N o m b o r P e c a h a n | 38

UNIT PELAJARAN 3

NOMBOR PECAHAN

HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir unit ini, anda diharap dapat:
1. Membincangkan pengertian konsep pecahan dalam asas nombor.
2. Menganalis pengertian dan prosedur operasi nombor pecahan.
3. Menganalisis proses penyelesaian masalah melibatkan nombor pecahan.

PENDAHULUAN

ahu kah anda bahawa nombor pecahan ini sudah digunakan oleh manusia semenjak
sebelum masih lagi. Antaranya Babylon purba telah menggunakan matematik semenjak
2000 B.C lagi. Ptolemy juga antara yang termasyhur dan terawal dalam mengetengahkan
nombor pecahan ini, iaitu kira-kira 125 A.D.

KONSEP NOMBOR PECAHAN

ita sering terjumpa nombor-nombor yang ditulis seperti

,
dan dalam kehidupan.
Nombor-nombor seperti ini disebut sebagai nombor pecahan. Nombor pecahan ini juga
mempunyai perkaitan dengan satu jenis nombor lagi, iaitu nombor rasional. Set nombor
rasional diwakilkan dengan Q seperti berikut:
Q={

| a dan b ialah integer dan b 0 }.

Q juga merupakan subset bagi satu lagi set iaitu set nombor pecahan. Secara umum, nombor
pecahan, diwakilkan dengan
, a adalah disebut numerator dan b adalah disebut
denominator. Contoh nombor rasional ialah seperti , dan . Oleh itu, setiap nombor rasional
ialah nombor pecahan. Bagaimanapun, nombor pecahan tidak semestinya nombor rasional.
Sebagai contoh, nombor pecahan
bukan merupakan nombor rasional.
Memahami pecahan, menjadi lebih mudah melalui gambar rajah. Gambaran pecahan
merupakan sebahagian kuantiti daripada keseluruhan kuantiti. Perhatikan misalan berikut:

N o m b o r P e c a h a n | 39

i.
bermaksud satu daripada empat
kawasan pada bulatan telah
dilorek.

ii.
bermaksud dua daripada
sembilan kawasan pada petak segi
empat telah dilorek.

iii.
bermaksud empat daripada dua
belas kawasan pada petak segi
empat telah dilorek.

Nombor rasional dan nombor pecahan menjadi lebih mudah difahami sekiranya digambarkan
dalam bentuk garisan nombor.

Rajah 3.1: Garis nombor rasional

Pada garisan nombor, apabila nombor 0 dan 1 sudah ditetapkan, nombor-nombor pecahan
yang lain dapat ditentukan pada titik-titik yang tertentu. Contohnya, untuk tanda titik
pada
garis nombor, kita boleh membahagikan terlebih dahulu sela antara 0 dan 1, kepada dua
bahagian yang sama panjang. Di sini, titik di tengah-tengah antara 0 dan 1 ialah titik . Dengan
cara yang serupa, titik
antara sela dan 1.

adalah merupakan titik yang berada pada kedudukan titik tengah

N o m b o r P e c a h a n | 40

Contoh: Pada garisan nombor yang sesuai, tandakan titik .

Penyelesaian:
Pecahan

terletak dalam sela antara nombor 2 dan 3 pada garis nombor.

Jika 2 bersamaan dengan , maka bersamaan dengan + .

Oleh itu, gambaran pada garis nombor adalah seperti berikut:

2=

3=

Rajah 3.2: Garis nombor dalam sela 2 hingga 4.

Latihan
1. Pada garisan nombor yang sesuai, tandakan titik
i.

ii.

iii.

iv.

PECAHAN WAJAR DAN PECAHAN TAK WAJAR

, yang mana 0 |a| < |b|. Perlu diingat bahawa b 0,

ecahan wajar adalah pecahan

dan magnitud bagi a mestilah lebih kecil daripada b. Contoh pecahan wajar ialah ,
dan

. Bagaimanapun ,

dan

bukan pecahan wajar.

Pecahan tak wajar ialah pecahan yang berbentuk

, yang mana |a| |b| > 0. Ini bermaksud

bahawa b 0, manakala magnitud bagi a boleh sama dengan b atau a lebih besar daripada b.
Contoh pecahan tak wajar ialah , ,

dan

N o m b o r P e c a h a n | 41

Berdasarkan kefahaman anda sendiri dan menggunakan contoh yang sesuai

jelaskan maksud dan penggunaan pecahan wajar dan pecahan tak wajar dalam kehidupan.

