QUAESTIO LIV, ARTICULUS I

quod actio quae transit

in aliquid extrinsecum, est realiter media inter
agens et subiectum recipiens actionem. Sed actio
quae manet in agente, non est realiter medium
nter agens et obiectum, sed secundum modum
AD TERTIUM DICENDUM

significandi tantum: realiter vero consequitur unionem obiecti cum agente. Ex hoc enim quod intellectum fit unum cum intelligente, consequitur
intelligere , quasi quidam effectus differens ab
utroque.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus est. Tantummodo requirit ut notetur
essentia, et non pro esse substantiali angeli supponit. Et quod ista quaestio est cum philosophis tenentibus in substantiis immaterialibus omnino ,
quales sunt Intelligentiae, nullum es se accidens; utAverroes
tenet, in XII Metaphys., comm. xxv.
II. In corpore una conclusione responsiva, tripliciter probata, respondetur. Est autem conclusio talis: N ec intelligere,
nec actio cuiuscumque creaturae, est eius substantia. - Haec
conclusio habet duas partes: altera est de intelligere respectu
angeli; altera est de quacumque actione , respectu cuiuscumque substantiae creatae. Et prima quidem ratione utramque partem intendit s. Thomas probare: duabus vero reli* Cf. num. x1, quis *, circa intelligere persistere.
XXVIII.
Est ergo prima ratio talis. Solus actus purus est sua
actualitas: solus Deus est actus purus: ergo solus Deus
est sua actualitas. Sed agere est propria actualitas virtutis,
quemadmodum es se est propria actualitas essentiae: igitur
solus Deus est suum esse et suum agere. - Maior propositio habet duas exponentes: scilicet, Actus purus est sua
actualitas; et, Nihil aliud ab actu puro est sua actualitas.
Et quoad han e secundam, probatur in littera sic. Omne aliud
ab actu puro habet aliquid potentialitatis admixtum: ergo
non est sua actualitas, qua actualitas potentialitati repugnat.
III. Circa hanc rationem, dubium occurrit de veritate
assumptarum propositionum, efficaciaque earundem ad propositum inferendum. Et ratio dubitandi est, qua aut propositiones assumptae intelligendae sunt formaliter, aut materialiter. Siformaliter, duo inconvenientia sequuntur. Primum
est, quod prima exponens maioris implicat in adiecto, dicens,
actus purus est sua actualitas. Quoniam si est sua actualitas formaliter loquendo , ergo aliquid puri actus habet
rationem actuantis, et aliquid habet rationem eius quod
actuatur. ~ Tenet sequela: quia ratio formalis actus est respectiva; et si ad intrnseca rei terminatur, ut hic dicitur
per illud pronomen sua, necesse est quod terminus eius,
scilicet poten tia vel potentiale, sit in eodem. Et sic non
est actus purus.
Secundum inconveniens est, quod actio et virtus, esse et
es senta, formaliter et communissime sumpta, ex propriis
rationibus formalibns vindicarent sibi hoc, quod alterum
scilicet, puta actio, esset actualitas alterius, scilicet virtutis;
et similiter esse respectu essentiae. Patet sequela: quia super hac propositione fundatur processus s. Thomae, ut
patet in littera, si formaliter intelligatur. - Et confimatur:
quia cum dicit s._ Thomas, actio est propria actualitas virtutis, sicut esse essentiae, aut intendit de eis in communi,
aut in speciali. Non in speciali, quia non potuisset ex hoc
arguere communiter ad Deum et creaturam, ut fecit: ergo
in communi. - Quod autem concedere hanc propositionem
sit inconveniens, ex eo patet, quia sequeretur quod in quocumque ista formaliter invenirentur, alterum esset actus,
et alterum potentia: alioquin secundum suas rationes formales in eo non essent.
Si vero intelligendae sunt materialiter, tune etiam duo
sequuntur inconvenientia. Primo, petitio principii in maiore,
dicendo, solus actus purus est sua actualitas, idest operato: hoc est enim quod vertitur in dubium; et quod a
sectatoribus oppositae opinionis negatur, ut patet de Averroe, XII Metaphys., comm. xxv. - Secundo, nullitas precessus s. Thomae. Non enim facile esset fingere quomodo
processus iste apparentiam aliquam_, ne dicam veritatem,
haberet, si ratio actus et potentiae praecidatur: cum totus
super bis fundetur.
* Cf. num. u, fin.
IV. Circa secundam exponentem maioris *, scilicet, Nihil
aliud ab actu puro est su a actualitas, dubium occurrit:
ITULUS

T quod substantia pro

quoniam inefficax videtr eius prbatio. Nam aut intendit

hic concludere distinctionem formalem tantum; aut formalem et- realem simul. Non primum, quia ex hoc non haberetur intentum, ut de se patet: ergo secundum. Sed hoc
non sequitur. Tum quia illa propositio assumpta, Actualitas potentialitati repugnat, est vera de identitate formal,
non autem reali: stat enim quod eadem res sit actualis et
potentialis, ut patet de ipsa essentia angeli, quae actualitas
quaedam est, et potentialis ad existentian1.. - Tum qua ex
habere aliquid potentiae admixtum, non sequitur exclusio
omnis actualitatis, sed purae tantum: non enim valet, A
habet aliquid de potentia permixtum, ergo non est actus;
sed, ergo non est actus purus. Et tamen s. Thomas hoc
assumpsit, dicens :- quidquid habet aliquid potentiae ,_ non
est sua actualitas.- Et confirmatur ex illo verbo sua, quod
dem importat quod propria, sic. Propria actualitas rei habentis aliquid potentiae admixtum, est defectiva et quodammodo potentialis, cum non sit actus purus: ergo nullam
habet repugnantiam ut identificetur rei quae sic est actus,
quod habet aliquid potentiae admixtum. Patet sequela, propter proportionem quam habent ad invicem.
V. Ad evidentiam huius rationis s. Thom-ae, sciendum
est primo, quod duae rationes formales quadrupliciter se
habere possunt ad identitatem realem.-Aut enim ex seipsis
vindicant sibi identitatem realem: et istae in quocumque
inveniuntur, sunt eaedem realiter, ut ratio entis et ratio boni,
et similia. - Aut ex seipsis vindicant non-identitatem seu
distinctionem realem, ut ratio albedinis et dulcedinis : et
tales in quocumque inveniuntur, distinguuntur realiter. Aut ex seipsis neutrum sibi vindicant. Et hoc dupliciter
contingit: quia quaedam indifferenter se habent ad identitatem et diversitatem realem; quaedam vero magis ad diversitatem quam identitatem declinant. Sunt enim quaedam
rationes formales rerum, quae nec ex. seipsis, nec ex conditionibus quae comitarentur eas si invenirentur sib ipsis
derelictae, aliquam per se unionem haberent; ut patet derationibus iustitiae et sapientiae.- Quaedam vero sunt, quae
quamvis ex seipsis neutrum sibi vindicent, tamen ex seipsis aliquam nter se sibi vindicant per se coniunctionem ;
et ex conditionibus concomitantibus eas, quantum est ex
parte ipsarum, si solae invenirentur, coniunctio illa realem
distinctionem exigeret extremorum. Et tales sunt rationes
virtutis et operationis. Nam nec ex seipsis identitatem realem habent: alioquin in omnibus essent idem realiter. Nec
ex se ipsis diversitatem habent realem: alioquin in Deo
distinguerentur realiter. Nec ex seipsis abstrahunt ab omni
coniunctione inter se: immo et ex seipsis habent coniunctionem quandam per se, quasi ut propria perfectio et id
cuius est illa perfectio. Et si rationes istae solae considerentur, quantum ex earum meritis pendet, coniunctio ista
non est aliter per se quam per naturam actus et potentia e:
nullo enim alio modo , etiamsi :fingendi daretur licentia,
imaginari potest talium per se coniunctio. Ex hoc autem
quod coniungerentur per se ut actus et potencia, sequitur
ulterius quod distinguerentur realiter: si enim essent realiter dem, iam essent coniuncta identice; et sic neutrum
esset -actus alterius. Quamvis enim posset forte intelligi ut
actus sui ipsius, intelligendo unum ut duo, impossibile tamen est ut idem sit actus sui ipsius: in coniunctione au-tem aliquorum per se ut actus et potentiae, alterum non
solum intelligitur, sed est vere actus, et alterum vere potentia illius.
VI. Sciendum est secundo, quod aliqua duo habere se
ut .actum et potentiam, contingit dupliciter: scilicet formaliter, et virtualiter. Formaliter quidem, quando alterum ita.
invenitur in re alteri coniunctum, quod actuat secundum

QUAESTIO LIV, ARTICULUS I

rem reliquum. Virtualiter autem, quando aliqua duo identice quidem sunt unum, habent tamen tales rationes formales, quae si coniungerentur, abstrahendo ab eo ex quo
habent quod sint unum identice, alterum reliquum secundum rem actuaret. Et hoc modo se habent virtus et operatio: nam in quibusdam actualiter operatio virtutem secundum rem actuat, et virtus operativa per illam perficitur,
ut patet in nobis ; in quibusdam vero virtus et operatio
eadem res sunt, ac per hoc operario virtutem secundum
rem perficere nequit. Non perdit tamen operatio ex hoc,
quin sit tale ens quod, si non praeveniretur ab identificante
ipsam cum virtute, actuaret, secundum rem, illam. Et propterea potest dici quod se habent ad invicem tune sicut
actus et potentia virtualiter, seu conditionaliter. Quem.admodum aetrnitas et 1mmutabilitas, dicimus quod se habent sicut causatum et causa, non formaliter , quia aeternitas non causatur secundum rem ex immutabilitate, quia
sunt idem; sed virtualiter, quia si causaretur, ex immutabilitate causaretur.
VII. Ex his autem patent et vis rationis s. Thomae, et
responsio ad obiecta. Vis quidem rationis * in hoc consistit.
* Cf. num. n.
Quae se habent ut proprius actus et propria potentia, non
sunt idem nisi in actu puro: virtus et operatio se habent
ut proprius actus et propria potentia: ergo. - Maior fundatur super hoc , qua talia in quocumque inveniuntur cum
ratione actus et potentiae, in ter se distinguuntur realiter.
Ergo , a destructione consequentis, si non distinguuntur
realiter, non salvantur coniuncta ut proprius actus et propria potentia. Ergo aut utrumque in illo habebit rationem.
potentiae, quod est impossibile: aut utrumque rationem
actus.- V el: ergo illud in quo talia identificantur absque remansione actus et potentiae, aut est actus purus, et habetur intentum; aut est potentia pura: sola enim haec duo,
per se loquendo, sunt propriae rationes et causae excludentes permixtionem actus et potentiae. Sed impossibile
est quod sit pura potentia: quia talis nec formaliter nec
virtualiter continet actum; immo est imperfectissimum
omnium entium. Ergo est actus purus, qui eminenter continet in se et rationem actus et rationem potentiae; et ex
eo quod actus, actualitatem habet; ex eo vero quod purus,
imperfectionem omnem potentialitatis excludit.
VIII. Ad obiecta vero in oppositum * dicitur, quod pro Cf. num. m.
positiones assumptae intelligendae sunt formaliter: sed cum
formali intellectu propositionuni stat distinctio supra * di* Num. vr.
cta de actualiter et virtualiter, ut patet in exemplo adducto et similibus. Et expresse etiam docetur ab Aristotele
*Cap. n, n.7, 9 in II Caeli *, qui hanc propositionem, motus caeli incipit
ab oriente, non materialiter, sed formaliter sustinens, exponit dupliciter: scilicet actualiter, et sic dicit quod est falsa,
quia apud ipsum, motus caeli nunquam incoepit; vel virtualiter, idest, si inciperet, ab oriente inciperet, et sic dicit
esse veram. Similiter igitur in proposito, actus purus est
sua actualitas distingu potest, formaliter intellecta, actualiter, vel virtualiter: et primo modo videtur implicare, ut
obiiciendo tactum est; secundo vero modo est verissima.
Et procul dubio ad hunc sensum fiunt huiusmodi propositiones a doctoribus: non enim intendunt die ere quod actus
purus sit id quod ipsum actuat; sed sit id quod ipsum
actuaret, si actuabilis esset. Sicut cum dicimus quod Deus
sit sua perfectio, non intendimus quod Deus sit id quod
perficit ipsum; sed quod ipsum perficeret, si esset perfectibilis.
Illa vero propositio communis, operatio et virtus se
habent ut actus et potentia, de virtute et operatione in
communi intelligitur: sed utendum est eadem distinctione,
scilicet actualiter vel virtualiter. Et sic non sequitur vel
quod in Deo inveniantur cum ratione actus et potentiae;
vel quod ratio sit inefficax: quoniam, ut ostendendo vim
Num. VI, vrr. rationis declaravimus *, hoc sufficit.
IX. Ex his quoque patet quid ad secundam dubitationem * dicendum sit. Unica siquidem distinctione omnia sol* Cf. num. rv.
vuntur: scilicet quod aliud est loqui de actu et potentia
absolute; et aliud de actu proprio et potentia propria.
Quamvis enim una res quae non sit actus purus , possit
habere rationem actus et potentiae respectu diversorum ;
SmmAE THEOL.

D.

THo~IAE T.

II

impossibile tamen est quod una res sit proprius actus et

propria potentia, nisi sit actus purus, qui haec eminenter
praehabeat: quoniam si actualiter inveniuntur, distinguerentur realiter, aut idem esset proprius actus sui ipsius,
quod non est intelligibile. Dicitur ergo quod intendit s. Thomas inferre distinctionem realero: et quod illa propositio,
actualitas potentialitati repugnat, est vera quoad identitatem
realero, si potentialitas propriae actualitati, de qua loqu1mur, comparetur. - Et similiter, quamvis ista consequentia
non valeat, A habet aliquid pot~ntialitatis admixtum, ergo
non est actualitas aliqua; valet tamen ista, ergo non est
propria actualitas, respectu cuius est potentialis. - Et similiter, quamvis nihil prohibeat rem habentem aliquid potentiae esse actum defectivum, impossibile tamen est esse
suum actum, quamvis defectivum: quia iam, ut pluries
dictum est, actus suus non esset, quamvis intelligeretur.
X. Adverte tamen diligenter quod praedictae propositiones dupliciter possunt applicari ad intentum s. Thomae.
Primo, ad ostendendum. quod angelus non sit sua operatio,
quia est potentialis respectu illius. Et sic in hoc processu
supponeretur angelum esse in potentia respectu operationis: et probatur ex hoc distinctio realis ab eadem. - Secundo,
ad ostendendum quod in angelo non est ratio identificationis inter virtuteni. et operationem, quae se habent ut
proprius actus et propria potentia. Et secundum hoc, supponitur angelum non esse actum purum: et probatur distinctio realis angeli a sua operatione, quia ratio identitatis actus et potentiae propriae illius actus, non est nisi
puritas actus. Et ad hoc, non ad primum, applicandae sunt
propositiones adductae: quoniam primo modo supponeretur quodammodo probandum; secundo vero, efficax redditur processus, ut patet ex dictis.
XI. Secunda ratio * est ducens ad impossibile, sic. Si
intelligere angeli esset eius substantia, ergo esset subsistens:
ergo unum tantum: ergo unus angelus negue distingueretur ab altero, neque a Deo. - Secunda consequentia probatur: quia intelligere subsistens non potest esse nisi unum.
Quod probatur: quia nullum abstractum subsistens potest
esse nisi unum.
XII. Circa harre rationem multiplex dubitatio occurrit.
Primo, dubitatur circa primam consequentiam, scilicet: Si
intelligere angeli esset substantia eius, esset subsistens. Aut
enim ibi sumitur subsistere simpliciter. Et sic ista quidem
consequentia est oprima: quoniam de substantia completa,
de qua hic est sermo, loquendo, ista categorica est necessaria, substantia est subsistens. Sed secunda consequentia
tune nihil valet, scilicet, Est subsistens, ergo unum tantum,
uf in sequenti dubio patet. - Aut ibi sumitur subsistere
in seipso, praecidendo omne posterius. Et sic consequentia
ista nihil valet: qua ista categorica non est necessaria,
sed contingens, substantia est subsistens in seipsa abstracte. Perfectio namque simpliciter substantiae nomine importata, indifferenter se habet ad subsistendum in seipsa,
ut contingit in Deo; et ad subsistendum in aliquo contrahente ipsam ad naturam. permixtam potentiae, ut contingit
in angelis et aliis completis substantiis; sicut intelligere
contingit esse substantia, puta in Deo, et accidens, puta:
in nobis.
XIII. Secundo, dubitatur anilla consequentia: Intelligere
angeli est subsistens, ergo unum tantum, intelligenda sit
gratia materiae, vel gratia formae. Non gratia formae, quia
non tenet in omnibus. Non enim valet, A est subsistens,
ergo non est nisi unum specie et numero (de tali enim
unitate est hic sermo ), ut patet de praedicatis quidditativis
ipsarum substantiarum: tale enim est commune pluribus
substantiis secundum speciem, et tamen subsistit; non enim
inficiari potest quin aliquod praedicatum essentiale sit commune pluribus angelis , et tamen subsistat in eis. Et sic
non valet, talis res est subsistens, ergo est una tantum
specie et numero. Similiter, si essent albedo et nigredo subsistentes, non valeret, color est subsistens, ergo est unum
tantum secundum speciem et numerum.
Nei: etiam gratia materiae. Tum quia oporteret assignare
illam conditionem in intelligere angeli, ratione cuius teneret: quod hic nori. fit. - Tum quia probatio assumpta in
6

* Cf. num. rr.

42

Cf. num.praec.

QUAESTIO LIV, ARTICULU S I

littera est universalis, ac per hoc significans quod non gratia

materiae est sermo.
XIV. Tertio, circa illam categoricam assumptam, ad
probationem secundae consequentiae, scilicet: Intelligere
subsistens non potest esse nisi un u m, dubium occurrit:
quoniam aut non est ad propositum, aut est falsa. Probatur hoc distinguendo primo ly intelligere , secundo, coniunctionem eius cum ly subsistens. Intelligere enim potest
supponere vel pro intelligere puro; vel pro intellgere tali,
idest tantae perfectionis, puta quantam pont naturalis intellectio Gabrielis. Si intelligatur de intelligere simpliciter,
dato quod propositio sit vera , non est ad propositum :
quoniam intellgere angelicum non est purum intelligere,
sed tale. - Si vero ntelligatur de intelligere contracto, nihil
aliud infert nisi quod tale intelligere, puta Gabrielis, est
unum specie et numero, quemadmodum substantia eius.
Et sic ultima consequentia, scilicet quod unus angelus non
distingueretur ab altero nec a Deo, nihil valeret.
Similiter intelligere, quovis n1odo supponat, dupliciter
contingit quod subsista!, scilicet formaliter, et identice:
formaliter quidem, si ex perfectione propria vindicat sibi
subsistere; identice vero, si subsistere non secundum propriam rationem sibi convenit, sed ex eo cui coniungitur.
Exemplum utriusque m o di habetur in casu posito *, si
albedo et nigredo subsisterent: tune enim color quidem
subsisteret identice, albedo et nigredo formaliter. Aut ergo
in ista propositione intenditur quod intelligere subsistens
formaliter, non potest esse nisi unum: et sic non est ad
propositum, quoniam intelligere angeli non concederetur
sic subsistere. - Aut intenditur quod intelligere subsistens
identice, non potest es se ni si unu m: et sic in proposito est
falsa, ut ex exemplo dato patere potest. Et hoc modo diceret A verroes quod intelligere angcli est subsistens: quia
scilicet est dem substantiae angeli.
XV. Quarto, circa illam aliam universaliorem propositionem assumptam, scilicet: Quodlibet abstractum subsistens
est unum tantum, dubium occurrit, de quali abstractione
intelligatur: an scilicet secundum modum significan di, an
secundum modum essendi. Si secundum modum significandi, ad propositum non est. Tum qua actus intelligendi
non significatur abstracte per hoc nomen intelligere, sed
per hoc nomen intellectio. Tum qua de rebus et realibus
rerum modis quaestio est, et non de modis significandi.
Si vero de abstractione secundum esse intelligitur, aut de
abstractione a receptivo; aut de abstractione a quocumque
posterore tota sua ratione formali. Si primo modo, propositio est falsa, ut patet in casu posito de colore: tune
enm color abstractum quoddam esset ab omni recipiente,
et tamen multiplicaretur in albedine et nigredine subsistentibus. - Si vero intelligitur secundo modo, dato quod esset
vera, nihil aliud inferret nisi et quod intellectio praecisa
ab omni contrahente, si subsistit, non est nisi una; et quod
intellectio talis, idest tantae perfectionis, abstrahens ab omni
posteriore sua propria ration,e, si subsistit, non est nisi una:
quemadmodum ex ipsa sequitur quod, si color praecise
subsisteret, quod esset tantum unus; et si color talis, puta
albedo, subsisteret, esset tantum una albedo. Et sic non
sequeretur intentum: qua cum hoc stat quod essent plures
ntellectiones distinctae specie , quemadmodum stat quod
essent plures colores subsistentes distincti specie; quamvis
non posset esse multitudo pure numeralis.
XVI. Circa ultimam consequentiam in eadem ratione,
illam scilicet: Ergo non distingueretur a substantia Dei, dubium occurrit: quoniam non videtur valere. Posset namque
salvari quod intelligere subsistens distingueretur a substantia Dei per hoc, quod intelligere Dei esset non solum intelligere, sed velle, et quidquid in Deo est: intelligere autem subsistens non esset nisi intelligere. - Et confirmatur:
qua ex hoc quod alicui rei tribuitur subsistere, nulla perfectio intrnseca ei accrescit; ut patet, si fingamus albedinem
subsistere per divinam potentiam; eiusdem enim rations
intrinsecae esset subsistens et non subsistens, quamvis differenter se haberet ad sentiri, ad dependere a subiecto ,
ad agere et pati, et similia.
Ad has obiectiones dicendum est tali ordine, quod primo

:*

num. XVIII.
ad quartam, secundo ad secundam *, tertio ad tertiam **, . Cf.
Cf. num. xrx.
quarto ad primam *, et quinto ad quintam **, dicendum est: * Cf. num. xxrv.
qua sic exigit ordo doctrinae, ut a magis universalibus et * * Cf. num .xxvn.
formalbus ad minus universala et materialia descendamus.
XVII. Ad quartam igitur dubitationem * dicitur, quod * CL num. xv.
in illa propositione universali, Omne abstractum subsistens
non potest esse nisi unum, ex parte subiecti duo termini
ponuntur, ly abstractum, et ly subsistens. Et ly quidem
subsistens modum essendi significar: ly ver o abst1'actum
modum concipiendi. Ita quod sensus propositionis est:
Omnis res abstracte concepta, seu conceptibilis, si sic abstracte subsistit, non potest esse nisi una. Et est sermo de
abstractione in communi a quocumque contrahente seu
contractivo, sive illud sit receptivum, si ve sit differentia
essentialis, etc. Et sic intellecta propositio haec ambiguitate
caret, nec habet alquam instantiam: quoniam color abstracte conceptus tam a differentiis quam a subiectis, si in tali
abstractione subsisteret, non esset nisi unus. Formaliter
enim multiplicari non posset: qua a formalibus differentiis
abstraheret. Materialiter vero minime: tum quia a distnctvis numeraliter abstraheret; tum qua non esset assignare
per quid alter ab altero distingueretur, cum in u troque nihil
aliud esset nisi color et subsstenta. - Nec est extra propositum abstractio secundum modum concipiendi; sed maxime propositum clarificar. Tum qua de abstractone conceptus ex parte re, et non ex parte nostr tantum, est sermo.
Tum qua a notioribus nobis occulta haec hoc modo insinuantur: quemadmodum enim ratio aliqua formalis in abstracto non multiplicatur si sola sumatur, ita et si secundum
rem in seipsa subsistere ponatur, multitudnem excludere
manifestatur. - Quomodo autem propositio haec intentum
s. Thomae inferat, ex sequentibus est manifestum.
XVIII. Ad secundam autem dubitationm * dicitur, quod Cf. num. xm.
consequentia illa dupliciter potest accipi. Primo, ut iacet:
et sic est bona gratia materiae. Alo modo, secundum id
quod implicite importat: et sic est bona gratia formae. Si
enim formetur sic, Si intelligere est subsistens, ergo non
est nisi unum, non tenet gratia formae: qua ista est falsa,
omne subsistens non est nisi unum. Sed tenet gratia materiae, non specialis, idest huius quod, est intelligere, sed
generalis, idest huius quod est esse abstractum: ita quod
in materia abstractorum, ista est vera, omne subsistens
non est nisi unum. Et qua intelligere est de numero abstracte conceptorum, quamvis significetur non per nomen,
sed per verbum infinitivi modi, ideo consequentia tenet. Si vero consequentia haec secundum id quod implicite
continet, explicite sic formetur, Si intelligere in sa abstractione subsisteret, non esset nisi unum, est bona gratia
formae. Et quia eius categorica, in cuius virtute tenet,
non est sta, sclicet, omne subsistens non est nisi un u m,
sed ista, scilicet, omne abstractum subsistens non est nisi
unum, quam tantum s. Thomas assumpst; ideo formaliter
intelligen da est in sensu exposito.
XIX. Ad tertiam yero dubitationem *, qua e valde dif- Cf. num. xrv.
ficilis est, cum Dei adiutorio dicam quid occurrt. Cum
enirri tota difficultas consistat in hoc, an de intelligere. an
de intelligere tali st sermo, duas tantum vas, in ter se
incompossibiles , habemus, quarum tamen alteram oportere
eligere video, ad solvendam difficultatem hanc. Prima est,
negare quod obiectiones supponunt , scilicet quod detur
intelligere et intelligere tale, abstrahendo actum intelligendi
ab extrinsecis, et stand o praecise in intrinsecis illius: quoniam intelligere non est tale nisi vel subiective, puta divinum, angelicum, vel humanum; vel obiective, qua ad
tale vel tale obiectum termnatur. - Et secundum hoc, facillime ad obiecta patet responsio: nam sermo praesens est
de intellectione secundum eius intrnseca tantum intelligendus. Et sic ratio staret: quoniam si intelligere angeli
praecise sumptum: abstrahendo ab omni extrnseco, subiecto scilicet et obiecto, non esset, formaliter loquendo, nisi
pura intellectio, consequens est quod, si in tali abstractione
subsisteret, quod esset purum intelligere subsistens; ac per
* Numm. xvn,
hoc, non esset nisi unum, ut ex dictis * patet.
XVIII.
Sed quonam haec responsio minus consonans est ratio ni:
- tum qua omnis intellectio, immo omnis actus immanens,

QUA ESTI O LlV, ARTI CULU S I

Num. seq.

formalis et per se. Forma lis quidem : quonia m de intelligere angelico quantu m ad id quod conven it sibi ex perm
fectione sui intelligere, est sermo. Per se autem : quonia
s
trahe11
aut
1tale,
accide1
esse perfec tum non est praedi catum
11em
latitudi
infra
rei
cuique
sed
suam;
em
rem extra ratio11
* Art. I, Comn1ent. num. 1.
formal em conve11it, ut in qu. * pleniu s dictum est.
Cf. num. XIX
XXII. Quoad tertium *, dice11dum est quod, ut obiiciendo fin.
tactum fuit, ex duobu s ta11tum capitibs videri posset processus iste insufficiens: scilicet aut quia indiscu ssum reli11quitur a11 i11telligere angeli, inquan tum tale, sit substa ntia;
aut quia praete nnissa est distinctio de subsistere fonnal iter,
et ide11tice. Sed quod 11eutrum horum obstet, declara tur.
Et de primo quidem facile patet. Tum quia, curo esse
substantiam sit praedi catum dicens perfec tionem simpliciter,
si intelligere a11geli secu11dum totum id quod dicit perfectio11em simpliciter, non est substantia, a fortiori minus erit
s
substa ntia secund um id in quo habet aliquid imperf ectioni
imaliquid
tale,
1tum
inqua1
admix tum: consta t autem quod
perfectionis contin et. - Tum etiam quia intelligere angeli inquantu m tale, est subiec tum extra11eum respec tu praedi cati
et
dicentis perfec tionem simpli citer, quale est substanta:
m
omissu
s
proprii
ex
a
doctrin
in
si
est
non
ideo mirum
ntia
substa
110n
fuit. - Nec obstat quod praedi catum sit,
absolute, sed substantia angeli : quia si intelligere est substantia angeli, sequit ur ergo quod sit substantia, quod est
praedi catum dicens perfectio11em simpliciter. Quod etian1.
princip aliter intend itur in hac quaest ione: si enim substa ntia
est, procul dubio sua, idest intellig entis, substa ntia est.
Quod autem secund um 110n obstet, sic declaratur. Subsistere, seu substa ntiam esse, possum us imagin ari conveut
nire alicui rationi formali, quadru plicite r: primo modo,
i;
homi11
it
conven
modum
superiu s su o inferio ri, q uemad
nit
co11ve
m
dmodu
quem
ri,
superio
suo
s
inferiu
secund o, ut
s
.enti: tertio modo, quasi modus i11trinsecus, sicut dicimu
sie,
identic
modo,
quarto
tit;
quod sapien tia infinita subsis
dicimus quod relatio nes in divinis sunt substa ntiae. Et
si volum us recte considerare, primus modus omnin o erat
extra propos itum: quonia m de se patet quod intelligere
non est inferius ad substa ntiam. Et similiter secund us mo1tia non est i11ferius ad
:ct,:ne11d2te sunt dus extra11eus erat: quia substa1
differentiae substa nneque
quod
enim
t
formaliter intelligere. Consta
-~;.i;~r;..;,
neque 50 converso
endi;
intellig
actus
ntiae
differe
sunt
tiae
quae diversificant
ntiae substa ntiae.
differe
sunt
endi
quia intellectio consta t ex differentiae actus intellig
e autem moUterqu
ur.
uebant
reli11q
modi
tantum
thli :obiecto, consequens est quod per se Unde duo
angeli, sufere
intellig
ipsi
etur
creder
i
attribu
se
per
si
dus,
res essentialiter respicientes diversas
n1aximam
ad
m
quonia
:
ratione
hac
itur ex
obiecti: et sic intellectio erit ut genus di- ficienter exclud
horum .
bet
quodli
ret
specta
ere
intellig
ipsius
tionem
perfec
t:~::~t::.nu.Cll<~:> differentias, se u modos .- N ec
quasi
ere
subsist
1it
e intelligere angeli per se conve1
ill1.1:lt:leJm esset differentia pluriu m.Quo niam, Si namqu
ex_
te,
ntialita
substa
cum
titas
en
id
aut
ctum actus intellig endi et volendi, modus essendi eius,
que
ntrum
m
quonia
habet:
hoc
iter
simplic
sua
ipne
obiicitur utrique ; actui quidem in- perfect
tionem simpliciter. - Exclud ere autem
volelidi vero ut species boni. Unde horum ponit perfec
fuit. Tum quia
primo. quodc umque eorum per accide11s, opus non
v.:ulc\,.LU J:u fonnal e utriusq ue. - Haec de
nit per accico11ve
rei
11ulli
1s
accide1
vel
ntiam
substa
esse
secund um *, dicend um est quod, quamv is
Tum
rerum.
ales
essenti
sempe r sunt condit iones
praecise sumpt um, abstrah endo ab extrin- dens, sed
it
subsist
ere
i11tellig
quod
dici
posset
modo
solo
in. se intrinsece duo, scilicet et quod sit in- quia hoc
no11 conven it
tia.
substan
cum
as
ide11tit
quia
ns,
accide
per
et quod sit tale, puta propor tionatu m intelligibili
ex parte sui, sed ex parte substa ntiae: sed hoc extrahabent i aliquid potent ialitati s; claudit tamen ultra sibi
* Qu. L, art. 2,.
erat a propos ito, quia substa ntia angeli, iam * decla- ad 3, 4
erfectionis modum , quonia m secund um utramq ue nemn
actus
est
non
et
ionis
m subiecta sic ratum est quod est res finitae perfect
:L"''w.u.L<<a.u aliquid perfect ionis ponit. Et quonia
se u11de vindic et sibi idenin
habet
110n
hoc
per
ac
purus,
propoad
et,
accipienda sunt ut conson a sint praedicatis;
titatem curo omni eo quod sibi conven it; propte r has e11im
situm, esse * substantiam est praedi catum ad perfec tionem
co11ditio11es substa11tia Dei est quidqu id habet.
* Cf. num. xrv.
spectans: ideo hic sumitu r intelligere angeli, non inquan tum
XXIII. Et per haec iam patet responsio ad obiecta *, et Cf. num. XI.
a
intelligere absolu te ( quia intelligere absolu te abstrah it
ratio
- in quo consis tit vis s. Thom ae *. Quamv is e11im sit
substancia et accide nte; et sic nullum intelligere, inquan
r,
ducens ad impossibile, mediu m tame11 super quo firmatu
quia,
(
tum intelligere, subsistit); nec sumitu r inquan tum tale
pertate
qua11ti
super
e11im
tur
Funda
est causa co11clusionis.
ut obiiciendo deduct um est, non conclu deretu r intentu m);
is ipsius intelligere angeli : et i11tendit quod, si tantae
fectio11
perfetantum
habens
ere
intellig
tum
sed sumitu r inquan
perfectionis est ut sibi vindic et substantialitatem, 11on comctionis simpliciter. Dico autem simpliciter, ut disting uitur
patietu r secum multit udinem , sed erit unum ta11tum. Et
a seipso ut habet aliquid imperfectionis admix tum. Et sic
probat sequel am: quia sic subsist eret in sua abstrac tione;
intelligere angeli sumitu r medio modo inter intelligere abomnin o autem abstrac tum subsistens unum tantum est.
solute et intelligere tale: ita quod, curo assumitur, si intelUnde ma11ifeste patet ex dictis quod nihil obstat distinligere angeli esset substantia, ly intelligere angeli suppo nit
de subsistere identice et formal iter: nec de intellig ere
ctio
ionis simplip~o ipso actu intelligendi, et modo suae perfect
tali. Et quod categorica illa sic accipit ur: Intelli gere ex sua
citer. Et est sensus : Si intelligere angeli est tantae perfeperfec tione subsistens, non est nisi unum.
ctionis quod est substantia, ergo etc. - Et sic salvatu r sermo

m
esset una species specialissima, intrins ece loquen do, quonia
speunius
esset
omne
velle
sic
et
us;
omnib
de
par est ratio<
ciei, et similit er omnis visio, omnis auditio , etc.: tum quia
r
aliquid eiusde m speciei specialissimae esset connat uralite
intelquia
tum
bis:
no
et
us
omnib
entiis
intellig
com.mune
lectionem esse talem obiective, non est esse tale extrinsece,
ut nunc nunc * patebi t: - un de alio modo, et rationa bilius
potest dici, conced en do quod suppo nunt obiecti ones, s.cilicet dari intellectionem et intellectionem talem intrinsece,
quod sermo s. 17zomae intelligendus est forma liter et per
se*; et quod hoc su.fficit ad propositum **.
XX. Ad eviden tiam aute1. primi, sciend um est quod
intellectio tripliciter contra hi potest : primo, per subiec ta,
curo disting uitur in angelicam et human am; secund o, per
obiecta, curo disting uitur per termin ari ad tale et tale obiectum; tertio, per propri as differentias divisivas illius, quemadmod um genus dividitur, seu analog um per suos modos .
et
eca
extrns
est
ste
manife
ta
subiec
Et divisio quidem per
m
per accide ns: alioqu in idem esset differentia per se pluriu
se
per
esset
um
human
non subalte rnatim posito rum; puta
differentia intelle ctionis , volitio nis, visioni s, et reliquo rum
similium.
Divisio vero penes obiecta duplic iter contin git: scilicet
penes obiecta secund aria; et haec manifeste est extrnseca
et per accidens. - Et penes obiecta prima ria; puta curo
dividitur intellectio in actum intelligendi propor tionatu m
m
intelligibili relucen ti in phanta smate, aut propor tionatu
quod
ego
erim
credid
relucen ti in seipso. Et de tali divisione
sit per se .et essentialis: non quod putero obiecta, etiam primaria; esse differentias per se actus intelligendi ( quia obiecta
sunt ex:ttinseca; differentias ver o oporte t es se intrnsecas condifferentia eius quod est esse rei,
.,,.,,'"''""',..,."'ipsas;
essentiales actus intelli

rv

44

QUAESTIO LIV, ARTICULUS I

XXIV. Ad primam autem dubitationem * dicitur, quod

consequentia illa intendit de subsistere in se, seu abstracte.
Et quod categorica ei1ls non est ista, substantia est subsistens in se, praecise; sed ista, substantia angeli, puta Gabrielis, est subsistens in seipsa: quoniam praedicatum antecedentis est totum hoc, scilicet substantia angeli, ut patet
in littera.
Sed hoc non salvat consequentiam: quia secundum hoc
non sequeretur, ergo intelligere angeli esset subsistens in
seipso intelligere, sed, in seipsa substantia angeli; cum
tamen constet quod primum oportet inferre, et non secundum tantum, ut ex dictis patet. - Quod autem sophisma
Amphibologiae hic committeretur, exemplo declaratur su* Cf. num. xm. pra * pasito: albedine enim subsistente, color esset res
subsistens in seipsa, quia esset albedo, quae in seipsa subsisteret; non tamen color in seipso esset subsistens, sed in
albedine contractus. Et similiter substantia, commune praedicatum Deo et creaturis, est substantia Gabrielis, quae in
seipsa subsistit: non tamen sequitur, ergo est in seipsa abstracte subsistens. - Et si dicatur quod istae instantiae non
habent locum in proposito, quia constat liquido quod intelligere et substantia non possunt se habere sicut superius
et inferius, quia neutrius differentiae alterius esse possunt
per se: facile hoc retunditur, obiiciendo quod, quamvis hoc
constet, non tamen constat quin intelligere et substantia
immaterialis se habeant sicut ens et bonum, quorum per
se diffferentiae, quamvis sint aliae formaliter, identice tamen coincidunt. Et sic, quemadmodum non valet, bonitas
est dem quod substantia angeli, quae subsistit in seipsa,
ergo est subsistens in seipsa;- ita nec de intelligere.
XXV. Aliter ergo dicendum est, praenotando quomodo
hi duo madi subsistendi se habeant ad invicem, et in ordine ad substantiam. Subsistere igitur in alio , ut anim{ll
in homine, et subsistere in seipso, ut hamo si subsisteret
separatus, se habent ut imperfectum. et perfectum in eodem genere (perfectius nan1que longe est in seipso subsistere, quam ab alio subsistentiam mendicare, ut de se patet);
et ut prius et posterius, quia id quod est per se, in quolibet genere, prius est eo quod est per aliud, ut patet II
* Cap. vr, n. ro. Pl?(Ysic., text. LXVI*. - Comparantur autem haec ad substantiam hoc pacto, quod esse substantiam sequitur subsistere
sive in se sive in alo, nisi imperfectio, puta quia est pars
substantiae magis q uam substantia, prohibeat: es se autem
substantiam perfectibilem formaliter, vel contrahibilem individualiter, sequitur subsistere in alo: esse vera substantiam sic completam ut excludat contrahens omne tam formale quam materiale, sequitur subsistere in seipso.
XXVI. His autem stantibus, dicitur quod, quemadmodum in antecedente duo continentur, alterum explicite,
scilicet, si intelligere angeli esset substantia, et alterum
implicite, scilicet, si intelligere angeli est tantae perfectionis quod vindicet sibi esse substantiam; ita in consequente
duo intelligenda sunt, alterum explicite, scilicet, ergo esset
subsistens, accipiendo ly subsistens communiter, alterum
implicite, scilicet, ergo in seipso subsisteret. Et sicut explicitum sequitur ex explicito, ita implicitum ex implcito.
Cf. num. xxm.
Et quod in antecedente illud contineatur, ex dictis * patet.
Et ex eo quia per se notum est quod istae duae perfectiones simpliciter, secunJum se disparatae sunt: nec habent
ex propriis rationibus, nec ex eo quod sunt perfectiones
simpliciter, unde iungantur: sed si iunguntur, ex magnitudine perfectionis alterius vel utriusque provenit.
Quod autem ex implcito hoc sequatur illud, ex duobus
patet. Primo quia, si intelligere ponitur tantae perfectionis
quod vindicet sibi perfectissimam naturam, qualis est natura
substantiae, consequens est quod vindicet quoque sibi perfectissimum modum illius, qualis est subsistere in seipso. :Secundo quia, cum intelligere perfectio simpliciter sit, ac
per hoc independens a materia secundum rationem et secundum esse; si cum tanta perfectione infra propriam rationem ponitur in rerum natura, ut vindicet sibi identitatem cum tam perfectissima natura et extranea ab ipso
secundum se; a fortiori supponitur esse tantae perfectionis,
quod excludat a se determinabilitatem formaliter et materialiter, quoniam u traque imperfectionem importat; ac per
* Cf. num. xii.

hoc, quod sit de ordine rerum non mendicantium esse ab

aliquo contrahente. Et in talibus manifeste patet consequentia: quia si. est substantia, non potest esse nisi substantia sic perfecta, quod non expectet esse a contrahente;
et consequenter oportet quod subsista! in seipso.
Accipiendo igitur consequentiam tam secundum id quod
explicite, quam id quod implicite continetur, quoniam praedicatum consequentis non est simplex, sed duo continet,
scilicet subsistere in seipso, praedicatum quoque antecedentis compositum oportet esse. Et sic categorica eius erit
quasi de copulato subiecto et praedicato, et erit ista: Substantia ex tanta perfectione, est ratio subsistendi in seipso.
XXVII. Ad quintum * dubium dicitur, quod subsistere
accipitur dupliciter: uno modo, ut significar tantum affir~
mationem essendi in rerum natura, et negationem sustentationis in alio q uomodocumque; alio modo subsistere importat quendam naturalem entis modum, cui naturaliter
annexae sunt talis negatio- et talis affirmatio. In proposito
non est sermo de subsistere primo modo, sed secundo: quoniam de subsistentia naturali ipsius intelligere loquimur,
quae substantialitas est, et perfectionem simpliciter ponit,
et non nisi ex perfec~ione summa ipsius intelligere sibi convenit.
Unde ad obiectionem in oppositum dicitur quod, si
intelligere naturaliter subsisteret, esset tanta e perfectionis
quantam potest habere actus intelligendi : quoniam nulla
limitatione propriae latitudinis modificaretur; quemadmodum humanitas subsistens, apud Platonem, totam hominis
perfectionem sibi vindicaret. Et consequenter, cum intelligere sit perfectio simpliciter, ac per hoc nata sit esse
infinitae perfectionis simpliciter, oporteret quod intelligere
subsistens esset infinitum. Ac per hoc identificare! sibi
omnem. aliam perfectionem simpliciter :- et sic esset Deus
ipse.- Unde falsum est quod, si intelligere subsisteret, quod
esset sic purum intelligere, quod non esset velle : immo
esset et velle et voluntas et deitas, etc.
Ad confirmationem vera dicitur, quod aequivocat de
subsistere. Quamvis enim subsistere primo modo perfectionem non augeat intrinsecam, vindicare tamen sibi subsistentiam, magnam perfectionem ponit: et in perfectionibus
simpliciter arguit perfectionem infinitam. - Quod etiam ex
eo patet qua, cum intelligere ex propria ratione non sit
de genere substantiae, si tantae perfectionis est ut hanc
perfectionem simpliciter quae est esse substantiam sibi vindicar, par ratio est ut ex eadem perfectione sua omnem
aliam perfectionem simpliciter sibi identificet. Quae enim
est maior ratio de ista quam alia? Et sic intelligere esset
actus purus, etc. - Et haec distinctio de subsistere, cum hac
confirmatione ultima, est notanda: quoniam ex illa Scotistae *, ex ista vera Averroistae ** retunduntur.
XXVIII. Tertia ratio * est ista. Si intelligere angeli esset
substantia, non possent esse gradus in intelligendo perfecte et minus perfecte. - Probatur consequentia: quia tales
gradus attenduntur secundum diversam participationem
ipsius intelligere.
Circa istam rationem, primo notandus est sensus consequentis. Nam consequens illatum potest habere duos
sensus. Alter est, quod in eodem angelo non possit esse
intelligere perfectius et minus perfecte. Ef sic consequentia
plana est, quia substantia unius et eiusdem angeli non
suscipit magis et minus. Sed quomodo consequens sit impossibile, non video: cum nulla ratio appareat cogens ad
diversitatem magis et minus intelligendi in eodem angelo. Alter igitur, et intentus sensus a s. Thoma, est, quod non
essent diversi gradus intelligendi simpliciter. Et confirmatur
ista consequentia super praecedente ratione *: quoniam si
intelligere subsisteret, non esset nisi unum, ac per hoc excluderet distinctionem in multas gradus. XXIX. Secundo, circa hanc rationem dubitatur, qua
non videtur consequentia valere formaliter. Quoniam non
valet, substantialitas est substantia seu subsistit, ergo non
distinguitur in diversos gradus substantialitatis; et tamen
substantialitas est perfectio simpliciter, sicut et intelligere.
- Quod autem non valeat de substantialitate consequentia
haec, de se patet: quia substantialitas in omnibus angelis

* Cf. num. xvi.

* Vide

Scotum,.

II Sent., dist. m,
qu. vu.
*""' Vide Averr.,
Metaplzysic. lib.

Xll, comm. xxv.

* Cf. num. n.

* Cf. num. xr.

QUAESTI O LIV, ARTICUL US II

et completis substantiis , cum tanta graduum diversitate
secundum magis et minus perfectum, invenitur.
XXX. Ad hoc breviter dicitur , quod consequentia est
optima formaliter: et quod si substantialitas in sua abstractione subsisteret, non esset nisi una, nec compateretu r
graduum diversitatem. Sed argumentum fallitur, quoniam
de substantialitatis subsistere aequivocat. Dupliciter enim
contingit. Uno modo, quod ex sua perfectione quam dicit,
praecidendo ab omni mixtione imperfectionis, sic abstracta

subsistat: et hoc modo, ut dictum est, non est ms1 una.

Alio modo, ut admixtum habet aliquid imperfection is ex
eius per se differentiis divisivis, quales sunt orones differentiae in genere substantiae: et sic procedit obiectio. Et
ideo non est contra propositum. - Habet autem sola ista
perfectio simpliciter, scilicet substantialitas, utrumque modum subsistendi possibilem: quia orones differentiae et modi
per se illius constituunt substantiam aliquam in aliquo esse
substantiali, et consequente r subsistente.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM INTELLIGE RE ANGEL! SIT EIUS ESSE

' Cap. rv, n. 4 S. Th. lect. vn.

' Cap. n, n. 2. S. Th. lect. m.

S. Th. lect. vrr.

S. Th. lect. vm.

- Di d. lib. VIH,
,cap. vrrr, n. 9

~,,

D.

II22.

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intelligere angeli sit eius esse. Vivere
enim viventibus est esse, ut dicitur in II
de Anima *. Sed intelligere est quoddam vivere, ut in eodem * dicitur. Ergo intelligere
angeli est eius esse.
2. PRAETEREA, sicut se habet causa ad causam,
ita effectus ad effectum. Sed forma per quam
angelus est, est eadem a. cum forma per quam
intelligit ad minus seipsum. Ergo eius intelligere
est dem cum suo, esse.
SED coNTRA, intelligere angeli est m otus ~ eius;
ut patet per Dionysium, rv cap. de Div. Nom. *
Sed esse non ~st motus. Ergo esse angeli non
.
est intelligere eius.
angeli non est
actio
quod
DICENDUM
RESPONDED
Duplex
creaturae.
alicuius
eius esse, neque actio
enim est actionis genus, ut dicitur IX Metaphys. *
Una scilicet actio esti quae transit in aliquid exterius, inferens ei passionem , sicut urere et secare.
Ala vero actio est quae non transit in rem exteriorem, sed 8 manet in ipso agente, sicut sentire,
intelligere * et velle: per huiusmodi enim actionem non immutatur aliquid extrinsecum, sed to~
tum in ipso agente agitur. De prima ergo actione
manifestum est quod non potest esse ipsum esse
agentis: nam esse agentis significatur intra ipsum,
actio autem talis est effiuxus in actum ab agente.
Secunda autem actio de sui ratione habet infinitatem, vel simpliciter, vel secundum quid.
Simpliciter quidem, sicut intelligere, cuius obie-

Y! actio est.- Om. PFGab.

o) sed.- sed magis Pab. - Pro pso, seipso P.

a.) eadem. - dem codices et a b.

~) motus. - dem quod motus BD.

Oommen taria

Oardinali.~

clarus. -Incorpore artkuli quatuor facit. Primo,

proponit conclusionem responsivam : scilicet quod neque actio angeli, neque actio alicuius creaturae, est eius
esse. - Secundo, distinguit duplex genus actionis : scilicet
immanentis, et transeuntis. - Tertio, probat conclusionem
pro,positam, quoad actionem transeuntem. - Quarto, quoad
a.ctionem immanentem .
II. Et medium quidem assumptum ad probandum de
actione transeunte, est quia est effiuxus ab agente in actum:
esse autem significatur, idest est res significata, intra ipsum
a.gens, ut etiam significatio ostendit: ly enim significatur
ex parte rei se tenet, et non tantum ex parte modi significandi.
D"e actione autem immanente medium est , quia actio
immanens est infinita simpliciter, vel secundum quid, idest

ITULUS

ctum est verum *, et velle, cuius obiectum est n. 752.

bonum, quorum utrumque convertitu r cum ente;
et ita intelligere et velle, quantum est de se, habent se ad omnia; et utrumque recipit speciem
ab obiecto. Secundum quid autem infinitum est
sentire, quod se habet ad omnia sensibilia, sicut
visus ad omnia visibilia. Esse autem cuiuslibet
creaturae est determina tum ad unum secundum
genus et speciem: esse autem solius Dei est simpliciter infinitum, in se omnia comprehen dens, ut
dicit Dionysius, v cap. de Div. Nom. * Unde solum s. Th. Iect.
esse divinum est suum intelligere et suum velle.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod JJVere quandoque sumitur pro ipso es se viventis: quandoque
vero pro operatione vitae, idest per quam demonstratu r aliquid esse vivens. Et hoc modo
Philosophu s dicit quod intelligere est vivere quod,..
dam: ibi enim distinguit diversos gradus viventium secundum diversa opera vitae.
AD SECUNDUM DICENDUM quod psa essentia angeli est ratio totius sui esse : non autem est ratio
totius sui intelligere, qua non omnia intelligere
potest per suam e~sentiam. Et ideo secundum
propriam rationem, inquantum est talis essentia,
comparatu r ad ipsum esse angeli. Sed ad eius
intelligere comparatu r secundum rationem universalioris obiecti. scilicet veri vel entis. Et sic
patet quod, licet ~it eadem forma, non tamen secundum eandem rationem est principium essendi
et intelligendi. Et propter hoc non sequitur quod
in angelo sit dem esse et intelligere.

Oaietani

i~ aliquo genere: esse autem cuiusque rei est finitum, et

determinatum ad certum genus et ad certam speciem, rei
scilicet cuius est: ergo non sunt idem. - Maior declaratur
distinguendo duplex genus actionis immanentis, alterum
pertinens ad partero intellectivam, alterum ad partero sensitivam: primi.:tm enim est infinitum simpliciter, quia obiectum eius ad omnia se extendit; secundum vero est infinitum secundum quid, quia obiectum eius ad quasdam
tantum species se extendit. Et omnia clara sunt in littera.
III. Circa hanc rationem, adverte quod operatio immanens dupliciter smni potest: scilicet in communi, puta intelligere, videre, etc.; et in speciali, seu contracte ad tale
vel tale subiectum, puta intelligere humanum, videre bovinum, etc. In proposito non est sermo de istis in communi, quia sic non esset differentia inter eas et esse in

r. -

QUAESTIO LlV, ARTICULUS II

communi: sed est de eis sermo ut contractae sunt ad
subiecta. Ita quod intendit quod, quia esse humanum est
certae speciei, intelliger,e vero humanum non, sed est mfinitum, ideo non sunt idem.
Adverte secundo, quod determinari, seu esse in aliqua
specie, contingit dupliciter: uno modo per accidens, seu
extrinsece; alio modo per se, et intrinsece. In proposito
non est sermo de specificatione extrnseca, se u per accidens, quia sic ratio nihil valeret, ut patet discurren ti facillime: sed de specifictione intrnseca et essentiali. Ita
quod intendit quod, quia es se humanum est essentialiter
determinatum ad speciem hominis; intelligere vero humanum non est essentialiter in specie hominis, sed essentialiter potest specificari ab omnibus speciebus entis seu veri,
ac per hoc est infinitum et indeterminatum simpliciter;
ideo non sunt idem. Et simile ~ est in aliis. - Et ex hoc
patet quam conformiter s. Thomae dixerimus in praece* Num. XIX, xx. denti articulo *, non admittendo intelligere esse speciem
atomam.. Si enim esset perfectio indivisibilis formaliter, iam
esset detenninatum ad certam speciem essentialiter: super
cuius opposito fundatur haec ratio.
IV. Circa fundamentum huius rationis dubium est. Quia
duplex credi potest: scilicet vel hoc, Quorumcumque sunt
diversae essentiales diiferentiae speci.ficae, illa diversae sunt
res; vel hoc, Ea quorum alterum est certae SJeciei, alterum vero ad piures species essentialiter determinari potest,
sunt diversae res. - Et si quidem prima propositio fundamentum huius rationis est, concedere oportet omnem distinctionem formalem et specificam esse realem: quod nec
a Thomistis tenentibus relationem esse idem fundamento,
* Supra, qu. v, acceptatur; nec videtur consonum doctrina e s. Thomae *.
art. 1.
Quoniam si cut bonum distinguitur formaliter ab ente, ita
species boni et differentiae per se boni a speciebus et differents entis distinguuntur formaliter: et tamen sunt dem
realiter.
Si vero propositio haec falsa dicatur, et super secunda
propositione fundetur processus iste, redit rursus ambiguitas
similis, et forte maior. Tum quia secunda propositio non
differt a prima nisi penes unum. Quoniam in prima alietas
tantum specificarum differentiarum enuntiatur causa distinctionis realis: in secunda vero alietas et pluralitas, quia
scilicet ex una parte est una differentia constituens, ex alia
vero parte sunt plures differentiae specificae; sic enim se
habent esse humanum et intelligere. Difficile autem valde
videtur unde habeat pluralitas differentiarum aliarum quod
faciat distinctionem realem a re urtius alius differentiae, si
unitas alius differentiae ad hoc non sufficit. Quoniam pluralitas ista nihil aliud operatur, nisi quod id cui conveliit
se habeat ut natura generica, quemadmodum unitas differentiae facit quod res cui convenit se habet ut natura specifica: nec apparet ratio aliqua quare res unius speciei non
possit esse idem cum re naturae genericae alterius ordinis,
s potest esse dem cum re naturae specificae alterius ordinis. - Tum quia nec propositio potest acceptari a praedictis Thomistis. Quoniam albedo est unius certae speciei:
relatio autem quae ponitur identificara illi, ad multas indifferens est species, quoniam dividitur in relationem similitudinis et dissimilitudinis, etc. - Et confirmatur. Qua cuicumque non, repugnat pluralitas differentiarum specificarum,
illi nec repugnant magis tres quam quatuor aut decem
differentiae. Et propterea, si una res esse potest, et tamen
esse in duabus speciebus, non minus una res esse poterit,
et esse in omnibus speciebus unius generis.

V. Ad hanc dubitationem dicitur, quod processus s. Thomae directe et proxime super secunda propositione fundatur, absque primae tamen negatione: ita quod proximum
fundamentum est haec propositio, Determinatum essentialiter secundum esse speci.ficum, non est res detenninabilis
essentialiter per plura esse speci.fica. Quae propositio videtur essc per se nota: alioquin unamet res esset essentia
completa formaliter ultimo complemento formali, et non
esset completa ultimo complemento formali; quod" implicat
contradictoria simul.
Et licet in hoc non referat utrum res ponatur determinabilis per unum esse specificum aut per plura, quemadmodum natura generica per plura specificatur; sequuntur
tamen plura impossibilia ex secundo quam ex primo. Quoniam si ponitur quod res specifica unius ordinis est identice res specifica alterius ordinis, non sequitur nisi hoc,
quod determinatum essentialiter ultima determinatione formali, est determinabile essentialiter alia determinatione formali: et sic esset determinatum ultimate, et non determinatum ultimate. Si vero ponitur quod res specifica unius
ordinis est identice res generica alterius ordinis , praeter
praedictum inconveniens sequuntur duo alia: scilicet quod
determinatum formaliter ultim.a determinatione, esset natura
formabilis essentialiter multis differentiis; et quod esset
duae naturae oppositae, qua esset idem cpm duabus differentiis extremis dividentibus rem illam genericam. Sicut
si superficies esset natura coloris, sequeretur quod una et
'eadem superficies esset albedo et nigredo: qua omnis superficies esset identice color, ac per hoc, haec superficies
esset non solum talis color, puta albedo, sed esset identice
omnis color; quod implicat contradictionem. Sicut si quis
poneret colorem significare unum numero, et tamen esse
genus.
Ex hoc patere potest quod, quamvis ambae propositiones
verae forte sint, ad propositum tame non spectant de necessitate nisi illae quae de identitate et distinctione nter
rem specificam et rem genericam alterius ordinis loquuntur;
quae habent maiorem evidentiam.
VI. Unde ad obiectiones in oppositum * nihil aliud puto * Cf. num. IVes se dicendum, nisi quod sermo praesens limitandus est
duabus vel tribus conditionibus. Prima est, q uod hic loquimur de differentiis realibus, idest addentibus aliquam
rationem realem. Et per hoc excludntur obiectiones de
bono, et sibi smiles: quoniam non addunt rem realem,
sed relationem rationis tantum. - Secunda est, quod loquirnur de identitate per se: quoniam per accidens excluditur ab arte. Et per hoc excluduntur imaginationes eorum
qui loquuntur in aere, fingentes,aliqua esse eadem realiter,
et eandem rem esse essentialiter determinatam ultima differentia, et determiliabilem ala ultima differentia alterius ordinis. Hoc enim, per se loquendo, non est intelligibile. Per
accidens autem, dato quod non implicaret contradictionem,
nulla tamen ratione tale per accidens poni videtur : quoniam natura, quantum possibile est, horret per accidens, et
ad per se semper intendit. - Tertia conditio est ab illis
apponenda, qui relationem tenent idem cum fundamento:
scilicet qud sermo praesens est de absolutis. Sed advertant qui hanc apponunt tertiam conditionem, quomodo
praedicta inconvenientia *, et maxime tertium, possint eva- * Cf. num. v_
dere: cum praedicta non gratia materiae absolutae vel respectivae, sed ex rationibus ultimae differeritiae generis et
speciei, quae communia sunt absolutis et respectivis, deducta sint.

QUAESTIO LIV, ARTICULUS III

47

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM POTENTIA INTELLECTIVA ANGELI SIT EIUS ESSENTIA
Infra qu.

LXXVII,

art.

l;

qu,

LXXIX,

art.

I.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Vdetur quod

virtus vel potentia "' intellectva in angelo non st aliud quam sua essentia.
Mens enim et intellectus nominant potentiam intellectivam. Sed Dionysius in pluribus
locis suorum librorum *, nominat ipsos angelos
intellectus et mentes. Ergo angelus est sua potentia intellectiva.
2. PRAETEREA, si potentia intellectiva in angelo
est aliquid praeter eius essentiam, oportet quod
sit accidens: hoc enim dicimus esse accidens alicuius, quod est praeter eius essentiam. Sed forma
simplex subiectum esse non potest, ut Boetius dicit,
in libro de Trin. *. Ergo angelus non esset forma
simplex: quod est contra praemissa *.
3. PRAETEREA, Augustinus dicit, XII Confess. *,
quod Deus fecit angelicam naturam prope se,
materiam autem primam ~ prope nihil: ex quo
videtur quod angelus sit simplicior quam materia
prima, utpote Deo propinquior. Sed materia prima
est sua potentia. Ergo multo magis angelus est
sua potentia intellectiva.
SED CONTRA EST quod Dionysus dicit, XI cap.
Angel. Hier., quod angeli dividuntur in substantiam, virtutem et operationem. Ergo aliud est in
eis substantia, et aliud virtus, et aliud operatio.
RESPONDEO. DICENDUM quod nec n angelo nec in
aliqua creatura, vrtus vel potentia operativa est
dem quod sua essentia *. Quod sic patet. Cum
enim potentia dicatur ad actum, oportet quod
secundum diversitatem actuum sit diversitas potentiarum : propter quod dicitur quod proprus

actus respondet Y propriae potentiae. In omni

autem creato essentia differt a suo esse, et comparatur ad ipsum sicut potentia ad actum, ut ex
supra * dictis patet. Actus autem ad quem comparatur potentia operativa, est operatio. In angelo
autem non est dem intelligere et esse: nec aliqua ala operatio aut in ipso aut in quocumque
alo creato, est dem quod eius esse a. Unde essenta ~mgeli non est eius potentia intellectiva:
nec alicuius creati essentia est eius operativa potentia.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod angelus dicitur
intellectus et mens, qua tota eius cognito est
intellectualis. Cognito autem animae partim est
intellectualis, et partm sensitiva.
AD SECUNDUM DICENDUM quod forma simplex quae
est actus purus, nullus accidentis potest esse subiectum: qua subiectum comparatur ad accidens
ut potentia ad actum. Et huiusmodi est solus Deus.
Et de tali forma loquitur ibi Boetius. - Forma
autem simplex quae non est suum esse, sed comparatur ad ipsum ut potentia ad actum, potest esse
subiectum accidents, et praecipue eius quod consequitur' speciem: huiusmodi enim ~ accdens pertinet ad formam (- accidens vero quod est individui, non consequens totam speciem, consequitur
materiam, quae est individuations princpium).
Et talis forma sim~plex est angelus.
An TERTIUM niCNDUM quod potentia materiae
est ad ipsum esse substantiale ;: et non potentia
operativa, sed ad esse accidentale. Unde non est
simile '1).

a) veZ potentia. - Om. ABCDE.

~) primam. - Om. codices et ed. a.
y) respondet . ..: correspondet ABCD, eorumdem E.
o) est idem quod eius esse.- Om. Pab; est idem quod eius essentia
~CDEFG, est dem quod eius esse su a essentia pA.

E) enim.- autem PEGab.

substantiale. - sensibile ACEFGsD, om. pD. - sed ad esse accidentale om. codices et ed. a.
~) simile. - et potest concedi similiter quod quidditas angeli non
dijfert a potentia quae est ad suum esse actuale et substantiale addit B.
~)

* Art. t; qu. XLIY,

art. r.

Commentaria Cardinalis Caietani

N

titulo notandum est quod, cum potentia sit principium

I activum vel passivum operationis, duo in se claudit : s.ci-

licet relationem principii; et rem absolutam, quae est proxima ratio agendi vel patiendi. In proposito non est quaestio de relatione, sed de re absoluta. Ira quod sensus tituli
est: Utrum poten tia, non pro respectu, sed pro re absoluta
quam significat, sit idem cum substantia angeli.
U. In corpore unica est conclusio responsiva negative,
et est universalis tam de angelo quam de quacumque
creatura, scilicet: Nulla virtus operativa sive angeli sive
cuiuscumque creaturae, est eius substantia. '-- Et probatur
sic. Nullus creaturae esse est sua operatio: ergo nullus
-creaturae substantia est sua potentia operativa.
Antecedens patet ex praecedente articulo. - Consequertia
vero deducitur, qua secundum diversitatem actuum, oportet esse diversitatem potentiarum propriarum: quia unusquisque actus proprius respondet propriae potentiae. Sed
operatio et esse sunt actus diversi, quorum propriae potentiae sunt substantia et vis operativa. Ergo substantia et
potentia operativa sunt diversae.

III. Circa rationem praedictam ex multis capitibus occurrit dubium. Et primo, in illa propositione: Diversitas
actuum exigit diversitalem potentiarum *. Aut enim est cf. num. xn.
sermo de diversitate absolute, aut tali. Si absolute, nil concludit: qua distinctio in principiatis non infert distinctionem
in principiis, nisi forte distinctionem formalem potentiarum;
quae non sufficit proposito. - Si de tali, aut de formali : et
sic etiam non infert propositum. Aut de reali: et sic est falsa
manifeste, qua cum diversitate realium actuum stat unitas
potentiae, ut patet in potentia visiva et aliis; immo cum
contrarietate reali actuum, ut patet ex II Caeli, comm. xvm.
IV. Rursus , aut est sermo de omni actu, aut de tali.
Si de omni, manifeste sequitur processus in infinitum:
quoniam ipsa potentia operativa actus quidam est, apud te,
cum accidens ponatur, et subiective in anima; et sic, si
unusquisque actus exigit propriam potentiam, praeerit ala
poten tia prior; et cum illa quoque esset actus quidam,
praeexigeret aliam priorem, et sic in infinitum. - Si vero de
actu tali, non facile erit assignare qualis si t. Si enim di- .
citur quod est sermo de actibus ultimatis, deprehenditur

QUAE STIO LIV, ARTIC ULUS lll

Tum qua negari etiam non potest quin substant ia sit

quod haec est fuga quaedam , ex eo quia sic actus ultimatu s,
atum principi um substantialis producti onis. Quoniam
immedi
atem,
propriet
inquant um actus ultimatu s est, haberet hanc
aut substantialis product io elicitur immedi ate a forma subscilicet exigere potentia m propriam . Sed hoc est falsum:
, vel a forma accidentali. Si a substantiali, habetur
stantiali
Cap.vm.- Did. quoniam , ut patet in XI Metaph ys. *, et II de Anima* *,
lib. X, cap. rx,
. Si ab accident ali, aut virtute propria : et hoc.
intentum
propria
in
fit
fit,
se
per
et III Physic. *, quilibet actus qui
n. ro.
se patet. Aut virtute substantiae, quia est eius
** C;tp. n, n. 12.
potentia ; constat autem quod non omnis actus qui est per non, ut de
Cap. m.
et hoc esse etiam falsum declatat ur quaentum:
instrum
se terminu s actionis alicuius, est actus ultimatu s ; quoniam
Primo, qua instrum entum, apud te, non movet
omnis forma accidentalis absoluta ad aliquam operatio nem drupliciter.
a principa li agente: ergo aliqua est operario
ordinatu r. - Si vero dicitur quod est sermo de actu tali, nisi motum
qua movet accidens ad agendum : quod est
,
iae
substant
deactus,
idest de actu per se expectato ab eo cuius est
intentum . - Secundo , qua causa principalis et
prehend itur falsum hoc esse, ex dicto s. Thomae , hic sub- principa le
sunt ordinata e essentialiter sicut superior et
ntalis
sumenti s sub istis proposit ionibus quod esse est talis actus instrume
autem quod causa superior prius natura
Constat
inferior.
expenon
respectu essentiae. Constat enim quod essentia
quam inferior : et si est naturali s, quidctat esse, nec aliquod mediat fieri ad coniung endum talem attingit effectum
potest, prius naturali ter agit quam infequantum
vel
actum tali potentia e ; sed eadem generati one generan tur et quid
priori product a est substant ia immedia te
ergo
illo
In
rior.
corrump untur.
consequ enter in secundo signo naturae ,
V. Est et tertia ratio dubitand i ex proposit ionibus sub- a substantia. Et
actio causae secundariae, non produci tur
tur
termina
quo
in
sumptis , scilicet: Essentia est propria potentia respectu esse,
bis produca tur. - Tertio, qua quo inidem
nisi
ia,
proposubstant
e
ha
enim
Si
*.
operari
Cf. num. xm. et poten tia operativa respectu
, illuc oportet principalis agentis
extendit
se
sitiones verae sunt, cum ante dictis, manifeste sequitur quod, strumen tum non
accidentis non attingit nuactio
sed
re:
pertinge
actionem
forquemad modum operari et esse distingu untur semper
primae essentia m: ergo generati onem substanmaliter et realiter, ita etiam semper omnis essentia distin- dae materiae
in ea fit, a substant ia immedia te elici oportet.
guetur realiter ab omni operativ a potentia . Quod implicat tialem, quae
cum dicitur accidens causare substant iam in
qua
Quarto,
formae
contradi ctionem . Tum qua nulla essentia alicuius
iae, ly in virtute aut addit aliquid absoluaccidentalis esset poten tia operativ a: et sic calor non esset virtute substant
respecti vum. Si absolutu m, cum illud sit accidens,
potentia calefactiva. Tum qua nulla potentia operativ a tum, aut
erit. Si respecti vum, manifeste patet quod
quaestio
eadem
haberet esse: qua non esset essentia.
dito accidens non potest facere subVI. Circa conclus ionem ipsam multae sunt dubitatio - ex respectu superad
non largitur virtutem activam.
relatio
'quoniam
:
nes et obiectiones, pro quanto ponit quod nulla substantia stantiam
.
accidens
esset
relatio
illa
etiam
Et
*.
nis
operatio
Cf. num. xiv. creata est immedia tum principi um alicuius
quin substant ia -in su o ornegari
potest
non
qua
Tum
activo
tam
o
principi
de
t
intelligi
Quoniam aut universa liter
atum principi um alicuius propriae operaquam passivo; aut de activo tantum. Si de u troque , se- dine sit immedi
ratione causae superior is principalis, ut
ex
patet
ut
tionis,
m
subiectu
quitur quod substant ia nullus" transmu tationis
confirm atur. Quia quamvis Deus, apud phiproximu m esse potest. Hoc autem est inconve niens. Tum diximus. - Et
causet nisi mediant ibus causis secundis, tanon
s,
losopho
qua oppositu m apparet in materia prima. - Tum qua hoc
ata causa propriae operatio nis in suo
immedi
est
ipse
men
quaeia
substant
omni
salvari non potest, nisi ponendo in
similiter se habebun t substant ia creata et forma
dam accidentia potentia lia congeni ta ipsi substantiae, quibus ordine. Ergo
quod non causet nisi mediant e accidente.
dato
alis,
accident
us.
mediant ibus esset transmu tabilis diversis transmu tationib
IX. Tertio arguitur , ducendo ad impossibile. Qua seHoc autem est volunta rium et irrationa bile: quia pluralita s
posset fieri per divinam potentia m substannon est ponencia sine necessit ate; natura enim facit ex queretU:r quod
sine intellectt1, et e convers o: qua omne
ualis
intellect
tia
pauciori bus quantum potest, ut patet I Physic. *
* Cap. vi, n. 7
potest fieri sine alo absoluto distincto
Si autem est sermo de principi o activo tantum, sequitur_ absolutu m prius
se.
a
realiter
quod suppona tur hic omnes potentia s parts sensitivae et
fieri propter necespotest
non
hoc
quod
dicatur
si
Et
ae.
operativ
e
intellectivae esse activas, eo quod sunt potentia
habetur intenmagis
hoc
ex
ea,
dicitur sen sus esse sariam connexi onem nter
Cap. Iv, n. 6; Et tamen in II de Anima * manifes te
o attendit ur
connexi
ista
quoniam
Primo,
duo.
in
em,
propter
tum,
potentia s passivas ; et similiter intellect um possibil
cap. v, n. I.
ad actum ( quia
e
potentia
onem
connexi
m
secundu
non
Cap.Iv, n. 3, u. Tertio eiusdem *.
potentia contradictionis, ut dicitur IX
VII. Deinde contra hoc sunt obiectiones Scoti *, in Se- omnis potentia est
Cf. num. xv.
Cap.vm.-1
*), sed secundu m connexi onem causae lib.VIII,
xvn
text.
ys.,
Metaph
cap:
.,.. cundo, dist. xvr, et in Quarto, dist. xu *. Et primo arguit
Qu. m.
pote,
n.
apud
n.
et
(unde
ter ad suum effectum
sic. Ordinat um ad finem, quanto im.mediatius ordinatu r ad activae naturali
ab essentia). Ergo substant ia est immedia te
illun1, tanto nobilius ordinatu r: substant ia creata nobilis- tentiae :fluunt
principa le intentum . - Secundo qua, cum
est
quod
activa:
attingen
simo modo ordinatu r ad finem per operatio nem
vicem omnis causae extrinsecae, quandum: ergo immedia te operabit ur. - Et confirm atur. Qua Deus possit supplere
o videatur necessaria, poterit taconnexi
talis
operari immedia te conveni t formae ignobiliori, scilicet ac- tumcum que
alo.
sine
unum
facere
Deus
t
men
conveni
ergo
cidentali, et formae nobiliori, scilicet deitati:
s et experientia. Fatemu r
confessi
ex
arguitur
Quarto
X.
conEt
creatae.
iali
substant
etiam formae mediae, scilicet
iam propriam per
substant
t
intelligi
angelus
quod
firmatur secundo. Qua alioquin .substan tia intellectualis esset in primis
m principi um
proximu
est
angeli
essentia
igitur
:
seipsam
conr
Probatu
beata per accidens : quod est inconveniens.
calefacta friaqua
quod
quoque
ur
- Experim
sequent ia: qua esset subiectu m beatitt-dinis per receptiv um intellectionis.
um proprincipi
est
ia
substant
propria
ergo
seipsa:
a
gefit
m
medium , in quo recipere tur beatitud o, si esset separatu
ionis.
frigefact
ximum
a substant ia.
XI. Ad evidenti am praesentis materia e, notanda e sunt
VIII. Secundo , sic. Substan tiam oportet produci a subdistinctiones. Prima est de actu. Quidam est adaealiquae
ergo
stantia etiam tanquam a principi o quo agens agit:
e, nt intelligere respectu intellectus, et videre
substant ia est principi um activum ut quo : quod nihil aliud quatus potentia
quidam vero inadaequatus, ut tale intellivisus:
est quam .potentia activa. - Et confirm atur hoc. Qua apud respectu
re bovem, et tale videre, puta album. intellige
puta
gere,
ratio
est
te, forma in qua genitum assimila tur generan ti,
est sermo de actibus adaequa tis tantum: quoet principi um generan di: ergo potentia generativa in qua- In proposit o
tantum verificatur quod potentia e distintalibus
de
niam
cumque substantia, est substant ia.
actus.
per
guuntur
um
principi
est
ia
Et si dicatur, concede ndo quod substant
Secunda est de graduat ione rerum. Quaeda m enim res
activum quo operatio nis et generati onis, non proximu m,
quae primaria intentio ne intendu ntur a natura ut
sunt,
po*; et quod
Physic. lib. n, sed primum , ut dicitur in definitione naturae
ut potentia e : quamvis continga t res
2
1
ten tia operativ a nomina t principi um proximu m: contra hoc actus, quaedam verocap. ' n. "
aliquid potentia e admixtu m; et
habere
multipli citer obiicitur. Tum qua negari non potest quin intentas ut actus,
s , habere aliquid actualipotentia
ut
intentas
res
similiter
opee
_substant ia sit immedi atum principi um talis potentia
tatis admixtu m. Et illae quidem sunt per se primo et esrativae, quam ponis esse accidens.

QUAESTIO LIV, ARTICULUS III

49

s1t mconveniens, ut etiam ipse Scotus fatetur *, oportet dicere secundum. - Neque potest ad illum textum Aristotelis
responderi, quod loquitur de potentia obiectiva. Quoniam
expresse loquitur de poten tia et actu, ut principia sunt
eius quod est in genere: constat autem quod potentia
obiectiva principium non est rei; immo est res ipsa, ut
possibilis est esse. - Ad id vero quod de potentia materiae
obiicitur, patet responsio a s. Thoma *, intendente quod
potentia materiae est ad esse substantiale, nulla mediante
operatione quae Fsit vere operatio, ac per hoc accidens nter
ipsam materiam et formam substantialem: quoniam in instanti genertionis nulla res est in materia nisi forma substantialis, cum consequentibus ad ipsam.
XV. Ad primam autem rationem Scoti * dicitur, quod
esse principium operationis contingit tripliciter: scilicet vel
proximum tantum, vel principale tantum ,C vel proximum
et. principale simul. Et quod elicere operationem ut prin.cipium proximum tantum, est imperfectionis : quia oportet
esse de genere accidentis. Elicere vero operationem ut proximum et principale simul, est summae perfectionis: qua
ponit in re perfectionem substantiae et accidentis. Elicere
vero ut principale tantum, medium est: et propterea rationabiliter convenit substantiae creatae, quae media est
inter Deum et accidentia.
Unde ad primum dicitur, quod substantia debet ordinari ad finem nobilissimo modo, possibili tamen. Immediatio autem per exclusionem potentiae mediae, est modus
impossibilis substantiae creatae. - Et per hoc patet ad primam confirmationem: quia scilicet ratione nimiae perfeobi~ctiones contra rationem
ctionis quam haberet, repugnat substantiae creatae esse prop:raesens sermo est de ximm principium operationis; quoniam esset proximum
fol'mali; non quo- et principale simul.
Ad alteram vero confirmationem, si non velimus abuti
et pei: se. primo
vocabulis, negatur consequentia: quoniam operari mediante
virtute propria ut quo, non est operari per accidens. - Et
a:d pmbationem, negatur quod beatitudo comparetur ad
potentiam substantiae intellectualis , et ad ipsam substantiam intellectualem, ut colorad superficiem et substantiam
corpoream; ita quod, quemadmodum color informaret superficiem, si esset separata a corpore, ita beatitudo potenptincipiatis non tiam, si esset separata a substantia. Dico enim quod ista
est Accdentis: conditionalis est falsa: quoniam beatitudo est essentialiter
in eo quod eifectus, sed operatio vitalis, quam non est intelligibile esse nisi vivenpotentias distinguunt.
tis. Tum etiam quia beatitudo non potest esse nisi in
vero qod obiicitur contra propositiones beato: non potest autem fing quod potentia separata esset
subumptas *, dicitur quod, ut patet ex verbis s. Thomae beata, quemadmodum superficies esset colorata. Unde non
in responsione ad ultimum argumentum, esse hic non su- solum antecedens et consequens illius conditionalis sunt
mitur universaliter, prout est commune quid ad actum impossibilia, sed etiam conditionalis ipsa.
primum substantialem et accidentalem; sed pro esse subXVI. Ad secundam rationem Scoti *, conceditur substantiali tantum. Et ratio est, quia hic sumitur ut totaliter stantiam oportere fieri a substantia tanquam a causa prindistinguitur contra esse quod datur per operari: tale au- cipali, non autem proxima. - Et ad primam instantiam,
tem non est esse accidentale, quia operari est quoddam de causatione accidentis a substantia, dicitur quod nullum
accidentale esse habere. Et ideo non est mirum, si forma accidens causatur a substantia immediate per operationem
accidentalis proximum principium essendi et operandi est: mediam. Cum hoc tamen stat quod multa accidentia conquia et esse eius , et operari eiusdem , est quoddam es se sequuntur substantiam et in genere causae eifectivae, et
accidentale. Non sic autem se habent operari et esse sub- materialis, per modum naturalis sequelae. Et hoc modo
stantiale, ut de se patet: quia illud est substantia, et hoc substantia est causa suarum passionum et potentiarum.
accidens.
Ad instantiam vero de propria causalitate causae prinXIV. Ad obiectiones contra conclusionem *, ordinate cipalis et superioris, dupliciter dici potest. Primo, negando
dicendo, respondetur quod sermo praesens, proprie lo- quod substantia et su a poten tia operativa sint, proprie
quendo, est tantum de potentia op'erativa, sive active sive loquendo, causa principalis et instrumentalis, superior et
passive operari dicatur, modo ibi vera operatio sit. Et per inferior : et propterea obiectiones non habent locum. Et
hoc excluduntur omnes potentiae pure receptivae, idest potest esse ratio negationis, quod substantia et poten tia:
quae non media aliqua operatione aliquid habent ut actum; operativa concurrunt, non ut duae causae, sed ut causa
qualis est potentia subiecti respectu propriae passionis, et et quasi conditio causae. - Secundo potest dici ( admittendo
universaliter respectu eorum quae per se congenita sunt quod se habeant, non ut causa superior et inferior, sed
rei. Unde non videtur inconveniens ponere potentialitates quodammodo ut principalis et instrumentalis) et quod in~
tales congenitas substantiis rerum. Nec multiplicantur entia strumentum est duplex, coniunctum et separatum: et rursus
sine necessitate. Quonian1., ut patet XII Mefaphys. , in nter instrumenta coniuncta datur latitudo, quoniam calor
text. xxvr et xxvn *, in quolibet genere est dare propriam et potentia augmentativa coniuncta instrumenta animae
potentiam et proprium actum, quae sunt ut principia illius dici possunt, potentia tamen magis coniunctum instrumengeneris *. Ex hoc enim sequitur manifeste quod oportet al- tum est. Nec opus est omne coniunctum instrumentum
terum duorum dicere: aut quod substantia sit reductive moveri a principali: sed operari principaliter, concurrente
in aliis generibus, ut potentia reducitur ad genus actus; ad illud operari principali agente. Quoniam, sic large acaut quod dentur istae potentiae congenitae. Et cum primum cipiendo instrumentum, hanc sufficit habere instrumenti
sritialier actus: et per hoc simpliciter locantur in coordinatione actuum. Istae vero sunt per se primo et essentialiter potentiae: et consequenter simpliciter Jocantur in
ordine potentiarum. Ita quod imagimmdum est quod, quemadmodum in genere substantiae est invenire quasdam res
a natura it~:tentas per se primo ut principia aliorum sint,
ita in quolibet genere sint quaedam res per se primo intentae a natura ut principia proxima aliorum.
E~ si ita est, ex hoc habetur tertia distinctio, actus et
potentae. Quia uterque est duplex. Actuum enim quidam
estpr<se }>rimo actus, et secundario potentia; quidam vero
ef;e~vers:o..Et similiter potentiarum quaedam est per se
;xt;~~Q.J>.tentia, et secundario actus; quaedam vero e con'.ttlt'.~ti!\mvis in his sit latitudo quaedam. Quoniam potenfi,.ae; . p.ssivae sunt actus tantum modaliter , pro quanto
stti:J1etis. inhaerent aliquae earum: habent enim ex hoc
J.~end~m ac~s modum. Potentiae vero activae actus quidem :sunt, sed tales quod sunt essentialiter intenti, et ad
l!ec producti in natura, ut .principia operationum sint. Et
propterhoc in genere principiorum essentialiter locantur.
ln p.roposito ergo sermo est de actu per se primo intento in .. tatione actus, et de potentia per se primo intenta
in 1:c/Jton.e
- Quod autem dentur in natura tales
xc;;~, .:sw~;u;u.c'"" t.J.u"'"''"lvJ.llu exigeret. In promptu tamen apQuandoquidem habitus
in Ethicis *, res tales
nisi ad operari. Simiriimae. ad nihil aliud

SUMlliAE THEOL.

