Univerzitet u Sarajevu

Farmaceutski fakultet

Biomarkeri oksidativnog stresa u urinu kod pacijenata sa

hepatitisom B i C
-seminarski rad-

Mentor:

Studenti:

Sarajevo, 21.12.15

Sadraj

1.0.

Uvod.................................................................................................................. 3

1.1.

Slobodni radikali............................................................................................ 4

1.2.

Hepatits B i C................................................................................................. 5

1.3.

Virusne infekcije i oksidativni stres................................................................5

2.0.

Metode za procjenu oksidativnog stresa...........................................................6

2.1.
3.0.

Indirektne markeri, mjerenje antioksidanasa.................................................7

Hepatitis C virusna infekcija i oksidativni stres.................................................8

3.1.

Biomarkeri..................................................................................................... 9

3.2.

Uticaj hepatitisa na enzime............................................................................9

3.3.

Upotreba biomarkera................................................................................... 10

3.4.

Biohemijske analize- biomarkeri..................................................................10

3.5.

80HdG u urinu i krvi..................................................................................... 11

4.0.

Zakljuak......................................................................................................... 12

5.0.

Literatura........................................................................................................ 12

Saetak

~2~

Oksidativni stres dovodi do stvaranja slobodnih radikala koji tetno djeluju na elijsku
membranu prvenstveno. Organizam se suprotstavlja sa razliitim enzimskim sistemina i
antioksidansima. Mjerenje ovih komponenti u urinu nam omoguava da pratimo stanje
oksidativnog stresa u organizmu, a kako je pokazano da se oksidativni stres nalazi u podlozi
mnogih virusnih infekcija ovo nam je odlian alat za praenje i prognozu bolesti. Ciljevi
seminara: objasniti mehanizme oksidativnog stresa te ukazati na patogenezu virunsih infekcija
sistemom oksidativnog stresa te ukazati na mogunosti koje nam daje mjerenje biomarkera
oksidativnog stresa u urinu.

Kljune rijei: oksidativni stres, biomarkeri, hepatitis, lipidna peroksidacija, MDA, SOD-1

1.0. Uvod
~3~

Davne 1954. objavljen je prvi rad koji je doveo u vezu toksino dejstvo kiseonika kao posljedicu
djelovanja slobodnih kiseonikih radikala. Nakon dvije godine slobodni radikali se ocjenjuju kao
glavni krivci za proces starenja ime poinju opsena istraivanja ovih supstanci. Nastanak i
stvaranje slobodnih radikala u organizmu predstavlja fizioloki proces. Tokom normalne
metabolike aktivnosti elije dolazi do stvaranja slobodnih kiseonikih(ROS- reactive oxygen
species) ali i azotnih radikala(RNS- reactive nitrate species). Ove supstance imaju kako
negativne tako i pozitivne efekte na ljudski organizam. U niim koncentracijama imaju ulogu u
elijskom komuniciranju kao i u zatiti elije od drugih tetnih efekata. Meutim kada
proizvodnja slobodnih radikala premai granini nivo dolazi do naruavanja redoks potencijala
elije i samim tim do ispoljavanja negativnih efekata u vidu oteenja elijsklih lipida, proteina i
nukleinskih kiselina. (1)

1.1. Slobodni radikali

Slobodni kiseoniki radikali su molekuli ili dijelovi molekula koji imaju jedan ili vie slobodnih
elektrona u svojim orbitama to ih ini izuzetno reaktivnim. Nama najznaajniji su ROS,
slobodni kiseoniki radikali. Primarni kiseoniki radikal je superoksidni anion(O2 -) koji daljim
reakcijama dovodi do stvaranja drugih slobodnih radikala. Najvei dio superoksidnog aniona
nastaje u respiratornom lancu na nivou mitohondrija i smatra se da negdje oko 3% kiseonika
iscuri u mitohondrijama u vidu superoksidnog aniona. Djelovanjem enzimskog sistema
superoksid dismutaze dolazi do redukcije superoksida u vodonikov-peroksid. Prisustvo vee
koncentracije ovih supstanci dovodi do reakcija u kojima nastaje i hidroksilni(OH) radikal
reakcijom sa vodonikovim peroksidom ili oksidacijom eljeza pa je tako u situacijama kada
imamo poveanu koncentraciju eljeza(kao to je sluaj sa hepatitisom) poveano i stvaranje
slobodnih radikala. Supeoksidni jon u reakciji sa polinezasienim masnim kiselinama fosfolipida
dovodi do stvaranja hidroperoksil radikala ime se zapoinje proces lipidne peroksidacije. Ovaj
proces zavrava stvaranjem malonildialdehida(MDA) koji je metagen ali ima i baktericidno
dejstvo. Ireverzibilno oteenje DNK slobodnim radikalima predstavlja prvi korak u procesima
kao to su kancerogeneza, mutageneza i starenje. (1)
Slobodni radikali se neutraliu dejstvom antioksidanasa koju mogu djelovati enzimski i
neenzimski. Unosom antioksidanasa smanjujemo dejstvo tetnih proizvoda oksidativnog stresa
ali i pretjerana konzumacija ovakvih supstanci djeluje toksino na organizam. (2)

