Eski O'zbek Tili Va Yozuvi Praktikumi (S.ashirboyev, I.azimov, M.rahmatov, A.G'Oziyev)

S. Ashirboyev, I. Azimov, M. Rahmatov,A.
Goziyev
ESKI OZBEK TILI VA YOZUVI PRAKTIKUMI
Toshkent-2006
1
www.ziyouz.com kutubxonasi
ANNOTATSIYA
Ozbekistonning mustaqil davlat sifatida dunyoga chiqishi, hayotning barcha
jabhalarida, shu jumladan, talim sohasida ham tub burilishlarni vujudga keltirdi.
Ayniqsa, otmish tariximiz bilan bevosita bogliq qolyozma manbaalarni, ilmiyadabiy asarlarni organishga imkoniyat yaratdi. Bu esa, allomalarimizning manaviy
va marifiy merosiga bugungi kun nuqtai nazaridan mehr kozi va cheksiz hurmat
bilan qarashga keng yol ochib berdi. Shu bilan birga, oldimizga otmish merosimizni
atroflicha organish bilan bogliq muammolarni tezlikda hal etish vazifasini
kondalang qoyadi. Milliy manaviy meroslarimizni organish, tadqiq etish, ularni
xolisona yoritish, shu bilan birgalikda ilgor goyalarimizni butun dunyoga korsatish
uchun Eski ozbek tili va yozuvi praktikumi fanini, hamda uning arab alifbosiga
asoslangan eski ozbek yozuvini organishning orni katta.
Bu fan arab yozuvi asosidagi eski ozbek yozuvining grafik, fonetik,
grammatik xususiyatlari bilan tanishtiradi va eski ozbek yozuvi yodgorliklari
matnlarining oqilishi, oziga xos tomonlarini yoritib beradi. Matn tahlilini, izohli
oqishini amalga oshiradi, ayni zamonda ozbek tili tarixi fanlarining boshlovchi
kursi vazifasini ham bajaradi. Qollanma davlat talim standartlari mazmuniga mos
ravishda yozilgan.
Tuzuvchilar:
filologiya fanlari doktori, professor S. Ashirboyev,

filologiya fanlari nomzodi, dotsent I. Azimov,
oqituvchilar M. Rahmatov va A.Goziyevlar
Taqrizchilar:
filologiya fanlari doktori, professor H.Dadaboyev

filologiya fanlari doktori, professor H. Homidov.
2
Arab yozuvining Orta Osiyo xalqlari hayotiga kirib

kelishi. Eski ozbek yozuvining shakllanishi
Tarixda arab yozuvi deb nom olgan, asrlar davomida eroniy hamda turkiy
xalqlarning madaniy hayotida katta orin tutib kelgan arab yozuvi arablarga islom
dini qabul qilinishidan odinroq nabotiy qabilalaridan otgan, nabotiylar uni
oromiylardan, oromiylar finikiyaliklardan ozlashtirib olgan edilar.
Nabotiylar ham, oromiylar ham arablar singari somiy tillariga mansub xalqlar
bolgani sababli ularning 22 harfli konsonant (undoshni ifodalovchi ) yozuvi arab
tiliga mos tushavergan. Keyinroq esa, islom dinining yoyilishi oldidan arablar
yozuvga arab tilining oziga xos tovushlarini bildiruvchi 6 ta harf qoshadilar. Orta
Osiyo xalqlari arab yozuvini qabul qilgan vaqtda bu yozuvda 28 ta harf mavjud
bolib, harflarning katta bir qismi (
harflari ) arab
tilining maxsus tovushlarini ifodalashga xizmat qilar, mahalliy xalqlar u tovushlarni
aynan talaffuz qila olmas, mazkur harflar faqat arabcha sozlar tarkibidagina ishlatilar
edi.
Arablarning 28 harfli yozuvi bilan mahalliy xalqlar arabcha matnlarni oqib
chiqarishga odatlangan bolsalar ham, oz tillarida fikr ifodalashga qiynaladilar. Bu
holat yozuvga yana bazi qoshimchalar kiritishga ( harflarini qabul
qilishga) majbur etadi. Shunday qilib, 32 harfli yozuv shakllandi.
Bu yozuv Orta Osiyo xalqlariga ming yildan beri xizmat qilib kelgan va unda
boy yozma madaniy obidalar yaratilganligi malum. Ayni paytda 1917 yildan keyin
bu yozuvning isloh qilingani va orada lotin, slavyan yozuvlari asosida tuzilgan yangi
yozuvlarga otishimiz tufayli kop asrlik eski yozuvdan va u yozuvdagi qimmatli
merosdan uzoqlashib qolganimiz ham ayni haqiqat. Madaniy merosga va bu merosni
egallashning kaliti bolmish eski ozbek yozuvini organishga munosabat tubdan
ozgarib qolgan bugungi kunda bizga arablardan otib xalqimizning oz milliy-tarixiy
yozuviga aylanib ketgan mazkur yozuvni nomlash masalasida bahsli orinlar bor.
Bazilar buni togridan-togri arab yozuvi deb atayverish kerak, deb
hisoblaydilar, shuningdek, bu yozuvni arab ozbek yozuvi deb qollovchilar ham
boldi.
Togri, yozuv arablardan ozlashgan. Bu tarixiy voqeadan buyon ming yildan
ortiqroq vaqt otdi. Orada eng avval yozuvning manaviy egasi ozgardi. Endilikda
yozuv faqat arablarniki emas, shu bilan birga, eroniy va turkiy xalqlarniki ham bolib
qoldi. Ikkinchidan, yozuvning ozi ozgardi, yozuvga arablarda bolmagan harflar
qoshildi, uning grafik imkoniyatlari kengaydi, takomillashdi.
Arablarda yozuv konsonant (undosh tovushinigina ifodalovchi) yozuv
vazifasini bajargan. Turkiy xalqlarda, jumladan, ozbek xalqi tarixida esa bu yozuv
3
(qadimgi turkiy yozuv ananalari asosida) fonografik (unli va undosh tovushlarni teng
ifodalovchi) yozuvga aylantirilgan, uning imlo asoslari ham ozgargan. Shu va
shuning singari asoslarga kora, xalqimiz tarixida qollangan eski yozuvni arab
yozuvi deya olmaymiz. Aslini olganda, arab tiliga moslashgan yozuvni fors
yozuvi, turkiy tillarga moslashgan yozuvni turkiy yozuv deb atash maqsadga
muvofiqdir. Biroq, eski turkiy yozuv deganda Urxun-Enasoy yozuvi, uygur
yozuvi kabi qadimgi turkiy yozuvlar ham umumlashib ketishi mumkin. Qadimgi
turkiy til, qadimgi turkiy yozuv tushunchalaridan farqlash maqsadida ozbek tili
tarixiga nisbatan eski ozbek tili atamasini qollab, shunga mos holda Lutfiy,
Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk ajdodlarimiz ish korgan va ozidan keyingi
avlodlarga charxlab qoldirib ketgan yozuvni arab alifbosi asosidagi eski turkiy
yozuvni biz eski ozbek yozuvi deb ataymiz. Eski yozuvda katta manaviy boyliklar
yaratgan boshqa xalqlar tarixiga nisbatan ham bu yozuvning taqdiri (nomlanishi) ana
shunday bolishi mumkin.
ESKI OZBEK YOZUVINING UMUMIY
XUSUSIYATLARI
Hozirgi yozuvdan savod chiqargan kishi uchun eski ozbek yozuvini organish
ancha mashaqqatli ish bolib korinadi. Biroq bu yozuvning xususiyatlariga chuqur
ilmiylik nuqtai nazaridan yondoshgan va metodik jihatdan togri yoldan borgan
kishi uchun yozuvni ozlashtirishda hech qanday qiyinchilik bolmaydi, aksincha,
unda shu yozuvni organishga nisbatan alohida qiziqish va ishtiyoq paydo boladi.
Eski ozbek yozuvini organish boyicha yaratilgan qollanmalar anchagina bor
va ulardan foydalanib talabalarimiz eski yozuv sirlari bilan allaqachon tanishib
ulgurdilar. Biroq yozuvni organish ustidagi mashqlar oquvchini tabiiy tarzda bir
qancha noaniq nuqtalarga, anglashilmovchiliklarga duch keltiradiki, biz bu erda tilga
olingan malumotlar orqali ana shu xil noaniqliklarni bartaraf etishga va eski
yozuvning eski ozbek tilini organishga yol ochuvchi ayrim tomonlarini yoritishga
harakat qilamiz.
Shunga etibor berish kerakki, qalam uchi satr chizigi boylab yol olar ekan,
shu yonalishda u soz libosi (harf shakli)ni bichib, tikib borish bilan birga, malum
toxtamga borganda, qalam uchini yuqoridan ongga va undan quyiga borib bu
libosning tugmachalarini ost-ust nuqtalarini ham orni orniga qoyib (qadab)
boradi. Masalan, qalam sozini yozar ekanmiz, ongdan chapga qarab qalam uchi
bir harakat bilan (daftardan uzilmasdan) u soz shaklini yozib chiqadi: kabi.
Yozuvning fonetik-funktsional tabiati haqida soz borganda bazi olimlar bu
yozuvni fonografik yozuv deb baholasalar, boshqalari yarim fonografik yozuv deb
hisoblaydilar. Arab yozuvi arab tili qurilishiga moslashgan bolib, sozdagi undosh
tovushlarni, asosan, boginlarni ifodalashga xizmat qilgan. Eski ozbek yozuvi va
ozbek tiliga otib ozlashib qolgan arabcha sozlarni oz shakli bilan ifodalasa ham,
bu tilning oz sozlarini fonografik asosda ifodalashga xizmat qildirilgan. Masalan,
4
Maktab sozi 6 tovushli (fonemali) soz, ammo yozuvda u ( m+k+t+b)

tarzida 4 undosh harf bilan ifodalangan. Mamlakat sozida 8 ta fonema bor, yozuvda
esa u ( m+m+l+k+t) tarzida 5 harf bilan yoziladi. Bular arabcha sozlar.
Qoshiq, qiziq, chiziq, bildi kabi turkcha-ozbekcha sozlarda esa 5 tadan
fonema bor, ular yozuvda ham 5 harf bilan ifoda etiladi:
.
Korinadiki, arab yozuvi bilan shu yozuv asosida shakllangan eski ozbek
yozuvi bu jihatdan aynan bir xil emas ekan. Qadimgi turkiy yozuvlar tasiri bilan
eski ozbek yozuvi sozdagi har bir tovushni alohida-alohida ifodalashga xizmat
qildirilgan, lekin bu tilga arab tilidan otib ozlashib qolgan sozlar kopligi tufayli,
uning fonografiklik xususiyati ochiq korinmay qoladi.
) ham sof unli

tovushni ifoda qilmaydi, aza, ibtida sozlaridagi kabi hamza ( )bilan qandaydir
Arabcha sozlarning boshida va oxirida kelganda alif (
bir tosiq bilan aytiluvchi chala unli tovushni bildiradi.

Hozirgi yozuvimizdagi kabi eski ozbek yozuvida ham harflar ozaro bir-birlari
bilan qoshib yoziladi. Qoshib yozish talabi bilan yoki qoshib yozish natijasida
harflar sozning qaysi ornida kelishiga qarab turlicha korinishlar kasb etadi:
sozning boshida kelsa bir xil, soz orasida kelsa ikkinchi xil, soz oxirida kelsa
uchinchi xil. Hammasi bolib tort xil.
Biz quyida eng avval eski ozbek yozuvidagi harflar sirasi va shakllarini
namoyon qiluvchi jadval bilan tanishamiz va shu asosda yozuvning sodda va
murakkab jihatlarini kozdan kechirib boramiz.
Harfning
nomi
Harfning
hozirgi
korinishi
Alif
O,a
Be
Pe
Te
Se
Jim
Chim
Ch
Ho-ye
hutti
Harflarning yozilishi
Soz
Soz boshida
ortasida
Soz oxirida
Yolgiz holda
Xe
Dol
Zol
Re
Ze
Sin
Shin
Sh
Sod
Zod
To
Zo
ayn
Gayn
Fe
Qof
Kof
Gof
Lom
Mim
Nun
Vov
Ho-ye
havvaz
Yo
H
Y,I,E
6
Alif
Alif harfi alifbodagi birinchi harf sanaladi. Alif ong tomondan, yani ozidan
oldin keladigan harf bilan qoshiladi. Ozidan keyin kelgan harf bilan esa
qoshilmaydi.
Bu harf ozbek tilidagi agar, odam, umid, ism, sozlaridagi a, o, u, i tovushini
ifoda qiladi. Alif harfi ozbekcha sozlarda a, o tovushlarini ifoda qilishda qatnashadi.
Alif harfi yozuvda ikki xil korinishda aks etadi:
Harf nomi
Ifoda etgan tovush
Alif
Soz oxirida
A,O
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
---------------------------- -------------------------------------------- -------Alifning sozlardagi korinishlari 1- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Alif harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Re
Re harfi satr chizigiga nisbatan quyidagicha joylashadi. Bu harfning
alohida va soz boshidagi korinishlari satr chizigining ostida ----- ----- -----yozilsa, soz ortasidagi va soz oxiridagi korinishlari ham xuddi shu korinishda
boladi.
Bu harf ozbek tilidagi rost, armon, anor sozlaridagi r tovushini ifoda
qiladi.
harfi munfasil harf bolgani uchun faqat bir tomondan, yani ong
tomondan keladigan harflar bilan qoshilishi yoki qoshilmasligi mumkin.
doro
ro
or
----------------------------
----------------------------------------
--------
Re harfining sozlardagi korinishlari 12- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Re harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
7
Ze
Ze harfi satr chizigiga nisbatan quyidagicha joylashadi. Bu
harfining
alohida va soz boshidagi korinishlari satr chizigining ostida ------ ------ -----yozilsa, soz ortasidagi va soz oxiridagi korinishlari ham sart chizigiga nisbatan
yuqoridagidek joylashadi.
Bu harf ozbek tilidagi zor, zor, bozor sozlaridagi z tovushini ifoda qiladi.
harfi munfasil harf bolgani uchun faqat bir tomon yani ong tomondan keladigan
harflarning qoshilish yoki qoshilmasligiga qarab ular bilan boglana oladi.
oz
roz
zor
---------------------------
-------------------------------------------- --------
Ze harfining sozlardagi korinishlari 13- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Ze harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Dol
Dol
harfi satr chizigiga nisbatan quyidagicha joylashadi. Bu harfning
alohida va soz boshidagi korinishlari satr chizigining ustida ---
---- yozilsa,
soz ortasidagi va soz oxiridagi korinishlari satr chizigining ustida

-- --yoziladi.
Bu harf ozbek tilidagi dur, dard, daho sozlaridagi d tovushini ifoda qiladi.
harfi munfasil harf bolgani uchun faqat bir tomon yani ong tomondan keladigan
harflarning qoshilish yoki qoshilmasligiga qarab ular bilan boglana oladi.
dol
dor
dod
---------------------------- -------------------------------------------Dol harfining sozlardagi korinishlari 10- ilovada berilgan.
8
--------
1- topshiriq. Dol harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.

2- topshiriq. Ushbu sozlarni ovoz chiqarib oqing.

3-topshiriq. Ushbu harfiy birikma va sozlarni kochirib yozng.
4-topshiriq. Ushbu harfiy birikma va sozlarni arab grafikasiga ogiring.

Or, ro, oz, zo, do, odo, zod, doz, rod, ozod, oro, doro, orod .
Izohli sozlar
daroz
uzun
dur
uzoq
doru
dori
Vov
Vov harfi satr chizigiga nisbatan quyidagicha joylashadi. Bu harfning
alohida va soz boshidagi korinishlari satr chizigining usti va ostida ----- -----yozilsa, soz ortasidagi va soz oxiridagi korinishlari ham satr chizigiga nisaban
quyidagicha joylashadi: ---- --.

Bu harf ozbek tilidagi vatan, vasl, vijdon sozlaridagi v tovushini ifoda qiladi.
harfi munfasil harf bolgani uchun faqat bir tomon yani ong tomondan
keladigan harflarning qoshilish yoki qoshilmasligiga qarab ular bilan boglana
oladi.
ov
doru
vov
----------------------------
-------------------------------------------- --------
Vov harfi soz ortasida va soz oxirida undosh harflardan song kelganda
orniga kora u yoki o tarzda oqiladi. Masalan:
bugun
gosht
9
bugdoy
post
Vov harfi soz ichida, soz oxirida unlidan song kelsa, v undon tovushini
ifoda etadi. Masalan:
ovoz
ov
dovon
yov
Soz boshida u, o unlisini ifodalash uchun vov harfi oldiga alif qoyiladi.
Masalan:
uzum
oq
uzun
oroq
Vov harfi soz boshida alif bilan birga kelib u va o unli tovushlarini ifoda
qilishiga va ularning soz tarkibidagi harflarga ulanishiga etibor bering.
ot
uy
orik
ordak
uz
uch
Vov harfi uyushiq bolaklar orasida va boglovchisi vazifasini ham bajaradi.

Masalan:
daftar va qalam
ota va ona
men va sen
gul va bulbul
Vov harfining sozlardagi korinishlari 30- ilovada berilgan.
1-topshiriq. Vov harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
2-topshriq.Ushbu sozlarni ovoz chiqarib oqing va kochirib yozing.

.
3-topshiriq. Ushbu harfiy brikma va sozlarni arab grafikasiga ogiring.
U, or, oz, oro, zor, dov, dod, rud, udur, araz, doru, doru.
roz
Izohli sozlar
ichki, yashirin sir
doro
Doro (qadimiy Eron shohi)
vodor
majbur, majburiy
dur
uzoq
10
ruz
kun
HARAKATLAR
Dunyodagi aksar tillarda unli va undosh tovushlar va shunga mos holda
qollanadigan harfiy belgilar mavjud. Garchi arab tilida ham unli va undosh tovushlar
bolsa-da, unli tovushlarning hammasi ham yozuvda ifodalanavermaydi. Arab tilida
qisqa unlilar talaffuz etiladi-yu, yozuvda tushib qoladi. Arab alifbosida qisqa unlilarni
ifodalovchi maxsus harflar yoq, biroq bazi bir belgilar ularni ifodalashda ishlatiladi
va ular harakatlar deb nomlanadi.
Harakatlar tilshunoslikda diakritik belgilar deb yuritiladi. Harakatlar arab
yozuvida qisqa unli tovushlarni ifoda etishning muhim usullaridan biridir. Ular,
odatda, yozuvda ifodalanmaydi. Harakatlarning yozuvda ifoda etilmasligi oqishni
qiyinlashtiradi. Arabcha sozlarni notogri talaffuz qilish gunoh sanalgan. Shu
sababli matnni boshdan oxirigacha harakatlar bilan berish, xususan, Quronda
kozga tashlanadi. Unda arab satr osti, usti belgilari va harakatlar oqish va
talafuzdagi chalkashliklarni bartaraf qilish uchun toliq yozilgan. Shuningdek,
yozuvdagi bu tartib XI-XIV asrlarda Orta Osiyoda kochirilgan ayrim adabiy,
badiiy, ilmiy manbalarda, aniqrogi, tilga oid kitoblarda ham uchraydi. Bevosita tilga
oid tadqiqot bolgan M.Qoshgariyning Devoni lugatit turk asaridagi sozlar ham
harakatlar orqali berilgan.
Fatha yoki zabar. Unli tovushlarni ifodalovchi harakatlarning birinchisi
belgisi bolib, qisqa a unli tovushini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu belgi arab tilida
fatha, fors tilida esa zabar deb nomlanadi.
Soz boshida qisqa a unlisi alif harfining ustiga zabar
belgisini qoyish orqali
ifodalanadi. Masalan:
Adham
Soz boshida qisqa a unlisi alif harfining ustiga zabar
adab
ifodalanishi bilan bir qatorda ayn harfining ustiga zabar belgisini qoyish orqali ham
qisqa a unlisi ifodalanadi. Masalan:
azim
adolat
Soz ortasida qisqa a unlisi ozidan oldin kelgan undosh harfning ustiga zabar
belgisini qoyish orqali ifodalanadi. Masalan:
daftar
qalam
Soz oxirida hoyi havvaz harfi undosh harfidan keyin kelsa, a unlisini
ifodalaydi (bu haqda hoyi havvaz harfini otganda toliq malumot olasiz).
11
kalima
xona
Kasra yoki zir. Unli tovushlarning ifodalovchi harakatlarning ikkinchisi

belgisi bolib, qisqa i unli tovushini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu belgi arab tilida
kasra, fors tilida esa zir deb nomlanadi.
Soz boshida qisqa i unlisi alif harfining ostiga zir
Ikrom
Soz boshida qisqa i unlisi alif harfining ostiga zir
iqror
ifodalanishi bilan bir qatorda ayn harfining ostiga zir belgisini qoyish orqali ham
qisqa i unlisi ham ifodalanadi. Masalan:
ishq
ilm
Soz ortasida qisqa i unlisi ozidan oldin kelgan undosh harfning ostiga zir
milk
hirs
Soz oxirida qisqa i unlisi uchramaydi.

Zamma yoki pish. Unli tovushlarning ifodalovchi harakatlarning uchinchisi
belgisi bolib, qisqa u unli tovushini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu belgi arab tilida
zamma fors tilida esa pish deb nomlanadi.
Soz boshida qisqa u unlisi alif harfining ustiga pish
umid
ummat
Shuningdek, ayn harfining ustiga pish belgisini qoyish orqali ham qisqa u
unlisi ham ifodalanadi. Masalan:
uzr
umr
Soz ortasida qisqa u unlisi ozidan oldin kelgan undosh harfning ustiga pish
mulk
hunar
Soz oxirida qisqa u unlisi uchramaydi.

CHOZIQ UNLILAR
Eski ozbek tilida va unga asoslangan eski ozbek yozuvida bitilgan
manbalarda fors va arab tilidan ozlashgan sozlarda qisqa unlilar bilan bir qatorda
choziq unlilar qollangan. Qisqa unlilar yozuvda aks ettirilmagan bolsa, choziq
12
unlilar yozuvda toliq oz ifodasini topgan. a, e, o unlilari qisqa, i, o, u unlilari esa

choziq unlilardir. Ularning biri ornida ikkinchisini ishlatish: qisqa orinlarda
choziq unlilarni ishlatish sozning manosiga putur etkazgan yoki sozning buzib
talaffuz etilishiga olib kelgan.
Choziq unlilar yozuvda asosan uchta vositachi harf ( alif) (vov),
harflarini qollash orqali ifodalanadi. Bular haqida alohida toxtalib otamiz.
(yo)
harfi soz boshida a tovushini ifoda qiladi:
Arastu
Ahad
anor
Ahmad
avval
Akram
Soz boshida til orqa o choziq unlisini ifodalash uchun

madd belgisi qoyiladi, yani ustiga madd qoyilgan
alifning ustiga
-alif o tovushini bildiradi.
Eslatma: Maddali alif faqat soz boshidagina keladi.
osh
oq
ov
obod
oy
ozod
Bundan tashqari, soz boshida o unlisi (ayn-alif) harflar birikmasi orqali
ham ifodalanadi. Bunday sozlar faqatgina arab tiliga xos bolgan sozlar hisoblanadi.
olim
odil
Turkiy va ozlashgan sozlarda soz ortasi va soz oxirida alif harfi madd
belgisini olmagan holda alif harfining qoshilgan yoki alohida kelishi orqali o unlisi
yozuvda ifodalanadi.
bol
osmon
tog
bodom
oson
dono
Alif harfi ozbek tiliga arab tilidan kirib ozlashib ketgan kop sozlarning
boshida kelib, i bazan u shaklida talaffuz etiladi. Bunday sozlarni yozishda
imloning tarixiy-ananaviy qoidasiga amal qilamiz va asl yozilish holatini saqlaymiz.
islom
ummat
ibtido
13
ustixon
izofa
umid
izhor
usul
Otgan darslarimizda aytilganidek, bazi arabiy sozlarda yo harfi soz oxirida
o unlisini ifodalaydi va alifi maqsura deb yuritiladi. Masalan:
Muso
hatto
taqvo
Iso
Yahyo
davo
Mustafo
fatvo
(vov) harfi
Choziq u unlisi (vov) harfi bilan ifoda qilinadi. Turkiy va forsiy sozlardagi
soz boshida keluvchi u tovushini ifodalash uchun
Masalan:
ulug
harfiy birikma qollanadi.
uzdi
Arab tilidan ozlashgan sozlardagi soz boshida keluvchi u unlisi alif, ayn
harflari bilan ham ifodalanadi. Bunday sozlar, aksariyat hollarda harakatlar bilan
ifodalanadi.
ustoz
uzv
ufq
ulfat
umid
umrbod
usmon
uqubat
Turkiy va ozlashgan sozlarda soz ortasi va soz oxirida vov harfi choziq u
unlisini ifodalaydi.
uzun
umum
uyqu
usul
) yo( harfi
Yo harfi ozidan oldin va keyin kelgan harflarga qoshib yoziladi, shuning
uchun yozuvda tort xil korinishda boladi.
14
harfining alohida va soz oxiridagi shakllari satr chizigining ustida va

ostida yoziladi. Soz boshidagi va soz ortasidagi shakllari faqat satr chizigining
ustida yoziladi.
Harf nomi
Ifoda etgan
tovush
Yo
Soz oxirida
Y,I,E
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
__________ ___________ _____________ ___________ _________

Yuqoridagi yo harfining soz boshi va soz ortasidagi korinishlari shaklan
oxshash bolib, ular nuqtalarining miqdori va joylashish orniga kora bir-biridan
farq qiladi. Lekin yo harfining soz oxiridagi va alohida shakli va nun harfining soz
oxiridagi va alohida shakllari bir-biriga oxshaydi.
Yo harfi soz boshida kelganda har vaqt y undosh tovushini ifoda etadi.
yuz
yolbars
yosh
yigit
Yo harfi soz ortasi va oxirida undoshlardan song kelganda har doim i
yoki e )ye( unli tovushlarini ifoda etadi.
biz
sen
qiz
termoq
Yo harfi soz ortasi yoki soz songgida unlidan song kelganda y undosh
tovushini ifoda etladi.
oydin
boy
sayr
Yo harfi arabiy sozlarning oxirida kelib iy
uy
tovush birikmasini ham
bildiradi.
adabiy
siyosiy
iqtisodiy
Lutfiy
I unlisi soz boshida ( alif yo) harfiy birikmalar orqali ifodalanadi. Masalan:
ilgor
istak
Yo harfi soz boshida alif bilan birga kelib i va e unli tovushlarini ifoda
qilishiga va ularning soz tarkibidagi harflarga ulanishiga etibor bering.
eshik
in
15
etik
ekin
ish
it
Hozirgi ozbek adabiy tili grafikasida mavjud bolgan yolashgan (e, yo, ya,
yu) unlilar arab grafikasiga asoslangan eski ozbek yozuvida tovushlar miqdoriga
kora toliq (ye, yo, ya, yu tarzida) yoziladi.
yurak
yulduz
yoz
yosh
yashil
yashin
elkan
etim
Turkiy va ozlashgan sozlarda soz ortasi va soz oxirida yo harfi qoshilgan,

soz boshidagi yoki alohida kelishi orqali i unlisi yozuvda ifodalanadi.
tinim
daqiqa
qizil
qiyin
aytdi
karim
tajnis
sofi
Yo harfining sozlardagi korinishlari 32- ilovada berilgan.

Eslatma Turkiy sozlar, shu jumladan, ozbekcha sozlar har doim yozuvda
toliq ifodalanadi, yani sozda nechta tovush bolsa, barchasi yozuvda oz aksini
topadi.
1-topshiriq. Yo harfining har bir korinishini mashq daftaringzga tort qatordan
yozing.
2-topshiriq. Mashq daftaringizga e, yo, ya, yu unlilari ishtirok etgan sozlarni
eski ozbek yozuviga ogirib yozing.
3-topshiriq. Oy, ov, voy, oyi, yoy, yovvoyi, yayov, uy, oy, yuv, yov sozlarini
arab grafikasiga ogiring.
4-topshiriq. Nuqtalar orniga mos haraflarni qoyib soz yasang va mashq
daftaringizga kochirib yozing.
_____________ ...
_____________ ...
_____________ ...
_____________ ...
_____________ ...
_____________ ...
Be
Be harfi ning barcha korinishlari satr chizigining ustida yoziladi.
16
harfi ozbek tilidagi bobo, baxt, obod, kitob sozlaridagi b tovushini ifoda
qiladi.
Bu harf muttasil harf bolgani uchun har ikkala tomonidan keladigan harflar
qoshilish yoki qoshilmasligini hisobga olgan holda ular bilan boglana oladi.
bobo
bor
rubob
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Be
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
--------------------------- ------------ -----------------------Be harfining sozlardagi korinishlari 2- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Be harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
2-topshriq.Berilgan sozlarni oqing va kochiring.

3-topshiriq. Quydagi sozlarni arab grafikasiga ogiring.
Bod, bob, obro, urub, arbob, bovar, borur, barbod, burub, buzodur.
4-topshiriq. Ushbu matnni kochirib yozng.

5-topshiriq. Soz qoshilmalarini oqing va daftaringizga kochiring.

Izohli sozlar
rubob
ob
obdor
badr
bad
rubob
suv
suvli, nam
tolin oy
yomon
17
bovar
darbor
bod
babr
ishonch
saroy
shamol, shish
yolbars
Te
Te harfi ozbek tilidagi tort, tarvuz, ortiq, otin sozlaridagi t tovushini ifoda
qiladi.
harfi muttasil harf bolgani uchun har ikkala tomonidan keladigan harflar
Harf
nomi
Te
tog
it
ot
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
--------------------------- ------------ -----------Te harfining sozlardagi korinishlari 4 - ilovada berilgan.

1-topshiriq. Te harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
2-topshriq. Ushbu matnni oqing.

.