Latihan
Yang mana daripada pecahan yang berikut merupakan pecahan wajar dan pecahan tak wajar?
Bil

Pecahan

Pecahan
Wajar
(tandakan )

Pecahan tak
wajar
(tandakan )

1
2

4
5

PECAHAN SETARA

uba anda tentukan nombor pecahan yang sesuai bagi kawasan berlorek berbanding
dengan keseluruhan gambar rajah bagi dua gambar yang di bawah:

a.

b.

Pecahan yang sepadan bagi gambar rajah (a) ialah

gambar rajah (b) ialah

, manakala pecahan yang sepadan bagi

. Cuba anda renungkan, adakah kedua-dua pecahan ini mempunyai

nilai yang serupa? Daripada kedua-dua gambar rajah ini menunjukkan bahawa

, dan

N o m b o r P e c a h a n | 42

situasi begini disebut sebagai pecahan setara. Pecahan setara ini tidak terhad kepada
sepasang sahaja. Perhatikan contoh pecahan setara yang berikut:
, , , ,

,...

Dalam siri pecahan yang di atas menunjukkan wujud saling perhubungan di antara satu
pecahan dengan yang lain. Contoh perhubungan adalah seperti berikut

Pasangan Perhubungan yang setara

pecahan
,

Keseluruhannya, berdasarkan contoh di atas menunjukkan terdapat nombor bulat tertentu yang
boleh di darab kepada pecahan-pecahan berkenaan supaya menghasilkan pecahan yang
mempunyai nilai yang serupa.
Hukum Asas Pecahan adalah seperti berikut: Untuk sebarang pecahan
nombor c 0 maka

dan sebaran

Contoh: Kirakan satu nilai bagi x sekiranya

Penyelesaian:
Dengan memerhatikan kepada denominator bagi kedua-dua pecahan dan melalui cuba
jaya menunjukkan bahawa 5 boleh didarab dengan suatu nombor, iaitu 4, agar memberi
nilai 20. Oleh itu, dengan berpandukan kepada hukum asas pecahan, kita dapati
=

Maka x = 12

MEMUDAHKAN PECAHAN

ombor pecahan boleh dimudahkan dengan berpandukan kepada Hukum Asas Pecahan.
Perhatikan contoh memudahkan pecahan
. Dalam pecahan ini, kita boleh perhatikan
dengan jelas bahawa terdapat faktor sepunya di antara numerator dan denominator,

N o m b o r P e c a h a n | 43

iaitu 10. Oleh itu, pecahan tersebut boleh dimudahkan seperti berikut:
=

Bagaimanapun
masih belum lagi dalam bentuk pecahan termudah kerana ia masih boleh
dimudahkan lagi. Kita boleh perhatikan dengan jelas bahawa 4 dan 12 masih lagi mempunyai
faktor sepunya iaitu 4. Oleh itu
boleh dimudahkan lagi menjadi termudah seperti berikut:
= =

Secara umum, suatu pecahan

adalah dalam bentuk yang termudah jika a dan b tidak
mempunyai faktor sepunya yang lebih besar daripada 1.
Contoh: Tuliskan pecahan

ke dalam bentuk termudah.

Penyelesaian:
Cara 1:

Cara 2:
=

Atau

URUTAN NOMBOR PECAHAN

enyusun nombor pecahan dalam satu urutan daripada suatu nilai yang kecil kepada
nilai yang lebih besar, atau sebaliknya, lebih mudah dilakukan melalui perwakilan dalam
situasi sebenar. Contohnya, yang mana lebih besar antara dan ? Untuk lebih mudah

difahami, perhatikan situasi membahagi sebiji kek. Pecahan

kek, manakala

bermaksud suku daripada sebiji

bermaksud separuh daripada sebiji kek. Oleh kerana separuh adalah lebih

banyak daripada suku kek, maka

Secara umum, jika diberikan dua pecahan yang penyebutnya mempunyai nilai yang serupa,
maka nilai pengangkanya akan menentukan sama ada sesuatu pecahan itu lebih besar atau
sebaliknya. Dalam hal ini pecahan dengan numerator yang lebih besar adalah merupakan
pecahan yang mempunyai nilai yang lebih besar. Misalnya, tentukan di antara nombor pecahan