~4~

Shema 1. Dejstvo slobodnih kiseonikih radikala(3)

1.2. Hepatits B i C
Hepatitis virus je RNK virus iz porodice Flaviviridae. Pet vrsta virusa mogu dovesti do hepatitisa
ali samo hepatitis B i C virusi dovode do hronine bolesti. Smatra se da godinje hepatitis B i C
virusi odnesu oko milion ivota to ukazuje na znaaj razumijevanja i istraivanja ovih virusa i
njihovih posljedica. Hepatitis B se prenosi krvlju i drugim tjelesnim tekuinama dok se C prenosi
skoro iskljuivo krvlju. Hepatitis B virus dovodi do ozbiljnijih posljedica i smatra se da je
etvrtina svjetske populacije bila u kontaktu sa virusom ili je zaraena. Zbog toga se preporuuje
vakcinacija populacije na HBV. Hronini hepatitisi predstavljaju dugotrajne infekcije jetre koje
vremenom oteuju jetru dovodei do ciroze, karcinoma itd. (4)

1.3. Virusne infekcije i oksidativni stres

Istraivanja koja su povezala oksidativni stres sa virusnim infekcijama zapoinju ispitivanjem
patogenze HIV infekcije gdje je primjeena smanjena koncentracija glutationau elijama
inficiranim HIVom. Patogenetski mehanizam dejstva je ustaljen i isti za sve viruse. U sutini

~5~

virusi dovode do poremeaja redoks homeostaze u eliji ali i do pojaanog stvaranja reaktivnih
kiseonikih radikala u inficiranim fagocitima. Mitohondrije i endoplazmatski retikulum su
mjesta gdje se pojaano proizvode ROS, uz propratno troenje antioksidativnih kapaciteta.
Slobodni kiseoniki radikali zapoinju proces liidne peroksidacije i oteenja nukleinskih
kiselina, prvenstveno DNK. Poremeaj redoks homeostaze e eventualno dovesti do indukcije
elijske smrti odnosno apoptoze. (1)

Shema 2. Oksidacija nukleinskih kiselina (3)

2.0. Metode za procjenu oksidativnog stresa

Oksidativni stres se moe ispitati na tri naina. Mjerenjem slobodnih radikala, oteenja na
proteinima, lipidima i nukleinskim kiselinama, te mjerenje aktivnosti enzimskih antioksidanasa.
Nastanak slobodnih kiseonikih radikala moe biti odreeno direktno spektrometrijski. Meutim
materije koje se koriste tokom ovog ispitivanja su toksine za ljude pa se metod izbjegava. Za

~6~

mjerenje oteenja elija mjeri se peroksidacija lipida u elijskoj membrani. Lipidnom

peroksidacijom dolazi do razgradnje lipida na veliki broj primarnih oksidativnih produkata kao
to su

konjugovani dieni (lipid hidroperoksidaze), i sekundarnih oksidativnih produkata

ukljuujui tu malondialdehid (MDA), F2- izoprostan ili izdahnuti pentan, heksan ili etan. esto
se primjenjuje mjerenje konjugovanih diena, kao primarnih produkata lipidne peroksidacije.
Iako se esto koristi u istraivanjima MDA je sekundarni produkt. esto se koristi u mjerenjima
i koncentracija tiobarbituratskih reaktivnih vrsta. Modifikacije na proteinima se ogledaju u tome
da slobodne kiseonike grupe dovode do stvaranja karbonilnih grupa na mjestima gdje se inae
nalaze amino grupe. Pa upravo mjerenje karbonila moe biti pokazatelj oksidativnog stresa.
Pogotovo se koristi karbonil/protein odnos.

