Professional Documents
Culture Documents
Yılmaz Yıldırım - Habermas - In İletişimsel Eylem Kuramı
Yılmaz Yıldırım - Habermas - In İletişimsel Eylem Kuramı
ZET
Habermasn, konuma ve szn boyutlar zerine olan vurgusu,
zneleri aan ve ideal konuma durumu olarak ifade ettii iletiim tipini
garantileyen iletiimsel rasyonalitesi; Benjaminin, arasal akln, modern
smr ve tahakkmn temeli olarak gsterilmesine kar szn deerini
tekrar geri armasna uygun dmektedir. Ancak, sz dier eletirel
teorisyenler gibi deerden dm, mistik ve olumsuzlama arac olarak
grmek yerine, akl ve tekisi arasnda bir geit ve paylam alan bulma
abas olarak, eletirel diyalogun alann bu gelenekte diriltmeye
almaktadr.
letiimsel eylem, sz eylemleriyle snrl olmayan, onlarla koordine
edilen bir eylem tipi olmaktadr. Ancak Habermas, dilin iletiimsel
snrlarn, sosyal gereklilikle izmekten kansa da, baka adan sosyal
teorini alann, dilsel iletiimin gramer kurallar ile snrlandrarak, mmkn
ve yasal bir iletiim alann, tahrif edilmemi iletiim olarak
deerlendirmektedir. Dier konuma trlerini, iletiimin asli doasn bozan
ve yaam dnyasnn tzsel birliine ynelik bir tehdit olarak grmektedir.
Anahtar Kelimeler: Uzlam, Rasyonalite, Argmantasyon, Sylem.
ABSTRACT
Habermas's emphasis on the speech and on the dimention of
expression, and his communicative rationality, guaranties communication
type that he describes as rhetoric ideal speech condition" and beyond
grnglerin kuramsal olarak ilenmesinde batl geleneklerin tznnrasyonalitenin iletiimsel rasyonaliteye evrilerek devam etmesi gereidir.
anlatr. Bir zne nesnel bir dnyada yer alan ya da ortaya karlan bir
eyle; bir kolektifin tm yeleri tarafndan paylalan, toplumsal dnyada
zorunlu olduu kabul edilen bir eyle; ya da teki aktrlerin, konuucunun
kendine zg, ayrcalkl olarak ulaabilecei znel dnyaya ait saydklar
bir eyle ilikiye girebilir (Habermas 2001: 552) Bunun pragmatik olarak
ifade edilen yan; konumacnn kulland dil kipinden anlalabilir. Bu sz
eylemlerinin referanslar konuan kiiye nesnel, normatif ya da znel bir ey
olarak grnmektedir. letiimsel eylemin dayand ortaklaa yorumlama
sreci boyunca, bu srece katlanlar sz edimlerinde bu bileenden
yalnzca birini vurgulasalar bile, konuucu ve dinleyici yorumlama erevesi
olarak dnyann balant sistemini kullanrlar.
Sz konusu dnyann zemin bilgisi, bu alan kapsad lde
sorunsuz kalr. Zira Habermasa gre Her anlama sreci kltrel olarak
kklemi bir nanlama zemininde gerekleir (Habermas 2001: 128).
Yaama evreninin durum tanmlamalar, katlmclarn her defasnda
yararlandklar ve konu edindikleri bilgi stou tarafndan snanr.
Bylelikle yaama evreninin bu rntsel bileenleri katlmclarn elinin
altndadr. nk her durum tanm bir dzen kurar ve bu dzen taraflarn
yorumlanm yaama evrenlerinin nanlamas ve paylam iin yeter ilkedir.
Bu ortaklaa yorumlama edimi iinde taraflarn hi birinin yorumlama tekeli
yoktur. Zira tm taraflar iin onun d dnyas ve benim d dnyam birlikte
bizim yaama evrenimizi oluturur. Bu ortaklaa eylem durumlarnda
anlamann ve konunun snrlar elbette deiecektir. Durumlarn her zaman
iin alabilecek snrlar vardr. Buna Habermas deien ufuk izgisi adn
verir. Bu durumda ama; Dnyayla bant iine sokulabilecei ve
birbirinden farkllk gsteren durum tanmlamalarnn yeterince
rttrlebilecei biimde kendi durum yorumuna katmaktr (Habermas
2001: 128).
