SRGNDEN SOYKIRIMA

ERMEN DDALARI

Prof. Dr. Yusuf Halaolu

1949 ylnda Adana'da dodu. 1967'de liseden, 1971 ylnda stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm'nden mezun oldu. 1974 ylnda ayn
niversitede Yenia Tarihi Krss'nde asistan, 1978 ylnda doktor oldu. 1982'de
yardmc doentlie, Nisan 1983'te de doentlie ykseldi. 20 Mart 1989'da
profesr oldu. Ayni tarihlerde Trk Tarih Kurumu asil yesi seildi. 1989 ylnda
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire
Bakanl'na tayin edildi; 17 Aralk 1990'da da genel mdr yardmclna
getirildi. 2 Mart 1992'de istifa etti ve Marmara niversitesi'ndeki grevine dnd.
26 Austos 1992 tarihinde rektr yardmcs oldu. 21 Eyll 1993 - 23 Temmuz
2008 tarihleri arasnda Trk Tarih Kurumu Bakanl (TTK) yapt. Halen Gazi
niversitesi'nde retim yelii grevini srdrmektedir.

Eserleri:
- Ma'rzt (Ahmed Cevdet Paa)
-XVIII. Yzylda Osmanl mparatorhu'nun skn Siyseti ve Airetlerin
Yerletirilmesi,
-Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller),
-Osmanl Devlet Tekilt ve Sosyal Yap,
-Ermeni Tehciri
-Srgnden Soykrma Ermeni ddialar
-Balangtan 1774'e Kadar Osmanl Tarihi (Kollektif)
-90 Numaral Mhimme Defteri (Kollektif)
-Trk Tarihinde Ermeniler (Kollektif)
-Tarih Gelecektir

Babali Kltr Yayncl: 95

Tarih: 8

Srgnden Soykrma Ermeni ddialar

Prof. Dr. Yusuf Halaolu
Editor
Yasin Duvan
Tasarm
BKY Ajans
Yayn Haklar
Babali Kltr Yayncl'na aittir.
Birinci Bask. ubat 2006
kinci Bask: Nisan 2006
nc Bask: Ocak 2007
Drdnc Bask: Mays 2007
Beinci Bask: ubat 2008
Altnc Bask: Mart 2008
Yedinci Bask: Ekim 2008

ISBN: 978-975-8486-96-0
Sertifika No: 0207-34-007749

babal kltr YAYINCILII

29 Ekim Cad. No: 23, 34530 Yenibosna/STANBUL
Tel: (0212) 454 21 65 (pbx) Faks: (0212) 454 21 71 GSM: (0505) 584 03 79
www.bky.com.tr bky@bky.com.tr
Bask ve Cilt
MAPSAN Matbaaclk
Davutpaa Cad. Gven Sitesi C Blok 278 Topkap/ISTANBUL
Tel: (0212) 544 36 66 (0212) 544 77 74 Faks: (0212) 544 72 64

SRGNDEN SOYKIRIMA
ERMEN DDALARI
YUSUF HALAOLU
Sevgili Babama...

TARH

babal kltr YAYINCILII

NDEKLER
KISALTMALAR
SUNU

GR
SRGNE GDEN YOL:
ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER
BRNC KISIM
KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER
KNC KISIM
OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER
NC KISIM
TEHCR SREC:
NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER?
ZORUNLU G NASIL GEREKLET?
KMLER NAKLEDLD?
NE KADAR ERMEN SEVK EDLMTR?
SURYE'YE YOLCULUK
ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR?
DRDNC KISIM
TEHCR HARCAMALARI VE YARGILANANLAR
TEHCRN MALI YK
TEHCR SULULARI
BENC KISIM
TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS
SONU
BBLYOGRAFYA
BELGELER
DZN
HARTA
5

KISALTMALAR
Avrupa Birlii
Amerika Birleik Devletleri
Artem Ohandjanian
Armeeoberkommando
(Bakomutanlk)
ATASE
Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Denetleme Bakanl
ATBD
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
Ayr.
Ayrca
B
Belge
Bkz.
Baknz
BOA
Babakanlk Osmanl Arivi
ev.
eviren
D
Dosya
DH.
Dahiliye Nezareti
Ed.
Editor
FO
Foreign Office
HR. M.
Hariciye Mtareke
KA
Kriegsarchiv (Sava Arivi)
NA
Nachrichtenabteilung (stihbarat
Dairesi)
NARA
National Archives and Research Administration
No.
Numara
NP
Nurettin Peker Arivi
R
Record Group
AB
ABD
AO
AOK

s
.

FR
TTK
TBMM
UK
US
v.d
Vol.
WO

sayfa
ifre Kalemi
Trk Tarih Kurumu
Trkiye Byk Millet Meclisi
United Kingdom
United States
ve davam
Volume
War Office

SUNU
Milletlerin daha geni topraklara hkmetme, daha nfuzlu ve daha zengin
bir toplum olma hrs, insam ve insani deerleri geri plana iten bir anlay
dourmutur. Halbuki hemen btn dinlerin temel felsefesinde yer alan en nemli
ilkelerden biri, "canl"nn yaratanla ilikilendirilen kutsall ve canllar iinde en
muteber addedilen insana olan saydr. Buna ramen ou insann egoizmin
etkisiyle bakalarn kullanma ve bakalarnn srtndan geinme istekleri, yani
emperyalist dnce, devletler ve toplumlar arasinda srekli rekabete ve
atmalara yol amtr. Nitekim Rusya, Avusturya -Macaristan, Almanya, Fransa
ve ngiltere gibi 19. yzyln belli bal smrge imparatorluklar byk bir rekabet
iinde dnyay paylarken, daha fazlaya sahip olma hrs, "elde etmek" uruna her
yolu mbah grmtr. Buna bal olarak, henz dorudan smrgeleri haline
getiremedikleri Osmanl Devleti'nin, Hiristiyanlk adna gayrimslim halkn
kkrtrken, te yandan Osmanl topraklarni paylama plnlar yapmlardr.
Esasen Bat'nm aralarndaki st rtl rekabet ve birbirlerine hkmetme
dnceleri, Birinci Dnya Sava'yla kuvveden fi-ile dnn gstergesidir.
Birinci Dnya Sava (Birinci Paylam Sava), medeni dnyann (!) deta
birbirini boazlad, 40 milyon insanm hayatn kaybettii bir vahetn addr. Bu
savata, insanlk adna insani deerler rafa kaldrlm, birka yneticinin ahsi
hrsyla kan sava sonucu, milyonlarca gnahsz kadn, ocuk ve masum insann
yaad ac, altndan kalkl-maz bir sorumluluu sava karanlarm srtna
yklemitir. Bu savata tm insanlk bir trajedi yaamtr. Ne yazk ki, bu denli
ykma sebep olan bir savan ardndan, otuz yl sonra yine medeni dnyada (!)
ahsi hrslarn, adeta insanlkla alay edercesine gemite yaanan aclar unutup,
altm milyon insann lmyle sonulanan, atom bombas gibi toplu lm
silahlarnn kullanld daha da feci ikinci byk savaa girmesi, ibret almamz
gerektiren bir tarih kesitidir. Ama ne yazk ki bugn de gemite olduu gibi
hrslarna malup olanlar yzrvden tarih tekerrr etmektedir. Dileimiz, bundan
byle insanlarn ac ekmemesidir.
Birinci byk savata, yani 1914-18'de savan en youn olarak cereyan
ettii corafyalardan biri de Osmanh mpa-ratorluu idi. mparatorluun .
cephede, anakkale, Kaf-kasya ve Suriye-Filistin blgesinde verdii mcadele,
tarih aratrmaclar iin, deta bir laboratuar nitelii tamaktadr. Mesel
anakkale Savalar, Trklerle ngiliz ve Franszlar arasnda gemesine ragmen,
savata, Yeni Zelanda, Avustralya, Hindistan gibi lkelerin askerleri de yer almt. Keza Kafkasya Cephesi'nde Trk-Rus atmas iinde Grcler ve Ermenilerle
ciddi savalar vuku bulmutur. Suriye-Filistin cephesi ise ngiliz, Fransz, Arap ve
Trklerin arpmalarna sahne olmutur. te senaryosu kendileri tarafndan
yazlan, devlerin rol ald ve en ince siyaset oyunlarnn oynand byle bir
ortamda, Osmanl vatanda olan Ermeniler de, tilf Devletleri'yle ibirlii iine
7

girerek fiilen savaa dahil olmutur. Aslnda Osmanl Devleti daha 1890'l yllarda
Ermenilerin ngiltere, Fransa ve Rusya'yla yakn ilikilerini tespit etmi ve onlar
tarafndan kkrtldklarn belgelemitir. Nitekim 4 Aralk 1893 tarihiyle ngiltere
Trkiye mparatorluk Bykelii tarafndan Hariciye Nzr Said Paa'ya
gnderilen ve Merzifon doumlu Karabet Agopyan'm Times Gazetesi'nde yaymlanan konumas, buna gzel bir rnektir. Devlet Arivleri Genel Mdrl
tarafndan Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz birlii 1845-1890,1891-1893
adyla 2004 ylmda Ankara'da yaymlanm iki ciltlik eserde bu tr ilikilerle ilgi-H
belgeler yer almaktadr. Bu ilikilerin, bata belirtildii zere tilf Devletleri'yle
yaadklar lkeye ihanete varan bir ibirliine dnmesi, Ermenilerin
bulunduklar blgelerden sava alan dna nakledilmelerine yol am, bu nakil
srasnda eitli sebeplerle uradklar kayplar, daha sonraki yllarda, bir benzerlik
gstermemesine ramen kinci Dnya Sava'nda Yahudilerin yaadklan fecaat rnek gsterilerek soykrm sylemine dntrlm, iddi-alar, dnya sava
ortamnda yaanan iki tarafl aclar gzard ederek, iddiada bulunanlarm da
inanmaya baladklar tek yanl sanal bir gereklik halini almtr. in bu safhasnda, kendilerinin bile inanmadklar, fakat siyaseti bilime tercik ederek
parlamentolarmda tek yanl karar almak suretiyle halklar arasnda kin ve nefrete
yol aan ve Ortaa engizisyon mahkemelerini aratmayacak bir biimde soyknm
gibi ar bir ithamn sorumluluunu tayanlar, o dnemde yaanan olaylarn
gerek yzn, insanlk deerleri adna, tarih ilminin olaan kurallan erevesinde
zmlemek durumundadrlar.
Tarih bilimi, gemite meydana gelmi olaylar, farkl pencerelerden
deerlendiren, fakat bu deerlendirmeleri belgelere dayanarak aklayan bir ilim
daldr. Gnmzde baz kimselerin, zellikle Ermeni soykrm iddialannda bulunanlarn tarihin belgelerle yazamayaca, bunun yerine tanklara itibar edilmesi
tarzmdaki tezlerine karlk, tarih metodolojisinin olaan uygulamas olan, farkl,
fakat o dnemde Osmanl Devleti'yle sava halinde olan devlet arivlerinden alnan
belgeleri de kullanarak aratrma yapmak, phesiz objektif yaklamn bir
gereidir. te bu kitapta, buna sadk kalarak, ksa fakat z bir biimde, Ermenilerin
Birinci Dnya Sava srasndaki durumlarn ve o dneme ait baz sorular
belgelerle aklamaya altk. Bu vesileyle, byk bir zveriyle ilgili lke
arivlerinde aratrmalar yapan ve belgeleri temin eden deerli arkadalarm Prof.
Dr. Hikmet zdemir, Prof. Dr. Kemal iek, Do. Dr mer Turan ve Yard. Do.
Dr. Ramazan alk'a teekkr ediyorum.
Gerekte yaplmas gereken, geni bir adan ve olaylarn balad zaman
diliminden konuya bakabilmektir. Bu bilimsel yaklamn temel kuraldr. Bu
bakmdan yukardaki anlayla olaylarla ilgili olarak burada sunulan belgeler, ok
sze gerek duyulmayacak biimde, Ermenilerin Osmanl Devleti'ne kar tutum ve
davranlarn, buna kar alman tedbirleri ve sonrasmda ortaya atlan katliam ve
nihayet soykrm iddialarn bilim penceresinden deerlendirmekte ve soykrm
8

tanmyla, Ermenilerin Suriye'ye nakilleri srasnda maruz kaldklar muamelenin

uyuup uyumadn ortaya koymaktadr. Bunun yan sra, akllarda ekillenen
pek ok sorunun cevabn da, byk lde burada belgeleriyle bulmak mmkn
olacaktr. Aslnda ortaya atlan her iddiaya kar bir kitap yazmak mmkndr.
Ancak bu kk kitapla ulamak istediimiz hedef, kiilerin merak ettikleri baz
konular aklamak ve rahat okuyabilecekleri bir bavuru eseri hazrlamakt.
Bilhassa kitabn sonuna konulan ou yabanc ariv belgeleri, bir soykrmn
yaanp yaanmadn, iddialarm doru olup olmadn okuyucunun grne
summaktadr. Ayrca kitapta, Ermeni komitelerinin Mslman halka kar
gerekletirdikleri katliamlar ile ulamak istedikleri hedeflere de ksaca yer
verilmitir. Bununla beraber bir ka cilt olacak bu katliamlara ve bunlarn grg
ahitlerinin bizzat anlatmlarna geni biimde yer vermek, kitabn btnl
asndan mmkn olamamtr. Zira kitabn adndan da anlalaca zere, temel
hedef, Ermenilerin zorunlu ge tabi tutulmalarnn bir soykrm olarak
nitelendirilip nitelendirilemeyeceini belgelerle ortaya koymaktr. Gerekte
diaspora Ermenilerinin, Birinci Dnya Sava'nda sadece Ermenilerin zulme
uradklarn ve bir trajedi yaadklarn dnmeleri, buna karlk, o dnemde,
kendi atalarnn masum insanlar olarak kendi halinde oturduklar iddiasnda
bulunmalar, konuya tek yanl yaklamn dier ynn ve dolaysyla zmn
zorlatran en nemli sebeptir. Halbuki, Ermeni etelerinin bir Ermenistan kurma
pln iinde bulunduunu bt tarih kaynaklar yazmakta ve bunun iin o
zamanki byk devletlerin bu arzuyu kendi karlarna kullanarak, Ermenileri
iinden klmaz bir kaosa srkledikleri bilinmektedir. Bu mcadele, Ermenilere
yzlerce, binlerce yldr beraber yaadklar insanlar dman grmelerine ve
neticede topraklarm terk etmelerine yol amtr.
Bugn, parlamentolarnda soykrm yapldn kabul eden devletler de,
tarihin bu gereini bir yana brakarak, tarihten gelen bir kini, tm demokratik
deerleri gz ard ederek, Ortaa zihniyetiyle srdrmeye devam etmektedir.
Oysa ki bir ulusu, kiisel olabilecek insanlk ayb olan byle bir sula sularken,
hangi belgelere dayandklarn ve hangi mahkeme kararn esas aldklarn
dnmeleri bir insanlk gereidir. Aksi takdirde, tarihin acmasz yargsndan
kendilerinin de kurtulamayacaklarn ve 1948 soykrm szlemesinin, "bir ulusa
veya toplulua, bedensel ruhsal zarar vermek" maddesini ihlal sulamasyla kar
karya kalabileceklerini unutmamaldrlar

GR
SRGNE GDEN YOL:
ERMEN KOMTELERNN FAALYETLER
Osmanl Devleti'nin, gvenlik sebebiyle 1915'te Ermenileri Suriye'ye sevk
ve iskna tabi tutmas, baz lkelerce siyasi bir deerlendirmeyle "soykrm" olarak
kabul edilmekte, zellikle Trkiye'nin AB'ye giri sreciyle eletirilerek, bir bask
unsuru haline dntrlmektedir. Gerekten 1915'te neler olmutur ve o tarihte
meydana gelen olayLar soykrm olarak adlandrla bilir mi? Bu sorularn cevab,
diaspora Ermenilerinin veonlar destekleyenlerin konuyu siyasallatrp
siyasallatrmadn, insan haklarna aykr bir tutum sergileyip sergilemediklerini,
hukuka uyun davranp davranmadklarn ve en nemlisi, dorudan bir ulusu
sularlarken hakl bir sebebe dayanp dayanmadklarn ortaya koyacaktir.
Aslnda Trklerle Ermeniler gerek Seluklu Devleti, gerekse Osmanl
Devleti dnemlerinde yaklak 850 yl nemli bir problem olmadan birlikte
yaadlar ve ayn devletleri paylatlar. Nitekim Osmanl Devleti dneminde 29
paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos v s. olmak zere pek
ok Ermeni yksek devlet grevlerinde yer almt. Bu durum 1915'e kadar devam
etti. Bununla beraber Ermeniler iin 1877-78'de meydana gelen Osmanl-Rus
sava yeni bir dnemin balangc saylabilir. Zira Ayastefanos Antlamas'nn 16.
maddesine giren Ermeni islahat maddesi, daha sonra ngiltere ve Fransa'nn
basksyla Berlin Antlamas'nn 61. maddesi olarak kabul edildi. Aslnda bu
maddeyle Rusya, ngiltere ve Fransa, aralarndaki rekabete Ermenileri de katarak,
konuya uluslararas bir nitelik verdiler. Bu durumdan cesaretlenen ve ou
misyonerler tarafndan kurulan okullarda eitilmi baz Ermeniler de harekete
geerek yurt iinde ve dnda ihtillci Ermeni partileri ve dernekleri kurmaya
baladlar1.
Hayr cemiyetleri grnts altnda oluturulduu izlenen bu dernekler,
ksa sure sonra bamsz bir Ermenistan kurmay amalayan birer terr unsuru
haline dnt. Mesel 1878 ylnda Van'da kurulan Kara Ha Cemiyeti, Amerika'daki Clu Clux Clan benzeri bir kurulu olarak sahneye kt2. Bundan iki yl
sonra, 1880'li yllarda Rusya ynetimindeki Ermenistan'da kurulan dernekler

Daha fazla bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, An
kara 2001, s. 1-7.
2
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Istanbul 1976, s. 430;
Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 129.

10

Anadolu Ermenilerine silh gndermeye balamlard3. 1881'de Erzurum'da

kurulan Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei, Ermenileri olmayan
saldrlardan korumak zere, onlar silh ve cephane ile donatmay hedeflemiti4.
1885 sonlarnda ise Van'da htillci Armenakan Partisi kuruldu. Bu partinin
kurulu gayesi, ihtill kararak kendi kendilerini ynetme hakkn salamak olarak
belirlendi5.
1887'de Cenevre'de Marksist Ermeniler tarafndan kurulan Hnak Partisi,
1890'da htillci Hnak Partisi adn ald. Partinin programndaki ilk hedef,
Anadolu'daki Ermenilerin siyasi ve milli bamszln salamakt. Anadolu'da
ihtillle gerekletirilecek hedeflere ulamak iin takip edilecek usl; propaganda,
kkrtma, terr, tekiltlanma ile ii ve kyl hareketidir. Kkrtma vastalar
hkmete ynelik gsteriler, vergi vermemek, islahat istemek ve devlete kar
dmanlk eklinde belirlendi. Terrn hedefi Bbli ile hkmette grev yapan
Trk ve Ermeniler, casus ve muhbirler idi. htill, Osmanl Devleti sava halinde
iken gerekletirilecek ve Anadolu'daki Ermenilerin bamszl salandktan
sonra Rusya ve Iran Ermenileri ile federatif bir Ermenistan kurulacakti6. 1890
yazmda Tiflis'te Ermeni htill Federasyonu (Tanaksutyun) kuruldu. Ksa ad
Tanak olan bu partinin 1892'de aklanan programna gre hedefi, sonuca isyanla
ulamak, ihtillci eteler kurmak, halk silhlandrmak, hkmet yetkilileri ve
kurumlan ile muhbir ve hainlere kar hareketler dzenlemek olarak tespit edildi7.
Yurt dmdaki kurulular Rusya, Iran, Avrupa ve Amerika ehirlerinde
ubeler atklar gibi Osmanl topraklarnda da gizli olarak tekiltlandlar.
Armenakan Partisi Istanbul, Trabzon, Mu ve Bitlis'te8; Hnak Partisi de Istanbul,
Bafra, Merzifon, Amasya, Tokat, Yozgat, Arapkir ve Trabzon'da ubeler at.
Tanaksutyun ise Istanbul ile Dou Anadolu ehirlerinde tekiltland9. Bu dernek
ve rgtler, tekiltlanmalarn tamamladktan sonra, seslerini duyurmak iin
eylemlere giritiler.
1895'de kan Sason syan, Ermeni propagandasnn milletlerarasi boyut
kazanmasnda nemli bir rol oynadi. Buna karlk, kurulan bir Milletlerarasi
Tahkikat Komisyonu, 20 Temmuz 1895'te yaynlad raporunda Sason olaylarnda

Grn, Ayn Eser, s. 126.

Grn, Ayn eser, s. 129; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, Istan
bul 1983, s. 61-62.
5
Grn, Ayn eser, s. 129; Gyn, Ayn eser, s. 62-64.
6
Uras, Ayn eser, s. 431-42; Grn, Ayn eser, s. 130-32; Gyn, Ayn eser, s. 64.
7
Uras, Ayn eser, s. 442-55; Grn, Ayn eser, s. 132-34; Gyn, Ayn eser, s. 64-65.
8
Gyn, Ayn eser, s. 63-64.
9
Grn, Ayn eser, s. 132.
4

11

Ermenilerin masum olmadn aklad10. Ermeniler, Sason isyani'nn Bbli

zerinde Avrupa'nin fiili bir mdahalesine yol amamas zerine, ayn yl iinde,
zellikle Hnak komitesi yelerinin rgtlcmesiyle, Istanbul, Divrii, Trabzon,
Ein, Develi, Akhisar, Erzincan, Gmhane, Bitlis, Bayburt, Urfa, Erzurum,
Diyarbakr, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Mara, Mu,
Kayseri, Yozgat ve Zeytun dahil Anadolu'nun 27 yerinde olaylar karmay
baardlar. Bu olaylarda Trklerden baka kendilerine katlmayan Ermeniler de
ldrld; iyerleri ve evleri kundakland11. Bundan sonra Trabzon, Van, Istanbul,
Sason, Harput, Adana ve Zeytun'da isyanlar birbirini izledi. Osmanl gvenlik
glerinin isyanlar basrmak iin giritii askeri mdahale ve onlarla mcadelesi,
dnemin Batl devletlerini harekete geirdi ve uyuladklar youn basklar
sonucu bunalan hkmetin ynledirmesiyle sulu-susuz bir ok kimse
cezalandrld. te yandan, terr rgtleri iinde yer alp mahkemelerce mahkum
edilen Ermeniler, Batl lkelerin basklar nedeniyle deiik zamanlarda Padiah
tarafndan karlan aflarla serbest brakldlar12.
Yukardaki bilgilere gre 1915 tarihine kadar Ermenilerin sadece terre
bulam olanlaryla Osmanl Devleti'nin mcadele ettii grlyor. Nitekim bu
mcadeleler, btn Batl lkelerin diplomatlarnca da yakndan takip edilmi
olmasna ragmen, devlet adamlarna suikast tertip eden, isyan karan ve
bombalamalarda bulunan Ermeni rgtlerine kar menfi ynde bir tavr
takmlmamasi, buna karlk slahat iin srekli bask uygulanmas, bu rgtlerin
faaliyetlerinin bu devletler tarafndan desteklendiini veya en azndan sempati ile
bakldn ortaya koymaktadr13. Esasen Batl devletlerin Rusya'yla birlikte bir
hedef belirledikleri ve "Trk mezalimi" propagandas ile manevi baskya
baladklar gzlemlenmektedir. Gerekten de, 1 Aralk 1913'te "Asya Fransz
Komitesi"'nin, 20 kadar lkenin temsililerinin katlmyla gerekletirdikleri
toplantda, Ermeni delagasyonu bakan Boghos Nubar Paa'nn uzun sren
konumasnn ardndan, byk devletler, slahat yrrle girinceye kadar Osmanl
Hkmeti'ne mli yardmda bulunulmamas, gmrk ve baz vergllerin artma raz

10

Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, s.

113-114; Ercment Kuran, "Ermeni Meselesinin Milletlerarasi Boyutu (1877-1897)", Tarih
Boyunca Trk Ermeni Toplumu le liskileri Sempozyumu, Ankara 1985, s. 21
11
Uras, Ayn eser, s. 478 v.d.; Grn, Ayn eser, s. 149-61.
12
Bkz. Ahmet Halaolu, 1895 Trabzon Olaylar ve Ermenilerin Yarglanmas. Istanbul
2005, s. 46.
13
Bu konuda Rusya, Fransa ve ngiltere'nin "Vilyt Sitte" iin hazrlad slahat tasans
iin bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk Inklb Tarihi, I/, Ankara 1963, s. 339; Sina Akin,
Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Istanbul 1987, s. 108-111. Ayr.bkz Yusuf Halaolu, Ayn
Eser, s. 14 v.d.

12

olunmamas gibi kararlar aldlar14. Bu durumda u sorunun sorulmas gerekiyor;

Avrupa devletlerinin ve Ermenilerin gerek dnceleri sadece bir takm haklar
kazanlmas myd, yoksa baka bir niyetleri mi vard? Aslnda bu sorularn
cevaplar, gerek Hnak, gerekse Tanak gibi Ermeni rgtlerinin karar
defterlerinde ve kurulu beyannamelerinde verilmektedir15. Ayrca Ermenilerin
aralarnda yaptklar yazmalar, rgtlerin Fransa ve Rusya ile olan ilikileri de,
Ermeni rgtlerinin niyetlerini byk lde ortaya koymaktadr. Mesel
Rusya'nn Istanbul Bykelisi Zinovyev'in Rusya Dileri Bakan S.D. Sazanof'a
26 Kasm 1912 tarihinde gnderdii gizli raporundan, Ermenilerin ve Ruslarn
hedeflerinin daha bu tarihlerde netletii anlalyor:
"Bu anlatlanlar Ermeni halknn gittike Rusya tarafn tutmakta olduunu
gstermektedir ve bu istein gerekten de iten ve samimi olduu ortadadr. Rusya'ya
olan sempati Ermeni burjuvas ve aydnlar arasnda da yaygndr. htillci partiler artk
gittike itibarn kaybediyor ve yerine konservatif' programyla yeni partiler kuruluyor.
Van, Byezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon konsoloslarmzn bildirdiklerine gre bu
vilyetlerdeki Ermenilerin hepsi Rsya tarafndadrlar ve bizim ordularmz bekliyorlar
veya Rusya'nn kontrol altnda reformlar yaplmasn istiyorlar. 21 Kasm'da Byezid
Konsolosu'nun bildirdiine gre, btn Ermeniler Trkiye'ye kar dmanca tavrda
bulunuyorlar ve Rusya'nn hamiliini, Ermeni topraklarnt igal etmelerini bekliyorlar.
Ermeni Patrii Rusya'ya Trkiye'deki Ermeni halkn kurta-mas iin yalvarmaktadr.
Bana gre, biz bu koruyucu tavrmz devam ettirmeliyiz. unu da
unutmayalm ki, Trkiye'nin Ermeni vilyetlerinde durum ok istikrarszdr. Her an
ayaklanmalar ve karkliklar ortaya kabilir. Eer bir katliam meydana gelirse, bu halkn
militanlar bizden destek alabileceklerine gvenmezlerse " Devlete" bavuracaklardr. Bu durumda biz ansmz kaybederiz; frsat Avrupa devletlerine
geecektir16.
Gerekten de Ermeni Komiteleri'nin Trkiye'deki ubelerine u tlimat
verdikleri grlmektedir: "Rus ordusu snrdan ilerler ve Osmanl ordusu geri
ekilirse her tarafta birden eldeki vastalarla bakaldmlacaktr. Osmanl ordusu iki ate
arasnda braklacak, resmi bnalar bombalanacak, iae depolarna sabotajlar
dzenlenecek; aksine Osmanl ordusu taarruza geerse Ermeni askerleri Ruslara
katlacak ve silah altna alnanlar ktalarndan kaarak, Trk birliklerinin gericephelerine
zarar vermek ve lke iinde eitli olaylar karmak iin eteler kurulacak-tr17.
14

Bkz. Yusuf Halaolu, Ayn Eser, s. 28

Mesel 8 Kanun- sni 1913 (8 Ocak 1913) tarihli Hnakyan Komitesi
Kilis ubesi zabt ve karar defterinde mevcut bilgiler iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATASE yay., Cilt I, Ankara 2005, s. 299-308.
16
Bkz. Rusya Devtet Arivi, Siyasi Ksm, nr. 117/293'den Y.Halaolu, Ayn Eser, s. 32.
17
Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay yaynlar, Ankara 1979, s.
177.
15

13

Birinci Dnya Sava'nn balad yllarda Ermeniler yukarda

erevesini izdikleri desiei Ruslara verirken, te yanaan Fransa ile de yakn iliki
iine girmiler ve Osmanl Devleti cephede savarken cephe gerisinde sabotaj
faaliyetlerini artrmlardr. Nitekim Fransa Dileri Bakanl'nca 3 Kasm 1914
tarihinde hazrlanan Asya Trkiyesi'nin etnik alanlarn gsteren elle izilmi
haritalarda ukurova'dan Van'a uzanan bir alan, Ermenistan olarak belirlenmitir18. Yine 8 Ekim 1917'de M. L. Meguerditchian imzasyla skenderiye'den
"okgizli" olarak, Ermeni Milli Delegasyonu Bakan Boghos Nubar Paa'ya
yollanan dosyada yer alan, "...Kafkasya'da oluturulan gnll Ermeni alaylar
Byk Ermenistan' kurmak iin arprken, milli hedefimiz Byk ve Kk
Ermenistan'n kurulmas..." ifadesiyle, Ermenilerin iki ynden hedeflerini
aklamtr19.
Bu hedef hem Osmanl belgelerinde, hem de Ermenilerin Fransa,
ngiltere ve Rusya gibi lkelerle yazmalarnda grlmekte, hatt bu lke
ordularna ne kadar gnll birlik verebileceklerini tartmaktadrlar.