Ut, otr, but, tub, ato, tot, tob, otur, bot, turub, botub, tuzur, totur, badtar.
5-topshiriq. Soz qoshilmalarini oqing va daftaringizga kochiring.
18

6-topshiriq. Otilgan harflar ishtirokida soz birikmasi va jumlalar tuzing.
Ularning yozilishiga diqqat qiling.
Izohli sozlar
ut
ot
badtar
badtar
ibtido
boshlanish
Pe
Bu harf ozbek tilidagi paxta, pir, ipak, tup sozlardagi p tovushini ifoda qiladi.
tut
opa
padar
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Pe
--------------------------- ------------ -----------Pe harfining sozlardagi korinishlari 3- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Pe harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
2-topshiriq. Quydagi birikma va sozlarni arab grafikasiga ogiring.
Po, par, put, pur, topur, tarab, dupur, dupur-dupur, tapur-tupur.
3-topshiriq. Ushbu matnni oqing.

4-topshiriq. Berilgan soz qushilmalarni oqing va kochirib yozing.
19

Izohli sozlar
padar
ota
top, zambarak
tup
Sin
Bu harf ozbek tilidagi soz, issiq, os sozlarida s tovushini ifoda qiladi.
asb
dast
suv
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Sin
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
--------------------------- ----------------------Sin harfining sozlardagi korinishlari 16- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Sin harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Bas, rus, dost, tort, sust, dast, savdo, sabab, dastur, sarboz, sardor.

20
Izohli sozlar
sarboz
Askar
bosavod
savodli, savodxon
sud
foyda, manfaat
ustod
ustoz
dastur
qollanma
dast
qol
bas
etarli
dost
dost
Shin
Shin harfi ozbek tilidagi shirin, shavkat, osh, shoshmoq sozlaridagi sh

tovushini ifoda qiladi.
qish
sharbat
tosh
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Shin
Sh
--------------
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
-------------- ------------
-------
------
Shin harfining sozlardagi korinishlari 16- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Shin harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Shab, tush, dush, bosh, tosh, dosh, shur, sharbat, bashorat, dushvor.

21
.

5-topshiriq. Maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Ot tosh yorar, tosh yormasa bosh yorar.
Ish bor erda osh bor
Izohli sozlar
sabz
yashil, kom-kok
shab
kecha, tun
shiddat
shiddat, tezlik
zesht
xunuk
sirdosh
sirdosh
Mim
Bu harf ozbek tilidagi mamnun, mamlakat, mashal sozlarida m tovushini

ifoda qiladi.
mush
uzum
mur
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Mim
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------ -------------- ------------ --------------- ----------------Mim harfining sozlardagi korinishlari 28- ilovada berilgan.
1-topshiriq. Mim harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
22

Muz, rum, mum, dom, tom, mush, shum, omu, orom, sharm, samo, ammo,
musht, murod, tamosho.

.


Izohli sozlar
sersuv
obdor
ilon
mor
chumoli
mur
musht
mosht
)Rim (shahar
rum
tuzoq
dom
erkak kishi, botir
mard
23
sharm
uyat, hayo, ibo
mush
sichqon
Nun
Bu harf ozbek tilidagi non, nodir, Namangan sozlarida n tovushini ifoda qiladi.
nun
anor
non
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Nun
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------------------- ------------ --------------- --------------Nun harfining sozlardagi korinishlari 29- ilovada berilgan.
1-topshiriq. Nun harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Tun, nur, shams, somon, osmon, bjron, davron, doston, nordon, anor, nom,
nun.
3-topshiriq. Ushbu matnni oqing va daftaringizga kochiring.


5-topshiriq. Maqolni arab alifbosiga ogiring.
24
Yurt boy sen boy.

Yurt omon sen omon.
Izohli sozlar
boron
yomgir
shams
quyosh
Fe
Bu harf ozbek tilidagi firoq, fonus, oftob, sahhof sozlarida f tovushini

ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Fe
-------------- --------------
-------------
--------------
--------
fonus
oftob
daftar
Fe harfining sozlardagi korinishlari 23- ilovada berilgan.

Eslab qoling! Tarkibida f tovushi mavjud bolgan sozlar ozlashma sozlar
bolib, ularning aksariyati arab va fors tillaridan otgan. Shuning uchun ularning
tarkibida qisqa unlilar bolishi mumkin.
1-topshiriq. Fe harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Safar, afsus, armon, sharor, sharaf, farrosh, maftun, amonat, sharofat,
farosat, farzand, farmon.
3-topshiriq. Ushbu sozlarni oqing.
25

4-topshiriq. Ushbu matnni oqing va mashq daftaringizga kochiring.

Izohli sozlar
shefo
shifo
mafod
foyda
Qof
Qof harfi ozbek tilidagi qovoq, qalin, oqsoq, oq sozlaridagi q tovushini

ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Qof
-------------- --------------
------------
--------------
--------
qush
quloq
qamar
Qof harfining sozlardagi korinishlari 24- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Qof harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
26
Boq, qosh, qum, farq, qand, sharm, oq, qadar, maqom, quruq, qanot,
naqqosh, diqqat, qamar, naqsh, qasam, qiziq.

Oltunni bitgan erda qadri bor.
Uyat olimdin qattiq.
Taqdirni yoshurub bolmas (Gulxaniy).
Izohli sozlar
maqom
orin, vazifa
sharm
uyat, or-nomus
qamar
oy
Lom
Bu harf ozbek tilidagi lola, lobar, ulug, ol sozlaridagi l tovushini ifoda

qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Lom
-------------- --------------
------------
--------------
--------
shamol
shaftolu
bulbul
Lom harfining sozlardagi korinishlari 27- ilovada berilgan.

27
1-topshiriq. Lom harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.

Dil , man, tol, qalb, avval, saqol, qabul, navroz, oltun, olsun, solsun, mavzun,
alifbo, qashshoq, qalandar, oqsoqol. Balo, bolo, bolub, malol, quloq, islom, iqbol,
salomat, shamol, saqlab, shamol, dilorom.

.

4-topshiriq. Berilgan matnni oqing.

5-topshiriq. Quydagi maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Arzon molni shorbasi totimas (Gulxaniy).
Er sozi - el sozi.
Tepib otma suyab ot.
Dunyoni yel, odamni soz yeydi.
Izohli sozlar
dil
dil, qalb, yurak
mavzun
tekis, kelishgan
dilbar
Dilbar
bino
bino
alifbo
alifbo
OTILGAN HARFLAR YUZASIDAN MASHQLAR

1-topshiriq. Berilgan matnni oqing.

28

Un, ruz, qaro, tort, farq, otub, zamon, tutub, saboq, vuzaro, musofir, durust,
shaburuz, nurafshon, qorqutub, namozshom, insonparvar, farovon, mashshoq,
shon-sharaf.
Oy, boy, toy, soy, toy, yol, ruy, til, tsh, bil, yurt, ishon, imon, aydi, sariq, norin,
shirin, niyat, oriq, dedi, berdi, eshik, terak, tegirmon, beshik, qiziq.
. .
. . .
. .
. . .
. .
4-topshiriq. Ushbu maqollarni kochirib yozng.
.
.
Izohli sozlar
sud
foyda
vuzaro
vazirlar
duto
ikkita
durust
durust, togri
shabu ruz
kecha-kunduz
insonparvar
insonparvar
namozshom
kechki payt, shom

namozi
Hoye havvaz
29
Bu harf ozbek tilidagi har, ham, hamdam, shahar sozlarida h tovushini, soz
oxirida arab va fors tillaridan ozlashgan sozlarda a unlisini ifoda qiladi. Masalan:
baraka, maraka, sajda, toza, xona, taxta kabi.
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
--------------
----------------
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Ho-ye
havvaz
--------------
--------------
-----------
lola
bahor
moh
Yoy harfining sozlardagi korinishlari 31- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Hoye havvaz harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Ota, ona, olsa, parda, shahar, foyda, qayda, qahva, dehqon, qizil, hamisha,
shahzoda, qabila, vaqtida, moh, havo, hamma, nola, hamroh, bahor, oh.
3-topshiriq. Ushbu hikmatli sozlarni oqing va yod oling.
.
.
4-topshiriq. Ushbu sherni oqing, kochirib yozing va yod oling.

Har kim oz boshin qashlar.
Arzon kira shaharda ovora qilur (Gulxaniy).
30

Izohli sozlar
roh
yol
havo
havo
hamroh
yoldosh, hamroh
hunar
hunar
har
har
ham
ham
baho
baho
Kof
Bu harf ozbek tilidagi katta, koza, aka, uka, tok, chok kabi sozlarida k
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Kof
------------- --------------
-----------
--------------
-------
kitob
kabutar
nok
Kof harfining sozlardagi korinishlari 25- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Kof harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
2-topshiriq. Quydagi gaplarni arab grafikasiga ogiring.
Yoz boldi. Qushlar parvoz qilib keldilar. Qushlar foydalidur. Biz
hammamiz qushlarni sevamiz. Qushlar dostimizdur.
31
3-topshiriq. Ushbu matnni oqing va mashq daftaringizga kochiring.
. .
. .
:
.
Oy oylagan qul tek turmas.
Yamonning kuchi yapaloqqa etar.
Eshikni ursam, devor titraydi.
Katta kema qaydin yursa, kichik kema andin yurar (Gulxaniy).
Izohli sozlar
tavono
har ishni qila olguvchi
barno
yosh, gozal
pir
qari, keksa, qariya

Gof
Bu harf ozbek tilidagi gozal, gul, ogit, chang sozlarida g tovushini ifoda
qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Gof
------------- --------------
-----------
--------------
-------
barg
gilos
sag
Gof harfining sozlardagi korinishlari 26- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Gof harfining har bir kornishini tort qatordan yozing.
32
2-topshiriq. Quydagi gaplarni arab grafikasiga ogiring.

Birovlarga ozor bermoq katta gunohdur. Toma toma kol bolur. Nafsni
tiyish salomat bolmoq garovidur. Ota - ona sozi farzandga muqaddasdir.
3-topshiriq. Oqing, kochirib yozing va yod oling.

4-topshiriq. Ushbu matnni kochirib yozing va oqing.
. .
.

. .
Agar, dong, bong, tong, shukr, Akmal, Karim, danak, garov, egri, lagan, sigir,
kamol, govmish, ketob, gurunglashmoq, gunoh, guliston, nogoh, ogoh, goh.
6-topshiriq. Quydagi maqollarni arab yozuviga ogiring.
Dushman ne demas tushga ne kirmas (Boburnoma).
Er boshiga ish tushsa, etik bilan suv kechar,
Ot boshiga ish tushsa, suvliq bilan suv kechar.
Yoshlikda olgan bilim toshga oyilgan naqsh kabidir.
Itga bersang oshingni itlar talar boshingni.
Uydagi savdo bozorga rost kelmas.
Bek uldurki, olmagay bergay,
Qaro uldurki, sochmagay tergay (Gulxaniy).
Izohli sozlar
sag
it
bandi
boglangan
33
voli
rahbar, hukmron
golob
gulob, gul suvi
dev
dev
gul
gul
Xe
Bu harf ozbek tilidagi xona, xat, axir, taxt sozlarida x tovushini ifoda
qiladi. harfi muttasil harf bolgani uchun har ikkala tomonidan keladigan harflar
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Xe
------------- --------------
-----------
--------------
-------
taxt
paxta
daraxt
Xe harfining sozlardagi korinishlari 9- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Xe harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Taxta, xona, axbor, xabar, xargush, shox, paxta, daraxt, xalq, paxtazor,
xazina, paxtakor, tuxum.

.

34
.
.
.
.

Yaxshi xotin yigit nomin kotarar,
Yomon xotin yigit nomin yoqotar.
Yaxshi xotin yoq narsangni bor etar,
Yomon xotin keng uyingni tor etar.
Onasiga ozor bergan,
Parcha nonga zor bolar.
Otasiga ozor bergan,
El ichida xor bolar.
Izohli sozlar
talx
achchiq
sudvor
foydali
koshish
harakat, kushesh
badkor
yomon ish (qiluvchi)

Jim
Bu harf ozbek tilidagi joja, jiyda, sajda sozlarida j tovushini ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Jim
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
jiyron
joja
masjid
Jim harfining sozlardagi korinishlari 6- ilovada berilgan.

35
1-topshiriq. Jim harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.

2- topshiriq. Quyidagi sozlarni arab grafikasiga ogiring.
Toj, boj, jabr, najot, tijorat, jamol, Jalol, kaj, xarj, ganj.
3- topshiriq. Ushbu matnni oqing.

.
.
.
.
.
.
. .
.
.
4- topshiriq. Ushbu hikmatlarni oqing va kochirib yozing.
. .
. .
.

5- topshiriq. Berilgan maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Bitar ishni boshiga, Yaxshilar kelur qoshiga.
Jili-jili sozlasang, ilon oz inidin chiqur.
Qoynudin tokulsa qonjiga.
Tikon oz joyida kun korar (Gulxaniy).
Izohli sozlar
jabr
jabr, zulm
tijorat
savdo, tijorat
falaj
nogiron, falaj
36
kaj
egri
ganj
boylik
talx
achchiq
sudvor
foydali
badkorlik
yomon ishni qilish

Chim
Bu harf ozbek tilidagi choy, och, charim kabi sozlarda ch tovushini ifoda
qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Chim
Ch
------------- --------------
-----------
--------------
-------
chol
echki
chumchuq
Chim harfining sozlardagi korinishlari 7- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Chim harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Soch, och, tinch, sinch, chumoli, bichora, daricha, chumchuq, qilich,
chomich, chekich, chopon, choriq, chumoli, quloch, qochoq, uchmoq.
3- topshiriq. Quyidagi gaplarni arab grafikasiga ogiring.
Bu chumchuq chiroylidur. Bular chumchuqlardir. Ulardan biri don teradur.
Qolgan chumchuqlar uchib ketdilar. Qolgan bir chumchuq ham uchib ketdi.
4- topshiriq. Ushbu hikmatli sozlarni kochirib yozing va yod oling .

37

5-topshiriq. Quyida berilgan jumlalarni eski yozuvga ogiring.
Sen alifdek togri bolsang, hech balo yoqdur sanga.
Lom alifdek egri bolsang, har balo bordur sanga.
Bilumlik bilagi ingichka barchani farosat bila sinar.
Bor maqtansa, yarashur. Yoq maqtansa, chopilur.
Safol chinni bolmas, Begona ini bolmas.
Bozchi belboqqa yalchumas (Gulxaniy).
Izohli sozlar
saloh
qurol
hoshiya
hoshiya
Eski ozbek tili va yozuvi fanidan mashgulotlar olib borilayotganda ozbek

harflari, H
tiliga xos bolmagan tovushlarni ifodalovchi harflarga duch kelinadi.

harflari, T tovushini
harflari, S tovushini
harflari ifoda etishi bu harflar yordamida arabiy sozlarni

tovushini esa
yozishda qiyinchiliklar tugdiradi. Chunki bu harflar ozbek tili artikulyatsiyasiga
mos kelmaydi.
Arab alifbosida hamma harf ham ozbek tilidagi mavjud tovushlarga mos
kelmaydi. Jumladan, arab tildagi se, sod, sin harflarining artikulyatsiyasi turlicha
bolib, ozbek tiliga arab tilidan ozlashgan sozlarda mazkur tovushlar farqlanmasada, arab tilida ularni talaffuz qilishda quyidagi holatlarni kuzatamiz.
Bulardan harflarigina ozbek tilidagi tovushlarga yaqin keladi.
Qolgan sakkizta harf faqat arab tilidan otgan sozlardagina otgan sozlardagina
uchraydi. Ular bizdagina bir xil tovushdek tuyulsa-da, aslida arab tilida talaffuzi
jihatidan keskin ravishda farqlanadi. Bu harflar ozbek va fors tillariga arab sozlari
bilan birga kirib kelganligi sababli, ular shu tillarning tovush sistemasiga boysungan
hamda ozining talaffuzda farqlanuvchi xususiyatlarini yoqotgan.
Ozbek tilida bu harflar ifoda etgan tovushlar orasida hech qanday farq kozga
tashlanmaydi. Lekin tilimizning lugat sostaviga kirgan arabcha sozlarda arablar
qaysi harfni qollagan bolsalar, biz ham shu sozni yozishda osha harfni ishlatamiz.
E s l a t m a : Faqat eski ozbek yozuvi sifatida qollanib kelingan arab yozuvi
1921 yili isloh qilingan paytdagina bu qoidaga rioya qilinmadi. Isloh talabiga
muvofiq imkon darajada yozuvda unli va undosh harflar tola yozilgan.
Xosh, qaysi sozda osha harflardan qay birini ishlatamiz? Buni ilgab olish
juda mushkul, muayyan bir sozda yuqoridagi harflardan qay biri ishlatilishini faqat
38
yodda saqlash orqaligini bilish mumkin. Chunki qayd etilgan tovushlarning barchasi
ozbek tilida bir xilda talaffuz qilinadi.
Hoye hutti
Bu harf ozbek tilidaga arab tilidan kirib ozlashgan sozlarda qollanadi va
bogiz h tovushini ifodalaydi. Masalan: halim, hakim, hukamo, mahkam, solih, sahro
kabi sozlardagi h tovushi hoye huttiy harfi bilan yoziladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Ho-ye
huttiy
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
harf
bahr
saloh
Hoyi huttiy harfining sozlardagi korinishlari 8- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Hoye - hutti harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Hukm, haram, darhol, rahmon, Muhammad, hakim, hokim, hurmat, ahvol,
mahkam, mahkum, mahkama, husayn, mahalla, hukumat, mahbub, mahbuba,
muhabbat, haqiqat, hukmdor, muhokama, marhamat.
3- topshiriq. Quyidagi hikmatlarni arab grafikasiga ogiring.
1) Oxirat ishlaridan boshqa barcha ishlarda shoshmaslik xayrli ishdur.
2) Olimdan avval hayot, tiriklik qadrini bilib ozgalarga marhamatli bol.
3) Gunohlarning eng yomoni nohaq odam oldirmoqdur.
4) Otgan yilgi ishlarni sarhisob qilib, yomonlarini takror etma.
5) Hisobli dost ayrilmas va dostlarni ranjitmas.
4- topshiriq. Ushbu hikmatli sozni oqing va yod oling.

39
5- topshiriq. Berilgan matnni oqing.
.
.

Izohli sozlar
) (
shabah
nishon
bahr
dengiz
ahvol
ahvol, hol sozining

kopligi
hukm qilinadigan joy,
mahkama
hukm qiluvchi, hokim,
rahbar
mahkame
hokim
Ayn
(ayn) harfi. Arab va barcha
somiy tillar uchun xos tovush bolib, halqumda

talaffuz qilinuvi shovqinli portlovchi undosh tovushini ifoda qilgan. U bogizning
mushaklari nihoyatda taranglashib, jipslashgach, pauzadan song birdaniga
boshashuv oqibatida nafas kuch bilan tashqariga otilgan lahzada talaffuz qilinadi.
Bunda tovush paychalari tolqinlanib harakatga keladi. Yumshoq tanglay kotarilgan,
burun boshligiga otish yoli yopiq boladi. Bunday tovush ozbek tilida yoq.
Uning togri talaffuz qilish konikmalarini hosil qilish barcha emfatik tovushlar
artikulyatsiyasidagi kabi mushkuldir.
Bu harf ozbek tiliga arab tilidan krib ozlashgan sozlarda ishlatiladi. Uning
arab tilida bir necha funktsiyasi mavjud. Ularning ayrimlarigina ozbek tiliga kirib
ozlashgan.
Ayn harfi quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Ayn harfi soz boshida kelgan tilimizga ozlashgan sozlarning ayrimlaridagi
a tovushini ifodalaydi.
amal
aql
40
ajab
asso
2. Arab tilidan ozlashgan bazi bir sozlarda esa ayn harfi soz boshida i unli
tovushini ifodalaydi.
ilm
imorat
ishq
iyd
3. Arab tili orqali ozbek tiliga ozlashgan ayrim sozlarda ayn harfi soz
boshida kelib, u yoki o tovushlarini ifodalaydi.
umr
Ubaydullo
4. Ayn harfi soz boshida alif harfi bilan birikib choziq o unlisini ifodalaydi.
+ +
odil
oqil
olim
oshiq
5. Ozbek tiliga ozlashgan bazi arabiy sozlarda ayn harfi soz boshida oz
xususiyatini yoqotgan, lekin tarixiy traditsional printsipga kora ular yozuvda arab
tilidagi shaklida yoziladi.
aso
hassa
iyd
hayit
Mazkur sozlar asrlar davomida oz talaffuz xususiyatini yoqotib, ozbek

tilining talaffuz qoidalariga moslashgan.
6. Ayn soz ichida yopiq bogindan keyin kelsa, keyingi boginni oldingisidan
ajratib turadi. Bu xususiyat lotin youviga asoslangan yangi ozbek alifbosida tutuq
belgisi () bilan ifodalanadi.
bidat
bidat
sanat
sanat
7. Hozirgi zamon ozbek tilidagi arab tilidan ozlashgan ayrim sozlarda soz
oxirida keluvchi ayn harfi talaffuz qilinmaydi va yozilmaydi. Lekin bu sozlar eski
ozbek yozuvida, yani arab grafikasida ifodalanadigan bolsa, ayn harfining yozilishi
shart.
tole()
tobe()
41
man()
naf()
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
ayn
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
sham
soat
asal
Ayn harfining sozlardagi korinishlari 32- ilovada berilgan.

1-topshiriq. ayn harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Umr, ayb, fel, azim, olim, olam, oliy, alo, nara, odat, soat, asal, orif, faol,
kaba, maruf, arab, lanat, memor, shuaro, ibodat, inoyat, shabon.
3- topshiriq. Berilgan jumlalarni eski ozbek yozuviga ogiring.
1) Ayb ish qilmoq nomaqbuldir, ammo qilgan aybni rad etmoq gunohdur.
2) Umr hayrli ishlar avqotidur.
3) Faqirlarga inom, xayr va hadya ishi adolat mezonidur.
4) Amir Temur dunyoning mohir memorlarini jam qilib, Samarqand va
Buxoro shaharlarida ajoyib obidalar bunyod etganlar.
4- topshiriq. Ushbu matnni oking va kochirib yozing.

Izohli sozlar
ilm
ilm
olim
olim
defo
mudofaa
shuru
boshlash
42
nizo
nizo, janjal
majmu
toplam, kompleks
mavzu
mavzu, tema
Gayn
Bu harf ozbek tilidagi goz, gor, ogir, tog, bug sozlarida g tovushini
ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Gayn
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
tog
guncha
ganim
Gayn harfining sozlardagi korinishlari 22- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Gayn harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Tug, dog, yog, ago, aglab, ganim, gubor, mugul, ogir, ugul, garib,
shagal, lagmon, nagma, bugu, goyib, dagal, ogri, toga, togri, ragbat,
togora, gurbat, bugdoy, yomgir, dagdaga, ganimat, soginch, farogat, gani.
3- topshiriq. Ushbu matnni ifodali oqing va yod oling.

43

4- topshiriq. Ushbu matnni oqing va kochirib yozing.

Izohli sozlar
zog
qarga
magrib
garb
ago
oga, dost, birodar
aglab
orqa tomonda
ganim
dushman
gani
boy, badavlat
Sod
(sod) s harfi - tanglay oldida talafuz qilinuvchi tish orti emfatik (ogiz
toldirib) sirgaluvchisi, shovqinli jarangli undoshni ifoda qilgan. Uning
artikulyatsiya olish asnosida nutq azolarining holatlari oddiy tish orti sirgaluvchisi
sin ning talaffuziga oxshaydi. Boshqacha aytganda til uchi pastki tizmasining
ichki tomoniga biroz tegib turadi. Tilning orta qismi qattiq tanglayga qarab
kotariladi va havo otishi uchun tor tirqish hosil qilinadi. Azolarning ana shunday
holatlarida havo sirgalishidan sod harfini ifodalovchi tovush talaffuz qilinadi. Biroq
shuni esdan chiqarmaslik kerakki, emfatik talaffuzda oddiy undosh talaffuzdagiga
nisbatan havo otish yoli anchagina tor boladi; til va boshqa barcha azolar
44
nihoyatda taranglashadi; til orqasi yumshoq tanglayga qarab toliq tortiladi; havo
sirgalib kuch bilan tashqariga otiladi. Bunday tovush ozbek tilida yoq.
Bu harf ozbek tilidagi arab tilidan ozlashgan sodiq, sidq, sandiq, sahro kabi
sozlarida s tovushini ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Sod
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
sabr
fasl
shaxs
------
Sod harfining sozlardagi korinishlari 17- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Sod harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Sayyod, qasd, hasrat, qasos, suhbat, sabo, sohil, sodiq, sabr, sado, sahro, misr,
sarf, vasf, sifat, sahi, surat, tasvir, sobun, sanat, sanduq, qasida.

.

45

4- topshiriq. Berilgan maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Sabrning tagi sari oltun. (Gulxaniy)
Sabrni besabrdan organ.
Izohli sozlar
sayyod
ovchi
bad
songra
nuqra
kumush
nav
xil, tur
avqot
junbush
vaqt sozining kopligi,

vaqtlar
junbuj, harakat
gavvos
suzuvchi
Zod
(zod) d harfi - emfatik tanglay oldi tovushi, shovqinli, jarangli Tish orti
portlovchisini bildirgan. U barcha sifatlari bilan d fonemasiga mos kelgani holda
birgina farqi bor. U ham bolsa, nutk azolarining ortiqcha kuch bilan
taranglashuvidir. Boshqacha qilib aytganda, uning artikulyatsiyasi paytida til uchi
tanglay oldiga tortilib, qattiq jipslashadi, Ayni shu lahzada havo oqimi shiddat bilan
tashqariga otiladi va zod fonemasi talaffuz qilinadi. Artikulyatsiya paytida burun
boshligini tanglay bilan boglovchi tirqish yopiq boladi. Shu sababli havo oqimi
faqat ogiz boshligi orqali tashqariga yol oladi. Bunday tovush ozbek tilida yoq.
Bu harf ozbek tiliga arab tilidn ozlashgan zarar, arz, zarb sozlaridagi z
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Zod
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
46
------------- --------------
-----------
--------------
farz
qozi
zarar
------
Zod harfining sozlardagi korinishlari 24- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Zod harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Ziyo, qazo, fazl, zoe, qozi, azo, zarur, zaif, zarar, mazmun, zaifa, fazilat,
taqazo, ziddiyat.
3-topshiriq. Kuyidagi sozlarni oqing va topshiriq daftaringizga kochirib
yozing.


47

5- topshiriq. Ushbu matnni kochirib yozing.

Izohli sozlar
arz
er planetasi
zarb
urish, kopaytirish
mashriq
mashriq, sharq
istiqomat
istiqomat, yashash
anda
u erda, unda
aning
uning
To
(to yoki itqi) t harfi - til oldi emfatik, shovqinli jarangsiz, jarangsiz, tish
orti sirgaluvchi tovushini ifoda qilgan. Uning artikulyatsiyasi emfatik zod
fonemasiga tola mos bolgani holda jarangning yoqligi bilan farqlanib, nutq
azolarining holati oddiy Tish orti jarangsiz portlovchi te talaffuzidagi kabidir.
Farq shuki, til uchi tanglay oldiga tortilganda, qattiqroq jipslashadi. Til orqasi
yumshoq tanglaydan imkon borichi uzoqlashadi va shu lahzada havo oqimi shiddat
bilan otilib chiqadi. Artikulyatsiya lahzasida burun boshligining yolagi yopiq
boladi. Shu sababli havo oqimi faqat bogiz boshligi orqali togri sirtga yol
oladi. Bunday tovush ozbek tilida yoq.
Bu harf ozbek tilida uchraydigan tolib, taraf, tib, matlab kabi arab tilidan
ozlashgan sozlaridagi t tovushini ifoda qiladi.
48
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
To
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
xattot
matlab
tolib
To harfining sozlardagi korinishlari 19- ilovada berilgan.

1-topshiriq. To harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Satr, tayr, toq, atr, talab, nuqta, sulton, qatra, attor, tillo, tole, tabib, tanbur,
satl, matlab, tabaqa, tabiat, talabdor.


5 - topshiriq. Ushbu matnni oqing matnni daftaringizga kochirib yozing.
49

!

6-topshiriq. Matnni arab grafikasiga ogiring. Ozlashma sozlarning
yozilishiga etibor qarating.
A.Avloniyning Turkiy guliston yoxud axloq asaridan.
TAMA
Tama deb birovdan bir narsa umidvor bolmakni aytilur. A'zo javorihlari
salomat, kuch va quvvatli kishilarga tama qilmak va harom, ojiz va notavon, kuchsiz
kishilarga mubohdur.
Tama balosiga giriftor bolgan kishilarda nomus va hayo degan yaxshi sifatlar
bolmaydur. Hozirgi zamonda oramizda tama noni bilan qorin toyguzadurgan
kishilarning hisobi uoqdur. Agar bilarning biridan: birodar, saning oyoq-qoling
butun, taning sog, tama qilmak sanga harom emasmi?, - deb savol qilinsa, qanday
qilay, ota-bobomning kasbi tilanchilik edi, man ham tama orqasidan ovqat qilurman,
- deb tamani kasbga isnod berub, turluk-turluk bahonalar bayon qilur.
Shariatda munday kishilarga tama orqasidan kasb qilmaklari mamnu'dur.
Alhosil, tama noni ila suyagi qotgan, ish va kasbga boyin qoumau, dangasa va
yalqovlikka organgan va odat qilgan kishilarning ozlaridan yaxshilik umidi
olmadigi kabi bolalaridan ham yaxshilik kutub bolmaydur. Rasuli akram nabiyyi
muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: Kishi qolinda bolgan narsaga
qiziqma! Tamadan saqlan! Zeroki, tama ozi hozir bir faqrdur. Namozingni ado qil!
Songindan uzr istarga togri keladurgan ishlardan saqlan, - demishlar.
BAYT
Volmagil mubtalo duchor tama,
Aylar insonni xor-u zor tama.
Yoq qilub himmat-u qanoatni,
Oladur oldan ixtiyor tama.
Noni minnat uchun egur boyning,
Qiladur kozni intizor tama.
Yuzdan otkay hayo-u sharmingni,
50
Gayrating kuydurar nori tama.