D.

THOMAE T.

II.

* Vide II Sent. >

dist. xvr, contra

opin. I.

*In resp. ad arg.

* Cf. num. vn.

* Cf. num. vm.

5o

* Cf. ibid.

* Cap. vi.- Did.

lib. XI, cap. vn,
n. 9

* Cf.

num. rx.

* III Sent.> dist.

n, qu. n, art. r.

* Num. xvr.

*!bid.
* Cf. num. x.

QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV

conditionem.. - Unde non oportet obiectis aliter respondere,

supponentibus substantiam et potentiam operativam se habere ut duas causas.
XVII. Ad id tamen quod tangitur de proximo principio
elicitivo generationis substantialis *, dicitur quod, secundum
rem , generatio substantialis instantanea non est operatio
aliqua, sed est terminus generationis transmutantis materiam usque ad hoc. Unde non oportet quaerere aliud illius
principium: sed illud dem quod in toto tempore praecedente generabat, in instanti ultimo illius temporis generat,
terminando actionem suam.
Et cum quaeritur quomodo alteratio, aut guodcumque
accidens, virtute substantiae substantiam faciat: - quid est
illa virtus? Breviter dico dupliciter dici poss-e. Primo, a
quibusdam dicitur quod est res quaedam intentionalis, eo
modo quo intentio coloris dicitur esse in aere. Et quod
licet sit accidens secundum esse, est tan,1en causaliter substantia, n~m ut principalis causa, sed ut vis guodammodo
instrumentalis; quam constat posse esse imperfectiorem
effectu, ut patet de formis seminum, et approbatur XII Metaphys., text. XL*.- Secundo dicitur, quod accidens ipsum,
ex hoc ipso quod est coniunctum substantiae tali, est eius
organum coniunctum, et est ipsius virtus; nec oportet aliam
superaddere virtutem. Et hoc puto verum in his quae non
sunt vera instrumenta, sed ipsum et substantia sunt una
causa.
XVIII. Ad tertiam autem rationem * dicitur primo,
quod illa propositio absoluta, realiter distincta sunt separabilia ab invicem, est falsa, etiam in doctrina sua. Quoniam partes essentiales simul sumptae, apud ipsum *, distinguuntur realiter a toto; et tamen non posset alterum sine
altero fieri.
Deinde dicitur, quod connexio necessaria nter substantiam et eius potentiam, dato quod esset ex causalitate activa,
non tamen inferret su_bstantiam esse immediatum principium
alicuius operationis, ut patet ex dictis *.- Non infert etiam
quod Deus possit as separare, qua potest supplere vicem
causae efficientis. Quoniam hoc intelligitur de efficiente proprie, scilicet per operationem mediam: tale autem non est
substantia respectu suae passionis, ut ex dictis * iam patet.
XIX. Ad illud quod obiicit de essentia angeli *, dicitur
quod substantia angeli non est elicitivum principium in-

tellectionis, sed potentia. Et quamvis substantia absgue

media specie intelligibili ad intellectionem concurra!, non
tamen concurrir ut eliciens, sed ut fons * intellectus in *forma?
* Qu Lvr, art.r,
actu respedu sui, ut infra * patebit.
Comment.
XX. Ad ultimum vero, de frigefactione aquae calidae *, * Cf num. x.
dupliciter dicitur. Primo, quod principium illius frigefactionis est forma mediante frigiditate, quae in aliquo gradu in ea
remansit: quoniam non potest totaliter ab ipsa exspoliari. Nec obstat quod frigiditas illa sit minor caliditate introducta. Quamvis enim sit minor formaliter, est tamen maior
radi~aliter seu virtualiter, propter formam substantialem
propriam eius radicem, cuius est virtus et proprietas. Contingere autem potest totum quodammodo pati a toto, propter contrarietatem qualitatum activarum in toto existentium in continua pugna.
Secundo dicitur, et melius, quod frigefit per se a generante; et a forma propria per modum tantum sequelae,
eo modo quo grave gravitando frangit prohibens ipsum
descendere, et deorsum movetur. Imaginandum est enim,
et ita est, quod quemadmodum ad formam gravis geniti
extra locum suum, naturaliter segueretur motus deorsum,
nisi aliquid prohiberet; ita ad formam aguae sequitur esse
frigidum in tanta perfetione; et si impediatur a tanta perfectione, sequitur, remoto prohibente, frigefactionis motus.
Et quemadmod_um grave gravitando vincit prohibens quandoque, ita frigidum frigendo vincit calidum prohibens,
quando calidum illud ab agente illud fovente destituitur.
Et rursus, quemadmodum grave sequitur motus deorsum
mediante gravitate, ita aquam frigefactio, mediante frigiditate illa a qua non est denudabilis.
Quod autem altero istorum modorum, qui valde propinqui sunt, fiat, ex hoc patet, qua nisi sic dicatur, oportebit
recurrere ad causas extrnsecas, puta ad continens. Sed hoc
non potest rationabiliter dici. Tum quia aqua efficitur frigidior continente. Tum qua si circumscriberetur continens, aut poneretur neutrale, nihil minus aqua calida frigefieret: cuius signum evidens est, qua aqua calida posita
in continente non calido, tepescit. Unde continens, et quaecumque ala causa extrnseca, non potest poni nisi causa
per accidens, ut removens prohibens. Oportet enim naturalis accidentis alicuius naturam causam ponere, quae in* Cap. r, n. r, 2.
trinsecum principium est, ut patet II Physic. *

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IN ANGELO SIT INTELLECTUS AGENS ET POSSIBILIS
II Cont. Gent., cap. xcvr.

* cap. v, n. 1.S. Th. lect. x.

* cap. rv, n. 3;
cap .. v, num. r. s.Th.Ject.vn,x.

D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

in angelo sit intellectus agens et possibilis. Dicit enim Philosophus, in III de
Anima *, quod sicut in amni natura est
aliquid qua est amnia fieri, et aliquid qua est amnia
jacere, ita etiam in anima. Sed angelus est natura quaedam. Ergo in eo est intellectus agens
et possibilis.
2. PRAETEREA, recipere est proprium intellectus
possibilis, illuminare autem est proprium intellectus agentis, ut patet in III de Anima *. Sed an

..
.
.
et 1"11 ua supenon,
gelus recipit lllummatwnem
minat inferiorem. Ergo in eo est intellectus agens
et possibilis.
SED coNTRA EST quod in nobis intellectus agens
et possibilis est per comparationem ad phantasmata; qua e quidem cbmparantur ad intellectum
possibilem ut colores ad visum, ad intellectum
autem agentem ut colores ad lumen, ut patet ex
!Y.) Sed hoc non est in angelo. - Omittunt codices et editio a.

III de Anima * Sed hoc non est in angelo !Y..

Ergo in angelo non est intellectus agens et possibilis.
RESPONDEO DICENDUM quod necessitas ponendi
intellectum possibilem in nobis, fuit propter hoc,
quod nos invenimur quandoque intelligentes in
potentia et non in actu: unde oportet esse quandam virtutem, quae sit in potentia ad intelligibilia ante ipsum intelligere, sed reducitur in actum
eorum cum fit sciens, et ulterius cum fit considerans. Et haec virtus vocatur intellectus possibilis. - N ecessitas autem ponendi intellectum agentem fuit, quia natura e rerum materialium, quas
nos intelligimus, non subsistunt extra animam
immateriales et intelligibiles in actu, sed sunt
solum intelligibiles in potentia, extra animam existentes : et ideo oportuit esse aliquam virtutem,
quae faceret illas naturas intelligibiles actu. Et
haec virtus dicitur intellectus agens in nobis.

* Cap. v, n. r;
cap. vn, n. 3 S. Th. lect. x, xn.
Ot

QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV

51

Utraque autem necessitas deest in angelis. Qua

neque sunt quandoque intelligentes in potentia
tantum *, respectu eorum quae naturaliter intelligunt: neque intelligibilia eorum sunt intelligibilia
in potentia, sed in actu; intelligunt enim primo
et principaliter res immateriales, ut infra patebit *.
Et ideo non potest in eis esse intellectus agens
et possibilis, nisi aequivoce *.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod Philosophus
intelligit ista duo esse in omni natura in qua contingi:t esse generari vel ~ fieri, ut ipsa verba demonstrant. In angelo autem non generatur scientia,
sed naturaliter adest. Unde non oportet ponere
in eis agens et possibile.

AD SE.CUNDUM DICENDUM quod ntellectus agentis

est illuminare non quidem alium intelligentem *Y,
sed intelligibilia in potentia, inquantum per abstractionem facit ea intelligibilia actu. Ad intellectum autem possibilem pertinet esse in potentia
respectu naturalium cognoscibilium, et quandoque fieri actu. Unde quod angelus illuminat angelum, non pertinet ad rationem intellectus agentis.
N eque ad rationem intellectus possibilis pertinet,
quod illuminatur de supernaturalibus mysteriis,
ad quae cognoscenda quandoque est in potentia. Si quis autem velit haec vocare intellectum agentem et possibilem, aequivoce dicet: nec de nominibus est curandum.

~) esse genermi ve/. - scie1itiam generari sive B; sive etiam ce-

quidem alium intelligentem.- intelligentes FGa.- Statim in potentia om. codices et ed. a.

teri codices.

* D. !26, I47

y)

Oommentaria Oardinalis Oaietani

u.s. eg.et re. c. ordatione eorum quae traduntur in III
*, ubi ponuntur in anima nostra duae virT. . . de<Anima,
inteWgep.dum concurrentes : una activa, vocata inI.TUL

tl\lt~& .a,~

tttl4e~f'l,(f qg(e:n,s; et .. altera passiva, vocata. intellectus possibilis.>.Hoc enim est quod vertitur nunc in dubium de
atrgeHs: a,n scilicet vis intellectiva angelorum distinguatur
in dttas potentias, activam scilicet et passivam, an non.
Hoc enim est quaerere utrum in eis sit intellectus agens
et .intellec.tus possibilis.
U. In
articuli unica conclusione quaesito rescilicet' I:p,. atJ:gelis . non est intellectus
ni!il:At:eau;toc:e - .Probatur. Ratio nelocum in angelis :
.g.;:li"'H>:.:yL~"'~''u intellectum possibi;J;~Ji!~~t.!J.eGILu~u.agentem. Possibilis enim
w:.v,,~.!U!I.u ad actum duplicem, scilicet ad

atum secundum: quae non habet

quoad naturalia, de quibus est sermo. propter defectum intelligibilis, quia
intelligibile in potentia transferri ad ordiin. actu. Quod etiam non habet locum
proprium intelligibile eorum est quidditas
intelligibilis, quemadmodum lumen est
.

probantem non dari intellectum posobiectiones Scoti occurrunt, in Secundo,

directe intendentes confutare eam sic. In
receptiva specierum intelligibilium: ergo
ossibilis. Probatur consequentia: quia
'i>',terttia receptiva pracedat duratione actum
tantum, in quo tu ponis differre intelnostro possibili. - Et confirmatur. Quia si
..
species intelligibiles, nihil minus hapossibilem, ut patet in Christo.
adductam de intellectu agente *,
ostendens falsam esse minorem, et
. Quoniam primum, idest adaequatum,
angelici, quod dicis esse intelligibile
res singularis, aut universalis. Non
~l~tuttrrl singulare continet virtualiter omnia
Ergo est aliqua ratio universalis
omnia cognoscibilia ab angelo. Et
cum. .. ....
nbn solum immaterialia, sed etiam sensibilia, quae sunt ~ntelligibilia in potentia; ergo primum obiectum inteUectus angelici erit abstractum ab intelligibili in
potentia.. Ergo non est ex se omnino intelligibile in actu.
Ergo debet poni intellectus agens in eis.
V. Contra conclusionem * instat etiam, ibidem, sic. Potentia activa quae est perfectionis in creatura inferiori, non
est neganda a creatura superiori: intellectus agens est hu-

iusmodi: ergo.- Praeterea, natura nobilissima debet habere

eas virtutes, quibus possit.acquirere sibi perfectionem suam,
si non habet eam. Ergo natura angelica debet habere intellectum agente m et possibilem, ut possit sibi acquirere
cognitionem, universalium quidem, si non haberet inditam;
et singularium, quam non habet congenitan1.
VI. Ad has obiectiones facile est respondere, si natura
angelorum consideretur. Ut enim patet ex superioribus
quaestionibus *, natura angeli media est nter actum purum
et potentiam puram in genere intelligibilium; tantumque
obtinet perfectionis, ut ex eo quod habet perfectionis ac
actualitatis, fluat intellectus non informis, sed formatus naturis omnium naturaliter cognoscibilium ab angelo; ut patet
ex spra * dictis, et a philosophis taro Peripateticis quarri
Platonicis concorditer asseritur; quamvis ex eo quod habet
potentialitatis, comparetur ad intellectum formatum ut recipiens ad receptum. Quemadmodum in sensibilibus ex
actualitate naturae provenit quod ex ea f!uant proprietates ;
et ex potentialitate fit ut recipiantur in ea. ~ Et quia natura,
sicut non deficit in necessariis, ita non abundat dando superflua; propterea nulli tali rei ad quam per modum sequelae naturalis non impedibilis, nata est sequi perfectio
propria, oportuit naturam sollicitari ad dandum sibi virtutes quibus posset acquirere sibi suam perfectionem. Curo
enim talis natura sic sit instituta, quod eam necessario comitatur sua perfectio; superflue adiunctae essent virtutes
quibus naturaliter acquirere posset perfectionem, qua naturaliter carere non potest. - Ex hac etiam radice manifeste
provenit et quod intellectus angelicus nullum habet obiectum motivum eius quoad actum primum; et quod intellectus eius nunquam naturaliter est in statu potentiae, et
conseqgenter nullo eget activo.
VIL AC obiectiones autem in oppositum de intellectu
possibili *, dicitur quod nihil valent, quia non distinguunt
inter per se et per accidens. Potentia enim receptiva duplex est. Quaedam per accidens coaeva suo actui : et de
tali procedunt obiectiones,. qua e imaginantur intellectum
angelicum esse sicut intellectum nostrum , cui accidere
potest quod habeat species coaevas. - Quaedam vero est per
se coaeva suae perfectioni, quia scilicet est naturaliter inseparabilis ab ea, quemadmodum figura respectu caeli: et
talis non potest vocari possibilis, quoniam nunquam est
in statu potentiae. Unde ridiculum esset dicere quod caelum est possibile respectu suae figure, apud philosophos,
ut patet IX Metaphys., text. xvn *. Et talis potentia est in
intellectu angeli.

VIII. Ad obiectiones vero de intellectu agente *, dicitur

quod peccant primo, qua obiectum illud quod ponitur
adaequatum per praedicationem, non est universale abstractum a sensibilibus, neque totaliter neque partialiter; sed
ex hoc ipso facturo, quod illius species naturaliter sunt

* .Qu.

L, art. 2,
ad 2; qu.Lr, art. I~

* Qu.

LI,

art. r.

* Cf. num. m.

*Cap. VIII. -Did.

lib.VIII,cap.vm,
n. ro sqq.
* Cf. num. IV.

QUAEST IO LIV, ARTICU LUS V

* Cf. num.

VI.

inditae angelis. Et ideo non oportet ponere aliquod agens

ob illius abstraction es. - Peccant secundo, quia necessitas
ponendi intellectum agentem non est ex parte obiecti inquantum est universale per praedicatio nem; sed inquantum est in rerum natura actualiter perfectivu m et motivum
intellectus : ponitur enim ut cooperetur obiecto ad actuandum intellectum possibilem . Patet autem ex dictis * tale
obiectum, scilicet in ratione motivi, nullum esse respectu
angeli; nisi forte substantia m propriam, aut alicuius alterius
superioris intelligenti ae, quas constat esse actus intelligibiles. - Peccant tertio, quoniam obiectum per praedicatio nem
adaequatu m commune est omnibus intellectibu s, scilicet
ens aut verum; ac per hoc nullius intellectus propria venanda sunt. Sed proprium obiectum cuiusque intellectus
est ens et verum modificatu m in per se primo obiecto
motivo, vel' quasi motivo, illius: quemadmo dum ad intellectum nostrum se habet quod quid erat esse rei sensibilis, et ad quemlibet angelum se habet substantia propria.
Et penes talia obiecta distinguun tur inter se intellectus, et
propriae eorum conditione s accipiuntu r. Unde posset dici,
et bene, quod obiectum primo et per se adaequatum , in
ratione motivi naturalis, intellectus angelici cuiuslibet, est
res singularis in essendo, scilicet essentia propria. - Et curo
obiicitur quod non continet virtualiter omnia: dicendum
est quod non est opus obiectum continere virtualiter omnia,
sed sat est quod contineat omnia naturaliter cognoscibilia,
secundum conditione s naturaliter cognoscibiles a tali intellectu, repraesenta tive. Et hoc convenit essentiae angeli, di-versimode tamen respectu diversorum : quoniam superiora

repraesent at quasi ut effectus causam, mferiora vero e converso quasi ut causa effectum. Et universalit er taro superiormn quam inferiorum repraesenta tivas species virtualiter
continet, quamvis non eorum naturas. Et hoc ltinmm
sufficit: quoniam sat est quod primum obiectum contineat
virtualiter cognitione s omnium; divini namque obiecti proprium est et cognitione s et naturas omnium continere.
IX. Ad obiectiones vero contra conclusion em * iam patet
ex dictis *. Quoniam falsum est quod intellectus agens pertineat ad perfectione m simpliciter naturae humanae: sed
pertinet ad perfection em eius inquantum est natura imperfecta, immo imperfectis sima, in genere intellectua lium. Quoniam pertinet ad perfectione m acquisitiva m propriae perfectionis; qua e praesuppo nit eius naturalem absentiam ; quae
imperfecti onem importat manifeste. Unde illa propositio ,
potentia activa quae est perfection is etc., non est vera nisi
de perfectione simpliciter : quoniam multa pertinent ad perfectionem inferiorum , quae essent imperfectio nes in superioribus.
Patet etiam falsum esse quod in omni natura ponendae
sunt virtutes quibus posset acquirere suam perfectione m,
si careret illa. Quonim hoc non habet locum nisi in his
quae naturaliter carere possunt sua perfectione : alioquin
oporteret etiam in Deo ponere intellectum agentem et possibilem.
De cognitione autem singularium , inferius * erit sermo.
Pro nunc autem, negatur intellectum angeli esse in potentia
naturali ad quemcumq ue actum primum, sive sit obiectum
universale, sive sit subiectum * singulare.

Cf. num. v.
Cf. nnm.

VI.

* Qu.Lvii, art.2.-

obiectum edd.
18o8, 1814.

ARTICULUS QUINT US
UTRUM IN ANGELIS SIT SOLA INTELLE CTIV A COGNITI O
III Cont. Gent., cap. cvm; De Malo, qu. xv1, art. 1, ad 14-

Cap. vi.

* S ententiarum
(al. de Swnmo
Bono) cap. x, al.
XII.

* Cap. 1, n. 4S. Th. lect. 1.

* S.Th. lect. XIX.

Homil. XXIX
in Evang.

D QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quo d

in angelis non sit sola intellectiva cognitio. Dicit enim Augustinus, VIII de
Civ .. Dei *, quod in angelis est vita
et sentit. Ergo in eis est potentia
intelligit
quae
sensitiva.
z. PRAETEREA,. Isidorus dicit * quod angeli multa
noverunt per experientiam. Experien tia autem :fit
ex multis memori s, ut dicitur in I Metaphys. *
Ergo in eis est etiam memorat iva potentia.
3. PRAETEREA, Dionysiu s dicit, IV cap. de Div.
Nom. *, quod in daemoni bus est phantasia proterva. Phantasi a autem ad vim imaginat ivam pertinet. Ergo in daemoni bus est vis imaginativa.
Et eadem ratione in angelis : qua sunt eiusdem
naturae.
SED CONTRA EST quod Gregorius dicit, in Homila de Ascensione *, quod hamo sentit cum pecoribus) et intelligit cum angelis.
RESPONDEO DICENDUM quod n anima nostra sunt
quaedam vires, quarum operation es per organa.
corporea exercentu r: et huiusmo di vires sunt actus
quarunda m partium corporis , sicut est visus in
oculo , et auditus in aure. Quaedam vero vires
animae nostrae sunt, quarum operation es per organa corporea non exercent ur, ut intellectus et
voluntas : et huiusmo di non sunt actus aliquarum
partium corporis. - Angeli autem non habent cora) etiam.- Om. ABCDE.
~) intendat. - intendens ACDEFGab.

pora sibi naturalite r unita, ut ex supra * dictis Qu. u, art. 1.

patet. Unde de viribus animae non possunt eis
competer e nisi intellectus et voluntas *.
Et hoc etiam Commen tator ditit, XII Metaphys. *, quod substantiae separatae dividuntu r in * Comm. xxxvr.
intellectum et voluntate m. - Et hoc convenit ordini universi , ut suprema creatura intellectualis
sit totaliter intellectiva; et non secundum partem,
anut anima nostra. - Et propter hoc etiam
geli vocantur Intellectus et Mentes) ut supra * di- Art. 3, ad r.
ctum est.
AD EA VERO QUAE IN CONTRARIUM OBIICIUNTUR,
potest dupliciter responderi~ Uno modo, quod
auctorita tes illae loquuntu r secundum opinione m
illorum qui posuerur angelos et daemone s habere corpora naturalite r sibi unita. Qua opinione
Vide de Gen.
frequente r Augustinus in libris suis utitur *, licet ad litt., lib. II,
cap.xvn; lib.III,
eam asserere non intendat ~: un de dicit, XXI de cap. x; de Civ.
Dei, lib. XXI,
Civ. Dei*, quod super hac inquisitione non est cap. x.
~
multum laborandum.
' Loe. cit.
illae,
Alo modo potest dici, quod auctoritates
et consimiles Y, sunt intelligendae per quandam
similitudinem. Qua cum sensus certam apprehen sionem habeat de proprio sensibili, est in usu loquentium ut etiam secundum certam apprehen sio- * D. 776.
0
o
nem intellectus, aliquid sentire dicamur * Unde
etiam sententia nominatu r. - Experientia vero angelis attribui potest per similitudinem cognitoru m,
(f.

y) consimiles. - smiles
o) dicamur. - dicamus

ABCDE.
DE, dicantur

PFGab.

QUAESTIO LIV,
etsi ; non per similitudinem virtutis cognoscitivae.
Est enim in nobis experientia, dum singularia per
sensum cognoscimus .*: angeli autem singularia
cognoscunt, ut infra * patebit, sed non per sensum ~.
Sed tamen memoria in angelis potest poni, secundum quod ab Augustino * ponitur in mente; licet
non possit eis competere secundum quod ponitur

ART~CULUS

53

pars animae sensitivae. - Similiter dicendum quod

phantasia proterva attribuitur daemonibus, ex eo
quod habent falsam practicam existimationem de
vera bono : deceptio autem in nobis proprie fit
secundum phantasiam, per quam interdum similitudinibus rerum inhaeremus sicut rebus ipsis,
ut patet in dormientibus et amentibus.
() sensum. - sensus codices. - tamen om. codices et ed. a.

s) etsi. - ef PBF ab.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus est. - In corpore articuli una est concluest sola intellectiva cognitio.
Probatur quadrupli.citer. Primo, ratione tali. In angelis
de virtutibus animae sunt solae_ illae, quae no sunt actus
corporis : ergo in eis est tantum intellectus et voluntas :
ergo in eis est sola intellectiva cognitio. - Antecedens patet,
quia angeli non habent corpora naturaliter unita. - Prima
vero consequentia declaratur, distinguendo duplex genus
potentiarum animae : scilicet organicarum, et non organicarum. - Secunda vero relinquitur per se nota.
Secundo probatur auctoritate Averrois, XII Metaphys.,
comment. xxxvr. - Tertio probatur ex congruentia ordinis
universi : quia scilicet intima pars est tota sensibilis , et
media partim de genere sensitivo et partim de genere intellectivo; unde restat ut suprema sit intellectiva totaliter. Quarto, ex nominibus, quia vocantur Mentes et Intellectus,
idem suadetur.
ITULUS

T sio responsiva: In angelis

II. Circa primam consequentiamdubium ocwrrit: quoniam .mala videtur, ex eo quod in angelis est etiam potentia motiva, quae non est actus alicuius corporis.
Ad hoc breviter dicitur quod, ut patet III de Anima *,
motivum secundum locum, ex parte animae, coincidit cum
appetitivo; quamvis ex parte corporis aliquid addat. Unde
cum in angelis non sint corpora, vis motiva eorum cum
appetitiva coincidit. Propterea dixerunt Aristoteles et Averroes, loco allegato *, quod Intelligentiae movent amando et
desiderando intellectualiter. Et propterea consequentia fuit
optima: vis enim motiva, ut non est virtus organica, non
differt ab intellectu et voluntate.
Potest quoque et tutius dici quod, qui;t exclusio non
fit a concomitantibus, non est exclusa potentia motiva ex
affirmatione intellectus et voluntatis tantum: comes enim
eorum inseparabiliter est.

*Cap. x, n. 5
sqq.

*Aristot. cit. lib.

XII, text. 37 (Di d.
lib. XI, cap. vu,
num. 4); Averr.
Comm. xxxvr ,
XXXVII.

QUAESTIO LV, ARTICULUS II

~

priam rationem, sicut in prima et universali virtute operativa, a qua procedit quidquiq est in
quacumque re vel proprium s vel commune. Et

55

ideo Deus per essentiam suam habet propnam

cognitionem de re bus omnibus *: non autem an- n. 472.
gelus, sed solam communem.

E) vel pmprium.- proprium PFab.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo nota quatuor termines. Primo, ly intelligant : an angeli cognoscant on1.nia secundum proprias rationes;
cognitione distincta. Secundo, ly omnia : altera, an dentur species intelligibiles. Et secunda quidem
distribuit namque pro omnibus rebus et rerum praedicatis seorsum tractabitur *. Ad primam autem, quia directe speac conditionibus naturaliter cognoscibilibus ab angelo. Ter- ctat ad propositum, et expresse hoc sumitur in minore,
tio, ly per denotat habitudinem causae formalis, eo modo esset nunc dicendum, nisi inferius * multis quaestionibus
quo ratio intelligendi formaliter ad intellectionem concur- singillatim discutienda esset: unde pro nunc supponatur.
IV. Nota secundo, quod in praesenti ratione supponitur
rere creditur. Quarto, ly substantiam su a m intellige cum
praecisione, idest solam; ad excludendum species intelligi- essentiam angeli posse esse ei rationem intelligendi; et
biles, et superiores substantias.- Ita quod sensus quaestionis discutitur an respectu omnium intelligibilium ab eo sit
est: Utrum essentia angeli sola sit sufficiens ratio intelli- ratio, an non respectu omnium. Illud autem quod praegendi omnia ab angelo naturaliter cognoscibilia, tantum supponitur, in sequenti quaestione, art. r., explanabitur et
discutietur : hic autem tanquam communiter confessum
quantum potest illa cognoscere.
.
IL In corpore est una conclusio responsiva quaesito supponitur.
V. Nota tertio, quod continentia de qua est sermo in
ngative, scilicet: Angelus non cognoscit omnia per essentiam suam, sed per siJ?lilitudines superadditas. - Probatur maiore et minore, est continentia completa, sive formalis
sive virtualis sit. Completa autem continentia dicitur, quando
~ic. Nulla forma complete perficit aliquam potentiam, nisi
contineat omnia ad quae se extendit potentia illa: sed es- aliquid continetur secundum omnes ipsius conditiones, forsenta angeli, se habet ut forma respectu suae intellectivae maliter, ut genus in specie; vel virtualiter, ut creaturae sunt
pt:>tentiae,, et non continet omnia quae potest angelus in- in Creatoris potentia. Nam nisi de huiusmodi continentia
sit sermo, forma non adaequaret potentiam, quantumcumtellig~re:: ergo nolJ. est ei forma adaequata. Et consequenter
que esset continens alias. - Et sic minor clara est. Quoniam
p.o$1. ott::}nia per illllm int~lligit angelus.
Maior propos~tio cleclaratur a posteriori in forma et essentia angeli sola, etsi sit inferiorum quasi exemplar et
superiorum quasi effectus, et ex ea fluant species omnium,
~:.terias~lsibilium. - Minor vero, quoad primam partem,
ql1o inte1Iectus intelligit, se habet ad ipstim in se tamen, secundum se solam, non aequivalet speciebus
ptoh;:ttn,r:
u?fo'rn;la
Qll:od probatur: quia quo agens agit, est ex ea fluentibus: quoniam multa addunt in repraesentando,
: qua intellectus ange- quae sola per seipsam repraesentare nequit. Qua ea quae
Y'el'O pars
forma~
repraesentantur, in solo Deo continentur secundum omnes
p:9b~tur: quia ens et
.
<l}ss~11ti:a autem an- eorum conditiones: qua addunt aliquid positivi, quod in
batur :. tum qua angelorum essentiis non continetur, quia sunt finitae.
VI. Nota quarto quod, cum in littera probatur quod
tum qua contiquo intellectus intelligit est forma eiu~, qua quo agens
h'""'"'"'n'~'<>"' divinae, quae est
agit est forma eius; sumitur agens et agere communiter,
conclusionis per ut etiam comprehendit actionem immanentem, qua e non
sequelae a s. Thoma apposita est: et est actio, sed qualitas. Vis tamen rationis non infirmatur
non probata, sed quasi per se nota dimissa, apud supponen- ex hoc, immo valida magis redditur: quoniam si intellites angelos habere cognitionem de rebus omnibus secun- gere est tale agere quod est esse tale, a fortiori sequitur,
dum
rationes earum, et concedentes dari species ergo qua sic agit est eius forma, qua est quo intelligens
nde duae hic annectuntur quaestiones: altera, habet tale esse.
N

I stat enim pro

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ANGEL! INTELLIGANT PER SPECIES A REBUS ACCEPT AS
II Sent., dist. m, part. n, qu. u, art. r, ad 2; II Cont. Gent., cap. xcvr; De Verit., qu. vrn, art. g.

Videtur quod
angeli intelligant per species a rebus acceptas. Omne enim quod intelligitur, per
aliquam sui similitu~inem in intelligente
intelligitur. Similitudo autem alicuius in altero
existens, aut est ibi per modum exemplaris, ita
quod illa similitudo sit causa rei: aut est ibi per
modum imaginis, ita quod sit causata a re. Oportet igitur quod omnis scientia intelligentis vel sit
causa rei intellectae, vel causata a re. Sed scientia
angeli non est causa rerum existentium in natura, sed sola divina scientia. Ergo oportet quod
species a; per quas intelligit intellectus angelicus,
sint a rebus acceptae.
D SECUNDUM SIC PROCEDITUR.

'a;) species. - omnes species P.

2. PRAETEREA, lumen angelicum est fortius quam

lumen intellectus agentis in anima. Sed lumen
intellectus agentis abstrahit species intelligibiles a
phantasmatibus. Ergo lumen intellectus angelici
potest abstrahere species etiam ab ipsis rebus
sensibilibus. Et ita nihil prohibet dicere quod
angelus intelligat per species a rebus acceptas.
3. PRAETEREA, species quae sunt in intellectu,
indifferenter se habent ad praesens et distans ,
nisi quatenus a rebus sensibilibus accipiuntur. Si
ergo angelus non intelligit per species a rebus
acceptas, eius cognitio indifferenter se haberet ad
propinqua et distantia: et ita frustra secundum
locum moveretur.

Art. 3, Comment.
* Qu.

LVI, LVII.

56
*

s. Th.

Ject.n.

QUAESTIO LV, ARTICULUS II

SED CONTRA EST quod Dionysius dicit, VII cap.

de Div. Nom. *, quod angeli non congregant divinam cognitionem a rebus divisibilibus, aut a
sensibilibus.
RESPONDEO DICENDUM quod species per quas
angeli intelligunt, non sunt a rebus acceptae, sed
eis connaturales. Sic enim oportet intelligere distinctionem et ordinem ~ spiritualium substantia. rum, sicut est distinctio et ordo corporalium.
Suprema autem corpora habent potentiam in sui
natura totaliter perfectam per formam : in corporibus autem inferioribus potentia materiae non
totaliter perficitur per formam, sed accipit nunc
unam r, nunc aliam formam, ab aliquo agente. Similiter et inferiores substantiae intellectivae ,
scilicet animae humanae, habent potentiam intellectivam non completam naturaliter; sed completur in eis successive, per hoc quod accipiunt
species intelligibiles a rebus. Potentia vero intellectiva in substantiis spiritualibus superioribus ,
idest in angelis, naturaliter completa est per speces intelligibiles '\ inquantum habent species intelligibiles connaturales ad omnia intelligenda quae
naturaliter cognoscere possunt.
Et hoc etiam ex ipso modo essendi huiusmodi
substantiarum apparet. Substantiae enim spirituales inferiores, scilicet animae, habent esse affine
corpori, inquantum sunt corporum forma e : et
ideo ex ipso modo essendi competit eis ut a corporibus, et per corpora s suam perfectionem intelligibilem consequantur: alioquin frustra corporibus unirentur. Substantiae vero superiores, idest
angeli, sunt a corporibus totaliter absolutae, immaterialiter et in esse intelligibili subsistentes: et
ideo suam perfectionem intelligibilem consequuntur per intelligibilem effiuxum, quo a Deo species
~)

ponunt Pab.
ABCDE, om. G.
intelligibiles. - connaturales addunt Pb.
corpota.- corpus codices.
et otdinem.-

Post

substantiarum

y) nunc unam. - nunc illam

o)
s)

~
rerum cognitarum acceperunt s simul cum intellectuali natura. - Unde Augustinus dicit, II super
Gen. ad litt. *, quod cetera, quae infra angelos * cap. vm.
sunt, ita creantur, ut prius fiant in cognitione
rationalis creaturae, ac deinde in .. genere suo.
. AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod in mente angeli
sunt similitudines creaturarum, non quidem "1} ab
r
ipsis creaturis acceptae, sed a Deo, qui est creaturarum causa, et in quo primo similitudines rerum
existunt. Unde Augustinus dicit, in eodem libro *, Loe. cit;
quod sicut ratio qua creatura conditur, prius 6 est
in Verbo Dei quam ipsa creatura quae conditur,
sic et eiusdem rationis cognitio prius jit in creatura
intellectuali, ac deinde est ipsa conditio creaturae.
AD SECUNDUM DICENDUM quod de extremo ad
extremum non pervenitur nisi per medium. Esse
autem formae in imaginatione, quod est quidem
sine materia, non tamen sine materialibus conditionibus, medium. est in ter esse formae quae
est in materia, et esse formae quae est ' in intellectu per abstractiortem a materia et a conditionibus materialibus. Unde quantumcumque sit
potens intellectus angelicus , non posset formas
materiales reducere ad esse intelligibile, nisi prius
reduceret eas ad esse formarum imaginatarum.
Quod est impossibile: cum careat imaginatione_,
ut dictum est *. - Dato etiam quod posset abstra- Qu. uv, art. 5
. here species intelligibiles a re bus materialibus ,
non tamen abstraheret: quia non indigeret eis,
cum habeat species intelligibiles connaturales.
AD TERTIUM DICENDUM quod cognitio angeli indifferenter se habet ad distans et propinquum
secundum locum. Non tamen propter hoc m otus
eius localis est frustra: non enim movetur localiter ad cognitionem accipiendam, sed ad operanduro aliquid in loco.
acceperunt - suscipiunt B, susceperunt ceteri.
Om. codices et ed. a. - acceptae om.
O) prius. - p1ior codices.
t) quae est. - Om. codices, quod est ed. a.

~)

r) quidem. -

ACDEFGab.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULUS

clarus est. - In corpore articuli una est conclu-

T sio responsiva: Species per quas angeli intelligunt, non

*

sunt a rebus acceptae, sed sunt eis connaturales. - Et proCf. num. vn. batur tripliciter: duabus rationibus *, et unica auctoritate
Augustini.
Prima rat_io est. Distinctio ordoque corporalium habet,
ut corpora inferiora sint in potentia ad perfectiones suas,
et successive acquirant eas; corpora vero superiora congenitas habeant suas perfectiones ' sintque naturaliter completa, etc. Ergo distinctio ordoque substantiarum intellectualium hoc dem habebunt: ut scilicet inferiores intellectus
sint in potentia ad suas perfectiones, superiores vero habeant eas naturaliter congenitas. Tales autem perfectiones
sunt species intelligibiles. Ergo.
II. Circa hanc rationem, adverte quod Scotus, in Secundo,
Contra opin.r. dist. m, qu. ult. *, dicit hanc rationem non concludere propositum, sed magis oppositum: quia perfectiones caelestes
sunt causabiles a Deo solo , perfectiones vero angelicae
sunt causabiles a creaturis. Ex hoc enim sequitur et quod
ratio non concludit, quia non est idem iudicium de utrisque: et quod inferat oppositum, quia perfectiones causabiles a creaturis, facit providentia divina per secundas
causas. Constat autem quod obiectum et intellectus possunt causare speciem. Ergo.

III. Durandus * quoque tripliciter dicit hanc rationem Gregorius de

eccare.
Primo, in proportionalitate corporum superiorum ~ Ad_rim.,
II Sent.,
1St. VII qu. V,.
P
ad inferiora, et angelorum ad animas nostras. Quia aut in- art. r.
telligitur universaliter: et sic est falsa; quoniam superiora
corpora generant inferiora, angeli autem non generant animas. Aut particulariter: et sic nihil concludit.

Secundo, in complemento naturali corporum caelestium.

Quia aut intelligit de perfectione substantiali : et sic non
est ad propositum. Aut de accidentali etiam: et sic falsum
assumit; quia luna et stellae recipiunt lumen a sole.
Tertio, ducendo ad impossibile. Quia stantibus assumptis propositionibus tuis , sequeretur quod angelus esset
sic naturaliter perfectus, quod non esset in potentia ad aliquam accidentalem perfectionem, et consequenter nullam
de novo posset habere actualem cognitionerh: quod tu
negares.
IV. Ad has obiectiones facile respondetur, notando duas
distinctiones. Prima est de perfectionibus angelicis sive
caelestibus, quod dupliciter possumus de eis loqui. Uno
modo, secundum rationem communem. Et sic utraeque
sunt causabiles a creaturis : figura enim., motus et lumen,
et species intelligibiles in communi, entia sunt acquisibilia
per actionem creaturarum de novo. - Alo modo, secundum
proprias rationes, prout et inquantum sunt in tali et tali
1

QUAESTIO LV, ARTICULUS II

natura, scilicet caelesti et angelica. Et hoc pacto supponere perfectiones angelicas esse causabiles ab extra aut
non causabiles, est petitio principii: quia hoc est quod
quaerendo vertitur in dubium.. Et s. Thom.as rationabiliter,
ex hoc quod natura indidit corporibus caelestibus perfectiones suas, quae tam.en in com.m.uni sunt de novo acquisibiles, intulit a fortiori lntelligentias esse tales naturas,
quibus congenitae sint propriae perfectione s, qua e etiam.
in comm.uni sunt de novo acquisibiles. Et ex hoc a priori
sequitur quod neutrae, ut in tali natura sunt, sunt causahiles ab extra, sed ab Actore naturae tantum. - Et ex hoc
patet responsio ad Scotum. *
V. Secunda distinctio est de potentia. Quia, ut dicitur
* Cap. IY, n. 6. VIII Physic. *, dupliciter contingit aliquid esse
in potentia: scilicet essentiali, idest ad actum. prim.um.; aut accidentali, idest ad actum secundum.. Et, ut patet in 11 et 111 de
* Lib.ll ~cap. v, Anima *, intellectus tune dicitur esse in potentia essentiali,
n.4; lib. !II, cap.
quando est sicut tabula nuda : tune autem. in potentia acIV, n. 6, n.
cidentali, quando est sicut sciens non actu intelligens. In
proposito ergo serm.o est de potentia essentiali, et ad perfectionem secundum. actum. primum., non aliquam.-, sed
om.nem., tam substantial em quam accidentalem., natu:ralem
tamen.
* Cf. num. m.
VI. Unde ad primam. instantiam. * dicitur, quod obiectio
est satis puerilis: quoniam aliud est arguere ex propositio nibus particularibus, et aliud est arguere ex una conditione
particulari alicuius naturae. Arguimus enim. hic ex ista corporum. caelestium conditione , qua scilicet sunt naturaliter
completa; et tam.en facimus propositio nem universale m de
omnibus corporibus primis. Unde proportion alitas illa est
particulari s quoad conditione m in qua attenditur; et est
universalis quoad praedicationem..
Ad secundam vero instantiam dicitur, quod corpora
caelestia quamvis comparent ur ad perfectiones accidentales
ut potentia ad actum, quia se habent ut receptivum ad
receptum; non tamen sunt in potentia essentiali aut accidentali :tespectu earum. Unde non est ad propositum talis
potentialita s.
Ad tertiam vero instantiam dici potest dupliciter. Primo~
quod proportion alitas inter angelos et corpora caelestia
magis attenditur secundum potentiam essentialem quam
accidentale m: qua actus secundus corporum est opera to
transiens, angelorum vero immanens ; actus vero primus
utrobique est in eo cuius est, et quoad hoc eiusdem ordinis. Tum qua actus primus utrobique est naturalis: actus
vero secundus non, sed angelorum est operatio libera, corporum vero naturalis. Et propterea haec absque imperfectione non essent in potentia accidentali : illi vero ex
liberta te, in natura tamen finita , habent potentiam accidentalem .- Secundo dici potest quod, quemadmo dum in
corporibus caelestibus potest de novo aliquid acquiri partialiter, ut patet de partibus motus et terminis eius, et
similiter de partibus lunae quoad illuminari; ita in angelis
est potentia accidentalis ad aliquam novam cognitione m.
Proportion aliter enim se habent. Corpora namque caelestia
semper moventur, et tamen mutantur de termino in terminum; et luna semper illuminatu r, et tamen semper mutatur. Angeli autem. et semper actu intelligunt , saltem
seipsos; et mutantur de una intellectione in aliam, respectu
aliorum cognitorum .
_
* Cf. num. r.
VII. Secunda ratio * est. Modus quo res naturaliter perficitur, causatur ex naturali modo essendi eiusdem. Cuius
signum est, quod in anima nostra, cuius naturalis modus
essendi est esse in corpore , naturalis etiam modus quo
perficitur, est ut accipiat a corpore: alioquin frustra uniretur corpori, cum materia sit propter formam., et non
e converso. Sed angeli subsistunt absque omni coniunctio ne
ad corpus. Ergo perficiuntu r absque acceptione a corpore,
per influxum. intelligibilem. ab Actore naturae.
'Cf. num. n.
VIII. Circa han e rationem, Scotus, ubi supra*, dicit quod,
quamvis ex modo essendi animae concludatu r modus quo
perficitur; ex incorporei tate tam.en angeli non potest conelud quod non perficiatur ab obiecto corporeo: quoniam
independe ntia a c01pore ut materia, non infert independentiam a corpore ut obiecto.
SuM~IAE THEOL.

D.

THo1IAE T.

II.

IX. Ad hoc dicitur, quod processus s. Thomae iuxta

doctrinam traditam 1 Poster. * procedit, scilicet, si a.ffir- * Cap. xm, n. 8.
matio est causa affirmatio nis, negatio erit causa negationis: et tenet in causis propriis. Si enim propria causa
quare anima accipit perfectione m suan1 a corpore, est modus essendi eius, consequen s est quod negatio talis madi
es sen di erit causa negationis talis m o di perficiendi: immo
oppositus modus ess-endi erit causa oppositi madi perficiendi. Quod autem modus essendi animae sit propria causa
modi perficiendi passive, probatur a s. Thoma, qua aliter
unio animae intellectivae ad corpus, quae importat talem
modum._ essendi, frustra esset. Et tenet sequela. Qua talis
unio aut est primo propter bonum animae, aut propter
bonum corporis: sed hoc non potest dici, qua forma non
est rropter materiam: relinquitur ergo illud, qua materia
est propter formam. Constat autem proprium bonum animae intellectivae in perfectione intellectua li consistere. Et
ex hoc patet quod independe ntia naturalis a corpore ut a
materia, infert independe ntiam ab eodem ut obiecto.
X. Sed contra hoc tamen instat iterum Seo tus, in Quarto,
dist. XLV*, dicens dupliciter posse solvi hanc rationem. * Qu. n, in resp.
Primo, dicendo quod non sequitur animam frustra uniri, ad arg.
si per hanc viam et per aliam possit perfectio acquiri: sicut
non sequitur frustra potionem sumere infirmum, qui etiam
per sectionem., absque potione, posset sanari. - Secundo, dicendo quod anima non unitur propter bonum. proprium,
nec materiae, sed totius compositi. - Et sic u troque modo
negatur quod modus essendi talis sit propria causa talis
modi perficiendi.
XI. Ad primum horum dicitur, quod in generation e
entium perfectoru m non contingit pon ere plures modos,
ut patet in naturalibus . Non ergo est rationa,bile perfectionem substantiae intellectualis pluribus modis posse naturaliter fieri: quoniam unius naturae unus est modus naturalis
suae perfectionis. - Secundo, quod frustra fit per plura,
quod fit per pauciora aeque bene. Sed sic esset in proposito: imro melius anima perficeretur immediate ab obiecto,
quam a vice-obiecto, idest phantasma te. Igitur aut iste non
. erit naturalis, aut ille.

Ad secundum autem. dicitur quod, qua intellectuale, ut

sic, non est actus corporis, consequen ter, ut sic, non est
pars compositi corporei. Ergo, loquendo de substantia intellectuali formaliter, non potest dici quod primo est propter compositu m, nisi assignetur ratio quare unibilis est
corpori. - Nec potest dici, qua est talis forma, puta intellectiva simul et sensitiva. Qua de hac coniunctio ne quaeritur eodem modo: - Aut propter bonum sensitivi, aut intellectivi: non primum, qua illud est ut materia: ergo
. secundum , scilicet ut a sensibus accipiat; et habetur intentum.
XII. In responsion e ad secundum , ubi ponuntur duae
viae respondend i, adverte quod Scotus, in locis allegatis *, * Cf. num. rr, x.
impugnat primam responsion em tripliciter. Primo, contra
eius efficaciam arguit sic. Esse im.aginabile aut ponitur
medium nter esse intelligibile et sensibile ex parte obiecti,
seu rei cognitae; aut ex parte intellectus , seu potentiae
abstrahentis. Si ex parte rei, sequeretur quod etiam Deus
non posset intelligere lapidem , nisi media imaginatio ne,
aut esse imaginabili. - Si ex parte intellectus , argumentu m
non concludit. Qua stat quod aliquid sit medium. virtuti
inferiori, et tamen non sit medium. virtuti superiori: sicut,
verbi gratia, gradus caloris ut quatuor, habet rationem
m.edii respectu virtutis calefactivae debilis, paulatim. calefacientis; et non virtutis vehem.entis, subito magnum calorem inducentis.
Secundo, ad idem. arguit sic. Nihil est in phantasma te
per quod sufficiat ad causandum. speciem intelligibilem in
suo ordine, quod non eminentius sit in re cuius est phantasma: ergo res sensibilis in seipsa .potest communic are
speciem.: igitur phantasma est medium_ per accidens, idest
pro statu isto. - Anteceden s probatur: qua phantasma per
hoc tantum agit, quia est repraesent ativum obiecti.
Tertio, contra eius veritatem instat, volens falsum esse
quod esse im.aginabile sit medium nter esse intelligibile et
sensibile: quoniam. esse im.aginabile comprehen ditur sub
8

QUAESTI O LV, ARTICUL US III

58

* Cap. vu.

* Cf. num. xn.

* Num. praec.

hoc extremo quod est esse sensibile, quemadmod um imaginatio sub cognitione sensitiva.
XIII. Ad has obiectiones dupliciter dici potest. Primo,
quod s. Thomas ideo addidit secundam responsionem , quia
videbat rationem hanc pati calumniam, nec credidit ipsam
esse necessariam, sed probabilem. - Ego autem puto opinatum esse ipsum, cmn Averroe, in de Sensu et Sensato*,
hanc rationem necessario concludere, si philosophiae propositiones, ut philosophos decet, adm.ittantur. Addidit tamen secundam responsionem , ut theologantibus, et secundum imaginatione m loquentibus, satisfaceret.
XIV. Dicendum est ergo quod ratio efficax est; et quod
medium hoc est essentiale, non tantum in essendo, sed etiam
in causando, non simpliciter, sed respectu talis causae, scilicet re sensibilis. Quod enim esse imaginabile sit medium
in essendo nter esse sensibile exterius et esse intelligibile,
per se notum est: quia quod quid erat esse imaginabilis
partim est materiale et partim spirituale. - Quod vero sit
medium in causando esse intelligibile non simpliciter, ex
eo patet, quod effectus iste, scilicet esse intelligibile, potest
causari absque esse imaginabili concurrente; ut patet de
speciebus congenitis ipsis angelis. - Quod autem sit medium
essentiale in causando eundem effectum respectu talis causae,
scilicet sensibilis exterioris; idest quod, si esse intelligibile
causari debet a re sensibili extrnseca, causari non potest
nisi per tale medimn, scilicet esse imaginabile (et loquimur
semper de potentia et ordine naturali), declaratur ex illa
maxima Dionysii, vn cap. de Div. Nom., scilicet quod ardo
universi hoc habet, ut supremum injimi attingat infimum
supremi. Ex hac enim. habeo quod sensibile non nisi in
s.uo supremo pertingit ad infimum ordinem intelligibilem.
Constat autem quod supremum in ordine sensibilium est
esse imaginabile, qua est spiritualissim um, et propinquissimum intelligibilitati: et quod infimum. in ordine intelligibili est concurrere ad speciem intelligibilem educendam
de potentia ad actum. Igitur naturalis ordo rerum exigit
ut res sensibilis, secundum esse om.nino materiale, non
possit esse immediatum cooperans virtuti intellectuali producenti esse intelligibile: sed si cooperari debet, oportet
quod prius ad summum gradum perveniat. Rabeo etiam
secundo, quod solus intellectus humanus, qui est infimus
in ordine intellectualiu m, coniungitur supremo sensibilium,
quod est concurrere cum. sensibilibus ad habendum et colligendum esse intelligibile. Intellectus vero superiores altiori modo illud obtinent.
XV. Et ex hoc patet responsio ad obiecta *. Nam dicendum. est ad primum, quod esse imaginabile est medium
non solum ex parte virtutis intellectivae, sed etiam ex parte
sensibilis rei cognitae; non inquantum habet rationem obiecti se u termini, sed inquantum habet rationem causa e et
motivi. Et sic patet instantias non obstare.
Ad secundum vero, negatur assum.ptum: quoniam spiritualitas phantasmatis non per accidens, sed per se concurrit ad talem causalitatem, ut ex dictis * iam patet. - Ad
probationem autem dicitur, quod phantasma agere ratione
naturae repraesentata e tantum, potest dupliciter intelligi.
Uno modo, tanquam. ratione agendi: et sic conceditur.
Alio modo,, tanquam conditione agentis: et sic est falsum.

Quidditas enim bovis non secundum quodcumque esse est

proximum principium sui ipsius in esse intelligibili, sed secundum esse spiritualissim um proprii ordinis, scilicet sensibilis. Unde quemadmod um quod quid erat esse bovis
est prima ratio agendi in generatione naturali, cum bos
generat bovem; esse autem materialiter et sensibiliter, ut
bos est in rerum. natura, est conditio et rationis agendi
et agentis: ita, cum phantasma speciem intelligibilem concausat, cum phantasma nihil aliud sit quam natura .bovina
in tali es se spirituali, ratio agendi est ipsa natura , sed
conditio rationis agendi et agentis est talis spiritualitas.
Quae non eminentius continetur in obiecto extrnseco: quoniam ipsa est ab anima, non quacumque , sed suprema ,
seu secundum sui supremum; quoniam sensitivum ex coniunctione ad intellectivum, obtinet vim cogitativae, a qua
est tanta spiritualitas. - Nec obstat quod phantasma sit quantum quoddam et materiale, ac per hoc conveniens in modo
essendi cum obiecto extrnseco. Quoniam, ut ex dictis * ' Cf. ibid.
patet, modus iste essendi, quamvis sit eiusdem generis,
est tamen alterius et nobilioris rationis, adeo ut differat ab
illo plus quam genere physico, et sit supremus in tota latitudine modorum essendi sensibilium.; ut summa propinquitas eius ad ordinem intelligibiliu m testatur. Et propterea, ut dictum est *, quidditas in tali esse potest esse na- * Ibid.
turalis concausa esse intelligibilis: non autem quidditas in
esse omnino materiali.
Ad tertium vero dicitur, quod esse sensibile duo bus
modis sumi potest. Uno modo, communiter: et sic constat
quod esse imaginabile est eius species. Alio modo, magis
stricte, et usitatius, pro sensibili exteriori : et sic constat
imaginabile esse medium. Et quia de tali sensibili est sermo,
ut per se notum est, ideo obiectio est satis frvola.
XVI. In responsione ad tertium, adverte quod Scotus, in
* In respons. ad
Quarto, dist. xi. v, qu. n *, tenens distantiam localem impedire quaest.
auctorie,
separata
e
cognitionem tam angeli quam anima
tatibus munit se: scilicet Augustini in libro de Cura agenda

* Cap. xv.
pro Mortuis *, et Gregorii in Homiliis **, dicentium animas ,.*
Hom. VI in
anab
vel
discere
ea
sed
hic,
Evaug.
fi.unt
separatas nescire quae
gelis, vel ab animabus hinc euntibus, ut sancti Pattes didicerunt a Ioanne Baptista descensum ad inferos. - Adducit * *In resp. ad arg.
etiam duas auctoritates Aristotelis: alteram ex VIII Physic.*, ' Cap. x, n. 7
ubi vult Intelligentiam. moventem orbem esse praesentem
illi part unde incipit', seu ubi est velocissimus motus;
alteram ex VII Physic.*, ubi vult agens et patiens ess si- Cap. u.
mul simultate contactus in corporibus, vel simultate maiore,
scilicet mutuae praesentiae, in spiritualibus. Apud ipsum
ergo requiritur praesentia; nec aequaliter se habet Intelligentia ad distans et propinquum .
Ad has obiectiones dicitur, quod peccant primo, qua
supponunt angelum seu animam separatam accipere cognitionem a rebus sensibilibus. - Peccant secundo, secundum
non causam ut causam: quoniam aliunde provenit ignorantia eorum quae fi.unt apud nos, et non ex distantia,
LXXXIX,
ut infra * patebit. Unde auctoritates Augustini et Gregorii *art.Qu.
7, 8.
non sunt ad propositum. - Sim.iliter et auctoritates Aristotelis: qua loquuntur de actione et passione. Quarnvis ex
* Qu. LH, art. r,
superius dictis in quaestione de loco angelorum *, iam pateat Comment. num.
XI.
quomodo auctoritas intelligenda sit de praesentia ordinis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SUPERIORE S ANGELI INTELLIGA NT PER SPECIES MAGIS UNIVERSA LES
QUAM INFERIORE S
lnfra, qu.

art. r; II Sen t., dist. ur, parte n, qu. u, art. 2; ll Con t. Gen t., cap. xcvrrr; De Verit.,
qu. vrrr, art. ro; Qu. de A nim a, art. 7, ad 5; art. r 8; De Causis, lect. x.

LX..'GC!X,

Videtur quod
superiores angeli non intelligant per species magis universales quam inferiores.
Universale enim esse videtur quod a
particularibus abstrahitur. Sed angeli non intelligunt per species a rebus abstractas. Ergo non
D TERTIUM SIC PROCEDITUR .

potest dici quod spec1es intellectus angelici sint

magis vel minus universales.
2. PRAETEREA , quod cognoscitu r in speciali,
perfectius cognoscitur quam quod cognoscitur in
universali: quia cognoscere aliquid in universali
est quodammo do medium nter potentiam et

QUAESTIO LV, ARTICULUS III

D. 133
"(

Sg

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod accidit univeractum. Si ergo angeli superiores cognoscunt per
formas magis universales quam inferiores, sequitur sali ut a singularibus abstrahatur, inquantum inquod angeli superiores habeant scientiammagis im- tellectus illud cognoscens a rebus cognitionem
perfectam quam inferiores. Quod est inconveniens. accipit. Si vero sit aliquis intellectus a rebus co3. PRAETEREA, dem non potest esse propria gnitionem non accipiens) universale ab eo cogniratio multorum. Sed si angelus superior cogno- tum non erit abstractum a rebus, sed quodamscat per unam formam universalem diversa, quae modo ante res praeexistens; vel secundum ordiinferior angelus cognoscit per plures formas spe- nem causae, sicut universales rerum rationes sunt
ciales, sequitur quod angelus superior utitur"' una in Verbo Dei; vel saltem ordine naturae, si cut
forma universali ad cognoscendum diversa. Ergo universales rerum rationes sunt in intellectu annon poterit habere propriam cognitionem de utro- gelico.
AD SECUNDUM DICENDUM quod cognoscere aliquid
que. Quod videtur inconveniens.
SED CONTRA EST quod dicit Dionysius, XII cap. in universali, dicitur dupliciter. Uno modo, ex
Angel. Hier.) quod superiores angeli participant parte re cognitae, ut scilicet cognoscatur solum
scientiam magis in universali quam inferiores. - universalis natura rei. Et sic cognoscere aliquid
Et in libro de Causis * dicitur quod angeli supe- in universali est imperfectius *: imperfecte enim D. 356.
cognosceret hominem , qui cognosceret de eo
riores habent formas magis universales.
REsPONDEO DICENDUM quod ex hoc sunt in rebus solum quod est animal. Alo modo, ex parte medii
aliqua superiora, quod sunt uni primo, quod est cognoscendi. Et sic perfectius est cognoscere ali. Deus, propinquiora et similiora. In Deo autem quid in universali: perfectior enim est intellectus
tota plenitudo intellectualis cognitionis continetur qui per unum universale medium potest singula
in uno, scilicet in essentia divina, per quam Deus propria cognoscere, quam qui non potest.
AD TERTIUM DICENDUM quod dem non potest
omnia cognoscit. Quae quidem intelligibilis plenitudo in intellectibus creatis ~ inferiori modo et esse plurium propria ratio adaequata. Sed si sit
minus simpliciter invenitur. Unde oportet quod excellens, potest dem accipi ut propria ratio et
ea quae Deus cognoscit per unum, inferiores in- similitudo diversorum. Sicut in homine est unitellectus cognoscant per multa: et tanto amplius versalis prudentia quantum ad omnes actus virper plura, quanto amplius intellectus inferior fuerit. tutum; et potest accipi ut propria ratio et simiSic igitur quanto angelus fuerit superior, tanto litudo particularis prudentiae quae est in leone * D. 1077
per pauciores species universitatem intelligibilium ad actus magnanimitatis, et eius quae est in vulpe
apprehendere poterit. Et ideo oportet quod eius ad actus cautelae, et sic de aliis. Similiter s esformae sint universaliores *, quasi ad plura se ex- senta divina accipitur, propter sui excellentiam,
. tendentes Y unaquaeque earum. - Et de hoc exem- ut propria ratio singulorum: qua est in ea un de
plum aliqualiter in nobis perspici potest. Sunt sibi singula similentur secundum proprias ratioenim quidam, qui veritatem intelligibilem capere nes. Et eodem modo dicendum est de ratione
non possunt, nisi eis particulatim per singula universali quae est in mente angeli, quod per eam,
explicetur: et hoc quidem o ex debilitate intellectus propter eius excellentiam, multa cognosci possunt
eorum contingit. Alii vero, qui sunt fortioris intel- propria cognitione.
lectus, ex paucis multa capere possunt.
a) utitur.- utetur codices et a b.
~) intellectibus creatis.- intelligibilibus F, intelligibilibus creatis G,
intelligentibus C1"eatis ed. a, intelligibilibus creaturis Pb.
) extendentes.-extendendo Fa.-Pro de hoc, hoc per AB, hoc ceteri.,

o) quidem. - Om. codices et a.

E) Similiter.- Et similiter codices.- ut ante propria omittunt PAD
EFGpC; pro quia est, quae est DsA, quae sunt PB; pro unde, ut F,
unde et G; pro similentur, similantw" PBab, similatw" D.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

titulo advertendum est quod, curo universalitas speciei
essendo, nec in
causando, sed in repraesentando; intelligere per species universaliores nihil aliud est quam intelligere per species ad
plura se extendentes in repraesentando. - Et quoniam hoc
contingit dupliciter: uno modo, per repraesentationem rei
magis universalis; alio modo, per repraesentationem plurium
in actu, eo modo quo species repraesentativa animalitatis
et omnium per se differentiarum eius actualiter, universalior
species diceretur et esset, quam repraesentativa animalitatis
aut humanitatis tantum. Et hoc modo sumitur unversalor
in proposito, et non primo modo.
II. In corpore articuli unica est conclusio responsiva
affirmative, dupliciter pro bata, scilicet: Angeli, quanto sunt
superiores , tanto per species universaliores intelligunt. Probato prima est ista. Intellectus, quanto sunt naturaliter
superiores, tanto sunt sirniliores Deo in perfectione intelligibili et modo eius: et quanto magis sunt similiores, tanto
per pauciores species intelligunt: ergo per universaliores.
Consequentia est nota: alioquin intelligens per paucioN

I intelligibilis non sit in praedicando seu

res species, non haberet perfectam notitiam de omnibus. Prima autem propositio patet ex .e o, quod natura e graduantur secundum propinquitatem similitudinis naturalis ad
primum. - Secunda vero probatur ex eo, quod Deus omnia
per unum, ut quo, intelligit: et hoc est perfectionis simpliciter. Ex hoc enim evidenter sequitur quod similius Deo
et perfectius intelligendi vim obtinet, qui per pauciora
omnia intelligit distincte, quam qui per plura: quoniam
minor paucitas propinquior est unitati quam multitudo;
et lumen intellectus minus divisum aut divisibile, perfectius
est quam divisibile per multas rationes intelligendi ad hoc
ut intelligat.
Cuius signum est secunda probatio in littera adducta,
quam experientia dubitare non permittit. Experimur enim
in no bis ipsis quosdam discpulos esse, quibus oportet
omnia singillatim dicere, quasi per singulas species dearticulando: quosdam vero, qui statim ex uno multa apprehendunt; nec hoc aliunde quam ex nobilitate ingenii provenit.
III. Circa rationes adductas, et conclusionem, occurrunt
obiectiones Scoti, in Secundo, dist. m, qu. x. Ubi contra

6o

* Qu. LVII, art.

2; cf. Comment.

* Cf. num. m.

QUAESTIO LV, ARTICULUS III

primam rationem instat, dicens propositionem illam: Quanto

angeli sunt similiores Deo, tanto per pauciores species
intelligunt, esse falsam. Qua non oportet quod intellectus
similior Deo, assimiletur magis sibi in hoc quod est per
pauciores species intelligere; sed in ho.c, quod limpidius
intelligit.
. IV. Contra secundam vero rationem, a signo -sumptam,
instar, dicens supponi ibi falsum, puta quod homines melioris ingenii per pauciores species intelligant. Quoniam tot
sunt in illis, quot sunt in his qui sunt hebetioris ingenii:
sed illi citius et limpidius cognoscunt.
V. Contra conclusionem autem directe arguit tripliciter.
Primo. Unitas rationis intelligendi praesupponit unitatem
obiecti adaequati, idest continentis virtualiter obiective omnia
qua e species illa continet repraesentative; ut patet de es sentia divina ut ratione intelligendi, et ut obiecta. Sed impossibile est dari tale unum obiectum continens multitudinem
quidditatum. Ergo non potest dari aliqua species creata
repraesentans distincte multas quidditates.
Secundo. Quaelibet ratio cognoscendi potest habere actum
sibi adaequatum: sed talis sp~cies non posset habere actum
sibi adaequatum: ergo non datur. - Probatur minor: quia
apud te, angelus non potest simul piures species actu intelligere distincte. - Terto, arguit ad dem ex parte habitus,
ducendo ad dem inconveniens: scilicet quod angelus piures
naturas simul cognosceret distincte.
Affert praeterea unam aliam rationem contra tenentes
speciem aliquam in angelo non repraesentare tot, quin
possit plura repraesentare: quod quidem dicit a no bis non
oportere teneri. - Et bene dicit in hoc, de quidditatibus loquendo. Quoniam secus est de singularibus. Et propterea,
cum tractabitur inferius * de repraesentatione infinitorum
singularium per unam speciem angelicam, solvetur eius
ratio.
VI. Ad obiectionem contra primam rationem * dicitur,
notando quod duplex genus perfectionum invenitur in Deo:
quaedam enim sunt communicabiles creaturis, ut sapientia
et bonitas; quaedam vero incommunicabiles, ut infinitas
et deitas , et intelligere omnia distincte per substantiam
suam, et alia huiusmodi. Nec solum nter se differunt perfectiones hae, sed differenti modo creaturae similiores Deo
his appropinquant. Quoniam secundum primas perfectiones,
attenditur appropinquatio penes magis participare rationem
formalem illius perfectionis: secundum vero perfectiones
incommunicabiles , appropinquatio attenditur secundum
maiorem recessum ab opposito; illud enim est similius
deitati, cuius natura magis recedit a non esse, etc. - Nota
secundo, quod non solum intelligere est perfectio simpliciter, sed etiam intelligere omna per unum; ut patet ex
definitione perfectionis simpliciter, posita ab Anselmo, Monolog. xv. N ec refert, in proposito, an sit perfectio simpliciter seorsum et de per se; an sit gradus seu modus
perfectionis simpliciter, ut hoc quod dico actus purus. Nota tertio, quod suprema pars universi, idest angeli, ex
natura sua vindicant sibi similitudinem ad Deum, non secundum quasdam perfectiones simpliciter, sed secundum
omnes, magis tamen et minus secundum gradus su os; ut
patet discurrendo per omnes perfectiones simpliciter.
Et super hoc fundara est ratio s. Thomae ostendentis
angelos, quanto superiores, tanto per pauciores species
intelligere: quia sunt similiores Deo secundum omnes perfectiones simpliciter, et consequenter secundum hanc. Unde
irrationabilis, et a philosophia aliena est exceptio istius.
Quare enim magis ista, quam aliae, excipienda est?
Secundo dicitur, quod ratio fundatur super essentiali
graduatione intellectuum, ut sic: quoniam quanto intellectus
est superior, tanto est perfectior: quanto autem perfectior,
tanto unitior, ut sic liceat loqui, eo quod virtus unita
maior est seipsa dispersa. Constat autem magis unum et
individualem esse intellectmn minus partitum per species
intelligibiles, quam eum qui per piures species dividendus
est ad singula cognoscenda. Et consequenter quanto intellectus est perfectior, tanto est similior Deo, non solum
in hoc, quod limpidius cognoscit; sed etiam in hoc, quod
per pauciores species cognoscit.

VII. Ad obiectionem vero contra secundam rationem. *

dicitur, quod s. Thomas non accepit pro signo, ingeniosiores
homines ex paudoribus speciebus intelligere ( quoniam hoc
latet) : sed id quod evidens est, hos scilicet qui ingenio
praestant, ex paucioribus principiis, et absque distincta singulorum propositione appreh~ndere; Hoc enim est signum
evidens quod in uno' multa apprehendere, nec egere singula seorsum proponi, attestatur magnitudini irtellectus.
VIII. Ad obiectiones autem contra conclusionem * dicitur, quod unitatem speciei praesupponere unitatem obiecti
primi et adaequati, dupliciter intelligi potest. Uno modo,
quod praesupponat untatem jormalem et realem illius sic
in rerum natura existentis. Et hoc modo non oportet esse
verum, ut patet de specie intelligibili in nobis naturae bovinae: talis enim res non est sic in rerum natura, ut
adaequate praesentatur per speciem; et propterea nulla
una res singularis invenitur in rerum natura adaequate
illi respondens. - Alio modo, ut praesupponat unitatem tantum formalem obiecti; quemadmodum si species naturae
leoninae a Deo alicui intellectui esset impressa. Et hoc
modo verum est universaliter quod omnis species supponit unitatem obiecti: quoniam et omnis poten tia respicit
primo unam rationem formalem. - Et sic dico quod argumentum decipitur, putans primo modo verificari maiorem:
cum tamen in solo Deo verificetur. In ceteris vero ~at est
quod quaelibet species respiciat primo unam rationem formalem. Et hoc modo se habent species angelicae.
IX. Ad secundam vero obiectionem, ex parte actus, conceditur quod angelus q uilibet potest habere actum adaequatum cuilibet suae speciei.- Nec nos dicimus oppositum,
dicendo quod non potest simul plura intelligere. Quoniam
forinaliter loquimur, et intendimus quod non potest simul
plura, ut plura, intelligere simul: non est utem plura ut
plura intelligere, quando multa intelliguntur per unam speciem; vel etiam per piures species ordine quodam se habentes, vel in ordine ad unum, etc.
X. Contra eandem conclusionem instatur, quia videtur
contradicere supra* dictis: quoniam sequitur ex ea quod
posset dari aliquis angelus, qui omnia intelligeret per essentiam suam solam. - Et tenet sequela, adiuncta alia propositione tua, scilicet quod quolibet angelo facto potest
Deus facere perfectiorem substantialiter * Ex hoc enim sequitur quod si, facto angelo qui omnia intelligat per duas
species, scilicet essentiam propriam et unam superadditam,
fiat alter superior; ille intelliget per pauciores species, et
sic per unam tantum; qua e procul dubio erit essei_ltia su a.
Ad hoc dicitur breviter, negando consequentiam. Quoniam stante illa hypothesi ( quidquid de illa sit), dicitur quod,
creato superiore angelo, necessario omnibus inferioribus
angelis superadderetur nova species, qua distincte possent
illum intelligere. Et sic in illo qui erat supremus , erunt
tres species : in isto vero noviter facto essent duae tantum,
et consequenter pauciores. Et sic eodem modo dicendum
est,- si procedatur in infinitum: semper superior habebit
pauciores species, non per minorationem dualitatis, sed
per additionem seu multiplicationem pluralitatis in inferioribus.
XI. In responsione ad ultimum argumentum, dubium
occurrit circa illam propositionem: Species intellectus angelci, propter su excellentiam, est ratio seu similitudo
multorum distncte, quemadmodum essenta divina est ratio omnium. Hoc enim videtur esse falsum et impossibile.
Quoniam talis excellentia aut est in essendo, aut in repraesentando tantum. Sed non potest dici quod sit in repraesentando tantum. Tum qua ratio sen proportionalitas ad
essentiam divinam nulla esset: quoniam essentia divina
propter excellentiam in essendo, qua scilicet est praehabens omnem essendi rationem et modum, habet excellentiam in repraesentando omnia. - Tum qua, reddendo rationem quare species angelica, una existens, est multorum
distincte repraesentativa, qua est excellens, idest qua excellenter repraesentat, esset dem per dem declarare, et
nullam reddere causam nisi secundum verba: quia idem
est multa distihcte repraesentare, et singula excellenter seu
inadaequate repraesentare.

* Cf. num. rv.

* Cf.

llUIl.

v.

* Art. r.

* Vide qu. xxv,

art. 6.

QUAESTIO LV, ARTICULUS III

61

Nec etiam dici potest quod sit propter excellentiam in roo intellectu ordinate proveniens, perpenditur. Nam ipse
essendo. Tum quia sequeretur quod una species in mente omnia est per substantiam suam, et per eam solam omnia
angeli esset in essendo excellentior multis substantiis sen- novit. Et curo hoc aliis communicari non potuerit, quia ensibilibus specifice distinctis; immo multis substantiis an- tia limitata sunt, collatum est eis ut tales essent substantiae
gelicis; immo forte omnibus substantiis actu creatis infe- ac tantae perfectionis, ut quod secundum esse substantiale
rioribus supremo angelo: quoniam inferiora intelligunt an- habere non possunt, secundum esse intentionale haberent,
geli per huiusmodi species excellentes. - Tum qua illa magis et minus universaliter, iuxta maiorem et minorem
species esset etiam nobilior in essendo quam essentia sui perfectionem substntiae cognoscitivae: adeo quod anima
angeli: quoniam quod est tantae excellentiae in essendo, nostra, ultima in ordine intellectualium, divisibilis sit seut habeat in se unde sibi assimilentur omnia inferiora se- cundum esse intentionale tanta diversitate, quanta materia
cundum proprias eorum quidditates, nobilius est in essendo secundmn esse naturale.
quam id quod non habet. - Tum qua hoc repugnat doXIV. His stantibus, ad obiecta * dicitur, quod hic est * Cf. num. xr.
ctrinae s. Thomae *, et communi. Quoniam quemadmodum sermo de excellentia in essendo. Quae dupliciter intelligi
communicari nequit substantiae angeli ut sit tantae excel- potest: vel respectu eorum quae repraesentantur; vel relentiae in essendo, quod sit propria similitud o multorum; specta aliarum specierum repraesentativarum eorundem
ita nec tali speciei: curo utrumque creatura sit, et deter- obiectorum. Si respectu naturarum cognoscibilium intelliminatum ad genus et speciem.
gatur excellentia, non potest intelligi nisi in modo essendi,
XIL Ad evidentiam huius difficultatis, notandum est pro quanto species superioris angeli habet modum essendi
primo, quod duo sunt genera entium. Quaedam ad hoc altioris ordinis quam habeant non solu m sensibilia, sed
primo instituta ut sint, quamvis forte secundario ala re- etiam angeli inferiores : et propter talero excellentiam popraesentent: et haec vocamus res. Quaedam vero ad hoc test plurium esse ratio distincta. - Si vero intlligatur respeprimo instituta sunt naturaliter, ut alia repraesentent: et ctu specierum intelligibilium, tune clarius et facilius et
haec vocamus intentones rerum, et speces sensibiles seu absque ambiguitate relucet intentum. Et intelligitur de exintelligibiles. Necessitas autem ponendi haec duo rerum cellentia non solum in modo essendi, sed in ipsa perfegenera, est quia oportet cognoscitivum es se non solum ctone essendi. Ita quod imaginamur quod, curo in anima
ipsum, sed ala, intellectivum vero esse omnia; ut patet ex nostra sint diversae species iuxta diversitatem rerum requ. XIV*, et communi animi philosophorum conceptione, praesentatarum, puta species bovis, species leonis, species
convenientium in hoc, quod smile smili cognosctur *. N ec aquilae, etc.; ascendendo, erit dare unam speciem altioris
naturae rerum sectmdum seipsas possunt esse in cognosci- ordinis, aequivalentem excellenter seu eminenter illis tribus
tivo (qua lapis non est in anima): nec ipsum cognosciti- seu quatuor speciebus, et consequenter repraesentantem
vum, secundum suam substantiam solam et finitam, potest distincte altiori modo illamet quae repraesentantur per illas
esse tantae excellentiae, ut habeat in se unde distincte sibi quatuor species. Hoc enim est cognoscere per rationem
assimilentur naturae rerum cognoscibilium secundum pro- universalem obiecta specialia: quod est maximae perfeprias earum rationes. Unde restat, curo nec esse naturae ctionis.
_
cognoscitivi sit ratio cognoscibilium, nec esse naturale coXV. Et hoc modo clare patet adductas instancias nihil
gnoscibilium sit secundum se in cognoscitivo; ut oportue- obstare. Nam non oportet die ere speciem universaliorem
rit institu a natura ens in~entionale, quo cognoscitivum es se perfectiorem naturis repraesentatis: sed esse perfectioesset cognoscibilia.
rem repraesentativis adaequatis earum. Quod est neces. XIII. Notandum est secundo, quod cognoscitivum et sarium.
intentionale nob distinguuntur sicut duo rerum ordines;
Nec est dem iudicium de esse substantiali angeli, et
sed potius ut concurrentia ad perfectionem unius ordinis, esse intentionali apud se: sed proportionale. Non es se idem
scilicet naturarum cognoscitivarum: quoniam intentionale quidem ex eo patet, qua impossibile communiter fatemur
complementum intrinsecum cognoscitivi est. Complemen- esse quod angelus, secundum esse suum substantiale, retum q uidem, quia ad supplendum quod substantiae co- praesentet propriam differentiam lapidis: et iam concedgnoscitivae debetur, scilicet esse cognoscibilia, inventum mus pariter quod secundum esse intentionale sibi additum,
est: ntrnsecum vero, quia ad perficiendum et eliciendum illa repraesentatur. Unde patet repugnare esse substantiali
intrinsecam eius operationem, adiungitur. - Unde ex hoc finito, quod sit ad certam naturam limitatum, et sit alteproportionaliter se habent et quoad actum et potentiam, et rius, secundum propriam illius differentiam, repraesentatiquoad altitudinem gradus. Quoad actum quidem, quia co- vum; et non repugnare hoc esse intentionali; nam species
gnoscitivo in actu inditum est actu esse intentionale, quo bovis in anima ad certam entis naturam definitum ens
est sua cognoscibilia ; cognoscitivo vero in pot~ntia inest est, nter accidentia, et tamen bovinae differentiae propriae
in potentia tale esse intentionale; ut patet et in anima in- . repraesentativa est. Et ratio huius diversitatis est ea quan1
tellectiva et sensitiva nostra. Quoad altitudinem vero gra- . supra * tetigimus: qua scilicet ens intentionale est primo a Num. xn, xm.
dus, quoniam quanto vis cognoscitiva est altior , tanto natura institutum ad repraesentandum, pro complemento
magis unite se habet ad cognoscibilia; ut patet ascendendo substantiae cognoscitivae; ipsae vero res quarum sunt ina sensibus particularibus ad sensum communem , et sic tentiones, sunt primo institutae ad essendum. - Proportiodeinceps. Quanto autem magis virtus cognoscitiva unitur, nale autem iudicium de substantia intellectiva et esse intanto minorem diversitatem exigit in esse intentionali, quo tentionali est. Qua quanto substantia est altior, tanto esse
est cognoscibilia: ac per. hoc, quanto virtus cognoscitiva intentidnale proprium illi est altius. Immo ex altitudine subest altioris ordinis, tanto altius, et consequenter minus di- stantiae provenit altitud o intentionis: maioremque perfectiostinctum, et magis universale in repraesentando, sibi vin- nem, aequivocam tamen, ponit in angelo altitudo gradus
dicat esse intentionale, quo cognoscibilia est: quod nihil substantialis, quam altitudo intentionis: quoniam haec nihil
.aliud est quam id quod vocamus species infelligibiles.
aliud ponit nisi eminenter aequivalere repraesentativis adeEt hoc modo mirabilis naturae intellectivae gradus, a pri- quatis rerum.

---------~-~~#-------

63
QUAESTIO LVI, ARTICULUS I
pium. Unde si aliqua singularia sunt sine materia Unde non habet. locum in intellectu angelico ;
subsistentia, sicut sunt angeli, illa nihil prohibet maxime quantum ad hoc quod intelligit seipsum.Actio etiam intellectus non est eiusdem rationis
intelligibilia esse actu.
AD TERTIUM DICENDUM quod moveri et pati con- cum actione -quae in corporalibus invenitur, in
venit intellectui secundum quod est in potentia 'fl. aliam materiam transeunte.
'IJ) potentia. - materia FGa.