Na ovaj nain se mogu dobiti podaci i o

kumulativnom dejstvu slobodnih radikala. Alternativna metoda koji se koristi je kvantifikovanje

oksidovane aminokiseline (npr. o-o-ditirozin). Prednost ove metode je u tome to je to
neinvazivni metod (uzorak urina), ali je interpretacija rezultata ograniena. Promjene na DNK
molekulima su razliite i kreu se od cijepanja lanaca, oteenja proteinskih veza pa sve do
bazinih modifikacija. Najee koriteni marker u praksi je nuklotid 8-hidroksi-2deoksiguanozin (8-OHdG) koji nastaje oksidacijom guanine za koju su zasluni upravo slobodni
kiseoniki radikali. (2)

2.1. Indirektne markeri, mjerenje antioksidanasa

Lipidna peroksidacija dovodi do oteenja na nivou elijske membrane izmeu ostalog i miia
pa se smatralo da bi mioglobin i kreatin kinaza mogli biti biomarkeri oksidativnog stresa. Iako
teoretski tano praktino nisu imali konkretne rezultate jer su ove supstance jako nespecifine,
odnosno poviene su usljed najrazliitijih stanja. Enzimska antioksidantna aktivnost (SOD, CAT,
GPX) esto biva ispitivana tokom najrazliitijih istraivanja. Na ovaj nain se moe procijeniti
kvalitet antioksidantne odbrane organizma u mirovanju, al ii nakon napora. Kvantifikovanje
antioksidantnih vitamina (A, C i E) u plazmi je uobiajen metod za procjenu antioksidantne
odbrane i utvrivanja nedostatka pomenutih vitamina. Isto kao antioksidantni enzimi i
koncentracija antioksidantnih vitamina se mijenja usljed oksidativnog stresa i moe se koristiti
kao indirektni marker oksidativnog stresa. Drugi antioksidanti koji se mogu koristiti u tehnikama
odreivanja oksidativnog stresa su: tiol-proteini (GSH kao najvaniji tiol-protein u GSH),
mokrana kiselina (nedovoljna pouzdanost), alantoin (kao oksidovani proizvod mokrane

~7~

kiseline). Mjerenje ukupnog anioksidatnog kapaciteta (TAC- total antioxidant capacity) koji
govori o veliini odgovora svih antioksidanata. (5)

Shema 3. Interakcije i oteenje DNK(6)

3.0. Hepatitis C virusna infekcija i oksidativni stres

Oksidativni stres se smatra jednim od osnovnih mehanizama oteenja jetre bilo koje etiologije.
Sama patofiziologija hepatitisa je dosta nerazjanjena i komplikovana ali se sigurno zna da
oskidativni stres, odnosno slobodni kiseoniki radikali doprinose odravanju infekcije, fibrozi
tkiva te kancerogenezi. Istraivanja su pokazala da je kod djece ne samo sa hepatitisom B nego i
sa C virusnom infekcijom primijeena smanjena aktivnost katalaze kao i superoksid dismutaze
uz poveanje oksidativnog stresa to govori u prilog insuficijenciji antioksidativnih mehanizama.
Ono to je karakteristino jeste to da je oksidativni stres izraeniji kod infekcija sa C serotipom
virusa hepatitisa iako je hepatitis B vitus ozloglaeniji. Smatra se da je ovo posljedica
optereenosti eljezom koja prati infekcije ja HCV. Oboljeli od hepatitisa C imaju povean nivo
biomarkera lipidne peroksidacije u serumu, perifernim makrofagima kao i biopsijskom
materijalu jetre. ak i kod asimptomatskih stanja moemo nai da fluktuacija ALT(alanin
aminotransferaze) korelira sa negativnim deavanjima na nivou redoks homeostaze. Jedno
istraivanje je pokazalo da je ak 61% oboljelih od hepatitisa C imalo poviene markere
oksidativnog stresa. Smatra se da je upravo akumulacija eljeza u hepatocitima zasluna za
nagomilavanje hidroksi radikala koji dalje stimulie lipidnu peroksidaciju i nastanak novih

