodze, po ktrej dotd nie szed nikt. Pchana niemieckim
parciem na wschd, stana przed niezwykle trudnym i cakowicie pionierskim
zadaniem: z koniecznoci i troch z przypadku. Stana przed koniecznoci
dokonania syntezy republikanizmu z monarchizmem, absolutyzmu z demokracj,
cywilizacji bizantyjskiej z acisk.
W Koronie jzykiem urzdowym by jzyk polski (w sdach acina),
w Wielkim Ksistwie Litewskim i na Ukrainie ruski, w Prusach niemiecki.
W kadej z tych dzielnic funkcjonowao inne prawo i inne obyczaje. W stosunku do
Polski Kazimierzowskiej zmienio wszystko. Zmieniy si nawet stosunki ze Stolic
Apostolsk, ktrej zasig nie obejmowa prawosawia ruskiego3. Na tak zrnicowanym etnicznie, narodowociowo, kulturowo, jzykowo, prawnie, ekonomicznie i cywilizacyjnie, obszarze mona byo si bardzo atwo pozabija
i wyniszczy nawzajem. Postawiono wic na braterstwo ludzi szlachetnych i idei
jagielloskiej. Bojarowie litewsko-ruscy przyjli cakowicie dobrowolnie wzorce
latyno-polskie szlachetnych rycerzy, jako wolnych wspgospodarzy Rzeczypospolitej. [...]W 1440 r. Konferencja Stanw pruskich cakowicie dobrowolnie
prosia o wczenie Prus do Korony, oczywicie z nadziej zachowania okrelonej
autonomicznoci4.
Pierwsza Rzeczpospolita w XVI w. opara si na trzech podstawowych zadach:
zasada bezwzgldnej swobody religijnej, zasada bezwojennoci i zasada jak
najmniejszego rzdzenia5. To bya przestrze swobody, w ktrej miay si zmieci
wszelkie sprzecznoci Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Po unii lubelskiej ok.
1580 r. nowa Rzeczpospolita stana na terytorium liczcym ok. 865 tys. km2
(Wielkopolska 58 tys., Maopolska 452 tys., Mazowsze 33,5, Prusy
Krlewskie 24 i Wielkie Ksistwo Litewskie 297 tys. km2)6. Postulaty
powszechnego nauczania jzyka polskiego pojawiy si dopiero w Owieceniu.
2 Tene, s. 27.
3 Z. Kowalewski, Rzeczpospolita niedoceniona, Pax, Warszawa1982, s. 190-191.
4 Tame.
5 Tame, s. 42.
6 Historia polski w liczbach, pod red. Franciszka Kubiczka, Urzd Statystyczny, Warszawa 2003, t.
1, s. 22.

192

Czym wic miaa by Pierwsza Rzeczpospolita? Na to pytanie niech odpowiedz

najpierw Andrzej Frycz-Modrzewski, a potem sam Adam Mickiewicz. FryczModrzewski pisze: Rzeczpospolit s zbiory a zgromadzenia ludzkie porzdnie
zebrane z rozmaitych ssiadw zczone, a ku dobremu a szczliwemu yciu
postanowione [] Albowiem Rzeczpospolita jest jakoby jedno [] ciao, ktrego
aden czonek sam sobie nie suy, ale i oko i rce i wszystkie insze czonki
wsplnie o sobie radz, a urzdu swojego tak uywaj, aby si wszystko ciao
dobrze miao []. Lecz jeli kto jest taki, ktry okrom towarzystwa ludzkiego y
mg, a nikomu nie potrzebujc, sam by z sob przystawa, ten nie za obywatela
ludzkiego, ale albo za bestyj, albo za jakiego boga ma by rozumian7. Prof.
Zdzisaw Kowalewski fragment ten streszcza nastpujco: Rzeczpospolita to
zgromadzenie i pospolito ludzka zwizana z prawem, czca wielu ssiadw,
a ku yciu dobremu i szczliwemu ustanowiona8.
Oczywicie nie sposb zrozumie polskiej specyfiki kulturowej bez stosunku do
Boga i Kocioa katolickiego (wicej na ten temat dopowie Mickiewicz). W tym
wzgldzie Frycz-Modrzewski dodaje: dwa zbory, to jest wity i wiecki tak si
w sobie maj i jeden drugiemu wzajem suy i zachowuje si to midzy ludmi
chrzecijaskimi, i zabr wiecki nie moe by odczon od witego. Ale e
rny sposb rzdzenia w nich jest i rnych urzdnikw potrzebuj, przeto jako
drudzy czynili, tak i my uczynimy []. Aby tedy Rzeczpospolita w caoci, a w
zacnoci sobie przystojnej zawdy zostawaa, trzech rzeczy do tego potrzeba, to
jest: uczciwych obyczajw albo zwyczajw, srogoci sdu, a biegoci w rzeczach
wojennych9.
Na podstawie przytoczonych cytatw przebijaj nastpujce tendencje:
1. wyrane poczucie jednoci pastwa, ktre wyniesiono z czasw kazimierzowskich, 2. poczucie wzajemnego braterstwa narodw yjcych w ramach I RP,
ktry ma nowy, ale nie obcy, wymiar w polskiej kulturze, 3. spolegliwo
i otwarto wobec siebie i to ju jest wsplny wynalazek zapisany w traktacie
horodelskim, ktry odwoywa si do mioci, 4. nowa rola Kocioa katolickiego,
ktry sta si cznikiem obu epok, 5. postawienie nie na pastwo, lecz na rozwj
czowieka i czowieczestwo. Czy nie byy to wyznaczniki polskiej specyfiki
kulturowej, a moe nawet polskiej cywilizacji?
W trzysta lat pniej Mickiewicz o tej samej Rzeczpospolitej napisze (tu
z koniecznoci dugi fragment): [...] Nie podobna [] oznaczy, gdzie w tym
pastwie ley orodek dziaalnoci. Nic tu nie dzieje przez jednostki, wszystko
gromadnie. Jdrem pastwa jest zjazd [] sejmik.
[] Sejm polski rni si od wszelkich zgromadze politycznych. Ma t natur co
sobory Kocioa; nie stanowi nawet praw, nie wydaje przepisw, nie posiada adnej
mocy wykonawczej zgromadza si tylko dla rozstrzygnicia jakichkolwiek
kwestii i zawyrokowania w jej susznoci. [] jeeli chodzi o wypowiedzenie
wojny, rozbiera, czy sprawiedliwe s do niej przyczyny, nakazuje posom swoim
zasiga w tej mierze jak najdokadniejszych wiadomoci, i nieraz zdarzao si, e
7
8
9

A. Frycz-Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Przemyl 1857, s. 7.

Z. Kowalewski, dz. cyt, s. 138.
A. Frycz-Modrzewski, dz. cyt., s. 11.

193

nie przyjto dobrowolnego poddania si Polsce miast i prowincji []. Sejm wolny,
zgromadzony prawnie, uwaany by za obdarzony Duchem witym. Jest to
dogmat zasadniczy Konstytucji polskiej. Kady z sejmujcych mia prawo zaoy
swoje veto, zatrzyma czynno Sejmu, a jednak, rzecz dziwna, przez wiele
wiekw, nikt nie mia uy tego prawa. Wybr krla odbywa si na sejmie przez
natchnienie Ducha witego. Kady szlachcic, to jest, kady czowiek wolny []
mg by obrany krlem, ale nie wolno byo nastrcza si samemu, zbiera sobie
stronnikw []. Krl obwoany na Sejmie stawa jako ogniwo midzy religia
a polityk, mia charakter wity i nawet niektre atrybucje kapastwa. Wierzono,
e przez niego spywao bogosawiestwo na nard, wymagano nade wszystko
eby by witobliwym i dobrym. Do polskiej specyfiki naleao rwnie to, e
podjtych zobowiza i podpisanych umw nie traktowano w sposb polityczny,
lecz w peni odpowiedzialny. Now konstrukcj pastwow budowano na zasadach
prawdy i wzajemnego poszanowania.
I dalej: Nie inaczej dziao si ze skarbem. Tego wyobraenia, e wszystek
pienidz powinien przez skarb przechodzi [] aby kady na co dzie oboony
by podatkiem, w Polsce nie znano. Sejm uchwala tylko pewne opaty dobrowolne
i na czas okrelony [...]. Urzdw, dostojestw, obowizkw publicznych, patnych
przez skarb nie byo. Jeeli na przypadek wypadao wyprawi poselstwo gdzie
zagranic, Rzeczpospolita odzywaa si w tej mierze do swoich bogatych
i monych obywateli, a ci, podejmujc si tego obowizku, nie tylko musieli
sprawowa go zupenie o wasnym koszcie, ale naleao nadto do nich przygotowa
podarunki dla obcych dworw, kiedy nawet wzitych nawzajem nie mogli
zatrzyma sobie, lecz powinni byli odda Rzeczypospolitej. Tym sposobem
niektre domy midzy innymi dom ksit Zbaraskich jedynie z powodu
poselstw przychodziy do ubstwa. Ale to powicenie majtku uwaano za zasug
przed ojczyzn i nawet przed Bogiem, za rodek zbawienia duszy. Z tej myli
wynika take zwyczaj, e wielu umierajc zapisywao sumy pienine i ziemie dla
Rzeczypospolitej i krlw swoich.
Sdownictwo odbywao si rwnie na tej samej zasadzie. Po rozstrzygniciu
sprawy, czy to przez sejmik, czy przez trybuna, wony, ktry mia charakter
herolda, czyni [...] aby wszyscy wedle dobrej swej woli przyoyli si do
wykonania wyroku sdowego. Wzywa przy tym stron obaowan do posuszestwa wyrokowi, i mamy w dziejach polskich peno przykadw, e ludzie
bardzo moni oddawali si sami w rce sprawiedliwoci. Zdarzao si nawet, e
skazani na gardo, chocia byli zagranicami kraju, wracali dobrowolnie i przynosili
gowy pod miecz katowski. [...] Szlachcic polski, ktryby uciek przed kar sdow,
uwaany by za infamisa, za czowieka bez czci i odwagi. Opinia publiczna cigaa
takiego jak teraz ciga tchrzw, uciekajcych od pojedynku. Nie pojmujc sankcji
religijnej we wszystkim, nie mona zrozumie historii polskiej, cay jej cig wtedy
wydaje si pltanin, niepodobna do rozwikania. [...] Duchowiestwo uwicao
moc praw narodowych.[...]
Do czego przeto zmierzay te wszystkie instytucje, jaka w nich myl tkwia? Oto
ich celem byo rozwija ducha ludzkiego, trzyma go cigle w podniesieniu,
zmusza eby coraz bardziej czu wasn godno, coraz lepiej rozumia swoje
obowizki.[...]
194

Nigdzie na wiecie nie byo przykadu podobnie zapewnionej wolnoci osobistej.

Nie znamy te instytucji skierowanych lepiej ku uczynieniu czowieka wolnym,
wznoszeniu go bez ustanku nad interesy materialne. Za kadym razem kiedy dawa
grosz na potrzeby kraju, skada ofiar i, dawszy, czu rozkosz, e wspomg
Rzeczpospolit. Ile razy odbywa wojn przeciw nieprzyjacielowi, mia to i za
usug ojczynie i za dzieo pobone, za dzieo takie jak wyprawy krzyowe.
W samym nawet ksztacie rzdu okazywaa si wielk i pikn rozmaito. Sejm
wolny przypuszcza veto ale w niektrych okolicznociach, zawizywano sejmy
konfederacyjne i wtedy obrady odbyway si, jak w parlamencie angielskim i w
izbach francuskich: wotowano tajemnie i rozstrzygano kwestie wikszoci gosw.
[] W bezkrlewiach Polska zaprowadzaa u siebie rzd dyktatorski. Poniewa
wedle wyobraenia narodowego, krl by rkojm wolnoci. Polska pozbawiona
krla przywdziewaa aob, kaptur. [] Hetman koronny, albo litewski dowodzcy wojskiem reprezentowa niejako [wwczas R.S] w osobie swojej ca si
Rzeczypospolitej, mia prawo miecza, mg obdarza szlachectwem, mg niekiedy
sdzi sporawy cywilne i kryminalne.
Skrelilimy tutaj idea stanu Polski, ale daleko jeszcze byo do tego, eby
Polska go zrealizowaa. Dowiadczaa ona wielkich przeszkd w tej mierze.
Wszystkie pastwa europejskie szy w kierunku wbrew przeciwnym. Europa caa
brnc w materializm, scholastycyzm, formalistyk, metafizyk, nie moga poj
tego ycia tak rozsianego wszdzie, tak igrajcego rozmaicie i okrzyczaa je za
bezwad; Europa zwrcia si przeciw Polsce!.
***
Jak wida na zupenie innych zasadach funkcjonowaa Polska piastowska, i na
zupenie innych Polska jagielloska. Byy to dwa rne wiaty. Wicej, wiat
Europy Zachodniej i wiat Rzeczypospolitej Obojga Narodw, to te dwie
odmienne rzeczywistoci. Pojcie Rzeczypospolitej, uywane w Polsce, nie
odpowiadao pojciu republiki w jzykach zachodnioeuropejskich. W jzyku niemieckim tumaczono j jako wsplne dobro Gemeine Ntz, a nie republic10.
I w tym miejscu, a si prosi, by zacytowa Jdrzeja Giertycha. Pisze on: gdyby na
przykad w XV wieku myl Wodkowica zdoaa [] sobie zdoby w wiecie
szerszy zasig wpywu, a wic, gdyby przyjy si na Zachodzie raczej polskie,
a nie krzyackie zasady programu nawracania pogan, dzieje rozpoczte w tyme
XV wieku przez Columba i Vasco da Gam ekspansji terytorialnej Europy byyby
si potoczyy inaczej i... lepiej. Lepiej dla wiata, lepiej dla pogan, lepiej dla
Kocioa i lepiej dla caej Europy11. Nic doda, nic uj.
Czy polska odrbno cywilizacyjna (cywilizacja), miaa szanse powodzenia?
W wieku XVIII rozpocz si proces przeksztacania wielokulturowej Rzeczypospolitej reprezentowanej przez stan: krlewski, senatorski i szlachecki (10
procent penoprawnych obywateli), we wsplnot polityczno-moraln zwan

10

Z. Kowalewski, dz. cyt. s. 138.

J. Giertych, O wieloci i specyfice cywilizacji, [w:] St. Kozanecki, T. Borowicz, Mylc o Polsce.
Idee przewodnie Horyzontw (1956-1971), Radom 2006, s. 197.
11

195

narodem12. Proces ten zosta jednak przerwany. Na przeszkodzie stany rozbiory,

czyli ssiedzka kolonizacja. Obiektywnie jednak rzecz biorc proces ten nie mia
wielkich szans powodzenia tak samo, jak nie uda si on w Zwizku Radzieckim,
ktry si spaja swoje ziemie, a take w Stanach Zjednoczonych, dla ktrych
spoiwem ma by demokracja oparta na dobrobycie i pienidzu. Zasig cywilizacyjny ma wic swoje granice. Natomiast pytanie, czy nadal istnieje polska
odrbno cywilizacyjna, nie jeszcze jest zamknite.
Historiografia polska
Historiografia polska jest wrcz przepeniona refleksjami na temat odmiennoci
cywilizacyjnej Polski. Teza o rozejciu si drg Polski i Europy, stanowia jeden
z kanonw historycznej myli polskiego Owiecenia [] Naruszewicz przeom w
dostrzega ju z chwil wyganicia dynastii piastowskiej, Kotaj, Staszic,
Bandtkie, Czacki czy Gobiowski dopiero z chwil mierci ostatnich
Jagiellonw13. Tadeusz Czacki i Kotaj gosili stanowisko wyprzedzenia Europy.
Lelewelici (Jdrzej Moraczewski, Aleksander Maciejowski, Micha Wiszniewski,
Karol Szajnocha) gosili kult zasady rodzimoci, przesanek kryzysu dopatrywali
si w upodobnieniu Polski do Zachodu, w przeszczepach monarchizmu, feudalizmu
itd14. Lelewelowi i lelewelistom przywieca jeden cel: walka z kompleksogennymi
tezami o polskiej anomalii, zboczeniu i patologii15. Opozycyjna w stosunku do
lelewelistw historyczna szkoa krakowska, aczkolwiek zupenie odmiennie
interpretowaa skutki rozbiorw, te staa na stanowisku polskiej odmiennoci
cywilizacyjnej, wprawdzie anomalicznej, ale wyranej odmiennoci. Szujski
wskazywa na istnienie dwch krgw cywilizacyjnych: wschodniego i zachodniego. Na pocztku swej twrczoci, pisa o sowiaskim posannictwie, ktre
miao broni Sowian przed germanizmem i orientem. Podobnie zreszt, jak
Moraczewski i Szajnocha. Bobrzyski przeciwstawi si uzalenieniu dziejw
polskich od wzorca zachodniego. Wedug niego rozwj Polski przebiega
normalnie.
Historyczna szkoa warszawska przyniosa zupenie nowy powiew. Wadysaw
Smoleski pisa: Nard polski ocalia przed zagad wybitna indywidualno
sowiasko-aciska. Skazany na wspycia z zaborcami, rnicego si od niego
ras i duchem, nie podda si zachannoci zarwno niemieckiej, jak rwnie
rosyjsko-bizantyjskiej. Od Niemcw obronia go rasowo sowiaska, od Rosjan
kultura aciska16. Przeom XIX i XX wieku przynis now formu: Miej si za
zdrowego, a odzyskasz zdrowie. Zdawao si, e dopiero teraz do wiadomoci
dotary sowa Kociuszki: ...Pierwszy krok do zrzucenia niewoli jest odway si
by wolnymi; pierwszy krok do zwycistwa pozna si na wasnej sile17. Do
gosu dochodz tacy historycy jak Wacaw Sobieski, Tadeusz Kutrzeba, Oskar
12

Z. Kowalewski, dz. cyt., s. 188.

13 A. Wierzbicki, Wschd-Zachd w koncepcjach dziejw Polski, Warszawa 1984, s. 80.
14 Tame, s. 145.
15 Tame, s. 140.
16 W. Smoleski, Nard polski w walce o byt. Zarys historyczny, Warszawa 1919, s. 9.
17 W. Feldman, Dzieje polskiej myli politycznej w okresie porozbiorowym, t. 1 do 1963 r., Warszawa,
s. 2.

196

Balzer, (a po nim jego ucze Zygmunt Wojciechowski), Oskar Halecki, Bujak

i wielu innych.
Odmienno polskiej specyfiki, czy moe nawet cywilizacji, w rnym
kontekcie zauwaali niemal wszyscy dziejopisarze polscy. Trudno nie uzna jej
wic za fakt. Czy bya anomali, zboczeniem? Na tak zrnicowanym narodowociowo i etnicznie obszarze ta odmienno musiaa zrodzi si sama i musiaa
rzdzi si swoimi, zupenie odmiennymi prawami. Nie moga by anomali, bo nie
miaa wczeniejszych wzorcw. Warto zauway, e Polska, w swoim najlepszym
okresie, nie okazaa cech ani zaborczych, ani ekspansywnych. Demokracja
wynikaa wic nie z deklaracji sownych, lecz z naturalnych, wewntrznych
przekona. Nie moga te bra wzorcw zachodnich, bo na tak zrnicowanym
kulturowo obszarze, byy one nieprzydatne. Funkcjonowaa nie jak Rosja w oparciu
o caryzm i bizantyjsk form poddastwa, czy, ju wwczas, jak pastwa
zachodnie w oparciu o kolonializm i miecz, lecz w oparciu o zasady rzeczywistej
demokracji. Polska specyfika kulturowa (moe cywilizacyjna) wypracowaa na
wskro pokojow koncepcj wspycia midzykulturowego i narodowego.
Przyczynki wiadczce o istnieniu polskiej odrbnoci cywilizacyjnej
1. Pawe Wodkowic w latach 14141415 by rektorem, a w 1418 r. prorektorem
Akademii Krakowskiej18, starszej od kadego uniwersytetu w Niemczech. Gosi, e
niewierni posiadaj oparte na prawie naturalnym i boskim prawa do wasnoci, do
posiadania pastwa, jurysdykcji, czci, a std wywodzi, e przywileje tak papieskie,
jak cesarskie, na ktre powouje si Zakon, s niewane. Najazdy Krzyakw na
ziemie spokojnych pogan uznawa ze stanowiska prawa naturalnego, boskiego,
kanonicznego i obywatelskiego za sprzeczne z pojciem wojny sprawiedliwej,
a czenie ich ze witami Bogosawionej Dziewicy [i urzdzanie dwukrotnie
w roku krwawych rejsw po Litwie przyp. R. S. ] po prostu za skandaliczne,
wprost graniczce z zabobonem19.
A czy nie jest echem prac Wodkowica i stanowiska caej wczesnej szkoy
krakowskiej bulla papiea Pawa III Veritas ipsa z 1537 r. goszca, e Indianie s
ludmi zdolnymi do przyjcia wiary oraz e nawrceni nie mog by pozbawieni
wolnoci ani wasnoci, a zatem nie powinni by brani w niewol20. Oczywicie,
w praktyce w nakaz moralny realizowany by rnie, niemniej jednak mia swoje
cywilizacyjne znaczenie. W ten sposb to wanie szkoa krakowska i polski
Koci, nawet na kontynencie amerykaskim wsptworzy cywilizacj acisk.
2. Stanisaw Staszic, ksztacony w Paryu, jako ksidz musia uzna przewag siy
liczebnej za jedynie zgodn z prawem Boskim; [...] grzechem [] jest, e garstka
Grekw zwyciya nieprzeliczone wojska perskie, bo nard liczebnie sabszy
winien podlega mocniejszemu. Ale w takim razie myla Staszic naley
zrezygnowa z niezawisoci Polski! Na to [jako obywatel przyp. R. S.] zgodzi
si nie mg. A wic niech Polska zbroi si i wiczy w sztuce wojennej, by moga
zwycia wbrew prawu Boskiemu. Usprawiedliwi j to, e inni przed ni gwaci
18 Wielka Encylopedia PWN, Warszawa 2005, t. 29, s. 444-445.
19 E. Jarra, Posta Wodkowica, [w:] St. Kozanecki, T. Borowicz, dz. cyt., s. 151.
20 M. Kula, Historia Brazylii, Warszawa-Wrocaw-Krakw-Gdask-d 1987, s. 37.

197

je zaczli [...]. Wiele jest rzeczy stwierdza ze smutkiem, ktre, jak w myli
stawione, ukazuj si by powabne i uyteczne, tak przy wykonywaniu staj si ze
i szkodliwe21. Inn refleksj Staszica byo wyczenie z wychowania dzieci
nagrody zaziemskiej, bo ukazywaa czowiekowi szczliwo, ktrej nie zna
a nie odkrywaa mu rde tych nieszcz, ktre cierpi22. Czy nie bya to
logiczna kontynuacja myli dawnej szkoy krakowskiej?
W dziedzinie praw narodw. Porwnajmy daty mierci polskich mylicieli
i zachodnioeuropejskich. Za twrc nowoytnego prawa narodw uwaany jest
Grocjusz (zm. 1645). Jednak w ostatnich latach wskazuje si ju jego prekursorw:
Niccol Machiavelli (zm. 1575), Baltazar Ayala (zm. 1584), Jean Bodin (zm.
1596), Alberto Gentili (zm. 1608) i Francisco Suarez (1617). Dla porwnania
przedstawmy polskich prekursorw polskiej teorii prawa narodw: bp Jakub
Kurdwanowski, abp Mikoaj Trba, Piotr Trba (zm. 1428), Andrzej z Kokorzyna
(zm. 1435), Zawisza Czarny (zm. 1428), Andrzej askarz (zm. 1426), Benedykt
Hesse (zm. 1456), Jakub Szadka (zm. 1487), Maciej z abiszyna (zm. 1452/56),
Mateusz z Krakowa (zm. 1410), Jakub z Pradaa (zm. 1464), Stanisaw z Zawady
(zm. 1491), ukasz z Wielkiego Komina (zm. 1414), Jan z Ludziska (zm. 1460)23.
Jak wida, polscy uczeni prekursorw Grocjusza wyprzedzali grubo ponad 100 lat.
Warto te zwrci uwag na to, e odczyty Franciszka de Vitoria (O prawie wojny
i O Indianach), treciowo byy zaskakujco podobne do pism ponad sto lat
wczeniej yjcych polskich autorw Stanisawa ze Skalbmierza i Pawa
Wodkowica24.
Bp Stanisaw Wielgus pisze dalej: polscy autorzy korzystali z wczeniejszego
dorobku dotyczcego ins gentium. Dodali do tego dorobku zupenie nowe ujcia
problematyki prawa narodw25. I tu mona by odwoa si do jeszcze
wczeniejszego okresu, mianowicie do XII wieku i Marcina Boduy (zm. 1279 r.)
zwanego te Marcinem z Opawy lub Marcinem Polakiem, autora chyba pierwszej
polskiej koncepcji bezpieczestwa. Bronic interesw ojczyzny w sporze
z Krzyakami wystpi z tez, e wojny nie maj charakteru boskiego, lecz s
dzieem samych ludzi. Potpiajc ekspansj zakonu krzyackiego, jako sprzeczn
z religi katolick, usiowa udowodni, e wszystkie wojny prowadzone w celach
zdobycia bogactw, podboju ludw i nowych terytoriw s niesprawiedliwe.
Sprawiedliwe s bowiem takie wojny, ktrych celem jest poskromienie
krzywdzicieli, obrona wasnej ziemi i bogactw, udzielanie pomocy krzywdzonym26. Ale w tym kontekcie trzeba przypomnie, e wczeni Polacy mieli
przed sob nie tylko najpotniejszy zakon, ale te Europ i wasnego krla,
w ktrego nawrcenie, za spraw propagandy krzyackiej, Zachd nie wierzy. Nie
wystarczyo pokona zakon militarnie, naleao pokona go take ideologicznie.
21 S. Czarnocki, Wstp, Stanisaw Staszic Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego, Warszawa 2005, s .
XXXI/XXXII.
22 S. Czarnocki, Wstp, s. XLI.
23 S. Wielgus, Wkad Polakw w ksztatowanie si prawa narodw, [w:] Cywilizacja Nr 8/2004, s.
70.
24 Tene, s. 68.
25 Tene, s. 69.
26 S. Topolewski, Bezpieczestwo pastwa w filozofii staropolskiej, [w:] Bellona 3/2007, s. 10.