18

Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquic/Vol.848, 849,850'den naklen,

Hasan Dilan Fransz Diplomitik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 1914-1918, Cilt I, Ankara
2005, s. LXX-LXXL Belge 9-15.
19

Bkz. Turquie/Vol. 879/ Svrie-Palestine'den naklen Dilan, Ayn Eser, 1, s. C III,

Belge 371-379.
14

BRNC KISIM
KATLAMLAR VE ERMEN KOMTELER
Bir takm yazarlar, Osmanllarn ilk Ermeni katliamn 1895 ylnda
yaptiklarni iddia etmektedirler. Bu iddia da bulunanlar, Ermeniler tarafndan 1878
ylnda kurulan Kara Ha Cemiyeti'nin, 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan
Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei'nin, 1885'te Van'da kurulan Ihtilalci
Armenakan Partisi'nin, 1887'de Cenevre'de kurulan Hnak rgt'nn ve 1890'da
Tiflis'te kurulan Tanaksutyun'un (Trochak) hangi sebeplerle kurulduunu da
aklamalar gerekmektedir. Zira bu rgtler, kurulu beyannameleriyle ve
gerekletirdikleri eylemlerle, bugnk anlamda birer terr rgt olduklarn
gstermilerdir. Fransz komutan Romieu, Sava Bakan'na, her iki rgtle ilgili
olarak Trklere kar terrist muanelede bulunduklarn ve hepsinde Trklere

15

kar korkun intikam duygusu bulunduunu rapor etmitir20. Nitekim ad geen

rgtlerin Osmanl topraklarnda gerekletirdikleri eylemler, ilerinde Ermeni
ileri gelenleri de olmak zere suikastlar, bombalama olaylar, isyanlar eklinde
ortaya kmtr.
zellikle 1878 ylndan sonraki yllarda dahi, Osmanl brokrasisinde
nemli mevkilerde Ermeni memurlarn grevde bulunduklar, parlamentoda
milletvekillerinin yer ald gz nne alnacak olursa, bu rgtlerin hangi sebeplerle silaha sarldklarn sorgulamak gerekir. Esasen bu rgtlerin en etkililerinden
olan Hnak ve Tanaklarn Osmanl snrlar dndaki merkezlerde kurulduklar
dikkate alnacak olursa, kimler tarafndan ynlendirildikleri ve ne maksatla
kurulduklar kendiliinden ortaya kar. te yandan, gerek Rusya'nn, gerekse
ngiltere ve Fransa'nn Ortadou ve Uzakdou'daki karlar gz nne aldnda,
Ermeni rgtlerinin kimler tarafndan desteklendii ve belirlenen hedefler daha iyi
anlalabilir.

Yukarda akland zere bamsz bir devlet kurmak dncesinde olan

bu rgtler, bunun iin silahl mcadeleyi tercih etmilerdir.
Tabii olarak bu rgtlerin en byk dezavantaj, bir devlet kurabilmek iin
yeterli miktarda nfusa sahip olmamalaryd. Nitekim devlet kurmay dndkleri
ve Ermenilerin dier Osmanl topraklarna gre daha youn olduu Vilyt-
20

Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/ Vol. 890, Legion d'Orient-I
(Septembre 1915- Novembre 1916)'dan naklen Dilan, Ayn Eser, IV, s. LI-LII, belge 215.

16

sitte'de (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr) bile Ermeni nfusu ancak
%19 civarnda idi. Bu durumda yaplacak tek bir yol vardi; o da bu blgedeki
nfusu kendi lehlerine evirmek. Bunun iin en kisa ve kesin yol, blgedeki
Mslmanlar buralardan kovmakt21. te bu sebeple bu rgtler, Mslman
ahalinin g etmeleri iin komiteler aracl ile basklara baladlar, isyanlar,
eitli sabotajlar ve katliamlara giritiler. Bu ekilde 1915 yl Haziran ayna, yani
tehcire kadar binlerce Mslman ldrlmtr22.

Osmanl gvenlik glerinin, Anadolu'nun eitli ehirlerinde bu rgtlere

kar giritii harektta, okul ve kiliselerde depolanm, rgtlere ait ok miktarda
silah ele geirildii gibi rgt mensuplar da tutuklanmtr. Nitekim Adana,
Adapazar, Amasya, Arapkir, Bitlis, Mu, Bursa, Diyarbakr, zmit, Mara,
Trabzon, Urfa gibi Anadolu ehirlerinde Ermeni rgtlerine ait silah depolar ele
geirilmitir.

21

Ermeni istatistiklerine gre bu oran % 39 olarak gstrilmektedir (Bkz.

Justin Mc Ca.thy, "Osmanl Ermeni Nfusu", Osmanl'nn Son Dneminde Ermeniler, (Ed. Trkkaya Atav), TBMM yay., Ankara 2002, s. 65.
22
Bu konuda geni bilgi iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATASE yay,
Cilt I, Ankara 2005, s. 61 v.d.

17

Ele geirilen silahlardan ve rgt mensuplarna ait resimlerden,

Ermenilerin hedeflerini ve bunun iin yukarda da belirttigimiz gibi Mslman
ahaliye yaptiklari zlm ve katliam grmek mmkndr. Ermeni rgtlerinin
yapt katliamlar, gerek Osmanl ve Rus ariv belgelerinde, gerekse grg

ahitlerinin szl ifadelerinde, gerekse, o dneme ait Anadolu'daki Trklere ait

toplu mezarlarda gerek ifadesini bulmaktadr.
rgtlerin Dnya Sava ncesi faaliyetlerine, Osmanl gvenlik gleri
mdahalede bulunmu, Dnya Savai'nn balamasyla birlikte bata Rusya, Fransa
ve ngiltere ile ibirliine giden ve isyan ederek, sava dolaysyla tamamen
boalm Mslman kylerine saldran ve halk katleden bu rgtler, Ermenilerin
tehcirine de yol amlardr. Esasen bu durum Ermenistan'm babakan olan
Wovannes Katchaznouni tarafndan da dorulanmaktadr. Katchaznouni, Ermeni
Devrimci Federasyonu Tanaksutyun Partisi'nin yurtdndaki temsililerinin Nisan
1923'te dzenledikleri konferansta sunulmak zere hazrlad konuma metninde,
kendisinin de kurucular iinde yer ald Tanak Partisinin yanl politikasn ve
Trklerin uzatt bans elini nasl reddettiklerini, rgtn yapt katliamlar
anlatyor. Hatt Tanak Parti'sinin kapanmas gerektiini belirtiyor. Katchaznouni
konumasmda unlar aktaryor: "1914 k ve 1915 ilkbahar btn Rusya
Ermenileri ve Tanaklar iin coku ve mit dnemi oldu. Savan mttefikler
tarafndan kazamlacana phe yoktu. Trkiye mutlaka malup olmal, blnmeli ve
sonuta yerli Ermeniler serbest kalmalyd.
18

Biz artsz olarak Rusya'ya ynelmitik.

Hibir esas olmadan zafer heyecan iindeydik; sadakatmize, abamza ve
yardmmza karlk, ar hkmetinin Trkiye'den kurtarlmt Ermeni vilyetlerini bize
vereceini ve Kafkasya Ermenistan'na da zerklik tanyacana emindik.
Kafamz dman sarmt. Kendi arzularmz bakalarna balamtk; sorumsuz
kiilerin ieriksiz szlerine byk nem ve-mitik, hipnoz altndaymz gibi gerekleri
anlamadk ve arzulara teslim olduk"23.

Katchaznouni daha sonra srgnle ilgili olarak ise unlar yazyor:

"Ermeni gnll birliklerinin savaa katlmalar Trkiye Ermenilerinin kaderinde
nasl bir rol oynad sorusunu sormak imdi gereksizdir. Snrn bu tarafndan (Bugnk
Ermenistan snrlar ev.) bizfarkl bir izgi benimseseydik bile, bu acmasz srgnn
olmayacan yine de hi kimse syleyemez. Ayn ekilde Trklere kar dmanca
davranmz olmasayd, srgnn nitelii ve boyutunun ayn olacan da kimse
syleyemezdi"24.
Yukardaki ifadeler bir itiraf nitelii tamaktadr. Gerekten de o zamana
kadar Ermeni rgtlerinin devlete kar faaliyetleri, Osmanllarca toleransla
23

Bkz. Hovannes Katchaznouni, Tanaksutyun'a

ev. Hatem Cabbarl), Mhitarian yay., Viyana 1923, s. 9.
24
Ayn Eser, s. 9-10.

19

Kalmad,

(Ermenice'den

karlanm, terr estiren komitelere kar yrtlen operasyonlar dnda, sivil halk
bu atmalarn dnda tutulmutur. Bu durum, yaklak yirmi yl boyunca
srmtr. Ancak Osmanl Devleti'nin savaa girmesinden sonra, Aralk 1914'te
Erzurum'da toplanan Ermeni Kongresi'nde, Osmanl yetkililerinin otonomi

20

teklifine ragmen25, kendi devletleri yerine Rusya'y destekleme karar alan, yani
yukarda Katchaznouni'nin de iaret ettii gibi, devletin blnmesine ynelik
faaliyetlere katlan Ermenilerin bu tutumu zerine Osmanl Devleti'nin tavr
deimi ve tehcire giden yol almtr26. te ksaca akland zere Osmanl Devleti
byle bir ortamda Dnya Sava'na girmitir.

25

Josehp L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on
American Policy, 1810-1927, Univ. of Minnesota Press, Minneapolis 1971, s. 59.
26
Salahi Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, TTK yay., Ankara

21

KNC KISIM
OSMANLI NFUSU NDE ERMENLER
Osmanl tebaas olan Ermenilerin nfusu hakknda bilgi veren
kaynaklarda elikiler bulunmaktadr. Bu kaynaklar arasnda en nemlilerinden
biri olan Osmanl nfus saymlar, dorudan doruya nfusun tespitine ynelik
resmi rakamlar vermektedir. Bu rakamlarn Ermeni kilise cemaat defterlerinin
bulunmayndan dolay kontrol edilememesi, baz aratrmaclarn, verilen nfus
zerinde farkl deerlendirmelerine yol amtr. Genel olarak iddia, Osmanl nfus
saymlarnda, eitli sebeplerden btn nfusun saylamad ve bundan dolay
gerek nfusun tespit edilemedii eklindedir. Buna, Ermeni Patrikhanesi'nce
gerek anlamda bir nfus saym yaplmamasna ramen varsaylan Ermeni nfusu
verileri de sebep olmaktadr. Nitekim Patrikhanece verilen rakamlar, siyasi
ekimelerin son haddine geldii dnemlere ait olduundan, ou lke tarafndan
da abartlm rakamlar eklinde yorumlanmtr. Zira Osmanl saymlaryla
Patrikhanenin belirledii rakamlar arasnda 600 bin gibi byk bir uurum vardr
ki, Osmanl nfus saymlarnda yaklak % 50 hata yapld sonucu ikmaktadr.
Osmanlnn bylesine byk bir hata yapmasnn mmkn olup olmayaca bir
yana, Ermenilerin nfuslarn bu denli ykseltmek istemelerindeki sebep
aratrldnda, 1.5 milyon Ermeni'nin katledildii tezinin inandrcln
arttrmaya ynelik olduu grlr. Zira Osmanl nfus saymlarndaki Ermeni
nfusu ile, ldrld iddia edilen miktar arasnda byk bir uurum ortaya kmaktadr. Nitekim balangta 600 binlerle ifade edilen, daha sonra 800 bin'e, bir
milyona ve nihayet 1.5 milyona karlan Ermeni kayplarna karlk, sava
sonrasnda lmedii belirlenen ve deiik lkelere g etmi bulunan bir milyon
ikiyz bin kii tespit edilmektedir. Bu durumda Ermeni nfusunu arttrmak
gerekmektedir ve Ermeniler de bunu yapmlardr. Aada okuyucunun bilgisine
sunulan cetvelde yer verilen, gerek Osmanl nfus saymlar, gerekse Patrikhane ve
eitli aratrmalarla ortaya konan nfus istatistikleri, bu elikiyi daha iyi
deerlendirme imkn vermektedir:

AdanaMersin
Aydn

Osmanl
1914
50.139
19.395

D. Magie Patrikhane
1914
1912
35.000
119.414

ngiliz
1919
75.000

1.000

27.000

21.145
22

zmir

18.000

Ankara

44.507

20.000

Konya

12.971

14.000

17.000

8.959

6.000

11.000

7.437

6.000

6.000

630

1.000

1.000

1.188

4.000

2.000

170.068

60.000

Kastamonu
Afyon
Karahisar
Antalya
(Teke)
Beyrut
Biga
Bitlis

114.704

185.000

Bolu

2.961

1.000

1.000

2.000

Burdur

218.404

185.000

Bursa

58.921

57.000

118.992

75.000

Canik

27.058

20.800

21.000

4.000

4.000

800

55.890

82.000

106.867

82.000

19.725

30.316

18.000

205.000

202.391

205.000

ankr
842
atalca
orum
Denizli
67
Deyrizor
Diyarbekir
Edirne

Erturul_
125.657
Erzurum

23

8.276

10.000

2.000

35.104

189.565

65.000

76.070

130.000

124.289

130.000

1.000

341

500

72.962

163.670

18.000

8.544

15.000

15.000

48.659

Eskiehir
Gmhan
eHalep
Harput
sparta
el
stanbul
ve metropoller
zmir
Karesi
Kayseri

45.000

45.000

Krehir
Kuds

_
1.310

4.000
.

_
-

Ktahya
Kale-i
Sultani
ye
Lazistan

4.548
2.474

13.000
-

_
-

1.000

55.000

55.000

200

500

Mara
Mentee
Nide

_
27.842
12
4.890

2.000

2.000

7.000

200.000

204.472

200.000

Saruhan
Sivas
Suriye

143.406
413

Trabzon

37.549

30.000

73.395

33.000

Urfa

15.161

21.000

Van

67.792

190.000

110.897

190.000

24

Yozgat
Katolik
Ermenile
r
TOPLAM

_
67.838
1.285.535

37.000

1.479.000

1.915.651

1.602.000

Yukardak cetvelde grld zere, farkl istatistikler farkl nfus

sonular ortaya koymutur. Bu nfus tespitini yapanlardan, hem ngiliz, hem de
Prof. David Magie'nin cetvelinde, stanbul ve Rumeli nfusu eksik olup, bu nfus
da eklendiinde her iki istatistik birbirine yakmlk gster-mektedir. te yandan
Patrikhane'nin tespitlerinde birok ehre ait nfus belirtilmedii gibi, mevcutlar da
dierlerine gre ok yksek gsterilmitir. Bu sebeple tilf devletlerince
Patrikhane'nin verdii rakamlar abartl bulunarak Lozan'da David Magie'nin
rakamlarnn kullanlmas dikkati ekmektedir27.
Sonular itibariyle farkl tespit ve istatistiklere bal olarak ortaya
konulan genel nfus deerlendirmelerine bir gz atacak olursak, aadaki tablo
ortaya kmaktadr28:
1913

1914

Osmanl Nfus
Saym29

1919

1.229.007

Ermeni Fatrikhanesi30 1.915.651

ngiliz Nfus Tespiti31
Dr. Johannes Lesius32

1.602.000
1.845.450

27

Yukardaki cervelde yerleim alanlarnn tmn birbiriyle karlatrmak mmkn

olamamaktadr.
Zira
istatistiklerde,
bazen
vilyet,
bazen
de
ehir esas alnmtr.
28
Bkz. H. zdemir, K.iek, . Turan, R. ahk, Y. Halaolu, Ermeniler Srgn ve G,
Ankara 2004, s. 51.
29
Katolik ve protestanlar dahil edilmemitir. Stanford Shaw ise tespirinde bu iki unsuru
Osmanl rakamlarna eklemitir.
30
stanbul hari.
31
Detschand unci Armenien, 1914-1918, Potsdam 1919, s. LXV.
32
stanbul ve Edime hari.

25

Prof. David
Magie statistii33

1.479.000

Prof. McCarthy
Tespiti

1.698.303

Prof. Stanford Shaw

Tespiti

1.294.851

Ludovic de
Constenson

1.400.000

Daniel Panzac Tespiti

Patrik Ormanyan
1.895.400
Tespiti

1.600.000

Sonular itibariyle farkl tespit ve istatistiklere bal olarak ortaya

konulan genel nfus deerlendirmelerine bir gz atacak olursak, aadaki tablo
ortaya kmaktadr34:
Yukardaki cetvele ek olarak Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun
stanbul Bykelisi Pallavicini de, hkmetine gnderdii 28 Haziran 1913 tarihli
raporda, "Ermenilerin sayisimn Kiik Asya'da higbir zaman l.600.000'den daha fazla
olmadtn ve vilyetlerdeki olaylar Uzerine, Ruslarin yaph ikyetlerin ok abartl"
olduunu yazyor34. Btn bu deerlendirmeler, genel itibariyle Osmanl ve dier
saymlara gre, ciddi nitelikte bir saym yapmalarnn mmkn olmamasna
karlk Ermeni Patrikhanesi'nin 1.915.651 rakamnn, bu konudaki en yiiksek
rakam olduunu gstermektedir. Dolaysyla bundan sonraki nfusla ilgili deeriendirmelerde yukardaki rakamlarn gz nnde bulundurulmas yerinde olacaktr.

33

Mc Carthy bu sayy, 1911 Osmanl nfus saymnda baz deerlendirmeler yaparak elde
etmitir.
34
Bunun iin bkz. Srgn ve G, s. 19.

26

 N C KI S I M
TEHCR SREC:
NEDEN SEVK VE SKN EDLDLER?
Gnmzde ska kullanlan "tehcir" kelimesi, Osmanl tarih
terminolojisinde bugnk tabirle tam olarak, lke iinde bir yerden baka bir yere
nakil anlamn tayan "zorunlu g" karlnda kullanlm olup, Osmanl Devleti'nce Ermenilerin zorunlu g, belgelerde "sevk ve iskn" olarak adlandrmdr
Bu sebeple tehcirin anlam, ou kimselerin ve zellikle Ermeni diasporasnn
kulland, yurt dna karma anlamndaki "deportation"la edeer deildir. Zira
Ermeniler, yine Osmanl Devleti'ne ait olan Suriye Vilyeti'ne nakledilmilerdir.
kinci Dnya Sava'nda ABD ile Japonya arasnda atmalar balad
zaman ABD, Pasifik kysnda bulunan Japon asll vatandalarn, gvenlik
nedeniyle Wyoming, Colorado, Arkansas ve California llerine srmt35. Bu
nakilde Japonlarn herhangi bir eylemi olmamasina ragmen, potansiyel tehlike
olarak grlmelerinden dolay byle bir tedbir uygulamaya konulmu ve nakil
sirasnda binlerce Japon hayatni kaybetmiti.
Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad zorunlu gn bu adan
deerlendirilmesi halinde, Ermenilerin 1878'den ittbaren slahat istekleri grnts
altnda Batl devletlerle ve Rusya'yla Osmanl Devleti aleyhine faalliyetlerde
bulunmalar ve arka plnda bir devlet kurmak dncesiyle Birinci Sava'n 25-30
serve ncesinden balayarak yirmiden fazla rgt kurup silahl mcadeleye
girmeleri, Anadolu'nun eitli blgelerinde isyan ederek sivil halk katletmeleri,
suikastlar tertip edip ordu ikmal yollarna baskn dzenlemeleri gz nne almacak
olursa, ABD'nin Japon vatandalarna duyduu gvensizlikten ok daha ileri bir
durumun varln kabul etmek gerekir36.
Osmanl Devleti'nin 1914 Kasmnda Almanya'nn yannda savaa
katlmas, Ermenileri destekleyen Batl devletlerle Rusya'y, yeni bir politikay
uygulamaya itmitir. Bu politika erevesinde Ermenilerle gizli grmeler
yaplm ve kendi karlarna kullanmak zere silahlandrlmlardr. Nitekim
Tiflis'teki Ermeni Brosu da Ruslarla Osmanl Devleti'ne kar bu ittifak teyit
etmektedir. 30 Kasm 1914 tarihinde yaynladklar bildiride, "Dnyann dort
yanndan Ermenilerin Rus ordusu saflarna katld, Rus bayrann anakkale ve
stanbul boazlarnda dalgalanaca, Hristiyan inancndan dolay ac ekmi olan
35
36

Bkz. Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK yav-, Ankara 2005, s. 5-6.
Ermeni faaliyetleri hakknda bkz. Kemal iek, Ayn eser, s. 16-35.

27

Trkiye Ermeni halknn Rus korumas altnda yeni ve zgr bir hayata kavucca"
vurgulanmtr37. Bu durum, 26 ubat 1918'de Paris'te yaplan mttefikleraras
mzakerelerde, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan A. Aharonian
tarafndan da "1914,1915, 1916 ve 1917 yllarnda dnyann her yerinden Ermeni
gnlller, Rus ordusunda dzenli asker olan kendi soydalaryla birlikte omuz
omuza savaa katlmlardr; milletlerin zgrl iin savaa katlan bu Ermenilerin
says 180.000'den fazladr" eklinde ifade edilmitir38. Gerekten de daha sonra Rus,
ngiliz Fransz ordularnda, Ermeni askerleri yer almtr39 (Bkz. RFLGE 1)- Mesel
Alman istihbarat kaynaklar, ubat 1915 itibariyle 592 Osmanl Ermenisi ve
11.854 dier Ermenilerden olmak zere toplam 12.446 Ermeni'nin Fransz
ordusuna alndn bildirmektedir40. Bunun bir sonucu olarak Osmanl
Ermenilerinden olan ve 1914 -1918 tarihleri arasnda Fransa iin len Ermeniler
adna ant dikilmitir41. Nitekim Fransz ariv belgelerinde, Fransa'nn Port Said
istihbarat ve Msr Ortaelilii ile Fransa Dileri Bakanl arasnda, Eyll 1915
tarihlerinden itibaren 1916 Kasmma kadar, Musa da Ermenileri bata olmak
zere Msr'daki Ermenilerin eitli ilerde kullanlmas ve gnll olarak ne kadar
kiinin silah altma alnabilecei, bunlarn eitimi gibi konularda pek ok yazma
yapld gzlenmektedir42. Buna benzer olmak zere ngiliz Mareal Allenby,
Trkleri am'n gneyinde yendiinde, yannda 8.000 Ermeni savann mevcut
olduundan bahsetmektedir43. Trabzon'daki Avusturya-Macaristan mparatorluu
Konsolosu Moricz de, 30 Ocak 1914 tarihli bir raporunda, Ruslarn, Ermeniler
zerindeki etkisiyle ilgili olarak yle demekteydi: "Ruslar; Ermenileri hareketa

37

UK ARCHIVES FO 371/2484/46942, No. 22083; 30 Kasm 1914 tarihli Horizon'dan

aktarlmtr (Geni bilgi iin bkz. Srgn ve G, s. 59).
38
UK ARCHIVES, FO 608/154; Mttefikleraras Mzakereler, 26.021919, Paris, s. 9
(Ceni bilgi iin bkz. Srgn ve G, s. 66).
39
Bkz. Srgn ve G, s. 194.
40
Berlin' den 24 ubat 1915 tarihinde yazlan rapor, Geschaeftsgang mit der Bitte in
Wiedergabe nach Konstantinopel, imza, Alman Dileri Bakanl siyasi Arivi Berlin, 1 A,
Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085. Ayn konuda br haber Mnfm'in 23 tarihli
nshasnda yer alrmtr (Bilgi iin bkz. Srgn ve G. s. 66).
41
Bunun iinbkz.http://www.geocities.com/Paris/Palais/2230 /ww2.html.
42
Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/ Vol. 890, Legion d'Orient-l'den Dilan, Ayn Eser,
VI, s. XXI- LIV.
43
Amerikan Kongresi'nin Kansas yesi 23 Ocak 1920'de Kongre'de yaptg konuma (Bkz.
The New blear East, Vol. 6, No. 7, Genel No. 31, Ocak 1920, s. 28). Ayr. Srgn ve G, s.
140.

28

geireceklerdir. Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice silerin hizmetine silah sevk

ediyorlar ve bir Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar"44.
Nitekim stanbul'da Avusturya-Macaristan mparatorluu Askeri Ateesi
Joseph Pomiankowski de Ermenilerle Ruslar arasndaki ilikiyi u ekilde
aklamaktadr:
"Talat ve Enver Paa, hemen harp balar balamaz, Ermenilerin dman
tarafn tutmalar, bilhassa Osmanl ordusuna kar dmanca giriimlerde bulunmalar
halinde iddetli kar nlemler alnaca hususunda kesinlikle uyard. Buna ragmen
Ermeniler, Trklere kar dmanca faaliyetlerde bulunmaktan, bilhassa Trk silahl
kuvvetlerine saldrmaktan geri kafmadlar. Balangta ok sayda Ermeni asker ve baz
Ermeni subaylar, balarnda bir Ermeni milletvekili olduu halde kap Rusya'ya
gittiler. Bnlar, Rus snrn geen Ermenilerle birlikte Ermeni gnll alaylarna
katldlar. Ruslarn safnda Trk hududunu geerek Mslman halka barbarca
saldrlarda bulundular. Ermeni haydut eteleri Osmanl ordusunun gerisine, ikmal
kvvetlerine, postalara ve bamsz birliklere hcum ettiler. Trk hkumeti ve ordu
ileri gelenleri, Ermenilerin genel bir ayaklanmaya giriecekleri hususunda endie
etmekte haksz deildi. Gerekten de bu isyan Nisan 1915'te Van'da patlak verdi45.
Bu endieler yersiz deildi. Nitekim M.Picot ve Fransa'nn Msr ortaelisi
Defrance'n 5 Kasm 1914 tarihinde, "ok gizli" olarak Dileri Bakanlna
gnderdii telgrafta, Yunanistan'n Suriye'deki gnll kuvvetlere 15.000
tfek ve 2 milyon mermi yollamay kabul ettii ve Fransa'nn Suriye'ye mdahalesi
durumunda burada 30- 35 bin gnllnn bulunduu ifade edilmektedir46. Yine
Defrance'n Fransa Dileri Bakan Delcasseye 21 Kasm 1914'te yollad
raporda da, Boghos Nubar Paa'nn Adana ve Mersin'in nfusunun % 40'nn
Ermeni olduunu ve skenderun'a yaplacak bir harektta Ermenilerin tilf
Devletleri'ne yardmc olabileceklerini bildirdii yer alyor47. Bu ifadeye gre,
Yunanistan'dan gnderilecek silahlarn kimler iin olduu netleiyor.
stanburdaki Alman Bykeli vekili Neurath da, 26 Haziran 1915 tarihli
raporunda, "Trk hkmeti, Dou Anadolu'daki Ermeni halkn, youn oldu
eyaletlerde ihtill karmalarn engellemek iin askeri sebeplerden dolay srgn

44

sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463'-den naklen

Wen N. Gyn, "Turk Ermeni kileri ve Ermeni Soykinmi Iddialar",Ermeni Sorunu ve
Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10.
45
Joseph Pomiankowski, Der Zsammenbruch des Ottomanischen Reiches-Erinnerungen
an der Trkei aus der Zeit des Weltkriegcs, Zurich, Leipzig, Wien 1928, s. 159'dan naklen
N. Gyn, Ayn makale, s. 12.
46
Bloc. Turquie/Vol. 867/Suriye-FiIistin'den naklen Dilan, Ayn Eser, II, s. XCIII, Belge
237.
47
Turquie/Vol. 867/Suriye-Filistin'den naklen Dilan, Aym Eser, I, s. XCIV, Belge 244.

29

etmitir"48 eklinde bir aklamada bulunmaktadr. Gerekten de Neurath'n dedii

gibi, Ermenilerin o zamana kadar yrttkleri faaliyetler ile kendi lkelerine kar
olan d glerle ibirlii yapmalar, tehcir gibi bir karann alnmasnda nemli rol
oynamtr49. Bununla beraber, daha tehcir karar alnr alnmaz Osmanl Devleti ile
sava halinde bulunan tilf Devletleri'nin bir deklarasyon yaynlayarak Osmanl
Devleti'ni sulu iln ettikleri de dikkati ekiyor. tilf devletlerinin byle bir
bildiriyi yaynlamalarndaki ana sebep, sava dolaysyla balatlan propaganda
faaliyetlerinin yan sra, belli ki, o srada dmanlar olan Osmanl Devleti iinde
kendileri bakmndan son derece nemli addedilen bir nfusun etkisiz hale
getirilecek bir uygulamaya maruz kalmasdr. te tehcir bu artlarda balamtr. ABD
Bakan Wilson'un, Amerika'nn savaa katlmn merulatracak ve bunun iin
kamuoyu oluturacak bir takm olaylarn bulunmas yolundaki talimat
dorultusunda, o srada Osmanl nezdinde bykeli olan Henry Morgenthau
Ermeni tehciri meselesini ele almtr50. Morgenthau, ezilmekte ve yok edilmekte
olan mazlum bir Hristiyan millet olarak deerlendirdii Ermenilerle ilgili
gelimeleri ve Ermenilerin 2 runlu g srasnda meydana gelen baz lm
olavlarn ok baarl bir katliam propagandasna dntrme becerisini
gstermitir. Henry Morgenthau'nun asl raporlaryla' ak elikiler tayan bir
"senaryo", Bykelinin danisman ve tercman olan Osmanl Ermenisi Arshag K.
Schrnavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve Amerika Dileri Bakan Robert
Lansing tarafndan hazrlanm ve Morgenthau adna "Ambassador Morgenthau's
Story" adyla (New York 1918) yaymlanmtr.
1914'ten itibaren Franszlarn da, Ermenilere Kilikya'da bir devlet kurmak
iin sz verdikleri ve bunun iin haritalar yaptklar ve onlarla sk bir ibirliine
girdikleri arivlerden belgelenmektedir (Bkz. BELGE 2)51 Nitekim Fransa, Musa
Da Ermenilerini Kbrs'a naklederek burada Monarga Lejyoner Kamp'nda eitip
kendi askeri niformasn giydirmitir. Esasen Franszlarn Musa Da
48

stanbul Alman Bykeli vekili Neurath'in 29 Haziran 1915 tarihli raporu, Almanya
Dileri Bakanlt Siyasi Arivi Berlin, 1 A Turkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R.
14086, No. 3898 (Bkz. Stirgn ve G, s. 67).
49
stanbul'daki Alman Eliliinden Metternick'in gnderdii 18 Eyll 1916 tarih ve 567
nolu raporu, "Die Aufzeichnung iiber die armenische Frage", Die Aufzeichnung ist von dem
Botschaftssekretaer nach meinen Weisungen aktenrnaessig angefertigt worden, s.13, Alman
Dileri Bakanhg Siyasi Arivi, Berlin, A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45
(Bkz. Srgn ve G, s. 67).
50
Bu konuda orijinal bir aratrma iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun
yks'nn Perde Arkas\, Istanbul 1991.
51
Fransa Milli Arivi, Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 848, 849,850'den naklen
Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXI, s. 15-17. Ayr. bkz. Turquie/VoI.887'den naklen Dilan, Ayn
Eser, 1, s. XXV, Belge 107.