Habermasta zdnseme erkine sahip bir znenin, pratik ilgileri,
dnyann zemin bilgisine ortak gndermede bulunur; bu dnya,
Foucaultnun pratik sistemler dedii alann pratik eletirisine denk
dmektedir. ki dnr tarafndan ayr ayr oluturulan dnya
tasarmlarnn ortak bir emaya oturtulabilir oluu, birini dierinin kurucu
tekisi olarak anlalr klmasna zmni ekilde olanak yaratmaktadr.
FOUCAULT
HABERMAS
BLG
KTDAR
ETK
EKSEN
EKSEN
EKSEN
DNYA
TASARIMLAR Nesnel dnya
I
BLG
OLUTURUC
U
STEMLER
PRATK
SSTEMLER
PRATK
ELETR
zneleraras znel
Dnya
dnya
Emek
Sembolik
Etkileim
(ndeyi ve
Kontrol
Sistemi)
( Anlamn
( Eletirel
Anlalmas) Kuram )
eyler
zerinde
kontrol
ilikileri
Dierleri
zerinde etki Kendiyle
ilikileri
ilikiler
Bilgimizin
nesnesi olarak
nasl
oluturulduk
ktidar
ilikilerinin zneler
znesi
olarak nasl
olarak nasl oluturulduk
oluturulduk
zgrleim
LETMSEL EYLEMN DL
letiimsel eylem, dil ve eylem yetisi bulunan en az iki znenin
kiileraras ilikisinde oluan, eylem planlarn ve etkileimlerini gr
birliine ulamak amacna uygun bir ekilde koordine ederek
gerekletirdikleri anlama arayna ilikindir. Burada anahtar kavram olan
yorumlama, durum tanmlamalarnn gr birliine uygun olarak yapld
tartma srecidir. Habermasa gre sadece iletiimsel eylem modeli, dili
daraltlmam bir anlama modeli olarak varsayyor, burada konuucu ve
dinleyici ortak durum tanmlamalar hakknda grebilmek iin nceden
yorumlanm yaama evrenlerinin ufkundan, e zamanl olarak, nesnel,
sosyal ve znel dnyada bir eyle iliki kuruyorlar. Bu yorumlamac dil
tasarm, biimsel bir pragmatik kurma yolundaki eitli abalarn temelinde
yatyor (Habermas 2001: 122). Habermas letiimsel eylem kuram
kapsamnn iinde, dilin tm ilevlerinin (Meadin simgesel etkileimcilii,
Wittgeinsteinn dil oyunlar ve Gadamerin yorumbilgisinde olduu gibi)
eit lde gz nnde bulunduunu sylemektedir. Ancak grlebilecei
gibi dil, Habermasta semiyotik, semantik vs. bir aratrma nesnesi deil,
evrensel pragmatiin meru ve paylalabilir bir ina mekanizmasdr.
