ATMOSFER

Dnyada uzaydaki dier gezegenlerden farkl olarak yaam bulunmasnn sebebi

etrafn saran atmosferdir. klim ve hava olaylarnn grlmesi ile yeryznde
yaamn bulunmasn salayan faktr atmosferin varldr. Atmosfer; yerekiminin
etkisi ile yeryzn epeevre saran gaz ktlesidir. Eski Yunancada atmos: nefes,
sphere: kre demektir. Atmosfer ise nefes kre ya da hava kre anlamna gelir.
Atmosferi oluturan gazlarn % 75i
ierisinde canllarn yaad Troposferde bulunur. Atmosfer; Azot (% 78),
Oksijen (% 21) ile CO2, su buhar,
argon, neon, metan, kripton ve hidrojen
gibi dier gazlardan (% 1) oluur. Azot
ve oksijen yaam iin byk nem
tarlar ve bu gazlarn atmosferde ki
oran sabittir. Ancak CO2 ve su buharnn miktar bulunduklar yere, zamana ve iklim
artlarna gre deiir.
Azot, yaamn temel kaynaklarndan biridir. Bitkilerin ihtiyac olan besin maddesi
olarak nemlidir. Oksijen, ise canllarn solunum yapmas iin ve yanma iin gerekli
bir gazdr.
Karbondioksit, havada ok az miktarda (% 0 - 0,03) bulunmasna karn, iklim
olaylar zerinde nemli etkide bulunur. Karbondioksit atmosferin gne nlarn
emme ve saklama kabiliyetini arttrr. Miktarnn artmas scakln artmasna,
azalmas scaklklarn dmesine neden olur. Jeolojik devirler ierisinde CO2 miktarn
deimesi iklim deiimlerini etkilemitir
Su buhar, miktar scakla, yer ve zamana bal olarak en fazla deien gazdr. Bu
miktar yerden ykseldike, kydan uzaklatka ve Ekvatordan kutuplara doru
gittike azalr.

Atmosferin Etkileri

erisinde yaam iin gerekli olan gazlar bulunur.

Gneten gelen enerjinin hzla uzaya yansmasn engeller.

Gne nlarnn dalmasn salayarak, Gnei dorudan grmeyen

yerlerin de aydnlk olmasn salar.

indeki hava akmlar sayesinde gndz olan kesimlerin ar scak, gece olan

kesimlerin de ar soumasn engeller.

Gneten gelen zararl nlar tutar.

Sesi iletir.

klim olaylar meydana gelir.

Uzaydan gelen gktalarnn paralanmasn salayarak yere ulamasna

engel olur.
Ortalama kalnl 10.000 km olan atmosfer, bileimi, scakl bakmndan farkl
katmanlardan oluur.
ATMOSFERN KATMANLARI
1. Troposfer:
Atmosferin en alt katdr. Kalnl Ekvatordan
kutuplara doru gittike azalr. Ekvator zerinde
16 km, 45 enleminde 12 km, kutuplarda ise 6 km
ortalama 12 kmdir. Kalnlnn deimesinin
nedeni ise Ekvatorda snan havann ykselmesi;
kutuplarda ise souyan havann alalmas ile
Dnyann

ekseni

etrafndaki

dnyle,

Ekvatorda savrulma kuvvetinin fazla olmasdr.

Su

buharnn

tamam

Troposfer

ierisinde

bulunduu iin iklim olaylar ancak bu katta

grlr. Ykseldike Troposferde gaz younluu azalr. nk yerekiminin etkisi ile
gazlar yere yakn yerlerde daha ok younlar.
Troposferde ykseldike scaklk her 200 mde 1C azalr. nk Troposfer daha
ok yerden yan nlarlarla snr. Ayrca scakl tutan gazlarn yere yakn
younlamas ve atmosferin stten soumas da bu durumun olumasnda etkilidir.

2. Stratosfer:
Troposferin st snrndan itibaren 25-30 km ykseklie kadar kar. Bu katmanda su
buhar olmad iin iklim olaylar grlmez. Yatay hava hareketleri grld iin
dikey ynde scaklk deiimi yok denecek kadar azdr. Ekvator zerinde scaklk 80C civarnda iken, kutuplarda -50C civarndadr.
Ekvator ile kutuplar arasndaki scaklk farkndan dolay, Ekvatordan kutuplara doru
kuvvetli hava akmlar oluur. Jet rzgrlar ad verilen bu hava akmlarnn saatteki
hzlar 500 kmye kadar ular. Stratosferin st ksmnda ozon younluu artmaktadr.
3. Mezosfer:
Stratosferin st snrndan itibaren 80-90
km

ykseklie

kadar

kar.