30

Ermenilerine destek vererek, yaklak 5000 Ermeni'nin dalara ekilmesinde ve

Osmanl Devleti ile mcadele etmesinde de rol oynadklar anlalmaktadr
(Bkz.BELGE 3)52. Bu konuda Ermeni gazeteleri de, Musa Da'na kan
Ermenilerin 3500 kii olduunu, 55 gn boyunca Trklere kar direndiklerini,
kendilerinin 15-20 l vermesine karlk, 1000 kadar Trk ldrdkleri haberini
vermektedir53. Fransa'nn Msr Ortaelisi Defrance'tan Fransa Dileri Bakan
Delcasse'ye gnderdii raporda, "... Toplam saylar 4083 olup 912 erkek, 1296
kadn, 697 erkek ocuu, 547 kz ocuu, 631 genlerdir. (....) Ermeni savalar 40
giin Trklere kar direnmilerdir... silah ve cephane istemiler, Amiral bunu kabul
etmeyince gemiye binmeyi kabul etmilerdir. (....) efleri akll ve enerjik biridir.
General
Maxwell kabul ettikten sonra onu Intelligeance Office asaskerlerine
emanet etmi; bunlar skenderun blgesinde Asi Irmann
aziyla Toprakkale
arasnda yaplacak bir karma operasyonundan bahs etmiler. Bahe Tneli'ni havaya
uurarak Halep ile Adana arasndaki baglantyi kesmeyi, bu blgedeki elektrik fabrikalarni iraha etmeyi hedeflediklerini bildirdiler" diyor54. Nitekim daha sonra Fransa
Dileri Bakanl Musa Da Ermenilerini sava gemileriyle Svey Kanal'nn
Asya tarafnda bulunan Lazaret toplama kampna nakletmitir55. Bununla ilgili
olarak Egyptian Gazette'si 21 Ekim 1915 tarihli nshasnda, u haberi gemitir:
"...Tepenin eteindeki kylerimizi savunmann imknsz olduunu dnerek
alabildiimiz kadar yiyecek ve malzeme He ii saat mesafedeki Musa Da'nn Damlack
denilen tepelerine ekildik. Alt Ermeni ky olarak toplam 5.000 kii idik. Hayatta kalanlar,
4 yan altndaki bebek ve ocuklar 413, 4-14 ya aras kizlar 505, 4-14 ya aras olanlar
606,14 ya st kadnlar 1.449,14 ya ve zeri erkekler 1.076 olmak iizere toplam 4.049
kiidir"56.
Aslnda ngiltere ve Fransa'nn balangta skenderun Krfezi'ne karna
yapmay dndkleri sanlmaktadr. Zira bu sebeple olsa gerek Anadolu
Ermenileriyle yakin temasa getikleri ve silahlandirlmalari iin giriimlerde bulunduklar anlalmaktadr57 (Bkz. BELGE 4). Nitekim 12 Kasim 1914 gn
ngiltere'nin Kahire'deki diplomatik temsilcisi M. Chcetham, Dileri Bakan'na
52

Turquie/ Vol. 870/Suriye-FiIistine'den (Syrie-Palestinc'den) naklen Dilan, Ayn Eser, II, s.

XCVI, Belge 263.
53
Turquie/Vol. 870/Suriye-Filistine'den (Syrie-Palestine'den) naklen Dilan, Ayn Eser, II, s.
XL, Belge 220
54
Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol.890, Legion d'Orient-I(Septembre 1915Novembre 1916)'dan Dilan, Aym Eser, IV, s.XXII, belge 23.
55
Bkz. Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine'den naklen Dilan, Ayn Eser, I, s. XCVI, XCVII,
Belge 263-266, 268-278.
56
Bkz. US ARCHIVES NARA 867.4016/207'den naklen Srgn ve G, s. 96.
57
Turquie/Vol. 867/Suriye-Filistine'den (Syrie-Palestine'den) naklen Dilan, Ayni Eser, I, s.
LXX, Belge 9-15.

31

gnderdii telgrafta zetle, "Boghos Nubar Paa, Trkiye ile reformlar konusunda
anlamak iin pek umudu kalmayan Kilikya Ermenileri'nin, Adana, Mersin ve
skenderun'a yaplacak bir karmada Mttefiklerin safnda gnll olarak yer
alabileceklerini blgenin dalk ksmlarndaki Ermenilerin de silah ve cephane ile
donatlrlarsa Trklere kar isyan edebileceklerini... " ifade ediyor diyordu58
ngilizler-bu balamda ise kenderun Krfezi'ne kk bir birlik karm ve yaplan
top atnda baz kyler isabet alarak birka sivil hayatn kaybetmitir. Suriya
ordusu komutan Cemal Paa bu durumu protesto ederek, tekrar halinde mukabele
edi'lecegin, bldrmitir. Ayrca Ingiltere iin son derece nemli olan Svey
Kanal'na ynelik dzenledii harektta baarl olamamasma ragmen, anakkale
Savalar srasnda Wilterenn nemli bir birliini Msr'da tutmasn salamtr59
Osmanl ordularnn anakkale, Kafkasya ve Suriye cephelerinde
savat bir srada, bu blge arasnda faaliyet gosteren Ermeni rgtleri,
mhimmat ve yiyecek konvoyarna sabotajlar dzenlemi, cepheye yollanan
takviye birlklere basknlar yaparak, telgraf hatlarn kesmitir60 lk isyan 17
Austos 1914'te seferberliin ilnndan sonra kumandan ve subaylar kendileri
tarafndan tayin edilmek uzere ayr bir Ermeni alay kurmak isteyen Zeytunlu
Ermenlerce karlmtr. Mara klasndan kaan silahl Ermeni erler, eteler
kurarak dalara kp terhis edilen yz kadar asker le Mara jandarma komutan ve
25 eri ldrmtr61 28 Mays 1915 tarihli bir Fransz ariv belgesinde, daa kan
Ermenlern, kendilerine kar gnderilen birlikleri yok ettikleri ve halen 20.000
Trk askerine kar savatklar ifade edlmektedir (BELGE 5)62 Msr'daki ngiliz
Askeri Kararghna Suriye Kys'ndaki Fransz Amiralinden gelen bilgiye gre
de, 28 Nisan 1915 tarihine kadar Zeytun'daki isyan bir aydr devam etmektedir ve
toplam 300 jandarma ldrlmtr. Buna karlk 58 Ermeni hapsedilmek zere
Antakya'ya gnderilmitir ve 'ayaklanma devam etmektedir63
Bu olaylar Rus Bykelisi'nin Ingiliz Dileri Bakanlg'na yazd 24
ubat 1915 tarihli bir memorandumda yle dile getirilmitir: "Zeytunlu bir
Ermeni'nin Kafkasya'da Kont Worontzoff-Dachkoff ile temas kurduu, Trk
58

UK ARCHIVES FO 371/2146, NO. 70404; Chcethemden Sir Edward Greye, 12 Kasm

1914, Kahire (Bkz. Srgn ve G, s,58).
59
Cemal Paann Svey harekat ve neticeleri iin bkz. Hatiralar. ttihat ve Terakki, I
Dnya Sava, Anlar,yay. Alpay Kabacal, stanbul 2001, s. 183 v.d.
60
Zeytun Ermenilerinin isyanhakknda daha fazla bilgi iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri
ve Gerekler, s.34,41. V.d.
61
Bkz. Uras, Ayn Eser, s.603.
62
Turquie/ Vol. 887, Armenie I (Aout 1914 Decembre 1915) den naklen Dilan, Ayn
Eser, II, s. XXX, Belge 138.
63
Bkz. Srgn ve G, s. 62, dip not 159'dan naklen UK ARCHIVES, WO 157/691/8;
ngiliz Karargah Askeri stihbarat Blteni, 28 Nisan 1915, Kahire.

32

ordularnn ulam hatlarna baskn yapmak zere 15.000 kiilik bir kuvvet topladklar,
ancak silah ve cephanelerinin yeterli olmad, ingiliz ve Franszlar tarafndan skenderun
Liman zerinden bunun yaplabilecei..."64.
Gerekten de anakkale Savalar'nn balad 18 Mart 1915 tarihinden
itibaren Ermeniler Anadolu'da tilf gleriyle e zamanl olarak eylemlerini
genileterek Van ve evresinde gerekletirdikleri basknlarda sivil halktan pek ok
kiiyi ldrm; Mahmudiye'de Mslmanlar toplu olarak katletmi; camileri alr
haline getirmitir65. 15 Nisan 1915'te Van, atak, Bitlis ve Sivas'ta isyan balamtr66
Van ve evresinde memur ve jandarmalar katledilmi, karakollara ve Trklere ait
evlere saldrlar gerekletirilmi, resmi binalar yaklmtr. Bu durum, Rusya Paris
Bykelisi Sazanov'un 28 Nisan 1915 tarihinde Fransa Dileri Bakanl'na
yollad mektubuna istinaden gnderilen 14 Mays 1915 tarihli yazda, Van
blgesinde Ermeniler tarafndan yaklak 6,000 Mslmanm ldrld, Van ve
atak savunmasnn devam ettii ve acil yardm talebinde bulunduklar eklinde
yansmtr (BELGE )67. Nitekim Ruslarla ibirlii yapan Ermeni kuvvetlerinin,
16/17 Mays gecesi Van'n Ruslarn eline gemesinde birinci derecede rol oynad grlmektedir. Tiflis'te kan Horizon Gazetesi'nin 20 Mays 1915 tarihli
nshasnda yer verilen bir Ermeni'nin mektubunda Bitlis, Van ve Mu blgelerinde
Ermeni ayaklanmalarnn devam ettii, Erzurum'da tifs salgn sonucu korkun
derece lmlerin meydana geldii anlatlmaktadr68 (BELGE 7). cephede
savaan Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu zor durum nedeniyle, ve Dou
Anadolu'da Ermenilerin kard isyanlar belli lde baarl olmu, bundan
cesaretlenen Ermeni komiteleri ttilf Devletleri yetkilileriyle de temaslarn
srdrerek Bat Anadolu'da faaliyetlerini artrmlardr. Bu durumda Anadolu'da
top-yekn bir isyann kmas ihtimali kuvvetlenmitir69. Nitekim 3 Austos
1915'te ngiliz Albay Mark Sykes, Ermeni liderlerle yapt grmelerden sonra,

64

UK ARCHIVES FO 371/2484, No. 22083; Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15

ubat 1915 tarihli memorandum; Grn, Ermeni Dosyasi, s. 208.
65
ATBD, Nisan 1987, Sayi 86, belge 2051.
66
ATBD, Ekim 1985, Sayi 85, belge 2003, 2005.
67
Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915)'den naklen,
Dilan, Ayn Eser, II, s. XXIV, Beige 105.
68
Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915'ten naklen
Dilan, Ayn Eser, II, s. XXVI, Belge 115.
69
Turquie/Vol. 848-850,8 Mart 1915'ten naklen Dilan, Ayn Eser, I, s. LXXIX, Belge 75.
Bu konuda 24 Mayis 1915 tarihinde Talat Paa tarafndan "ok gizli" olarak Skvnetim
Mahkemesi Bakanl'na gnderilen yazda, geni bilgi bulunmaktadr (Bkz. Ariv
Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt I, s. 179-180.

33

Kahire'deki ngiliz Kuvvetleri Komutan Sir John Maxwell'e durumla ilgili aadaki aklamay yapmtr70:
"Talimatlarnzn gerei olarak, Boghos Paa'nn sekreteri Malezian ve Hnak
liderlerinden Damadian'la dn grtm. Kbrs'ta yaklak be bin Ermeni toplanacak
ve Kuzey Suriye sahiline bir baskn iin Mttefiklerin nezaretinde silahlandrlacak ve
hazr bulundurulacaktr. Bu kuvvet, Bulgar ve Turk ordularnda hizmet etmi bin beyiiz
kadar kii ile Amerika Birleik Devletleri'nde ii olarak bulunan ve askeri deneyimi
yetersiz kiilerden oluacaktr ...Suedieh'e kadar uzanacak olan harekat iin sekiz yz
kii kullanlacak ve bu alann yirmi mil kadar evresinde isyan karlacakdr. Geriye
kalan kuvvetler 50-60 kiiden oluan kk birlikler halinde Ayas ile Payas arasndaki
noktalara kartlacak; Zeytun ve Elbistan istikametinde, daha Kuzeyde, Makedonya
hatlarindaki komiteciler gibi grevlendirilecektir".
Osmanl Devleti, Ermeni olaylarnin artmasnn ardindan, bata Patrik
olmak zere Ermeni ileri gelenlerini kacak muhtemel isyanlarn nlenmesi
konusunda uyararak, aksi takdirde sert tedbirlerin alnaca uyansnda bulunmutur. Ancak bu uyarnn dikkate alnmamasi zerine bu olaylar balatan ve
Ermenileri silhlandran komite yuvalarn datmak iin 24 Nisan 1915'te
vilyetlere ve mutasarnfliklara "acele ve gizli" kaydi ile bir talimat yolland
grlyor. Bu talimatta, Ermeni komite merkezlerinin kapatlmas, evrakma el
konulmasi ve komite elebalarnn tutuklanmas gibi hususlar yer aliyor71. Bundan
sonra, "bu-gn Ermenilerin soykrm gn" olarak nitelendirdikleri tutuklamalar
gereklemitir. Msr'daki ingiliz Askeri Ofisi'ne Dedeaa zerinden ulat
ifade edilen haberde, "24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi ile ardlarnda
Ermeni gazetesi "Puzantion"un sahibinin de olduu toplam. 1800 Ermeni
yakalanmtr. Tutuklular Ankara'ya gnderilecektir. Tutuklananlarin 500' Tanak,
500' Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr"
denilmektedir72.
Tutuklanan Ermenilerin "Mttefik ordularna hizmet eden Ermeni gnlller ve ya
Mslman katliam sorumlular" olduu stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri
Amiral'e gnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmektedir73. Ayn tutuklamalar
Fransz belgelerine de yansmtr. 1 Mays 1915 tarihinde Fransz Bykelilii'nden Ledoulx'un Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporda, 25 Nisanda
Trk polisi tarafndan ok sayda Ermeni'nin tutukland, bu tutuklananlar
70

UK ARCHIVES FO 371/2485, No. 115866; Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e
mektup, 3 Austos 1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 65.
71
BOA, DH. FR., No. 52/96-97-98.
72
UK ARCHIVES, WO 157/691/9; ingiliz Karargh Askeri Istihbarat Blteni, 5 Mayis
1915, Kahire'den naklen Srgn ve G, s. 63.
73
UK ARCHIVES, FO 608/78, (75631), No. 869; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mayis
1919 ve UK ARCHIVES, FO 608/78, No. 1094; Amiral Carthorpe fre telgraf, 21 Mayis
1919'den naklen Srgn ve G, s. 62.

34

arasnda doktor, din adam ve mzisyen gibi nemli ahsiyetlerin de mevcut

olduu ve bunlardan bir ksmnn Tanaksutyun ve Hnak Cemiyetleri'nin yeleri
olduu bildirilmektedir. Raporda, tutuklamalarn gerekte Ermenilerin Zeytun ve
Kafkasya'daki din kardelerinin tutumundan kaynakland da ifade edilmitir74.
Esat Uras'm ifadesine gre, stanbul'da oturan 77.735 Ermeni'den ihtilllere
katldklan tespit edilenlerden 2345 kii tutuklanmtr75. Bu rakam tartmal ol~
makla birlikte, stanbul'da ve Anadolu'nun dier vilyetlerinde kararn Ermenilerin
sevk ve isknlar dnemini de kapsad gz nne ahnacak olursa doru kabul
edilebilir. Zira bu tutuklamalarda Ermeni komite yelerinin yan sra, yabanc lke
vatandalarna mensup olanlar ve Ermeni yanllar da yer almtr. Tutuklular, 25
Nisan 1915 tarihinde Aya ve ankr cezaevlerine sevk edilmilerdir76. Buna ragmen isyanlarn devam etmesi zerine, Almanya'nn da ynlendirmesiyle
Ermenilerin, sava alan dnda bulunan, ancak Osmanl topraklarndan olan
Suriye'ye nakli karar alnmtr77. Bu durum Avusturya-Macaristan diplomatik
belgelerinde zetle u ekilde yer almaktadr. "Sert tedbirlerin alnmasnn suu
Ermenilerindir. Ermeniler sava baladktan sonra Trk memurlarna ve Turk ordusuna
kar, akla gelebilecek her trl dmanca faaliyetlerde bulundular. Ayrca Ruslarn
gelmesinden sonra Van vilyatinde Mslmanlar acmaszca katlettiler"78
Anadolu'nun eitli vilyetlerinde ve blgelerinde meydana gelen isyanlar
zerine Osmanl Devleti, Bakumandanlk ve Bakanln mracaat zerine
maddelik bir kanun karmtr. Bu kanunla ordu ve bamsz kolordu ve frka
kumandanlarna, kar koyma, silahl saldr ve mukavemet gsterenlere iddet
kullanlmas; askeri kurallara aykr davranta bulunanlarla, casusluk ve ihanetleri
sz konusu olacak ky ve kasabalar halkn ayr ayr veya topluca baka yerlere
sevk ve yerletirmeleri yetkisi verilmitir79. te 27 Mays 1915 tarihinde alnan
"sevk ve iskn karan", bu kanuna dayandrlmtr.
Tiflis'te kan Horizon Gazetesi'nin, "Yllk Gr" balyla 1916'da
yaymlad yazda isyanlar zetle yle deerlendiriliyor80:
1"Hi olmazsa Ermenilerin Zeytun, Vaspuragan, Mu,
Sason ve Karahisar'da isyan etmi olmalar;
74

Bkz. Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser, VI, s. XX,
belge 41.
75
Uras, Ayn Eser, s. 608.
76
Bkz. BOA, DH, FR, No. 52/102.
77
Bunun iin bkz. Turquie/Vol. 862, 863'den naklerv Dilan, Ayn Eser, I, s. XCI, Belge 215.
78
KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624'den naklen narv Atlgan, Das
Krievsjahr 1915 : Reaktion slerreich-Unarns aufdie Unsiedlung der Armenier inncrhalb
des Osmanischen Reichcs anhand von Primaercfuellm, Wien 2003, s. 190-191.
79
Uras, Ayn Eser, s. 605.
80
Uras, Ayn Eser, s. 615.

35

2Ermeniler menfaatine Avrupa'da, zellikle ngiltere'de

dnrler, yazarlar arasnda, parlamentolarda hareketler balamas" bir baar
olarak nitelendirilmelidir.
Bu ekilde "zorunlu g" ncesinde meydana gelen olaylarn bir isyan
olduu kabul edilmitir.

ZORUNLU G NASIL GEREKLET?

Zorunlu g, anakkale, Kafkasya ve Suriye'de savaan Osmanl
ordularnn lojistik destek yollarna yakn yerleri ve bu yollar birbirine balayan
gen ierisinde yer alan yerleim alanlanndaki Ermeniler ile rgtlere destek
veren tum Ermenileri kapsamtr. Zorunlu gten, Ermeni rgtlerine destek
vermeyen Ermeniler, sanatkrlar, i adamlar, askeri personel, yal kadn ve
erkekler ile kimsesiz ocuklar, Protestan ve Katolik Ermeniler muaf tutulmutur81.
G ettirilmelerine karar verilenlerin, sava alanna uzak olan Osmanl
topraklarndan Suriye ve ehr-i Zor blgesine nakledilmeleri kararlatrlmtr.
Naklin kolaylkla gerekletirilmesi iin ana yollar ve tren yollarnn seildii
belgelerden anlalmaktadr. Haritada grld gibi, be merkez, ana toplama
alan olarak belirlenmitir (Bkz. HARTA I). Sevk ve iskna tabi tutulacaklara,
hazrlk yapmalar iin, konsolos raporlarnda da yer ald gibi genel olarak bir
hafta ile onbe gn arasnda sre verilmitir. G emri verilen Ermeniler, ou defa
2000'er kiilik kafileler halinde sevk edilmilerdir. Kafileler,imkn nispetinde
jandarma korumas altnda gnderilmitir (Bkz. BELGE 8)82. Ayrca "sevk ve
iskn" karar alnan ehirlerdeki Ermenilerin tm Suriye'ye nakledilmemi,
rgtlerle dorudan ilikisi grlmeyenler, evre Anadolu ehir ve kasabalarna
nakledilmilerdir.
Sevk ve iskn eklinde tanmlanan Ermenilerin zorunlu g kararnn
hemen ardndan, 28 Mays 1915 tarihinde vilayetlere gnderilen talimatnameyle,
ge tabi tutulanlarn hangi artlarda ve nasl bir uygulamayla nakledilecekleri
belirlenmitir. Osmanlca olan ve onbe maddelik bu talimatnamenin maddelerinin
tm, nemi dolaysyla, tarafmzdan belli lde sadeletirilerek aada
verilmitir83:
81

Daha sonra, Protestan ve Katoliklerden do rgtle alakas olanlar da sevk kapsamna

alnmtr.
82
BOA, DH, FR. No. 55/292.
83
Vilyetlere yollanan talimatname iin bkz. TTK Arivi, NP. D : 1, B : 6-3. Ayr. bkz. Ariv
Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt I, s. 428, 430-431.

36

"Sava ve olaanst siyasi zaruret dolaysyla baka blgelere nakilleri

gerekletirilen Ermenilerin yerletirilmeleri, yiyecek ve dier ihtiyalarnn temini
hakknda talimatname.

Gizlidir
Madde 1- Nakli gereken halkn sevk edilmeleri, o blgedeki devlet
memurlarnca yerine getirilecektir.
Madde 2- Nakledilecek Ermeniler, btn kymetli tanabilirlerini ve
hayvanlarn birlikte gtrebileceklerdir.
Madde 3- skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar
srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn salanmas,
yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir
gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur.
Madde 4- skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve artlara gre, ya
bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya hkmet
tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin sala zararl olmayacak ve ziraat yapilabilccek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat
edilecektir.
Madde 5- skn blgelerinde, ayet ky kurulmas iin bo veya
boaltlm devlet arazisi bulunamazsa, devlete ait iftlik ve kyler bunun iin
tahsis edilecektir.
Madde 6- Ermenilerin yerletirilecekleri kyler ve kasabalar ile yeniden
kurulacak kylerin snrlarnn, Badat demiryoluna yirmibe kilometre uzakta
bulunmas arttr.
Madde 7- lve suretiyle ky ve kasabalara yerletirilen Ermeniler ile yeni
kurulan kyde iskn edilenlerin nfus kaytlarna esas olacak ekilde, her bir
ailenin ismi, tanndklar lakaplar, hangi sanata sahip olduklar, iskn blgesine ne
zaman geldikleri, ayrt edilmeksizin btn bireyleri tek tek kaydedilerek defter
haline getirilecektir.
Madde 8- Kararlatnlan yerleim bolgesine ulaan bir kimsenin, bal
bulunduu komisyonun bilgisi olmakszn ve devletin gvenlik glerinden belge
almakszn baka blgelere gitmesi yasaktr.
Madde 9- Kararlatrlan blgelere ulaan ahalinin, yerletirilinceye kadar
yiyecek ve ieceklerinin temini, muhta durumda bulunanlarn evlerinin yaplmas,
muhacirin tahsisatndan karlanmak zere kesin olarak hkmetce yerine
getirilecektir.
Madde 10- Yiyecek-ieceklerinin temini, yerletirilmeleri ve bununla
ilgili uygulamalar ile halkn shhati konusunda itina gsterilmesi, ayrca sevk
edildikleri iin gnllerinin ho tutulmas, bulunduklar blgenin en st dzeydeki
idarecileri bata olmak zere Muhacirin Komisyonu'na aittir. Muhacirin
Komisyonu bulunmayan yerlerde kuralna uygun olarak kurulacaktr.
37

Madde 11- Yiyecek-iecek ve yerletirme ilerinin aksatlmadan yerine

getirilmesi iin gerekli memurlarn tayini valilere aittir.
Madde 12- Yerletirilen her aileye, ekonomik durumu ve ihtiyac gz
nne alnarak yeterli miktarda toprak verilecektir.
Madde 13- Arazinin nitelii ve tahsisi ileri muhacirin komisyonu
tarafndan yerine getirilecektir.
Madde 14- Tahsis edilen arazinin snr ve ka dnm olaca belirlenecek
ve sahibine geici tahsis belgesi ile verilecek, daha sonra tapu ve emlk ilerine
esas tekil edecek ekilde dzenli olarak deftere kaydedilecektir.
Madde 15- Ziraat yapan veya sanat sahibi olan ihtiya sahiplerine, belli
miktarda sermaye veyahut alet-edevat verilecektir".
Yukarda grld zere Osmanl Devleti, sevk ve iskn ilerinin doru
olarak yrtlmesi iin teferruatl bir nlem paketi hazrlamt. Ayrca sevk
edileceklerin geride braktklar emlkleri iin de yine geni bir talimatname
gndermitir. Bu talimatnamenin belli bal maddeleri ise aada verilmitir84:
1Baka blgelere nakledilen Ermenilerin geride braktklar emlk
ve arazilerinin idaresi emlk- metrke komisyonlarna verilmitir.
2Ky ve kasabalarn tahliyesinden sonra, nakledilen ahaliye ait
binalar ve iindeki eyalar, idare komisyonunca derhal mhrlenecek ve muhafaza
altna alnacaktr.
3_ Muhafaza altna alnan eya, cins, miktar ve kymetleri tespit edilerek
sahipleri adna emniyetli depolarda muhafaza edilecektir.
4Sahibi belli olmayan eya ky adna muhafaza olunacaktr.
5Durmakla bozulmas muhtemel eya ile hayvanlar, mzayede
komisyonlarnca satlacak ve bedeli sahibi adna mal sandklarna verilecektir.
Sahibi belli olmayan satlan eyann bedeli ky veya kasaba adna mal
sandiklarnda muhafaza olunacaktir.
6Kiliselerdeki eya ve resimler ve Kitab-i Mukaddes defterlere
kaydedilecek ve kilisenin bulunduu ky halknn iskn edildii mahalle hkmet
tarafndan ulatrlacaktr.
7Emlk ve arazilerden elde edilecek mahsul, mzayede ile
satilarak sahipleri adina mal sandiklarnda muhafaza altna alnacaktr.
8Sahipleri tarafndan nakledilmeden nce, veklet suretiyle
bakasna braklan emlk iin herhangi bir ilem yaplmayacaktr.
9Kylerde mevcut binalarn ve eyalarn muhafazasndan o kye
yerletirilen muhacirler mteselsilen sorumludur.
84

Bu talimatnamenin orijinali iin bkz. TTK Arivi, NP. D : 1, B : 1. Ayr. Ariv Belgeleriyle
Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, I, s. 433-438.

38

10Dkkn, han, fabrika, hamam vb. gelir getirecek ve muhacir

yerletirilmeye elverili olmayan binalar, idare komisyonlarnca kurulacak heyetler
araclyla mzayedeyle satlacaktr.
11Emvl- Metrke dare Komisyonlar yeleri, tayin edildikleri
blgedeki mevcut emlak ve arazinin idaresi, muhafazasi ile hesap ilerinden
sorumludur.
Osmanl Devleti'nin vilyetlere yollad talimatnameler dnda daha
sonralan da, sevk edilenlerle ilgili baz aklayc yazlar gnderdii dikkati
ekiyor. Mesel 29 Austos 1915 tarihinde vilyetlere gnderdii ifre telgrafta
zorunlu g ve sebebi u ekilde aklanmaktadr (BELGE 9)85:
"Ermenilerin bulunduklar yerlerden karlarak tayin edilen mntkalara evklerinden
hkmete takib edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn
ve bir Ermenistan Hkmeti tekili hakkndaki milli emellerini takib edemiyecek bir hale
getirilmelerini temin esasna matuftur. Bu kimselerin imhas sz konusu olmad
gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin emniyeti salanmal ve muhacirin tahsisatndan
sarfiyat yaplarak iaelerine ait her trl tedbir alnmaldr. (....) Daha nce de tebli
edildii gibi asker aileleriyle ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik
Ermenilerin sevk edilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr. Ermeni kafilelerine
saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara nayak olan jandarma ve memurlar hakknda
iddetli kanuni tedbir alnmal ve bu gibiler derhal azledilerek Divan- Harblere teslim
edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklar sorumlu
tutulacaklardr".
Yukardaki telgraf metni, Osmanl Devleti'nin Ermenileri imha kastyla
nakletmediini, can ve mallarnn korunmasn, yiyecek ve dier ihtiyalarnn
devlet tarafndan karlanmasn, asker aileleriyle sanatkr, Protestan ve Katolik
Ermenilerin "kesin olarak" sevk edilmeyeceini valilere bildirmek suretiyle meru
mdafaa hakkn kullandn gsteriyor. Esasen sevk ve iskn kararnn geici
olduunu, Dnya Sava'nn bitiminden sonra, yani 18 Aralk 1918'de, Ermeniler
iin geri dn izninin verilmi olmas da ortaya koyuyor. Zira, karlan
kararnameyle evlerine dnen Ermenilere tm emlkinin iadesi86, slmiyet'i kabul
etmi olanlarn istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri, yetimhanelerde
ve zengin aileler yannda bulunan ocuklarn aileleri ve yaknlarna teslimi, sevk ve
iskndan kastn, "bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn nlemek ve
85

BOA, DH. FR., No. 55/292.

Geri dnenlerin emlklerinin iade edildiine dair Osmanl Arivi'nde pek ok belge
bulunmaktadr. Bunun iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Devlet
Arivleri yay., Ankara 1995, s. 218, 222, Belge 244, 249.
86

39

bir Ermenistan tekili hakkndaki emellerine..." engel olmak olduunu gsteriyor

(BELGE 10/1-3)87.