Hirsi dunyo qiladi Qorundek,
Hotam isming yutar mori tama.
Izohli sozlar
noqot
nuqtalar, joylar
tole
taqdir
tayr
qush
matlab
sorov
Zo
(zo yoki izgi) z harfi - tanglay oldi undoshlaridan shovqinli, jarangli Tish
orti sirgaluvchisini ifoda qilgan. Talaffuz qilinish uslubi sod fonemasi bilan mos
keladi. Yagona farq zo jaranglidir. Fonema artikulyasi asnosida barcha aktiv va
passiv ishtirok qiluvchi nutq azolarining qattiq taranglashuni esdan chiqarmaslik
kerak. Bu xildagi undosh ozbek tilida yoq.
Bu harf ozbek tilidagi zohir, zulm sozlaridagi z tovushini ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Zo
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
hofiz
mazlum
zulm
Zo yoki izgi harfining sozlardagi korinishlari 20- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Zo harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Zulm, nazar, nazm, zuhr, zohir, nizom, Nazira, zulmat, azamat, azim,
muzaffar, nazorat, mazluma, manzura.
3- topshiriq. Ushbu hikoyatni oqing.
51

4- topshiriq. Maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Sungan boyunni qilich kesmas.
Yumruq yukunub biyik bolmas,
Echku yugurub kiyik bolmas (Gulxaniy).
Yaxshiliq qil, suvga sol,
Suv bilmasa, baliq bilur,
Baliq bilmasa, xoliq bilur.
Yov ketgan song qilichingni erga chop.
5-topshiriq. Berilgan matnni arab grafikasiga ogiring.
A.Avloniyning Turkiy guliston yoxud axloq asaridan.
ZULM
Zulm deb birovning joniga yoki moliga zarar yetkurmakni aytilur. Janobi haq
butun yer yuzidagi insonlarni huquqda musoviy-barobar qilub yaratmishdur. Mansab
va davlatga, kuch va quvvatga magrur bolub, birovning haqiga taarruz va tajovuz
qilmak zulmdur.
Kattalikning izzati zulm va taaddida emas, shafqat va marhamatdadur.
Kichiklikning lazzati nafrat va qarshulikda emas, sadoqat va hurmatdadur. Shul
xususda Shayx Sadiy:
Gami zeri doston bexor, zinhor,
Betars az zabardastiye ruzgor.
Tarjimasi: Quvvatsizlar gamin ueb yur hamisha,
Quvvatlilardan etgil xavf pesha.
Izohli sozlar
alfoz
sozlar
taxsil
oqish
52
bo xush
ziyrak
azim
ulkan
Se
( se) s harfi - tanglay oldi sirgaluvchi, jarangsiz, shovqinli undoshini ifoda

qilgan. U ustki va ostki tishlar ortasida talaffuz qilinadi. Bunday tovush hozirgi
zamon ozbek tilida yoq. Uning artikulyatsiyasida til uchini tishlar orasiga shunday
joylashtirish kerakki, u yuqoridagi tishlarga mahkam jipslashib tursin. Shunda til uchi
bilan pastki tishlar orasida kichik tirqish qoladi. Nutq azolarining shunday holatida
se fonemasi kuch bilan talaffuz qilinadi.

Bu harf arab tilidan ozbek tiliga ozlashgan meros, voris, misol, masala
sozlaridagi s tovushini ifoda qiladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Se
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
------------- --------------
-----------
--------------
-------
suls
asar
sarvat
Se harfining sozlardagi korinishlari 5- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Se harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Sano, suls, misl, nasr, nesor, sobit, osor, asno, savob, sabot, samara, masal,
musbat, usmon, sarvatmand.
3- topshiriq. Ushbu hikmatlarni oqing va yod oling.

53

4- topshiriq. Maqollarni arab grafikasiga ogiring.
Yalgon aytsa bolur, aytguchi dono bolsa.
Yaxshilar topib sozlar, yamonlar qopib.
Aqrabning muddaosi nish urmoqdur.
Chaynamayin eganlar, kovshamayin ketarlar (Gulxaniy).
Izohli sozlar
savr
hokiz
salj
qor
samar
foyda
baqo
doimiylik
soniya
sekund
Zol
( zol) z harfi - tanglay oldi sirgaluvchi shovqinli jarangli undoshni ifoda

qilgan. Uni togri talaffuz qilish uchun nutq azolarini se artikulyatsiyasidagi kabi
holatga keltiriladi. Talaffuzdagi yagona farq tovushning ishtirokidir. Hozirgi zamon
ozbek tilida bu tovushga muqobil keluvchi tovush yoq.
Bu harf ozbek tiliga arab tilidan ozlashgan zokir, zikr, zarra kabbi sozlarida z
oladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Zol
Soz ortasida
Alohida
------------- --------------
-----------
zavq
Soz boshida
--------------
tazkira
------Zokir
54
Zol harfining sozlardagi korinishlari 11- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Zol harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Zol, zehn, bazr, ozuqa, zot, zarrot, zavq, tazkira, zikr, mazkur, Zokir,
muzokara, zarra.
3- topshiriq. Matnni oqing. Yot sozlarning yozilishiga etibor bering.

4- topshiriq. Berilgan matnni arab grafikasiga ogiring.
A.Avloniyning Birinchi muallim kitobidan.
YOMONLIQ JAZOSI
Bir kishining Qosim ismli bir ogli bor erdi. Ota va onasining soziga
kirmasdan har xil yomon ishlarni qilur erdi. Bolalar birla urushub, yoqalashub,
kiyimlarini yirtub kelur erdi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qoygan taomlarini
yegan vaqtda, onasi:
- Qosim oglim! Taomni sen yedingmi? - desa, Men yeganim uoq,
mushuk yegandur, - der edi. Bora-bora otasining pulini ham ogurlab oladurgon
boldi. Otasi bilib, Oglim, pulni kim oldi? -desa, - Onam olgandur, - deb
onasini ogri qilur edi. Bir kuni otasi ustol ustiga bir tanga pul qoyub, ozi uxlagan
kishi bolub yotdi. Qosim kelub, sekin tangani olib ogziga soldi. Shul vaqt otasi
ushlab olmoqchi bolganda tangani yutub yubordi. Tanga borub Qosimning
xalqumiga tiqilib, jon berdi.
Ey bolalar! Kordingizmi, yomonning yomonligi oz boshiga yetdi.
Je
Bu harf ozbek tiliga fors tilidan ozlashgan sozlarda sirgaluvchi j tovushini
ifoda qiladi.
55
oladi.
Harf
nomi
Ifoda etgan
tovush
Soz oxirida
Soz ortasida
Soz boshida
Alohida
Je
----------- -------------
-------------- -------------- -------
ajdar
mujgon
jola
Je harfining sozlardagi korinishlari 14- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Je harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.
Jola, mujgon, ajdarho, janda, mujda, najot.

: :

!
:

Izohli sozlar
jola
shabnam
najod
avlod
mujda
yaxshi xabar
56
mujgon
kiprik
janda
juldur kiyim
Arab alifbosiga diqqat qilgan bolsangiz, bizning tilimizdagi bir tovushni

ifodalash uchun ikki, uch va hatto tort harf mavjudligini korasiz. Masalan: t
( te) va (to) harflari, h tovushini (hoyi havvaz) va ( hoyi huttiy)

harflari, z tovushini ( zol), ( ze), (zod) va (zo) harflari, s tovushini
(se), (sin), (sod) harflari ifodalaydi.
tovushini
Arab tiliga doir bir ozakdan yasalgan yasama sozlar ozbek tilida keng
qollanadi. Mazkur harflar bilan bogliq muammolarni hal etish, savodxonlik
darajasini oshirish maqsadida arab tilidagi bir ozak asosida yasalgan ozbek tiliga
ozlashgan ozakdosh sozlarga toxtalish zarur. Bunday sozlar va ularda ishtirok
etayotgan tovushlarni ifodalovchi harflar quyidagi jadvalda oz ifodasini topgan.
talaba
talab qilmoq
talab
tolib
matlab
matlub
matluba
savvara
tasvirlamoq
surat
musavvir
tasvir
tasavvur
alima
bilmoq
ilm
zakara
eslamoq
zikr
olim
talim
muallim
malum
mazkur
Zokir
tazkira
nazara
qaramoq
nazar
manzur
manzara
munozara
nazorat
hakama
boshqarmoq
hukm
hokim
hakim
mahkum
1-topshiriq. Berilgan sozlarni kochiring, yozilishi tartibini eslab qoling.

.
2-topshiriq.Quyidagi sozlarni oqing va mashq daftaringizga kochiring.
57

.
3-topshiriq. Alisher Navoiyning quyidagi hikmatlarini oqing, mashq
-
- .

.

4-topshiriq. Quyidagi sozlarni oqing, qanday harflar bilan ifodalanishini yodda
tuting:

.
5-topshiriq. Quyidagi matnlarni arab yozuviga ogiring. Arabiy va forsiy
sozlarning yozilishiga etibor bering.
A.Avloniyning Birinchi muallim kitobidan.
XURUS ILA BORI
58
Bir bori daraxt ustinda oltirgon xurusni korub, tutub yemak uchun daraxt
ostiga keldi. Hiyla birla bechora xurusni daraxtdan tushurmoqchi bolub: Eu, xurus
ortog! Man sanga bir yaxshi xabar kelturdim. Hayvonlar ila qushlar arosinda sulh
boldi. Bir-biriga zulm qilmasga, biri ikkinchisin tutub yemasga qaror verildi. Kel
birodar, rastga tush! Bir-birimizga dost bolib, birga oynashaylik, dedi. Xurus
borining soziga aldanadurgon darajada nodon va ahmoq bolmaganligindan boriga
boqub, dediki:
- Dostim, sozing rostdur, togridur. Lekin bir oz sabr qil, sandan boshqa ikki it
ham sulh xabarin ketururlar. Alar ham kelsunlar. Hammamiz birga oynashurmiz,
dedi. Vori xurusdan bu sozni eshitgan zamon dumini orqasiga qoyub qocha
boshladi. Xurus: No, birodar, nima uchun qochursan, orada sulh bor-ku? - desa,
bori:
- Oh dostim! Bu zolim itlar sulhni buzgonga oxshaydur, - deb qochub ketdi.
Xurus orqasindan quq... quqqu... deb qichqirub qoldi.
Aql egasi hiylaga aldanmagay,
Hiylagarning hiylasi boshin yegay.
Dost ila dushman sozining farqi bor,
Fahm etar har kimki, bolsa hushyor.

59

60
61
62
63

64
65

LIGATURALAR
Arab alifbosidagi kof, gof va lom harflaridan song alif kelganda birga
qoshilib oziga xos qorinishga ega boladi. Bunday harflar ligaturalar deb
yuritiladi. Ozbek tilida bu shakldagi harflarni bazi oquv adabiyotlarida qoshaloq
harflar deb ham yuritiladi.
lo, la
go, ga
ko, ka
Shuningdek, gof harfi lom harfi bilan yonma-yon kelganda qoshaloq holda
yoziladi. + ( Gof harfi aksar hollarda yuqoridagi chiziqchasiz yoziladi.)
Ular sozlarda quyidagi korinishlarda aks etadi:

Izohli sozlar
dilorom
qallob
dilga orom beruvchi,

Dilorom
aldamchi
dilovar
botir, qorqmas
islom
islom
bolo
yuqori, baland
Nun va gof harflari birikmasi

Arab alifbosiga asoslangan eski ozbek yozuvida (ng) sonor tovushi hozirgi
yozuvdagi kabi ikkita harf
va
yordamida birikma shaklida qollangan.
tovushi ishtirok qilgan soz va qoshimchalar

Masalan:
tarzida yozilgan va oqilgan.

66
. : . : 1-topshiriq. Lom-alif, kof-alif va gof-alif harfiy birikmalarini har birini mashq

daftaringizga bir necha qatordan yozing.
2-topshiriq. Berilgan sozlarni eski ozbek yozuviga ogiring.
Bugun, butun, korik, eshik, terak, gulzor, gugurt, gard, gulchi, gulari, agar,
elak, dalil, kelin, kabutar, barg, norin, nodir, gap, kapalak, kamalak, kiprik.
3-topshiriq. Berilgan harflarni alifbodagi orni boyicha joylatiring:
4-topshiriq. Berilgan gaplarni oqing, ligaturalarni aniqlang va mashq


5-topshiriq. Berilgan matnni oqing va undan ikkinchi shaxs egalik va qaratqich
kelishigi ishtirok qilgan jumlalarni mashq daftaringizga yozing.
A.Avloniyning Birinchi muallim kitobidan
ARSLON ILA AYIQ
Bir kun Arslon ila Ayiq ikkisi dost bolub, ov qilmoqchi boldilar. Sahroga
chiqub, yugurub-yelub bir kiyikni tutdilar.
Yemakchi bolub turgan vaqtlarinda oralarinda urush paydo boldi. Arslon: Man kattaman, manga kobrog berursan. Ayiq: - Man kichik bolsam ham sandan
kob harakat qildim, yugurdim, yeldim. San bir joyda qarab turding. Sergosht yerni
man yerman, deb urush boshladilar. Shul darajaga yetdilarki, ikkisi ham olar holatga
yetub, yerga yiqilub, qimirlashga majol qolmadi. Bularning holidan bir necha borilar
xabardor bolub, kelushub tayyorgina kiyik goshtini ueb, suyagini qoyub ketdilar.
Bu ikki janjal qilgan bechoralar bir-birlariga der edilarki, agar bizlar urushmagan
bolsak edi, ikkimizning ham qornimiz toygon bolur edi. Mana, urushgonimiz
uchun ikkimiz ham ogzimizdagi oshimizdan ayrilduk, deb afsus qilub, oxirda
surgolib borub, molimizning solakayi deb, quruq suyakni chaynadilar.
Urushgonlar suyakni zorga chaynar,
Tamoshachi suyaksiz etni poylar.
Ketub qaymogi, sut qolgau oziga,
67
Sut ham shirin koringay och koziga.

SATR USTI BELGILARI
Yuqorida soz yuritilgan fatha (zabar), kasra (zir) va zamma (pish) ham arab
satr ostki va ustki belgilari tarkibiga kiradi, lekin ular faqat yozuvda aks etmagan
qisqa unli tovushlarni ifodalashda qollaniladi. Oqish, yozish va togri talaffuz
qilishga yordam beruvchi Yana bir necha belgilar ham borki, ular ham yozuvda juda
kam hollardagina qayd etiladi. Bunday belgilarga quyidagilar kiradi:
1. Tashdid ()
. Tashdid ikkilantirish degan manoni anglatib, soz
tarkibidagi undoshlarning ustiga qoyiladi. Tashdid belgisi tushgan undosh
kuchaytirilgan va ikkilantirilgan holda talaffuz etilishi lozim. Bu belgi kopincha
tilimizga arab va fors tillaridan ozlashgan sozlarga qoyiladi. Yozuvda yonma-yon
kelgan bir undoshni ikki bor takrorlash arab alifbosi qoidasi boyicha mumkin emas.
Arab yozuvida qosh undoshli sozlar kelganda osha undoshning biri yozilib, uning
ustiga tashdid belgisi qoyiladi va shu orqali sozda ikkita bir xil tovush borligi
anglashiladi. Masalan:
naqqosh
mahalla
attor
makkor
Bazi hollarda tashdid belgisining ustiga fatha yoki zamma belgilari qoyilishi
ham mumkin (
). Bu esa har ikkalasini ham oqish zarurligini bildiradi. Buning
uchun avval tashdid ostidagi undoshni takrorlab songra tashdid ustidagi harakatni
oqish lozim. Masalan:
avval
Muhammad
tabassum
muhabbat
Tarkibida qosh undoshi mavjud bolgan turkiy sozlar, jumladan,

ozbekcha sozlar arab grafikasida yozilganda, tovushlarning miqdoriga kora
yozamiz. Masalan:
sakkiz
qattik
Sozlarga bazan qoshimchalar qoshilganda ozakdagi undosh bilan birga

qoshaloq undosh hosil qilishi mumkin. Bunday hollarda ular yozuvda toliq yoziladi.
Masalan:
toqqa
bilakka
68
2. Tanvin ( ). Bu ham arab satr usti belgilaridan biri bolib, faqatgina

arabiy sozlardagina ishlatiladi va yozuvdagi shakli quyidagi korinishlarda boladi.
tanvin fatha, tanvin kasra
va tanvin zamma. Tanvin kopincha soz oxirida kelib,

taglik vazifasida olingan alif harfining ustiga ikkita zabar korinishidagi chiziqcha
qoyish orqali hosil qilinadi. Tanvin belgisi talaffuzda an tovush birikmasini beradi.
Masalan,
masalan
taxminan
Arab tilidan ozlashgan sozlar tanvin belgisini olib, ravish soz turkumiga
kiradi. Tanvin belgisi yozuvda tushib qolishi mumkin, lekin talaffuzda saqlanadi. Shu
sababli soz oxrida tanvin belgisiga taglik vazifasini bajarib kelayotgan alif o tarzida
oqilmaydi.
3. Sukun ( ). Sukun arabcha soz bolib, toxtab turish, tinchlik, orom

degan manolarni bildiradi. Bu belgi bazan sokin deb ham yuritiladi. Uning asosiy
vazifasi boginning yopiq ekanligini bildirishdir. Sokin belgisi undosh harf ustiga
qoyiladi va shu undoshdan song unli yoq ekanligini bildiradi. Masalan:
mamlakat
farzand
majlis
maslahat
4. Hamza belgisi () . Bu belgi ozining vazifasiga asosan quyidagilardan

iborat:
a) ikki unli qator kelganda ularni ajratish uchun yoziladi. Masalan:
sharoit
garoyib
ajoyib
b) boginni ajratish uchun qollanadi. Masalan:

masuliyat
masala
oila
tasis
takid
v) forsiy izofiy birikmalarda agar aniqlanmish qisqa i unlisi bilan tugallangan

bolsa, hamza belgisi shu harfning ustiga qoyiladi.
Shajarai turk
nuqtai nazar

5. Vasla (). Bu belgi arabiy izofalarda ishlatilib, al aniqlik artikli ustiga
qoyiladi. Vasla sozi arabcha soz bolib, qoshish degan manoni bildiradi. Demak,
vasla belgisi qoyilgan al aniqlik artikli tola holda oqiladi. Agar al aniqlik artikli
ustida vasla belgisi qoyilmasa, biz faqatgina artiklning a harfini oqib, keyingi
69
kelayotgan sozning birinchi tovushini ikkilantirib oqiymiz. Bu haqda shamsiy va

Kamoliddin
qamariy harflar va izofa bolimlariga qarang. Masalan:

dorul funun
Yuqorida tilga olingan belgilar yozuvda ifoda etilmasligi mumkin, lekin bu

belgilarning xususiyatlarini toliq ozlashtirmogimiz lozim.

A
A A

E, I

U O

70
1-topshiriq. Quyidagi sozlarga fatha, kasra, zamma va satr ustki belgilarini

quyib oqing.

.
2-topshiriq. Tubanda berilgan sozlarni eski ozbek yoziviga ogiring va satr
osti va usti belgilarini qoying. Shu sozlarning ishtirokida gap tuzing.
Baqqol, siddik, takallum, farrosh, arra, tasadduq, darra, tashabbus, hammol,
zilat, taalluq, xurram, tasavvur, sattor, takubbur, galla, raqqos, rddiya, zarra,
oppoq, hatto, hurriyat, hammom, dallol, sala, shaddod.
3-topshiriq. Mazkur sozlarni hozirgi ozbek yozuviga ogiring.

4-topshiriq. Quyidagi sozlarni oqing vasla belgisini tegishli orinlarga qoyib
kochiring.

71
5-topshiriq. Berilgan sozlarga tegishli harakatlar va satr ustki belgilarini

qoying va sozlarni mashq daftaringizga kochirib yozing.

RAQAMLAR
Raqamlar - arab. son, nomer)sonlar ifodalanadigan shartli belgilar.
Eng qadimda sonlar sozlar orqali ifodalangan. Xalqlarning ijtimoiy-xojalik hayoti
rivojlanishi bilan mukammalroq belgilarga va hisoblash sistemalarini ishlab
chiqishga ehtiyoj tugildi.
Eng qadimgi raqamlar bobilliklar va misrliklarga mansubdir. Misr ieroglif
raqamlarida (mil. av 3000-2500 yilda paydo bolgan) sonlarni ifodalash uchun
maxsus rasm-belgilar, keyinroq ieratik va demotik yozuvlari paydo boldi.
Bobil raqamlari (mil. av. 2000 yil boshi) asosan 1, 10, 60 va 100 ni bildiruvchi
mixxat belgilari bolib, boshqa barcha raqamalar shular asosida ifodalangan. Misr
ieratik yozuvidan Yaqin va Orta Sharqdagi barcha yozuvlar va Yunon-Ioniya
yozuvi, shu bilan birga alifboga asoslangan raqamlar kelib chiqdi. Bosma yunon
alifbosi slavyan-kirillitsa va harfiy raqamlarga asos soldi.
Hozirgi raqamlarning timsollari (nol bilan birgalikda) Hindistonda 5-asrga
yaqin yuzaga kelgan. Bungacha Hindistonda kharoshti raqamlari va u bilan deyarli
bir vaqtda brahmi raqamlari bolgan. Brahmi raqamlaridan hind gvalior raqamlari
kelib chiqdi. Gvalior raqamlari esa arab raqamlariga asos solgan.
Arab raqamlari ikki turli sharqiy va garbiy (gubor) raqamlardan iborat.
Sharqiy arab raqamlari Misr va undan sharqdagi arab mamlakatlari, Eron hamda
Afgonistonda qollaniladi. Garbiy arab raqamlari (gubor) esa Misrdan garbdagi
arab mamlakatlarida qollaniladi. Evropada 9-asrdan boshlab gubor raqamlari
tarqaladi va tezda ommalashadi. Sharq mamlakatlarida esa gubor raqamlari 19asrgacha ham keng tarqalmadi.
Qadimgi raqamlardan faqat Rim raqamlari hozirgacha qollanadi
Hozirgi zamon raqamlarining evolyutsiya jadvali.
72
Arab raqamlari onta matematik belgi: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Bu raqamlar

bilan istalgan katta yoki kichik sonni yozish mumkin. Arab raqamlarining
ishlatilishida mashhur ozbek matematigi Abu Abdullo Muhammad ibn Muso
Xorazmiyning muhim hissasi bor.
Arablar Iroq, Misr va Suriyani istilo qilishguncha yunon alifbosiga asoslangan
raqamlardan foydalanganlar. VI-asrdan boshlab arab alifbosi harflari bilan
ifodalanuvchi raqamlar qollanilgan. Muhammad Xorazmiy Hindistonda kashf
etilgan on raqamdan iborat pozitsion sistemani organadi, soddalashtiradi,
kengaytiradi va birinchi marta arab tilida bayon etadi. Xorazmiy Arifmetikasi bilan
birga bu hind raqamlari arab Sharqiga kirib keladi. Xorazmiyning bu asari
arabchadan lotinchaga tarjima qilinib, X-asrda Ispaniyaga, XII-asrda Evropaning
boshqa mamlakatlariga tarqaladi va hanuzgacha jahonda mazkur raqamlar arab
raqamlari nomi bilan yuritiladi. Arab raqamlarini jahonga tarqatgan Muhammad
Xorazmiy ekaniligi haqida Abu Rayhon Beruniy ozining Hindiston asarida aytib
otgan.
Eski ozbek yozuvida hozir arab raqamlari deb atalayotgan (aslida hind
raqamlari bolsa ham, ommaga arab raqamlari nomi bilan singib qolgan) raqamlardan
foydalanilgan. Bu raqamlarning bazi shakllari hamda koplikni ifoda etish tartibi
hozirgi yozuvimiz raqamlari va uning tartibidan katta farq qilmaydi.
Agarda sonlar raqamlar bilan ifodalansa, sonlar chapdan ongga qarab
yoziladi va oqiladi. Raqamlarni yozish jarayonida avval kopliklarni va oxirida
birliklarni yozish lozimdir. Masalan:
1 dan 10 gacha bolgan sonlar
bir
11 dan 20 gacha bolgan sonlar

on bir
ikki
73
on ikki
uch
tort
besh
olti
etti
sakkiz
toqqiz
on
Onliklar
on uch
on tort
on besh
on olti
on etti
on sakkiz
on toqqiz
yigirma
Yuzliklar
on
yigirma
ottiz
qirq
ellik
oltmish
etmish
sakson
toqson
yuz
yuz
ikki yuz
uch yuz
tort yuz
besh yuz
olti yuz
etti yuz
sakkiz yuz
toqqiz yuz
ming
Yozuvda sonlar sozlar va raqamlar bilan ifoda etilishi mumkin. Harflar bilan
yozilgan sonlar ongdan chapga qarab yozib boriladi va oqiladi. Masalan:

(" " (
Agarda sonlar raqamlar bilan ifodalansa sonlar chapdan ongga qarab yoziladi
va oqiladi. Raqamlarni yozish jarayonida avval kopliklarni va oxirida birliklarni
keltirish bilan ifoda qilinadi. Masalan:
74
1997 tarzidagi raqamlar xuddi shunday, yani

tarzida yoziladi.
Hozirgi ozbek tilida 2, 7, 8, 9, 30, 50 sonlari tarkibidagi ortada kelgan undosh
ikkilanadi: ikki, etti, sakkiz, toqqiz, ottiz, ellik kabi. Eski ozbek tilida esa yozuvda
bir belgi bilan berilgan bolib, orniga qarab, ikki xil talaffuz qilingan: iki//ikki,
yeti//yetti, sekiz//sekkiz, toquz//toqquz, otuz//ottuz, elik//ellik kabi.
80-90 sonlari sekiz, toquz sonlariga on (on) sonining qoshilishi yoli bilan hosil
bolib, (sekiz+on, toquz+on), seksen, toqsan shakllari keyingi davrlarda vujudga
kelgan. Sekiz on, toquz on shakllari Devonu lugotit turkda ham korsatilgan
(Qarang: MK, I tom, 410-b.).
Eski ozbek tilida sanoq sonlarning kattalari tuman )( , lak ) (bolib,
oldida kichik miqdordagi sonlar qollangan. Lak Boburnoma asari tiliga xos: Uch
tort lak olub qoyarlar (BN, 332). Bir lak afgon yigilibdur (BN, 468). Tuman sozi
esa barcha ijodkorlar asarlari tilida qolangan: Bir tuman xalq qirildi bari (ShN, 37).
Yuz tuman barqi balo urdung manga (Nav. LT, 83).
Eski ozbek tilida murakkab sanoq sonlar komponentlari orasida dagi//taqi
boglovchi bolishi hollari ham uchraydi. Masalan, Yigirmi dagi bir (ShN, 223).
Yilga ming sakkiz yuz-u, toqson edi (Furqat, 2, 26).
1-topshiriq. Birlik va onlik sonlarni arab raqamlari bilan yozing.
2-topshiriq. 1, 5, 8, 9, 12, 16, 17, 23, 24, 26, 29, 31, 35, 38, 83, 97, 98 sonlarini
arab raqamiga va yozuviga ogiring.
3-topshiriq. Namunaga muvofiq murakkab sonlarga 10 ta misol yozing.
Namuna:
-- 1987
4-topshiriq. Parchani oqing, sonlarning yozilishi va oqilishiga diqqat qiling.

Qaysi asardan olinganligini aniqlang.

...

75

4-topshiriq. Berilgan matnni oqing, sonlarning yozilishi va oqilishiga diqqat
qiling.
" "

76

77

IMLO VA TINISH BELGILAR
Eski ozbek yozuvidan foydalanishda hamma uchun umumiy bolgan imlo
qoidalari mavjud emas edi. Uzoq davrlik tajribadan kelib chiqqan odat va ananalar
avloddan avlodga otib qoida kuchini saqlab kelgan.
Eski ozbek yozuvida turkcha-ozbekcha sozlar imlosiga nisbatan fonetik asos
(printsip) talablari kengroq joriy qilingan bolsa-da, imloda tarixiy-ananaviy asosga
juda katta orin berilgan. Yozma adabiy manbalar orqali tilga behisob arabcha,
forscha leksik qatlamlarning kirib kelishi tarixiy-ananaviy mavqeining ortib
borishiga sabab bolgan.
Eski ozbek tilida soz shaklini orfografik ananalar boyicha togri ifodalash
uchun sozning tabiatiga uning korinishiga etibor berish talab qilinadi. Biz yozuv
orqali ifoda qilmoqchi bolgan soz tarixiy-etimologik jihatdan qanaqa soz?
Turkcha-ozbekchami yoki ozlashma sozmi? Agar turkcha-ozbekcha soz bolsa,
uni fonetik asosda (aytilishiga qarab) qisqa unlilarni ham tegishli harflar bilan
ifodalab yozish mumkin:
kiprik
tuzuk
koprik
bilim
Xosh, hozirgi ozbek tilida, eski ozbek tilida istemolda bolgan turkiy,
forsiy va arabiy sozlarni bir-biridan qanday ajratamiz? Buni maxsus qoidasi
bolmasa-da, ozbek tilidagi turkiy qatlamga mansub sozlar, asosan, bosh, ost, qizil,
kok, bir, kel, yoz, ur (oqib chiqdi, kela qol kabi etakchi va komakchi fellardan
iborat tarkibli fellar, qoshma fellar sotib oldi, olib keldi, kelib kordi va b.) kabi bir
boginli bolishi, ikkita undosh (ost, ust kabi sozlardan tashqari) yoki ikkita unlining
qator kela olmaslik xususiyatiga kora farqlashimiz mumkin. Bundan tashqari, ozbek
tilidagi son soz turkumi, tub fellar, olmoshlar (hamma, bazi olmoshlari, birgalik va
bolishsizlik olmoshlarini hosil qiluvchi hech va har sozlari, shuningdek, eski ozbek
tilida keng istemolda bolgan kamina, faqir, banda kabi olmoshlar bundan
mustasno), sifat soz turkumi va boshqa mustaqil va yordamchi soz turkumlariga oid
bolgan bir boginli sozlar turkiy, ozbekcha sozlar sanaladi va arab alifbosiga
asoslangan eski imloda tarkibidagi tovushlarning miqdoriga kora toliq yoziladi.
Ot
Sifat
Son
Olmosh
Ravish
Fel
Yordamchi
soz turk.