Commentarla CardinaJis Caietani

titulo hoc solum notandum est, quod praesentis intenquo angelus cognoscit seipsum. Quoniam quod cognoscat seipsum, apud
sapientes dubium non est: sed de modo, an scilicet per
substantiam suam, an per aliquam speciem superadditam
seipsum cognoscat, dubitatur.
II. In corpore articuli unam conclusionem intendit, af:firmative responsivam quaesito, scilicet: Angelus intelligit
seipsum per suam substantiam. - Et probat eam syllogismo
hypothetico sic. Si aliquid in genere intelligibilium se habet
ut forma iritelligibilis subsistens, illud tale intelligit seipsum
per seipsum: sed quilibet angelus est huiusmodi: ergo, etc.
Primam propositionem conditionalem probat s. Thomas,
quoad id quod hic intenditur, discurrendo conditiones intelligibilis per seipsum. Ubi adverte quod in praedicato
consequentis. assumptae conditionalis, quatuor dicuntur:
scilicet quod illud tale intelligit ~ et quod intelligitur ~ et
quod a seipso~ et quod per seipsum. Et primum iam superius *, discussum est convenire angelo. Reliqua vero hic
intenduntur: quartum tamen principaliter. Ideo tota intentio
huius corporis versatur circa intelligibile~ declarando quid
per se , et quid per accidens concurrit ad intelligibile in
actu respectu alicuius intellectus. Unde quatuor praemittit
conditiones, quas examinat, de obiecto intelligibili: scilicet
coniunctionem~ causalitatem~ motionem~ et inhaesionem.
III. Ostendit ergo primo, quod intelligibile in actu oportet
esse coniunctum intelligenti, ex differentia inter obiectum
operationis transeuntis et immanentis. - Secundo, quod intelligibile in actu coniunctum, se habet ad intellectionem ut
principium formale; sicut calor ad calefacere, et species
visibilis ad videre. - Tertio, quod movere intelligentem accidit ex eo quod intelligens est in potentia: et consequenter quod non per se requiritur ad intelligibile in actu,
quod rnoveat intelligentem. - Quarto, quod inhaerere intelligenti, quemadmodum species sensibilis inhaeret sentienti,
accidit ex eo quod est accidens: quia si esset subsistens,
nihilmiaus ad eundem effectum concurreret. Et consequenter quod non requiritur ad intelligibile in actu, quod informe! intellectum per inhaesionem.
IV. Ex his enim quatuor deducitur assumpta conditionalis, duro ex his kabetur quod ad intelligibile in actu ab
aliquo intellectu, nihil aliud requiritur, nisi quod sit coniunctum, et sic coniunctum intelligenti, ut sit principium
fonnale intellectionis in eo; sive hoc moveat ipsum, sive
non; sive inhaereat sibi, sive non, sed subsistat. Ex hoc
enim manifeste sequitur quod, si aliquid in genere intelligibilium se habet ut forma intelligibilis subsistens , quod
illud tale habet rationem completam intelligibilis iri actu
respectu sui ipsius, quod praesupponitur esse intellectivum;
ac per hoc, intelligi a seipso per -seipsum.
Et si diligenter inspexeris, advertes quod quatuor hae
conditiones tribus illis conditionibus in consequente positis
respondent: quoniam primae duae inferunt quod illud tale
intelligitur ;- tertia vero, quod a seipso; quarta autem, quod
per seipsurn. Ex quarta enim habetur quod non oportet
speciem mediare, qua inhaereat intelligenti: ex tertia vero,
quod non oportet distinctum esse ab intelligente, propter
rationem moventis et moti : ex secunda vero et prima ,
quod oportet esse ut actum et formam in genere intelligibilium.
Minor autem propositio assumpta * probatur a s. Thoma,
quia angelus est forma subsistens intelligibilis in actu.
y. Circa maiorem seu conditionalem assumptam, et
conclusionem *, dubium occurrit mulfiplex, tactum a Scoto,
N

I tionis est discutere principaliter modum

in 11 Sent.~ dist. m, qu. vm, Sed antequam illa afferam,

moveo unum dubium circa processum s. Thomae, -quod
etiam aliqualiter tangitur a Scoto sub ala forma. Et consistit in hoc, quia videtur processus iste adversari sibi ipsi,
et aliis dictis s. Thomae, et veritati. Sibi. ipsi quidem, quia
in primis duabus conditionibus dicitur quod oportet intelligibile esse unitum intellectui ut principium formale quo
operans operatur: deinde vero dicitur quod non oportet
coniunctionem istam :fieri secundum inhaesionern. Qualiter
ergo informabitur intellectus ab ipso intelligibili ? - Et con:firmatur. Quia coniunctio ista intelligibilis cum intellectu,
aut est in esse, aut operari. Non in operari: quia tu dicis
quod coniunctio ista praevenit operationem, immo est eius
causa. Ergo est secundum esse: non substantiale, quia substantia angeli non est forma substantialis sui intellectus ,
realiter distincti ab ipsa, apud te: ergo secundum ,inhaesionem. - Et confirmatur, inquit Scotus, exemplo tuo. Qua
calor, si esset subsistens, quamvis esset principium calefaciendi, non tamen esset quo formaliter lignum calefaceret.
Ita quamvis substantia angeli sit secundum se actu intelligibilis , et possit esse principium formale intellectionis ,
sicut calor calefactionis; non tamen posset esse principium
formale quo formaliter intellectus aliquis intelligit, si non
insit illi intellectui, sed per se subsistat.
Aliis vero dictis s. Thomae obstant haec: quoniam ipse
in III Cont. Gent.~ cap. LI, dicit hoc esse proprium divinae substantiae, ex hoc quod est veritas ipsa et purus
actus etiam in genere intelligibilium, quod possit esse principium formale quo intellectus intelligit, et non informare
illum intellectum secundum esse. Non igitur stt simul
quod hic dicitur.
Contra veritatem autem, inquit Scotus: quia impossibile est aliquid esse quo formaliter res operatur operatione immanente, et illud non esse in ea; ut patet ex II
de Anima *, ubi per hoc medium, scilicet quo jonnalter
operatur, demonstratur illtid esse formam dantem esse
operanti.
VI. Circa tertiam conditionem *, obiectio Scoti occurrit
arguentis sic. Obiectum in actu est causa in fieri et in esse
respectu intellectionis: ergo intellectus, quandiu intelligit,
patitur et movetur ab intelligibili: et si semper intelligit,
semper movetur. Male ergo dicitur a s. Thoma quod accidit intellectui moveri ab obiecto, quia est quandoque intelligens in potentia.
VIL Circa quartam conditionem *, occurrerent obiectiones
Scoti: sed quia supponunt intellectum angelicum, quantum
est ex se, concurrere mere passive ad intellectionem, et de
hoc specialem faciemus quaestionem *, ideo omitto.
VIII. Ad obiectiones primo loco * allatas, dicendum est
quod omnes supponunt unum falsum, scilicet quod essentia
angeli comparetur ad angelum, inquantum intelligens est,
ut forma separata, qua ponitur non inhaerens eius intellectui. Nos enim dicimus essentiam esse ipsi angelo, non
solum in esse naturae intrinsecam, sed etiam in es se intelligibili. Ita quod est obiectum actu intelligibile magis
intime unitum quam per informationem seu inhaesionem:
quia est coniunctum per identitatem.
Ubi advertendum est quod causa huius erroris est non
discernere inter intelligibile extrinsecum et :intrinsecum.
Cum enim oporteat intelligentem, ad hoc quod intelligat,
habere in se naturam intelligibilis, creditur quod, quemadmodum aliorum intelligibilium naturas per informationem
habet, ita et sui ipsius oporteat habere: cum tamen ratio
evidenter ducat ad oppositum. Quoniam quemadmodum

*' Cap. rr 1 n. rz.

"' Cf. num. n, nr.

* Cf. ibid.

* Q.E LX...XIX, art.

Comment.
Cf. num. v.

2,

QUAESTIO LVI, ARTICULUS Il

Vide lib.
cap. IV.

intelligens diversimode se habet ad essendum ipsum, et ad

essendum alia; ita diversimode se habet ad intelligendum
se et ala. Et propterea, qua est ipsummet in tali esse
naturae, quod est etiam illud in esse intelligibili, quia illud esse naturae est actu intelligibile; ideo seipsum per
seipsum intelligere potens est. Quia vero ala non est,
neque secundum esse naturale, neque secundum esse intelligibile, nisi aliqud superaddatur; ideo oportet species
ponere aliorum.
IX. Patet ergo quid dicendum sit ad obiecta. Negandum
est enim poni hic obiectum separatum: quoniam ponitur
coniunctum, non per inhaesionem, sed per identitatem et
per subsistentiam, non seorsum et separatim ab intelligente,
ut Scotus intellexit, sed in ipso intelligente. - Et ad hoc
deservit exemplum de calore quo lignum calefacit: qui
scilicet, si subsisteret in ipso ligno identice, non rninus esset
quo formaliter lignum calefaceret. Et similiter si species
visibilis esset per se subsistens per identitatem in vidente,
esset nihilominus principium formale visionis in eo.- Ad
id autem quod oppositum est obiiciendo, quod intellectus, apud s. Thomam, distinguitur realiter ab ipso angelo, dicendum est quod nihil refert ad propositum distinctio vel identitas intellectus curo angelo. Ut enim ex
III , libro de Anima* patet, sive ponatur quod substantia anima e
habeat in se naturas obiectorum sensibilium et intelligibilium, sive ponatur quod potentiae ipsae sensitivae et intellectivae tales naturas habeant; idem est iudicium quoad
posse et non posse operari. Imaginandum est enim quod,
qua intelligere primo est opus substantiae intelligentis ,
perfectius intelligere fit, si substantia ipsa utramque viro
habet, scilicet et obiecti et operantis , quamvis mediante
aliqua proprietate illam operationem eli'iat; quam si solam
viro operantis habeat, et mediante illamet proprietate, obiecti
viro accidentaliter adipiscatur.
Nec obstat hoc aliis dictis s. Thomae. Quoniam esse
forman1 intelligibilem alterius, dixit proprium Deitatis: non
autem esse formam intelligibilem sui ipsius. Quod in pro- posito affirmamus , duro dicimus quod substantia angeli,
quia est subsistens et perfecta in esse immateriali, habet
et quod sit intellectiva, et quod sit actu intelligibilis; ac
per hoc fiuat ab ea vis qua intelligit respectu sui ipsius ,

non egens alia formatione; supplente substantia praeveniente , et magis intrnseca et modificativa ipsius quam
quodcumque superadditum.
Et ex bis etiam patet quod hoc non repugnat demonstrationi factae in II de Anima : quia non ponimus intelligibile separatum , sed magis coniunctum operanti quam
per informationem. Sed quod multos fallit, est quia con..;
siderantur intellectus angeli et substantia eius quasi duae
res seorsum, et quaeritur quomodo uniuntur: cum tamen,
secundum veritatem, intellectus fiuat ab essentia actu intelligibili, magisque intimius formatus illa quam quacumque intentionali specie; et hoc in genere intelligibili. Unde
qui hic non vult decipi, non distinguat nter intellectum
et intelligentem ut sic: sed utatur eis ut uno, et quiescet.
X. Ad obiectionem Scoti contra tertiam conditionem *,
dicitur quod, cum cognoscens seu intelligens (ut in II et
III de Anima*) dupliciter dicatur in potentia, scilicet essentiali et accidentali, se u ad actum primum et secundum;
moveri ab obiecto attenditur secundum actum primum in
intellectu, et non secundum actum secundum: quoniam, ut
patet in III de Anima *, intellectus in actu sicut sciens, non
eget motore.
Dupliciter ergo peccat arguens. Primo, attenderrdo motionem cognoscentis a cognito quoad actum secundum :
quae nulla est, sed cognoscens et cognitum coniuncta sunt
una completa causa actus secundi in fieri et in esse. Et
ideo hoc modo, et non aliter, verificatur cognitionem dependere ab obiecto in actu, in esse et fieri. - Secundo ,
quia male interpretatur s. Thomam, intelligens quod assignaverit pro causa- motionis ab obiecto differentiam temporalem, scilicet quandoque esse in actu et quandoque esse
in potentia: cum tamen hoc non inveniatur in s. Thoma,
sed assignatur pro causa esse in potentia, loquendo de
potentia ad actum primum. Quod est manifeste verum et
evidenter: ex hoc enim quod cognoscens ex natura sua
non habet in se cognitum , sed est in potentia ad illud,
sequitur quod moveatur ab illo, et fiat actu tale quale
cognitum est. Unde, ut subdit s. Thomas, si cognoscens
ex se vel aliunde actu haberet in se naturam cogniti, non
moveretur a cognito, ut de se patet: qua nihil est mobile
ad id quod habet.

* Cf. num. vi.

* Lib .. II, cap. v,
n.4; hb. III, cap.
IV, n. 6.

* Loe. cit.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM UNUS ANGELUS ALIUM COGNOSCAT
II Cont. Gent., cap. xcvm; De Verit., qu. vm, art. 7

Cap. IV, n. 3S. Th. lect. VII.

Prop. vm. S. Th. lect. VIII.

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

unus angelus alium non cognoscat. Dicit
enim Philosophus, in III de Anima *,
quod si intellectus humanus haberet in
se aliquam naturam de numero naturarum rerum
sensibilium, i1la natura interius a existens prohiberet apparere extranea: sicut etiam si pupi1la
esset colorata aliquo colore, non posset vid ere
omnem colorem. Sed sicut se habet intdlectus
humanus ad cognoscendas res corporeas, ita se
habet intellectus angelicus ad cognoscendas res
immateriales. Cum igitur intellectus angelicus habeat in se aliquam naturam determinatam de numero illarum naturarum, videtur quod alias cognoscere non possit.
2. PRAETEREA, in libro de Causis * dicitur quod
omni's intelligentia scit quod est supra se, inquantum. est causata ab eo; et quod est sub se, inquantum est causa eius. Sed unus angelus non
a) interius.- exterius CDpF et a.
~)

angelus non cognoscit. - non potest cognoscere codices.

est causa alterius. Ergo unus angelus non cognoscit ~ alium.

3. PRAETEREA, unus angelus non potest cognoscere alium per essentiam ipsius angeli cognoscentis : cum omnis cognitio sit secundum rationem
similitudinis ; essentia autem angeli cognoscentis
non est .similis essentiae angeli cogniti nisi in
genere, ut ex supra * dictis patet; un de sequeretur
quod unus angelus non haberet de alo cognitionem propriam, sed generalem tantum. - Similiter
etiam non potest dici quod unus angelus cognoscat
alium pr essentiam angeli cogniti: qua illud quo
intellectus intelligit, est intrinsecum intellectui; sola
autem Trinitas illabitur ment. - Similiter etiam
dici non potest quod unus cognoscat alium per
speciem: quia illa species non differret Y ab angelo.
intellecto, cum utrumque sit immateriale.- Nullo
igitur modo videtur quod unus angelus possit intelligere alium.
) diiferret. - dijft P ABCDEab.

* Qu.

qu.

LV,

art. 4;
art. I, ad

L,

"(

65

QUAESTIO LVI, ARTICULUS li

4 PRAETEREA, si unus angelus intelligit alium,
atlt hoc esset per speciem innatam: et sic sequeretur quod, si Deus nunc de novo crearet aliquem
angelum, quod non posset cognosci ab bis qui
nunc sunt. Aut per speciem acquisitam a rebus:
et sic sequeretur quod angeli superiores non possent cognoscere inferiores, a quibus nihil accipiunt. Nullo igitur modo videtur quod unus angelus alium cognoscat.,
SED CONTRA EST quod dicitur in libro de Causis *,
quod omnis intelligentia o scit res quae non corrumpuntur.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut Augustinus dicit, II super Gen., ad litt. *, ea quae in Verbo
Dei ab aeterno praeextiterunt, dupliciter ab eo effluxerunt : uno modo, in intellectum angelicum;
alio modo, ut subsisterent in propriis naturis. In
intellectum autem angelicum processerunt per hoc,
quod Deus ment angelicae impressit rerum similitudines, quas in esse naturali produxit. In Verbo
autem Dei ab aeterno extiterunt non solum rationes rerum corporalium, sed etiam rationes
omnium spiritualium creaturarum. Sic igitur unicuique spiritualium creaturarum a Verbo Dei impressae sunt OJJmes rationes rerum omnium, tam
corporalium quam spiritualium. Ita tamen quod
unicuique angelo impressa est ratio suae speciei
' secundum esse naturale ~ et intelligibile simul, ita
scilicet quod in natura suae speciei subsisteret,
et p.er eam. se intelligeret: aliarum vero naturarum, tam spiritualium .quam corporalium, rationes
suilt ~iimpressae .secundum esse intelligibile tan11;1111,. ut,vid~licet per huiusmodi species impressas) .tam creaturas corporales quam spirituales
cognosceret.
o) quod om,nis intelligentia. - quod omnis substantia intellectiva 1

ABCDEG.

E) effluxerunt. - jluxe1unt PFGab.

An PRIMUM ERGO DICENDUM quod naturae spmtuales angelorum ab invicem distinguuntur ordine
Qu. L, art. 4,
quodam, sicut supra * dictum est. Et sic natura ad1,2.Cf.qu.x,
art.
qu. XLVII,
unius angeli non prohibet intellectum ipsius a art. 6;
2.
cognoscendis aliis naturis angelorum, cum tam
superiores quam inferiores habeant affinitatem
cum natura eius, differentia existente tantum se-D. n6.
cundum diversos gradus perfectionis *.
AD SECUNDUM DICENDUM quod ratio causae et
causati non facit ad hoc quod unus angelus alium
cognoscat, nisi ratione similitudinis, inquantum
causa et causatum sunt similia. Et ideo, _si nter
angelos ponatur similitudo absque causalitate, remanebit in uno cognitio alterius.
An TERTIUM DICENDUM quod unus angelus cognoscit alium per speciem eius in intellectu suo
existentem, quae differt ab angelo "l cuius similitudo est, non secundum esse materiale et immateriale, sed secundum esse naturale et intentionale. Nam ipse angelus est forma subsistens
in esse naturali: non autem species eius quae est
in intellectu alterius angeli, sed habet ibi esse
intelligibile tantum. Sicut etiam et forma coloris
in pariete habet esse naturale' in medio autem
deferente habet esse intentionale tantum.
An QUARTUM mpENDUM quod Deus unamquamque creaturam fecit proportionatam universo quod
facere disposuit. Et ideo, si Deus instituisset facere
piures angelos vel piures naturas rerum, piures
species intelligibiles mentibus angelicis impressisset. Sicut si aedificator voluisset facere maiorem
domum, fecisset maius fundamentum. Unde eiusdem rationis est quod Deus adderet aliquam creaturam universo, et aliquam speciem intelligibilem
angelo.
~) natUIale. - essentiale BFGa. - Pro intelligibile hic et mox intellectuale Pb.
7J) ab angelo.- ab alo angelo P.

Commentaria Cardinalis Caietani

N_ titul? arti~uli illud tantum advertendum est, q:10d hic

I s1mul mtend1tt1r et an unus

angelus cognoscat ahum, et

quomodo.
In corpore una conclusione affirmativa respondet quaesito : Quilibet angelus cognoscit alios, per inditas omnium
rerum rationes in eo. -'Declaratur conclusio ex auctoritate
Augustini, dicentis res esse productas a Deo non solum in
esse naturali , sed etiam in esse intelligibili in mentibus
angelorum. Ex hoc enim manifeste habetur. quod in unoquoque angelo sint rationes omnium, tam corporalium
quam spiritualium, per quas potest ea intelligere.- Et quoniam ly omnium distribuir etiam pro ipso angelo cognoscente , ideo s. Thomas, ad confirmationem praecedentis
articuli, sollicitus fuit hic ut declararet quomodo in ipso
angelo intelligente ipsemet productus sit secundum esse intelligibile, ne crecieres ipsum secundum esse intelligibile
aliquam intentionem in seipso superaddere supra esse naturale ipsius.
11. In responsione ad primum, dubium occurrit quomodo responsio illa satisfaciat argumento. Videtur enim
consistere in quadam exceptione: quasi dicat quod cognoscens potest ex natura sua habere actu aliquam ex naturis
cognoscibilibus ab ipso , quando natura ipsa est habens
affinitatem cum aliis, et 'Ordine quodam secundum perfectius et imperfectius est ab eis distincta. Et qua sic se
habet natura angeli cuiusque ad ceteros, ideo stat quod
SumiAE THEoL. D. THoMAE T. II.

habeat seipsum in actu intelligibili et natrali, et non impediatur a cognitione aliorum.

Sed hoc patitur magnam dfficultatem. Tum qua, ut
dicit Averroes, in 111 de Anima, comment. rv, propositio
dicens quod recipiens debet esse denudatum a natura recepti, intelligitur a natura generis proximi rerum receptarum. Et consequenter ex hoc quod natura intranea habet
affinitatem cum extraneis, magis obstat proposito*.- Et con- * propositio P.
firmatur: qua apud s. Thomam *, omnes angeli sunt eius- Vide Opuse.
de Natura
dem generis proximi, cum neget in eis genera subalterna. XLII,
Generis_, cap. v,
Tum qua, secundum hanc glossam, rueret processus VI.
Aristotelis in III de Anima. Quoniam posset quispiam dicere
animam habere actu aliquam de naturis cognoscibilium,
puta seipsam, vel, ut antiqui dicebant, aliquod elementum;
et quod hoc non impedit aliorum cognitionem, quoniam
ordine quodam se habet ad ala, secundum perfectius et
imperfectius, ut de se patet; et habet affinitatem cum eis,
propter proximitatem in essendo aut principiando.
Tum qua habere affinitatem, distinguique ordine quodam, non removet causam quare intus existens prohibet extraneum. Causa enim est, qua determinatum ex se ad certam
naturam in actu, non potestad alias determinari; sicut nec
illa natura ad quam determinatur , potest determinari ad
alias. Unde et Averroes, in I Physic., comment. Lxvr*, dicit Cf. comment.
quod, si materia prima haberet ex natura sua aliquam for- LXIII, LXIX.
mam, non reciperet omnes formas; et similiter si haberet
9

66

' Cf. num. seq.

* Num. n.

QUAESTIO LVI, ARTICULUS III

aliquam privationem., non reciperet omnes privationes. Constar autem quod causa haec habet locum in naturis quantumcumque affinibus et se habentibus secundum perfectum
et rninus perfectum: quoniam commune est omnibus naturis specificis actualibus, quod ultima differentia unius non
potest determinan .per ultimam differentiam alterius. Et
quoad actum discernendi, experimur quod sensus, affectus
quocumque sensibili, impeditur a dis:retione aliorum, secundum id in quo differunt.
III. Ad evidentiam huius difficultatis, duo breviter tangencia sunt: primo, fundamentum illius maximae, quare
in tus existens prohbet extraneum; secundo, sensus litterae *.
Quoad primum, sciendum est quod propria ratio huius
est, qua una natura non est determinabilis per aliam. Si
enim esset aliqua forma determinabilis per orones formas,
materia prima, habendo illam, non impediretur a receptione
omnium. Et similiter intellectus animae nostrae, habendo
tale intelligibile, scilicet detenninabile per omnia intelligibilia, non impediretur intelligere omnia. Unde si cholera
in lingua febricitantis, ipsa salva, esset determinabilis per
dulcedinem, non impediretur a gustu dulcedinis. - Ex hoc
autem relinquitur quod propositio illa non tenet in naturis quarum una est determinabilis per alteram: sed in
his tantum quarum neutra potest alterius esse determinato. Propterea manifeste non tenet in naturis quae se habent ut potentia et actus. Non enim receptivum omnium
formarum sensitivarum, ut sic, impediretur a receptione
earm, si esset actu vegetativum.: quia natura vegetativa
determina bilis est per sensitivam, ut potentia per actum.
IV. Quoad secundum, verba litterae dupliciter intelligi
possunt, iuxta duplicem modum considerandi naturas cognoscibiles, propter duplicem mdinem cognoscibilium. Constat enim quod naturae cognoscibiles sunt duplicis ordinis.
Quaedam enim cognoscibiles tantum, ut patet de sensibi-
libus. Quaedam vero sunt cognoscibiles et cognoscitivae;
non per accidens , puta qua ratione unius cognoscit, et
ratione alterius cognoscitur, ut contingit in animalibus; sed
per se, ita quod idem est secundum se cognoscens et cognitum actu, ut contingit in separatis a materia. Et ex hoc
provenir quod naturae cognoscibiles possunt dupliciter
considerari: scilicet, ut cognoscibiles praecise; et ut cognoscentes cognitae, ubi utrumque invenitur.
V. Ex his enim duabus distinctionibus oritur et veritas
sensuum, e.t veritatis claritas. Prima namque facie, sensus
litterae videtur qui iam * tactus est' quod scilicet natura
eiusdem generis, solo ordine graduque specifico ab aliis naturis cognoscibilibus differens, si intus existit, non prohibet
alias, quia sunt affines. Et videtur fundata ista ratio super

hoc, quod cognitio fit per assimilationem; ac per hoc, in

naturis similibus, quales sunt praedictae, una non prohibet
cognitionem alterius. Et qua naturae spirituales angelorum
sunt huiusmodi, ideo natura unius non im.pedit cognitionem alterius.- Et hic sensus considerar naturas ut cognoscibiles tantum; et par facit iudicium de naturis spiritualibus et corporalibus.
Sed obstat huic sensui experientia , praeter auctoritates
et rationes allatas *. Quoniam experimur unum col0rem Cf. ibid.
impedire cognitionem aliorum, et similiter in saporibus :
et tamen constat quod colores in ter se, et. similiter sapores nter se, sola specie differunt, et in genere conveniunt.
VI. Interius autem contemplantibus, sensus litterae videtur, quod non est dem iudicium de naturis sensibilibus,
quae sunt intelligibilia nostra, et de naturis spiritualibus.
Et propter hoc, non sic se habet intellectus angelicus ad
naturas spirituales, sicut intellectus noster ad naturas sensibiles. Super quo tamen stabat vis argumenti.- Quod autem
non sit idem iudicium, ex affinitate spiritualium nter se,
ex hoc quod solo specifico ordine distant, apparet * Ubi *aperit edd. 1508,
scito quod proximitas naturarum potest applicari ad co- 1514.
gnoscibilia tantum: et sic, ut dictum est *, in tus existens Cf. num. praec.
prohibet aliud. Et potest applicari ad cognoscibilia cognoscitiva: et sic non impedit, immo iuvat cognitionem. Quod
enim non impediat, probatur: qua removetur causa impedimenti, quae est indeterminabilitas unius naturae per aliam,
ut patet ex dictis *. Ex hoc enim quod ponitur aliqua una * Cf. num. m.
natura intellectiva , necessario ponitur determinabilis per
alias. 'Unde si albedo esset non solum visibilis, sed visiva,
ex hoc ipso esset determinabilis per allos colores, sicut
potentia visiva: modo autem, quia est visibilis tantum, non
est determinabilis per eos. Et propterea modo intus existens, prohibet alios : tune autem non impediret. - Quod
autem magis adiuvet, ex eo patet, quod cognitio fit per
assimilationem : et minor opus est superveniat assimilatio,
ubi tanta est proximitas.
Qua igitur constat ex supra* dictis substantias spirituales Qu. L, art. t;
qu. LVI, art. r.
es se intellectivas et intelligibiles actu; et in istis proximitas
naturarum non prohibet cognitionem : ideo Auctor, respndendo, affinitatem naturarum spiritualium pro ratione responsionis sumpsit; et argumento satisfecit proportionali,
affinitatem apud nos impedientem, ibi non impedire dicens.
VIL Et ex his patet solutio obiectionum omnium *. Cf. num. n.
Quoniam de naturis cognoscibilium aut receptibilium absolute loquuntur. Nos autem hic de cognitis et cognoscentibus in actu, de quibus est ala, immo opposita ratio, ut
Num. praec.
patet ex dictis *
"<

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ANGELI PER SUA NATURALIA DEUM COGNOSCERE POSSINT
II Sent., dist. x.xm, qu. n, art. r; III Cont. Gent., cap.

s. Th.

Ject. n.

Vers. r2.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

angeli per sua naturalia Deum cognoscere non possint. Dicit enim Dionysius,
r cap. de Div. Nom. *) quod Deus est
super omnes caelestes mentes incomprehensibili
virtute collocatus. Et postea subdit quod, quia
est supra omnem substantiam) ab omni cognitione
est segregatus.
2. PRAETEREA, Deus in infinitum distat ab intellectll angeli. Sed in infinitum distantia non possunt attingi. Ergo videtur quod angelus per sua
naturalia non possit Deum cognoscere.
3. PRAETEREA, I Cor. XIII * dicitur: Videmus
mmc per speculum in aenigmate) tune autem jacie
a) ala. - alo modo codices et a.

XLI, XLIX;

De Verit., qu. vm, art. nr.

ad jaciem. Ex quo videtur quod sit duplex Dei

cognitio: una, qua videtur per sui essentiam, secundum quam dicitur videri facie ad faciem; ala '",
secundum quod videtur in speculo creaturarum.
Sed primam Dei cognitionem angelus habere non
potuit per sua naturalia, ut supra * ostensum est. Qu. xu, arq.
Visio autem specularis angelis non convenit: qua
non accipiunt divinam cognitionem a rebus sensibilibus, ut dicit Dionysius, vn cap. de Div. Nom.* s. Th. Ject.
Ergo angeli per sua naturalia Deum cognoscere
non possunt.
SED coNTRA, Angeli sunt potentiores in cognoscendo quam homines. Sed homines per sua naturalia Deum cognoscere possunt; secundum illud

QUAESTIO LVI, ARTICULU S III

R01n. I *: Quod no tu m est Dei, manije5tum est in duas; et similatur illi cognitioni qua videtur res
per speciem ab ea acceptam. Quia enim imago
llzt Ergo multo magis angeli.
Dei est in ipsa natura angeli impressa per suam
COaliquam
angeli
quod
R.ESPONDEO DICENDUM
essentiam, angelus Deum cognoscit, inquantum est
naturasua
gnitionem de Deo habere possunt per
Dei. Non tamen ipsam essentiam Dei
similitudo
la. Ad cuius evidentiam, considerandu m est quod
aliquid tripliciter tognoscitur. Uno modo, per prae- videt: qua nulla similitudo creata est suf.ficiens
sentiam suae essentiae in cognoscente, sicut si lux ad repraesentan dam divinam essentiam *. Unde
videatur in oculo *: et sic dictum est ** quod an- magis ista cognitio tenet se cum speculari: qua
gelus intelligit seipsum. Alo modo, per praesen- et ipsa natura angelica est quoddam speculum
tiam suae similitudinis in potentia cognoscitiva : divinam similitudinem repraesentans .
.AD PRIMUM ERGO DICENDUM qod Dionysius losic;ut lapis videtur ab oculo per hoc quod similitudo eius resultat in o culo. Tertio modo, per quitur de cognitione comprehensionis, ut expresse
hoc quod similitudo rei cognitae non accipitur eius verba ostendunt. Et sic a nullo intellectu
immediate ab ipsa re cognita, sed a re ala ~, in creato cognoscitur *.
AD SECUNDUM DICENDUM quod propter hoc quod
qua resultat: sicut cum videmus hominem in speet essentia angeli in infinitum distant
intellectus
culo.
quod non possit ipsum compresequitur
Deo,
a
codivina
Primae igitur cognitioni assirnilatur
suam naturam eius essentiam
per
nec
hendere,
gnitio, qua per essentiam suam videtur. Et haec
cognitio D~i non potest adesse creaturae alicui videre. Non tamen sequitur propter hoc, quod
per sua naturalia, ut supra* dictum est. - Tertiae nullam eius cognitionem habere possit Y: qua si cut
autem cognitioni assimilatur cognitio qua nos Deus in infinitum distat ab angelo, ita cognitio
cognoscimus Deum in via, per similitudinem eius quam Deus habet de seipso, in in.finitum distat a
in creaturis resultantem; secundum illud Rom. r *: cognitione quam angelus habet de eo.
AD TERTIUM DICENDUM quod cognitio quam naInvisibilia Dei per ea quae jacta sunt, intellecta,
conspiciuntur. Unde et dicimur Deum videre in turaliter angelus habet de Deo, est media nter
speculo. - Cognitio autem qua angelus per sua utramqne cognitionem: et tamen magis se tenet
naturalia cognoscit Deum, media est nter has cum una, ut supra * dictum est.
~) ala.- aliqua Pb, illa ed. a. - Post sicut, Pb om. cum.
) sequitur .. . possit. - sequitur quod propter hoc nullam habeat

eius cognitionem Pab; quod propter hoc etiam B, loco cuius D habet
quod tantum:

Oommentar ia Oardinalis Oaietani

TITULus clarus est, hoc adiecto, quod, ut in praecedentibus * diximus, inquirimus simul modum quo angelus
naturaliter cognoscit Deum.
In corpore aticuli quatuor facit. Primo, prop01iit conclusionem responsivam affirmative , hanc scilicet: Angeli
possunt _per sua naturalia aliquam cognitionem habere de
Deo.
Secundo, declarat ean1, ponendo modum talis cognitionis. Et hoc facit distinguendo tres modos quibus res est
visibilis, et applicando eos ad Deum respectu intellectuum
creatorum, medio loco ponendo modum quo Deus naturaliter cognoscitur ab angelo. Et clare patent omnia in littera.
Tertio, probat conclusionem iam modificatam, scilicet
quod angelus cognoscit Deum per similitudinem immediate
ab eohabitam, sic. In angelo est impressa substantialiter similitudo divina: ergo per suam substantiam intelligit Deum,
tanquam per speciem immediate sumptam ab eo. - Et tenet
consequentia: qua substantia angeli a solo Deo est.
Quarto, respondet tacitae obiectioni, qua posset quisquam creciere quod talis cognitio Dei esset eius visio, propterea qnia ex.perimur in nobis cognitionem per speciem
immediate ab obiecto impressam, visionis rationem habere.
Facit autem hoc, assignando, primo, causam quare talis. cognitio Dei in. ~ngelo non est visio Dei: qua scilicet nulla similitudo creata sufficit ad repraesentandum Deum perfecte. Secundo, declarando quod talis cognitio magis declinat in
alterum extremum, scilicet visionem specularem, ex illamet
causa, idest ex elongatione a primo extremo, scilicet visione
faciali; et ex hoc quod angelus dicitur speculum Dei.
11. Circa hanc conclusionem sic modificatam, dubium
occurrit ex tribus capitibus. Primo, ex imperfectione cognitionis, talis: quoniam secundum hoc, sequeretur quod
angelus non haberet nisi cognitionem cnfusam de ipso
Deo. - Et tenet sequela: qua substantia angeli non repraesentat id quo Deus constituitur in esse proprio, et distingutur ab aliis; sicut nec repraesentat id quo alius angelus

distinguitur ab eo. - Et confirmatur. Qua si angelus per

solam substantiam suam cognosceret alios angelos, non cognosceret eos distincte, propter rationem praedictam. Ergo,
cognoscendo Deum per solam substantiam suam, non cognoscit eum distincte. Quod est inconveniens.
III. Secundo, obiicit Scotus, in Secundo, dist. m, qu. rx,
ex ratione discursus, sic. Cognitio per similitudinem repraesentantem ut cognitam, est cognitio discursiva: sed cognitio
angeli de Deo per substantiam angeli, est per similitudinem
repraesentantem ut cognitam: ergo est discursiva. Hoc est
inconveniens, apud te, qui negas discursum in angelis. Et
esset inconveniens simpliciter ponere quod prima et perfectissima cognitio naturalis quam habet angelus de Deo ,
sit discursiva, dato quod angelus posset discurrere. - Maior
propositio patet ex differentia nter speciem repraesentantem ut xationem cognoscendi, qualis est species in oculo;
et repraesentantem ut cognitam, qualis est species in speculo. - Minor vero relinquitur per se nota: quoniam angelus
non nisi cognoscendo se, cognoscit Deum, cum cognoscit
ipsum per suam substantiam.
IV. Tertio, arguit idem, ibdem, ex possibilitate et rationabilitate ponendi in mente angelica speciem. intelligibilem
repraesentantem distincte, non tamen adaequate et comprehensive, Deum; quemadmodum ponitur species intelligibilis alterius angeli. Et tripliciter nititur hoc probare.
Primo, quia homo in statu innocentiae habebat cognitionem de ultimo fine in speciali, et non solum in communi,
ut modo habet : ergo angelus, secundum naturam suam,
habet cognitionem de illo in speciali m.aiorem: quod est
cognoscere distincte.- Tenet consequentia: quia beatitudo
naturalis angeli est maior naturali beatitudine hom.inis in
statu naturae conditi.
Secundo, sic. Paulus raptus ad videndum Deum, potuit
meminisse eius quod viderat: ergo potuit in eo imprim
species obiecti quod viderat.- Tenet consequentia: qua aliter non meminisset. - Antecedens vero ex ipso Apostolo

* D. 366.

* In corpore.

68
n

COl.' cap.
XII, vers. 4
*De Gen. ad litt.,
T

Hb.IV,cap.xxrv.

* Cf.

num. seq.

' Cf. num. n.

LVI, ARTICULUS III

QUAESTIO
t

patet, qui recordabatur se audisse arcana verba, quae non

licet homini loqui *, etc.
Tertio, quia cognitio matutina, apud A1Jgustinum *, est
cognitio rerum in Verbo, et prior cognitione vespertina, et
competens angelis ante beatitudinem. Ergo erat in eis cognitio distincta Dei per aliquam speciem intentionalem ut
rationem cognoscendi.- Tenet consequentia: quia cognitio
matutina est distincta cognitio rerum in Verbo; impossibile
est autem quod in causa confuse cognita, cognoscantur
effectus distincti et ordinati.
V. Ad evidentiam huius difficultatis, consistentis in hoc,
an scilicet ponencia sit aliqua species intelligibilis ipsius
Dei; an ipsa essentia substantiae intellectualis locum speciei
intelligibilis repraesentantis Deum tali intellectui, sufficienter suppleat: primo videndum est quid requiritur ad
distincte repraesentare aliquid; secundo, an sit possibile
dari repraesentativum Dei distincte in esse naturali vel
intentionali *.
Quoad primum, breviter sciendum est quod repraesentari distincte non dicitur res, nisi repraesentetur illa con-'
ditio qua formaliter constituitur in suo proprio et essentiali esse, ut patet inductive : non enim horno distincte
repraesentatur, nisi rationali repraesentato ( supposito q uod
rationale sit propria et essentialis differentia hominis); et
similiter albedo distincte non repraesentatur, nisi ultima
sua differentia repraesentetur. Unde Deus non distincte repraesentabitur , nisi repraesentetur id quod se habet ad
ipsum quasi essentialis et propria differentia constitutiva
eius in hoc quod est esse Deum. - Haec de primo.
VI. Quoad secundum, ex parte repraesentativi, sciendum est quod quantum contingt esse repraesentativum,
tantam contingit esse cognitionem. Et propterea, a destructione cnsequentis arguendo, si non contingit esse tantam
cognitionem, nec possibile erit esse tan tu m repraesentati-
vum. Sed impossibile est dari naturaliter tantam cognitionem Dei in creatura, scilicet quod sit eius cognitio distincta. Ergo impossibile est dari repraesentativum Dei
distincte. - Quod autem talis cognitio sit impossibilis, probatur ex eo , quod cognoscere distincte est cognoscere
ultimam differentiam, vel id quod se habet ut ultima differentia. Cognoscens autem rem usque ad ultimam differentiam inclusive , non solum secundum quod terminat
quaestionem an est, seu qua est, sed secundum quod
terrninat quaestionem quid est; cognoscit sufficienter ex
natura rei, a priori, omnia convenientia illi rei: quoniam
sermo definitivus solvit omnes difficultates, et principium
omnis demonstrationis est quod quid est. Quod nulli creaturae naturaliter convenire potest respectu Dei , de tali
obiecto quod est Deus.
Ex parte vero obiecti, advertendum est quod, si de divinis balbutiendo loqui licet, irrepraesentabilitas eius relucet
ex eo, quod infinitum entitative, ut sic, non est distincte
repraesentabile. Unde quamvis sapientia divina possit repraesentari per aliquod creatum. distincte, non tamen distincte
repraesentatur inquantum infinita, nisi quoad quaestionem
an est. Sed constitutivum proprium Dei, puta deitas, ut
sic, est ens infinitum.. Ergo est irrepraesentabile distincte. Patet rninor: quia non est imaginan duro quod infinitas se
habet ad deitatem, quemadm.odum se habet ad rationes
attributales. Non enim quemadmodum sapientia et bonitas
sunt quaedam rationes formales seu realitates secundum
se, et infinitatem vel finitatem sortiuntur ut modum quantitatis perfectionalis, ita deitas sortitur infinitatem. Sed infinitas est ipsum quod quid erat esse deitatis: alioquin Deus
non esset primo, essentialiter et intrinsece ens infinitum.
VII. Ex his autem patet quid dicendum sit ad primam
obiectionem *. Nam vocando omnem cognitionem rei citra

quidditativari1. cognitionem, confusam, conceditur quod

omnis cognitio possibilis haberi de Deo a creatura natu_
raliter, est confusa: quia non quidditativa.
VIII. Ad secundam vero obiectionem *, quae est Scoti, * Cf. num. m.
dicitur quod maior est simpliciter falsa, ut patet de cognitione Socratis per speciem eius in speculo : talis enim
fit per sirnilitudinem repraesentantem ut cognitam, et tamen non est discursiva.- Nec obstat si dicatur quod Sacrates tune non apprehenditur ab eadem potentia, scilicetvisiva, sed per accidens , ab altiori poten tia; quemadmodum
videntes Socratem dicuntur videre vivum. Hoc enim magis
facit ad propositum. Quoniam ex hoc non impeditur responsio data: sed sive per se si ve per accidens, sive per
eandem potentiam sive per diversam , satis est quod cognoscens per similitudinem ut cognitam, non oportet quod
discurrat. Hoc enim firmato, facillime patet quomodo angelus absque discursu per essentiam suam cognoscere potest Deum, ex illo principio : quae sunt divisa et dispersa
in inferioribus, unite praehabentur in uno superioris ordinis. Et propterea, quemadmodum angelus per unam
virtutem cognoscitivam percipit nobiliori modo quidquid
nos per tot virtutes cognoscitivas apprehendimus et investigamus ; ita per umim virtutem et unam speciem eminentius potest habere quod nobis convenir per diversas
potentias a e species se consequentes. A e per hoc, poterit
per speciem reproaesentantem ut cognitam, eminentius repraesentati cognitionem elicere absque discursu, per eandem
virtutem, et absque alia specie; sicut nos absque discursu,
per consequentem tamen speciem et potentiam facimus.
Dicitur secundo, quod similitudo repraesentans ut cognita, est duplex: quaedam ut cognita tantum; quaedam
ut cognita et ratio cognoscendi simul, ut patet de essentia
divina respectu omnium simpliciter. Et tnc dico quod,
quidquid sit de repraesentante primo modo, falsa est maior
de repraesentante secundo modo: et quod essentia angeli
tali modo repraesentat, ex sua excellentia. Unde et s. Thomas in corpore articuli dicit, quod cognitio ista assimilatur
cognitioni per speciem ab obiecto impressam immediate ,
repraesentantem tamen imperfecte. - Et sic argunentum
peccat et propter excellentiam intellectus angelici, et propter excellentiam substantiae eius ut repraesentativae. - Nec
obstat quod essentia angeli non continet Deum virtualiter:
sufficit enim quod contineat ipsum participative.
IX. Ad obiectiones autem tertio loco adductas ex Scoto *, dicitur quod nec horno nec angelus, in quocumque Cf. num. rv.
statu naturae, potuit habere cognitionem distinctam, ~dest
quidditativam, ipsius Dei: quamvis in latitudine cognitionis
non quidditativae, perfectius horno cognoverit in statu innocentiae quam nunc, et perfectius angeli quam homo, et
inter eos unus perfectius altero. Sed arguens decipitur in
hoc, quia supponit quod cognitio Dei non in communi
sed in speciali, sit cognitio quidditativa, quam negamus
ab angelis: curo tamen constet quod stat cognoscere aliquid
in speciali, et non quidditative.
Ad id vero quod obiicitur de memoria rapti, dicitur a
s. Thoma * expresse quod non potuit reman ere species n n,qu.cLXxv,
obiecti, quamvis potuerit accipere species rerum visarum in art. 4, ad 3
obiecto. Unde et Paulus non meminit obiecti nisi in confuso et quia fuit, sed rerum visarum: propter quod dixit
in numero plurali, arcana verba, quae non licet homini
loqui.
Ad ultimum, de cognitione matutina, dicitur negando
quod cognitio matutina fuerit in angelis ante beatitudinem.Quamvis etiam consequentia non videatur necessaria: quia
non est remotum quod in causa non quidditative cognita,
aliqui effectus ordinati cognoscantur distincte; quari:J.vis impossibile sit in tali cognitione cognoscere orones effectus.

--------------------~~
1 ~-------------------

QUAESTIO LVII, ARTICULUS II

Oommentar ia Oardinalis Oaietani
clarus est. - In corpore articuli una conclusio
responsiva: Angeli cognoscunt res materiales per species intelligibiles existentes in eis. - Et probatur sic. In
angelis continentur res materiales secundum esse intelligibile: ergo.
Antecedens habet duas partes. Et quoad primam, scilicet quod contineantur, probatur a s. Thoma, quia ordo
universi hoc habet, ut inferiora in superioribus contineantur
excellentiori modo, scilicet magis unite et simplicius. Et
declaratur ex continentia omnium in Deo. Sed angeli sunt
suprema in entibus, quia propinquissimi Deo. Igitur.- Quoad secundam vero partem: quia quae continentur in aliquo,
sunt in eo secundum modum continentis; ac per hqc, cum
angeli sint intellectualis naturae, omnia quae sunt in eis,

ITULUS

sunt in eis intelligibiliter. Et declaratur ex simili proportione rerum ad continentiam Dei.

II. Adverte hic unum, quod ex vi istius processus nihil
aliud infertur, nisi quod angeli continent res materiales intelligibiliter. Utrum autem illud esse intelligibile, quo simpliciori et immaterialiori modo sunt in angelis res materiales
quam in anima nostra sint ipsaemet res materiales, sit esse
substantiale ipsorum angelorum, ut quidam Peripatetici credunt; vel esse intentionale, per species scilicet intelligibiles;
ex hoc processu non habetur. Sed s. Thomas conclusit tale
es se fore intentionale: quia iam in praecedente quaestione *
determinaverat quod esse substantiale angeli, secundum se
solum , non est tantae perfectionis, ut habeat unde sibi
assimilentur alia secundum proprias eorum differentias.

Art. r, ad ;;.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ANGELUS COGNOSCAT SINGULARIA
Infra, qu. Lmrx, art. 4; li Sent.,' dist. m, part. n, qu. n, art. 3; II Con t. Gent., cap. e; De Verit., qu. vm, art. n; qu. x, art. 5;
Qu. de Anima, art. 20; Quodlib. VII, qu. r, art. 3; Opuse. XV, de Angelis, cap. xm, xv.

Cap. v, n. g;
s. Th. lect. x. Cf. II de Anima>
c. v l n. 6; s. Th.
lect. xn.

Qu. Liv, art. 5

Qu.

L,

art.

* Vers. n.

Vers. I4

' Vers. 5

2.

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

angelus singularia non cognoscat. Dicit
enim Philosophus, in 1 Physic. *, quod
sensus est singularium, ratio vera (vel
intellectus) universalium. In angelis autem non est
vis cognoscitiva nisi intellectiva, ut ex superioribus * patet. Ergo singularia non cognoscunt.
2. PRAETEREA, omnis cognitio est per assimilationm aliquam cognoscentis ad cognitum. Sed
non videtur quod possit esse aliqua assimilatio
angel ad singular e, inquantum est singular e: cum
angelus sit immaterialis, ut supra * dictum est,
singularitatis vero principium sit materia. Ergo
angelus non potest cognoscere singularia.
3. PRAETEREA, si angelus scit singularia, aut per
species singulares, aut per species universales.
Non per singulares: guia sic oporteret quod haberet species infinitas. N egue per universales :
guia universale non est sufficiens principium cognoscendi singulare inquantum est singulare, cum
in unversali singularia non cognoscantur nisi
in potentia. Ergo angelus non cognoscit singularia.
SED CONTRA, nullus potest custodire quod non
cognoscit. Sed angeli custodiunt homines singulares, secundum illud Psalmi xc *: Angelis suis
mandavit de te, etc. Ergo angeli cognoscunt singuiara.
RESPONDEO DICENDUM quod quidam totaliter subtraxerunt angelis singularium cognitionem. - Sed
hoc primo quidem derogat catholicae fidei, quae
ponit haec inferiora administrari per angelos, secundum illud Hebr. r *: Omnes sunt administratorii
spiritus. Si autem singularium notitiam non haberent, nullam providentiam habere possent de his
quae in hoc mundo aguntur; cum actus singularium sint. Et hoc est contra illud quod dicitur
Eccle. v *: Ne dicas coram angelo: Non est proa) etiam.- Om. codices.

:videntia. - Secundo, etiam derogat philosophiae

documentis, secundum quae ponuntur angeli motores caelestium orbium, et quod eos moveant
secundum intellectum et voluntatem.
Et ideo alii dixerunt quod angelus habet quidem
cognitionem singularium, sed in causis universalibus, ad guas reducuntur particulares omnes effectus: sicut si astrologus iudicet de aliqua eclipsi
futura, per dispositiones caelestium motuum.- Sed
haec positio praedicta inconvenient ia non evadit:
qua sic cognoscere singulare in causis universalibus, non est cognoscere ipsum ut est singulare,
hoc est ut est hic et nunc. Astrologus enim cognoscens eclipsim futuram per computatione m
caelestium motuum, scit eam in universali; et non
prout est hic et nunc, nisi per sensum accipiat.
Administratio autem et providentia et motus sunt
singularium, prout sunt hic et nunc.
Et ideo aliter dicendum est quod, sicut horno
cognoscit diversis viribus cognitivis omnia rerum
genera, intellectu quidem universalia et immaterialia, sensu autem singularia et corporalia; ita
angelus per unam intellectivam virtutem utraque
cognoscit. Hoc enim rerum ordo habet, quod
quanto aliquid est superius, tanto habeat virtutem
magis unitam et ad plura se extendentem : sicut
in ipso homine patet quod sensus communis, qui
est superior quam sensus proprius, licet sit unica
potentia, omnia cognoscit quae quinque sensibus
exterioribus -eognoscuntur, et quaedam ala quae
nullus sensus exterior cognoscit, scilicet difieren. tiam albi et dulcis. Et smil e etiam a. est in aliis
considerare. Unde um angelus naturae ordine
sit supra hominem, inconveniens est dicere quod
horno quacumquae sua ~ potentia cognoscat aliquid, quod angelus per unam vim suam cognoscitivam, scilicet intellectum, non cognoscat. Unde
Aristoteles pro inconvenient i habet ut litem, quam
~)

sua. - Om.

ABCDE.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS II

nos scimus, Deus ignoret; ut patet in I de Anima *, et in III Metaphys. **

Modus autem quo intellectus angeli singularia
cognoscit, ex hoc considerari potest quod, sicut
a Deo effl.uunt res ut subsistant in propriis naturis, ita etiam ut sint in cognitione angelica.
Manifestum est autem quod a Deo effl.uit in rebus
non solum illud quod ad naturam universalem
pertinet, sed etiam ea quae sunt individuationis
principia: est enim causa totius substantiae rei,
et quantum ad materiam et quantum ad formam.
Et secundum quod causat, sic et Y cognoscit: qua
scientia eius est causa re, ut supra * ostensum
est. Sicut igitur Deus per essentiam suam, per
quam omnia causat, est similitud o _omnium, et
per eam omnia cognoscit non solum quantum
ad naturas universales, sed etiam quantum ad
singularitatem; ita angeli per species a Deo nclitas, res cognoscunt non solum quantum ad
natutam universalem, sed etiam secundum earum
singularitatem, inquantum sunt quaedam repraesentationes multiplicatae illius unicae et simplicis
essentiae.

AD PRJMUM ERGO DICENDUM quod Philosophus loquitur 8 de intellectu nostro, qui non intelligit res
y) et. - Om. codices.
o) Zoquitur. - ibi addit D.

71
nisi abstrahendo; et per ipsam abstractionem a
materialibus conditionibus, id quod abstrahitur,
it universale. Hic autem modus intelligendi non
convenit angelis, ut supra* dictum est: et ideo
non est eadem ratio.
AD SECUNDUM DICENDUM quod secundum suam
naturam angeli non assimilantur s rebus materialibus sicut assimilatur aliquid alicui secundum
convenientiam in genere vel in specie, aut in accidente; sed sicut superius habet similitudinem
cum inferiori, ut sol cum igne. Et per hunc etiam
modum in Deo est similitudo omnium, et quantum ad formam et quantum ad materiam *, inquantum in ipso praeexistit ut in causa quidquid
in rebus invenitur. Et eadem ratione species intellectus angeli, quae sunt quaedam derivatae similitudines a divina essentia, sunt similitudines
rerum non solum quantum ad formam, sed etiam
quantum ad materiam.
AD TERTIUM DICENDUM quod angeli cognoscunt
singularia per formas universales, quae tamen
sunt similitudines rerum et quantum ad principia
universalia, et quantum ad individuationis principia. Quomodo autem per eandem speciem possint ~ multa cognosci, iam supra* dictum est.

* Qu. Lvt art. 2 ;

art. 3, aa 1.

* D. 471, II46.

'(
Qu. Lv, art.3,
ad 3
j(

e) assimilantur. - similantw CDEFGpBsA et a; et statim similatu1

codices et a.

'() possint. - possunt PBFGab.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

est clarus advertenti quod de singularibus maet de modo cognoscendi.
* Cf. num. II, v,
In corpore * quatuor f1cit. Primo, tractat opinionem totavm.
Vide de Ani- liter negativam, quae videtur Averrois *, scilicet quod angeli
mae Beatitudi- non cognoscunt haec singularia. - Et impugnat eam dupli.ne cap. v.
citer: primo, ex providentia et administratione angelorum
circa haec, ex auctoritate Apostoli; secundo, ex motione
orbium caelestium per intellectum et voluntatem, iuxta Ari* Did. lib. XI, stotelem, XII Metaplrrs., comm. xxxvr et xxxvrr *.
-cap. vu, n. 2 sqq.
11. Secundo, tractat opinionem aliam, forte A vicennae *,
Metaph., tract.
VIII, cap. v1. Cf. Algazel Phi- dicentis Intelligentias cognoscere singularia cognoscendo
los., lib. I, tract universales causas. - Et impugnat eam sil)lli modo duplici-.m.
ter; eisdem rediis adiungens hoc, _quod cognoscere singulare in causis universalibus, non est cognoscere singulare
ut singulare est. Et declarat hoc exemplo cognitionis quam
habet astrologus de hac eclipsi , quam semper ignorat ut
hanc, nisi sensu percipiat eam.
,
III. Circa rationem hanc dubium occurrit: qua non
videtur verum illud assumptum, scilicet: Cognoscens singu.Zare in causis universalibus, non cognoscit singulare inquantum hoc. Quoniam, sequendo exemplum de astrologo,
manifestum est quod sciens recte computare motus astrorum, sciet non solum eclipsim qandoque esse, sed etiam
tali tune, idest tali hora et tali minuto, et in tali loco; et,
breviter, sciet nunc et hic esse. Quia huiusmodi singularia,
etiam inquantum singularia, sunt determinata in causis
suis quoad omnes conditiones , nec possunt aliter se habere.
IV. Ad hanc obiectionem dicitur, quod nunquam astrologus habebit certam cognitionem de aliquo singulari, quantumcumque necessario, nisi per sensum. Quia conclusio
singularis non potest sciri ex maiore et minori universalibus, sed oportet alteram praemissarum esse singularem:
singularem autem propositionem cogitativa format. - Et decipitur in hoc obiiciens, quia non advertit quod scire nunc
soJem esse in tali signo et lunam in tali, non ad scientiam, sed ad sensum pertinet. Et tamen sine hoc non poITIJLUS

T terialibus .est hic quaestio;

test computari, ergo in tali anno erit eclipsis. Ad scientiam enim hoc universale tantum spectat, scilicet quod
quotiescumque sol et luna sunt in talibus signis etc.; et
quod a tali signo ad aliud signum tantum temporis computatur; et similia. Ex quibus nunquam scit aliquod singuiare, nisi subsumatur, sed nunc est sic: quod per sensum oportet haberi.
V. Tertio *> respondet quaesito una conclusione affirma- Cf.
tiva, scilicet: Angeli cognoscunt singularia. - Et probat eam,
quia quae sunt dispersa in inferioribus, conveniunt unite
in superiori, ut patet de sensibus particularibus respectu
sensus communis: igitur quae nos per diversas potentias
cognoscimus, angelus u ni ca apprehendit. - Et confirmatur
auctoritate Aristotelis, reputantis inconveniens litem cognosci a nobis, et non a superioribus.
VI. Circa rationem adductam ad probandum hanc primam conclusionem, dubium occurrit, propterea quia illud
principium: Quae sunt dispersa in injerioribus, adunantur
in superiori, potest intelligi dupliciter: scilicet quod adunentur eminenter et formaliter, quemadmodum in sensu
communi adunantur sentire propria sensibilia sensuum
exteriorum, et in Deo perfectiones attributales; alio modo,
eminenter quidem, sed non formaliter, quemadmodum inferiora sunt in sole. Et si primo modo ad hoc propositum assumptum dicatur, cum non sit verum universaliter,
ratio ruet. -Si vero secundo modo, concludit oppositum. Si autem indistincte assumptum sit, indistincte etiam infert,
ergo omnes cogntiones nostrae eminenter continentur in
angelo: et non poterit inferri ex hoc, ergo cognitio singularium erit in eo jormaliter. Quoniam dicam quod cognitio angeli est altioris ordinis, et non formaliter continens cognitionem singularium.
Et confirmatur obiectio haec. Quia constat quod intellectus noster est virtus altior omnibus sensibus; et tamen
in ipso non adunantur cognitiones singularium sic quod
ipse cognoscat singularia, nisi forte arguitive et indirecte
ex admixtione ad sensus. Unde si ratio valeret, concluderet

num.

1.

72

QUAESTI O LVII, ARTICUL US II

* II Sent., dist.
Capreolus * nr,
qu. II, art. 2,
etiam de intellectu nostro: et qua non concludit de illo, qu. rr, contra primum articulum, unde sumpsit
contra concl. 8.
contra
Scoto
a
facta
sunt
nec
quae
recitat:
quae
argumenta
1g1tur simpliciter non valet.
quaedam
VII. Ad obiectionem hanc dicitur, quod propos1t10 illa s. Thomam, nec militant contra eum omnia, sed
* Num. seq.
adducentur.
inferius*
.quae
possibile
quantum
intelligatur
ut
sic,
sumitur
indistincte
quoad
angelo
ab
cognoscitur
Singulare
sic.
Secundo,
est iuxta modum superioris. Ita quod sensus est, dispersa
inferius adunari superius eminentiori modo qua adunari suam existentiam actualem: ergo per speciem acquisitam.
, nec
possunt, iuxta tamen modum et capacitatem superioris. Et Tenet consequentia : quia,nec ex notitia universalium
de compropterea in his quae possunt adunari eminenter et for- ex rationibus terminorum, certificatur intellectus
t
repraesentan
aut
rationes
illae
Quoniam
contingenti.
plexo
conquae
autem
his
in
talem:
maliter, infert adunationem
indetermiaut
eras,
esse
me
seu
sedere,
me
tingit elevari eminenter tantum, non infert nisi adunatio- determnate
per ipsos
nem eminentiae. Et quoniam cognoscere quodcumque obie- nate. Si determnate, igitur impossibile est ipsum
Si indecontingens.
sit
hoc
quod
notitiam
habere
terminas
formaliter;
elevari
possunt
quae
eorum
genere
de
est
ctum,
quod
habebit
terminas
hos
per
nnquam
ergo
terminate,
ideo in his infert adunationem erriinentem et formalem.
aliunde
accipiat
quod
oportet
Igitur
sedeam.
determnate
podici
dupliciter
nostro,
intellectu
de
Et ad instantiam
test. Primo, negando quod ipse non cognoscat singularia: notitiam huius.
Tertio, sic. Singulare cognoscitur ab angelo intuitive:
quoniam saltem in statu separationis cognoscet ea.- Secunaccipit cognitionem ab ipso.- Tenet consequentia : quia
ergo
humanus
intellectus
quod
dicitur
meo,
iudicio
do, et melius,
ipsa res ut
non constituir alium gradum in ordine rerum, sed claudi- ad cognitionem intuitivam necessario concurrir
cognitionem
est
impossibile
Quia
confirmatur.
Et
praesens.propterea
Et
tur in illo rerum gradu in quo homo locatur.
tem
non oportet quod in ipso habeat locum dicta propositio intuitivam esse per speciem eodem modo repraesentan
patet.
se
de
ut
manente,
non
et
simpliciter, quae de natura rei superioris completae in re mane;J.te
XI. Quarto, directe contra conclusionem adduco ratiospecie intelligenda est. Res enim incompletas non oportet
quod * Cf. num. praec.
simpliciter praehabere inferiora; sed magis convenire et nes Seo ti, ex dist. IX, loco allegato *, ad probandum
angelo
ratio
esse
potest
non
intelligibilis
species
unamet
adunari cum eis ad integrandum unum perfectum, ut conprima ratio
tingit in homine.- Dixi autem simpliciter, quia quodammo- intelligendi omnia singularia alicuius speciei. Et
distindo quidquid potest virtus nostra inferior, potest et nostra est talis. Species una repraesentat infinita singularia
impossiest
Consequens
.perfectionis
infinitae
est
ergo
cte:
attingit.
superior, dum rem eandem perfectius vel nobilius
VIII. Quarto *, responder quaesito quoad modum cogno- bile.- Consequenti a vero probatur. Quia ubi pluralitas infert
- Cf. num. 1.
perfectioscendi, dicens quod angeli cognoscunt singularia per spe- maiorem perfectionem , infinitas infert infinitam
maiorem
concludit
plura,
repraesentare
posse
sed
nem:
Res
sic.
hoc,
declarat
cies influxas a Deo.- Et probat, seu
duarum raperfectionem
includit
quoniam
,
perfectionem
quanet
formalia
ad
quantum
et
Deo
a
causantur
omnes
repraetum ad materialia earum, in propriis naturis: erg quoad tionum repraesentati varum adaequate : ergo posse
.
perfectinem
infinitam
concludit
infinita,
sentare
.
per
ergo
angelorum:
eadem causantur a Deo in mentibus
Secunda vero est. Ista species quam ponis, aut repraetales species cognoscent angeli singularia.
similiter opposita pertinentia ad existentias singulasentat
ex
Antecedens supponitur. - Prima vero consequentia
alteram partem contradictionis determnate; aut
aut
rium;
non
esse
factas
res
volente
supponitur,
etiam
*
'DeGen.adlitt., Augustino
d
. .
.
l
lib. ll, cap. VIII.
unam, modo aliam. Non primum: qua
modo
so um m se1ps1s, se etiam in mentibus angelorum. - Secun- successive
t. Non secundum: quia sic seinper
repraesentare
nihil
sic
quia
itate:
da vero consequentia probatur ex proportional
oppositum tantum, et nunquam
unum
cognosceret
angelus
cauomnia
quam.
per
Dei,
essentia
habet
se
um
quemadmod
naturale repraesentati vum, et
qua
tertium:
Non
reliquum.
sat, ad cognitionem eius; ita similitudines illius essentiae,
non repraesentat difformiter
intellectu,
in
et
se
in
uniforme
in
intellectus
ad
rerum,
secundum quod est causa talium
quibus sunt illae similitudines. Sed Deus scit omnia per aliquid.
Tertia ratio est, qua ex ista positione sequitur quod
illam et quoad universales et quoad particulares conditiosingulare existens statim esset notum naturaliter
quodlibet
quia
et
omnia,
quoad
omnium
similitudo
est
nes: quia illa
et ita distantia localis non impediret, etc.
angelo:
scientia sua est causa rerum. Ergo angelus per species exem- cuilibet
contra rationem ad secundam conobiectiones
Ad
XII.
et
facta
omnia
platas ab illa summa similitudine, cognoscet
clusionem *, dicitur quod per se primo et directe intentum * Cf. num. IX.
quoad conditiones universales et singulares.
angelum simiIX. Circa rationem adductam ad probandum hanc se- s. Thomae est quod, quia a Deo effiuit in
communes ,
conditiones
quoad
solum
non
Socratis
litudo
occurrunt
,
cognoscendi
modo
de
cundam conclusionem
intelligit
angelus
ideo
,
singulares
sed quoad conditiones
Contra opin.r. obiectiones Scoti, in Secundo, dist. m, qu. ult. *: ubi triplisinguprincipium
esse
materiam
opinatur
qua
Sed
ipsum.
conseciter illam rationem impugnat. Primo, qua non valet
s;
communitati
formam
et
,
materialibus
bus
re
in
laritatis
ergo
formam,
et
materiam
quoad
Deo
a
quentia, res fluunt
rainvenitur
u,
art.
vm,
qu.
Veritate,
de
Qq.
in
fluunt in mente angeli quoad cognitionem singularitati s ideo
tionem quam hic expressit per universale et individuale,
Metaphys. lib. (praecipue apud te, qui ten es, contra Commentato rem *,
expressisse per jormam et materiam. Unde dupliciter refluant
quod
sufficit
sed
quidditatis);
pars
sit
~:' x~~~~ent. quod materia
sponderi potest. Primo quod, quantum ad praesens spein mente angeli ut partes quidditatis in esse cognito.
'
ctat propositum, per accidens se habet materia et forma.
cognoscendi
ratio
est
non
Secundo, quia species influxa
Quoniam vis rationis consistir in hoc, quod in angelo in VideScot.,Ioc. nisi quidditatem, ut alias * probatum est.
cognodita est similitudo omnium tam universalium quam indiviratio
est
divina
essentia
Tertio, quia cum dicis,
cit., qu. vm.
dualium conditionum , quaecumque sint, et per quaecumque
species
et
ergo
,
quidditatem
quam
scendi tam singulare
de materia
in mente angeli, dico quod ibi est sophisma, procedendo naturalia principia habeantur. - Secundo, quod
seipsam,
secundum
modo,
uno
dupliciter:
loqui
possumus
affirmative.
a magis perfecto ad minus perfectum
secundum
modo,
alio
natura;
rerum
in
est
prout
.idest
obiemultiplex
*
secundam
conclusionem
ipsam
Circa
X.
* Cf. num. vm.
abstrahitur. Et
ctio occurrit. Et primo, contra eam arguit Scotus, in quae- quod ex ordine ad formam per intellectum
rei natuquidditate
in
caditmodo
secundo
materia
quod
singularia
cognoscat
artgelus
quod
In respons. ad stione eadem *, intendens
proposito
in
quod
Et
individuar.
modo,
vero
per species acquisitas a rebus, et non per species in:fl.uxas. ralis; primo
quaest.
sed omnibus
Primo, quia singulare, puta Socrates, cognoscitur ut hoc, est sermo de materia, non uno tantum modo,
similitudo
sit
angelo
in
quod
intendit
quod
Ita
modis.
spepropriam
per
ergo
:
quidditatis
et non per speciem
quod
naturale
esse
secundum
eam
s
repraesentan
ciem. Ergo aut in angelo sunt inditae omnium singula- materiae
solum
non
et
rebus;
in
natura
rerum
in
existendo
habet
acquiaut
rium propriae species, quod non est rationabile:
pars~ definitionis rerum
rit species singularium , cum cognoscit illa, quod est in- similitudo eius secundum quod est
quod in eo est siposset,
dici
brevius
Quod
naturalium.
tentum.- Antecedens, pro prima parte, supponitur. - Quoad
e signatae; quam
materia
sed
materiae,
solum
non
militudo
connon
singulare
hoc
quod
eo,
secundam vero, patet ex
poni.
non
tinetur determina te sub quidditate, ut hoc singulare est. constat in definitione
Ad secundam obiectionem contra idem, negatur quod
Et probatur ab eodem multipliciter in Secundo, dist. rx,

QUAESTIO LVII, ARTICULUS li

* Cf. num. x.

* Cf. num. praec.

* Cf. num. xu.

Cf. num. xvm.

speeies infiuxa sit ratio cognoscendi tantum quidditatem:

nec aliquam adduxit unquam arguens rationem efficacem
ad oppositum.
Ad tertiam dicitur, quod nulla est fallacia arguendo a
communi exemplari ad consimilitudinem exemplatorum:
immo est locus necessarius, et non tantum rationabilis, quoniam quidquid convenir uni similium, ut sic, convenir et
alteri. Talis autem est processus iste, fundatus super hoc,
guod a Deo fiuxerunt res in duplici esse, naturali, et intentionali in mentibus angelorum. Ex hoc enim manifeste
sequitur, non ex ratione perfecti aut imperfecti, sed ex ratione sirnilium, quod similitudo rei in esse naturali apud
Deum existens, effecerit esse intentionale simile sibi in
mente angelica; ac per hoc, illa species intentionalis repraesentet illammet quam repraesentat divina similitudo a qua
est exemplata, nihil obstante differentia secundum perfectum et imperfectum.
XIII. Ad obiectiones vero contra conclusionem * ordinate respondendo, ad primam dicitur, quod cognosci per
propriam speciem dupliciter contingit: scilicet adaequate,
vel excellenter. Et quod singulare ab angelo non cognoscitur per propriam speciem adaequate, qua sic sequeretur
infinitas specierum: sed per speciem excedentem, idest repraesentantem non solum hoc, sed multa ala. - Rursus, cognosci per speciem quidditatis contingit dupliciter: scilicet
adaequate, et excellenter. Et quod singulare non cognoscitur per speciem quidditatis acl.aequate, qua sic non cognosceretur ut hoc, nisi forte arguitive et valde imperfecte:
sed per speciem quidditatis excessive, idest repraesentantem
non solum ipsam, sed etiam singulares eius conditiones
quas habet in rerum natura. - Et haec est via s. Thomae.
Non enim putat ipse quod angelus, cognoscendo quidditatem, puta equinitatem, ex vi talis obiecti cogniti cognoscat
singularia illius: immo hanc viam in Qq. de Veritate, loco
allegato *, repro bat. Sed opinatur quod, cognoscendo quidditatem, cognoscat individua illius: idest, per eandem speciem per quam cognoscit quidditatem, cogndscit individua
illius, quoniam species illa est distincte repraesentans utrum. que excellenter.
XIV. Ad secundam vero et tertiam obiectionem simul
dicitur, quod species angelica repraesentat quidditatem rei,
puta humanitatem , et omnes varietates eius, secundum
omnes conditiones eius naturales, ut s. Thomas loco allegato* dicit. Unde et repraesentat humanitatem existere hic
et ibi, in hoc et in illo, talem et tantam; et sic de aliis
conditionibus.
XV. Ad cuius evidentiam, quoniam ex hoc pender intellectus et ratio l/mius materiae, videncia sunt duo: scilicet
quid repraesentatur; et quomodo repraesentatur *.
Quoad primum, sciendum est quatuor es se in rebus:
scilicet quidditatem; singularitatem; existentiam, seu coniunctionem unius cum alio in rerum natura; et durationem
talis existentiae seu coniunctionis. Et haec omnia oportet
sciri ab intellectu habente perfectam notitiam de singularibus. Suntque separabilia ab invicem in esse cognito :
quoniam unum potest cognosci alio ignoto, ut patet discurrendo per singula. Et quoniam cognitio fit per assimilationem' necesse est intellectui sognoscenti haec, repraesentari illa. Et de primis quidem duobus non est difficile
concipere quod indita sit angelo eorum similitudo : quoniam utrumque spectat ad quaestionem quid est; quoniam
per primum scitur quid est Socrates universaliter conceptus,
idest inquantum horno; per secundum ver o, quid est Soerates, inquantum Socrates, singulariter apprehensus; quod
a nobis non est scibile. Sed de reliquis duobus difficile est
videre, et praecipue de quarto: quoniam hoc ad quaestionem an est, ei quando est, spectat.
XVI. Et ut plene lustremus rem hanc, sciendum est quod
coniunctio aliquorum, et eius duratio, multipliciter potest
reprasentari intellectui: scilicet in suis causis, vel in seipsa.
In suis causis quidem, quemadmodum coniunctio humanitatis cum. risibilitate praesentatur intellectui, repraesentatis
sibi quod quid erat esse utriusque: ex his enim intellectus
conspicit coniunctionem et coaevitatem eorum. Sed hoc
non habet locum in contingentibus, ut de se patet.
SmmAE THEOL.

D.

THon!AE T.

II.

In seipsa autem repraesentari potest dupliciter. Uno modo, ita quod duratio illius coniunctionis sit repraesentata,
sicut qualitas aliqua rei repraesentatae; quemadmodum albedo figurae repraesentatur visui. Alio modo, ut ipsa coniunctio sola sit res repraesentata, et eius duratio concurra!
ut conditio necessaria ad hoc quod repraesentetur: quemaQ.modum de facto se habet duratio, seu praesentia, coloris
ad colorem vis u m repraesentatum o culo; non enim species
visibilis repraesentat durationem praesentiae, sed videri ac
repraesentari color non potest, nisi praesenti tempore mensuraretur. Et cum ita sit, species angelicae, apud s. Thomam, non solum repraesentant humanitatem et Socrateitatem; sed etiam in seipsa coniunctionem eorum cum existere
in rerum natura, et cum quocumque alio esse accidentali et
naturali. Sed non repraesentant durationem talium coniunctionum tanquam rem repraesentatam; sed tanquam conditionem sine qua coniunctio illa non repraesentatur.
XVII. Quod enim non repraesentetur duratio contingentis
coniunctionis, ex eo patet, quod firmiter credimus angelos
non cognoscere futura contingentia. Si namque in angelo
esset indita similitudo sessionis meae crastinae , praesciret
evidenter sessionem mihi coniungendam eras.
Quod autem repraesentet durationem ut conditionem
sine qua non, et quod hoc sufficiat, declaratur. Et primo,
secundum: quia constat sufficienter a no bis haberi cognitionem etiam intuitivam rei per talem speciem, ut patet in
visu nostro. Et clarius patet, si fingas visum esse virtutem
omnium cognoscitivam: tune enim per talem speciem qua
repraesentaretur sibi color praesens, ut modo repraesentatur,
scilicet quod praesentia concurrir ut conditio sine qua non,
cognosceret non solum hunc colorem, sed hunc colorem existentem in praesenti tempore. - Deinde declaratur primum,
ex eo quod duratio alicuius nullam habet repugnantiam
ut sit talis conditio sine qua res non repraesentetur. Et
confirmatur: quia quemadmodum durati o coloris est eius
conditio, sine qua color nec immutat visum, nec videtur;
ita est etiam conditio sine qua non repraesentatur. - Et haec
de primo.
XVIII. Quoad secundum * vero, modum scilicet repraesentandi, breviter dicitur quod, apud s. Thomam, species
impressa angelo a Deo, respectu praedictorum , se habet
sicut si in oculo esset naturaliter congenita species alicuius
obiecti, puta huius albi. Tune enim per talem speciem nec
repraesentaretur, nec cognosceretur hoc album, nisi quando
existeret: q uoniam in ter repraesentans et repraesentatum.
requiritur similitudo; nec hoc album simile est illi speciei
repraesentanti, nisi hoc album existat; quoniam species illa
repraesentat hanc albedinem existentem. Et sic per illam
speciem videret oculus hoc album quando illud esset, et
non videret illud quando illud non esset: et sic dura ti o
huius albi in rerum natura se haberet ut conditio sine qua
hoc album nec repraesentaretur nec videretur, non ex defectu speciei visibilis, sed ex defectu ipsius obiecti. Nec per
mutationem speciei, sed per mutationem ipsius obiecti, cognosceret hoc album nunc es se; et postmodum perciperet
illud non esse, ex defectu assimilationis illius. Et ex hoc
patet quomodo stat quod species sit indita, et non causara
ab obiecto singulari, et quod -naturaliter repraesentet, et
sit ratio cognoscendi rem per se primo et directe quando
est, ex consequenti autem quando non est.
Et quoniam unum individuum superioris ordinis aequivalere potest multis non solum individuis, sed speciebus inferioris ordinis; elevationem natura e angelicae supra corporea intuitus, s. Thomas posuit quod una species in angelo
sit tanta e excellentiae, quod distincte quidem, excellenter
tamen, sit ratio repraesentativa multarum quidditatum et
singularium, et multarum coniunctionum contingentium in
rerum natura; ita quod, quandocumque coniunctio illa ponitur in rerum natura, statim assimilatur illi speciei, et sic
repraesentatur et cognoscitur; desinente autem, desinit repraesentari, quia desinit assimilari.
XIX.- Et ex his facillime patet responsio ad obiecta *.
N am secunda obiectio supponit quod coniunctio contingens repraesentetur, non in seipsa, sed in rationibus terminorum tantum.
IO

* Cf. num. xv,

iuit.

Cf. num. x et
XIV.

74

* Cf. num. xi.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS Ill

\

Tertia vero supponit quod praesentia temporalis non etiam quando sequitur infinitas, non sequitur infinitas perconcurrat necessario ad rem cognitam, nisi quia est causa fectionis simpliciter, sed perfectionis in genere vel in specie;
cognitionis: cum tamen liquido constare possit quod hoc quemadmodum pluralitas non infert tune maiorem perfealbum dupliciter concurrit ad visionem, scilicet ut causa ctionem nisi eiusdem rationis. - Et quoniam Scotus saepe
immutans visum, et ut obiectum terminans; et quod prae- utitur ista ratione ad diversa proposita, et in diversis matesentia temporalis exigitur ad ipsum non solum inquantum riis, oportet diligenter notare quae diximus, et applicare ad
immutans, sed inquantum terminans; ita quod si terminaret, materias. Quantum ad praesentem autem spectat, iam patet
et non immutaret, nihilominus praesentiam exigeret tem- quod ponimus speciem altioris ordinis; et similiter actum
intelligendi speciei proportionatum.
poralem. Et sic se habet in proposito, ut patet ex dictis.
XXI. Ad secundam autem rationem ex dictis habetur
Ad confirmationem autem dicitur, quod illa propositio,
supra quam saepissime se fundat Scotus, scilicet quod spe- responsio. Supponit enim ratio unum falsum, scilicet quod
cies repraesentans re absente et praesente, non su.fficit ad species in mente angelica repraesentet durationem coniuncognitionem intuitivam, non est universaliter vera. Quo- ctionis contingentis tanquam rem repraesentatam: cuius opniam. hoc dupliciter contingit. Scilicet per hoc quod ab- positum dixinms *. Immo hoc proprium est essentiae divi- * Num. xvr, xvrr ..
strahit a praesentia et absentia rei, quemadmodum se ha- nae, et forte non est communicabile alicui speciei : quobent species intelligibiles apud nos : et de talibus est vera niam hoc est repraesentare ea quae futura sunt contingenter,
propositio. Alo modo, non per abstractionem, sed per ex- in seipsis determnate. - Et ideo cum dicitur, aut repraecellentiam: idest quia tantae excellentiae est, ut repraesentet sentat utrumque oppositorum etc., respondetur cum triplici
rem et secundum conditiones eius absolute, et secundum distinctione: scilicet de repraesentari tanquam rem repraeconditiones praesentiae, vel tanquam rem repraesentatam, sentatam, et conditionem sine qua non; et de oppositis seut species divina, vel ut conditionem sine qua non, ut cundum differentias temporis, et absolute; et de oppositis
species angelica. Et de talibus non est vera propositio. - Spe- positive, et contradictorie. Et dicitur quod species in mente
cies ergo non propter abstractionem, sed excellentiam sui, angelica repraesentat, tanquam rem repraesentatam, alterum
eodem modo repraesentans, ex parte sui, sive res sit sive oppositorum positivorum absolute, et ron cum aliqua diffenon, sufficit ad cognitionem intuitivam : quia posita re, rentia temporis. Repraesentat enim coniunctionem Socratis
aliquid novi repraesentat non per sui, sed rei repraesenta- cum sessione; et non coniunctionem eius cum sessione et
non sessione contradictorie. N e e repraesentat coniunctiotae mutationem seu novitatem. Et hoc bene nota.
Socratis cum sessione duratura hodie vel eras; sed abnem
adductam
IX
XX. Ad primam vero rationem ex dist.
quarto loco*, dicitur, negando consequentiam. Et ad pro- solute coniunctionem eius cum sessione, et coniunctionem
bationem, qua dicitur, quando pluralitas infert maiorem eius cum cursu.
Et si dicas: Quomodo ergo angelus cognoscet reliquum
perjectionem, infinitas infert infinitam, dicitur primo, quod
falsum. assumitur. Debet enim sub disiunctione concludi , contradictorium? Et similiter, quomodo _certitudinem hasi pluralitas infert maiorem perfectionem, infinitas infer:t be bit per talem speciem de hodierna sessione Socratis, et
* Cf. num. xviveZ infinitam perfectionem, veZ altioris ordinis perfectionem: crastino eius cursu? Iam ex dictis * patet quod, cum po- xvur.
stat enim quod una perfectio altioris ordinis tantae sit per- nitur in effectu sessio Socratis, statim fit assimilatio in ter
fectionis, quod excedat infinitas perfectiones inferioris or- Socratem sedentem et illam speciem; et praesens tempodinis, et eminenter aequivaleat eis. - Rursus, secundo, di- ris differentia repraesentatur per illam tanquam conditio
citur quod, cum aliquid esse infinitae perfectionis contingat sine qua non; et sic cognoscitur Socrates nunc sedens. dupliciter, scilicet simpliciter, vel in tali genere aut specie; Cognoscitur vero post horam per eandem speciem Socrates
nec oporteat quod est infinitum in tali genere aut specie , non sedens, desinente assimilatione nter ipsum ut sedenesse infinitum ens simpliciter, ut patet de albedine infinita, tero, et illam speciem. Et eras cognoscetur currens, facta
si esset intensive infinita (non enim propterea esset per- assimilatione inter illam. et Socratem ut currentem. Et
fectior quam substantia, sed esset infinitae perfectionis , sic falsum est quod, si repraesentat alte1'um oppositorum
infra speciem tamen albedinis): - un de in proposito, dato determinate, quod nunquam per ipsum cognoscetur reliquod infinitas contentorum inferret infinitatem continentis, quum.
XXII. Ad tertiam autem rationem, iam patet quod non
non sequitur, ergo illud continens est injinitae perfectionis
immo est necessarium, et omnia naturalia, statim
inconvenit,
simpliciter; sed in tali genere aut specie.
art.
esse angelo habitualiter; et distantiam '2,Cf.adqu.3; LV,Comcongenita
fiunt,
cum
quia
Primo,
capite.
deficit
duplici
ex
haec
Et sic ratio
xvi.
num.
ment.
non sequitur infinitas nisi sub disiunctione. Secundo, quia localem non impedire angeli cognitionem *

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ANGELI COGNOSCANT FUTURA
Infra, qu. Lxxxvr, art. 4; n II.. , qu. xcv, art. I ; I Sent., dist. xxxvm, art. 5; II, dist. m, qu. n, art. 3, ad 4;
dist. vn, qu. n, art. 2; lii Con t. Gen t., cap. cuv; De Verit., qu. vm, art. I 2; De Malo, qu. xvr, art. 7; De Spirit. Creat., art. 5, ad 7;
Qu. de Anima, art. 20, ad 4; Quodl. VII, qu. m, art. I, ad I; Compend. Theol., cap. cxxxrv; In Isaiam, cap. m.

Videtur quod teritum et futurum; sed indifferenter cognoscit

Angeli enim utrumque.
futura.
angeli cognoscant
3. PRAETEREA, angelus non cognoscit per species
potentiores" sunt in cognoscendo quam
homines. Sed homines aliqui cognoscunt acceptas a rebus, sed per species innatas universales. Sed species universales aequaliter se habent
multa futura. Ergo multo fortius angeli.
ad praesens, praeteritum et ~ futurum, Ergo vide2. PRAETEREA, praesens et futurum sunt diffetur quod angeli indifferenter cognoscant praeterita
supra
est
angeli
intellectus
Sed
rentiae temporis.
et praesentia et futura.
aeternitati,
tempus: parijicatur enim intelligentia
4 PRAETEREA, si cut aliquid dicitur distans seidest aevo, ut dicitur in libro de Causis *. Ergo
quantum ad intellectum angeli, non differunt prae- cundum tempus, ita secundum locum. Sed angeli
D TERTIUM SIC PROCEDITUR.

*Prop.n.-S.Th.

lect.u.

<X) potentiores.- extiores G, extentiores pF, excellentiores ed. a.

-Pro multa futura, futura D, futura multa Pab.