198

A ideologia zakonu zwizana bya z myl jak sformuowa Henryk de Segusio27

(Ostiennsis, vel Hostiensis zm. w 1271). Gosi, e grzech pierworodny pozbawia
tych, ktrzy nie zostali obmyci, prawa do posiadania rodziny, wasnoci prywatnej,
wolnoci osobistej i wasnego pastwa28. Polska myl zasad t zmieniaa na
biegunowo przeciwn, e krzyackie wojskowe dziaania s zbrodnicze
i bezprawne, e przeciwstawiajc si zbrojnie agresji Krzyakw wolno wezwa na
pomoc wojska niechrzecijaskie, e poganie mog na podstawie prawa
naturalnego i boskiego posiada swoje pastwa i swoj wasno, e pogan
yjcych spokojnie nie wolno nikomu, pod adnym pozorem napada, i wreszcie,
e wszyscy ludzie, w tym take poganie, maj prawo do obrony, jeli zostan
niesusznie napadnici29. Drugi <<Grunwald>. rozegra si na soborze
w Konstancji. I tam zwyciy zdrowy rozsdek. Tam zwyciaa polska specyfika
kulturowa, a moe nawet cywilizacja.
I dalej: Z pewn przesad zwycistwo Wodkowica i szkoy krakowskiej na
soborze w Konstancji mona porwna do przewrotu kopernikaskiego... I znw
stao si to na ziemi polskiej, w okresie, w ktrym cieraa si cywilizacja
chrzecijaska z niemieckim bizantynizmem30. Zwycistwo szkoy krakowskiej
oznaczao zwycistwo cywilizacji chrzecijaskiej i jej ludzkiego wymiaru.
Stanowisko to dodatkowo rozwina unia horodelska (1413) w zapisie dotyczcym
wzajemnych stosunkw polsko-litewskich. Odwoano si w niej do mioci oraz do
hasa, ktre zostao wprowadzone w ycie w stosunkach polsko-litewskich, a ktre
brzmiao: Wolni z wolnymi i rwni z rwnymi31. Odmiana polskiej cywilizacji
bya czci cywilizacji aciskiej. Wsptworzya j w oparciu o inne uwarunkowania, jake pokojowo i humanistycznie.


Konfederacja warszawska z 1573 r., uchwalona na Sejmie
konwokacyjnym, gwarantowaa bezwarunkowy pokj wszystkim wyznaniom a innowiercom opiek pastwa i krla. Bya pierwszym aktem
tolerancji w Europie XVI w. skconej wewntrznymi wojnami
wyznaniowymi32.


Dzieo A. Frycza-Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej
dla wczesnej Europy byo opisem zupenie nowatorskim poniewa ona

27 W tym miejscu mona by dokona kolejnego zderzenia dwu postaci: Marcina Boduy i Henryka
de Segusio.
28 S. Wielgus, dz. cyt., s. 66-67.
29 Tene, dz. cyt., s. 67-68.
30 [...]bizantycy rozumiej wszelki uniwersalizm tylko jako ujednostajnienie si, jako bezwzgldne
zapanowanie pewnego typu, ktry moe uy przemocy, aby utwierdzi sw przewag. Jednostajno
nie da si utrzyma bez przymusu, a przymus naley do pastwa. W konsekwencji pastwu godzi si
wszystko. [...] Spoeczestwo nie ma gosu wobec wadzy pastwowej... By czas, e cywilizacja
bizantyska ogarniaa Europ [...] znaczna cz Niemiec pozostaa przy cywilizacji bizantyskiej.
Wytworzya si kultura bizantysko-niemiecka. Objawem tego [...] bya bardziej tzw. reformacja.
Protestantyzm wprowadzi bizantysk hegemoni pastwa nad Kocioem, a do ogoszenia zasady:
cuius regio eius religio [czyja wadza, tego religia]. Dalsz konsekwencj by jzefinizm. rdo: F.
Koneczny, O wieloci cywilizacji, reprint z 1935 r., s. 263.
31 S. Wielgus, dz. cyt., s. 68.
32 Z. Kowalewski, dz. cyt., s. 108

199

wwczas nie znaa porzdku politycznego zasadzajcego si na wzajemnej

yczliwoci, dobrych obyczajach, gbokiej wiedzy i wierze33.


Sebastian Petrycy w swoich koncepcjach by zbliony do Locka,
ktrego o prawie 100 lat wyprzedza w oglnej koncepcji wychowania
fizycznego i moralnego... z jego rozwaania o wychowaniu przenika
gboki patriotyzm... a pierwszy zacz tworzy teori wychowania w typie
edukacji narodowej34.


Na kongresie wiedeskim 1815 kwestia polska zajmuje
bezsprzecznie pierwsze miejsce [], ale najwymowniejszy gos oglnoeuropejskiego interesu rozbija si o argument, naprzd wysunity
w imieniu Rosji: <<niepodlego Polski nie daje si pogodzi z nowym
europejskim porzdkiem>>35. Ta myl i te sowa byy ju pieczci
potwierdzajc odmienno polskiej cywilizacji w ramach cywilizacji
zachodniej. T piecz Europa postawia w 1815 r., gdy Polski nie byo na
mapie wiata.
Podsumowanie
Faktw i dowodw na odmiennoci polskiej cywilizacji, w ramach cywilizacji
aciskiej, jest oczywicie duo wicej. Pozostaje jednak zasadnicze pytanie: co
stao si z t polska odmiennoci cywilizacyjna? Gdzie ona jest i czy jeszcze
w ogle istnieje.
Pierwszej Rzeczpospolitej ju nie ma. Nie ma te warunkw dla istnienia
polskiej odrbnoci cywilizacyjnej. Na tym terenie istniej trzy niezalene pastwa.
Decyzja Stalina o zmianie granic nie bya prezentem, lecz wyprowadzeniem
polskiej idei z terytorium, na ktrym si zrodzia; bya zneutralizowaniem polskiej
odmiennoci cywilizacyjnej; geopolitycznym i strategicznym jej osamotnieniem.
Stalin zrobi to, czego wymaga geopolityczny rosyjski interes i sytuacja kulturowa
na tamtym terenie. Z jego punktu widzenia zrobi to, co tam musiao si sta.
Oddajc Polsce granice piastowskie: 1. oczyci teren swojego pastwa z cywilizacji polskiej (dla niego bya nie odmiennoci cywilizacyjn, lecz pen
cywilizacj polska), 2. przesuwajc granice, do koca pozbawi Polsk swej
wielkiej idei i wplt j w staropiastowski, czyli przedkolonialny majcy jakby
podwjne dno, konflikt z Niemcami. Swej penej wyrazistoci nabra dopiero
w 1993 r., a wic po wyjedzie Armii Czerwonej do Rosji, 3. konflikt Polski
z Niemcami mia by w przyszoci dla Rosji znakomitym pretekstem do kolejnego
dobrossiedzkiego traktatu z Niemcami. Nie zauwaamy natomiast, jak by i nadal
jest dla Polski szans naturalnego rozwoju. Oczywicie, z tego powodu nie ma
potrzeby dzikowania, ale jest powd do wczenia generatorw nowego mylenia.
Czy polska odmienno cywilizacyjna (w rozumieniu aciskim), i polska
cywilizacja (w rozumieniu prawosawnym lub bizantyjskim) dzi istniej?
A owszem! Wedug Feliksa Konecznego adna cywilizacja ze swej natury nie jest
miertelna, nie ma te zapewnionego trwania; byt cywilizacji zaley od tego czy
33 Tene, s. 142.
34 Tene, s. 143; cyt. za: W. Wsik, Historia filozofii polskiej, t. 1, Warszawa 1959, s. 159.
35 K. Waliszewski, Polska I Europa w drugiej poowie XVIII w., Krakw 1890, s. 19.

200

podoa wyzwaniom niesionym przez ycie, zachowujc jednorodno i wspmierno swoich skadnikw36. Polska odmienno cywilizacyjna wci istnieje
wic w polskiej kulturze i w kulturach narodw dawnej Rzeczypospolitej. Rzecz
w tym, e brakuje jej lepiszcza, a wic nie tyle warunkw do zaistnienia, co
wiadomoci; nie jest gotowa do nowej syntezy. Korona wsplnie z Litw (i w zbyt
maym stopniu z Rusi) rozwiny na poziomie cywilizacyjnym t cz spucizny
europejskiej, ktra nie zostaa jeszcze skaona kolonializmem i merkantylizmem.
Rzeczpospolita Obojga Narodw bya wic tym dowiadczeniem, ktre, po okresie
bdw i wypacze, pozwolioby dzi Europie cofn i wej z twarz na waciwa
drog. Obydwa dowiadczenia polsko-litewsko-ruskie i europejskie poszy
w kierunku zachwiania waciwych proporcji midzy osob a rzecz. Obydwa szy
w rozbienych kierunkach, ale to polska odmienno cywilizacyjna dzi wskazuje
waciwy kierunek odwrotu... Niestety, jej ywotno jest coraz sabsza, bo po
PRL-u dobija je polskie szkolnictwo, styl uprawiany przez media, rozkad polskich
rodzin i niestety zadziwiajca obojtno Kocioa, ktry ograniczy si w zasadzie
do walki z aborcj. Jagielloskie dowiadczenie okresu Rzeczpospolitej Obojga
Narodw jest ju jedyn alternatyw dla Europy i jedynym moliwym punktem
odniesienia dla obecnej Unii Europejskiej. Po nim s ju tylko gruzy.
P.S. Jednak najtragiczniejsze jest to, e Polacy, spadkobiercy nie majcego
precedensu w dziejach Europy dowiadczenia, tej szansy nie widz, albo widz j
z pozycji kolan, co w sumie wychodzi na to samo. Co wicej, nie rozumiej, e nie
s w stanie wyzwoli si z jego dziedzictwa; e walka o wolno tak gboko
zapada w polska kultur i charakter narodowy Polakw, ale te europejsk ocen
Polski, i jedyna drog jest odwoanie si wanie do polsko-litewskiego i ruskoukraiskiego dowiadczenia i wczenie tych wsplnych dowiadcze w dyskurs
europejski i wiatowy. I to jest droga do przezwycienia wsplnych wani. To
wsplna droga dla caej europy rodkowo-Wschodniej. Oczywicie, na to
potrzebne s nie tylko odpowiednie rodki, ale przede wszystkim wewntrzna
zgoda i wiadomo rodkowo-europejskich elit, e innej drogi ani Europa
Zachodnia, ani Europa rodkowo-Wschodnia nie maj. Pami publiczna, pami
cywilizacyjna wywodzi si z ksiek, a w ksikach europejskich Polacy [a skoro
Polacy, to take Europa rodkowo-Wschodnia przyp. R. S.] pojawiaj si
marginesowo albo wcale. Polscy historycy i literaturoznawcy przegrali bitw nie
mniej wan, ni bitwa pod Maciejowicami37. Nieobecno Polski w wielkiej
narracji historii Europy w przecigu ostatnich dwch stuleci jest oczywicie
wstpem do jej nieobecnoci w [dzisiejszych przyp. R. S.] referatach europejskich
uczonych38. [Na przykad przyp. R. S.] Niemcy uywaj okrelonego wizerunku
Polakw do potwierdzenia swojej wasnej tosamoci, ale poza ten nacjonalistyczny gest nie wychodz39.
36 F. Koneczny, Opracowanie encyklopedyczne, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin
2001, t. 2, haso cywilizacje, s. 344.
37 E. Thompson, Postmodernizm, pami, logocentryzm,
<www.owlnet.rice.edu/~ethomp/Postmodernizm,%20pamiec,%20logocentryzm.pdf>, s. 3. (21.08.09)
38 Ta, s. 12.
39 Ta, s. 14.

201

Polska cywilizacja istnieje te w gowach naszych ssiadw, ktrzy mimo e

dawno j ju pochowali, nie potrafi zapomnie o jej istnieniu. Wida to
znakomicie w wypowiedziach Dugina i paragrafie 116 konstytucji niemieckiej,
dziaalnoci Eriki Steinbach, Powiernictwa Pruskiego itd. Polska cywilizacja nadal
istnieje tak samo jak Jan Pawe II w Kociele i tylko Polacy jako nie potrafi tego
faktu zauway. Istnieje jako dowiadczenie i legitymacja do ewentualnego
przewodnictwa w Europie rodkowej i Wschodniej, bez odwoania si do starych
uwarunkowa. Jej ywotno w Polsce zaley jednak od dojrzaoci samych
Polakw.
Zaakceptowanie lub uznanie polskiej odrbnoci cywilizacyjnej jest kwesti
rzetelnoci i odwagi cywilnej, ale rwnie baz wyjciow w geopolitycznych
opracowaniach dotyczcych Polski. Ba, tego aspektu kulturowego nie sposb
pomin. Jak podkrela prof. Ewa Thompson, w dyskursie zachodnim Polska jest
nieobecna. A skoro jest nieobecna, nie moe by ani zaakceptowana, ani jej
dowiadczenie nie bdzie wzite pod uwag. Taka sytuacja jest sytuacj
uwaczajc nie tylko polskim i rodkowo-europejskim ambicjom, ale te
zdrowemu rozsdkowi.

SUMMARY
THE POLISH CIVILIZATION AUTONOMY IN THE SPACE OF AGES
The Polish distinctness civilization still exists in Polish culture and in old Republic cultures, however lack of binder, and so not conditions to appearing, so the
consciousness; it is not prepare to new synthesis. The Crown together from Lithuania (and in too small degree with Ruthenia) developed on civilization level this part
of the European legacy, which did not contaminated with colonialism
and mercantilism yet. The Both Nations Republic was this experience, which after
period of mistakes and distortions, would permit Europe today to back and enter,
with face, go on properly on the road. The both experiences Polish - Lithuanian Ruthenian and European move in direction of shaking proper proportions between
person and thing. Both went in divergent directions, but only Polish distinctness
civilization shows the proper direction of retreat today. Jagellonian experience in
period of Both Nations Republic is already the only alternative for Europe and the
one possible point of reference for present European Union.

202

II. MATERIAY
GEOPOLITYKA WYMAGA DOSTRZEGANIA
DYNAMICZNEJ RZECZYWISTOCI

ROZMOWA Z PROF. LESZKIEM MOCZULSKIM

Przegld Geopolityczny: Panie Profesorze, zdarza si jeszcze obecnie, e w
niektrych rodowiskach podwaa si naukowo geopolityki. Jak Pan widzi
miejsce naszej dyscypliny w wiecie nauki? Jak geopolityka powinna si
pozycjonowa wobec innych dziedzin wiedzy?
Prof. Leszek Moczulski: Zacznijmy od sprawy naukowoci. Wszystko dziedziny
moemy potraktowa jako przedmiot bada naukowych, ale wszystko moemy
uzna za co, co nie jest na pewno przedmiotem bada naukowych. Moemy wzi
kad dyscyplin, ktra ma wymiar intelektualny, paraintelektualny,
pseudointelektualny, podda j analizie warsztatu naukowego - i to bdzie nauka.
Moemy sobie wyobrazi najdziksze, najprymitywniejsze przesdy, ktre z nauk
nie maj nic wsplnego. Jeli jednak zajmiemy si ich badaniem z wykorzystaniem
warsztatu naukowego, bdzie to nauka. Z drugiej strony kto moe sign do np.
filozofii Platona, ale przedstawi i zanalizowa j w taki sposb, e bdzie to
hochsztaplerstwo. Nie ma dziedzin naukowych i nienaukowych; wszystkie mog
by wykorzystane w rny sposb. Medycyna uytkowa nie jest nauk tylko
umiejtnoci skdind bardzo cenn. Podobnie polityka stosowana ale wiedza
o niej moe by nauk. Albo publicystyk, albo czci edukacji szkolnej itd..
Definicja nauki nie stwierdza, e takie czy inne dziedziny nie s naukowe.
Innym problemem jest klasyfikacja poszczeglnych dziedzin. Wiele trudnoci
stwarza rozrnianie geopolityki i geografii politycznej. Znaczna cz geografw
uwaa, e geografia polityczna nie jest odrbn nauk. Znaczna cz geografw
politycznych uwaa z kolei, ze to geopolityka nie jest odrbn nauk. Takie
zaprzeczanie innoci dotyczy zreszt wikszoci modych dyscyplin naukowych.
Na og odwoujemy si do rozrnie najzupeniej formalnych: geopolityka
stanowi cze nauki politycznych, geografia polityczna cz nauk o ziemi. To
jest prawdziwe rozrnienie, ale niewiele z niego wynika. Nadal wystpuje
oczywista potrzeba wnikliwej dyskusji, definiujcej te dyscypliny, okrelajcej ich
wzajemny stosunek oraz to, co je odrnia.
- Geopolityka jest czci nauk politycznych. Czy zatem powinnimy j
traktowa przede wszystkim jako nauk o pastwie?
- Nauk o pastwie jest wiele. Zaczynajc od nauk o polityce po nauki prawne.
Geopolityka zajmuje si nie tylko pastwami, ale take wszelkimi innymi
podmiotami geopolitycznymi, np. grupami pastw czy te ich czciami. W analizie
203

geopolitycznej Europy koca lat 30 XX w. w Hiszpanii wystpowa bd dwa

podmioty geopolityczne, gdy np.. Tunezj formalnie bdc wwczas osobnym
pastwem pod protektoratem francuskim, za podmiot geopolityczny trudno uzna.
- Oglnie moemy je nazwa rodkami siy.
- Tak, ale to nie bdzie dokadnie to samo. Orodek siy to podmiot geopolityczny,
ktry posiada wasny potencja geopolityczny, gdy podmiotem geopolitycznym
moe by np luny sojusz pastw, wystpujcy wsplnie, razem zawierajcy
traktaty itd, ale skadajcy si z osobnych orodkw siy. Mona powiedzie, e
formalnie istniejcymi pastwami rwnie takimi, jak Tunezja w 1938 r. zajmuje
si bardziej geografia polityczna ni geopolityka; w przypadku Hiszpanii w tym
samym czasie - geografia dostrzega bdzie jedno pastwo w stanie wojny
domowej.. W geopolityce najwaniejsze jest dostrzeenie procesu
czasoprzestrzenny, uchwycenie ruchu, ktry realnie istnieje. Proces to ciga
zmiana. Geopolityka wymaga dostrzegania dynamicznej rzeczywistoci, ulegajcej
nieprzerwanym zmianom. Wicej geopolitycznej prawdy o wspczesnej Rosji
dowiemy si z kierunku i skali zmian, ktre ju nastpiy i przebiegaj nadal ni z
fotograficzne obrazy stany dzisiejszego. To ostatnie jest rwnie wane, lecz
stanowi przedmiot geografii politycznej. Specyficznym rysem tej dziedziny nauki
jest traktowanie przedmiotu badania jako w zasadzie statycznego. Wybiera si
pewien okres czasowy, uznany za wspczesno, zawadzajcy bardziej o
przeszo, mniej o przyszo - i traktuje ten wycinek jako warto sta. Jeli
geografia polityczna siga gbiej w przeszo nazywa si geografi historyczn.
Geografia cesarstwa rzymskiego jest geografi historyczn.
W geopolityce to przejcie od czasu minionego przez teraniejszy do przyszego
nie wystpuje, mamy do czynienia z pewnym cigym procesem. Pojcie
wspczesnoci, teraniejszoci jest cakowicie subiektywne; przypadkowy
moment, zaleny nie tylko od osoby obserwatora, lecz rwnie czasu badania. W
geopolityce nie ma to wikszego znaczenia, co badacz uwaa za wspczesno
ten przypadkowy punkt obserwacji nie moe by intelektualnym
usprawiedliwieniem bdnego odczytania rzeczywistoci. Wybitny historyk i
politolog, Paul Kennedy w swojej cennej ksice o powstawaniu i upadku
mocarstw, analizujc polityczno procesy czaso-przestrzenne z punktu obserwacji
umieszczonego w poowie lat 80 XX w. - nie dopatrzy si trwajcego ju upadku
ZSRR. Mit wspczesnoci, rozrywajcy trwajcy proces historyczny, nie pozwoli
mu tego przewidzie. Ale, stwierdzono to ju dawno (wprawdzie w kontekcie nauk
cisych), nie ma nauki, jeli nie potrafi ona przewidywa. Osd niewtpliwie
jednostronny, lecz nie pozbawiony racjonalnej podstawy. Mackinder, badajc
cykliczne procesy, wychodzce z Heartlandu, stara si znale rozwizanie, ktre
rozdzielajc czynniki ekspansji i potencjau, powstrzyma wybuch kolejnej wojny
wiatowej.
Rozpad ZSRR by klska nauk politycznych; odrzucenie przewidywania
Mackindera stao si klsk polityki. W obu wypadkach chodzio jednak o to samo:
dostrzeganie lub nie, procesu. Wiedziano, e nastpuj zmiany, ale rzeczywisto
potraktowano statycznie w sposb bardziej waciwy dla geografii politycznej.
204

Tylko, e ta ostatnia dziedzina, opisujca trwajc rzeczywisto a przez to

dostarczajca cennego materiau rwnie dla geopolityki, nie zajmuje si procesami
historycznymi, w dodatku wybiegajcymi w przyszo. Rzecz jasna, wnioskowanie
geopolityczne moe by rwnie bdne, podstawowym pytaniem jednak bdzie,
czy dostrzego trwajcy proces. Ksik Kennedyego moemy traktowa jako prac
historyczn, bo dotyczy zmian w czasie, ale rwnie jako prac geopolityczn, gdy
zajmuje si procesami tworzenia i destrukcji potg. Caa historia polityczna jest
czasoprzestrzenna, a w tym sensie zrozumienie powinno by w istocie
geopolityczne.
Geopolityka nie bada wydarze historycznych, tylko bada mechanizm procesu.
Bada rzeczywisto w ruchu. W geografii politycznej skonstatujemy, e obecna
Rosja jest efektem rozpadu ZSRR. Nie ma w niej pytania o przyczyny tego procesu,
ani o jego dalszy przebieg. To zatrzymana klatka, wycita z dugiego filmu.
Geografia polityczna zajmuje si jak kada geografia opisem przestrzeni ziemskiej.
Geopolityka nie opisuje przestrzeni ziemskiej, opisuje proces. Ksika historyczna
dotyczca XIX i XX wieku moe opisywa tylko wydarzenia, nie analizujc w
ogle przyczyn utworzenia wiata dwubiegunowego. Historyk moe postawi
hipotez, e gdyby nie byo Hitlera, to nie byoby II wojny wiatowej. By moe
jest to prawda, ale z punktu widzenia geopolityki takie spostrzeenia s
`bezwartociowe. Z pewnych mechanizmw wynikao, e takie a nie inne procesy
historyczne musiay si rozwija, jakkolwiek mogy prowadzi nie tylko do rnych
incydentw, lecz rwnie do odmiennych w wanych elementach skutkw. W XIX
w. uksztatoway si dwa mocarstwa ekspansywne, ale w ramach tego samego
procesu mogo do do odmiennych rozwiza. To ZSRR mg dozna klski, a III
Rzesza w przerastajcej j sytuacji ulec katastrofie potencjaowej; proces
historyczny doprowadziby jednak do tego samego, co moemy obserwowa:
rozbicia struktury Europy, uformowanej w czasach nowoytnych, ze wszystkimi
tego skutkami dla niej i dla dla wiata. Proces historyczny, jeli potrafimy go
odczyta, mona
opnia, przyspiesza, odwraca
czasie i przestrzeni,
doprowadzi do inaczej przebiegajcych wydarze. Ogldajc je z bliska, widzimy
tylko, co w danym momencie si zdarzyo; patrzc z wystarczajco duej
perspektywy, dostrzegamy mechanizm caego zjawisku przemian. Istnieje pewna
logika historii, ktrej prawie nie mona zatrzyma. Moliwoci polityki s przecie
bardzo ograniczone. Co nie znaczy, e historia nie moe dokonywa absolutnie
zaskakujcych zwrotw. Po prostu rwnolegle trwaj rne procesy, ich wzajemnie
oddziaywania daje zmienne skutki. Absolutnie przypadkowe zdarzenia mog
spowodowa, e niezliczone niezalene od siebie decyzje i zachowania, caa
masowa aktywno ludzi a to jest materi historii, skieruje si w zupenie nowym
kierunku.
- W tym kontekcie chciabym zapyta Pana o modele uprawiania geopolityki.
Jaki jest Paski stosunek do paradygmatu deterministycznego w geopolityce
(uwzgldniajcego teori determinizmu geograficznego i historycznego)?
- Determinizm zakada absolutny automatyzm to, e co musi nastpi w czasie i
przestrzeni poniewa poprzednio nastpio co innego, albo e specyficzne warunki
205

przestrzenne kieruj wydarzenie w swoje niezmienne koleiny. Spojrzenie

deterministyczne jest sprzeczne z geopolityk. Przestrze i czas same przez si nie
determinuj procesw historycznych; s wanymi elementami rzeczywistoci,
Czynnikiem podstawowym jest masowa aktywno ludzi - materialna, duchowa,
intelektualna, przybierajca rne ksztaty. Z geopolitycznego punktu widzenia
wyrniamy orodki siy: s to zorganizowane populacje, trwajce w czasie,
umieszczone w przestrzeni, posiadajce wasny potencja. Jeli szukamy w historii
powtarzajcych si mechanizmw, to w zakresie obserwacji geopolitycznej
dostrzegamy je przede wszystkim w relacjach wystpujcych pomidzy orodkami
siy. Ani sam czas w ktrym wszystko rozgrywa si, ani przestrze na ktrej to
si dzieje, tych mechanizmw nie determinuj. Sytuacja Polski moe by grona
nie dlatego e Polska znajduje si w tym wanie miejscu Europy, ani dlatego, e
niebezpieczestwo powstaje przez kumulacj w czasie. Znamy czas i przestrze, w
ktrych pokolenia Polakw yy w absolutnym bezpieczestwie, wyjtkowym w
wczesnej Europie. Nieprzerwanie nastpuj jednak zmiany potencjaowe, bdce
rwnie, przynajmniej w jakim stopniu, skutkiem wiadomego wyboru. Na
znacznie wikszym obszarze, w ktrym znajduje si rwnie Polska, potencja
niektrych orodkw siy ronie, innych sabnie. Pomidzy XVI a XVIII w.
terytorium Rzeczypospolitej nie ulego wikszym zmianom, a ludno stanowia
mniej wicej t sam cz populacji europejskiej. Rozwiny si jednak dwa
wielkie procesy. Pierwszym bya dywersyfikacja geopolityczna Europy: zachodnia
jej cz, dziki ekspansji oceanicznej, ustawicznie wzmacniaa swj potencja, gdy
wschodnia odpierajca ekspansj z zewntrz (turecka, pniej rosyjsk), zuywaa
go na obron. Drugi proces by po czci pochodn jego pierwszego: wok nas
uksztatoway si `nowe, wielkie orodki siy. Decydujcy by stosunek potencjaw
a nie charakter przestrzeni czy narastajce w czasie zuycie ustrojowe
Rzeczypospolitej. W tym samym czasie pooenie geograficzne Francji nie
zmienio si, degradacja ustrojowa bya znacznie wiksza i nawet doprowadzia do
katastrofy wewntrznej systemu. Wielkie potencjay hiszpaski i cesarskoniemiecki, ktre w XVI w. groziy monarchii Burbonw istnieniu, teraz jednak byy
w rozsypce. Umoliwio to Francuzom signiecie po absolutn dominacj w
Europie, przegran zreszt z ich wasnej winy. My te przyczynilimy si do
wasnego upadku, cho nie mielimy takiej szansy.. By moe obronilibymy si
przeciwko samemu rosyjskiemu orodkowi siy, ale wyrs pruski a nie musia
powsta. Miejsce na ziemi, moment w historii to wszystko ma swoje znaczenie,
ale to nie sama przestrze, ani nie sam czas zdeterminuj, e ludzie wybieraj taki
wanie kierunek rozwojowy, tak orientuj masow aktywno. Spjrzmy na
ostatnie stulecie: inny kierunek rozwojowy wybraa Rosja kierunek agresji, a inny
USA - rozbudowy wasnego orodka siy. Gdy doszo do starcia tych dwch
orodkw, zwyciy ten, ktry bardziej si rozbudowa. Nie przesdzaa tego
geografia. Gdyby Rosja wybraa innych kierunek rozwoju, historia potoczyaby si
inaczej. Podobnie byoby z USA, gdyby swoj ekspansj od Oceanu do Oceanu
natychmiast skieroway na poudnie i zuyway wszystkie siy, aby politycznie i
militarnie obsadzi ca przestrze a po przyldek Horn. .