KMLER NAKLEDLD?
Propaganda kitaplarnda, btn Ermenilerin, sadece Ermeni rkna mensup
olduklar iin tehcir edildii, dolaysyla bunun bir etnik temizlik saylaca iddia
edilmektedir. Muhtemeldir ki iddia sahipleri, Osmanl Devleti'nin Ermenileri
bulunduklar yerlerden sevk ve iskn karar ald ilk gnlerdeki baz gayr resmi
beyanlara gre bir deerlendirmede bulunmaktadrlar. Halbuki, hem Osmanl ariv
belgelerinde, hem de konsolos raporlarndaki bilgiler bu iddiada bulunanlar
yalanlamaktadr. 27 Mays 1915 tarihinde Ankara Vilyeti'ne gnderilen gizli
ifrede "Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar hkmetin
imhakr bir siyaset takip etmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Katolik
ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir..." denilmektedir88. Keza daha
sonraki talimatnamelerde ve uygulamalarda, kimlerin sevk edilecei, kimlerin
edilmeyecei ayrntl olarak vilyetlere bildirilmi ve bu talimatlara gre ilem
yaplmas istenmitir89. Osmanl arivlerindeki birok belgeden anlaldna gre,
uygulama bu talimatlar erevesinde olmu, kimsesiz kadn ve ocuklar, yallar,
sanatkrlar, ordu grevlileriyle komitelere ye olmayan Protestan ve Katolik
mezhebi mensuplar daha nce de belirtildii zere sevk edilmemitir. Bu durumla
ilgili olarak Amerikan arivinde mevcut bir belgede Adana, Hain, Mar a, Zeytun,
Antep, Urfa gibi ehirlerde oturan Ermenilerin ne kadar nfusa sahip olduu, bu
nfusun ne kadarnn sevk edildii, kayplarn miktar, ne kadar Ermeni'nin sevk
edilmedii gibi hususlar istatistiki olarak gsterilmitir. Buradan nfusun
tamarnnn tehcir edilmedii ve ayrca 1919 yl itibariyle sevk edilenlerin byk
ksmnn da geri dnd anlalmaktadr (Bkz. TABLO-I)90. Bu geri dnenler, geri
dn kararnamesinin uygulanp uygulanmadnn da ciddi bir kantn
oluturmaktadr.
te yandan stanbul ve Bat Anadolu ehirlerindeki Ermenilerden ise,
rgt yeleri hari tamamnn tehcir d tutulduu gzlenmektedir. Anadolu ve
Dou Anadolu Ermenilerinden ise, devlet grevinde bulunanlar (doktorlar ve
orduda grevli olanlar), yallar, hastalar, ocuklar, Protestan ve Katolik mezhebi

87

BOA, Bb- li Evrak Odas, No. 341055.

BOA, DH. FR., nr. 53/4. Ayr. bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler
89
Osmanl ariv belgelerine gre tehcir iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri fekler, s. 74-76.
90
US ARCHIVES NARA 860 J.584
88

40

mensuplar ile rgtle alkas olmayan esnaf Ermeniler tehcir edilmemitir91.

Tehcir kapsam dnda kalanlar hakknda bir rapor yazan Almanya'nn Halep
konsolosu, "Bat Anadolu'da 27.200, stanbul ve Edirne'de 164.000, Suriye, Filistin ve
Badat'ta 13.500 olmak zere toplam 204.700 kiinin srgnden muaf tutulduunu"
bildirmektedir92. Ermeni Abeghian ise "stanbul ve zmir Ermenilerinin tehcirin
ilesinden uzak kaldn, sadece entelekteller, yani kamuoyunda tannan Ermenilerin
air, yazar, retmen, din adamlar, doktor, avukat vs.nin srgn edildiini ve yollarda
ldrldn..." yazmaktadr93. Abeghian'n bu beyannda yer verdii ahsiyetler,
muhtemelen komitelere ye olan veya dorudan komiteye sempati duyan kimseler
olmaldr. Zira ordu iindeki doktorlarn ve asker ailelerin sevk edilmedii,
sanatkrlardan ihtiya nispetinde alkonulduu Osmanl belgelerinde yer
almaktadr. Josef Marquart adl bir svireli ise, tehcirden geri kalan Ermeni
nfusu hakknda 350-450.000 rakamn tahmin ettiini bildiriyor94. Ge tabi
tutulanlardan bir ou araba bile ilemeyen Anadolu yollarnda, ordunun nakil
vastalarna iddetle ihtiya duyduu bir srada, imknlarn elverdii lde
arabalarla, hayvanlarla, nehirlere yakn olanlar ise "ahtur" denilen nehir
vastalaryla sevk edilmi, ve Dou Anadolu'dakilerin nemli bir ksm da
trenlerle nakledilmitir95. Bu tr vastalarn temin edilemedii yerlerde ise yaya
olarak gnderilmilerdir96.
Bizzat sevkyat gzerghnda grev yapan ve tehcir hareketini izleyen
Amerika'nn Mersin konsolosu Edwart I. Nathan, 11 Eyll 1915 tarihli
raporunda97, 30 Austos 1915 tarih ve 478 numaral gnderiyi yazdktan sonra,
kuzeyden buraya daha binlerce Ermeni ulatn ve Halep blgesine transfer
edildiini belirtmektedir. Nathan, Morgenthau'ya gnderdii rapora, Tarsus'tan
Adana'ya kadar btn gzerghlarn Ermenilerle dolu olduunu ve Adana'dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, kalabalk yznden ektikleri zahmet
ve sefalete karlk hkmetin bu ii son derece intizaml bir ekilde idare etmekte
91

BOA, DH. FR, nr. 55/18. Ayr. bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 63.
Bkz. Srgn ve G, s. 94'ten Denkschrift der Delegation des armenischen Nationalrats
ber die Lage der Armenier, AIs Manuskript gedruckt, s. 11. (Lepsius'tan alm. Bericht
ber..)
93
Bkz. Srgn ve G, s. 94.
94
Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920, s. 79.
95
Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 57-58.
96
Anadolu yollarnn durumu hakknda Suriye Ordusu komutanlna atanan Cemal Paa
ok ilgin bilgiler vermektedir (Bkz. Hatralar. ttihat ve Terakki, I. Dnya Sava Antun,
yay.Alpay Kabacal, istanbul 2001, s. 175-176).
97
US ARCHIVES NARA 867.4016/193: Copy no: 484. Ayr.bkz. Ara Sarafian, United
States official Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Perip heries, Watertown,
Massachusetts 1994, s. 87-88.
92

41

42

olduunu, iddete ve intizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar bilet

saladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu da eklemitir (Bkz. BELGE
l)98. Nathan tarafndan anlatlan bu durum, hem Amerika Birleik Devletleri Halep
Konsolosu Jackson'n Bykeli Morgenthau'a gnderdii 8 ubat 1916 tarihli
raporda, hem de Fransz ariv belgelerinde, "500 bin Ermeni'nin Suriye'deki iskn
blgelerine vardklar" eklinde ifade edilmektedir99.

NE KADAR ERMEN SEVK EDLMTR?

Bugn Ermeni diasporasnm veya onlara yakn kimselerin yaynlarnda bir
milyon Ermeni'nin Osmanl Devleti tarafndan tehcir edildii ileri srlmektedir.
ddia sahiplerinin dayandklar kaynak, o srada Anadolu'da tehcir blgesi dnda
grev yapan ve lkelerine propagandaya dayal bilgiler gnderen baz konsoloslar
ve misyonerlerdir. Bu konsolos ve misyonerlerin raporlarnda bir ey dikkati ekiyor ki, o da verilen bilgilerin ok aznn kendi mahedeleri olduu, ounun ise
"duyumlara" dayanddr. Bu sebeple olsa gerek, bu raporlarn bazlarnda, bir
milyon Ermeni'nin srgn edildii kaydediliyor.
Oysa ki Osmanl ariv kaytlarnda, tehcir kapsamnda olan Ermenilerin
says 450.000 civarnda verilmektedir. Bu say Zenop Bezciyan ve Boghos Nubar
Paa tarafndan da dorulanmaktadr. Bulgar Bapiskoposu Chevont Touri-an'n
Ermeni delegasyonu bakan olan Boghos Nubar Paa'ya, 25 Austos 1915
tarihinde gnderdii yazda, ldrlen, kaybolan, zorla Mslman yaplan ve
eitli ehirlerden srgne yollanan Ermenilerin Ermenistan'daki ve Kk
Asya'daki saysnn 500 bin olduunu bildirirken100, Boghos Nubar Paa, savan
bittii, Osmanl Devleti'nin yenildii iin artk propagandaya eskisi kadar ihtiya
kalmad bir tarihte, 11 Aralk 1918'de Fransa Dileri Bakan M. Gout'a gnderdii
raporunda, Kafkasya ve ran dahil Ermeni srgnlerinin toplam saysn 600700.000 olarak vermektedir ki, bunlarn iinden kendiliinden g eden 290 bin
Kafkas ve ran gmenleri hari tutulacak olursa, zorunlu olarak g ettirilenlerin
98

Nathan'n, Amerika bykeliliine gnderdii 478 numaral raporu, Osmanl

yetkililerince gizlice elde edilmitir (Bkz. BOA, DH, Emniyeti Ummiye, 2. ube, No.
2D/13).
99
Bkz. Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915.
100
Bu yazda srgnlerin toplam says, her ehirden gnderilenler belirtilmek suretiyle
815.800 olarak verilmiken, bu liste karalanm ve altna el yazs ue 500 bin rakam
yazlmtr (Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915'den naklen Dilan,
Ayn Eser, II, s. XLII, Belge 238-240).

43

says 400 binin biraz zerine kyor (Bkz. BELGE 12)101. Ayn ekilde 25 Kasm
1915'te Konya'dan Wilfred M. Post'dan W. Peet'e gnderilen mektupta da102
"....Demiryolu alanlarnn bildirdiine ve baka kaynaklara gre Pozant'dan 500.000
srgn gei yapt" deniliyor. Henry Morgenthau hatratnda bu 500 bin rakamn,
Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'Ia olan grmesinden yle
aktaryor: "Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian
kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey
anlatt. Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine
ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile.... Bana eitli kamplarn
nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara
nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii
hususunda srarlyd103.
Yine Fransa'nn Halep eski konsolosu M. Guys, 11 Eyll 1915 tarihinde
Fransa Dileri Bakan Delcasse'ye gnderdii raporunda, "...tarada 700 bin
Ermeni'nin srgne hedef olduunu, 400 bininin bundan kurtulduunu..." bildirmesi, hemen btn bu trden bilgilerin birbirini tamamladn gsteriyor104.
Yardaki farkl kimselerin ifadelerinde olduu gibi, Osmanllarn verdikleri
rakamlar da zorunlu ge tabi tutulanlarn saysn, nceden de belirtildii zere,
buna yakn gstermektedir105.
nc izelgedeki nakledilen nfusa daha sonra Adana'daki kalan nfus
da dahil olmutur. 27 Nisan 2005 tarihli Hrriyet Gazetesinde Sayn Murat
Bardak tarafndan yaynlanan ve Talat Paa'ya ait olduu varsaylarak "Talt Paa'nm Kara Kapl Defteri" bal ile kaleme alman yazda, 924.158 Ermeni'nin
"tehcir edildii" ifade edilmitir. Halbuki sz konusu belgelerde "sevk ve iskn"
edilenlerin Suriye'ye veya yurtdna gnderildiine dair bir kayt yoktur ve
dolaysyla verilen bilgi yalnzca Suriye'ye tehcir gibi alglanlarak yanl ekilde
deerlendirilmitir. Nitekim bu evrakn ekleri incelenecek olursa, Ermenilerden bir
ounun bulunduklar kasabalardan komu kasabalara nakledilenler olduu
grlyor. Bu listelerde, g ettirilmeyenler-le baka ehir ve kasabalardangelenler
ve baka mahallere gidenler bir cetvel halinde sunulmutur. Kalanlarla gidenler
toplandnda elde edilen rakam, 1914 nfus saym sonularndan yaklak te
bir orannda daha fazla kmaktadr. Btn bunlardan ayr olarak bu evrakn
101

Archives des Affaires Etrangeres de France, Serie Levant, 1918-1928, Sous Serie
Armenie, Vol. 2, folio 47'den naklen bkz. Bill imir, Les Deportes de Malte et les
Allegations Armeniennes, Ankara 1998, s. 49.
102
US ARCHIVES NARA 867.4016/251'den naklen Srgn ve G, s. 72.
103
Bkz. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48.
104
Bunun iin bkz Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser,
VI, s. XIII, belge 68.
105
Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 74-77.

44

ehirler 1914 Osm. ATAE106 Sevk

Kalan
edilen107
nfusu
Adana
57.686
14.000 1516.000
53.957

21.236 733

630

Aydn

20.766

250

Beyrut

5.288

Birecik

1.200

Ankara
Antalya

Bitlis

119.132

20.000

Bolu

2.972

Bursa

61.191

2.541

28.576

26.374

842

73.226

20.000

9.000

19.888

Erzurum

136.618

120.000

5.500

Eskiehir

8.807

7.000

328

anakkale
Canik
atalca
Diyarbakr
Drtyol
Edirne

Giresun

106

ATAE Arivince yaynlanan vilyetlerden sevk olunan nfusu gstermektedir(Bkz.

Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918,1, s. 439-456).
107
Her yerleim alanlarndan merkeze gnderilen sevk edilen nfusla ilgili belgelerden
karlmtr. Bu ksm ile ilgili ariv belgeleri iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve
Gerekler, s. 74-77.

45

Grele

Halep

stanbul
zmir
zmit
Kal'ack
Karahisar
sahip
Karesi
Kastamonu
Kayseri
Keskin
Krehir
Konya

Kuds
Ktahya
Mamuretl
-aziz

Mara
Mentee
Nallhan

Nide
Ordu
Perembe
Sivas
Sungurlu
Suriye
Srmene

250

49.486

60 -

341

--

Haymana

el

26.064

84.093

256

57.789
_
7.448

50.000
-

58.000
257
5.769

2.222

8.704
8.959
52.192
_
_
13.225
3.043
4.548
87.864

45.036
1.169
747
1.990
1.400
51.000

4.911
4.000

38.433
12
-

27.101
-

5.705

479

- 8.845
-

_ -

36
390

151.674

141.592

136.084

6.055

576

2.533

290

46

Tirebolu
Trabzon
Ulubey
Urfa

_
40.237
18.370

Van

_
28.000
_
-

45
3.400
30
_

.
_

67.792

Yozgat

10.916

Zor

283

TOPLAM

1.294.851

413.067

422.758

42.766

Talat Paa'ya ait olmad Sayn Bardak tarafndan daha sonra aklanmtr108 Ayrca evrakta tarih bulunmad gibi, ayn belgelerin ATAE tarafndan
yaynlanan Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 adl eserde de yer
ald belirtilmelidir. Ayn kalemden km ve ayn yaz karakterinde olan bu
belgede, kte kaytl nfus 987.569, sevk edilenlerin says da 413.067 olarak
verilmitir109. Tehcir edilenlerle ilgili Osmanl Arivi'ndeki belgeler ise tarafmdan
incelenmi olup, Ermeni Tehciri ve Gerekler (Ankara 2001) adyla yaymlam

108

Sz konusu evrakn kopyalarn tarafma gndermek ltfunda bulunmasndan dolay

Sayn Bardak'ya teekkr ediyorum.
109
Bkz. Cilt I, Ankara 2005, s. 439-456.

47

bulunduum eserde geni biimde aktarlmtr. Buna gre tehcir edilen ve

yerlerine varan nfus aadaki grafikte grld gibidir:
Yukarda saylar verilen, zorunlu ge tabi tutulanlarla iskn yerlerine
ulaanlar arasndaki fark, tehcir uygulamasnn ubat 1916 tarihi itibariyle
durdurulmas sebebiyle, henz yollarda sevk iin bekletilen gmenlerin bulunduklar vilyetlere yerletirilmesinden kaynaklanmaktadr. Nitekim tehcirin sona
erdiine dair vilyetlere gnderilen emirlerde, sevk edilmemi Ermenilerin
bulunduklar yerlerde yerletirilmeleri iin talimat verilmitir. Bu arada yollarda,
yaklak 30-40 bin civarnda gmenin hastalktan, 7-8 bin kiinin de ekya
saldrsndan hayatn kaybettii anlalmaktadr.
American Committee for Armenian and Syrian Relief in, 13 Eyll 1917'de
yaynlad beyannamede, Kafkasya'da 350.000, Suriye'de 1.200.000, Anadolu'da
500.000, ran'da 90.000 olmak zere toplam 2.140.000 yardma muhta insan
bulunduu beyan edilmektedir. Buna gre, Suriye'deki yardma muhta olanlarn
byk ksmnn Ermeni olmas tabiidir ki, 1917'ye ait verilen bu rakamlar
doruysa, Birinci Sava ncesine ait nfus istatistiklerinin ok zerinde bir Ermeni
nfusu ortaya kyor. stelik beyannamede, bu rakamlara Msr ve Gney
Mezopotamya'daki gmenlerin dahil edilmediinin de ifade edildiini
belirtmeliyiz110. Nitekim, Suriye'ye tehcir edilen yaklak 500 bin kiinin yan sra,
Dou Anadolu'da devam eden Osmanl-Rus sava dolaysyla, eitli kaynaklara
gre, sava alanndan Kafkasya'ya kendiliinden g ettii belirtilen 250 il 450
bin arasnda Ermeni'den daha bahsedilmektedir. Nitekim Rus ordusunun Erzurum
ve evresini igal ettii sralarda, tehcir uygulamasna ramen ok sayda
Ermeni'nin zorunlu ge tabi tutulmad ve bunlarn Ruslar tarafndan Kafkasya'ya gtrld, ngiltere'nin Batum Konsolosu P. Stevens'n 25 ubat 1916
tarihli Londra'ya gnderdii raporda yer almaktadr111. Dolaysyla kendiliinden
Kafkasya'ya g edenlerle, Suriye blgesine srgn edilenlerden ayr olarak,
Anadolu iinde oturduklar kasabadan, yine ayn yredeki baka bir kasabaya
yerleri deitirilenlerin toplam yaklak yzbin civarndadr. te yandan eitli
Trk ve Batl kaynaklarda, Anadolu dna karlmayanlarn saysnn 400 bin
civarnda gsterilmesine karlk, tarada srgne urayanlarn 700 bin olduu112,
baz Ermenilerin de savan hemen ncesinde ve savan balamasn mteakip bir
yolunu bularak deiik lkelere g ettikleri grlyor. Mesel 1899'dan 1914
ylma kadar ABD'ye giden 51.950 Ermeni gmenden ayr olarak Kafkasya'ya
110

Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief
Minutes, 1915-1919.
111
Bkz. Srgn ve G, s. 84-85.
112
Bunun iin bkz. Fransa'nn Emekli Halep Konsolosu M. Guys'un Fransa dileri Bakan
M. Delcasse'ye raporu (Guerre Mondiale 1914-1918, Turquie/Vol. 903'den Dilan, Ayn Eser,
VI, s. XIII, belge 68).

48

kendiliklerinden g eden Ermenilerin ulat rakamlar, bu konuyu aratranlar

tarafndan kesinlikle dikkate alnmak durumundadr113. Yukarda srgne
urayanlarla ilgili olarak verilen 700 bin rakamna Kafkasya'ya kendiliklerinden
sava nede-niyle g edenlerin de dahil edilmi olduunu belirtmek gerekir. Bu
itibarla, eitli tarihler itibariyle Kafkasya'ya gerekletii belirlenen Ermeni
glerini dikkate almak yerinde olacaktr:
Rev. Harold Buxton

1915

250.000

G. C. Raynolds

1917

250.000

J.L. Barton

1917

350.000

Richard Hovannisian

1918

500.000

Avetis Aharonian

1919

400-500.000

Ermenistan
Gmenler
Bakanl
Armenag S. Baronigian

1919

324.247

1920

570.000

Near East Relief

1920

350.000

General J. Bagratouni

1921

350.000

Ermeni Delegasyonu

1923

500.000

Joseph C. Crew

1923

450.000

Firidtjof Nansen

1925

420.000

SURYE'YE YOLCULUK
Suriye'ye zorunlu olarak iskn ettirilen Ermenilerle ilgili olarak konsolos
raporlarnda farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm, ou
misyonerlerden aldklar duyumlara dayanarak bir milyon Ermeni'nin nakledildiini, bunlarn birounun yollarda alktan ve hastalktan ldn bildirirken114,
fahri konsolos Greg Young gibi bazlar da, Suriye valisinin izniyle kamplar
113

Srgn ve G, s. 51.
Mesel Harput Amerikan konsolosu Leslie Davis, bir milyon Ermeninn nakledildiini
ve bunlardan ancak % 15'inin iskn sahalarna vardklarn bildirmektedir (Bkz. Srgn ve
G, s. 70-71).
114

49

dolam ve sevk edilenlerle ilgili bizzat ahit olduu olaylar rapor etmitir. Bu
raporunda Young, kamplarda hastahaneler kurulmu olduunu ve hasta
Ermenilerin tedavi edildiini yazmaktadr. Osmanl ariv kaytlarnda,
Mezopotamya'ya zorunlu iskna tabi tutulan Ermeniler iin, devlet tarafndan evler ina edilmesi ve ziraat yapabilecekleri yerlere yetirilmeleri, sanat sahibi
olanlara alet-edevat ve sermaye verilmesi gibi bilgiler bulunmaktadr115. Nitekim
Ermeni Protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'm, Amerika bykelisi Henry
Morgenthau'a, yarm milyon Ermeni'nin Suriye ve ehr-i Zor'da yerletiklerini,
ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya baladklarn bildirmesi, Osmanl belgelerinde yer alan tebliin bir anlamda uygulandn teyid etmektedir. Hatta
Morgenthau'a Bezciyan'n kendisine kamplarn listesini verdiini ifade
etmektedir116. Amerikann Halep Konsolosu Jackson ise, Suriye ve ehr-i Zor'a
geldiini belirttii 500 bin gmenden 486 binine Halep'te oluturduklar iki
yardm kuruluu araclyla yardm edildiini, am'da da bir yardm merkezi
kurmak istediklerini ve bana da rahip Vahran Tahmizian'm getirileceini 8 ubat
1916 tarihinde bykeli Henry Morgenthau'a gnderdii raporunda bildirmektedir
(Bkz. BELGE 13)117 Bu raporda verilen rakamlar, tehcir uygulamasnn henz sona
erdii ubat 1916 tarihini tamas nedeniyle byk nem tamaktadr. Zira
Ermenilerin katliam iddialar, tehcirin yapld Mays-Aralk 1915 tarihine
odaklanmaktadr. Jackson'm Suriye'ye geldiini belirttii Ermeni gmenlerin
says Dr. J. K. Marden tarafndan da teyit edilmektedir118. Keza yukarda (s. 6162) belirtildii zere Franszlar da srgnlerin toplam saysn 500 bin olarak vermitir.
Suriye'ye nakledilen Ermenilerden bazlar, bir yolunu bularak Msr'a, bir
miktar da deniz yoluyla Amerika ve dier lkelere g etmilerdir. Suriye ve
Kafkasya'daki gmenlerden byk ksmnn ise, savan bitiminden sonra 18
Aralk 1918'de, hkmet tarafndan karlan bir kanunla119, tm geri dn
masraflar ve ihtiyalar devlet tarafndan karlanmak, baz vergilerden muaf
tutulmak, emvl-i metruke depolarndan resmi dairelere nakledilen eya ile ev ve
arazilerine muhacir yerlemi olsa dahi kendilerine iade edilmek, dn sonrasnda
20 gne kadar iaeleri salanmak, yetim ve kimsesiz ocuklarn aileleri veya
115

Bkz. Geride s. 53-54.

Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48.
117
US ARCHIVES State Department Record Group 59, 867.48/271. Ayr. bkz. A. Sarafyan,
Ayn Eser, I, s. 112-113 (Bkz. Srgn ve G, s. 74-75).
118
RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jackson'dan Mr. L. R. Fowle'a, 14 Haziran
119
Bu kanunun erevesinde, geri dn esnasnda dikkat edilecek hususlar da
belirlenmitir (Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 182-202,
Belge 214-263.
116

50

akrabalar bulunarak onlara teslim edilmek, din deitirenlerin eski dinlerine

dnmelerine msaade etmek suretiyle geri dnlerine izin verilmitir. Alnan
karar gereince, sadece dnmek isteyenler dnecek, dierleri zorlanmayacakt.
Bununla ilgili olarak Ermeni Patrikhanesi'nin hazrlad bir izelge Amerikan
arivinde bulunmaktadr (Bkz. BELGE 14)120. Bu belgede toplam 644.900 kiinin
evlerine dnd veya Osmanl corafyasnda yaadklar belirtilmektedir. Bu
konuda kstl da olsa Osmanl Arivi'nde bu konuda yeterince aydnlatc belgeler
bulunmakta olup, dnenlerin saylar ve dnenlere yaplacak yardmlarla ilgili
talimatlar vilyetlere yollanmtr121. Mesel 20 Mart 1919 tarihli bir belgeye gre,
232.679 Ermeni ve Rum'un geri dndkleri, evlerinin, mallarnn ve resmi
dairelerde geici olarak muhafaza edilen eyalarnn iade edildii yer almaktadr122.
Hatta baz kimselere uradklar zarara karlk tazminat denmitir. Buna benzer bir
istatistik de ngiltere Karadeniz Ordusu stihbarat biriminin Sava Kabinesi'ne sunduu raporda yer almaktadr. ngiliz Arivi'nde bulunan bu belgede, Anadolu'daki
baz ehirlerin 1914 nfusu ile, ayn ehirlerin 1919 nfuslar bir cetvel halinde
sunulmutur (Bkz. BELGE 15)123. 1919 ylma ait Erzurum nfusunun yer almad
bu cetvelde verilen rakamlar, Ermenilerin iddia edildii kadar kayp verdii tezini
yalanlarken, nfuslarla ilgili ou propagandaya ynelik iddialarn, hangi boyutlara
ulatn da gstermektedir:

1914

Kasm 1919

84.100

19.500

Antalya

630

400

Ankara

54.000

80.000

Aydn

20.700

21.000

Trabzon

40.200

58.000

124

Edirne

120

RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jackson'dan Mr. L. R. Fowle'a, 14 Haziran 1917.
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 179-181, Belge 212, 213
122
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254.
123
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, s. 228-232, Belge 254.
124
Edirne'nin 1914 nfusu muhtemelen stanbul'un nfusuyla kartrlm olmaldr. Zira
hibir nfus istatistiinde Edirne'nin 84 bin nfusa sahipolduuna dair bilgi bulunmad
gibi, ayn cetvelde 1914 nfus kaytlarnda stanbul'da da ayn miktarda nfus mevcut
gsterilmektedir.
121

51

Bursa

61.200

65.000

Kayseri

52.200

50.000

Konya

13.200

12.000

9.000

13.000

Sivas

151.700

162.000

Adana

57.700

72.000

Balkesir

8.700

9.000

stanbul

84.100

83.000

Erzurum

136.000

Kastamonu

zmir
TOPLAM

14.000
773.430

658.900

ngiliz stihbarat Dairesi'nin verdii bu rakamlara ramen, ngiliz Dileri

Bakanl stihbarat ve Propaganda Dairesi'nde grevlendirilen Mavi Kitap (=Blue
Book) yazar Arnold Toynbee (Bkz. BELGE 16)125, bu grevdeyken hazrlad
kitapta 600.000 Ermeni'nin ldrldn ileri srmektedir. Halbuki evlerine
dnmeyen pek ok Ermeni'nin baka lkelere g ettikleri gemi yolcu listelerinden
anlalyor. Yaplan aratrmalar, Birinci Dnya Sava sonrasndaki Ermeni nfusu
ile ilgili incelemede bulunanlarn veya Ermeni nfusu hakknda yorum yapanlarn,
bu g edenleri de lenler snfna dahil ettiklerini ve kayp saysn arttrdklarn
ortaya koymaktadr. Gerekten de belgeler, yerlerine dnmeyenlerden byk bir
ounluun Ortadou, Rusya, Amerika Birleik Devletleri, Fransa, Gney
Amerika lkeleri ile Avustralya, Hindistan ve ran'a g ettiklerini gstermektedir.
Denizar lkelere g edenlerin byk ksm geri dnmemi ve g ettikleri
lkelere yerlemilerdir. Ortadou dndaki lkelere olan gler deniz yoluyla
gereklemi olmas dolaysyla, mesel Amerika'ya olan glerle ilgili olarak o
tarihte ABD limanlarna giren gemilerin yolcu listelerine bakmak bize bu konuda
yeterli bilgi vermektedir (Bkz.BELGE 17). Mesel 1899'dan 1925'e kadar resmi
kaytlara gre, 62.713' erkek olmak zere toplam 76.605 Ermeni'nin ABD'ye

125

Toynbce'nin grevlendirilmesi ve geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Arnold

Toynbee'nin Ermeni Sorununa Bak, Trkiye Bilimler Akademisi yay-, Ankara 2005.

52

kabul edildii gzlemlenmektedir126. G edenlerin byk ounluunun 1900

ylndan sonra gittii ve 1914'e kadar bunlarn toplam saysnn 51.950 olduu kaytlardan anlalmaktadr. Dolaysyla bu ekilde gidenler de kayplar listesinde
yerini almtr.
Dnya'daki mlteci Ermenilerin tespiti ve yardma muhta olanlara bte
ayrmak amacyla stanbul'daki ngiliz Bykelilii'nin, bir Amerikan yardm
kuruluu olan Near East Relief Society'nin de bu konudaki almalarn dikkate
alarak hazrlad 1922 ylna ait bir nfus aratrmas, dnya genelinde toplam
3.004.000 Ermeni bulunduunu ortaya koymaktadr. Belgeden bu nfustan,
817.873'nn Osmanl Ermenisi olduu ve baka lkelere yerletikleri, ayrca
Mslmanlatrlm 95.000 kadn ve ocuun bu nfusa dahil edilmedii, stanbul
ve Anadolu'da da 281.000 Ermeni'nin bulunduu renilmektedir. Bu durumda o
tarihte
toplam
1.193.873
Osmanl
Ermenisi'nin
halen
yaad
anlalmaktadr127(Bkz. BELGE 18). 1914 ylma ait nfus verileri hatrlanacak olursa,
1,5 milyon Ermeni'nin ldrld iddialarnn, Birinci Dnya Sava'nm etkin
propagandalarnn hangi lde etkisi altnda kaldn deerlendirmek yerinde
olacakr.

ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR?