78
Shuningdek, turkiy tillarga xos ot, fel va boshqa soz turkumlariga oid
grammatik kategoriyalar, soz yasovchi va boshqa affikslar ham toliq yoziladi.
Ot
Sifat
Son
Ravish
Fel
Agar soz arab, fors tillaridan ozlashgan bolsa, bunday sozlar tarixiyetimologik asosda, yani osha tilning ozida qanday yozib kelingan bolsa, shu tarzda
yoziladi. Masalan, rassom manosidagi musavvir sozini yozish talab qilinganda
biz uni tarzida yozib qoysak ham oqib tushunish mumkin, ammo bunda
imlo buziladi, oktyabr sozini hozirgi yozuvda oktabir deb yozib qoygandek qiziq
holat yuz beradi. Chunki, musavvir sozi tarixda yozib kelingan.
Sozning tarixiy-ananaviy tamgasini qanday qilib tanib olish kerak?
Organuvchi xodim bu masalada koproq odat va ananaga etibor beradi,
lugatlarga tayanib ish koradi.
Turkcha-ozbekcha sozlarning fonetik qurilishi haqida yuqorida malumot
berib otildi. Turkcha-ozbekcha sozlar qolipiga mos kelmaydigan, ularga zid
korinishda bolgan sozlarni ozlashma sozlar, deb faraz qilamiz va ularning
imlosini lugatlardan qarab bilishimiz va togri yozishimiz zarur.
Ozlashma sozlardan arab tiliga mansub sozlar imlosi ogirroq. Eski ozbek
tilida keng qollangan ata ato sozlariga etibor qaratsak. Bu sozlarning
sheriyatdagi orni yaqin bolishi va shunga kora ular ozaro yaqin oqilishi mumkin,
ammo imlosi butunlay farq qiladi:
( ata) turkcha-ozbekcha soz, (ato)

manosidagi soz. ( balg) bilan
arabcha-bagishlash, atab qoyish

(blg) bir xil talaffuz qilinadi, lekin ular ikki tilga mansub mustaqil shaklli va ikki
xil manodagi sozlardir. Shuningdek, Inson, Ibrohim sozlarini biz i bilan
aytamiz, lekin bu sozlar shakllarida alif bilan yoziladi.
Hoyi havvaz va alif, yo va vov harflarining eski ozbek tili va yozuvida
qollanishi va vazifalariga kora arab va fors tillarida qollanishidan farq qiladi. Eski
ozbek yozuvida ularning imlosi bilan bogliq quyidagi shakllari mavjud:
HOYI HAVVAZ HARFI IMLOSI
79
1.
Hoyi havvaz harfi arab tilida h tovushini va soz oxirida kelganda esa
ustiga ikki nuqta qoyilib, t tovushini ifoda qiladi va u to marbuta nomi bilan
yuritiladi (bu haqda quyida batafsil malumot berilgan). Bunday ozlashma sozlar
ozbek tilida ham majud bolib, a tovushi bilan tugaydi va asliga muvofiq hoyi
havvaz harfi bilan yoziladi. Maslan: ( aslida ) kabi.
2.
Hoyi havvaz harfi fors tilida soz boshida va soz ortasida h
tovushini, soz oxirida esa qisqa e tovushini ifoda qiladi. Masalan:
ham , shahar , xona , noma kabi.
3.
Ozbekcha sozlarda hoyi havvaz arabcha va forscha sozlardagi singari
undosh tovushni ifodalash vazifasida qollanmaydi. Chunki ozbek tilida h
undoshining ozi yoq. Demak, ozbek tilidagi h undoshi bilan kelgan sozlar arab
yoki fors tilidan ozlashgan sozlar blib, bu undosh umuman turkiy tillar uchun xos
emas. Bu haqda M.Qoshgariy ozining tilshunoslikka bagishlangan Devoni
lugatut turk asarida maxsus toxtalib otgan..
Demak, hoyi havvazning unli tovushni ifodalash uchun qollanishi borasida
ozbek tilining fors tili bilan oxshashligi bor. Biroq hoyi havvaz bilan ifodalangan
unlining tabiati va vazifalari jihatdan ozbek tili fors tilidan farq qiladigan
xususiyatlarga ega. Hoyi havvaz forscha sozladagi qisqa e unlisini ifodalasa,
uning ozbekcha sozlarda turkiy singarmonizmga muvofiq oz oxirida orqa qator
(qattiq) a yoki old qator (yumshoq) unlisi ornida ishlatilavergan. Masalan:
, necha , kecha , barcha , boshqa ,

qisqa , qayda , uzra - , uza - , ichra , birla
, bila , nima kabi.
ancha
Yozma manbalardan malum bolishicha, arab grafikasi asosidagi turkiy xalqlar

yozuvining dastlabki davrlaridagi hoyi havvaz harfi turkiy sozlarda umuman
qollanmagan. Bu hol XI asr yodgorligi Qutadgu biligda ham aks etgan. Ushbu
asarda hoyi havvaz harfi qollanishi mumkin bolgan hamma turkiy sozlar va
qoshimchalardagi orqa qator a va old qator unlilari uchun alif qollangan.
, necha , kecha , barcha , boshqa

, qisqa , qayda , uzra - , uza - , ichra ,
birla , bila , nima kabi.
Masalan: ancha
Yuqoridagi sozlar hozirgi tilimiz nuqta nazaridan tub soz sifatida tasavur
qilinsa-da, ular tarixan yaasama soz sanaladi va morfemalarga ajraladi. Otlardagi
kelishik, fellarning zamon, mayl, nisbat va shaxs-son va bolishsizlik affikslari
(qoshimchalari) ham alif bilan yozilgan. Masalan: yagida , kunda ,
saqshta
, sozda
chigayqa
, tabugqa
( orin payt
( jonalish
80
kelishigi qoshimchasi),
kelishigi qoshimchasi),
, sozuma ( jonalish kelishigi qoshimchasi),

barma , kelma ( felning bolishsizlik qoshimchasi), barsa ,
kelsa ( shart mayli qoshimchasi).
ogluma
XII asr yodgorligi Hibatul haqoyiq asarida jonalish kelishigi

qoshimchasining ga, -qa shakllari alif bilan ham, hoyi havvaz bilan ham yozilgan.
, necha , kecha ,
barcha , boshqa , qisqa , qayda , uzra - , uza
- , ichra , birla , bila , nima kabi sozlarning
Tub soz sifatida tasavvur qilinadigan ancha
hammasi asarda alif bilan yozilgan.

Hoyi havvazning turkiy sozlarda qollanishi keyinchalik kengayib borgan.
Masalan, XIV asr yodgorligi sanalgan Muhabbatnoma asarida ancha, necha, kecha
, barcha , boshqa , qisqa, qayda , uzra, uza, ichra, birla , bila , nima kabi sozlar
ham alif, ham hoyi havvaz harflari bilan yozilgan. Jonalish kelishigi
+ , qapuqqa ++, ulusqa + tarzida hoyi
qoshimchasining ga, -qa shakllari qoyga
tarzida alif bilan ham, toyga

havvaz bilan yozilgan. Boshqa qoshimchalar ham shu tarzda alif bilan ham, hoyi
havvaz bilan ham yozila bergan. Demak, eski ozbek tilida jonalish kelishigi
qoshimchasining qattiq ozakli sozlarga birikadigan shakllari kopincha
korinishida havvaz bilan yozilgani holda, yumshoq ozakli sozlarga birikadigan

shakli har doim
korinishida alif bilan yozilgan. Jonalish kelishigi
qoshimchasining yumshoq ozakli sozlarga qoshiladigan bu varianti hoyi havvaz
bilan yozilsa, fors tilidagi ke
- boglovchisga oxshab qolishi va turli
yanglishlarga olib kelishi mumkinligi xaqidagi mulohazaga kelish mumkin.
XV asrga kelib turkiy (ozbekcha) sozlar oxiridagi unli tovushni ifodalovchi
vosita sifatida hoyi havazning qollanishi yanada kengaygan. Biroq bu davrrda ham,
yuqorida takidlanganidek, ozbekcha sozlarda hoyi havvaz alif bilan vazifadosh
bolib qolgan.
Arab va fors tillaridan ozlashgan va eski ozbek tilida faol qollangan qisqa a
)arab tilidan ozlashgan soz oxiridagi tamarbuta dagi nuqtalar tushib qolib, hoyi
havvaz korinishiga otgan) unlisi bilan tugovchi sozlarga qoshimchalar
qoshilganda, soz oxiridagi a unlisini a tarzda oqilishini taminlash maqsadida
qoshimchalar ajratilib yozilgan. Bu esa hoyi havvaz harfining soz oxirida oziga xos
tarzda ifodalanishiga dalolatdir. Aks holda qoshimchalar qoshilganda uning soz
ortasidagi shakli tanlansa, h tovushiga aylanib qoladi. Yani xona, oila, baraka,
feruza kabi sozlarda a unlisi hoyi havvaz bilan ifodalanib, ozak va qoshimchalar
ajratib yozilishi qoida tusiga kirgan.
81
Hoyi havvaz harfi kof harfidan keyin kelganda -ki deb talaffuz etiladi. U i
shaklida talaffuz etilsa-da, yozuvda yo harfi bilan emas, balki hoyi havvaz harfi bilan
yoziladi. Eski ozbek tilida ki boglovchisi aksariyat hollarda qoshma gap
tarkibidagi ergash gaplarni bosh gapga boglash uchun yoki gap tarkibida kiritma
konstruktsiyalarning mavjudligiga ishora qilgan. Masalan:

" (
) 115"

) 496" " (
Hozirgi va eski ozbek tillarida keng istemolda bolgan chunki boglovchisi
chun boglovchisiga kim, -ki (forscha -ke) ergashtiruvchi boglovchisining
qoshilishi yoli bilan hosil bolgan. Chunki boglovchisi Alisher Navoiy va
Bobur asarlarida kam istemolda bolgan va sabab mano munosabatini ifodalagan.
ALIF HARFI IMLOSI
Alifbo sirasidagi har bir harf yoki belgi, odatda, malum bir vazifani bajaradi.
Shu bilan birga, bazi yozuvlarda ayrim harflarga bir qator vazifalar yuklatilgan
boladi. Bundan tashqari, aynan bir harfning muayyan bir tildagi vazifalari bilan
uning boshqa tilda bajaradigan vazifalari mos kelmasligi mumkin. Masalan, arab va
fors tillarida qisqa a unlisi yozuvda aks etmaydi, yani alif yozilmaydi. Biroq
turkiy tillarda, jumladan, eski ozbek tilida a unlisi qisqa emas. U unli qattiqyumshoqligi (orqa-old qatori)ga kora farq qilsa-da, ular yozuvda har doim alif harfi
bilan yoziladi .
Undosh bilan boshlanadigan sozlarning birinchi boginidagi a unlisining
yozuvda ifodalanmasligi arab alifbosidagi eski ozbek yozuvining dastlabki
davrlaridanoq qoida tusiga kirgan. Masalan, arab yozuvida yaratilgan dastlabki turkiy
adabiy asar hisoblanuvchi XI asr yodgorligi Qutadgu biligda undosh bilan
boshlanadigan kopchilik sozlarning birinchi boginidagi unli tovushlar, shu
jumladan, a unlisi yozuvda ifodalanmagan. Lekin yozma manbalardan malum
bolishicha, XIII-XIV asrlardan bunday sozlarning birinchi boginidagi unlini ham
yozuvda ifodalash odat bola boshlagan.
Eski turkiy til davrida choziq va keng a: unlisining funktsional formasi
uchun qosh alif hamda alif madda qollana boshlagan. Qosh alif, alif madda shakli
82
XI-XIV asrlarga oid turkiy yozma obidalar tili uchun xarakterlidir. Masalan:
a:t ( MQ, I, 107) ism; a:ch
( MQ, 1,108) och (sifat), a:q ( MQ,

1, 109) oq; a:t ( QBN, 126B.) nomi; a:gu (QBN, 142-b.) ogu;
a:z ( HH,33) az; a:tlg ( Tafsir, 26-b.) nomli; a:y ( NF, 156-b)
oy kabi.
XV asr va undan keyingi davrlarga oid yodgorliklarda esa undosh bilan
boshlanadigan sozlarning birinchi boginidagi a unlisi kopchilik hollarda
yozuvda ifodalangan, yani bu orinda a unlisi uchun alif kopincha qollanilgan
bolib, alif qollanganmagan hollar ham uchraydi.
Turkiy obidalarda orqa qator keng, orqa qator lablangan orta keng hamda tor
unli tovushlar asosida tuzilgan qattiq talaffuzli turkiy sozlarga qan/-gan; -laq/-lag;
-aq/-ag; -qaq/-gaq; -ma, -maq/-mag; -qa/-ga; -raq kabi affikslar qoshilgan va
ular, oz navbatida, alif bilan berilgan. Ularni oqiganda va hozirgi yozuvga
ogirganda, etimologik til orqa, quyi keng a unlisi sifatida ifodalash zarur boladi.
Turkiy yoki ozlashgan qattiq ozakli sozlarga singarmonizm qoidasiga muvofiq
qattik ozakli kelishik qoshimchalari ga/-ka-
; -da/-ta
; -dan-/tan
qoshilgan, yumshoq ozakli sozlarga esa ularning yumshoq varianlari

qoshilgan bolsa-da, ular yozuvda farqlanmagan.
Bizga malumki, eski ozbek yozuvida uchraydigan turkiy sozlar tarkibidagi
unlilar alif, vov va yo harflari orqali ifoda etiladi. Lekin kopgina holatlarda unlilarni
turlicha yozuvdagi talqiniga duch kelamiz. Yani soz oxiridagi -da qoshimchasidagi
a unli tovushini alif harfi orqali ifodalash orniga hoye havvaz orqali ifodalangan
holatlarni kop kuzatamiz. Masalan:

.
( Gulxaniy, Zarbulmasal asari, 81-sahifa )
Bu boradagi malumotlarni yanada chuqurroq organish maqsadida Alisher

Navoiyning Ilk devoni va Majolisun nafois va Mahmud Qoshgariyning
Devoni lugatit turk asarlaridagi misollarni kuzatishimiz jarayonida da
qoshimchasidagi a unlisini alif orqali yozilganini koramiz. Masalan:

( Alisher Navoiy, Ilk devon, 57a sahifa, Toshkent 1968 yil, faksimil nashr)
83

.
(Alisher Navoiy, Majolisun nafois, 81-sahifa, Toshkent 1961 yil,)
menda soziga ahamiyat beradigan bolsak, mim zirli, nun sukunli, dol
esa alifli yozilgan. Bu sozdagi oxirgi tovush a bolib, u alif harfi orqali ifoda etilgan.
(Mahmud Koshgari, Devoni lugatit turk, I tom, 397-sahifa, 1960 yil)
Soz oxiridagi -ga qoshimchasidagi a unli tovushi manbalarda alif harfi orqali
ifodalanganligini korishimiz mumkin. Masalan:

.

( Alisher Navoiy, Ilk devon, 57a sahifa, Toshkent 1968 yil, faksimil nashr)

.
Soz oxiridagi -ga qoshimchasidagi a unli tovushi manbalarda hoye havvaz
harfi orqali ifodalanganligini korishimiz mumkin. Masalan:
.

.
Eski ozbek yozuvida unlilar soz ortasi va soz oxirida da, -ga qoshimchalari
alif bilan ifoda etilar ekan boshqa, xususan, ga qoshimchasi ham alif orqali
yozilmogi lozim.
YO HARFI IMLOSI
Malumki, yo harfi y undosh tovushini, i, e unli tovushlarini ifoda qiladi.
Arab va fors tillarida qisqa i unlisi yozuvda aks etmaydi, yani yo harfi yozilmaydi.
Biroq turkiy tillarda, jumladan, eski ozbek tilida i unlisi qisqa emas. U doim
yozuvda aks ettirilgan. Bu unli ozining singarmonistik varianti qattiq (orqa qator,
tor) va yumshoq i (old qator, tor)ligiga kora farq qiladi.
84
Undosh bilan boshlanadigan sozlarning birinchi boginidagi i (), e

unlilarining yozuvda ifodalanmasligi arab alifbosidagi eski ozbek yozuvining
dastlabki davrlaridanoq qoida tusiga kirgan. Masalan: bir, kiyik, kiydi, qiyiq
sozlarida i () unli tovushlar yozuvda ifodalanmagan. Lekin yozma manbalardan
malum bolishicha, XV asr va undan keyingi davrlarga oid yodgorliklarda esa
undosh bilan boshlanadaigan sozlarning birinchi boginidagi i () unlisi kop
hollarda yozuvda ifodalangan.
unli tovushlar asosida tuzilgan qattiq talaffuzli turkiy sozlarga qi/-q//-ki/-gi; mish/-msh; -lq/-lik//-lg/-lig kabi affikslarning qoshilishi singarmonizm
qonuniga kora muvofiq bolgan: qutlq, qshq kabi.
VOV HARFI IMLOSI
Vov harfi ikki unli u,o va bir undosh v tovushini ifodalash uchun xizmat
qiladi. Arab va fors tillarida qisqa u, o unlisi yozuvda aks etmaydi, yani vov
yozilmaydi. Biroq turkiy tillarda, jumladan, eski ozbek tilida u, o unlisi qisqa
emas. Bu unlilar singarmonistik variantlari - qattiq-yumshoqligi (orqa-old qatori)ga
kora farq qilsa-da, ular yozuvda bir xil yoziladi.
Undosh bilan boshlanadigan sozlarning birinchi boginidagi u yoki o
unlisining yozuvda ifodalanmasligi arab alifbosidagi eski ozbek yozuvining
dastlabki davrlaridanoq qoida tusiga kirgan. Masalan, arab yozuvida yaratilgan turkiy
adabiy asararlarda bir boginli sozlarda u unlisi yozuvda aks ettirilmagan.
Masalan: suv -, turk - , sovuq - kabi.
unli tovushlar asosida tuzilgan qattiq talaffuzli turkiy sozlarga -luq/-lug; -lg/-lk
gu/-g; -mush/-msh kabi affikslarning qoshilishi singarmonizm qonuniga kora
muvofiq bolgan. Masalan: qaygu; bargu kabi. mush/-msh affiksi XIV-XV
asrlarga istemolda bolgan va vov harfi bilan ifodalangan.
1- topshiriq. Matnni oqing. Eski ozbek tili imlosiga xos jihatlarni aniqlang.

(
)""

85

( - )

( - )

86

( - )
)vov( HARFI OQILMAYDIGAN SOZLAR
Fors tilidan ozbek tiliga kirib kelgan bir guruh sozlar turkumida harfi
yozilsa ham, talaffuzda tushib qoladi. Ularning barchasida harfidan song alif
harfi yoziladi. Masalan:
87
Xorazm
Xorazm
xob
uyqu
ustixon
suyak
xonanda
xushxon
xonanda, qoshiq
kuylovchi
oquvchi, okiyotgan,
kuylayotgan
gazalxon, gazal
oquvchi
yoqimli kuylovchi
darxost
talab, sorov
xohlamoq
xohlamoq
xoja
xoja, ega, xojayin
xohish
xohish, istak
xonish
kuy, ashula
xohan
xohlovchi, xohlayotgan
nikxoh
yaxshilik tilovchi
xushxoh
yaxshilik tilovchi
xobgoh
uxlash xonasi
dilxoh
kongil ochuvchi
xon
gazalxon
E S L A T M A: ayrim sozlarda vov harfidan song alif yozilmay, yo

harfi yoziladi va talaffuzda h tovushidan keyin i deb oqiladi. Masalan:
qarindosh-urug, yaqinlar
xish
1-topshiriq. Ushbu baytlardagi vov yozilib oqilmaydigan sozlarni toping.

.

.
2-topshiriq. Ushbu matnni oqing va kochirib yozing.
88

BE INKOR KOMAKCHISI
Fors tilidan kirib kelgan bi
inkor komakchisi eski ozbek yozuvi
imlosida bi yozilsa-da, talaffuzda be deb oqiladi. Bu komakchi sozning

oldida keluvchi old qoshimcha bolib, sozning manosini inkor etadi. Yozilishda
sozga qoshilib ham, qoshilmay ham yozilishi mumkin. Masalan:
bebaho
bahosiz
beobro
obrosiz
behurmat
hurmatsiz
beetibor
etiborsiz
bemador
madorsiz
bemaslahat
maslahatsiz
1-topshiriq. Ushbu matnni oqing va kochirib yozing.
.
. .
. .
. .
. .
.
89
ANIQLIK VA NOANIQLIK YO
SI
Fors tilida biror predmet yoki shaxsning aniqlik va noaniqligini korsatish uchun
( yo) qoshilib, i deb talaffuz qilinadi. Bu

(yo) ni fors grammatikasida ( yo ye vaxdat) yoki ( yo
ularga noaniqlik va birlik belgisi
ye nakare) deyiladi.
shahar
shahar
shahri
qandaydir bir shahar
ruz
kun
ruzi
qandaydir bir kun
maraz
kasallik
marazi
qandaydir bir kasallik
1-topshiriq. Ushbu baytni oqing va yod yozing.

.
2-topshiriq. Matnni oqing va uni eski ozbek yozuviga ogiring.
A.Avloniyning Turkiy guliston yoxud axloq asaridan
HASAD
Hasad deb bir odamga janobi haq tarafindan berilgan ne'mat va davlatning
zavolini tilamakni aytilur. Giybat, bohton, su'izan kabi yomon xulqlar hasaddan
tugilur.
Hasad axloqi zamimalarning eng zararligidur. Janobi haq Qur'oni karimda va
min sharri hosiden izo hasad deb hosidning sharrindan oziga siginmoqni amr
etmishdur. Hukamolar hasadni otashga oxshatmishlar. Otash ozidan-ozi yonub
kul bolgani kabi hasudlarning jasadi hasad oti ila erub, mahv va barbod bolur,
demishlar. Hasadning yomonligining sababi alloh taologa qarshu e'tiroz
oldigindandur. Zeroki, hasudning Oh! Falonchining mol va davlati, izzat va
saodati manda bolsa, rohat va safoni man sursam edi zimnindagi xayoloti
harisonasi janobi haqning olchab bergan rizqiga qanoatsizligining nishonasidur.
Holbuki, janobi haq bir ne'matni birovga abas va bekorga ihson qilmaydur. Buning
90
sir va hikmati ozining ilmi azaliysiga malum shaylardandur. Banda hasad qilgani ila
uoq, yordam qilgani ila bor qilolmaydur.
Alhosil, hasud doimo ua's va hasrat orasida umrguzaronlig qilur. Qancha mol va
dunyoga molik bolsa, yana hasadindan farogat va rohat yuzini kormasdan
dunyodan ketar. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhu vasallam
afandimiz: Momin gibta qilur, munofiq esa hasad qilur, - demishlar.
Gibta deb bir odamning daraja va molining zavolini orzu qilmay, koshki men
ham shunday bolsam edi orzusida bolmoqni aytilur. Gibta esa mazmum emas,
mamduh bir sifatdur.
Inson dunyoda yaxshi ishlarga gibta qilub, orhak olub, ozini saodati abadiyaga
erishdirur. Hazrati Ali: Hasad hosidning adovatindan, kibr va shaqovatindan paydo
boladurgan axloqi zamimadur. Shuning uchun hasud doimo azobi ruhoniy ichinda
yashar. Bu kishining saodatini korgan zamon hasad otashiga yonar. Hosidga mundan
qattiq jazo bolurmi?, - demishlar.
Suqrot hakim: Hasadchi kishi bir on va bir zamon rohat va farogat yuzini
kormas. Dunyoda qancha mehnat va musibat bolsa, barchasi ul bechorani orab
olmishdur, - demish.
Arastu hakim: Dunyoda hammadan hosidning yuki ogirdur, chunki ul bechora
butun dunyodagi shod va masrur odamlarning qaygularini oz ustiga yuklab
yuriydur, - demish. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam
afandimiz: Hasad qiluvchilar, soz yurutkuvchilar, gaybdan xabar berguvchilar
mandan, man ham onlardan emasman, - demishlar.
BAYT
Butun bolmas hasudning parcha noni,
Kuyar hosidning doim jism-u joni.
Hasadchi xoh faqir olsun va uo bou,
Hasad norila yongay ustuxoni.
Ochar doim kuyub maqsuda hosid,
Chiqar tandan aziz ruhi ravoni.
ESKI OZBEK YOZUVIDA TINISH BELGILARINING QOLLANISHI
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkistonda gazeta-publitsistik janrining
paydo boldi va unda elon qilingan mantlarda tinish belgilari qollana boshlagan.
Xususan, Turkiston viloyati gazetasi, Oydin va boshqa davriy nashrlarda hozirgi
tinish belgilarining ayrimlarini uchratish mumkin.
Tinish belgilari ommaviy ravishda 1921 yildan song qollana boshlangan. Bu
arab yozuviga asoslangan eski ozbek yozuvining isloh qilishi bilan bogliqdir.
1921 yili arab alifbosidagi ozbek yozuvi isloh qilingandan song oqish va
yozishda engillik hosil qilish maqsadida hozirgi kunda mavjud bolgan barcha tinish
belgilari joriy etildi. Gaplardagi his-hayajon, soroq, darak manolarini berish uchun
91
nuqta, soroq, his-hayajon va boshqa belgilar yordamida ifoda etilgan va oquvchi

tomonidan anglashilgan. Tinish belgilaridan soroq va vergul belgilari teskari
korinish holatida yozilishi qabul qilindi: soroq belgisi - , vergul Qolgan barcha tinish belgilari hozirgi ishlatilish qoidalariga mos ravishda qabul
qilinib, hozirgi kunda qaysi mamlakatda arab yozuvi ishlatilib kelinayotgan bolsa,
yozuvda, matbuotda barcha korinishlari ishlatilish qoidasiga binoan qollanilib
kelinmoqda.
IZOFA
Fors tilida izofa aniqlanmish bilan aniqlovchi ortasidagi munosabatni
ifodalovchi i tovushiga izofa deyiladi. Izofa arabcha soz bolib, qoshish, orttirish
degan manolarni anglatadi.
Hozirgi zamon ozbek tilida koplab izofali birikmalar uchraydi. Masalan:
dard-i bedavo, dard-i sar, tarjima-i hol, nuqta-i nazar.
Ammo klassik adabiy tilimizda izofali birikma jonli grammatik birikma sifatida
keng tarqalgan edi. Klassik adabiy tilimizda yozilgan yodgorliklarni, badiiy asarlarni
oqib, tushunib olish uchun boshqa bir qator talablar bilan birga fors-tojik izofasini
ham jonli grammatik shakl sifatida bilib olish kerak boladi.
Fors-tojik izofasini organishning bir qator murakkablik tomonlari bor. Bular
quyidagilar:
1) Izofali birikma tarkibidagi sozlarning tartibi ozbek tilidagidek emas.
Bunday birikmada aniqlanmish oldin keladi, aniqlovchi esa keyin keladi. Ozbek
tilida avval aniqlovchi, songra aniqlanmish keladi. Masalan:
dard-i bedavo
davosiz dard
nuqta-i nazar
nazar nuqtasi
2) Eski ozbek yozuvida aksariyat hollarda fors izofasi aks ettirilmaydi, yani
izofa yozuvda kopincha biror bir belgi bilan korsatilmaydi.
Masalan, oshiq-i zor birikmasi arab yozuviga asoslangan eski ozbek yozuvida
tarzida yoziladi. Bu misolda oshiq vaz zor sozlari ozaro birikib

izofali birkma hosil qilgan. Izofa korsatkichi bolgan i esa yozuvda korsatilmagan.
Lekin yozuvda korsatilmasa-da oqilishi shart.
Aniqlanmish qanday tovush bilan tugallanganligiga qarab, izofa bir necha
fonetik holatlarga ega boladi:
a) Agarda aniqlanmish undosh harflardan biriga tugallangan bolsa izofa zir
belgisi bilan ifodalanadi va i tarzida talaffuz etiladi. Fors tilida esa e tarzida talafuz
etiladi. Zir belgisi yozuvda tushib qoladi, lekin har doim talaffuzda saqlanadi.
aziz dost
birodari aziz
92
dardi sar
bosh ogrigi
oshiqi zor
zor (bolgan) oshiq
dardi bedavo
davosiz dard
b) Agarda aniqlanmish a unli tovushi bilan tugallangan bolsa, izofa hamza

belgisi orqali ifoda etilib, i tarzida talaffuz qilinadi. Hamza belgisi yozuvda tushub
qoladi.
volidai muhtarama
muhtaram ona
tarjimai hol
tarjimai hol
nuqtai nazar
nazar nuqtasi
oynai jahon
jahonning oynasi
v) Agarda aniqlanmish o, u unli tovushlaridan biriga tugallangan bolsa, izofa
-yo harfi orqali ifoda etilib, i tarzida talaffuz qilinadi.

ruyi zamin
er yuzi
oshnoi mehribon
mehribon ortoq
sadoi Toshkand
Toshkent ovozi
boyi gul
gul hidi (ifori)
1- topshiriq. Berilgan izofiy birikmalarni arab yozuviga ogiring.

Sarv-i noz, shom-i hijron, oshiq-i beqaror, mardom-i Fargona, ofat-i jon,
gusha-i junun, afsona-i hijron, nuqta-i nazar, ohu-i biyobon, ruy-i zibo, ahl-i ilm,
lab-i xandon, may-i nob, sado-i Turkiston, sharh-i hol, kuy-i dil, abr-i navbahor,
ahl-i din, fasl-i zemeston, luqma-i shirin, buy-i gol, balo-i nafs, shab-i yaldo,
orom-i jon, parda-i nehon, xok-i aziz, bog-i eram, banda-i nochor, hosil-i umr.
2-topshiriq. Berilgan jumlalarni kochirib yozing. Jumlalarda ishtirok etgan
izofiy birikmalarni aniqlang va ularning imlo qoidalarini tushuntiring.

)" " (
93

( " ")

( "
" )
...

( " " )
3-topshiriq. Berilgan matnni kochirib yozing. Sozlarning togri yozilishi va
izofiy birikmalarga etibor bering.

" "
" "

"" " "

( " ")
4-topshiriq. Oqing, izofiy birikmalarni toping va ularning imlo qoidalarini
tushuntiring.

.
94

5-topshiriq. Oqing va yod oling.