206

- W geopolityce mielimy do czynienia z paradygmatem organicystycznym. Jak

Pan Profesor odnosi si do tego spojrzenia badawczego?
- Teoria pastwa organicznego to bya metafora. Myl, e Kjelln i inni zdawali
sobie spraw, e to jest przenonia, e istniej olbrzymie rnice miedzy
organizmem a pastwem. Organizm jest do koca przemylany, nie ma w nim
elementw zbdnych. Pastwo powinno dy do podobnej doskonaoci, ale
zawsze bdzie niedoskonale. Podlega ewolucji, dopasowuje si do potrzeb i
koniecznoci, ale te zmieniaj si szybciej.. To raczej gorset, ni organizm.
- Jak daleko mona si posun w stosowaniu nauk biologicznych w
geopolityce?
- Wsplnoty ludzkie i ich organizacje, takie jak pastwa, powstaj, rozwijaj si i
nikn. To sugeruje zwizki z biologi, w ktrym wszystkie ywe istoty tworz
nieprzerwanie istniejcy acuch pokarmowy. Porzdek historyczny jest inny: toczy
si wprawdzie w wiecie przemiany materii, ale ma wasne rygory, dotyczce
wszystkich yjcych kiedykolwiek populacji ludzkich. Przybiera rne postacie.
Najlepiej znamy mechanizm europejski. Trwa on ptora tysica lat, odkd Europa
oderwaa si od antycznego wiata rdziemnomorskiego. Jego specyfik jest
istnienie wzgldnie nielicznej grupy historycznych pastw o wasnym charakterze,
uksztatowanych wczenie w zasadzie w tym samym czasie, a nazywanych
narodowymi (nie etnicznymi!), o ogromnej trwaoci. Niektre maj wielkie
zaamania, nawet przerwy lecz istniej. Obok nich usiuj si formowa inne
wykorzystujce czasow koniunktur, ale przepadaj bez nastpstw. Podstawow
cech waciwa Europie jest rnorodno, w powanym stopniu spowodowana
charakterem przestrzeni fizycznej (w jakiej mierze jest to ogromnie powikszona
replika antycznej Grecji). Dalekowschodni odpowiednik geopolityczny Europy
Chiny, wytworzy zupenie inny wzorzec, w ktrym dominuje jednorodno,
unitaryzm. Europa potrafia si czy, cywilizacyjnie jest jednoci, prze ogromn
wikszo historii rwnie gospodarcz ale nigdy nie stracio rnorodnoci.
Chiny dzieliy si, rozpaday, walczyy same z sob i wracay do unitarnej
jednoci. Pozaeuropejskie kraje, formowane przez Europejczykw, szukay
wewntrznej jednoci, tworzyy wszelkiego rodzaju melting pot ale przy
docenianiu jednoci cywilizacyjnej, poszerzay europejsk rnorodno. Jeszcze
inaczej przebiegao to w wiecie antycznym: uparte denie do jednoci, cigle
rozrywane; inaczej w wiecie islamskim od jednoci do coraz wikszego
rozdrobnienia, podkrelajcego potrzeb jednoci. Biologi mona sprowadzi do
jednego wzorca, historia zna ich wiele
- Moemy powiedzie zatem, e w geopolityce jest dopuszczalne stosowanie
paradygmatu systemowego, opartego na zaoeniach oglnej teorii systemw
Ludwiga von Bertalanffyego?
- To jest podejcie warsztatowe, ktre kumuluje wiele wczeniejszych podej. Jest
to bardzo wany wzorzec.
207

- Zatem teori organiczn moemy wykorzystywa praktycznie tylko w

warstwie semantycznej ?
- To na pewno.
- Panie Profesorze, jak mona zdefiniowa pojcie geopolityka?
- Okrelenie geopolityk moe by rozcigliwe. Kim jest matematyk? Moe nim by
nauczyciel, moe by kto, kto lubi rozwizywa zadania matematyczne, czy
wreszcie badacz, ale take sklepikarz sporzdzajcy zeznanie podatkowe.
Geopolityk to kto, kto zajmuje si geopolityk rozumian jako ukierunkowana
aktywno intelektualna. Nie korzysta z jej nie musi uprawia czynnej polityki,
ale zajmuje si jej opisywaniem, analizowaniem w szczeglnych kategoriach
czasoprzestrzennych.. Moe zajmowa si ni na rnych poziomach. Np.
publicystyka geopolityczna i wszystkie jej pochodne, od rozjaniania ogldu
wiata po wykorzystywanie dla czarnej propagandy. Edukacja geopolityczna - w
takim znaczenie publicystyka nie ma na celu odczytywanie rzeczywistoci, lecz
przekazywanie sposobu jej odczytania. Geopolityk mona zajmowa si na
rnych poziomach. Upowszechnianie wiedzy geopolitycznej nie musi by
odczytywaniem rzeczywistoci. Geopolityka naukowa (akademicka) jest natomiast
sposobem odczytywania wiata.
- Czy Paskim zdaniem geopolityka jest nauk?
- Nie kade uprawianie geopolityki jest dziaalnoci naukow, bo wymaga
stosowania si do rygorw warsztatu. Ja mog tylko powiedzie, e staram si
uprawi geopolityk, ktra jest nauk. Inni pod t nazw mog uprawia inn
dziedzin: formuowa programy polityczne, komentowa przebieg wydarze
wiatowych. Przykadowo Aleksander Dugin, ktry dobi si wysokiego autorytety
w niektrych srodowiskach ideowo-politycznych, zajmuje si t czci
geopolityki, ktra nie jest nauk, tylko marzeniem. Marzeniem o powrocie do tej
konkretnej potgi Rosji, ktra wanie rozpyna si w historii. Aby powrt do niej
by moliwy, musiayby przepa Chiny, Indie, Europa a Rosja odzyska
wszystkie szanse, ktre tak beztrosko roztrwonia. Z rwn wiar mona marzy od
odbudowie brytyjskiego imperium kolonialnego albo realizacji planw Bolesawa
Krzywoustego o inkorporacji Wieletw i Obodrzycw. Moe to by ciekawa
literatura, pobudzajca do mylenia, tworzca skojarzenia ale przecie nauk nie
jest.
- Genera Carlo Jean pisa o geopolityce jako paradygmacie.
- Jean nie traktuje geopolityki jako nauki, bo jej nie uprawia w takim zakresie - i ma
do tego cakowite prawo. On nie bada mechanizmw geopolitycznych. Jego ksika
jest czym porednim midzy traktatem strategicznym a geografi polityczn.
Zastanawianie si nad klasyfikacj rnych prac, zwaszcza znajdujcych si na
208

pograniczu rnych dziedzin, jest w jakiej mierze onglerk sowna. Trzeba

zbada warsztat naukowy, aby stwierdzi, do jakiej kategorii mona zaliczy dan
publikacj. Do warsztatu naukowego geopolityki moemy wcza cybernetyk czy
badania systemowe; nie musimy siga do dowiadcze militarnego planowania
operacyjnego chocia dla mnie osobicie bywa to ciekawe.
Dzikuj za rozmow.
Warszawa, 18.01.2010 r.
Rozmawia: Leszek Sykulski

209

JOHN HALFORD MACKINDER

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO

(ROZDZIA IV)
Oddajemy do rk czytelnika przekad i opracowanie kolejnego, czwartego
rozdziau wybitnego dziea J. H. Mackindera Democratic Ideals and Reality z 1919
roku (poprzedni rozdzia ukaza si w tomie I Przegldu Geopolitycznego).
Rozdzia o tyle wany, i dotyczy rozwoju potgi ldowej na przestrzeni wiekw,
prezentujc geopolityczn koncepcj Behemota, mocarstwa rzdzcego ogromnych
poaciach ldowych. Tekst ten stanie si integraln caoci przekadu i
opracowania tekstu wybitnego Anglika, ktry autor planuje odda do druku jeszcze
w biecym roku. Autor w peni zdaje sobie spraw z niedoskonaoci tumaczenia,
wynikajcej m.in. z wieloznacznoci niektrych poj, ktre stosuj J. H.
Mackinder. Dlatego uprasza si, aby wszelkie sugestie na temat ulepszenia tego
tekstu byy kierowane na adres redakcji. Pomoe to unikn niejasnoci i
niedomwie w kolejnych wznowieniach tego przekadu. Oryginalna numeracja
stron pierwszego londyskiego wydania znajduje si w nawiasach kwadratowych,
za przypisy twrcy Democratic... opatrzone s dopiskiem: (przyp. autora). Mapy
zostan zamieszczone w ostatecznym tumaczeniu caego dziea. Autor pragnie
podzikowa Pani Mgr Zofii Arndt za uwagi stylistyczne, ktre przyczyni si do
lepszego odbioru tego wci niedoskonaego przekadu.
Tekst w zaoeniu skierowany jest do studentw I stopnia nauk politycznych i
stosunkw midzynarodowych, wiec niechaj nikogo nie zdziwi spora liczba
przypisw dodanych przez tumaczcego, majca za zadnia uatwi pocztkujcemu
adeptowi politologii sprawniejsze poruszanie si po nierzadko zawiych meandrach
historyczno-geograficznych. Czasami biogramy znanych postaci historycznych, czy
opisy niektrych terytoriw mog si wyda banalne i zbdne, mimo wszystko
autor poniszego tumaczenia uwaa e pod koniec pierwszej dekady XXI wieku,
wobec natoku informacji zanika powoli zjawisko tzw. wiedzy powszechnej,
dlatego zabieg ten wydaje si by celowym.
[93] IV. Punkt widzenia czowieka ldu
Cztery stulecia temu cay punkt widzenia ludzkoci uleg zmianie w cigu
jednego pokolenia dziki wyprawom wielkich odkrywcw, Kolumba1, Da
1

Krzysztof Kolumb, kat. Cristfor Colom, w. Cristoforo Colombo, hiszp. Cristbal Coln
(1451-1506) eglarz i nawigator. Kapitan wyprawy, ktra pyna na trzech okrtach
Santa Mara, Nia i Pinta pod flag Kastylii w poszukiwaniu zachodniej drogi morskiej
do Indii. Jako pierwsza wyprawa w historii nowoytnych odkry geograficznych
pokonaa zwrotnikowy Ocean Atlantycki i 12 padziernika 1492 roku dotara do Indii
Zachodnich (Antyli) u wybrzey Ameryki kontynentu nieznanego w wczesnej
Europie. Za dokonania zosta mianowany admiraem i pierwszym namiestnikiem
211

Gammy2 i Magellana3. Idea jednoci oceanu, wnioskowana wczeniej z

prawdopodobiestwa przypyww na wodach Atlantyku i Oceanu Indyjskiego,
nagle staa si czci mentalnego wyposaenia praktycznych ludzi. Podobna
rewolucja ma miejsce w obecnym pokoleniu, w postpie nagej realizacji jednoci
kontynentu, w zwizku z nowoczesnymi metodami komunikacji na ldzie i w
powietrzu. Mieszkacy wysp zwolnili tempo, aby zrozumie co si dzieje. Brytania
przystpia do wojny dla obrony swoich ssiadw, Belgii i Francji, niejasno
dostrzegajc to, e sama zostaa naraona na niebezpieczestwo4, lecz prawie
jednomylna w swojej decyzji, jedynie ze wzgldu na moralne zobowizania,
gwarancje wobec Belgii. Ameryka bya zszokowana tragedi Lusitanii5 i zostaa
ostatecznie wcignita do wojny [94] ze wzgldu na pogwacenie praw pastw
neutralnych przez niemieckie okrty podwodne. aden z narodw anglosaskich
jako pierwszy nie dostrzeg wyranie strategicznego wymiaru tej wojny. Posiadali
oni powierzchown wizj kontynentu, tak jak ludzie morza, ktrzy nazwali
wybrzea Gwinei, Malabaru6, Koromandeli7 oraz Murmaska8. Ani w Londynie,
ani w Nowym Jorku stosunki midzynarodowe nie byy dyskutowane w sposb, w
jaki si o nich dyskutuje w kafejkach Europy kontynentalnej. Jednake, eby
doceni kontynentaln wizj musimy przesun nasz punkt widzenia od zewntrz
do wntrza wielkiego piercienia Wybrzey.
[95] Niechaj wolno nam bdzie zacz od segregowania naszych informacji,
poniewa jedynie wtedy bdziemy zdolni do wypowiadania si bez kopotu na
temat realiw, ktre przedstawia kontynent dla myli strategicznej. Kiedy mylimy
na temat rzeczy wielkich musimy je rozpatrywa w szerokim kontekcie.
Pukownik stojcy na czele batalionu, myli w kategoriach kompanii, lecz genera
dywizji w kategoriach brygad. Jednake dla celw formowania naszych brygad
koniecznym bdzie na pocztku zgbi w pewnym stopniu szczegy geograficzne.
*****
hiszpaskich kolonii w Ameryce rodkowej, organizator i kapitan czterech odkrywczych
wypraw transatlantyckich z Hiszpanii do Ameryki.
2
Vasco da Gama (1469-1524), odkrywca portugalski, jako pierwszy dotar drog morsk z
Europy do Indii (1498) umoliwiajc Europejczykom swobodny handel z Indiami.
3
Ferdynand Magellan (port. Ferno de Magalhes, hiszp. Fernando de Magallanes; (14801521) eglarz portugalski w subie hiszpaskiej, odkrywca i morski podrnik. Nazwa
Ocean Spokojny (Pacyfik). 20 wrzenia 1519 roku wyruszy z Hiszpanii drog zachodni,
przez Ocean Atlantycki, do Wysp Korzennych w Archipelagu Malajskim. Wyprawa, ktra
wypyna pod jego dowdztwem jako pierwsza opyna kul ziemsk. Zgin 27 kwietnia
1521 zabity przez mieszkacw wyspy Mactan w Archipelagu Filipiskim.
4
W oryginale she was herself threatened throught their danger.
5
Lusitania zatona podczas I wojny wiatowej dnia 7 maja 1915 r. po storpedowaniu przez
niemiecki okrt podwodny U-20 w jej 202 rejsie przez Atlantyk. Zatonicie Lusitanii
pocigno za sob mier 1198 pasaerw. Ocalay 764 osoby. Ta najwiksza od czasu
Titanica katastrofa przyczynia si do przystpienia USA do I wojny wiatowej.
6
Chodzi o Wybrzee Malabarskie.
7
Chodzi o Wybrzee Koromandelskie.
8
Chodzi o rejon Zatoki Kolskiej.
212

Pnocny kraniec Azji jest niedostpnym wybrzeem, otoczonym lodem z

wyjtkiem wskiej drogi wodnej, ktra otwiera si miejscami wzdu wybrzea
podczas krtkiego lata, w zwizku z topnieniem miejscowego lodu, utworzonego
zim pomidzy ldolodem9 a staym ldem. Dzieje si wic tak, e trzy najwiksze
rzeki wiata, Lena, Jenisej i Ob, pyn na pnoc przez Syberi do tego wybrzea i
tam, dla celw praktycznych, s oddzielone od gwnego systemu oceanu i
nawigacji rzecznej10. Poudnie Syberii stanowi odrbne [96], co najmniej tak due
dorzecza, wpywajce do sonych jezior, nie majcych ujcia do oceanu; takie s
zlewnie rzek Wogi i Uralu, wpywajcych do Morza Kaspijskiego oraz Amudare11
i Syrdaria12 do Morza Aralskiego. Geografowie z reguy opisuj te zbiorniki
rdldowe13 jako kontynentalne. Dorzecza Arktyki i kontynentalnego sytemu
odprowadzania wd razem wzite, stanowi prawie poow Azji i wier Europy, i
formuj cig poa na pnocy i w rodku kontynentu. Poa ta, rozpocierajca
si na prawo od oblodzonego, paskiego wybrzea Syberii w strefie suchej,
stromego wybrzea Beludystanu14 i Persji, bya niedostpna dla nawigacji od
strony oceanu. Jej otwarcie poprzez koleje wczeniej praktycznie pozbawionej
drg oraz przez trasy lotnicze w najbliszej przyszoci, stanowi rewolucj w
zakresie relacji ludzi w stosunku do wikszych geograficznych realiw wiata.
Niechaj bdzie nam dane nazywa ten region Sercem Ldu kontynentu.
Pnoc, rodek oraz zachd Serca Ldu stanowi rwnina, wznoszca si
zaledwie do kilkuset stp ponad poziomem morza. Na tej wielkiej nizinie naszego
globu ley Zachodnia Syberia, Turkiestan oraz zlewisko Wogi w Europie. Gry
Ural na dugim dystansie nie s zbyt [98] wysokie oraz kocz si jakie trzy
tysice mil na pnoc Morza Kaspijskiego, pozostawiajc szerok bram z Syberii
do Europy. Niechaj wolno nam bdzie okrela t szerok rwnin mianem
Wielkiej Niziny.
Na poudniu Wielka Nizina koczy si u stp15 paskowyu, ktrego rednie
wzniesienie stanowi okoo p mili, z grskimi grzbietami, wznoszcymi si na
ptorej mili. Ten paskowy dwiga na swoim szerokim grzbiecie trzy kraje,
Persj, Afganistan i Beludystan. Dla wygody moemy okreli cao jako
Wyyn Irask. Serce Ldu regionu Arktyki i kontynentalnego zlewiska, zawiera
w sobie wikszo Wielkiej Niziny oraz wikszo Wyyny Iraskiej. Rozciga si

W oryginale grounded floes.

Jednake prawd obecnych czasw jest, e za pomoc nowoczesnych lodoamaczy,
wysiki, ktre s czynione, zwaszcza przez przedsibiorstwo Tyneside, aby wytoczy
bezporedni tras do ujcia Obi i Jeniseju, mog prawdopodobnie da rezultat w postaci
ustabilizowania letniego ruchu morskiego dla Zachodniej Syberii. (przyp. autora)
11
W oryginale Oxus.
12
W oryginale Jaxartes.
13
W oryginale inward basins.
14
Beludystan kraina geograficzno-historyczna na pograniczu Iranu i Pakistanu nad M.
Arabskim.
15
W oryginale along the foot.
10

213

w dug, wysok, zakrzywion krawd Gr Perskich16, za ktrymi znajduje si

obnienie zajte przez Dolin Eufratu i Zatok Persk.
Teraz niechaj wolno nam bdzie odby podr w wyobrani do zachodniej
Afryki. Pomidzy Wyspami Kanaryjskimi a Wyspami Zielonego Przyldka
znajduje si pustynne wybrzee. Charakter tego wybrzea bdzie zapamitany jako
ten, ktry tak dugo udaremnia prby17 redniowiecznych eglarzy, aby odby
podr na poudnie naokoo Afryki. Szeroka na tysic mil Sahara rozprzestrzenia
si tam poprzez pnoc Afryki od Oceanu Atlantyckiego do Doliny Nilu.
[99]Sahara nie wszdzie jest cakowicie pustynna; znajduje si tam wiele oaz
wykopanych studni do wd sczcych si pod ziemi na ich dnie, bd
pagrkowatych drg, nad ktrymi od czasu do czasu gromadz si chmury lecz te
s maymi i rzadkimi18 wyjtkami pord suchego i pozbawionego rzek obszaru,
prawie tak wielkiego jak caa Europa. Sahara jest najwiksz nienaruszon
naturaln granic wiata. Na przestrzeni dziejw stanowia barier pomidzy
biaymi a czarnymi ludmi.
Pomidzy Sahar a Sercem Ldu znajduje si szeroka przestrze, ktr
zajmuje Arabia. Oba zbocza Doliny Nilu znane s jako libijskie na zachodzie oraz
arabskie na wschodzie. Dalej za Dolnym Eufratem, u podna Gr Perskich,
znajduje si region znany jako Arabistan19, bd te kraje arabskie. Jednake w
cakowitej zgodzie z lokalnymi zwyczajami, Arabia moe by postrzegana20 jako
800-milowe rozszerzenie od Nilu do drugiej strony Eufratu. Od podna Gr
Taurus, pnocy Aleppo, a do Zatoki Adeskiej, ni mniej ni wicej tylko 1800 mil,
Arabia jest w poowie pustyni, a w drugiej poowie gwnie suchymi stepami.
Poza tym ley na tej samej wysokoci co Sahara, lecz jest bardziej urodzajna21 oraz
posiada o wiele wiksz populacj [102] wdrownych Beduinw. Co wicej,
posiada wiksze oazy, a zatem i wiksze miasta. Jednake to co najbardziej
odrnia Arabi od Serca Ldu oraz Sahary to fakt, e przecinaj j trzy wielkie
drogi wodne poczone z oceanem Nil, Morze Czerwone oraz Eufrat wraz z
Zatok Persk. Jednak adna z tych trzech drg nie umoliwia cakowitego
przejcia przez suchy pas. Nil by zdatny do eglugi od strony Morza rdziemnego
jedynie do pierwszej katarakty, w poowie drogi poprzez pustyni. Obecnie
zbudowano luzy na Assuanie, ktre umoliwiaj dostp do kolejnej katarakty.
Nawigacja na Eufracie biegnie za tylko do punktu odlegego o sto mil od Morza
rdziemnego. Jest dzisiaj faktem, e Kana Sueski czy Morz rdziemne z
Morzem Czerwonym, lecz nie by [on] jedynie przesmykiem, ktry dawniej
utrudnia ruch tym szlakiem. Stae pnocne wiatry pasatu obecnie wiej na
pnocnych kracach Morza Czerwonego, ktre s jest otoczone skaami i eglujce
statki niechtnie podejmuj si pnocnej wyprawy na Kana, ktra byaby z tego
powodu bezuyteczna, ale nie dla nawigacji parowej. Dawny szlak z Morza
16

J. H. M ma prawdopodobnie na myli Gry Zagros.

W oryginale baffled the effort.
18
W oryginale scattered.
19
Chodzi o Pwysep Arabski.
20
W oryginale regarded.
21
W oryginale productive.
17

214

Czerwonego na Morze rdziemne prowadzi od Kosseir22 na zachodnim

wybrzeu poprzez pustyni do Nilu w punkcie Keneh23, a stamtd w d rzeki.
Taka bya droga, ktr podaa armia brytyjska, kiedy zostaa wysana z Indii do
Egiptu przeszo sto lat temu, w czasie wyprawy Napoleona na Egipt i Palestyn24.
Z powyszego opisu wynika25, e Serce Ldu, Arabia i Sahara razem wzite,
tworz szeroki, krty pas, niedostpny dla ludw zwizanych z morzem, za
wyjtkiem trzech arabskich drg wodnych. Pas ten rozciga si poprzez wielki
kontynent od Arktyki do brzegw Atlantyku. W Arabii styka si z26 Oceanem
Indyjskim oraz, w rezultacie, dzieli reszt Kontynentu na trzy odrbne regiony,
ktrych rzeki wpywaj do oceanu wolnego od lodu. Regiony te stanowi
pacyficzne i indyjskie nachylenie Azji, pwyspy i wyspy Europy i Morza
rdziemnego oraz wielki przyldek Afryki na zachd od Sahary. Wyej
wymienione27 rni si od dwch pozostaych regionw w bardzo istotnym
wzgldzie. Ich wiksze rzeki, Niger, Zambezi i Kongo, a take ich mniejsze rzeki,
takie jak Orange i Limpopo, pyn przez paskowy interioru i opadaj gwatownie
poza jego krace do wzgldnie krtkiego dorzecza28 w wskich, nadmorskich29
nizinach. Dugie, wyynne biegi tych rzek s zdatne do eglugi na odcinku kilku
tysicy mil, lecz dla praktycznych [104] celw pozostaj cakowicie oddzielone od
oceanu, tak jak rzeki Syberii. To samo oczywicie dotyczy Nilu powyej katarakt.
Zatem moemy uwaa interior Afryki na poudnie od Sahary za drugie Serce
Ldu. Niechaj wolno nam bdzie mwi o nim jako o Poudniowym Sercu Ldu, w
odrnieniu od Pnocnego Serca Ldu Azji i Europy.
Jednake znacznie rnice si od siebie szerokoci dwch Serc Ldu
przedstawiaj take uderzajce podobiestwa. Wielki pas lasw, poronity
22

Al-Qusair miasto w Egipcie nad M. Czerwonym.