~) praesens, p>aeteritum et. - pmeteritum et aequalite1 ad D;

p>aeteritum et PBCEFGab.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS III

cognoscunt distanta secundum locum. Ergo etam
cognoscunt distantia secundum tempus futurum Y.
SED CONTRA, id quod est proprium signum divinitatis, non convenit angelis. Sed cognoscere
futura est proprium signum divinitats; secundum
illud Isaiae XLI *: Annuntiate quae ventura sunt in
juturum, et sciemus quod dii estis vos. Ergo angeli
non cognoscunt futura.
RESPONDED DICENDUM quod futurum dupliciter
potest cognosci. Uno modo, in causa sua. Et sic
futura quae ex necessitate ex causis suis proveniunt, per certam scientiam cognoscuntur, ut solem
oriri eras. Quae vero ex suis causis proveniunt ut
in pluribus, cognoscuntur non per certitudinem,
sed per coniecturam; si cut medcus praecognoscit
sanitatem infirmi. Et iste modus cognoscendi fu n. 441.
tura adest angelis *; et tanto magis quam nobs,
quanto magis rerum causas et universalius et perfectius cognoscunt; sicut medici qu acutius vdent causas, melus de futuro statu aegritudinis
prognosticantur 8. - Quae vero provenunt ex causis suis ut in paucioribus, penitus sunt ignota, sicut
casuala et fortuita.
Alio modo cognoscuntur futura in seipsis. Et sic
solius Dei est futura cognoscere, non solum quae
ex necessitate proveniunt, vel ut in pluribus, sed
etiam casualia et fortuita: qua Deus videt omnia
in sua aeternitate, quae, cum sit simplex, toti tempori adest, et ipsum concludit. Et ideo unus Dei
intuitus fertur in omnia quae aguntur per totum
tempus sicut in praesentia, et videt omnia " ut
* Qu. XIV, art. 13. in seipsis sunt; sicut supra * dictum est, cum de
Dei scientia ageretur. - Angelicus autem intelle-

ctus, et quilibet intellectus creatus, deficit ab aeternitate divina. Unde non potest ab aliquo intellectu creato cognosci futurum, ut est in suo
esse.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod homines non
cognoscunt futura nisi in causis suis, vel Deo revelante. Et sic angeli multo subtilius futura cognoscunt.
AD SECUNDUM DICENDUM quod, licet intellectus ahgeli sit supra tempus quo mensurantur corporales
motus, est tamen in intellectu angeli tempus secundum successionem intelligibilium conceptionum; secundum .quod dicit Augustinus, VIH super
Gen. ad litt. *, quod Deus movet spiritualem creaturam per tempus. Et ita, cum sit successio in
intellectu angeli, non omnia quae aguntur per
totum tempus, sunt ei praesentia.
AD TERTIUM DICENDUM quod, licet species ~ quae
sunt in intellectu angeli, quantum est de se, aequaliter se habeant ad praesentia, praeterita et
futura; tamen praesentia, praeterita et futura non
aequaliter se habent ad rationes. Quia ea quae
praesentia sunt, habent naturam per quam assimilantur speciebus qua e sunt in mente angeli: et
sic per eas cognosci possunt. Sed quae futura
sunt, nondum habent naturam per quam illis assimilentur 'l: unde per eas cognosci non possunt.
AD QUARTUM DICENDUM quod distanta secundum
locum sunt iam 6 in rerum natura, et particpant
aliquam speciem, cuius similitud o est in angelo:
quod non est verum de futuris, ut dictum est *.
Et ideo non est simile.

y) futurum. - in futuntm CEFGpA, in futuro B, et futunon D.

o) Et iste modus ... prognosticantur. - Haec post fotztita ponunt
codices et a b; pro acutius, attentius CDE(pA?), vel attentius margo B.
E) omnia.- quae aguntur addit B.

\:) species. - innatae addit B.

1J) illis assimilentur. - simi/iantur speciebus in mente angeli B, illi
assimilentur ceteri et a b.-- Pro un de, et sic B.
6) iam.- Om. PBFGab.

* Cap. xxn. - Cf.

cap. xx.

* In resp. ad 3

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULus clarus est: accipitur enim in communi futurum
In corpore duas distinctiones ponit: alteram
de cognosci, vel in sua causa, sel in seipso; alteram de
futuro, necessario, vel ut in pluribus, vel ut in paucioribus. Et duo facit: quia primo, examinat omnia membra
secundae distinctionis, quomodo se habeant ad primum
membrum prima e; et secundo, quomodo se habeant ad
alterum eiusdem primae distinctionis membrum *.
II. Quoad primum, tres conclusiones dicit. Prima est:
Futura necessaria cognoscuntur in suis causis ab angelo per
certitudinem. - Secunda est: Futura ut in pluribus, cognoscuntur in suis causis ab angelo per coniecturam. Et declaratur: quia etiam homines hanc habent cognitionem; sed
angeli tanto magis, quanto universalius et perfectius intimas causarum conditiones penetran t. - Tertia est: Futura
ut in paucioribus, in sua causa sunt penitus ignota.
III. Quoad secundum, unica est conclusio : Futura taro
necessario, quam ut in pluribus, quam in paucioribus, in
seipsis a solo Deo cognoscuntur. - Et probatur: quia solus
intuitus Dei aeternitate mensuratur aequaliter se habente
ad orones temporis differentias, ac per hoc aequaliter respiciens simul omnia quae fiunt secundum quamcumque
temporis differentiam.

T ut sic. -

Cf. num. m.

IV. Adverte hic duo. Primum. est, quod s. Thomas

multa hic dicit quae non probat: vel quia sunt per se nota
exercitatis, puta quod effectus necessarii cognoscuntur per
certitudinem in suis causis; vel quia sunt superius discussa, puta quod futurum contingens, in sua causa, ut
sic, sit penitw ignotum; hoc enim in qu. xiv * ventilatum fuit.
Nota secundo quod, curo duae rationes assignari possint
respectu cognitionis futurorum contingentium in seipsis,
scilicet aeternitas intuitus, et plenitudo rationis repraesentativae, quia scilicet repraesentat rem et eius durationem, etc.;
s. Thomas, non curans de hac secunda, exclusione primae
ab angelis, sufficienter intentum concludi voluit; propterea,
ut arbitror, quia mutuo se consequuntur, et exclusio unius
est exclusio alterius; quia illa spectat ad infinitatem., haec
ad aeternitatem, taro autem aeternitas quam infinitas soli
Deo conveniunt. Maluit autem ex aeternitatc arguere, quia
evidentius constat angelis repugnare aeternitatem intuitus,
quam plenitudinem talis repraesentativi. - Dubia vero quae
sunt circa hanc rationem de aeternitate intuitus, in quaestione XIV* tractata sunt. Unde nunc transeundum est ad
alia.

* Art. 13.

*Cit.art.13,Comment. num. vnr ~

x sqq.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS IV

sequitur quod, si angelus cognoscit quod est in
appetitu sensitivo vel phantasia hominis, quod cognoscat id quod est in cogitatione vel voluntate:

77
qua intellectus vel voluntas non subiacet v appetitui sensitivo et phantasiae, sed potest eis diversimode uti.

v) veZ voluntas non subiacet. - et voluntas non subiacent P.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo , adverte quod praesens quaestio est de cognitione cogitationis cordis alterius in particulari et complete, scilicet quoad quaestionem an est, taro in se quam
respectu terrnini: idest, utrum angelus cognoscat, si actualiter coa-itero de aliquo, quid cogito, quid delibero, etc.
II. bln corpore unica ponitur distinctio bimembris: scilicet quod cogitatio potest cognosci dupliciter, scilicet in
suo effectu, vel in seipsa. Et duae conclusiones ponuntur
iuxta duo praedicta membra.
Prima est: Cogitatio cordis alterius potest cognosci ab
ano-elo in suo effectu. - Et probatur a fortiori: quia sic
eti~m potest cognosci ab homine per immutationem vultus
et dispositionem corporis, ut medici discernunt quandoque.
Et hoc confirmatur auctoritate Augustini.
Secunda conclusio est, quod cogitationes cordium in seipsis, seu, quod idem est, ut sunt in _voluntate, soli De_o sun~
naturaliter cognitae. - Et probatur s1c. Mere voluntana soh
Deo et volenti sunt nota. Cogitationes cordium sunt pure
voluntariae: quia ex sola voluntate dependet quod aliquis
actu cogitet aut velit aliquid; quoniam habitus est quo
quis utitur cum vult. Ergo.- Maior probatur: quia voluntas
soli Deo subiacet, qui solus i~ ea operari potest, ut primum
obiectum et finis ultimus. - Et confirmatur conclusio auctoritate Apostoli, I ad Cor. n.
.
III. Circa rationem adductam ad secundam concluswnem dubium occurrit a Durando; in Secundo, dist. VIII*,
mot~m. Et est tale. Si voluntarium soli Deo est cognitum
quia voluntarium est, ex. aliqua harum 9-uinque c?nditionum
provenit. Scilicet aut qma vo~unt.as s~li Deo su~1acet. quoad
causari. Et ex hoc non: qma s1c etlam matena pnma, et
essentia animae, soli Deo essent nota. - Aut quia soli Deo
subiacet quoad moveri. Et ex hoc non: qu.ia. sic ~tiam I?otus primi roo bilis, si a solo Deo. esset, s1b1 soh cogmt~s
esset. - Aut quia libera est formahter .. ~t ex hoc non: qma
libertas est a coactione, non a cogmtwne.- Aut qma est
indeterminata ad utrumque oppositorum. Et ex hoc non:
quia indeterminatio tollitur, cogitati?ne posita in a~tu; iam
enim determinara tune est. - Aut qma a voluntate s1t. Et ex
hoc praecise non: quia sic omr:is a~tus imperatus .a vol untate esset soli .Deo notus; et s1c enam actus extenores volunarii ignoti essent angelis. -. Et .confirmatur. Quia ai:ud
te*, angeli intelligunt per spec1es 111na~as, quae. ?equaliter
repraesentant actus interiores et extenores , spultuales et
corporales,
.
.
.
IV. Contra eande~ ratwnem argmt Scotus, 111 Secundo,
dist. IX, qu. n, duplicityr. Primo, 9-ui~ non est .mai~r ratio
quare voluntas possit qccultare c;og1tanonem posltam 111 ac~u,
quam ipsam essentiam et v?~untat~m sua:n:- Secun~o qma:
si cogitatio occultatur voht1on~, llla voht10 a~t ent alter~
manifesta aut occulta. Si mamfest~, habetur 111tentum. S1
occulta, e~go alia volitione occultabitur: et iterum quaeretur de alia et sic in infinitum.
V. Con~ra conclusionem multa refert Capreolus , in
dist. VIII Secundi *, argumenta ex Scoto. Quorum quaedam
in Scoto non invenio : quaedam autem argumenta sunt ad
hominem a Scoto contra Henricum facta; et quaedam eandem habent difficultatem. Ita quod ex solutione praecedentium, uno adiuncto argumento, quod Scotus directe contra
conclusionem facit, omnia essent clara.
Tangit ergo, ubi supra*, tale me.dium. Cogita?o, I:r~e~i
pue angelica, posita in actu, .est ob1ectc:m actu ~ntelhg~bile
in se, et proportionatum cu:cu~q~e 111tell~ctm angehco ,
et sufficienter praesens omm tali ll1tellectm : ergo potest
naturaliter intelligi ab altero angelo.- Consequentia est nota.
Et potest confirmari ex illa maxima: Activo et passivo

Qu. v.

* Qu.

LV,

art.

2.

Art. 2, contra
concl. r.

* Cf. num. praec.

naturaliter proportionatis et approximatis non impeditis,

sequitur actio. - Antecedens vero, quoad orones sui partes,
est per se notum, supponendo quod distantia localis non
impedit actionem et passionem omnino immaterialem, de
quali est sermo. Et potest confirmari: quia quidquid potest inferior, potest et superior; a e per hoc, si Michael cognoscit propriam cogitationem intuitive, poterit eandem
multo eminentius intueri Seraphim.
VI. Ad evidentiam difficultatis huius, sciendum est quod
secundum duplicem opinionem de intellectu angelice, dupliciter in materia hac proced potest. Secundum namque opinantes intellectum angeli moveri ab obiecto, scrutari oportet
an cogitatio voluntaria posita in actu, sit obiectum proportionatum, et sufficienter praesens in ratione motivi, respectu
cuiuscumque intellectus angeli. Scotus * enim tenet partero
affirmativam; Gregorius de Arimino * partero negativam.
Sed haec quaestio non habet locum apud opinantes intellectum angelicum non esse naturaliter mobilem ab aliquo
obiecto, sed oportere ipsum intelligere quidquid naturaliter intelligit, per species innatas. Iuxta enim hanc viam,
vanus est sermo omnis de activo et passivo, motivo et
mobili, et aliis huiusmodi. Sed oportet scrutari an coniunctio voluntatis curo sua libera operatione in actu exercito,
repraesentetur per aliquam speciem innatam in angelis, an
non. In hoc enim pendet tota difficultas. Dictum est * enim
speciem in mente angeli esse tantae excellentiae, ut habeat
in se unde sibi assimiletur Socrates sedens, Socrates scribens, Socrates currens. Cur igitur non habet in se unde
sibi assimiletur Socrates volens, aut Socrates cogitans A?
VII. Ut autem clare patet ex dictis s. Thomae hic, et in
Qq. de Veritate, qu. VIII, art. I 3, et in Qu. de DaemOJibus,
art. 8, arbitratur Divus Thomas cogitationes cordium, quoad
esse actuale in particulari etc., non repraesentari per species
innatas , quia sunt altioris ordinis quam sint omnia naturalia. Ita quod ex eo quod voluntas, ut volens A vel B,
est supra totum ordinem. causarum et effectuum naturalium, ideo non repraesentatur per species impressas augelis, quae repraesentativa<: tantum sunt causarum et effectuum naturalium. Et huc tendit ratio s. Thomae ubique:
probat enim semper altitudinem voluntatis ut operantis,
ex exemptione eius a dependentia et connexione, a quaenroque re naturali. Ita quod vis rationis suae consistit in
hoc, quod voluntas, ut operans in particulari etc., est extra
ordinem rerum naturalium: ergo est naturaliter occulta
cuicumque extrnseco intellectui creato.- Et tenet sequela :
quia species naturales intellectuum non repraesentant nisi
naturalia. - Antecedens vero probatur: qua voluntas soli
Deo subiacet et quoad exercitium actus, et quoad specificationem actus in particulari; quia ipse solus potest efficaciter
movere voluntatem, taro effective quam obiective, curo sit
summum bonum et finis ultimus, etc.
VIII. Ex hoc autem facile solvuntur obiectiones. Nam
ad Durandum * patet quid dicendum est: scilicet quod
voluntas et voluntarium, ex hoc ipso quod voluntarium,
est in seipso occultum cuicumque extrnseco creato, qua
soli Deo subiacet effective et obiective. Et ideo nulla illarum causarum enumeratarum ab eo admittitur praecise,
nisi tertia: et est ista quam dixit s. Thomas, quamque arguens aut non intellexit, aut intelligere noluit. Libertas enim
voluntatis non solum a coactione, sed a dependentia et
connexione cum naturalibus est: a e per hoc, a cognitione
extrnseca creaturae. Ex hoc enim quod aliquid sic soli
Deo subiacet, quod nullam natum est habere connexionern.
curo naturalibus, occultum naturaliter est his qui naturalium tantum rati0nes habent.

* Loe. cit.

II Sent., dist.
et X, qu. I.

IX

* Art. 2, Comment. num. xxr.

Cf. num. m.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS V

Cf. num. rv..

IX. Ad obiectiones vero Scoti * contra eandem rationem, ex eodem principio iam patet responsio. Quia alia
ratio est de essentia, vol un tate et intellectu angeli; et de
his ut sunt in actu secundo mere voluntario: quoniam
illa pertinent ad naturalem ordinem. rerum, haec autem
non. - Et similiter non dicimus istam fatuitatem, quod
cogitatio occultetur volitione velut quodam velamine; ut
arguens imaginatur, quaerens aliud illius velamen. Sed dicimus quod cogitatio, eo qua volita seu libera, est natu-

raliter occulta. Et habet rationem suae occultationis, libertatem imperantis, ut dictum ac expositum est *
X. Ad obiectionem demum Scoti contra conclusionem*,
dicitur quod tam haec quam omnes aliae, supponunt unum
falsum, scilicet intellectum separatum accipere cognitionem
a rebus cognitis. Hoc enim est falsissimum: quoniam
omnis intellectus separatus intelligit per species infiuxas ,
et non aliter, nisi seipsum et Deum, ut ex praedictis * patet. Et in hoc stando, omnes obiectiones solvuntur.

* Cf. num. u, vu.

* Cf. num. v.

* Qu.

LV,

art.

2;

qu. Lvr, art. '>3

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ANGELI COGNOSCANT MYSTERIA GRA TIAE

IV

Cap. xrx.

' Vers. r6.

* Vers. 7

* Vers.

I.

* Vers. n.

Sent., dist. x, art. 4, qu 4; Ephes., cap. m, lect. m.

D QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

angeli mysteria gratae cognoscant. Qua
nter omnia mysteria excellentius est
_ mysterium incarnationis Christi. Sed hoc
angeli cognoverunt a principio: dicit enim Augustinus, V super Gen. ad litt. *, quod sic juit hoc
mysterium. absconditunz a saeculis in Deo, ut lamen innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus. Et dicit Apostolus, I ad Tim. m*, quod
apparuit angelis illud magnum sacramentum pietatis. Ergo angeli mysteria gratae cognoscunt.
2. PRAETEREA, rationes omnium mysteriorum
gratiae in divina sapientia continentur. Sed angeli
vident ipsam Dei sapientiam, quae est eius es-
senta. Ergo angeli mysteria gratiae cognoscunt.
3. PRAETEREA, prophetae per angelos instruuntur, ut patet per Dionysium, IV cap. Angel. Hier.
Sed prophetae mysteria gratiae cognoverunt: dicitur enim Amos m*: Non jaciet Dominus verbum, nisi revelaverit secretum ad servas suos)
prophetas. Ergo angeli mysteria gratiae cognoscunt.
SED CONTRA EST quod nullus discit illud quod
cognoscit. Sed angel, etiam supremi, quaerunt de
divinis mysteris gratiae, et ea discunt: dicitur enim
VII cap. Cael. Hier., quod sacra Scriptura inducit
quasdam caeZ..estes essentias ad ipsum Iesum quaestionem jacientes) et addiscentes scientiam' divinae
eius operationis pro nobis) et Iesum eas sine medio
docentem; ut patet Isaiae LXIII *, ubi quaerentbus
angelis '\ Quis est iste qui venit de Edom? respondit Iesus: Ego, qui loquor iustitiam. Ergo angeli
non cognoscunt mysteria gratiae.
REsPONDEO DICENDUM quod in angelis est cognitio
duplex. Una quidem naturalis, secundum quam ~
cognoscunt res tum per essentam suam, tum etiam
per species innatas. Et hac cognitione mysteria
gratiae angeli Y cognoscere non possunt. Haec
enim mysteria ex pura Dei voluntate dependent:
si autem 6 nus angelus non potest cognoscere
cogitationes alterius ex voluntate eius dependentes,
multo minus potest cognoscere ea quae ex sola
Dei voluntate dependent. - Et sic argumentatur
Apostolus, I Cor. II *: Quae sunt hominis) nema
e<) angelis. - Om. codices et a.
~) quam. - quod ACDEFG.
y) angeli. - Om. codices.
o) autem. - enim Pab.
E) ala.- et ala P.

novit nisi spiritus hominis; quz zn ipso est. Ita et

quae sunt Dei, nema novit nisi Spiritus Dei.
Est autem ala angelorum cognitio, quae eos
beatos facit, qua vident Verbum et res in Verbo.
Et hac quidem visione cognoscunt mysteria gratiae, non quidem omnia, nec aequaliter omnes,
sed secundum quod Deus voluerit eis revelare;
secundum illud Apostoli, I Cor. II *: No bis autem * Vers. ro.
revelavit Deus per Spiritum suum. Ita tamen quod
superiores angeli, perspicacius divinam sapientiam contemplantes, plura mysteria et altiora in
ipsa Dei visione cognoscunt, quae inferoribus
manifestant, eos illuminando. Et .horum etiam
mysteriorum quaedam a principio suae creationis
cognoverunt; quaedam vero postmodum, secundum quod eorum officiis congruit, edocentur.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod de mysterio
incarnationis Christi dupliciter contingit loqui. Uno
modo, in generali: et sic omnibus revelatum est
a principio suae beatitudinis. Cuius ratio est, qua
hoc est quoddam generale principium, ad quod
omnia eorum of:ficia ordinantur: omnes enim sunt
administratorii spiritus) ut dct1..1r Heb. I *, in mi- * Vers. 14.
nisterium m.issi propter eos qui haereditatem capiunt salutis; quod quidem fit per incarnationis
mysterium. Unde oportuit de hoc mysterio omnes
a principio communiter edoceri.- Alo modo possumus loqui de mysterio incarnationis quantum
ad speciales conditiones. Et sic non omnes angeli
a principio de omnibus sunt edocti: immo quidam,
etiam superiores angeli, postmodum didicerunt,
* In argum. Se.
ut patet per auctoritatem Dionysii inductam *.
contra.
AD SECUNDUM DICENDUM quod, licet angeli beati
divinam sapientiam contemplentur, non tamen
eam comprehendunt. Et ideo non oportet quod
cognoscant quidquid in ea latet.
AD TERTIUM DICENDUM quod quidquid prophetae
cognoverunt de mysteris ~ gratiae per. revelationem divinam, multo excellentius est angelis revelatum. Et licet prophetis ea quae Deus facturus
erat circa salutem humani generis, in generali revelaverit; quaedam tamen specialia Apostoli circa
hoc cognoverunt, quae prophetae non cognove- * Vers. 4, 5
r
rant; secundum illudEphes. m*: Potestis) legentes'fl)
l;') mysteriis. - mysterio P.
r) legentes.- Om. codices. - Pro sicut nunc revelatum est sanctis

Apostolis eius, sicut nunc est sanctis Apostolis eius revelatum ABCDE,
sicut nunc sanctis Apostolis eius FGa, sicut nec revelatum etc. ed. b,
sicut evelatum etc. P.

QUAESTIO LVII, ARTICULUS V

intelligere prudentiam memn in mysterio Christi,
quod aliis generationibus non est agnitum, sicut
mmc revelatum est sanctis Apostolis eius. Inter
ipsos etiam prophetas , posteriores cognoverunt

79

quod e priores non cognoverant; secundum illud

Psalmi cxvm *: Super senes intellexi. Et Gregorius dicit * quod per successiones temporum, crevit
divinae cognitionis augmentum.

e
"' Vers. zoo.
* Homil. XVI in

Erechiel.

6) quod.- quae ACDEF, quaedam quae B.- Pro cognoverant, cognoverzmt Pab.

Commentaria Cardinalis Oaietani

ITULUS

Cf. 'num. m.

clarus est. - In corpore articuli unam ponit dis-

T tinctionem de cognitione, bimembrem; et iuxta utrum-

que membrum, duabus conclusionibus respondet quaesito *.

Distinctio est. In angelis est duplex cognitio : scilicet
naturalis; et haec est per essentias ipsorum, et per species
innatas: et supernaturalis et beatifica; et haec cognitio est
quam habent in Verbo Dei.
Prima autem concluso est negativa, scilicet: Angeli cognitione naturali non cognoscunt mysteria gratiae. - Et probatur: qua ista ex sola Dei vol unta te dependen t. - Et confirmatur ex hoc, quod non cognoscunt naturaliter cogitationes
cordium. - Et confirmatur tam vis quam modus arguendi,
auctoritate Apostoli, I ad Cor. n.
II. Circa hanc conclusionem, adverte quod eadem est
ratio qaare cogitationes cordium, et quare mysteria gratiae
sunt occulta, qua scilicet sunt extra ordinem rerum naturalium : qua scilicet ista sol volantati sunt connexa divinae, illa vero volantati divinae et cogitantis tantum. Et
propterea apud ponentes intellectam angelicum moveri ab
obiecto, qua ratione ponunt moveri ipsum a cogitationibus
cordium iam positis in actu , eadem ratione ponunt moveri ipsum a mysteriis gratiae in actu positis, nisi aliunde
impediantur virtate divina. Et hoc expresse sentit Scotas, in
Quarfo, dist. x, qu. vm. - Nec est opus aliter hic immorari:
quoniam negando illud suppositum fundamentum eorum,
qaod scilicet intellectus separatas sit mobilis ab obiecto,
totum eorum aedificium ruit.
III. Secunda conclusio est affirmativa, habens tamen
multas conditiones, scilicet: Angeli in Verbo cognoscunt
mysteria gratiae, non omnia tamen, neque aequaliter, neque
simul. - Conclusio ipsa probatar auctoritate Apostoli, I ad
Cor. n: Nobis autem revelavit etc. - Prima vero conditio
declaratur: quia superiores angeli plura et altiora mysteria
cognoscunt, ea ratione, quia perspicacius divinam contemplantar sapientiam.- Secunda vero conditio: quia superiores
de his mysteriis illuminant inferiores. - Tertia aatem: qua
quaedam horum noverunt a principio, qaaedam vero in
dies addiscunt, prout eorum congruit officiis.
IV. Circa hanc conclusionem dubium occurrit: quoniam.
non videtur verum qaod angeli cognitione beatifica cognoscant mysteria gratiae. Arguit enim Scotus, in Quarto, dist. x,

qa. vm, in conclusione 3, contra hoc, sic. Beatus non distingaitar a non beato, nisi videndo obiectam beatificam
ut sic, et ea quae in ipso includuntur ut sic: sed mysteria
gratiae non clauduntur in obiecto beatifico ut sic: ergo. Minor patet: quia non spectat ad beatitudinem cognoscere
gratiam conferri huic vel illi, etc.
Praeterea, arguo ego ad hominem, sic. Apud s. Thomam,
vid ere plara in divina essentia, infert a posteriori vid ere
magis ipsam divinam essentiam, ut patet ex qu. xn *. Et
rarsus apud ipsum *, et veritatem, actas beatificas, ad minas
angelorum ( quidquid sit de anima separata), nunquam intenditar essentialiter. Ergo impossibile est angelos in Verbo
de novo aliqaid videre, quod prius non viderant. Hoc
enim alteram praedictarum propositionam destruit: quoniam si de novo aliquid videt, ergo aut non magis videt
Verbum, contra primam propositionem; aut magis videt,
contra secundam.
V. Ad hanc dabitationem breviter dico, qaod cognoscere aliquid in Verbo contingit dapliciter: uno modo,
formaliter; alo modo, causaliter. Et dico quod s. Thomas
non intendit angelos quoscamque de novo videre aliquid
in Verbo formaliter, sed tan tu m causaliter; idest ex divinis
illuminationibus, quae- se habent ad visionem Verbi si cut
accidentia quaedam concomitantia, non simul, sed successive, iuxta saccessivam dispositionem ipsorum, secundum
congruentiam ad officia sua exequenda. Cum hoc tamen stat
qaod quaedam mysteria gratiae angeli omnes, vel aliqui,
in Verbo formaliter videant ab initio beatitadins suae.
Nec tamen oportet haec pertinere ad obiectum beatifium ut sic. Iam enim in qu. xn * declaratum est quod
videre aliquid in Verbo formaliter, contingit dupliciter,
scilicet per se primo , et secundario ; et quod ipse Deus
tantum videtur per se primo, creaturae autem secundario.
Et propterea ipse solus beat, iuxta illud Augustini *: qui
autem te et illa novit, non propter illa beatior, sed propter
te solum beatus. Unde ratio Scoti concludit quod gratis
concedimus, immo quod edocemus , scilicet omne aliud
a Deo non necessario pertinere ad obiectum beatitudinis:
sed non infert esse impossibile in obiecto beatifico multa
alia a Deo , secundario et quasi concomitanter videri eadem numero visione.

Art. 8.
* Qu.Lxtr, art.g;

II Sent., dist. xr,

art. r.

Art. 8, ad 4

*Conjess.> lib. V,

cap. rv.

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS II

81

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo hoc solum advertendum est, quod hic est sermo
et potentia, ut sunt modi cognitionis angelicae
sive riaturalis sive supernaturalis.
In corpore duas distinctiones ponit. Alteram, de intelligere in potentia: scilicet essentiali, vel accidentali. Alteram,
de cognitione: naturali scilicet, et supernaturali; et hac
duplici, scilicet per revelationem, et per visionem Verbi. Et
examinat omnia membra huius secundae distinctionis, applicando ea ad utrumque membrum primae distinctionis
singillatim. Et tria facit: primo, ponit et declarat membra
primae distinctionis, ex III de Anima; secundo , ostendit
quomodo se habeat cognitio angelica: ad potentiam essentialem; tertio, quomodo se habeat ad potentiam accidentalem *.
II. Quoad secundum, duo dicit. Primum est, quod anN

I de actu

* Cf. num. m.

geli non sunt in potentia essentiali secundum cogmtwnem

naturalem. - Secundum est, quod angeli sunt in tali poten tia
secundum cognitionem per revelationem. - Et probat utrumque ex proportionalitate inter angelos et corpora caelestia,
secundum potentiam ad esse permanens substantiale vel
accidentale, et secundum potentiam ad illuminari.
Nota hic quod Scotus, in Secundo, dist. rx, qu. ult.*, iterum contra hanc rationem ex corporibus caelestibus sumptam, instat. Et quonian1 obiectiones suae coincidunt cum
superius * recitatis, ideo eas omitto.
III. Quoad tertium *, duo dicit: scilicet quod angeli quae
cognoscunt naturaliter, non actu omnia consideran!. Et
quod secundum cognitionem in Verbo, semper actu consideran!: quia beatitudo consistit in actu, illa autem est
eorum beatitudo.

*In res p. ad arg.

* Qu. LV, art.

Comment. n.

* Cf. num. r.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ANGELUS SIMUL POSSIT MULTA INTELLIGERE
II Sent., dist. m, part. n, qu. n, art. 4; II Cont. Gent., cap. cr; De Verit., qu. vm, art. I4

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

angelus non possit simul multa intelli' Cap. x, n. I.
gere. Dicit enim Philosophus, II Tapie.*,
quod contingit multa scire, sed unum
tantum intelligere.
2. PRAETEREA, nihil intelligitur nisi secundum
quod intellectus formatur per speciem intelligibilem
si cut corpus formatur per figuram. Sed
unum corpus non potest formari diversis figuris.
Ergo unus intellectus non potest simul intelligere
diversa intelligibilia.
3. PRAETEREA, intelligere est motus quidam.
Nullus autem motus terminatur ad diversos ~ terminos. Ergo non contingit simul multa' intelligere.
SED CONTRA EST quod dicit Augustinus, IV sup.
' Cap. xxxn.
Gen. ad litt. *: Poten tia spiritualis mentS angelicae
cuneta quae JJoluerit, jacillime simul comprehendit.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut ad unitatem
motus requiritur unitas termini, ita ad unitatem
operationis requiritur unitas obiecti. Contingit autem aliqua accipi ut plura , et ut unum ; sicut
y
partes alicuius continui. Si enim Y unaquaeque
per se accipiatur, piures sunt: unde et non una
operatione, nec simul accipiuntur per sensup:1 et
intellectum. Alo modo accipiuntur secundum quod
sunt unum in toto: ~t sic simul et 3 una operatione
cognoscuntur tam per sensum quam per intellectum , dum totum continuum consideratur, ut
* Cap; vi, n. 3- dicitur in III de Anima *. Et sic etiam intellectus
S. Th. Ject. XI.
noster si.mul intelligit subiectum et praedicatum,
prout sunt partes unius propositionis; et duo coroparata, secundum quod conveniunt in una com-

a,

a) intelligibilem. - intelligibilis

ACDFG;

omittit E.
~)

y)

diversos. - duos codices et ed. b.

enim. - Om. ACDEFG.

SmmAE THEoL. D. THOMAE T. II.

per speciem . jo1matur

paratione. Ex quo patet quod multa, secundum

quod sunt distincta, non possunt simul intelligi;
sed secundum quod uniuntur in uno intelligibli,
sic simul intelliguntur.
Unumquodque autem est intelligibile in actu,
secundum quod us similitudo est in intellectu.
Quaecumque igitur per unam speciem intelligibilem cognosci possunt, cognoscuntur ut unum intelligibile ; et ideo simul cognoscuntur. Qua e ver o
per diversas species intelligibiles cognoscuntur, ut
diversa intelligibilia capiuntur ".
Angeli igitur ea cognitione qua cognoscunt res
per Verbum, omnia cognoscunt una intelligibili
specie, quae est essentia divina. Et ideo quantum ad talem cognitionem, omnia simul cognoscunt: sicut et in patria non erunt JJolubiles nostrae cogitationes, ab aliis in ala euntes atque
redeuntes, sed omnem scientiam nostram sJnul
uno conspectu JJidebimus, ut Augustinus dicit in
XV de Trin.*- Ea vero cognitione qua cognoscunt
res per species innatas, omnia illa simul possunt
intelligere, quae una specie cognoscuntur ~; non
autem illa quae diversis~
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod intelligere multa
ut unum, est quodammodo unum intelligere.
AD SECUNDUM DICENDUM quod intellectus formatur
per intelligibilem speciem quam apud se habet.
Et ideo sic potest una specie intelligibili multa
simul intelligibilia intueri *, sicut unum corpus per
unam figuram potest simul multis corporibus assimilari.
AD TERTIUM DICENDUM sicut ad primum.
o) et.- Om. Pab.- Pro operatione, comparatione F, operatione
veZ comparatione ed. a.
s) capiuntur.- accipiuntur BG.
S') cognoscuntw. - cognoscunt codices et a b.

II

* Cap.

XVI.

*_D. 765.

2,
II.

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS II

Qommentaria Cardinalis Caietani
clarus est. - In corpore respondet quaesito triPrima_ est: Angeli in Verbo cognoscunt omnia simul. - Secunda est: Angeli possunt naturali
cognitione omnia ea simul cognoscere, quae per unam
speciem repraesentantur. - Tertia est: Angeli non possunt
simul cognoscere naturaliter ea quae per diversas species
innatas eis repraesentantur.
Probantur autem hae omnes conclusiones eodem medio,
sic. Multa, non ut multa, sed ut unum intelligibile, possunt una operatione et simul intelligi. Sed repraesentata
per unam speciem, habent rationem unius intelligibilis;
repraesentata vero per piures, habent rationem plurium
intelligibilium. Ergo.
Tune ultra: Cognitio in Verbo est per una m speciem
tantum, essentiam scilicet divinam: igitur. - Et confirmatur
haec conclusio prima, auctoritate Augustini.
Maior primo probatur quoad primam partem, ex hoc
quod unius operationis debet esse unun1. obiectum, quemadmodum unius motus unus terminus.- Secundo, declaratur
quoad distinctionem quam praesupponit, scilicet quod
multa possunt dupliciter comparari ad virtutem perceptivam, scilicet ut multa, et ut unum: et hoc in sensu, respectu partium continui ; et intellectu nostro , respectu
partium propositionis, et universaliter respectu extremorum
cuiuscumque comparationis. - Et declaratur simul veritas
totius maioris assumptae, ex sensu et intellectu nostro.
Minor vero probatur sic. Esse intelligibile convenit repraesentatis per speciem intelligibilem, qua unumquodque
est intelligibile in actu , secundum quod eius similitudo
est in intellectu. Ergo esse unum intelligibile convenit
eisdem per unitatem speciei intelligibilis.- Et tenet sequela:
quia in omni genere ex eodem res habet esse et unitatem.
II. Circa hunc processum occurrunt duo dubia. Primum
est, qua hic non distinguitur nter simul cognoscere, et
una operatione cognoscere: cum tamen haec multum inter
se differant, cum experiamur simul nos percipere sonum
et colorem, et tamen non una operatione. Et, breviter, per
se nota est eorum diversitas.- Quod autem hic confunda11tur,
patet ex eo, quod conclusio et quaestio de simultate intelligendi loquitur, probatio autem maioris de unitate operationis sennonem facit. Et sic processus videtur es se nullus.
Secundum dubium est circa probationem minoris. Quoniam illa propositio: Unumquodque est intelligibile in actu,
secundum quod eius similitudo est in intellectu, habet
locum tantum in his sensibilibus, quae secundum se sunt
intelligibilia in potentia; et non in separatis a materia, quae
secundum se sunt actu intelligibilia, ut manifestum est.
Et consequenter ista ratio non e1it nisi probatio particularis, scilicet quod sensibilia repraesentata per unam speciem, sunt unum intelligibile, et per diversas, diversa: et
non est ratio universalis de omnibus repraesentatis; quod
tamen erat probandum.
III. Circa ultimam conclusionem * dubium ex duplici ca' Cf. num. r, init.
occurrit. Primo, ex eo quod angelus, apud s.Thomam*,
pite
Art. praec.; qu.
LY, art. 2; q u.
simul per tres species intelligere, scilicet per essenpotest
LVI, art. r.
tiam divinam, per essentiam propriam, et per aliquam speciem innatam: alioquin, cum semper intelligant Deum et
se, nunquam possent intelligere aliud. Non videtur igitur
stare quod hic dicitur.
Secundo, ex eo quod angelus cognoscit et ponit differentiam inter cognita per diversas species, puta inter animal
et lapidem: ergo simul cognoscit per diversas species. Et
tenet sequela ex doctrina II de Anima, in capite de Sensu
' Did. lib. III, Communi *. - Et augetur difficultas ex hoc capite. Quia non
cap. n, n. 12.
videtur valere processus factus ad concludendam hanc conclusionem: e o quod stat aliqua cognosci ut unum intelligibile, pro quanto cognoscuntur ut comparata ad invicem
secundum diversitatem, et tamen per diversas species.
IV. Circa primam et ultimam conclusionem *, dubium
" Cf. nnm. r, init.
pulchrum occurrit sic. Angelus potest omnia simul intelligere per unam speciem: ergo potest omnia quorum species habet, simul ntelligere. - Antecedens est prima conITULUS

T bus conclusionibus.

clusio. Consequens vera es~oppositum ultimae.- Consquentia autem probatur sic. Angelus simul novit se et
omnes suas perfectiones. Sed nter suas perfectiones est
es se intelligibilia; immo haec est magna essentiae angelicae
perfectio, quod sit ipsa et ala tali modo. Ergo simul intuetur se esse tale ens quidditative, et talia entia intentionaliter. Sed hoc est nosse omnia repraesentata per species,
quae sunt illa esse intentionalia. Ergo angelus simul et
uno actu omnia novit quorum species habet.
V. Ad evidentiam harum difficultatum, sciendum est
species per quas intelligit angelus, non esse eiusdem rationis. Nam quaedam nter se sunt eiusdem ordinis; quaedam
vero se habent ad invicem ordine quodam. Quemadmodum
etiam in naturalibus quaedam formae existentes in materia,
sunt eiusdem ordinis in ter se, ut forma leonis et bovis,
et smiles; quaedam vero ordine quodam se habent, ut
vegetativum et sensitivum ( nec intendo per hoc exemplum
aliud insinuare .nisi ordinem nter quasdam species intelligibiles in angelo ). Habent autem nter se ordinem species
illae, qua e se excedunt in repraesentando idem, quamvis
diversimode. Et tales sunt essentia divina, quae s:um nulla
specie ponit in numerum, qua est omnium perfectissimum
repraesentativum; et essentia propria ipsius angeli, cum
qua nulla eius species ponit in numerum, qua ipsa essenta est omnium a se intelligibili.um species, imperfecta
tamen, et per superadditam intelligibilem speciem perficitur et determinatur quodammodo , ut sit distincte repraesentans talia,. puta animalia. Species vero illae eiusdem
nter se ordinis sunt, quae disparatae nter se sunt in repraesentando; quales sunt omnes species inditae singulis
angelis. - Rursus, species istae disparatae dupliciter accipi
possunt: scilicet, ut extrema sunt in repraesentando relationis alicuius; et absolute.
VI. His autem stantibus, dicitur quod, quamvis aliud sit
simul intelligere, et aliud sit una operatione intelligere *, in
proposito tamen eadem est difficultas de simultate et untate; et notius est propositum de unitate. Eadem enim est
difficultas: qua totaliter diversa intelligibilia ut sic absolute, et repugnat simul intelligi, et una operatione intelligi, quemadmodum repugnat dici,; ut et in IV Metaphys.,.
text. x *, dicitur quod qui un u m non intelligit, nihil intelligit; et in III de Anima*: contingit multa scire, un u m autem
intelligere. - Notius autem est quod uni operationi unum
debetur obiectum, quam pluribus eiusdem potentiae simul;
quamvis et hoc sit verum. Et ideo s. Thomas utrumque
explicavit, et probando a notiori tradidit disciplinam.
VIL Et per haec patet responsio ad primum dubium et
ad alterum, quod est contra ultimam conclusionem *. Fatemur enim quod angelus potest simul per piures species
intelligibiles ordinem inter se habentes, intelligere: quoniam
intelligibile earum non est totaliter diversum, sed, quemadmodum species excedit et continet speciem quodammodo
ut totum partem, ita intelligibile unius se habet ad intelligibile alterius. - Et similiter, discernere nter intelligibilia
disparatarum specierum, est unum intelligere; et non per
diversas species absolute, sed per diversas species ut ad
unum relativum intelligibile coeunt. - Nec propterea insufficiens aut falsus fuit processus quo unitas intelligibilis
ex unitate speciei adaequatae declarata est. Quoniam quid
regulariter exigat unitas intelligibilis, tractabatur, et tractari
debet. Exceptio enim haec nota est , et ideo nihil officit
universali regulae, quae traditur, et tradenda est de cognoscibili absolute, et similiter de speciebus disparatis absolute
sumptis: respectiva namque constat utrumque exigere extremum. Unde et in Qq. de Veritate, qu. vnr, art. 14, ad
primum in contrarium, dicit s. Thomas quod nihil prohibet multa ut unum simul intelligi, veZ per unam formam.
VIII. Ad secundam autem dubitationem * dicitur, quod
aliud est esse intelligibile actu, et aliud esse intelligibile
actu huic intellectui. Et quod, licet res immateriales et
materiales in hoc inter se differant, quod illae sunt intelligibiles actu in seipsis, istae vero intelligibiles in potentia

Cf. nnm. u.

Di d. lib. III,
cap. rv, n. 6.
Tapie.~ lib. II,
cap. x, n. r.

' Cf. num. m.

Cf. num. Il

83

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS III

Cf. qu.

qu.
2, 3

1;

LV,

LVI,

* Cf. num.

art.
art.

IV.

secundum seipsas; in hoc tamen conveniunt, quod huic

aut illi intellectui intelligibiles actu non sunt, nisi secundum
quod sunt in hoc autillo intellectu. Supponimus autem ex
supra* dictis quod sunt in hoc aut illo non nisi per similitudinem. Et ideo sequitur quod esse intelligibile huic
intellectui sortitur unaquaeque res , per hoc quod est in
illo intellectu secundum suam speciem. Et hoc modo intelligendus est hic s. Thomas.
IX. Ad dubium ultimo contra primam et tertiam conclusionem motum *, respondetur quod intelligibilia repraesentata per species, dupliciter possunt intelligi: uno modo,
absolute ; alio modo , ut sunt aliquid intelligentis seu infellecti, puta perfectio. Primo modo non simul intelliguntur,
sed secundo. Nec hoc est contra determinara.
Sed haec responsio patitur difficultatem. Quia , cum
commune sit omni substantiae separatae intelligere alia a
se per modum substantiae suae, nulla intelligentia cognoscit aliquid aliud a se, nisi secundum quod ipsa est illud.
Et sic Gabrielem cognoscere lapidem absolute, est cogno-

scere lapidem ut est in Gabriele, aut seipsum Gabrielem

secundum quod est lapis, quod idem est. Non enim plus
cognoscit de lapide, quam ipse Gabriel sit intentionaliter.
Ad hoc dicitur, q_uod responsio est bona; et quod istae
duae cognitiones differunt sicut visio partium. in toto , et
visio partium seorsum. Quamvis enim idem videatur utraque visione, aliquid tamen impedit visionem partis seorsum,
quod non impedit visionem eius in toto. Et rursus, acutius
videtur pars seorsum, quam in toto: ut patet cum video
totam domum, et cum distincte applicare vol o visionem
ad discernendum singulas partes eius. Prius enim. omnes
partes simul in toto video : sed cum distincte singula perspicio, ab aliis partibus visionem intentio animae, ad unam
dedita, subtrahit. Ita proportionaliter contingit in angelo,
quod quamvis primo omnia simul in se ut toto quodam
videat, si tamen singula distincte secundum seipsa absolute perspicaciter intueri vult, dum uni attendit, alterum
negligit: quia non potest finita vis simul esse in actu perfecto secundum duo esse eiusdem generis et ordinis, etc.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ANGELUS COGNOSCAT DISCURRENDO
Infra, qu.

LXXIX,

art. 8; qu.

LXXXV,

art. 5; De Vait., qu. vm, art. 1S; qu. xv, art. r.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod hominum, per quendam motum et discursum inangelus cognoscat discurrendo. Discur- tellectualis operationis perfectionem in cognitiosus enim intellectus attenditur secundum ne Y veritatis adipiscun:tur; dum scilicet ex uno
hoc, quod unum per aliud"' cognoscitur. cognito in aliud cognitum procedunt. Si autem
Sed angeli cognoscunt unum per aliud: cognoscunt statim in ipsa cognitione principii noti, inspicerent
enim creaturas per Verbum. Ergo intellectus an- quasi notas 8 omnes. conclusiones consequentes,
in eis discursus locum non haberet. Et hoc est
geli cognoscit discurrendo.
in angelis *: qua statim in illis quae. primo natuinferior,
virtus
2. PRAETEREA, quidquid potest
potest et virtus superior. Sed intellectus humanus raliter cognoscunt, inspiciunt omnia quaecumque
potest syllogizare, et in effectibus causas cogno- in eis cognosci possunt.
Et ideo dicuntur intellectuales: qua etiam apud
. scere, secundum quae discursus attenditur. Ergo
intellectus angeli, qui superior est ordine naturae, nos, ea quae statim naturaliter apprehenduntur,
intelligi dicuntur; unde intellectus dicitur habitus
multo magis hoc potest.
principiorum. Animae vero humanae,
primorum
daemones
quod
*
dicit
Isidorus
3. PRAETEREA,
Sentent. (al . .ie
Smnmo Bono ) ,
quae veritatis notitiam per quendam discursum
lib. I, cap. x (al. per experientiam multa cognoscunt. Sed experiXII),
mentalis cognitio est discursiva: ex multis enim acquirunt, rationales vocantur. - Quod quidem
memoriis jit unum experimentum) et ex multis contingit ex debilitate intellectualis luminis in eis.
experimentis jit unum universale) ut dicitur in fine Si enim haberent plenitudinem intellectualis lumi Lib.II, cap. xv, Poster. *, et in principio Metaphys. **Ergo cogni-
nis, sicut angeli, statim in primo aspectu princinum. 5 - S; Th.
Ject. xx.
totam virtutem s eorum comprehenderent,
piorum
to angelorum est discursiva.
" Cap. 1, n. 4, 5
- S. Th. Iect. 1.
SED coNTRA EST quod Dionysius dicit, vn cap. intuendo quidquid ex eis syllogizari posset.
* S. Th. Ject. 11. de Div. Nom. *, quod angeli non congregant
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod discursus quendivinam cognitione11J a sermonibus diffusis) ne- dam motum nominat. Omnis autem motus est
que ab aliquo communi ad ista specialia simul de uno priori in aliud posterius. Unde discursiva
cognitio attenditur secundum quod ex aliquo prius
aguntur.
devenitur in cognitiqnem alterius posterius
noto
di*
~
saepius
sicut
quod,
DICENDUM
RESPONDEO
~
Vide art. 1; qu.
L, art. 3; qu. Lv, ctum est, angeli illum gradum tenent in substantiis
noti, quod prius erat ignotum. Si autem in uno
art. 2.
spiritualibus, quem corpora caelestia in substantiis inspecto simul aliud ~ inspiciatur) sicut in speculo
De Div. Nom., corporeis: nam et cae lestes mentes a Dionysio * inspicitur simul imago re et res; non est propter
cap.r; S.Th.lect.
hoc cognitio discursiva. Et hoc modo cognoscunt
u. - Cae!. Hier ') dicuntur. Est autem haec differentia nter caelestia
cap. n.
et terrena corpora, quod corpora terrena per mu- angeli res in Verbo.
AD SECUNDUM DICENDUM quod angeli syllogizare
tationem et motum adipiscuntur suam ultimam
perfectionem: corpora vero caelestia statim, ex possunt, tanquam syllogismum cognoscentes; et
ipsa sua natura, suam ultimam perfectionem ha- in causis effectus vident, et in effectibus causas:
bent. Sic igitur et inferiores intellectus, scilicet non tamen ita quod cognitionem veritatis ignotae
ABCDEF.
ABCEF.

<X) unum per aliud.- per unum aliud

~)

saepius - superius G.
y) in cognf!ione. - et cognitionem
o) notas. - nota ACDEFGpB.

E) virtutem.- veritatem

ABCDE.

B.- Pro

comprehenderent, apprehenderent

1;) in uno inspecto simul aliud.- in aspectu uno simul unum et aliud
in (om. D) uno inspecto aliud ACDE, uno inspecto simul aliud Pab.
- sicut om. ed. b; pro speculo, sigillo ed. a; et es om. ACDEFG.

B,

*D. 142.

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS III

acquirant syllogizando ex causis in causata, et ex
causatis in causas.
AD TERTIUM DICENDUM quod experientia in an-

gelis et "l daemonibus dicitur secundum quandam

similitudinem *, prout scilicet cognoscunt sensibilia
praesentia; tamen absque omni discursu 6

r;
*D. 442

8) discu1su. - ut dictum est addit B.

'1) et. - veZ codices.

Commentaria Caidinalis Caietani

ITULus clarus est. - In corpore articuli unica est conclusio responsiva, dupliciter probata. Primo, ratione, sic.
Angeli nter substantias spirituales eum tenent locum, quem
corpora caelestia nter substantias corporeas: ac per hoc,
differunt a substantiis spiritualibus inferioribus, proportionaliter, quemadmodum corpora caelestia a corporibus inferioribus. Sed nter haec corpora tantum differt, ut inferiora
per motum suas perfectiones ultimas acquirant, superiora
vero statim habept suas ultimas perfectiones. Et substantiae
spirituales inferiores , quales sunt animae humanae, per
motum discursivum perfectionem ultimam, quae in veritatis contemplatione consistit, acquirunt. Ergo relinquitur
quod angeli veritatis contemplationem complete statim,
absque discursu, naturaliter habeant. - Prima propositio auctoritate Dionysii firmatur. - Aliae vero, quoad corpora, per
se nota e sunt: quoad substantias vero spirituales, experimento in nobis patent.
Deinde confirmatur conclusio ex differentia nominum
convenientium substantiis spiritualibus superioribus et inferioribus: quia scilicet illae dicuntur ntellectuales, istae ver o
ratonales.- Et omnia clara sunt.
IL Sed adverte quod in his declarationibus s. Thomas
immiscet rationem fundantem et proportionalitatem primae
rationis, et differentiam signi secundo loco adducti. Et est
ratio perfecti et imperfecti luminis intellectualis. Ita quod,
quia superiores spiritus a nostris differunt penes perfectum
et imperfectum lumen, et imperfectionis est ad videndam
veritatem discursu egere ('cuius signum- est quod, si tantum
haberet anima nostra luminis quod, visis principiis, videret
in eis quae in eorum virtute continentur, non discurreret);
relinquitur quod substantiae illae, quae in apprehenso aliquo
obiecto apprehendunt quidquid virtualiter continetur, veritatem et principii et conclusionis absque discursivo motu
habeant.
III. Circa praedicta occurrit primo Scotus, in Secundo,
dist. vu, qu. r, dicens non esse probabile ab angelis negare
omnem discursum. Et remittit se ad prooemium Primi, in
illa quaestione, Utrum T7zeologa sit scentia: ubi hanc rationem invenio, directe quidem contra cognitionem in Verbo,
et consequenter contra omnes alias. Arguit ergo sic. Quidditas subiecti, puta lineae, in quocumque lumine visa, continet virtualiter veritates suarum passionum, et est prius
natura nota illis : ergo est earum causativa in quocumque
intellectu ab illa passivo: ergo erit discursus. - Antecedens,
cum prima consequentia, est evidens. - Ultima vero probatur: quia ad rationem discursus non exigitur ordo- temporis,
sed ordo naturae et causalitatis; scilicet quod hoc sit prius
naturaliter notum illo, et quod per hoc agnoscamus illud,
quamvis simul tempore.
IV. Occurrit deinde Gregorius de Arimino, in Secundo,
Art.2, con el. 3 dist. vn, qu.v*, dicens processum s. Thomae super nulla ra-

tione fundari, sed sola suasione de corporibus caelestibus ;

et quod conclusio deducit ad impossibile. Quoniam si angelus absque discursu cognoscit, viso aliquo subiecco, omnes
eius passiones, sequitur quod aut habet simul infinitas intellectiones specie distinctas; aut unam aequivalentem infinitis distinctis. Quorum utrumque est impossibile : qua
esset infinitum ens.- Et tenet sequela de passionibus numeri
et figurae, quae sunt infinitae; sicut et species numerorum
et figurarum.
V. Ad haec breviter dicitur. Et primo, quod ratio Scoti * * Cf. num. m.
quadrupliciter peccat. Quia idem supponit esse iudicium
de re cognita in se, et cognita in alio: cum tamen multum intersit. - Secundo, quia supponit intellectum angelicum et beatum esse passivum a re visa in alio: cum tamen
et hoc sit falsum, et universaliter intellectus angelicus non
sit mobilis ab obiecto extrnseco.- Tertio, quia discursus est
effectus se tenens ex parte intellectus magis quam obiecti:
quoniam de omnino simplicissimo intellectus noster discurrit, puta Deo. Et ideo, quantumcumque obiectum in se
habeat unde causet discursum, et intellectus sit mobilis ab
obiecto, et illud cognoscatur in seipso; non sequitur hic
effectus qui est discurrere, nisi in intellectu apto discurrere , et sic imperfecto, ut statim in quod quid est viso
non penetret virtutem eius. Et tamen in argumento quasi
tata causa sumitur ex parte obiecti.- Quarto, quia ad rationem discursus non sufficit quod veritas unius causetur
a veritate alterius: immo nec hoc requiritur, ut patet in
discursu a posteriori. Sed exigitur quod cognto unius
causetur ex cognitione alterius in illo intellectu: quod locum habere non potest, quando una et eadem cognitione
cognoscitur utrumque, quoniam idem non est secundum
rem causa sui ipsius. Et sic est in proposito.
VI. Ad Gregorium * ver o dicitur, quod s. Thomas pro- * Cf. num. rv.
portionalitatem angelorum ad corpora caelestia, super. ratione fundavit perfecti et imperfecti luminis: et nihilominus
auctoritate Dionysii eam fulsit. Et, ut Aristoteles docuit
in II Cael *, in huiusmodi rebus tam occultis et arduis, * Cap. xn, n. r.
satis dicitur, quando rationabile aliquid dicitur: praesertim
quod haec conclusio communis anim.i. conceptio philosophorum videtur esse.
Ea vero quae arguens obiicit in oppositum, facile solvuntur a recolentibus quod non inconvenit unum individuum
superioris ordinis aequivalere infinitis inferioribus, etiam si
specie distinguerentur, arctatis tamen ad certum aliquod
genus; et advertentibus quod, si essent infinitae species
coloris, lux nihilominus omnibus illis eminenter praestaret.
Nec tamen esset ens infinitum, sicut nec illae species constituerent ens infinitum; sed finitae perfectinis in ratione
entis, infip.itae vero secundum quid in ratione coloris. Et
hoc dico, non curando pro nunc, an angelus possit simul
intelligere distincte omnes species figurarum et numerorum.

85

QUAESTIO LVIII, ARTICULVS IV

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ANGELI INTELLIGANT COMPONENDO ET DIVIDENDO

Infra, qu.

LXXXV,

art. s;

De 'vfalo,

D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

angeli intelligant componenda et dividendo. Ubi enim est multitudo intellectuum, ibi esta. compositio intellectuum,
* Cap. vr, n. r.III de Anima*. Sed in intellectu angeli
in
S. Th. lect. XI. ut dicitur
est multitudo intellectuum: cum per diversas species diversa intelligat, et non omnia simul. Ergo
in intellectu Q.ngeli est compositio et divisio.
2. PRAETEREA, plus distat negatio ab affirmatione, quam quaecumque duae naturae oppositae:
qua prima distinctio est per affirmationem et negationem. Sed aliquas naturas distantes angelus non
cognoscit per unum, sed per diversas species,. ut
* Art. 2.
ex dictis * patet. Ergo oportet quod affirmationem
et negationem cognoscat per diversa. Et ita videtur
quod angelus intelligat componenda et dividendo.
3. PRAETEREA, locutio est signum intellectus. Sed
angeli hominibus loquentes, proferunt af:firmativas
et negativas enuntiationes, quae sunt signa compositionis et divisionis in intellectu; ut ex multis
. locis sacrae Scripturae apparet. Ergo videtur quod
angelus intelligat componenda et dividendo.
SED CONTRA EST quod Dionysius dicit, VII cap. de
' S. Th. !ect. 11. Div. Nom. *, quod virtus intellectualis angelorum
*Loco supra cit.

resplendet conspicaci ~ divinorum intellectuum. simplicitate. Sed simplex intelligentia est sine compo~itione et divisione, ut dicitur in III de Anima*.

Ergo angelus intelligit sine compositione et diviswne.

RESPONDE O DICENDUM quod, si cut in intellectu
ratiocinante comparatur conclusio ad principium,
ita in intellectu componente et dividente comparatur praedicatum ad subiectum. Si enim intellectus Y statim in ipso principio vidert conclusionis
veritatem, nunquam intelligeret discurrendo vel
ratiocinando .. Similiter si intellectus statim in apprehensione quidditatis subiecti, haberet notitiam
de omnibus quae possunt attribui subiecto vel
removeri ab eo, nunquam intelligeret componenda
et dividendo, sed solum intelligendo quod quid est.
a.) est.- fit codices.- compositio intellectuum, idest rerum intellectarum " exponit s. Thomas loe. cit. in margine.
~)

conspicaci. - pespicaci Pb.

qu. XVI, art.

6,

ad

rg.

Sic igitur patet quod ex eodem provenit quod

intellectus noster intelligit discurrendo, et componenda et dividendo: ex hoc scilicet, quod non
statim in prima apprehensione alicuius primi apprehensi, potest inspicere quidquid in eo virtute
continetur. Quod contingit ex debilitate luminis
intellectualis in no bis, sicut dictum est *. Unde ' Art. praec.
cum in angelo sit lumen intellectuale perfectum,
cum sit speculum purum 8 et clarissimum, ut dicit
Dionysius, IV cap. de Div. Nom.*; relinquitur quod * S.Th.lect.xvm.
angelus, sicut non intelligit ratiocinando *, ita non 'D. 142.
intelligit componenda et dividendo.
Nihilominus tamen compositionem et divisionem enuntiationum intelligit, sicut :et ratiocinationem syllogismorum: intelligit enim composita
simpliciter, et mobilia immobiliter, et materialia
immaterialiter.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod non qualiscumque multitudo intellectuum compositionem causat,
sed multitudo illorum intellectuum quorum unum
attribuitur alteri, vel removetur ab altero. Angelus
autem, intelligendo quidditatem alicuius rei, simul
intelligit quidquid ei attribui potest vel removeri
ab ea. Unde intelligendo quod quid est, intelligit
quidquid nos intelligere possumus et , componenda et dividendo, per unum suum simplicem
intellectum.
AD SECUNDUM DICENDUM quod idiversae quidditates rerum minus di:fferunt, quantum ad rationem existendi, quam affi.rmatio et negatio. Tamen
quantum ad rationem cognoscendi, affi.rmatio et
negatio magis conveniunt: qua statim per hoc
quod cognoscitur veritas affi.rmationis, cognoscitur
falsitas negationis oppositae.
AD TERTIUM DICENDUM quod boc quod angeli
loquuntur enuntiationes affi.rmativas et negativas,
manifestat quod angeli cognoscunt compositionem
et divisionem: non autem quod cognoscant componenda et dividendo, sed simpliciter cognoscendo

quod quid est.

) intellectus. - noste

o) puntm.- pulchrum
E) et.- etiam CDEFG,

addit P; et pro ve1itatem habet viltutem.

codices et a. - et om. ABCEFGpD.
om. AB.- Pro simplicem, simplex PCDEFG.

Oommentaria Oardinalis Caietani

ITULUs clarus est. - In c01pore duo facit: primo, respondet quaesito una conclusione negativa; secundo,
respondet cuidam tacitae obiectioni *.
Conclusio est talis: Angeli non cognoscunt componenda
et dividendo. - Probatur sic. Intellectus in prima apprehensione alicuius primi apprehensi obiecti, cognoscens statim
quaecumque possent illi attribui, intelligit non componendo nec dividendo : intellectus angelicus est huiusmodi :
ergo, etc.
Maior probatur, et declaratur. Declaratur quidem ex proportionali similitudine inter principium et conclusionem in
ordine ad discursum, ex una parte; et subiectum et praedicatum, ex altera parte, in ordine ad compositionem. et

' Cf. num.

1

11.

divisionem. Utrobique enim eadem est necessitatis ratio:

quia scilicet, primo apprehenso, non inspicitur quod in eius
potentia latet. - Probatur autem ex inserto in hac proportionalitate medio, scilicet quod, sublata causa, aufertur effectus, iuxta illud I Poster. *: si affirmatio est causa affirma-
tionis. Sed propria ratio necessitatis ad intelligendum tam
componenda quam discurrendo, est in simplici apprehensione obiecti non intueri alia. Igitur intellectus statim in
primo apprehenso cetera videns, nec discursu nec compositione eget.
Minor vero probatur sic. Quod convenit intellectui nostro ex defectu intellectualis luminis, non est attribuendum
intellectui angelico, in quo est lumen intellectuale perfe-

Cap. xm, n. 8.

86

QUAESTI O LVIII, ARTICUL US IV

etu m: quod probatur per Dionysium. Sed in primo apprehenso non inspicere annexa, provenit in nQbis ex defectu
intellectualis luminis, ut de se patet. Ergo.
II. Deinde explicat quomodo angelus intelligat enuntiationes. Et breviter dicit quod, quia intelligit mobilia immobiliter, et composita simpliciter, etc., ideo intelligit et cmnpositionem non componendo , et discursum non discurrendo.
Quod est dicere quod compositio et divisio , et similiter
discursus, in actu exercito, puta, animal rationale est risibile, Socrates est animal rationale, etc. , comparantur ad
intellectum angelicum ut res visa tantum, et non ut modus videndi; ad nostrum vero, u troque modo.
Cf. nurn. r.
III. Circa maiorem adductae rationis *, dubium occurrit:
quoniam insufficiens videtur, ex eo quod causa illa non
est universalis causa componendi et dividendi, sed particularis. Est enim causa quare non opus sit composition e et
divisione in cognoscendis his quae per se insunt vel absunt subiecto: non autem in his quae sunt per accidens,
et casualibus sen fortuitis.
Quod dupliciter probatur. Primo, quia non ex defectu
lumins provenit quod, aliquo subiecto cognto, non videantur ea quae sunt per accidens, vel saltero casualia: quoniam quantumcum que perfecte cognoscatur subiectum aliquod, nunquam ex eo videbitur accidentalis coniunctio, et
m.axim.e fortuita. - Tum quia, sequendo proportional itatem
s. Thomae, illa praedicata cognoscuntu r in subiecto viso,
quae se habent ad subiectum ut conclusio ad principium:
haec autem constat non omnia, sed illa tantum esse, quae
virtualiter clauduntur in subiecto, quemadmodu m. conclusio
in principiis; qualia non sunt accidentalia et fortuita.
Et confirmatur. Qua alioquin quilibet effectus haberet
* Cap. m. - Di d. aliquam per se causam; contra Aristotelem, VI Metaphys.*,
lib. V, cap. m.
et II Phxsic. *
* Cap. v.
IV. Circa minorem eiusdem. rationis *, dubium occurrit:
* Cf. num. 1.
qua non valet consequentia haec, puta, componere et dividere, seu discurrere, convenit intellectui nostro ex imperfectione, ergo opposita perfectio convenit intellectui angelico; cum possit quispiam. dicere quod illa imperfectio
com.m.unis est intellectui nostro et angelico; quoniam constat intellectum angelicum non excludere omnem imperfectionem. Et sic, cun1. ista ratio super hac consequentia
fundetur, nefficax videtur.
V. Ad evidentiam pnn~ae dubitationis *, sciendum est
* Cf. num. m.
primo , quod aliqua plura sim.plici et uno intuitu simul
videri, contingit tripliciter: primo, unum cum alo, ut si
simul videantur albedo et rubedo, et quaecum.que duo vel
disparata; secundo, un u m cum et in alo, ut quodcumque
accidens, et universaliter praedicatum in subiecto ; tertio,
cum, in et ex alo, ut passo propria, et universaliter effectus
quandoque cognoscitur cum. causa, in causa, et ex causa.
Sciendum est secundo quod, quam.vis quocumque modo
simul plura absolute cognoscere simplici intuitu , attestetur perfectioni cognoscentis ; dffert tamen prmus modus ab aliis in hoc, quod intelligere intuendo unum cum
alio, provenit ex perfectione intellectus absolute; intellgere
vero intuendo unum in alo, provenit non solum ex perfectione intellectus absolute, sed ex perfectione intellectus
ut attingentis primum obiectum, idest in quo sen ex quo
aliud cognoscitur. Tum. qua ex hoc quod magis penetrat
intellectus causam aut subiectum cognitum, provenit simul
intueri qua e in eis aut ex eis fiunt et sunt: qua quanto
magis aliquid cognoscitm:, tanto virtus sen potentia eius
magis penetratur. Nam ex penetratione potentiae, sciuntur
ea ad quae se extendit , proportional iter: idest, quod ex
penetratione potentiae secundum. esse quidditativum , quidditative quoque sciuntur ea ad quae se extendit; ex penetratione vero potentiae secundum esse existentiae et individuale, cum annexis conditionibu s , cognoscuntu r ea ad
quae se extendit secundum existentiam, quando tamen sunt.
- Tum quia ad perfectiorem cognitionem alicuius obiecti
spectat, non solum potentiam, sed etiam omnia ad ipsum
quom.odolib et pertinentia cognoscere; et consequente r ad
perfectiorem. cognitionem naturalem alicuius obiecti spectat
cognoscere om.nia, infra latitudinem naturalium, quom.odolibet pertinentia ad obiectum illud.

VI. His stantibus, ad obiectiones in ?Ppos~tum respondetur. Et ad primam dicitur, quod ratw ass1gnata contra
necessitatem compositioni s et divisionis, et discursus, est
ratio universalis, et non particularis. - Et cum dicitur quod
non est ex defectu luminis, sed ex naturis cognoscibilium.,
patere obiectum et latere contingens vel casuale: negatur
hoc, universaliter de lum.ine intellectuali loquendo, et casualibus aut contingentib us naturalibus. Quoniam. ex modicitate lum.inis intellectualis provenit quod, viso Soc;rate,
qui actualiter invenitur a debitore in foro, non simul videatur inventio a debitore iam illi coniuncta, sed oporteat
componen do propositionem . formare, q uae feratur in Socratem ut inventum a debitore.
Ad secundam vero obiectionem dicitur, quod proportio nter subiectum et praedicatum , et principium et conclusionem, attenditur, in proposito, secundum potentiam;
non secundum virtualem continentiam . Virtus enim principium activum sen operativum nominat: poten tia autem
commune nomen est etiam ad potentiam passivam ad esse.
Ita quod similitudo proportional is consistit in potentialiter
continere, per se vel per accidens et quomodolibe t, infra
latitudinem tamen, ut dictum est *, naturalium. - Vel consi- * Num. v.
stit quod, sicut se habet discursus ad continentiam virtualem
conclusionu m in principiis, ita se habet compositio et divisio ad continentiam potentialem praedicatoru m in subiecto. Et hoc magis consonat litterae, virtutis nomen exprimenti in principio *, potentiae autem in subiecto dum di- * Cf. art. praec.
cit, quaecumque possunt attribui subiecto. - Quod autem
praedicata omnia potentialiter saltem contineantur in subiecto , inductive patet. Quoniam spectantia ad materiam
naturalem, actu vel virtute clauduntur in eo, ut essentialia
et passiones. Spectantia ver o ad materiam contingentem ,
quamvis infinita sint in potentia, quae tmen actu quandoque inerunt alicui, finita et certa sunt, cum sunt: ac per
hoc, potentia iam reducta ad actum, contineri in illius potentia manifestat. Spectantia vero ad materiam remotam,
dubium non est virtualiter claudi in subiecto: quoniam
negationes repugnantiu m ex affirmatione subiecti necessario consequuntu r.
Et per hoc patet quod non oportet casualibus dare
causam per se, ex hoc quod ponuntur cognosci cum subiecto, et pertinere ad perfectiorem eius cognitionem . Sequeretur enim hoc, si poneremus casuale, antequam esset, pertinere ad perfectiorem cognitionem suae causae: non autem
postquam est. Quoniam quemadmod um esse eius iam determinatum, composition em facit cum eo in quo est in
rerum natura, et illius quoddam esse est, quamvis accidentale, absque hoc quod habeat per se causam; sic et intellectus, si perfecte cognoscit subiectum illud, omne eius esse
intuetur quod actualiter habet, absque perseitate coniunctionis illorum.
VII. Ad dubitationem vero contra minorem *, dicitur . * Cf. num. rv.
quod defectus intellectus est duplex: quidam communis
omni intellectui creato; et quidam. specialis, et proprius
intellectui nostro. Communis quidem est, quod virtus ipsa
intellectiva potentialitati s aliquid habet admixtum, et quod
modus cognoscendi sit per speciem superadditam , et per
plures actus intelligendi: proprius vero est intelligere per
conversionem ad phantasmata , esse in pura potentia, et alia
huiusmodi. Nec est dubium quod id quod convenit intellectui nostro ex imperfection e communi, convenit etiam angelo. Sed consequentia illa tenet in his quae conveniunt
intellectui nostro ex imperfection e propria: quoniam per~
fectiones oppositae ponuntur in angelis.
Quod autem componere et dividere, et similiter discurrere, ex imperfection e propria nostri intellectus proveniat,
s. Thomas hic supponit; et facile ex eius etiam dictis declaratur. Existentibus enim duobus modis cognoscendi, scilicet
simplici intuitu, et per appositionem quandam, et utroque
conveniente intellectui nostro; et tam discursu, quam compositione et divisione, importante modum cognoscendi per
appositionem quandam; cum constet perfectiorem modum
cognoscendi esse per simplicem intuitum, et quod in nobis
hic modus cognoscendi parum. participatur in nostri supremo in prima operatione intellectus, et utcumque ac simili-

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS V

tuclinarie in principio secundae, idest in cognitione principiorum; et iam stabilitum sit a Dionysio, in VII de Div. Nom.,
quod supremum infimi attingit infimum supremi: evidenter
sequitur quod modus cognoscendi componenda et divi-

dendo, ex propria nos tri imperfectione intellectus provenit,

cui ex aliquali superiorum participatione communicatur,
quod degustet experiendo modum intelligendi per simplicem intuitum.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM IN INTELLECTU ANGEL! POSSIT ESSE F ALSIT AS
III Cont. Gent., cap. cvm; De 2>'1alo, qu.

*S. Th. lect. xzx.

* S. Th. lect.

u.

Cap. vi, n. 7;
caJ. x, n. 4 S.Th.lect.XI, xv.

* Qu. XXXII, LIV.

"' Art. praec.

" Cap. vr, n. 7.S. Th. lect. xi.

D QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

in intellectu angeli possit esse falsitas.
Protervitas enim ad falsitatem pertinet.
Sed in daemonibus est phantasia proterva, ut dicit Dionysius, IV cap. de Div. Nom. *
Ergo videtur quod in angelorum intellectu possit
esse falsitas.
2. PRAETEREA, nescientia est causa falsae aestimationis. Sed in angelis potest esse nescientia,
ut Dionysius dicit, vi cap. Eccles. Hier. Ergo Vldetur quod in eis possit esse falsitas.
3. PRAETEREA, omne qod cadit a veritate sapientiae, et habet rationem depravatam, habet
falsitatem vel errorem in suo intellectu. Sed hoc
Dionysius dicit de daemonibus, vn cap. de Div.
Nom.* Ergo videtur quod in .intellectu angelorum
possit esse falsitas.
SED coNTRA, Philosophus dicit, III de Anna *,
quod intellectus semper verus est. Augustnus etiam
dicit, in libro Octoginta trium Quaest.*, quod nihil
intelligitur nisi verum. Sed angeli non cognoscunt
aliquid nisi intelligendo; Ergo in angeli cognitione
non potest esse deceptio et falsitas.
RESPONDEO DfCENDUM quod huus quaestionS veritas aliquatenus ex praemissa dependet. Dictum
est * enim quod angelus non intelligit componendo et dividendo, sed intelligendo quod quid
est. Intellectus autem circa quod quid est semper
verus est, sicut et sehsus circa proprium obiectum,
ut dicitur in III de Anima*. Sed per accidens in
nobis accidit deceptio et falsitas intelligendo quod
quid est, scilicet secundum rationem alicuius compositioris: vel cum definitionem unius a re accipimus ut definitionem alterius ; vel cum partes
definitionis sibi non cohaerent, sicut si accipiatur ~
pro definitione alicuius rei, animal quadrupes volatile (nullum enim animal tale est); et hoc quidem accidit in compositis, quorum definitio ex
diversis sumitur Y, quorum unum est materiale
ad aliud. Sed intelligendo quidditates simplices,
a) unius.- alicuius ACFpG.
~) accipiatur. - accipiam codices.
y) deflnitio .. sumitur. - deflnitiones ... sumuntur codices.

XVI,

art. 6.

S. Th. lect. xr.

t dicitur in IX Metaphys. *, non est falsitas: qua *- Did.
lib. VIII,
x, n. 4, S
cap.
intelligimus
vel totaliter non attinguntur, et nihil
de eis; vel cognoscuntur ut sunt.
Sic igitur per se non potest esse falsitas aut
error aut deceptio in intellectu alicuius angeli; sed
per accidens contingit. Alo tamen modo quam in
no bis. Nam nos a componendo et dividendo quandoque ad intellectum quidditatis pervenimus, sicut
cum dividendo vel demonstrando definitionem
investigamus. Quod quidem in angelis non contingit; sed per quod quid est rei cognoscunt omnes
enuntiationes ad illam rem pertinentes. - Manifestum est autem quod quidditas re potest esse
principium cognoscendi respectu eorum quae naturalter conveniunt rei vel ab ea removentur:
non autem eorum quae a supernaturali Dei ordinatione dependent. Angeli igitur boni, habentes
rectam voluntatem, per cognitionem quidditatis
re non iudicant de his quae naturaliter ~ ad rem
pertinent, nisi salva ordinatione divina. Unde in
eis non potest esse falsitas aut error. Daemones
vero, per voluntatem perversam subducentes intellectum a divina sapientia, absolute interdum
de rebus iudicant secundum naturalem conditionem. Et in his quae naturaliter ad rem pertinent,
non decipiuntur. Sed decipi possunt quantum ad
ea quae supernaturalia sunt *: sicut si considerans *D. 440.
hominem mortuum, iudicet eum non resurrecturum; et si videns hominem Christum, iudicet eum
non esse Deum .
ET PER HOC PATET RESPONSIO ad ea quae utrinque
obiiciuntur. Nam protervitas daemonum est secundum quod non subduntr divinae sapientiae.
..., N escientia autem est in angelis, non respectu naturalium cognoscibilium, sed supernaturalium. Patet etiam quod intellectus eius quod quid est
semper est verus, nisi per accidens, secundum
quod indebite ordinatur ad aliquam compositionem vel divisionem.

o) nos.- Om. PACDEFGab.- Pro ve/, et Pab.

s) natwaliter. - supernaturaliter PB.

Commentaria Cardinalie; Caietani

clarus est. - In corpore articuli respondet quaesito \mica cpnclusione, habente quatuor partes , scilicet:
In intellectu angelico non potest esse falsitas per se, sed per
accidens, non quoad naturalia, sed quoad supernaturalia.
Et probatur conclusio quoad primam partem. Quia intellectus in prima operatione semper est verus, per se loqundo, ut patet in sensu, et ex III de Anima:: intellectus
autem angelicus semper intelligit per modum primae ope-

ITULUS

rationis: ergo. - Maior de'daratur as signando causas utriusque modi quo falsitas invenitur in nobis intelligendo quod
quid est, quod est obiectum primae operationis: qua scilicet uterque contingit ex compositione admixta. Et rursus
secundus modus contingit respectu quorundam obiectorum
tantum, scilicet compositorum, non simplicium, ut patet
ex IX Metaphys., text. xxii.
Quoad secundam vera partem, declaratur as signando

88

QUA EST IO LVI II, ART lCU LUS V

es modi fican tur et

ae sim- appa ret quod super natur ales revelation
nostr
ens
accid
per
quo
m
modu
inter
differentiam
dum natur alem moduri.1
m quo per susci piunt ur in unoq uoqu e secun
plici intelligentiae admi scetu r falsu m; et modu
a quibu s revelata nostr o
falsitas apud recip ientis ; ut in no bis ex.perimur,
accidens admi scetu r angelicae. Quia scilicet
alis modu s cogn oscen di
natur
si
Unde
admi scetu r, modo cogn oscun tur.
via
in
iam
quon
est,
quid
quod
edit
praec
nos
appre hensi onem , consefalsitas se- angelis inditu s est per simp licem
comp onen da vel appli cando : in angelis vero
etiam appre hend ant; et
ex illo con- quen s est ut revelata simpliciter
occulta.
quitu r quod quid est, quon iam in indic ando
aliter
natur
ala
ibet
pari ration e quael
cum verum et faltingit.
,
quod
est
dum
dicen
ergo
r
Alite
IV.
l proba dum comp ositio
Quoa d tertia m vera et quar tam parte m, simu
admo
quem
stat,
ex quod quid sum in comp ositio ne consi
et falsum.
verum
et
tur et decla ratur sic. Intell ectus in indic ando
ita
,
itioni
cogn
r
scetu
ae sapientiae dupli citer admi
modi
parte
ex
ositio
est cond itione s rei, poten s iudic are salvo divin
comp
super natur alia, Potes t enim intell ectui comp etere
;
homo
est
homo
ordin e et non salvo illo, potes t fall circa
quod
us
oscim
angelicus est cognoscendi, ut cum cogn
comrem
us
oscim
quam vis non circa natur alia: sed intellectus
cogn
cum
ut
itae,
cogn
rei
sito patet et ex parte
hensi o dupli citer
huius modi in quibu sdam : ergo. - Maior propo
est suffi- posit am. Et per oppo situm , simplex. appre di, aut quoa d
quid
quod
itione
cogn
ex.
quia
oscen
quoa d natur alia:
cogn
m
modu
d
divinae sapien- inven itur: scilicet quoa
ciens habe tur ratio natur alium , et ordin is
ad ratio nem veri et falsi
d super natur a- rem cogn itam. Nec requi ritur
Quoa
.
alem
tiae ut dispo nenti s cursu m natur
is earum sufficit. Paquaev
sciri possu nt. utraq ue comp ositio ; sed altera
simplicissima potes t
lia vero : quia haec ex revel ation e tantu m
e
umqu
tumc
quan
re
citan do, et de tet enim quod de
resus
uo
mort
de
er
plarit
exem
ratur
decla
Et
osita m, veram aut falsa m:
ratur. Qua an- quis haber e cogn itione m comp
Chris to, homi ne et Deo. - Mino r autem decla
ipsa est ipsa, aut quod
et illi qui- puta form are propo sition em quod
tumc umqu e modu s
gelor um quida m sunt boni, quida m vero mali:
quan
iter,
simil
Et
er super iori ipsa non est ipsa.
semp
salvo
ant
iudic
nti,
conte
sorte
sua
dem,
hend i comp ositu m ex
natur alium ; conci piend i sit simplex., potes t appre
us; ac per hoc,
ordin e, et quan tum est ex merit is causa rum
rentib
cohae
vel
si nullu s esset parti bus discohaerentibus
hi vero, super bia elati, iudic ant simpliciter, ac
.
et per hoc sub- verum vel falsum
m intelordo super ior immu tativu s ordinis natur ae;
Et ex hoc patet quod ad secun dam opera tione
ab ordin e die
doqu
quan
suos
ex
ositio
comp
sario,
ducere dicun tur intell ectus
neces
ritur
lecJus non sufficit, nec requi
ex
ositio
comp
it,
vinae sapientiae, et fall.
suffic
et
tur,
exigi
sed
itae:
mula ndum , parte rei cogn
priad
quod
tur
II. Circa praed icta dubiu m occu rrit non dissi
sequi
us
ulteri
angeli, si omni s parte modi cogn oscen di.- Et
quom odo possi t falsu m inven iri in intell ectu
non exigitur simplicitas rei
ectus
intell
m
tione
opera
mam
sceadmi
non
eius intellectio est simp lex appre hensi o, cui
i. - Sequ itur etiam ulteri us
scend
cogno
modi
seda intellectus cognitae,
tur comp ositio aut divisio. Nulla enim prim
ectus, etsi non possi t esse
comp ositio nis quod in prim a opera tione intell
opera tio falsitati subesse potes t, nisi ration e
sc_endi, potes t tame n
cogno
modi
e
imur, et falsitas aut veritas ration
exper
bis
no
in
et
r,
dicitu
a
litter
in
ut
adiun ctae;
s ration e rei cognitae, quan d
text. =vn *, pat . in ea esse veritas aut falsita
* Did. lib. IIl, ex definitione veri et falsi IV Meta phys. ,
Et propt erea IX Meta cap. vn, n. r.
alium quam scilicet res cogn ita est composita.
modo est falsitas: * Loco cit. in art.
Sed nulla intellectio angeli, respe ctu tam natur
nullo
s
licibu
simp
in
ctam , sive phys . * dicitu r quod
adiun
nem
ositio
comp
t
habe
m,
raliu
rnatu
supe
, nec ex parte modi cognouam in intel- quia scilicet nec ex. parte rei
praec eden tem sive subse quen tem. Ergo nunq
oscun tur, quale m cogn ocogn
scendi, si prim a opera tione
lectu eius falsitas esse potes t.
t.
ex.igi
icitas
simpl
t, negan do scendi modu m
, ex parte
III. Ad hanc dubit ation em dici prim o potes
V. Et si quae ratur quom odo in prim a opera tione
a intell igat
omni
alia
natur
us
angel
in prim a
cum
falsi,
aut
mino rem: quod quam vis
veri
ratio
iri
ad ipsum rei cognitae, possi t inven
respo nfacile
:
neget
aut
intue ndo quod quid est, tanqu am pertin entia
et
affirm
nihil
ectus
intell
ngenter, ut prius * dictu m opera tione
osita m,
comp
rem
seu
* Art. praece d., natur aliter , sive per se sive conti
itatem
onen da et di- detur quod , cum conci pit quidd
Comment. n. vr.
taaliter
virtu
,
neget
fuit; super natur ales tame n conditiones comp
aut
et
affirm
liter
quam vis non forma
AB,
tur
igit.
intue
intell
viden do
Dum enim
s suade tur. men est ibi affirmatio et negai:io.
Et quod haec sit mens s. Thom ae, ex tribu
virtualiter, qua conci pit
verum
pit
conci
rent,
cohae
haec
si
dinem et
erent , conci pit falsu m
Prim o, ex eo quod ratio excludens comp ositio
coha
non
vero
si
alibu s. sic esse sicut est:
natur
in
nisi
locum
t
habe
non
is,
angel
ab
visio nem
sic esse sicut non est.
prove nit quod virtua liter, quon iam conci pit
Quon iam viso subiecto, ex defectu lumin is
m inven iri per accidens
falsu
et
Dicit ur autem verum
eten tia; non
quia comp ositio sunon videa ntur praed icata natur aliter ei comp
Tum
.
ectus
intell
tione
nt; quon iam in prim a opera
possu
enire
conv
aliter
natur
super
quae
autem
et falsi, accidit prim ae opeDei, sciri non per quam funda tur ratio veri
cum haec atten dantu r secun dum poten tiam
qua accidit eius obiec to,
ne,
nulli creat urae ratio ni; non solum ea ratio
enit; sed quia obiec tum
possu nt nisi comp rehen sa Dei poten tia, quod
conv
m
cuida
sed
,
in hoc eodem dum non omni
aliter
qua
ndo,
Secu
bile.
unica
comm
est
plexu m, ut incom plexu m est,
dedu ctum est. prim ae operai:ionis est incom
articulo contr adice ret sibi ipsi, ut obiiciendo
nem dicere patet , et conseositio
comp
in indicio an- quod , ut sic, nulla m
atem. Et propt erea, sicut
Et proce ssus eius ad osten dehd um quom odo
falsit
aut
tem
verita
m
no bis, quam - quen ter nulla
ositio nem, ita et vecomp
geli est falsitas per accidens quem admo dum in
ati in se
praec edit quod accidit incom plexo comp
r, et bene, quod
dicitu
hoc
vis differenter, quia in nobis ratio falsitatis
ter
prop
Et
no bis accidit ritate m et falsitatem.
non sunt nisi
se
per
,
quid est, in eis vero sequ itur, et quod in
ositio
comp
et
sicut
s,
falsita
et
ale ad super - veritas
comp lexum ,
est
tum
inves tigan do, in eis vero comp arand o natur
obiec
articuli huius , in secun da opera tione ; cuius
natur ale, nullu s esset. - Terti o, qua in calce
quod quid est ut complex.um est.
* Cf. num. u.
respo nden do ad oppo sita, dicit intell ectum
autem patet respo nsio ad obiec ta *. Nam
bis
Ex
VI.
ositio
comp
ad
atur
ordin
ut
prim ae opera haber e falsitatem per accidens,
cum angelus omni a cogn oscat per modu m
aliter incur virtu
m
falsu
nem: et loqui tur de intell ectu angeli.
,
osita
comp
oscit
cogn
* quod etiam dae- tionis , dum
tenet
as
Thom
s.
sse
expre
iam
obiecto. Et
in
quon
ctae
Sed
qu.
' De Verit.,
rere potes t, ration e comp ositio nis adiun
vm, art. rs, ad 4 mone s ad ea quae sunt eis natur aliter occul ta, ut cogitaquas in
es
radic
per
as
Thom
s.
s est ut, apud hoc est quod inten debat
rei coparte
ex
tis,
tione s cordi um, non discu rrunt ; conse quen
verita
aut
atis
falsit
t,
eravi
da et divi- articu lo enum
onen
comp
oscat
cogn
us
naangel
super
uam
aut
ali
nunq
,
natur
ipsum
, cum
in praec edent i gnitae simplicis aut compositae
vesic
Et
e.
umqu
dend o. Idem est enim, apud ipsum , iudic ium
quac
udine
one. Nec alia tural i cond itione aut habit
ne ex
ositio
comp
in
est
articu lo de discu rsu, et comp ositio ne et divisi
er
semp
r
alite
form
s
falsita
alio. - Quod ritas vel
est ratio de uno natur aliter occu lto, et de
falsitas virtu aliter est in
m absqu e parte intell ectus : veritas vero vel
itione
cogn
i
angel
m
omne
quam vis non moda li.
autem ration abile sit
tiva,
obiec
one
ariter comp ositio ne aut divisi
regul
quod
t,
potes
i
collig
eo
ex
esse,
ne
comp ositio

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS VI

8g

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM IN ANGELIS SIT COGNITIO MATUTINA ET VESPERTINA
Infra, qu.

