‫فصلنامة تحقيقات جغرافيايي‬ ‫‪2‬‬

‫دكتر حسين شكويي وتأثير او بر جغرافياي ايران‬

‫در هر عصر و هر جامعه ودر هر رشته علمي افراد معدودي وجود دارند كه با‬
‫كارها و تالش‌هاي خود بر مسير جريان آن جامعه و آن رشته علمي تأثير گذارند و تالش‬
‫آن‌ها روند حركت به سوي تكامل را تسريع مي‌كند‪ .‬دكتر حسين شكويي يكي ازآن افرادي‬
‫است كه تالش‌هاي او اثر بسيار مثبت وسازنده‌اي بر علم جغرافيا و جامعه جغرافيدانان‬
‫ايران داشته است‪.‬‬
‫دكتر شكويي از چند ديدگاه تأثير عميقي بر دانش جغرافياي ايران داشته است‪:‬‬
‫‪ -1‬در زمينه فلسفه جغرافيا‬
‫زير بناي هر علمي فلسفه ومباحث فلسفي آن علم است‪ .‬جغرافيا كه يكي از عميقترين‬
‫و قديمي‌ترين دانش‌هاي بشري است‪ ،‬بر مبناي اصول و مبناي فكري خاصي بنا نهاده شده‬
‫است و هر جامعه و هر گروه خاص فكري نيز بر مبناي زير ساخت‌هاي فكري و فلسفي‬
‫خود اين دانش را تفسير و تعبير كرده است‪.‬‬
‫مسلمانان‪ ،‬مسيحيان‪ ،‬شونيست‌ها‪ ،‬فاشيست‌ها‪ ،‬نازي‌ها‪ ،‬سوسياليست‌ها‪ ،‬كمونيست‌ها‪،‬‬
‫نئوكمونيست‌ها و ‪ . . .‬هر كس با تفكر ويژه خود‪ ،‬به تفسير علم جغرافيا و دخل و تصرف‬
‫در فضا و مكان پرداخته‌اند‪ .‬آمايش سرزمين و تراكم و پراكنش عوامل توليد و مصرف‬
‫(مزارع‪ ،‬باغات‪ ،‬صنايع‪،‬خطوط راه آهن‪ ،‬جاده‌ها‪ ،‬فرودگاه‌ها‪ ،‬شهرها‪ ،‬بندرها و غيره) بر‬
‫مبناي تفكرات و ديدگاه‌هاي فلسفي سامان‌دهي شده‌اند‪.‬‬
‫بدون شناخت بنيادهاي فكري‪ ،‬درك و تحليل وضع موجود و طراحي آينده كاري غير‬
‫ممكن است‪ .‬جغرافياي ايران كه تا قبل ازدهه ‪ ،1350‬فاقد تفكرات فلسفي ‪1‬بود با تالش و‬
‫همتدكتر حسينشكويي روزنه‌هايفلسفي بر رويآنباز شد و دانشجوياناينرشته با‬
‫مباحثفلسفي و پارادايم جغرافيا آشنا شدند‪ .‬بدون ترديد هر جغرافيداني كه در ايران‬
‫به تحليل منطقيپديده‌هاي جغرافيا و تحليل فضايي بپردازد‪ ،‬مستقيم و غيرمستقيم تحت‬
‫تأثير كتاب‌هاو مقاالتو ترجمه‌هاي دكتر شكويي خواهد بود‪.‬‬
‫علم جغرافياي ايران حداقل از طريق فلسفه جغرافيا تحت تأثير تالشهاي ارزنده دكتر‬
‫شكويي خواهد بود‪ .‬اميد است در جاي ديگر به تأثير دكتر شكويي بر تحوالت فكري‬
‫جغرافياي ايران پرداخته شود‪.‬‬

‫‪ --1‬شكويي‪ ،‬حسين ‪ :‬جغرافيدان ايران و مسائل مهم جامعه ما ‪ :‬مجموعه مقاالت سمينار جغرافي شماره ‪ 1‬به كوشش‬
‫محمد حسين پاپلي يزدي‪ ،‬آستان قدس ‪ 1365‬صفحات ‪. 61-75‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1118‬‬