Qia miasto w Grnym Egipcie nad Nilem.
24
Wyprawa Napoleona na Bliski Wschd rozpocza si 19 maja 1798 roku, kiedy flota
Bonapartego wypyna z Tulonu, a trwaa do padziernika 1801 roku gdy ostatnie oddziay
francuskie opuciy Egipt. Miaa ona przede wszystkim na celu odcicie Anglii od jej koloni
w Afryce i Azji. Do Afryki Napoleon zabra take 187 naukowcw, ktrzy mieli bada kraj
i jego histori.2 lipca 1798 Napoleon zaj Aleksandri, 21 lipca wygra bitw pod
piramidami, nastpnie wkroczy do Kairu i opanowa cay kraj. Jednak flota angielska, w
zwyciskiej bitwie morskiej pod Abukirem (1 VIII 1798) zniweczya nadzieje na trwae
opanowanie Egiptu i odcicie Zjednoczonego Krlestwa od Indii. Turcy spodziewali si, e
oznacza to koniec Napoleona Bonaparte i przygotowali ofensyw, ktr miay
przeprowadzi dwie armie uderzajce na Egipt z kierunku Syrii i Palestyny. Napoleon
Bonaparte uprzedzi dziaania Turkw, wezwa ydw z Afryki i Azji, by podjli przy jego
wsparciu dzieo odbudowy Jerozolimy i w styczniu 1799 roku przeprowadzi wyprzedzajce
uderzenie na Syri i Palestyn. Francuzi zdobyli Gaz oraz Jaff, 15 marca 1799 miaa
miejsce bitwa pod Nablusem, 16 kwietnia 1799 bitwa pod Gr Tabor. Po niepowodzeniu
przy obleniu Akka, Francuzi wycofali si w maju do Egiptu.
25
W oryginale It follows from.
26
W oryginale touches.
27
W oryginale The last-named.
28
W oryginale seaward reaches.
29
W oryginale coastal.
23

215

gwnie wiecznie zielonymi rodzajami sosen i jode, rozciga si od pnocnych

Niemiec i wybrzea Batyku na prawo poprzez Manduri, czc len wstk30
lasy Europy z tymi z Wybrzea Pacyfiku. Na poudnie od tej strefy lasw Serce
Ldu stoi otworem, z drzewami rosncymi jedynie wzdu brzegw rzek oraz w
grach. Ten szeroki, otwarty teren jest soczyst31 preri wzdu poudniowej
granicy lasu, i wspaniaymi kielichami kwiatw w okresie wiosny, lecz na
poudniu, na skutek jaowoci gleby32 trawa staje si tam ostra i bardziej rzadka.
Caa ka33, bujna i uboga, jest umownie okrelana jako stepy, poza tym nazwa ta
waciwie dotyczy jedynie mniej yznych poudniowych szlakw, otaczajcych
pustynne poacie Turkiestanu i Mongolii. Stepy [105] stanowiy prawdopodobnie
naturalne siedlisko koni, a w swoich poudniowych czciach, wielbdw
dwugarbnych. Poudniowe Serce Ldu rwnie posiada swoje otwarte ki, ktre w
Sudanie rosn urodzajnie od kraca Sahary w kierunku lasw tropikalnych
Wybrzea Gwinei oraz Kongo. Lasy te nie cign si cakowicie w poprzek34 do
Oceanu Indyjskiego, lecz pozostawiaj pas trawiastej wyyny, ktry czy trawy
Sudanu z tymi na Poudniu Afryki. Ten rozlegy otwarty teren, cigncy si
nieprzerwanie od Sudanu do Przyldka Dobrej Nadziei jest ojczyzn antylop, zebr
oraz innych duych zwierzt kopytnych, ktre s odpowiednikami35 dzikich koni
oraz dzikich osw z Pnocnego Serca Ldu. Jednake zebra nie zostaa skutecznie
udomowiona, a mieszkacy poudniowej Afryki nie posiadali zwykych zwierzt
jucznych36, chocia37 konie i wielbdy jednogarbne z Arabii byy wczeniej
sprowadzone do Sudanu. Dlatego w obu Sercach Ldu, chocia w wikszym
stopniu w Pnocnym ni w Poudniowym, przemieszczanie si przy pomocy
zwierzt byo moliwe do zastpienia przez transport statkami wzdu rzek i
wybrzey Atlantyku i Pacyfiku.
Jak widzimy Pnocne Serce Ldu graniczy z Arabi na przestrzeni wielu
setek mil, gdzie Wyyna Iraska opada do Doliny Eufratu. Poudniowe Serce Ldu,
ze swoim pnocno-wschodnim rogiem w Abisynii i Somali38, obejmuje39,
chocia przedzielony morzem, [107] poudniowy, yzny kt Arabii, znany jako
Jemen. Tak wic stepy Arabii, zawierajce pustynie, su za przejcie ldowe
pomidzy Pnocnym i Poudniowym Sercem Ldu i tdy rwnie przebiega droga
pomidzy brzegami Nilu poprzez Nubi. W ten sposb moemy uwiadomi
sobie40, e Pnocne Serce Ldu, Arabia i Poudniowe Serce Ldu zapewniaj
szerok, trawiast drog dla jedcw na koniach i na wielbdach z Syberii, przez
30

W oryginale forest-ribbon.
W oryginale lucious.
32
W oryginale as the aridity increases.
33
W oryginale grassland.
34
W oryginale across.
35
W oryginale correspond.
36
W oryginale usual beast of burden.
37
W oryginale yet.
38
W oryginale Somaliland.
39
W oryginale grasps.
40
W oryginale it will be realise.
31

216

Persj, Arabi i Egipt, do Sudanu, a wtedy, gdyby nie muchy tse-tse oraz inne plagi,
ludzie mogliby prawdopodobnie penetrowa poudnie na koskim i wielbdzim
grzbiecie, prawie do Przyldka Dobrej Nadziei.
Na zewntrz Arabii Sahara oraz oba Serca Ldu stanowi41 na Wyspie
wiata tylko dwa porwnywalnie mae regiony, lecz s one najwaniejsze na
wiecie. Wok Morza rdziemnego oraz na europejskich pwyspach i wyspach,
zamieszkuje czterysta milionw ludzi, a w poudniowych i we wschodnich
wybrzeach Azji, lub, posugujc si terminem historycznym, w Indiach,
zamieszkuje osiemset milionw ludzi. Jednake w tych dwch regionach
zamieszkuje trzy czwarte ludnoci wiata. Z naszego punktu widzenia wane jest
podkrelenie42, e cztery pite populacji Wielkiego [108] Kontynentu, Wyspy
wiata, yje w dwch regionach, ktre razem stanowi jedynie jedn pit tego
terytorium.
Te dwa regiony s podobne jeden do drugiego w pewnych innych niezwykle
istotnych kwestiach. Po [109] pierwsze43, ich rzeki s w znacznej czci zdatne do
eglugi na caej dugoci do oceanu. W Indiach mamy t grup duych rzek
uchodzcych do otwartego morza: Indus, [110] Ganges, Brahmaputra, Irrawady,
Salwen, Menam, Mekong, Songho, Sikiang, Jangcy, Huan-ho, Peiho, Liauho,
Amur. Wikszo z nich jest zdatna do eglugi przez setki mil od swojego ujcia44;
pewnego razu brytyjski pancernik wpyn pen par45 na Jangcy do Hankow,
piset mil od morza. W pwyspowej Europie nie ma miejsca na tak due rzeki,
lecz Dunaj, Ren oraz aba umoliwiay duy ruch w bezporednim poczeniu z
oceanem. Manheim, trzysta mil w gr Renu, by przed wojn jednym z gwnych
portw Europy46; pomidzy jego nabrzeami zaadowywano barki dugie na sto
jardw i obcione tysicem ton adunkw. Poza tym pwyspowo Europy, ktra
ogranicza rozwj rzek, sama w sobie oferuje nawet wiksze korzyci dla ruchu
wodnego.
Podobiestwo tych dwch wybrzey nie ogranicza si jedynie do zdolnoci
ich rzek do eglugi. Jeeli usuniemy z mapy Wyspy wiata obszary suchej strefy z
bardziej, gdzie wystpuj jedynie lokalne deszcze, zwizane z masywami grskimi,
to uwiadomimy sobie nagle przewag wybrzey w urodzaju, w zwizku z
rozlegymi opadami deszczu na rwninach, podobnie jak w grach. Wiatry
monsunowe latem nios ze sob wilgotno oceanu z poudniowego-wschodu do
Indii, a z pnocnego-wschodu do Chin. Zachodnie wiatry z Atlantyku nios
deszcze przez wszystkie pory roku nad Europ, a zim nad Morze rdziemne. Oba
wybrzea s jednakowo bogate w uprawy i dlatego s w stanie wyywi te wielkie
populacje. W ten sposb Europa i Indie s regionami rolnikw i eglarzy [ludzi
morza?]; podczas gdy Pnocne Serce Ldu, Arabia i Poudniowe Serce Ldu
pozostaj w wikszej czci nie uprawiane oraz niedostpne dla eglugi
41

W oryginale there remain.

W oryginale pertinent way.
43
W oryginale In the first place.
44
W oryginale mouths.
45
W oryginale steamed up.
46
Chodzi o pierwsz wojn wiatow.
42

217

dalekomorskiej. Z drugiej strony s naturalnie przystosowane do przemieszczania

si jedcw na koniach i na wielbdach z ich stadami byda i owiec. Nawet na
sawannach Afryki tropikalnej, gdzie nie ma koni i wielbdw, dobytek
mieszkacw skada si gwnie z byda i owiec. S to rzecz jasna znaczne
uproszczenia, z wieloma miejscowymi wyjtkami, tym niemniej s prawdziwe i
wystarczajco opisuj realia geograficzne47.
*****
[112] Niechaj wolno nam bdzie teraz przywoa histori dla naszych celw.
adna idea, ktra skania ludzi do dziaania, nie moe by rozumiana statycznie.
Musimy doj do niej z impetem myli, bd wasnego dowiadczenia, lub historii
zmaga. Oazy Wschodu wyliczane s w poezji48 jako Ogrody wiata, tylko
dlatego, e zwrcone s49 ku pustyni!
Spisana historia zaczyna si w wielkich oazach wok pnocnej Arabii.
Pierwsze stosunki midzynarodowe, o ktrych posiadamy pewn wiedz
koncentroway si [na] stosunkach [113] dyplomatycznych dwch pastw, ktre
powstay na rwninach aluwialnych od Dolnego Eufratu do Dolnego Nilu.
Utrzymywanie grobli, aby zatrzyma wod oraz kanaw, aby j rozprowadza, w
sposb nieunikniony dao impuls do porzdku spoecznego i dyscypliny. Istniaa
pewna rnica pomidzy obiema cywilizacjami, ktra moga sta si solidn
podstaw ich wzajemnej wymiany. W Egipcie skaliste zbocza wzgldnie wskiej
doliny oferoway kamie na budow oraz trzcin papirusu, stanowic materia do
pisania. Natomiast na szerokiej rwninie Babilonii budowano z cegy i [114] ryto
gliniane tablice50 pismem klinowym. Droga pomidzy obydwoma krajami biega
na zachd od Eufratu przez kt syryjski Pustyni Arabskiej, za studniami Palmiry, do
Damaszku, ktry zosta zbudowany w oazie utworzonej przez potoki Abana51 i
Parpar52, wypywajce z Antylibanu53 i Hermonu54. Z Damaszku prowadziy inne
drogi do Egiptu, biegnca niej wzdu wybrzea oraz biegnca wyej, wzdu
kraca pustynnego paskowyu na wschd od Doliny Jordanu. Daleko, na skalistym

47

Realia, ktre warunkoway histori, w zwizku z tym doprowadziy do obecnego

rozmieszczenia ludnoci i podziau cywilizacji. Te same realia doprowadziy obecnie do
podejmowania nowych punktw widzenia, wynikajcych z wyszej organizacji
produkcji ywnoci na bogatszych obszarach trawiastych. (przyp. autora)
48
W oryginale count in poetry.
49
W oryginale approached over.
50
W oryginale bore.
51
Abana, Nahr Barada rzeka w Libanie i Syrii.
52
Nahr al-Awad rzeka w Syrii. Wypywa ze wschodniego stoku gry Hermon. Rzeka
utosamiana jest z Parpar wymienion w Biblii, jako jedna z dwch rzek Damaszku, o
ktrych wspomnia wdz armii syryjskiej Naaman (2Kl 5:12).
53
Antyliban pasmo grskie na Bliskim Wschodzie, na granicy Izraela, Syrii i Libanu,
cignce si na dugo ok. 150 km.
54
Hermon (Dabal asz-Szajch, Djabl a-Shekh) to najwyszy szczyt acucha grskiego
Antylibanu. Wznosi si na wysoko 2814 m n.p.m.
218

grzbiecie Judei, pomidzy t nisz a wysz drog, znajdowao si wzgrzeforteca55, Jerozolima.

Na mniejszej mapie, wspczesnej krzyowcom, ktra wci wisi w katedrze
w Hereford, Jerozolima jest zaznaczona jako centrum geometryczne, ppek wiata,
a na pododze Kocioa Grobu witego w Jerozolimie, do dnia dzisiejszego poka
wam precyzyjny punkt, ktry jest centrum wiata. Jeeli nasza wiedza na temat
realiw geograficznych, tak jak je znamy w caej ich peni, prowadzi nas do
prawidowych wnioskw, to redniowieczni duchowni nie wiele si mylili. Jeeli
Wyspa wiata bdzie w nieunikniony sposb gwnym siedliskiem ludzkoci na tej
planecie oraz jeeli Arabia, jako obszar przejciowy z Europy do Indii oraz z
Pnocnego do Poudniowego Serca Ldu, bdzie centraln na Wyspie wiata,
wtedy wzgrze-forteca Jerozolima posiada bdzie strategiczne pooenie w
odniesieniu do wiatowych realiw, nie rnice si zasadniczo od swojej idealnej
pozycji w redniowiecznej perspektywie, lub swojego pooenia strategicznego
pomidzy Babilonem a Egiptem. Jak pokazaa wojna, przez Kana Sueski biegnie56
ogromy ruch pomidzy Indiami a Europ do wntrza zasigu uderzeniowego armii
bazujcej w Palestynie, a ju od jakiego czasu jest budowany trzon linii kolejowej
przez nadmorsk rwnin Jaffy, ktra poczy Poudniowe Serce ldu z Pnocnym.
Co wicej, kto bdzie rzdzi57 Damaszkiem, ten bdzie posiada boczny dostp do
drugiej drogi pomidzy oceanami, w d Doliny Eufratu. Nie moe by cakowitym
przypadkiem, e w tym samym regionie powinien znajdowa si punkt startowy
dziejw oraz punkt krzyujcy najbardziej ruchliwe ze wszystkich nowoczesnych,
gwnych drg.
W odmtach historii odnajdziemy dzieci Sema, Semitw, podbijajcych
uprawne obrzea arabskich pusty. Istnieje niemae podobiestwo pomidzy
piercieniem ich osadnictwa wok morza piasku, a [116] osadnictwem Grekw
wok Morza Egejskiego. Wtargniecie do Ziemi Obiecanej od tyu Jordanu przez
Beni-Izrael, Dzieci Izraela, byo prawdopodobnie jednym z wielu podobnych
napadw58 Beduinw. Abraham wyruszy ubitym traktem z chaldejskiego miasta
Ur, lecego na granicy pustyni, do Palestyny, gdzie Semici, ktrzy zajli miejsce
nie semickich Akadyjczykw w kraju, ktry sta si Babiloni. Dynastia pasterskich
Krlw Egiptu bya w rzeczywistoci rwnie pochodzenia semickiego. Tak wic
stao si tak, e caa ludno Arabii Arabowie, Babiloczycy, Asyryjczycy,
Syryjczycy, Fenicjanie i Hebrajczycy mwili dialektami tej samej semickiej
rodziny jzykw. Dzisiaj arabski jest jzykiem uniwersalnym od Taurusu do Zatoki
Adeskiej oraz od Gr Perskich do oaz Sahary na zachd od Nilu.
Paskowy Arabski schodzi gwatownie do brzegw morza ze wszystkich
kierunkw naokoo, zachowujc jeden; na pnocnym-wschodzie schodzi
stopniowo, obniajc si do depresji zajtej przez Eufrat i Zatok Persk. Depresja
ta cignie si [przez] 1800 mil od wwozu, z ktrego Eufrat wypywa ze swojego

55

W oryginale hill fortress.

W oryginale carry.
57
W oryginale owns.
58
W oryginale descends.
56

219

rda na Paskowyu Ormiaskim do Cieniny Ormuz u wejcia59 do Zatoki

Perskiej. Na caej [117] dugoci wznosi si on przez pasmo Gr Perskich, ktre
stanowi wysok irask krawd Serca Ldu. Jednym z wielkich wydarze w
historii staroytnej byo zejcie perskich grali, za panowania krla Cyrusa, na
rwnin Eufratu i, po podbiciu Babilonu, przebycie Syrii drog przez Damaszek, w
celu podboju Egiptu.
Wwz przez ktry Eufrat ucieka z Wyyny Ormiaskiej znajduje si wicej
ni 800 mil w linii prostej od ujcia60 rzeki i zaledwie niewiele wicej ni 100 mil
od pnocno-wschodniego rogu Morza rdziemnego w pobliu Aleppo.
Bezporednio na zachd od tego wwozu Wielka Wyyna Armenii, o redniej
wysokoci jakiej ptorej mili, przechodzi w znacznie niszy, pwyspowy
paskowy Azji Mniejszej. Kolejnym wielkim wydarzeniem w historii staroytnej
byo przekroczenie Dardaneli przez Macedoczykw, pod wodz krla Aleksandra,
ktrzy przemierzyli otwarte centrum Azji Mniejszej, schodzc przez Taurus do
Cylicji i przechodzc przez61 Syri do Egiptu, a stamtd z powrotem do Syrii, a
do Eufratu, i w d rzeki do Babilonu. Prawd jest, e Aleksander przewodzi w ten
sposb Macedoczykom drog ldow do Arabii, lecz ich atak tak naprawd
bazowa na potdze morskiej, [118] co zbiego si z gwatownym powstaniem,
ktre wybucho w wielkich greckojzycznych portach, Aleksandrii i Antiochii,
nadmorskich stolicach, jak moemy powiedzie, ludzi morza kierujcych si w gb
ldu.
Jeeli rozwaymy te fakty okiem geografa, to pas urodzaju bdzie widziany
jako rozcigajcy si na pnocny-zachd w gr Eufratu, potem skrcajcy na
poudnie wzdu gromadzcych opady62 gr Syrii, i koczcy si na zachodzie w
Egipcie. Jest to gsto zaludniony pas, poniewa jest zamieszkay przez osiadych
rolnikw. Za wyjtkiem dwch obszarw nieurodzaju, gwna droga staroytnoci
biega przez pola kukurydziane od Babilonu do Memfis. Klucz do jednego z
najwikszych wydarze historii staroytnej znajduje si w poddastwie ludw tego
rolniczego pasa ziemi, zarwno dawniej , jak i dzi walczcych o skuteczniejsze
przemieszczanie si. Na poudniu, pozostawiajc wntrze Afryki za sob, jedcy
na wielbdach posuwali si na pnocnym wschodzie przeciwko Mezopotamii, na
pnocnym zachodzie przeciwko Syrii oraz na zachodzie przeciwko Egiptowi. Z
caym szerokim wntrzem Serca Ldu za sob, jedcy na koniach z pnocnegowschodu zeszli w d z Wyyny Iraskiej do Mezopotamii. Z pnocnego zachodu,
czy przez pwysep Azji Mniejszej, czy te bezporednio do wybrzea Lewantu,
przybyli eglarze63 przeciwko Syrii i Egiptowi, [119] pozostawiajc za sob
wszystkie drogi wodne Europy64.
W Azji uczynili to Rzymianie, lecz przejli kontrol nad zachodni czci
macedoskich zdobyczy. Tak jak Ren i Dunaj, bronione przez legiony, wyznaczay
59

W oryginale at the mouth.

W oryginale mouth.
61
W oryginale struck through.
62
W oryginale raingathering.
63
W oryginale Shipmen.
64
Zob. ryc. 20 na s. 113. (przyp. autora)
60

220

zasig rzymskiej penetracji na pnoc od Morza rdziemnego, tak Grny Eufrat,

na odcinku gdzie pynie z pnocy na poudnie przed wygiciem na poudniowywschd, wyznacza granic ich penetracji na wschd od Morza rdziemnego,
bronion przez pozostae legiony. W rzeczy samej Imperium Rzymskie byo w
wikszym sensie, imperium lokalnym; cae przynaleao do wybrzea Atlantyku.
Kolejne prowincje, ktre byy pod kontrol macedosk, weszy w czasach
rzymskich w skad pastwa Partw, sukcesorw Persw, ktre skrcajc65
przechodzio z Iranu w Mezopotami.
Kolejny raz pojawia si sposobno dla jedcw na wielbdach.
Zainspirowani proroctwem Mahometa, Arabowie z centralnych oaz Nedd, oraz ich
zachodniego przeduenia w Hidaz, Mekki i Medyny, wysali naprzd armie
Saracenw, ktre wyrzuciy Partw z Mezopotamii, a Rzymian z Syrii i Egiptu i
ustanowiy na staroytnej drodze urodzaju wewntrzny acuch stolic Kair,
Damaszek oraz [120] Bagdad. Z tej urodzajnej bazy potga saraceska przeniosa
si do wszystkich regionw naokoo, w taki sposb, aby pokusi si o prawdziwe
wiatowe Imperium. Na pnocnym wschodzie muzumanie przeszli z Bagdadu do
Iranu tym samym przejciem, ktre kierowao Partw i Persw w d oraz
rozprzestrzenili si nawet w pnocnych Indiach. Na poudniu przeszli z
jemeskiego cypla Arabii do afrykaskiego wybrzea na poudnie od Sahary oraz
rozprzestrzenili si na swoich wielbdach i koniach na caej szerokoci Sudanu. W
ten sposb, niczym wielki orze, ich Imperium potgi ldowej rozpostaro swoje
skrzyda od rodka Arabii, z jednej strony nad Pnocnym Sercem Ldu, daleko w
gb Azji, a z drugiej strony nad Poudniowym Sercem Ldu, rwnie daleko w gb
Afryki.
Lecz Saraceni nie byli usatysfakcjonowani dominacj opart jedynie na
rodkach komunikacji, odpowiednich do ich stepw i pusty. Tak jak ich
poprzednicy, Fenicjanie i Sabejczycy66, zwrcili si ku morzu. Na zachodzie
podrowali wzdu pnocnego wybrzea Afryki, zarwno na morzu, jak i ldzie,
dopki nie wkroczyli do dwch krajw, Berberii oraz Hiszpanii, ktrych szerokie
paskowye, nie tak jaowe, jak Sahara, ani wystarczajco zalesione, jak wikszo
[121] europejskiego pwyspu, przypominay w pewnym stopniu warunki z ich
rodzinnych terenw. Z drugiej strony, na wschd od Jemenu, u wejcia do Morza
Czerwonego oraz z Omanu, u wejcia do Zatoki Perskiej, eglowali na letnim
monsunie do Wybrzea Malabarskiego w Indiach, a nawet na dalekie Wyspy
Malajskie, po czym wracali do domu na monsunie zimowym. W ten sposb
arabskie dau67 naszkicoway w zarysie imperium morskie, rozcigajce si od
Cieniny Gibraltarskiej do Cieniny Malakka, od bramy atlantyckiej do bramy
Pacyfiku.
Szeroka saraceska koncepcja pnocnej i poudniowej dominacji jedcw
na wielbdach, skrzyowana z zachodni i wschodni dominacj eglarzy, zostaa
65

W oryginale in their turn.