N o m b o r P e c a h a n | 44

dan

ini, yang mana lebih besar? Perhatikan bahawa numerator 5 adalah lebih besar

daripada 3 maka
sebagai

lebih besar daripada

. Dalam bentuk simbol matematik boleh ditulis

Teorem yang bersangkutan dengan susunan nombor adalah seperti berikut: Jika a, b dan c
adalah integer dan b . 0, maka
> ika dan hanya jika a > c.
Dengan cara yang serupa dapat ditentukan nombor pecahan yang terbit di antara dua pecahan.
Contohnya, apakah nombor di antara pecahan dan ?. Agak sukar menentukan nombor di
antara

dan ., disebabkan tidak ada nombor bulat antara pengangkanya, iaitu antara 3 dan 4.

Oleh itu, perlu menukarkan terlebih dahulu penyebutnya menjadi 14, maka
dan

menjadi

. Jadi nombor antara

dan

., maka penyelesaiannya ialah

menjadi

dan .adalah setara dengan nombor di antara

, iaitu .

Fikirkan:
i.

Carikan nombor antara nombor

dan ?

ii.

Susun nombor-nombor pecahan berikut dalam menurun:

, dan .

OPERASI NOMBOR PECAHAN

perasi nombor pecahan melibatkan kira tambah, kira tolak, kira darab dan kira bahagi.

Operasi Kira Tambah

perasi kira tambah nombor pecahan boleh difahami dengan mudah melalui operasi asas
dalam kehidupan seharian seperti setengah biji kek ditambah dengan setengah biji lagi
kek adalah bersamaan dengan sebiji kek. Mewakilkannya semula dalam simbol
matematik adalah
+ = 1. Begitu juga dalam operasi sesuku biji pizza ditambah dengan
sesuku biji pizza lagi adalah bersama dengan separuh pizza. Dalam kes pizza ini, operasinya
boleh dinyatakan dalam bentuk simbol sebagai + = . Persoalannya, bagaimanakah operasi
matematik ini dijalankan?.
Definisi bagi melaksanakan operasi kira tambah dua nombor pecahan adalah seperti
berikut:

N o m b o r P e c a h a n | 45

Jika

dan

adalah nombor rasional, maka

Ini menunjukkan bahawa, operasi kira tambah nombor pecahan akan menjadi lebih mudah
dilaksanakan sekiranya penyebutnya adalah sama.
Contoh:

+ =?

Penyelesaian:
+ =

Bagaimana pula melaksanakan operasi kira tambah melibatkan pecahan yang penyebutnya
tidak serupa? Menambah dua nombor pecahan yang denominator adalah tidak sama perlu
dilaksanakan dengan menyamakan terlebih dahulu penyebutnya.
Contoh:

+ =?

Penyelesaian:
+ =

Contoh:

+ =?

Penyelesaian:
+ =

Oleh itu, dapatlah dimudahkan operasi kira tambah nombor pecahan yang penyebutnya tidak
serupa dengan menggunakan sifat berikut:
Jika

dan

adalah dua nombor rasional, maka

Latihan: Kirakan operasi tambah yang berikut:

i.

+ =?

ii.

+ =?

N o m b o r P e c a h a n | 46

Operasi Kira Tambah Nombor Bercampur

uatu nombor yang terbina daripada gabungan antara suatu nombor integer dan suatu
nombor rasional dipanggil sebagai nombor bercampur. Contohnya 1 + boleh ditulis
semula sebagai 1 . Bagaimanapun cara penulisan nombor bercampur ini amat

cenderung disalah tafsir oleh pelajar apabila menyamakan 1 .sebagai 1 x

sebegini adalah tidak tepat sama sekali.

. Kefahaman

Nombor bercampur sebenarnya merupakan nombor rasional. Oleh itu, nombor bercampur ini
sentiasa boleh ditulis semula menjadi bentuk .
Contoh: Tuliskan nombor bercampur 1 sebagai pecahan berbentuk

Penyelesaian:
1 =1+

==

Jelaskan mengapa 2 2 x

Latihan
Tukarkan setiap nombor bercampur ini menjadi pecahan dalam bentuk
adalah integer.
i.
2
ii.
-3

, yang mana a dan b

Latihan
Tukarkan setiap pecahan dalam bentuk
i.

ii.

yang berikut ke dalam bentuk nombor bercampur.