Birinci Dnya Sava'nda yaklak 40 milyon insan hayatn kaybetmitir.
Bunlarn byk ksm, hastalk ve ala bal kayplardr. Osmanl Devleti'nin bu
savataki kayb ise milyon civarndadr. Bunlarn ou, sava dneminde salgn
halinde yaylan bulac hastalklar ve yine sava ortamnda hasadn
kaldrlamamasndan doan yiyecek skntsndan kaynaklanmtr. Buna bal
olarak savan cereyan ettii blgelerden kamak durumunda kalan Ermenilerden
de pek ok insan hayatn kaybetmitir. Ayrca zorunlu g srasnda, eitli ekya
guruplarnn kafilelere bazen soygun, bazen da alma dncesiyle yaptklar
saldrlarda da bir miktar kayp meydana gelmitir128. Buna karlk asl lmlerin
hastalk ve alktan Kafkasya'ya giden gmenler arasnda meydana geldii eitli
aratrma ve kaynaklarda yer almaktadr.
6 Ekim 1915 tarihinde ngiliz Lordlar Kamaras oturumunda Ermeni
mltecilerin durumu grlrken, Kafkasya ve Urmiye blgesine Ermeni, Keldani
126

Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor,

Government Printing Office, Beginning 1895-1932 (Bkz. Ermeniler Srgn ve G, s. 165166).
127
US ARCHIVES NARA 867.4016/816 Jan 10,1923.
128
Geni bilgi iin bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 59-60.

53

ve dier mltecilerin akn ettikleri, Malazgirt ve Van'dan gelen byk sayda

mltecinin Emiyazin ve Erivan'n farkl yerlerine vardklar, 160.000 kadarnn
dr ve Emiyazin ynne getikleri, hastalktan ve alktan dolay durumlarnn
ok kt olduu ve gnde yz kiinin ld, Ar Da'nm tesindeki 9.000
mltecinin de dierlerinden daha iyi bir vaziyette bulunmad aklanmtr129.
Bilindii zere bu blgelere gerekleen gler Osmanl-Rus sava dolaysyla kendiliinden meydana gelmitir. Bir Alman kayna, Osmanl topraklarndan
Kafkasya'ya giden 139.000 Ermeni'nin bulac hastalktan ve alktan ldn
bildiriyor130. Justin McCarthy'i ise 1918'de Ahlkelek'te 30.000 kiinin koleradan,
1919'da da 200.000 kiinin de tifsten hayatn kaybettiini yazyor131.
Ermeni kayplaryla ilgili olarak Osmanl Arivi belgelerinde, baz ekya
gruplarnn saldrs sonucu, 6.500-7.000 Ermeni'nin ldrld kaytldr.
Kafilelere yaplan saldrlar zerine hkmetin valililiklere yeniden uyar gndererek imkn nispetinde gvenlik gc verilmesi ve zaptiye gzetiminde seyahat
ettirilmelerinin salanmas, kafilelere yaplacak saldrlardan vilyet yneticilerinin
sorumlu tutulaca, aksi ynde hareket edeceklerin iddetle cezalandrlacaklar
uyarsnda bulunduu grlmektedir132. Nitekim bu trden ihmalleri nlemek iin
blgede grev yapan tahkikat komisyonlar kurulmu133 ve ihmali grlenlere iten
el ektirilmi ve divan- harbe sevk edilmi134 (Bkz. BELGE 20/1-3)/ kafilelere
saldrda bulunanlar mahkeme edilerek, sulu bulunanlar mahkum edilmitir135.
Ermeni kafilelerine yaplan saldrlar sonucu hayatn kaybedenlere ilve
olarak, sava ortamnda imparatorlukta ekilen yiyecek sknts136, tama
aralarnn asker evkinde ve ordunun mhimmat ihtiyacnda kullanlmas ve bu
yzden gmenlere yeterli sayda tama arac verilememesi, en kts de zorunlu
g srasnda hemen btn dnyada ba gsteren ve sadece Ermenileri deil,
129

UK ARCHIVES FO 371/2488, No. 143153; Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16

Eyll 1915, Batum'dan naklen Srgn ve G, s. 89.
130
Bkz. Srgn ve G, s. 101.
131
Bkz. Muslims and Minorities, s. 129-130.
132
Bkz. BOA, DH.FR. No. 5 4/10; Ayr. Bkz. BOA, DH,FR. No .55/292.
133
Bkz.BOA,DH.FR.No.58/38.
134
Bkz. BOA, DH. FR. No. 57/105, 24 Ekim 1915; FR. No. 57/116, 25 Ekim 1915; FR.
No. 57/309, 6 Kasm 1915.
135
1915 ylnda yaplan mahkemeler iin bkz. Feridun Ata, gal stanbulu'nda Tehcir
Yarglamalar, TTK yay, Ankara 2005.
136
Bu konuda 4. Ordu kumandan olan Cemal Paa hatratnda geni bilgi vermektedir.
Hatta Papa, spanya Kral ve ABD Bakan'ndan yiyecek gnderilmesi iin mektup
yazdrdm ifade etmektedir. ABD ve spanya Kral tarafndan gnderildiini syledii
2000 tonluk zahirenin ise tilf glerince dattrlmadn belirtiyor (Hatralar. ttihat ve
Terakki, i. Dnya Sava Anlan, s. 345 v.d.).

54

Mslmanlar da krp geiren bulac hastalklar da lmlere sebep olmutur137.

Bu ekilde zorunlu g srasnda, alk ve hastalktan meydana gelen kayplar
dahil Anadolu'daki Ermeniler, savan devam ettii drt yl iinde yaklak elli bin
civarnda kayp vermitir. Zorunlu gn dnda kalan, yani Osmanl Devleti
tarafndan srgn edilmedii halde savan tehlikelerinden korunmak iin
Kafkasya'ya korkularndan g edenlerden ise, eitli kaynaklarn belirttiine gre,
160 binin zerinde kayp meydana gelmitir138. Kafkasya'daki tespitler doru
olarak kabul edilecek olursa Anadolu, Suriye ve Kafkasya'daki Ermeni kayplarnn
yaklak 250-300 bin civarnda olduu sylenebilir. Ermenilerin bu kayplarndan
dolay, Osmanl Devleti'nin ihmalinden sz etmek yanl olacaktr. Zira bu srada
salgn hastalklar sebebiyle Avrupa lkelerinde meydana gelen lmler de ok
yksek rakamlara ulamt139:

lkeler

1918

1919

1920

ngiltere
Almanya

112.329
187.884

44.811
42.254

10.665
17.855

Fransa
talya
Hollanda
sve
spanya

91.465
274.041
17.396
27.379
147.114

35.326
31.781
1.550
7.341
21.335

10.382
24.428
2.454
2.853
17.825

Sava artlarnda Bat lkelerindeki salgnlarn sebep olduu bu akl

almaz kayplar gz nne alnacak olursa, Osmanl corafyasnda da ayn
derece lm olmamas mmkn deildi. Mesel 1915-1918 yllar arasnda
lkede en donanml olmasna ramen dokuz Osmanl ordusunun drt yl
iindeki kayb yaklak 402 bindir140:

137

Birinci Dnya Sava'nda salgnlarn Osmanl Devleti ve eitli lkelerdeki etkileri

hakknda geni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918,
TTK yay, Ankara 2005.
138
Bkz. Justin McCarthy, Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia
and the End of the Empire, New York University Press, 1983, s.l 29-130.
139
Srgn ve G, s. 98-99.
140
Srgn ve G, s. 101; Ayr.bkz. Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 137.

55

1. yl

hastalk sebebiyle
lm
57.462

2. yl

126.216

21.986

3. yl

133.469

8.081

4. yl

84.712

7.407

401.859

59.462

TOPLAM

yaralanma sebebiyle
lm
21.988

Ermeni kayplar, yukarda verilen istatistiklerle balantl olarak

dnldnde, tabii karlanabilir. Zira savalara bal olarak ortaya
kan alk ve salgn hastalklardan en byk zarar hep siviller grmtr.
Nitekim Birinci Dnya Sava'nda sadece savaa katlan lkelerde deil,
sava dnda kalm lkelerde de bu yzden byk kayplar meydana
gelmitir. Mesel Kafkasya'dan sava nedeniyle Anadolu'ya srlen
Mslman halktan da yaklak yars hayatn kaybetmitir. Baz
istatistikler srgne tabi tutulan 1.5 milyon kiiden sadece 700 bininin
Anadolu'ya gelebildiini gstermektedir. Bu gmenler iin Osmanl
Devleti'nin kurduu "skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti", Balkanlardan ve Kafkasya'dan atlan Mslmanlarn yerletirilmelerini ve
ihtiyalarn karlamaktayd. Ermenilerin Suriye'ye nakilleri kararnn
alnmasndan sonra bu komisyonun, Ermeni gmenlere de hizmet vermesi,
yiyecek ve dier ihtiyalarnn muhacirin tahsisatndan karlanmas hkm
getirilmitir141. Bunun yan sra her vilyetin kendi imknlar nispetinde
gmenlere yardm etmeleri, ihtiya duymalar halinde de merkezden para
gnderilecei duyurulmutur. Nitekim zaman zaman, tehcir edilenlere
yeterince yiyecek salanamamas ve alk ba gstermesi, salgn
hastalklarn yaygnlamas gibi sebeplerle valilerin para istei olumlu
karlanm ve nemli miktarda bir mebla tahsis edilmitir142. te yandan,
sevk edilen Ermenilerin borlarnn ertelenmesi de gndeme gelmi ve
141

Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 66-67.

Bkz. DH. FR. No. 57/308; DH. FR. No. 57/345; DH. FR. No. 55-A/118; DH. FR. No. 55/135; DH. FR. No. 55-A/17.
142

56

bunun iin vilyetlere talimatlar yollanm, sevk ve iskndan kaynaklanan

maduriyetleri nedeniyle, bir ksm vergilerden de muaf tutulmulardr143.
Yukarda akland zere, her eye ramen sevkyat srasnda tabii
olarak kayplar meydana gelmitir. Ancak burada esas olan, meydana gelen
bu kayplarda devlet tarafndan yok etme kast olup olmadnn
belirlenmesidir. Uygulamaya ynelik talimatlarda ve g esnasndaki
uygulamalara bakldnda byle bir kastn olmad grlmektedir ki bu
konu bir sonraki ksmda deerlendirilecektir.

143

Bkz. Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, s. 67.

57

DRDNC KISIM
TEHCR GDERLER VE YARGILANANLAR
TEHCRN ML YK
Ermenilerin Suriye'ye nakillerinin Birinci Dnya Sava'nn devam ettii
ve Osmanl Devleti'nin cephede savat bir srada meydana gelmesi, dikkatle
deerlendirilmesi gereken bir husustur. Osmanl Devleti ile tilf Devletleri
belgelerine gre, tamamen gvenlie bal sebeplerle alnd anlalan bu kararla,
Anadolu'nun i ve dou ksmlarnda yaayan Ermenilerden yaklak 500 bini,
sava alan dnda bulunan Suriye'nin Halep-am arasyla, Devri Zor blgesine
nakledilmitir. Nitekim ABD'nin Halep Konsolosu J.B. Jackson, 8 ubat 1916
tarihinde Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau'ya gnderdii raporunda144,
500 bin Ermeni gmenin Suriye blgesine geldiini ve bunlara am'da
oluturduklar iki yardm kuruluu vastasyla yardmda bulunduklarn bildirirken,
raporunda, haftada 500 altn lira harcadklarn belirttii bu yardm alan 486.000
kiinin yerletirildikleri blgeler hakknda da bir liste sunmutur. Buna listeye gre
am, Maan ve evresinde 100.000; Hama ve kylerinde 12.000; Hums ve
kylerinde 20.000; Halep ve kylerinde 7.000; Maarra ve kylerinde 4.000; Bb ve
kylerinde 8.000; Mmbi ve kylerinde 5.000; Re'slayn ve kylerinde 20.000;
Rakka ve kylerinde 10.000; Deyri Zor ve kylerinde 300.000 kiinin yerlemi
olduu anlalmaktadr. Aslnda bu gmenlerin ehir, kasaba ve kyler yanma
devlet tarafndan ina edilecek evlere yerletirilmeleri, 10 Haziran 1915 tarihinde
karlan Sevk ve skn Talimatnamesi'nin145 4. maddesinde yer verilmektedir.
Talimatnamede belirtildiine gre: "skn blgelerine varan Ermeniler, durum ve
artlara gre, ya bireysel olarak mevcut ky ve kasabalara eklenecek evlere veya
hkmet tarafndan belirlenecek kylere yerletirileceklerdir. Yeni kurulacak kylerin
sala zararl olmayacak ve ziraat yaplabilecek yerlerde kurulmasna bilhassa dikkat

144

Bkz. US ARCHIVES NARA RG 59, 867.48/271'den Ara Sarafyan, Ayn Eser, Vol I, s. 112113 (Ek). Ayr.bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 249.
145
Talimatnamenin tam ad u ekilde gemektedir : "Sava ve olaanst siyasi zaruret
dolaysyla baka blgelere nakilleri gerekletirilen Ermenilerin yerletirilmeleri, yiyecek ve
dier ihtiyalarnn temini hakknda talimatname". Talimatname'nin tam metni iin bkz.
geride s. 52-54.

58

edilecektir" denmekteydi146. Esasen Ermenilerin sevk ileminin 16 Haziran'dan

itibaren balad gz nne alnacak olursa, talimatnamenin 10 Haziran 1915'te
vilyetlere gnderilmesinde, daha nceden planlanmad anlalan bu nakil
kararndan dolay hkmetin, yetkilileri dmeleri muhtemel kargaadan
kurtarmay ve uygulamada birlik salamay hedefledii sylenebilir. Zira bu
talimatnamenin dier maddeleri de bu dnceyi teyit etmektedir. Gerekten de,
sevk yollarnda bulunan vilyetlere yazlan emirnamelerde, blgelerinden geecek
kafilelerin btn ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli tedbirleri almalar ve
yiyecek stoklamalar yer almaktadr147. Talimatnamenin 3, 9, 10 ve 11. maddeleri
de bununla ilgilidir. Bu maddeler, sevk edilen Ermenilere kar hkmetin yapaca harcamalar ve harcama kalemlerini de ortaya koymaktadr. Bu maddeler
gerekten ilgi ekicidir:
Madde 3- skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar
srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn salanmas,
yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi bir
gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur.
Madde 9- Kararlatrlan blgelere ulaan ahalinin, yerletirilinceye kadar
yiyecek ve ieceklerinin temini, muhta durumda bulunanlarn evlerinin yaplmas,
muhacirin tahsisatndan karlanmak zere kesin olarak hkmete yerine
getirilecektir.
Madde 10- Yiyecek-ieceklerinin temini, yerletirilmeleri ve bununla
ilgili uygulamalar ile halkn shhati konusuna itina gsterilmesi, ayrca sevk
edilenlerin gnllerinin ho tutulmas, bulunduklar blgenin en st dzeydeki
idarecileri bata olmak zere Muhacirin Komisyonuma aittir. Muhacirin
Komisyonu bulunmayan yerlerde bu komisyonlar belirlenen kurallara uygun
ekilde kurulacaktr.
Madde 11- Yiyecek-iecek ve yerletirme ilerinin aksatlmadan yerine
getirilmesi iin gerekli memurlarn tayini valilere aittir.
Yukardaki maddeler erevesinde bir deerlendirme yaplacak olursa,
sevk ve iskn iinde ihtiya duyulabilecek hemen her trl tedbirin alnm
olduunu sylemek mmkndr. Ermeni gmenlerin ihtiyalarnn giderilmesi
iin Muhacirin Komisyonu grevlendirilmitir. Buna bal olarak da yiyecek
temini iin skn- Air ve Muhacirin Mdriyetime eitli emirler ve talimatlar
verilmitir148. htiyalarn tespit ve temini iin Talat Paa tarafndan skn- Air
146

Bkz. Trk Tarih Kurumu Arivi, NP. D : 1, B : 6-3. Ayr. bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni
Faaliyetleri, 1914-1918, Cilt 1, s. 428, 430-431.
147
BOA, DH, FR, No. 55/291; No. 55/341; No. 57/345; No. 57/351.
148
BOA, DH, FR., No. 55-A/17; No. 55-A/77; No. 57/110; No. 55-A/135; No. 55/152;
No. 55/291; No. 55/341.

59

ve Muhacirin Mdr kr Bey bizzat grevlendirilerek149, evke tabi

tutulanlarn ihtiyalar ile ilgili her trl tedbirin alnmasn istemitir. Buna bal
olarak kr Bey'in bizzat incelemeleri sonucunda grd lzum zerine
vilyetler emrine bir ok defa para yolland anlalmaktadr. Bu tr tahsisata
rnek olmak zere 1 Eyll 1915 tarihli ifre telgrafla150, sevkyat srasnda kafilelerin ihtiyalarnn karlanabilmesi iin Konya'ya 400.000, zmit Sanca'na
150.000, Eskiehir Sanca'na 200.000, Adana Vilyeti'ne 300.000, Haleb
Vilyeti'ne 300.000, Suriye Vilyeti'ne 100.000, Ankara Vilyeti'ne 300.000151,
Musul Vilyeti'ne de 500.000 kuru olmak zere152 toplam 2.250.000 kuru tahsis
edilmitir153. Konya, Adana, Halep, Suriye, Ankara vilyetleri ile zmit ve Eskiehir mutasarrflklarna nazr adna Subhi Bey imzasyla yollanan telgrafta154:
"Belirlenmi blgelere sevk edilmekte olan Ermeniler hakknda aratrma ve
incelemede bulunmak zere Air ve Muhacirin Mdr kr Bey, tesbit edilmi
olan Liva/Vilyetlere giderek, bu hususun acilen temini yolunda muhacirin
tahsisatndan bu kerre de (vilyet ve sancaklara yollanan yukardaki mebla yer
almaktadr) kuruluk havalename gndermekle ve ad geen ahalinin idare ve
yiyeceklerinin muntazam bir surette temini ile bir an evvel ve rahatlar teminen
belirlenen iskn blgelerine nakledilmeleri son derece nemli bulunduundan,
gereinin yerine getirilmesi iin her neye ihtiya duyuluyorsa yerine getirilmesi ve
istasyonlarda Ermenilere verilmek zere, mmkn olan miktarda ekmek ve zahire
depolanarak sefalet ekmelerine meydan verilmemesi ve mal sand mevcudu yeterli
gelmezse telgrafla tarafmza bildirilmesi" talimat verilmitir. Talat Paa, 31 Austos
1915 tarihinde zmit, Eskiehir, Ktahya, Karahisar, Hdavendigr, Konya,
Ankara, Adana ve Halep'e gnderdii ifre telgrafla, vilyetlere yukardaki
meblan yollandn bildirmitir. Bu telgrafta ayrca, istasyonlarda bulunan veya yukar mevkilerden gelecek Ermeniler iin muhacirin tahsisatndan sarfiyat
yaplmas ve -drt gnlk ekmek hazrlanmas, sefalete sebep olunmamas
talimat da verilmitir155. Yine 7 Eyll 1915 tarihinde Drdnc Ordu Kumandan
Cemal Paa ile Suriye Vilyeti'ne yollanan ifre telgrafla da, Ermenilerin
149

BOA, DH, FR., No. 55-A/16 (18 Austos 1331/31 Austos 1915 tarihli telgraf).
Belgenin ieriinde, bu tarihten nce de tahsisat verildii anlalmak tadr.
151
BOA, DH, FR., No. 55-A/17.
152
BOA, DH, FR., No. 53/305.
153
skn- Air ve Muhacirin Mdriyeti'nin 1331 yl btesi 78.000.000 ;
1332 btesi ise 200.000.000 kuru idi ve bu mebla, tehcire tbi tutulan Er
meni, Rum ve Araplarla, dman istilsna urayan blgelerden gelen Ms
lman muhacirlere sarf edilmekteydi (BOA, Bb- l Evrak Odas, No.
334063).
154
Asl metin, tarafmzdan ksmen sadeletirilmitir.
155
Bkz. BOA, DH, FR., No. 55/341.
150

60

ihtiyalarnn giderilmesi iin vilyet emrine muhacirin tahsisatndan 10.000

lirann gnderildii, miktarn yeterli gelmemesi halinde yeni tahsisat talebinde
bulunmalar ifade edilmektedir156. 8 Kasm 1915 tarihinde ise, Dahiliye
Nezreti'nden gnderilen bir talimatnamede, Haleb'e ulaan gmen saysnn
artmasndan dolay, kafilelerin yiyecek ihtiyacnda ve evklerinde sarf edilmek
zere Emvl-i Metruke haslatndan Halep Vilyeti'ne 600.000 kuru tahsis
olunduu gibi, ayrca Eskiehir'den de 200.000 kuru gnderilecei, ihtiya olmas
halinde yeniden tahsisat talep edilmesi istenmitir157. Aslnda savan ilerleyen bu
safhasnda Osmanl btesinin tamamen alt st olduu, bor bulunamaz hale
geldii, retimin yar yarya dt ve byk bir mal sknt yaand
anlalmaktadr158. Nitekim sava sebebiyle lkede bir nceki yla gre buday
retimi %30 azalmtr. Suriye'de ise bir nceki yla nazaran % 100'n zerinde bir
azalma meydana gelerek 557 bin tondan 257 bin tona dmtr159. Bu sebeple
olsa gerek, 1914 ylnda budayn kilesi 28, Suriye'de 31 ve Lbnan'da 40 kuru
iken, 1915'te fiyatlar %35, Suriye'de %50 ve Lbnan'da ise %125 orannda
artmtr160. Grlen odur ki, bu sebeple, Osmanl btesinden yeterli tahsisatn
gnderilemedii ve bundan dolay da Ermeni gmenlerin dtkleri skntnn
ortadan kaldrlmas dncesiyle emvl-i metruke haslatna bavurulduu, ihtiya
duyulan miktarn bu kalemden yolland anlalmaktadr. Unutulmamaldr ki,
1914-15 mli ylnda 3.401.200.396 kuru olan Osmanl btesinin %44' Dyn-
Ummiyye'ye aitti. Kalan ksmn 102.716.036 kuruu Dahiliye Nezreti btesine
ayrlmt ve genel btenin %3.01'ini tekil etmekteydi161. Bu sebeple Drdnc
Ordu, ekilen yiyecek skntsn gidermek dncesiyle iae ambarlarn a
insanlar iin am ve 1916 ylnda 300 bin kilo zahire k yapmtr162. Esasen
tahsisat yetersizliinden Osmanl ordularndan baz birliklerin terhis edildii de bir
gerektir. Bu arada Talat Paa, Kasm 1915 tarihinde Nide mutasarrflna
gnderdii ifre telgrafta, Ulukla'da bulunan ve ounluu ocuk ve kadnlardan
meydana gelen Ermenilere pek az ekmek verildiinin haber alndn ve bunlara
verilen ekmein yeterli bir miktara karlmasn talep etmitir163. Keza 8 Kasm
156

Bkz. BOA, DH, FR., No. 55-A/118; No. 55-A/135.

Bkz. BOA, DH, FR., No. 57/348; No. 57/349.
158
Bkz. Abdllatif ener, "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ktisadi ve Mali Politikalar
(1908-1918)", Hacettepe niversitesi ktisad ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 8,
Say 1 (Ankara 1990), s. 218.
159
Kemal iek, Ayn Eser, s. 276.
160
Kemal iek, Ayn Eser, s. 280
161
Abdllatif ener, Ayn makale, s. 224, 230.
162
Kemal iek, Ayn Eser, s. 278
163
BOA, DH, FR., No. 57/345.
157

61

1915 tarihinde yine Talat Paa'nn imzasn tayan baka bir ifre telgrafta, Pozant'dan sevk edilen Ermenilerin de ekmek ihtiyacnn giderilmesi ve buradaki
ordu frnlarndan karlan drt-be bin ekmein ancak ordu mensuplarnn
ihtiyacn karlayabildiinin bildirildii, bundan dolay Ermeniler iin mahall
idarece ekmek kartlmas konusunda talimat verilmitir164. Esasen bu durum, baz
yabanc misyon eflerinin raporlarnda da yer almaktadr. Nitekim ABD'nin Mersin
Konsolosu Edwart Nathan, Ermenilere yeterli miktarda ekmek verilemediini
sylemektedir165. Bir aratrmada belirtildiine gre, 1915 ylnda, tehcir edilen
Ermeniler ile Rumlardan byklere 3 kuru, kklere 60 para gnlk verildii
kaydedilmektedir166. Konya'da bir hastahanede grev yapan doktorlardan Dr. W.M.
Post'un 3 Eyll 1915 tarihinde ABD bykelisi Morgenthau'a gnderdii raporunda da yetikinlere 1 kuru, ocuklara 20 para gndelik verildiini
yazmaktadr167.
Merkez hkmet tarafndan taraya sarf iin gnderilen meblaa ek
olarak vilyetlerin de kendi imknlar nispetinde yardmlarda bulunduklar, zaman
zaman da ihtiya durumuna gre merkezden yeni para tahsisinin yapld tespit
edilmektedir168. Ayrca ABD'de yaayan baz Ermenilerin, aralarnda topladklar
nemli miktarda paray gizli yollardan Osmanl Ermenilerine dattklar, bu
datmn kimler tarafndan gerekletirildiinin tespiti istenmi ve bunun iin de
Edirne, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Bursa, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon,
Konya, Mamuretlaziz vilyetleri ile Urfa, zmit, Karahisar- Sahip, il, Nide,
Zor, Karesi, Kayseri, Ktahya, Eskiehir ve Mara Mutasarrflklarna 30 Ocak
1916 tarihli Talat Paa imzasyla yaz gnderilmitir169. Bunun zerine yaplan
aratrma sonucunda, ABD'de eitli yardm kurulular aracl ile toplanan
paralarn datlmasna, yardmlarn devlet eliyle gerekletirilmesi suretiyle izin
verilecei tebli edilmitir. Nitekim Halep ve Ma'mretlaziz vilayetleriyle
Kayseri Mutasarrflna yollanan talimattan, Amerikan konsolosu ve misyonerleri
tarafndan Ermenilere verilen paralarn hkmetin bilgisi dahilinde datld
anlalmaktadr170. Ayrca ABD tarafndan kamplardaki Ermenilere yzbinlerce
dolar yardm edildii kaytlara gemitir171. ngiltere tarafndan ise Kafkasya'ya
g etmi 585.000 Ermeni iin deeri 4 milyon poundluk un, 2 milyon poundluk
164

BOA, DH, FR., No. 57/351.

Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 273-279.
166
Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 102.
167
Kemal iek, Ayn Eser, s. 237-238.
168
BOA, DH, FR., No. 53/305; No. 55-A/118.
169
BOA, DH, FR., No. 60/178
170
BOA, DH, FR., No. 60/281.
171
Kemal iek, Ayn Eser, s. 285.
165

62

buday, 1 milyon po-undluk tohumluk arpa v.s. olmak zere yardm yaplmtr172.
te yandan gerek devlet, gerekse yabanc kurulular tarafndan yetimhaneler
kurulmu, daha sonra, devletin kontrolndeki ou yetimhane, daha iyi bakm iin
yabanc yardm kurulularna devredilmitir173.
Osmanl Hkmeti, sevkyat iin tahsis ettii parann yan sra, tehcire
tabi tuttuu Ermenilerden devlete ve ahslara borcu olanlarn borlarn erteleme
yoluna gitmi veya tamamen defterden silmitir. Nitekim, Talt Paa tarafndan 1
Haziran 1915'te Mara Mutasarrflna gnderilen bir ifre telgrafta, Ermenilerin
devlete olan borlarnn alnmamas bildirilirken174, btn vilyetlere 4 Austos
1915'te gnderilen dier bir emirle de, iskna tabi tutulan Ermenilerin ar- anam
ve dier vergi borlarnn ertelenmesi talimat verilmitir175. Dier taraftan sevk
edilen kafilelere hastalk durumlarnda tedavi edilmeleri iin salk grevlileri
atanmtr176. Ayrca, tehcir edilenler arasnda bulunan sulu ve zanllar hakkndaki
takibat da ertelenmitir177.
Btn bunlardan sonra genel bir deerlendirme yapacak olursak,
Ermenilerin evki srasnda ne kadar sarfiyat yapldn ve gmenlere ne gibi
kolaylklar salandn rakamlarla ifade etmenin hayli g olduunu belirtmemiz
gerekir. Elimizdeki Osmanl belgelerine gre Osmanllar tarafndan
gerekletirilen, yiyecek, barnma, nakil, salk harcamalar gibi olanlar dnda
dorudan nakd yardmlar ksaca aada grlmektedir:
1 Eyll 1915'te
7
8
TOPLAM

2.250.000 kuru
Eyll 1915'te 10.000 lira (116.900 kuru)
Kasm 1915'te
800.000 kuru
3.166.900 kuru

Tabii bu miktara yetimhanelerin kurulmas ve iletilmesi, hastahaneler

almas ve iletilmesi gibi masraflar ile yabanc kurulu ve devletlerin yaptklar
yardm dahil deildir. Aslnda harcamann boyutlar, skn- Air ve Muhacirin
Mdriyet-i Ummiyesi'nin 1915 senesi btesi olan 10 milyon kurua,
Kafkasya'dan Anadolu'ya srgn edilen Mslman muhacirler ve Suriye'ye sevk
172

Kemal iek, Ayn Eser, s. 286.

Bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 112, 286, 287 v.d.
174
BOA, DH, FR., No. 53/200.
175
BOA, DH, FR., No. 54-A/268.
176
BOA, DH, FR., No. 54-A/226.
177
Knun- Evvel 1331 /Aralk-Ocak 1915/1916 tarihinde Adliye ve Mezhib Nezareti'nden
Sadaret'e yazlan bir tezkire ile sevk edilenlerin mahkemelerinin gnderildikleri yerlerde,
sevk edilmeyenlerin ise bulunduklar yerlerde grlmesi karar alnd bildirilmektedir
(BA, BEO, No. 329176).
1914 itibariyle 1 Osmanl liras 11.69 kuru idi (Kemal Qek, Ayn Eser, s. 284).
173

63

edilen Ermenilerden dolay 68 milyon kuruluk ek denek tahsis edilmi olmas

gstermektedir. Zira mdriyetin 1915 yl btesinin 78 milyon kurua
karlmasyla178, bu yla ait mdriyetin bal olduu Dahiliye Nezreti btesinin
drtte ne tekabl etmesi, hkmetin Ermenilerin ihtiyalarnn karlanmas
konusunda ne kadar hassas davranm olduunun da bir gstergesi olarak
deerlendirilebilir. Keza Iskn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'nin
1916 yl btesinin 200 milyon kurua karlmas da, yukardaki dncemizi
teyit ediyor. Talimatnamenin 12, 13, 14 ve 15. maddelerinde yer alan, yerletirilen
her aileye ekonomik durumu ve ihtiyac gz nne alnarak yeterli miktarda toprak
tahsisi, ziraat yapan veya sanat sahibi olan ihtiya sahiplerine belli miktarda
sermaye veyahut alet-edevat verilmesi gibi hususlar, muhtemelen bte artnn
ana sebebi idi. Konu Henry Morgenthau'un haratmda, Ermeni Protestanlarnn
vekili Zenop Bezciyan'la olan grmesinde anlamn bulmaktadr: "Ermeni
Protestanlar inin vekili Ze-nop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle
tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt.
Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm;
ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile... Bana eitli kamplarn nerelerde
olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini
sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda
srarlyd179.
Yukardaki beyan erevesinde, Ermenilere ziraat iin tahsis edilen arazi
ve sermayenin maJyknn hangi miktarlara ulat maalesef tarafmzdan tespit
edilememitir, skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'ne aktarlan
deneklerden ayr olarak, 1915 ylnda Shhiye Nezreti'ne de 40 bin liralk
(467.600 kuru) ek bir meblan tahsis edildii kaytlarda yer almaktadr180. Keza
ayn yl iin yine Shhiye Nezreti'ne, salgn hastalklarla mcadelede kullanmas
iin 2 milyon kuru denek verilmitir181. Shhiye Nezreti'ne verilen bu ek
denekten nemli bir miktar phesiz Ermeniler iin harcanmtr182. Nitekim 1915
ylnda kafileler arasnda meydana gelen hastala kar Halep'te Cemile
Mahallesindeki Fransz hastahenesi tamamlanarak 850 yatakla hizmete sokulmu,
bahekimliine ise Dr. Altunyan getirilmitir183. Yine am, Halep ve baz Suriye
178

Bkz. BOA, BEO, No. 334063.

Bkz. Heath W. Lowry, Ayn Eser, s. 47-48.
180
Bloc. BOA, rade, Meclis-i Mahsus (.MMS), 1333, 1/21.
181
Bkz. BOA', .MMS, 1333, N/19.
182
Ayn tarihte Shhiye Nezreti btesinin 12.755.830 kuru (btenin %0.37'.si) idi ki,
yaplan ek demenin nemi ortaya kyor (Bte iin bkz. Abdllatif ener, Ayn makale,
s. 230.
183
Bkz. Ekmelcddin nsanolu, Suriye'de Modern Salk Messeseleri, Hastahaneler ve
am Tp Fakltesi, TTK Yayn, Ankara 1999, s. 20-21. Ayr. bkz. Hikmet zdemir, Ayn
Eser, s. 247.
179

64

ehirlerinde kurulan hastahanelerin yatak says toplam 4.400'dr184. Bu

hastahanelerde Kzlha yetkilileri ile Ermeni doktorlarn da grev yaptklar
belgelerde yer almaktadr185 Bunlara ek olarak, 16 Ekim 1915 tarihi itibariyle, hastalklarla mcadele iin Shhiye Nezreti'ne 11 milyon kuruluk bir denek daha
tahsis edildii grlyor186. Bu arada yabanc yardm kurulularnn da Ermeni
gmenler iin nemli lde harcamalar yaptklarn belirtmek gerekir. Nitekim
"American Committee for Armenian and Syrian Relief ile "Near East Relief" gibi
kurulular, Osmanl yetkililerinin izniyle, gmenlerin gerek salgnlara kar
korunmasnda, gerekse yiyecek-iecek ihtiyalarnn giderilmesinde byk destek
salamlardr187.
te yandan, savan sona ermesinden sonra Ermenilerin eski yerlerine geri
dnlerinde de devlet tarafndan harcamalar yaplmtr. Nitekim 18 Aralk 1918
tarihinde karlan Geri Dn Kararnamesi'nde188, yerlerine iade edileceklerin,
yollarda perian olmamalar ve dn mahallerinde mesken ve iae sknts
ekmelerinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas; Ermenilerden muhta
olanlarn dnlerinde sevk ve iae masraflarnn Harbiye tahsisatndan
karlanmas gibi maddeler yer almaktayd189. Ayrca yerlerine dnenler iin 20
gnlk yiyecek ihtiyalarnn devlet tarafndan karlanmas da kararlatrlmt190.
Nitekim bu konularda vilyetlere gerekli talimat yollanmhr191. Bilindii zere bu
karar sonrasnda eski yerlerine dnenlerle birlikte Osmanl topraklarnda yaayan
Ermenilerin says, Sevr'in hemen ncesinde 644.900 olarak belirlenmektedir192. 20
Mart 1919 tarihli bir Osmanl belgesine gre ise, 232.679 Ermeni ve Rum'un geri
dndkleri, evlerinin, mallarnn ve resmi dairelerde geici olarak muhafaza edilen
eyalarnn iade edildii yer almaktadr193. Buna bal olarak Dahiliye Nzn vekili
Ahmed zzet imzasyla vilyetlere yollanan bir ifre telgrafta, terk edilmi mallarn
iadesiyle verilecek tazminata dair hazrlanmakta olan kararnamenin uygulanmas
184

Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 227. Ayr. bkz. Kemal iek, Ayn Eser, s. 268.
Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 340-341. Kemal iek, Ayn Eser, s. 238-239, 243, 270.
186
Hikmet zdemir, Ayn Eser, s. 259.
187
Kemal iek, Ayn Eser, s. 270 v.d.
188
Dahiliye Nezreti'nce alnan geri dn karan, "Ermenilerin yerlerine iadeleri zmnnda
ittihaz olunan ledbire dir" adn tamaktadr.
189
Kararnamenin Osmanlca ve Trke metni iin bkz. Srgn ve G, 3. bask, Ankara
2005, s. 118-124.
190
Bkz. BOA, DH., FR, No. 95/52; FR, No. 96/279. Ayr.bkz. Osmanl Belgelerinde
Ermeniler, 1914-1918, s. 195, 225, Belge 224, 251.
191
Bunun iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 204 v.d.
192
Bkz. US ARCHIVES NARA 860 J.584. Ayr. Bkz. Srgn ve G, s. 124-130.
193
Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s. 228-232, Belge 254.
185

65

konusunda bilgi verilmektedir194. Buna bal olarak, Suriye'ye tehcir edilen bir
Ermeni'nin mensucat fabrikasnn bakas tarafndan iletildii ve bu sebeple zarara
urad iddias ve tazminat istei zerine dava almtr195. Bu ekilde, geri dn
srasnda ve mallarn iadesi erevesinde, ne miktarda harcama yapldnn tespiti,
maalesef elimizdeki belgelerle u an iin mmkn olamamaktadr.
Grlen odur ki, Osmanl Hkmeti, Dnya Sava'nn ykledii mal
skntlar, yiyecek temininde karlalan zorluklar, seferberlik iln dolaysyla lke
iinde gvenliin yeterince yerine getirilememesi ve lkenin hemen her yresinde
ortaya kan salgn hastalklar gibi olumsuzluklara ramen nemli bir mebla,
Ermenilerin sevk ve iskn ile ihtiyalar iin harcad anlalyor. Bu harcamalar
geri dn srasnda da devam etmitir. Dnya Sava artlarnda zorunlu olarak
alnan tehcir kararna karlk Osmanl Hkmeti'nin alnabilecek her trl tedbiri
ald, fakat yukarda saylan sebeplerle uygulamalarda baz aksaklklarn
yaand, bilhassa salgn hastalklar ve yiyecek sknts dolaysyla kayplarn
meydana geldii sonucu ortaya kyor. Bu durumun, Osmanl Mali kaytlarnn
tasnifinin tam olarak tamamlanmasndan ve kullanlmasndan sonra daha da
netleecei muhakkaktr. Bununla beraber, elimizde mevcut belgelerin ierii,
Ermenilerin, yollarn olumsuz artlardan en az etkilenmeleri, mmkn olduunca
en az kaypla evkin tamamlanmas, plnlanan yerlere ulamalar ve
yerletirildikleri yeni yerlerde hayatlarna devam etmeleri, sava sonrasnda da
evlerine dnmeleri konusunda gerekli kolayln salanmasnn hedeflendiini
gstermektedir. Bilhassa Ermeni gmenlere, gerek ABD'den gnderilen para
yardmlarnn Osmanl Hkmeti'nin izniyle datlmas, gerekse Kzlha
yetkilileri ile yardm kurulularnn yardm etmelerine izin verilmesi ve bilhassa bu
tr yardmlar iin ilgili yabanc kurululara ar yaplmas, savan olaanst
artlarna ramen, Osmanl Hkmeti'nin Ermeniler hakknda bir art niyet
beslemediini belgelemektedir.

TEHCR SULULARI
Sevk ve isknn en ok merak edilen konularndan biri, nakledilen
Ermenilerin yollarda can ve mal emniyetlerinin salanp salanmaddr. Her ne
kadar hkmet talimatnamenin 3. maddesinde: "skn blgelerine sevk edilen Ermenilerin, yolculuklar srasnda, can ve mallarnn korunmas, yiyeceklerinin ve rahatlarnn
194

Bkz. BOA, DH, FR, No. 96/195.

BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 217/593. Ayr. bkz. Osmanl Belgelerinde
Ermeniler, s. 250-252.
195

66

salanmas, yollar zerinde bulunan vilyet grevlilerine aittir. Bu konudaki herhangi

bir gecikme ve ihmalden her kademedeki devlet grevlileri sorumludur" denmise de196,
bu maddenin uyguland konusunda, soykrm iddiaclarnn pheleri vardr.
Osmanl belgelerinden hkmetin, bu hususa cidd surette eildii ve meydana
gelebilecek suiistimalleri aratrmak iin komisyonlar kurduu dikkati
ekmektedir197. Nitekim Mahkeme-i stintak Birinci Reisi sim Bey'in
bakanlnda Ankara Vilyeti Mlkiye Mfettii Muhtar Bey ile zmir Jandarma
Mntka Mfettii Kaymakam Muhhiddin Bey'den oluan bir heyet, Adana, Halep,
Suriye, Urfa, Zor ve Mara blgelerinde198; Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulusi
Bey'in bakanlnda r-y Devlet azalarndan smail Hakk Bey'in de katld
heyet Hdavendigr, Ankara, zmit, Karesi, Ktahya, Eskiehir, Kayseri,
Karahisar- Sahip ve Nide blgelerinde199, eski Bitlis Valisi Mazhar Bey
bakanlnda Dersaadet Bidayet Mddei Umumsi Nihad ile jandarma
binbalarndan Ali Naki Bey'den oluan nc bir heyet de, Sivas, Trabzon,
Erzurum, Ma'muretlaziz, Diyarbekir, Bitlis ve Canik blgelerinde
grevlendirilmilerdir. Bu heyetin bakan olan ve Sivas'ta bulunan Mazhar Bey'e 3
Ekim 1915'de "mahrem" kaydyla ekilen bir ifre telgrafta, heyetlerin vardklar
yerlerde gerekli incelemeleri yaptktan sonra, neticelerini devaml olarak merkeze
rapor etmeleri istenmi200, 5 Eyll 1915 tarihinde ise, Ermeni kafilelerine
saldranlardan ka kiinin cezalandrld sorulmutur201. Bu arada sevkyatn
yapld illerdeki grevlilere de Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlarn
yakalanarak cezalandrlmalar ve kafileleri koruyan muhafzlarn saylarnn
arttrlmas talimat verilmitir.
Heyetler, jandarma, polis, memur ve mirleri haklarnda yapacaklar
tahkikat sonucuna gre, sulu grlenler Divan- Harb'e sevk edileceklerdi. Divan Harb'e sevk edilenlerin bir listesi de Dahiliye Nezareti'ne verilecekti. Vali ve
kaymakamlar hakknda yaplacak tahkikatn neticesi nce Nezaret'e arz olunacak
ve verilecek emre gre muamelesi yrtlecekti. Divan- Harb bakanlar veya
yeleriyle asker memurlardan da suiistimali grlenler bulunursa, bal olduklar
ordu komutanlklarna bildirilecekti.
Ermenilerin soykrma uradklarn iddia edenlere gre, tehcir,
hkmetin bilerek Ermenileri lme gnderdii, yollarda onlar imha iin Tekilt Mahsusa'y grevlendirdii, Krtler ile erkezlere gz yumduu eklindedir.
196

Talimatname iin bkz. s. 52-54.

Bkz. BOA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 213/60.
198
FR., No. 56/186.
199
FR., No. 58/38; nr. 56/355.
200
FR., No. 56/267.
201
FR., No.55-A/84.
197

67

Halbuki Osmanl Arivi'ndeki bu konu ile ilgili yaplan aratrmalar, grevlerini

ihmal eden devlet grevlileri ile ekya olarak tanmlanan sivil saldrganlarn bizzat
Talat Paa'nn imzasn tayan talimatlarla "Tahkikat Komisyonlar"na sevk
edildiini, devlet grevlilerinin iten el ektirilerek Divan- Harb'e gnderildiini
gstermektedir. Bunlarla ilgili vereceimiz birka rnek, iin ne kadar ciddiye
alndn da ispat edecek niteliktedir. Mesel Grn Kaymakam uayb Efendi ile
ilgili uygulama bunlardan biridir. 9 Kasm 1915 tarihinde Talat Paa imzasyla
Sivas'ta bulunan Hey'et-i Tahkikiyye Reisi Mazhar Bey'e gnderilen yazda:
"Grn Kaymakam uayb Efendi'nin bildirilen ahvl-i gayr- layikasna (uygunsuz
durumuna) binen Divan- Harb-i rfi'ye tevdii mnsiptir" denilmek suretiyle
mahkemeye sevk edildii202, yine ayn tarihte Sivas Vilyeti'ne yollanan yazda da
kaymakamn Divan- Harb'e verilmesinin uygun olduu ve buna bal olara/c
"Vilyete de mumaileyhin eli iden ekdirilmesi", yani grevden alnmas bildirilmitir203. Ayn ekilde Khta Kaymakam Hakk Bey204, Behisni Kaymakam
Edhem Kadri Bey205, Ulukla Kaymakam Rifat Bey ve Jandarma Blk
Kumandan Hasan Efendi206, Eski Malatya Mutasarrf Reid Bey ile Hsn- Mansur
Kaymakam Mehmed Bey207, Tenos (arkla) Kaymakam Cemil Bey208, Aziziye
(Pnarba) Kaymakam Hamid Bey209 iin tahkikat alm ve grevlerinden
alnarak Divan- Harb'e sevk edilmitir. Bunlardan ayr olarak, Boazlyan kasabas
ve kylerinde 3169 Ermeni'nin katledildiine dair asker ve polis yetkililerinin
ifadelerinin incelenmesi ve gereklerin ortaya karlmas hususunda Talat Paa'nn
imzasyla 9 Austos 1915 tarihinde Ankara Vil-yeti'ne talimat yollanmtr210.
Keza Hey'et-i Tahkikiyye Reisi Hulusi Bey'in aratrmas sonucunda Ermenilere
zulmettii ve grevini ktye kulland tespit edilerek Divan- Harb'e evki
istenen Eskiehir'e bal Mihalk Kaymakam Yonaki Efendi hakknda Eskiehir
Mutasarrfl'nn grleri istenmektedir211. Yine Urfa'dan Rakka'ya gnderilen ilk
kafilenin muhafazasnda grevlendirilen jandarmalarn sorumsuz davranlarndan
dolay uygunsuzluklarn olduu ve kadnlarn karlarak, talimata aykr olarak
tren yoluna yakn kylere yerletirildiklerinin Muhacirin Mdr kr Bey'den
haber alnmas zerine, Urfa Mutasarrfl'na 6 Kasm 1915 tarihinde Talat Paa
202

Bkz. DH, FR, No. 57/416.

DH, FR, No. 57/413.
204
6 Ocak 1916 tarihli DH, FR, No. 59/235.
205
1 Mart 1916 tarihli DH, FR, No. 61/165.
206
8 Eyll 1915 tarihli DH, FR, No. 55-A/156-157.
207
13 Aralk 1915 tarihli DH, FF, No. 58/278.
208
24 Ekim 1915 tarihli DH, FR, No. 57/105.
209
25 Ekim 1915 tarihli DH, FR, No. 57/116.
210
DH, FR, No. 54-A/326.
211
5 Ocak 1916 tarihli DH, FR, No. 59/196.
203

68

tarafndan gnderilen ifre telgrafla, jandarmalarn Divan- Harb'e sevk edilerek

cezalandrlmalar yolunda talimat gnderilmitir212.
Yukardaki uygulamalar, farkl baz olaylara kar hkmetin yaklamn
ortaya koymaktadr. Nitekim bu tebligatlara bal olarak, gerek ete mensuplar,
gerekse devlet grevlileri hakknda 1915 yl sonundan itibaren mahkeme sreci
balalm olup, mahkemeye verilenlerin says 1673'e kmtr. Bunlarn
vilyetlere gre dalm ise yledir:
Amasya 2, Ankara 148, Bitlis 29, Canik 89, Diyarbakr 70, Eskiehir 29,
Halep 56, Hdavendigr 21, zmit 28, Kayseri 146, Konya 16, Mamuretlaziz
(Elz) 249, Nide 8, Sivas 579, Suriye 27, Urfa 170 idi213.
eitli yerlerdeki Divan- Harb- rfi'ye sevk edilen bu kimselerden, 19
ubat-12 Mart-22 Mays 1916 tarihlerinde sonulandrlan yarglamalara gre 67
kii idama, 524 kii hapse, 68 kii krek, para, paranga ve srgn cezalarna
arptrlmt; dierlerinden 227 kii hakknda beraat verilmi, 109 kiinin
mahkemesi srmekte, 4 kii velisine teslim edilmi, 624 kii hakknda da henz bir
ilem yaplmamt. Bunlar ierisinden 528 kii asker, polis ve Tekilt- Mahsusa
elaman, 170'i de shhiye mdr, tahsildar, kaymakam, belediye reisi, sevk
memuru, telgraf mdr, nfus memuru, Emvl-i Metruke reisi gibi kamu
grevlileriydi; 975 kii ise ete mensubu ve halktan kimselerdi214. Bu yarglamalara bir rnek olmak zere Suriye Divan- Harb-i rfisi'nin 12 Mart 1916
tarihli kararlarndan bir blm ekte sunmaktadr (Bkz. BELGE 21). Bu belgede
ete reisi Sirozlu erkez Ahmed olu Receb'in Ermeni muhacirlerini kati ve
mallarn gasb'dan; ete reisi Dersaadetli (stanbul) Halil olu Mehmed Ali'nin
Ermeni muhacirlerinin mal ve eyalarn bask suretiyle almak sularndan idama
mahkum edildii ve idam kararlarnn infaz edildii grlmektedir215.
skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi'nin btesine tehcir
kararndan sonra yeni denek aktarlm olmas, hkmetin Nisan veya Mays
1915 tarihinden nce Ermenilerin tehcirine dair bir pln olmadn ortaya koyarken, mahkeme kararlar da Ermeniler hakknda iddia edildii gibi bir etnik
temizlik veya "soykrm" olarak nitelendirilebilecek bir dncesinin olmadn
ortaya koymaktadr. Nitekim sevk ve isknla ilgili vilyetlere gnderilen
talimatnameye aykr davrananlar mahkemelere sevk edilerek cezalandrlmtr.
212

DH, FR, No. 57/309.

Bkz. BOA, Hariciye Siyasi, No. 2882/29'dan naklen Yusuf Sannay, "Ermeni Tehciri ve
Yarglamalar", Trk Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi
niversitesi, 23-25 Kasm 2005, Ankara. Baslmam sunum.
214
Bkz. Yusuf Sannay, "Ermeni Tehciri ve Yarglamalar", Trk Ermeni likilerinin
Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi niversitesi, 23-25 Kasm 2005, Ankara.
Baslmam sunum.
215
Bkz. BOA, Hariciye Siyasi, No. 2882/29-25.
213

69

zellikle, sulanan devlet grevlilerinin mahkemeye sevk yazlarnn bizzat Talat

Paa'nn imzasn tamas, Ermenilere kar ilenen sularn hkmetin bilgisi
dnda cereyan ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu gstergeler ve
mahkumiyet kararlar ile bir ounun infaz edildiini grdmz idam cezalar,
tehcir olaynn ve Birinci Dnya Sava srasnda meydana gelen Ermeni
kayplarnn bir soykrm olarak adlandrlmayacam ak bir ekilde ortaya
koymaktadr.

70

BENC KISIM
TEHCRN SOYKIRIM HUKUKU LE LKS
Soykrm, 9 Aralk 1948 tarihli "Soykrm Suunun nlenmesine ve
Cezalandrlmasna likin Birlemi Milletler Szlemesinde aadaki ekilde
tanmlanmtr:
1Ulusal, rsaklar ya da dinsel bir grubun, toptan veya bir
blmn yok etme niyyetile, bir grubun yelerini ldrmek,
2Bir grubun yelerine bedensel ruhsal ar zarar vermek,
3Bir grubun hayatnn fiziki kn salayacak ortam
hazrlamak
4Bir grubun ocuk sahibi olmasn engellemek,
5Bir grubun ocuklarnn zorla bir baka gruba verilmesini
salamak
Osmanl Devleti'nin Ermenileri bulunduklar yerden ihra (sevk ve iskn)
kararnn ve bu kararn uygulamasnn, yukarda tanm yaplan "soykrm"a uyup
uymadn deerlendirmek gerekmektedir. Bunun iin her eyden nce Osmanl
Devleti tarafndan yaymlanan talimatnamelerdeki maddeleri iyi tahlil etmek
gerekmektedir. Zira o tarihlerde sz konusu bile olmayan "soykrm" tabirini
bilmemelerine ve byle bir sulamayla karlamamalarna ramen, en azndan
talimatnamelerdeki maddeler, dikkatli gzlerden kamayacak bir biimde,
nakledilenlerin usul erevesinde sevk ve isknn salayacak ldedir. Nitekim
Osmanl Devleti, Batl lkelerin Ermenilerin topluca katledilecekleri iddialarna
kar daha o tarihte, yani 27 Mays 1915'te yaynlad bir bildiriyle, Ermenilerin
nakli kararnn asayi sebebiyle alndn ve Ermenilerin tmnn sevk
edilmemesinin devletin imha niyetinde olmadn gsterdiini iln etmitir216.
1915'te meydana gelen iskn uygulamalar ve bu uygulama srasnda
meydana gelen olaylar, yukardaki "Soykrm Szlemesi" maddelerine gre bir
soykrm olarak adlandrlabilir mi? Bu sorunun cevabn vermek iin kinci Dnya
Sava sonrasnda Nazi Almanyas'nm Yahudilere uygulad toplu imha
hareketiyle, Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad "sevk ve iskn" ve bu
uygulama srasnda meydana gelen lmleri ve kafilelerin kar karya kald
eitli durumlar karlatrmak ve buna gre bir deerlendirme yapmak daha
216

BOA, DH. FK., No. 53/4.

71

isabetli olacaktr. te yandan Almanya'nn Yahudileri toplama kamplarna

nakletmedeki hedefi ile Osmanl Devleti'nin Ermenileri Suriye'ye sevk ve iskn
etmesindeki hedefi bu bakmdan byk nem tamaktadr. Osmanl Devleti
Ermenilere nasl bir uygulama yapmtr?:
1- Osmanl Devleti, Nazilerin uygulamalarnn aksine, topraklarnda
yaayan Ermenilerin tmn srgn etmemi, savan olaanst artlarndan
dolay isyan eden, "dman lkelerle" anlaan ve tehdit unsuru olan belli bir
corafyadakileri nakletmitir. Nakilde, Osmanl Devleti'ne kar silahl harekette
bulunmayan ve bu tr gruplarla ibirlii yapmayan Katolik ve Protestanlar ile yal,
kadn ve ocuklardan byk bir grup (300 il 500 bin arasnda) yerlerinde
braklmtr (Bkz. HARTA-I). zellikle stanbul, Edirne, Aydn, zmir, Bursa,
Ktahya, Antalya gibi ehirlerdeki, komite yesi olanlar hari Ermeniler sevk
edilmemitir217
2-Anadolu'daki btn Ermeni nfus Suriye'ye sevk edilmemi, daha az
zararl telakki edilenler kendi kasaba ve kylerine yakn beldelere yerletirilmitir.
3Nakledilenler yine Osmanl snrlar iinde yer alan bir
corafyaya g ettirilmi, ge tabi tutulanlara, Nazilerin evlere baskn yaparak
sorgusuz-sualsiz toplama kamplar na sevk etmeleri yerine, g hazrl yapmalar
iin bir hafta ile 15 gn arasnda sre verilmitir.
4Gen Ermenilerin tm ihtiyalarnn (yiyecek, salk, bilet
temini, seyahat srasnda duyacaklar dier ihtiyalar vs.) "Muhacirin
tahsisat"ndan karlanmas kararlat rlm, sava dolaysyla yer yer aksamalar
grlmesine ramen, istekte bulunan vilyetlere bteden ek denek karlm218,
bir ehir ve kasabada yaayan Ermenilerin tamam srgne gnderilmemi,
hastalar, yetimler, Katolik ve Protestan mezhebi mensuplaryla, zanaat sahipleri ve
orduda grev yapanlar zorunlu g kapsam dnda tutulmutur.
5-Ermenilerin evki srasnda (1915), Osmanl ordusunda silah altnda
bulunan ok sayda Ermeni asker sevk edilmeyerek geri hizmete alnm, 24
Temmuz 1917 tarihi itibariyle bunlardan 522'si, hl ordu komutanlarnn
tercmanlnda ve pek ou da kritik addedilecek blklerde grevde
tutulmutur219.
217

Bunlardan Ktahya'dan Ermenilerin nakledilmemesi, devlet emirlerine ramen valinin

kendi iradesiyle tehciri uygulamamasna balanmaktadr Halbuki Osmanl belgelerinde,
Ktahya'dan Ermenilerin sevk edileceklerine dair merkezden gnderilen bir emre
rastlanmamakladr (Bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeniler 1915-192), Devlet Arivleri yay,
Ankara 1995).
218
Bkz. BOA, rade Meclis-i Mahsus, Sra no. 2271, Genel no. 184, Hususi 19,27 N 1333;
rade Meclis-i Mahsus, Sra no. 2301, Genel no. 215, Hususi 21, 28 L 1333; rade Meclis-i
Mahsus, Sra no. 419, Genel no. 2864, Hususi 12, 12 R 1333.
219
Bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, U, s. 65-72, Belge 368.

72

6Ge tabi tutulanlara, Nazilerin toplama kamplarnn aksine,

gittikleri yerlerde, devlet tarafndan evler yaplmas, hayatlarn devam
ettirebilmeleri iin ziraate elverili yerlere yerletirilmeleri, sanat erbabna aletedevat ve sermaye verilmesi gibi ihtiyalar, imknlarn elverdii lde
karlanmaya allm, gmenlerin geldikleri vilyetlerin belirlenerek, nfus
kaytlarnn karlmas ynnde almalar yaplmtr.
7Nazi kamplarnn aksine, hasta gmenler iin kamplarda
hastahaneler kurulmu, gmenlerin salk problemleri ile ilgili olarak Osmanl
Devleti'nin yan sra eitli lkelerin salk ekiplerine de kamplarda grev
yapmalar iinizin verilmitir. Hatt ou kamplarda Ermeniler de grev
yapmtr.
8Kimsesiz ocuklar ve yetimler, yolun meakkatinden
etkilenmemeleri iin yetimhanelere ve baz zengin ailelerin yanma
yerletirilmiler, bu yetimhanelerin ynetimi 1917'den itibaren misyonerlere
braklm, 1918'de geri dn izninin verilmesinden sonra yine misyonerlerin
gzetiminde
ailelerine
ve
yakn
akrabalarna
teslim
edilmilerdir
(Bkz. BELGE 19/1-2)220.
9Airetlerin ve sivil halkn saldrsna kar kafilelerin korunmas
iin jandarmalar grevlendirilmi, suiistimalde bulunan grevlilere iten el
ektirilerek divan- harbe sevk edilmi ve cezalandrlmlardr (Bkz. BELGE 20/1-2;
BELGE 21).
10Zorunlu gten kurtulmak iin Mslmanl kabul ettiini
syleyenler de g ettirilmi, bu ekilde din deitirenlere sava sonrasnda
karlan bir yasa ile, istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri
bildirilmitir.
11Sava, kuraklk, ekirge istils, seferberlikten dolay i
yapabilecek hemen btn erkeklerin silah altna alnmas gibi sebeplerle, tarladaki
zirai rnn kaldrlamamas ve neticede meydana gelen yiyecek sknts ve bunun
sonucu bulac hastalklarn yaylmas pek ok gmenin lmne yol am,
bunun zerine, bata Amerika olmak zere eitli devletlere mensup yardm
kurulular ve Kzlha'n yardmlarna izin verilmitir (Bkz. BELGE 13).
12- Savan sona ermesiyle birlikte, devlet tarafndan karlan "geri dn
kanunu" ile gmenlerin evlerine dnmeleri salanm, Ermeni Patrikhanesinin
tespitlerine gre Sevr ncesinde, tehcir kapsam dnda kalanlarla evlerine geri
dnenlerin miktar 644.900 olarak tespit edilmitir (Bkz. BELGE 14). Dn
srasnda gmenlerin tm ihtiyalar devlet tarafndan karlanm, evlerine
220

Bkz. Bb- Ali, DH, Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Hussi: 35502'den
naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Devlet Arivler yay., Ankara 1995, s
224-225, Belge 564.