‫دكتر حسين شكوئي و تأثير او بر جغرافياي ايران‬
‫‪8‬‬
‫‪ -2‬از طريق ارائه يك جغرافياي انسان‌گرا‬
‫دكتر حسين شكوئي ذاتا ً داراي روحي حساس و انسان‌گرا است‪ ،‬لطافت طبع و نوع‬
‫دوستي اين مرد شريف باعث شده است كه او در تحقيقات ميداني و كارهاي علمي هميشه‬
‫به جغرافياي مستضعفان و شوربختان و استعمار و استثمارشدگان توجه كند‪.‬‬
‫كتاب‌هايي چون حاشيه نشينان شهري ‪ ،1355‬مقاالتي چون خانه‌هاي ارزان قيمت و‬
‫سياست مسكن‪ ،‬تنگناها در انتقال حاشيه‌نشينان تبريز و فرازها و جمالت و صفحات متعدد‬
‫كتاب‌هاي او حاكي از جهت‌گيري دكتر حسين شكوئي به نفع محرومين روي زمين است‪.‬‬
‫در علمي كه بسياري از تحليل‌گران به نام بين‌المللي‪ ،‬دانش و تحليل‌هاي علمي خود‬
‫را كه متكي به آمار و ابزارهاي پيشرفته است در اختيار استعمارگران و اربابان ثروت و‬
‫سرمايه گذارده‌اند و از آن طريق خود به ثروت‌هاي كالن دست يافته‌اند‪ ،‬در كنار‬
‫محرومان‪ ،‬فقيران‪ ،‬حاشيه‌نشينان و بي‌خانمان‌ها بودن خود ارزشي بسيار واالست‪ .‬دكتر‬
‫حسين شكوئي پيام حمايت از محرومان را در سراسر نوشته‌ها‪ ،‬كتاب‌ها و ترجمه‌هايش به‬
‫نسل جديد جغرافيدان كشور منتقل كرده است‪.‬‬
‫اين با ارزش‌ترين و شيرين‌ترين تالش دكتر حسين شكوئي است‪.‬‬
‫‪ -3‬از طريق ايجاد ساختارهاي مديريتي‪ 0‬وبرنامه‌ريزي‬
‫دكتر حسين شكوئي از سال ‪ ،1364‬مسؤول كميته برنامه‌ريزي جغرافيا در شوراي‬
‫انقالب فرهنگي بوده است و از اين طريق با همكاري نمايندگان جغرافياي كشور تالش‬
‫گسترده‌اي را براي پياده سازي ساختار نوين علم جغرافيا در ايران نموده است‪.‬‬
‫در حقيقت دكتر حسين شكوئي يكي از عمده‌ترين معماران نوسازي جغرافياي ايران و‬
‫يا يكي از فعاالن گذر علم جغرافيا از سنت به مدرنيته و پست مدرنيته است‪.‬‬
‫براي انجام ايجاد تحول در علم جغرافياي سنتي ايران كه بر مبناي تعاريف سنتي‪،‬‬
‫ابزار‪ ،‬روش‌ها و هدف‌هاي سنتي سامان‌دهي شده بود نياز به افرادي با دانش علمي و‬
‫فني‪ ،‬تجربه كافي‪ ،‬مردم داري و صبر و شكيبايي است‪ .‬پايداري دكتر حسين شكوئي در‬
‫تصدي مسؤوليت كميته برنامه‌ريزي جغرافيا و صبر و تحمل و استقامت او در ايجاد‬
‫نوسازي و تحول در دروس كامالً توصيفي به دروس تحليلي‪ ،‬از ايجاد تعادل بين پاسداران‬
‫جغرافياي سنتي و داوطلبان مدرن سازي سريع اين علم و سالم نگه داشتن روند تحول اين‬