~8~

kiseonikih radikala. Svemu se pridodaju i Kupferove elije, makrofazi hepatalnog sistema, koji
lue hemijske citokine kojima kostimuliu dalje stvaranje oksidativnih radikala. Stanja koje se
dovode u vezu sa ovakvim patogenetskim mehanizmom jesu fibroza jetre, B-elijski limfom, te
hepatocelularni karcinom. Jedno od stanja koje povezano takoe jeste steatoza jetre, odnosno
masna jetra, gdje stepen promijene direktno korelira sa stepenom oksidativnog stresa. Slobodni
kiseoniki radikali mogu djelovati i mutageno na DNK i upravo je to mehanizam kojim moe
doi do inicijacije tumora a uz odgovarajue djestvo promotorskih elemenata doi e do
akumulacije tih mutacije, proliferacije elija i potpunog razvitka hepatocelularnog karcinoma. (1)

3.1. Biomarkeri
Novija istraivanja upuuju na to da bi se biomarkeri oksidativnog stresa kao i markeri upale
mogli koristiti za procjenu stanja pacijenta sa hepatitisom i predvianje toka bolesti. Naime
istraivanja su pokazala do usljed infekcije dolazi do nakupljanja upalnih parametara kao i
kiseonikih radikala koji oteuju DNK i doprinose kancerogenezi te da je kod pacijenata sa
viim intrahepatalnim oksidativnim stresom bila poveana incidenca rekurence hepatitisa C. Ovo
ukazuje da bi se biomarkeri mogli korisititi kao prognostiki mehanizam za procjenu
rekurentnosti hepatitisa C konkretno. U istraivanju su praeni 8-0HdG DNK adukti, 4-HNE
proteinski adukti te ekspresija APE(apurinic endonukeaza). (7)
Jedno istraivanje je ispitivalo povezanost klastogenih faktora kao biomarkera oksidativnog
stresa kod hroninog hepatitisa C. Klastogene materije su supstance koje dovode do
hromozomskih aberacija. Klastogene materije se posmatraju obino kod osoba koje su bile
izloene radijaciji ili koje imaju neke hronine upalne bolesti. Meutim kako i ove supstance
ispoljavaju svoje dejstvo preko slobodnih radikala njihovo mjerenje dobija znaaj i kod
hroninog hepatitisa C. Test na klastogene efekte je senzitivni esej koji korelira sa oksidativnim
stresom i nekrotinim promjenama. (8)

3.2. Uticaj hepatitisa na enzime

Istraivanja su ukazala na poviene nivoe nekeih odbrambenih enzima kao to su hem
oksigenza(HO-1) i tioredoxin(trx) kod pacijenata sa hroninim hepatitisom C. Ovaj virus takoe
predstavlja opasnost za antioksidasne sisteme u organizmu kao to su HO-1 te NADH
dehidrogenaza quinon1 to doprinosi daljem oteenju parenhima. Sa druge strane uoen je pad

~9~

drugih odbrambenih enzima manganaza ili superoksid dismutaza, glutataion reduktaza, glutation
peroksidaza. (6)

3.3. Upotreba biomarkera

Upravo ovakvi enzimski sistemi se najee koriste kao biomarkeri u urinu prilikom ispitivanja
oksidativnog stresa, u ovom sluaju kod pacijenata sa hepatitis B ili C infekcijom. Obino se u
ispitivanju

odrede

serumski

alanin

aminotransferaza(ALT)

kao

apspartat

aminotransferaza(AST). Od biomarkera u urinu odreuju se nivo malondialdehida(MDA), nivo

superoksid dismutaze(SOD-1) te katalaze ije su funkcije ve objanjene. Dakle kao odbrambeni
mehanizam organizma na djelovanje oksidativnog stresa doi e do pojaane proizvodnje
protektivnih enzima kao to su katalaza, SOD-1. Superoksid dismutaza je ubikvitarni citosolni
ista slobodnih radikala olakavajui dismutaciju ovih supstanci do molekularnog kisika i
hidrogen peroksida, koji se dalje metaboliziraju do bezazlenih molekula vode i kisika
djelovanjem glutation peroksidaze te katalaze. Katalaza je enzim koji se nalazi na
peroksizomima i ima ulogu u sniavanju rizika od nastanka hidroksilne radikalne formacije
putem Fentonove reakcije. Brojne studije su ispitivale nivoe ovih markera u serumu ali
ispitivanja biomarkera oksidativnog stresa kod pacijenata sa hepatitisom je novina. (9)