LXII,

art. r, ad 3; qu. LXIV, art. r, ad 3; II Sent., dist. xu, art. 3; De Verit., qu. vm, art. r6;
De Pat., qu. rv, art. 2, resp. ad obiect.; Ephes., cap. m, lect. m.

D SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

in angelis non sit vespertina neque matutina cognitio. Vespere enim et mane
admixtionem tenebrarum habent. Sed
in cognitione angeli non est aliqua tenebrositas; .
cum non sit ibi error vel falsitas. Ergo cognitio
angeli non debet dici matutina vel vespertina.
2. PRAETEREA, nter vespere et mane cadit nox;
et nter mane et vespere cadit meridies. Si igitur
in angelis cadit cognitio matutina et vespertina,
pari ratione videtur quod in eis debeat esse meridiana et nocturna cognitio.
3. PRAETEREA, cognitio distinguitur secundum
differentiam cognitorum: unde in III de Anima*
dicit Philosophus quod scientiae secantur quemadmodum et res. Triplex autem est esse rerum:
scilicet in Verbo, in propria natura, et in intelligentia angelica, ut Augustinus dicit, II super Gen.
ad litt. * Ergo, si ponatur cognitio matutina in angelis et vespertina, propter esse rerum in Verbo
et in propria natura ; debet etiam in eis poni
tertia cognitio, propter esse rerum in intelligentia
angelica.
SED coNTRA EST quod Augustinus, IV super Gen.
ad litt. *, et XI de Civit. Dei**, distinguit cognitionem angelorum per matutinam et vespertinam.
RESPONDEO DICENDUM quod hoc quod dicitur
de cognitione matutina et vespertina in angelis,
introductum est ab Augustino , qui sex dies in
quibus Deus legitur fecisse cuneta, Gen. r, intelligi vult * non hos usitatos dies qui solis circuitu
peraguntur, cum sol quarto die factus legatur ;
sed unum diem , scilicet cognitionem angelicam
sex rerum generibus praesentatam. Sicut autem
in die consueto mane est principium diei, vespere
autem terminus , ita cognitio ipsius primordialis
esse rerum , dicitur cognitio matutina : et haec
est secundum quod res sunt in Verbo. Cognitio
autem ipsius esse ~ re creatae secundum quod
in propria natura * consistit, dicitur cognitio vespertina: nam esse rerum fluit a Verbo sicut a

quodam primordiali principio, et hic effluxus terminatur ad esse rerum quod in propria natura
habent '
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod vespere et mane
non accipiuntur in cognitione angelica secundum
similitudinem ad admixtionem tenebrarum; sed secundum similitudinem a principii et termini. - V el
o
dicendum quod nihil prohibet, ut dicit Augustinus,
IV super Gen. ad litt. *, aliquid in comparatione Cap. xxm.
ad unum dici lux, et in comparatione ad aliud
dici e tenebra. Sicut vita :fidelium et iustorum, in
comparatione ad impos, dicitur lux, secundum
illud Ephes. v *: Fuistis aliquando tenebrae, nunc vers. s.
autem lux in Domino; qua e tamen vita fidelium,
in comparatione ad vitam gloriae, tenebrosa dicitur, secundum illud II Petri I *: Habetis propheti- Vers. 19
cum sermonem, cui bene jacitis attendentes quasi
lucernae lucenti in caliginoso loco. Sic igitur cognitio angeli qua cognoscit res in propria natura,
dies est per comparationem ad ignorantiam vel
errorem: sed obscura est per comparationem ad
visionem Verbi.
AD SECUNDUM DICENDUM quod matutina et vespertina cognitio ad diem pertinet, idest ad angelos
illuminatos, qui sunt distincti a tenebris, idest a
malis angelis. Angeli autem boni, cognoscentes
creaturam, non in ea figuntur, quod esset tenebrescere et noctem fieri; sed hoc ipsum referunt
ad laudem Dei, in quo ~ sicut in principio omnia
cognoscunt. Et ideo post vesperam non ponitur
nox, sed mane: ita quod mane sit finis praecedentis diei et principium sequentis , inquantum
angeli cognitionem praecedentis operis ad laudem
Dei referunt. - Meridies autem sub nomine diei
comprehenditur, quasi medium nter duo extrema.
V el potest meridies referri ad cognitionem ipsius
Dei, qui non habet principium nec finem.
AD TERTIUM DICENDUM quod etiam ipsi angeli
creaturae sunt. Unde esse rerum in intelligentia
angelica comprehenditur sub vespertina cognitione, sicut et esse rerum in propria natura.

(J.

Cap. VIII, n. 2.
- S.Th.lect. xm.

Cap. vm.

Cap. XXII.
'* Cap. vii.

*De Gen. ad litt.,

lib. IV, cap. xxn,

nvr.

D. r..o, J4I.

litudinem ACDE, ad admixtionem .. similitudinem admixtionem F ab,

admixtianis G, om. B.
E) dici.- Om. codices et a b.
'S) in qua. - et in quo ABCEpD.

(J.) neque. - veZ codices.

~) esse. - Om. BGpF et a b.
y) habent. - habet P.
o) ad admixtionem . similitudinem. -;- et admixtionem . si mi-

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULus ex dicendis in corpore articuli, manifestus erit.

T - In corpore, respondendo quaesito affirmative, duo fa-

cit. Primo, auctorem et radicem huius distinctionis ostendit:

auc!orem quidem, Augustinum; radicem vero, quia cognitio
angelica dies vocatur, Gen. I, ac per hoc rationabiliter partes diei differentiae cognitionis angelicae ponuntur, et ex
mane et yespere cognitio matutina et yespertina dicta est.

Sm!MAE

THEOL.

D.

THOMAE T.

U.

l.

Secundo, quia differentiae istae metaphorice dicuntur de

cognitione angelica, ostendit penes quid attenditur similitudo, dicens attendi in hoc quod est esse principium et
esse terrninum: ita quod cognitio illa dicitur matutina, quae
respicit primordiale esse rei, idest esse rei in eius prima
causa ; illa ver o vespertina, quae respicit ultimatu m esse
rei, idest esse rei in seipsa. - Et omnia clara sunt in littera.

12

go

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS VII

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM UNA SIT COGNIT:IO MATUTINA ET VESPERTINA
De Verit., qu. vm, art. r6; De Pot., qu. rv, art.

Vers. 5

DeGen.adlitt.,
lib. IV, cap. xxn,
xxvr; De Civit.
Dez~ lib. XI, cap.
VII.

* Vers.

10.

"' Vers. ro.

D SEPTIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

una sit cognitio vespertina et matutina.
Dicitur enim Gen. r *: Factum est vespere et mane dies unus. Sed per diem
intelligitur cognitio angelica, ut Augustinus dicit *.
Ergo una et eadem est cognitio in angelis matutina et vespertina.
2. PRAETEREA, impossibile est unam potentiam
simul duas operationes habere. Sed angeli semper
sunt in actu cognitionis matutinae: qua semper
vident Deum et res in Deo, secundum illud Matth.
xvm *: Angeli eorum semper vident faciem Patris
mei etc. Ergo, si cognitio vespertina esset ala a
matutina, nullo modo angelus posset esse in actu
cognitionis vespertinae~
3. PRAETEREA, Apostolus dicit, ICor. xm*: Cum
venerit quod perfectum est) evacuabitur quod ex
parte est. Sed si cognitio vespertina sit ala a
matutina, comparatur ad ipsam sicut imperfectum
ad perfectum. Ergo non poterit simul vespertina
cognitio ~ esse cum matutina.
IN CONTRARIUM EST quod dicit Augustinus, IV
super Gen. ad litt. *,'quod multum interest nter
cognitionem rei cuiuscumqir.e in Verbo Dei; et cognitionem eius in natura eius) ut illud merito pertineat ad diem) hoc ad vesperam.
RESPONDEO DICENDUM quod, SCUt dictum est *,
cognitio vespertina dicitur, qua angeli cognoscunt
res in propria natura. Quod non potest ita intelligi quasi ex propria rerum natura cognitionem
accipiant, ut haec praepositio in indicet habitudinem principii: qua non accipiunt angeli cognitionem a rebus, ut supra* habitum est. Relinquitur igitur quod hoc quod dicitur in propria
natura) accipiatur secundum rationem cogniti,
secundum quod subest cognitioni; ut scilicet cognitio vespertina in angelis dicatur secundum
quod cognoscunt esse rerum quod habent res in
propria natura.
Quod quidem per duplex medium cognoscunt:
scilicet per species innatas, et per rationes rerum
in Verbo existentes. Non enim, vid en do Verbum,
cognoscunt solum illud esse rerum quod habent
Cl

* Cap. xxm.

' Art. praeced.

* Qu. Lv, art.

2.

a,) alia. - aliud P.

cognitio. - Om. codices.
y) sex.- Om. codices.

2,

ad ro, rg,

22.

in Verbo; sed illud esse quod habent in propria

natura; sicut Deus per hoc quod videt se, cognoscit esse rerum quod habent in propria natura. - Si ergo dicatur cognitio vespertina secundum quod cognoscunt esse rerum quod habent
in propria natura, videndo Verbum; sic una et
eadem secundum essentiam est cognitio vespertina
et matutina, differens solum secuncium cognita.
- Si vero cognitio vespertina dicatur secundum
quod angeli cognoscunt esse rerum quod habent
in propria natura, per formas innatas; sic ala est
cognitio vespertina et matutina. Et ita videtur in*De Gen. ad litt.,
telligere Augustinus *, cum unam ponat imper- lib.
IV, cap. xxii,
XXIII, XXIX sqq.;
fectam respectu alterius.
De Civit.Dei, lib.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut numerus XI, cap. VII, xxiX.
y
sex Y dierum, secundum intellectum Augustini,
accipitur secundum sex genera rerum quae cognoscuntur ab angelis; ita unitas diei accipitur
secundum unitatem rei cognitae, quae tamen diversis cognitionibus cognosci potest.
AD SECUNDUM DICENDUM quod duae. operationes
possunt simul esse unius potentiae, quarum una
ad aliam refertur ; ut patet cum voluntas simul
vult et finem et ea quae sunt ad finem, et intellectus simul intelligit principia et conclusiones
per principia, quando iam scientiam acquisivit.
Cognitio autem vespertina in angelis refertur ad
matutinam, ut Augustinus dicit *. Unde nihil pro- *DeGen.adlitt.,
hb.IV, cap.xxii,
hibet Utramque Smul eSSe n angelis.
X~l':' xx~; De
Czvzt. Dez, hb.
AD TERTIUM DICENDUM quod, veniente perfecto,. XI, cap. VII.
evacuatur imperfectum quod a ei opponitur: sicut
o
fides , quae est eorum quae non videntur, evacuatur visione veniente. Sed imperfectio vespertinae cognitionis non opponitur perfectioni matutinae. Quod enim cognoscatur aliquid in seipso,
non est oppositum ei quod cognoscatur in sua
causa. N ec iterum quod aliquid cognoscatur per
duo media, quorum unum est perfectius et aliud
imperfectius, aliquid " repugnans habet: sicut ad
eandem conclusionem habere possumus et medium demonstrativum et dialecticum. Et similiter
eadem res potest sciri ab angelo per Verbum
increatum, et per speciem innatam.
o) quod. - quod scilicet Pab.
s) aliquid.- nihil codices et a b.- Pro conclusionem, cognitionem
veZ conclusionem B, cognitionem ceteri. - et ante medium om. codd.

~)

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus est. - In corpore sub distinctione responquaesito, examinando definitionem vespertinae.
Et duo facit: primo, examinat rationem cognitionis vespertinae; secundo, respondet quaesito duplici conclusione *.
IL Quoad primum, quia cognitio vespertina est cognitio
creaturae in propria natura, secundum quod ly in triplicem
habitudinem denotare potest, tripliciter exponitur cognirio
vespertina. Potest enn denotare habitudinem causae, habitudinem medii, et habitudinem termini. Et quod denotet
ITULUS

T detur

* Cf.

num. m.

habitudinem termini, dubium non est. Sed an, cum hoc,

denotet etiam habitudinem causae, vel habitudinem medii,
discutitur. Et sic tria hic dicuntur. Primum, quod non denotet habitudinem causae : quia angelus non accipit cognitionem a re cognita, ut superius iam discussum es t.- Secundum, quod potest denotare habitudinem medii; ita scilicet
et quod creatura sit terminus cognitionis, et sit etiam medium seu ratio cognoscendi: quia scilicet cognoscitur per
sp~ciem innatam in ipso angelo; sive sit adaequate sive non,

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS VII

* Cf, num. r.

non est curae.- Tertium, quod potest denotare habitudinem

termini pure et praecise: ita scilicet quod creatura sit terminus cognitionis, et non causa neque ratio; sed ratio cognoscendi sit ipsa essentia divina.
III. Quoad secundum *, prima conclusio est, quod cognitio vespertina habens creaturam pro termino et medio,
differt essentialiter a cognitione matutina.- Secunda est: Cognitio vespertina habens creaturam pro termino tantum,
est eadem realiter cum cognitione matutina, differens solum
secundum terminas, seu cognita, quod idem est.

91

Adverte hic quod, quia oppositorum eadem est disciplina, cum ex praecedenti articulo decisum sit matutinum
et vespertinum in cognitione attendi et differre penes esse
primordiale et ultimatum, idest es se rei in Verbo et esse
in seipsa; et esse rei in Verbo uno tantum modo inspiciatur, scilicet videndo Verbum, ut per Augustinum * patet;
consequens fuit ut tata latitudo differentiae inter cognitionem matutinam et vespertinam, ex diversitate modorum
cognoscendi esse rei secundum propriam naturam, ostenderetur.

*De Gen. ad litt.,

lib.IV, cap.xxm,
XXIV.

"'S. Th. lect. xu.

- Di d. lib. III,
cap. v, n. 12.

* PT!oedonis cap.
in Tz"maeo
(Di d. vol. JI, pag.

XLIX;

204, 219).

* Cf. Civit. lib.

VI (pid. Vol. II,
pag. 120).
V

o
* Cf. Aristot. de
Anima, lib. I,
cap. n, n. 7 S. Th. lect. rv.
1t

QUAESTI O LXXXIV, ARTICUL US I

veritate haberi posset a nobis. Quod enim est in
Hoc autem necessarium non est. Qua etiam
continuo fluxu, per certitudinem apprehend i non in ipsis sensibilibus videmus quod forma alo modo
potest, qua prius labitur quam mente diiudice- est in uno sensibilium quam in altero : puta cum
tur: sicut Heraclitus dixit quod non est possibile in uno est albedo cr intensior, in alo remissior, et
aquam jluvii currentis bis tangere, ut recitat Phi- in uno est albedo cum dulcedine, in alo sine
losophus in IV Metaphys. *
dulcedine. Et per hunc etiam modum forma senHis autem supervenie ns Plato, ut posset salvare sibilis alo modo est i'n re quae est extra anima~,
certam cognitonem vertats a nobis per intelle- et alo modo in sensu, qui suscipit formas sensictum haberi, posuit * praeter ista corporalia aliud bilium absque materia, sicut colorem auri sine ""
genus entium a materia et motu separatum , quod auro. Et similiter intellectus species corporum
,
nominabat species sive ideas, per quarum parti- quae sunt materiales et mobiles, recipit immatecipationem unumquod que istorum singularium et rialiter et immobiliter, secundum modum suum:
sensibilium dicitur vel horno vel equus vel ali- nam receptum est in recipiente per modum reciquid huiusmodi . Sic ergo dicebat * scientias et de- pientis. - Dicendum est e~go quod anima per iniinitiones et quidquid ad actum intellectus pertinet, tellectum cognoscit corpora cognitione immatenon referri ad ista corpora v sensibilia, sed ad illa riali, universali et necessaria.
immaterial ia et separata; ut sic anima non intelAD PRIMUM ERGO DICENDUM quod verbum Auguligat ista corporalia, sed intelligat horum corpora- stini est intelligendum quantum ad ea quibus inlium species separatas.
tellectus cognoscit, non autem quantum ad ea
Sed hoc dupliciter apparet falsum. Primo qui- quae u cognoscit. Cognoscit enim corpora intellidem qua, cum illae species sint immateria les et gendo, sed non per corpora '~', neque per similiimmobiles, excluderet ur a scientiis cognitio motus tudines materiales et corporeas; sed per species
et materiae (quod est proprium scientiae naturalis), immateriales et intelligibiles, quae per sui essenet demonstra tio per causas moventes et materia- tiam in anima esse possunt.
les. - Secundo autem ~, qua derisibile videtur ut,
AD SECUNDUM DICENDUM quod, sicut Augustinus
dum rerum quae nobis manifestae sunt notitiam dicit XXII de Civit. Dei *, non est dicendum
quaerimus, ala entia in medium afferamus, quae quod, sicut sensus cognoscit sola corporalia, ita
non possunt esse earum substantiae, cum ab eis .intellectus cognoscit sola spiritualia: qua sequedifferant secundum esse : et sic , llis substaritiis retur quod Deus et angeli corporalia non cognoseparatis cognitis, non propter hoc de stis sensi- scerent. Huius autem diversitatis ratio est, qua
bilibus indicare possemus.
inferior virtus non se extendit ad ea quae sunt
Videtur autem in hoc Plato deviasse o a veritate, superioris virtutis; sed virtus superior ea qua e
qua, cum aestimaret omnem cognitionem per sunt inferioris virtutis, excellentiori modo opemodum alicuius similitudinis esse *, credidit quod ratur.
forma cogniti 'lt ex necessitate sit in cognoscente eo
AD TERTIUM DICENDUM quod omnis motus supmodo quo est in cognito. Considerav it P autem ponit aliquid immobile: cum enim transmutatio
quod forma re intellectae est in intellectu univer- fit secundum qualitatem, remanet substantia imsaliter et immaterialiter. et immobilite r: quod ex mobilis; et cum transmutat ur forma substantialis,
i psa operatione intellectus apparet, qui intelligit remanet materia immobilis. Rerum etiam mutabiuniversalit er et per modum necessitatis cuiusdam; lium sunt immobiles habitudine s: sicut Socrates
modus enim actionis st secundum modum for- etsi non semper sedeat, tamen immobiliter est
mae agentis. Et ideo existimavit quod oporteret verum quod, quandocum que x sedet, in uno loco
res intellectas hoc modo in seipsis subsistere, sci- manet. Et propter hoc nihil prohibet de rebus
licet immaterial iter et immobiliter.
mobilibus immobilem scientiam habere.
v) corpora. - corporalia codices.
~) autem. - Om. PC. - Pro rerum, de rebus B.
o) deviasse. - deviare Pab.

1t) quod forma cogniti. - quod forte similitudo cogniti F, forte

quod cognitum G.
p) Consideravit. - Considerabat codices.
cr) albedo. - in se albedo edd. a b. - Pro et in uno est, et cum

in uno est FG, et tamen in uno est ed. a, et cum in uno Pb; intensior .. albedo om. E.
1") sine . .i.:. absque codices.
u) quae.- quae ntellectus Pb; non autem . quae cognoscit omittit F.
tp) intelligendo ... corpora. - Om. Fa. Pro neque, non F.
yJ quandocumque. - quandoque Fa, quando PGb.

Commen taria Cardinali s Oaietani

rTuLus clarus. - In corpore

quinque: primo, refert .anT tiquorum opinionem; secundo,

Platonis; tertio, arguit

contra opinionem Platonis; quarto ,. fundamentum eius examinat et destruit; quinto, infert conclusionem responsivam
quaesito affirmative.
II. Quoad primum, antiquorum positio est quod corporeorum nulla est certa cognitio, quia sunt in continuo
motu; et ex hoc quod corporal e varium, nullius rei est
aliq u a certa cognitio ; quia sola corporea enria ponebant.
III. Quoad secundum, Platonis positio: quod corporum
sensibilium secundum seipsa non est certa scientia, sed

secundum eorum ideas; quia haec sunt materialia et fluxa,

illae autem sunt species horum.
IV. Quoad tertium, dupliciter arguitur. Primo, ducendo
ad impossibile: quia scilicet materia et motus excluderentur a scientia, tam in ratione obiecti quam in ratione medii; et sic periret scientia naturalis, quae et de mobili, et
per principia motus est. - Secundo, ducendo ad inopinabile: quod dum horum manifestorum scientiam quaerimus,
aliorum, quae nescimus, scientiam inveniamus, quae non
sunt horum substantiae, per quae de his iudicare nequimus; et tamen iudicamus.

* Cap.

XXIX

Ca

X.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS II

V. Quoad quartum, primo, fundamentum Platonis. Fundavit se Plato super tres propositiones. Prima est, quod
cognitio fit per assirnilationem, I de Anima. - Secunda,
quod ista similatio debet esse non solum in forma, sed in
modo formae. - Tertia, quod inter intellectum et res corporales non potest esse ista assimilatio; sed bene inter animam et ideas. Et hanc tertiam propositionem probavit,
quia in anima rei cognitae forma est immaterialiter, universaliter et immobiliter ( quod ex operatione apparet: quia
experimur intelligere universaliter et necessario; operatio
enim est secundum m<Ddum formae); in corporibus autem
bis opposito modo sunt formae; in ideis autem sunt simili modo, scilicet universaliter, immaterialiter et absque
motu. Ergo.
Deinde destruir hoc fundamentum, os.tendendo secundam propositionem esse falsam dupliciter: primo, in assimilatione absolute; secundo, in assimilatione cognoscentis
ad cognitum. Absolute quidem, qua inter similia non oportet quod sit similitudo modi essendi, neque intrinsece, ut
patet de intenso et remisso; neque extrinsece, ut patet de
duo bus albis, altero dulci et altero. non. In cognoscente
autem, quia sensus est similis semato in forma, non in
materia. Ergo iuxta hunc eundem modum dici potest quod
intellectus recipit species rerum absque materia, motu et

particularibus: quia unumquodque recipitur in aliquo per

modum recipientis.
VI. Adverte hic quod, ut patet ex supradictis *, ista ratio,
Unumquodque recipit per modum suum, non sufficeret ad
propositum, nisi praesupposito activo sufficiente. Quia tamen
superius * ex proposito hoc declaraverat, ubi de intellectu
agente tractabatur, ideo, suppositis illis, nunc non curat sic
breviter et quasi diminute loqui.
VII. Quoad quintum, infertur coriclusio responsiva: Anima per intellectum cognoscit corpora cognitione immateriali, universali et necessaria.
Ubi adverte quod hae tres conditiones determinant cognitionem secundum genus proprium, et in ordine ad obiectum. Secundum genus quidem proprium, quia cognitio
ista est de genere cognitionum immaterialium, universalium et immobilium, seu necessariarum, quod idem est
(necessarium enim est quod mutari non potest): omnis
enim intellectio in tali genere est. - In ordine vero ad obiectum, quia cognitio ista immaterialiter, universaliter et immutabiliter attingit obiectum: nulla enim materia mediante,
nulla conditione particularitatis intercedente, nulla mutationis specie obviante, intelligimus species corporum, quae
secundum esse sunt materiales, particulares et motui subiectae.

* Qu.

LXXIX,

art . .

3' ad 3
Art. uunc. cit.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ANIMA PER ESSENTIAM SUAM CORPORALIA INTELLIGAT
II Sent., dist. m, part. n, qu. n, art. r; III, dist. xrv, art r, qu.

2;

II Cont. Gent., cap. xcvm; De Verit., qu.

VIII,

art. 8.

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

anima per essentiam suam corporalia
intelligat. Dicit enim Augustinus, X de
Cap. v.
_
Trin. *, quod anima imagines corporum
convolvit et rapit jactas in semetipsa de semetipsa:
dat enim eis fonnandis quiddam substantiae suae.
Sed per similitudines corporum corpora intelligit.
Ergo per essentiam suam, quam dat formandis
talibus similitudinibus, et de qua eas format, cognoscit corporalia.
2. PRAETEREA,- Philosophus dicit, in III de AniCap. vni, n. I.- ma *, quod anima quodammodo
est omnia. Cum
S. Th. lect. XIII.
ergo simile simili cognoscatur, videtur quod anima
per seipsam corporalia cognoscat.
3. PRAETREA, anima est superior corporalibus
creaturis. Inferiora autem sunt in superioribus
eminentiori modo quam in seipsis, ut Dionysius
Caelest. Hier., dicit *. Ergo omnes creaturae
corporeae nobiliori
cap. xn.
ct
modo existunt in ipsa substantia a animae quam
in seipsis. Per suam ergo substantiam potest creaturas corporeas cognoscere.
SED CONTRA EST quod Augustinus dicit, IX de
* Cap. m.
Trin. *, quod mens corporearum rerum notitias
per sensus corporis colligit. Ipsa autem anima non
est cog!J.oscibilis per corporis sensus. Non ergo
cognosc~t corporea per suam substantiam.
. RESPONDEO DICENDUM quod antiqui philosophi
posuerunt quod anima per suam essentiam cognoscit corpora. Hoc enim animis ~ omnium communiter
inditum fuit, quod simile simili cognosci* Cf. Aristot. de
Anima, lib. I, tur *. Existimabant autem quod forma cogniti sit
cap. n, n. 6, 7;
cap. v, num. 5- in cognoscente eo modo quo est in re cognita. E
S. Th. lect. rv,
XII.
contrario tamen Platonici posuerunt. Plato enim,

qua perspexit intellectualem animam immaterialem esse et immaterialiter cognoscere *, posuit

formas rerum cognitarum immaterialiter subsistere *. Priores vero Naturales, qua considerabant res cognitas esse corporeas et materiales,
posuerunt oportere res cognitas etiam in anima
cognoscente materialiter esse. Et ideo, ut animae
attribuerent omnium cognitionem, posuerunt eam
habere naturam communem cum omnibus. Et
quia natura principiatorum ex principiis constituitur, attribuerunt animae naturam principii: ita
quod qui dixit principium omnium esse ignem,
posuit animam esse de natura ignis ; et similiter
de aere et aqua. Empedocles autem, qui posuit
quatuor elementa materialia et duo moventia, ex
his etiam dixit animam esse constitutam. Et ita,
cum res materialiter in anima ponerent, posuerunt omnem cognitionem animae materialem esse,
non discernentes nter intellectum et sensum.
Sed haec opinio improbatur. Primo quidem,
qua in materiali principio, de quo loquebantur,
non existunt principiata nisi in potentia. Non autem
cognoscitur aliquid secundum quod est in potentia, sed solum Y secundum quod est actu, ut patet
in IX Metaphys. *: un de nec ipsa potentia cognoscitur nisi per actum. Sic igitur non suf:ficeret
attribuere animae principiorum naturam ad hoc
quod omnia cognosceret, nisi. inessent ei natura e
et formae singulorum effectuum, puta ossis et
carnis et aliorum huiusmodi; ut Aristoteles contra
Empedoclem argumentatur in I de Anima*. - Secundo quia, si oporteret rem cognitam materialiter in cognoscente existere, nulla ratio esset quare

a) substantia. - essentia P.
f-) animis. - animabus DFG, animalibus ed. a.

y) solum. - Omittunt PsF et edd. a b; in poten tia, sed solu m secundum quod est actu om. pF.

.,

Cf. Phoedonis
cap.xxYII, xxvnr.
* Cf. art. praec.

* S. Th. lect. x.
- Did. lib. VIII,
cap. rx, n. 6.

Cap. v, n. 5, 6.

- S. Th.Iect. xrr.

316

* Cf. qu. xrv,

art. r.

xn, n. 4-S. Th. lect. xxiv.

~Cap.

Qu.
art. 3

"~-

LXXVIII,

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS II

res quae materialiter extra animam subsistunt, cognitione carerent 8 : puta, si anima igne cognoscit
ignem, et ignis etiam qui est extra animam, ignem
cognosceret.
Relinquitur ergo quod oportet materialia cognita in cognoscente existere non materialiter,
sed magis immateraliter. Et huius ratio est, qua
actus cognitionis se extendit s ad ea quae sunt
extra cognoscentem : cognoscimus enim etiam ea
quae extra nos sunt. Per materiam autem determinatur forma re ad aliquid unum. Unde manifestum est quod ratio cognitionis ex opposito se
habet ad rationem materialitatis *. Et ideo quae
non recipiunt formas nisi materialiter, nullo modo
sunt cognoscitiva, si cut planta e; yt dicitur in II
libro de Anima *. Qu!fltO autem aliquid immaterialius habet formam rei cognitae, tanto perfectius cognoscit. Unde et intellectus, qui abstrahit
speciem non solum a materia, sed etiam a materialibus conditionibus. individuantibus, perfectius
cognoscit quam sensus , qui accipit formam re
cognitae sine materia quidem, sed cum materialibus conditionibus. Et in ter ipsos sensus, visus
est magis cognoscitivus, qua est minus materialis,
ut supra* dictum est. Et nter ipsos intellectus,
tanto quilibet est perfectior, quanto <: immaterialior.
Ex his ergo patet quod, si aliquis "intellectus est
qui per essentiam suam cognoscit omnia, oportet
quod essentia eius habeat in se immate:-ialiter
omnia; si cut antiqui posuerunt essentiam anima e
actu componi ex principiis omnium materialium "11,
ut cognosceret omnia. Hoc -autem est proprium
Dei, ut sua essentia sit immaterialiter comprehensiva e omnium, prout effectus virtute praeexio) cognitione caruent. - ratione cm"uent Ga, ratione cmerent
veZ cognitione BD, al' cognitione J"C!tione care1ent pF, cognitione
carent Pb.
s) se extendit. - non tantum se habet F, non se habet G, se habet
editio a.

stunt in causa. Solus 1g1tur Deus per essentiam

suam omnia intelligit; non autem anima humana,
neque etiam angelus.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod Augustinus ibi
loquitur de visione imaginaria, quae t per imagines corporum. Quibus imaginibus formandis dat
anima aliquid suae substantiae, sicut subiectum
datur ut informetur per aliquam formam. Et sic
de seipsa facit huiusmodi imagines: non quod
anima vel aliquid animae convertatur, ut sit haec
vel illa imago; sed si cut dicitur de corpore fieri
aliquid coloratum, prout informatur colore. Et
hic sensus apparet ex bis quae sequuntur. Dicit
enim quod servat aliquid 7 scilicet non formatum tali imagine, quod ' libere de specie talium
imaginum iudicet: et hoc dicit esse mentem vel
intellectum. Partem autem quae informatur huiusmodi imaginibus, scilicet imaginativam ", dicit
esse communem nobis et bestiis.
AD SECUNDUM DICENDUM quod Aristoteles non
posuit anirnam esse actu compositam ex omnibus,
si cut antiqui Naturales ; sed dixit quodammodo
animam esse omnia 7 inquantum est in potentia
ad omnia; per sensum quidem ad sensibilia, per
intellecturn vero ad intelligibilia.
An TERTIUM DICENDUM quod quaelibet creatura
habet esse finitum et determinatum. Unde essentia superioris creaturae, etsi habeat quandam similitudinem inferioris creaturae prout communicant in aliquo genere, non tamen complete habet
similitudinem illius, qua determinatur ad aliquam
speciem, praeter quam est species inferioris creaturae. Sed essentia Dei est perfecta similitudo
omnium quantum ad omnia quae in rebus inveniuntur, si cut universale principium ommum.
~)

ABCDE.
ACDE.

tanto ... quanto. - quanto ... tanto

'1) materialium. - Om. DFGa.

O) comprehensiva. - apprehensiva
I) quod. - per quod B; qua Augustinus.
x) imaginativam. - imaginariam codices et a, imaginatum ed. b.

Co:mm.entaria Ca:rdinaJis Caietani

ITuLus: per essentiam ut rationem cognoscendi, eo

ratio cognoscendi;
T modo quo species intelligibilis dicitur
ei sufficiens ratio cogno-

Cf. num.

IV.

* Cf. num. vr.

~

Cf. num. Ix.

ita quod sola essentia animae sit

scendi omnia corpora.
In corpore quatuor: primo, ponit opinionem antiquorum; secundo, arguit contra*; tertio, ostendit modum quo
cognitun1. oportet es se in cognoscente *; quarto, responder
quaesito *
II. Quoad primum, quatuor narrat. Primo , conclusionem responsivam secundum antiquos: scilicet quod anima
cognoscit omnia corpora per essentiam suam. - Secundo,
commune fundamentum omnibus antiquis : scilicet quod
cognitio :fit assimilatione, ut patet in I de Anima. - Tertio,
quomodo diversimode super eodem fundamento Plato et
alii fabricaverunt: qua ille, ab anima inchoans, posuit cognita immaterialiter existere per se, ut in anima; isti, a
rebus inchoantes, posuerunt cognita materialiter existere in
anima, ut in se. - Quarto, quomodo ad omnia extendebant
anima e similitudinem et cognitionem: scilicet per naturam
aut naturas principii seu principiorum, quia principiara ex
principiis constituuntur et cognoscuntur. Et declaratur discurrendo per opiniones eorum et Empedoclis.- Omnia clara
sunt in littera.
III. Adverte hic quod fundamentum illud commune verum in se est, et ideo commune fuit et est sapientibus

et insipientibus: sed qua mal e intellectum fuit, ideo fuit

occasio erroris. Tam Plato namque quam alii intellexerunt
de similitudine et in forma et in modo formae: et propterea utrique errarunt, et in extremas inciderunt opiniones. Aristoteles autem, distinguens similitudinem in forma
a similitudine in modo illius, et videns primam sufficere
ad cognitionem, media via incessit, quam sectamur, putantes quod, licet requiratur similitudo nter cognoscens et
cognitum in forma, stat tamen dissimilitudo in modo:
immo respectu corporalium requiritur dissimilitudo in modo
formae. Et sic uterque processus, tam a modo animae ad
res, quam a modo rerum ad animam, ducit ad falsum.
IV. Quoad secundum *, arguitur contra alios, non contra * Cf. num. r.
Platonem: quia ipse non ponebat animam per suam substantiam cognoscere omnia, sed per species participaras ab
ideis, quamvis conveniret cum antiquis in malo intellectu
illius fundamenti *. Dupliciter autcm reprehenduntur anti- Vide Timaeum.;
Di d. vol. II, pag.
qui: primo, quoad ultimum dictum eorum, scilicet quod 2I3.- Cf.Aristot.,
de Anima, lib. I,
omnia cognoscuntur per naturas principiorum ; secundo, cap.
n, num. 7;
quoad primum dictum, quod corpora sunt in anima ma- S. Th. Ject. rv.
terialiter.
Contra primum arguitur. Ratio cognoscendi oportet
quod sit actu cognitum: quod probatur ex eo quod etiam
poten tia cognoscitur per actum, IX Metaphys., et non e
converso. Sed principium materiale non est actu suum prin"f.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS III

* potest

P.

* Art. 1.
** Cf. nnm. vr,
VII.

* Loe. cit. in
corp. art.
"Cf. num. I.
* Cf. num. vm.

* Cf. num. Iv.

natura, quae nfima agendi est ratio, utpote materialis, ad

ununT determinatur; et quanto magis a materia receditur,
tanto mi11us ad unum res determinatur. Unde et plantarum
principium ad multa quodammodo se habet, supra naturam se elevans, dum movet ad diversas positiones, etc. Ex his enim sequitur quod cognoscitivum oportet a materia elevari, utpote 11on determinatum ad unum, scilicet
es se proprium, sed extendens se ad essendum etiam alia;
quod est oppositae conditionis ad materialia. Immateriale
igitur oportet omne cognoscitivum esse; ac per hoc, cognoscendi rationem.
VIII. Tertio *, probatur ab effectu: quia scilicet quae
recipiunt formas tantum materialiter, 11ullo modo cognoscunt, ut plantae.
Quarto, ex gradibus cog11oscentium: quia qua11to aliquid
immaterialius habet formam rei cognitae, tanto prfectius
cog11oscit; ut patet de sen su et intellectu, et de vis u et
aliis sensibus, et uno intellectu respectu alterius intellectus.
IX. Quoad quartum *, co11clusio responsiva quaesito est
una exclusiva: Solus Deus cognoscit omnia per essentiam
suam. - Probatur sic. Si aliquis i11tellectus cog11oscit omnia
per suam essentiam, oportet quod eius essentia sit immaterialiter om11ia: sed sola essentia divina est huiusmodi:
ergo.
Conditionalis probatur dupliciter: primo, infertur ex dictis, ut patet; secundo, ex auctoritate antiquorum. - Minar
vero probatur: qua Dei proprium est esse omnia virtualiter; ut et V Metaphys., cap. de Perfecto *, dicitur.
X. Sed occurrit dubium hic, qua quaestio praesens est
de cognitione omnium corporum , et non de cognitione
omnium simpliciter: responsio autem .litterae est de cognitione omnium simpliciter. Non igitur conveniens videtur.
Ad hoc breviter dicitur quod, ut apparet et ex supradictis in tractatu de Angelis *, et hic ex responsione ad tertium, par est ratio de continentia virtuali omnium corporum, et omnium rerum: qua eadem est ratio repugnantiae
respectu utriusque, quia scilicet actus limitatus non continet petfecte ultimas differentias extranearum specierum.
Et dico extranearum, propter differentias proprieta:tum et
passionum., quas perfecte forte claudunt in se quidditates a
quibus fluunt; sed illae non sunt species extraneae, quamvis distinctae. Si enim quidditas aliqua limitata contineret
differentias ultimas corporum, nulla esset ratio quare aliqua
limitata prohiberetur continere differentias omnium rerum,
saltem inferiorum se : quoniam iam cessaret ratio limitationis. Unde propter identitatem rationis utrobique, in littera elevatur responsio respectu omnium, et sufficienter
satisfit respectu omnium corporum.

cipiabile, sed potentia. Ergo.- Nota quod maior intelligitur

de esse actu formaliter, vel eminenter, naturam illius cogniti: neutrum autem patet * convenire principio materiali.
Contra secundum vero, qua si res deberet materialiter
esse in anima ad cognitionem, ratio nulla esset quare res
extra non cognosceret.
V. Sed est hic locus quaestionis, unde valet ista consequentia facta. Videtur enim nulla: quoniam ratio esset in
promptu quare ignis extra non cognoscit, et intus cognoscendi est ratio; qua interior est in anima, cuius natura
est cognoscitiva, exterior non. - Si quaeratur autem quare
anima est cognoscitiva: nulla est ratio nisi quia ipsa est
ipsa; sicut nec quare homo est homo.
Ad hoc est dicendum quod consequentia facta est optima, et fundatur super hoc, Esse cognoscitivum sequitur
esse immateriale, ut in qu. xrv * dictum fuit, et modo **
replicabitur. Unde si ignis interior est materialis sicut exterior, aut uterque aut neuter est cognoscendi ratio: qua
eiusdem sunt virtutis, natura e et m o di; nec alter magis
exit latitudinem materialis quam reliquus; et ideo par est
ratio. - Nec suffragatur dicere quod interior est in natura
cognoscitiva: quia est implicatio in adiecto, quia esse in
natura cognoscitiva est esse in natuta immateriali, quod
repugnat materiali. - Et q uamvis q uaerere q uare cognoscitivum est cognoscitivum, sit quaestio nulla; quaerere tamen
quare talis substantia est cognoscitiva et talis non, est quaestio subtilissima. Unde et in II de Anima * redditur ratio
quare plantae non cognoscunt, qua scilicet sunt materiales.
VI. Quoad tertium *, conclusio est: Cognitum oportet
esse in cognoscente immaterialiter. - Et probatur quadrupliciter *. Primo, infertur per locum a divisione, ex dictis.
Aut enim materialiter, aut immaterialiter oportet res in
cognoscente esse : sed non materialiter, ut probatum est *:
ergo immaterialiter.
Secundo, firmatur ratione sic. Actus cognitionis se extendit ad ea quae sunt extra cognoscentem: ergo non est
per materialem naturam, sed immaterialem. - Antecedens
patet: quia experimur nos cognoscere quae extra nos sunt.- Co11sequentia _probatur: qua materia determinat ad unum.
VII. Adverte quod ratio ista est subtilissima; et es t. eadem cum antedicta in qu. xrv, art. r ; et fundatur super
duas propositiones. Prima est, quod cognoscens non est
tantum ipsum, sed ala. Hoc enim est dem quod dicere
quod actus cognitionis se extendit ad ea quae sunt extra
cognoscentem : oportet siquidem cognoscentem esse 110n
solum seipsum, sed illa quae extra ipsum sunt, quae cognoscit. - Secunda est, quod per materiam res arctatur et
determinatur ad unum. Cuius signum manifestum est quod

'f'.

Cf. num. vr.

* Cf. num.

I.

S.Th.lect.xvm;
Did.lib.IV, cap.

xvr, num.3.- Cf.

Averr. lib. V,

comment. xxr.

Qu.
ad 3

LV,

art.

I,

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ANIMA INTELLIGAT OMNIA PER SPECJES SIBI NA TURALITER INDIT AS
II Cont. Gent., cap. L=m; De Verit., qu. x, art. 6; qu. xr, art._I; qu. xvm, art. 7; qu. XIX, art. Ij Qu. de Anima, art. I5.

tentia. Ergo multo magis anima intellectiva est

creata a Deo sub speciebus intelligibilibus. Et sic
anima intelligit corporalia per species sibi Y naturaliter nclitas.
3. PRAETEREA, nullus potest verum respondere
nisi de eo quod scit. Sed aliquis etiam idiota,
non habens scientiam acquisitam, respondet verum de singulis, si tamen ordinate interrogetur, ut
narratur in Menone * Platonis de quodarn. Ergo
antequam aliquis acquirat scientiam, habet rerum
cognitionem. Quod non esset nisi anima haberet
species naturaliter nclitas. Intelligit igitur anima
res corporeas per species naturaliter nclitas.

TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

anima intelligat omnia per species sibi
naturaliter inditas. Picit enim Gregorius,
in Homila Ascensionis *, quod homo habet commune cum angelis intelligere. Sed angeli
intelligunt omnia per formas naturaliter a nclitas:
unde in libro de Causis * dicitur quod omnis intelligentia est plena jormis. Ergo et anima habet
species rerum ~ naturaliter nclitas, quibus corporalia intelligit.
2. PRAETEREA, anima intellectiva est nobilior
quam materia prima corporalis. Sed materia prima
est creata a Deo sub formis ad quas est in poD

* Homil. XXIX
in Evang.

"Prop. x.

a) naturaliter. - Post omnia ponunt Pab.

~) rerm. - Om. BD. - Pro natwaliter, naturalum Pab.

y) sb. - Om. codices et a.

1

Cap. xv sqq.

318
Cap. IV, n. n.S. Th. Ject. rx.

' Ibid.

Phoedonis cap.
xvm sqq.; Menonis Jo c. cit.;
Phoedri c. xxx.

'QU.LXXVI, art.I.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS III

SED CONTRA EST quod Philosophus dicit, in III

de Anima *, de intellectu loquens, quod est sicut
fabula in qua nihil est scriptum.
RESPONDEO DICENDUM quod, cum forma sit principium actionis, oportet ut eo modo se habeat
aliquid ad formam qae est actionis principium,
quo se habet ad actionem illam: sicut si moveri
sursum est ex levitate, oportet quod in potentia
tantum sursum fertur, esse a leve solum in potentia, quod autem actu sursum fertur, esse leve
in actu. Videmus autem quod horno est quandoque cognoscens in potentia tantum, tam secundum sensum quam secundum intellectum. Et de
tali potentia in actum reducitur, ut sentiat quidem, per actiones sensibilium in sensum ; ut intelligat autem, per disciplinam aut inventionem.
Unde oportet dicere quod anima cognoscitiva sit
in potentia tam ad similitudines quae sunt principia sentiendi, quam s ad similitudines quae sunt
principia intelligendi. Et propter hoc Aristoteles
posuit * quod intellectus, quo anima intelligit, non
habet aliquas species naturaliter nclitas, sed est
in principio in potentia ad huiusmodi species
orones.
Sed quia ~ id quod habet actu formam, nterduro non potest agere secundum formam propter
aliquod impedimentum, sicut leve si impediatur
sursum ferri; propter hoc Plato posuit * quod intellectus hominis naturaliter est plenus omnibus
speciebus intelligibilibus, sed per unionem corporis impeditur ne possit in actum exire.
Sed hoc non videtur convenienter dictum. Primo quidem qua, si habet anima naturalem notitiaro omnium, non videtur esse possibile quod
huius naturalis notitiae tantam oblivinem capiat,
quod nesciat se huiusmodi scientiam habere: nullus enim horno obliviscitur ea quae naturaliter
cognoscit, sicut quod omne totum sit maius sua
parte, et alia huiusmodi. Praecipue autem hoc
videtur '1 inconveniens, si ponatur esse animae
natural e corpori uniri, ut supra * habitum est:
inconveniens enim est quod naturalis operatio
ed.

o) oportet quod ... esse. - quod . . . est codices et b, quod ... esse
a. - Pro seq. esse, est codices et a b.
E) quam. - quam etiam F.
'() Sed quia. - Quia ve1o ABCDE.
'1) hoc videtw. - hoc videtw esse Pb, videtur esse ed. a.
6) notitiam. - cognitionem sive notitiam BD.

alicuius rei totaliter impediatur per id quod est

sibi secundum naturam. - Secundo, manifeste
apparet huius positionis falsitas ex hoc quod, deficiente aliquo sensu, deficit scientia eorum quae
apprehenduntur secundum illum sensum; sicut
caecus natus nullam potest habere notitiam 6 de
coloribus. Quod non esset, si animae ' essent paturaliter inditae omnium intelligibilium rationes.
-' Et ideo dicendum est quod anima non cognoscit
corporalia per species naturaliter inditas.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod horno quidem
convenit cum angelis in intelligendo, deficit tamen ab eminentia intellectus eorum: sicut et corpora inferiora, quae tantum x existunt secundum
Gregorium *, deficiunt ab existentia superiorum
corporum. Nam materia i.nferiorum corporum non
est completa totaliter per formam A, sed est-in potentia ad formas quas non habet: materia autem
caelestium corporuin est totaliter completa per
formam, ita quod non est in potentia ad aliam
formam, ut supra * habitum est. Et similiter intellectus angeli est perfectus per species intelligibiles
secundum fL suam naturam: intellectus autem humanus est in potentia ad huiusmodi species.
AD SECUNDUM DICENDUM quod materia prima habet esse substantiale per formam, et ideo oportuit
quod crearetur sub aliqua forma: alioquin non
esset in actu. Sub una tamen forma existens, est
in potentia ad alias. Intellectus autem non habet
esse substantiale per speciem intelligibilem; et
ideo non est simile.
AD TERTIUM DICENDUM quod ordinata interrogatio
procedit ex principiis communibus v per se notis,
ad propria. Per talero autem processum scientia
causatur in anima addiscentis. Unde cum verum
respondet de his de quibus secundo~ interrogatur,hoc non est quia prius ea noverit; sed quia tune
ea de novo addiscit. Nihil enim refert utrum ille
qui docet, proponendo vel interrogando procedat
de principiis communibus ad conclusiones: utrobique enim animus audientis certificatur de posterioribus per priora.
<) animae. - intel/ectui animae PFGab.
x) tantum. - tamen DG.
"A) formam. - formas codices et a b.
p.) secundum. - pe1 DFGa.
v) principiis communibus. - omnibus Fa, communibus
~) secundo. - sic AD. - Pro qua, quod ABCDEG.

ceteri.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus: omnia corporalia. - Sed circa ordinem
tituli statim oritur dubium : qua videtur dirninutus progressus iste, et omissa una quaestio valde difficilis, an scilicet anima intelligat per species. In hac enim
quaestione sunt diversae opiniones, et hoc loco erat tractanda. Ante namque quam inquiratur an per species congenitas, influxas, aut acquisitas, stabiliendum erat quod
intelligit per species. Dicerent enim alii quod neque per
substantiam propriam, neque per speciem aliquam intelligit
anima, sed ipse actus intelligendi est similitudo quodammodo obiecti.
II. Ad hoc videtur rnihi dicendum quod divus Thomas,
subtilius intuitus, vidit in hac quaestione quae omissa dicitur, latere duo quaesita. Primum est, an dentur in intellectu nostro species intelligibiles. Secundum, an dentur speITULUS

T huius

cie1fintelligibiles praeviae actibus. Et primam quidem quaestionem omitti oportuit, quia communis anirni conceptio
omnium et antiquorum et posteriorum est, quod cognitio
fit per assimilationem: dem autem intendimus per species
intelligibiles et similitudines. Nec in hoc est diversitas opinionum; et si fuisset hoc quaerendum, debuisset ante primum articulum hoc in dubium vert. Secundam vero quaestionem, in qua sunt diversae opiniones, hic tractare non
debuit, sed in loco suo: tanget autem eam in quaestione
sequenti, art. 2.
Unde patet quod nihil omissum est. Nullus enim negat
in anima cognoscente esse similitudinem cogniti. Sed an
illa sirnilitudo praeveniat actum, aut sit actus, aut terminet
actum, alterius est quaestionis. Unde in littera supponitur
in quaerendo communiter concessum, cognitionem fieri per-

~Loe.

cit. in arg.

* Q U. LXVI, art. 2.

QUAESTJO LXXXIV, ARTICULUS IV

* Cf. qu. Lv, art. r.

Cf. num.

VI.

* Cf. num. vm.

assirnilationem; et quaeritur unde ista assimilatio proveniat.

- Nec obstat praedictis si ante articulum secundum sequentis
quaestionis, utetur littera specie intelligibili pro principio:
tum qua ex tractatu de Angelis * hoc semipatet; tum qua
nihil prohibet supponere probandum, praesertim in brevi.
III. In corpore tria: primo, respondet quaesito negative;
secundo, refert opinionem oppositam Platonis *; tertio, arguit contra illam *.
Quoad primum, conclusio est: Anima non intelligit per
species nclitas. - Probatur ratione, et auctoritate. Ratio est
ista. Horno quandoque est cognoscens in potentia tantum,
tam secundum sensum quam secundum intellectum, et reducitur in actum quoad sensum per actiones sensibilium,
et quoad intellectum per disciplinam aut inventionem: ergo
secundum se est in potentia ad similitudines quae sunt
principia sensationum et intellectionum : ergo non habet
eas nclitas.
Antecedens patet experientia. - Consequentia vero probatur: quia eo modo aliquid se habet ad formam quae est
principium actionis, quo ad actionem ipsam. Quod declaratur n levitate et ferri sursum: quia quod est in potentia ad unum, est in potentia ad reliquum; et quod in
actu unius, etiam in alterius est actu.
IV. Circa hanc rationem, adverte quod in ea sunt duo
manifesta, et tertium ambiguitatemhabet aliquam. Patet in
primis quod in probatione consequentiae non est sermo de
quocumque modo, sed de his duobus, scilicet actu et potentia: ita quod propositio assumpta, quod unumquodque
eodem modo se habet ad formam principiantem actionem
et actionem ipsam, intelligitur quoad hoc quod est habere
actu vel potentia.
Patet secundo quod haec propositio est vera in formis
qua e sunt principia naturalia, et deductis impedimentis.
In naturalibus quidem, qua ipsae statim cum sunt, operantur, nec prius duratione sunt, et postea principian! actionem, ut patet in elementis. Deductis autem impedimentis,
qua si per accidens contingit formam impediri, ipsa actu
habebitur , et actio in potentia; ut patet in levi detento
deorsum. Sed hoc est per accidens, ut .in littera dicitur;
per se autem propositio ista est verissima.
Sed ambiguum est an ista propositio sit vera in formis
principiantibus voluntarie. Si enini in his dicatur vera, obstat qua experimur falsum esse quod forma voluntar'ie
exeat in actum statim cum est : immo habemus multas
tales, secundum quas non operamur actu. Si auten:i dicatur
quod non tenet nisi in formis quae sunt principia naturalia,
frustra ad propositum adducta videtur: quoniam similitudines intelligibiles operantur et cessant ab opere secundum
imperium nostrae voluntatis. Et hoc praecipue secundum
doctrinam s. Thomae, qui ponit species intelligibiles conservari in intellectu etiam quando non intelligimus.
V. Ad hoc breviter dicitur quod propositio assumpta
tenet in omnibus formis tam naturalibus quam voluntariis;

sed propositio restringenda est ad potentiam essentialem

et actum sibi correspondentem. Ita quod sensus est, quod
unumquodque ita se habet ad formam quae est actions
principium, sicut ad actionem, quoad hoc quod, si est in
potentia essentiali ad operationem, est etiam in potentia
essentiali ad formam, et si non, non. Et sic cessat instan tia:
quia nunquam aliquis est in potentia essentiali ad intellectionem, et in actu habet speciem intelligibilem. Immo hoc
implicat: quia si actu habet, ergo potest cum vult intelligere; et si potest cum vult, ergo non est in poten tia essentiali, sed accidentali tantum, ut patet ex VIII Physic. *,
et II * et III ** de Anima. - Patet auterp hanc esse mentem
litterae, qua ex potentialitate qua experimur nos non posse
intelligere ad libitum quae volumus, infert non esse nobis
nclitas habituales species rerum: si enim essent inditae,
intelligeremus omnia .cum vellemus , ut experimur in his
quorum sensum habuimus.
VI. Quoad secundum *, refert duo: primo, obviationem
qua, non obstante praemissa ratione, Plato tenuit oppositum; secundo, opinionem ipsam. Opinio est pars affirmativa quaesiti. Obviatio ad rationem est positio impedimenti,
scilicet unio ad corpus.
VII. Circa obviationem ad rationem praemissam dubium
occurrit, qua videtur s. Thomas numerare species intelligibiles nter formas naturaliter agentes, quae scilicet ideo
non agunt, quia impediuntur: cum tamen constet eas agere
voluntarie; intelligimus enim cum volumus.
Ad hoc breviter dicitur quod habere impedimentum commune est formis naturaliter et voluntarie agetibus. Nec
in hoc differunt; sed differentia est, qua naturales non impeditae agunt statim, voluntariae ad libitum. Unde ex hoc
quod species intelligibiles impeditae poni dicuntur, et ideo
non posse exire in actum, non sequitur, Ergo numerantur
nter naturales formas; sed est sophisma Consequentis.
VIII. Quoad tertium *, arguitur dupliciter contra Platonem. Primo, quia ponitur effectus, scilicet oblivio, sine
causa sufficienti. Et probatur: qua experimur nos non oblivisci eorum quae naturaliter novimus, sicut Omne totum
est maius sua parte. Et si unio ad corpus est naturalis, ut
probatum est, praecipue hoc procedit: qua non solum ponitur effectus sine causa, sed ponitur contrarius effectus
provenire ex causa, utpote ex unione naturali provenire
impedimentum naturalis operationis.
Secundo, qua carens sensu caret scientia sensibilium
illius, ut patet et habetur 1 Poster. *: ergo non est indita
omnium scientia. Si enim scientia omnium inesset animae
ex se, ex multa excitatione et expergefactione circa sensibilia quatuor sensuum, caeci anima posset quandoque uti
omnibus speciebus quas habet, et consequenter colorum:
quod experimur falsum. Et patet sequela: qua sensibilia
non requiruntur nisi ad excitandam animam, apud eos; et
experimur reminiscentiam fieri ex quodam in quiddam; ergo
a fortiori sic fiet reminiscentia intellectualis.

* Cap. IV, n. 6.S. Th. Iect. VIII.

* Cap. v, n. 4 -

S. Th. lect. xi.

Cap. IV, n. 6.S. Th. lect. VIII.

* Cf. num.

* Cf. ibid.

Cap. xvm. -

S. Th. Iect. xxx.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SPECIES INTELLIGIBILES EFFLUANT IN ANIMAM AB ALIQUIBUS FORMIS SEPARATIS
De Verit., qu. x, art. 6; qu. XI, art. I; Qu. de Anima, art. r5.

Videtur quod per essentiam suam sunt intellecta in actu, sunt

species intelligibiles effiuant in animam causae animae intellectivae quod actu intelligat.
ab aliquibus formis separatis. Omne Intellecta autem in actu per essentiam suam, sunt
,.._."""'~enim quod per participationem est tale, formae sine materia existentes rz. Species igitur
causatur ab eo quod est per essentiam tale; si cut intelligibiles quibus anima intelligit, causantur a
quod est ignitum reducitur sicut in causam in formis aliquibus separatis.
ignem. Sed anima intellectiva, secundum quod
2. PRAETEREA, intelligibilia se habent ad intelest actu intelligens, participat ipsa intelligibilia: lectum, sicut sensibilia ad serisum. Sed sensibiintellectus enim in actu, quodammodo est intel- lia quae sunt in actu extra animam, sunt causae
]ectum m actu. Ergo ea quae secundum se et specierum ~ sensibilium quae sunt in sensu, quiD QUARTUM SIC PROCEDITUR.

a) existentes. - agentes ACE.

~)

specierum. - ipsorum Pa.

m.

(J.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS V

Div. Nom.>
cap. vu. - S. Th.

~De

lect. u.

in Deum~ Sed ab illo principio procedunt mediantibus formis rerum sensibilium et materialium, a
quibus scientiam colligimus, ut Dionysius dicit *.
AD SECUNDUM DICENDUM quod res materiales, secundum esse quod habent extra animam, possunt
esse sensibiles actu; non autem actu intelligibiles. Unde non est simile de sensu et intellectu.

321

AD TERTIUM DICENDUM quod intellectus noster

possibilis reducitur de potentia ad actum per aliquod ens actu, idest per intellectum agentem, qui
est virtus quaedam animae nostrae, ut dictum
est *: non autem per aliquem intellectum separatum, sicut per causam proximam ). ; sed forte
sicut per causam remotam.

* Qu.
4

LXXIX,

"A) proximam.- prop1iam proximam PCb, propdam et p1oximam sA. - forte om. a b.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULus clarus - In corpore quinque: :primo, proponit
dupliciter:, et refert
Platonis viam; secundo, Avicennae; tertio, in quo isti conveniunt et differunt; quarto, arguit utrumque; quinto, responder quaesito negative.
II. Quoad primum, tria de Platone. Primo, ideas sensibilium subsistentes. - Secundo, duplicem participationem
earum, materialiter, et intelligibiliter. - Tertio, corollarium:
ideo scientiam dicebat idearum, non sensibilium. Et nota
ibi quod, quemadmodum nos, Aristotelem sequentes, qua
species ex sensibilibus in animam provenire fatemur, scientiam de ipsis sensibilibus esse dicimus ; ita Plato, quia species ab ideis, scientiam de ideis posuit.
III. Quoad secundum, tria ex Avicenna. Primo, naturas
sensibilium immateriales non per se, sed in intellectibus separatis. - Secundo, derivationem ordinatam earum a primo
usque ad ultimum. - Tertio, nomen et officium istius ultimi : nomen intellectus; agens officium, quia ipse influit
formas sensibiles dupliciter, materiae corporali materialiter,
et animae nostrae intelligibiliter.
. IV. Quoad tertium, convenientia in uno, quod uterque
ponit species intelligibiles animae nostrae effilJ.ere a formis
separatis; et sic respondent q uaesito affirmative.- Differentia
in tribus. Primo, quia Plato formas separatas dicit subsistentes; Avicenna in intellectibus. Secundo, qua Plato ponit
immobiliter recipi influxum in anima; Avicenna mobiliter,
immo tantum dum actualiter influit. Tertio, qua ex hoc
Plato scientiam ponit congenitam anima e; Avicenna ver o
non, sed acquiri de novo successive.
V. Quoad quartum, quatuor. Primo, proponit irb.possibile quod sequitur ad utrumque, scilicet quod anima frustra
uniretur corpori.
.
Secundo, probat sequelam sic. Anima non unitur corpori
propter corpus, sed propter animam, quia scilicet corpus
necessarium est ad eius propriam operationem, quae est
intelligere: sect secundum viam utramque, haec operatio
non eget corpore: ergo anima frustra unitur corpori. Maior, quoad primam et secundam partero, probatur: qua

T opinionem tenentem affirmativam

nec forma est propter materiam,. et hoc contra pos1t10nem

Avicennae; nec motor propter mobile, et hoc contra Platonem; sed e contra. Quoad tertiam vero, relinquitur per
se nota, loquendo de anima intellectiva ut sic. Immo innuitur eius probatio, qua intelligere est propria operatio
eius a corpore non pendens; quasi dicat : Anima aut eget
corpore quoad esse, et hoc non; aut quoad operari, et hoc
non, quia intelligere est operatio a corpore non pendens. Minor vero probatur: quia si anima naturaliter accipit species a substantiis separatis, nulla restat indigentia sensibilium ad intellectionem.
Tertio, refert responsionem Platonis, et refellit. Responsio est, quod sensibilia requiruntur ad excitandam animam
ad considerandum ea quorum habet species. - Repulsio est,
quod hoc non respondet quaesito. Quoniam excitatio ponitur ad auferendum quasi soporem convenientem animae
ex unione ad corpus, et non ex se: un de, cum ex se non
sit sopita, cr unitur corpori ut incurrat talero soporem ?
Quarto, refert responsionem Avicennae, et refellit. Responsio est; quod sensibilia sunt necessaria ad excitandam
animam ad conversionem ad intelligentiam agentem. - Repulsio est, quia si ex natura sua anima est receptiva ab intelligentia agente, ergo quandoque ex sola natura convertetur absque excitatione; vel saltero, excitata iam a visibilibus,
poterit se convertere ad species audibilium, t e converso.
Sed utrumque est falsum: qua caecus na tus nescit colores. - Vide in II Contra Gen t. , cap. Lxxvr, probationem
consequentiae contra A vicennam.
VI. Quoad quintum, concludendo respondet quaesito negative, ut patet in calce corporis.
VII. In responsione ad tertium, esto cautus; nec intelligas intellectum recipere species ab intellectu agente qui
est poten tia anima e nostrae; sed recolito illius distinctionis
qua in specie intelligibili consideratur intelligibilitas actu,
et determinatio, etc. Sat fuit hic excludere quod nec etiam
quoad intelligibilitatem reducitur intellectus possibilis de
potentia ad actum ab intellectu aliquo separata, tanquam

a proximo agente. <t

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ANIMA INTELLECTIVA COGNOSCAT RES MATERIALES IN RATIONIBUS AETERNIS
Supra, qu. xn, art. n, ad 3; De Ve1it., qu. vm, art. 7, ad r3; qu. x, art. 6, ad 6; art. 8.

D QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod Mysticae Theologiae. Ergo anima non cognoscit
anima intellectiva non cognoscat res ma- omnia in rationibus aeternis.
teriales a in rationibus aeternis. Id enim
2. PRAETEREA, Rom. I * dicitur quod invisibilia
in quo aliquid cognoscitur, ipsum magis Dei per ea quae facta sunt, conspiciuntur. Sed
et per prius cognoscitur. Sed anima intellectiva nter invisibilia Dei numerantur rationes aeterhominis, in statu praesentis vitae, non cognoscit ra- nae. Ergo rationes aeternae per creaturas matetiones a eternas: qua non cognoscit ipsum Deum, riales cognoscuntur, et non e converso.
in quo rationes aeternae existunt, sed ei sicut
3. PRAETEREA, rationes aeternae nihil aliud sunt
ignoto ~ coniungitur, ut Dionysius dicit in r cap. quam ideae: dicit enim Augustinus, in libro Octoa) materiales. - immateriales PFGab.
SUi\D!AE THEOL.

D.

THOW..AE T.

II.

~) ei sicut ignoto. - eis sicut ignotis FG, eis sicut ignoto ed. a.

4I

* vers.

20.

art ..

322
* Qu,

XLVI.

* Cf. art. praec.

* Cap. xxv.

* Cap.

XL.

* Art. praeced.

* S. Th.

Ject. Iv.

z
* Cf. arg. 3

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS V

ginta trium Quaest. *, quod ideae sunt rationes

stabiles rerum in mente divina existentes. Si ergo
dicatur quod anima intellectiva cognoscit omnia
in rationibus aeternis, redibit opinio Platonis, qui
posuit omnem scientiam ab ideis derivari *.
SED CONTRA EST quod dicit Augustinus, XII Conjess. *: Si ambo videnzus verwn esse quod dicis, et
ambo videmus verum esse quod dico, ubi quaeso
id videmus? Nec ego utique in te, nec tu in me:
sed mnbo in ipsa, quae supra mentes nostras est,
incommuiabili veritate. Veritas autem incommutabilis in aeternis rationibus continetur. Ergo anima
intellectiva omnia vera cognoscit in rationibus
aeternis.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut Augustinus
dicit in li de Doctr. Christ. *, Philosophi qui Y
vocantur, si qua jorfe vera et fidei nostrae acconwda dixerunt, ab eis tanquanz ab iniustis possessoribus in usum nostrum vindicanda sunt. Habent
enim doctrinae gentiliwn quaedam. simulata et
superstitiosa jigmenta, quae unusquisque nostrum
de societate gentiliwn exiens, debet eJJitare. Et
ideo Augustinus, qui doctrinis Platonicorum imbutus fuerat, si qua invenit :fidei accommoda in
eorum dictis, assumpsit; quae vero invenit :fidei
nos trae adversa, in melius commutavit. Posuit
autem Plato, sicut supra * dictum est, formas rerum per se subsistere a materia separatas, quas
ideas vocabat, per quarum participationem dicebat intellectum nostrum omnia cognoscere; ut
sicut materia corporalis per participationem ideae
lapidis :fit lapis, ita intellectus noster per participationem . eiusdem ideae cognosceret lapidem. Sed
qua videtur 1l esse alienum a :fide quod formae
rerum extra res per se subsistant absque materia,
si cut Platonici posuerunt, dicentes per se JJitam
aut per se sapientimn esse quasdam substantias
creatrices, ut Dionysius dicit XI cap. de Div. Nom.*;
ideo e Augustinus, in libro Octoginta trium Quaest.*,
posuit loco harum idarum quas Plato ponebat,
rationes omnium creaturarum in mente divina existere, secundum quas omnia formantur, et secundurn quas etiam anima human~ omnia cognoscit.
Cum ergo quaeritur utrum anima humana in
rationibus aeternis omnia cognoscat, dicendum est

quod aliquid in aliquo dicitur cognosci dupliciter.

Uno modo, sicut in obiecto cognito; sicut aliquis
videt in speculo ea quorum imagines in speculo
resultant. Et hoc modo anima, in statu praesentis
vitae, non potest videre omnia in rationibus aeternis ; sed sic in rationibus aeternis cognoscunt
omnia beati, qui Deum vident et omnia in ipso. Alo modo dicitur aliquid cognosci in aliquo sicut
in cognitionis principio; sicut si dicamus quod in
sole videntur ea quae videntur per solem. Et sic
necesse est dicere quod anima humana omnia
cognoscat in rationibus aeternis *, per quarum
participationem omnia cognoscimus. Ipsum enim
lumen intellectuale quod est in no bis, nihil est
aliud quam quaedam participata similitudo luminis increati, in quo continentur rationes aeternae.
Unde in Psalmo IV* dicitur: Multi dicunt, Quis
ostendit no bis bona? cui quaestioni Psalmista respondet, dicens : Signatum est super nos lumen
vultus tui, Domine ~. Quasi dicat: Per ipsam sigillationem divini luminis in nobis, omnia nobis
demonstrantur.
Qua tamen praeter lumen intellectuale in no bis,
exiguntur species intelligibiles a rebus acceptae,
ad scientiam de rebus materialibus habendam;
ideo non per solam participationem rationum aeternarum de rebus materialibus notitiam habemus, sicut Platonici posuerunt quod sola ideamm participatio suf:ficit ad sc:ientiam habendam.
Unde Augustinus dicit, in IV de Trin.*: Numquid
quia philosophi documentis certissimis persuadent
aeternis rationibus omnia temporalia fieri, propterea potuerunt in ipsis rationibus perspicere, JJel
ex ipsis. colligere quot sint 'fJ animalium genera,
quae semina singulorum? Nonne ista omnia per
locorum ac temporum historiam quaesierunt? .
Quod autem Augustinus non sic intellexerit
omnia cognosci in rationibus aeternis, vel in incom1nutabili veritate, quasi ipsae rationes aeternae
videantur, patet per hoc quod ipse dicit in libro
Octoginta trium Quaest. *, quod rationalis anima
non omnis et quaelibet 6 , sed quae sancta et pura
juerit, asseritur illi visioni, scilicet rationum aeternarum, esse idonea; sicut sunt anima e beatorum '.
Et per haec patet responsio ad obiecta.

y) Philosophi qui. - qui Philosophi P. - Pro accomoda, accomodata pD, et Augustinus.

o) Sed qua videtu. - Videtur autem ACE.
.
s) ideo. - dem AE.
~) Domine. ::. dedisti laetitiam in carde meo addit B. - Pro Quasi

dicat, qua B, quasi ceteri et a. - Ante demonstrantur PCab omittunt

nobis.
r) sint. - sunt PCab.
6) quaelibet. - quaecumque PGab, quae nequam F.
e) beatorum.- bono1um PBCDEab. - Pro haec, hoc codices et a b.

* D. I92, I93

* Vers. &, 7

Cap. xv1.

* Loe. cit.

Commentaria Cardinalis Caietani

in corpore declaratur. - In corpore duo: primo,
et titulus ipse; secundo, respondetur quaesito.
II. Quoad primum, duo inducuntur. Primo, regula in
communi circa philosophorum doctrinam servanda, et tam
quoad bene quam quoad male dicta, ex Augustino. - Secundo, inducitur quomodo ipse Augustinus hanc regulam
servavit in hac materia circa doctrinam Platonicam: accepit
enim rationes aeternas, et mutavit modum essendi earum.
Et sic patet sensus tituli, et eius origo. Omnia clara sunt
in littera.
Adverte tamen quod positio Platonis propter duo extraITULUS

T declaratur origo tituli,

nea iudicatur a fide. Primo, qua ponebat sapientiam. et

vitam et alia huiusmodi, quae sunt perfectiones simpliciter,
per se subsistere, et non solum naturas sensibilium, scilicet
bovis, equi, leon\s, etc. : sequitur enim quod daretur vita
infinita e perfectionis, et simpliciter * sapientia infinita, etc.,
extra Deum. Et insinuatur in littera, ubi, ad innuendum
hoc, adducuntur exemplariter hae perfectiones simpliciter. Secundo, quia ponuntur istae formae creatrices: cum solius
Dei sit creare. Hoc in littera etiam exprim.itur.
III. Quoad secundum, respondetur sub distinctione duorum sensuum quos potest habere quaestio, tali ordine:
primo, ponitur conclusio responsiva sub uno sensu; secun-

* similiter?

3z3

QUAESTI O LXXXIV, ARTICUL US VI

lumine naturali: ergo

do , ponitur alia conclusio responsiva sub alio sensu_, et primam partem. Quia omnia cognoscit
: quia hoc nihil
consequentia
Probatur
aeternis:
rationibus
probatur; tertio, ostenditur quod prima conclusio est de
luminis, in quo sunt illae.
divini
participatio
quam
est
aliud
intentione Augustini.
Signatum est etc.- Deinde
Distinctio est: cognosci omnia in rationibus aeternis du- _Probatur hoc auctoritate Psalmi,
scilicet non tamen solis,
partem,
secundam
quoad
probatur
pliciter, scilicet obiective, vel causaliter.
requiruntur species
lumen
praeter
quia
ratione,
dupliciter:
seobiective,
aeternis
Prima conclusio est: In rationibus
Augustini in
auctoritate
et
;
sumptae
rebus
a
cundum statum praesentem anima non cognoscit omnia , intelligibiles
,
Trin.
de
IV
sed bene anima beata. - Ista ex se est evidens.
Quod autem prima conclusio sit de mehte Augustini ,
Secunda conclusio est: In rationibus aeternis causaliter,
auctoritate in libro Octoginta trium Quaest. probatur.
eius
sed non so lis, anima nunc cognoscit omnia.- Probatur quoad

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM INTELLEC TIVA COGNITIO ACCIPIA TUR A REBUS SENSIBILIBUS
De Verit.,

qu. x, art.

6;

qu. xix, art.

1;

Qu.

de Anima,

art.

5; Quodl. VIII,

D SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectiva cognitio non accipiatur a
rebus sensibilibus. Dicit enim Augusti- Qu. IX.
-nus, in libro Octoginta trium Quaest. *,
quod non est expectanda sinceritas veritatis a corporis sensibus. Et hoc probat dupliciter. Uno modo,
per hoc quod omne quod corporeus sensus attingit, sine ulla intermissione temporis comm.utatur:
quod autem non manet, percipi non potest. Alo
modo, per hoc quod onmia quae per corpus sentimus, etiam cum non adsunt "' sensibus, imagines
tamen eorum patimur, ut in sonmo vel jurare;
non autem sensibus discernere valenzus utrum
ipsa sensibilia, vel imagines eorum falsas sentamus. Nihil autem percipi potest quod a falso non
discernitur. Et sic concludit quod non est expectanda veritas a sensibus. Sed cognitio intellectualis est apprehens iva ~ veritatis. Non ergo cognitio intellectualis est expectanda a sensibus.
2. PRAETEREA, Augustinus dicit, XII super Gen.
* Cap. xvi.
ad litt. *: Non est putandum jacere aliquid corpus
y
in spiritum '~, tanquam spiritus c01pori jacienti ma, teriae vice subdatur: omni enim modo praestantior est qui jacit, ea re de qua aliquid jacit. Unde
concludit quod iJnaginenz corporis non corpus in
spiritu, sed ipse spiritus in seipso jacit. Non ergo
intellectualis cognitio a /sensibilibus derivatur.
3. PRAETEREA, effectus non se extendit ultra virtutem suae causae. Sed intellectualis cognitio se
extendit ultra sensibilia: intelligimus enim quaedam quae sensu percipi non 'possunt. Intellectua lis ergo cognitio non derivatur a rebus sensibilibus.
SED CONTRA EST quod Philosophu s probat, I
"" Ca~. r, n. 2, 4 Metaphys. *, et in fine Poster. **, quod princi- S. Th. lect. 1.
*' Lib. U, cap. pium nostrae 0 cognitionis est a sensu.
xv, n. 5- S. Th.
lect. xx.
RESPONDEO DICENDUM quod circa stam quaestioa
nem triplex fuit philosopho rum opinio. Democritus enim posuit quod nulla est ala causa cuiuslibet nos trae cognitionis , nisi cum ab his corporibus quae cogitamus, veniunt atque intrant imaut Augustinus dicit in
'Epist. CXVIII (al. gines in animas nostras;
LVI), cap. IV.
epstola sua ad Dioscorum *. Et Aristoteles etiam
a.) non adsunt. - absunt Ga, assunt pF, adsunt a sF, assint ed. b.
~) appehensiva. - comprehensiva BCDF, comprehensio A; apprehensiva ... est om. E.
y) spiritum.- spiritu Aug. - In fine arg. pro sensibilibus, sensibus

PBEGab.

qu.

rr,

art.

1;

Compend. Theol.,

cap. LXXXI sqq.

De Divina t. per
dicit, in libro de Sonzn. et Vigil. *, quod Demo- Somn.,
cap. JI.critus posuit cognitione m fieri per dola et dejlu- S. Th. lect. JI.
~
xiones. - Et huius positionis ratio fuit, qua tam ~
ipse Democritu s quam alii antiqui Naturales non
ponebant intellectum differre a sensu, ut AristoIII, cap.
teles dicit in libro de Anima *. Et ideo, qua sen- *nr,Lib.num.
r, 2.sus imrnutatur a sensibili, arbitraban tur ornnem S. Th. lect. Iv.
nostram cognitione m fieri per solam immutatio nern a sensibilibus. Quam quidem immutatio nem
Democritu s assercbat fieri per imaginum defiuxwnes.
Plato vero e contrario posuit intellecturn differre a sensu; et intellectum quidem esse virtutem immaterial em organo corporeo non utentem
'l
' Cf. supra, qu.
in suo "'l actu *. Et qua incorporeu m non potest LXXV,
art. 3
immutari a corporeo, posuit quod cognitio intellectualis non fit per immutatio nem intellectus
a sensibilibus, sed per participati onem formarum
intelligbilium separataru m, ut dictum est *. Sen- Art. 4, 5
sum etiam posuit virtutem quandam per se operantem *. Unde nec ipse sensus, cum sit quaedam 'art.Cf.3 qu. LXXV,
vis spiritualis, immutatur a sensibilibu s: sed organa sensuum a sensibilibus immutantu r, ex qua
immutatio ne anima quodammo do excitatur ut in
se' species sensibilium formet. Et hanc opinionern
tangere videtur Augustinu s, XII super Gen. ad
litt. *, ubi dicit quod corpus non sentit, sed ani1na Cap. xxrv ..
per corpus, qua velut nuntio utitur ad jormandum,
in seipsa quod extrinsecus nuntiatur. Sic igitur
secundum Platonis opinionem , neque intellectualis cognitio a sensibili procedit, neque etiam sensibilis totaliter a sensibilibus rebus; sed sensibilia
excitant animam sensibilem ad sentiendum , et
similiter sensus excitant anmam intellectiva m ad
intelligend um.
Aristoteles autem media via processit. Posuit
Anlma, Jo c.
enim * cum Platone intellectum differre a sensu **. *De
cit.- Did. n. 2, 3
II2l.
D.
Sed sensum posuit propriam. operatione m non
habere sine cornmunic atione corporis ; ita quod
sentire non sit actus ahimae tantum, sed coniun~
Somno
cti *. Et similiter posuit de omnibus operationib us 'etCf.Vzg._,Decap.
r. 1.
lect.
Th.
S.
sensitivae parts. Qua igitur non est inconvenie ns
quod sensibilia quae sunt extra animam, causent
lf.

o) nost1ae. - totius nostrae ACE.

E) cognitionis. - cogitationis CDEF(A ?)

codices.
~)

E,
ACDEFGpB.

quia tam. - quoniam

'l) suo. - sui

quod tam

et Aug. - Mox
ceteri.

su a

omitt.

324.

-~<Cap.VIII,

n.I,

Supplem. ad
comment. s.Th.,
leer. xxi.
* De Anima~ lib.
ill, cap. IV, fl. 4,
5 - S. Th. Iect.
2.-

VII.