‫علم در ايران درخور ستايش است‪.‬‬
‫تالش دكتر حسين شكوئي در ايجاد گروه جغرافياي دانشگاه تربيت مدرس و پرورش‬
‫‪1118‬جغرافيا كه بتواند تحول در اين دانش پديد آورند‪ ،‬خود جاي تمجيد بسيار دارد‪.‬‬
‫نخبگان‬
‫‪ 9‬دكتر حسين شكوئي همه تالش‌هاي ممكن را براي مدرن سازي جغرافياي ايران انجام‬
‫داده است‪.‬او به انتقال انديشه‌هاي فلسفي و علمي پرداخت كه زير ساخت اين تحول است‪.‬‬
‫او ساختار برنامه‌ريزي دروس را به نحوي تنظيم كرد كه به آرامي اين تحول صورت‬
‫گيرد‪ .‬او تالش كرد كه با تشكيل گروه جغرافياي دانشگاه تربيت مدرس‪ ،‬بخشي از نيروي‬
‫انساني الزم براي اين تحول را پرورش دهد‪.‬‬
‫در حقيقت او در تبيين ايدئولوژي در ايجاد بستر قانوني‪ ،‬در ايجاد ساختار و در ايجاد‬
‫عوامل اجرا در اين تحول سهم اول را به عهده داشته است‪.‬جغرافياي ايران تا ابد وام دار‬
‫اين مرد شريف است‪ .‬اميد است كه قدر او را بدانيم‪.‬‬
‫در اينجا پيشينة‌ علمي دكتر حسين شكوئي در حدي كه در اختيار فصلنامه بوده است‬
‫آورده شده است‪.‬‬
‫خدا نگهدارش باد و هميشه شاد و سربلند باشد‪.‬‬
 ‫فصلنامة تحقيقات جغرافيايي‬ ‫‪4‬‬
‫دكتر محمد حسين پاپلي يزدي‬
‫سوابق تحصيلي‪ 0‬و علمي‬
‫دكتر حسين شكوئي در سال ‪ 1312‬در تبريز متولد شده است ‪ .‬ايشان دورة كارشناسي‬
‫رشته تاريخ و جغرافيا را سال ‪ 1337‬در دانشگاه تبريز‪ ،‬كارشناسي ارشد رشته جغرافياي‬
‫انساني را سال ‪ 1346‬در دانشگاه تهران و دورة دكتري جغرافياي انساني را سال ‪1358‬‬
‫در دانشگاه استانبول تركيه به پايان رسانيده‌اند‪.‬‬
‫سوابق شغلي‬
‫دكتر حسين شكوئي از سال ‪ 1346‬تا ‪ 1355‬در دانشگاه تبريز استاديار بوده‌اند‪ .‬از‬
‫سال ‪ 1364‬در دانشگاه تربيت مدرس تهران با درجه دانشياري مشغول به تدريس بوده‌اند‪.‬‬
‫دكتر حسين شكوئي از سال ‪ 1370‬نيز در همان دانشگاه به درجه استادي نائل شده است‪.‬‬
‫ايشان عضو پيوسته فرهنگستان علوم و عضو انجمن جغرافيايي ايران نيز مي‌باشند‪.‬‬
‫دكتر حسين شكوئي عضو هيأت تحريريه مجالت علمي محيط زيست دانشگاه تهران‪،‬‬
‫پژوهش‌هاي جغرافيايي دانشگاه تهران‪ ،‬فصلنامه تحقيقات جغرافيايي و مجله مدرس را نيز‬
‫هستند‪.‬‬
‫كتاب‬
‫‪ -1‬فلسفه جغرافيا‪ ،‬انتشارات مؤسسة تحقيقات اجتماعي و علوم انساني‪ ،‬دانشگاه‬
‫تبريز‪.1349 ،‬‬
‫‪ -2‬جغرافياي شهري‪( ،‬جلد اول و دوم )‪ ،‬انتشارات مؤسسه تحقيقات اجتماعي و علوم‬
‫انساني دانشگاه تبريز‪.1351 ،‬‬