Gaz

moleklleri seyrektir. klim zerinde etkisi

azdr. Ozon tabakasnn byk blm bu
katmanda yer alr. Ayrca atmosfere giren
gktalar bu katmanda srtnmenin etkisi
ile yanmaktadr.
Ozonosfer, yerden 19-45 km arasnda yer alr. Ozon (O3) gaznn en ok
younlat kesim olduu iin bu ad almtr. Gneten gelen ultraviyole (mortesi)
nlar, ozon gaz ile reaksiyona girerek paralar. Bu ekilde zararl nlarn
Dnyaya gelmesi engellenmi olur.
4. yonosfer:
Mezosferin st snrndan itibaren, 300-325 km yksekliklerine kadar kar. Gaz
moleklleri olduka seyrektir. Gazlar ultraviyole nlarnn etkisi ile iyonlarna
ayrlmtr. Scaklk, 250C civarndadr. yon halindeki bu gazlarda elektron alverii
ok hzl olduu iin radyo dalgalar bu tabakadan yanstlr.
5. Ekzosfer:
yonosferin st snrndan itibaren balar. Bu katmann st snrnda yerekimi
olduka az olduundan gaz moleklleri uzaya kaar. Bundan dolay d snr kesin
deildir. Teorik olarak 10.000 kmye kadar kt kabul edilir.
3

HAVA DURUMU VE KLM

Dar bir alanda, ksa sre ierisinde deien atmosfer olaylarna hava durumu denir.
Bir sahada havann yamurlu, bulutlu, rzgrl ya da gneli olmas oradaki hava
durumunu etkiler. Hava olaylarn meteoroloji bilimi incelemektedir.
Geni bir alanda uzun yllar boyunca grlen hava olaylarnn ortalamasna iklim
denir. klimi inceleyen bilim dal klimatolojidir.

klim ve hava durumunun karlatrlmas;

klim geni sahalarda (r. Akdeniz havzas), uzun yllar boyunca (30-40 yl)

ayn kalan ortalama hava hali iken; hava durumu dar bir alanda (r. stanbulKadky), ksa srede (bir iki saat) deien atmosfer olaylardr.

klimde bir kararllk sz konusu iken, hava durumu gn ve saat ierisinde

deime gsterir.
Meteoroloji bilimi, atmosferin fiziksel zelliklerini, atmosferde meydana gelen
olaylarn dayand fizik kanunlarn ortaya koymaya alr. klim elemanlarnn
gnlk deerlerini eitli aletlerle llr ya da aletsiz olarak gzlenerek kaytlara
geirilir. Yaplan bu ie Rasat (Gzlem) denir.
Meteoroloji biliminin yapt bu rasatlar alarak bunlarn ortalamasn karp, bu hava
olaylarnn insan yaam zerine olan etkilerini aratran bilime ise Klimatoloji denir.
Bir yerin iklim zelliklerini tam ve doru olarak belirtebilmek iin yeter sklkta ve
gerekli yerlerde istasyon ann olmas gerekir.
4

klim, canl yaam etkileyen en nemli unsurdur. Ayrca yeryznn ekillenmesinde

de nemli bir rol oynar. klimin etkilerini ana balk altnda toplayabiliriz:
a. klimin nsan zerindeki Etkileri

Nfusun daln,

Ekonomik faaliyetlerini,

Yiyecek ve giyeceklerini,

Fizyolojik geliimlerini,

Karakterlerini,

Kltr faaliyetlerini etkiler,

b. klimin Ekonomik Hayat zerindeki Etkileri:

Sanayinin daln,

Ulam faaliyetlerini,

Konut tipi ve kullanlan malzemeyi,

Turizm faaliyetlerini,

Tarm faaliyetlerini ve rnleri eitliliini,

Bunlara bal olarak ticaret ekilleri de iklimin kontrol altndadr.

klimin Doal evre zerindeki Etkileri:

D kuvvetlerin etki alanlarn,

Yer ekillerinin oluumunu,

Talarn zlme biimini,

Toprak oluumu, tipleri ve verimliliini,

Bitki rtsn ve daln,

Gllerin dal ve sularnn kimyasal z.,

Yerst ve yer alt su durumu,

Akarsu debilerini ve rejimlerini,

Okyanus akntlarnn ynleri ve hzlarn,

Hayvan trleri ve daln,

Erozyonu ve heyelan oluumunu,

Kalc kar snr,

Ormann ve tarmn st snrn,

Denizlerin tuzluluk orann etkiler.