* Ibid., cap. v,

num. 2.
Iect. x.

* Qu.
3, 4

S. Th.

LXXIX,

art.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS VI

aliquid in coniunctum, in hoc Aristoteles cum Democrito concordavit, quod operationes sensitivae
parts causentur per impressionem sensibilium in
sensum: non per modum defluxionis, ut Democritus posuit, sed per quandam operationem. Nam
et Democritus omnem actionem fieri posuit per infiuxionem atomorum, ut patet in 1 de Generat. *Intellectum vero posuit Aristoteles * habere operationem absque communicatione corporis. Nihil
autem corporeum imprimere potest in rem incorpoream. Et ideo ad causandam intellectualem
operationem, secundum Aristotelem, non sufficit
sola impressio sensibilium corporum, sed requiritur aliquid nobilius, qua 6 agens est honorabilius patiente, ut ipse dicit *. Non tamen ita quod
intellectualis operatio causetur in nobis ' ex sola
impressione aliquarum rerum superiorum, ut
Plato posuit: sed illud superius et nobilius agens
quod vocat intellectum agentem, de quo iam supra * diximus, facit phantasmata a sensibus accepta intelligibilia in aCtu, per modum abstractionis cuiusdam.
Secundum hoc ergo, ex parte phantasmatum
intellectualis operatio a sensu causatur. Sed qua
phantasrnata non sufficiunt imrnutare intellectum
possibilem, sed oportet quod fiant intelligibilia
actu per intellectum agentern ; non potest dici
quod sensibilis cognitio sit totalis et perfecta causa
intellectualis cognitionis, sed magis quodammodo
est Y. materia causae.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod per verba illa
Augustini datur intelligi quod veritas non sit totaliter a sensibus expectanda. Requiritur enim
lumen intellectus agentis, per quod irnmutabiliter
6) qua. - eo quod codices.
t) in nobis. - Omittunt Pab.
x) est. - Om. ADEFG; est nzatel"ia causae om. C.
"A) ibi non loquitur. - non loquitur ibi A, non loquitur Pab.

veritatem in rebus mutabilibus cognoscamus, et

discernamus ipsas res a similitudinibus rerum.
AD SECUNDUM DICENDUM quod Augustinus ibi non
loquitur 'A de intellectuali cognitione, sed de imaginaria. Et qua, secundum Platonis opinionem,
vis imaginaria habet op~rationem quae est animae solius; eadem ratione usus est Augustinus
ad ostendendum quod corpora non imprimunt
suas similitudines in vim imaginariam, sed hoc
facit ipsa anima, qua fL utitur Aristoteles * ad probandum intellectum agentem esse aliquid separaturn, qua scilicet agens est honorabilius patiente.
Et procul dubio oportet, secundum hanc positionem, in vi imaginativa ponere non solum potentiarn passivam, sed etiam activam. Sed si ponamus, secundum opinionem Aristotelis *, quod
actio virtutis imaginativae sit coniuncti, nulla sequitur difficultas : qua corpus sensibile est nobilius organo anirnaHs, secundum hoc quod comparatur ad ipsum ut ens in actu ad ens in potentia, sicut coloratum in actu ad pupillam, quae
colorata est in potentia. - Posset tamen dici quod,
quamvis prima immutatio virtutis imaginariae sit"
per motum sensibilium, qua phantasia est motus
factus secundum sensum) ut dicitur in libro de
Anima *; tamen est quaedam operatio anima e in
homine quae dividendo et componenda format
diversas rerum imagines, etiam quae non sunt a
sensibus acceptae. Et quantum ad hoc possunt
accipi ~ verba Augustini.
AD TERTIUM DICENDUM quod sensitiva cogmt10
non est tota causa intellectualis cognitionis. Et
ideo non est mirum si intellectualis cognitio ultra
sensitivam se extendit o.

p.

*.Loe. proxime
Clt.

'De Anima~ lib.

I, cap. r, n. 9S. Th. Iect. u.

* Lib. III, cap.

m, n. I3.- S. Th.
Iect. vi.

p.) qua. - scilicet ratione addit B, ratione addit sA.

v) sit. - fiat ABCDE, fit edd. a b.
~) accipi. - intelligi codices.
o) extendit. - extendat codices.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus.- Incorpore quatuor: primo, Democriti;
tertio, Aristotelis opinionem tractat;
quarto, respondet quaesito iuxta opinionem Aristotelis.
II. Quoad primum, quatuor refert. Primo, quod cognitio
inest omnibus a sensibilibus. Secundo, quod a solis. Tertio,
quod per defluxionem .. Quarto, radicem: quia intellectum
ponebat eiusdem ordinis cuni sensitiva parte. - Omnia patent in littera.
III. Quoad secundum, quatuor. Primo, oppositum radicis praedictae. Secundo, quod intellectualis non a sensibilibus nisi excitative. Tertio, quod sensitiva non a sensibilibus nisi quoad organa, sed a seipsa. Quarto, radicem
huius: qua sen tire posuit o pus proprium animae.IV. Quoad tertium, tria. Primo, convenientiam et differentiam eius circa radicem, tam cum Platone quam Democrito. Ubi duo. Primo, intellectus discretus a sensu; cum
Platone contra Democritum. Secundo, openttio sensitiva
non animae tantum, .sed coniuncti; cum Democrito contra
Platonem.
Secundo, quoad cognitionem sensitivam. Ubi duo. PriITULUS

T secundo, Platonis;

mo, quod fit sufficienter a sensibilibus, contra Platonem

cum Democrito, quia coniuncti, etc. Secundo, quod non
per. defluxionem, sed immutationem; contra Democritum.
Tertio, quoad cognitionem intellectivam. Ubi duo. Primo , quod ad eam requiritur agens superius sensibilibus;
cum Platone contra Dei:nocritum. Secundo, quod ipsa non
fit. a solo illo agente, sed etiam phantasmatibus, per modum abstractionis; contra Platonem.
V. Quoad quartum, conclusio responsiva est: Intellectualis cognitio fit a sensibili, non sicut a perfecta et totali
causa, sed magis sicut a materia causae. -: Probatur prima
pars: quia fit a phantasmate. Secunda vero: qua etiam ab
intellectu agente. Tertia autem: qua phantasma fit actu
intelligibile ab intellectu agente; conditio enim materiae
est esse in potentia tale.
.
Adverte hic quod quae hic discutienda essent de modo
concursus phantasmatis cum intellectu agente ad intelligendum, superius * discussa sunt. - Divina tamen hic vox notanda est, quod phantasma magis materia causae quam
causa sit.

* Cf.

lljU. LXXIX'

art. 3, Comment.
num. VI sqq.

3z6

De Div. Nom.,

cap. r. - S. Th.
leer. m.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS VII

AD TERTIUM DICENDUM quod ncorporea , quorum

non sunt phantasma ta, cognoscun tur a nobis per
comparatio nem ad corpora sensibilia, quorum
sunt phantasma ta. Sicut veritatem intelligimus ex
consideratione rei circa quam veritatem speculamur; Deum autem, ut Dionysius dicit *, cognoscimus ut causam, et per excessum, et per re-

motionem ; alias etiam mcorporea s substantias ,

in statu praesentis vitae, cognoscere non possumus nisi per remotione m, vel aliquam compara:tionem ad corporalia. Et ideo curn de huiusmodi
aliquid intelligimus, necesse habemus convert ad
phantasma ta corporum, licet ipsorum non sint
phantasma ta.

Co:m.m.en taria Cardinali s Caietani

clarus: converti enim ad phantasma nihil aliud
significat nisi uti phantasmate actualiter ad tale opus.
In corpore tria facit: primo, proponit conclusionem responsivam negative quidem, sed cum quibusdam limitationibus; secundo, manifestat eam quoad quia est, ex duobusindiciis; tertio, assignat illius propter quid.
II. Quoad primum, conclusio est ista: Intellectus coniunctus corpori passibili non potest intelligere nisi convertendo se ad phantasmata . - Ubi nota duas limitationes. Prima, quod non est hic sermo de intellectu nostro absolute,
aut secundum statum separationis a corpore; sed de eo ut
coniunctus est corpori. Secunda est, quod non loquimur de
eo ut coniunctus est corpori glorioso, ut in resurrectione
erit, sed corpori passibili.
III. Quoad secundum, maq.ifestatur sic conclusio. Primo,
ex impeditione intellectus proveniente a parte sensitiva. Secundo, experientia tam in docendo seipsum, quam in
docendo alium: utrumque siquidem pertinet ad usum specierum. Et omnia clara.
IV. Quoad tertium, ostenditur a priori, non sic esse,
sed quare sic est: unde est ratio dicens propter quid tantum, et non dicens simul qua est et propter quid est. Est
ergo ratio talis. Proprium obiectum nostri intellectus est
natl;[ra habens es se in particulari sensibili: ergo intellectus,
ad hoc ut cognoscat suum obiectum, oportet ut cnvertatur ad phantasma.
Antecedens probatur sic. Quidditas rei materialis est pro Art. praec.- Cf. prium obiectum: ergo. - Assumptum hoc iam * patet. Et
qu. xu, art. 4 n. consequentia haec probatur: qua de ratione talis quidditatis est esse in particulari materiali.
Consequenti a autem principalis fundatur super tres propositiones. Prima est, quod potentia cognoscitiva est proportionat cognoscibili, propdo scilicet et connaturali. Quae
declaratur, a:d propositum, in angelis et nobis, ex differentia nter obiectum angelicum et nostrum. -Secunda est,
quod natura rei materialis non potest vere et perfecte cognosci, nisi cognoscatur ut in particulari existens. Et probatur: "quia de ratione talis naturae est esse in particulari.Tertia est, quod intellectus noster non cognoscit particulare, nisi ut continuatur cum viribus sensitivis. Et haec accipitur ut per se nota.
Ex his autem liquere potest consequentia . Si obiectum
et potentia proportionat a sunt, iuxta primam propositionem; et obiectum, tam quoad esse quam quoad cognosci,
claudit in se duo, scilicet naturam et individuum; oportet
quod potentia habeat unde utrumque attingat. Et cum non
habeat unde particul_are cognoscat, nisi ut coniunctus phantasmati, reliquum est ut quod quid est rei materialis exigat
intellectum ut coniunctum phantasiae, ut potentiam sibi
proportionat am: quod erat in illa consequentia assumptum.
Deinde manifestatur eadem consequentia ab opposito.
Quia scilicet si obiectum nostri intellectus esset separata
substantia, puta angelus; aut quod quid est sensibilium subsisteret absque particularibu s materialibus, ut Plato putavit;
non opus esset conversione ad phantasma. Ac per hoc,
si negatio est causa negationis, affirmatio .est causa afambi* Arist. Pos ter., firmationis, et e converso *. - Sed sunt hic multae
.

lib. l, Cap. XIII,

.
num. S.-s. Tb. gmtates.
V. Dubium est primo circa antecedens: quia quidditas
lect. xxiv.
rei materialis non est obiectum intell(;ctus, sed ens. Et ad
hoc sunt argumenta Scoti, in Primo, dist. m, qu. m.
VI. Dubiuni secundo est drca illam. propositione m: De
ratione naturae sensibilis est esse in particulari. Hoc enini

ITULUS

videtur falsum. Quoniam esse in particulati est inodus naQu. XXIX, art.I,
turae, ut superius * in tractatu de Personis habitum est: *Comment.
num.
constat autem quod modus essendi posterior est quiddi- XIII.
tate : non ergo est de ratione seu definitione naturae sensibilis esse in particulari, sive signato sive vago.
VII. Dubium tertio est circa secundam propositione m,
quoad duo. Primo, quoad cognitionem. Quia aut est sermo
* Cf. supra, qu.
de cognitione intuitiva, quae apud s. Thomam * vocatur XIV,
art. 9
scientia visionis: aut de cogntione abstractiva, guae apud
nostros * vocatur scientia simplicis intelligentiae. Non de * Cf. ibid.
prima, ut patet: quia exigeretur quod intellectus videret
naturam non solum in aliquo particulari, sed in hoc exteriori sensibili, sicuti est. Ergo de secunda. Sed ad secundam. perfecte habendam. sufficit cognoscere quod quid erat
esse rei secundum omnia praedicata quidditativa, usque ad
ultimam differentiam inclusive, ut patet: esse autem in particulari non est praedicatum quidditativu m alicuius naturae sensibilis: ergo natura sensibilis potest perfecte cognosci absque hoc quod cognoscatur ut existens in particulari.
VIII. Deinde dubium est circa ly ut exjstens in particulari. Aut enim denotat rem obiectam.; aut modU.m obiecti ut obiicitur. Si enim denotat rem obiectam, sensus est
quod natura sensibilis non perfecte cognoscitur, nisi cognitio terminetur etiam ad modum. existendi illius, ita quod
etiam modus naturae cognoscatur. Si vero denotat modum
obiecti ut obiectum est, tune est sensus quod natura sensibilis non cognoscitur perfecte, nisi modus essendi eius,
scilicet in particulari, sit etiam modus repraesentan di seu
obiiciendi illam.
Neutro autem sensu vera aut efficax est propositio ista.
Et contra primum sensum praecedens argumentatio militat. Et tamen, dato quod esset vera propositio iuxta illum
sensum, non infert intentum: quoniam cum tam natura
quam modus eius sint res universales, ut patet in Qq. de * Art. 2, ad r..
Potentia, qu. IX *, potest natura sub tali mdo cognosci
ab intellectu . absque cognitione singularis , propter quod
hic dicitur requiri phantasma. - Et confirmatur: quia individuum vagum ab intellectu cognoscitur; constat autem
quod de ratione hominis non est esse in hoc signato ho-
mine; sed in aliquo forte. Ergo.
Contra secundum vero sensum est, quia sequeretur quod
natura sensibilis ab intellectu separato a corpore non posset
perfecte cognosci. Quia illi non potest offerri ut existens
in particulari, ita quod existere in particulari sit quo obiicitur: quia nec in particulari extrnseco, quia supponimus
intellectus separatas non accipere scientiam a rebus ; nec
in particulari imaginato, quia separatus non esset a corpore si imaginatio ministraret illi.
Cf. num. Iv,
IX. Dubium quarto est circa quartam * propositione m, *Tertia
est quoa
an intellectus noster cognoscat per seipsum singulare. Sed intellectus.
* Qu. LXXXVI ,.
qua de hoc erit inferius * ex proposito quaestio, ideo illuc art.
I.
usque differatur.
X. Dubium quinto est circa vim rationis, ex duplici capite. Primo, quia ex vi eius non sequitur omnem cognitionem intellectus egere phantasm.ate, sed perfectam tantum.
Quia enim obiectum non potest perfecte cognosci nisi ut
existens in particulari, ideo phantasmate opus esse dicitur.
Quando ergo imperfecte obiectum cognoscendu m est, nulla
monstratur necessitas phantasmatis . Et sic haec ratio peccat,
ad conclusionem universalem afferens causam particularem .
Secundo, quia ex vi istius rationis ita sequitur de intellectu coniuncto corpori passibili, sicut de coniuncto corpori impassibili: quoniam ex natura obiecti et natura po-

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS VII

tentiae procedit. Constat enim eandem esse naturam obiecti sensibilis tune et nunc; et similiter eandem naturam
Vide S.Th., ID potentiae. Sed de corpore glorioso hoc negatur *. Ergo ex
Sent., dist. xxxr,
qu.u, art.4;IV, hac parte peccat ratio , adducens causam universalem ad
dist. L, qu. I, art. conclusionem particularem. - Et confirmatur: quia istam
I, ad 5
rationem locum habere vult s. Thomas etiam de intellectu
coniuncto corpori sano, scilicet in statu innocentiae; ut
patet inferius in qu. xcrv, art. 2.
Cf. num. v.
XI. Ad primum dubium * dictum fuit in qu. xn, art. 4 **,
** Comment. n.
et alibi *. Scotus namque male interpretatus mentem s. Th~
v, VI.
Cf. supra, qu. mae, arguit contra eum. Quidditatem enim rei sensibilis
v, art. 2, Comment. num. IV; obiectum non quodcumque, sed naturaliter proportionatum
qu. LXXIX, art. 7,
Comment. n. IV. intensive ponimus intellectus nostri: quia nihil potest naturaliter intellectus cognoscere quidditative nisi naturas sensibilium. - Et pro statu isto non solum est intensive, sed
extensive obiectum intellectus: quia nihil potest intellectus
noster naturaliter intelligere nisi in ordine ad quidditatem
sensibilem. Quidquid enim de Deo aut angelis naturaliter
attingimus, causalitatis aut excellentiae aut negationis respectu sensibilium, conditione vestitum cognoscitur, ut ex* Loe. cit.
perimur. Unde et ipse Scotus, a veritate coactus, dicit *
quod quidditas sensibilis est intellectus nostri .pro statu
isto obiectum in ratione motivi; quamvis, minus philosophice loquens, neget in ratione termina tivi, ut patet ex
dictis. Sed non est in verbis facienda vis, modo de rebus
constet.
Quid autem sit obiectum intellectus, idest ratio formalis
quod aliquid sit intelligibile, non est praesentis intentionis,
ubi de intelligibili in hoc statu, et non simpliciter, est
"Vid.qu.LXXXVII, quaestio *.
art. I, Comment.
XII. Ad secundum dubium * dicitur utendo duplici dis Cf. num. VI.
tinctione. Prima est de ly esse in particulari, quod potest
su mi dupliciter: scilicet radicaiter, vel formaliter. Secunda
est de ly esse de ratione alieuius, quod contingit dupliciter: uno modo, simpliciter; alio modo, ut modus intrinsecus seu essentialis. - Et tune dico tria. Primo, quod esse
in particulari radicaliter, est simpliciter de ratione sensibilis
naturae. - Secundo, quod esse in particulari formaliter, est
de ratione naturae ut modus. - Tertio, quod in proposito
sumitur esse in particulari utroque modo, et similiter esse
de ratione, singula singulis applicando.
Primum, ex differentia in ter Platonem et Aristotelem,
apud Peripateticos est ut per se notum. Plato enim po~ Ubi de ideis.- suit * solam bovinam formam es se quod quid erat bovis, et
Cf. art. I.
illam per se absque carnibus et ossibus, etc. Ac per hoc,
ponens naturam bovinam universaliter subsistentem, negabat de ratione eius esse particulariter subsistere. Aristote* Cf. Metaphys., les autem posuit * quod bovina natura non potest absque
lib. VI, cap. x.S. Th. lib. Vll, carnibus et ossibus subsistere; sed necessario oportere esse
lect. Ix, x.
in c~rnibus et- ossibus, quamvis non his aut illis determnate. Ac per hoc posuit radicem huius modi qui est particulariter subsistere, idest carnes et ossa, idest materiam,
esse de ratione naturae sensibilis. Et propterea dixi quod
particulariter existere, radicaliter sumptum, est simpliciter de
ratione naturae sensibilis : hoc enim nihil aliud est quam
materiam esse de ratione naturae sensibilis.
Et ex hoc patere iam facile potest secundum. Constat
enim quod particulariter aut universaliter existere modi
naturae sunt valde inter se diversi. Et quod posteriores sunt
naturaliter naturis ipsis: prius namque est horno quam
horno aliquis, aut horno idealis. Et quod non adventitii
aut accidentales modi sunt, sed ex substantiali ratione naturae derivantes, non accidens superadditum, sed substantiam eandem praedicant cum natura cuius sunt, quamvis
alio modo: non enim hamo aliquis aliam naturam substantialem aut accidentalem addit supra hominem, sed hominem dicit hoc modo existentem. - Tertium vero ex sequen~ Cf. num. xm, tibus * manifestum erit.
XIV.
XIII. Ad tertium dubium, quoad primam dubitandi ra* Cf. num. VII. tionem *, dicitur quod sermo praesens procul dubio est de
cognitione abstractiva, quidditativa tarrten; et quod naturae
sensibilis quidditas non perfecte cognoscitur, ignorato suo
substantiali modo essendi. Et quamvis modus sit aliqualiter
posterior quidditate , non tamen potest quidditas perfecte
absque eius cognitione penetrari.

Ad cuius evidentiam, scito quod aliquid esse posterius

aliquo coniuncto sibi, contingit multipliciter: in proposito
tamen, logice et metaphysice loquendo, dupliciter accidit.
Primo, quia illud convenit ei extra primum modum perseitatis: et sine tali potest perfecte prioris natura cognosci
quidditative. Secundo, quia illud convenit ei infra primum
modum perseitatis: et a tali posteriori perfecta cognitio
quidditativa dependere potest, ut patet de perfecto et imperfecto; haec enim praedicata sunt rerum infra primum
modum per se, nec absque eis habetur complete quidditativa cognitio. Unde Aristoteles, I Caeli ,* primum praedicatum quod investigat de mundo, est ly perjectum. Et divus
Thomas post simplicitatem, quae pertinet primo ad quod
quid esse rei, statim de Perfectione Dei quaestionem subdit, in principio huius operis *. - Cum ergo modus essendi
particulariter sit substantialis ei cuius est, nec aliam rem
aut rationem formalem superaddat natura e, sed eandem
dicat alio modo ; extra praedicata prip:li modi nequaquam
continetur. A e per hoc, sine eius cognitione perfecte natura cognosci non potest.
Et confirmatur: quia modus iste non est simpliciter
posterior natura, sed aliqualiter. Non simpliciter quidem,
quia, cum omne prius reducatur ad illum modum, scilicet
a qua non convertitur consequentia *; ut patet in V }Yletaphys .. *; et constet quod si est homo, est homo aliquis,
quam.vis non hic, et e converso; consequens est quod
natura non sit prior simpliciter modo isto substantiali. Dico
autem quod si est homo, est homo aliquis, non eo modo
quo sequitur, Si est homo, est risibilis: sed eo modo quo
in nullo instanti naturae verificari potest de aliquo quod
sit homo, et tamen non adhuc sit hom.o aliquis. Quamvis
enim prius natura generetur horno quam risibile, et quodami:nodo quam hic homo; non tamen quam horno aliquis, ut patet apud Peripateticos. - Aliqualiter tamen est
prior : quia secundum abstractionem intellectus, horno prius

est quam homo aliquis.

XIV. Quoad secundam vero dubitandi occasionem *, dicitur quod ly ut existens in particulari denotat rem cognitam. --: Et ad primam obiectionem contra hoc, iam patet
responsio ex nunc * dictis.
Ad secundam vero dicitur quod, licet modus ille sit
mversale quoddam, principium tamen illius est singulare,
ut s. Thomas dicit in loco allegato: et propterea absque
singularis apprehensione cognosci perfecte nequit; quamvis
possit arguitive cogitari naturam habere modum essendi
particulariter, ex cognitione natura e et m o di essendi particulariter in communi. Sed haec non generant perfectam
notitiam naturae tali modo existentis: impossibile est enim,
ignorato principio, plene nosse principiatum. - Habet quoque se singulare ad talem modum ut terminus: ignoto autem
termino, sciri plene nequit terminatuni.
XV. Ad quintum autem dubium * dicitur quod argumentum ex primo capite deficit in consideratione conditionum immaterialis cognitionis. Cum enim intelligere sit
operatio immaterialis, et consequenter a corpore et corporeis conditionibus sese elevaos; si intellectio perfecta
alicuius obiecti in aliquo intellectu adeo depressa atque
obligata corpori est, ut phantasmate egeat corporeo; a
fortiori intellectio imperfecta, cui minus debetur elevatio a
m.aterialibus conditionibus, magis alligata erit phantasmati.
Experimur enim in nobis quod quanto perfectius contemplamur, tanto purior redditur a phantasmatibus cognitio,
quamvis totaliter denudatam non habeamus. Oportet igitur
in omni nostra cognitione phantasma concurrere, si perfecta
absque phantasmate fieri nequit; iuxta illud, De qua minus
videtur inesse etc.
XVI. De materia autem quae tangitur in argumento ex
secundo capite, scito diversas esse opiniones. Scotus enim,
in .Primo, dist. m, qu. m, et in Quarto, dist. XL v, qu. TI,
consentiens conclusioni principali, scilicet quod nihil sine
phantasmate intelligimus, dissentit in medio. Vult enim
quod hoc non insit intellectui nostro ex se absolute, quia
sic anima separata non intelligeret; nec ex hoc quod coniunctus. est corpori, quia sic anima in corpore glorioso
egeret phantasmate : sed quod hc inest aut in poenam

Cap. I, u.3, 4S. Th. Iect. n.

Qu.rv.

Cf. Categor.,
cap. tx, n. 3
S. Th.lect.xm.
- Did. lib. IV,
cap. XI, n. 8, IO.

Cf. num.

VII!.

Num. praeced.

Cf. num. x .

QUAES TIO LXXXIV , ARTICU LUS VIII

peccati originalis, iuxta illud Augustini, XV de Trin., cap.
xxv, Quae causa ut ipsam lucem fixa acie videre non

possis, .nisi infirmitas? et quis eam tibi jecit, nisi iniquitas?

Cf. loe. cit. in

capite art.

Num. Iv.

* Cf. num. x.

aut propter ordinem potentiaru m naturalium hoc habentem quod, una poten tia attingente obiectum, aliae quae
natae _sunt illud attingere, coattingun t idem.
Divus autem Thomas, ut hic et alibi * patet, tenet hoc
esse naturale animae coniunctae corpori passibili, ex parte
obiecti relati ad potentiam sub tali modo essendi. Ita quod,
qua obiectum habet in se illa duo supra * dicta, scilicet
naturam et particulari tatem; et intellectus coniunctus non
potest utrumque percipere, nisi ministerio sensus alterum
cognoscatu r; in de est indigentia phantasma tis.
XVII. Ad obiecta vero in oppositum * dicitur quod hoc
est naturale animae nostrae ex modo essendi, scilicet in
coniunctio ne ad corpus : unde convenieba t etiam in statu
innocentia e; - Et curo infertur, Ergo convenit etiam animae
in corpore glorioso, negatur consequen tia: quoniam de statibus pure naturalibu s loquimur, et non de miraculosi s. Et si instetur quod glorificatio non aufert naturam, sed
perficit: respondetu r quod conditiones naturales dicentes
imperfecti onem hoc modo, idest quarum oppositae sunt

perfectione s simpliciter, et possunt salva integritate naturae

auferri, glorificatio auferendo perficit, ut patet de passibilitate corporis. Talis est autem obligatio ad phantasma ta. Nec habet locum ratio praesens in statu corporis glorificati:
quoniam deest secunda conditio ex parte intellectus, scilicet
quod ipse non potest per seipsum cognoscere singulare.
Haec enim conditio, etsi vera sit de intellectu coniuncto
secundum naturalem statum, falsa tamen est de eo secundum statum glorificati corporis: quoniam potest quidq1:lid
et eodem modo intelligere, quod et quomodo potest anima
separata.
XVIII. V erum ratio assignata a Scoto * nihil valet, immo
potius oppositum infert. Quia una potentia animae intensa
in opere suo , aliae ab operando impediunt ur, ut experientia testatur: intentio ergo operationis intellectus non
erigit phantasiam , immo deiicit, quantum est ex hoc. Et
praeterea ex hoc non haberetur universaliter quod sine
phantasma te nihil intelligimu s, ut patet. Nec est eadem
ratio, aut maior, de imperfecta intellectio ne, ut nos dicebamus *.
Ratio vero ex peccato originali non est naturalis : hoc
autem est naturale, ut ~ori, etc.

' Cf. num.

XVI.

* Cf. num. xv.

ARTICULUS OCTAV US
UTRUM HJDICIUM INTELLE CTUS IMPEDIA TUR PER LIGAMEN TUM SENSUS

n w,

qu. CLIV, art. 5; III Sent., dist. xv, qu. u, art. 3, qu. 2, ad
De Ve1it., qu. xn, art. 3, ad r sqq.; qu. xxvrn, art. 3, ad 6.

D OCTAVUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

iudicium intellectus non impediat ur per
ligament um sensus. Superius enim non
dependet ab inferiori. Sed iudicium intellectus est supra sensum. Ergo iudicium intellectus non impeditu r per ligament um sensus.
2. PRAETEREA, syllogizare est actus intellectus.
In somno autem ligatur sensus, ut dicitur in liS.Th.
' Cap. I.
bro de Sonzn. et Vig. *.; contingit tamen quandolect. u.
que quod aliquis dormiens syllogizat. Ergo non
impeditu r iudicium intellectus per ligament um
sensus.
SED coNTRA EST quod in dormiend o ea quae
contra lcitos mores contingunt, non imputant ur
ad peccatum ; ut Augustinus in XII super Gen.
Cap. xv.
ad litt. * dicit. Hoc autem non esset si horno in
dormiend o liberum usum rationis et intellectus
haberet. Ergo impeditu r rationis usus per ligamentllm sensus.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut dictum est *,
Art. praeced.
- Cf. qu. xn, art.
proprium obiectum intellectui nostro proportio 4, II.
natum est natura re sensibilis. Iudicium autem
perfectum de re aliqua dari non potest, nisi. ea
omnia quae ad rem pertinent cognosca ntur; et
praecipu e si ignoretur a id quod est terminus et
finis iudicii. Dicit autem Philosop hus, in III de
6.
n.
Cap. VII,
Caelo * , quod sicut finis jactivae scientiae est
opus; ita naturalis scientiae finis st quod videtur
principaliter secundum snsum: f.ber enim non
quaerit cognitionem cultelli nisi propter opus,
ut operetur hunc particula rem cultellum ; et similiter naturalis non quaerit cognoscere naturam
lapidis et equi, nisi ut sciat rationes eorum quae
.
ex ligamento sensus. - ligato sensu codices, )igato a sensu .ed. a.
) vapo1um. - Om. codices et a.
a) ignoretur. - ignoraretw Pab.
~)

2;

videntur secundum sensum. fManifestum est au-tem quod non posset esse perfectum iudicium
fabri de cultello, si opus ignoraret : et similiter
non potest esse perfectum iudicium scientiae naturalis de rebus naturalibus, si sensibilia ignorentur. Omnia autem quae in praesenti statu intelligimus, cognoscu ntur a nobis per compara tionem
ad res sensibiles naturales. Unde impossibile est
quod sit in nobis iudicium intellectus perfectum ,
cum ligamento sensus, per quem res sensibiles.
cognoscimus.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, quamvis ntellectlls sit superior sensu, accipit tamen aliquo modo
a sensu, et eius obiecta prima et principala in
sensibilibus fundantur. Et ideo necesse est quod
impediat ur iudicium intellectus ex ligamento sensus ~.
AD SECUNDUM DICENDUM quod sensus ligatur in
dorment ibus propter evaporat iones quasdam et
fumositates resolutas, ut dicitur in libro de Somn.
et Vig. * Et ideo secundum dispositionem huiusmodi evaporat ionum, contingit esse ligament um
sensus maius vel minus. Quando enim multus
fuerit motus vaporum Y, ligatur non solum sen~us, sed etiam imaginatio, ita a ut nulla apparean t
phantasm ata; sicut praecipu e accidit cum aliquis
incipit dormire post multum cibum et potum. Si
vero motus vaporum aliquantulum fuerit remissior, apparent phantasm ata, sed distorta et inordinata; sicut accidit in febricitantibus s. Si vero
adhuc magis motus sedetur, apparent phantasm ata
ordinata; sicut maxime solet contingere in fine
dormitionis, et in hominibu s sobriis et habenti1

o) ita. - Om. codices et a b.

E) in febricitantibus. - febricitantibus DpB, in jeb1ientibus EFa, in

febritantibs ed. b.

* Cap.m.-S.Th .
lect. v.

QUAESTIO LXXXIV, ARTICULUS VIII

bus fortem imaginationem. Si autem motus vaporum ~ fuerit modicus, non solum imaginatio
remanet libera, sed etiam ipse sensus communis
ex parte solvitur; ita quod horno iudicat 11 interdum in dormiendo ea quae videt somnia esse,
quasi diiudicans nter res et rerum similitudines.
Sed tamen ex aliqua parte remanet sensus con1l;) vaporum. - Om. codices et a b.
1J) iudicat. -' iudicet codices et a b.

3zg

munis ligatus; et ideo, licet aliquas similitudines

discernat a rebus, tamen semper in aliquibus decipitur. - Sic igitur per modum quo sensus solvitur 6 et imaginato in dormiendo, liberatur et
iudicium intellectus, non tamen ex toto. Unde illi
qui dormiendo syllogizant, cum excitantur, semper recognoscunt se in aliquo defecisse.
6) sensus solvitur. - solvitur sensus ABCDE. - et post liberatur
om. Pab. - Pro non tamen, licet non BD.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus. - In corpore una conclusio responsiva
affirmative: Iudicium intellectus impeditur ligato sensu.
Probatur sic. Ignotis pertinentibus ad rem, et praecipue
fine seu termino iudicii, necesse est iudicium impediri: sed
ligato sensu, hoc accidit: ergo.
Maior patet.- Et minor probatur: quia ligato sensu, igno-'
ratur particulare, quod est terminus iudcii. Quod probatur
tripliciter. Primo, ratione: quia, proprium obiectum nostri
intellectus est natura sensibilis. Secundo , auctoritate Aristotelis, in III Caeli. Et tertio , quia omnia quae cognoscimus, discernimus in ordine ad sensibilia.
ITULUS

T quaesito

SUli!MAE THEOL.

D.

THOli!AE T.

II.

U. In responsione ad secundum, nota quatuor gradus

ligamenti sensitivae parts.
III. Nota hic diligentissime et cautissime quod, quia
iudicium intellectuale ideo fallitur ligato sensu, quia non
potest resolvere quod iudicat in particulare sensibile; consequens est quod multo magis intellectuale fallatur, quando
despiciuntur particularia, nec est curae ut habeat iudicium
rationis testimonium a sensibilibus. Et propterea in plurimos contingit labi errores, qui a superioribus inchoant iudicium, et ordinant doctrinas suas inconsultis sensibus. Unde
pater philosophorum Aristoteles, nunquam a sensibus recedens, semper iuxta veritatem iudicavit.

332

ln corpore.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS I

AD TERTIUM DICENDUM quod colores habent eundem modum existendi prout sunt in materia corporali individuali, sicut et potentia o visiva: et
ideo possunt imprimere suam similitudinem in
visum. Sed phantasmata, cum sint similitudines
individuorum , et existant in organis corporeis "",
non habent eundem modum existendi quem habet intellectus humanus, ut ex dictis * patet:
et ideo non possunt sua virtute imprimere in
intellectum possibilem. Sed virtute intellectus agentis resultat quaedam similitudo in intellectu
possibili ex conversione intellectus agentis supra
phantasmata , quae quidem est repraesentati va
eorum quorum sunt phantasmata , solum quantum ad naturam speciei. Et per hunc modum
dicitur abstrahi species intelligibilis a phantasmatibus: non quod aliqua eadem numero forma,
quae prius fuit in phantasmatib us, postmodum
fiat in intellectu possibili, ad modum quo corpus accipitur ab uno loco et transfertur ad alterum P.
o) et potentia. - in potentia Pb, potentia ed. a.
r.) co1poreis. - co1poris Pb.
p) ad alterum. - in alium BD.

AD QUARTUM DICENDUM quod phantasmata et illuminantur ab intellectu agente; et iterum ab eis,

per virtutem intellectus agentis, species intelligibiles abstrahuntur. Illuminantur quidem, qua,
sicut pars sensitiva ex coniunctione ad intellectivam rr efficitur virtuosior, ita phantasmata ex virtute intellectus agentis redduntur habilia ut ab eis
intentiones intelligibiles :abstrahantur. Abstrahit autem intellectus agens species intelligibiles a phantasmatibus, inquantum per virtutem intellectus
agentis accipere possumus in nostra consideratione naturas specierum sine individualibus conditionibus, secundum quarum similitudines intellectus possibilis informatur.
An QUINTUM DICENDUM quod intellectus noster et
abstrahit species intelligibiles ' a phantasmatib us,
inquantum considera! naturas rerum in universali;
et tamen intelligit _eas in phantasmatib us, quia non
potest intelligere etiam u ea quorum species abstrahit, nisi convertendo se ad phantasmata , ut
supra * dictum est.

Qu.
art. 7

;,r.

LXXXIV,.

cr) intellectivam. - intellectum Pab.

-r) intelligibiles. - Om. codices.
u) etiam. - Om. P. - Pro abstrahit, abstraxit CFa.

Commenta ria Cardinalis Caietani

ITULUs. Circa titulum occurrit statini dubium : quia
superfluus articulus iste, aut impertinens. In
* Art. 6.
quaestione siquidem praecedente * determinatum est, an
anima intelligat per species acceptas a sensibilibus, etc. Igitur aut superflue repetitur, aut tractanda erant haec ibi. Et
tenet sequela: quia nihil aliud st abstrahere a phantasma* Cf. cit. quaest. tibus, quam recipere a sensibus et egere illis in usu *.
art. 7'
II. Ad hoc breviter dicitur quod praesens articulus bene
distinctus et ordinatus est. Distinctus quidem, quia aliud
est formaliter quaerere et scire an habeamus intelligibiles
species a sensibilibus et phantasmatibus ; et aliud, an intelliganius abstrahendo. Hoc enim includit et modum quo
habentur species a phantasmatibus , scilicet per abstractionem, et modum quo intellectus attingit res sensibiles, scilicet denudando eas a conditionibus phantasiatis; illud vero
hoc in se non claudit, nisi forte virtualiter. Sed quaestio* Arist. Poster., nes, cum sint aequales numero his quae vere scimus *, dislib. II, cap. 1, n. 1.
- S. Th. lect. 1. tinguendae sunt penes quaesita formaliter, non virtualiter.
- Ordinatus vero, quia, ut patet in divisione quaestionis
praecedentis, tota praecedens quaestio quaerit formaliter de
his per quae intelligimus, ut sic; ista ver o de modo et
ordine quo intelligimus. Et ideo ab universalissimo modo
incoepit, scilicet abstractione a phantasmatibus : hic enim
modus communis est omni nostrae intellectioni, ut patebit.
III. Incorpore duo: primo, respondet quaesito; secundo,
* Cf. num. vi.
refert opinionem Platonis oppositam, in calce *.
Quoad primum, conclusio responsiva affirmative est
haec : Intellectus noster intelligit materialia abstrahendo a
phantasmatibus . - Ubi, primo, nota quod abstrahere a phantasmate quandoque significat operationem intellectus agentis, quandoque operationem intellectus possibilis: intellectus
agentis quidem, quando dicitur quod abstrahimus species
intelligibiles a phantasmatibus ; intellectus vero possibilis,
quando dicitur quod cognoscimus quod quid est hominis,
abstrahendo ab hoc et illo homine. Tantum autem interest
nter abstractionem utramque, quod abstractio illa est realis
productio rei abstractae, scilicet speciei intelligibilis: ista
autem solum est exspoliatio rei abstractae, non per realem
denudationem, sed per negationem attinctionis seu considerationis , ut in responsione ad primum clare patet in
littera. Et quoniam secunda est effectus primae, et eiusdem
rationis cum ea, ut patebit, ideo praesens conclusio de
utraque intelligitur indistincte.

T videtur

Deinde probatur conclusio. Intellectus noster sic non

est actus corporis, quod tamen est virtus animae existentis
in corpore. Ergo proprium eius est cognoscere formam in
materia hac, non prout est hac in materia. Hoc est abstrahere a phantasmatibus . Ergo. - Antecedens supponitur ex
dictis, et declaratur distinguendo triplicem gradum virtutis
cognoscitivae: scilicet actum corporis, non actum corporis,
et quodammodo sic et quodammodo non. - Consequentia
vero probatur ratione: quia obiectum proportionatur virtuti
cognoscitivae. Et confirmatur distribuendo proportionata
obiecta singulis gradibus cognoscentium.
IV. Nota quod maxima illa: Obiectum proportionatur
virtuti cognoscitivae, absque dubio tenet .quoad cognitionem et elevationem a materia, quidquid obici possit de
aliis conditionibus. Impossibile namque est quod vis corporea possit in aliquid supra corporea elevatum; et rursus,
ut vis incorporea sit naturaliter obligata ad corporea. Et
propterea intellectus noster, medio modo se habens, ad
medio modo se habentia, ut ad propria obiecta, se extendit.
V. Sed occurrit dubitatio hic: quia falsum Yidetur quod
assumptum est et habetur in littera, quod scilicet considerare naturam existentem in hac materia, non prout est in
hoc, est abstrahere a phantasmatibus . Angeli in primis intelligunt quandoque quod quid est alicuius rei materialis,
non intelligendo ipsum ut in hoc: et tamen non abstrahunt.
Nos quoque, si vera esset opinio Platonis, nihilominus intelligeremus quod quid erat esse hominis, non intelligendo
hunc vel illum : et tamen non abstraheremus. Ergo.
VI. Ad hoc dicitur quod dictum illud est verissimum,
modo sane intelligatur, scilicet per se primo. Angeli, ut in
littera dicitur, non cognoscunt materialia per se primo, sed
res separatas a materia; et in illis illarumque connaturalibus
speciebus materialia percipiunt. Nostri quoque acies intellectus, si vera est Platonis opinio, ad quidditates separatas,
scilicet per se hominem et per se bovem, primo terminatur;
et non ad naturam existentem in Socrate non prout est in
Socrate.
Unde in littera utraque obiectio excluditur: prima, cum
obiectum proprium intellectui Angelice datur; secunda, cum
Platonis opinio refertur *. De cuius opinione tria refert.
Primum, ex parte animae: quod naturam intellectus, non
modum essendi consideravit. Secundum, ex parte obiecti :
quod propterea posuit obiectum res separatas et immate-

Cf. num. m.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS II

* Qu.
4

LXXV,

art.

* Cf. Part. III, qu.

LXII,

art. r, 3, 4

riales; et sic actus intellectus nostri, apud eum, primo terminatur ad ideas. Tertium, ex parte modi, de quo est quaestio : scilicet quod non abstrahendo, sed potius abstracta
participando, intelligimus.
VII. In responsione ad secundum, esset quaestio: An
materia sit pars quidditatis rei naturalis. Sed quia hoc ad
quaestionem hanc nihil refert, et alib * tractatum est, ideo
transeo.
VIII. In responsione ad quartum, difficile occurrit dubium: An illuminatio intellectus agentis supr phantasmata
ruiquid positivum ponat in eis.
Quibusdam enim videtur quod sic, per haec verba litterae. Aiunt namque phantasmata suscipere quandam intentionalem virtutem per modum fluentis, qua redduntur
formaliter habilia ad abstractonem. - Et confirmatur hoc.
Qua regulariter est, apud s. Thomam *, quod instrumentum impotens ad principalem effectum, sumit a prncipali
agente intentionem, qua instrumentaliter possit in illum:
constat autem phantasma se habere ad intellectum agentem
ut instrumentum, etc.
Aliis vero vdetur hoc impossibile. Qua vis illa aut est
de ordne materalum, aut immaterialium. Si materialum,
ergo erit haec et particularizara ut phantasma: non ergo
ert propterea phantasma habilius. Si immaterialis, ergo non
erit subiective in phantasa: qua quidquid est ibi subiective,
est partcularizatum ut ipsa, cum unumquodque recipiatur
per modum recipientis.
IX. Mihi autem, non propter has rationes, sed propter
rerum ordinem, et litterae verba diligentius perspecta, videtur quod illuminatio ista nullam rem addendo habltet.
Ad cuius evidentiam, sciendum est quod, ut in littera dici~
tur, pars sensitiva tria sortitur gradatim ex coniunctione ad
intellectum: primo, redditur virtuosior; secundo, habilis ad
abstractonem; tertio, ab ea abstrahitur species intelligibilis.
Et primum quidem convenir ipsis viribus seu potentiis
sensitivis ex hoc, quod naturaliter connatae sunt cum intellectivo ; quemadmodum vegetativum redditur virtuosius
ex coniunctione ad sensitivum. Unde vegetativum in aniri:trui generar carnem, et sensitivum in homine potest particularia conferre.

333

Secundum vero, qua naturae ordo exposcit ut, si natura

naturae et poten tia potentiae coniuncta vigoratur, quod
multo magis actus actui coniunctus vigoretur; idcirco hoc
ex actilali assistentia phantasiae in ministrando intellectui
agenti, sortitur. Phantasmata enim habilia fieri et esse ad
hoc ut abstrahatur species ab eis, nihil aliud est quam ipsa
fieri et esse in summo spiritualitatis gradu citra intelligibilem ordinem. Et hoc convenir eis cum ordinata sunt actua'liter et summe disposita ut cooperentur intellectui agenti.
Hoc autem est cum intellectus agens convertitur super ea,
illuminando ea non formaliter sed obiective, sicut colores
illuminantur. Phantasia ergo existente in actu secundo, et
ordinando rite sua phantasmata, intellectus agens assistit
illis et fit illis propinquus, immo conrunctus coniunctione
qua lumen coniungitur colori; et sic illuminantur phantasmata obiective *; et hac obiectiva illuminatione attingunt
summum spiritualitatis gradum, et sic redduntur et sunt
habilia ut ex eis species intelligibilis abstrahatur.
Quod est tertium nter ea quae assequitur pars sensitiva.
Quae abstractio nihil aliud in productione speciei est, quam
uti ipsis phantasmatibus quoad naturam repraesentatam, et
non quoad individuruia *.
X. Sic autem esse et secundum veritatem, et apud s.Thomam, non est difficile videre. Secundum veritatem qudem,
qua ordo rerum exigt ut supremum infimi attingat infimum supremi *; ac per hoc natura sensitiva, in sui supremo,
cog1tat1va

actu, pervemat
a d summun1 sp1ntua
. . 11.
1'd est 111
1n
tatis et acturuitatis gradum, cum latitudine tamen quadam,
infra ordinem intellectualium.- Et confirmatur: quia natura
horret superflua, nec superaddit intentiones his quae possunt per. ipsas res perfici. humo hoc est addere intentiones
intentionibus: quia phantasmata ipsa intentiones sunt.
Secundum mentem vero s. Thomae apparet, quoniam,
docens illustrari phantasmata, dicit hoc esse quemadmodum
pars sensitiva vigoratur ex coniunctione ad intellectum: ubi
constat nihil aliud superaddi, etc. - Nec obstat regula de
nstrumentruibus agentibus * Quoniam de secretis his, ut
possumus, loquimur: non enim est ibi proprie instrumentum, cum phantasma, ut supra * dixit, non tam est causa
speciei quam causae materia.

* Cf. qu. LXXIX,

art. 3, Comment.
num. rx.

* Cf. Comment.
Caiet. in III de
Anima,; cap. n.

* Cf. Dionys. de
Div. Nom., cap.
vn.- s. Th. Iect.
rv.

"" Cf. num. vru.

" Qu.
art. 6.

LXXXIV,

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM SPECIES INTELLIGIBILES A PHANTASMATIBUS ABSTRACTAE, SE HABEANT
AD INTELLECTUM NOSTRUM SICUT ID QUOD INTELLIGITUR
II Cont. Gent., cap. Lxxv; IV, cap. xt; De Verit., qu. x, art. g; De Spirit. Creat., art. g, ad 6;
Compend. Theol., cap. LXXXV; III de Anima, !ect. vm.

D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

species intelligibiles a phantasmatibus
abstractae, se habeant a. ad intellectum
,,._.....,L-"""nostrum sicut id quod intelligitur. Intellectum enim in actu est in intelligente : qua intellectum in actu est ~ ipse intellectus in actu. Sed
nihil de re intellecta est in intellectu actu intelligente, nisi species intelligibilis abstracta. Ergo
huiusmodi species est ipsum intellectum in actu.
2. PRAETEREA, intellectum in actu oportet in
aliquo esse : alioquin nihil esset. Sed non est
in re quae est extra animam: qua, cum res Y
extra animam sit materialis, nihil quod est in ea,
potest esse intellectum in actu. Relinquitur ergo
quod intellectum in actu sit in intellectu. Et ita
nihil est aliud quam species intelligibilis praedicta.
CJ.j intelligibiles ... habeant.- intelligbls a phantasmatibus abstracta se habeat codices.
~) in intelligente .. est. - Om. ACDE.

3. PRAETEREA, Philosophus dicit, in I Periherm.*,

quod JJoces sunt notae earum quae Slf:nl in anima
passionum. Sed voces significant res intellectas: id
enim voce significamus quod intelligimus. Ergo
ipsae passiones animae, scilicet species intelligibiles, sunt ea quae intelliguntur in actu.
SED CONTRA, species intelligibilis se habet ad
intellectum , sicut species sensibilis ad sensum.
Sed species sensibilis non est llud quod sentitur,
sed magis id quo sensus sentit. Ergo species intelligibilis non est quod intelligitur actu a, sed id
quo intelligit intellectus.
RESPONDEO DICENDUM quod quidam posuerunt
quod vires cognoscitivae s quae sunt in no bis,
nihil cognoscunt nisi proprias passiones ; puta
quod sensus non sentit nisi passionem sui organi.
Et secundum hoc, intellectus nihil intelligit ms1
y) res. - quae est addunt Pab.
o) actu. - Om. Pab.
s) cognosctivae. - Post in nobis ponunt Pab.

* Did. lib. nnic.,

cap. r, n..-2.S. Th. lect. n.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS II

significatur. Unde ratio quam significat nomen,
est '1' definitio ; et enuntiatio significat compositionem et divisionem intellectus. Non ergo voces

335

significant ipsas species intelligibiles; sed ea quae

intellectus sibi format ad iudicandum de rebus
exterioribus.

rp) est.- et ADE, om. C.

Commentaria Cardinalis Caietani

ITULus clarissimus est, si notetur attente ly quod inut distinguitur contra quo intelligitur. Et
est sermo de intellectione directa : propter hanc enim est
quaestio.
In corpore duo facit: primo, tractat opinionem affirmativam, impugnando illam ; secundo, respondet quaesito.
II. Quoad primum, duo. Primo, refertur opinio in communi, et in speciali. In communi quidem: qua nulla vis
nostra perceptiva cognoscit nisi suam passionem. In speciali
vero : qua intellectus non intelligit nisi speciem intelligibilem, et sic ipsa est id quod directe et primo intelligitur.
Secundo, impugnatur dupliciter. Primo, quia sequeretur
quod scientia non esset de rebus extra. Et declaratur sequela
ex simili apud Platonicos. - Secundo, qua omnia quae videntur essent vera, etiam contradictoria. Et probatur sequela: quia res visa non esset nisi passio videntis. Omnia
patent in littera.
III. Quoad secundum, ponuntur tres conclusiones pro
evacuatione huius materiae. Prima est: Species intelligibilis
est quo intellectus intelligit. - Secunda est: Species intelligibilis est quod secundario intellectus intelligit. - Tertia
est: Res cuius species intelligibilis est similitudo, est quod
primo intellectus intelligit.

Prima probatur sic. Intelligere est actio immanens: ergo

fit secundum aliquam formam: ergo secundum similitudinem obiecti. - Antecedens probatur ex IX Metaphys., distinguendo duplicem actionem. - Prima consequentia relinquitur per se nota de u traque actione: quia commune est
omni agenti agere secundum quod est actu, et, ut dicitur
UI Physic., text. xvrr *, semper aestimabitur species mover e. - Secunda vero probatur ex proportionali simlitudine
nter actionem immanentem et transeuntem.
IV. Secunda vero conclusio probatur ex eo quod intellectus est potentia reflexiva super seipsum, ac per hoc super
ea quae in ipso sunt. Immo prius reflectitur, ordine generationis, super speciem, et ultimo super se. Sed ordine intentionis et causalitatis, primo reflexio est super se: quia enim
est super se reflexiva potentia, ideo etiam super sua. Et
eadem est reflexio super sua et se, eo modo quo est eadem
generatio animalis et hominis. Ita quod, sicut et prius generatur animal quam homo, et tandem unico actu numero
simul generatur Socrates animal et horno existens; ita prius
reflectimur super speciem intelligibilem, et tandem simul
eodem actu intemgimus intellectum perfectum specie ut
materiam forma, al;[t potius potentiam proprio actu. Et
idem est iudicium de specie et actu intelligendi: illa .enim
est ut potentia respectu actus secundi.
V. Tertia autem conclusio simul cum prima probatur
ex auctoritate Aristotelis, ex dictis antiquorum manifestata.
Duo ponebant antiqui : obiectum, scilicet terram extra; et
principium, scilicet terram intus. In.uno reprehenduntur ab
Aristotele, scilicet in terra interiori, non omnino, sed quoad
modum essendi, quia non terra, sed terrae species est in
anima. Restat ergo obiectum, idest id quod cognoscitur,
esse rem extr, et speciem illius esse principium intelligendi
1llam: quod est prima e et tertiae conclusionis sententia.

T telligitur,

" Cap. rr, n. 6. -

S. Th. lect. rv.

VI. In responsione ad primum et secundum, esset tractanda materia de Intellectu in actu et lntellecto in actu.
Sed ne idem pluries repetatur, in Commentariis librorum
de Anima * vide diffuse: vel fiet quaestio specialis.
VII. In responsione ad tertium, tria occurrunt. Primo,
notandum quod hic fundat s. Thomas distinctionem verbi
a specie intelligibili super testimonio parts sensitivae. Quidquid enim perfectionis invenitur in inferioribus dispersum,
totum unitum eminentius praeinvenitur in superiori ordine.
Et propterea, cum sensitiva pars perficiatur dupliciter, scilicet secundum immutationem ab obiecto, et secundum
formationem a seipsa; pars intellectiva cui primum, quod
alicuius imperfectionis est, non repugnat, secundum consequenter sibi vindicat. Id autem quod intellectus in se
format, verbum dicitur in prima operatione; et in secunda
compositio et divisio, etc.
VIII. Secund, occurit dubium, qua hoc in loco expresse dicitur quod sensus exterior secundum solam immutationem ab obiecto operatur; et consequenter pure
passive sensus videtur sentire. Cuius oppositum detei:minatum est *
IX. Tertio, occurrit dubium circa principale intentum:
qua ex hac responsione non. satisfit difficultati tactae in
argumento. Qua licet ex hac responsione evadatur quod
voces non significent species intelligibiles, non tamen evaditur quin significent istas conceptiones sen formationes:
immo hoc asseritur. Et si ita est, cum istae sint animae
passiones et entia in anima, sequitur quod id quod primo
intelligitur et significatur vocibus etc., est res in anima;
et consequenter scientia non primo est de rebus extra.
Et sic redit oppositum determinationis factae in corpore
articuli.
X. Ad primam dubitationem * facillime patet ex littera
responsio. Non enim ibi dicitur quod aliqua pars sensitiva
perficiatur sola immutatione, sed dicitur quod operatur secundum solam immutationem: ubi manifeste praeter immutationem operatio ponitur. Est igitur differentia non in
operando active, vel passive; sed in operando secundum
solam formam quae producitur ab extra, et secundum formam quam ipsamet virtus sensitiva sibi ipsi parit.
XI. Ad secundum autem dubium * dicitur quod ex ultimis verbis litterae apparet responsio. Tan- enim species
intelligibiles, quam conceptiones formatae, possunt dupliciter sumi. Uno modo, secundum quod res sunt quaedam
in anima: et sic de neutris est scientia nisi reflexa. Alo
modo, secundum quod sunt rerum imagines aut intentiones: et sic nter eas haec est differentia, quod species ut
imagines, sunt quibus intellectus intelligit, ut in corpore
dictum est; "onceptiones autem ut intentiones, sunt quas
intelligit. Et hoc ideo , qua species praesentat intellectui
rem ut comprincipium intelligendi; conceptus autem praesentat illam obiective. Significari autem et sciri res extra
primo, et conceptiones non ut res, sed ut intentiones sunt
rerum extra, dem est: qua dem est m o tus anima e in imaginem ut imago est, et in rem, ut dicitur in de Memoria
et Reminiscentia *.

* Comm. Caiet.
lib. III, cap. v.

* Qu. LXXXII, art.

4, Comment. n.

m.

* Cf. num. vrn.

* Cf. num. Ix.

' Cap. 1.
lect. m.

S. Th.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS III

intentione universalitatis. Et cum intentio universalitatis v, ut scilicet unum et idem habeat habitudinem ad multa, proveniat ex abstractione intellectus , oportet quod secundum hunc modum
Cap. r, n.s.- universale sit posterius. Unde in I de Anima *
S. Th. lect. r.
dicitur quod animal universale aut nihil est, aut
posterius est ~. Sed secundum Platonem, qui posuit
universalia subsistentia, secundum hanc considerationem universale esset prius quam particularia,
o
quae o secundum eum non sunt nisi per participationem universalium subsistentium, quae dicuntur
* Cf. qu. Lxxxrv, ideae *. - Alio
modo potest considerari quantum
art. r.
ad ipsam naturam, scilicet animalitatis vel humanitatis, prout invenitur in particularibus. Et sic
dicendum est quod duplex est ordo naturae. Unus
secundum viam generationis et temporis: secundum quam viam, ea quae sunt imperfecta et in
potentia, sunt priora. Et hoc modo magis commtme est prius secundum naturam: quod apparet
manifeste in generatione hominis et animalis; nam
prius generatur animal quam hamo, ut dicitur in
*Lib. II, cap. m. libro de Generat. Animal. * Alius est ordo p erfectionis, sive intentionis naturae ; sicut actus simpliciter est prius secundum naturam quam po D. I02I.
tentia, et perfectum prius quam imperfectum *.
Et per hunc modum, minus commune est prius
secundum naturam quam magis commune, ut
horno quam animal: naturae enim intentio non
sistit in generatione animalis, sed intendit generare
hominem.
AD SECUNDUM DICENDUM quod universale magis
commune comparatur ad minus commune ut 7t
totum et ut pars. Ut totum quidem, secundum
quod in magis universali non solum continetur in
* D. 969.
poten tia minus universal e, sed etiam ala *; ut sub
animali non solum horno, sed etiam equus. Ut
pars autem, secundum quod minus commune con-
tinet in sui ratione non solum magis commune,
sed etiam ala; ut hamo non solum animal, sed
etiam rationale. Sic igitur animal consideratum in
se, prius est .in nostra cognitione quam horno ;
sed horno est prius in nostra cognitione quam
quod animal sit pars rationis eius.
AD TERTIUM DICENDUM quod pars aliqua dupli1) Et cum intentio universalitatis. - O m. BD, t ante proveniat

addunt cum (et cum sD) hoc.

~)

est. - Om.

citer potest cognosci. Uno modo absolute, secun- .

dum quod in se est: et sic nihil prohibet prius
cognoscere partes quam totum, ut lapides quam
domum. Alo modo, secundum quod sunt partes
huius totius: et sic necesse est quod prius cognoscamus totum quam partes; prius enim cognoscimus domum quadam confusa cognitione, quam
distinguamus singulas partes eius. Sic igitur dicendum est quod definientia, absolute considerata,
sunt prius nota quam definitum: alioquin non notificaretur definitum per ea. Sed secundum quod
sunt partes definitionis, sic sunt posterius nota:
prius enim cognoscimus hominem quadam confusa cognitione, quam sciamus distinguere omnia
quae sunt de hominis ratione.
AD QUARTUM DICENDUM quod universale, secundum
quod accipitur cum intentione universalitatis, est
quidem quodammodo principium cognoscendi *, D. 75 2
prout intentio universalitatis consequitur modum
intelligendi qui est per abstractionem. Non autem
est necesse quod omne quod est principium cognoscendi, sit principium essendi, ut Plato existimavit*: cum quandoque cognoscamus causam per Cf. loe. cit.
effectum, et substantiam per accidentia. Unde universale sic acceptum, secundum sententiam Aristotelis, non est principium essendi, neque substantia,
ut patet in VII Metaphys. *.-Si autem considere- .S.Th.Ject.xm.
-Did.lib.VI,cap.
mus ipsam naturam generis et speciei prout est xm.
in singularibus, sic quodammodo habet rationem
principii formalis respectu singularium: nam singuiare st propter materiam, ratio autem speciei
sumitur ex forma. Sed natura generis comparatur
ad naturam speciei magis per modum materialis ' D. 670.
principii *: qua natura generis sumitur ab e o quod
est materiale in re, ratio vero speciei ab eo quod
est formal e; si cut ratio animalis a sensitivo, ratio
vero hominis ab intellectivo. Et inde est quod
ultima natura e intentio est ad specem, non autem ad indviduum, neque ad genus: qua forma
_est finis generationis, materia vero est propter
formam. Non autem oportet quod cuiuslibet causae vel principii cognitio sit posterior quoad nos :
cum quandoque cognoscamus per causas sensibiles, effectus ignotos; quandoque autem e converso.
o) qudm particularia, quae. - quia pm"ticularia codices et edi-

tiones a b.

ACEFG.

r.) ut. - et ut

FG.

Commentaria Cardinalis Caietani

rTuLus absolute sumendus est ut acet, nec est arctanEt hoc bene nota, propter quaestiones modernorum de Primo Cognito: de quo vide, si vis, diffusam quaestionem in Commentariis de Ente et Essentia *, ubi contra
euro qui hunc articulum quoad quinque impugnavit, disputatum est. Intelligendus est ergo titulus hic absolute. Et
quoniam intellectui nostro directe non occurrit nisi aut
universalius aut minus universale, consequens est quod
hic quaeritur quid absolute prius cognoscatur ab intellectu,
magis aut minus universale. Dico autem absolute; et non
in tali ordine, puta cognitionis confusae aut distinctae. Et
consequenter hic est quaestio de Primo Cognito,. et hic solvitur.- Nec putes me aut immemorem, aut retractare quod
scripsi in Commentariis: quoniam et illud verum est, scilicet
quod hic non quaeritur nec tractatur de primo cognito in

T dus.

, Prooem., qu.r.

Sc3Il\IAE THEOL.

D.

THmiAE T.

II.

tali ordine, scilicet cognitionis confusae actualis; et hoc

verum est, scilicet quod hic quaeritur de primo cognito
absolute.
IL In corpore quinque sunt: primo, ad bonitatem doctrinae, comparatur cognitio universalis cognitioni singularis;
secundo, universalioris ad minus universale secundum intellectum; tertio, eorundem secundum sensum; quarto, redditur ratio ordinis utriusque; quinto, epilogus dictorum fit.
Quoad primum, conclusio est: Cognitio singularium. est,
quoad nos, prior cognitione universalium. - Probatur: quia
sensitiva est prior intellectiva.
III. Quoad secundum, conclusio est: Notitia universalioris est prior notitia minus universalis. - Probatur. Omne
exiens de potentia ad actum, prius pervenit ad actum incompletum medium. inter potentiam et actum perfectum,
43

338

QUAE STIO LXXXV, ARTIC ULUS III

Et ex hoc duo errores in hoc articulo apparen t. Primus

quam ad actum perfectu m. Sed intellect us est exiens de
quem diximus , scilicet quod nescitur de ordine cogninotitia
est
est
s
perfectu
potentia ad actum: et intellect us actus
. - Secundu s est valde maior : quia
distincta , actus ver o incompl etus et medius est no titia tionis rerum absolute
. Nam, ut patet ex dictis, hinc ita
quaesito
etur
respond
it.non
cognosc
confusa. Ergo prius indistinc te quam distincte
universa le prius cognosc itur quam
Tune ultra: cognosc ere universa lius distincte, est cognosc ere habemu s quod minus
e converso , diversim ode illa comsicut
le
m.inus cornmun e; cognosc ere vero universa lius indistinc te, magis universa
et parts.
totius
ratione
sub
itur
parando
cognosc
est cognosc ere magis cmnn:m ne; ergo prius
ordine praepos tero. E~ ad
etur
respond
haec
Ad
VIII.
e.
commun
minus
magis commun e quam
negatur quod pari raniens,
inconve
m
adductu
ultimo
Maior est per se nota. - Minor probatu r duplicit er: et hoc
e sit prius cognitum
commun
minus
quod
r
habeatu
tione
secuncognitio
est
ratione, quia cognosc ere aliquid confuse,
inter totum univernotitiae
ardo
i. Nam
dum quid et quodarn .modo in potentia ; et auctorit ate Phi- magis commun
et ordo notitiae
parte,
una
ex
vam
subiecti
partem
et
s
sale
losophi, in I Physic. - Anteced ens vero ulteriori s processu
am ex alia parte,
definitiv
partem
et
e
definibil
totum
nter
sciquia
:
confusae
nis
probatu r, tum ex ratione cognitio
is; sed ille est ordo simplici ter, iste secunlicet in hoc stat, quod cognosc atur aliquid in quo plura non est uniform
pars definitiva non depende t secundu m se
Nam
quid.
dum
appliex
continen tur, sine propria singulor um notitia. Tum
toto definibili, sed tan tu m secundu m q uod
catione huiusmo di cognitio num ad toturn universa le et ad in cognosc i a
possum enim prius perfecte nosse quid est
illius:
totum integrale . Tum, tertio, explima tione huiusmo di co- est pars
um nosse quod animal est pars defipostmod
et
animal,
homine.
et
gnitionu m in toto universa li, puta animali
Pars vero subiecti va simplici ter depende t
IV. Quoad tertium, conclusi o est: Prius secundu m sen- nitiva Pygmae i.
ti tia universa lioris, ut de se patet. Licet
no
a
i
cognosc
in
sum iudicam us magis commun e, quam minus commun e. utrobiqu e praeced at notitiam parts,
totius
cognitio
ergo
potende
exit
sus
Probatu r ratione eadem: quia scilicet sen
et
quamlib notitiam . Sed no titia totius univertia ad actum. Explana tur deinde secundu m duplicem prio- non tamen
it cognitio nem simpliciter parts subiecti vae;
praeven
ritatem, localem et tempora lem. Confirm aturque auctorita te salis
um pars eius est. Et ideo magis hinc
inquant
solum
non
I Physico rum ultima prioritas .
commun ius sit prius notum, quam e conAdverte hic quod, cum dicitur sensum prius cognosc ere habetur quod
cognitio num simplici ter magis attenden enim
ordo
:
verso
est
magis commun e quam minus con1.m.une, exponen dum
prior naturali ter est quam secundu m quid.
non de ipsis commun ibus in seipsis, sed in suis individu is; dus est, et
vero quod primo obiicitur *, similiter negatur Cf. num. vn.
id
IX. Ad
idest cognosc i prius individu um rei magis commun is, quam
non habeatu r quid absolute prius cognosc itur.
individu um minus commun is, ut hoc corpus quam hoc qnod hinc
Ex hoc namque quod docemu r universa lius esse prius
vivum, et hoc animal quam hunc hominem .
li non solum secundu m quid, idest
V. Quoad quartum , redditur ratio secundi et tertii simul: notum minus universa
a universa lioris, sed simplici ter,
subiectiv
pars
est
um
inquant
m
potentia
nter
qua scilicet cognitio indistinc ta media est
(prius notum autem dico
res
talis
um est
et actum. Quod probatu r: quia sciens aliquid indistinc te; idest inquant
ad actum); dicere cogimur
e
potentia
et
onis,
generati
ordine
um.
adhuc est in potentia ut sciat distincti onis principi
lioris, quantum cumque
universa
tia
ti
no
quod
enter
consequ
s
animali
iae,
different
et
Quod manifes tatur exemplo generis
r in ipso clauditu r,
actualite
quod
id
m
perfecta secundu
et rationalis.
commun is. Ac per
minus
nem
cognitio
ad
lis
potentia
est
et
VI. Quoad quin tu m, patet epilogus primi, secundi
commun e non somagis
hoc, naturali ter praecog noscitur
"' Cf. num. n, nr, tertii *.
commun e.
minus
quam
,
absolute
sed
totum,
IV.
VII. Circa hunc processu m occurrit dubium quoad prin- lum ut
dictionis ab
Figurae
aut
tis
Acciden
a
sophism
est
Nec
.
cus,
sophisti
cipale intentum : videtur enim processu s iste
lior;
universa
tur
nomina
quae
rem
ad
ingredi
et peccare secundu m accidens. Ad cuius evidenti am, reco- universa liori
effetiori
_manifes
a
causae
quasi
occulti,
io
declarat
est
sed
lendum est quod, ut in littera dicitur, magis et minus comest notius partibus
lius
universa
quod
enim
hoc
Ex
ctu.
ratione
sub
invicem
ad
ode
mtme possunt compara ri diversim
suis, declarat ur quod res denomin ata universa totius et parts. Nam universa le ut sic est totum, et tninus potestat ivis
rebus denomin atis a minore universa litate.
notior
est
lior
uniuniversa le est eius pars subiecti va; et tamen minus
rectius loqui volumus , cum in littera traditur iste
versale est totum definibile, et universa ius est eius pars Immo, si
magis universalis intelligi tur res ipsa et senomine
definitiva. - Et rursus, universa lius et minus universa le pos- ordo,
ut totum, et non tantum ut totum; et
et
se
cundum
hoad
animal
sunt compara ri ad invicem absolute , puta
. nomine minus universa lis: ut patet in littera, et
minem et e convers o, non consider ando in eis rationem similiter
in responsi onibus argumen torum. Quia ergo res
tur
explana
aliquam cuiuscu mque totius aut parts.
universa lior est naturali ter no bis notior, conata
denomin
Quoniam
it.
consurg
Ex his autem dubitand i ratio merito
est quod simplici ter primum notum nobis sit res
ex processu litterae nihil aliud habetur, nisi quod res prius sequens
universa lissima, puta ens.
ata
denomin
hoc
et
naturali ordine cognosc itur confuse quam distincte :
quod haec ratio, si acuto subiicia tur inadverte
Et
X.
inenter
consequ
ione
proposit
est verissim um. Et sub hac
est pro Primo Cognito *. Ostendi t enim Cf. num. r.
efficax
valde
fertur optime quod totum universa le prius cognosc itur genio,
prius naturali ter obiici intellect ui nostro, quanquam pars eius subiectiv a ut sic; et similiter quod totum universa lius
ex parte obiecti et intellect us, quam minus comdefinibile prius cognosc itur quam pars eius definitiva ut tum est
medium naturali ter es t. Ostendi t etiam quod
qua
mune,
sic. Et utrobiqu e eadem est ratio : quia scilicet cognitio
m ordinem sensuum minister ia non mutant
naturale
hunc
naquae
confusa,
est
totius praeven iens notitiam partium
immo quod ad eum conferu nt, nam in
nt:
turaliter est prior distincta. Sed ex hoc non habetur quid aut impediu
m naturam ordo comprob atur. Ac per
secundu
dem
sensu
le,
absolute sit prius cognitu m, magis an minus universa
intellect us et sensus, naturali s ordo habet
idest res substrat a maiori universa litati an minori: totus hoc, et ex parte
e praeven iat absolute loquend o, non
commun
enim processu s est compara tivus rerum ut vestitae sunt quod magis
Ergo, etc.
ordine.
illo
vel
hoc
in
has intention es, scilicet totius et parts, etc.

33g

QUAES TIO LXXXV , ARTIC ULUS IV

ARTICULUS QUAR TUS

UTRUM POSSIMUS MULTA SIMUL INTELLIGERE
2, qu" 4; I Con t. Gen t., cap.
LVIII, art. 2; II Sen t., dist. m, qu. m, art. 4 ; lll, dist. xrv, art.
De Verit., qu. vru, art. 14; Qu. de Anima, art. r8, ad 5; Quodl. VII, qu. r, art. 2.

Supra, qu. xn, art. ro; qu.

LV;

perfici siD QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod qu:ia impossibile est dem subiectu m
diversa rum
et
generis
possimu s multa simul intelligere. Intel- mul pluribus formis unius
dem corlectus enim est supra tempus. Sed prius specier um: sicut impossibile est quod
diversis coet posteriu s ad tempus pertinen t. Ergo pus secundu m dem simul coloretu r
:figuris. Orones autem
intellectus non intelligit diversa secundu m prius loribus, vel figuretu r diversis
generis, qua sunt
unius
sunt
biles
intelligi
species
et posterius, sed simul.
e; licet res
potentia
ivae
intellect
perfectiones unius
2. PRAETEREA, nihil prohibe t diversas formas
generum .
rum
diverso
non oppositas simul eidem actu inesse, sicut odo- quarum sunt species, sint
intellectus simul
rem et colorem pomo. Sed species intelligibiles Impossibile est ergo quod dem
bilibus, ad
non sunt oppositae. Ergo nihil prohibe t intelle- perficia tur diversis specieb us intelligi
'D. 765.
*.
ctum unum simul fieri in actu seundu m diversas intelligendum diversa in actu
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod ntellectus est
species intelligibiles. Et sic potest multa simul insupra tempus quod est numeru s motus corpora telligere.
m intelligi3. PRAETEREA, nte1~4pul ntelligit aliquod lium rerum. Sed ipsa pluralitas specieru
intelligibim
quanda
totum, ut homine m vel domurn~ Sed in quolibe t bilium causat vicissitudinem
una operatio
toto contine ntur multae partes. Ergo intellectus lium operatio num, secundu m quam
est prior altera. Et hanc vicissitudinem Augusti\
simul multa intelligit.
VIII super Gen.
4 PRAETEREA, non potest cognos~ differentia nus nomina t tempus , cum dicit,
m spiritualem * Cap. xx, xxn.
creatura
movet
Deus
unius ad alterum , nisi simul utrumq ue apprehe n- ad litt. *, quod
per tempus.
Lib. III, cap. datur, ut dicitur in libro de Anima *: et eadem
n, n. 12.- S. Th.
AD SECUNDUM DICENDUM quod non solum oppoSed
atione.
compar
lect. m.
ala
que
ratio est de quacum
e in eodem
intellectus noster cognoscit differentiam et com- sitae formae non possnt esse simul
e eiusdem
paration em unius ex ad alterum. Ergo cognoscit subiecto , sed nec quaecum que forma
patet per *D. rg.
sicut
*:
ae
opposit
sint
non
licet
generis,
multa simul.
* In corpore.
s et figuris.
* Lib. II, cap. x,
SED CON.TRA EST quod dicitur in libro Tapie. *, exempl um inductu m * de coloribu
n.
ntelpossunt
partes
quod
M
AD TERTIUM DICENDU
quod intelligere est unum salum, scire vera multa.
dupliciter. Uno modo, sub quadam confusione,
ligi
quidem
us
ntellect
quod
RESPONDED DlCENDUM
per unam
potest multa intelligere per modum unius, non prout sunt in toto: et sic cognosc untur
untur. Alo
autem multa per modum multoru m: dico autem formam totius, et sic simul cognosc
quod quaeper modum unius vel multoru m, per unam vel modo, cognitione distincta, secundu m
et sic non
:
speciem
suam
per
itur
cognosc
~
lbet
plures species intelligibiles. N am modus cuiusque
ntur.
actionis consequ itur formam quae est actionis prin- simul intelligu
1
AD QUARTUM DICENDUM quod quando ntellectus
cipium. Quaecu mque ergo intellectus potest inationem unius
telligere sub una specie, simul intelligei"e potest: intelligit differentiam vel compar
tium vel
et inde est .quod Deus omnia simul videt, qua. ad alterum , cognoscit utrumq ue differen
ationis
omnia videt Y per unum, quod est essentia sua. compar atorum sub ratione ipsius compar
s ad 3
it * In resp.
cognosc
quod
*
est
dictum
s
sicut
tiae;
dfferen
vel
Quaecu mque vero intellectus per diversas species
intelligit, non simul intelligit. Et huius rat~o est, partes sub ratione totius.
I.

\~'"'''

ex) et comparationem unius. - unius pe (et F, ad G) comparationem unius ACEFG, unius per comparationem B, unius Pab.
~) cuiusque. - cuiuslibet codices.
y) quia anuda videt. - Omittunt Pab.

o) perfici. - subiici A.
e) simul. - Omittunt Pab.
'() sicut. - sicut etiam B, sicut et

ACEFG.

Comm .entaria Cardin alis Caieta ni

clarus.- In corpore tria: primo, conclusio responsiva; secundo, explanato eius; tertio, probatio illius.
Quoad primum, conclusio est: Intellectus non potest
multa per modum multorum intelligere, sed unius.
Quoad secundum, declaratu r quid sit dicere per modum
unius aut plurium: scilicet per unam~ aut plures species. Et
ratio huius explanationis assignatur : quia modus actionis
consequi tur formam quae est actionis principiu m. Et confirmatur haec explanatio ex intellectionis divinae modo.
Quoad tertium, probatur conclusio explanara. Impossibile est idem subiectum simul perfici pluribus formis eiusdem generis: sed omnes species intelligibiles sunt eiusdem
gneris: ergo, etc. - Maior declaratu r inductive in corpore

ITULUS

respectu colorum et respectu figurarum, etc. - Minor probatur: quia orones sunt perfectiones unius intellectivae potentiae.
II. Circa hoc occurrun t dubia. Primo, circa explanationem: quia non est verum quod idem sit dictu intelligere
multa ut multa, et per multas species; et per modum
r[nius, et per unam speciem. Curo enim ponitur differentia inter hominem et lineam, hoc fit per multas species;
et tamen non cognosci mus tune multa ut n1ulta, sed ut
unum.- Conseque ntia nota. - Antecedens probatur : quia
sensus communi s, qui est virtus long e inferior intellectu ,
ponens differentiam inter album et dulce, discernir simul
per plures species multa ut unum. Ergo. - Et haec ratio

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS IV

'Cf. num. r.

-~<

Cap. 1, 'll. 5 S. Th. lect. n.

* Cf. num. r.

"Metaphys., lib.
VI, cap. vrr, n. 5
-S. Th. lib. VII,
lect. vr.
** Ibid., comrn.
XXIII.

* II Sent., dist.
III,

qu.

VIII.

* Art. 2, Comm.
num. v, vr.

* Cf. num. u.
~

In resp. ad 4

militat tam contra explanationem, quam contra responsionem_ ad tertium.

III. Circa rationem assignatam praefatae explanationis *
dubium quoque est. Quia licet aliquis modus actionis consequatur formam quae est ationis principium, non tamen
omnis ;- et specialiter iste, scilicet per modum unius aut
-multorum. Quamvis enim intensio vel remissio actionis
consequatur quantitatem intensionis formae, ut calefactio
caloris principiantis illam; non tamen est necesse, formis
existentibus multis, actiones plurificari per modum plurium,
cum contingat ex duabus formis et unam actionem provenire, ut patet in actu discernendi apud sensum communem; et piures actiones ad unum tendere, ut patet cum
simul inducens cognoscit praemissam et conclusionem, ut
dicitur in I Poster. *
IV. Circa rationem pro conclusione * dubium occurrit :
tum quia maior videtur falsa, ut patet de speciebus albedinis et nigredinis in eadem parte aeris, ex opposito constitutis albo et nigro secundum situm. - Tum qua illius
probatio , inquit Scotus, in Primo, dist. m, qu. vr, ad tertium, " nihil valet, quia hic tollitur oppositio, quae est ratio
impossibilitatis: rationes enim oppositorum non sunt oppositae in intellectu, ut Aristoteles * et Averroes ** volunt.
Tum quia minor est falsa, ut patet in intellectu angelico : essentia enim sua et aliae species non sunt eiusdem
generis. - Et ex hoc sequitur quod probatio minoris allata
nihil valet. Nam tam essentia angeli quam species intelligibiles sunt perfectiones unius intellectivae potentiae; et
tamen non sunt eiusdem generis.
Tum quia ex hac ratione, si valet, concluditur quod
in intellectu non conservantur unquam actualiter piures
species intelligibiles, quia sunt species eiusdem generis. Et si dicatur quod quando sunt in habitu, non sunt in actu
completo: Contra, inquit Durandus *, formam informare
et ciare esse formaliter, est ipsam esse in actu completo ;
sed hoc habet species intelligibilis conservata; ergo._ Quod
si aliud requiritur ad hoc ut sit in actu simpliciter, exprimatur illud. - Et si dicatur quod est actualiter operari :
absque ratione, immo ridculo se hoc dicitur; qua aliud est
loqui de esse completo formae in se, et aliud de actuali
operatione. Hoc enim est non distinguere nter actum primum et secundum : non enim minus est perfecte figura
aut color in corpore, si causant visionen1 sui actualiter,
quam si non.
V. Ad evidentiam horum, recolenda sunt quae superius
in qu. LVIII* dicta sunt, quae applicando his, facile liquet
quid ad multa horum dicendum sit. Est enim sermo praesens de speciebus intelligibiiibus ut sic, eiusdem ordinis, et
absolute. De bis enim hoc modo verificatur quod idem est
dictu per modum unius intelligibilis ut sic, et per unam
speciem; et per modum plurium, et per piures species.
Quoniam piures species intelligibiles ut sic, non habentes
ordinem ad invicem, et absoiute sumptae, de necessitate
ponunt plura intelligibiiia ut sic, et unitas unitatem: nec
oppositum potest intelligi a percipientibus terminas.
Unde non obstat discern quandoque inter diversa per
piures species *: _quia tune non sunt piures species absolute,
sed ut sunt quasi partes tertiae speciei, guae repraesentat
differentiam inter illa. Propter quod in littera * dicitur esse
idem iudicium de cognitione partium in toto, et diversorum in diversitate. Non negatur ergo quandoque concurrere simui piures species ad intelligendum quomodolibet,
sed absolute et simpliciter: ut uniuntur autem ad unum

aliud praesentandum, non negamus. Nec oportuit haec in

littera explicari: quia absolute prolatus sermo absolute quoque interpretandus est.
VI. Et ex hoc patet responsio ad secundam obiectionem *: quoniam multas species ad un u m obiectum concur- * Cf. num. m.
rentes ut sic, non multas sed unam dixerim, quia vim unius
habent. Unde sive una intellectio, sive plures simul, ex piuribus speciebus ut ad unum sunt intelligibile ordinatae,
proveniat, semper modus actionis modum formae seguitur:
qua forma se habente ut una, sequitur actio per modmn
unius ; et se habente forma ut pluribus absolute, sequuntur actiones per modum plurium.
VII. Ad obiecta autem tertio loco contra rationem pro
conclusione*, dicitur notando quod, quia tam sensum quam * Cf. num. rv.
intellectum contingit dupliciter pati a sensibili aut intelligibili, scilicet ut quandam rem, et ut sensum vel intellectum (patitur autem ut res est, recipiendo realiter, se u
inhaesive, simiiitudinem rei sensibilis aut intelligibilis; patitur ver o ut sen sus vel intellectus, recipiendo obiectum
non ut causam, sed ut obiectum est, obiective specificans
ipsum); qua sic, inquam, est, ideo species intelligibilis potest dupliciter considerari, scilicet ut res, et ut intelligibilis;
sen in genere est rei. ut sic, et in genere intelligibili ut sic.
Et si de eis ut res sunt sermo est, in actu sunt suo quando
actualiter informant intellectum ut res esr. Si vero in genere intelligibili considerentur, actu tune- simpliciter sunt,
quando intellectum, ut intellectus est, actualiter informant:
quod patet non accidere nisi cum actu intellectus intelligit; in tali enim pati consistit sen tire et intelligere. Et quia
formalis est sermo omnis philosophicus, idcirco in genere
intelligibili omnia sumenda hic sunt, ubi intelligendi modum venamur.
VIII. Ad obiectionem ergo de specieb_us sensibilibus in
medio, dicitur quod non sunt in actu completo ut sensir biles sunt, ut patet in III de Anima in calce*: 'species enim *Cap. xn, n. y.sensibiles nunquam sunt in actu nisi in sensu in actu. - S. Th. lect. xvrr.
Ad Scotum dicitur, ex responsione ad secundum in littera,
quod non oppositio, sed unigeneitas specierum prohibet
illas esse simul in actu in eodem indivisibili.
Ad obiecta autem contra minorem et eius probationem,
dicitur quod non est eadem ratio de speciebus mtellectus
nostri pro statu isto, et de speciebus angelorum : quoniam
omnes rostrae sunt eiusdem ordinis, non autem angelicae. Et cum dicitur, Ergo non sumitur units generica speerum ex unitate potentiae intellectivae, ut in littera dicitur :
- respondetur negando sequelam, et dicen do quod et species
naturales eiusdem ordinis, et subordinatae, sunt unius gelieris propter unitatem potentiae. Sed tamen species subordinaras non inconvenit simul actuare, ut patet in augelis: qua se habent ut commune et proprium, et consequenter non habent rationem multorum absolute. Species
vero eiusdem ordinis est impossibile: quia haberrt rationem
multorum actuum unius secundum idem, eodem modo et
simul. Et quamvis essentia angeli et species sint diversomm generum in esse reali, sunt tamen eiusdem generis in
esse intelligibili.
Ad ultimo vero obiecta iam patet responsio ex dictis :
quia scilicet noster sermo est de his intentionibus rerum
non in esse reali, sed in esse intelligibili, in quo non esse
actu eas patet ex dictis *. Unde non fugimus de actu primo ~ Cf. num. vH.
ad secundum; sed naturas talium entium penetrando, quid
genus intelligibile habeat, penes quid eius actualitas attendatur, discutimus et docemus.