Sabejczycy (w oryg. Shebans) lud arabski, mieszkacy staroytnego krlestwa Saby,
ktrego siedzib plasuje si gdzie w okolicach dzisiejszego Jemenu, bd Etiopii i
Erytrei. Sabejczycy, podobnie jak Fenicjanie, trudnili si handlem.
67
Dau (w oryg. dhows) typ maego okrtu arabskiego.
66

221

wypaczona przez jeden defekt, brak w arabskiej bazie koniecznego potencjau

demograficznego do jej realizacji. Lecz adnego badacza realiw, wok ktrych
musi si obraca strategiczna myl kadego rzdu aspirujcego do potgi
wiatowej, nie sta na utrat [z] pola widzenia zagroenia, ktre zostao ukazane
przez histori.
*****
Znaczcym faktem jest, e Imperiom Saracenw zostao obalone, nie z
Europy czy z Indii, lecz z Pnocnego Serca Ldu. Arabia jest otoczona morzem lub
pustyni z kadej strony, lecz wzgldem Serca Ldu. [122] Zachodnia potga
morska Arabw bya bez wtpienia powstrzymywana przez Wenecj i Genu,
natomiast ich wschodnia potga morska bya tumiona przez Portugalczykw, po
tym jak okryli oni Przyldek Dobrej Nadziei. Lecz upadek Saracenw w Arabii
sam w sobie zwizany by z tureck potg ldowa. Musimy poczyni pewne
rozwaania na temat waciwoci wielkiego Pnocnego Serca Ldu, na pierwszym
miejscu wzgldem dugiej Strefy Trawiastej, ktra, na poudnie od Strefy Lasu,
rozpociera si na caej swej szerokoci, czc wschd z zachodem, w ssiadujce
ze sob czci dwch Wybrzey.
Stepy rozpoczynaj si porodku Europy, gdzie Nizina Wgierka jest
cakowicie otoczona przez piercie poronitych lasem gr, wschodnich Alp i
Karpat68. Obecnie pola zb i kukurydzy w duej mierze zastpiy miejscowe
trawy, lecz sto lat temu, zanim linie kolejowe zwikszyy zasig wymiany
handlowej obszary Wgier, znajdujce si na poziomie morza, na wschd od
Dunaju, tworzyy obszar prerii, a majtek Wgrw znajdowa si wycznie w
koniach i bydle. Za zalesion barier Karpat zaczynaj si stepy gwnego pasa,
rozcigajcego si na wschd, z wybrzeem Morza Czarnego na [123] poudniu
oraz kraniec Rosyjskiego Lasu na pnocy. Krawd lasu krzyuje krto rosyjsk
rwnin, lecz na gwnym kierunku ukonym, z pnocnego koca Karpat na
pidziesitym rwnoleniku szerokoci geograficznej, do podny Pasma Uralu na
pidziesitym szstym rwnoleniku. Moskwa jest pooona nieopodal od wntrza
lasu, gdzie znajduj si szerokie polany, ktre stanowi ca niezamieszka cz
Rosji, a po obecn kolonizacj na poudniowym stepie. W duej mierze pola zb
zastpiy trawiasty step, a po Wog i Don, lecz jeszcze przed stoma laty kozackie
forpoczty w Rosji wci bazoway na rzekach Dniepr i Don, wzdu ktrych
brzegw samotne drzewa przecinay szerokie warstwy falujcej trawy, bd
niegu.
Lasy, ktre ubieraj krace gr Ural tworz cypel pord otwartych stepw,
lecz trawy rozcigaj si poprzez bram rwniny, ktra prowadzi z Europy do Azji
pomidzy obszarem Uralu a dolnym kracem Morza Kaspijskiego. Poza t bram
stepy rozrastaj si znw do wikszej szerokoci ni w Europie. Na pnoc od nich
cigle znajduj si lasy, lecz na poudniu znajduj si teraz pustynie i na wp
jaowe stepy Turkiestanu. Kolej [124] transsyberyjska przecina trawiasty obszar od
Czelabiska, stacji u wschodnich podny gr Ural, gdzie cz si linie z
68

Zob. rycina 18, s. 108. (przyp. autora)

222

Piotrogrodu do Moskwy, do Irkucka nad rzek Angar, tu poniej jej ujcia do

Jeziora Bajka. Pola pszenicy zaczynaj w duej mierze zastpowa traw wzdu
linii kolejowej, lecz nitka osiadej populacji jest wci wska i tatarscy oraz
kirgiscy jedcy nadal pozostaj koczownikami na szerokich obszarach.
Kraniec lasu wygina si ku poudniu wzdu granicy pomidzy zachodni a
wschodni Syberi. We wschodniej Syberii jest wypeniony zalesionymi grami i
wzgrzami, ktre opadaj stopniowo z wyniesienia, od Transbajkalskiego
Paskowyu, do pnocno-wschodniego przyldka Azji, a do Cieniny Beringa.
Strefa trawiasta wygina si na poudnie z lasami i rozciga si na wschd nad
niszym poziomem wyyn mongolskich. Wzniesienie rosnce od Wielkiej Niziny
w Mongolii znajduje si pord Suchej Cieniny Dungarskiej, pomidzy Grami
Tien-szan na poudniu, a Grami Ataj na pnocy. Powyej stepw Dungarii,
teraz na poziomie wyynnym, rozciga si naokoo poudniowy kraniec lesistego
Ataju i Gr Transbajkalskich69, z pustyni Gobi na poudnie od nich, a dociera do
wyszych dopyww rzeki [125] Amur. Znajduje si tam pas lasu wzdu
wschodniej, zewntrznej powierzchni Obszaru Chingan, z ktrego Wyyna
Mongolsk opada w Nizin Mandursk, ale istnieje ostatni oddzielony obszar
trawiasty w Mandurii, ktry moe by porwnywalny z podobnie oddzielonym
obszarem trawiastym Wgier, pi tysicy mil na zachodnim kracu pasa stepw.
Jednake trawiasta Manduria nie rozciga si a70 do wybrzey Pacyfiku, do
tamtejszego gsto zalesionego obszaru grskiego wybrzea71, obejmujcego72
otwarty kraj i zaamuje pyncy na wschd Amur do pnocnego ujcia. Ujrzyjmy
ponownie w wyobrani ten dugi pas stepw z ich nowoczesnymi kolejami i polami
kukurydzianymi, i ich lud wraz z dosiadajcymi koni Tatarami, ktrzy nie rni
si od Turkw. Mwi si, e jzyk turecki z Konstantynopola moe do dzi dnia
by rozumiany przez arktyczne plemiona u ujcia rzeki Leny. Z pewnego
powracajcego powodu okresw suszy te tatarskie mobilne hordy od czasu do
czasu w historii jednocz ca sw potg i spadaj niczym niszczca lawina na
osiade ludy rolnicze zarwno Chin, jak i Europy. Na Zachodzie syszymy o nich
najpierw jako o Hunach, ktrzy w poowie pitego wieku naszej [126] ery najechali
na Wgry pod przywdztwem wielkiego, lecz okrutnego przywdcy, Atylli. Z
Wgier rozjechali si w trzech kierunkach na pnocny-zachd, zachd i
poudniowy-zachd. Na pnocnym-zachodzie spowodowali tak wielkie
spustoszenie pord Germanw, e ich plemiona znajdujce si najbliej morza,
Anglowie i Sasi, czciowo przeprawiy si przez morze do nowego domu na
wyspie Brytanii. Na zachodzie wdarli si do Galii, lecz zostali pokonani w wielkiej
bitwie pod Chalons73, gdzie Frankowie, Goci i miejscowi Rzymianie, stanli rami
w rami przeciwko wsplnemu wrogowi ze wschodu, rozpoczynajc w ten sposb
proces, w wyniku ktrego wyoni si nowoczesny lud francuski. Na poudniowym69

Chodzi o Gry Bajkalskie.

W oryginale extend through to.
71
W oryginale for there a coast range of mountains.
72
W oryginale enframes.
73
Bitwa na Polach Katalaunijskich lub Bitwa pod Chalons rozegrana 20 czerwca 451 r.
pomidzy Cesarstwem Rzymskim a Hunami. Zakoczya si zwycistwem Rzymu.
70

223

zachodzie Atylla posun si a po Mediolan, niszczc na swej drodze wane

rzymskie miasta, Akwilej oraz Padw, ktrych mieszkacy uciekli przez morze do
lagun i zaoyli tam Wenecj. W Mediolanie Atylla spotka si z biskupem Rzymu,
Leonem i z jakiego powodu nie posun si dalej, wskutek czego Biskupstwo
Rzymu uzyskao wielki presti. W ten sposb mona stwierdzi z du doz
prawdopodobiestwa, e na skutek reakcji ludzi wybrzea przeciwko temu,
uderzajcemu z Serca Ldu, motowi narodziy si tam angielskie i francuskie
narodowoci, potga morska Wenecji, i najwysza redniowieczna instytucja
papiestwa. Kt moe rzec, jak wielkie [127] i, miejmy nadziej, dobroczynne
rzeczy nie mog wzi si z reakcji, ktra zostaa wywoana przez uderzenie mota
naszych nowoczesnych Hunw?
Najazdy Hunw ustay po kilku latach, poniewa prawdopodobnie ich
potencja demograficzny nie by znaczcy. Sia uderzenia moe odnosi si
zarwno do jego szybkoci, jak i [128] do jego ciaru. Lecz niektre huskie
pozostaoci prawdopodobnie zachoway si w trawiastym pustkowiu Niziny
Wgierskiej, aby zosta przejtymi przez nowe plemiona jedzieckie posuwajce
si na zachd, przez Awarw, przeciwko ktrym Karol Wielki wszcz wojn, a
obecnie przez Wgrw. W 1000 roku Ci wgierscy Turcy74, ktrzy siali duo
zniszczenia w Niemczech w poprzednim stuleciu, zostali nawrceni na
chrzecijastwo za porednictwem Rzymu, i stali si od tego czasu pewnego
rodzaju murem dla aciskiego chrzecijastwa, aby wicej Tatarzy nie zostali
wpuszczeni w gb Wgier. Lecz ycie gospodarcze Wgrw toczyo si w duej
mierze na stepach, a do niespena stulecia temu.
Gdy spogldamy wstecz, przez kilka stuleci wiekw rednich, skandynawscy
poganie na swych okrtach zajmowali si piractwem na pnocnych morzach, a
saracescy i mauretascy niewierni, na swych okrtach, piractwem na Morzu
rdziemnym. A e dosiadajcy koni Turcy z Azji najedali w ten sposb samo
serce Chrzecijaskiego Pwyspu, kiedy by on ciskany przez wrog potg
morsk, mamy do czynienia z pewn koncepcj bicia, jak midzy tuczkiem a

74

W oryginale Magyar Turks. Wgrzy nale do grupy ludw ugrofiskich. Wywodz si

one z okolic Uralu i midzy 3 i 4 tysicleciem p.n.e. pierwsze ich odamy rozpoczy sw
wdrwk na zachd. W czasie wdrwki ludw w V w. n.e. ruszyli take Wgrzy na
zachd. Pierwszy etap ich wdrwki zakoczy si ok. 750 r. midzy dolnym biegiem Wogi
a Dunajem, wyparli stamtd Awarw. Rejon ten zwany by Lavdia (Lavdi by
legendarnym ksiciem Wgier). U Geografa Bawarskiego (r.845) Wgrzy wystpuj pod
acisk nazw Ungare. Nie wszystkie plemiona wgierskie wywdroway tak daleko na
zachd, byy te grupy Madziarw, na ktre jeszcze w 1236 natrafi dominikaski mnich
Julianus na terenach midzy Uralem i Wog. W roku 950 cesarz bizantyjski Konstantyn
VII nazywa tereny zamieszkane przez Wgrw Etelkz (Midzyrzecze), za samych
Wgrw celnie Turkami. Dokadne geograficzne pooenie siedzib Wgrw w owym
czasie, nie jest dzi znane. W IX i X wieku Wgrzy podejmowali wielokro upiecze
wyprawy na pnoc, na tereny pastwa wielkomorawskiego (podbijajc je), na zachd a po
Pary, Akwizgran i poudnie Tarent w Italii. Za twrc pastwa wgierskiego uwaany jest,
koronowany w 1001 r. pierwszy krl Wgier, Stefan I wity, ktry ostatecznie
przeprowadzi chrystianizacj swojego pastwa.
224

modzierzem, ktra staa si czci nowoczesnej Europy. Tuczkiem tym bya

potga ldowa z Serca Ldu.
* * * * *
[129] Jeeli przeledzimy te historyczne wydarzenia na mapie, strategiczny
fakt o decydujcym znaczeniu, ktry wyania si z tego jest taki, e rozcigajce si
rwniny Wielkiej Niziny zachodz na siebie z kontynentalnego i arktycznego
obszaru odpywowego Serca Ldu, a do wschodniej czci pwyspu
europejskiego. Nie istniaa adna przeszkoda, tak jak cakowicie europejskie rzeki
Dniepr, czy Dunaj, aby powstrzyma jedcw od wypraw na zachd w gb
suchych obszarw75. W ostrym kontracie w stosunku do tego otwartego przejcia
z Serca Ldu do Europy pozostaje system wielkich barier, ktre oddzielaj Serce
Ldu, wzdu jego wschodniej i poudniowo-wschodniej, granicy od Indii. Gsto
zaludnione obszary Chin waciwych oraz Indii le naokoo wschodnich i
poudniowych zboczy najbardziej masywnych wyyn na kuli ziemskiej.
Poudniowa strona acucha Himalajw, wyginajca si przez 1500 mil wzdu
pnocnych Indii, wznosi si z poziomu zaledwie 1000 stp nad poziomem morza
do szczytw 28 000 i 29 000 stp. Lecz Himalaje s zaledwie kracem Paskowyu
Tybetaskiego, ktry jest wielkoci Francji, Niemiec i Austro-Wgier razem
wzitych i redniej wysokoci 15 000 stp, czy te szczytu wysokoci Mont Blanc
w Alpach. Porwnujc to z powyszymi faktami, rnica pomidzy niszymi
wyynami a nizinami, powiedzmy pomidzy [130] Wyyn Irask a Wielk
Nizin, staj si zupenie podrzdna. Tybet, z towarzyszcymi mu Himalajami,
Pamirem, Karakorum, Hindukuszem i Tien-szan nazwijmy je razem wyynami
tybetaskimi nie ma rwnego sobie na Ziemi jeeli chodzi o wysoko i terytoria
razem wzite, lub, jednym sowem, masywno. Kiedy Sahara bdzie powszechnie
przekraczana przez ruch cywilizacyjny, jest prawdopodobnym, e Tybet, dach
wiata, wci bdzie skrca gwatownie naokoo swoich zboczy i szeroko
przedzielony szlakami ldowymi w Chinach i Indiach, nadawa bdzie w ten sposb
specjalne znaczenie pnocno-zachodnim granicom tych krajw.
Pnoc Tybetu, ktrej znaczna cz posiada kontynentalny system
odpywowy i dlatego zawiera si w Sercu Ldu, przechodzi w Wyyn Mongolsk,
rwnie w duej mierze zawierajc si w Sercu Ldu. Wyyna ta znajduje si na
znacznie mniejszej wysokoci ni Tybet, i w rzeczy samej jest porwnywalna w
kwestii wysokoci z Wyyn Irask. Dwie naturalne drogi biegn ponad such
powierzchni Mongolii, aby spa w yzn Nizin Chisk. Jedna, przez prowincj
Kansu, wok pnocno-wschodniego rogu Tybetu, a do wielkiego miasta Sinan,
liczcego milion mieszkacw. Druga, prosto na poudniowy-wschd od Jeziora
Bajka do [131] Pekinu, ktre to miasto rwnie liczy okoo miliona mieszkacw.
Sinan i Pekin, tylko w obrbie Niziny Chiskiej, s stolicami zaoonymi przez
zdobywcw z Serca Ldu.
Przez Wyyn Irask do Indii wiod rwnie dwie naturalne drogi. Jedna
ponad wyniosym, lecz wskim krgosupem Hindukuszu, w d Doliny Kabulu
75

W oryginale regions drained by.

225

oraz ponad wierzchokiem przeczy Khairpur, a do skrzyowania z rzek Indus w

Attock. Druga przez Herat i Kandahar, wok kracw afgaskich grzbietw i przez
obnienie wwozu Bolan76 do Indusu. Bezporednio na wschd od rzeki Indus
znajduje si Pustynia Indyjska. Rozciga si ona od oceanu do granic pooonych
stosunkowo blisko77 Himalajw, i u zbiegu drg z Bolan i Khairpur, poprzez
przedsionek Pendabu do rodkowych wrt Indii, ktry jest przejciem lecym
midzy pustyni i grami. Tutaj znajduje si Delhi, w grnej czci nawigacji na
linii rzek Jamuna-Ganges, ktra jest rwnie stolic zaoon, jak Sinan i Pekin w
Chinach, przez zdobywcw z Serca Ldu. Przez te krte i trudne do przebycia
drogi, zarwno Chiny, jak i Indie, byy wielokrotnie najedane z Serca Ldu, lecz
imperia tworzone w ten sposb zwykle zrzucay panowanie ludw stepowych. Tak
byo na przykad z Mogoami78 z [134] Indii, ktrzy wywodzili si od Mongow z
interioru.
* * * * *
Konkluzja do ktrej prowadz te rozwaania jest taka, e zwizek pomidzy
Sercem Ldu, a zwaszcza jego bardziej otwartymi zachodnimi obszarami Iranu,
Turkiestanu i Syberii, jest o wiele bardziej zayy z Europ i z Arabi ni ten z
Chinami i Indiami, czy nawet z poudniowym Sercem Ldu w Afryce. Silne
naturalne granice pustyni Sahary oraz wyyn tybetaskich nie maj odpowiednika,
gdzie Pnocne Serce Ldu czy si z Arabi i Europ. Bliski zwizek tych trzech
obszarw jest bardzo charakterystyczny dla tej geograficznej formuy, w ktrej
dopiero teraz usiowano uj79 gwne aspekty mezopotamskiej i syryjskiej
historii. Rolnicy Mezopotamii i Syrii zawsze byli naraeni na najazdy jedcw
konnych z Serca Ldu, jedcw na wielbdach z Arabii, a take eglarzy z
Europy. W rzeczy samej, jedynie z powodu swojego przejciowego charakteru,
granica pomidzy Sercem Ldu z jednej strony, a Arabi i Europ z drugiej,
zasuguje na uwag ze wzgldu na ponisze fakty.
[135] Dugi obszar Gr Perskich skrca na zachd wok grnego kraca
Mezopotamii i staje si obszarem Taurusu, ktry stanowi wysoki poudniowy skraj
pwyspowej wyyny Azji Mniejszej. Powierzchnia Azji Mniejszej jest obszarem
stepowym, pochylajcym si w rodku ku pustyni, gdzie sone jeziora s zasilane
przez [136] niektre rzeki Taurusu, podczas gdy wiksze rzeki pyn na pnoc, do
Morza Czarnego. Dalej, za przerw, ktr tworzy Morze Egejskie, mamy wielk
zlewni Dunaju, rwnie spywajc do Morza Czarnego. Dopywy dajce pocztek
Dunajowi rosn prawie e w zasigu pola widzenia Adriatyku, wysoko na tych
ilyryjskich wyynach, ktrych stroma zewntrzna krawd tworzy grsk cian

76

W oryginale Bolan Gorge down.

W oryginale to within a short distance.
78
Mogoowie lub Wielcy Mogoowie islamscy (pochodzenia turecko-mongolskiego)
wadcy pnocnych Indii w okresie od XVI do XIX wieku, pochodzcy od Timurydw,
jako linia odgaziona.
79
W oryginale it was attempted to crystallise just now.
77

226

ponad przepiknym wybrzeem dalmatyskim. cian t zwiemy Alpami

Dynarskimi.
Tak oto Taurus i Alpy Dynarskie stanowi strome bariery80 dla Morz
rdziemnego oraz Adriatyku, ale wysyaj dugie rzeki w d, do Morza Czarnego.
Lecz dla Morza Egejskiego przecinajcego wyyny w stron Morza Czarnego,
oraz dla Dardaneli, ktre obecnie biegn na poudnie wraz z wod wszystkich rzek
Morza Czarnego te wysokie, otwarte czoa Taurusu i Gr Dynarskich mog by
pojedynczym krtym obszarem, kracem rozcignitej bariery ldowej,
oddzielajcej rodkowe Morze Czarne od zewntrznych, rdziemnego i
Adriatyckiego. Kraniec Dardaneli nie mg tworzy podstawy Serca Ldu, a Morze
Czarne i wszystkie jego rzeki, by dodane do kontynentalnych systemw
odpywowych. Kiedy Dardanele zostay odcite przez potg ldow od potgi
morskiej Morza [138] rdziemnego, tak jak byy podczas Wielkiej Wojny81, ten
stan rzeczy jest w rezultacie realizowany tak dalece jak rozpatrywane s posunicia
ludzkie.
Cesarze Rzymscy ustanowili swoj wschodni stolic w Konstantynopolu, w
poowie drogi midzy granicami na Dunaju i Eufracie, ale Konstantynopol by dla
nich czym wicej ni tylko miastem-pomostem82 z Europy do Azji. Rzym, potga
rdziemnomorska, nie przyczy pnocnego wybrzea Morza Czarnego, dlatego
te morze to, samo w sobie, byo czci granicy Imperium. Stepy pozostawiono
Scytom, jak zwali ich Turcy, i w najlepszym razie jedynie kilka stacji handlowych
zostao rozsianych przez ludzi morza wzdu wybrzey Krymu. Tak oto
Konstantynopol sta si miejscem, z ktrego rdziemnomorska potga ldowa
utrzymywaa rodek granicy morskiej, tak jak potga ldowa legionw
utrzymywaa zachodnie i wschodnie granice wzdu rzek. Pod panowaniem Rzymu,
potga ldowa posuna si w gb Serca Ldu, jeeli ten termin bdzie rozumiany,
w duym, strategicznym sensie, jako zawierajcy w sobie Azj Mniejsz oraz
Pwysep Bakaski.
Pniejsza historia jest nie mniej przejrzysta, jeeli chodzi o podkrelanie
faktw geografii, lecz w przeciwnym kierunku. Cz Turkw z Azji rodkowej
zesza z drogi w d Arabii i ruszya poprzez Wyyn Medyjsk i [139] Armesk
w otwarty step Azji Mniejszej i tam uczynia swj dom, tak jak madziarscy Turcy,
zaledwie stulecie, bd dwa wczeniej, wyruszyli wok pnocnych wybrzey
Morza Czarnego do wgierskiego stepu. Pod wodz znakomitych dowdcw jazdy
z dynastii ottomaskiej83, Turcy ci przekroczyli Dardanele i podajc

80

W oryginale fronts.
Autor ma na myli I wojn wiatow.
82
W oryginale bridge-town.
83
Chodzi o tureck dynasti osmask, panujca w imperium osmaskim w latach 12991922. Dynastia Osmanw wywodzia si z rodu St, za pierwszego przedstawiciela
Osmanw uznawany jest Osman I, syn Erturula. Pocztkowo wadcy osmascy tytuowali
si bejami, pierwszy tytuem sutana zacz posugiwa si syn Osmana, Orchan, ale
oficjalnie wprowadzono go do tytulatury za rzdw Murada I. Po zdobyciu
Konstantynopola sutan Mehmed II przyj tytu sutana Rzymu oraz, pochodzcy z Persji,
81

227

korytarzem doliny Maricy i Morawy, poprzez Gry Bakaskie, podbili

madziarskie Wgry. Od czasu kiedy miasto Konstantynopol wpado w rce Turkw
w 1453 roku, Morze Czarne zostao zamknite dla weneckich i genueskich
eglarzy. Pod panowaniem rzymskim krlestwo ludzi morza poszerzyo si do
pnocnych wybrzey Morza Czarnego. Pod panowaniem ottomakich Turkw
Serce Ldu, krlestwo jedcw, ulego poszerzeniu a do Alp Dynarskich i
Taurusu. Ten podstawowy fakt zosta przysonity przez rozcigniecie tureckiej
dominacji w Arabii poza Serce Ldu. Dzisiaj jest to znw oczywiste, kiedy
Brytania odzyskaa Arabi dla Arabw84. Wewntrz Serca Ldu Morze Czarne
stanowio niedawno ciek strategicznego planu wschodniego dla naszego
niemieckiego wroga.
Pierwotnie zdefiniowalimy Serce Ldu zgodnie ze spywem rzek, lecz czy
nie ukazuje to historycznie, e dla [140] celw myli strategicznej powinien by
dany pewien szerszy wymiar? Zwaywszy na punkt widzenia ludzkiej mobilnoci
oraz rnych jej rodzajw, oczywistym jest, e odkd potga ldowa moe dzi
zamkn Morze Czarne, cay basen tego morza musi zawiera si w Sercu Ldu.
Jedynie bawarski Dunaj, ze wzgldu na niewielk zdolno do eglugi, moe by
traktowany jako lecy poza nim.
Jeszcze jedna okoliczno musi zosta dodana i bdziemy mie przed sob
ca koncepcj Serca Ldu, jaka wyania si z faktw geografii i historii. Batyk jest
morzem, ktre moe zosta teraz zamknite przez potg ldow. Fakt, e
niemiecka flota w Kolonii bya odpowiedzialna za miny i okrty podwodne, ktre
powstrzymyway dywizjony sprzymierzonych przed wejciem na Batyk nie
uniewania, rzecz jasna, w jakikolwiek sposb twierdzenia, e zamknicie
spowodowane byo przez potg ldow. Armie sprzymierzonych we Francji
znajdoway si tam dziki skutecznoci potgi morskiej, a niemiecka obrona
Batyku bya rezultatem potgi ldowej. Ma to podstawowe znaczenie w
odniesieniu do jakichkolwiek warunkw pokoju, ktre s po to, aby zagwarantowa
nam na wypadek przyszej wojny, e w obecnych warunkach, ktre zostay
wyznaczone przez odpowiedzialne za t kwesti Ministerstwa Izby Gmin, [141]
Floty Wyspiarzy nie mog si ju zapuszcza na Batyk, tak jak na Morze Czarne.
Serce Ldu dla celw mylenia strategicznego obejmuje Morze Batyckie,
zdatny do eglugi rodkowy i dolny Dunaj, Morze Czarne, Azj Mniejsz,
Armeni, Persj, Tybet i Mongoli. Dlatego w jego wntrzu znajduj si
Brandenburgia-Prusy, Austro-Wgry i Rosja szeroka potrjna baza potencjau
demograficznego, ktrej nie posiadali jedcy na przestrzeni dziejw. Serce
Ldu jest regionem do ktrego, w nowoczesnych warunkach, potga morska
moe mie odmwiony dostp, pomimo tego, e jego zachodnia cz ley poza
regionem Arktyki i obszaru bezodpywowego. Jest jedna uderzajca okoliczno
fizyczna, ktra wie je geograficznie ze sob. Cao, nawet zbocza Gr
Perskich, pomijajc upaln Mezopotami, ley pod pokryw nien w okresie
tytu padyszacha, ktry oznacza wadc krlw. Ponadto ogosi si protektorem
wschodniego chrzecijastwa.
84
W wyniku dziaa wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodnie podczas I wojny wiatowej
zostao zrzucone panowanie tureckie nad krajami arabskimi.
228

zimowym. Izoterma stycznia biegnie od Przyldka Pnocnego w Norwegii na

poudnie, w obrbie wysp, ktre strzeg wybrzey Norwegii, obok Dani,
poprzez rodkowe Niemcy, a do Alp na wschd, wzdu obszaru Bakanw.
Zatoka Odessy i Morze Azowskie zamarzaj w cigu roku, jak rwnie [142]
wiksza cz Morza Batyckiego. W rodku zimy widzianej z ksiyca,
ogromna biaa tarcza objawia nam Serce Ldu w jego najszerszym znaczeniu.
Kiedy rosyjscy Kozacy jako pierwsi zawadnli stepami u schyku
redniowiecza, miaa miejsce wielka rewolucja. Dla Tatarw, jak i Arabw,
zabrako niezbdnego potencjau demograficznego, na bazie ktrego mogliby
zaoy trwae imperium, lecz za Kozakami znajdowali si rosyjscy rolnicy, ktrzy
dzi uroli do stumilionowego ludu na yznych rwniach pomidzy Morzami
Czarnym i Batyckim. W cigu dziewitnastego wieku w obrbie wielkiego Serca
Ldu wyoni si potny rosyjski carat, zagraajc wszystkim mniejszym krainom
Azji i Europy. Jednake pod koniec stulecia pruscy i austriaccy Niemcy postanowili
pokona Sowian, aby wykorzysta ich terytoria do zajcia Serca Ldu, poprzez
ktry biegn drogi ldowe do Chin, Indii, Arabii i do afrykaskiego Serca Ldu.
Niemieckie kolonie wojskowe w Kiauczou i we wschodniej Afryce zostay
zaoone, jako stacje kocowe wysunitych szlakw ldowych.
Dzisiaj armie maj na swoim wyposaeniu nie tylko kolej transkontynentaln,
lecz rwnie samochody. Posiadaj take samoloty, ktre s czym w rodzaju
bumerangu, broni zarwno potgi ldowej przeciwko morskiej, jak i na odwrt.
Ponadto nowoczesna artyleria jest bardzo skuteczna przeciwko okrtom. W skrcie,
znaczna potga wojskowa w posiadaniu Serca Ldu oraz Arabii moe atwo wej
w posiadanie wiatowych drg, krzyujcych si w Suezie. Potdze morskiej moe
by niezwykle trudno utrzyma Kana, jeeli flota okrtw podwodnych bdzie od
pocztku wojny bazowa na Morzu Czarnym. Tym razem zaegnalimy niebezpieczestwo, lecz fakty geografii pozostaj i prezentuj rosnce, bardziej ni
kiedykolwiek, okolicznoci strategiczne dla potgi ldowej, ni dla potgi morskiej.
Oczywistym jest, e Serce Ldu jest tak samo rzeczywistym faktem
fizycznym wewntrz Wyspy wiata, jak Wyspa wiata wewntrz Oceanu, chocia
jej granice nie s wyranie okrelone. Jednake jeszcze sto lat temu, nie bya
dostpna baza potencjau demograficznego wystarczajca do tego, aby zacz
zagraa wiatowej wolnoci od wewntrz tej cytadeli Wyspy wiata. aden
zwyky kawaek papieru, nawet jeeli bdzie to napisana konstytucja Liga
Narodw, nie jest w dzisiejszych warunkach wystarczajc gwarancj, e Serce
Ldu nie stanie si znw centrum wojny wiatowej. Teraz, kiedy narody dopiero si
ksztatuj85, jest czas aby [146] rozway jakie gwarancje, bazujce na
geograficznych i ekonomicznych realiach, mog sta si dostpne dla przyszego
bezpieczestwa ludzkoci. Majc to na uwadze, warto w tej chwili przyjrze si, jak
w obecnych warunkach zebraa si burza w Sercu Ldu.
TUMACZENIE I OPRACOWANIE: RADOSAW DOMKE

85

W oryginale are fluid.