‫تبريز‪،‬‬
‫‪1119‬‬ ‫‪ -3‬شهرك‌هاي جديد‪ ،‬انتشارات مؤسسه تحقيقات اجتماعي و علوم انساني دانشگاه‬
‫‪.1353‬‬
‫‪ -4‬حاشيه‌نشينان شهري‪ ،‬انتشارات مؤسسه تحقيقات اجتماعي و علوم انساني دانشگاه تبريز‪،‬‬
‫‪.1355‬‬
‫‪ -5‬محيط زيست شهري‪ ،‬انتشارات مؤسسة تحقيقات اجتماعي و علوم انساني دانشگاه تبريز‪،‬‬
‫‪.1358‬‬
‫‪ -6‬جغرافياي كاربردي و مكتب‌هاي جغرافيايي‪ ،‬انتشارات آستان قدس‪.1365 ،‬‬
‫‪ -7‬جغرافياي اجتماعي شهرها‪ ،‬انتشارات جهاد دانشگاهي‪.1366،‬‬
‫‪ -8‬ديدگاه‌هاي نو در جغرافياي شهري‪ ،‬سازمان سمت‪.1373 ،‬‬
‫‪ -9‬انديشه‌هاي نو در جغرافيا‪ ،‬گيتاشناسي‪.1375 ،‬‬
‫مقاالت علمي چاپ شده در مجالت علمي و پژوهشي‬
‫‪ -1‬مقدمه‌اي بر جغرافياي شهري‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات وعلوم انساني تبريز‪ ،‬شماره‬
‫‪.1346 ،3‬‬
‫‪ -2‬جغرافيا و مفاهيم جغرافيايي‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪ ،‬شماره‬
‫چهار‪ ،‬زمستان ‪.1346‬‬
‫‪ -3‬اصطالح‌ومفهوم خاورميانه‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات وعلوم انساني تبريز‪ ،‬شماره‌يك‪،‬‬
‫‪.1347‬‬
‫‪ -4‬چهره وبافت شهرهاي خاورميانه‪ ،‬مجله‌دانشكده ادبيات وعلوم‌انساني تبريز‪ ،‬ش‬
‫‪.1349 ،93‬‬
‫‪ -5‬سير تكويني جغرافياي شهري‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات وعلوم انساني تبريز‪ ،‬ش‬
‫‪.1350 ،97‬‬
‫‪ -6‬مؤسسات و انجمن‌هاي جغرافيايي‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪،‬‬
‫شماره ‪ ،104‬سال ‪.1351‬‬
‫‪5‬‬ ‫دكتر حسين شكوئي و تأثير او بر جغرافياي ايران‬

‫‪ -7‬جغرافياي مرض سرطان‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪ ،‬شماره‬
‫‪.1352 ،105‬‬
‫‪ -8‬مقدمه‌اي بر جغرافياي جهانگردي‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪،‬‬
‫شماره ‪ ،106‬سال ‪.1352‬‬
‫‪ -9‬جغرافياي بزرگ بازارها‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪ ،‬شماره ‪ ،107‬سال‬
‫‪.1352‬‬
‫‪ -10‬جغرافيا و هنر‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تبريز‪ ،‬شماره ‪ 108‬سال‬
‫‪.1352‬‬
‫‪ -11‬جغرافياي پزشكي و روش تحقيق در آن‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني‬
‫تبريز‪ ،‬شماره بهار‪.1354 ،‬‬
‫‪ -12‬خانه‌هاي ارزان قيمت و سياست مسكن‪ ،‬مجله جغرافيدانان ايران‪ ،‬شماره ‪ ،2‬سال‬