QUAE STIO LXXXV, ARTI CULU S VI

Oomm entar ia Oardi nalis Oaiet ani
art.

~Qu. LXVIII,

4, Comment .

clarus ex superiu s dictis in quaesti one de Angelis *: ex quibus totus iste articulu s clarus etiam redditu r.
In corpore una conclusio respons iva: Intellec tus noster
intelligit compo nenda et dividen do. - Probat ur simul ex ratione, ex proport ionalita te, ex diversitate, ex discurs u: haec
enim omnia membr a tangun tur simul in hac probati one.
Ratio radicalis est, quia intellec tus nos ter proced it de
potenti a ad actum; idest, natus est natural iter exire de potentia essentiali ad actum primum natural em. - Ex hoc
namqu e oritur quod intellec tus noster propor tionale m habet
similitu dinem cum rebus generab ilibus; ut sicut haec non
statim, sed successive suam assequu ntur perfect ionem, ita
intellectus, etc.- Confirm aturque hoc ex differentia in ter intellectu m angelic um divinum que et nostrun1.. Uterqu e siquidem ille proport ionalis est rebus incorru ptibilib us ut
sic, quae statim sunt id quod sunt: et sic intellig unt statim
totum simpliciter, etc. - Et declara tur, quarto: qua pars
rationis est intelligere compo nenda et dividendo, et intelligere discurr endo.
II. Sed est circa praedictum. process um dubium : quia
ex ratione potenti ae praedic tae non videtur sequi intentu m.
Nam aut intendi t quod intellec tus sit similis generab ilibus
quoad modum acquire ndi singulas perfect iones; aut quoad
success ionem earum; aut quoad compositionem. earum. Si
primo modo, sequere tur quod intellec tus non natural iter
perfi.ceretur in instanti, sed successive: quod est falsum. Si secund o modo, nihil aliud sequitu r nisi quod intellec tus
acquiri t suas perfecti ones unam post alian1.: quod non est
discurrere, nec compon ere aut dividere, ut patet. - Tertio
vero modo est manifes te falsum.
Commu nis quoque ratio dubitan di secund um quemcu mque modum est: quia ex hoc quod intellectus noster exit
de potenti a ad actum, nihil aliud sequitu r nisi quod non
habet inditam suam perfect ionem; et non quod tali aut
tali modo acquira t.
III. Ad hoc brevite r .dicitur, ordine retrogr ado, quod ex

ITULUS

hoc quod aliquid est natural iter in potenti a essentiali ad

aliquam perfect ionem, habet quod natural iter non acquira t
illam perfecte statim , sed successive; diversimode tamen
iuxta naturas perfect ionum et perfectibilium. Et hoc patet
inducti ve tam in potenti a respect u perfectionis substan tialis, quam quantit ativae et qualitativae. Unde etiam. lumen
non acquiri tur nisi medio motu locali, existente subiecto
in potenti a essentiali. Unde hic modus perficiendi passive
est qui sequitu r ex potenti a essenti ali, et est intentu s in
littera: ita quod intendi t quod ex hoc quod intellec tus noster est in poten tia essentiali, similis est generab ilibus quoad
modum acquire ndi singula s suas perfect iones comple tas.
Et cum dicitur, Ergo intellec tui repugn at perfi.ci in instanti: - respond etur quod intellec tui licet non repugn et recipere et intellig ere in instanti , repugn at tamen natural imodo quo perfi.ci natural iter debet, quod suam comple tam
perfect ionem in instanti natural iter assequa tur. Ubi nota
duo. Primo quod, quamvi s haec duo mutuo se inferan t,
intellec tum ut rem, et intellec tum ut intellec tum esse in
actu primo; in propos ito tamen sermo est de intellec tu
ut intellec tus est, respect u suae perfectionis quae est intellectum ut intellec tum est. Secund o, quod intellec tus non
compar atur hic ad omnia aut plura intellec ta simul vel
successive; sed ad unumq uodque intellec tum perfect e, idest
secund um se et omnia quae virtuali ter in eo claudun tur;
ita quod quiddit as et passion es et accidentia et cetera eius
non nisi unius intellecti loco compu tantur. Et sic ex hoc
quod intellec tus noster ut intellec tus est, est in potenti a
pura, habet quod intellec tum perfect um bovis vel leonis
non simul acquirat, idest appreh endat -actu, sed successive
totum illud apprehe ndat.
Haec autem successio nihil aliud est quam compon ere
primo appreh ensum, puta quiddit atem, cum. reliquo , puta
passion em, et hanc cum alia, etc. Ergo. Oporte t enim successionem diversim ode, secund um diversit atem n1.ateriae
subiectae, ponere.

ARTICULUS SEXTUS
UTRU M INTEL LECTU S POSSI T ESSE FALSU S
v, art. I, ad 7; I Cont. Gent., cap. Lix; III, cap. cvnr;
Supra, qu. xvn, art. 3; qu. LVIII, art. 5; 1 Sent., dist. XIX, qu.
lect. xr; VI Nletaphys., lect. IV; IX, lect. IX.
Anima,
de
IIl
m;
lect.
.,
Perihenn
1
2;
I
art.
I,
qu.
De Verit,

S. Th. lect. IV.

-Did.lib. V, cap.
IV, ll.l.
11.

* Qu. LXXIX.

" Vers.

2:2.

Qu. xxxn.

Lib. III, ca>. x,

num. 4. - S. Th.
]ect. xv.

REsPONDEO DICENDUM quod Philos ophus , in III de

Anima *, comparat, quant um ad hoc ~, intellectum
sensui. Sensus enim circa propri um obiect um non
decipitur, sicut visus circa colore m; nisi forte per
accidens, ex imped iment o circa organ um contingente, sicut cum gustus febrientium Y dulcia iudicat amara , propte r hoc quod lingua malis humo comm unia
ribus est repleta. Circa sensibilia vero
3 de magni tucando
diiudi
in
sicut
,
sensus
decipitur
dine vel figura; ut cum iudicat solem esse pedale m,
qt tamen est maior terra. Et multo magis decipitur
circa sensibilia per accidens; ut cum iudicat fel
esse mel, propte r coloris simili tudine m.- Et huius
ratio est in evidenti. Quiq. ad propri um obiectum
unaqu aeque potent ia per se ordinatur, secun dum
quod ipsa s. Quae autem sunt huiusmodi, sempe r
eodem modo se haben t. Unde manen te potentia,
non deficit eius iudici um circa propri um obiectum.

D SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtu r quod

intellectus possit esse falsus. Dicit enim
Philosophus, in VI Metaphys. *, quod
verum et jalsum sunt in mente. Mens
autem et intellectus dem sunt "', ut supra* dictum
est. Ergo falsitas est in intellectu.
2. PRAETEREA, opinio et ratiocinatio ad intelle
ctum pertinent. Sed in utraqu e istaru m inveni tur
falsitas. Ergo potest esse falsitas in intellectu.
3. PRAETEREA, pecca tum in parte intellectiva
est. Sed pecca tum cum falsitate est: errant enim
qui operantur malum , ut dicitur Prov. XIV *. Ergo
falsitas potest esse in intellectu.
SED CONTRA EST quod dicit Augustinus, in libro
Octoginta trium Quaest. *, quod omnis qui fallitur, id in quo jallitu r non intelligit. Et Philosophus dicit, in libro de Anim i *, quod intellectus
semper est re etus.

_ _

----

--~-----------------

"-') et intellectus dem sunt. -f est intellectus codices et a. - Pro

falsitas est, falsitas potest esse ID.
(.
') hoc. - oliqid F.

y) jeb1ientium. - febricita ntium AB.

o) in diiudicando. - in iudicando DG, iudicando Pab.

) ip. - '" oddnn BD.

Cap. VI, n. 7S. Th. leer. XI.

 D. 752.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS VI

Obiectum autem proprium intellectus est quid- de:finitio circuli de triangulo , vel dum aliqua deditas re *. Unde circa quidditatem re, per se lo- finitio in seipsa est ~ falsa, implicans compositioquendo, intellectus non fallitur. Sed circa ea quae nem impossibilium, ut si accipiatur hoc ut de:ficircu~sentiam vel quidditatem, intelle- nitio alicuius rei, ani1nal rationale alatwn 'Yl, Unde
ctus potest fall, Clum unum ordinat ad aliud, vel in rebus simplicibus, in quarum de:finitionibus
componenda vel di:vtdtndo vel etiam ratiocinan- compositio intervenire non potest, non possumus
6
do. Et propter hoc etiam circa i11as propositio- decipi; sed de:ficimus in totaliter non attingendo ,
nes errare non potest, quae statim cognoscuntur sicut dicitur in IX Metaphys. *
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod falsitatem dicit
cognita terminorum quidditate, sicut accidit circa
prima principia: ex quibus etiam accidit infalli- esse Philosophus ' in mente secundum composibilitas veritatis, secundum certitudinem scientiae, tionem et divisionem. Et similiter dicendum est
circa conclusiones. - Per accidens tamen contin- ad secundum, de opinione et ratiocinatione. Et ad
git intellectum decipi circa quod quid est in re- tertium, de errore peccantium, qui consistit in apbus compositis; non ex parte organi, qua intel- plicatione ad appetibile. - Sed in absoluta consilectus non est virtus utens organo; sed ex parte deratione quidditatis rei, et eorum quae per eam
compositionis intervenientis circa definitionem, cognoscuntur, intellectus nunq uam decipitur. Et
dum vel definitio unius rei est falsa de ala, sicut sic loquuntur auctoritates in contrarium inductae ".
t;) in seipsa est. - est in se Pab. - Pro impossibilium, incompossibilium D.
1) alatum. - inanimatum ed. a.

1j

' S. Th. lect. XI.

- Did. lib. VIII,
cap. x, n. 4, s--

6) non attingendo. - intelligendo et non attingendo B, (non sD)

intelligendo sive attingendo D.
t) falsitatem dicit esse Philosophus. -fa/sitas dicitw esse Pab.
x) inductae. - int1oductae ABCDE.

Com.rnentaria Cardinalis Caietani

'nmus clarus. - In corpore sunt duae conclusiones requaesito. Prima: Intellectus circa quod quid
est non fallitur, nisi per accidens.-Secunda: Intellectns circa
ea quae circumdant quidditatem, potest falli componendo,
dividendo vel ratiocinando.
Has conclusiones probat dupliciter: primo, similitudine
super Aristotelis auctoritate innixa; secundo, ratione probante in communi intentum, tam in hoc quam in simili.
Unde quatuor in corpore articuli facit.
II. Primo, proponitur similitudo. Et dicitur quod, apud
Aristotelem, ntellectus est similis sensui quoad veritateq1
et faisitatem indicii.
Secundo, narrantnr duo vel tria de sensu. Primum,
quod respectu proprii obiecti est verus per se. - Secundum,
quod implicite insinuatum iam est, est quod per accidens
respectu proprii obiecti est falsus. Tale accidens est indispositio organi, etc.- Tertium est, quod respectu sensibilium
cornmunium et per accidens fallitnr, ut patet.
Tertio, assignatur ratio universalis, et communis sensui
et intellectui: et est qua ordo potentiae ad proprium obie.,
ctum semper- eodem modo se habet. Probatur: quia convenit potentiae secundum quod ipsa. - Et potes syllogizare
sic. Potentia semper eodem modo se habet, ipsa manente,
ad proprium obiectum: ergo nunquam ab e o deficit: ei:
consequenter non fallitur circa illud, cum falli in defectu
consistat. Consequentia nota. Et antecedens probatur: quia
potentia per se et secundum quod ipsa, ordinatur ad proprium obiectum; ergo semper eodem modo. Et tenet sequela: quia secundum quod ipsum infert necessarium et
sempiternum, ut patet in I Poster. *
III. Quarto, applicatur similitudo et ratio ad intellectum;
et totidem dicuntur de intellectu, proportionaliter tamen.
Unde sex dicit.
Primo , assignat proprium obiectum intellectus, quasi
subsumendo sub ratione communi praeposita.
Secundo, infert primam conclusionem, similem primo
dicto de sensu.
Tertio, infert secundam conclusionem, similem ultimo
dicto de sensu, ut patet.
Quarto, ad robur primae conclusionis, ex ea reddit ra-

T sponsivae

Cf.cap. rv, n.7,

n; cap. vr, n. 13.
- S. Th. lect. x,
XI, XIV.

tionem omnis alterius infallibilitatis inventae in intellectu;

dicens quod propter hoc qua intellectus circa quidditatem
non fallitur, oritur infallibilitas intellectus circa prima principia complexa, et consequenter circa omnes conclusiones
scientificas.- Et quod inde nascatur hoc, probatur: qua hoc
convenit eis quia evidentes sunt ex sola quidditate terminorum; principia enim cognoscimus inquantum terminas
cognoscimus> ut dicitur in I Poster. * Habent ergo principia
infallibilitatem ex vicinitate ad quidditatem, quae est proprium intellectus obiectum. Proprium enim et primum intellectus obiectum est incomplexum, quod simplex terminus
significat: et quia circa illud errare non potest, merito circa
ea quae sufficiens habent lumen ex illo, errare quoque non
potest. - Est autem hoc ad magnam_ primae conclusionis
firmitatem: quoniam tune vere sufficientem reddimus causam accidentis alicuius, quando ex reddita causa in omnibus accidens illud dependere ostendimus. Infallibilitatis igitur intellectus causa optime dicta est ordo ad quod quid
est, cum ex illo ostenditur omnis intellectus infallibilitas,
ut hic fit.
Quinto, declaratur quomodo per accidens etiam intellectus
circa quidditatem fallitur. Sed hoc accidens non, sicnt in
sensu, est impedimentum organi, sed compositio quidditatis.
Et propterea dupliciter contingit, ut patet in littera.
Sexto, ad plenitudinem doctrinae, dicit quod circa quidditates simplices nec per se nec per accidens fallitur; sed
aut vere cognoscuntur, aut non attinguntur. Et firmatur
auctoritate IX ivfetaphys.
IV. Hoc in loco recolenda sunt quae superius in qu. Lvm*
dicta sunt, cum de compositione, veritate et falsitate in angelis esset sermo. Ex illis enim patet quod, cum prima operatio intellectus ex parte sua sit simplex, si ex parte quoque obiecti est incomplexio omnmoda, nulla compositio,
et consequenter nulla veritas aut falsitas accidere ibi potest.
Ac per hoc, si accidit in prima operatione falsitas, hoc est
ratione compositionis in obiecto, ratione cuius est ibi falsitas aut veritas virtualiter , etc. : omnino enim simplex a
simplici operatione non potest ex parte attingi, quamvis
a complexa operatione possit falso attingi ex parte operationis.

Cap. rn, n. 4S. Th. lect. v11.

~<

Art. 5, Comment. n.

IV,

v.

QUAESTIO LXXXV, ARTICULUS VII

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM UNAM ET EANDEM REM UNUS ALIO MELIUS INTELLIGERE POSSIT
Supra, qu. xu, art. 6, ad

a
~,

Qu.

XXXII.

I ;

IV Sen t., dist.

XLIX,

qu. n, art. 4, ad

D SEPTIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur qtlOd

unam et eandem rem unus alo melius
intelligere non possit. Dicit enim Augustinus a, in libro Octoginta triU1n Quaest. *:
Quisquis ullam renz aliter quanz est intelligit, non
eam intelligit. Quare non est dubitandum esse perjectam intelligentiam, qua praestantior esse non
possit; et ideo non ~ per infinitunz ire quod quaelibet res intelligitur; nec eanz posse alium alo
plus intelligere.
2. PRAETEREA, intellectus intelligendo Y verus
est. Veritas autem, cum sit aequalitas quaedam
intellectus et re, non recipit magis et minus : non
enim proprie dicitur aliquid magis et minus aequale. Ergo neque magis et minus aliquid intelligi dieitur.
3. PRAETEREA, intellectus est id quod est formalissimum in homine. Sed differentia formae causat
differentiam speciei. Si igitur unus homo mags
alo intelligit, videtur quod non sint unius speciei.
SED CONTRA EST quod per experimentum inveniuntur alqui aliis profundius intelligentes; sicut
profundius intelligit qui conclusionem aliquam potest reducere in prima principia et causas primas,
quam qui potest reducere solum in causas proxitnas 0
RESPONDEO DICENDUM quod aliquem intelligere
unam et eandem rem magis quam alium, potest
intelligi dupliciter. Uno modo, sic quod ly 1nagis
determinet actum intelligendi ex parte rei intellectae. Et sic non potest unus eandem rem magis
intelligere quam alius: qua si i11telligeret eam aliter esse s quam sit, vel melius vel peius, fallerea) Dicit enim Augustinus. - Dicitur enirh Pab.
~) non.- non est PB et ed. b.-Pro he quod quaelibet, videtur quod
quaecumque A, i1e quod quilibet pB, unaquaeque C, ire quaecumque D,
ut quod quaeque E, ire quod quaecumque pF, quod unaquaeque sF,
ire quod quaecumque G.
) intelligendo. - in intelligendo codices.

I ;

De Ve1it., qu. n, art.

2,

ad

I I.

tur, et no11 intelligeret, ut arguit Augustinus *. Alio modo potest intelligi ut determinet actum
intelligendi ex parte intelligentis. Et sic unus alio
potest eandem rem melius intelligere, qua est
melioris virtutis in intellige11do ; sicut melius videt
visione corporali rem aliquam qui est perfectioris
virtutis) et ~ in quo virtus visiva est perfectior.
Hoc autem circa intellectum contingit dupliciter. Uno quidem modo, ex parte ipsius '1 intellectus, qui est perfectior. Manifestum est enim quod
quanto corpus est melius dispositum, tanto meliorem sortitur anilnam *: quod manifeste apparet in
his quae sunt secundum speciem diversa. Cuius
ratio est, qua actus et forma recipitur in materia
secundum materiae capacitatem. Unde cum etiam
in hominibus quidam habeant corpus melius dispositum, sortiuntur animam maioris virtutis in
intelligendo : unde dicitur in II de Anima * quod
nzolles carne bene aptos nzente videmus. - Alo
modo contingit hoc ex parte inferiorum virtutum,
quibus intellectus indiget ad sui operationem: illi
enim in quibus virtus imaginativa et- cogitativa
et memorativa est melius disposita, sunt melius
.
dispositi _ad intelligendum.
- Et
dictis.
ex
solutio
patet
ERGO
PRIMUM
AD
in
intellectus
enim
similiter ad secundum: veritas
hoc consistit, quod intelligatur res esse sicuti est.
An TERTIUM DICENDUM quod differentia formae
quae non provenit nisi ex diversa dispositio11e
materiae, 11011 facit diversitatem secundum speciem, sed solum secundum numerum; sunt enim
diversorum individuorunvdiv ersae formae, secundum materiam diversi:fi.catae.
o) poximas. - popl"ias add. p.
s) esse. - Om. Pab.
~) et. - Om. codices.
7J) ipsius. - Om. Pab. - Pro perfectior, j01tior
perjectio1 BD.

ACE,

~Loe.

cit.

*D. I75

* Cap. rx, n.

2.-

S. Th. lect. xix.

jortio1 sive

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULus clarus, occasionatus ex Augustini verbis, ut reor.

curo distinctione bimemT In c01pore respondet quaesito

iuxta illa mernbra.

bri, duabus conclusionibus

II. Distinctio est, quod quaestio potest habere duos sensus : scilicet ex parte obiecti; et ex parte potentiae.
Prima conclusio est negativa: Eandem rem non contingit
melius intelligere, si ly melius deterrninet actum ex parte
obiecti. - Probatur: qua falso intelligeretur, qua aliter quarn
esset. Et confirmatur processu Augustini.
Secunda conclusio est affirmativa: Eandem rem contingit
melius intelligere, si ly melius determinet actum ex parte
potentiae. - Probatur: qua unus est melioris virtutis in
intelligendo. - Et declaratur sequela a simili in visione
corporali. - Assumptum autem et probatur et manifestatur
ex duplici capite. Primo, qua non omnes animae humanae
sunt aequales, sed meliorum corporum meliores sunt animae. Quod probatur dupliciter. Et ratione: actus fiunt proportionati his quorum sunt actus, ut manifeste patet in formis diversarum specierum. Et auctoritate Aristotelis, II de

Anima.- Secundo, q uia virtutes ministrantes intellectui non

sunt aeque dispositae in omnibus; et quorum melior est
dispositio, horu11,1 maior est vis ad intellectus opus.
III. Circa causam primam secundae conclusionis, scilicet
inaeqtialitatem animarum nost)&rum, advertendum est quod
non solum hi qui a s. Thoma se dissentire fatentur, sed
etiam Thomistae aliqui coqfi.ariantur, adeo ut dicant non
esse mentem s. Thomae animarum humanarum substantias
esse inaequales : curo tan/en aperte hic et in corpore et in
responsione ad ultimum, aperte hoc dicatur, et in II Sent.,
dist. xxxn *, expresse idem scriptum sit. Unde hos tanquam
ca ecos omittentes, ad alio um rationes nostram dirigamus
aciem.
Durandus *, Henricus **, et Bernardus de Gannaco ***,
negando substantialem hanc 'naequalitatem, contra ipsam
et eius rationem arguunt..Contra ipsam quidem, dupliciter.
Primo, qua substantia susciperet magis et minus proprie
dicta. - Et tenet sequela ex VII P{tysic. *, ubi dicitur quod
participatio unius formae secundum speciem secundum di-

* Qu.

II

II,

art. jo

Sen t., dist.

XXXII,

qu.

III.

**QuodUII,qu.v.
*'* Vid. Capreol.
II

Se1tten., dist.

XXXII,

art.

2.

Cap. Iv, n. g.S. Th. lect. vrr.

QUAE STIO LXXX V, ARTIC ULUS VIII

' Cap. m, n.

20.

versos gradus, est proprie compara tio secundum. magis et

minus. Et in Praedicamentis * idem confirm atur.
Secundo , quia forma individualis nullam. substant iam
includit praeter specificam formam . Ergo non est substantialiter perfecti o.- Consequ entia nota.- Et antecedens patet:
qua nec formam , nec materia m, nec compos itum.
IV. Contra fundam entum vero eius, scilicet guia forma
proport ionatur corpori melius disposit o, duplicite r etiam
arguitur . Primo, qua dispositiones corporis non redunda n!
in formam. non eductam de materia, qualis est anima nostra. Ergo.
Secundo , quia si melius dispositi corporis melior est
anima, rgo anima unius et eiusdem variabit ur substant ialiter iuxta variatio nem disposit ionum corporis eiusdem. Hoc
est falsum. Ergo. - Probatu r sequela. Quia non maioris sunt
efficaciae dispositiones praeviae ad introduc tionem formae,
quam dispositiones conservantes ipsam formam in materia.
Sed istae possunt variari. Ergo corpus erit peius disposit um.
Ergo anima quae erat melior, efficietur peior.
V. Ad haec argumen ta facile satisfit ab adverten tibus
qualis sit habitudo animae intellectivae ad corpus, et in
quo consista t suscipere magis et minus proprie dicta. Quemadmodu m enim anima in commun i est coaptata corpori
organico physico etc., et anima humana corpori reducto
ad aequalit atem tangibil ium; ita oportet hanc animam esse
substant ialiter coaptata m et' commen suratam corpori ad
talem gradum aequalitatis reducto. Non enim consistit in
indivisibili aequalitas complex ionis requisita ad corpus humanum, ut patet ad sensum : alii enim aliis praestan t bonitate tactus. Et qua anima humana non causatur ex
corpore, sed in suo t~ntum fieri depende r ex corpore non
ut causa, sed ut occasion e; consequ ens est quod anima
haec, cum fit, sortiatu r commen suration em substant ialem
ad corpus sic complex ionatum ut invenitu r in illo initio;
et eam semper retineat necesse est, quia intransm utabilis
substant iae est.
Suscipere vero magis et minus, motum aut mutatio nem
habet annexum de magis in minus, aut e convers o: aloquin proprie non sumuntu r. Quod ex eo patet, quia nihil

aliud est suscipere magis et minus quam in tend et rem1tt1

sed haec sine mutatio ne de minus in magis aut e converso,
intelligi nequeun t: ergo.
VI. Un de ad obiecta: et ad primum * dicitur quod, seclu- Cf.
sis modis significandi, quamvis una res sit perfecti or altera
sive eiusdem sive alterius speciei, nunquam . dicitur suscipere magis et minus, nisi possit esse motus aut mutatio
de magis in minus aut e converso, ut patet ex dictis. Hoc
au te m non conveni t anima e intellectivae: quoniam commen suration em illam quam semel accepit, imperdi biliter sortita
est; qua est dem realiter quod substant ia sua, qua e est
ingenerabilis et incorrup tibilis.
Ad secundu m vero * dicitur quod, proprie loquend o, haec Cf.
forma non addit supra formam substant iam, sed modum
potius substantiae, qui est secundu m rem substantia. Commensura tio enim huius animae ad hoc corpus est individualis differentia contrahe ns animam ad hanc, et est intrnseca huic aaimae, si cut differentia specifica est intrnseca
speciei.
VII. Ad obiecta autem contra fundam entum * patet si- Cf.
militer ex dictis responsio. Fatemu r enim quod dispositiones
cmporis redunda re in animam per substant iam contingi t dupliciter: uno modo, causaliter; alio modo, occasionaliter. Et
primo,' est impossibile respectu anima e nostrae. Secundo
vero modo est necessa rium, loquend o de disposit ionibus
ultimis pro anima inducen da.
Et cum contra hoc obiicitu r, quia non sunt mawns
efficaciae praecede ntes quam conserva ntes: respond etur quod
ratio peccat secundu m non causam ut causam. Non enim
maior aut minor efficacia dat praeviis occasionare talem
gradum animae; sed status corporis dispositi per eas. Ex
hoc enim quod afficiunt corpus in statu illo quo occasionalis causa est animae, habent quod occasionaliter concurrant ad talem commen suration em animae. Unde si dispositio1es conservantes, aut quaecum que aliae infra latitudin em
humana m, invenire ntur in statu illo, ipsae redunda rent hoc
modo in substant iam animae. Quod autem redunda ntia haec
rationabilis sit, iam patet ex dictis: quia scilicet anima essentialiter est perfectio coaptata suo perfectibili.

num. m.

ibid.

num. 1v.

ARTICULUS OCTA VUS

QUAM DIVISIB ILE
. UTRUM INTELL ECTUS PER PRIUS INTELL IGAT INDIVI SIBILE
Supra, qu. xr, art.

-)Cap. r, n.1.-

S. Th. lect.

2,

ad 4; III de Anima, lect. xr.

D OCTAVUM SIC PROCEDITUR. Videtu r quod

intellectus noster per prius cognos cat Cl.
indivisibile quam divisibile. Dicit enim
Philoso phus, in I Physic. *, quod intelli-

gimus et scimus ex principiorum et elementorum

cognitione. Sed indivisibilia sunt princip ia et elementa divisibilium. Ergo per prius sunt nobis
nota indivisibilia quam divisibilia.
2. PRAETEREA, id quod ponitu r in definiti one
alicuius, per prius cognos citur a nobis: quia definitio est ex prioribus et notioribus) ut dicitur in
* Cap. IV, n. 2.
VI Topic. * Sed indivisibile ponitu r in definitione
p
divisibilis, si cut punctu m ~ in definitione lineae:
I.
lib.
' Element.
linea enim, ut Euclid es dicit *, est longitudo sine
latitudine) cuius extremitates sunt duo puncta. Et
unitas ponitu r in definitione numer i: qua numerus est multitudo mensurata per unum, ut dicitur
* S. Th. lect.vm. in X Metaph ys. * Ergo intellec tus noster per prius
- Did. lib. IX ,
cap. vi , n. 8.
intelligit indivisibile qnam divi8ibile.
LxxXIv,
Cf. qu.
3. PRAETEREA, simile simili cognoscitur *. Sed
art. 2.
indivisibile est magis smil e intellectui quam di1.

a) noste1 ... cognoscat. - per prius intelligat Pab.

Sm!1IAE THEOL.

D.

THmiAE T.

JI.

visibile : qua intellectus est sinzplex) ut dicitur in

Cf. cap. rv, n. 3,
III de Anima *. Ergo intellectus noster prius co- *g. - S. Th. leer.
vn, rx.
gnoscit indivisibile.
Cap. vr, n. 5SED CONTRA EST quod dicitur in III de Anima *, S. Th. lect. xi.
quod indivisibile nzonstratur sicut privatio. Sed
privati o per posteri us cognoscitur. Ergo et indivisibile.
RESPONDEO DICENDUM quod obiectu m ntellectus
nostri, secund um praese ntem statum , est quiddi* D. 752.
tas rei materia lis *, quam a phanta smatib us abstra* Art. r; et qu.
est
quod
id
hit, ut ex praemi ssis * patet. Et qua
LXXXIV, art. 7.
primo -et per se cognitu m a virtute cognoscitiva,
est propri um eius _pbiectum, consid erari potest
quo ordine indivisibile intellig atur a nobis, ex eius
habitud ine ad huiusm odi quiddit atem. Dicitur autem indivisibile triplici ter, ut dicitur in III de
* Cap. vr, n. 3
Anima *. Uno modo, sicut continu um est indivi- sqq.. S.Th. leer.
XI.
sibile, qua est indivis um in actu, licet sit divisibile in potenti a. Et huiusm odi indivisibile prius
est intellec tum a nobis quam eius divisio, quae
est in partes : qua cognitio confusa est prior
~)

punctum. - pontur addunt BD.

44

QUAESTI O LXXXV, ARTICUL US VIII

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod in accipiendo
~ Art. 3
quam clistincta, ut dictum est *. -Alo inodo dicitur indivisibile secundum speciem, si cut ratio scientiam, non semper principia et- elementa sunt
hominis est quoddam indivisibile. Et hoc etiam priora : qua quandoque ex effectibus sensibilibus
modo indivisibile est prius intellectum Y quam devenimus in cognitionem principioru m et cauIbid.
divisio eius in partes rationis, ut supra * dictum sarum intelligibilium. Sed in compleme nto scienest: et iterum prius quam intellectus componat tiae, semper scientia effectuum dependet ex coet a dividat, affirmando vel negando. Et huius gnitione principioru m et elementor um: quia, ut
ratio est, qua huiusmodi duplex indivisibile in- ibdem dicit Philosophu s, tune opinamur nos scire,
tellectus secundum se intelligit, sicut proprium cum principia e possumus in causas resolve1e.
AD SECUNDUM DICENDUM quod punctum non poobiectum. - Tertio modo dicitur .iridivisibile quod
est omnino indivisibile, ut punctus et unitas, qua e nitur in definitione lineae communit er sumptae:
nec actu nec potentia dividuntur. Et huiusmodi manifestum est enim quod in linea infinita, et
indivisibile per posterius cognoscit:ur, per e priva- etiam in circulari, non est punctum nisi in potentionem divisibilis. Unde punct:um privative defi- tia. Sed Euclides definit lineam finitam rectam:
cit.
loe.
* Euclid.
nit:ur *, punctum est cuius ~ pars non est: et simi- et ideo posuit punctum in definitione lineae, sicut
s
liter ratio unius est quod sit indivisibile, ut di- terminum in definitione terminati. - Unitas vero
est mensura numeri: et ideo ponitur in defi.ni S. Th. lect. I. - citur in X Metaphys. * Et huius ratio . est, qua
Did.lib. IX, cap.
r, n. 7
tale indivisibile habet quandam opposition em ad tione numeri mensurati. Non autem ponitur in
rem corporalem , cuius quidditatem primo et per defi.nitione divisibi.lis, sed magis e converso.
AD TERTIUM DICENDUM quod similitudo per quam
se intellectus accipit.
s, est species cogniti in cognoscente.
intelligimu
parper
Si autem intellectus noster intelligeret
secundum similitudinem naturae ad
non
ideo
Et
ticipationem indivisibilium separatoru m, ut Plaam est aliquid prius cognicognoscitiv
"~- Cf. qu. LXxxrv,
tonici posuerunt *, sequeretur quod indivisibile potentiam
art. r, 6.
huiusmodi esset primo intellectum : qua secun- tum, sed per convenien tiam ' ad obiectum: alo1J
quin magis visus cognosceret auditum quam co Cf. s. Th. O- dum Platonicos , priora "ll pri:us participant ur a
puse. XV, de Anlorem.
gelis) cap. I.
rebus *.
<

) prius intellectum. - prius in intellectu BD, p1ius intellectu EpA,_

p1ius
o)
E)
t;)

inte/lectui F.
et. - veZ AD.
pe1. - scilicet per B.
cuius. - cu PACDEFab.

1J) priora. - Om. P.

8) principia. - p1incipiata edd aliquae. D in margine pdncipia exponit per verba scilicet p1opinqua, et causas per verba scilicet omnino
primas. Cf. loe. cit. Arist.
t) convenientiam. - potentiae ddit B.

Oommen taria OardinaJi s Oaietani

rTuL:s: per pri11;s, ordine generationis. Cetera sumuntur 1n COm111.Ulll.
In corpore tria: primo, ostenditur radix et va veritatis
quaesitae; secundo, respondetur quaesito duplici conclusione; tertio, ex tertia conclusione confirmatur posita radix,
et destruitur simul opinio Platonica.
II. Quoad prhnum, est haec conclusio : Ordo quo indivisibile cognoscitur a nobis, ex habitudine ad quidditatem
sensibilem pensandus est. - Probatur. Qua quidditas materialis est proprium obiectum intellectus nostri hic: ergo
primo cognitum: ergo ex appropinqua tione ad ipsam indivisibile vel divisibile erit prius notum. - Omnia clara
sunt.
III. Quoad secundum, ponitur distinctio indivisibilis trimembris: et circa prima duo membra, ponitur prima conclusio affirmativa; iuxta tertium, secunda negativa.
Prima ergo conclusio est: .Indivisibile actu, tam secundum continuitatem quam secundum definitionem, est prius
notum opposita divisione.- Probatur u traque pars simul dupliciter. Primo, qua cognitio confusa est prior distincta. Secundo, qua utrumque indivisibile est species proprii obiecti intellectus, ac per hoc secundum seipsum, et non per
aliud prius cognitum cognoscitur: est enim quodlibet horum quidditas quaedam re corporeae.
Adverte hic quod littera in secunda parte conclusionis
inserit quod indivisibile secundum rationem, idest incom-

plexum, est prius notum etiar antequam intellectus componat. Quod quidem probatione on eget: qua prima operatio intellectus est prior secun~, et cognitio complexa

necessario praeexigit incomplexam . ~

IV. Secunda conclusio est: Indivisibile omnino, scilicet
actu et potentia, est posterius notum divisibili. - Probatur
dupliciter. Primo, quia haec privatione cognoscuntu r, ut
patet de puncti definitione et unitatis. - Secundo, quia haec
oppositionem quandam habent ad rem corpoream, quae est
proprium intellectus motivum.
Adverte hic quod genus hoc tertium indivisibilium ,
quod solum proprie dicitur indivisibile, dicitur opponi re
corporeae, qua privative opponitur illi, dum hoc privatione
divisionis reperibilis in continuo et numero indivisibile est
et dicitur.
V. Quoad tertium, eliditur opinio opposita radici positae, ex ultima conclusione. Qua enim genus hoc indivisibilium, scilicet actu et potentia, posterius experimur nos
cognoscere; sequitur quod intellectus noster non moveatur
et actuetur ab indivisibilibus separatis , sed a quidditate
sensibili. Si enim ab iliis actuaretur, illa prius intelligeret.
Et probatur sequela: qua priora prius participantur a rebus, et consequente r intellectu.
Potest quoque haec pars introduci ad ostendendam necessitatem huius articuli, quia scilicet opiniones habet diversas secundum diversa principia.

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS I

OUAESTIO OCTOGESIMASEXTA
"

QUID INTELLECTUS NOSTER IN REBUS MATERIALIBUS COGNOSCAT

""""

IN

Cf. qu. Lxxxrv,

Introd.

QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EINDE considerandum est quid intellectus noster in rebus materialibus cognoscat *.

Et circa hoc quaeruntur quatuor.
Primo : utrum cognoscat singularia.

Secundo: utrum cognoscat infinita.

Tertio: utrum cognoscat contingentia.
Quarto : utrum cognoscat futura.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM INTELLECTUS NOSTER COGNOSCAT SINGULARIA

dist. nr, qu. m, art. 3, ad r; IV, dist. L, qu. r, art. 3; I Cont. Gent., cap. Lxv; De Verit., qu. n, art. 5, 6; qu. x, art
Qu. de Anima, art. zo; Quodl. VII, qu. r, art. 3; XII, qu. vm; Opuse. XXIX, de Princip. Individ.; III de Anima, lect. vnr.

II Sent.,

D PRIMUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectus noster cognoscat singularia.
Quicumque enim cognoscit compositionem, cognoscit extrema compositionis.
Sed intellectus noster cognoscit hanc compositionem, Socrates est hamo: eius enim est propositionem formare. Ergo intellectus noster cognoscit
hoc singulare quod est Socrates.
2. PRAETEREA, intellectus practicus dirigit ad
agendum. Sed actus sunt circa singularia. Ergo
cognoscit singularia.
3. PRAETEREA, intellectus noster intelligit seipsum. lpse autem est quoddam singulare: aloquin non haberet aliquem actum; actus enim
singularium sunt. Ergo intellectus noster cognoscit singulare.
4 PRAETEREA, quidquid potest virtus inferior,
potest superior.~Sed sensus cognoscit singulare.
Ergo multo ma is intellectus.
SED CONTRA E. T quod dicit Philosophus, in I
*"Cap. v, n. g;
Phy-sic.
*, quod ~\niversale secundum rationem est
s. Th. lect. x. Cf. II de Anima, notum, singulare 1autem secundum sensum.
cap.v,n.6; s.Th.
lect. xn.
REsPONDEO mcEkuM quod singulare in rebus
materialibus intellectus ~oster directe et primo
cognoscere non potes~uius ratio est, quia principium singularitatis in rebus materialibus est materia individualis: intellectus autem noster, sicut
* Qu. LXXXV, art. supra * dictum est, intelligit abstrahendo speciem
I.
intelligibilem ab huiusmodi materia. Quod autem
a materia individuali abstrahitur, est universale.
Unde intellectus noster directe non est cognoscitivus nisi universalium.
Indirecte autem, et quasi per quandam refl.eo) abst-axit. - abstraxerit PB, abstrahit edd. a b.
~) intelligibilitati. - intelligenti Pab hic et in fine solutionis.

5;

xionem, potest cognoscere singulare * : qua, sicut

supra * dictum est, etiam postquam species intelligibiles abstraxit "', non potest secundum e as
actu intelligere nisi convertendo se ad phantasmata, in quibus species intelligibiles intelligit, ut
dicitur in III de Anima *. Sic igitur ipsum universale per speciem intelligibilem directe intelligit;
indirecte autem singularia, quorum sunt phantasmata. - Et hoc modo format hanc propositione.m, Socrates est hamo. Unde patet solutio ad
pnmum.
AD SECUNDUM DICENDUM quod electio particularis
operabilis est quasi conclusio syllogismi intellectus
pradici, ut dicitur in VII Ethic. * Ex universali
autem propositione directe non potest concludi
singularis, nisi mediante aliqua singulari propositione assumpta. Unde universalis ratio intellectus
practici non movet nisi mediante particulari apprehensione sensitivae parts, ut dicitur in III de
Anima*.
AD TERTIUM DICENDUM quod singulare non repugnat intelligibilitati ~ inquantum est singulare,
sed inquantum est materiale, qua nihil intelligitur
nisi immaterialiter. Et ideo si sit aliquod singulare
immateriale Y, sicut est intellectus, hoc non repugnat intelligibilitati.
AD QUARTUM DICENDUM quod Vrtus superior potest illud quod potest a virtus inferior, sed eminentiori modo. Unde id quod cognoscit sensus
materialiter et concrete, quod est cognoscere singuiare directe, hoc cognoscit intellectus immaterialiter et abstracte, quod est cognoscere umversale.
y) immateriale. - et immateriale Pb.

o) potest. - Om. PBGab.

Oommentaria Oardinalis Oaietan.i

ITULus clarus. - In corpore duae conclusiones responSingulare material e intellectus noster
non potest directe et primo cognoscere. - Probatur. Intell.ectus intelligit abstrahendo a materia individuali: ergo directe intellectum est non singulare, sed universale. - Antecedens patet. - Consequentia probatur quoad primam

T sivae. Prima est:

partem : quia materia individualis est pnnCipmm singularitatis. Quoad secundam vero : quia abstractum ab individualibus est universale.
Secunda conclusio est, quod intellectus noster potest
intelligere singulare indirecte. - Probatur. Intelligens nonnisi per conversionem ad phantasmata singularium, indire-

* D. 753

.,. Qu.
art. 7

LXXXIV,

* Cap. vrr, n. 5-

S. Th. Ject. xn.

Cap. m, n. g.S. Th. lect. m.

' Cap. xr, n. 4S. Th. lect. xvr.

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS I

* II Sen t., dist.

nr, qu. vrr.

* Cf. ISent., dist.

m, qu.v; n, dist.
nr, qu.vn, vur.

* incorporemn
edd. 15o8, 1514.

cte potest intelligere singulare: intellectus noster est huiusmodi : ergo, etc.
II. Circa prim.am conclusionern occurrunt obiectiones
contra duo. Primo, contra illud, sclicet quod universale
sit primo cognitum. ab intellectu nostro, arguit Durandus *
dupliciter. Tum quia obiectum, et omnis eius per se conditio , praecedit actum potentiae : quoniam potentia non
facit, sed supponit obiectum. Sed universale non praecedit
onmem ctum intellectus. Ergo. - Tum quia repraesentativum reale et naturaliter repraesentat rem secundum eius
conditionem realem. Sed universalitas non est conditio
realis. Ergo non repraesentatur per realem speciem etc.,
ut ponis.
Secundo, contra aliud, scilicet quod singulare non directe et primo intelligitur, tripliciter. Primo, quia intellectus
incipit ubi terminatur sensus. Sed sensus terminatur ad singuiare. Ergo a singulari incipit. - Secundo, quia universale
abstrahitur a singulari ut a termino a quo. Ergo singulare
prius cognoscitur : abstractio enim non nisi a noto fit. Tertio, quia singulare plilno movet intellectum: ergo primo
intelligitur. Consequentia nota. Antecedens probatur: quia
actiones sunt singularium; talis enim moti o actio quaedam est.
III. Ad primum horum _dicitur falsum es se assumptum ,
et quod intellectus, idest iota pars intellectiva, non supponit, sed facit obiectum intellectus: potentia enim activa non
prohibetur cons~ruere suum obiectum. Sed arguens, quia
negat intellectum agentem et species *, fallitur.
Ad secundum vero dicitur quod repraesentari universale, potest dupliciter intelligi. Uno modo, ut universalitas
sit conditi o repraesentata: et sic non di-cimus speciem repraesentare universale. Alio modo, ut universalitas sit conditio consequens modum quo repraesentatur: et hoc modo
dicinms quod species intelligibilis bovis repraesentat naturam_ bovinam universalem, quia scilicet repraesentat eam
et non repraesentat individuales conditiones. Ex hoc enim
quod sic repraesentatur, sequitur quod universalis repraesentetur: quia nec ut una numero, nec ut multiplicata numero, etc. Et sic patet nullitas consequentiae.
IV. Ad argumenta contra ipsam conclusionen1 dicitur,
praemittendo quod in actione et passione intellectus duo
ordines operationum attenduntur: primus realis, qui convenit intellectui ut res est; secundus intelligibilis, qui convenit
intellectui ut intellectus est. Per primum movetur intellectus possibilis ab intellectu agente effective et principaliter;
ab obiecto vero in phantasmate, secundario; a specie autem
intelligibili ab illis producta, formaliter. Per secundum vero
perficitur ab intelligibili ut intelligibile est, obiective; ab
actu vero intelligendi, formaliter.
His itaque stantibus, facile patet responsio ad omnia,
distinguendo de quo ordine operationum sit sermo. In
primo namque omnia sunt singularia, sed non singularia
materialia nisi phantasma: et tune patet incoeptio intellectus
a phantasmate. In secundo vero, obiectum est universale.
V. Singillatim ergo respondendo, ad primum conceditur
totum in primo ordine : sed consequentia nihil valet, quia
in illo nulla est intellectio. - Si vero de intellectu ut intellectus est, loquatur, dicitur quod intellectus incipit non
ab eo in quo finit sensus, sed a proximo sibi: hoc autem
est universale corporeum *. Falsum est enim quod potentiarum ordinatarum posterior incipiat a termino prioris; sed
bene a proximo sibi. Unde cogitatio non a sensatis, sed
elicitis intentionibus primo perficitur.
Ad secundum vero dicitur falsum esse quod oporteat
abstractionem fieri a noto, tam de abstractione intellectus
possibilis quam agentis. Et de agente quidem, patet. De possibili vero, manifestum fit ex sensu, visus enim abstrahit
colorem ab o dore pomi ignoto sibi: tali enim pacto intellectus possibilis considerat universale, et non particulares
conditiones.
Ad tertium autem dicitur quod, si est senno de intellectu ut re, conceditur quod primum movens est singulare;
sed non materiale, sed immateriale, scilicet intellectus agens :
falsum enim supponitur, scilicet quod in tali motione obiectum sit primo movens. Sed tune consequentia nihil valet,

Ergo singulare primo cognoscitur: quia intellectus agens

et obiectum in phantasmate in hoc primo ordine non movent obiective, sed active potius. - Si vero est sermo de
intellectu ut intellectus est, sic, concesso quod primo movens sit obiectum, negatur quod sit singulare; sed dicitur
quod est natura universalis quae obiective perficit, movet
et facit esse in actu intellectum; quoniam illa est primo
repraesentata per speciem intelligibilem, et primo intelligi
bilis, ut in littera dicitur.
VI. Circa secundam conclusionem li dubium occurrit: ""Cf. num_,. r.
quia, cum omnis cognitio fiat per assimilationem, et intellectus nunquam, neque in actu recto neque reflexo,
assimiletur singulari, sequitur quod nunquam cognoscat
ipsum.
Et confirmatur. Qua si intellectus intelligit singulare, sive
recte sive refiexe, sequitur, Ergo format in se conceptum
ipsius singularis: cum omnis intellectio in conceptu aliquo
consistat, et propositio singularis formari non potest nisi
conceptus incomplexus termini singularis habeatur. Sed in
intellectu non potest esse conceptus materialis individui
ut sic. Ergo. - Probatur minor: quia conceptus est similitudo expressa rei conceptae; repugnat autem intellectui
nostro hic habere similitudinem materialis individui, ut pa
tet, quia aliter non abstraheret ab hic et nunc. Et nihil
prohiberet ponere species intelligibiles singularium in intellectu nostro: par -enim est ratio, quoad hoc, de similitudine impressa et expressa.
Ad oppositum autem ducit demonstratio Aristotelis, in
Text. comm.
II de Anima *, de sensu communi, quod oportet iudicem
146. -Did.lib.III,
discernentem aliqua duo, cognoscere utrumque. Sed intel- cap. II , n. n;
lectus ponit differentiam nter universale et singulare. Ergo. s. Th. lect. m.
VII. In hac difficultate dicendum mihi videtur et quod
intellectus cognoscit utrumque; et quod non format proprium conceptum singularis, sed intelligit ipsum in conceptu alterius, qui tamen est eius quodammodo.
Ad quorum evidentiam, sciendum est quod dupliciter
experimur nos intelligere aliquid, scilicet in seipso, et in
alo. In seipso quidem, cum cognoscendo formamus in
nobis conceptum illius rei quam intelligimus: sicut, cum
intelligimus grave, formamus in nobis conceptum propriae
rationis formalis ipsius gravitatis; et cum percipimus bovem,
fonnamus in nobis conceptum propriae differentiae, etc. In
alio vero, cum unum concipimus, et aliud in illo concepto
arguimus inveniri, quod tamen quid sit non concipimus:
sicut, cmn concipimus sapientiam infinitam esse, rem quandam excellentissimam subesse arguimus, quid tamen sit res
illa ignotum est. Sic enim res illa et nota quodammodo et
ignota est: nota quidem in alio, scilicet in conceptu sapientiae infinitae, ignota secundum suam rationem formalem, et consequenter in proprio conceptu; nota arguitive,
ignota directe; nota quantum ad quaestionem quia est,
ignota quantum ad quaestionem quid est.
Et hoc modo singulare materiale notum est intellectui
nostro. Nunquam enim concipere nos experimur, sive directe sive indirecte, Socrateitatem; quamvis concipiamus
singularitatem in communi. Si enim conciperemus hoc
lbum aut hunc honinem proprio conceptu, illo intellectus,
ut intellectus est, esset hoc materiale signatum, et quidditativam cognitionem haberet singularis ut sic: cum nihil
aliud sit nosse quod quid erat esse alicuius, quam concipere illud secundum proprium illius conceptum ut sic. Sed
bene experimur quod ponimus differentiam nter Socratem
et quod quid erat esse hominis , inter hoc et universale :
et ideo oportet quod utrumque cognoscatur. Sed ad hoc
sufficit cognitio arguitiva. Concipientes enim in nobis hominem et singularitatem, et quod homo non subsistit per
se etc., arguitur et concluditur ab intellectu in rerum natura
res quaedam singularis etc., differens ab universali sibi oblato
per differentiam sibi incognoscibilem quidditative, scilicet
Socrateitatem; ut de Dei tate exemplariter manifestum est.
Concipitur ergo singulare ab intellectu nostro, non proprio, sed alieno conceptu, qui tamen est aliquo modo, scilicet confuse et arguitive, eius, non repraesentative. Quemadmodum Deitas concipitur in alieno conceptu, qui est
tamen Deitatis conceptus non repraesentative, sed arguitive;
l<

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS II

et hoc sufficit ad ponendum differentiam nter Deitatem sic
cognitam, et id quod directe concipimus.
VIII. Et propterea divus Thomas in c01pore articuli intellectum cognoscere singulare dicit, et in responsionibus *
* Ad I, 2.
ad colligationem parts sensitivae cum intellectiva confugit;
insinuans per hoc quod nunquam intellectus hoc signa. tum individuum conceptu proprio nisi in cogitativa attingit,
et quod per illam ipse intellectus arguitive attingit ad illud.
Et hoc expressius indicar in Qu. de Anima, art. 20 , in
responsione ad primum secundo loco obiectormn, ubi dicit
quod ista refiexio non perficitur nisi adiunctione virtutis
imaginativae. - Et haec si bene perspexeris, multa obscura
patefient tibi.
Nec te moveat quod in calce corporis articuli dicat quod
intellectus, cognoscendo indirecte si:ngulare, format hanc
propositionem, Socrates est hamo; propterea quia formare
hanc propositionem exigit formare conceptum Socratis. " Num. praeced. Perspice supradicta *, et vide quod intellectus format hanc
propositionem de ignota Deitate, si vocaretur A, A est substantia prima etc., et tamen careret proprio conceptu ipsius
A. Ita intellectus formar propositionem hanc, Socrates est
hamo, solo illo conceptu confuso et quid nominis cantentus in seipso, ut patet ex dictis.

IX. In responsione ad quartum nota duo. Primum est,

quod responsio consistit in hoc, quod arguendo committitur sophisma Figurae dictionis a quid ad quomodo: quoniam dem dicitur esse quod cognoscitur a sensu et intellectu, sed non eodem modo; quia a sensu concrete, ab
intellectu abstracte. Et ideo cum subsumitur, Sensus cognoscit singulare, perinde est ac si diceretur quod sensus
cognoscit concrete: hoc enim est cognoscere singulare, ut
in littera dicitur.
Secundum est, quod hinc habes quod aliquid defert
secum species visibilis, quod visu non discernitur; et similiter species audibilis, et smiles. Percipiunt enim sensus
obiecta su a tantum signate; quidditates autem et passiones
eorum quae simul vehuntur, ab altiori potentia discernuntur. Quod tamen non est ala cognoscere nisi oblata per
species sensibiles, alo modo quam sensus exterior aut vis
inferior.
X. In hoc articulo adverte quod Scotus, in Quarto, dist.
XLV, qu. m *, tenet quod intellectus noster intelligit singular e sensibile intuitive, hoc album etc. quod sentitur, et
sensationem ipsam; et affert pro se primam et quartam rationes quae in littera fiunt arguendo. Sed quia solvuntur
in littera, non oportet aliter laborare.

~ Art.

2.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM INTELLECTUS NOS TER POSSIT COGNOSCERE INFINITA
De Verit., qu. n, art. g; Compend. Theol., cap. cxxxnr.

Videtur quod quod unum succedit alteri, ut dicitur in III Physic. *Cap. vr, n. 2; 3
intellectus noster possit cognoscere infi- Et ideo in intellectu nostro invenitur infinitum in - s. Th. Iect. x.
nita. Deus enim excedit omnia infinita. potentia, in accipiendo scilicet unum post aliud:
_Sed intellectus nostr potest cognoscere qua nunquam intellectus noster tot intelligit, quin
Deum, ut supra * dictum est. Ergo multo magis possit plura intelligere.
Actu autem vel habitu non potest cognoscere
potest cognoscere omnia ala infinita.
2. PRAETEREA, intellectus noster natus est coinfinita intellectus noster. Actu guidem non, qua
gnoscere genera et species. Sed quorundam ge- intellectus noster non potest simul actu cognonerum sunt infinitae species, sicut numeri, propor- scere nisi quod per unam speciem cognoscit. Intionis a et figurae. Ergo intellectus noster potest finitum autem non habet unam speciem : alioquin
haberet rationem s totius et perfecti. Et ideo non
cognoscere infinita.
3. PRAETEREA, si unum corpus non impediret potest intelligi nisi accipiendo partem post parvr, n. 8.aliud ab existendo in uno et ~ eodem loco, nihil tem, ut ex eius definitione patet in III Physic. *: S. Cap.
Th. lect. xr
prohiberet infinita corpora in uno lo.co esse. Sed .est enim infinitum cuius quantitatem accipientibus
una species intelligibilis non prohibet aliam ab semper est aliquid extra accipere. Et sic infinitum
existendo simul in eodem Y intellectu: contingit cognosci non posset actu, nisi omnes partes eius
enim multa scire in habitu. Ergo nihil prohibet numerarentur: quod est impossibile.
intellectum nostrum infinitorum scientiam habere
Et eadem ratione non possumus intelligere infinita in habitu. In nobis enim habitualis cognitio
in habitu 8
4 PRAETEREA, intellectus, cum non sit virtus causatur ex actuali consideratione : intelligendo
r, u. 4 materiae corporalis, ut supra* dictum est, videtur enim efficimur scientes, ut dicitur in II Ethic. * *S.Cap.
Th. Ject. I.
esse potentia infinita. Sed virtus infinita potest , Unde non possemus habere habitum infinitorum
super infinita. Ergo intellectus noster potest co- secundum distinctam cognitionem, nisi considegnoscere infinita.

ravissemus omnia infinita, numerando ea secundum cognitionis successionem : quod est imposSED CONTRA EST quod dicitur in I Physic. *, quod
injinitum, inquantun-z est injinitum, est ignotum. sibile. Et ita nec actu nec habitu intellectus noster
potest cognoscere infinita, sed in potentia tantum,
RESPONDEO DICENDUM quod, cum potentia proportionetur suo obiecto, oportet hoc modo se ut dictum est.
habere intellectum ad infinitum' sicut se habet
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut supra* di- * Q u. vrr, art. r.
eius obiectum, quod est quidditas re materialis *. ctum est, Deus dicitur infinitus sicut forma quae
In rebus autem materialibus non invenitur infi- non est terminata per aliquam materiam: in re bus
nitum in actu *, sed solum in potentia, secundum autem materialibus aliquid ~ dicitur infinitum per
D SECUNDUM SIC PROCEDITUR.

* Qu . xn, art. r.

* Qu.

LXXVI,

art.

l.

* Cap. Iv, n. 4;
s. Th. lect. rx. Cf. lib. III, cap.
vi, n. 10; s. Th.
Ject. xr.

* D. 752.

* D. 736.

a) proportionis. - proportiones PGpD.

~Y uno et. - Orn. FGa.
y) eodem. - Om. codices et a b. - Pro multa, simuZ multa BE,
multa simul D.

o) Ergo .. in habitu. - Om. pF; in habitu om. ed. a.

s) potest. - esse addunt PABCEb.
() rationem. - causam F, totam ationem Pab.
'1) aliquid. - Om. ABCDEFab.

----~-

------

35o

* D. 356.

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS li

prvationem formalis terminationis. Et quia forma

secundum se nota est, materia autem sine forma
ignota, inde est quod infinitum materiale est secundum se ignotum. Infinitum autem formale 6,
quod est Deus, est secundum se notum; ignotum
autem quoad nos, propter defectum intellectus nostri *, qui secundum statum praesentis vitae habet
naturalem aptitudinem ad materialia cognoscenda.
Et ideo in praesenti Deum cognoscere non possumus nisi per materiales efectus. In futuro autem
tolletur defectus intellectus nostri per gloriam, et
tune ipsum Deum in sua essentia videre poterimus, tamen absque comprehensione.
AD SECUNDUM DICENDUM quod intellectus noster
natus est cognoscere species per abstractionem
a phantasmatibus. Et ideo illas species numerorum et figurarum quas quis non est imaginatus,
non potest cognoscere nec actu nec habitu, nisi
O) Jormale. - Om. codices et a b.

t) successive. - in accipiendo intentiones addit D.

forte in genere et in principiis universalibus; quod

est cognoscere in potentia et confuse.
AD TERTIUM DICENDUM quod, S duo corpora. essent in uno loco, vel plura, non oporteret quod
successive subintrarent locmn, ut sic per ipsam
subintrationis successionem numerarentur locata.
Sed species intelligibiles ingrediuntur intellectum
nostrum successive ': quia non multa simul actu
intelliguntur. Et ideo oportet numeratas, et non
infinitas species esse in intellectu nostro.
An QUARTUM DICENDUM quod sicut intellectus noster est infinitus virtute, ita infinitum cognoscit.
Est enim virtus eius infinita, secundum quod non
terminatur "- per materiam corporalem. Et est cognoscitivus universalis, quod A est abstractum a
materia individuali, et per consequens non finitur
ad aliquod individuum, sed, quantum est de se,
ad infinita individua se extendit.
Y-) terminatur. - determinatur P.
"A) quod. - secundum quod BD.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

clarus. - In corpore sunt tres conclusiones, aut
Intellectus nos ter nec
actu nec habitu potest intelligere infinita, sed in potentia
tanturn. Et probatur in littera tali ordine: qua primo probatur pars affirmativa, scilicet quod in potentia; secundo,
prima negatio, scilicet quod non actu *; tertio, secunda negatio, scilicet quod nec habitu.
Quoad primum, ratio est haec. Obiecturn intellectus nostri non cornpatitur infiniturn nisi in poten tia: ergo intellectus noster potest intelligere infinita in potentia. - Antecedens probatur: qua illud est quidditas sensibilis, quae
non habet infinitatern nisi in poten tia, ut patet III Physic. Consequentia vero probatur: quia eoden1. modo oportet se
habere intellecturn ad infiniturn, quo se habet illius obiectum. Quod probatur: quia oportet potentiarn proportionari obiecto proprio.
II. Circa hanc rationem adverte primo, quod tenet propterea qua quidditas rei rnaterialis supponitur obiecturn
et rnotivurn et adaequatum intensive respectu intellectus
nostri pro statu isto, de quo est sermo. Si enim intellectus
ab ea movetur, et in nihil potest quod illius aliquid aliquo
modo non sit ut sic, consequens est quod unurnquodque
ita se habet ad cognosci a tali intellectu, quornodo se habet
ad talem quidditatern. Quod ergo in tali quidditate in potentia tantum invenitur, in intellectu quoque illo potentialiter tantum inveniri oportet. Et ideo infinita, ut quidditas
sensibilis in essendo , sic intellectus in cognoscendo non
nisi in potentia habet.
Adverte secundo , quod haec ratio non tanturn probat
partero affirmativam, scilicet quod intellectus intelligit in
poten tia infinita; sed negativam, scilicet quod non in actu.
V eruntamen in littera ex propriis infiniti et actus, additur
ratio specialis ad partem hanc negativarn.
III. Quoad secundum ergo *, probatur dupliciter, ex eadem tamen radice. Primo, sic. Infiniturn non habet unam
speciem: ergo non potest actu cognosci ab intellectu nostro. - Consequentia nota: quia intellectus noster non potest simul actu intelligere nisi unica specie repraesentata. Antecedens probatur : quia alioquin infinitum haberet rationem totius et perfecti.
Secundo, sic. Infinjtum non potest cognosci nisi accipiendo partem post partem: ergo non potest actu cognosci
nisi numerando partes. Sed hoc est irnpossibile fieri actu.
Ergo non potest actu cognosci. - Antecedens patet ex definitione eius III Plzysic. Consequentiae sunt per se notae.
IV. Circa primam rationem dubium occurrit. Quoniam
aut falsum assumit; aut concludit quod infinita a nullo inITULUS

T una habens tres partes, scilicet:

Cf. num. m.

Cf. /mm. r.

tellectu possunt siml actu cognosci; cuius tamen opposi- ' Art. rz.
tum superius, in xrv quaestione *, definitum est respectu
intellectus divini. Cum enim infinita possint dupliciter repraesentari et cognosci , scilicet per moc!urn infiniti, idest
per partem post partem, et per rnodum finiti, idest simul,
ut ibdem * dictum fuit; si in antecedente est sermo de In resp.
infinito per modum infiniti, verurn est, et infert, Ergo infinitum a nullo intellectu est cognoscibile actu. Si autem est
senno de infinito per modum finiti, sic falsum est antecedens: qua non repugnat infinitis repraesentari simul unica
specie, ut patet de specie intellectus divini.
V. Ad hoc dicitur quod prima facie aspicienti ambigua
occurrit intentio litterae. Quoniarn si attendimus ad conclusionern intentam, constat quod sermo est de infinitorum
actuali cognitione quocumque modo, sciiicet sive per 1110dum infiniti sive per modum finiti, dummodo distincte
infinita cognoscantur. Intendit namque concludere quod
intellectus noster non potest actu cognoscere infinita distincte, ut patet in calce corporis articuli, et de se notum est. Si vero attendimus ad medium terminum, sic videtur quod
sit sermo restrictus ad infinitum per modum infiniti: quoniam medium assumptum se tenet ex parte conditionum
ipsius infiniti secundum se, quia scilicet habet rationem
parts et imperfecti. Si enim ex hoc repugnat sibi habere
unam speciem, ergo repraesentari per unam speciem repugnar sibi ex intrnseco; et consequenter irnpossibile est
quod una specie repraesentetur cuicurnque intellectui. Sed
cum hoc sit falsum, quia infinita una specie repraesentantur actu simul Deo et animae Christi etc.; consequens est
ut medium hoc intelligatur de infinito per modum infiniti:
sic enim repugnar ex intrnseco repraesentari una specie
actu, et cognosci. - Et manifestatur sensus iste ex secunda
ratione, quae manifeste loquitur de infinito per modum
infiniti.
VI. Subtilius tamen perspicientibus ambiguitatis solutio
apparet, recolendo quod non de quacumque specie et cognitione, sed nostri intellectus et naturali pro statu isto,
est sermo. Ad cuius evidentiam, scito primo quod infinita,
sicut et quodcumque aliud obiectum intellectus nostri,
duplicem habitudinem habent respectu intellectus nostri ,
se u suae speciei et cognitionis: scilicet causae, et repraesentati. Causae quidem, quia scientia nostra causatur et men-
suratur a re bus: repraesentati autem, quia res cognita per
speciem propriam, qualis est infinitum sensibile si cognoscitur distincte, repraesentatur per propriam speciem.
Scito secundo, quod infinito repugnat ex intrnseco causare speciem sui adaequatam. Et hoc quia habet rationem

ad r

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS III

parts et imperfecti; idest quia id quod actu est aut habetur de infinitis, parts et imperfecti rationem habet; quoniam
Loe. cit. in
semper est extra aliquid sumere, ut dicitur in III Pf7J,-Sic. *
corp.;art.
.
Ex hoc emm quod extra id quod actu sumitur aut consideratur, semper restat extra aliquid infiniti, sequitur quod
nunquam totum concurrir ad causandum sui speciem, sed
semper ut pars; nunquam ut completum, sed semper ut
incompletum. Et consequenter nunquam poterit adaequatam sui speciem causare : omne enim totum causans adaequatam sui speciem, oportet secundum se totum causare
illam.
Scito tertio quod, quamvis infinito non repugnet distincte repraesentari unica specie per modum finiti, absolute
loquendo; repugnar tamen sibi repraesentari sic unica specie
naturali nostri intellectus. Prima pars huius dicti patet de
infinitis cognitis a Deo. Secunda pars patet ex eo quod
species intellectus nostri est causata a rebus; infinito autem
repugnat habere talem speciem. Et utriusque ratio est, quia
infinito repugnar habere unam speciem proportionalem sibi.
Si enim proportionata est infinito, curo ipsum habeat rationem incompleti, ergo ipsa incomplete repraesentabit. Si
autem est species excessive repraesentans, quales sunt species non acceptae a rebus, tune non oportet eas commensurari et proportionari infiniti naturae.
Intendit ergo tam. conclusio quam. medium de repraesentatione et cognitione infiniti distincte, sive per modum.
finiti sive per modum. infiniti, respectu intellectus tamen
nos tri quoad naturalia tantu m.; respectu cuius obiectum
habet rationem non solum repraesentati, sed etiam causae
et n1.ensurae, quam non habet respectu speciei intellectus
Cf. num. m; et divini. Et ideo haec doctrina non repugnat superioribus
num. v fin.
documentis. - Secunda quoque ratio * servit eidem. sensui:

351

quoniam ostendit quod infinitum cogmtwne ei proportionata, qualem. supponit esse nostram, quae ab obiecto causatur et mensuratur, non potest cognosci actu nisi numerando partem. post partem.
VII. Circa eandem rationem * aliud dubium occurrit:
quia non videtur bene fundata super hoc, quod infinitum
haberet rationem totius et perfecti. Haec enim consequentia
quae fit in littera, scilicet, Si infinitum haberet unam speciem, haberet rationem totius et pe1jecti, fundatur super
ista categorica, Habens unam speciem, habet rationem totius et perfecti: haec enim constat ex praedicato antecedentis et consequentis. Sed haec est falsa: quoniam sequeretur quod nulla pars haberet unam speciem.; sim.iliter
nullum imperfectum, etc.
VIII. Ad hoc breviter dicitur quod illa categorica, si
sane intelligatur , verissim.a est et necessaria. Cum enim
omne habens unam speciem, adaequetur et comprehendatur
ab illa; et nihil cuius aliquid extra manet, comprehensum
aut adaequatum sit: consequens est quod quidquid una repraesentante specie contentum est, ut completum et totum
se habeat. Alioquin, aliquo irrepraesentato remanente, non
adaequaretur secundum quodlibet sui.
Ad obiecta vero dicitur quod pars et imperfectum possunt sumi dupliciter : scilicet materialiter, et formaliter. Et
materialiter quidem, una possunt specie praesentari: sed
tune habent rationem totius, quia comprehensi totaliter. Formaliter vero, impossibile est una specie praesentari.
Quoniam distincte praesentari non potest, nisi quidquid est
eius, repraesentetur. Sed imperfecto ut sic, et parti hoc repugnar: nam ut sic , sine perfectione qua privar, repraesentatur imperfectum; et pars sine eo cuius est pars. Unde
oportet horum plures esse species proprias.

* Cf. num.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM INTELLECTUS SIT COGNOSCITIVUS CONTINGENTIUM
De Verit., qu. :.-v, art.

Cap.vr.- S. Th.
lect. v.

* e
"'ap. xn, n. 13.
- S. Th. leer. xx.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectus non sit cognoscitivus contingentium. Qua, ut dicitur in VI Ethic. *,
_..,_. _ intellectus et sapientia et scientia non
sunt contingentium, sed necessariorum.
2. PRAETEREA, sicut dicitur in IV Physic. *, ea
quae quandoque sunt et quandoque non sunt 7
tempore nznsurantur. Intellectus autem a tempore abstrahit, sicut et ab aliis conditionibus materiae. Cum igitur proprium contingentium sit
quandoque esse et quandoque non esse, videtur
quod contingentia non cognoscantur ab intellectu.
SED coNTRA, omnis scientia est in intellectu. Sed
quaedam scientiae sunt de contingentibus ; sicut
scientiae morales, quae sunt de actibus humanis
subiectis libero arbitrio ; et ~tiam scientiae naturales, quantum ad partem quae tractat de generabilibus et corruptibilibus. Ergo intellectus est cognoscitivus contingentium.
RESPONDEO DICENDUM quod contingentia dupliciter possunt considerari. Uno modo, secundum
quod contingentia sunt. Alo modo 7 secundum
quod in eis aliquid necessitatis invenitur: nihil
enim est adeo contingens, quin in se aliquid necessarium habeat. Sicut hoc ipsum quod est So~)

scibilium. - sensibilium P.

2,

ad 3; VI Ethic., lect.

I.

cratem currere, in se quidem contingens est; sed

habitudo cursus ad motum est necessaria: necessarium enim est Socratem moveri, si currit.
Est autem unumquodque contingens ex parte
materiae: qua contingens est quod potest esse et
non esse; potentia autem pertinet ad materiam.
N ecessitas autem consequitur rationem forma e :
qua ea qua e consequuntur ad forma m, ex necessitate insunt. Materia autem est individuationis
principium: ratio autem universalis accipitur secundum abstractionem formae a materia particulari. Dictum autem est supra * quod per se et * Art. 1.
directe intellectus est universalium; sensus autem
singularium , quorum etiam indirecte quodammodo est intellectus, ut supra * dictum est. Sic * Ibid.
igitur contingentia, prout sunt contingentia, cognoscuntur directe quidem sensu, indirecte autem
ab intellectu *: rationes autem universales et ne- n. 392
cessariae contingentium cognoscuntur per intellectum.
Unde si attendantur rationes universales scibilium omnes scientiae sunt de necessariis. Si autem attendantur ipsae res, sic quaedam scientia est
de necessariis, quaedam vero de contingentibus.
Et per hoc patet solutio ab obiecta.

a,

QUAE STIO LXXXVI, ARTIC ULUS III

Comm entari a Cardi nalis Caieta ni
necessitas entium, reales
clarus.- In corpore tria: primo, _distinguir; se- sequens est quod continge ntia et
radices; ita quod
habeant
diversas
iae,
non logicae different
cundo, respond et quaesito ; tertio, infert corollar ium.
ex actu oriatur.
vero
s
necessita
tia,
poten
ex
ntia
ducontinge
entia
Quoad primum , primo ipsa distincti o: Conting
bus, in quiinferiori
his
in
quod
est
signum
etiam
.Cuius
insertum
habent
ium
necessar
ut
pliciter, ut contingentia, et
ntia;
continge
viget
maxime
,
potentia
de
est
m
Secundo , distinctionis probatio : quoniam nihil est adeo con- bus plurimu
particinaturam
actus
maxime
ibus,
superior
vero
rebus
indur
in
Probatu
tingens, in quo non sit aliquid necessitatis.
pantibu s, aut omnino non est, aut secundu m quid est
ctive ex cursu Socratis, etc.
:
ris
continge ntia: simplici ter enim en tia illa necessaria sunt,
II. Quoad secundum, conclusio responsi va trimemb
ut
;
et tantum habent contingentiae, quantum potentia e cuiusu
intellect
Conting entia ut sic, directe sensu, indirecte
patiuntu r. Unde actus purus omnino
autem. necessitatis ac universalitatis aliquid habent, directe dam admixtio nem
ntia omnino .
continge
a
est
lber
parintellect u cognosc untur.- Prn.o probatu r quoad primas
in re bus material ibus differentia
potentia
qua
erum
:
V
ur
noscunt
modis
his
ia
tes simul, sic. Individu a material
as materiae est, et actualitas ex
propriet
continge ntia sunt individu a material ia: ergo, etc. Probatu r substantialis aut
continge ntia, non simpliciter,
ideo
tenet;
se
formae
indiviparte
minor: quia dem, scilicet materia , est principi um
necessitas autem ex forma
,
materia
ex
ium,
sensibil
sed
contin:
ultimum
hoc
r
duationi s et contingentiae. Probatu
ne tractante, dicitur.
cognitio
um
sensibili
de
gentia oritur ex potentia contradictionis, scilicet esse et non oriri in littera,
in individuis tantum
est,
materia
ut
materia,
quoniam
Et
esse; potentia talis est ex materia; ergo.
autem esse haforma
r in esse reali;
Secundo probatu r quoad ultimam partem., per opposi- sensibilibus invenitu
: idcirco
admixta
natura
sensibili
absque
s,
tum, sic. Universalia directe ab intellect u noscunt ur: sed bet, et perfectiu
ur,
attribuit
littera
in
ibus
material
is
individu
ntia
qua
continge
r:
continge ntia ut necessaria, sunt univers alia.- Probatu
continsint
ia
material
a
omnia individu
dem est principi um necessitatis et universalitatis, forma non quod sola aut
in universa libus material ibus dentur
etiam
cum
(
per
gentia
fit
le
universa
r:
probatu
litatis,
universa
quod
Et
scilicet.
us nihil sit continge ns), sed qua
caelestib
in
et
ntia,
continge
mavel
abstract ionem a materia; oportet enim vel formam.
continge ntia in genere 'maprimo
ia sunt
teriam es se illius radicem. Quod vero necessitatis, probatu r: individu a material
cum a materia recedere
eorum,
enim
lia
universa
;
terialium
qua quae sequunt ur formam , ex necessitate insunt.
secunda rio continge nindui,
rationem
formae
et
t
incipian
obiecta,
ad
o
responsi
III. Corollarium, per quod habetur
et singular e sensibile
ntia
continge
hoc
propter
est quod ly necessarium vel contingens cum possit sum tia sunt. Et
per se, ratione prosed
,
accidens
per
non
sunt
connexa
sic
pro re ipsa, vel universali ratione rei; si primo modo,
e.
utriusqu
i
principi
prii
eam
et
iis,
necessar
de
est
secatur scientia in eam quae
Nec proptere a removet ur quin materia m aliqua necesquae de continge ntibus. Si secundo modo, sic omnis sciensequatur , aut formam aliqua continge ntia comitet ur;

sitas
divisio
tia est de necessariis: nec habet in hoc sensu locum
sed bene sequitur quod formae nulla continge ntia adiunilla, sed tune fit divisio scientiae a sensu et opinione , ~te.
potentia e admixta e; et similiter materia
* Cf. num. n.
IV. Circa probatio nem prim.ae parts conclusionis * dubi- gatur nisi ratione
sit causa nisi ratione actus quem partis
necessita
nullus
s
processu
tatur: qua falsum assumitu r, seu supponi tur; vel
enim ratione potentia e, cum utramqu e conest ex particula ribus. Tota enim. vis probatio nis stat in hoc, ticipat. Materia
respiciat, necessar ium non respicit; parpartem
nis
qua contingens est contingens propter materiam , quae est tradictio
necessitatis expers ~non est. Et hoc
actus,
vero
ne
ticipatio
infertur,
enim.
individu ationis principi um, ut patet: ex hoc
r actualitatem, induend o moparticipa
ut
Qua vel
Ergo a sensu directe cognoscitur, etc. Sed haec proposit io dupli.citer.
quod est esse in potenipsum
hoc
quia
puta
actus,
dum
aut est particul aris: et sic non conclud it nisi particula riter,
necessitas ordinis ad
sibi
t
conveni
sic
et
:
actu
habet
tia,
noscuntantum
sensu
a
Ergo quaedam continge ntia directe
disiunct ione, et bin
sub
partem
ctionis
contradi
tur, etc.; cum. tamenli ttera universaliter quaerat de contingen- utramqu e
e. V el ut particip at
utriusqu
onis
corrupti
s
necessita
provenir
dantur
tibus.- Aut est universa lis: et sic est falsa. Tum quia
ad ipsum: et sic
onem
proporti
analogia m se u
continge ntia immater ialia, ut patet in actibus liberi arbitrii: actum per
ium, et hinc
material
ionum
disposit
s
necessita
sibi
t
tum qua dantur continge ntia universalia, ut homine m com- conveni
mater~am, ut
i
consequ
dicantur
ia
accident
quaedam
ut
fit
r:
oriuntu
ante
buri, etc. Neutra enim ex materia individu
etc. - Et similiter formam cum ratione actualicum ab ipsa haec abstraha nt, ilia vero omnino aliena sunt. quantita s,
consequ atur potentia contradictionis , sed potius
non
tatis
' Cf. ibid.
V. Circa probatio nem ultimae parts * dubitatu r: qua
quidqui d ipsam non insepara biliter comialiquid;
e
actual
,
formam
entia
consequ
nulla videtur esse ista differentia nter
ratione potentia e sequitur . Dico autem
sic,
ut
et consequ entia materiam , quoad necessitatem et continge n- tatur, totmn,
um separabilis rationem habet: quaninquant
idest
sic,
ut
netiam. Quoniam consequ entia materiam distingu untur in
separabi litatis, tantum habet elongabilitatis ab
cessaria et continge ntia: mors enim et corrupti o necessario tum enim
tatis cum potentia . - Unde facile patet reproximi
insunt, et tamen ex materia. Et similiter consequ entia for- actu, et
quaesita et obiecta.
omnia
ad
sponsio
ridere
mam distingu untur in necessaria et continge ntia:
ergo dubium * dicitur dupliciter. Priprimum
Ad
VIII.
nter
continge
tamen
et
,
formam
enim est operatio sequens
attribuit ur individuis material ibus
ntia
continge
quod
mo,
inest; non enim oportet Socratem ridere.
non simpliciter, sed in genere senprimo;
sed
tantum,
non
e
totumqu
,
VI. Circa conclusi onem principa liter intentam
ne est quaestio . Et ideo non
cognitio
de quorum
articulu m, dubium occuri:it: quia totus iste labor otiosus sibilium,
et in rebus immater ialibus
ntia
continge
detur
quod
obstat
videtur, et per accidens. Otiosus quidem , qua nihil hinc
et secundu m rationem , ut
te;
volunta
in
ut
esse,
m
secundu
sensum,
per
ari
habetur nisi quod continge ntia in particul
libus.
in universali per intellectun1. cognosc untur. Hoc autem et in universa
Secundo dicitur quod, quantum ad praesen tem litteram
scitum erat prius *, ex hoc quod intellect us est universa* Cf. art. 1.
ntia distingu untur hic non tantum contra
lium et sensus singular ium. Et rursus in hoc nulla diffe- spectat, continge
etiam contra rationes contingentium : ita
sed
,
ia
rentia est nter contingens et necessar ium: quoniam u traque necessar
continge ntium in littera compreh enduntu r
lia
universa
quod
speum
in particul ari ad sensum, in universali ad intellect
us continge ntium, et non sub ipsis contingenctant. - Per accidens vero, qua ex universalitate et parti- sub rationib
cularitat e pendet solutio, ut patet in littera. Necessitas autem tibus.
Nec contra hoc potest obiici quod sic nulla esset diffeet continge ntia per accidens his conditio nibus annexae sunt.
rentia nter continge ntia et necessaria in sensibilibus quoad
Ergo, etc.
quoniam nec ipsa necessaria directe intelligu ntur,
' Cf. Arist. AnaVII. Ad evidenti am horum, ex quod quid est contingen- cognosc i,
hoc per interem ptiolyt. Prior., lib. I,
ndum est. Contig ens enim cum sit sed rationes eorum. - Solvitur enim
cap. xu, n. 2, 3 tis et necessar ii procede
abstrahu nt ab omni
sic,
ut
ia,
necessar
entia
nem. Quoniam
S. Th. Ject. vr.- quod potest es se et non es se *, necessar ium autem quod imilia aliter se haimpossib
sint
Did.lib.IV , cap.
cum.
ne,
mutatio
et
tempore
con*;
possibile est aliter se habere, ut patet V Metaphys.
v, n. 3

ITULUS

* Cf. nnm. Iv.

353

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS IV

Cf. num. v.