229

BIBLIOGRAFIA BIECA GEOPOLITYKI POLSKIEJ (WYBR)

ROK 2009
1.

Baluk W., Geopolityczne orientacje niepodlegej Ukrainy, [w:] W. Baluk (red.),

Polityka zagraniczna i bezpieczestwa krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw,
Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008, s. 89-98.

2.

Biaek Jacek, Oleksiuk Adam, Gospodarka i geopolityka. Dokd zmierza wiat?,

Difin, Warszawa 2009.

3.

Biele Stanisaw, Stosunki Rosji z Uni Europejsk. Otnoszenija Rossiji z

Jewrosojuzom, wspredakcja z Konstantinem Chudoliejem, Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 314;

4.

Biele Stanisaw, Tosamo europejska Rosji zwizki i rnice cywilizacyjnokulturowe, w: Stanisaw Biele, Konstantin Chudoliej (red.), Stosunki Rosji z Uni
Europejsk. Otnoszenija Rossiji z Jewrosojuzom, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 11-35;

5.

Biele Stanisaw, Stosunki Unia Europejska-Rosja, w: Stanisaw Parzymies (red.),

Biele Stanisaw, Dyplomacja czy sia?
Unia Europejska w stosunkach
midzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 212236;

6.

Biele Stanisaw, Rosja we wspczesnym wiecie, Europejski Przegld Prawa i

Stosunkw Midzynarodowych 2009, nr 2, s. 5-26;

7.

Biele Stanisaw, Pastwa w stanie kryzysu i upadku?, w: Mirosaw Suek, Janusz

Symonides (red.), Pastwo w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 45-64;

8.

Cimek Gracjan, Znaczenie geopolityki w warunkach procesu globalizacji, Zeszyty

Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, 2009, nr 3, s. 113-132.

9.

Danek Adam, Znaczenie 17 wrzenia 1939 roku, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s.

267-271.

10. Danek Adam, Myl geopolityczna Wacawa Mejbauma, Geopolityka, 2009, nr

2(3), s. 72-98.
11. Dbowski T., Sienkiewicz M.(red.), Z bada nad geografi polityczna i
gospodarcz, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008.
12. Domke Radosaw, Azjatycka szachownica w ujciu Kishore Mahbubaniego,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 117-123.
13. Domke Radosaw, John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii
naukowej, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 33-41.
231

14. Domke Radosaw (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki,

Czstochowa 2009.
15. Dugin Aleksandr, Koncepcja wojen sieciowych, tum. Przemysaw Jan Sieradzan,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 189-192.
16. Duran Henryk, Geopolitical fiction 1939-1945, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s.
259-266.
17. Eberhardt Piotr, Wschodnia granica Litwy, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 6-24.
18. Friedman Thomas L., wiat jest paski: krtka historia XXI wieku, przek. Tomasz
Hornowski, Rebis, Pozna 2009.
19. Gabi Tomasz, Gry imperialne, Arcana, Krakw 2009.
20. Hadkiewicz Wiesaw, Ideologia Weltmachtpolitik w doktrynie kolonia-lizmu
niemieckiego (zarys problematyki), Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 129-134.
21. Hadkiewicz Wiesaw, Imperializm Paula Rohrbacha do 1918 roku (szkic do
portretu), Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 42-48.
22. Janiak Anna, Wielowymiarowo strategii wedug Colina Samuela Graya,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 33-40.
23. Kaplan Robert, Renesans geografii, tum. Dorota Mioszewska, Geopolityka,
2009, nr 2(3), s. 6-16.
24. Karolczak Krzysztof, Wspczesny terroryzm w wietle teorii Halforda
Mackindera, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 104-113.
25. Kazanecki Wojciech, Narodziny geopolityki we Francji, Geopolityka, 2009, nr
2(3), s. 63-71.
26. Kazanecki Wojciech, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoy Hrodote, Racja
Stanu 2009, nr 1(5).
27. Kazanecki W., Geopolityka we Francji. Przypadek szkoy Hrodote, Racja Stanu.
Studia i materiay, Procznik nr 1 (5) 2009. Wrocaw 2009, ss. 199-217.
28. Kazanecki W., The Pan-European Transport Corridor III from the Polish
Geopolitical Perspective, Logistyka i Transport, Nr 2(9)/2009, ss. 31-37.
29. Klin Tomasz, Wkad Nicholasa Johna Spykmana w rozwj nauki o stosunkach
midzynarodowych i myli geopolitycznej, Stosunki Midzynarodowe 2009, nr 12,
s.
251-273.

232

30. Klin Tomasz, Mapy sugestywne jako narzdzie propagandy na rzecz ekspansji w
niemieckiej myli geopolitycznej w latach 1919-1945, Studia nad Faszyzmem i
Zbrodniami Hitlerowskimi 2009, t. 31, s. 55-76.
31. Kloczkowski Jacek (red.), Przeklte miejsce Europy? Dylematy polskiej
geopolityki, OMP, Krakw 2009.
32. Lach Z., Skrzyp J., aszczuk A., Potencja zagroe kryzysowych pastw i
regionw wiata, AON, Warszawa 2009.
33. Macaa Jarosaw, Blok kontynentalny Karla Haushofera, Geopolityka, 2009, nr
2(3), s. 49-62.
34. Mackinder Halford, Demokratyczne ideay a rzeczywisto (fragmenty), tum.
Radosaw Domke, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 187-206.
35. Halford Mackinder, Geograficzna o historii, tum. M. Radoszko, M. Szymu,
Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009.
36. Madejski Dawid, Polak mdry przed szkod. Koncepcja osi Warszawa-Berlin w
pisarstwie politycznym Wadysawa Studnickiego, [w:] Radosaw Domke (red.),
Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 33-68.
37. Madejski Dawid, Pocaunek mongolskiego ksicia: Eurazjatyzm Rosji w myli
Aleksandra Dugina, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 87-101.
38. Madejski Dawid, Wrzesie 1939: niepotrzebna katastrofa, Geopolityka, 2009, nr
2(3), s. 227-258.
39. Michaowski Witold, Wspomnienie o Apoloniuszu Zarychcie, Geopolityka 2009,
nr 1(2), s. 193-199.
40. Mioszewska Dorota, Nowy Porzdek wiata jako polityczna forma globalizacji,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 41-48.
41. Moczulski Leszek, Wojna polska 1939, Bellona, Warszawa 2009.
42. Olchawa Maciej, Imperialna Rozgrywka. Ukraina w geopolitycznej strategii
Stanw Zjednoczonych, Wydawnictwo Arcana, Krakw 2009.
43. Pilarz Szymon, Kolej Berlin Bagdad. Wielkie przedsiwzicie imperializmu
niemieckiego w Turcji, [w:] Radosaw Domke (red.), Midzy histori a
geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 139-158.
44. Piskozub Andrzej, Lodomeria. Podzielony i zapomniany region centralny Europy
rodkowo-wschodniej, [w:] Transport. Historia i wspczesno, Uniwersytet
Szczeciski, Szczecin 2009, s. 179-188.
45. Piskozub Andrzej, Euroregiony w Europie Batyckiej, [w:] Granice, wsppraca i
turystyka w Europie Batyckiej, Academia Europa Nostra, 2009, s.13-33.
233

46. Potocki Robert, Geopolityka Oceanii: Anglosfera?, Geopolityka 2009, nr 1(2), s.

59-78.
47. Potocki Robert, Powrt historii w ujciu Roberta Kagana, [w:] Radosaw
Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa
2009, s. 9-22.
48. Potulski Jakub, Infosfera pity wymiar analiz geopolitycznych, [w:] P.
Czachorowski, R. Oarowski (red.), Jednostka-spoeczestwo-instytucje, Gdask
2009.
49. Potulski Jakub, Geopolityka Morza Czarnego, Gdaskie Studia Midzynarodowe
2009, vol. 7, nr 1-2.
50. Radoszko Micha, Eurazjatycka wielka gra w publikacjach
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 109-116.

Ariela Cohena,

51. Radoszko Micha, Grom w dziaaniach asymetrycznych, Geopolityka, 2009,

nr 2(3), s. 140-150.
52. Rossa Grzegorz, Czasokres trwania imperiw na terenie Eurazji i
rdziemnomorza
w
perspektywie
analizy
historyczno-matematycznej,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 200-203.
53. Rudowski A., Zenderowski R. (red.), Zjawiska i procesy dezintegracji w
postzimnowojennej Europie, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, ss. 441.
54. Sallai Jnos, Gorca jesie: Granica wgiersko-polska w 1939 roku,
Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 135-157.
55. Sawiski Kornel, Wielka Europa w ujciu Jeana Thiriarta, Geopolityka 2009, nr
1(2), s. 77-88.
56. Schlgel Karl, W przestrzeni czas czytamy: o historii cywilizacji i geopolityce,
przek. Izabela Drozdowska, ukasz Musia; pos. Hubert Orowski, Wydawnictwo
Poznaskie, Pozna 2009.
57. Sykulski Leszek, Geopolityka. Sownik terminologiczny, PWN, Warszawa 2009.
58. Sykulski Leszek, Rozumowanie abducyjne a proces badawczy w geopolityce
przyczynek do epistemologii geopolityki, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a
geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 169-186.
59. Sykulski Leszek, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr
wok semiotyki geopolitycznej, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a
geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 23-31.
60. Sykulski Leszek, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu
we wspczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyski (red.), Midzy histori, literatur a
234

polityk, lskie Towarzystwo Naukowe im. Michaa Grayskiego, Czstochowa

2009, s. 147-166.
61. Sykulski Leszek, Nizina Turaska interior Eurazji, Geopolityka 2009, nr 1(2),
s. 102-108.
62. Sykulski Leszek, Region Pregoy jako element
Wschodniego, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 17-23.

przestrzenny

Pomorza

63. Szczerski Krzysztof, Analiza neogeopolityczna (neo-geo),

[w:] Krzysztof
Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk
zagraniczn, KSAP, Warszawa 2009, s. 7-58.
64. Szczerski Krzysztof (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk
polityk zagraniczn, KSAP, Warszawa 2009.
65. Szymu Micha, Gene Sharp jako ideolog ruchu nonviolent, Geopolityka 2009,
nr 1(2), s. 158-169.
66. Szymu Micha, Piractwo morskie w wiecie wspczesnym, Geopolityka, 2009,
nr 2(3), s. 123-139.
67. Tokarz Grzegorz, Filozofia a geografia: przypadek Hegla, Geopolityka 2009, nr
1(2), s. 25-32.
68. Tokarz Grzegorz, Rosja w rozwaaniach Adama Czartoryskiego (okres
napoleoski), Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 24-32.
69. Wallerstein Immanuel, Geopolityczne szachy: To miniwojny na Kaukazie, tum.
Leszek Sykulski, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 151-154.
70. Wraga Ryszard, Geopolityka: strategia i granice (fragmenty), oprac. Robert
Potocki, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 209-226.
71. Wojciechowski Sebastian, Fiedler Radosaw (red.), Zagroenia asymetryczne
wspczesnego wiata: praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowe Wydzialu Nauk
Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna
2009.
72. Zakaria Fareed, Koniec hegemonii Ameryki, prze. Stanisaw Kroszczyski; wstp i
pos. Andrzej Kostarczyk, Media Lazar Nadir, Warszawa 2009.
73. urawski vel Grajewski Przemysaw, Bezpieczestwo Polski w kontekcie wojny
sierpniowej, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 155-167.
(OPRAC. LESZEK SYKULSKI)

235

236

III. RECENZJE
JAN ZIELONKA, EUROPA JAKO IMPERIUM. NOWE SPOJRZENIE NA
UNI EUROPEJSK, PRZEKAD ANNA I JACEK MAZIARSCY,
POLSKI INSTYTUT SPRAW MIDZYNARODOWYCH,
WARSZAWA 2007, SS. 268.
Integracja europejska stanowi wielowymiarowy proces, wymagajcy wci
wnikliwych bada, ale take budzcy nieustannie szereg kontrowersji. Momentem
przeomowym w tym procesie sta si rozpad systemu dwubiegunowego, a tym
samym kres sztucznego podziau Europy. Obserwowana ewolucja w procesie
tworzenia Unii Europejskiej (UE) wymaga gbszych refleksji ni tylko analiza
przyczynowo-skutkowa. Szeroki kontekst systemowy tych przeobrae skania do
wnikania w istot procesw integracyjnych z uwzgldnieniem uwarunkowa
podmiotowoci prawnomidzynarodowej, specyfiki relacji midzynarodowych oraz
kontekstu geopolitycznego w ksztatujcym si nowym adzie midzynarodowym.
Dotychczasowe uproszczone schematy, zawarte w skrajnych postawach
euroentuzjazmu i eurosceptycyzmu, zawaj pole wyboru orientacji rozwojowej
Unii Europejskiej i staj si wspczenie pretekstem do wielu polemik.
Prezentowana ksika wpisuje si wanie w w krytyczny i odbiegajcy od
utartych schematw dyskurs, skaniajcy do powaniejszych przemyle w kwestii
istoty oraz prawdopodobnych form ewolucji integracji europejskiej. Z uwagi na
wyrazisto stawianych tez wywoywa moe ona wiele kontrowersji. Tym samym
warta jest przedstawienia i podjcia wok niej dyskusji. Ksika ta zostaa
pierwotnie wydana w jzyku angielskim przez Oxford University Press w 2006 r., a
jej autorem jest profesor polityki europejskiej na Uniwersytecie w Oxfordzie.
Pod wzgldem struktury ksika skada si ze wstpu, szeciu rozdziaw,
wnioskw i bibliografii. W trzech pierwszych rozdziaach omawiane s skutki
przystpienia pastw Europy Wschodniej dla polityki Unii Europejskiej. W
rozdziale pierwszym (Powrt do Europy) przedstawiony jest dystans dzielcy
nowe pastwa czonkowskie od pastw dotychczasowej Unii w momencie ich
przystpienia. Analizowana jest skala podjtych w zwizku z tym reform i
trudnoci z ich wprowadzaniem. Rozdzia drugi (Europejska polityka
mocarstwowa) obrazuje wpyw rozszerzenia integracji na zacieranie si
dotychczasowego podziau midzy Wschodem i Zachodem. Autor formuuje tu
tez, e rozszerzenie integracji europejskiej na Wschd stanowio imponujcy
przykad budowania imperium. Przejawia si to objciem polityczn i ekonomiczn
kontrol tych nowych czonkw (niestabilnych i ubogich). Zwraca uwag, e
operacji tej zabrako jednak szerszej wizji strategicznej, a realizowana bya z
uyciem naciskw. W rozdziale trzecim (Rnorodno i adaptacja) zajmuje si
procesem adaptacji obu czci Europy w kontekcie istniejcych rnic
rozwojowych. Autor zakada tu, e Unia napotka na trudnoci, gdy zmierza bdzie
do osigania funkcji zgodnych z modelem pastwa westfalskiego, czego powodem
s rnice w zakresie takich obszarw, jak: geograficzny, prawny, gospodarczy i
237

kulturowy. Co wane, wystpujce linie podziaw nie zawsze pokrywaj si z

dotychczasowymi granicami midzy Wschodem i Zachodem. Rozdzia wykazuje,
e omawiana rnorodno nie musi by wcale obcieniem, lecz moe si sta
wrcz atutem w procesie tworzenia integracji. Jak zauwaa autor: Luniej
zintegrowanym systemom rnorodno nie przeszkadza, a wrcz pomaga w
rzdzeniu i rozwoju. (s. 27).
Kolejne rozdziay dotycz funkcjonowania rozszerzonej Unii Europejskiej w
trzech gwnych dziedzinach: gospodarki, demokracji i spraw zagranicznych.
Intencj autora jest tu przedstawienie, e w kadej z tych dziedzin Unia zdaje si
zmierza w kierunku typowego pastwa westfalskiego, lecz w jego opinii mona
przedstawi dowody, e perspektyw jest jednak raczej model neoredniowieczny.
W rozdziale czwartym (Polityka gospodarcza) analizowane s wyzwania
dotyczce w gwnej mierze: spjnoci wewntrznej, globalnej konkurencji i
wspzalenoci gospodarczej. Rozdzia pity (Rzdy demokratyczne) ukazuje
perspektywiczn skomplikowan struktur rzdzenia Unii: wielowarstwow i
wieloorodkow. S tu formuowane wyzwania wobec rzdw demokratycznych i
akcentowana jest sabo instytucji przedstawicielskich. Autor kategorycznie tu
stwierdza, e: Nie uksztatuje si zapewne europejski demos ani nie nastpi
konsolidacja europejskiego terytorium. (s. 28). W rozdziale szstym (Rzdy poza
granicami) podjte pod rozwaania zostay rne aspekty stosunkw zewntrznych
w Europie. Analizowana jest tu Unia Europejska jako podmiot midzynarodowy,
jej wspzawodnictwo z USA oraz cechy wyaniajcego si systemu
midzynarodowego w Europie: Nie jest to system anarchiczny, a istot obecnej
polityki midzynarodowej stanowi raczej zbiorowe targi i negocjacje dotyczce
praw i procedur ni ukady zawierane z myl o zdobyczach terytorialnych (s. 29).
Szczeglnie uwypuklane s w tym rozdziale dominujce wci w integracji
europejskiej mechanizmy midzyrzdowe a nie wsplnotowe (jak polityka
zagraniczna i bezpieczestwo).
Niejako ostatni rozdzia pracy (Wnioski: konsekwencje neoredniowiecza)
stanowi prb okrelenia owych konsekwencji dla geostrategicznej sytuacji Unii,
skutecznoci jej rzdw oraz politycznej legitymizacji. Zdaniem autora, co
formuuje ju na wstpie: Konsekwencje nowego adu s wysoce niejasne i wcale
nie jest pewne, czy neoredniowieczna Europa bdzie lepsza od dzisiejszej. (s. 29)
Ten nowy rodzaj imperium miaby powodowa wiele trudnoci, lecz jednak i
przysparza istotnych korzyci: Zorganizowane w formie koncentrycznych krgw
elastyczne imperium neoredniowieczne moe atwiej sprosta presji
modernizacyjnej i wyzwaniom globalizacji ni europejskie pastwo. (s. 29)
Podsumowywane s tu zasadnicze problemy: integracji przez rozszerzanie,
rzdzenia neoredniowieczn Europ, legitymizacji systemu plurilateralnego oraz
uczestnictwa, przedstawicielstwa i kontestacji w procesach integracyjnych.
Rozszerzon Uni Europejsk bada si najczciej z punktu widzenia paradygmatu
pastwa, zakadajc, e zmierza ona do modelu federalnego. Tymczasem myl
przewodni recenzowanej ksiki jest wykazanie, e rozszerzona Unia Europejska
upodobnia si raczej do neoredniowiecznego imperium ni do klasycznego
pastwa typu westfalskiego. (s. 1) Dowodem tego jest m. in. [] przenikanie si
rozmaitych jednostek politycznych, funkcjonujcych w systemie pozbawionym
238

czytelnej hierarchii i wyranego orodka wadzy. (s. 1) Ponadto: Granice

rozszerzonej Unii Europejskiej podlegaj cigej zmianie. Norm stanowi
wielopoziomowy system rzdw, sprawowanych przez wiele orodkw
uformowanych w koncentryczne krgi. Paneuropejska tosamo jest niewyrana i
wta; nie ma w niej czego, co zasugiwaoby na nazw europejskiego demos.
(s. 1) Tym samym Unia wcale nie stanie si superpastwem. Natomiast: Staje si
policentrycznym podmiotem pastwowym, ktry raczej penetruje ni kontroluje
swe otoczenie. Jego sta cech jest wspistnienie rnych nakadajcych si na
siebie instytucji policyjnych i wojskowych zarwno narodowych, jak i
ponadnarodowych. (s. 2) Zarysowane tendencje nasilone zostay, zdaniem autora,
zwaszcza w nastpstwie rozszerzania si Unii Europejskiej na pastwa
postsocjalistyczne. I wanie temu rozszerzeniu nadaje on ogromne znaczenie,
wbrew czstym przecie stanowiskom, e byo to tylko konsekwencj rutynowych
manewrw biurokratyczno-dyplomatycznych. Tymczasem ogromny adunek
rnorodnoci niesionej przez nowych czonkw Unii jest wyzwaniem, z ktrym
trudno si upora z uwagi na konieczno przyjcia przez nich synnego przecie
acquis communautaire. W kontekcie zapowiadanych dalszych rozszerze
(perspektywicznie nawet o Turcj i Ukrain) ta transformacja przesdza o
nadawaniu jej strategicznego charakteru, zmieniajcego dotychczasowy charakter
Unii.
W swych rozwaaniach autor niejednokrotnie tumaczy, e Unii Europejskiej nie
mona traktowa jako pastwa, a tym samym i stosowa do niej analogii
odnoszcych si do pastwa. Akcentuje te, e i rozszerzenie Unii na Wschd
wcale nie upodobnio jej do pastwa, lecz wrcz przeciwnie: rozszerzenie
zwikszyo ilo poziomw wadzy, pogbio pluralizm kulturowy, prawny i
polityczny, przynioso jeszcze bardziej zrnicowane i krzyujce si rozwizania
instytucjonalne. (s. 3) To rozszerzenie jest zdaniem autora potnym czynnikiem
zmian w szerszej perspektywie historycznej, ekonomicznej i kulturowej, ktry
powinien by potraktowany przez badaczy jako czynnik determinujcy, a nie jak
dotd, bdnie, jako tylko konsekwencja ewolucji integracji europejskiej: W
ksikach dotyczcych integracji europejskiej nie wystarczy doda jednego
rozdziau o rozszerzeniu Unii ksiki zupenie powinny ulec zmianie, bo inaczej
przestan przystawa do rzeczywistoci. (s. 3-4) To wanie ten etap rozszerzania
Unii jawi si jako decydujcy krok w kierunku tego swoistego neoredniowiecza.
Co ciekawe, cho w europejskich debatach na temat polityki zagranicznej i
bezpieczestwa dominuj pogldy i pomysy formuowane w duchu westfalskim, to
jednak zdaniem autora wnioski z tego dyskursu s wycigane w sposb tendencyjny
i moe te mylcy. Pomimo bowiem deklarowanego rozwoju wsplnej unijnej
polityki w zakresie dyplomacji i bezpieczestwa, sfery te pozostaj domen rzdw
pastw czonkowskich i trudno jake czsto przecie o uzgodnienie wsplnego
stanowiska. Staje si to trudniejsze zwaszcza po przyjciu nowych czonkw Unii,
majcych odmienne priorytety we wspomnianych kwestach, zwaszcza w
kontekcie ich relacji ze Stanami Zjednoczonymi i Federacj Rosyjsk. Ponadto,
europejsk polityk zagraniczn i w kwestiach bezpieczestwa prowadzi si za
pomoc innych ni unijne instytucji (jak NATO i ONZ), a take w ramach rnych
formalnych, nieformalnych czy doranych koalicji. Zauway jednak pozostaje, e
239