6-topshiriq.
aniqlang.
Berilgan matnni arab grafikasiga ogiring va forsiy izofalarni
HILM
Hilm deb blar-blmas ishga achchiglanmaydurgan, arslon yurakli,
yumshoq tabiatli blmoqni aytilur.
Hilm insonlarning tabidan xusumat, adovat, gazab, hiddat kabi yomon
xulqlarni q qiladurgan har kimcha maqbul bir sifatdur.
Hilm ilmi axloq yuzasidan insonga eng kerakli narsadur.
Nafsning rohati, qalbning matonati, fikrning salomati, vijdonning halovati
halim tabiat blmoq ila hosil blur. Chunki halim kishilar har qancha quvvat va
qudrat sohibi blsa ham, zidan ojiz kishilarga shiddat ila muomila qilmas. Fikri
salomat kishilarning qalbi halim, tab'i karim lur. Zeroki, vujudimizdan paydo
bladirgan afl v harakotimizning manbai havas v orzudur. Bu havas va orzuga
faqat hilm ila golib kelurmiz v bu vasila ila tgri lga kirub, yaxshi xulq sohibi,
din v millat xodimlaridan blurmiz. Dunyoda chin inson blmak uchun havasning
qliga
nafsning
jilovini
bermaydirgan,
blar-blmas
narsalardan
achchiglanmaydurgan, sovuqqonli, yumshoq tabiatli, muloyim szli, halim v sabrli
blmak lozimdur.
Zotiga, hilmiyati mavsuf qilsa har kishi,
Ikki olamda blur rohat, halovatda ishi.
Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: Alhilmu sayyidal axloq - Hilm
xulqlarning sayyididur, - demishlar.
Suqrot hakim: Shiddat ila muomala qilgan kishilarga man viqor va
halimlik ila muqobila qilurman, chunki hilm shiddatni, xusumatni past qilur. Lekin
kishini ojiz va xorlik darajasiga tushuradurgan halimlikdan man bezor, - demish.
Bu szga qaraganda sahovatning ifroti isrof ldigi kabi rinsiz yerda
hilm iste'mol qilmak insonning viqor v 'tiborini paymol qilur. Shuning uchun
hilmiyat hududidan - chegarasidan chiqmay, gazab, hiddat kabi yerlarda hilm
iste'mol qilub, nafsning haroratini past qilmolidur. Lekin tepsa tebranmaydurgan,
turtsa ting etmaydigan blub, gayrat, shijoat rinlariga ham muloyimlik ishlatuv
95
halimlik hududidan oshib, bshlik, anqovlik dunyosiga chiqmakdur. Bunday

halimlikdan qochmak, hazar qilmak kerak.
Halimlikni qilsang agar ixtiyor,
lur xalqi olam sanga dst-u yor.
lur mevalik shoxni boshi past,
Halim lgusi oqili hushyor.
Izohli sozlar
jahonnamo
sohib
jahonni, dunyoni
korsatuvchi
ega, xojayin
duxtar
qiz bola
padar
ota
zebo
chiroyli, gozal
ru
yuz, chehra
zamin
er
dida
koz, diyda
giryon
yiglayotgan, yigloqi
xok
tuproq, xok
po
oyoq
suxandon
abr
chiroyli sozlovchi,
suxandon
bulut
zimiston
qish, qorongu
yaldo
eng uzoq, qorongu tun
ARAB IZOFASI
Arab izofasidagi sozlarning tartibi ham xuddi fors-tojik tilidagi singaridir, yani
arab tilida ham aniqlanmish avval keladi, aniqlovchi esa keyin keladi. Eski adabiy
tilimizda arab izofali birikmalari forscha birikmalariga qaraganda ancha kam. Arab
izofasining korsatkichi ul dir. Bu kosatkich hamma vaqt yozuvda oz aksini
topadi, lekin talaffuzda hamma vaqt ham ul tarzida oqilavermaydi.
1. Agar aniqlovchining birinchi harfi (tovushi)
96
harflaridan biri bilan boshlangan bolsa, ul izofa korsatkichi aniq talaffuz

etiladi. Masalan: zarb-ul masal izofiy birikmasidagi masal sozining
birinchi tovushi m bolganligi uchun izofa ul tarzida aniq talaffuz qilinishi kerak.
2. Agar aniqlovchi sozning birinchi harfi (tovushi) bilan boshlansa,
ul izofasining oxiridagi l tovushi aniqlovchi sozning birinchi tovushiga singadi,

yani assimilyatsiya hodisasi roy beradi. Masalan:
lison-al tayr (qush tili) birikmasi yozilgan, lekin lison-ut tayr deb
oqish kerak.
Aniqlovchi sozining birinchi harfi (tovushi) izofaning l harfini oziga singdirib
olmasa, bunday harflar huruf-ul-qamari (oy harflari) deyiladi. Mahbub-ul-qulub
birikmasida q tovushini ifoda etuvchi qof harfi oy harfi bolganligi uchun izofa
korsatgichi ul assimlyatsiyaga uchramagan.
Izofali birikmada izofa korsatgichi bolgan ul tovushini oziga singdirgan
harflar hurufush-shamsi (quyosh harflari) deb ataladi.
QAMARIY VA SHAMSIY HARFLAR
Arab alifbosidagi harflar
horuf-ul qamar ( oy harflari) va
horuf-ush shams (quyosh harflari) deb ataluvchi ikki guruhga

bolinadi.
Quyidagi 14 harf
horuf-ush shams deyiladi:
Qolgan harflar esa horuf-ul qamar deyiladi.

Agar al aniqlik artiklidan keyin kelgan sozning birinchi harfi
horuf-ush shams quyosh harflari guruhsidagi harflardan biri

bilan boshlansa, al artiklidagi lom talaffuz etilmay, undan keyingi harf tashdid
bilan oqiladi.
Nasriddin
Nasr-al-din
turkcha lugat
lugat-al-turk
97
Agar al artiklidan keyin kelgan soz
oy harflari
horuf-ul qamari guruhsidagi harflarning biri bilan boshlansa, al artikli qoshilib

kelgan sozning tugallangan tovushiga kora ul yoki al birikmalari tarzida talaffuz
qilinadi.
al-xorazmi
tavil-ul-muddat
mutasavi-ul-huquq
Xorazmiy
uzoq muddat
teng huquqli
Yozuvda kopincha vasla belgisi tushib qoladi va alifning ozi yozilib,

vasla borligiga ishora qiladi.
as-salom
al-Beruni
dor-ul-funun
salom
Beruniy
universitet
1-topshiriq. Quyidagi birikmalarni kochirib yozing va ularni togri talaffuz

qilishga organing.
qalil-ul-muddat
Zarb-ul-masal
Mizon-ul-avzon
Abd-ul-loh
Faxr-al-din
dor-ul-hukuma
mizon-ul-harora
2- topshiriq. Berilgan izofiy birikmalarni arab yozuviga ogiring.

Dor ul-ilm, Muhokamat ul-lugatayn, Qissas ul-anbiyo, tolib ul-ilm, Garoib
us-sigar, Navodir ush-shabob, lison ul-arab, Majolis un-nafois, dor ul-fnun, nazm
ul-javohir, Muntahab ul-lugat, malik ul-kalom, rohat ul-qulub, Mantiq ut-tayr,
Muntahab ut-tavorix, Mizon ul-avzon.
3-topshiriq. Berilgan jumlalarni kochirib yozing. Jumlalarda ishtirok etgan
izofiy birikmalarni aniqlang va ularning imlo qoidalarini tushuntiring.
98

( " " )

( " ")

( " " )

( " " )

( " " )
4-topshiriq. Berilgan matnni oqing va kochirib yozing.

.

99
Izohli sozlar
qalil-ul-muddat
qisqa muddatli
zarb-ul-masal
maqol, hikmatli soz
mizon-ul-avzon
vaznlar olchovi
abd-ul-loh
Allohning quli
faxr-al-din
dinning faxri
dor-ul-hukuma
hukumat uyi
mizon-ul-harora
termometr
tavil-ul-muddat
uzoq muddat
mutasavi-ul-huquq
teng huquqli
dor-ul-funun
universitet
ISLOH QILINGAN ESKI OZBEK YOZUVI

Asrlar davomida qollanib kelgan arab alifbosi xalq ommasining savod chiqarish
uchun birmuncha qiyinchilik tugdirardi. Shuning uchun ham ozbek ziyolilari oldida
alifboni soddalashtirish yoki boshqa osonroq imloni qabul qilish masalasi kondalang
turardi.
Nihoyat, 1921 yilda arab yozuvi isloh qilindi. Yani yozuv oldingisiga nibatan
birmuncha soddalashtirildi. Ommaning osonroq savod chiqarish uchun muayyan
qulaylik yaratildi.
Isloh talabiga muvofiq, yozuvda barcha harflar ifodalandi, arab tiliga xos
bolgan tovushlarni ifodalofchi ayrim harflar (
)
yozuvdan butunlay chiqarib tashlandi. Ular orniga esa talaffuzi jihatidan ozbek
tilidagi tovushlarga yaqin bolgan harflar qollaniladigan boldi. Eski yozuvdagi
(sod), (se) harflari orniga isloh qilingan alifboda (sin) harfi, (zo),
(zod), ( zol) harflari orniga ( ze), (to) tharfi orniga ( te) ishlatila
boshladi. Masalan:
100
Isloh qilingan yozuvda
Eski yozuvda
Hozirgi korinishi
Sobit
Sobir
Zokir
zarba
zolim
toqat
Malumki, eski yozuvda qisqa unlilar yozuvda ifodalanmas edi. Isloh qilingan
arab alifbosida esa ular yozuvda tola aks etadigan boldi. Hatto ular uchun maxsus
harfiy belgilar ham ishlab chiqildi.
Eski yozuvda
Hozirgi korinishi
a
Misollar:
Eski yozuvda
o
u
o
i
e
Hozirgi korinishi
anda
obod
uchun
otar

ish
etik
Eski yozuvda (vov) harfi uch xil tovushni, yani v, o va u ni ifodalab kelar
edi. Isloh qilingan yozuvda esa ular bir-biridan farqlanib turuvchi harfiy belgilar bilan
yoziladigan boldi. Hatto v undoshi uchun maxsus belgi qabul qilindi. Masalan:
Eski yozuvda
Hozirgi korinishi
Avaz
101
vatan
Eski yozuvdagi ( yo) harfi isloh qilingan yozuvda uch xil ifodalanadi:
Eski yozuvda
Hozirgi korinishi
bilim
tilim
boy
( ing) tovushi birikmalari isloh qilingan
( ng) yoki
alifboda yoki harfiga muvofiq kelgan, masalan:
Eski yozuvdagi
Eski yozuvda
Hozirgi korinishi
tong
yuring
1- topshiriq. a va o unlilari ishtirok etuvchi sozlardan topib, isloh qilingan eski

ozbek imlosida yozing.
2- topshiriq. u va o unlilari ishtirok etuvchi sozlardan topib, isloh qilingan arab
yozuvida yozing vua ular yordamida gap tuzing.
3-topshiriq. i va e unlilari ishtirok etuvchi sozlardan toping va ular yordamida
gap tuzing va isloh qilingan eski ozbek imlosida yozing.
4- topshiriq. ( ng) harf birikmasi bilan tugovchi sozlardan topib, isloh
qilingan alifbo asosida yozing.
5- topshiriq. v undoshining alohida hamda boglangan holda yozilish shakllariga
beshtadan misol toping va ularni isloh qilingan arab alifbosi asosida yozing.
6- topshiriq. Quyidagi sozlarni isloh qilingan eski ozbek alifbosi asosida
yozing:
baland, matonat, qalandar, tang, maktub, talaba, chuqur, tiling, kongil, xato,
elak, olim, insof, zafar, oqish, taraqqiyot, tuzum, talant, chang, muhokama,
fazilat, munozara, javob, oting, hasrat, marosim, vafo, samara, iqlim, husn, nafas,
qalb, kunduz, olqish, tongich, orin, bong, havas, fasl.
7- topshiriq. Berilgan matnni oqing va kochirib yozing.

)(

102
.

.

.

.

.

.
ABJAD HISOBI
Arab yozuvi ozining gozalligi, xushxatligi bilan jahon xalqlarining etiborini
doimo jalb qilib kelgan. Otmishda bu yozuv tarixiy yodgorliklar, ulkan inshoatlar,
osori atiqalar uchun naqsh, bezak vazifasini ham bajargan. Bulardan tashqari uning
yana bir muhim vazifasi bor, u ham bolsa arab alifbosining raqam, son manosini
ifoda etish bilan bogliqligidir.
Manbalardan malum bolishicha, arablar (meloddan 2000 yil ilgari) oz
alifbolarini tuzishda qadimgi yozuvlar bolmish finikiya va oromiy yozuvlaridan
harflar nomlarini va ular bilan birga har bir harfning raqamiy tengligini ham olganlar.
Demak, abjad hisobining tartibi finikiya va oromiy yozuvlaridan kelib chiqqan. Lekin
ular alfavitida harflar soni yigirma ikkita bolib, tort yuzdan keyingi sonlarning ifoda
qilinishida oxirgi harf tav (arablarda taun)ga oldingi harflardan birini qoshib
besh yuzdan minggacha bolgan son ifodalarini hosil qilganlar (Masalan: tavqof,
tavresh, tavshin kabi). Arablar bu usulni biroz takomillashtirdilar. Ular oltita harf
ixtiro qilib saxaz va zazag sozlarini yasadilar. Bu atamalar besh yuzdan
minggacha bolgan son ifodalarini hosil qilishga yordam berdi. Shu tariqa arablarda
yigirma sakkiz harfni ozida jamlovchi sakkiz atama hosil bolgan. Bular quyidagilar:
1000900800
700600500
400300200100
90807060

50403020
1098
765
4321
Mazkur atamalar muayyan bir manoni anglatmaydi, ular harflar mujassami

xolos. Abjad hisobi ana shu atamalarning birinchisi nomiga qoyilgan. Harflar
vositasida son tushunchasini ifoda etish usuli esa abjad hisobi deb atalgan. Bu usul
103
harflar sirasini yod olishda qulay bolgani sabab maktablarda maxsus oqitilgan va
abjad oqiyotgan bolalar abjadxon deb atalgan.
Abjad hisobi alifbo sirasini ozlashtirishdagina emas, balki riyoziyot ilmida
hisob-kitobni amalga oshirishda ham keng qollangan. Kopaytirish jadvalini
ifodalash uchun harf nomlarini olib birlashtirib atama yasaganlar va bu atamalar
chapdan ongga qarab oqilgan. Masalan:
bab babdu bajvin badhu -
x=
x =
x=
x=
2x1=2
2x2=4
2x3=6
2x4=8
Korinadiki, ikkinchi ustunda joylashgan harflarning yigindisidan ham

abjad sozi yasalmoqda. Abjad hisobining mazkur usuli qadimda hisobi jimal
deb ham yuritilgan.
Eski ozbek yozuvidagi forslar va turklar tomonidan keyinchalik kiritilgan tort
borasida abjad hisobi amalga oshirilayotgan matnda ushbu

harflar ishtirok etayotgan bolsa hisobda ularning shakldoshlari ( ) dan
harf -
istifoda etilgan.
Abjad atamalarining manosi haqida adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud.
Chunonchi, Abjad (boz kard) yani boshlandi: havvaz (darpayvast) muttasil boldi;
huttiy (suxangu shud) sozlovchi boldi; safas (az u omuxt) undan organdi;
qarashat (tartib kard) tartibga soldi; saxaz (nigoh dosht) saqlandi; zazag (tamom
kard) tamomlandi degan manolarni anglatgan.
Abjadning kelib chiqishi haqida ham qatiy bir fikr mavjud emas. Abjadni
hukamolar tartib berganlar, hijo harflarining hammasi unda toplangandir va manisi
yashiringandir yoki Abjad mashhur kishilar nomidan olingan qabilidagi farazlar
yuradi.
Manbalarda keltirilishicha, arablar qadimda abjad atamalaridan hafta kunlarini
nomlashda ham foydalanganlar.
Abjad hisobining ixcham, londa va qulayligi uning sheriyatda ham keng
qollanishiga sabab boldi. Biron muhim xodisa, voqealarning sodir bolgan vaqtini,
qolyozmalarning yozib tugallangan yilini, mansabdor shaxslarga bagishlab yozilgan
qasida va tarixlar sanasini berishda sonlar harflar bilan ifodalangan. Bu usul muayyan
sanani sheriyatda ixcham holda ifodalashni taminlashi barobar, ularni esda tutishni
ham osonlashtirgan. Ozbek va sharq sheriyatining asosiy ananalaridan hisoblangan
qator sheriy sanatlar asosini ham ana shu abjad hisobi tashkil qilgan. Xatto bu
usuldan foydalanib maxsus asarlar yaratilganki, ularning ayrim namunalari bizgacha
etib kelgan.
Manbalardan malum bolishicha, abjad hisobi musiqa sanatida ham
muvaffaqiyat bilan qollanilgan. XV asrda yashab ijod etgan mashhur musiqashunos
Zaynobiddin bin Mahmud al-Husayniy Navoiyning topshirigi va unga atab yozilgan
104
Qonuni ilmiy va amali musiqiy (Musiqaning ilmiy va amaliy asoslari) asarida

cholgu asboblaridan baland va past tovush hosil bolish sabablari, intervallar va
ularning nisbiy munosabatlari kabi masalalarni yoritishda abjad usulidan
foydalangan.
Abjad hisobidan boxabar bolishlikning hozirgi davrda ham ahamiyati katta.
Ajdodlarimizdan bizgacha etib kelgan qolyozma manbalar bilan shugullanadigan
har bir shaxsning yozma yodgorliklar yaratilgan yoki nusxa kochirilgan yillarini aniq
belgilashida hamda abjad hisobi bilan bogliq muayyan sherlar va harfiy
sanatlarning tarixini aniqlashda abjad hisobidan yaxshi xabardor bolishi talab
qilinadi.
1-topshiriq. Mazkur raqamlarni ifoda etuvchi harflarni topib ozaro ulab,
oqisangiz Sadiy Sheroziy va Alisher Navoiy ijodiga taalluqli bolgan baytlarni
aniqlashga muvaffaq bolasiz.
1. 10, 600, 300, 10, 30, 1, 200, 20, 10, 400, 10, 4, 50, 1, 20, 200, 31, 2, 1, 200,
60, 50, 1, 60, 400, 1, 20, 10, 50, 20, 2, 600, 400, 10, 50, 20, 50, 10, 300, 6, 4, 1, 400,
1, 3, 1, 200, 60, 50.
2. 10, 7, 7, 400, 10, 30, 1, 600, 1, 50, 20, 20, 1, 40, 4, 10, 90, 10, 8, 1, 400, 400,
10, 30, 1, 60, 1, 50, 20, 20, 10, 10.
2-topshiriq. Quyidagi maqollarni oqing, kochirib yozing va ular ifoda etgan
raqamlarni aniklang:

ABJAD HISOBI VA U BILAN BOGLIQ HARFIY SANATLAR
Ozbek mumtoz adabiyoti sheriy sanatlarning bebaho konidir. Sherga
ozgacha jilo, chuqur mano, joziba, ziynat, musiqiylik kabi qator xususiyatlar baxsh
etuvchi badiiy sanatlarni adabiyotshunoslar ikkiga manaviy va lafziy sanat
turlariga bolib organib kelganlar. Lekin eski ozbek yozuvi harflari bilan bevosita
bogliq bolgan yana bir guruh harfiy sanatlar ham mavjudki, hozirda ularni ham
alohida tasniflash lozim. Chunki harfiy sanatlarning amaliyot doirasi kengligidan
tashqari, sanoq kopligi va funktsional xizmatining muhimligi bilan ham maxsus
organishga arzigulikdir Otmishda adabiyot namoyondalari mazkur sanat turining
asosi bolmish arab harflarining grafik shakllaridan badiiy sanat sifatida keng
istifoda etganlari malum. Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Jomiy, Navoiy, Boburlar,
105
keyinchalik Mashrab, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Furqatlar lirik qahramonning zohiriy

va botiniy qiyofasi hamda ruhiyati bilan bogliq holatlarni tasvirlashda arab
alifbosining
kabi harflaridan, nuqta va xarakterli ayrim
sozlardan mohirlik bilan foydalanganlar. Xatto bu sanat turi husni xat uslublari
nomlarini, xattotlik bilan bogliq jarayonlarni tasvirlashda ham muvaffaqiyat bilan
qollangan:
Xushnavisekim shabu roz kunad mashqi funun,
Gardanash dol u (), sarash vov u (), tanash gardad nun ().
Yani, hushnavis xattotlar ertayu kech gardanlarini dol, boshlarini vov,
tanalarini nun shaklida egib xat mashqi bilan mashgul boladilar.
Gulistoni sari koying sifatin bob-bob, ey gul,
Xati rayhon ila jadval chekub gulzora yozmishlar.
Baytda husni xat turlaridan xatti rayhoniyga ishora mavjud.
Alisher Navoiyning mana bu misralarida esa oshiq ahvoli ruhiyasi harflarning
grafik shakllari orqali juda ajoyib ifodalangan:
Jonimdagi ()dagi jim ( )ikki dol ()ingga fido,
Andin song alif ( )toza niholingga fido.
Nun ()i dogi anbarin hilolingga fido,
Qolgan ikki nuqta (..) ikki xolingga fido.
Bu singari harfiy sanatlarning turlari xilma-xil bolib, ular abjad hisobi, yil
hisobi, tarix, muammo, tuyug, tajnis, muvashshax, lugz, chiston kabi janr va
sanatlar bilan chambarchas bogliq. Ayniqsa, harfiy sanatlardan musahhaf, istixroj
va qalb kabi sanatlar muammo aytish va uning echimi qoidalari bilan bevosita
bogliq.
YIL HISOBI. TAQVIM
Manbalardan malum bolishicha, dastlabki yil hisobi misrliklarga taalluqlidir.
Mamlakatda yuz berib turadigan qurgoqchiliklar misrliklarni qattiq qayguga solgan.
Ular Nil daryosining suvini bekorga isrof bolib dengizga oqib ketmasligining choratadbirlarini izlaganlar. Nihoyat Misr kohinlari 21 yoki 22 iyun yoz kechasining eng
qisqa kuni sahar paytida koinotda Sirius yorug yulduzining paydo bolishini va
buning natijasida Nil daryosining tosha boshlashini aniqlashga muvaffaq bolganlar.
Siriusning bu yildan keyingi yilga qadar paydo boladigan kunlari 365 kun ekanini
hisoblab, uni ottiz kundan iborat on ikki bolakka bolganlar, qolgan besh kunini yil
oxiriga qoshimcha ilova qilganlar. Shunday bolsa ham yulduzning namoyon
bolishi har tort yilda bir sutkaga kechikkan. Ular kunlarni yana qayta boshdan
hisoblab chiqib bir yil 365 kun, olti soatga teng, degan xulosaga kelganlar. Lekin
taqvimni ozgartirmay oz xolicha qoldirganlar. Bu tuzatishni oradan ancha vaqt
106
otgach (meloddan avval 46-yilda) Rim imperatori Yuliy Tsezar amalga oshirdi.
Bunda bir oy ottiz, ikkinchi oy ottiz bir, faqat bir oy fevral yigirma sakkiz kun
qilib olindi. Ana shu qisqa oy fevralga tort yilda bir marta bir kundan
qoshiladigan va shu yil kabisa (orttirlgan) yili deb ataladigan boldi. Bu tuzatish
natijasida bir yil 365 kun, olti soat emas, balki 365 kun besh soat, qirq sakkiz daqiqa,
on tort soniyadan iborat bolib, bu farq tort yuz yilda uch kecha kunduzni tashkil
qiladi va taqvimni orqada qolishiga sabab boladi.
1582 yili Rim papasi Grigoriy XIII tomonidan taqvimga yana yangi tuzatish
kiritildi. Evropa mamlakatlari asta-sekin shu taqvimga ota boshladilar. Faqat
Rossiyagina Yuliy taqvimidan istifoda etishda davom etdi. 1918 yilga kelganda Yuliy
va Grigoriy taqvimi orasidagi farq on uch kunga etgan edi. Maslahat bilan ana shu
on uch kun tashlab yuboriladigan boldi va 1918 yilning ottiz birinchi yanvaridan
keyin bira tola 14 fevralga otishga qaror qilindi. Qarangki, yangi taqvim ham
unchalik aniq emas ekan. Daqiqa va soniyalar yigilib uch ming uch yuzinchi yildan
keyin bir sutkaga etar ekan. Hozirda olimlarimiz yanada aniqroq va mukammalroq
taqvim yaratish yolida izlanyaptilar. Biz hozirda foydalanayotganimiz taqvim ana
shu tariqa yuzaga kelgan.
MELODIY YILI
Melodiy yil hisobining boshlanishi Iso paygambarning tavalludi bilan bogliq.
Shu sabab isaviya, xristianlik yil hisobi deb yuritiladi. Xristianlik tarqala boshlagan
ilk davrda bir qancha yil hisoblari mavjud edi va ulardagi har xillik tufayli turli
noqulayliklar tugilgan. Buni bartaraf etish uchun yangi yil hisobi tuzishga ehtiyoj
sezildi. Manbalarda keltirilishicha VI asrda Rim monaxi Dionskiy hech bir dalilhujjatsiz Iso paygambarning tavalludini bundan besh yuz yil oldin sodir bolgan
deya, elon qilgan va shundan yil hisobi yuritishni taklif etgan. XVIII-XIX asrgacha
Evropadagi kopgina davlatlar melodiy yil hisobini qabul qilganlar. Rossiya Pyotr I
ning farmoni bilan 1700 yil birinchi yanvardan boshlab melodiy yil hisobiga otgan.
Orta Osiyoda bu ish XIX asrning II yarmidan amalga oshirilgan.
Melodiy yili planetamizning Quyosh atrofida bir yil aylanish davri 365, 25
kecha-kunduz hisobidan olingan. Ortiqcha 0,25 kecha-kunduz hisobiga esa har tort
yilda fevral oyiga bir kun qoshib yigirma toqqiz kun hisoblangan. Osha yili,
yuqorida ham aytib otganimizdek, 366 kunga teng bolib kabisa yili deb atalgan.
HIJRIY YIL HISOBI
Hijriy yili musulmonlar yili bolib, 622 melodiy yilidan, yani Muhammad
paygambarning Makkadan Madinaga hijrat qilgan davridan boshlanadi. Hijriy yili
ikki xil yil hisobiga ega. Birinchisi hijriy qamariy yil hisobi bolib, oyning er
atrofida aylanish davri 29,5 kecha-kunduz hisobidan olingan. Hijriy yil hisobi ham
on ikki oydan iborat bolib, olti oyi yigirma toqqiz, olti oyi ottiz kundan iborat
107
boladi. Bir yil 354 kunni tashkil qiladi. Kabisa yilida on ikkinchi oy ottiz kun qilib
olinadi va buy il 355 kunni tashkil qiladi.
Ikkinchisi hijriy shamsiy yilidir. Bu yil hisobi erning quyosh atrofini bir
marta toliq aylanib chiqish davriga asoslangan. Shu sabab hisob quyosh kunlari
asosida olib boriladi va bir yil 365 (366) kunga teng boladi. Faqat bir oy yigirma
sakkiz kundan iborat boladi. Har tort yilda bu oyga bir kun qoshilib, yuqorida aytib
otganimizdek, yigirma toqqiz kun tashkil qilinadi va shu yili kabisa yili hisoblanib
366 kundan iborat boladi.
Hijriy qamariy yili hijriy shamsiy yilidan har yili 11 kun ortda qolib boradi.
Shu sababli hijriy qamariy yilida yil boshi muharram oyi doim ham bir vaqtga
togri kelavermaydi. Hijriy qamariy yili ottiz uch yilda bir davrani aylanib chiqib
yana bir vaqtga togri keladi. Uning ottiz uch yili hijriy shamsiyning ottiz ikki
yiliga teng boladi.
Bundan tashqari hijriy yilda har ottiz yil ichida on bir kun tuzatish kiritiladi.
Yani, taqvimiy oy hisobi oyning haqiqiy davridan daqiqa va soniyalar hisobiga ortda
qolib boradiki, bular yigilib ottiz yilda on bir kunga etadi. Bu farqni yoqotish
maqsadida arablar har ottiz yilda on bir sutka qoshib ottiz yilning on toqqiz
yilini 354 kun, on bir yilini 355 kun qilib hisoblaydilar. Shunda har ottiz yilning 2,
5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26, 29-yillari kabisa, yani orttirilgan yillar bolib 365
kundan iborat boladi. Odatda, kabisa yiliin aniklash uchun uni ottizga bolish kerak.
Qolgan qoldiq yuqorida sanab otilgan sanalardan biriga togri kelsa shu yil kabisa
yili boladi. Masalan, 1423 yilning qanday yil ekanini tekshirib korish uchun uni
ottizga bolamiz, 1423:30=47 boladi va on uch qoldiq qoladi. On uch yuqoridagi
sanalar ichida mavjud. Demak, 1423 yili kabisa yili ekan.
HIJRIY VA MELODIY YILLARINING BIRINI
IKKINCHISIGA AYLANTIRISH USULI
Hijriy yilini melodiyga aylantirish uchun hijriy yilni ottiz uchga (ottiz uch
soni hijriy va melodiy yillarining bir-biriga togri kelish davri) bolinadi. Chiqqan
bolinmani yana hijriy yildan ayiriladi. Hosil bolgan ayirma soniga 622 (Muhammad
paygambarning Makkdan Madinaga qilgan hijrat yili) qoshiladi. Chiqqan natija
melodiy yilidir. Masalan, 1425 yilni melodiyga aylantirish uchun quyidagi amallarni
bajarish lozim boladi:
1) 1425:33=43
2) 1425-43=1382
3) 1382+622=2004
Demak, hijriy 1425 yili melodiy 2004 yilga togri kelar ekan.
Melodiy yilni hijriy yilga aylantirish uchun melodiy yilidan 622 ni ayiramiz.
Chiqqan ayirmani 32 ga bolamiz. Song har ikki amal natijalari qoshiladi:
1) 1873-622=1251
2) 1251:32= 39
3) 1251+39=hijriy 1290.
108
Bu sana chorizm bosqinchilarining Xiva xonligiga bostirib kirgan yilidir