Operasi Kira Tolak Nombor Perpuluhan

perasi kira tolak biasanya diperkenalkan kepada pelajar-pelajar di sekolah rendah

melalui model take away. Situasi dalam kehidupan sebenar melibat model ini boleh
digambarkan semasa membahagi pizza. Sekiranya kita mempunyai pizza, pizza

diambil keluar maka bakinya ialah . Model ini boleh digambarkan melalui operasi berikut:

N o m b o r P e c a h a n | 47

Secara umum, operasi kira tolak melibatkan nombor pecahan yang sama penyebutnya adalah
seperti berikut:

Bagaimanapun, operasi kira tolak melibatkan nombor pecahan yang penyebutnya tidak serupa
boleh dinyatakan melalui teorem seperti berikut:
Jika

dan

adalah sebarang nombor rasional, maka

adalah

Berdasarkan teorem ini, operasi kira tolak melibatkan nombor pecahan boleh dilaksanakan
seperti berikut:

=
=

+
+

Latihan
Kirakan operasi kira tolak yang berikut:

i.

ii.

3 1

iii. 4 2

Bandingkan perbezaan dan persamaan antara operasi kira tolak melibatkan

denominator yang sama dan tidak sama?

Operasi Kira Darab Nombor Pecahan

perasi kira darab nombor pecahan boleh difahami dengan lebih mudah sebagai
penambahan berulang. Contohnya, 4 x
adalah bermaksud
x
x
x
bagi

memberi jawapan sebagai . Perlu diberi perhatian bahawa 4 x

4 . Operasi kira
darab melibatkan nombor pecahan boleh dilihat dengan mudah melalui gambar rajah.
Perhatikan contoh operasi kira darab x seperti berikut:.

N o m b o r P e c a h a n | 48

Rajah 3.3: Operasi

Dalam gambar rajah menunjukkan penyelesaian bagi operasi kira darab dua nombor pecahan
adalah bersamaan dengan kawasan persilangan antara kedua-dua nya. Oleh itu operasi
memberi penyelesaian sebagai

Bagaimanapun, operasi kira darab boleh dilaksanakan dengan lebih cepat berdasarkan definisi
kira darab yang berikut:
Jika

dan

adalah sebarang nombor rasional, maka

Contoh: Laksanakan operasi kira darab yang berikut

i.

ii.

Sifat Identiti Kira Darab Nombor Rasional: Nombor satu adalah nombor unik supaya bagi
setiap nombor rasional maka 1 =
= 1.
Sifat Songsang Kira Darab Nombor Rasional: Bagi sebarang nombor rasional bukan sifar
adalah satu nombor unik supaya

disebut juga sebagai reciprocal bagi

= 1=

. Songsang kira darab bagi

Fikirkan: Carikan songsang kira darab bagi nombor rasional berikut:

adalah

N o m b o r P e c a h a n | 49

i.

ii.

iii.

iv.

Sifat Taburan Kira Darab Bagi Nombor Rasional: Jika

v.

, , dan

adalah sebarang nombor

rasional, maka
( +

= (

+(

Sifat Kesamaan Kira Darab Bagi Nombor Rasional: Jika

rasional maka

, dan

adalah sebarang nombor rasional, maka

Sifat Sifar Kira Darab Bagi Nombor Rasional: Jika

maka

0=0=0

dan

adalah sebarang nombor

adalah sebarang nombor rasional,

Contoh: Selesaikan persamaan berikut:

a =

Penyelesaian:
.

Untuk mencari nilai a atau 1 x a, kedua-dua belah bagi persamaan perlu didarab dengan
, iaitu sifat songsang kira darab nombor rasional, maka
a =

1a =
a =

=1

Operasi Kira Bahagi Nombor Pecahan

Memahami operasi kira bahagi melibatkan nombor pecahan mungkin menjadi lebih sukar
sekiranya ia dilaksanakan secara prosedur semata-mata. Cuba kita lihat operasi berikut:
3

=?