Anlama, dil ve eylem yetisi olan zneler arasnda bir gr birlii
oluturma amacna ynelik sre olarak kabul edilmektedir. Yalnz anlama,
iletiimsel eylemde nermesel adan farkllk gstermitir. Zira bu anlama
sreci d etkenlere bal dnlmemektedir. Bu bakmdan olgusal olarak
bir ayn grte olmadan ayrlr. Burada anlama ediminin rasyonellii;
doacak ortak retimin kendisinde deil, daha ok, anlama srecinin
koullarnn kurulmas aamasnda, tm evet ve hayrlara ak olarak
kurulmas esasna dayal, ilkesel ve normatif eler tar. Habermas iin
anlama insan dilinde telos olarak ikin olduu iin, bunu eylem
koordinasyonu adn verdii pragmatik bir bilgi stou olarak kullanmak
ister. rnein Ann Bnin szn yerine getirmesi, sadece doacak
sonucun A tarafndan bilinmesi ve onaylanmas ile olur. Kabul edilen B
deil szcenin kendisidir. Dolaysyla A, Bnin arsna evetleyici bir tavr
alabilmek iin tm koullarn bilgisine sahiptir. Bu koullar bilmek szcenin
neden kabul edilebilir olduunu bilmek demektir. Burada koullar olarak
ifade edilen anlama ncesi zemin, konuucunun balayc sylem gcne
deil, geerlilik iddiasnn salanmas iin verilen gvencenin koordine
edici etkisidir. Sz konusu edilen ikna edici bir dil yerine, rasyonel olarak
gdleyici olan geerlilik iddialarnn dorulanmas koullardr (Habermas
2001: 319). Koullarn kendi bana bir erk iddias tamas yadsnmamaldr.
Habermas,
byle
bir
sylemsel
g
zoruyla
karlama
durumunda,silahlarn gcnn yerini, argmann gcnn almas iyidir
eklinde, ehven-i er yolunu tercih etmi olmaktadr.
Bu noktada Habermas, yeni bir ahlak yardma arr. O da sylem
etii olarak, katlmclarn ounluunu gerektiren ve ahlaki bir savda
bulunduklar ve o lde geerlilik iddialarnda bulunduklar bir etik
kuramdr. Ama burada temellendirilmeye allan etik, sezgici, metafizik
gibi bilisel tabanl olmayan bir etik deildir. Ahlaki fenomen, Habermasa
gre iletiimsel eylemin biimsel pragmatik zmlemesi anlamnda
aydnlatlabilir (Dursun 1999: 73). Bylece normatif olann bilisel olmas
gereini temellendirilmi olmaktadr. Bylelikle, ahlaki fenomeninin sadece
katlmclarn edimsel tavrnda kavranabileceini gstermek mmkn
olmaktadr. Aksi durumda rnein sezgicilerin yaptklar ekliyle, normatif
ifadeleri dorulamann ya da yanllamann mmkn koulunu veremedikleri
iin eletirir. Habermas, burada Argmantasyon kavramn devreye sokar.
Argmantasyon, zorlamaya bavurmakszn iletiimsel ilikilerin
srekliliini olas klan iletiimde asli olarak bulunan rasyonelliin bavuru
mahkemesidir. Zira rasyonellik bilginin temellendirilmesi ile deil
kullanmyla ilgilidir ve dorulanmas da argmantasyon prosedrleriyle
olur.
Burada argmantasyon mant, biimsel mantkta olduu gibi
anlamsal birimler arasndaki tmdengelimli balantlara deil, argmanlarn
oluturulduu pragmatik birimler (sz eylemleri) arasndaki isel ilikilerle
balantldr. Biimsel olmayan byle bir mantk; ayn zamanda klasik
rasyonel zne kurgusunu da bavuru mahkemesi olmaktan karan, balam
ierisinde btnlkl; epistemoloji, etik ya da dil felsefesi dahilinde de
dolaysz uygulanabilecek bir rasyonellii gstermek iindir. Bu ayn
zamanda mutlak ve grececi bir doruluk istencinin de tesine gemek
anlamna gelmektedir.