3.4. Biohemijske analize- biomarkeri

SOD-1 aktivnost se mjeri po Fridovichu. Ova metoda podrazumijeva upotrebu ksantina kao i
ksantin oksidaze koji generiu superoksidne radikale koji onda reaguju sa p-iodonitrotetrazolium
violetom ime se dobija crveni formazan koji se spektroskopski moe odrediti, talasna duina mu
je 505nm. Izraava se jedinicama po miligramu kreatinina. Aktivnost katalaze se mjeri tako to
se prati smanjenje koncentracije hidrogen peroksida na 230nm metodom po Beutleru. Kao
marker lipidne peroksidacije mjerimo i MDA u urinu reakcijom po Okhawi. U reakciji se koristi
0,1 ml uzorka, 0,2 ml 8.1% natrijum dodecil sulfata, 1.5ml 20% acetatne kiseline i 1.5ml 0,8%
vodenog rastvora tiobarbituratne kiseline. Izraava se u nmol po miligramu kreatinina. U
idealnim uslovima istraivai bi mjerili markere lipidne peroksidacije i antioksidanse u jetrenom
tkivu a ne u krvi i urinu da bi dobili pravu sliku uticaja oksidativnog stresa na jetrena oteenja
kod hepatitisa B i C. Iglena biopsija jetre nosi veliki rizik od razliitih komorbiditeta ak i od
mortaliteta stoga su nam krv i urin metoda izbora. Mogunost ponavljanih analiza kao
omoguava praenje ovakvih pacijenata kroz dui vremenski period to je dodatna prednost

~ 10 ~

analize urina. Opet, ove rezultate treba tumaiti paljivo jer oni nisu apsolutno reprezentativni.
Jedan od najsigurnijih biomarkera lipidne peroksidacije i oksidativnog stresa u urinu jeste MDA i
pokazano je da je kod pacijenata sa hepatitisom B kao i kod pacijenata sa hepatitisom C bio
povien, zajedno sa povienjem serumskog ALT-a. Ovo omoguava praenje virusne progresije
kod pacijenata. Nivoi antioksidativnih enzima kao to su SOD-1 i CAT pokazuju znaajnu
povezanost sa elijskim odgovorom na virusnu etiologiju i oksidativni stres. Istraivanja su
pokazala da nivoi ovih enzima budu smanjeni kod djece sa hepatitisom B ali i kod djece sa
hepatitisom C, gdje treba posebno obratiti panju na metabolizam eljeza i slobodne radikale.
Osim sa virusnim hepatitisom smanjenje ovih biomarkera je uoeno i kod drugih jetrenih
oboljenja gdje stradaju hepatociti. Masna promjena jetre je samo jedno od takvih stanja. Osim
hroninog hepaitisa i akutni dovodi do pada koncentracije ovih enzima. Osim pada
antioksidativne odbrane, smanjenje ovih enzima moe ukazati i na smanjenu sintetsku
sposobnost jetre. (9)

3.5. 80HdG u urinu i krvi

Najee mjerena je 8OHdG, koristei esej HPLC povezana sa elektrohemijskom detekcijom,
nakon enzimatske hidrolize izolirane DNK. Dostupnost ovog osjetljivog eseja je bila bitan razlog
da se 80HdG usvoji u mnogim laboratorijama kao biomarker oksidativnog oteenja DNA.
Drugi faktori koji opravdavaju mjerenje 80HdG su njeno stvaranje u DNK kod nekoliko
reaktivnih grupa, kao to su atom kisika i hidroksilna grupa, njena utvrena mutagenost kroz
pretvaranje GC i multipli mehanizmi koji su se razvili da odstrane 80HdG iz DNK ili da
preveniraju njeno inkorporiranje u u elijsku DNK to dokazuje da elija percipira 80HdG kao
prijetee oteenje koje koje se mora brzo odstraniti. Nivoi 80HdG nisu kvantitativni marker
oteenja DNK svim reaktivnim grupama, jer je 80 HdG manji produkt djelovanja reaktivnog
azotnih (peroksinitrit, nitritna kiselina)ili hlornih grupa na DNK (hipohlorna kiselina).
Djelovanje reaktivne kisine grupe na ostatke guanina u DNK ne stvara samo 80HdG, ve i
druge produkte kao Fapy-guanin. Odnos 8OHdG prema Fapy-guaninu je pod uticajem redoks
stanja elije (smanjen je pri niskim koncentracijama kisika) i prisustva jona prelaznih metala.
Prema tome, mogue je da su nivoi 80HdG u DNK vie rezultat promjena u redoks stanju i
dostupnosti jona prelaznih metala nego djelovanja oksidativnog stresa na DNK. Drugim
rijeima, identina koliina djelovanja slobodnih radikala moe dati razliite nivoe 80 HdG,
ovisno o okruenje DNK. Druga mana analiziranja 80HdG je u odnosu sa problemima opisanim