‫‪.1357‬‬
‫‪ -13‬كاربردها و تحوالت جغرافياي انساني در پنج سال گذسته‪ ،‬مجله دانشكده ادبيات‬
‫و علوم انساني تبريز‪ ،‬شماره بهار‪ ،‬سال ‪.1357‬‬
‫‪ -14‬استراتژي توسعه و برنامه ريزي شهري‪ ،‬مجله مدرس‪ ،‬شماره ‪ ، 3‬سال ‪.1370‬‬
‫‪ -15‬جغرافيا و مذهب‪ ،‬فصلنامه تحقيقات جغرافيايي‪ ،‬شماره ‪ ، 30‬سال ‪.1372‬‬
‫‪ -16‬نظريه هاي جغرافيايي و برنامه ريزي در تبيين مسائل شهري‪ ،‬فصلنامه‬‫‪1119‬‬
‫تحقيقات جغرافيايي‪ ،‬شماره‪ ،32 ،‬سال ‪.1373‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -17‬كاركرد شهرهاي مياني در توسعه ناحيه اي‪ ،‬با همكاري اشرف السادات باقري‪،‬‬
‫مجله مدرس‪ ،‬شماره ‪ ، 8‬سال ‪.1377‬‬
‫فهرست مقاالت‪ 0‬ارائه شده در مجامع علمي‬
‫‪ -1‬تنگناها درانتقال حاشيه‌نشينان تبريز‪ ،‬چهارمين‌كنگره جغرافيدانان ايران‪ ،‬دانشگاه‬
‫مشهد ‪.1357‬‬
‫‪ -2‬جغرافيا و برنامه ريزي‪ ،‬همايش پژوهش‌ها و قابليت‌هاي علم جغرافيا در عرصه‬
‫سازندگي‪ ،‬مؤسسه جغرافيا‪ ،‬دانشگاه تهران‪ ،‬اسفند ‪ ،1378‬صفحات ‪.245-257‬‬
‫عناوين پايان‪ 0‬نامه‌هاي تحت راهنمايي‪ 0‬دكتر حسين شكوئي‬
‫الف)كارشناسي ارشد‪:‬‬
‫‪ -1‬تحليل عملكرد فضايي‪ -‬مكاني شهر بيرجند و تعيين حوزه نفوذ آن‬
‫‪ -2‬بررسي روابط و اثرات مادر شهر تهران بر مناطق اقماري‬
‫‪ -3‬تحليل فضايي الگو‌هاي توسعه فيزيكي شهر كرمان‬
‫‪ -4‬بررسي تحوالت شهري و شهرنشيني در كازرون‬
‫‪ -5‬بررسي كاركردهاي بخش مركزي رشت ‪ -6‬تحليل روابط شهر و روستا‬
‫‪ -8‬بررسي كاركردهاي‬ ‫‪ -7‬سازمان‌دهي سكونتگاه‌هاي روستايي‬
‫اسالم‌شهر‬
‫‪ -10‬آلونك‌نشيني دربخش‬ ‫‪ -9‬بررسي بخش مركزي شهر قم‬
‫مركزي‌كرج‬
‫‪ -11‬بررسي تحوالت كاركردي بازار كرمان‬
‫ب) دكتري‬
‫‪ -1‬سازمان‌دهي نظام عملكردي شبكه سكونتگاهي و نقش آن در تعادل منطقه‌اي ‪ ،‬روستايي‬
‫‪ -2‬تحليل مشاغل غير رسمي شهرها در ارتباط با مهاجرت‌هاي روستايي‬
‫‪ -3‬الگوي مناسب براي مكان گزيني مراكز خدمات شهري‬
‫‪ -4‬فرآيند عرضه زمين و نقش آن در توسعه شهري ايران‬
 ‫فصلنامة تحقيقات جغرافيايي‬ ‫‪6‬‬

‫‪ -5‬نقش شهرهاي كوچك در توسعه منطقه‌اي‬

‫‪ -6‬نقش شهرهاي جديد در روند شهرنشيني ايران‬
‫‪ -8‬ساخت اكولوژيك‬ ‫‪ -7‬كاركرد شهرهاي مياني در توسعه ملي‬
‫شهرهاي مياني‬
‫‪ -10‬توسعه پايدار شهري‬ ‫‪ -9‬ارزيابي توسعه پايدار در توسعه شهري‬
‫‪ -12‬مسكن در تهران‬ ‫‪ -11‬فضا و نابرابري اجتماعي‬