Bu durumda tanmlanan amaca uygun olarak geerlilik iddialaryla
ilikilendirilebilen baz argmanlar, teki argmanlardan daha gl ya da
zayf yapan ey nedir? Byle bir konuma olaslk d bir sre olarak
gzkmektedir. Ancak Habermas iin dlanan ey olaslklar deil, tm
zorlama ve bask etkilerinin kendisidir. deal konuma durumu bu bakmdan,
genel bir iletiimin gerekliliklerini karlamann, yani bu zorlama ve bask
etkilerinin ortadan kaldrlmasna ynelik olan bir tavr iaret eder. Bu adan
argmantasyon; anlamaya ynlenmi eylemin baka aralarla da
yrtlebileceini ve dnsemeli bir biimde srdrlebileceini
gstermektedir. Dolaysyla argmantasyonun bir amac da geerlilik
iddialarnn da deitirilebilirliini salamaktr. Argmana konu olan
grn bilgiye dntrlmesi olarak tanmlanan bu sre; burada tpk
bilim felsefesindeki yaran teoriler meselesinin bir benzerini karmza
karmaktadr. Bu tartmalarda iyi olan teorinin kazanma ansn
belirleyen; geerlilik, gvenilirlilik ve yanllanabilirlik gibi dayanaklar,
Habermasn, argmanlarna bir uzam salamak iin kulland gereke
kavramna uygun olmaktadr.
Bir argman, geerlilik iddiasnn sorunsallatrld szceden ve bir
iddiann zerine kurulduu gerekeden oluur. Her iki durumda da
kullanlan tmcenin biimsel anlamsal olarak betimlenmesi zorunludur. Ama
yeterli deildir. Bu durumda anlamann bu koullarn garantileyen iki ideal
tiple karlayoruz; konuma sz konusu olduunda: ideal sz topluluklar;
dinlemek
sz
konusu
olduunda:
evrensel
dinleyici
kitlesi.
Argmantasyonun bavuru mahkemesinin idealize edilen bu mercileri,
iletiimsel eylem kuramna ynelik, tarihsel ve sosyolojik gereklii
olmayan byle yaplar amalad eletirilerinin younlat noktadr. Bu
tip bir diyalogun amac; evrensel normlara, zerinde uzlalabilen ve btn
katlmclarn davranlarn ynlendirmeye muktedir, normlara dayal niter
bir hayat formu ina etmektir. Bu totalletirilen, evrenselletirilen ynn
dnda hareket eden bir iletiim; tahrif edilmi iletiimdir (Falzon 2001:
127). Habermasn bu tip eletirilere cevab; rasyonellii ve bunun kurumsal
ve algsal ieriini pekitirme gerekliliini yeniden gndeme getirecek
zelliktedir. Argmantasyon mant sadece iletiim srelerinin ak
perspektifinden, kurallar nedensel dzenliliklere, gerekeleri nedenlere
benzetirmemektedir; onlarn ve bizim standartlarmz arasnda, onlar
iin ve bizim iin geerli olanlar arsnda isel bir iliki oluturmaya izin
verecek bir rasyonellik kavram yoktur... Bir ok argmanda sz konusu
olan; genel olarak doru ya da olas olduuna karar verilmesi gereken
nermeler deil, tersine neyin iyi olduu, neyin gzel olduu ya da neyin
yaplmas gerektii gibi sorulardr....Bundan geerliliin sosyal gereklilikle
ilgili olduu sonucu kmaz(Habermas 2001: 55-56).
SONU
Habermasn teori ve pratii, mutlak ve grececi yaklamlarla arasna
mesafe koyarak birletirmek istedii genel yaklamnn anahtar olma
zelliindeki iletiimsel eylem kuram adl almas, sosyal bilimlerin
dilkuramsal ele aln olarak deerlendirmektedir. letiimsel eylem kuram,
konuma ve szn boyutlarn, sosyal eylemin gramer kurallar bakmndan ele
almakta ve zneleraras anlama zeminini rasyonel, normatif ve pragmatik
terimlere aklamay hedeflemektedir. Dil burada evrensel pragma bilgisi
olarak, sosyal gereklilik asndan, (yaam dnyasnn restorasyonu projesi olarak)
resmedilmektedir.
letiimsel eylem kuram asndan dilbilimsel yaklam, grngbilimsel
yaklam gibi, sosyal eylemi zneleraraslk dzleminde inceleyen, anlayc bir
sosyolojiyle ilikilidir. Sz konusu zneleraraslk, bir yaama evreninin karlkl
olarak snrlanm ve gcl olarak birbirinin yerine geirilebilir pratikleri
araclyla deil; tersine, yaama evrenlerinin yaplanmasnn aknsal kurallar
olarak, iletiim srelerinin kurallarnda dil analiziyle elde edilen normatif
dncelere, sosyolojik balant imkanlar amaktadr.