~ 11 ~

ranije, 80HdG se lako formira umjetno, oksidacijom guanina tokom izolacije, hidrlize i analize
DNK. Osim toga, 8OHdG se monogo bolje oksidira od guanina, to omoguava njenu senzitivnu
elektrohemijsku detekciju na niskim voltaama,ali kao rezultat i 8OHdG moe biti lako unitena
u DNK reaktivnim grupama kao peoksinitrit, nitritna kiselina i hipohlorna kiselina. Nekoliko
drugih produkata oksidacije DNK je veoma podlono umjetnom stvaranju. Ako su nivoi 8OHdG
u elijskoj DNK niski, to moe biti zbog toga to su ovi drugi produkti oteenja DNK u veoj
koliini i vie doprinose ukupnom efektu oksidativnog oteenja DNK. Drugim rijeima,
8OHdG moda igra manju ulogu u ukupnom mutagenom potencijalu oksidiranih DNK baza i u
tom sluaju vie panje treba posvetiti biolokim posljedicama drugih oksidiranih baza, od kojih
se za neke ve zna da su mutageni. (10)

4.0. Zakljuak
Znaaj razjanjenja djelovanja oksidativnog stresa kod pacijenata sa virusnim infekcijama jeste u
cilju poboljanja terapije i eventualnog zaustavljanja progresije bolesti. Biomarkeri koji se
koriste predstavljaju vrlo dostupnu i efektivnu metodu u praenju stepena oksidativnog stresa to
nam moe pokazati aktivnost bolesti. Idealni bi bili uzorci jetre ali je to neizvodivo za pacijente
pa se stoga ispituju razliiti enzimski sistemi u urinu kao i antioksidansi. Porast jednih, odnosno
pad drugih ukazuje na rast slobodnih kiseonikih radikala u organizmu a njihove posljedice su
nam dobro poznate i istraene. Jo samo da ih okrenemo u svoju korist.

5.0. Literatura
1- Brkic S et al. Virusne infekcije i oksidativni stres(2010.); [online] preuzeto sa
http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0042-8450/2010/0042-84501012015B.pdf
21.12.2015.

~ 12 ~

dana

2- Stankovic M, Radovanovic D, Oksidativni stres i fizicka aktivnost(2012.)

preuzeto sa
3- DocsSlide,

[online]

http://www.sportlogia.com/no5/srp1.pdf dana 21.12.2015.

Oksidacijski
stres(2012.);
[online]
preuzeto

http://documents.tips/documents/oksidacijski-stres.html dana 21.12.2015.

4- Hepatos, Hepatitis B i C-osnovne injenice(2014.); [online]

preuzeto

http://www.hepatos.hr/o-hepatitisu/hepatitis-b-i-c-osnovne-injenice.html
21.12.2015.
5- Belupo,

Oksidacijski

stres(2015.);

http://www.belupo.com/Default.aspx?sid=4763

[online]

sa

preuzeto

sa
dana
sa

dana 21.12.2015.

6- Paracha UZ et al. Oxidative stress and hepatitis C virus(2015.);

[online]

preuzeto

sa

http://virologyj.biomedcentral.com/articles/10.1186/1743-422X-10-251
dana 21.12.2015
7- Maki A et al. Predictive power of biomarkers of oxidative stress and inflammation in
patients with hepatitis C virus-associated hepatocellular carcinoma.(2007.); [online]
preuzeto sa http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17195915 dana 21.12.2015.
8- Emerit I et al. Clastogenic factors as biomarkers of oxidative stress in chronic hepatitis C.
(2000.); .); [online] preuzeto sa http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11025369 dana
21.12.2015.
9- Kokoglu OF et al., Oxidative Stress Biomarkers in Urine of Patients with Hepatitis B and
C(2012.);

[online]

preuzeto

http://www.balkanmedicaljournal.org/sayilar/75/buyuk/7.pdf

sa

dana 21.12.2015.

10-Halliwell B, Why and how should we measure oxidative DNA damage in

nutritional studies? How far have we come?(2000.); [online] preuzeto
sa

http://ajcn.nutrition.org/content/72/5/1082.full

21.12.2015.

~ 13 ~

dana