73

muhacir yerletirilmi olanlarn evleri tahliye edilerek kendilerine iade edilmi,

dnenlerin eyalar teslim edilmi (BELGE 22), dnten sonra yirmi gn
mddetle iaeleri temin edilerek, vergi borlar ertelenmi veya affedilmitir221.
Yukarda bahsedilen Belge 10'nu dikkatlice okumamz, halinde, zorunlu
gn henz sona erdii 3 ubat 1916 tarihi itibariyle Suriye'ye 500 bin Ermeni
gmenin ulam olduunu gryoruz. Suriye'ye ulat belirlenen bu say ile
Kafkasya'ya kendiliinden gt kaydedilen nfus gz nne alndnda,
aslnda, duyumlara dayanarak bir milyon Ermeni'nin g srasnda ld veya
ldrld iddiasnda bulunan btn konsolos raporlar yalanlanmaktadr. Ayrca
Osmanl Devleti'nin, muhta gmenlere yardm iin oluturulan yabanc yardm
kurulularna Ermenilerin iskn edildikleri kamplarn kaplarn amas, dolaysyla
sadece Suriye'de 486 bin kiiye yardm edilmesine izin vermesi, Ermenileri imha
niyetinde olmadn gsteriyor. Buna bal olarak, g blgelerindeki Ermenilerin
tm yerine belli bir kesiminin zorunlu g kapsamna alnmas, dierlerinin
evlerinde braklmas,
"etnik temizlik" veya "soykrm" iddialarn tmyle
ortadan kaldryor. Nitekim zellikle lkenin stanbul, zmir, Aydn, Bursa,
Ktahya, Edirne gibi ehirlerinden, terr mensuplar dnda kalanlarn zorunlu g
kapsam dnda kalmas, srgnn Ermenilerin Ermeni olduklar iin yapld
iddiasn ortadan kaldryor. Ayrca g uygulamalarnda, soykrm szlemesinde
ifade edildii biimde, "topluca imha edilmeye ynelik" bir art niyet olup olmad,
g edeceklere hazrlanmalar iin sre verilmesi gsteriyor. Hele hele ge tabi
tutulanlarn, gittikleri yerlerde, geldikleri ehirler de kaydedilmek suretiyle, nfus
defterlerinin dzenlenmesi talimatnn verilmesi, hayatlarn devam ettirebilmeleri
iin zi-raate uygun blgelere yerletirilmeleri ve toprak tahsisi, sanat erbabna aletedevat ve sermaye verilmesi, srgnn imha dncesiyle yaplmadn ortaya
koyuyor. zellikle, talimatnamelere aykr davranan ve kafilelerin gvenliine
dikkat etmeyen ve suiistimalde bulunan grevlilerin, bizzat Talat Paa'nn imzasn
tayan telgraflarla derhal iine son verilmesi ve divan- harbe sevk edilmeleri,
mnferit hadiselerin de zerine gidildiini, sulu bulunanlarn cezalandrldklarn
gsteriyor (Bkz. BELGE 19/1-2). Savan sona ermesi ve gvenlik problemlerinin
ortadan kalkmasnn ardndan gmenlerin geri dnmelerine izin verilmesi,
yetimhanelerde veya zengin aileler yannda bulunan Ermeni ocuklarn da
misyoner kurulular gzetiminde ailelerine teslim edilmesi, sevk ve isknn
gvenlik gerekesiyle yapldn ortaya koyuyor.
Yukarda iaret edilen uygulamalarn, eitli sebeplerle meydana gelen
lmlere ramen, soykrm szlemesinde tanmn bulan artlar tamadn, Nazi
221

Bunlar iin bkz. BOA, r-y Devlet, nr. 39380; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin
Mdiriyesi skn ubesi, Ummi : 36066'dan naklen Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s.
232-233, Belge 572; Air ve Muhacirin Mdiriyesi iskn ubesi, Hussi : 35552'den
naklen Osmanl Belcelerinde Ermeniler, s. 225-226,565.

74

Almanyas'nn Yahudilere uyguladklaryla da hibir benzerlik gstermedii' ni

ortaya koyuyor. Bu durumda, 1915'te cereyan eden olaylarn neden soykrm olarak
tanmland, zerinde dnlmesi gereken bir sorudur. Yine, 1944 tarihinde
kullanlmaya balanan bir kelimenin, neden 1915'e indirgendii de
cevaplanmaldr. Kald ki, soykrm olduunu iddia edenlerin, bugne kadar
"soykrm" ispat edecek ciddi bir belge veya bulgu sunamamalarm da dikkate
almamz gerekiyor. inasi Orel ve Sreyya Yce tarafndan sahte olduklar ispat
edilmi olan Talt Paa'ya ait olduu iddia edilen telgraflarn hangi sebeple ortaya
atldn da sorgulamamz gerekiyor222. Zira sonradan hazrland tespit edilen bu
telgraflar zerinde yaplan incelemede, bu trden telgraflarda olmas gereken
Osmanl brokrasisinin mutat ilem kaytlarnn bulunmad, telgrafn
gnderildii iddia edilen valinin, o tarihte o vilyette valilik yapmad, her
Osmanl belgesinin en stnde yer alan besmelenin olmas gerekenden farkl bir
biimde yazld ve en nemlisi de Talat Paa'nn imzasnn sahte olduu ortaya
karlmtr. Oysa ki Talt Paa'nn bizzat imzasn tayan gerek ifre telgraflarda,
hangi Ermenilerin sevk ve iskna tabi tutulaca, yolculuklar esnasnda can ve
mallarnn korunmas ile tebliler yer almaktadr. Bir rneini ekte sunduumuz
telgraflar, ayrca Ermenilerin g ettirilmesiyle ilgili son derece gizlilii olan ve
ilgili resmi makamca belirlenen ve sadece onlarca bilinen harfler ve kelimelere
karlk olan rakamlarn yer ald orijinal belgeler olup, bu kadar gizlilik iinde
gnderilen belgelerin hibirinde imha veya onu ima eder nitelikte bir ifadenin
bulunmad, aksine koruma hususunda talimat ve tedbirlerin yer ald dikkati
ekiyor (Bkz. BELGE 23)223. Yukarda tespit edilen hususlar bir ekilde Ermeni
iddialarnn dayanaktan yoksun olduunu ortaya koyuyor.
Soykrm iddiasnda bulunanlarn en nemli tutarszlklarndan biri de,
ldrldn iddia ettikleri Ermenilerin saysnn 1915'ten itibaren srekli farkl
rakamlarla ifade edilmesi ve ykseltilmesidir. 600 binlerden balayan rakamlar,
gnmzde 1,5 milyona, hatt baz kimseler tarafndan iki milyona karlmtr.
Halbuki, o tarihlerde yabanc devletlerce yaplan nfus aratrmalarnda, Osmanl
Devleti'nde yaad iddia edilen Ermenilerin toplam nfusu ortalama 1,5 milyon
olarak gsterilmekte, hatt Ermeni Patrikhanesi bile 1,915,000 rakamn
vermektedir224. Nitekim pek ok kesim tarafndan gvenilir bulunan Patrik Ma222

Bkz. Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK yay.,
Ankara 1983.
223
Bkz. 8 Haziran 1915 tarihli Canik Mutasarrflnan gnderilen telgraf (Bab I
Ali, Sra no. 859).
224

Raymond H. Kevorkian et Paul Paboudiian, Les Armeniens dans L'EmpireOttoman a la

veille du genocide, (Paris, 1992), chapter IV'ten aktaran: Justin McCartliy, Population
History of the Middle East and Balkans, (Istanbul, ISIS Press, 2002), s. 293

75

lachia Ormanian'n tespitlerinde de Ermeni nfusu 1,895,400 olarak gsteriliyor225.

Keza katliam savunan Dr. Johannes Lepsius da Ermeni nfusunun 1.845.450
olduunu yazyor. Bu durumda ancak 300-400 bin Osmanl Ermenisi'nin hayatta
kalmas gerekirdi. Oysa ki, 1919 yl itibariyle, Osmanl topraklarndan dier
lkelere gerekleen glere ramen, Amerikan ariv belgelerinde bulunan ve
Ermeni Patrikhanesi'nce, dier lkelere genler hari, sadece Anadolu'da
yaayanlar ve evlerine geri dnenler 644,900 olarak verilmekte, stanbul ngiliz
Bykelilii ise, 1922 yl itibariyle btn dnyadaki Osmanl Ermenilerinin
saysn 1,200,000 olarak gstermektedir.Bu durumda 1,5 milyon Ermeni'nin
ldrldn iddia edenlere u soru sorulabilir. Katledildii iddia edilen Ermeni
says 1,5 milyon ise, 1,200,000 Osmanl Ermenisi nasl olup da hayatta kalmtr?
Keza, hastala bal olmakszn bu denli yksek sayda Ermeni ldrlmse, bu
Ermenilere ait toplu mezarlarn olmas gerekmez mi? Bu durumda, en az 3,000 il
5,000 arasnda toplu mezar olurdu ki, Anadolu'nun her yerinden toplu mezar
kmas kanlmazd. Mesel Nazi Almanyas'nda katledilen Yahudiler
gizlenebilmi midir? Dolaysyla varsayalm ki, Anadolu'dakiler gizleniyor. Bu durumda Trkiye dnda bulunan Suriye'de kamplarda ldurulduu iddia edilen
Ermenilerin toplu mezarlar neden tespit edilmiyor ve niin dnya kamuoyuna
sunulmuyor? Aslnda btn bu sorularn tek bir cevabnn olduu ortaya kyor.
1915'te meydana gelen olaylar, Ermeni Diasporas tarafndan siyasi nitelik
verilerek arptlyor ve tamamen abartl bir propaganda malzemesi eklinde
sunuluyor. Bu durumda Osmanl Devleti tarafndan organize edilen sistemli bir
katliamn yaanmad, buna karlk gn meakkatinden ve hastalklardan bir ok
Ermeni'nin hayatn kaybettii sonucu kyor.
Baz kimseler tarafndan, lenlerin miktarndan ok asl olann,
Ermenilerin hkmet tarafndan organize bir biimde ldrlp ldrlmediinin
sorgulanmas gerektiidir. Bu gibi kimselerle ayn dnceyi paylamakla birlikte,
abartlm rakamlarla ller zerinden propaganda yaplmasnn da ortaya
karlmas gerektiine inanyorum. Bu sebepledir ki, Ermenilere ait verilen lm
saylarnn tutarszln ortaya koymamz byk nem tayor. Zira saylarla
oynayan ve tartmasz "soykrm" iddiasyla, ller zerinden siyaset yapan ve
rant elde etmeye alanlarn da tespiti gerekiyor. Bu sebepledir ki, tarihi belgeler
nda konunun tartlmas teklifleri, srekli olarak reddediliyor ve bilimsel
almalar yaparak zm yollar aranmas yerine, ayn fikri savunanlarn kendi
aralarnda yaptklar toplantlarla, konu daha da kemikleiyor ve doma haline
getiriliyor. Dolaysyla dn olduu gibi bugn de, propaganda ark acmaszca
dnmeye devam ediyor, bilim ve gerekler, siyasi tercihe kurban ediliyor.

225

Bkz. US ARCHIVES NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56.

76

ayet tarihte meydana gelmi her toplu lm olay "soykrm" olarak

nitelendirilecek olursa, hibir devletin ve toplumun byle bir vebalin altndan
kalkmasnn mmkn olmad muhakkaktr. Mesel 1914-15'te bata Erivan
olmak zere Kafkaslar'dan srgn edilen Trk ve Mslman muhacirler de ayn
tanmn iinde telakki edilmek durumundadr. Yine 1877-78 Osmanl-Rus sava ve
1912'de meydana gelen Balkan Savalar sonrasnda 5,5 milyon insann
Balkanlardan Anadolu'ya srgn edildii ve bu srgn srasnda milyonlarcasmm
gerek katledilme ve gerekse hastalklardan yollarda lmleri de "soykrm" olarak
kabul edilmesi gerekir. Keza pek geriye gitmeden, 1992 ylnda Azerbaycan ile
Ermenistan arasndaki sava srasnda Hocal'da meydana gelen olaylar, yani
Ermeni glerince kadn, yal ve ocuk ayrt edilmeksizin 613 kiinin katledilmesi
ve bu sava srasnda blgede yaayanlarn srgn edilmeleri -ki halen bir milyon
Azeri'nin zor artlar altnda srgnde yaamaktadr-, 1948 soykrm szlemesi
kapsamna dorudan giren ve Ermenileri sava sulusu durumuna dren bir
nitelik tamaktadr. Buna benzer olmak zere 1960-63 ve 1974'te Kbrs'ta Kbrs
Trklerine kar Rumlarn gerekletirdikleri katliamlar da, ayn kategori iinde
deerlendirmek gerekir. Keza Fransa'nn nce Cezayir'de 1,5 milyon Cezayirliyi,
1994 ylnda ise 800 bin Ruandal'nn katledilmesini; ngiltere'nin 1788-1938
tarihleri arasnda Avustralya'daki yerleik halk Aborjinler'i sistematik biimde yok
ediini; Nove'in 1920-30 arasnda etnik grup Tater kzlarn ksrlatrmasn;
svire Hkmeti'nin 1926-1973 arasnda, ingene ocuklarn ailelerinden zorla
alp asimile etmesini soykrm olarak nitelendirmek kanlmazdr. rnekleri
oaltmak mmkndr.
Dolaysyla, daha nce de belirttiimiz gibi, soykrm sulamas
yaplrken, Bosna'da veya Hocal'da olduu gibi, herkesin gz nnde meydana
gelenler dnda, tarihe mal olmu olaylarn, tarih metodolojisinin olaan kurallar
gz ard edilmeden aratrlmal ve bu aratrmalar nda bir sonu ortaya
konulmaldr. Byle bir aratrma sonucu elde edilecek verilerin, yine de hukuki
adan herkesi balayc bir nitelik tamas beklenemez. Zira olaylarn olduu
tarihte yaanmamas, doru tehiste de yanlmalara sebep olacak ve sbjektif bir
deerlendirmeyle yetinilecektir.

77

SONU
Uzun yllar Ermeni diasporasnm yrtt etkili propaganda nedeniyle,
bugn dnyada geni bir kitle, Ermeni soykrm iddialarn benimsemektedir.
Trkiye'de yaplan aratrmalar ve buna bal olarak srdrlen bilgilendirme
almalar, gerek aydn kesim, gerekse kamuoyunda olmas gereken bir dzeyde
deildir. zellikle Avrupa Birlii'nin Trkiye'ye tarih vermesiyle balayan
basklar, Ermeni soykrm iddialarn Trkiye'nin gndemine tam ve Trk Tarih
Kurumu'nun gerekletirdii yabanc arivlerdeki aratrmalarn sonular, belli bir
lde, iddialarn geersizlii konusunda, somut delillerin kamuoyuna sunulmasn
salamtr. Buna karlk dnya kamuoyunun, yllardr srdrlen Ermeni
diasporasnn propagandas sonucunda, "soykrm yapldn" kabul etmesi ve
hatt baz lkelerin tarih ders kitaplarna soykrmnn girmi olmas, gelecekte
daha geni bir kitlenin, Trkiye'yi sulayanlarn yannda yer almasna yol
aacaktr. Ermenilerle bilimsel alanda kurulmak istenen dialog da, zellikle
Ermenilerin byle bir tartmay kabul etmemesi nedeniyle gerekleememekte,
durum her geen gn daha da iinden klmaz bir hale gelmektedir. Mesel 2004
ylnda merkezi Viyana'da bulunan Viyana Ermeni Trk Platformu'nun her iki lke
bilim adamlarn bir araya getirme teebbs, Temmuz 2004'te 100'er belge
deiimi gerekletirilmi olmasna ramen, Ermeni tarafnn, muhtemelen Trk
tarafnca verilen dosyann Ermeni iddialarn rtecek nitelikte olmas dolaysyla,
toplantdan son anda vazgemesi zerine baarszlkla neticelenmitir. Keza ayn
ekilde, Trkiye Cumhuriyeti Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoan'n, her iki
lke tarihileri tarafndan konunun aratrlmas teklifi de Ermenilerce
reddedilmitir. Bu durum gstermektedir ki Ermeniler, bilimsel platformda
meselenin tartlmasn, ellerinde iddialarn kantlayabilecek delilleri olmad
iin kabul etmemektedirler. Bu durumda yeni yntemler belirlenmesine ihtiya
duyulmaktadr.
Yaptmz aratrmalarda, yukarda da bir ksm akland gibi Osmanl
ynetiminin, gnmzdeki tabiriyle soykrm olarak kabul edilebilecek bir
uygulamasnn olmad grlmektedir. Esasen tehcirin, hukuken 1948 ncesini
kapsamamasnn tesinde, bu tarihte esas anlamn bulan Yahudi soykrmyla da
hibir benzer yan bulunmad bir ok otorite tarafndan ifade edilmektedir.
Ayrca soykrm iddiasn ileri srenlerin, soykrm ana szlemesinde yer alan
artlarn temel hkmlerinin ihll edildiini ileri srebilecekleri bir belgeleri de
yoktur. Zaten bugne kadar byle bir belgenin yaynlanmamas ve herhangi bir
mahkemece "soykrm" kararnn alnmam olmas bunu gstermektedir. Buna
karlk Osmanl Arivi'nce yaynlanan belgelerde, asl Trklerin katliama
uradklar ortaya kmaktadr. Bu durum, yabanc arivlerdeki nfus istatistikleri
ile de teyit edilmektedir. Bu istatistiklerdeki 1914 nfusu ile 1919 sonras nfusu
karlatrldnda, Trkler veya Mslmanlarn dnya sava dolaysyla byk
78

bir nfus azalmasyla karlat, buna karlk, baka lkelere g edenler de

dikkate alndnda, ayn derecede Ermeni kayb olmad grlyor. Bu durumda
1,5 milyon Ermeni'nin ldrld iddialar, bu nfus istatistikleriyle gln hale
gelmektedir. Zira hemen btn istatistikler Ermenilerin Osmanl Devleti'ndeki
toplam nfusunu ortalama 1,5 milyon civarnda tespit etmektedir.
Btn bunlara karlk uras muhakkaktr ki, bu trden siyasallarlm
konularda bilimsel almalar tek bana konunun zmnde yeterli deildir.
Siyasi otoritenin, bilimsel almalar sonucu elde edilen verileri deerlendirmesi ve
bunlar uluslararas arenada kullanmas birinci derece nem tamaktadr. Zira
Ermeni soykrm iddialar yukarda da ifade edildii gibi siyasi bir nitelie
sokularak dogma haline getirilmi ve propaganda yntemiyle eitli lkelerde,
dorudan olmasa bile, dolayl ekilde kabul grmtr. Hatt o denli ileri
gidilmitir ki, Fransa ve svire bata olmak zere kimi Avrupa lkeleri, Avrupa'y
Avrupa yapan demokrasi ve ifade zgrl gibi deerleri gzard ederek, bugn
bilim adamlarnn "soykrm olmamtr" ifadelerini su kabul etmektedir. Buna
ramen konunun zm, bilimsel aratrmalarda yatmaktadr. Bu sebeple bilimsel
aratrmalar sonucu elde edilen veriler nda siyasi otoriteler, bu konuda yeni
yntemler ve siyaset belirleyeceklerdir. Bu adan baklacak olursa, nasl bir
yntemle konunun stne gitmek yararl olabilir. Her eyden nce soykrm karar
alan lkelerin parlamentolarna, TBMM tarafndan, byle bir karar hangi belgeye
dayanarak ve hangi mahkeme karar sonucu aldklar sorulmaldr. Ayrca,
bilhassa, olaylarn 1915'te, yani Trkiye Cum-huriyeti'nin kurulmasndan
nce meydana
geldii
ve Lozan'da zmlendii, dolaysyla iddialarn
isteniyorsa ciddi ve tarafsz bir komisyon oluturularak ilgili arivlerde yeniden
aratrma yaplabilecei, bu konuda Trkiye'nin zerine den grevi eksiksiz
yerine getirecei dnya kamuoyuna duyurulmaldr. Aksi davranlarn ve alnan
kararlarn, haksz olarak, Trk toplumunu karalamaktan te bir yere gidemeyecei
de ifade edilmelidir. te yandan Tansa, ngiltere, Rusya, Ermenistan ve ABD gibi
konuyla lgisi bulunan taraf lke tarihilerine, Trk tarihilerle bir-ikte veya ayr
ayr aratrmalar yapmalar tevik edilmeli e hatt bunun iin burs verilmelidir.
phesiz bu yolla gerekletirilecek aratrmalarn yabana dillerde yaymlanmas,
dnya kamuoyunun dikkatini ekecektir. te yandan Ermeni komitelerine ait
arivlerin almas iin (mesel Boston'daki Tanak arivi bata olmak zere,
Kuds ve Erivan'daki 1915 dnemine ait arivler) zellikle Avrupa ve Amerika
Birleik Devletleri'ne, dnya kamuoyu nnde ar yaplmaldr. Zira arivlerin
almas, bata Fransa ve Rusya olmak zere, pek ok devletin Ermeni
meselesindeki vebalini, onlarla gizli anlamalarn, ynlendirmelerini, silah
yardmlarn ve hatt Osmanl Devleti'ne kar yrttkleri politikalarda Ermenileri
kendi karlarna nasl let ettiklerini ortaya karacak; komitelerin isyan ve
katliamlarla ilgili pln ve faaliyetlerine de aklk kazandracakta Bu arivlerden
muhtemelen, tehcir srasnda karlm veya ldrlm sanlmasna ramen
79

rvet karl Anadolu'nun etin corafi alanlarnda saklanan veya bir yolunu
bularak yurtdna kaan Ermenilerle ilgili bilgiye de ulalacaktr.
Yukarda belirttiimiz biimde, "soykrm" kabul eden parlamentolara
yaplacak teklifler, o lkelerde yaayan insanlar zerinde phesiz olumlu sonular
douracaktr. Trkiye'nin iyi niyetle yapaca bu teklifin reddedilmesi, Batllarn
tarihleriyle yzlemek isteyip istemedikleri sorusunu akla getirecektir. Byle bir
durumda, konunun artk Trkiye'nin gndeminden ktn ve bundan byle hibir
ekilde bu tr iddialara muhatap olmayacan aklama frsat verecektir. Teklifin
kabul edilmesi durumunda, bugne kadar eitli parlamentolarca onaylanm "soykrm" sulamalar, dolayl olarak reddedilmi olacaktr. Aratrmalardan kacak
sonu, Birinci Dnya Sava srasnda, her iki toplumun, sava ortam iinde
birbirlerini katlettikleri, devlet tarafndan plnlanm bir katliamn olmad,
hukuki anlamda olaylarn soykrm olarak tanimlanamayaca, dnyann pek ok
blgesinde olduu gibi Osmanl Devleti topraklarnda da 1914-18 arasnda, btn
toplum katmanlarnn trajik olaylar yaad, dolaysyla sava srasnda btn
dnya halklarnn bana gelenlerin Ermenilerin, Trk ve Mslmanlarn da bana
geldii, her iki tarafn da byk kayplar verdii, bu kayplardan znt
duymamann mmkn olmad sonucu kacakr.
Trk-Ermeni ihtilfndaki tarihi gerek en yaln ekilde Howard M.
Sachar'm 1969'da yaynlad "The Emergence of the Middle East: 1914-1924
(Ortadou'nun Douu) adl kitabnda yer verdii aadaki cmlede anlam
bulmaktadr226. Bu kk eseri onun cmlesiyle bitirmek yerinde olacaktr:
"Btn o sava yllarnda hi kimsenin, Ermenilerin bile, Trkler kadar kan
akmamtr. Artk sava yllar sona ermitir."

226

Howard M. Sachar, The Emergence of the Middle East, 1914-1924, Alfred A. Knopf,
New York, 1969, s. 453. Ayr.bkz. Srgn ve G, s. 49.

80

BBLYOGRAFYA
A) ARV KAYNAKLARI
1Amerikan Arivleri (US ARCHIVES):
NARA RG 59, 867.48/271; NARA 867.4016/193: Copy no: 484; NARA
867.4016/207; NARA 867.4016/816 Jan 10,1923; NARA, Mikrofilm No. T 1192,
Roll 8; NARA, T 1192 R2. 860J/395; NARA 867.4016/251; NARA 860 J/584;
NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56; NARA T 715, Roll 2967, Vol. 6779; RG 84
Box 19. No: 414. J.B. Jack-son'dan Mr. L. R. Fowle'a. 14 Haziran 1917;
Department of State Papers..., 860J/5811; State Department Record Group 59,
867.48/271; Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian
and Syrian Relief Minutes, 1915-1919; Annual Report of the Commissioner
General of Immigration to the Sec of Labor, Government Printing Office, beginning
1895-1932; The New Near East, Vol.6, No. 7, Genel No. 31, 23 Ocak 1920, s. 28
(Amerikan Kongresi'nin Kansas yesi 23 Ocak 1920'de Kongre'de yapt
konuma).
2ngiltere Arivi (UK ARCHIVES):
FO 371 /2484/46942, No. 22083; FO 371 /2146, No. 70404 (Chcethem'den
Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire); FO 371/2484, No. 22083 (Rus
Bykelisinden ngiliz Dilerine 15 ubat 1915 tarihli memorandum); FO
371/2485, No. 115866 (Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3
Austos 1915, Kahire); WO 157/ 691/9 (ngiliz Karargh Askeri stihbarat Blteni,
5 Mays 1915, Kahire); FO 608/78, (75631), No. 869 (Amiral Carthorpe ifre
telgraf, 20 Mays 1919); FO 608/78, No.1094 (Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21
Mays 1919); FO 608/154 (Mttefikleraras Mzakereler, 26.02.1919, Paris); FO
371/2488, No. 143153 (Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915,
Batum); WO 158/933, No. 5796,1, p.3.
3Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi:
1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085; 1 A Trkei 183, Armenien
Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898; A Ar-menien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 4445; KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624; sterreichisc-her
Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463.
4Fransa Arivi (Archives de France):
Guerre Mondial, 1914-1918/Turquie/Vol. 862, 863; Tur-quie/Vol. 867/
Syrie-Palestine; Turquie/ Vol. 870/ Syri-e-Palestine; Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart
1915; Turqui-e/Vol.887, 18 Mays 1915; Turquie/ Vol. 879/ Syrie-Palestine;
Turquie /Vol. 887, Armenie-I (Aot 1914-Decembre 1915); Turquie/ Vol. 890,
81

Legion d'Orient-I; Turquie/Vol. 903; Archives des Affaires Etrangeres de France,

Serie Levant, 1918-1928, Sous Serie Armenie, Vol. 2, folio 47.
5Rusya Arivleri
Rusya Devlet Arivi, Siyasi Ksm, nr. 117/293.
6Osmanl Arivi:
DH,FR.,No.52/96-97-98;DH,FR,No.52/102;DH,FR.,No.53/4;DH,FR.,No.53/200;DH,FR.,No.53/305;DH.FR.No.54/10;
DH,FR.,No.54-A/226;DH,FR.,No.54-A/268;DH,FR.,No.54-A/326;DH.FR,No.55/18;DH,FR.,No.55/152;DH,FR.,No.55/291;DH,FR.,
No.55/292;DH.FR.No.55/341; DH. FR. No. 55-A/16; DH. FR. No. 55-A/17; DH. FR. No.
55-A/77; DH. FR. No. 55-A/84; DH. FR. No. 55-A/H8; DH. FR. No. 55A/135; DH. FR. No. 55-A/156-157; DH. FR., No. 56/186; DH. FR., No.
56/267; DH. FR., No. 56/355; DH, FR, No. 57/105; DH. FR. No. 57/110; DH,
FR. No. 57/116; DH. FR. No. 57/308; DH, FR, No. 57/309; DH. FR. No.
57/345; DH. FR. No. 57/348; DH. FR. No. 57/349; DH. FR. No. 57/351; DH.
FR. No. 57/413; DH. FR. No. 57/416; DH. FR. No. 58/38; DH. FR. No.
58/278; DH. FR. No. 59/196; DH. FR. No. 59/235; DH, FR., No. 60/178; DH,
FR., No. 60/281; DH. FR. No. 61/165; DH., FR, nr. 95/52; DH., FR, nr. 96
/195; DH., FR, nr. 96 / 279; DH, FR. No. 96/230; DH, FR, No. 96/248; DH,
Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No. 2D/13; HR, M, No. 43/2-17; r-y Devlet,
No. 39380; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin Md-riyesi skn ubesi, Ummi:
36066; Bb- li, DH., Air ve Muhacirin Mdiriyesi skn ubesi, Hussi:
35552; Bb- li, DH, Air ve Muhacirin Mdriyesi skn ubesi, Hussi:
35502; Bb- li Evrak Odas, No. 329176; Bb- li Evrak Odas, No. 334063;
Bb- li Evrak Odas, No. 341055; rade, Meclis-i Mahsus, 1333, N/19; Mec-lis-i
Mahsus, 1333,1/21; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 2271, Genel No. 184, Hususi
19, 27 N 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 2301, Genel No. 215, Hususi 21,
28 L 1333; rade Meclis-i Mahsus, Sra No. 419, Genel No. 2864, Hususi 12,12
R1333; Meclis-i Vkel Mazbatalar, No. 213/60; Meclis-i Vkel Mazbatalar,
No. 217/593.
7-Trk Tarih Kurumu Arivi:
Bb- li, Sra No. 859 (8 Haziran 1915 tarihli Canik Mutasarrflna
gnderilen telgraf);, NR D: 1, B: 1; NP. D: 1, B: 6-3.

B) ARATIRMALAR
AKSN, SNA-, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1987.