poprzez wprowadzenia mechanizmu kwalifikowanej wikszoci gosw

podwaeniu ulegy w Unii Europejskiej zasady westfalskie.
Autor zwraca uwag na kolosalny kontrast midzy neoredniowiecznym
charakterem imperialnym Unii Europejskiej a westfalskim charakterem
pastwowoci Stanw Zjednoczonych (charakter granic, struktura instytucjonalna
oraz polityczne cele i rodki ich realizacji). Cho w odniesieniu do Stanw
Zjednoczonych uywa si do czsto okrelenia imperium, to jednak jak susznie
zauwaa autor dotyczy to gwnie globalnego charakteru tego supermocarstwa, co
bywa kojarzone z dziewitnastowiecznym imperium brytyjskim. Tymczasem, jak
konsekwentnie dowodzi autor, imperium neoredniowieczne rni si od
westfalskiego (charakteryzujcego si: koncentracj wadzy, hierarchicznym
porzdkiem i wyranym militaryzmem). Jego zdaniem, rozszerzanie si Unii
Europejskiej na Wschd wzmacnia neoredniowieczny trend w mechanizmach
integracyjnych. Zwraca przy tym uwag, e zmiany te, cho wymagajce
znacznych korekt istniejcego systemu rzdw, odpowiadaj jednak wymogom
globalnej konkurencji. Ponadto, idzie wrcz o krok dalej zakadajc, e ten nowy
paradygmat byby zbieny z postmodernistycznym. Formuowany jest zatem
pluralistyczny model systemu rzdzenia: W nowej sytuacji znakomicie mog
funkcjonowa wielopoziomowe rzdy w postaci koncentrycznych krgw, oparte
na autoregulacji i wspregulacji, a nie na centralnym sterowaniu i systemie kar.
(s. 222) Praktycznym testem funkcjonowania takiego modelu jest jego efektywno
w ramach otwartej metody koordynacji w Unii Europejskiej.
Z rozwaa autora pynie przekonanie co do nieuchronnoci kolejnych
rozszerze Unii, co wynika ma z przyczyn geopolitycznych i realizowane ma by
dla celw strategicznych. Uwarunkowania te nabray dodatkowego znaczenia po
zamachach terrorystycznych na Stany Zjednoczone we wrzeniu 2001 r. W tym
kontekcie dostrzegane jest, e otwieranie si Unii Europejskiej na nowych
czonkw okazuje si potnym narzdziem stabilizowania rodowiska
zewntrznego: Unia musi odpowiedzie na wzrastajce zagroenia w sferze
bezpieczestwa, polityki i gospodarki, ktre wynikaj z utrzymujcego si braku
stabilnoci, konfliktw na granicach UE i w jej odleglejszym ssiedztwie. (s. 230)
Rozwizania alternatywne wobec penego czonkostwa (partnerstwo strategiczne
czy polityka dobrego ssiedztwa) ju nie wystarcz, by wpywa na rozwj
wydarze u poudniowych i wschodnich ssiadw Unii. Jednak proces ten
prowadzi bdzie musia do zdecydowanych utrudnie w budowaniu wsplnej
europejskiej tosamoci. W konsekwencji tego autor zauwaa, e: [] wiele
przemawia za tez, e gosowanie przeciw konstytucji europejskiej byo po czci
gosowaniem przeciw dalszemu rozszerzaniu UE, zwaszcza o Turcj. (s. 232) W
dodatku w coraz wikszej Unii narasta bdzie problem z prowadzeniem polityki
midzypastwowej, co skutkowa bdzie odradzaniem si pomysw budowy
cilejszego rdzenia integracji, zoonego z pastw bardziej uprzywilejowanych w
podejmowaniu decyzji, co w konsekwencji dzieli bdzie musiao pastwa
czonkowskie.
W opinii Jana Zielonki w wyaniajcej si nowej rzeczywistoci
neoredniowiecznej jest moliwe kontynuowanie procesu integracji europejskiej.
Unia Europejska mogaby w takich uwarunkowaniach funkcjonowa jako swego
240

rodzaju metagubernator: [] ciao rzdzce, ktre rozdziela kompetencje

decydenckie midzy liczne autonomiczne, zdefiniowane terytorialnie i
funkcjonalnie podmioty. UE powinna zrezygnowa z prb narzucania cisej
hierarchicznej kontroli, a dziaa jedynie jako mediator midzy rnymi sieciami
europejskimi, uatwiajc im sta komunikacj i osiganie kompromisw. Musi
gwarantowa swobodny dostp do tych sieci i dba, by toczcy si proces
negocjacji by przejrzysty. Granice Unii powinny by elastyczne i otwarte dla tych
ssiadw, ktrzy akceptuj podstawowe wartoci liberalne i zasady obowizujce w
neoredniowiecznym imperium. (s. 254) Jego zdaniem Unia Europejska pod
postaci neoredniowiecznego imperium moe funkcjonowa efektywniej ni
pastwo westfalskie, radzc sobie m. in. z naciskami globalizacyjnymi, konfliktami
w swoim ssiedztwie, czy rywalizujc ze Stanami Zjednoczonymi. Stopniowe
rozszerzanie plurilateralnego systemu rzdw wraz z moliwoci oddziaywania
na zachowania innych podmiotw poprzez warunkowanie ich czonkostwa w Unii
pozostaj decydujce dla uzasadniania celowoci przyjcia tej koncepcji.
Czy takie rozwizanie jest prawdopodobne lub czy jest podane? Wskaza
mona zarwno na jego zalety, jak i wady. Nie brak te licznych trudnoci na
drodze budowania proponowanego przez autora ksiki modelu. Jednak od wielu
lat gone s przecie gosy krytyczne pod adresem porzdku westfalskiego oraz
rozpowszechniaj si opinie o dokonujcej si ju jego ewolucji tak ewolucji jego
instytucji organizacyjnych, jak i normatywnych. Postulat swego rodzaju powrotu do
zasad sprzedwestfalskich nie jest oczywicie koncepcj cakowicie nowatorsk, lecz
sposb kompleksowego jej przedstawienia w recenzowanej ksice, cho budzi
liczne kontrowersje, to jednak zmusza do zejcia z utartych schematw mylenia i
podjcia gbszych przemyle nad alternatywnymi modelami rozwoju integracji
europejskiej. To zasadnicza zaleta omawianej ksiki. Na uwag zasuguje przy
tym jej przejrzysta, logiczna struktura i spjny tok wywodu, w ktrym nie brak
wielu szczegowych tez i pyta badawczych. Praca oparta jest na szerokiej bazie
faktograficznej i danych statystycznych oraz reprezentatywnej literaturze
przedmiotu i rdach. Zawiera interesujce zestawienia pod postaci tabel i
wykresw. Poszczeglne rozdziay kocz si wyranie wyodrbnionymi
wnioskami. Napisana jest w sposb przystpny i wrcz wcigajcy do lektury. Jest
to pozycja pobudzajca do refleksji i zajcia wasnego stanowiska w omawianych
kwestiach, ksika wobec ktrej nie mona przej obojtnie.

JERZY STACZYK

241

George Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek.

Mocarstwo nad Wis?, Warszawa 2009, ss. 288.
Ksika Georga Friedmana Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek
wywoaa niemae zainteresowanie i zamieszanie na polskim rynku wydawniczym.
Autor, zaoyciel prywatnej agencji wywiadowczej STRATFOR podj si prby
wydawaoby si niemoliwej przewidzenia geopolitycznych zmian w XXI wieku.
Waciwie trudno jest dyskutowa z wyobrani Friedmana. To czy ma on racj,
czy nie oceni dopiero przysze pokolenia. Nam pozostaje, opierajc si na wasnej
wiedzy i zdrowym rozsdku wskazanie sabych i mocnych punktw ksiki a tych
pierwszych jest naprawd sporo.
Zacznijmy od pocztku, czyli od tytuu. Tytu Nastpne 100 lat. Prognoza na
XXI wiek. Mocarstwo nad Wis? nie jest adekwatny do treci zarwanej w
pozycji, gdy Friedman w miar rzetelnie opisuje przyszo do roku 2052, czyli
do prognozowanego przez niego koca wojny wiatowej. A z racji tego, e
pierwsz dekad stulecia mamy ju za sob to prognoza dotyczy 42 lat. A co z
nastpn poowa wieku? T cze ksiki waciwie mona na skwitowa zdaniem
W drugiej poowie XXI wieku dojdzie do napicia i by moe konfliktu midzy
Meksykiem a USA z powodu szybkiego rozwoju gospodarczego tego pierwszego
oraz zmiany struktury etnicznej w Stanach Zjednoczonych na korzy spoecznoci
pochodzenia meksykaskiego. Ponadto ostatni czon tytuu Mocarstwo nad
Wis zawarty w polskim wydaniu jest zabiegiem czysto komercyjnym, majcym
za zadanie skonienie czytelnika do signicia gbiej do kieszeni. Sugerowanie
e Polska stanie si mocarstwem jest pewnym naduyciem, poniewa autor nie
pisze o samej Polsce ale o bloku polskim bloku pastw Europy rodkowej
(kraje batyckie, Czechy, Wgry, Sowacja Rumunia i Chorwacja), skupionych
wok Polski. A dodatkowo naley wyjani, e Friedman co prawda przewiduje
wzrost znaczenia bloku polskiego w najbliszych dekadach, ale wycznie jako
instrumentu polityki amerykaskiej osabiajcego najpierw wpywy Rosji a
nastpnie Turcji.
Nastpna sprawa. Wedug autora blok polski wyoni si okoo 2015 r. w
odpowiedzi na zagroenie ze strony Rosji. Waciwie jest to moliwe. Ale dla
Friedmana ten blok bdzie istnia dalej nawet gdy zagroenie rosyjskie przeminie.
Wedug mnie sprawa funkcjonowania bloku polskiego zostaa potraktowana zbyt
prosto i oglnikowo. Trudno sobie wyobrazi wspprac np. miedzy Wgrami i
Rumuni, czy Polsk i Czechami gdy nie maj wsplnego interesu. Najbardziej
race i uwaam, e nie do przyjcia dla wszystkich majcych podstawow wiedz
o historii Rosji jest potraktowanie kwestii jej upadku. Nie zarzucam tutaj, e kieruje
si zym rozumowaniem co do acucha zdarze, ktry odprowadzi to tego upadku.
Ale tak wanej kwestii nie mona po prostu zakoczy zdaniem: Presja
wewntrzna, zwaszcza na poudniu, odcignie uwag Rosjan od zachodu i w
kocu, bez wojny, Rosja si zaamie. Tak jak zaamaa si 1917, a pniej w 1991
r.. Nawet zakadajc, e tak si stanie, to co potem? Friedman pniej nie
wspomina o tym co w miejscu Rosji przez nastpne kilkadziesit lat powstanie.
Autor wzmiankujc o zaamaniu si Rosji w 1917 i 1991 r. zapomnia doda, e ta
243

w cigu 20 lat potrafia odtworzy swoj potg. Piszc o Rosji Friedman popeni
jeszcze jedn gaf. Mianowicie pisze on, e inwazja Chin na rosyjsk Syberi
praktycznie nie wchodzi w rachub, gdy jest to jak si wyrazi dzikie
pustkowie. Rzeczywicie Syberia jest sabo zaludniona ale posiada w wielkich
ilociach to czego najludniejsze pastwo wiata potrzebuje wszelkie moliwe
surowce i przestrze. Przecie wanie surowce Syberii byy celem japoskiej
ekspansji, zakoczonej klsk wojsk cesarskich pod Chachyn-go w 1939 r., o
czym autor zapomina. Zreszt w przedstawionej prognozie Chiny podziel los Rosji
i take si rozpadn, co autor opisa szerzej ni to miao miejsce w przypadku
Federacji Rosyjskiej.
Kolejn sab stron wizji Friedmana jest cakowite ignorowanie i nie
dostrzeganie Unii Europejskiej i to pomimo tego i waciwie pierwsza dekada XXI
wieku w Europie upyna pod znakiem coraz cilejszej integracji. Nawet jeli
zakada on, e UE jako organizm polityczny nie przetrwa to powinien przynajmniej
o tym wspomnie. Szef STRATFORu rwnie nie przewiduje odegrania
powaniejszej roli w wiatowej polityce przez Indie poza doznaniem powanych
strat podczas star w wojnie wiatowej. Moim zdaniem warto byo by w tym
miejscu przynajmniej wyjani dlaczego kraj z miliardem mieszkacw i ponad
milionow armi nie odegra wikszego znaczenia w XXI w. Co do wizji wzrostu
potgi Turcji i Japonii to nie potrafi odpowiedzie na pytanie czy te dwa kraje
pjd drog nakrelon przez Friedmana. C
Cig zdarze przedstawiony przez autora wydaje si logiczny, ale naley pamita,
e zaprezentowana prognoza dotyczca Japonii i Turcji jest tylko jednym z
wariantw jakich mona si spodziewa. Nie chc si odnosi do barwnego opisu
przygotowa do wojny wiatowej i dziaa wojennych zaprezentowanych przez
Friedmana. Jest to wytwr jego wyobrani i na tym naley poprzesta. Odda
naley mu to, e susznie przewiduje militaryzacj kosmosu i zgodzi si z faktem,
e ten kto bdzie kontrolowa kosmos bdzie kontrolowa cay glob.
Najmocniejszym i najciekawszym punktem pozycji jest ten fragment dot. wzrostu
znaczenia Meksyku i konfliktu wewntrznego w poudniowych stanach USA w
zwizku z zachwianiem rwnowagi etnicznej na korzy Meksykanw. Uwaam,
e ksik mona przeczyta jedynie dla zaspokojenia ciekawoci i to pod
warunkiem, e nie ma si aktualnie nic innego do czytania, ale w cakowicie
odradzam wydawanie prawie 40 z na jej zakup. Po prostu nie warto.
PIOTR REBIZANT

244

J. PIONTEK, B. IWANEK, S. SEGEDA, ANTROPOLOGIA O

POCHODZENIU SOWIAN, UNIWERSYTET ADAM MICKIEWICZA
INSTYTUT ANTROPOLOGII, POZNA 2008, SS. 155.
Mimo rewolucji informacyjnej, cigego postpu bada naukowych i wyranego
trendu do bardziej holistycznego traktowania badanej rzeczywistoci,
niejednokrotnie mamy do czynienia z uprawianiem nauki przez pryzmat mylenia
monodyscyplinarnego. Klasycznym ju przykadem w Polsce jest wikszo bada
historycznych. Stosowanie metodologii geohistorycznej, wprowadzonej do nauki
przez Fernanda Braudela i szko Annales, naley do rzadkoci. Nawet, gdy
historycy i przedstawiciele nauk spoecznych staraj si uywa bardziej
zrnicowanego instrumentarium poznawczego, to z przykroci naley stwierdzi,
e osignicia nauk przyrodniczych stanowi dla nich terra incognita.
Jednym z konkretnych przykadw pomijania cennych dowiadcze i osigni
nauk przyrodniczych w szeroko rozumianych badaniach historycznych jest problem
etnogenezy Sowian. To zagadnienie badawcze, majce due znaczenie dla
rozpatrywania procesw geopolitycznych w pnej staroytnoci i we wczesnym
redniowieczu, od dawna znajduje si w orbicie zainteresowa nie tylko
reprezentantw historii, archeologii czy etnologii, ale take antropologii czy
demografii. Antropologia ma zreszt w tym obszarze bardzo duy dorobek
badawczy, ktry z niezrozumiaych wzgldw jest przemilczany, bd
bagatelizowany przez przedstawicieli historii i archeologii (zob. s. 7-8). To duy
bd, ktry szczeglnie rzuca si w oczy czytajc takie prace jak recenzowana
ksika, wydana przez czoowy polski orodek bada antropologicznych w
Uniwersytecie Adam Mickiewicza w Poznaniu. Omawiana publikacja ma znaczenie
nie tylko fundamentalne, ale, powtarzajc za autorami, mamy do czynienia z
nowym otwarciem w interdyscyplinarnych badaniach procesu etnogenezy
Sowian (s. 80).
Autorzy opierajc si na najnowszych ustaleniach antropologii polskiej i
paleodemografii oraz posugujc si zarwno tradycyjnymi, jak i najnowszymi
metodami bada tej nauki (badania odontologiczne, kraniologiczne, analizy
genetyczne) zrewidowali dotychczasowe, dominujce wspczenie w nauce
polskiej stanowisko allochtoniczne (autorzy przedstawiaj swoje podejcie
metodyczne na s. 33-39). Badania antropologiczne pozwalaj obali tez o tzw.
przejciu demograficznym, ekspansji Sowian na tereny m.in. dorzecza Wisy i
Odry dopiero w V/VI w. Na podstawie nowo pozyskanych materiaw
szkieletowych i m.in. wynikw bada mitochondrialnego DNA (mtDNA) naley
stanowczo stwierdzi, e obszar macierzysty Polski wchodzi w skad kolebki
Sowian. Dorzecze Wisy i Odry we wczesnym redniowieczu w czasie wdrwek
ludw nie byo terytorium opustoszaym. Mona dzi z bardzo wysokim stopniem
prawdopodobiestwa stwierdzi, e od epoki brzu do redniowiecza na obszarze
tym mielimy do czynienia z zasobem demograficznym wykazujcym
podobiestwo biologiczne. Nie ma rnic genetycznych midzy przedstawicielami
kultury przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej (zob. s. 77-80).
245

Warto osobno wspomnie o wynikach bada prowadzonych w oparciu o

metody biologii molekularnej. Doprowadziy one autorw do ciekawych wynikw.
Okazao si, e pula genetyczna Sowian zachodnich ma maksymaln liczb
filogenetycznie pokrewnych typw mtDNA. Jeszcze ciekawsze wyniki autorzy
trzymali porwnujc materiay genetyczne Biaorusinw i Rosjan. Okazao si, e
wykazuj one sporo rozbienoci. Pod tym wzgldem Rosjanie najbardziej podobni
s do etnicznych grup ugrofiskich. W wynikw procesw interetnicznych
Sowianie zachodni wykazuj genetyczne podobiestwo do etnosu germaskiego (s.
21-22).
Ksik bdc owocem pracy poznaskiego orodka antropologicznego warto
poleci wszystkim tym badaczom zajmujcym si geopolityk, ktrzy oprcz
posiadania zacicia geohistorycznego otwarci s szeroko na metody badacze nauk
przyrodniczych.
LESZEK SYKULSKI

246

IV. SPRAWOZDANIA
DZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W 2009 R.
19 grudnia 2009 r.
W Toruniu odbya si debata pt. Information Interoperability in Geopolitical
Researches, ktrej organizatorem bya redakcja procznika "European Journal of
Geopolitics".
12 grudnia 2009 r.
W Czstochowie odbyo si posiedzenie Sekcji Teorii Geopolityki Komisji
Metodologii i Dydaktyki. Dyskusj zdominoway problemy semantyczne zwizane
z pojciami obszaru badania potencjau geopolitycznego.
11 grudnia 2009 r.
W Krakowie odbyo si posiedzenie Sekcji Geografii Sakralnej. Tematem dyskusji
byy zwizki wybranych przedstawicieli geopolityki i geografii politycznej z
nurtami ezoterycznymi.
10-11 grudnia 2009 r.
Czonkowie i wsppracownicy Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji
naukowej pt. Militaryzm rosyjski. Historia i wspczesno, zorganizowanej w
Krakowie przez Instytut Rosjoznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego i Koo
Naukowe Studentw Rosjoznawstwa UJ.
10 grudnia 2009 r.
W Krakowie odbyo si zebranie Zarzdu Instytutu Geopolityki, podczas ktrego
ustalono harmonogram prac redakcyjnych i wydawniczych dotyczcych "Przegldu
Geopolitycznego" i "European Journal of Geopolitics". Obradowaa take Sekcja
Astropolityki
i
Astrostrategii.
Przeprowadzono
warsztaty
metodologiczne, zapoznajc zebranych z moliwociami wykorzystania wybranych
metod badawczych astrofizyki w badaniach geopolitycznych.
8 grudnia 2009 r.
Na zebraniu Sekcji Geopolitycznej KNP UJ i krakowskiego klubu Instytutu
Geopolityki dyskutowano o geopolityce atlantyckiej. Punktem odniesienia do
dyskusji bya ksika Roberta Kaplana "Polityka wojownikw. Dlaczego
przywdztwo potrzebuje pogaskich wartoci" (wyd. Sprawy Polityczne, Elblg
2008).
30 listopada 2009 r.
W warszawskim klubie Instytutu Geopolityki obya si dyskusja pt. "Galilea izraelskie Kosowo?".
24 listopada 2009 r.
W Krakowie odbyo si wsplne zebranie Sekcji Geopolitycznej KNP UJ i
krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki.
23 listopada 2009 r.
Na posiedzeniu Sekcji Rosyjskiej Myli Geopolitycznej Komisji Bada
Wschodnich w Czstochowie omwiono dorobek jednego z najlepszych
247

wspczesnych geopolitykw rosyjskich - Wadimira Koosowa, a take

geopolityczn koncepcj "Wyspy Rosji" Wadima Cymburskiego.
15 listopada 2009 r.
Na zebraniu Zarzdu Instytutu Geopolityki, ktry odby si w
Warszawie, podsumowano organizacj II Zjazdu Geopolitykw Polskich oraz
dwulecie dziaalnoci Instytutu. Uchwa Zarzdu zosta zlikwidowany
biuletyn "Geopolityka".
7 listopada 2009 r.
Przedstawiciele redakcji "Przegldu Geopolitycznego" przeprowadzili w Gdasku
wywiad z prof. dr. hab. Andrzejem Piskozubem, ktry zostanie opublikowany w
pierwszym numerze pisma w lutym 2010 r.
2 listopada 2009 r.
Uchwa Zarzdu, w Instytucie Geopolityki zostaa powoana Komisja
Bibliograficzna. Zadaniem komisji bdzie stay monitoring publikacji naukowych z
zakresu geopolityki, zwaszcza tych, pisanych przez polskich autorw oraz
publikacji autorw zagranicznych wydawanych w jzyku polskim. Coroczne
opracowania bibliograficzne geopolityki polskiej bd ukazywa si na amach
nowego czasopisma naukowego Instytutu - rocznika "Przegld Geopolityczny".
23-24 padziernika 2009 r.
W Warszawie, w murach Akademii Obrony Narodowej, odby si II Zjazd
Geopolitykw Polskich. Organizatorem konferencji by Instytut Geopolityki,
wsporganizatorami: Akademia Obrony Narodowej i Polskie Towarzystwo
Geopolityczne.
W Zjedzie wzio udzia cznie 117 uczestnikw, reprezentujcych m.in.
Akademi Obrony Narodowej, Polsk Akademi Nauk, Uniwersytet Adama
Mickiewicza, Uniwersytet Gdaski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet lski,
Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocawski, Dolnolski Orodek Studiw
Strategicznych, Dom Kaukaski, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych,
Fundacj im. Kazimierza Puaskiego, Fundacj Odysseum, Instytut Geopolityki i
Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Stoiska patronackie podczas konferencji
wystawiy: Wydawnictwo Naukowe PWN, Dom Wydawniczy Bellona,
Wydawnictwo Adam Marszaek, Wydzia Wydawniczy Akademii Obrony
Narodowej, Drukarnia Remigraf, Drukarnia Ars Libri.
23 padziernika 2009 r.
Przewodniczcy Rady Naukowej Instytutu Geopolityki Pan prof. dr hab. Piotr
Eberhardt zosta uhonorowany nagrod I stopnia XX edycji Konkursu o Nagrod i
Medal Zygmunta Glogera.
21 padziernika 2009 r.
Na posiedzeniu Sekcji Pomiaru Potencjau Jednostek Geopolitycznych omawiano
najnowsze doniesienia ONZ dotyczce sytuacji demograficznej w Afryce. Tematem
przewodnim spotkania byo zagadnienie wpywu potencjau demograficznego
gwnych orodkw siy w Afryce i na sytuacj geopolityczn na kontynencie.
15 padziernika 2009 r.
Ukazaa si trzeci numer biuletynu Geopolityka.