Untuk memahaminya, eloklah kita mewakilkan semula pecahan itu menjadi gambar rajah yang
lebih konkrit. Dalam hal ini, 3 boleh diwakilkan dengan petak seperti mana (a) manakala pula
diwakilkan dengan gambar rajah (b). Operasi 3 memberi maksud bilangan keping (b) yang
boleh di tekap ke dalam bentuk (a). Ini bermaksud, 5 keping (b) kesemuaya dapat ditekap ke
dalam bentuk (a). Oleh itu, penyelesaian bagi operasi 3 ialah 5.

N o m b o r P e c a h a n | 50

a.
3

b.
3 =5

Latihan
Sebuah tangki mempunyai keupayaan diisi penuh dengan air sebanyak 1000 liter. Sekiranya
masa yang diambil untuk mengisi 200 liter ialah 10 minit, berapa lama kah masa yang perlu
diambil untuk mengisi tangki air berkenaan sehingga penuh.

Secara umum, definisi kira bahagi boleh dinyatakan seperti berikut:

Jika

dan

adalah sebarang nombor rasional, dan

jika dan hanya jika

adalah bukan sifar, maka

adalah nombor rasional yang unik seperti mana

Algoritma Kira Bahagi Nombor Pecahan

perasi kira bahagi melibatkan nombor pecahan boleh dilaksanakan dengan lebih cepat
dan mudah menggunakan prosedur yang khusus. Untuk memahami algoritma kira
bahagi, eloklah kita membincangkannya berdasarkan operasi kira bahagi berikut:
Kirakan 1

=?

Berdasarkan definisi di atas bolehlah dituliskan bahawa

1

=a

Berdasarkan definisi 1 = x a.
Oleh itu,

dan a adalah saling songsangan (reciprocal) antara satu dengan yang lain,

iaitu a = .
Maka 1

=2

N o m b o r P e c a h a n | 51

Contoh: Cari nilai

Penyelesaian:
Katakan

= p.

Berdasarkan definisi kira bahagi didapati

p=
Untuk mencari nilai p, darabkan kedua-dua belah persamaan dengan nombor
songsangan kira darab bagi , iaitu .
Maka

p )=

Oleh itu p =

Fikirkan
Bagaimana menjelaskan operasi

2 dalam konteks kehidupan seharian.

PENYELESAIAN MASALAH NOMBOR PECAHAN

enyelesaian masalah melibatkan nombor pecahan dilaksanakan melibatkan empat

langkah iaitu memahami masalah, merancang penyelesaian, melaksanakan
penyelesaian dan menyemak kembali.

Contoh: Lim membeli satu bungkus roti. Ahmad telah makan

daripadanya, manakala Lim

makan .daripadanya. Berapakah pecahan roti yang telah dimakan mereka.

Penyelesaian:
Langkah 1: Memahami masalah:
Berapa banyak kah roti dimakan Ahmad?
Berapa banyak kah roti dimakan Lim?
Langkah 2: Merancang penyelesaian:
Apakah operasi yang terlibat?
Langkah 3: Melaksanakan penyelesaian:
Melaksanakan operasi kira tambah dua nombor pecahan
+ = + =

N o m b o r P e c a h a n | 52

Langkah 4: Meninjau kembali:

Meninjau kembali dilaksanakan dengan mengulang semula pengiraan dan memastikan
jawapan adalah serupa. Sekiranya jawapan yang diperoleh adalah berbeza, penyelesaian perlu
diulang semula sehinggalah jawapan yang konsisten diperoleh.
Latihan:
i.

Jumlah panjang dua utas tali ialah 4 m. Jika seutas daripada tali panjangnya 2
berapakah panjang tali yang satu lagi?

m,

ii.

En Loh memiliki 50 kg gula. Dia telah menjual daripada gula tersebut kepada
pelanggannya. Berapakah baki gula yang dimiliki oleh En Loh.

KESIMPULAN

nit pelajaran ini membincangkan tentang nombor pecahan. Dibincangkan juga tentang
ciri-ciri nombor pecahan yang amat berguna kepada guru bagi memperkayakan lagi
pengajaran. Empat operasi dibincangkan ialah operasi kira tambah, operasi kira tolak,
kira darab dan operasi kira bahagi. Pendekatan penyelesaian masalah juga dibincangkan
dalam tajuk ini.