(hijriyda).
Izoh: Bolish paytida qolgan qoldiq on ettidan katta bolsa, uni butunlab bir
deb olamiz va hosil bolgan bolinmaga qoshamiz.
Melodiy yilini hijriy shamsiy yiliga aylantirish uchun melodiy yilidan 622 ni
ayirish kerak. Chiqqan natija hijriy shamsiy yilini bildiradi. Masalan:
1998-622=1376
Demak, melodiy 1998 yili 1376 hijriy shamsiy yiliga teng ekan.
Hijriy shamsiy yilini melodiy yiliga aylantirish uchun esa aksincha amal
qilinadi.
1367+622=1989 yoki 1382+622=2004
1-topshiriq. 890, 213, 909, 767 yillarini melodiy yiliga aylantiring.
2- topshiriq. 1501, 1850, 1939, 2004 yillarni hijriy yiliga aylantiring.
Ozingizning va oila azolaringizning tavallud topgan yillarini hijriy yiliga
aylantiring.
HIJRIY - QAMARIY YIL OYLARI
Qolyozma kitoblarning xotima qismiga nazar tashlaydigan bolsak, ularda
nafaqat asarning yozib tugallangan yili, balki qaysi oy va qaysi sanada
tamomlanganini ham aniq korsatilganining guvohi bolamiz. Demak, tarixiy
dalillarni aniq, togri anglashimiz uchun hijriy yili oylari nomlari bilan ham yaxshi
tanish bolishimiz kerak boladi. Misol sifatida Alisher Navoiyning Sabai sayyor
dostonining xotimasi tarixini keltiramiz:
Garchi tarixi erdi sekiz yuz,
Sekson otmish edi, yana toquz.
Oyi oning jumodius-soniy,
Panjshanba yozildi unvoni.
Misralardan malum bolishicha, doston hijriy 889 (melodiy 1484) yilning
jumadius-soniy oyi, payshanba kuni yozib tugatilgan ekan.
Korinadiki, hijriy yil hisobi oylarini bilish zamon talabi bilan bogliq.
Hijriy qamariy yil oylari on ikki oydan iborat bolib, yigirma toqqiz va ottiz
kundan tashkil topgan:
Hijriy,
qamariy
oylarining Kuni
kirilcha yozilishi
Muharram
30
1.
Safar
29
Rabiul-avval
30
Rabiul-oxir
29
109
2.
3.
4.
Jumodiul-avval
30
Jumodiul-oxir
29
Rajab
30
Shabon
29
Ramazon
30
Shavvol
29
Zul-qada
30
Zul-hijja
29-30
5.
6.
7.
8.
9.
10
11
12
HIJRIY - SHAMSIY YIL OYLARI

Hijriy shamsiy yil oylari 622-yilning yigirma birinchi martidan, yani kecha va
kunduzning uzunligi barobar bolgan kundan boshlab hisoblanadi. Yil davomiyligi
huddi Grigoriy takvimidagi singari 365 yoki 366 kundan iborat boladi. Bu hisob
quyoshning davriyligiga asoslangani uchun oylar doimo yilning malum bir vaqtida
keladi:
Oylarning boshlanish sanalari Kunlar
21 mart 20 aprel
31
21 aprel 21 may
31
22 may 20 iyun
31
21 iyun 22 iyul
31
23 iyul 22 avgust
31
23 avgust 22 sentyabr
31
23 sentyabr 22 oktyabr
31
23 oktyabr 21 noyabr
30
22 noyabr 21 dekabr
30
22 dekabr 20 yanvar
30
21 yanvar 19 fevral
30
20 fevral 20 mart
29-30
110
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10
11
12
Topshiriq: Hijriy qamariy va hijriy shamsiy yili oylarini daftaringizga kochirib

yozing, arab imlosida yozilishiga diqqat qiling va yod oling.
MUCHAL YIL HISOBI
Ajdodlarimiz arab istilosiga qadar ozlarining yil hisobiga ega bolishgan.
Muchal hisobiga asoslangan hisob ana shunday yil hisoblaridan biridir. Bu hisob turi
uzoq davrlardan beri turkiy xalqlarda, jumladan, ozbek, qozoq, uygur, xitoy,
turkman hamda mogul xalqlari ortasida qollanib yozma manbalarda, hujjatlarda,
turli voqealarning sanasini (tarixini) aniqlashda, yohud qayd etishda istifoda etib
kelingan. Qadimiy qolyozma yodgorliklarning xotimasiga nazar tashlaydigan
bolsak, ularda asarning yozilib tugallangan tarixi hijriy yili bilan berilishi barobar
muchal hisobida ham korsatib otilganining guvohi bolamiz:

Xotimadan malum bolishicha, qolyozma Xorazmda kotib Mulla Xojaniyoz
ibn Shabad sofi Xorazmiy tomonidan hijriy 1325 (melodiy 1907) qoy yili ramazon
oyning 26-sida kochirib tugatilgan.
Muchal borasidagi dastlabki malumotlar Beruniyning Osorul-boqiya,
Mahmud Qoshgariyning Devonu lugatit-turk va boshqa manbalar orqali bizgacha
etib kelgan. Ulardan malum bolishicha, turklar on ikki yilni on ikki hayvon nomi
bilan ataganlar va insonning tugilishi, vafoti, jang tarixlari va boshqa muhim hodisa,
voqealarning sodir bolgan yilini aniqlashda ana shu yillarning aylanishiga
suyanganlar.
Muchal yili hisobi tartibi:
1. Sichqon. 2. Ud (sigir). 3. Bars (yolbars). 4. Tovushqon (quyon). 5. Nak
(timsoh). 6. Yilon (ilon). 7. Yond (ot). 8. Qoy. 9. Bijin (maymun). 10. Taqagu
(tovuq). 11. It. 12. Tongiz.
Muchal yili 21 martdan boshlanadi. Kishining qaysi muchal yilida tavallud
topganini hisoblab topish uchun uning tugilgan yiliga toqqiz raqami qoshiladi,
hosil bolgan son on ikkiga bolinadi, qolgan qoldiq muchal yili hisoblanadi.
Masalan, biron kimsa 1980 yili tugilgan bolsa, uning muchal yili quyidagicha
aniqlanadi:
1. 1980+9=1989
2. 1989:12=165
Qolgan qoldiq soni 9. Demak, u kishi bijin, yani maymun yilda tugilgan ekan.
Yilning muchalini aniqlashning yana bir usuli mavjud. Buning uchun muchali
aniqlamoqchi bolgan yildan tort sonini ayirib, song on ikkiga bolish lozim.
Qolgan qoldiqqa bir raqami qoshilsa muchal yili chiqadi. Maslan, 1976 yilning qaysi
muchalga togri kelishini aniqlash uchun:
1. 1976-4=1972
111
2. 1972:12=164
4 qoldiq qoladi. Unga bir raqamini qoshsak besh boladi. Demak, 1976 yilning
muchali nak - timsoh (baliq) ekan.
BURJ
Burj sozi arab tilidan olingan bolib, yasanmoq, bezanmoq degan
manolarni anglatadi. Ilmi falakiyotda quyoshning yillik harakati doirasidagi on ikki
top yulduz nomini bildiradi. Burj nomlari quyidagilardan iborat:
1. Hamal. 2. Savr. 3. Javzo. 4. Saraton. 5. Asad. 6. Sunbula. 7. Mezon. 8.
Aqrab. 9. Qavs. 10. Jadiy. 11. Dalv. 12. Hut.
Etti sayyora Oy, Utorid, Zuhra, Quyosh, Mirrix, Mushtariy, Zuhallar mana
shu burjlarni turli vaqtlarda bosib otadilar. Chunonchi, quyosh bir yil davomida, oy
esa bir oy ichida mazkur on ikki burjni bosib otadilar.
Manbalardan malum bolishicha, turkiy xalqlardagi oylarning nomlari ham
burjlardan olingan. Masalan:
Bahor fasli burji obiy deb atalgan va oz ichiga hamal (21 martdan), savr
(21 apreldan), javzo (21 maydan) oylarini olgan.
Yoz fasli burji noriy deb atalib, saraton (21 iyundan), asad (21 iyuldan),
sunbula (21 avgustdan) oylaridan iborat bolgan.
Kuz fasli burji bodiy deb yuritilgan va oz ichiga mezon (21 sentyabrdan),
aqrab (21 oktyabrdan), qavs (21 noyabrdan) oylarini olgan.
Qish fasli burji hokiy nomi ostida jadiy (21 dekabrdan), dalv (21
yanvardan), hut (21 fevraldan) oylarini ozida mujassam qilgan.
Burjlardan qolyozma asarlarning yozib tugallangan muddatini belgilashda,
davlat ahamiyatiga ega bolgan muhim hujjatlarning bitilgan yoki tasdiqlangan
sanasini, hamda biron muhim hodisa yoxud voqealarning sodir bolgan aniq vaqtini
belgilashda istifoda etilgan. Shuningdek, badiiy adabiyotda ham burjlarning harakati
yoki tavsifidan obrazli tasvir yaratishda muvaffaqiyat bilan foydalanilgan. Misol
tariqasida Alisher Navoiyning Sadi Iskandariy dostonining muqaddimasini
keltirish mumkin. Muqaddima tarkibidagi mavjud natda Muhammad
paygambarning oz argumogi buroqi bilan manaviy olamga qilgan sayohati
tasvirlanadi. Uning samoviy safari osmoni falakning sakkiz charxi falagi, yani
sakkizta yulduz toplami va burjlar orqali otadi. Navoiyning yuksak mahorati
shundaki, u ana shu sayohat orqali koinot gozalliklari, yulduzlar turkumi, burjlar,
ularning xususiyatlari, holatlarinin haqqoniy tasvirini ham yaratib oquvchining koz
oldida jonli manzara chizadi. Eng muhimi u oz kitobxonini koinot sirlariga oshno
qiladi.
Navoiy paygambar qadami tekkan har bir falak yoki burjni tasvirlar ekan,
ularning masnadnishin hokim1 lari sifatlariga hayotiy jonli korinishlardan
Qadimgi astronomiyada sayyoralarning (Moh, Utorid, Zuhra, Shams, Mirrix, Mushtariy, Zuhal) orniga qarab,
osmon etti qismdan iborat, deb tariflanadi va har bir sayyora bir osmonning hokimi, deb ataladi.
112
chizgilar beradi. Inson hayotiga xos ayrim korinishlarni ularning harakatlariga

moslab gozal badiiy tasvirlar yaratadi.
Chunonchi, Muhammad paygambarning buroqi ikkinchi falakka qadam
qoyishi bilan, Utoridning siyohdonu qalami sinadi. Bu maktab kormaganlar
(yulduzlar turkumi)ning mashguloti tezlik bilan ilm organishdan iborat bolib
qoladi. (Ikkinchi planeta hisoblanmish Utorid sayyorasi afsonalarga asoslanib
adabiyotimizda falak kotibi yoxud shoirlar homiysi deb atalgan). Yoki uchinchi
falak sohibasi Zuhra Muhammad paygambarni korgach, aytayotgan qoshigini bas
qilib, chalayotgan udini tezlik bilan chodiriga yashiradi va ornidan turib yol
boshatadi. (Qadimgi shoirlar Zuhra - Cholpon yulduzini osmon
cholguchisi, sozandasi deb ataganlar).
Muhammad paygambarimiz shu tariqa har bir sayyorani bosib otgach, uning
safar yoli endi on ikki burj orqali otadi: Hamal Muhammadek mehribon kishini
topgach, Muso (paygambar) singari chopondan voz kechdi. Osmoni falak esa xudi
juvozkash Xokiz (savr) singari unga fidoyilik bilan atrofida aylanar edi. Javzo
(egizaklar, dupaykar deb ham yuritiladi) ham uning xizmatiga bel boglashib,
duosiga qol ochib turardi. Falakdagi boshoq donalari jilvalanuvchi gavharni
eslatar, gavhar ham emas, yonib, porlab nur sochayotgan yorug yulduzlar singari edi.
Uning oyoq tomonida Mezon joylashgan bolib, oz ishini adolat bilan yuritar edi.
Dalv esa yol ustiga qoyilgan katta xumlarni suv bilan toldirish ila ovora, suvi
tugasa orniga inju sochish niyatida aylanar edi. Sakkiz falak va burjlarni osonlik
bilan bosib otgan Muhammad oz argumoni bilan osmonning eng yuksak toqqizinchi qavati Arshi aloga kirib boradi. Manaviy safar uning Haq bilan
uchrashuvi va undan gunohkor bandalarining gunohini otishi hamda osoyishtaligini
taminlashni sorab olish bilan yakunlanadi.
Korinadiki, Navoiy bu hayratomuz safar tasviri orqali kitobxonni yolyolakay osmon jismlarining holati, haqiqat sirlari, sakkiz sayyora va on ikki burj
bilan tanishtira boradi. Shu bilan birga, ular tasavvurini orta asr astronomik bilimlari
bilan boyitishdek oliyjanob maqsadni ham amalga oshira borgan.
Adabiyotimizda Quyosh Asad burjida degan gap ham bor. Malumki, asad
(iyul-avgust) yilning juda issiq davriga togri keladi. "Sher ustida quyosh chiqishi"
(Sherdor madrasasi) tasviri shunga ishora bolib, u shon-shavkatni, qudratni bildiradi.
Bu Ibn Sinoning hayot yoliga ishoradir. Yani u ilmli bolib bu yolda baxt topdi,
qiyinchiliklarga ham duchor boldi. Oxir oqibat ularni bilim kuchi, ilm qudrati bilan
engib shon-shavkatga burkandi.
1- topshiriq. Muchal yili va burj nomlarini arab alifbosida daftaringizga
kochirib yozing va yod oling.
2- topshiriq. Ozingiz va oila azolaringizning muchal yillarini va qaysi burjda
tavallud topganliklarini hisoblab aniqlang va daftaringizga kochirib yozing.
3- topshiriq. Mazkur xotimani kirill yozuviga ogiring va hijriy yilini melodiy
yiliga aylantiring.
113
.
4- topshiriq. Shabon oyi hijriy qamariy yil hisobining nechanchi oyi
hisoblanadi?
HARFIY SANATLAR
TARIX
Tarix biron muhim voqea hodisaning sodir bolgan vaqtini aniq ifodalaydigan
maxsus nazmiy asar bolib, qofiyalanish va hajm jihatidan qatiy bir qoidaga ega
emas. Shu sabab u masnaviy, qasida, gazal va boshqa janrlarda ham yozilishi
mumkin.
Tarixlar asosan qolyozma yodgorliklarning yozilishi, xotima topishi, nusxalar
kochirilib tugallanishi, hukmdorlarning taxtga otirishi yoki chetlatilishi, harbiy
yurishlar vaqtidagi galaba yoxud maglubiyat, madrasa, masjid, yirik inshoatlarining
qurilishi, tamirlanishi, tabiat hodisalarining sodir bolishi bilan bogliq voqealar
munosabati bilan bitilgan.
Tarix janri bazi xususiyati bilan muammoga oxshab ketadi. Muammoda
biron nom yashirib berilsa, tarixda biron raqam, sana yashiringan boladi.
Raqamlarni sherga kiritish vazn nuktai nazaridan qiyin bolgani sabab, shoirlar abjad
hisobiga murojaat qildilar. Yani roy bergan voqea sanasini harflar orqali ifodalash
usulini qollab tarixlar yaratdilar.
Tarixlar ikki qismga bolinadi:
1. Tarixi suvariy (suvariy sanat sozining kopligi)
2. Tarixi manaviy.
Tarixi suvariyda tarix moddasi uning yozilishi shaklidanoq anglashilib turadi:

.
Qolyozma xotimasidan anglashilishicha asar 1224 (1809) yili zulhijja oyining
12-kunida yozib tugatilgan.
Mana bu tarix ham tarixi suvariyning gozal namunasi hisoblanadi:

.
Mazkur tarix shoir Sakkokiy tomonidan Temurning nabirasi Xalil Sultonga
bagishlab bitilgan bolib, uning mazmunidan mahzoda hijriy 810 yili tavallud
topgani anglashiladi.
Alisher Navoiyning Nazm ul-javohir nomli didaktik va axloqiy
mavzulardagi ruboiylardan tarkib topgan asari muqaddimasida shoir asarning
yaratilish sababi, yozilgan yili va maqsadi haqida fikr yuritadi. Undan malum
bolishicha, Alisher Navoiy keng kolamdagi badiiy namunalarini oqib, quroni
114
karimni mutolaa qilib yurgan vaqtlarda forsiy tilda sherga solingan Hazrat Alining
sozlari uning kongliga jo bolib qolgan. Ularni turkiy tilda ham sherga solish
Navoiyning niyatlaridan biri bolgan. Lekin shoirning etirof etishicha, bunga imkon
va vaqt topolmagan. Ammo shu payt Hirot adabiy hayotida ajoyib bir asar maydonga
keladi. Bu Husayn Boyqaroning Risolasi edi.
Navoiy bu asar yozilgan yil tarixini fayz sozi orqali beradi. Abjad hisobida
bu sozdagi harflar yigindisidan 890 (1485) yil chiqadi.
Tarixi manaviyda sozning manosi mavzuga tamoman munosib tushadi va
tarix moddasi abjad hisobida chiqadi.
Abdurahmon Jomiy vafotiga bagishlab Xusomiy Qalandariy tomnidan
yozilgan mana bu tarixning tarix moddasi ashori dilfireb iborasidan abjad hisobi
usulida chiqariladi:

.
Yani, ozi (Jomiy) jahondan ketgan bolsada, nuktadonlar orasida ozining
dilfireb ashorini vafotiga tarix qilib qoldirib ketdi.
abjad hisobi 898 ga teng.
ning
Bazan tarix moddasi chiqadigan soz jumlalar orasiga qistirib otilishi ham
mumkin. Masalan, Hasanxoja Nisoriy ozining Muzakkiri ahbob tazkirasida
Jomiy haqida malumot berar ekan Umr yoshlari
(kos)ga etganda degan
jumlani qollaydiki, bunda sozining abjad hisobi 81 ni tashkil qiladi va u

shoirning vafot etgan vaqtidagi yoshini bildiradi. (Muzakkiri ahbob 41-bet).
Mana bu tarix Ubaydulaxxon davrida Buxoroda barpo qilingan oliy
imoratlardan biri Mir Arab madrasasining qurib bitkazilishi munosabati bilan shoir
Aziziy tomonidan aytilgan bolib, tarixi manaviyning eng gozal korinishlariga
misoldir:

moddasi
iborasi harflari
Sherning tarix
yigindisidan chiqadi, yani 942 (milodiy 1536).
Tarixnavislik XVIII-XIX asrlarda rivojlanishning yuqori nuqtasiga kotarildi.
Natijada tarixlar nuqtali va nuqtasiz harflarning yigindisidan jamidan ham yaratila
boshlandi. Sodir bolgan voqeaning tarix moddasi nuqtasiz harflardan olingan
bolsa, bu hol muammo ilmida muhmal, nuqtali harflardan olingan tarix moddasi
115
esa mujavhar deb atalgan. Tarixning bu usulida nuqtali va nuqtasiz harflar alohida
yigiladi va birlashtiriladi, song ularning harfiy raqamlari aniqlanadiki, bu sherning
tarix moddasi boladi. Bunda yigilgan harflar bazan mano anglatmasligi ham
mumkin, lekin kozda tutilgan sanani aniq ifodalashi jihatidan ahamiyatlidir.
Bu davrlarda sherda arab harflari nomlarini keltirish orqali ham tarixning
ajoyib namunalari yaratildi:
) () () (
.
Baytda keltirilgan
harflarining abjad hisobidagi raqamlarini
oladigan bolsak 800 ga, 8 ga, 4 ga teng boladi va ular yigindisi
812 ni tashkil qiladi. Bu Durbekning Yusuf va Zulayho dostonining yaratilgan
yilidir. Melodiy yili bilan 1409 yilni anglatadi.
Tarix aytish sanatining oziga xos qatiy qonun-qoidalari mavjud. Unga kora
tarix moddasi yashiringan soz yoki iboradagi raqamlar topilishi lozim bolgan
sanadan ortiq bolsa isqot usulidan foydalanib uni kamaytiriladi, aksincha orttirish
lozim bolsa idhol usuliga murojaat qilinadi.
Xullas tarixlar oz vaqtida juda muhim ahamiyat kasb etgan. Ular oquvchini
oylashga, fikrlashga undagan, tafakkuri doirasini kengaytirishga xizmat qilgan.
Bizgacha Navoiy, Ogahiy, Munis, Komil va boshqa shoirlarning koplab tarixlari
etib kelgan. Tarix janri qolyozma bayozlar tarkibida ayniqsa kop uchraydi.
Chunonchi, OzRFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti
qolyozmalar fondida 1380 hujjat raqami ostida saqlanayotgan bayoz tarkibida
Miriyning 6 ta; 7521 bayozda Muqimiyning 2 ta, 4179 bayozda Nodimning
9 ta ozbek tilidagi, 23 ta fors tilidagi tarixlari mavjud.
Tarix sanati adabiyotimizda bir qator janrlarning shakllanishiga zamin boldi.
1-topshiriq. Quyidagi tarixlarni oqing, daftaringizga kochirib yozing va
ularning sanasini aniqlashga harakat qiling. Ozingiz bilgan, eshitgan tarixlardan
misollar keltiring:

.
Yordamchi holatlar: Tarix moddasi tagiga chizilgan sozlarning abjad
hisobidan chiqadi (1334). Isqot amaliga kora ning qiymatini ayirsak, 1328
qoladi. Bu sanani melodiy yiliga aylantiring.
Mana bu tarix bir bino tamiri munosabati bilan shoir Muqimiy tomonidan
aytilgan. Tarix moddasi tagiga chizilgan sozdan chiqadi.

116

.
Quyidagi tarix Shaybonixon tomonidan Najmiddin Kubro vafotiga bagishlab
aytilgan bolib, tarix moddasi tagiga chizilgan sozlardan chiqadi (1221).

Tubandagi tarix Sirojiddin Xondayliqiy tomonidan Xislatning Armugoni
Xislat bayozining yozib tugallangani (1911) va chop etilgani (1921) munosabati
bilan aytilgan.

Ibn Sinoning tavalludi, ilmga kamol baxsh etishi va vafoti sanalarini
ifodalovchi manna bu tortlik tarix janrining eng yaxshi namunalaridan biri
hisoblanadi:

Manosi: Haqiqat hujjati bolgan Abu Ali Ibn Sino - shajada
yoqlikdan borliqqa keldi (tugildi), shasoda barcha ilmlarni bilib oldi,
takazda bu jahonni tark qilib ketdi.
sozlarining abjad hisobini chiqaring.
MUAMMO
Muammo arab tilidagi - amo sozidan olingan bolib, kor
qilingan, yashiringan degan manolarni anglatadi. U sheriy janr sifatida ozining
qatiy qoidalariga ega bolib, asosan bir, ikki baytdan iborat bolgan tugal manoli
sherdir. Muammoda biron nom (asosan kishi nomi) harflar orasiga yashiringan
boladi va u sarlavhada aniq korsatiladi. Shu bilan birga sherda uning echimi bilan
bogliq bolgan turli imo-ishoralar ham beriladi. Oquvchi muammoni mavjud
maxsus qoidalar aosida tahlil qiladi va echimini topadi. Muammoning echimi arab
harflarining yozilish
holatiga asoslanadi. Uning echimida birinchi navbatda
mantiqdan kelib chiqiladi. Buning uchun manodosh va shakldosh sozlarni aniqlash,
bir tildagi sozning boshqa tildagi manosini topish, badiiy sanat ilmiga murojaat
117
qilib, arab alifbosidagi harflarning shakli, ramziyligiga etiborni qaratish, muammo

qilingan sozlardagi harflar ornini almashtirish, yil hisobi, burj va abjad hisobidan
foydalanish lozim boladi. Shu bilan birga oquvchidan ishorat qilib otilgan harflarni
aniqlab ularni oz orniga tartib bilan togri qoyish va ulash ham talab qilinadi. Ana
shundagina muammo jumbogi togri echiladi.
Adabiyotimizda XIV-XV asrlar muammo janrining gurkiragan davri sifatida
qayd etiladi. Lekin muammoning dastlabki namunalari qachon va qaerda paydo
bolgani
masalasiga
hali ham aniqlik
kiritilganicha
yoq. Islom
entsiklopediyasidagi malumotga kora, arablar mazkur janrning ilk ijodkorini
mashhur aruzshunos Xalil ibn Ahmad deb biladilar. Ajam olimlari esa dastlabki
ijodkorni Ali Ibn Abu Tolib deb faraz qiladilar.
Ozbek adabiyotida ham XV asrning I yarimlariga qadar, shoirlarning
muammo janrida ijod qilganliklari nomalum, ammo adabiyotimizda muammo
janrining ilgaridan, yani Navoiyga qadar ham mavjud bolganiga ishora qiluvchi
misralar mavjud, deb yozadi shu davrlar tadqiqotchisi E.Rustamov va Lutfiyning
quyidagi baytini misol tariqasida keltiradi:

.
Lekin Navoiy davrida muammonavislik juda tez suratlar bilan rivojlandi.
Navoiyning Devoni Foniy asari tarkibiga shoirning besh yuzga yaqin fors-tojik
tilidagi muammosining kiritilishi bu davrda muammonavislikning kamolot
bosqichiga kotarilganini isbotlaydi. Navoiy ozbek tilida ham muammo janrining
koplab ajoyib namunalarini yaratdi. Ular shoirning turli asarlari tarkibidan keng
orin olgan. Shoirning mana bu mashhur muammosi mazkur janrning eng yaxshi
namunasi hisoblanadi:

.
Baytda dan chiqarish kerakligiga ishora qilinmoqda. Shunda
qoladi va u yaxshilik, baxt manolarini beradi. Dunyoda hech narsa boqiy
emas, hamma narsa otkinchi, shunday ekan chiroyli amallar bajarib yaxshi ot
qoldirishga urinish lozimligini uqdirmoqda shoir.
Navoiy qalamiga mansub mana bu muammo Hasan ismiga aytilgan bolib,
muammoni echish shartiga kora sozidan ni chiqarish lozim.
Shunda qolgan harflardan ismi hosil boladi:

.
118
Muammo nasrda ham yaratilishi mumkin. Navoiy asarlari sarlavhalarining

aksari muammo janri asosiga qurilgan. Hayratul-abror dostonining on birinchi
maqolotida ana shu holni kuzatish mumkin. Unda ilmning jahl-nodonlik
qoronguligini yorituvchi quyosh, oy va yorug kun ekani muammo yoli bilan
anglatilgan:
- ilm sipehrining baland axtarligidakim, jahl tunini yorutmoq uchun
ayni () quyoshdin, lomi ( )oydin va mimi ( )kunduzdin nishona aytur.
Mazkur muammo muammo aytish qoidalaridan tasmiya, hisob va
sozidagi quyoshga (arab

tilida quyoshning ayn deb ham atalishiga ishora), oy (abjad hisobida 30 ga
teng), kunduz (arab tilida kunduz)ni anglatadi. Bu harflar jam bolib,
talmeh usulidan istifoda etish orqali echiladi.
sozini tashkil qiladi.