248

10 padziernika 2009 r.
Na posiedzeniu Komisji Geostrategii omawiana bya recepcja "Geopolityki
Oceanii" K. Haushofera we wspczesnych koncepcjach geopolitycznych w
Niemczech, Rosji i Japonii.
25 wrzenia 2009 r.
Ukaza si drugi tom serii Biblioteka Instytutu Geopolityki Radosaw Domke
(red.), Midzy histori a geopolityk, Czstochowa 2009, ss. 186. Ksika
zawiera kilka artykuw z zakresu historii najnowszej i geopolityki akademickiej.
Poniej wykaz artykuw.
Robert Potocki Powrt historii w ujciu Roberta Kagana.
Leszek Sykulski Rozumowanie abdukcyjne a proces badawczy w geopolityce przyczynek do epistemologii geopolityki .
Dawid Madejski Polak mdry przed szkod. Koncepcja osi WarszawaBerlin w pisarstwie politycznym Wadysawa Studnickiego .
Radosaw Domke Jzyk propagandy w Polsce Ludowej w latach 19451950. Prba analizy.
Marta Kasztelan Dzienniki polskie wobec czterdziestej rocznicy wydarze
marcowych '68.
Tomasz Wjtowicz Przyczyny, przebieg i skutki pierwszej i drugiej wojny
w Zatoce Perskiej.
Szymon Pilarz Kolej Berlin Bagdad. Wielkie przedsiwzicie imperializmu niemieckiego w Turcji.
Przemysaw Adamski Miejsce spoczynku pukownika dyplomowanego
Walerego Sawka przyczynek do biografii.
Leszek Sykulski Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej.
21 wrzenia 2009 r.
Na posiedzeniu Komisji Geostrategii w Czstochowie omawiano strategiczne
aspekty kontroli nad Cienin Ormuz.
7 wrzenia 2009 r.
W Zielonej Grze odbya si debata pt. Ziemie Zachodnie w polskiej myli
geopolitycznej. Dyskusj moderowa dr Radosaw Domke, wiceprezes Instytutu
Geopolityki.
4 wrzenia 2009 r.
W Poznaniu odbyo si zebranie wadz Instytutu Geopolityki. Podsumowano
ostatnie dwa lata dziaalnoci oraz przyjto sprawozdanie finansowe Zarzdu, ktre
uzyskao akceptacj Referatu Kontroli. Omwiono szczegy organizacyjne II
Zjazdu Geopolitykw Polskich, a take przyjto plan wydawniczy Instytutu na
2010 r.
31 sierpnia-3 wrzenia 2009 r.
Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w XVI Midzynarodowym
Salonie Przemysu Obronnego w Kielcach i w towarzyszcym mu konferencjom.
23 sierpnia 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbyy si kolejne warsztaty z
technik pomiaru potencjau jednostek geopolitycznych. Na zajciach prowadzonych
przez prezesa Instytutu Geopolityki analizowano teori cyklu siy Charles'a Dorana.
249

16 sierpnia 2009 r.
Na spotkaniu Komisji Bada Myli Geopolitycznej poruszono rnic midzy
badaniami i analizami geopolitycznymi w geopolityce klasycznej i tzw. geopolityce
krytycznej.
5 sierpnia 2009 r.
Na zebraniu Zarzdu Instytutu Geopolityki w Warszawie omwiono szczegy II
Zjazdu Geopolitykw Polskich. Odbya si take dyskusja z czonkami
warszawskiego klubu IG pt. Geopolityka krytyczna - szansa czy zagroenie dla
geopolityki akademickiej?
30 lipca 2009 r.
W Czstochowie odbya si dyskusja pt. Geopolityka, geostrategia i geohistoria porwnanie metod i technik badawczych.
21 lipca 2009 r.
Instytut Geopolityki zorganizowa w Warszawie dyskusj panelow pt. Abdukcja
Charles'a S. Peirce'a we wspczesnej narracji geopolitycznej.
16 lipca 2009 r.
Instytut Geopolityki zawar umow o wsppracy naukowo-wydawnicznej ze
lskim Towarzystwem Naukowym im. Michaa Grayskiego. Artykuy czonkw
Instytutu ukazay si w corocznej publikacji zbiorowej "Grayskiego", ktra w
tym roku nosia tytu "Midzy histori, literatur i polityk" (red. T. Nodzyski;
Czstochowa 2009, ss. 179), w dziale pt. "W krgu problematyki geopolitycznej".
Byy to nastpujce publikacje:
Marcin Rupka Stanowisko Stanw Zjednoczonych i Rosji wobec czonkostwa Polski w NATO na tle procesu zjednoczeniowego Polski z Paktem
Pnocnoatlantyckim.
Leszek Sykulski Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we wspczesnej Rosji.
8 lipca 2009 r.
W Katowicach obradoway poczone Komisje Metodologii i Dydaktyki
Geopolityki.
Dyskusja toczya
si
wok
zagadnie
ontologii i
epistemologii geopolityki. Przyjto plan wydawniczy i program dziaalnoci
naukowej Komisji na najblisze procze.
3 lipca 2009 r.
W Wydziale Nauk Geograficznych Uniwersytetu dzkiego doszo do spotkania
Pana Leszka Sykulskiego, reprezentujcego Instytut Geopolityki i Polskie
Towarzystwo Geopolityczne, z Panem prof. Markiem Sobczyskim oraz
pracownikami Katedry Geografii Politycznej i Studiw Regionalnych. Prezes IG
wygosi prelekcj nt. wspczesnego stanu polskiej geopolityki akademickiej i
przedstawi plany jej rozwoju w cigu najbliszych lat. Omwiono paszczyzny
wsppracy geopolitykw i geografw politycznych. Pracownicy Katedry zostali
zaproszeni na II Zjazd Geopolitykw Polskich.
21 czerwca 2009 r.
Kolejne warsztaty z metodologii geopolityki odbyy si w warszawskim klubie
Instytutu Geopolityki. Temat spotkania: "Geopolityczne ujcie granicy - problemy
terminologiczne, przegld metod i technik bada.
250

6 czerwca 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbyy si warsztaty
metodologiczne pt. "Geopolityka jako paradygmat nauk politycznych". Czonkowie
i wsppracownicy Instytutu Geopolityki analizowali metody i techniki bada
geopolitycznych majcych zastosowanie w naukach politycznych (problematyka
tzw. geopolitologii).
5 czerwca 2009 r.
Delegacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w konferencji pt. "Geopolityka i
zasady. Znaczenie i aktualno myli Adolfa Bocheskiego", zorganizowanej w
Krakowie przez Orodek Myli Politycznej, Fundacj Pami i Tosamo,
Narodowe Centrum Kultury oraz Wydzia Studiw Midzynarodowych i
Politycznych UJ.
4 czerwca 2009 r.
W Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii
Nauk prezes Instytutu Geopolityki i Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego Pan
Leszek Sykulski wygosi odczyt pt. Wspczesna geopolityka akademicka w Polsce
i w Rosji - prba porwnania.
Na spotkaniu krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja
powicona wspczesnej geopolityce rosyjskiej.
27 maja 2009 r.
W warszawskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si debata pt. Geopolityczna
idea Midzymorza - wczoraj, dzi i jutro. Czonkowie i wsppracownicy Instytutu
oraz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego omwili najwaniejsze historyczne
idee Intermarium, a take wspczesne projekty geopolityczne dotyczce obszaru
ABC.
23 maja 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt.
Geopolityczne znaczenie Arktyki.
21-22 maja 2009 r.
Instytut Geopolityki by wsporganizatorem projektu naukowego - konferencji pt.
Ropa - czarne zoto, zorganizowanego w Krakowie przez rodowisko naukowe
Uniwersytetu Jagielloskiego. W konferencji wzili udzia czonkowie i
wsppracownicy Instytutu prezentujcy pogldy w zakresie geopolitycznego
znaczenia ropy naftowej. Podczas konferencji byo mona zapozna si z
dziaalnoci, publikacjami i planami rozwoju Instytutu Geopolityki oraz Polskiego
Towarzystwa Geopolitycznego.
16 maja 2009 r.
Czonkowie i wsppracownicy Instytutu Geopolityki wzili udzia w debacie z
prof. Zbigniewem Brzeziskim, ktra odbya si w Teatrze na Woli w Warszawie.
Rozmowa dotyczya m.in. stosunkw USA z Chinami i Indiami, polskiej polityki
zagranicznej, nowej strategii bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej,
polityki zagranicznej Unii Europejskiej i polityki bezpieczestwa na obszarze
postsowieckim. Autor "Wielkiej Szachownicy" wskazywa na osabienie Rosji i
powstanie nowej rzeczywistoci geopolitycznej na Wschodzie. Prognozowa
stworzenie w przyszoci spotka G14 lub G16, w ktrych wyznacznikiem
251

czonkostwa bdzie nie tylko sia gospodarcza, ale take odgrywana rola
geopolityczna. Postulowa prowadzenie polskiej polityki zagranicznej w oparciu o
dobre relacje w UE (zwaszcza z Niemcami, Francj i Wielk Brytani) i sojusz z
USA.
12 maja 2009 r.
Reprezentacja wadz Instytutu Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z Garii
Kasparowem oraz Krystyn Kurczab-Redlich, ktre odbyo si w Teatrze
Kamienica w Warszawie.
9 maja 2009 r.
Na posiedzeniu Zarzdu Instytutu Geopolityki przyjto plan wydawniczy na trzeci
kwarta biecego roku. Planowane jest wydanie w tym czasie kolejnych dwch
tomw z serii "Biblioteka Instytutu Geopolityki" oraz trzeciego numeru
Geopolityki.
30 kwietnia 2009 r.
Na zaproszenie Komisji Europejskiej Przedstawicielstwa w Polsce czonkowie
Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji 5 lat Polski w Unii Europejskiej,
ktry odby si w Paacu Kultury i Nauki w Warszawie. Reprezentacja wadz
Instytutu wzia udzia w uroczystym koncercie zorganizowanym w Filharmonii
Narodowej.
23 kwietnia 2009 r.
Na spotkaniu krakowskiego klubu dyskusyjnego Instytutu Geopolityki, poczonego z zebraniem Sekcji Geopolityki KNP UJ, odbya si dyskusja
bdzie powicona miejscu Polski w europejskiej myli geopolitycznej, na kanwie
tekstu Krystyny Harasimiuk pt. Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych
Europy rodkowej.
22 kwietnia 2009 r.
Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z ministrem spraw
zagranicznych Litwy Vygaudasem Uackasem, zorganizowanym przez Fundacj
im. K. Puaskiego w Warszawie.
20 kwietnia 2009 r.
Ukaza si drugi numer procznika Instytutu Geopolityki "Geopolityka" oraz
pierwszy tom w serii "Biblioteka Instytutu Geopolityki" (prace Komisji Bada
Wschodnich) pt. Polska Bibliografia Pomaraczowej Rewolucji.
12 kwietnia 2009 r.
Ukaza si drugi numer biuletynu Geopolityka.
4 kwietnia 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt.
Antropogeografia jako nauka posikujca geopolityk.
28 marca 2009 r.
W Zielonej Grze odbyo si zebranie Zarzdu Instytutu Geopolityki, na ktrym
przyjto zaoenia organizacyjno-finansowe 2. Zjazdu Geopolitykw Polskich,
ktry odbdzie si w padzierniku br. w Warszawie.
Odbya si take dyskusja na temat ksiki dra Tomasza Klina (czonka Rady
Naukowej IG) pt. Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli
geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej.
252

27 marca 2009 r.
W Poznaniu odbyo si posiedzenie kolegium redakcyjnego oraz rady redakcyjnej
procznika Geopolityka. Na zebraniu zosta zamknity drugi numer, ktry ukae
si 15 kwietnia br., ustalono zasady publikacji w przyszych numerach i przyjto
manifest wydawniczy.
26 marca 2009 r.
Przedstawiciele Zarzdu Instytutu Geopolityki oraz procznika Geopolityka
(Radosaw Domke, Robert Potocki, Leszek Sykulski) spotkali si z prof. dr hab.
Tadeuszem Marczakiem i pracownikami Zakadu Studiw nad Geopolityk
Uniwersytetu Wrocawskiego. Rozmowa dotyczya wsppracy naukowej i
wydawniczej oraz spraw organizacyjnych zwizanych z 2. Zjazdem Geopolitykw
Polskich. Po spotkaniu jego uczestnicy wzili udzia w debacie pt. Geopolityka w
Polsce: stan obecny i perspektywy rozwoju.
Tego samego dnia zostaa podpisana umowa o wsppracy midzy Instytutem
Geopolityki a Dolnolskim Orodkiem Studiw Strategicznych.
Przedstawiciele IG spotkali si we Wrocawiu z Panem red. Tomaszem Gabisiem.
Dyskusja bya powicona gwnie geopolitycznym koncepcjom storzenia
Imperium Europeum.
18 marca 2009 r.
Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w debacie Chiny - powrt
olbrzyma czy wejcie smoka? zorganizowanej w Warszawie przez Fundacj im.
Kazimierza Puaskiego.
12 marca 2009 r.
Analitycy Instytutu Geopolityki uczestniczyli w konferencji pt. NATO - wyzwania i
zadania, ktra odbya si na Uniwersytecie Warszawskim.
6 marca 2009 r.
W Krakowie odbyy si zebrania Zarzdu Instytutu Geopolityki oraz Komisji
Astropolityki i Astrostrategii. Na zebraniu zarzdu przyjto plan organizacji II
Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w padzierniku br. w
Warszawie. Na zebraniu Komisji Astropolityki i Astrostrategii omawiano indyjski
oraz iraski program kosmiczny.
5 marca 2009 r.
Krakowski klub Instytutu Geopolityki zorganizowa debat pt. Rok 2009: powrt
geopolityki? Gwnymi panelistami byli: prezes Instytutu Geopolityki Pan Leszek
Sykulski, dr Robert Kosowicz (Instytut Nauk Politycznych i Stosunkw
Midzynarodowych UJ, przedwodniczcy krakowskiego oddziau Polskiego
Towarzystwa Geopolitycznego) oraz Pan Marcin Sabo, szef Komisji
Astropolityki i Astrostrategii IG. Obrady prowadzi Pan Adam Danek, szef
krakowskiego klubu IG. Podczas ponad dwugodzinnego spotkania prezes IG
przedstawi stan rozwoju geopolityki polskiej oraz jej najblisze perspektywy i
plany rozwoju oraz wygosi wykad dotyczcy podstaw geopolityki. Dr Robert
Kosowicz omwi wybrane zagadnienia z zakresu geostrategii amerykaskiej. Pan
Marcin Sabo przedstawi wybrane zagadnienia z zakresu geopolityki Azji
Poudniowo-Wschodniej. Po wykadach goci odbya si dyskusja z uczestnikami
spotkania.
253

4 marca 2009 r.
Podczas I Chorzowskiego Festiwalu Nauki w Zespole Szk Technicznych i
Oglnoksztaccych nr 3 w Chorzowie przedstawiciele Instytutu Geopolityki
zorganizowali dwugodzinn prelekcj dla nauczycieli i uczniw szeciu
chorzowskich szk pt. Czym jest geopolityka, czyli kulisy walki o wiatow
hegemoni. Multimedialna prelekcja bya powicona geopolityce jako nauce oraz
jako sposobowi uprawiania polityki midzynarodowej. Gwnym organizatorem
prezentacji jest Pan Dawid E. Madejski, nauczyciel w ZSTiO nr 3 oraz czonek
Zarzdu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego.
27 lutego 2009 r.
Reprezentacja krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki wzia udzia w promocji
ksiki Pana Tomasza Gabisia pt. "Gry Imperialne". Przedstawicielem Instytutu w
dyskusji panelowej by Pan Adam Danek.
19-21 lutego 2009 r.
Przedstawiciele Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji pt. Ofiary
imperiw, imperia jako ofiary, zorganizowanej w Warszawie przez Polsk
Akademi Nauk oraz Instytut Pamici Narodowej. Geopolitycy z IG uczestniczyli
w sesjach powiconych zagadnieniom imperiologii oraz geopolityki rosyjskiej.
19-20 lutego 2009 r.
Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w II Forum Bezpieczestwa
Euratlantyckiego, zorganizowanym w Krakowie przez Instytut Studiw
Strategicznych, we wsppracy z Kwater Gwn NATO, Ministerstwem Spraw
Zagranicznych RP oraz Konsulatem USA w Krakowie. Midzynarodowa debata
orodkw badawczych i eksperckich powicona bya przyszoci Sojuszu
Pnocnoatlantyckiego, w tym potrzebie wprowadzenia Nowej Koncepcji
Strategicznej.
1 lutego 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt.
Geopolityczne znaczenie Kotliny Kaszgarskiej.
23 stycznia 2009 r.
Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w seminarium z geoekonomii,
ktre przeprowadzi prof. Charles Goodhart z London School of Economics.
Spotkanie pod tytuem The Financial Crisis and the Future of the Financial System
odbyo si w centralnej siedzibie BRE Banku w Warszawie.
15 stycznia 2009 r.
Przedstawiciele Instytutu Geopolityki wzieli udzia w seminarium prowadzonym
przez dr. Andrew Micht (reprezentujcego George C. Marschall European Centre
for Security Studies) pt. US Foreign and Security Policy during Obama's
presidency - continuity or change, ktre odbyo si w siedzibie Business Centre
Club w Warszawie. Spotkanie zorganizoway Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie
i Centrum Stosunkw Midzynarodowych, przy wsparciu Ambasady Stanw
Zjednoczonych w Polsce i BCC. Seminarium koncentrowao si gwnie wok
takich tematw jak: wsppraca NATO-Rosja, bliskowschodni ukad geopolityczny,
amerykaskie zaangaowanie militarne na wiecie, wspczesny kryzys
gospodarczy i jego skutki geoekonomiczne.
254

4 stycznia 2009 r.
W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja nt. ksiek
Kroki nowej geopolityki Aleksandra Mitrofanowa i Podstawy geopolityki
Aleksandra Dugina.
2 stycznia 2009 r.
Na zebraniu Wydziau Studiw i Analiz Instytutu Geopolityki, inaugurujcym
nowy rok, prezes Instytutu Pan Leszek Sykulski wygosi referat pt. Roman
Dmowski jako geopolityk.

255

NOTA O AUTORACH
MARCIN CHEMINIAK doktor, pracownik naukowy Uniwersytetu Warmisko-Mazurksiego
w Olsztynie.
RADOSAW DOMKE doktor; absolwent Instytutu Historii UZ; wiceprezes Instytutu
Geopolityki i prezez Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego; autor ponad trzydziestu
publikacji z zakresu historii najnowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac
powicon Halfordowi Mackinderowi.
PIOTR EBERHARDT profesor, pracownik Instytutu Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania PAN; przewodniczcy Rady Naukowej Geopolityki; autor
licznych publikacji naukowych w tym prac powiconych przemianom demograficznych
w Europie rodkowo-Wschodniej; ostatnio opublikowa: Twrcy polskiej geopolityki,
(Krakw 2006) oraz Problematyka geopolityczna ziem polskich (Warszawa 2008).
KAMIL GLINKA student politologii UniwerystetuZielonogrskiego; przewodniczcy Koa
Naukowego Politologw UZ; czonek Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego.
PIOTR GRACZYK absolwent Instytutu Stosunkw Midzynarodowych UW, doktorant na
Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW; w latach 2008-2009 pracowa w
Sekretariacie Rady Arktycznej w Troms (Norwegia), obecnie czonek zespou
ekspertw MSZ ekspert ds. Rady Arktycznej; specjalizuje si w tematyce relacji
midzynarodowych w regionie Arktyki; przygotowuje rozpraw doktorsk powicon
strukturze bezpieczestwa w Arktyce.
VLADIMIR MIHAILOV doktor geografii; ostatnio opublikowa (wraz z V. Krstevem) Regionalni
geopoliticzeski izsledwania (Warna 2009).

DOROTA MIOSZEWSKA absolwentka Instytutu Politologii UZ; doktorantka na Wydziale

Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, gdzie przygotowuje rozpraw powicon
idei imperium w amerykaskiej myli neokonserwatywnej; autorka ponad 15 publikacji;
obecnie przygotowuje do druku rozpraw: Trjpaszczyznowa szachownica:
Segmentacja wielkiej polityki w rozwaaniach Josepha Nyea.
LESZEK MOCZULSKI (ur. 1930), doktor habilitowany, geopolityk, historyk, politolog,
prawnik; absolwent Uniwersytetu Warszawskiego (Wydzia Prawa 1952 i Wydzia
Historii 1958), doktoryzowa si w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra
Gieysztora w Putusku (2005), habilitowa w Polskiej Akademii Nauk (2009).
Najwaniejsze publikacje: Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999;
Narodziny Midzymorza, Warszawa 2008; Wojna polska 1939, Warszawa 2009.
ANDRZEJ JZEF ROMAN PISKOZUB (ur. 1933) profesor zwyczajny, doktor
habilitowany.
Specjalno
naukowa:
geografia
historyczna
oraz
historia i geografia cywilizacji. Zaoyciel i kierownik Katedry Nauki
o Cywilizacji na Uniwersytecie Gdaskim (1992-2002). Doctor honoris causa
Uniwersytetu Szczeciskiego (1999). Emerytowany profesor Instytutu Historii
Uniwersytetu Gdaskiego (2003).
ROBERT POTOCKI doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ, redaktor naczelny
Geopolityki i kierownik Komisji Bada Wschodnich IG, ostatnio opublikowa: Polsk
Bibliografi Pomaraczowej Rewolucji (Czstochowa 2008) oraz Wojn sierpniowa
(Czstochowa 2008);
PIOTR REBIZANT ur. w 1979 r. Absolwent, Wyszej Szkoy Biznesu- National Louis
University w Nowym Sczu oraz Akademii Obrony Narodowej. doktorant Instytutu
Historii PAN. Specjalizuje si w historii i polityce Rosji
KORNEL SAWISKI geopolityk, socjolog; doktorant w Wydziale Nauk Spoecznych
Uniwersytetu lskiego; pisze prac doktorsk o myli geopolitycznej Jeana Thiriarta.
257

JULIAN SKRZYP geopolityk i geostrateg; profesor Akademii Obrony Narodowej w

Warszawie; autor licznych publikacji z zakresu strategii i obronnoci Polski; czonek
Zarzdu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego.
RYSZARD SURMACZ - historyk (KUL); autor piciu ksiek: Znw tracimy lsk, Lublin
1999; Ostatnia na drog, Lublin 2004; Rozmowy o grzechu pierworodnym, Lublin
2006; Geopolityka, Lublin 2008; Powstania narodowe. Czy byy potrzebne?,
Lublin 2009. W latach 1990-2001 dziennikarz reportaysta w kilku
redakcjach. Publikowa m.in. w Kulturze paryskiej i Tygodniu Polskim
w Londynie. W 1995 r. otrzyma wyrnienie POLCUl Fundation im. Eudoksji
Rakowskiej za Prace na rzecz zachowania i rozwoju tosamoci
spoeczno-kulturalnej lska. Od 9 lat pracuje w lubelskim Oddziale IPN.
JERZY STACZYK doktor, politolog, specjalista problematyki bezpieczestwa i spraw
midzynarodowych. Kierownik Zakadu Stosunkw Midzynarodowych w Instytucie
Nauk Spoecznych na Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Poprzednio adiunkt w
Instytucie Studiw Politycznych PAN. Pracowa take w Rzdowym Centrum Studiw
Strategicznych i na Akademii Obrony Narodowej. Uczestnik misji OBWE w Boni i
Hercegowinie (Pulling Supervisor). Autor ponad trzystu publikacji naukowych i
popularnonaukowych, w tym kilku monografii ksikowych.
LESZEK SYKULSKI redaktor naczelny Przegldu Geopolitycznego, prezes Instytutu
Geopolityki, sekretarz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego.
PIOTR LECH WILCZYSKI absolwent geografii i stosunkw midzynarodowych
Uniwersytetu Warszawskiego; doktorant na Wydziale Nauk Geograficznych
Uniwersytetu dzkiego, gdzie przygotowuje rozpraw pt. Uwarunkowania
geograficzne i zrnicowanie regionalne konfliktw zbrojnych po II wojnie wiatowej;
zwycizca Midzynarodowej Olimpiady Geograficznej w Seulu w 2000 roku;
specjalizuje si w geografii wojennej, politycznej i ekonomicznej oraz zagadnieniach
zwizanych z bezpieczestwem narodowym, z ktrych zakresu opublikowa ju
kilkanacie prac i map.

258

INFORMACJE DLA AUTORW

1. W Przegldzie Geopolitycznym (dalej: PG) publikowane s jedynie
oryginalne artykuy, materiay, recenzje i sprawozdania z zakresu szeroko
rozumianej geopolityki. Przez pojcie geopolityki redakcja PG rozumie przede
wszystkim: (a) interdyscyplinarn nauk, (b) paradygmat badawczy z pogranicza
nauk spoecznych i przyrodnicznych, (c) teori wyjaniania stosunkw
midzynarodowych (tzw. realizm geopolityczny), (d) doktryn polityczn.
2. Proponowana publikacja przechodzi dwa etapy recenzji: recenzj
wewntrzredakcyjn oraz recenzj zewntrzn, przeprowadzan przez
samodzielnego pracownika naukowego. Recenzja zewntrzna nie dotyczy
materiaw zamwionych przez Instytut Geopolityki.
3. Objto artykuu nie powinna przekracza jednego arkusza wydawniczego
(ok. 40 tys. znakw ze spacjami, tj. ok. 22 stron maszynopisu). Recenzja nie
powinna obejmowa wicej ni 15 tys. znakw ze spacjami (ok. 8 stron
maszynopisu). Redakcja PG (dalej: redakcja) zastrzega sobie prawo do skracania
oraz adjustacji tekstw.
4. Redakcja przyjmuje materiay do publikacji w jzykach: polskim, rosyjskim,
angielskim, francuskim, niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien
zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim, lub polskim w przypadku
materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku przekadw na jzyk
polski redakcja prosi o doczenie materiau oryginalnego.
6. Proponowane teksty powinny by sporzdzaone w powszechnie dostpnych
edytorach tekstw typu Microsoft Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog
elektroniczn na adres e-mailowy redakcji (podany na stronie redakcyjnej) lub na
adres Instytutu Geopolityki. Materiay do publikacji powinny spenia ponisze
kryteria:
a) Wielko czcionki tekstu: 12 pkt, czcionka przypisw: 10 pkt, interlinia:
1,5 wiersza, wszystkie marginesy: 2,5 cm;
b) Na pierwszej stronie powinno znale si imi i nazwisko autora
(autorw), oraz peny wyrodkowany tytu, ktry powinien by wyboldowany i
mie wielko 14 pkt.; wszystkie rdtytuy w tekcie powinny by pogrubione i
wyjustowane do lewej strony oraz mie wielko 12 pkt;
c) Akapity i wszelkiego rodzaju przypisy poiwnny mie wcicie o szer. 0,5
cm;
d) Cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu;
e) Zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w
kolorystyce czarno-biaej lub odcieniach szaroci.
f) Standartowy przypis powinien zawiera nastpujce dane: inicja imienia,
nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania,
numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w
postaci pogrubienia, kursywy, itp.; w przypadku periodykw naukowych
zaczynamy jak wyej jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, numer
tomu, numer czasopisma, stron; w przypadku artykuw z prac zbiorowych
zaczynamy notk bibliograficzn tak jak wyej, po czym postpujemy wg
259

schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona; w przypadku

odnonie przypisw internetowych zaczynamy standardowo podajc inicja imienia,
nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, po czym podajemy, po
przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty
korzystania z e-sieci,
g) Pozycje bibliograficzne pisane cyrylic piszemy wycznie w oryginale.
Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji ani transliteracji.
h) W przypadku powtarzajcych si
pozycji bibliograficznych
wprowadzamy oglnie znane skrtowce w wersji aciskiej: Idem, Ibidem, op.cit.,
passim.6. Na kocu tekstu naley zaczy krtk not o autorze.
8. Instytut Geopolityki jako prywatna instytucja naukowo-badawcza nie
identyfikuje si z adnym ugrupowaniem politycznym, ani z adn szko lub ide
geopolityczn. Wszelkie materiay prezentowane na amach PG, o ile nie
zaznaczono tego wczeniej, nie s mog by utosamiane z pogldami redakcji, ani
te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska stowarzyszenia Instytut Geopolityki.
REDAKCJA PRZEGLDU GEOPOLITYCZNEGO

260

261

262