Bu adan Habermas, ilgilerini bilin felsefesinden dil felsefesine
kaydrmakla beraber, rasyonellii klasik mecrasndan iletiim ve eylem alanna
kaydrarak bu aknl, bireyden toplulua (ideal sz topluluklar) doru
kaydrarak devam ettirmeye ve kurucu, kumanda edici ilgilerin gdmnde i
gren bir toplumsal proje kurmaya almaktadr. Simgelerle ynetilen
dilbilimsel iletiimden, anlamlarn koordine edildii, sosyal eylemin gdmndeki
iletiime gei; her ne kadar dilbilim ile anlayc sosyolojiyi buluturan nokta
olarak dursa da, iletiimsel eylemin dili, tpk Tractatusta olduu gibi mantksal
bakmdan doru, her dilin tabi klnabilecei evrensel bir model arayndadr.
letiimsel eylemin balayc kurallarnn argmantasyon kavramyla
ilikilendirilmesi, doruluk zemini olarak iletiimsel rasyonelliin znesiz ama
iddial iletiimindeki tavrla ilikilidir. Argmana konu olan iddiann bilgiye
dntrlmesi, ifadenin bilgi kuramsal temellendirilii ile ilgili olmayp,
tamamen taraflar st ve szcenin sylenme koullar ile ilikili olmaktadr.
Habermas, anlamann bu kltrel olarak kklemi nanlama zeminini, znelerin
yararland bilgi stou olarak tanmlar. Bu yaklam, nanlama zemini ve
yaam dnyasnn stok bilgisi kavramlar gz nne alndnda, yaran
argmanlarn doruluk zemini olarak rasyonellii, bu tzsel dilin iine
hapsetmektedir.
KAYNAKA
Akay, Ali (2001) Sanatn ve sosyolojinin Ruh Hali, Balam Yaynlar, stanbul
Berlin, Isaiah (1969) Two Consepts of Liberty, Oxford University Press, Oxford
Dellalolu, Besim (1998) Toplumsaln Yeniden Yaplanmas. Habermas zerine
Bir Aratrma, Balam Yaynevi, stanbul
Dellalolu, Besim, (2000), Aydnlanma, Modernite, Post-Modernite ve Sonras,
Toplumbilim, Say:11
Dursun, Ycel (1999) Habermasn Sylem Etikine Bak, Dou Bat, 9 , Aralk:
105, stanbul
Falzon, Christopher (2001) Faucault ve Sosyal Diyalog Paralanmann tesi, ev.
Hsamettin Arslan, Paradigma Yaynlar, stanbul
Habermas, Jrgen (1997) Bilgi ve nsansal lgiler, ev. Celal A. Kanat, Kyerel
Yaynlar, stanbul
Habermas, Jrgen (1998) Sosyal Bilimlerin Mant zerine, ev. Mustafa Tzel,
Kabalc Yaynevi, stanbul
Habermas, Jrgen (2000) imdinin Kalbinde Ama Yklemek: Foucaultnun
Kantn Aydnlanma Nedir Metni Hakkndaki Konferans zerine,
Toplumbilim, Say:11
Habermas, Jrgen (2001) letiimsel Eylem Kuram, ev. Mustafa Tzel, Kabalc
Yaynevi, stanbul
Kker, Eser (1998) Politikann letiimi letiimin Politikas, Vadi Yaynlar, Ankara
Mc Carthy, Thomas (1997) Habermas ve Modernliin Felsefi Sylemi, ada
Temel Kuramlar, Der. Quentin Skinner, ev Ahmet Demirhan, Vadi
Yaynlar, Ankara
Poloma, Margaret M.(1993) ada Sosyoloji Kuramlar, ev. Dr. Hayriye Erba,
Gndoan Yaynlar, Ankara.