Navoiyning mana bu muammosi esa badiiy sanatlardan tashbeh asosiga
qurilgan:

.
Bayt mazmuniga etibor qilinadigan bolsa, unda gozal mahbubaning terlagan
yuzi suvni toyib ichgan gulning ochilishiga tashbeh qilinayapti. Misralarni muammo
usullari boyicha sharx qiladigan bolsak, quyidagi holat yuzaga chiqadi. Malumki,
arab tilida suv deb ataladi. Agar, ana shu ni toyib ichsa, boshqacha
qilib aytganda ning orasiga kirsa gul ochiladi, yani ismi hosil
boladi, demoqchi shoir.
Muammo janr sifatida XV asrda ortalarida taraqqiyotning yanada yuqori
nuqtasiga kotarildi. Natijada ilm toliblari, shoir va ulamolar uchun muammo aytish
va uning echimini topish katta sinov, imtihonga aylandi. Muammonavislik fan
sifatida maktab va madrasalarda mahsus oqitila boshlandi. Manbalardan malum
bolishicha, Navoiy etiborini qozonish va uning suhbatidan bahramand bolishga
ishtiyoqmand bolganlar muammo aytish va echishning qonun qoidalaridan yaxshi
xabardor bolishlari, chiroyli va mazmunli muammo ayta bilishlari talab qilingan. Bu
yol bilan ularning fikrlsh doirasi, mahorati darajasi belgilangan.
Muammo janrining keng taraqqiysi uning nazariyasi bilan bogliq asarlarning
yuzaga kelishini taminladi. Dastlabki asar Sharofiddin Ali Yazdiyning qalamiga
mansub bolib, Hulali mutarraz dar fanni muammo va lugz deb ataladi. Bu
asarning yaratilishi muammo aytish va echishning qonun-qoidalari, usullari, shartlari
borasida baxs etuvchi koplab qator nazariy risolalarning yaratilishiga sabab boldi.
Buyuk fors-tojik shoiri Abdurahmon Jomiyning Hulyatul-hulal, Risolai muammoi
mutavassit, Risolai muammoi sagir va boshqa asarlari shular jumlasidandir.
119
Alisher Navoiy mazkur asarlarni katta diqqat va hurmat bilan oqigan, ozining
ijodida ulardan keng bahramand bolgan. Lekin ilm toliblarining ulardan istifoda
etishlarida biroz qiyinchiliklar ham yoq emasligini alohida takidlaydi. Bu
qiyinchiliklarni muammo qoidalarining tartib bilan bayon qilinmaganligida deb
biladi. Yani Muammoning biron qoidasiga keltirilgan misol hali oquvchi xabardor
bolmagan qoidaga ham tegishli boladi. Ana shularni nazarda tutib ustozi Jomiy
bilan maslahatlashgan holda muammo janrining nazariy asoslarini ilmiy jihatdan
belgilab beruvchi Risolai mufradot asarini yaratadi. Jomiy risolani oqib chiqib
juda yuqori baho beradi va ogliga uni maxsus qollanma sifatida tavsiya qiladi.
Risolai mufradotda muammo janrining ichki qoidalari sodda va tushunarli
qilib bayon qilingan. Har bir qoida mazmunini yorqin ifodalovchi muammolardan
misollar keltirilib fikr isbotlangan.
Asar katta uch bolimga bolingan, bolimlar oz navbatida yana bir necha
bolaklarga bolinadi:
I. Amoli tasxili, yani osonlashtirilgan amallar.
Bu qism oz navbatida yana tort qismga bolinadi:
1. Intiqod saralash, yani muammo qoidalaridagi mahsus ishoratga muvofiq
soz yoki harflarni tanlash.
2. Tahlil hal qilish, yani sherning manosiga etiborni qaratish, tahlil qilish.
3. Tarkib biriktirish, yani sherdagi muammoni ifodalayotgan soz yoki
harflarni yigish.
4. Tabdil ozgartirish, yani muammo yashirigan sozlarni yoxud harflar
ornini almashtirish.
Demak, tasxil amaliga kora, avvalo sherdagi ishoraga etibor qaratilib u
asosida muammo qilinayotgan soz yoki harflar saralab olinadi, song misralardagi
sozlar manosi tahlil qilinib, muammo yashiringan soz va harflar yigiladi, lozim
bolgan taqdirda esa muammo yashiringan soz yoxud harflar orni almashtiriladi.
II. Amoli tahsili, yani hosil qilish amallari.
Bu bolim yana sakkiz qismga bolinadi:
1. Tansis va taxsis. Bu oshkor qilish degan manoni bildiradi. Yani bir
narsani boshqa bir narsaga maxsuslash, moslash kerak boladi.
2. Tasmiya nomlash. Bu qoidaga muvofiq muammo echimida harflar nomini
qollash, atash lozim boladi.
3.Talmeh ishora qilish. Mumtoz adabiyotdagi manaviy sanatlardan biri
bolib, adabiyotdagi yoki xalq ogzaki ijodida bolgan hodisalar, asar qahramonlari
nomlariga ishora qilish demak.
4. Ishtirok sheriklik, birgalashish, qoshilish demak.
5. Kinoyat yashirin kinoya, qochirimlarga ishora.
6. Tashif xato qilish, ozgartirish. Bu amal harf sanati bilan bogliq bolib,
yozuvda xato qilish degan manoni anglatadi, yani muammo qilinayotgan sozni
topish uchun harflar ornini ozgartirishga ishora demak.
7. Istiora va tashbeh juftlashtirish, yani predmet, hodisa va voqealarni ijodiy
juftlashtirish orqali ular orasidagi oxshashlikka ishora qilishdir.
120
8. Hisob muammo qilinayotgan soz yoxud ibora tarkibidagi harflarning

raqamiy tengligini abjad yoli bilan hisoblashga ishora.
III. Amoli takmili yani mukammallashtirish amallari. Bu bolim ham uch
qismga bolinadi:
1. Talif ulash, yani aniqlangan harflarni birlashtirib kelishimli qilish, mano
chiqadigan qilib togrilash.
2. Isqot soqit qilish, yani muammo qilinayotgan soz yoxud iboradagi
ortiqcha harflarni yoq qilish, olib tashlash demak.
3. Qalb teskariga aylantirish, yani hosil qilingan, aniqlangan muammo
sozini odatdagidek ongdan chapga emas, chapdan ongga qarab oqishga ishora.
Korinadiki, muammo echimining oz qonun-qoidalari, koplab usullari
mavjud. Navoiy muammo qoidalarini bayon qilishda tadrijiylikka qatiy amal qilgan.
Avvalo tashil soddalashtirilgan, song tahsil - muammoni hosil qilish usullari
va takmil muammoni hosil qilishning mukammallashtirilgan amallarini tartib bilan
bayon qilib bergan. Muammo qoidalarining soddalashtirilgan va tartibli bayoni
bolmish ushbu nazariy asar yosh ijodkorlar, tolibi ilmlar va muammonavislar uchun
oz davrida muhim dasturul amal bolib xizmat qilgan.
Navoiyning ozbek tilida yaratgan muammolari borasida shuni aytish joizki,
ularda shoir muammo qoidalaridan taxlil va tarkib (sheriy mano va
muammolik manolariga ishora qilish); tarodif va ishtirok (bir sozni kop
manoda va bir necha sozni bir manoda qollash); istiora va tashbeh (bir
narsani aytib ikkinchisini kozda tutish); talmeh (mashhur mavzu va asar
qahramonlari nomlariga ishora); tashif (harf sanatiga ishora); tasmiya (harf
nomlarini keltirish) va boshqa amallardan juda orinli va unumli foydalangani kozga
tashlanadi. Uning Garib ismiga aytilgan mana bu muammosi tahlil va tarkib,
intihoq, tabdil, tashif, isqot va abjad hisobi amallariga asoslangan.
Chok bagrim tarafin aylading ikki parkand,
Birini tashlabon oxir, birini etting payvand.
Bayt manosi: Chokli bagrimni ikkiga ayirding, uning birisini tashlab,
ikkinchisini payvand etting.
Baytda muammoning echimi bagrim sozi bilan bogliqligiga ishora
mavjud. Yani bagrim
sozining bosh va oxirgi harflarini isqot qilsak
qoladi. Baytdagi ikki sonining harfiy ifodasi dir. Ana shu ni hosil
bolgan sozga payvand qilsak ismi hosil boladi.
Navoiyning Hayratul-abror dostonining sakkizinchi maqoloti sarlavhasida
ham tashbeh va hisob usuli amali asosida vafo sozi muammo qilinganki,
uning echimi mavjud ramz va ishoratlar mohiyatining mazmunini tushunib etish va
aniqlash bilan bevosita bogliq. Shoir oz zamonida vafo kabi ulug nematning
tobora yoqlikka yuz tutib, vafodor kishilarning noyob bolib topilmas darajada
ekanini kuyunib yozadi. Vafo bobidakim, - vovi semurg
121
- sinining
dahyakidek nihondur va - fosi Qof togi ostidagi dek ayon va - alifi

- kimyo tubidagi alif nishonasi va nuqtasi mehri giyoh botasining
donasi. Bas, bularni tama qilgon kishining ishi suv sathida yugurmak bolgay va
qora erda kema surmak.
Bu imo-ishoralardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, vafo ning harfi
simurg sozidagi ning dahyaki, yani ondan biri ( harfining
raqamiy tengligi oltmish bolib, uning ondan biri olti hisoblanadi, vov harfi ham
oltiga teng. Semurg nomi boru ozi yoq afsonaviy qush). sozining
oxirgi harfi (Bu ham afsonaviy tog bolib, faqat nomi mavjud, ozi yoq). Vafo
sozining alifi sozining ostidagi alif bolib, u ham kamyob. Fe harfining
nuqtasi esa mehrigiyoh daraxtining donasi. Demak, mehrigiyoh daraxti ham yoq
narsa. Shunday ekan, ularni axtarmak, yoq narsani qidirib vaqtni zoe ketkazmak
bilan barobar, demoqchi shoir.
Navoiy ana shunday ramziy ishoralar orqali oz zamonida yoqolib borayotgan
vafo soziga tavsif beradi va uni semurg, qof togi, mehrigiyoh kabi nomi boru
ozi yoq bolgan mubhamlarga tenglashtiradi.
Muammo qoidalarining taxlil, tarkib, talmeh, tashif kabi usullaridan
istifoda etib yaratilgan muammolar Navoiyning Farhod va Shirin dostonida ham
uchraydi. Doston qahramoni Farhod ismini muammo yoli bilan ikki xil izohlash
mumkin ekanini taniqli adabiyotshunos olim N.M.Mallaev aytib otgan edi.

.
dan ni va sozlaridan bosh
Misralardagi
harflarni olib, ularni birlashtirsak, yani, isqot va talif amallariga asoslansak
ismi hosil boladi.

Huddi shu usul quyidagi baytda ham qollangan:

.
Yani, birinchi misra tarkibidagi
sozlarining bosh harflari yigindisidan ismi hosil boladi.
122
Alisher Navoiyning ellik ikkita ozbek tilidagi muammosi uning Navodirush

shabob devoni tarkibiga kiritilgan. Hilol nomiga aytilgan muammo shularning
biridir.

.
Muammoning echimi uchun diqqatni va sozlariga qaratish
lozim. dan chiqarilsa, u xalok boladi, yani qoladi.
sozining oxir boshidagi har nekim bor erdi, tashladi misrasi ishorasiga kora
ni olib tashlasak, qoladi. Avval chiqarib olingan ni ga ulansa,
nomi hosil boladi. (Muammoning echimi qoidalarga kora muammo qilinayotgan
sozdagi harakatlar ornini almashtirish mumkin).
Bobur ismiga aytilgan mana bu muammoning echimida esa muammo
qoidalaridan hisob, isqot, tabdil va talif usullariga amal qilish talab
qilinadi:

.
Muammo qilinayotgan nomni topish uchun avvalo, tabdil amaliga asoslanib
sozini uning arabiysiga, yani soziga almashtiriladi va isqot usuli

asosida uning sini tashlab si olinadi. Hisob amaliga kora raqamining
harfiy ifodasi niki esa harflaridir. Harflarni talif amali
asosida ulab yozsak nomi hosil boladi.
Quyidagi muammo esa muammo aytish qoidalaridan tasmiya usuliga
asoslangan:
()
.()
Baytda jon va xun sozlari muammoning echimiga ishora sifatida
berilgan. Alif togri bolgani sababli inson uchun aziz bolgan
ning ortasida
yashaydi. Vov egri bolgani uchun ning, yani qonning ortasiga yashiringan,
deya insonning yaxshi va yomon amallariga ishora qilinadi. Muammoga halollik,
togrilik, insonga hurmat, baxt keltiradi; egrilik, yomonlik esa razolatga boshlaydi,
degan mano singdirilgan.
Mana bu muammo muammo bitish qoidalaridan hisob usuliga asoslangan:
123

.
Muammoning echimini topish uchun sozini parchalab undan oltini,
yani ni ( ning raqamiy tengligi 6) olib, unga birni, yani alifni qoshish kerak.
Shunda 7 hosil boladi. 7 raqamining harfiy ifodasi dir. orniga
harfini qoyib oqisak ismi hosil boladi.
Muammo janrining taraqqiysi bu sheriy shaklda tanqidiy fikrlarni ifodalash
imkonini ham berdi. Adabiyotshunos A.Ibrohimov Zayniddin Vosifiyning muammo
janridan foydalanib Kochkinchixonning muhrdor vaziri Yusuf Malomatiyni qattiq
hajv qilganini yozadi. Yigirma bir baytdan iborat ushbu muammo hajviya tarkibida
beshta sozga aytilgan muammo mavjud. Mazkur sherda sheriy shakl masalasida
chetga chiqilgan bolsada, ammo muammo aytish va echishning barcha qonun
qoidalariga tola amal qilingan. Sher muammonavislikning yangicha bir korinishi
sifatida, hamda hajviy sozlarni muammoga kiritish nuqtai nazaridan ahamiyatlidir.
Xullas, muammo janri adabiyotimizda mavjud badiiy vositalarni sherda
mohirona qollay bilish, hozirjavoblik, aqlni peshlash, tafakkur doirasini
kengaytirish, yashiringan goyani muammo qoidalari asosida echish va bu yol bilan
kitobxon ruhiyatini kotarish vositasi sifatida oz vaqtida juda muhim rol oynaydi.
Topshiriq: Quyidagi muammolarni oqing, daftaringizga kochirib yozing.
Muammoning manosini chaqib, muammo yaratishning qanday qoidalariga amal
qilinganini aniqlang va shu asosda uning echimini toping:

.
Mazmuni: Kozing meni kordi, men uni yaxshi kora olmadim. Sendan
umidim shuki, kozlaringni toyguncha korsam.
Muammo Navoiy Samarqandda ekanida keksa shoir Aloi Shoshiy tomonidan
Navoiy ismiga aytilgan. Muammoning echimi uchun tayanch sozlar:
arab tilida (Isqot usulidan foydalaning)

arab tilida ( li)
( ser) sozining shakldoshi

.
Mazkur muammo Navoiy tomonidan shoh soziga aytilgan.

124
.
Bu muammo Navoiy tomonidan "Tohir" ismiga aytilgan.

.
Mazkur muammo Navoiy tomonidan Odil ismiga aytilgan.
Ozingiz bilgan, eshitgan muammolardan ham namunalar yozing va echimini
topishga harakat qiling.
TUYUG
Bu sheriy shakl ozbek adabiyotiga xos janr bolib, uning ildizi turk xalqining
ogzaki ijodiga borib taqaladi. Tuyug va uning ayrim xususiyatlari haqidagi
dastlabki malumot Alisher Navoiyga taalluqlidir. U ozining Mezonul-avzon
asarida Tuyuq ikki baytqa muqarrardur va say qilurlarkim, tajnis aytilgay va ul
vazn ramali musaddasi maqsurdur deya tarif berib otgan. Shoir tuyug janrining
turk ulusi, xususan, chigatoy xalqi orasida keng tarqalgani, majlislarda chiroyli va
nozik soz oyini sifatida istifoda etilganini uqdiradi. Navoiyning bu fikrlari Bobur
tomonidan yanada takomillashtirilgan. Bobur ozining Risolai aruz asarida
tuyugning tort misrasi ham tajnis asosiga qurilishi mumkinligi va yangi shakl
tuyug-qita shaklining mavjudligi haqida xabar beradi. Katta adabiyotshunos
B.Valixojaevning takidlashicha, bunday qita-tuyugning chiroyli namunasi Munis
Xorazmiy ijodida ham mavjud. Shuningdek, Bobur tuyugning tajnissiz shakli
bolishi ham mumkin ekanini aytib otgan. Bunday tuyuglar ruboiyga yaqin turadi.
Tuyug janri xalq ogzaki ijodiga nihoyatda yaqin bolgani sabab XV asrda
Xuroson va Movaraunnahr turkiy xalqlari orasida juda keng tarqalgan. Uning
dastlabki chiroyli namunalari Sakkokiy va Atoiylar ijodida uchraydi. Garchi ularning
tuyuglaridan namunalar bizgacha etib kelmagan esada lekin omonim sozlardan
mohirona istifoda etib yaratilgan gazallari tarkibidagi misralar tuyug janriga
namunali misol bola oladi:

.
Navoiyning Mezonul-avzon asarida keltirilgan mana bu tuyugi ham bu
janrning xarakterli namunasi hisoblanadi:

125

Sakkokiy misralarida yoqmoq felidan tajnis sifatida istifoda etilgan bolsa,
Navoiy tuyugining radifini yolabmudur omonim sozi tashkil qiladi. Har ikki shoir
ham mazkur lafzlarni turli manolarda qollab tajnis sanatining ajoyib namunasini
yaratishga muvaffaq bolganlar.
Sakkokiy sherining birinchi misrasida yoqmoq sozi yondirmoq
manosida, ikkinchi misrada yoqimli, hush yoqmoq va tortinchi misrada
surtmoq, surkamoq manolarida qollangan.
Navoiy tuyugining birinchi misrasida yolabmudur sozi yoki labmudur,
ikkinchi misrada yalabmudur, tortinchi misrada oqni yoyga joylamoq yani,
yolamoq manolarida qollanilgan.
Alisher Navoiy mahoratining yangi qirralarini namoyish etuvchi on uchta
tuyugi uning Badoeul-vasat devoni tarkibiga kiritilgan. Uni misolda ham korish
mumkin:

.
Sherda butun sozining omonim shakllaridan foydalanilib ajoyib soz oyini
uyushtirilgan. Misralarda butun sozi uch xil 1) jamiki; 2) toliq; 3) bu kecha
manolarini ifodalab kelmoqda.
Ozbek mumtoz adabiyoti lirikasining original janri bolmish tuyugining eng
yorqin namunalari Lutfiy ijodida uchraydi. Shoir tajnis sozlardan mohirona istifoda
etib, shu sozlar vositasida ajoyib soz oyinlarini uyushtirishga muvaffaq bolgan.
Uning qalamidan tokilgan misralar tuyug janrining betakror namunalari
hisoblanadi. Shoirning yigirmadan ortiq tuyugi bizgacha etib kelgan. Quyidagi
tuyug ana shularning biridir:

.
Misralarda yosh sozi uch orinda uch xil 1) koz yoshi; 2) umr; 3) hol
manolarini ifodalamoqda.
Shoirning mana bu tuyugi ham mazkur shaklning gozal namunasi
hisoblanadi:

126

.
Mazkur tuyugda ham yozamen - adashmoq, sargardon bolmoq, yoz
fasli va yozmoq manolarida qollangan.
Shoirlar tuyug uchun tajnis sozini tanlashda bazan arab yoki fors tilidagi
omonim sozlardan ham istifoda etganlar. Chunonchi, Lutfiyning quyidagi tuyugi
arab tilidagi ol (qizil) sozining omonimlari asosiga qurilgani va shoirning yangi
topilgan ijod namunasi sifatida etiborga loyiq:

.
Korinadiki, olina sozi birinchi misrada qizil, ikkinchisida hiyla,
tortinchisida peshanaga bitilganini kormoq manolarini ifodalab kelmoqda.
Tuyug janrining diqqatga sazovor namunalari Bobur ijodida ham mavjud.
Shoir yoqildi sozining "yoydek egmoq", "otga yoqmoq", "bayon aylamoq" kabi
omonimlaridan istifoda etib sanatkorona tajnis yaratishga, soz oyinini
uyushtirishga muvaffaq bolgan:

.
Boburning mana bu tuyugi ham tajnis sanatining chiroyli namunasi
hisoblanadi:

.
Misralarda yoroydurur sozi uch xil 1) yorim oydek, 2) yaramoq, 3)
Ray shahri manolarida qollangan.
Tuyuq janri Navoiydan keyin yashab ijod etgan shoirlar tomonidan ham
muavaffaqiyat bilan qollanildi.

127

.
Mazkur tuyug Fazliy Namangoniy qalamiga mansub bolib "ot" sozi "olov",
"ot-olan", "kechirmoq" manolarida qollangan.
Qolyozma bayozlar tarkibida tuyuglar ayniqsa kop uchraydi. Mirzo,
Iskandar Mirzo, Abubakr Mirzo, Azmiy, Ogahiy, Majruh, Kobiliy va boshqa shoirlar
mazkur janrning sanatkorona ijod qilingan koplab namunalari yaratdilar.
TAJNIS
Tajnis lafziy sanatlardan biri bolib, biror narsa bilan oxshash bolmoq
degan manoni anglatadi. Qadimda tajnis jinas deb ham yuritilgan. Bu sanat
sher baytida keltirilgan manan har xil, ammo shaklan oxshash ikki soz orqali
muayyan fikr, lavha yoki timsolni tasirchan ifodalash uchun xizmat qiladi. Tajnis
sanatining oziga xos xususiyati shundaki, u turkiy adabiyotda vujudga kelgan
tuyug janrining shakllanishiga sabab bolgan, rivojini taminlagan.
Tajnisning tajnisi tom, tajnisi noqis va tajnisi murakkab kabi turlari
mavjud. Tajnisi tom - toliq tajnis deb ham ataladi. Bunda sozning yozilishi va
talaffuzi bir xil lekin manosi har xil boladi.
Tajnisi noqis oz nomidan ham anglashilib turganidek, nuqsonli, toliq
bolmagan tajnisdir. Tajnisning bu korinishi muharraf harfli deb ham ataladi.
Sanatning bu turida jinsdosh sozlar toliq tajnis bola olmaydi, yani tajnisli
sozlarning yozilishi birday, ammo harakatli harflarda (unlilarda) tafovut boladi, shu
sabab mano ham turlicha chiqadi.
Tajnisi murakkabda esa jinsdosh sozlarning biri alohida va ikkinchisi ikki
yoki undan ortiq sozdan iborat boladi.
Navoiyning mana bu tuyugi tajnisi tomning eng yaxshi namunalaridan biri
hisoblanadi:

.
Misralarda oting sozi uch xil manolarda istifoda etilgan: 1) ism, 2) ot (uy
hayvoni) 3) otmoq.
Mana bu misralar Xojandiy qalamiga mansub bolib, tajnisi murakkab
sanatining etuk namunasidir:
Chu Navroz boldi, navroz ichra piroz,
Otodi oglining otini Navroz.
128
Misralarda shoir uchta tajnis sozini qator qollangan. 1) Navroz bahor

bayrami, 2) yangi yil manosida, 3) shahzoda ismi.
MUVASHSHAH
Qolyozma bayozlar tarkibida kop uchraydigan, harflarga asoslangan sheriy
sanatlardan biri muvashshahdir. U arabcha tashveh sozidan olingan bolib, asosi
vashshaha () belni boglamoq, bezamoq, ziynatlamoq manolarida kelib, shu
asosda sozi yasalgan. Bu janr emas, sheriy shakldir, shu sabab gazal,
muxammas, musamman, mustaxzod, masnaviy kabi janrlarda yaratilishi mumkin.
Muvashshahning har bir misra, bayt yoxud bandining boshlanish harflari sirasidan
shoir konglida yashirin bolgan biron kimsaning nomi kelib chiqadi. Bazan ism
misralar tarkibidagi sozlar orasiga yashiringan boladi. Bunday holda muvashshah
muammo usulida echiladi. Sherning oxirgi bayt yoki bandida uning muvashshah
usulida bitilganiga ishora qilib otiladi.
Muvashshahning kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Chunonchi rus
sharqshunos olimi I.Yu.Krachkovskiyning yozishicha, ilk muvashshah, uning shakli
shamoyili va muayyan tartibda tuzilishi (sistemasi) borasidagi fikrlar X asrda
Arabistonda yashab ijod etgan shoir Muqaddam ibn Muafa al-Kabriy qalamiga
mansub.
Ozbek adabiyotida esa dastlabki muvashshahlarning qachon yaratilgani
borasidagi malumotlarga ega emasmiz. Qolyozma bayozlar tarkibida uchraydigan
Mushfiqiy, Tole, Xilvatiy, Munis, Ogahiy, Zoriy, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat,
Roqim, Vali, Doiy, Kamiy, Qoriy, Mirzo Sodiq, Havoiy qalamlariga mansub
muvashshahlardan anglashilicha, bu sheriy shakl adabiyotimizda XVIII-XIX
asrlarda ancha keng tarqalgan. Chunonchi, Ozbekiston Fanlar akademiyasi Abu
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida 7586 hujjat raqami
ostida saqlanayotgan qolyozma bayoz tarkibida Mirzo Sodiqning muvashshahi
muasammani mavjud bolib, uning har bandi boshlanish misralari harflari sirasidan
Bibinoz ismi kelib chiqadi.
Qoqon adabiyoti muzeyi fondida 299-hujjat raqami bilan saqlanayotgan
qolyozma bayoz tarkibidagi mana bu muvashshahdan esa Malakzod ismi kelib
chiqadi. Muvashshah gazal janrida bitilgan:

.

129

Sobiq Qolyozmalar instituti, hozirda Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti Hamid Sulaymon fondida 88-hujjat raqami bilan
saqlanayotgan qolyozma bayoz tarkibida ham Shavqiyning mustahzod janrida
yozilgan muvashshahi mavjud. Uning har bir bandi bosh harflaridan va har bir
baytidan tamiya, yani muammo yoli bilan Dilbari jonam, Bobo Ahmad,
Sururi donam va yana Bobo Ahmad ismlari kelib chiqadi. Bu muvashshahning
murakkab turi bolib, adabiyotimiz tarixida juda kam uchraydi.
Jahon Otin Uvaysiyning quyidagi muammosi ham muvashshah usulida
yaratilgan bolib, unda shoirning ismi jahon sozi yashiringan:
() () ()
.
Harfiy sanat asosiga qurilgan ushbu muvashshahi muammoning birinchi
misrasidagi harflar sirasidan
hosil boladi. Ikkinchi misrasidagi dilimda
nuqtasi, bagrimda dogi iboralarida nun harfiga ishora mavjud.
yoniga
qoyilsa ismi kelib chiqadi.

Xullas muvashshah gazal, ruboiy, fard janrlari singari hozirda ham zamonaviy
shoirlar ijodida muvaffaqiyat bilan qollanilmoqda.
Topshiriqlar. Muvashshah namunalaridan (u zamonaviy muvashshah ham
bolishi mumkin) bilganlaringizni arab imlosida kochirib yozing. Ozingiz ham oz
ismingizga yoki ortoqlaringiz ismiga muvashshah bita olasizmi? Harakat qilib
koring.
LUGZ VA CHISTON
Lugz muammoga oxshash sheriy sanatlardan biridir. Farqi shundaki, lugz
savol tarzida tuziladi va shu tomoni bilan u chistonga ham oxshab ketadi. Lekin
lugz chistonga nisbatan hajman kattaroq boladi. Lugzning xususiyatlaridan biri
130
shundaki, unda biron narsa sanatkorona noziklik bilan sheriy tasvir qilinadi.
Tasvirdan osha narsa yoki predmetning xususiyatlarini fahmlab olish talab qilinadi.
Lugzning dastlabki namunalari fors-tojik adabiyoti namoyandalari Rudakiy,
Mushfiqiy, XI asr shoiri Manuchehriy ijodlarida uchraydi. Ularning lugzlari
kamon, tiyg kabi predmetlar tavsifiga bagishlangan.
Ozbek adabiyotida lugz janr sifatida keng tarqalgan emas. Uning ayrim
namunalari Alisher Navoiy ijodida uchraydi. Shoirning ozbek tilidagi onta lugzi
uning ikkinchi devoni Navodirun-nihoya tarkibida mavjud.
Biron narsa yoxud xodisaning xarakter va belgilarini sanatkorona sheriy tarif
tavsif etish orqali kitobxonni uni topishga dalolat qiladigan sher chistondir.
Chiston forsiy soz bolib chist nima, on u, u nima? degan soz birikmasidan
tashkil topgan. Chiston xalq ogzaki ijodi zamirida vujudga kelgan bolib
topishmoqlarga yaqin turadi. Qadimda uni lugz deb ham ataganlar. Chiston janrida
bitilgan sher kopincha tort, olti, bazan on misradan iborat boladi. Ozbek
adabiyotida chistonning dastlabki namunalari Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan.
Uning Miqroz - qaychi nomiga aytilgan chistoni bu janrning yaxshi
namunalaridan biri bolib hisoblanadi. Unda qaychining xususiyatlari tavsiflanadi:
Na qushlar erkin alarkim, biror durur qanoti,
Qanotining uchida har birisiga minqor.
Biror ayoglari ham boru turfaroq bukim,
Ayog uchida biror koz ham ettilar izhor.
Qachon ayoqlarin almashtirurlar ul soat,
Qanot urarga bolurlar toyurdek tayyor.
Qanot kop urmoq ila bir qari ucharlari yoq,
Ucharda garchi qaridur alarga istizhor.
Navoiy chistonlari qalam, tanga, oq, anor va boshqa predmetlar
tasvir tavsifiga bagishlab aytilgan bolib, ulardan shoirning kuzatuvchanlik
hofizasining naqadar teran ekani anglashiladi. Chiston janri ijtimoiy-siyosiy va
falsafiy masalalarni obrazli qilib ifodalashda ham qulay lirik tur bolib hisoblanadi.
Navoiyning anorga bagishlab aytgan chistoni ijtimoiy mazmunining chuqurligi
bilan alohida ajralib turadi.
Na mijmardur, tola axgar, vale ul mijmar andomi,
Erur sun ilgidin gohe musaddas, goh musamman ham.
Chiqar ravzandin axgar dudiyu bu turfakim, oning
Otiga dud yoqtur, mijmariga balki ravzan ham.
Otu mijmar dema, bor ul sadafkim, durlarin oning
Evurdi qonga davroni mushabid, charxi purfan ham.
Agar bu nav emas, bas ne uchun barmoq kuchi birla
Boshar jismi, oqar qoni, anga majruh bolub tan ham.
Nechakim tabi noridur va lekin meda noriga,
Berur taskin, munung nafin topibmen voqean men ham.
Chistonlar Navoiydan keyin ham yaratilgan. Uvaysiy, Ogahiy, Uzlat,
Abdugafur va boshqa shoirlarning mahorat bilan bitgan chistonlari qolyozma
131
bayozlar tarkibidan keng orin olgan. Quyidagi chistonda (muallifi nomalum) labga
qoyib chalinadigan chang asbobi tasvirlangan:
Ul na lubatdur degil ey zufunun,
Boshi egri, holati bolmish zabun.
Mohvashlar lalin opmak chogida,
Nola aylar xoh kunu xoh tun.
Korinadiki, chistonda tavsif tasvir asosiy orinni tutadi, muammoda esa
mano birinchi orinda turadi. Har ikki janr ortasidagi yaqinlik chistonning ham
(ayrimlarining), muammoning ham echimi bevosita abjad hisobi bilan bogliqligida
korinadi. Quyidagi chiston fikrimizning dalilidir:

.
Chistonda tasvirlanayotgan narsa nomini topish uchun keltirilgan raqamlarning
harfiy ifodasini topib orniga qoyish va ularni ulab oqish kerak.
Chunonchi
abjad hisobida harfini, harfini,

ifodalaydi. Hosil bolgan harflarni ulasak sozi hosil
esa harfini
boladi. Demak, chiston sher soziga aytilgan ekan.
Mana bu chiston Ogahiy tomonidan aytilgan bolib, unda ismi boru ozi
unitilayozgan vafo sozi yashiringan.