82

Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, ATAE yay, Cilt I-II,

Ankara 2005.
ATA, Feridun-, gal stanbulu'nda Tehcir Yarglamalar, TTK yay., Ankara
2005.
ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005.
ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051.
ATILGAN, nan-, Das Kriegsjahr 1915: Keaktion sterreich-Ungarns auf
die Umsiedlung der Armenier innerhalb des Osmanischen Reiches anhand von
Primaerquellen, Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophic aus
der
Studienrichtung
Geschichte
eingere-icht
an
der
Geistesund
Kulturwissenschaftlichen Fa-kultaet der Universitaet Wien, Wien 2003. BAYUR,
Yusuf Hikmet-, Trk nklb Tarihi, I/, Ankara 1963.
CEMAL PAA-, Hatralar. ttihat ve Terakki, l. Dnya Sava Anlar, yay.
Alpay Kabacal, stanbul 2001.
EK, Kemal-, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, TTK yay., Ankara
2005.
DLAN, Hasan-, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 19141918, TTK yay. Cilt I-VI, Ankara 2005.
GRABILL, Josehp L.-, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary
Influence on American Policy, 1810-1927, Univ. of Minnesota Press, Minneapolis
1971.
GYN, Nejat-, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983.
"Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar", Ermeni Sorunu ve
Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10.
GRN, Kmuran-, Ermeni Dosyas, Ankara 1983.
HALAOLU, Yusuf-, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001.
HSANOLU, Ekmeleddin-, Suriye'de Modern Salk Messeseleri,
Hastahaneler ve am Tp Fakltesi, TTK Yayn, Ankara 1999
KATCHAZNOUNI, Hovannes-, Tanaksutyun'a Kalmad, (Ermenice'den
ev. Hatem Cabbarl), Mhitarian yay., Viyana 1923.
KEVORKIAN, R.H.-PABOUDJIAN, P.-, Les Armeniens dans l'Empire
Ottoman a la veille du genocide, Paris, 1992.
KK, Cevdet-, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya
k (1878-1897), stanbul 1986
KURAN, Ercment-, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (18771897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985,
s. 21.
LEPSIUS, Dr. Johannes-, Deutschand und Armenien, 1914-1918, Potsdam
1919.
LOWRY, Heath W.-, Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde
Arkas, stanbul 1991.
83

MARQUART, Josef -, Die Entstehung und Wiederherstellung der

armenisehen Nation, Berlin 1920.
MCCARTHY, Justin-, Population History of the Middle East and Balkans,
stanbul, ISIS Press, 2002.
Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End of
the Empire, (New York University Press, 1983).
"Osmanl Ermeni Nfusu", Osmanl'nn Son
Dneminde Ermeniler, (Ed. Trkkaya Atav), TBMM yay., Ankara 2002,
s. 63-83.
OREL, .- YCE, S.-, Ermenilerce Talt Paa'ya Atfedilen Telgraflarn
Gerek Yz, TTK yay, Ankara 1983.
Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 1915-1920, Devlet Arivleri
yay, Ankara 1995. Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz birlii, 1845-1890,
1891-1893, Devlet Arivleri Genel Mdrl yay, I-II, Ankara 2004.
ZDEMR, Hikmet-, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK yay.,
Ankara 2005.
Arnold Toynbee'nin Ermeni Sorununa Bak, Trkiye Bilimler Akademisi
yay, Ankara 2005.
ZDEMR, Hv EK, K., TURAN, ., ALIK, R., HALA-OLU, Y-,
Ermeniler Srgn ve G, TTK yay-, Ankara 2004.
POMANKOVVSK, Joseph-, Der Zusammenbruch des Ottomanischen
Reiches. Erinnerungen an der Trke-i aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich,
Leipzig, Wien 1928.
SACHAR, Howard M.-, The Emergence of the Middle East, 1914-1924,
Alfred A. Knopf, New York, 1969.
SARAFIAN, Ara-, United States official Documents on the Armenian
Genocide, Vol I, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994.
SARINAY, Yusuf-, "Ermeni Tehciri ve Yarglamalar", Trk Ermeni
likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Sempozyumu, Gazi niversitesi, 23-25 Kasm
2005, Ankara. Baslmam sunum.
ENER, Abdllatif-, "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ktisadi ve Mali
Politikalar (1908-1918)", Hacettepe niversitesi ktisad ve dari Bilimler Fakltesi
Dergisi, Cilt 8, Say 1 (Ankara 1990), s.
MR, Bilal-, Les Deportes de Malte et les Allegations Arme-niennes, Ankara
1998.
SONYEL, Salahi-, The Great War and the Tragedy of Anatolia, TTK yay.,
Ankara 2000.
Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, ATAE yay, Ankara 1979.
URAS, Esat-, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976.

84

BELGELER

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

DZN
A
ABD (Amerika Birleik Devletleri), 39, 40, 43, 67, 72, 79, 84, 85, 86, 91;- ariv belgeleri, 60;- limanlar,
72;- misyonerleri, 85 A
BEGHIAN, ARTASCHES, Ermeni, 58 Aborjmler, 106 Adana, 20, 28, 34, 42, 45, 57, 60, 62, 63,71, 82,
83, 85, 92;- Vilyeti, 82 Adapazar, 28 Afyon Karahisar, 34 Ar Da, 74
AHARONIAN, Ermenistan Cumhuriyeti Delegasyonu Bakan, 40, 68 Ahlkclek, 74
AHMED ZZET, Dahiliye Nzn vekili, 90 Akhisar, 20
ALI NAKI BEY, Jandarma Binbas, 92
ALLENBY, ngiliz Mareali, 41 Alman istihbarat kaynaklan, 41 Alman kayna, 74 Almanya, 11, 40,
50, 58, 76, 98
ALTUNYAN, Dr., Halep hastahanesi
bahekimi, 88 Amasya, 19, 28, 94 American Committee for Armenian and
Syrian Relief, 66 American Committee for Armenian and
Syrian Relief, 89 Amerika, 18,43, 69, 72, 85,109;- Birleik
Devletleri, 48, 60, 72;- ehirleri, 19 Amerikan, ariv belgeleri, 104;- arivi, 57, 70;- konsolosu, 85;yardm kuruluu, 72 Anadolu, 18,19,20,28,29,40,47,50,61, 66, 67, 70, 73, 75, 77, 79, 87, 99, 104,
106;- Ermenileri, 18, 45;- ehir ve kasabalar, 52;- ehirleri, 29;- yollan, 60 Anavatan Mdafileri
(Pashtpan Haireniats) Dernei, 18,25 Ankara, 12,34, 49,63, 71,82,83,85,94;blgesi, 92;- vilyeti, 57, 82, 91, 94 Antakya, 47 Antalya (Teke), 34, 63, 71, 99Antep, 57 Arap, 12
Arapkir, 19, 20, 28 Arkansas, ABD'de, 39 ARMENAG S. BARONIGIAN, 68 Armenakan Partisi, 19
ARNOLD TOYNBEE, 72 ARSHAG K SCHMAVONTAN, Henry Morganthau'nun danmam, 44,6Z
88 ar- anam, 86 Asi rma, 45 ASM BEY, stintak Mahkemesi reisi, 91 asker aileleri, 56 asker
memurlar, 92 Asya, 45
Asya Fransz Komitesi, 21 Asya Trkiyesi, 22 ATAE, 63, 65 atom bombas, 12 Avrupa, 19, 51, 109;Birlii, 17, 107;devletleri, 21, 22;- lkeleri, 75,109 Avustralya, 12, 72,106 Avusturya-Macaristan, 11;- diplomatik
belgeleri, 50;- mparatorluu, 37, 41 Aya, 49
Aya Cazaevi, 50 Ayastefanos Antlamas, 18 Aydm, 34, 63, 71, 99,102 Azerbaycan, 106
Azeri, 106
B
Bb, Suriye'de, 80
Bbl, 19
Bafra, 19
BAGRATOUNI,}., General, 68
Bagdad, 58;- demiryolu, 53
Bahe tneli, 45
Balkesir, 71
Balkan Savalan: (1912), 106
Balkanlar, 77,106
BARTON, J.L., 68
Ba Anadolu, 48;- ehirleri, 58
Batl devletler, 20, 40

117


anakkale, 12, 51, 63; boaz, 40;- cephesi, 46;- Savalan, 12,46,47 ar hkmeti, 30 atak, 47;,
Van'da, 47 atalca, 35, 63
ERKE AHMED OLU RECEB, Sirozlu, ete reisi, 95
erkesler, 93
ingene ocuklan, 106
orum, 35
ukurova, 22

D
Dahiliye Nezreti, 83, 92;- btesi, 84,
87 DAM ADLAN, Hnak liderlerinden, 48 Damlack mevkii, Musa Da'nda, 45 Daniel Panzac
Tesbiti, 37 DAVID MAGIE, Prof., Amerikal, 34,
36;- statistii, 37 Dedeaa, 49
DEFRANCE, Fransa'nn Msr Ortaelisi, 41, 42,44 DELCASSE, Fransa Dileri Bakan,
42,44,49,62 demokratik deerler, 15 Denizar lkeler, 72 Denizli, 35 Develi, 20
Devlet Arivlen Genel Mdrl, 12 devlet grevlileri, 53, 81, 91 Deyri Zor, 35, 80;- blgesi, 79
diaspora Ermenileri, 14,17 Divan- Harb, 92, 93,94,100, 102;- bakanlan, 92 Divan- Harb-i rfi, 93,95 Divan- Harbler, 56 Divrii, 20 Diyarbakr, Diyarbekir, 20, 27,
29, 35,
63, 85, 94;-blgesi, 92 Dou Anadolu, 43, 48, 60, 67;- Ermenileri, 58;- ehirleri, 19 Drdnc Ordu, 84
Drtyol, 63 dnya kamuoyu, 110 dnya sava, 13 Dyn- Ummiyye, 84

E
Emiyazin, 74
EDHEM KADR BEY, Behisni Kaymakam, 93 Edime, 35, 58, 63, 71, 85, 99,102
EDWART I. NATHAN, Amerika'nn
Mersin konsolosu, 60, 84 Ein, 20
Egyptian Gazette, 45 Elz, 27 Elbistan, 49
emlk- metruke komisyonlar, 54 emperyalist dnce, 11 cmvl-i metruke, depolar, 70;- haslat, 83, 84;dare Komisyonlar yeleri, 55;-reisi, 95 ENVER PAA, 42 Erivan, 74,105,110 Ermeni, 17, 33, 42, 47,
48, 49, 50, 57, 60, 61, 62, 66,67, 68,69, 70, 72,73, 74,86, 90, 94, 101, 104, 105, 108;- alay, 46;-alaylan,
23;- asker, 42, 99;-' askerleri, 22, 41;- ayaklanmalar, 48;- ayaklanmas, 41, 47;- burjuvas, 21;- Brosu,
Tiflis'te, 40;- eteleri, 15;- ocuklar, 102;- Delegasyonu, 68;- Devrimci Federasyonu Tanaksutyun
Partisi, 30;- diasporas, 17, 39, 61, 105, 107;-din grevlisi, 49;- doktorlar, 88;- erler, 46;- Faaliyetleri,
65;- gazeteleleri, 44;-gleri, 67;- gmen, 67, 79, 101;-gmenler, 69, 77, 81, 84, 89, 91;- gnll
alaylar, 42;- gnll birlikleri, 30;- gnlller, 40,49;-, 106;- halk, 21, 22, 43;- haydud eteleri, 42;iddialar, 103, 108;- ihtill Federasyonu (Tanaksutyun), 19;- ileri gelenleri, 26, 49;- rk, 57;- slahat
maddesi, 18;-kafileleri, 56, 75, 92;- katliam, 25;-kayb, 108;- kayplar, 34, 74, 75, 76, 96;- kilise
cemaat defterleri, 33;- komite merkezleri, 49;- komite yeleri, 50;- komiteleri, 14, 22, 48, 110;- Kongresi, Erzurum'da (Aralk 1914), 31;-ky, 45;- kuvvetleri, 48;- liderler, 48;-memurlar, 26;- milletvekili,
42;- muhacirleri, 95;- mlteciler, 74;- nfus, 99;- nfusu, 27, 34, 58, 66, 72, 104;-nfusu verileri, 33;olaylar, 49;- rgtleri, 20, 21, 27, 29, 31, 46, 51;- Patrii, 22;- Patrikhanesi, 33, 37, 70,101, 104;-

118

propagandas, 19;- sava, 41;-savalar, 44;- sorunu, 110;- soykrm iddialar, 13,107,-109;- subaylar,
42;-srgnleri, 61;- taraf, 107;- tehciri, 43;- topraklar, 22;- unsuru, 57;- vilyetleri, 22, 30;- yanllar,
50 Ermeniler, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21,22,23,25,27,29,31,33,37,39,40,
41,42,43,44,46,47,48,49,50,51,52, 53,54,56,57,58, 60, 61,62, 65, 66, 67, 68 69,71, 73, 75,77, 79, 80,81,
82, 83, 84,85, 86,87,88,89, 90, 91, 93, 94, 95, 97,98,99,100,101,102,103,104,105, 106,107,108,110,111
Ermenilerin zorunlu g, 44 Ermeninin mektubu, 48 Ermenistan, 15,18,29,56, 61,106,109;-Gmenler
Bakanl, 68;- Hkmeti, 56;- snrlan, 30 Erturul, 35 Erzincan, 20 Erzurum, 18, 20, 21, 25, 27, 31,
35, 48, 63, 67, 71;- blgesi, 92;- nfusu, 71 ESAT URAS, 50
Eskiehir, 35,63,83,85,94;- blgesi, 92;-mutasamfl, 82;- Mutasarn, 94;-Sancag, 82
F
Filistin, 12, 58
FIRIDTJOF NANSEN, 68
Fransa, 11, 12, 18, 21, 22, 27, 29, 42, 44, 45, 62, 72, 76,106,109,110;- Dileri Bakanl,
22,41,45,47;- iin len Ermeniler, 41;-'nn Port Said istihbaratm
Fransz, 12;- Amirali, 47;- ariv belgeleri, 60;- ariv belgesi, 46;- belgeleri, 49;- hastahenesi, 88;ordular, 41;-ordusu, 41
Franszlar, 12, 44,47, 69
G
gayrimslim halk, 11 gemi yolcu listeleri, 72 geri dn kanunu, 101 Geri Dn Kararnamesi, 89
Giresun, 63 Gen Ermeniler, 99 Grele, 63 grg alitleri, 29
GREG YOUNG, fahri konsolos, 68 Gmhane, 20,35 Gney Amerika lkeleri, 72 Gney
Mezopotamya, 66 Grcler, 12
GUYS, M., Fransa'nn Halep eski konsolosu, 62
H
Hain,57
HAKK BEY, Khta Kaymakam, 93
Halep, 35,45,63,69,79,80,82,83,85,88, 92, 94;- blgesi, 60;- Vilyeti, 82, 83 HALL OLU MEHMED
ALI, Dersaadetli, ete reisi, 95 Hama, 79
HAMID BEY, Aziziye Kaymakam, 94 Harbiye tahsisat, 89
HAROLD BUXTON, Amerikal misyoner, 68 Harput, 20,35 HASAN EFEND, Jandarma Blk
Kumandan, 93 hasta Ermeniler, 68 hasta gnenler, 100 hastahane, 100 Haymana, Ankara'da, 63
HENRY MORGENTHAU, ABD istanbul Bykelisi, 43, 44, 60, 62, 69, 79, 85,87 Hnak, 21,27,49;Cemiyeti, 50;- komitesi yeleri, 20;- rgt, 25;- Partisi, 18,19 Hindistan, 12, 72 Hocah, 106 Hollanda,
76 Horizon Gazetesi, Tiflis'te yaynlanan,
48,51 HOVANNES KATCHAZNOUNI, Ermenistan Babakan, 29, 30, 31 HOVANNISIAN, 68
HOWARD M. SACHAR, 111 Hdavendigr, 83, 94;- blgesi, 92 HULUS BEY, Temyiz Mahkemesi
reisi, 92;- He/et-i Tahkikiyye Reisi, 94
Hums, 79 Hrriyet Gazetesi, 62

ae anbarlar, 84 iae depolar, 22

Anadolu, 48, 60;- Ermenileri, 58 el, -il, 35, 63,85 dr, 74
htillci Armenakan Partisi, 18, 25 ihtillci Ermeni partileri, 18 htillci Hnak Partisi, 18 htillci
partiler, 21 kinci Dnya Sava, 13,39, 98 ngiliz, 12, 34,36,47;- Arivi, 70;- Asker Karargh, Msr'da,
46;- Asker Ofisi, Msr'da, 49;- Bykelilii, stanbul'da, 72,104;- Dileri Bakanl, 47;- Dileri
Bakanl stihbarat ve Propaganda Dairesi, 72;- Lordlar Kamaras, 74;- Nfus Tesbiti, 37;- or-dulan,
41;- Yksek Komiseri Amiral, 49 ngilizler, 46

119

ngiltere, 11,12,18, 27,29,45,46,51,67, 76, 86, 106, 109;- Karadeniz Ordusu stihbarat birimi, 70;Trkiye mparatorluk Bykelilii, 12 insan deerler, 11 Intelligeance Office askerleri, 45 ran,
19,61,66,72;- Ermenileri, 19;- gmenleri, 61 iskn uygulamalar, 98 skn- Air ve Muhacirin
Mdriyeti, 77,81 skn- Air ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi, 87, 88, 95 skenderiye, 23
skendemn, 42, 45;- blgesi, 45;- Krfezi, 45, 46;- Liman, 47 SMAL HAKK BEY, ry
Devlet azas, 92 spanya, 76 sparta, 35
stanbul, 19, 20,42,43,49,50,58,64, 71, 72, 73, 98,102; boaz, 40;- Ermenileri, 58;- nfusu,
36;- ehri, 35 sve, 76 svire, 58, 109;- hkmeti, 106
italya, 76
itilf Devletleri, 12, 36, 42, 43;- belgeleri, 79;- yetkilileri, 48
tilf gleri, 47
izmir, 34, 35, 64, 71, 91, 99, 102;- Ermenileri, 58
zmit, 29, 64, 83, 85, 94;- blgesi, 92;-mutasarnfb, 82;- Sanca, 82

J
JACKSON, J. B., ABD Halep Bakonsolosu, 60, 69, 79 jandarma, 92 jandarmalar, 94
Japon, 39;-;- asll vatandalar, 39;- vatandalar, 40 Japonlar, 39 Japonya, 39
JOHANNES LEPSIUS, Dr., 37,104 JOSEF MARQUART, isvireli, 58 JOSEPH C CREW,
68 JOSEPH POMIANKOWSKI, stanbul Avusturya-Macaristan mparatorluu Asker Ateesi, 42
JUSTIN MCCARTHY, 37, 74
K
Kafkas gmenleri, 61 Kafkaslar, 105
Kafkasya, 12, 47, 50, 51, 61, 66, 67, 69, 73, 74, 75,77,86,87,101;- cephesi, 12, 46;- Ermenistan, 30
Kahire, 45, 48 Kal'ack, Ankara'da, 64 Kale-i Sultaniye, 35 Kara Ha Cemiyeti, 18, 25 KARABET
AGOPYAN, Merzifon doumlu, 12 Karahisar, 51, 83
Karahisar- Sahip, 64, 85;- blgesi, 92 Karesi, 35, 64, 85;- blg
: 92 Kastamonu, 34, 64, 71
KATCHAZNOUNI, bkz. Hovanncs
Katchaznouni KatoliA-, 57, 98;- Ermenile; 36, 51, 56;mezhebi mensuplar, 57 kaymakam, 95
Kayseri, 20, 35, 64, 71, 15, 94;- blgesi, 92;- Mutasarrfl, 85
Keldani, 74
Keskin, Ankara'da;, 64
Kbrs, 44,48, 106;- Trkleri, 106
Kilikya, 44;- Ermenileri, 45
Kiliseler, 55
Krehir, 35, 64
Kitab- Mukaddes, 55
Kzlha, 101;- yetkilileri, 88, 91 konsolos raporlar, 52, 57,101 Konya, 34, 62, 64, 71, 82, 83, 85, 94
kotolik mezhebi mensuplar, 58 Kk Asya, 37, 61 Kuds, 35, 64,110 Krtler, 93
Ktahya, 35, 64, 83, 85, 99, 102;- blgesi, 92 Kuzey Suriye sahili, 48
L
Lazaret toplama kamp, Svey'te
Fransz toplama kamp, 45 Lazistan, 35
LEDOULX, Fi ansz Bykelilii'nden, 49 Londra, 67 Lozan, 36,109 Lbnan, 83, 84
LUDOVIC DE CONSTENSON, 37

120

M
M. GOUT, Fransa Dileri Bakan, 61 Ma'mretlaziz, 85;- blgesi, 92 Maan ve evresi, 79 Maarra, 80
Mahkeme-i stintak, 91 Mahmudiye, 47 Makedonya hatlar, 49 mal sand, 82 mal sandklar, 55
Malatya, 20 Malazgirt, 74 MALEZIAN, Boghos Nubar Paa'mn
sekreteri, 48 Mamuretlaziz, 64, 85, 94 Mara, 20,29,35, 57, 64,85, 92;- jandarma komutan, 46;klas, 46;- Mutasarrfl, 86 MARDEN, Dr. J.K., 69 MARK SYKES, ngiliz Albay, 48
Marksist Ermeniler. See
Mavi Kitap, 72
MAXWELL, bkz. Sir John Maxwel
MAZHAR BEY, Bitlis eski valisi,
Hey'et-i Tahkikiyye Reisi, 92, 93 meden dnya, 11 MEGUERDITCHIAN, M.L., 22 MEHMED BEY,
Hsn- Mansur Kaymakam, 93 mensucat fabrikas, 90 Mentee, 35, 64 Mersin, 34, 42, 45;konsolosu, ABD'nin, 84 Merzifon, 12,19, 20 Mezapotamya, 68 Mihalk, 94
Milletleraras Tahkikat Komisyonu, 19 Msr, 41, 46,49, 66, 69 misyoner, 100;- kurulular, 102
Monarga Lejyoner Kamp, Kbrs'ta, 44 MORICZ, Trabzon'da Avusturya-Macaristan mparatorluu
Konsolosu, 41
Muhacirin Komisyonu, 54, 81
muhacirin tahsisat, 56, 77, 99
MUHHIDDIN BEY, Kaymakam, zmir Jandarma mntka mfettii, 92
MUHTAR BEY, Mlkiye mfettii, 91
mlteci Ermeniler, 71
Mmbi, 80
MURAT BARDAK, 62, 65
Mu, 19, 20, 28,51;- blgesi, 48
Musa Da, 44, 45;- Ermenileri, 41, 44, 45
mslman ahali, 28, 29
Mslman halk, 42
mslman katliam sorumlular, 49
mslman kyleri, 29
Mslman muhacirler, 105
Mslmanlar, 50,111
Musul Vilyeti, 82
Mttefik ordular, 49
Mttefikler, 46, 48
N
Nallhan, Ankara'da;, 64
Nazi Almanyas, 98,102,104
Nazi kamplar, 100
Naziler, 98, 99,100
Near East Relief Society, Amerikan yardm kuruluu, 68, 73, 89
NEURATH, stanbul'da Alman Bykeli vekili, 43
Nide, 36, 64, 85, 94;- blgesi, 92;- mutasarrfl, 84
NIHAD BEY, Dersaadet Bidayet md-de-i umumsi, 92
Nove, 106
nfus memuru, 95

121

O
Ordu, 64
rgt mensuptan, 28
ORMANIAN, bkz. Patrik Malachia Ormanian
Ortaa engizisyon mahkemeleri, 13
Ortaa zihniyeti, 15
Ortadou, 27, 72
Osmanl, 33, 34, 43; ariv belgeleri, 29, 57;- ariv kaytlar, 61,68;- Arivi, 65, 70, 93, 108;- Arivi
belgeleri, 74;- arivleri, 57;- belgeleri, 58, 69, 87, 91;-belgesi, 89, 103;- brokrasisi, 26, 103;- btesi,
83, 84;- corafyas, 70, 76;- Devleti, 11,12, 13,14,17, 19, 20, 22,31,39,40,43,44, 48, 49,50, 54, 55, 56,
57, 61, 73, 75, 77, 79, 97, 98, 100, 101, 104, 105, 108, 110;- Devleti topraklar, 110;- Ermenileri, 41,
85,104;-Ermenisi, 41, 73,104;- gvenlik gleri, 20, 28, 29;- Hkmeti, 21,86, 90, 91;- ikmal kumetleri,
42;- mparatorluu, 12;- Mali kaytlan, 90;- nfus saymlar, 33, 34;- ordulan, 46, 51, 84;- ordusu, 22,
42, 76, 99;- saymlan, 33, 37;- snrlan, 99;- tarih terminolojisi, 39;- tebaas, 33;- topraklan, 11, 19, 26,
27, 52, 74, 89,104;- vatanda, 12;- yetkilileri, 31, 89;- ynetimi, 108 Osmanllar, 25, 31, 62, 87
Osmanh-Rus sava, 17, 67, 74; (1877-78), 105

P
PALLAVICINI, Avusturya-Macaristan
Bykelisi, 37 Paris, 40 Pasifik kys, 39
PATRK MALACHIA ORMANIAN, 104;- Ormanyan Tesbiti, 37 Patrikhane, 33, 34, 36 Payas, 49
Perembe, 64 PICOT, M., Fransz, 42 polis, 92
POST, Dr. W.M., 85 postalar, 42 Pozant, 62, 84
proteston, 57; Ermeniler, 51,56 proteston mezhebi mensuplar, 58 Protestanlar, 57, 98 Puzantion, Ermeni
Gazetesi, 49
R
Rakka, 80, 94
Ramgavar partizanlar, 49
RAYN, G.C., 68
Re'sl-ayn, 80
REID BEY, Eski Malatya Mutasarrf, 93
resm binalar, 22
resm daireler, 70
RFAT BEY, Ulukla Kaymakam, 93
ROBERT LANSING, Amerika Dileri Bakan, 44
ROMIEU, Fransz Sava komutan, 26
Ruandal, 106
Rum, 70, 90
Rumeli nfusu, 36
Rumlar, 85,106
Rus, ariv belgeleri, 29;- bayra, 40;-Bykelisi, 47;- korumas, 40;- ordusu, 22, 40, 67;- ordular, 41;snn, 42
Ruslar, 22, 37, 40, 41,42,47, 48,50, 67
Ruslarn, 21
Rusya, 11, 12, 18, 19, 20, 21, 22, 27, 29, 30,31,40,42, 72,109,110;- Ermenileri, 30;- ynetimi, 18

122

S
SAID PAA, Hariciye Nazn, 12
salgn hastalklar, 75, 76, 88, 90
Saruhan, 36
Sason, 20,51;- isyan, 19;- olaylar, 19
sava gemileri, 45
Sava Kabinesi, ngiliz, 70
SAZANOF, S.D. Rusya Dileri Bakan, 21;- Rusya Paris Bykelisi, 47
SCHMAVONIAN, bkz. Archag K.
Schmavonian seferberlik, 46,100 Seluklu Devleti, 17 sevk memuru, 95 Sevk ve skn
Talimatnamesi, 80 Sevr, 89;- ncesi, 101 shhiye mdr, 95 Shhiye Nezareti, 88, 89 silah
depolar, 29
SIR JOHN MAXWELL, ingiliz Kuvvetleri Komutan, 45, 48 Sivas, 20, 27, 36, 47, 64, 71, 85, 92, 93,
94;- blgesi, 92;- Vilyeti, 93 Siverek, 20
smrge imparatorluklar, 11 soykrm, 13, 14, 15, 17, 49, 97, 98, 102,
108,109;- szlemesi, 102; 1948,15 STANFORD SHAW Tesbiti, 37 STEVENS, P., ngiltere'nin Batum
konsolosu, 67 SUBHI BEY, Dahiliye Nazr vekili, 82 Suedieh, 48
Sungurlu, Ankara'da;, 64 SREYYA YCE, 103 Suriye, 12, 14, 17, 36, 42, 50, 51, 52, 58, 60, 64,65,
66,67,68, 69,75,77, 79,82, 83,85, 87,90, 92, 94, 98,99,101,104;-blgesi, 67, 79;- cephesi, 46;- Divan-
Harb-i rfisi, 95;- Kys, 46;- ordusu, 46;- ehirleri, 88;- valisi, 68;- vilyeti, 39, 82, 83 Suriye-Filistin
cephesi, 12 Srmene, 64 Svey Kanal, 45, 46

ahtur, bir nevi nehir vastas, 60

am, 41, 69, 79, 88
ehr-i Zor, 62, 69;- blgesi, 52
DNASI OREL, 103
UAYB EFEND, Grn Kaymakam, 93
KR BEY, skn- Air ve Muhacirin Mdr, 81, 82, 94
r-y Devlet, 92
T
Tahkikat Komisyonlar, 93
tahsildar, 95
TALAT PAA, 42, 62, 65, 81, 82, 84, 85, 86, 93, 94, 96,102,103
Tarih bilimi, 13
Tarsus, 60
Tanak (Tanaksutyun), 19, 21;- arivi, 110;- Cemiyeti, 50;- partisi, 30;- Parti-zanlan 49
Tanaklar, 27, 30
Tater kzlar, Norve'te etnik bir grup, 106
TAYYIB ERDOAN, Trkiye Cumhuriyeti Babakan, 108
TBMM, 109
telgraf hatlar, 46
telgraf mdr, 95
terr mensuplar, 102
Tekilt- Mahsusa, 93;- elaman, 95
Tiflis, 19, 26, 40,48, 51

123

tifs salgn, 48
Times Gazetesi, 12
Tirebolu, 64
Tokat, 19
toplu mezarlar, 105
Toprakkale, 45
Trabzon, 19,20,21,29,36,41,64,71,85;-blgesi, 92
Trochak, Tanaksutyun'un dier ad, 26
Trk, 19, 44, 67,111;- askeri, 46;- birlikleri, 22;- hududu, 42;- hkmeti, 42, 43;- memurlan, 50;mezalimi, 21;-muhacirler 105;- ordulan, 48;- ordularnn ulam hatlan, 47;- ordusu, 50;- polisi, 49;silahl kuvvetleri, 42;-taraf, 107;- tarihiler, 109
Trk Tarih Kurumu, 107
Trk-Ermeni ihtilf, 111
Trkiye, 17, 22, 30, 45, 104, 107, 109;-Cumhuriyeti, 108, 109;- Ermeni halk, 40;- Ermenileri, 30
Trkler, 12,17, 20, 26, 30, 41,42, 44,46, ^47,108,111
Trklere ait toplu mezarlar, 29
Trk-Rus atmas, 12
U
Ulubey, 65 Ulukla, 84
Urfa, 20, 29, 36, 57, 65, 85, 92, 94;- Mutasarrfl, 94 Urmiye blgesi, 74 Uzakdou, 27
V
VAHRAN TAHMIZIAN, Ermeni Protestan Rahip, 69
Van, 18, 20, 21, 25, 27,36, 42, 47, 48, 65, 74;- blgesi, 47, 48;- vilyeti, 50
Vaspuragan, 51
Vilyt- sitte (Van, Bitlis, Erzurum, Sivas, Elz, Diyarbakr), 27
vilyet grevlileri, 53, 81, 91
Viyana, 107
Viyana Ermeni-Trk Platformu, 107
W
W. PEET, 62
WILFRED M. POST, 62
WILSON, ABD Bakan, 43
WORONTZOFF-DACHKOFF, Kont, 47
Wyoming ABD'de, 39 Y
Yahudi soykrm, 108
Yahudiler, 13, 98,102,104
yardm kurulular, 101
Yeni Zelanda, 12
yerli Ermeniler, 30
yetimhaneler, 86, 87,100
YONAKI EFEND, Mihalk Kaymakam, 94
Yozgat, 19, 20, 36, 65
Yunanistan, 42

124

Z
zengin aileler, 100
ZENOP BEZCRYAN, Ermeni protes-tanlannn vekili, 61, 62,69, 87
Zeytun, 20, 47, 49, 50, 51,57
Zeytunlu Ermeniler, 46
ZINOVYEV, Rusya stanbul Bykelisi, 21
Zor, 65, 85, 88, 92
zorunlu g, 14,39, 51,100;- karan, 52

125

126