Chistonda tasvirlanishicha qushning boshi olti bu abjad hisobida harfini
ifodalaydi, qanoti sakson bu harfini beradi, ayoq bir bir alif harfini
ifodalaydi. Harflarni birlashtirsak sozi kelib chiqadi. Korinadiki, vafo sozi
sherda aytilganidek 6, 80, 1 raqamlari ichiga yashiringan.
Chistonlar nasrda ham yozilishi mumkin:

Tarjimasi: Bu nimaki, osmon falakning yurishidan (aylanishidan) u oyinda. U
doimo yol yuradiku lekin qadam bosmaydi.
Mazkur chistondagi tasvir va tavsif osmonda suzib yuruvchi bulutlarga
qaratilgan.
Xullas chistonlar yashirin holatda berilgan narsa yoki predmetning xarakterli
belgilarini tasvirlash orqali oquvchini oylashga, tafakkur qilishga undab, ular
xotirasining osishiga, zehnining otkirlashuviga omil bolgan.
132
1-topshiriq. Quyidagi chistonlarni oqing, arab imlosida daftaringizga kochirib

yozing va javobini topishga harakat qiling:
Ul nadurkim, sabz tonluq, yoz yogochning boshida,
Qish yalangoch aylagay barcha xaloyiq qoshida.
Barcha qushlarning songoki ichida,
Ul na qushdurkim, songoki toshida (yongoq).
Ul nadurkim, bir kelin ozi chotir,
Etti qat parda ichida misli hur (makkajoxori).
Ikki mahbubni kordim, ikkisin kindigi bir,
Ikkisin orasiga tushsang topadursan kassir (qaychi).
Uvaysiyning yana qanday chistonlarini bilasiz?
TOPISHMOQLAR
Topishmoqlar xalq ogzaki ijodining keng tarqalgan turi bolib, chistonlarga
yaqin turadi. Topishmoqlarda asosga olingan biron narsa uning oziga oxshash
bolgan ikkinchi bir narsaning xususiyatlaridan kelib chiqilgan holda tasvir etiladi,
yani osha topilishi lozim bolgan predmetning oziga xos tomonlari belgisi, sifati
malum ramz, ishoralar orqali beriladi. Oquvchi topishmoqni ana shu ishoralar orqali
oylab topadi. Topishmoqlar malum bir predmet, narsa, muhim soz, shahar nomlari
va boshqalarga qarata aytilishi mumkin. Kuzatuvlar topishmoqlarning arab harflari
ust va ostiga qoyiladigan nuqtalar, ularning miqdoriga qarata aytilishi mumkin
ekanligini ham aniqlashga imkon berdi. Qolyozma bayozlar tarkibiga ana shunday
topishmoqlarning birini uchratdik. Topishmoq matnini toliq keltiramiz:

Mazkur topishmoqda arab harflariga qoyiladigan nuqtalarning faqat uchta
bolishi, shom, menda, senda va yoq sozlarida ularning mazmundan kelib
chiqilgan holda turli orinlarda va kerakli miqdorda qoyilganiga ishora mavjud.
Korinadiki,
topishmoqlar
oquvchini
sinchkovlikka
undaydi,
kuzatuvchanligini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi, hayolot ufqini kengaytirishga
xizmat qiladi.
133
Biz yuqorida korib otganlarimiz ayrim adabiy janr va sanatlar bevosita arab
harflari bilan bogliq edi. Qolyozma asarlarni, jumladan bayozlar tarkibini kuzatish
jarayonida bevosita arabiy raqamlar bilan bogliq bolgan sanat namunalarini ham
uchratishga muvaffaq boldik. Bu xil sanat turlari raqamlarni sanoq emas, tartib son
shaklida oqilishi lozimligini talab qiladi. Sheriy sanatning ushbu turi juda keng
tarqalgan emas. Uning ayrim namunalari Xorazm adabiy muhitida tuzilgan
qolyozma bayozlar tarkibiga kiritilgan. Sadiy (Xorazmiy), Shayx Nizomiy va Mirzo
Umar kabi xorazmlik shoirlar oz ijodlarida bu sanat turini mahorat bilan
qollaganlar. Birgina misol keltiramiz:

Sherni shu turishda oqilganda nimadir etishmayotgandek korinadi. Aslida u
mukammal sher bolib, sozlarni oz orniga qoyib oqish oquvchilarga havola
qilinadi. Sherni togri oqish uchun yuqorida aytib otganimizdek, uning tarkibida
mavjud raqamlarni tartib son shaklida oqish lozim. Uchinchi, chaladek koringan
misra boshiga esa ikkinchi misradagi sozlar (binafsha, anbar, rayhon) qoyib
oqiladi:
Mazkur badiiy sanat namunasi lafziy sanatlarning jam va taqsim (toplash

va taqisimlash) turiga yaqin turadi.
Xulosa ornida shuni takidlash joizki, mazkur janrlar, sheriy shakl va harfiy
sanatlarning barchasi biri biri bilan bevosita bogliq, biri ikkinchisini toldiradi. Eng
muhimi, ularning asosida abjad hisobi, tarix yotadi.
Shunday ekan, oquvchi abjad hisobini yaxshi bilish, u bilan bogliq sanatlarni
puxta egallashi talab qilinadi. Bu ozbek adabiyoti tarixi bilan, ozbek sheriyati bilan
bogliq masalalarni chuqur organish uchun keng yol ochadi. Shu bilan birga mazkur
sanatlar oz davrining krossvordi (bosh qotirmasi) rolini ham bajaradiki, ular
oquvchilar tafakkuri doirasini kengaytirishga, bilim darajasini oshirishga,
mushohadalarini boyitishga, aqllarini peshlashga xizmat qiladi.
MUSTAQIL MASHQ UCHUN TOPSHIRIQLAR
134
Quyidagi sherlarni arab alifbosiga ogiring va daftaringizga kochirib yozing.

Ular qaysi sheriy sanat namunasi hisoblanadi? Echimini qanday usullar ila amalga
oshirish mumkin?
Banda belida bor bir gavhar,
Ikki qil oni ey karamparvar (Ogahiy).
Tayanch tushuncha: "Banda" sozi arabcha (abd) boladi. Sherning
echimini topishda sozdagi harakat belgilari ornini almashtirish mumkin.
Quyidagi muammo Alisher Navoiy tomonidan Niyoz ismiga aytilgan.
Muammoning echimini toping.

.
Tayanch tushuncha: Quyosh arab tilida deb ham ataladi. Ishoraga kora
sozidan chiqariladi. Minqosh (sham piligi kesiladigan qaychiga oxshash
moslama) bilan dagi qaychilanib, orniga qoyilishi lozim. Shunda
qanday soz hosil boladi? Endi sozidagi ni bilan almashtiring va
ni isqot qiling.
Ul nadurkim, poyi yoq, yursa boshi birla yurar,
Yurganida xok surmay, oncha ustolik qilar.
Ul nadurkim, shahddin totliq erur xummorga,
Ixtiyor etsam sotarni, kirmagay bozorga.
Ul nadurkim, ikki daryoyi ajab xunxordur,
El halokin qasdiga mavj urmishin kordum bu kun.
Ul na qushdurkim uyosida, bololar tashqari,
Don berur vaqtidagi tolpinmishin kordum bukun.
Ul na gumbazdur eshigi tuynugidin yoq nishon,
Necha gulgunposh qizlar manzil aylabtur makon.
Sindirub gumbazni qizlar holidin olsam xabar,
Yuzlariga parda tortigliq turarlar bagri qon.
YOZUVNING USLUBIY KORINISHLARI
Tarixda eski yozuvning bir necha xil uslubiy korinishlari bolgan.
Yozuvning uslubiy korinishlari deganda har bir qalam egasining oziga xos
individual yozuv manerasi, uning dastxati emas, balki yozuvning kopchilik
135
tomonidan qabul qilingan, odat tusiga kirib qolgan umumiy uslubiy korinishi xat
shakllari nazarda tutiladi.
Matbaachilik yuzaga kelmagan, kitobat ishlari zaxmatkash kotiblarning qol
mehnati va sanati bilan amalga oshirilgan davrlarda xilma-xil yozuv usullarining
kelib chiqishi tabiiy bolgan.
Hattotlik tarixiga oid malumotlarda kotiblarning xatti suls (suls xati), xatti
nasx (nasx xati), xatti muhaqqaq, xatti rayxoniy, tavqe, riqo xatlari boyicha
yozishda sanat va mahorat korsatgaliklari tilga olinadi.
Arab yozuviga asoslangan xatning eng koxna usullaridan biri xatti kofiy
(kofiy xati)dir. Quronning ilk namunalari kofiy xati bilan bitilgan edi. Nuqtasiz
harflarni gisht qoliplari shakliga solib siyrak, yakka-yakka qilib yozishga asoslangan
bu yozuvning har xil tarmoqlari yuzaga keladi va natijada asl koyfiy xati bora-bora
qabr toshlari, binolarni bezashdagina ishlatiladi.
Kofiy xati tarmoqlari bilan bir qatorda Orta Osiyoda nasx xati (xatti nasx)
ham keng tarqala boshlaydi. Harflari ost-ust belgilari bilan tikroq, ingichkaroq va
zichroq qilib yozilgani, oz oringa koproq gapni sigdirish mumkin bolgani uchun
nasx xati hayotdan ancha mustahkam orin egallaydi. Temur zamonidan boshlab
Xuroson va Movarounnahrda nastaliq (nasx+taliq) xati shakllana boradi. Sulton
Ali Mashhadiy asos solgan Hirot xattotlik maktabi bu yozuvning keng yoyilishi va
chuqur ildiz otishiga sababchi boladi. Navoiy, Bobur asarlari, uch xonlik davrida
yaratilgan va kochirilgan forscha-tojikcha va turkcha-ozbekcha yozma
yodgorliklarning deyarli hammasi nastaliqning Orta Osiyo xati deb atalayotgan
uslubiy korinishida yozilgandir.
Yozuvning yana xatti taliq, xatti devoniy, xatti shikasta kabi korinishlari ham
bor. Xatti taliq xatti nasxga, xatti devoniy esa nastaliq xatiga yaqin bolgan.
Ammo shikasta (siniq) xati harflarning ozaro zanjirsimon boglanib ketishi, soz
yoki qatorlarning uzuq-uzuq yozilishi bilan yozuvning boshqa uslubiy
korinishlaridan ajralib turadi.
Shuni qayd etish zarurki, yozma faoliyatda, ayniqsa, kitobat ishida bu
yozuvlarning davrga mos korinishdagina foydalanib qoya qolmasdan, uning boshqa
usullarini ham qollaganlar. Masalan, kitobning bezagi yoki sarlavhalarini yozishda
bir usuldan, oyatlarni ajratib korsatish maqsadida -- ikkinchi bir usuldan, asosiy
matnni yozish uchun uchunchi usul, xotima qism ifodasi uchun tortinchi v.b.
Shuoyi xatdan bezak uchun, tugro xatidan imzo uchun, tumor, gubor (mayda),
shajariy xatlaridan yana ozga maqsadlar uchun foydalanish odat bolgan.
Xattotlik (arabcha - kalligraf) yozuv, xat sanati (kalligrafiya,
husnixat), kitob kochirish kasbi. Orta Osiyoda qadimdan rivoj topgan. Yozuv paydo
bolgandan keyin maxsus kishilar xattotlik bilan shugullana boshlashgan. Ayniqsa,
arab yozuvi tarqalganidan song xattotlik keng rivoj topgan.
Orta Osiyoda matbaachilik vujudga kelgunga qadar kitob tayyorlash, ularning
nusxasini kopaytirish ishi bilan xattotlar shugullangan. Saroylarda ayrim amaldorlar
136
huzurida xattotlar jamoalari tashkil topgan (masalan, Mirzo Boysunqur saroyida

qirqta xattot ishlagan).
Xattotlik sanati uslublari togrisida kop risolalar yaratilgan. Amir Temur
hukmronligi davrida nastaliq uslubi yaratilgan, uni yaratgan mashhur xattot Mirali
Tabriziy shuningdek, Sultonali Mashhadiy, Majnun ibn Kamoliddin Rafiqiy, Darvesh
Muhammad ibn Dostmuhammad Buxoriy, Munis Xorazmiy, Ishoqxon
Toraqorgoniy kabilarning xattotlik haqidagi risolalari bizgacha etib kelgan. Ularda
yozilishicha, xattotlikda etti xil asosiy sanat mavjud: suls, muhaqqaq, nasx, tavqe,
riqo, taliq, nastaliq.
XVII asrda arab yozuvining keng tarqalgan uslublaridan biri kofiy xati ixtiro
qilinguncha ( ixtirochi Yarab ibn Qahton) Orta Osiyda turli yozuv usullari mavjud
bolgan. Masalan, makkiy, madaniy, basariy va boshqalar. Bulardan oldinroq
maqaliy (tik chiziqli) yozuv bolgan. Kufiy yozuvi kopgina obidalarning
naqshlarida saqlanib qolgan. Xalifa Muqtadi zamonida yashagan olim ibn Muqla
(864-934) ni xatti sitta (olti xil yozuv: suls, nasx, muhaqqaq, rayhoniy, tavqe, riqo)
ixtirochisi deb tan olingan.
Zamonlar otishi bilan kufiyning turli shakllari ixtiro etilgan. Quronning ilk
namunalari (masalan, Ozbekiston Diniy ishlari idorasida saqlanayotgan Usmon
quroni) shu yozuvda yozilgan, keyinchalik bu yozuv, asosan, binolarda bezak
sifatida qollangan. Muhaqqaq yozuvi kufiy yozuvining bir oz ozgartirilganidar.
Rayhoniy uslubi muhaqqaq yozuviga oxshagan, lekin harf shakllari rayhon
barglariga oxshagani uchun shu nom bilan atalgan.Nasx yozuvi kufiy va muhaqqaq
yozuvlaridan kora quron kochirishda maqulroq topilgan. Tavqe buyruq va
farmonlar yozishda foydalanilgan. Riqo yozuvi tavqega ancha yaqin, lekin undan
nozikroq. Asosan maktublarda ishlatilgani, kitobga aloqasi bolmagani uchun parcha
(arabcha - ruqa) qogozlarga nafis qilib yozilgani uchun riqo deb atalgan. Bulardan
tashqari tumor, gubor, shajariy, tugro va boshqa yozuv usullari bolgan.
137
Tugro imzo qoyishda qollanilgan.

Shajariy harflar daraxt shoxlariga oxshab ketadi.
Gubor mayda xat bolib, ixtirochisi Saidqosimdir.
XV asr boshlaridan kitob kochirishda (fors, eski ozbek tillarida) nastaliq xati
rasm boldi. Navoiy tabiricha, xattotlar sultoni bolgan Sultonali Mashhadiy
nastaliq xatini ajoyib sanat darajasiga kotargan. Kitobatchilikda bosmaxona paydo
bolguncha kotib, xattotlar mehnati asosiy rol oynadi. Kitob chiqarish ishlari
hukmdorlarning xohishi va mablaglari bilan amalga oshirilgan. Bu borada
Boysunqur, Alisher Navoiy, Feruz va boshqalarning ishlari diqqatga sazovordir.
Xatotlik bosqichlari:
Mufradot harflarning alohida korinishlarini yozish mashqi. Bu bosqichda
alifdan boshlab, boshqa korinishdagi harflarni oxshashligiga kora yozib
organishgan. Bunda oquvchilar har bir harf bilan tanishib, uni tanish, oqish va
yozish malakasiga ega bolishgan. Masalan:
Murakkabot - mufradot bosqichida organilgan harflarni bir-biriga qoshib

yozish mashq qilinadi. Bunda har bir harfning turli korinishlari bir-biriga ulanishi
yoki malum bir harfning turli korinishlari boshqa harf korinishlari bilan ozaro
boglanishi organiladi. Masalan:
138
Muqattaot murakkabot bosqichida organilgan malaka va konikmalar

yordamida malum soz va soz birikmalarini kochirib yozish, mustaqil ravishda
yozish, shuningdek, fard, qita va ruboiylarni kochirish mashq qilingan.

Insho bu bosqichda organilgan bilimlar asosida jumla va bir necha
jumladan iborat matnlar tuzilgan.
XATTOTLIK QUROLLARI
Qalam qolyozma kitob yaratishdagi eng asosiy yozuv qurollaridan birining
nomi. Qalam sozi asli yunoncha qalamos bolib, yunon tilida qamishni ifodalagan.
Xattotlik ishida qollangan qamish qalam tayyorlash jarayoni ancha murakkab
bolgan. Qalam tayyorlash kishidan oziga xos malaka va tajriba talab qilgan. Qalam
yasashga moljallangan qamish turi togri kelgan joydan olinmagan. Ular turli
joylarda etishtirilgan. Xususan, 16 asrning etuk xattotlaridan bolmish Fathulloh ibn
Ahmadning fikricha, Vosit shahri (Kuf va Basra shaharlari ortasida joylashgan)
atrofida etishgan qamish eng oliy nav hisoblangan bolsa, Amudaryo sohillarida
osuvchi qamish ozining sifati boyicha ikkinchi orinni egallagan. Misr va
Mozandaron qamishlari esa keyingi orinlarda turgan. Shu nuqtai nazardan qalamni
qanchalik
bekamu
kost
va
sifatli
yasalishi
qamishni
qaerda
osganligi, yogonligi, rangi, saqlanishi, ishlov berilishi kabi holatlarga ham juda
bogliq bolgan. kamishning etishgan joyiga kora qalam turlarini anglatuvchi
terminlar ham joy nomlariga kora yasalgan: vositiy, amuriy, misriy, mozandaroniy
va boshqalar.
139
140
Qogoz - qogozning yaratilish tarixi miloddan avvalgi VII asrlarga

borib taqaladi. Qadimda qogozlar pariros daraxtidan, maxsus ishlov berilgan teridan
tayyorlangan. Eramizning II asrida Xitoyda qogoz ishlab chiqarish keng yolga
qoyilgan. Xitoyliklar serdaromad sanalgan qogoz ishlab chiqarishni qanchalik sir
turmasinlar, VII asrning ikkinchi yarmidan etiboran Samarqandda Xitoy qogozi
kabi yuqori sifatli qogozlar ishlab chiqarila boshlandi. Chunki Samarqandda qogoz
ishlab chiqarish uchun kerakli bolgan xom ashyoning barcha turlari: ipak, paxta,
kanop, qamish, poxol, tut novdasining posti kabilar mavjud edi. Dastlabki yozuv
qogozlari orama shaklda, juda katta hajmda, keyinchalik esa, ularning daftar, bizga
yaxshi malum bolgan sharq qolyozmalari shaklida tayyorlangan.
Siyoh - yozuv ishida rang sifatida qollangan suyuqlik. Bu soz fors tilida
qora degan manoni ham bildiradi.
Mixrak - termini dovot, yani siyohdondagi siyohni aralashtirishda
foydalaniladigan chop. Bu soz asli arabcha bolib, harakatga keltiruvchi manosini
ifodalaydi va u harraka - - aralashtirmoq, harakatga keltirmoq felidan
yasalgan.
Mistar kotib tomonidan matnni kochirishda qogozdagi qolyozma
satrlarining togri va ravon chiqishini taminlashda ishlatilgan yozuv quroli.
Mistarni tayyorlashda qalin karton qogoz yoki bir necha varaqlar bir-biriga
yopishtirib tayyorlangan qogoz olinib, unga yogon iplar bir-biridan malum va teng
masofadagi qatorlarda tortilib turadi. Xattot bunday mistarni toza qogoz yoki
varaqning tagiga qoyib qoli bilan bosgan va uning natijasida iplarning izi qogozga
tushib, botiq chiziqlar paydo bolgan. Kotib anna shu botiq chiziqlar boylab, matnni
kochirgan. Mistar sozi termin sifatida asosan Alisher Navoiy hamda Bobur
asarlarida uchraydi.
Satr - qolyozma asarning, umuman, maktub, hujjat kabilarning yozilgan
har bir qatori satr termini bilan ifodalangan. Satr sozi arabcha bolib, chiziq, yol,
qator manolarini ifodalaydi. Ozbek tiliga uning asosan, qator va satr manolari
kochgan va shu manoda qollaniladi.
Poygir
- poygir sozining lugaviy manosi qadam olmoq bolib, fors
tilidagi oyoq hamda olmoq felining hozirgi zamon ozagi ozaro

birikuvidan hosil bolgan. Poygir kelgusi sahifasidagi birinchi sozni
tugallanayotgan sahifa yozib qoyishni anglatadi. Demak, poygir (yani qayd qilingan
soz) sahifalarini chalkashtirib yubormasligimizning oldini oladi.
Xullas poygirga tayangan holda sahifalarni toliq yoki toliq emasligini bilib
olamiz. Bundan anglashiladiki, poygir yozma yodgorliklarda raqamlar ifodalashi
mumkin bolgan vazifani ham bajarib kelgan.
141
142
143
144
Manbashunoslik
Manbashunoslik manbalarni organish ilmi bolib, manbalarni turkumlash,
tahlil qilish, ularga kodikologik tavsif berish, uni ilmiy jamoatchilikka malum qilish
bilan shugullanadi.
Eski ozbek tilida va yozuvida yaratilgan barcha yozma yodgorliklar ozbek tili
adabiyoti, sanati va tarixini organishda manbaa vazifasini bajaradi. Bu fan tarix
yonalishida kasbiy fan sifatida organiladi.
Malumki, eski ozbek yozuvida bitilgan barcha manbalar uning tili, yozuvi,
sanati va tarixi uchun boy material beradi.
Bu manbalar ozbek xalqining etnografiyasi, etnik tarixi, davlatchiligi
togrisida ilmiy tahlil uchun asos boladi va ular orqali Markaziy Osiyodagi
hunarmandchilik, ozbeklarning moddiy madaniyati, oilaviy munosabatlari kiyinishi
va mehmonnavozligi, udumlari, bayramlari, ilm-fani xalq ogzaki ijodi, sanati,
adabiyoti va tili keng aks etadi.
Manbashunoslik maqsadiga kora tarixiy, adabiy, lingvistik, geografik
manbashunoslik bolishi mumkin.
Ozbek tilida yaratilgan yozma yodgorliklarni organishda ulardagi tarixiy
haqiqat va mubolagani anglab etish kerak. Tarixiy va adabiy manbalarda muayyan
voqea-hodisalarni osha davr mualliflari, olimlari haqiqatni bayon qilish bilan birga
oz subektiv munosabatini qoshib bayon qilish hollari uchraydi yoki ayrim sanalarni
chalkashtirishlari mumkin. Bunday hollarda manbalarni qiyoslash zarur boladi,
shuning uchun shu kabi muammolarni hal qilishda matnshunoslik fani muhim rol
uynaydi.
Muayyan manba haqida qisqacha malumot berish tavsiyalash
deyiladi.Tavsiyalash quyidagicha boladi:
1. Inventar raqami (yani,fondagi saqlash raqami).
2. Arab alifbosidagi asar nomi.
3. Joriy yozuvdagi asar nomi.
4. Asar muallifi haqida malumot.Bunda muallifning ismi, taxallusi, qachon va
qaerda tugilganligi aniqlanadi va qayd qilinadi.
5. Asar haqida qisqacha malumot: Unda saqlanish holati (tola, qisman yoki
mukammal) qogozi, siyohi, xat uslubi togrisida tola malumot beriladi.
Shuningdek, yozuv sanati, bezalishi, yozuv sanati, bezaklari, muhrlar,
kamchiliklari, varaqlar soni, qogoz (kitob) formati hamda turli qolyozma fondlarida
saqlanishi tavsif qilinadi.
6. Kotib togrisida malumot beriladi.
7. Manba (qolyozma)da qollangan.
MATNSHUNOSLIK
145
Matnshunoslik tarixiy va badiiy asarlar matnini organuvchi fan bolib, turli

qol yozmalardan muallif qalamiga yaQin ilmiy-tanqidiy matnni yaratish bilan
shugullanadi. Matnshunoslikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1.Asarning aniq matnini yaratish. Bunda muallif variantiga yaqin ilmiy-tanqidiy
matn yaratish kozda tutiladi.
2.Matnni uyushtirish. Bunda oquvchi yoshi va saviyasiga kora matnlar nashr
etiladi.
3.Matnni oquvchiga etkazish. Matnning tushunarli bolishini taminlash choratadbirlari koriladi: turli izohlar beriladi, lugati ishlab chiqiladi va h.
Matnshunoslikda matn, matn tarixi, asar, qol yozma, dastxat, nusxa, matn
tahriri, variantlilik, matnni transliteratsiya qilish tushunchalaridan foydalanadi.
Matnshunoslikda turli vositalar tahlili va qolda kochirishda yuzaga keluvchi
ozgarishlarni bilish muhim ahamiyatga ega. Matndagi turli variantlar matnning biror
orindagi soz, birikma yoki misraning boshqa variantlarda qay darajada berilishi
tufayli yuzaga keladi. Kotiblar ayrim orinlarni bilib, ayrimlarini ataylab ozicha
takomillashtirishi mumkin. Bunday hollar tez-tez uchrab tursa-da, aslida
kochiruvchining bunga huquqi yoq. Shu tufayli ham ilmiy-tanqidiy matn yaratishda
ijodkor davriga yaqin matn (mukammalroq, ishonchliroq)ga suyanib ish koriladi.
Matnshunosda shu bilan birgalikda ijodkor ruhiyatiga Kira olishi, davrning eng
muhim adabiy-badiiy, tarixiy ananalari, xususiyatlarini his qila olishi ham talab
qilinadi. Eng muhimi, ilmiy-tanqidiy matn tuzuvchi kotib (kochiruvchi) tomonidan
yol qoyilishi mumkin bolgan xatolarni anglab etishi lozim. Ularning eng xaraklilari
quyidagilar:
1.Matnni oqish xatolari. Eski ozbek yozuvining oziga xos murakkab ekanligi
malum, yani nuqtalarning kopincha oz orniga qoyilmasligi, yozuvdagi ayrim
noaniqliklar, manbalarning eskirishi bilan bogliq ravishda ayrim soz va iboralarning
oqilishidagi qiyinchiliklar tufayliyuzaga keladi.
2.Yod olib yozish xatolari. Kotiblar ayrim jumla yoki satrlarni yodda saqlab
qolish asosida kochiriladi. Uzunroq bolgan jumlalardagi ayrim soz yoki harflar
esdan chiqishi mumkin. Bu esa xatoning vujudga kelishiga sabab boladi va h.
Matnshunoslikda ayni bir asarning bir necha qol yozma variantlari asosida ish
olib boriladi va har bir qol yozma variantiga shartli belgilar, yani muallif qalamiga
yaqin, deb topilgan soz, ibora va jumlalar asosiy matnda, faqlar esa sahifa tagida
korsatiladi.
146
MUSTAQIL OQISH UCHUN MATNLAR

147

148
149
150
151

152
153

154

( )

155

(
)

156

157

158

159
160
161

162

( )
163

()

()

164

( )

165
( )

()

()

()

166

167

168

()

169
170

171

172

173

174

175

()
176

177
( )

178

179

180

181

182

183

184

185
186

Eski O'zbek Tili Va Yozuvi Praktikumi (S.ashirboyev, I.azimov, M.rahmatov, A.G'Oziyev)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eski O'zbek Tili Va Yozuvi Praktikumi (S.ashirboyev, I.azimov, M.rahmatov, A.G'Oziyev)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S. Ashirboyev, I. Azimov, M. Rahmatov,A.

ESKI OZBEK TILI VA YOZUVI PRAKTIKUMI

filologiya fanlari doktori, professor S. Ashirboyev,

filologiya fanlari doktori, professor H.Dadaboyev

Arab yozuvining Orta Osiyo xalqlari hayotiga kirib

Maktab sozi 6 tovushli (fonemali) soz, ammo yozuvda u ( m+k+t+b)

) ham sof unli

bir tosiq bilan aytiluvchi chala unli tovushni bildiradi.

Ifoda etgan tovush

---------------------------- -------------------------------------------- -------Alifning sozlardagi korinishlari 1- ilovada berilgan.

Re harfining sozlardagi korinishlari 12- ilovada berilgan.

Ze harfining sozlardagi korinishlari 13- ilovada berilgan.

harfi satr chizigiga nisbatan quyidagicha joylashadi. Bu harfning

alohida va soz boshidagi korinishlari satr chizigining ustida ---

soz ortasidagi va soz oxiridagi korinishlari satr chizigining ustida

---------------------------- -------------------------------------------Dol harfining sozlardagi korinishlari 10- ilovada berilgan.

1- topshiriq. Dol harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.

4-topshiriq. Ushbu harfiy birikma va sozlarni arab grafikasiga ogiring.

quyidagicha joylashadi: ---- --.

Vov harfi uyushiq bolaklar orasida va boglovchisi vazifasini ham bajaradi.

Doro (qadimiy Eron shohi)

belgisini qoyish orqali

Soz boshida qisqa a unlisi alif harfining ustiga zabar

belgisini qoyish orqali

Kasra yoki zir. Unli tovushlarning ifodalovchi harakatlarning ikkinchisi

belgisini qoyish orqali

Soz boshida qisqa i unlisi alif harfining ostiga zir

belgisini qoyish orqali

Soz oxirida qisqa i unlisi uchramaydi.

belgisini qoyish orqali

Soz oxirida qisqa u unlisi uchramaydi.

unlilar yozuvda toliq oz ifodasini topgan. a, e, o unlilari qisqa, i, o, u unlilari esa

harfi soz boshida a tovushini ifoda qiladi:

Soz boshida til orqa o choziq unlisini ifodalash uchun

-alif o tovushini bildiradi.

Eslatma: Maddali alif faqat soz boshidagina keladi.

harfiy birikma qollanadi.

harfining alohida va soz oxiridagi shakllari satr chizigining ustida va

__________ ___________ _____________ ___________ _________

Turkiy va ozlashgan sozlarda soz ortasi va soz oxirida yo harfi qoshilgan,

Yo harfining sozlardagi korinishlari 32- ilovada berilgan.

--------------------------- ------------ -----------------------Be harfining sozlardagi korinishlari 2- ilovada berilgan.

--------------------------- ------------ -----------Te harfining sozlardagi korinishlari 4 - ilovada berilgan.

5-topshiriq. Soz qoshilmalarini oqing va daftaringizga kochiring.

--------------------------- ------------ -----------Pe harfining sozlardagi korinishlari 3- ilovada berilgan.

5-topshiriq. Otilgan harflar ishtirokida soz birikmasi va jumlalar tuzing.

Bu harf ozbek tilidagi soz, issiq, os sozlarida s tovushini ifoda qiladi.

--------------------------- ----------------------Sin harfining sozlardagi korinishlari 16- ilovada berilgan.

Shin harfi ozbek tilidagi shirin, shavkat, osh, shoshmoq sozlaridagi sh

Shin harfining sozlardagi korinishlari 16- ilovada berilgan.

4-topshiriq. Ushbu matnni kochirib yozng.

Bu harf ozbek tilidagi mamnun, mamlakat, mashal sozlarida m tovushini

2-topshiriq. Quydagi sozlarni arab grafikasiga ogiring.

erkak kishi, botir

uyat, hayo, ibo

Yurt boy sen boy.

Bu harf ozbek tilidagi firoq, fonus, oftob, sahhof sozlarida f tovushini

Fe harfining sozlardagi korinishlari 23- ilovada berilgan.

Qof harfi ozbek tilidagi qovoq, qalin, oqsoq, oq sozlaridagi q tovushini

Qof harfining sozlardagi korinishlari 24- ilovada berilgan.

Bu harf ozbek tilidagi lola, lobar, ulug, ol sozlaridagi l tovushini ifoda

Lom harfining sozlardagi korinishlari 27- ilovada berilgan.

1-topshiriq. Lom harfining har bir korinishini tort qatordan yozing.

____ _ ___ _ _____