., Num. vn.

bere: ac per hoc, cmn ista sint consequentia materiam necessaria, quanto magis appropinquant ad materiRm, tanto
minus sunt necessaria. Enria vera contingentia e converso
se habent. Et propterea, formaliter loquendo, negatur quod
necessariR sensibilium repugnent intelligibilitati: quoniam
inquantum necessaria sunt, non habent aliquam repugnantiam, immo habent prox.imitatem, quia scibile oportet es se
necessarium. Sed quod quaedam necessaria sensibilia directe
non intelligantur, hoc est per accidens, qua sunt particularia sensibilia. Sed ipsa contingentia habent per se repugnantiam ad intelligibilitatem: quia ut contingentia sunt,
ex materia sunt, qua ex potentia, quae est materiae differentia. Rationes autem eorum, qua a materia aliqualiter
abstrahunt, quanto a materia recedunt, tanto a contingentia
separantur, et perceptibiles sunt ab intellectu: et propterea
merito ab ipsis contingentibus distinctae sunt in proposito.Utraque tamen responsio, quoad rem, in dem redit: sed
pro litterae intellectu, haec explicari expedit.
IX. Ad secundum vera * dicitur quod distinctio illa quae
adducitur, sane intellecta, vera est: nec obstant differentiae
assignatae in littera. Ut enim ex dictis * patet, differentia
inter consequentia formam, et materiam, in hoc quod illa
necessaria, haec contingentia sunt, intelligitur de forma ut
forma seu actu, et materia ut materia seu potentia. Distinctio

vera consequentium tam formam quam materiam in necessaria et contingentia, intelligitur de forma ut complectitur
in se rationem actus et potentiae; et similiter de materia ut
habet rationem potentiae et sapit rationem actus aliquo
modo, ut expositum est.
X. Ad tertium. autem * dicitur quod articulus iste, cum Cf. num.
suo processu, necessarius et per se est. Nec est verum quod
nihil aliud hinc habeatur nisi quod contingentia in particulari per sensum, in universali vera per intellectum apprehenduntur. Sed hinc habetur quod contingentia, absolute
loquendo, sensu, non intellectu apprrhenduntur, nisi indirecte. Unde non discutitur hic prius notum; sed ponitur
subtilis differentia nter necessarium et contingens quoad
cognosci, qua necessarium spectat ad intellectum, contingens ad sensum. Et hoc quia contingentia in rebus sensibilibus est conditio consequens mteriam individuantem
sensibilia; necessitas autem formam fundantem omnem universalitatem. - Unde non per accidens se habent contingentia et necessitas ad universalitatem et particularitatem,
sed per se; quamvis non per se primo, sed ratione communis radicis. Materia enim, ut materia, radix est contingentiae atque individuationis; et sinliter forma, ut forma,
radix est necessitatis et universalitatis. Et haec connexio
aperte assignatur in littera ratio conclusionis. Quare, etc.

vi.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM INTELLECTUS NOS TER COGNOSCAT FUTURA
II,

o:

~
1

Vers.

6, 7

Supra, qu. LVII, art. 3; Il" Il", qu. xcv, art.

dist. VII, qu. rr, art. z; III Cont. Gent.,_cap.
Compend. Theol., cap.

I; qu. cLxxn, art. I; I Sen t., dist. m">rrn, art. 5, ad 2;

CLiv; De Verit., qu. VIII, art. I2; De 1"l1alo, qu. xvi,
cmm, cx..xxrv; In Isaiam, cap. m.

D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectus nos ter cognoscat futura. Intellectus enim noster cognoscit per speces intelligibiles, quae abstrahunt o: ab
hic et nunc) et ita se habent indifferenter ad omne
tempus. Sed potest cognoscere praesentia. Ergo
potest cognoscere futura.
2. PRAETEREA, horno quando alienatur a sensibus, aliqua futura cognoscere ~ potest; ut patet
in dormientibus et phreneticis. Sed quando alienatur a sensibus, magis viget Y intellectu. Ergo intellectus, quantum est de se, est cognoscitivus
futurorum;
3. PRAETEREA, cognitio intellectiva hominis efficacior est quam cognitio quaecumque brutorum
animalium. Sed quaedam animalia sunt quae cognoscunt o quaedam futura; sicut corniculae frequenter crocitantes significan! pluviam mox futuram. Ergo multo magis intellectus humanus potest
futura cognoscere.
SED CONTRA EST quod dicitur VIII E celes.*: Multa

hominis ajjlictio, qui e ignorat praeterita) et futura

nullo potes! scire nuntio.
REsPONDEO DICENDUM quod de cognitione futurorum eodem ~ modo distinguendum est, sicut de
<;;
Cf. art. praec. cognitione contingentium *. Nam ipsa futura ut
sub tempore cadunt, sunt singularia, quae intellectus humanus non cognoscit nisi per refl.exionem,
ut supra * dictum est. Rationes autem futurorum
Art. r.
o:) abstrahunt. - abstrahuntur PBDab. -

Pro

cognoscere. - pmecognoscere codices.

) viget. - indiget Pab.
o) sunt quae cognoscunt. - p1aecognoscunt
scunt pF, cognoscunt sF.
SmmAE THEOL. D. THOMAE T. Il.

habent, habet

BsD.

~)

ABCDE,

quem cogno-

art. 7;

possunt esse universales, et intellectu 'lj perceptibiles : et de eis etiam possunt esse scientiae.
Ut tamen con1mniter de cognitione futurorum
loquamur, sciendum est quod futura dupliciter cognosci possunt: uno modo, in seipsis; alo modo,
in suis causs. In seipsis quidem futura cognosci
non possunt nisi a Deo; cu etiam sunt praesenta
dum in cursu rerum sunt futura, inquantum eius
aeternus ntuitus simul fertur supra totum temporis cursum, ut supra * dictum est cum de Dei
scientia 6 ageretur. - Sed prout sunt in suis causis,
cognosci possunt etiam a nobis. Et si quidem in
suis causis sint ut ex quibus ex necessitate proveniant, cognoscuntur per certitudinem scientiae;
sicut astrologus praecognoscit eclipsim futuram. Si
autem sic sint in suis causis ut ab eis proveniant
ut in pluribus, sic cognosci possunt per quandam
coniecturam vel mags vel minus certam, secundum quod causae sunt. vel magis vel minus inclinatae ad e:ffectus.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod ratio illa procedit de cognitione quae :fit per rationes universales causarum, ex quibus futura cognosci possunt
secundum modum ordinis effectus ad causam.
AD SECUNDUM DICENDUM quod, sicut Augustinus
dicit XII Conjess. *, anima habet quandam vim
sortis, ut ex sui natura possit futura cognoscere:
et ideo quando retrahitur a corporeis sensibus,
et quodammodo revertitur ad seipsam, :fit parts) qui. - quae ABCE, quia D.- Pro praeterita, praesentia P.
\:) eodem. - eo BD. - Post sicut ABCDEF addunt et.
'lJ) intellectu. - intellectui D.
e) de Dei scientia. - de Dei praesentia ABCFab, de Dei praescientia DEGab.

Qu. XIV, art. 13.

De Gen. ad litt.,
lib.XII, cap.xm.

' Vide Civit. lib.

VI.- Di d. vol. II,
pag. I2I.

'D. 441.
"'* Qu. LVII, art.
3

QUAESTIO LXXXVI, ARTICULUS IV

ceps notitiae futurorum. Et haec quidem opinio Unde cum vires sensitivae sint actus corporalium
ratio.nabilis esset, si poneremus quod anima acci- organorum, consequens est quod ex impressione
peret cognitionem rerum secundum participatio- caelestium corporum immutetur quodammodo
nem idearum, si cut Platonici posuerunt *: qua sic phantasia. Unde cum caelestia corpora sint causa v
anima ex sui natura cognosceret universales cau- multorum futurorum, :fi.unt in imaginatione aliqua
sas omnium effectuum, sed impeditur per corpus; signa quorundam futurorum. Haec autem signa
unde quando a corporis' sensibus abstrahitur, fu- magis percipiuntur in nocte et a dormientipus,
tura cognoscit.
quam de die et a vigila11tibus: qua, ut dicitur in
Sed quia iste Inodus cognoscendi non est C011- libro de Sonzn. et Vigil. *) quae dejeruntur de die,
naturalis intellectui 11ostro, sed magis ut cog11i- dissolvuntur magis; plus est enim sine turbatione ~
tionem a se11sibus accipiat; ideo x 11011 est secu11- aer noctis; ea quod silentiores sunt noctes. Et in cordum naturam animae quod futura cognoscat cum pore jaciunt sensum propter somnum: quia parvi
a sensibus alienatur; sed magis per impressio- motus interiores magis sentiuntur o a dormientibus
nem aliquarum causarum superiorum spiritua- quam a vigilantibus. Hi vera motus jaciunt phanlium et corporalium A. Spiritualium quidem, sicut tasmata) ex quibus praevidentur 7r futura.
cum virtute divina ministerio angelorum intelleAD TERTIUM DICENDUM quod animalia bruta non
ctus hun1anus illuminatur, et phantasmata ordi- habent aliquid supra phantasiam quod ordinet
nantur ad futura aliqua cognoscenda; vel etiam phantasmata, si cut habent homines rationem; et
cum per operationem daemonum fit aliqua com- ideo phantasia brutorum animalium totaliter semotio in phantasia ad praesignandum aliqua fu- quitur impressionem caelestem. Et ideo ex motitura quae daemones cognoscunt *, ut supra ** bus huiusmodi animalium magis possunt cognosci
dictum est. Huiusmodi autem impressiones spiri- quaedam futura, ut pluvia P et huiusmodi, quam
tualium causarum magis nata est anima humana ex motibus hominum, qui moventur per consisuscipere cum a sensibus alienatr: quia per hoc lium rationis. Unde Philosophus dicit, in libro de
propinquior fit substantiis spiritualibus, et magis Somn. et Vigil. *, quod quidam imprudentissimi rr
libera ab exterioribus inquietudinibus. - Contingit sunt maxinze praevidentes: nam intelligentia hoautem et hoc per impressionem superiorum cau- nmz non est curis aifecta) sed tanquam deserta
sarum corporalium 1-L. Manifestum est enim quod et vacua ab omnibus, et mota " secundunz nzovens
corpora superiora imprimunt in corpora inferiora. ducitur.
t) corporis. - corporeis codices et a b.
;:) ideo. - Om. P.
),) spi1itualium et corporalium. - Om. ACDEFGab.
p.) C01]J01'alium. - materialium addunt Pb.
v) causa.- causaecodices.
~) twbatione. - perturbatione ABCDE.

De Divinat. per
Somn., cap. n.S. Th. lect. u.
~

7r

De Divinat. per
Somn., ibid.
G

o) sentiuntur. - sciuntur Fa.

r.) praevidentur. - praevident codices et a b.

p) pluvia. - pluviae codices.
o-) quidam imprudentissimi. - quidam non prudentissimi ACEFG

et ed. a.

r) mota. - Om. G. - ducitur om. sB.

Oo:mm.entaria Oardinalis Oaietani

clarus est. - In corpore duo: primo, respondet
directe; secundo, amplificando quaestionem,
respondet universaliter de cognitione futurorum.
Quoad primum, est unica distinctio bimembris, cum conclusionibus iuxta singula membra. Distinctio est: Futura
dupliciter, secundum seips, vel secundum eorum rationes;
ut de contingentibus dictum est, etc.
Conclusio prima: Futura ut sic, intellectu non nisi reflexe noscuntur. - Probatur: quia sunt singularia.
Conclusio secunda: Futurorum rationes intellectu perceptibiles sunt, et scientiae possunt esse de eis, etc. - Probatur: quia universales sunt.- Omnia declaranda relinquuntur
iuxta distinctionem in praecedenti articulo de contingentibus.
II. Quoad secundum, extenditur quaestio ad omnia futura, et non solum sensibilia; et ad omnem intellectum,
et non solum humanum. Atque respondetur cum distinctione trimembri , singulis conclusionibus iuxta membra
singula appositis.
Distinctio est: Futura dupliciter, in seipsis, vel causis
suis; et his vel necessariis, vel ut in pluribus.
Conclusio prima: Futura in seipsis a solo Deo cognoscuntur, propter aeternitatis intuitum.
Conclusio secunda: Futura in causis necessariis a nobis
noscuntur certe. - Declaratur in eclipsi.
ITULUS

T quaesito

Conclusio tertia: Futura in causis ut in pluribus, noscuntur per coniecturam plus et nlinus, iuxta inclinationem
causarum. - Patet ex se.
Circa haec nihil occurrit repetendum: sed pertinentia
ad primo dicta, in praecedenti articulo; pertinentia ad nunc
dicta, in qu. XIV * videantur.
III. In responsione ad secundum afferuntur duae opiniones de causa praevisionis futurorum ab anima nostra,
iuxta mortem praecipue, ut Gregorius vult in IV Dialogorum *; et in som11is, ut experimur; et similiter in extasi, et
universaliter in alienatione a sensibus. Prima est quod anima
ex sui natura hoc habet. Secunda est quod anima habet
hoc ex participatione superiorum causarum.
Primam, ex Augustino, et Platonicam dicit et irrationabilem: quia talis modus cognoscendi, scilicet per participationem superiorum seu idearum, non est connaturalis animae nostrae.
Secundam declarat, primo distinguendo causas superiores in spirituales et corporales, etc. Et reddendo causam
quare magis in alienatione sensuum: qua scilicet maior
approx:imatio seu conversio ad spiritualia per recessum. a
corporalibus, quoad primas; et qua noctes silentiores, aer
quietus, et in somnis parvi motus interiores percipiuntur,
utpote aliis non impedientibus, et anima etiam non intenta
aut occupata aliis, quoad secundas.

---------------~~~-------------------

' Art. 13 ; Cf.

Comment.

* Cap. xxvi.

QUAES TIO LXXXV II, ARTICU LUS I

dum quod fit actu per species a sensibilibus abs- amat, ut ibdem subditur. Potest enim aliquid dici
tractas per lumen intellectus agentis, quod est per se notum duplicite r: vel qua per nihil aliud
actus ipsorum intelligibilium, et eis medianti bus ' in eius notitiam devenitur, sicut dicuntur prirtra
intellectus possibilis. Non ergo per essentiam principia per se nota; vel qua non sunt cognosuarn, sed per actum suum se cognoscit intellectus scibilia per accidens, sicut color est per se visibilis, substanti a autem ~ per accidens.
noster.
AD SECUNDUM DICENDUM quod essentia angeli est
Et hoc dupliciter. Uno quidem modo, particulariter, secundum quod Socrates vel Plato per- sicut actus in genere intelligibilium, et ideo se
Unde
cipit se habere animam intellectivam, ex hoc quod habet et ut intellectu s, et ut intellectum.
apprehen
seipsum
per
essentiam
suam
i,
angelus
percipit se intelligere. Alo modo, in universal
est
vel
qui
,
humanus
s
intellectu
autem
Non
secundum quod naturam humanae mentis ex actu dit.
sicut
intellectus considera mus. Sed verum est quod omnino in potentia respectu intelligibilium,
ilium
intelligib
actus
iudicium et efficacia huius cognitionis per quam intellectus possibilis; vel est
intelnatmam animae cognoscimus, competit nobis se- quae abstrahu ntur a phantasm atibus, sicut
cundum derivatio nem luminis intellectus nostri a lectus agens.
AD TERTIUM DICENDUM quod verbum illud Phiveritate divina, in qua rationes omnium rerum
.
continen tur, sicut supra * dictum est. Unde et x losophi universal iter verum est in omni intellectu
propter
sensibile,
est
Augustinus dicit, in IX de Trin. *: Intuemur in- Sicut enim sensu~ in actu
violabilem veritatem., ex qua perjecte, quantum similitudinem sensibilis, quae est forma sensus
in
possum.us, definimus non qualis sit uniuscuiusque in actu; ita intellectus in actu est intellectum
hominis nzens, sed qualis esse i. sempitenzis ratio- actu o, propter similitudinem re intellectae, quae
s
nibus debeat. - Est autem differentia nter has est forma intellectus in actu. Et ideo intellectu
intelre
speciem
per
actu
in
fit
duas cognitiones. N am ad primam cognition em de humanus , qui
per
mente habendam , sufficit ipsa ments praesenti a, lectae, per eandem speciem intelligitur, sicut
in
quod
quae est principiu m actus ex quo mens P. percipit formam suam. Idem autem est dicere
s
seipsam. Et ideo dicitur se cognoscere per suam his quae sunt sine materia, dem est intellectu
his
in
quod
diceretur
si
ac
ur,
intelligit
quod
et
de
praesenti am. Sed ad secundam cognition em
intellectus
mente habenda m, non sufficit eius praesenti a, sed quae sunt intellecta in actu, dem est
est inaliquid
enim
hoc
per
r:
requiritu r diligens et subtilis inquisitio. Unde et et quod intelligitu
Sed
*.
materia
sine
multi naturam animae ignorant , et multi etiam tellectum in actu, quod est
essenam
circa naturam animae erraverun t. Propter quod in hoc est different ia, qua quorund
Augustinus dicit, X de Trin. *, de tali inquisitione tiae sunt sine materia, sicut substanti ae separatae
et est
ments: Non velut absente1n se quaerat nzens cer- quas angelos dicimus, quarum nnaquae que
sunt
res
quaedam
sed
:
s
intelligen
est
et
nere; sed praesentem. quaerat discernere, idest co- intellecta
sosed
materia,
sine
sunt
non
gnoscere differentiam suam ab aliis rebus, quod quarum essentiae
Comet
Unde
e.
lum similitudines ab eis abstracta
est cognoscere quidditat em et naturam suam.
rnentator dicit,. in III de Anima*, quod propositi o
seipsam
mens
quod
AD PRIMUM ERGO DICENDUM
per seipsam v novit, qua tandem in sui ipsius inducta non habet veritatem nisi in "" substantiis
eis
cognitionem pervenit, licet per suum actum: ipsa separatis : verificatur enim quodamm odo in
*.
est
dictum
ut
aliis;
in
r
verificatu
non
enim est quae cognosci tur, qua ipsa seipsam quod
356

* Qu.

LXXXIV ,

art. 5
X

* Cap. vi.

Cap.

IX.

t) mediantibus. - intelligit addit P.

:r.) et. - Om. Pab.
'A) esse. - est si se ed. a, est si est omisso debeat F.
p.) mens. - modo codices et a b.

v) per seipsam. -pe se Pab, om. DEF.

~) autem. - et Diarii jilius addit D; cf. qu. XVII, art. 2, not.
o) intellectum in actu. - intelligibile G, intellectum e d. a.

E.

1t) nisi in. - in AE, nisi P.

Comme ntaria Cardina lis Caietan i

* Cf. qu. LV, art.
I, Comment. n. I;
qu. LVI, art. I,
Comment. n. Iv;
qu. LXXXIV, art.
2, Comment. n.I.

" Cf. num. x1v.

" Cf. uum. XVI.

* Cf. num. IV.

* Cf. num. v.

ITULus ex saepe dictis * clarus : ly enim per notat rationem intelligend i, qualem ponimus in specie intelligibili. Ita quod sensus est: An ipsa essentia animae sit sibi
ipsi ut species intelligibilis respectu sui ut cognitae.
In corpore unica est conclusio responsiva quaesito, habens duas partes, ~lteram affirmativam, alteram negativam,
scilicet: Anima nostra non per essentiam su am, sed per
actum suum se cognoscit. Circa quam facit tria: primo,
probat eam quoad utramque partem simul; secundo, declarat partem affirmativam) quid scilicet sit ille suus actus,
ibi: Si igitur intellectus humcmus *; tertio, manifestat modos quibus anima cognoscit se per suum actum *.
II. Quoad primum, ponitur talis ratio. Intellectus noster
est pura potentia in genere intelligibili : ergo non cognoscit se per propriam essentiam, sed per actum suum. Huius
rationis in littera primo ponitur ratio consequen tiae expresse, et antecedentis elicitive; deinde probatur antecedens *; et tertio, respondetu r tacita e obiectioni, ibi: Sic
etiam Platonici etc. *

III. Ratio antecedentis et consequen tiae simul, est haec

propositio : Unumquodque est cognoscibile secundum quod
est in actu, et non secundum quod in potentia. - Probatur
primo auctoritate Aristotelis IX Metaphys ., text. xx.
Secundo, ex ratione obiecti cognoscibilis, scilicet entis
et veri, hoc modo. Nulla res habet rationem alicuius entis
aut veri, nisi secundum quod in actu rationem illius habet
vel participat, etc. Ergo nec rationem naturae cognoscibilis. - Consequen tia patet: quia nihil cognoscitu r nisi ens
et verum. - Antecedens est per se notum: non enim domus in potentia habet rationem domus, nec album in potentia habet rationem albi. Unde non potest cognosci ut
domus et album.
Tertio, inductione inchoante a sensibilibus ut cognoscuntur a sensibus : quia coloratum non sentitur visu nisi
sit actu coloratum .- Et deinde a sensibilibus ut percipiunt ur
intellectu nostro : in cuius signum, materia non cognoscitu r
nisi per analogiam ad formam, ex I Physic. - Et demum ad
separata a materia deveniendo : quia in eis quaelibet ita

Cf. supra, qu.

art. r, ad 2.

LV,

1<"

Con1ment. xv.

* In resp. ad 2.

QUAESTIO LXXXVII, ARTICULUS I

se habet ad hoc quod sit intelligibilis per seipsam, sicut
se habet ad hoc quod sit actu. Et manifestatur hoc, graduando intelligentias penes actum et potentiam. Prima enim,
quia est actus purus, nulli omnino potentiae admixtus, et
completus secundum totam entis latitudinem, ita quod sua
actualitas continet omnia actu eminentissimo; quia sic, inquam, est in essendo, ita est in intelligendo; ita quod est
intelligibilis per seipsam, continens omnia intelligibilia; et
sic per essentiam suam intelligit non solum se, sed omnia
ala, et nihil extra se intelligere potest. Aliarum vero intelligentiarum essentiae sunt actus, non tamen puri nec completi; ita quod, eo quia actus sunt in genere intelligibilium,
ideo per seipsas intelligibiles sunt actu; eo vero qua non
sunt puri, sed potentiae permixti plus et minus, ac per hoc
non' continent omnia intelligibilia in seipsis actu, ideo per
seipsas non sufficienter cognitionem pariunt aliorum. Ultim.ae autem intellectualis substantiae essentia pura potentia
iure est in genere intelligibilium; ac per hoc nec sui ipsius
nec aliorum per seipsam cognitionem nata est facere.
Ex his enim. habetur ratio et consequentiae et antecedentis. Consequentiae quidem, qua si unumquodque, sicut
se habet ad actum, ita ad intelligibilitatem, consequens est,
si aliquid ex se nihil habet actus, nihil habet secundum
se intelligibilitatis : ac per hoc, intellectus qui est pura potentia in genere intelligibilium, non est per seipsum intelligibilis. - Antecedens vero, qua ex quo intellectus supremus est actus purus, et consequenter se habentes habent
aliquid actus et aliquid potentiae, crescente semper potentia cum elongatione ab actu puro; consequens est, iuxta
rerum ordinem, ut ultimus intellectus pura potentia sit in
illo genere.
IV. Deinde probatur antecedens * specialiter auctoritate
~ Cf. num. u.
"Cap. 1v, n. 3- Aristotelis III de Anima, text. v *; et a quid nominis, quia
.
S. Th. lect. vn.
possz'b zzs nommatur.
V. Tertio, respondet tacitae obiectioni *. Ubi adverte
' Cf. num. n.
quod obiectio, cum eius origine, est haec. Quia enim ex
dictis in littera expresse habentur duo: primum, quod intellectus noster ex seipso habet virtutem ut intelligat; se.cundum, quod intellectus noster ex seipso non habet virtutem ut intelligatur: - hinc :fit ut ordo intellectuum sit infra
ordinem intelligibilium. Si enim perfectio intellectus nostri
quam ex se habet, sufficit ad hoc quod intelligat, et non
ad hoc quod intelligatur; necessario sequitur quod plus
perfectionis requiritur ad hoc quod aliquid intelligatur,
quam ad hoc quod aliquid intelligat. Et quoniam. videbat
divus Thomas hoc ex dictis consequi; et hoc prima facie
non videtur esse verum, immo tanquam inconveniens poterat sibi obiici : ideo excludit hanc phantasiam, ostendens
hoc esse acceptandum ut conveniens non solum Peripateticis, secundum quorum documenta processit, sed etiam
Platonicis. Unde inquit quod etiam Platonici posuerunt intellectum infra intelligibile: et probat, qua intellectus non
intelligit nisi participatione intelligibilis; participans autem
consi:at esse infra participatm.1.
VI. Circa antecedens * occurrit dubium, qua falsum vi' Cf. ibid.
detur: quoniam sive intellectus sit idem quod es se anima e
*In resp. ad a~g. sive non, oportet, inquit Scotus, in Primo, dist. m, qu. vn *,
pro qmnta opm. ut sit in se actus quidam. Tum qua potentia ad accidens
seu operari, non fundatur supra pura potentia. Tum qua
Cap. 1, n. 5- substantia animae actus est, ut in. II de Anima * dicitur;
et intellectus. quoque, si potentia est, in ipsa essentia est
s. Th. lect. 1'
ut subiecto. Ergo, etc.
VII. Circa idem antecedens dubium est, an sit facienda
vis in vocabulo intelligibilis; an ly intelligibile sumatur
communiter pro omni re immateriali. Et primum est quaerere an intellectus noster sit pura potentia in genere int;lligibilium, idest sub hoc genere quod vocatur intelligibile.
Secundum vero, an sit pura potentia in genere intelligibilium, idest entium immaterialium.- Refert autem plurimum
quovis modo intelligatur. Quoniam iuxta primum sensum,
limitata est propositio. Iuxta secundum vero, extensa est
tam ad ordinem intelligibilium ut sic, quam ad ordinem
intellectuum ut sic: ita quod sensus esset quod intellectus
nos ter est pura poten tia et in ordine intelligibilium' et in
ordine intellectuum.

Est autem praeter diversitatem sensuum ratio dubitandi,

quia, si intellectus noster est pura potentia in genere utroque, consequens est quod, sicut ex se non habet rationem
intelligibilis, ita non habet virtutem intelligendi: cuius oppositum in littera dicitur. - Si autem in,altero genere, scilicet intelligibilium, est pura poten tia, sequitur quod intellectus noster non est infimus in ordine intellectuum: quia
potest dari inferior, qui scilicet sit pura potentia in ordine
intellectuum, maxime distans a primo, qui est purus actus.
VIII. Circa illam propositionem, scilicet quod ordo intelligibilium est supra ordinem intellectuum *, dubium oc- * Cf. num. '
currit. Quia aut intelligitur simpliciter, aut secundum quid.
Non secundum quid: quia penes ordinem secundum quid
non graduantur en tia in universo. N ec simpliciter: qua
constat quod intellectus ut sic, nobilior_ est quam intelligibile. Quoniam intellectus significa! aliquid vivens, cum
intelligere vivere sit; intelligibile vero abstrahit a vivo et
non vivo. Et rursus intel.ligibile est propter intellectum,
sicut accidens propter snbstantiam; et non e converso. Et
similiter intelligibile potest esse accidens, ut patet de speciebus intelligibilibus; intellectus autem est substantia.
Et confirmatur. Qua ex hoc sequitur quod quilibet intellectus ut sic, esset pura potentia; aut si datur latitudo
in ter eos, quod quanto intellectus est superior, tanto est
magis in potentia; quod est manifeste falsum.- Probatur
sequela. Quia si intelligibile est supra intellectum, hoc non
est nisi sicut actus est supra potentiam; et cum quilib~t
intellectus extendat se ad ens secundum communem eius
rationem, consequens est quod quilibet se habeat ad totum
ens ut potentia ad actum, ac per hoc quilibet sit pura
potentia. V el si aliqua datur latitud o, cum constet quod
quanto intellectus est superior, tanto plures et magis entis
differentias novit; sequetur quod altior intellectus habet
ampliorem potentiam, utpote respectu amplioris intelligibilis. Et sic intellectus divinus, ut intellectus est, esset purissima potentia: quod nefas est cogitare.
IX. Ad evidentiam horum, sciendum est quod, cum
duplex rerum ordo in universo inveniatur, scilicet intelligibilis et sensibilis, et ille immaterialitate, iste materia
constet; uterque, ut concludit Averroes in III de Anima,
solut. qua es t.
comm. v *, dividitur in materiam et formam; ita q uod, *In
tertiae.
pura
in
ut
est
aliquid
sensibilium
genere
in
quemadmodum
potentia, et aliquid ut actus, etc., ita in genere rerum immaterialium. - Cum autem intelligere exigat intellectum et
intelligibile ; et proportio ihtellectus ut sic ad intelligibile,
sit pro portio perfectibilis ad propriam perfectionem (cum
in hoc consista! intellectus in actu , quod sit intelligibile,
ut ex supra * dictis patet) : consequens est ut entia immate- Qu. xrv, art. 2.
rialia in duos distribuantur ordines, scilicet intelligibilium
et intellectuum.
Et quoniam intelligibile constat ex immaterialitate perfectiva, consequens est ut sicut res se habet ad hoc quod
sit immaterialiter perfectiva, ita se habet ad hoc quod sit
intelligibilis. Quod enim intelligibile exigat immaterialitatem, patet ex e o quod nullum materiale est intelligibile
nisi per abstractionem a materia. Quod vero exigat perfectivitatem, patet ex eo quod intellectus ex hoc constituitur
in actu, qua habet ipsum intlligibile. Unde sub hoc genere quod est intelligibile, essentia divina est omnino ut
actus purus: quia, immaterialis cum sit, ita est perfectiva
intellectus respectu omnis intelligibilis, quod respectu nullus habere potest rationem perfectibilis. - Essentia vero angelica se habet ut actus quidem, sed permixtus potentiae :
quia sic perficit intellectum, ut sit perfectibilis per ala intelligibilia. Unde quaelibet intelligentia praeter primam, intelligit aliquid extra se. - Essentia vero animae nostrae se
habet ut pura potentia. Ex eo enim quod est immaterialis,
continetur infra istud genus: sed ex eo quod perfectivitatem nullam habet in actu ex se ( quod manifestat receptio
omnium intelligibilium in ea, et ipsius in nullo), purae potentiae locum tenet. Ac per hoc, nfimo loco posita, termina! genus intelligibilium. Sensibilia siquidem dicuntur
intelligibilia in potentia aequivoce ab anima: anima enim
est intelligibilis in potentia, ut infra genus intelligibilium
contenta; res vero sensibilis dicitur intelligibilis in poten-

358

' III de Anima,

comment. xvur.

' Qu. xiv, art.

I.

' Cf. num. vr.

* Cf. num. VIL

' Cf. num.

Yl!I.

S. Th. Iect. XI.-

Di d. lib. XI, cap.

1x, n. 3

QUAESTIO LXXXVII, ARTICULUS I

tia, ut res extra genus. Et rursus, anima dicitur intelligibilis in potentia propria; res vero sensibilis dicitur intelligibilis potentia extrnseca, immo alterius generis, scilicet
ipsius animae, quae potest facere eam intelligibilem. Unde
Averroes, in libro de Sensu et Sensato*, pulchre dixit quod
res sensibilis transjertur de ordine in ordinem, cum fit per
intellectum agentem intelligibilis actu.
Qua vero intellectus constat immaterialitate perfecta
seu perfectibili per ipsum intelligibile, consequens est ut
unumquodque, quemadmodum se habet ad hoc quod sit
per intelligibile ut sic perfectum, ita se habet quod intelligat. Quod enim ad intellectum exigatur quod sit imma-.
terialis, planum est. Quod vero sit peifectus vel perfecti. bilis per intelligibile, ex radice cognoscitivi gradus patet.
Ostensum est enim supra * quod ex hoc ipso quod res est
non solum ipsa sed ala, est cognoscitiva; et consequenter
ex hoc quod res est non solum ipsa sed ala intelligibiliter, est intellectiva: esse autem ala intelligibiliter, cum
contingat et actu et potentia, nihil aliud est quam. perfectum
vel perfectibile esse per intelligibile ut sic. - Unde in ordine
intellectuurt1, divinus intellectus, qui est ipsum totum suum
intelligibile in actu secundo, est actus purus. - Angelicus
vero, qui est totum suum naturale intelligibile in habitu,
seu in actu primo, cum non omnia simul actu intelligat,
habet rationem actus permixti potentiae. Et hic est magna
latitudo, secundum quod quilibet intellectus est semper
suum primo intelligibile, quod est propria essentia: intellectus enim qui est actualius et universalius intelligibile ,
est nobilior.- Intellectus vero humanus, qui nullum actu intelligibile est, eo quod est sicut tabula rasa, est pura potentia in ordine etiam intellectuum. Habet enim quod intellectus sit, ex eo quod perfectibilis per intelligibile ut sic:
quod vero in pura potentia, ex eo quod nullum actu intelligibile actu aut habitu habet ex sui natura.
X. Ex his autem facile responderi potest ad dubia mota:
Ad primum * enim, iam patet quod stat aliquid esse puram potentiam in genere immaterialium, et tamen actum
in genere sensibilium. Unde Scotus deceptus est, a:c si pura
potentia in genere intelligibili esset pua potentia simpliciter in genere entium : anima enim est actus corporis sensibilis, est utem poten tia pura intelligibilis.
XI. Ad secundum * vero, iam patet quod intellectus
noster est pura potentia in utroque ordine, scilicet intelligibilis et intellectus, diversa tamen ratione. Et ad obiectionem in oppositum, negatur sequela: quoniam non est par
ratio de intellectu et intelligibili respectu pura e poten tia e;
qua potentia est conditio diminuens rationem intelligibilis,
non autem rationem intellectus. Et hoc qua intelligibile
habet rationem perfectivi; intellectus ver o huius disiuncti
quod est peifecti aut perfectibilis: constat enim quod poten tia minuit rationcm perfectivi, non autem perfectibilis.
Et ad hoc pertinet ratio quae innuitur in littera: qua scilicet plus requiritur ad hoc quod aliquid dicatur absolute
intelligibile quam intellectus, qua ordo intellectuum est
infra ordinem intelligibilium.
XII. Ad tertium * dicendum quod, quamvis possit dici
quod intellectus et intelligibile se habent sicut excedentia et
excessa, quia ille substantia, vivens, finis gratia cuius, etc.,
illud vero actus et propria perfectio viventis ut sic, etc. ;
videtur tamen mihi quod, formaliter loquendo de intellectu et intelligibili ut sic, superior simpliciter sit ordo intelligibilium. Quoniam proportio intellectus ad intelligibile
est proportio vel perfecti vel perfectibilis ad propriam perfectionem: constat autem quod duarum rationum formalium se habentium ut propria potentia et proprius actus,
illa quae habet rationem actus est simpliciter nobilior, ut
patet. Et confirmatur hoc auctoritate Aristotelis XII Metaphys., comm. Lr *, ubi vult quod, si Deus intelligeret aliquid extra se, quod haberet aliquid nobilius, qua intelligibile est propria perfectio intellectus.
XIII. Ad obiecta vero in oppositum dicitur: et primo
ad primum, dupliciter. Primo, quod falsum est quod intelligibile abstrahat a vita: immo eiusdem vitae causa nobilior
est intelligibile quam intellectus, qua hic ut materia, illud
ut forma. - Secundo dicitur quod esse vivum, esse sub-

stantiam, et alia huiusmodi, accidunt intellectui et intelligibili ut sic; sicut esse figuram accidit triangulo ut habet
tres, et universaliter omne quod est extra differentialem
conceptum inferioris alicuius, sive superius sit sive inferius,
accidens, idest extra rationem formalem, est. Unde penes
ista non est consideranda nobilitas-rerum. Et ratio in promptu est: quia rationes rerum pensandae sunt ex propriis
tantum, quae conveniunt eis per se primo, et non ratione
superiorum aut inferiorum. Intellectui autem et intel:ligibili ut sic, convenit praedicta proportio *, secundum quam
intellectus manifeste est inferior.
Ad confirmationem vero ultimo adductam, negatur sequela. Et ad probationem, admissa illa negativa, scilicet
quod intelligibile non est supra intellectum nisi sicut actus
supra potentiam; respondetur quod, cum ordo superioritatis supponat distinctionem nter superius et inferius, consequens est quod ubi intellectus et intelligibile sunt dem,
ibi ordo praevenitur ab identitate, nec potest esse ordo secundum rem, sed rationem tantum. Et quoniam identitas
praevenit habitudinem potentiae ad actum, quae distinctionem exigit, restat quod ordo intellectuum et intelligibilium
non nisi ubi intelligibile distinguitur aut distingueretur ab
intellectu, proprie locuin habet. Et ideo falsa est illa consequentia, Ergo quilibet intellectus se habet ad totum ens ut
potentia ad actum. Immo intellectus divinus se habet ad
totum ens ut actus totius entis, ut superius * discussum
fuit. Et quanto intdl_ectus est superior, tanto est magis in
actu respectu totius entis: quaelibet enim intelligentia est
totum ens, partim in actu secundo, et partim in actu primo;
et nter eas quanto superior, plus entis est in actu secundo, et minus in actu primo ; quia tanto habet universaliorem essentiam, quam semper intuetur, et universaliores
species concomitantur. Noster autem solus intellectus est,
qui est totum ens in potentia, ita quod nec in actu primo
nec secundo est aliquid eorum quae sunt, ut dicitur in III
de Anima *, sed possibilis tantum vocatur intellectus.
XIV. Quoad secundum *, ostendit quid sit ille actus
per quem intellectus noster novit seipsum. Et hoc ostendit
ex differentia nter modum intelligendi attributum intellectui a Platone, et attributum ab Aristotele. Ille enim posuit
quod intelligimus per participationem idearum; iste quod
per collectionem a sensibus. Et consequenter apud illum,
actus intellectus est participa to idearum; apud istum, ac:
ceptio a sensibilibus. Ac per hoc, apud illum, actus per
quem intellectus novit seipsum, est participatio superiorum;
apud Aristotelem vero, species a sensibus collecta lumine
intellectus agentis. Et quia hoc experimur connaturale nobis
pro statu isto, ideo etc.
XV. Circa hanc partem adverte diligenter inserta verba
in littera, scilicet quod intellectus agens est actus ipsorum
intelligibilium, quae abstrahuntur a materia, et eis mediantibus intellectus possibilis. Remanserant enim duo dubia
ardua valde: alterum de intellectu possibili, alterum de intellectu agente. De possibili quidem, tale. Res sensibilis
intelligibilis in potentia, sufficienter fit ex praesentia intellectus agentis intelligibilis actu: ergo intellectus possibilis
sub lumine intellectus agentis fit intelligibilis in actu : ergo
anima nostra per seipsam seipsam novit. - Prima consequentia probatur. Quia si id quod est in potentia remotiori, potest, seduso o m ni alio, a tali agente fieri tale in
actu; ergo id quod est in poten tia minus remota. Sed constat rem materialem esse intelligibilem in potentia remotiori quam sit intellectus possibilis : qua quamvis utrumque sit intelligibile in potentia, intellectus tamen est intra
genus intelligibilium, res autem materialis extra. Si igitur
phantasma. sensibile cum intellectu agente sat est ad faciendum intelligibile in actu, cur non hoc intelligibile quod
est intellectus possibilis , una cum agente ad hoc sat est,
cum sit spiritualior?
De agente vero, quia si intellectus agens est pars potestativa animae, ut superius * determinatum est; cum ipse
non sit pura potentia, sed sit actus in genere intelligibilium,
ut patet hic, et in III de Anima*; cur ipse per seipsum
non intelligitur ab anima? - Et sic anima per seipsam, idest
absque omni extraneo obiecto, intelligit seipsam.

* Cf. n um. praec.

Qu. Lv, art. 3,

Comment. num.

_~<

qu.

XUI;

art.

LXXIX,.

2.

Cap. rv, n. 3S. Th. Iect. vu.

'Cf. num. I.
k

* Qu,
4

LXXIX,

art...

*Cap. v.- S. Th ..
Iect. x.

QUAE STIO LXXX VII, ARTI CULU S li

"Cf. num. r.

' Cap. I, n. 2.
S. Th. lect. I.

Loe. cit. supra,

.num. xv.

Ambo siquide m haec dubia his pauculi s verbis interiectis divinus ille intellec tus exclusit, dum patefecit ordinem
quo intellectus agens actus est et perfectio possibilis. Recolendu m est quod ad hoc quod aliquid sit intelligibile
in actu, exigitur quod possit perficere intellec tum obiective:
alioqui n intelligibile in actu non est. Et propter ea eo modo
quo aliquid se habet ad perficie ndum intellec tum obiective,
ita se habet ad hoc quod sit intelligibile in actu. Duobu s
autem modis conting it hoc fieri, scilicet mediate et immediate: et quod immed iate quidem potest, constat quod per
seipsum intelligibile est in actu; quod vero mediate, non
nisi median te illo quod est natural iter medium , ut de se
patet. Unde quia intellec tus agens respect u intellig ibilium
materia lium est actus immed iate; respect u vero mtellec tus
possibilis est actus m_ediantibus intelligibilibus rerum materialiu m, ut in littera dicitur: ideo res sensibiles possun t
immed iate, idest absque alo obiecto medio, perficere- intellectum obiectiv e; ipse autem seipsum , non. Et similite r
quia intellectus agens non perficit obiective intellec tum possibilem immedi ate, sed median tibus intelligibilibus materia lium, quorum primo est actus '; ideo nec ipse per seipsum ,
absque alio medio obiecto , intelligitur. Omnia ergo solvuntur ex ordine mediati onis in littera assignato.
- XVI. Quoad tertium *, modos duos quibus intellec tus
per suum actum se novit, ostensu rus, tria dicit. Primo ,
modos ipsos. Alter termina r quaesti onem an est; alter quaestionem quid est. - Secund o , respond et tacitae obiectio ni
ex auctori tate August ini dicentis quod novimu s quid est
anima per veritate m divinam. Aequiv ocatio enim osteriditur
in ly per: quonia m ly per g.ctum suum, denotat habitud inem medii termini ; ly vero per vertate m prmam , denotat
habitud inem causae primae , a qua est omnis efficacia iudicii, etc. - Tertio, pro declaratione quoque doctrin ae Augustini, addit differentias nter has cogniriones, ad proposi tum : quod ad primam sufficit anima praesen s suo actui ;
ad secund am exigitu r valde diligens inquisi rio, quonia m,
ut in I de Anima * dicitur, omnino et penitus difjicillimorum est alquam de ea jidem accipere.
- XVII. In respons ione ad secund um occurri t quod restabat dubium : quomo do scilicet stat sii.nul quod anima
secund um substan tiam sit pura potenti a; et quod secund um
unam eius, et ab ea, virtutem , scilicet intellec tum agentem ,
sit actus in eodem genere. Imposs ibile enim est ut vis alicuius naturae excedat naturam a qua sufficienter fiuit.
Ad hoc dicitur negand o quod intellec tus agens sit actus
in genere intelligibili: nec opposi tum dicitur in littera, aut
in III de Anima *. Ad cuius evidentiam, scito primo quod
aliud est esse actum in genere intellig ibili; et aliud, esse

35g

actum respectu ntellig blium materia lium. Primum importar esse actum absolut e et simplic iter; secund um ver o per
compar ationem . In littera autem, et in libro de Anima , secundum s. Thoma m, affirmatur secund um, et non primum .
Et quonia m hoc est difficile, scito secund o quod, cum
intellectus agens ponatu r ut lumen quodda m, duplici ter
imagin amur aliquid illumin are. Uno modo, sic quod in se
sit lux quaeda m, et ex ea emariet lumen diffusum in alia;
ut patet de luce solari, etc. Alio modo, ut in se non sit lux, sed sic habeat tantum naturam actumq ue luminis , scilicet esse quo ala videntu r. Quod illumin at primo modo,
est visibile duplici ter: scilicet per se, et ut aliorum lum.en.
Quod vero secund o tantum modo illumin at, non est visibile in actu per se, sed ut ratio aliorum . - Ad propos itum
ergo, si intellec tus agens ponitur separat us a possibili, est
lux primo modo, et est actu intelligibilis. Si vero ponitur
pars potesta tiva animae, sic est lumen secund o modo tantum. Ex illumin are secund o modo non potest inferri esse
in se lucem, aut visibilem actu sine alio visibili, ut patet.
Et quia hanc secund am viam sequi, ut ex supradi ctis * Cf.
num. xv.
patet, rationi congru it, et Aristotelis verbis, cum posuit * Loe.
ibid. cit.intellec tum agentem actum ut lumen et habitum aliorum , Did.
n. I.
et non lucidum in se; ideo dico quod intellectus agens non
est actus in genere intellig ibilium , qua non est obiective
perfec o intellec tus secund um se, sed ut aliorum lumen ;
quamvi s sit actus horum, scilicet intellig ibilium materia lium.
XVIII. Et si instetu r: Aut est actus, aut potenti a, in genere intelligibili: - respond eatur quod, proprii ssime loquen do, neque intelligibilis in potenti a, neque in actu, sed ut
actus intellig ibilium in actu. Quod non in potenti a, patet
ex eo quod non eget faciente ipsum de potenri a intelligibili
actu intelligibilem. Quod etiam non in actu, ex eo patet
quod experim ur non esse sufficiens perfect ivum intellec tus
nostri obiectiv e; quod tamen exigitur ad intelligibile in
actu. Quod autem ut actus aliorum , experientia docet. - Et
sic nihil obstat naturae substantiali ipsius animae. Stat enim
quod ipsa sit pura potenti a in genere intellig ibilium ; et
quod in genere intellec tuum, qua est nfima inter intellectuales substan tias, habeat vim intellec tivam non unitam ,
sed partitam ; ita quod se~undum unam sui partem , scilicet
receptiv am, quae est intellec tus possibilis, est pura potenti a
in genere u troque ; secund um alteram vero partem , scilicet
activam , ad actum simplic iter non ascendi t, sed quia in
suo suprem o substan tialiter attingit infimum superio ris ,
scilicet Intellig entaru m, in summa sua virtute tantum actualitatis manifestar, ut non ut lux, sed ut aliorum lumen,
actus invenia tur. Haec enim omnia naturae univers ique ordini conson ant, etc.

ARTICULUS SECU NDU S

UTRU M INTEL LECTU S NOSTE R COGN OSCAT HABIT US
ANIMAE PER ESSEN TIAM EORU M
III Sent., dist. xxrrr, qu.

"Cap.

I.

1,

art. z; De Verit., qu-. x, art. g; Quodl. VIII, qu. n, art.

2.

,D SECUNDUM SIC PROCEDITUR. Videtu r quod dicunt ur per suas

similit udines cognosci. Sed haintellectus noster cogn()scat habitu s ani- bitus anima e praese
ntialit er per suam essent iam
mae per essent iam eorum . Dicit enim sunt in anima . Ergo
per suam essent iam cogno _
Augustinus, XIII de Trin. *: Non sic vi- scuntu r.
detur jides in carde in qua est) sicut anima alte3. PRAETEREA, propte r quod unumquodque tale
rius hominis ex motibus corporis videtur; sed ea m et illud magis
*. Sed res aliae cogno scuntu r ab
tenet certissima scientia) clamatque conscientia. anima propte
r habitu s et specie s intelligibiles.
Et eadem ratio est de aliis habiti bus anima e. Ergo Ergo ista
magis per seipsa ab anima cogno habitu s anima e non cogno scuntu r per actus, sed scuntu r.
per serpsos.
SED CONTRA, habitu s sunt princi pia actuum , sicut
2. PRAETEREA, res materiales__, quae sunt extra
et potent iae. Sed, sicut dicitur li de Anima *,
anirna m, cogno scuntu r per hoc quod similitudi- priores potentiis,
secundum rationem) actus et openes earum sunt praese ntialit er in anima ; et ideo rationes sunt.
Ergo eadem ration e sunt priore s

a,

a) tale. - Om. codices et a b. - et om.

CE.

Arist. Pos ter.,

lib. I, cap. rr,
num.Is.- S. Th.
]ect. VI.

Cap. Iv, n. r.S. Th. leer. vi.

QUA EST IO LXXXVII, ARTICULUS II

1
lectus (qua obie ctum intellectus nostr i, secundun * D. 752.
habi tibus . Et ita habi tus per actus cogn oscu ntur,
*,
rialis
mate
statu m prae senti s vitae , est natu ra re
LXXXIV ,
sicut et poten tiae.
prae sente s in *art.Qu.
7 qu. LXXXV,
quod amm odo ut supr a * dictu m est); sed sunt
art. S; qu.Lxxxvr,
RESP ONDE O DICEN DUM quod habi tus
art. 2.
m intellectu ut quib us intellectus intelligit.
est med ium nter pote ntiam pura m et puru
Prour,
dicit
cum
,
quod
AD TERT IUM DICEN DUM
actum . Iam aute m dictu m est * quod nihil coquod unumquodque, illud ~ 1nagis7 verit atem
pter
ergo
gnos citur nisi secu ndum quod est actu. Sic
habe t, si intelligatur in his quae sunt uniu s 9rdiinqu antu m habi tus defi.cit ab actu perfecto, defi.ur
nis, puta in uno gene re caus ae: puta si dicat
'1
cit ab hoc, ut non sit per seips um cognoscibilis,
quod
"'l prop ter vitam , sequ itur
est
as
sanit
quod
osca
cogn
suum
m
sed nece sse est quod per actu
r
- vita sit magis desiderabilis. Si aute m accip iantu
tur ~: sive dum aliquis perc ipit se habe re habi
t
habe
non
,
num
ordi
m
m ea quae sunt dive rsoru
tum, per hoc quod perci pit se prod ucer e actu
ter
prop
est
as
sanit
verit atem : ut si dicat ur quod
prop rium habi tus; sive dum aliquis inqu irit nasit
. medi cinam , non ideo sequ itur quod med icina
turam et ratio nem habitus, ex cons idera tione actus
fi.e
ordin
magis desid erab ilis, qua sanitas est in
Et prim a quid em cognitio habi tus fi.t per ipsam
effi.nium , medi cina autem in ordin e caus arum
prae senti am habi tus: qua ex hoc ipso quod est
um
r. cientium. Sic igitur si a accip iamu s duo, quor
prae sens , actu m causat, in quo stati m perc ipitu
com
ctoru
obie
e
ordin
utrum que sit per se in
Secu nda aute m cognitio habi tus fi.t per studi osam
ur,
oscit
cogn
aliud
gnitionis; illud prop ter quod
inquisitionem, sicut supr a* dictu m est de men te'
s.
nibu
lusio
conc
etsi fi.des non erit magis notu m, sicut princ ipia
AD PRIMU M ERGO DICEN DUM quod ,
in- Sed habi tus non est de ordin e obie ctoru m,
cogn osca tur per exteriores corp oris motu s, perci
6
quan tum est habi tus; nec prop ter habi tum alipitur tame n etiam ab eo in quo est, per interioiqua cogn oscu ntur sicut prop ter obie ctum cogn
rem actu m cordis. Null us enim fi.dem se habe re
am
form
vel
nem
sitio
tum, sed sicut prop ter dispo
scit e, nisi per hoc quod se cred ere percipit.
ratio non setus sunt prae - qua cogn osce ns cogn oscit : et ideo
AD SECUN DUM DICEN DUM quod habi
- quitur.
sente s in intellectu nostr o, non sicut obie cta intel

36o

Art. praeced .

* Ibid.

cognoscatur. - et hoc duplicite addunt ABD.

de habitu qua est,
) mente. - Unde prima cognitio videtu esse
D.
addit
est
quid
a
secund
o) etiam. - Om. BCGpA.
ABCDEG, se (sciret
s) fidem se habe1e scit.- fidem se habere sciret
a.
d.
e
sit
e
haber
se
F,
se sF) habere fidem
~)

'() illud. - et illud ABDG.

et ante propte r mer) est. - desidembilis addunt editiones Pb hic
dicinam.
D. - Pro per se in
O) Sic igitur si. - Si igitw ACE, Sic igitur
o1dine, in o1dine per se ABCE.

Oom men taria Oarc .lina lis Oaie tani

clarus. - In corpo re duo: primo , conclusio rei haspons iva; secun do, distin guit modo s cognoscend
bitum .*.
* Cf. num. IV.
est ista:
Quoa d prim um, conclusio, haben s duas partes,
. - Proscitur
cogno
.
actum
Habit us non per seip.sum, sed per
actum :
per
nisi
scitur
cogno
non
actus,
batur . Quod non est
cognoactum
per
nisi
non
ergo
:
a_ctus
est
non
s
sed habitu
r proMino
lo.
articu
i
scitur. - Maior patet ex praec edent
.
actum
et
tiam
poten
inter
um
medi
est
s
batur : quia habitu
conhoc
quia
II. Circa hanc parte m dubiu m est. Tum
in quibu s dictum est quod species
* Cf. qu. LXXIX, tradic it super ioribu s *,
gibiles: habitu s enim intellectus
art. 3
intelli
actu
intelligibiles sunt
specie et
aut est ipsa species, aut idem est iudic ium de
si ex
quia,
Tum
tia.
poten
vel
habit u, quoad esse actu
ur,
infert
tiae,
poten
tus
admix
actus
est
s
habitu
hoc quod
esset
nihil
quod
retur
Ergo non est actu intelligibilis ; seque
nat etiam
actu intelligibile nisi actus purus : quod repug
1.
art.
' Qu. LVI,
dictis *.
utroq ue
- Cf. art. praec.
III. Ad hoc breviter dicitu r quod, qua medi um
em
ration
que
utrius
et
sicut
ur,
vocat
ne
extre moru m nomi
o
idcirc
a;
divers
partic ipat, secun dum comp aratio nem ad
cum
hoc
et
actu,
in
a
gibili
species modo dicun tur intelli
quae sunt
comp arant ur sensibilibus et intell ectui possi bili,

ITULU S

intelligibilia
intelligibilia in pura poten tia; modo dicun tur
simpl iciter
quae
ur
arant
comp
his
cum
in poten tia, et hoc
e, qua
haber
'lque
utrun
eis
enim
ngit
Conti
actu.
in
sunt
tiam.
poten
et
medi um tenen t nter actum
ratio
Ad secun dum vero dicitu r quod male percip itur
tiae
poten
habet
d
litterae. Non enim ex hoc quod aliqui
ex
sed
;
actu
in
gibilis
intelli
ur
admix tum res , ideo negat
tiam
poten
nter
est
um
medi
gibili
intelli
e
gener
eo quod in
puram poet actum . Aliud enim est esse medi um nter
um in ter
medi
se
es
est
aliud
et
,
actum
tentia m et purum
, et est a
unius
comm
est
enim
hoc
tiam:
poten
et
actum
angeli
qua non convertitur consequentia. Essen tia enim
est
tiam:
poten
puram
et
actum
purum
media est inter
et
tiam
poten
tamen simpl iciter actus, et non media nter
,
acturn
et
tiam
poten
inter
m
actum . Quan wis omne mediu
,
actum
purum
et
tiam
poten
puram
nter
um
sit etiam medi
ut patet.
modo s
IV. Quoa d secun dum *, concl udit duo. Prim o,
quaequoad
t
scilice
:
actum
per
um
habit
i
scend
duos cogno
e
Deind
est.
quid
m
stione m an est, et quoad quaes tione
ad
entia;
praes
it
suffic
m
primu
ad
quia
:
ponit differentiam
ictum est
secun dum requi ritur diligens inqui sitio, ut praed
de potentiis.

Cf. num.

1.

QUAESTIO LXXXVII, ARTICULUS III

361

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM INTELLECTUS COGNOSCAT PROPRIUM ACTUM
Ill Sent., dist. XXIII, qu. , art.

* Lib. III, cap.n.

- S. Th. lect. n,
III.

Cap. xr.
* Art. I, 2.

*S.Th.lect.vm.
- Did. lib. VIII,
cap. vm, n. 9

* Qu. LXXIX, art.

l.

D. 138.

2,

ad 3; II Cont. Gent., cap. Lxxv; De Yerit., qu. x, art. g; II de Anima, lect. VI.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectus non cognoscat proprium actum. Illud enim proprie cognoscitur,
quod est obiectum cognoscitivae virtutis. Sed actus differt ab obiecto. Ergo intellectus
non cognosct suum actum.
2. PRAETEREA, qudqud cognosctur, aliquo actu
cognoscitur. Si igitur intellectus cognoscit actum
suum, alquo actu cognosct llum; et iterum illum
actum a alo actu. Ert ergo procedere in nfintum:
quod videtur impossbile.
3. PRATEREA, scut se habet sensus ad acnun
suum, ita et intellectus. Sed sensus proprius non
sentit actum suum, sed hoc pertinet ad sensum
communem, ut dicitur in libro de Anima *. Ergo
neque intellectus intelligit actum suum.
SED CONTRA EST quod Augustinus dcit, X de
RESPONDEO DICENDUM quod, scut am * dctum
est, unumquodque cognoscitur secundum quod
est actu. Ultima autem perfecto ntellectus est
eus operatio: non enim est si cut ~ actio tendens
in alterum, quae sit perfectio operati, scut aedificato aedificati; sed manet in operante ut perfectio et actus eius, ut dictur in IX Metanhvs.
*
:r: ;.
Hoc igitur est primum quod Y de intellectu intellgtur, sclicet ipsum eius intelligere.
Sed circa hoc diversi intellectus diversimode
se habent. Est enim aliquis intellectus, scilicet
divinus, qui est ipsum suum intelligere. Et sic in
Deo dem est quod intelligat se intelligere, et quod
intelligat suam essentiam: qua sua essentia est
suum ntelligere. - Est autem a alus intellectus,
sclicet angelicus, qui non est suum intelligere,
sicut supra * dctum est, sed tamen primum e
obiectum sui- intelligere est eus essentia. Unde
etsi aliud sit in angelo, secundum rationem, quod
ntelligat se ntelligere, et quod intelligat suam essentiam, tamen simul et uno actu utrumque intelligit *: qua hoc quod est intelligere suam essen-

tiam, est propria perfectio suae essentiae; simul

autem et uno actu intelligitur res cum sua perfectione. - Est autem alius intellectus, scilicet humanus, qui nec est suum intelligere, nec sui ~
intelligere est obiectum primum ipsa eius essentia,
sed aliquid extrinsecum, scilicet natura materialis
re *. Et ideo id quod primo cognosctur ab intellectu humano, est huiusmodi obiectum; et secundario cognoscitur ipse actus quo cognoscitur
obectum; et per actum cognoscitur ipse intellectus, cuius est perfectio ipsum intelligere. Et ideo
Phlosophus dicit * quod obiecta praecognoscuntur actibus, et actus potentiis.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod obiectum intellectus est commune quoddam, scilicet ens et
verum *, sub quo comprehenditur etiam ipse actus
intelligendi. Unde intellectus potest suum actum
intelligere 'l. Sed non primo: quia nec primum
obiectum intellectus nostri, secundum praesentem
statum, est quodlibet ens et verum; sed ens et
verum consideratum in rebus materialibus, ut dictum est *; ex quibus in cognitionem omnium
aliorum devenit.
AD SECUNDUM DICENDUM quod psum ntelligere
humanum non est actus et perfectio naturae intellectae materialis 6, ut sic possit uno actu intelligi
natura rei materialis et ipsum intelligere *, si cut uno
actu intelligitur res cum sua perfectione. Unde
alius est actus quo intellectus intelligit lapidem, et
alius est actus quo intelligit se intelligere lapidem,
et sic inde '. N ec est inconveniens in intellectu
esse ip.finitum in potentia, ut supra* dictum est.
AD TERTIUM DICENDUM quod sensus proprius sentit secundum immutationem materialis organi a
-sensibili exteriori. Non est autem possibile quod
aliquid materiale immutet seipsum; sed unum
immutatur ab alo. Et ideo actus sensus proprii
percipitur per sensum communem *. Sed intellectus x non intelligit per materialem immutationem
organi: et ideo non est simile.

a) illum; et iterum illum acturn.- et i/lum itentm actum Fab;

actum om. P
~) sic u t. - sic P.
y) primum quod. - quod primum codices et a b.
o) autem. - etiam codices et a b. - alius om. D.
s) primum. - proprium A, om. CE.

~) sui.- suum PF.- Pro primum, p1oprium ACE, proprium primum B.

'1) intelligere. - cognoscere codices.
6) materialis - Om. PFGab.
) inde. - deinde P. - Pro in intellectu, intellectum PDG.
x) intellectus.- noster add. Pb.- Pro intelligit, est sF, om. GpF et a.

Trin. *: Intelligo me intelligere.

Commentaria Cardinalis Caietani

clarus.

- In corpore duo: primo, respondet qua eT sito unica conclusione;

secundo, ostendit diversos moITULUS

dos in diversis intellectibus ad cognoscendum proprium

actum.
Quoad primum, conclusio est: Primum quod de intellectu
intelligitur, est ipsum eius intelligere. - Probatur sic. Intellectus est actus simpliciter per intelligere: ergo primum
quod intelligitur de eo, est intelligere. - Antecedens probatu~: quia intelligere est ultima perfectio intellectus. Probatur: quia non est actio transiens, sed immanens. - ConseSuMMAE THEOL.

D.

TnoMAE T.

U.

quentia probatur: quia unumquodque intelligitur secundum

quod est actu
II. Quoad secundum, assignantur tres modi diversi, quibus diversimode se habent tres intellectus, scilicet divinus,
angelicus et humanus, circa cognoscendum ipsum intelligere. Et de divino quidem dicit quod omnia ibi sunt idem.
- De angelico vero, quod simul et eodem actu intelligere
potest essentiam suam et. intelligere suum. De nostro vero,
quod prius intelligit actum suum quam se. Ratio eadem
est utriusque, secundum affirmationem et negationem: quia
46

* D. 75 2

*De Anima, lib.

II, cap. IV, n. 1.-

s. Th.

D.

lect. vr.

75 2

Qu. Lxxxrv,

art. 7

e
8zg.D.

'art.Qu.
2.

10

3'

8
3 '

Lxxxvi,

.D. 45, 1123.

36z

QUAESTIO LXXXVII, ARTICULU S IV

scilicet primum obiectum intelligere angelici est essentia

angeli; nostri vero non, sed aliquid extraneum. Quo fit
ut intelligere illud sit essentiae ut obiecti, et ut subiecti;
nostrurn vero sit essentiae ut subiecti, non obiecti, exterio~
ris rei vero ut obiecti, non subiecti. Et propterea sicut eodem actu quo cognoscitur subiectum, cognoscitur et sua
perfectio, puta coloratum; ita eodem actu quo cognoscitur
essentia, cognoscitur etiam ut intelligens. Et quia prima
cognitiote cognoscitur es senta angeli, qua .est primum
obiectum suj~ intelligere ; ideo eadem prima cognitione cognoscitur ipsa ut intelligens, quod est cognoscere sum
intelligere. Et per oppositum de nostro intellectu, quia
primum obiectum nos tri intelligere non est nostra essentia,
sed quod qui natural; ideo obiecta apud nos ante actus,
et hi ante potentias cognoscuntur.
III. Circa ea quae dicuntur, notato tria. Primo quod,
cum quaestio esset de intelligere nostro tantum, conclusio
tamen responsiva data est universalis respectu omnis intelligere et intellectus. Et hoc tum ad bonitatem doctrinae;
tum ad ostendendum quod una eademque est radix unde
provenir intellectionis cognitio omnibus, qua scilicet est
perfectio propria intellectus ut sic.
Secundo quod , cum per conclusionem responsivam
ostensus est ordo quo intelligere cognoscitur in comparatione ad intellectum et ea qua e in eo sunt; et manifestum
esset quod intelligere tenet primum locum in cognosci nter
omnia quae intus sunt, propterea qua est actus simpliciter:
eleganter in secunda parte orporis ostenditur ordo simpliciter, an scilicet intelligere sit primum in ter cognita simpliciter, siwt est primum nter cognita pertinentia ad intus.
Et manifestatur quod in Deo est primum simpliciter; in
angelo, licet non sit primum, eodem tamen actu et simul
cogniturn cum primo; in homine autem est de secundario
refiexeque cognitis.
Tertio, quod hic est sermo de intelligere tam quoad
quaestionem an est, quam quoad quaestionem quid est. In
no bis enim utrumque refie:,a cognitione habemus: superiora
vero utrumque recto et primo intuitu conspiciunt, sicut si
nos simul intueremur subiectum et passionem et quoad
an est, et quoad quid est. Intuendo enim essentias su as,
intuentur intelligere proprium, vel quia idem, ut in Deo;
vel qua illius perfectio, ut in angelo. Nos autem cum in~
telligimus lapidem, cum nostrum intelligere lapidis perfectio non sit, a e per hoc non pertineat ad completum intellectum Iapidis apprehendere nostram intellectionem, nullo
modo illam intelligimus, nisi postmodum refiectendo nos
super opere nostro.
IV. Circa differentiam in littera assignatam nter angelum

et Deum, occurrit dubium. Qua dicitur quod in Deo est

omnino idem, scilicet re et ratione, intelligere se intelligere et
suarr essentiam; in angelo vero, etsi sit dem re, est tamen
aliud secundum rationem. Hoc enim expresse habetur in
littera ex parte angeli; et implicite, per locum ab opposito,
ex parte Dei. Et tamen videtur manifeste falsum: quia sicut
intelligere Dei et eius essentia distinguuntur ratione, ita intelligere essentiam et ipsum intelligere distinguentur ratione.
V. Ad hoc potest dupliciter responderi. Primo quod, licet
intelligere Dei et essentia quoad nos distinguantur ratione,
secundun\,ose tamen, ut in Deo sunt, sunt unamet ratio.
Et qua hic est sermo de cognitione qua ipse Deus seipsum
novit ut in se est, ideo intelligere eius quo intelligit suum
intelligere, uti est in se, est omnino dem quod intelligere
essentiam, quia ipsum intelligere subsistens est quod quid
erat esse Dei. Non est autem sic in angelo,. ut patet.
Secundo dicitur quod intelligere esse aliud vel idem ratione, potest dupliciter intelligi: uno modo, ita quod alietas oriatur ex alietate formali et reali; alo modo, ex aletate formali tantum. Modo dicitur quod, licet tam in Deo
quam in angelo intelligere quo intuentur suam essentiam
et suum intelligere, sit dem re; in angelo tamen est aliud
ratione corrspondente "diversitati formali et reali nter intelligere et essentiam; in Deo autem est dem, non qua non
sit aliquo modo aliud secundum rationem, sed qua non
est aliu<!l ratione fundata in distinctione reali obiectorum,
scilicet intelligere et essentiae divinae. - Prima verior ac
profundior: secunda vero famosior et facilior.
VI. Circa intelligere nostrum, dubium occurrit. Quia si,
ut in littera dicitur, est intelligibile in actu, cur non statim
positum in intellectu intelligitur? Nihil enim aliud requiritur ad hoc quod aliquid intelligatur, nisi quod sit intelligibile in actu, et positum in actu secundo in intellectu.
Sed haec conveniunt nostro intelligere. Ergo, etc.
Ad hoc breviter dicitur quod ad hoc quod aliquid intelligatur actu ab hoc intellectu, plus requiritur quam quod
in se sit intelligibile in actu: exigitur namque quod sit
praesens huic intellectui non qualitercumque , sed obiective.
Modo, licet intelligere sit actu intelligibile, et praesens intellectui formaliter, non tarnen obiective, quando directe
intelligimus: et ideo non potest tune intelligi. Quare autem
in directa intellectione ipsum non sit praesens obiective,
iam * dictum est: quia scilicet intellectus noster est per se
primo perfectibilis obiective a quidditate sensibili, et no'n
a substantia animae. Ex hoc enim est quod intelligere nostrum neque primum obiectum, ut in Deo, neque aliquid
primi obiecti, ut il1 angelo, est; et consequenter quod non
sit in primo ordine i.ntelligibilium a nobis.

* Num. n.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM INTELLECTU S INTELLIGAT ACTUM VOLUNT ATIS
Supra, qu. Lxx..xn, art. 4, ad r; III Sen t., dist. xxm, qu. r,art. 2, ad 3.

D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

intellectus non intelligat actum voluntatis. Nihil enim cognoscitur ab intellectu, nisi sit aliquo modo praesens in
intellectu. Sed actus voluntatis non est praesens,
in intellectu: cum sint diversae poten:tiae a.. Ergo
actus voluntatis non cognoscitur ab intellectu.
z. PRAETEREA, actus habet speciem ab obiecto.
Sed obiectum voluntatis differt ah obiectci intellectus. Ergo et ttus vciluntatis speciem habet diversam ab obiecto intellectus. Non ergo cogno
scitur .ab intellectu.
a.) cum sint divesae potentiae. ~ Om. codices et a b.
~) notiones. - rerum addunt BD.

3. PRAETEREA, Augustinus, in libro X Conjess. *, cap. xvu.

attribuit affectionibus animae quod cognoscuntur
neqzf per imagines , sicut corpora; neque per
praesentiam, sicut artes; sed per quasdam notiones ~. Non videtur autem quod possint esse aliae
notiones rerum in anima, nisi vel essentiae rerum cognitarum, vel earum similitudines. Ergo
Y
impossibile videtur Y quod intellectus cognoscat
voluntatis.
actus
sunt
quae
animae,
affectiones
SED .CONTRA EST quod Augustinus dicit, X de
cap. xr.
Trin. *: Intelligo me velle.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra* dictum * Qu. LIX, art. r.

y) 'videtur. - st Pab.

QUAESTIO LXXXVII, ARTICULUS IV

Cap. Ix, n. 3S. Th. lect. xiY.

est, actus voluntatis nihil aliud est quam inclinatio quaedam consequens formam intellectam,
si cut appetitus naturali.s est inclinatio ..con~equens .
formam naturalem. Incliriao autem cuiuslibet. re
est in ipsa re per modum eius. Unde. inclinatio
naturalis est l.aturaliter in re naturali; et inclinatio a quae est appetitus sensibilis, est sensibiliter in sentiente; et similiter inclinatio intelligibilis, quae est actus voluntatis, est intelligibiliter in
intelligente, sicut ii1 principio et in propri subiecto e. Unde et Philosophus hoc modo loquendi
utitur in III de Anima*, quod volun.fas in ratione
es t. Quod autem intelligibiliter est in aliquo intelligente, consequens est ut ab eo iritelligatur.
Unde actus voluntatis intelligitur ab intellectu, et
inquantum aliquis percipit se velle; et inquantum
aliquis cognoscit naturam huius actus, et per consequens naturam ~ eius principii, quod est habitus vel potentia.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod ratio illa procederet, si voluntas et intellectus, sicut sunt di-

363

versae potentiae, ita etiam subiecto differrent: sic

enim quod est in voluntate, esset absens ab intellectu. N une ,auteJJ;l, cum utrumque radicetur in
una substahtia "a::mae, et unum sit quodammodo
principium alterius, consequens est ut quod est
in voluntate, sit etiam quodammodo in intellectu.
AD SECUNDUM DICENDUM quod bonum et verum,
quae sunt obiecta voluntatis et intellectus, diffenmt quidem Yl ratione, veruntamen unum eorum
continetur sub alo, ut supra * dictum est: nam
verum est quoddam bonum, et bonum est quoddam verum. Et ideo quae sunt voluntatis cadunt
sub intellectu; et quae sunt. intellectus possunt
.

cadere sub .voluntate.

AD TERTIUM DICENDUM quod affe~tu~ animae non
sunt in intellectu neque per similitudinem tantum, si cut corpora; neque per praesentiam ut in
subiecto, sicut artes; sed sicut principiatum in
principio, in quo habetur notio principiati. Et ideo
Augustinus dicit affectus animae esse in memoria
per quasdam notiones.

\:) naturam. - inquantum cognoscit natitram A; huius .. natura m

.
o) et inclinatio. - inclinatio autem Pab.
om. CE.
s) subiectd.- obiecto CG et editiones a b; cf. Comment.- Mox lo'1) quidm. - Om. Pab.
quendi omittunt Fab.
\

Commentaria Cardinalis Caietani

* Art. r,

2.

rTuLus clarus.- In corpore "duo: primo, respondet quaesecundo, distinguir modos, ut supra *.
Quoad primum, conclusio respnsiva est: Actus voluntatis cognoscitur ab intellectu. - Probatur; Actus voluntatis
nihil aliud est quam inclinatio consequens formam intellectam ut sic. Ergo est in intelligente intelligibiliter. Ergo
intelligitur ab eo.
Antecedens est per se notum. -Prima consequentia probatur ex proportionalitate, et ratione. Ratione quidem, qua
unumquodque est in eo cuius est, secundum modum illius in quo est : ergo quod .sequitur intellectum ut ~ic in
ipso, est in ipso intelligibiliter. - Proportionalitate vero teste
rationis: qua sicut appetitus consquens formam naturalem
inest naturalit, et sensibilis consequens fonnam sensatal}1
inest sensibiliter, ita intelligibilis consequens formam intellectam, intelligibiliter.
Deinde declaratur sensus consequentis quoad. modum,
et dicitur: Actus voluntatis est in intelligente intelligibiliter

T sito;

duo bus modis : scilicet et e o modo quo operatio est in

principio activo ; et eo modo quo operatio est in su o obiecto, a quo speciem habet. Et confirmatur modus loquendi
ex auctoritate Atistotelis in III de Anima. - Adverte hic
quod intelligens :habet causalitatem respecto volitionis in
duplici genere causae: scilicet efficientis, quia operationes
vitales sunt eiective a supposito vivente cuius sunt; et finalis, qua obiectum voluntatis .est bonum cognitum, constat autem obiectum esse finem voluntatis. Nec haec insunt per accideris intelligenti: quoniam et bonum cognitum,
ut cognitum est, est finis et obiectum voluntatis, un de
incognita diligere non possumus; et ab intelligente ut sic,
quamvis mediate, procedit amor, ut patet.
Secunda consequentia reliriquitur per se nota, sicut et est.
U. Quoad secundum, distinguntur duae cognitiones, ut
superius: idest quoad quaestionem an est, quae terminatur
ad particulare; et quoad quaestionem quid est, per quam
venamur .etiam habitus et potentiam voluntatis, etc.

* Qu. xvi, art. 4,

ad I; qu. LXXXII,
art. 4, ad 1.

QUAESTIO LXXXVIII, ARTICULUS I

mens nostra de cogmtwne incorporalium rerum sensu, non sola ratio est qua corrumpunt organa
accipere <? potest, per seipsam cognoscere possit. sensibilia; sed etiam qua sunt improportion ata
Et hoc adeo verum est, ut etiam apud philoso- potentiis sensitivis. Et hoc modo substantiae imphos x dicatur quod scientia de anima est prin.,. materiales sunt improportion atae intellectui no-,
cipium quoddam ad cognoscendu m substantias stro, seundum praesentem statum, .ut non posseparatas. Per hoc enim quod anima nostra co- sint ab eo intellig.
An QUARTUM DICENDUM quod illa ratio Com~en
gnoscit seipsam, pertingit ad cognitionem aliquam
multipliciter deficit. Primo quidem, quia
tatoris
eam
habendam de substantiis incorporeis, qualem
contingit habere : non quod simplicter et perfecte non sequitur quod, si substantiae separatae non
intelliguntur a nobis, non intelligantur ab aliquo
eas cognoscat, cognoscendo seipsam.
intellectu: intelliguntur enim a seipsis, et a se
AD SECUNDUM DICENDUM quod similitudo naturae
non est ratio sufficiens ad cognitionem: alo quin invicem. - Secundo, quia non est finis substan'oporteret dicere quod Empedocles dixit, quod '1' ani- tiarum separatarum ut intelligantur a nobis. Illud
ma esset de natura omnium, ad hoc quod omnia autem otiose et frustra esse dicitur, quod non
cognosceret *. Sed reqritur ad cognoscendum, consequitur :finem ad quem est. Et sic non sequiut sit similitudo rei cogriitae in cognoscente quasi tur substaritias immateriales esse frustra, etiam si
quaedam forma ipsius. Intellctus autem nosfer nullo modo intelligerentur a nobis.
, AD QUINTUM DICENDUM quod. eodem modo senpossibilis, secundum statum praesentis vitae, est
cognoscit et superiora et inferiora corpora,
SUS
materialium
natus informari similitudinibus rerum
a phantasmatib us abstractis: et ideo cognoscit ma- scilicet per immutatione m organi a sensibili. Non
autem eodem modo intelliguntur a nobis substangis materialia quam substantias immateriales.
tiae materiales, quae intelliguntur per modum
AD TERTIUM DICENDUM quod requiritur aliqua
ut
,
abstractionis ; et substantiae immateriales , quae
cognoscitivam
potentiam
ad
obiecti
proportio
possunt "' sic a nobis intelligi, qua non sunt
non
perfectibile.
ad
activi ad passivum, et perfectionis
aliqua phantasmata.
earum
a
Unde quod excellentia sensibilia non capiantur

366

Cf. Aristot. de
Anima, lib. I,
cap. n, n. 6. S. Tb. Ject. rv.

9) accipe1e. - percipere ADFG, recipe1e CE.

phi/osopho~. - Philosophum P, phi ed. b.

. 1

tl quod: - scilicet quod D.

w) possunt. - possent ACEFpB et a b.

Cornment<:U ria Cardinalis Caietani

ITuLus: per seipsas, idest non per naturas sensibilium,
species earum; si ve hoc contingat per proprias
species, ut Plato dixit; sive per continuationem quandam,
ut Averroes fingit; sive quovis alo modo.
In corpore quatuor: primo, opinio Platonis; secundo,
Aristotelis; tertio, Averrois; quarto, invehitur contra Averroem.
II. Quoad priinum, duo dicuntur. Primo, principalis
conclusio Platonica est: Substantiae, immateriales cognoscuntur a no bis primo. - Probatur: qua idea e sunt prima
obiecta nostri intellectus.
Secundo, redditur ratio quare sensibilibus se immiscet
intellectus. Et dicitur quod est propter phantasiam et sensum, quae imrniscentur intellectioni. - Et probatur a signo : quia intellectus, quanto purior, tanto magis superiora
.
.
percipit.
IIl. Quoad secundum, conclusio Aristotelis est: Substantias immateriales non possumus per se primo intelligere. Probatur: qua intellectus noster primo respicit naturas sensibilium. Cuius signum est, quia sine phantasmate nihil
intelligimus.
Et quia hoc magis experimur, restat cnfutata opinio
Platonis, seu affirmativa, quoad ly primo, et non simpliciter. Hoc enim insinuant litterae verba, iriferenc!o conclusionem Aristotelis. Et merito : quia Aristoteles mo.vit hanc
quaestionem in III .de Anima, text. xxxVI *, et non .solvit,
sed dixit posterius esse perscrutandUm. Unde eius sententia
non expresse habetur de reliqua quaestionis parte, de qua
Averroes in IU de Anima, comtn. xxxvr, diffuse disputat.

T aut

Cap. vn, n. 8.S. Tb. lect. xn.

IV. Quoad tertium, opinio Averrois ponitur in quatuor

propositjonibus . Prima est supposita:.. scilicet quod intellectus agens sit substantia separata naturaliter intelligens
alias. - Secunda, quod per intellecta speculativa intellectus
agens nobis unitur ut forma, sic qu6d quanto plura adepti
fuerimus intellecta, tanto perfectius unitur; et adeptis omnibus, perfecte est no bis unitus. - Tertia est: Quando intel:lectus agens. est perfecte in nobis unitus, tune per ipsum
intelligimus quidquid ipse intelligit. - Quarta est, quod in
hoc consistir ultima nostra felicitas. - Adiungitur in fine
his, quod non refert ad propositum an Alexandri an Averrois sustineatur opinio, quoad differentiam nter nos et in.
.
tellectum possibilem.
Secunda propositio probatur ex unitate operationis propriae intellectui agenti communicatae primis intellectis, idest
primis principiis.
Et si vis diffuse haec videre, vide in III Contra Gent.,
in loco proprio de Felicitate * Et si haec ad formam reducta inquirs, vide in Commentariis nostris de Ente et
Essentia *. Nolo enim eadem replicare: ibi omnia haec
.
clare posui-.
V. Quoad quartum, ponuntur sex rationes contra Averroem. Quarum primae duae procedunt ex prima propositione; tertia autem ex fine secundae propositionis; quarta
ex quarta ; quinta ex tertia; sexta autem ex ipsa ratione
intellectus agentis, etc.
VI. In responsione ad quartum essent multa dicenda ,
nisi dicta essent in Commentariis praedictis, tractando hanc

quaestionem.

~ Vide loca cit.

in capite art.

Cap. vi, qu. x1v.

368

QUA ESTI O LXX XVII I, ART ICUL US III

Com men taria Card inali s Caie tan.i

itaITULus clarus : de cognit ione perfec ta, idest quidd

um.
teriali
imma
m
ntiaru
substa
tive compl eta,
do,
In corpo re duo: primo , opinio Avem pace; secun
prosivae
respon
sionis
conclu
impro batio eius, et simul
batio.
in
II. Quoa d primu m, Avem pace, ut refert Averroes
ativam
affirm
partem
tenuit
a,
Anim
comm . xxxvr Tertii de
ime,
quaes tionis ; et proba t ration e in littera posita clariss
um,
infinit
in
ere
proced
sic. Abstra hendo a mater ia, aut est
talis
Sed
.
puram
itatem
quidd
ad
itur
et hoc non: aut deven
est quidd itas substa ntiae immat erialis . Ergo, etc.
III. Quoa d secundum , conclusio respon siva est negate cotiva : Per substa ntias materiales non possu mus perfec
imgnosc ere substa ntias immateriales. - Proba tur, simul
s
alteriu
itas
Quidd
sic.
pace,
proba ndo funda mentu m Avem
non
a,
materi
a
abili
denud
et
1ibili
abstral
omni
ration is ab
m
potest perfecte sciri per res mater iales: sed substa ntiaru
etc.
is,
ration
s
alteriu
imma teriali um natura est
Minar est per se nota apud Peripa teticos . - Maior vera
Poster.
* Aristot.
ationis, nelib. I, cap. XIII, proba tur: qua si affirmatio est causa affirm
n. 8. -S.Th.l ect.
tudo inter
simili
quod
at
Const
*.
onis
est causa negati

XXIV.

gatio

secun quidd itatem abstra hibile m et quidd itatem separa tam

ta,
cogni
illa
,
quare
m
dum rem, est ratio et funda mentu
non
,
tudo
simili
est
non
si
ergo,
ista cognosci infera tur:
icos,
erit cognitio. Sed non est simili tudo nisi apud Platon
diffeilium,
sensib
s
natura
ponen tes natura s subsistentes esse
etc.
Ergo,
i.
essend
modo
rentes tantum in
est
IV. Adverte, novitie, quod inter nos et Scotu m non
enim
nimus
Conve
.
verbis
in
in re hac differentia nisi forte
ta,
quod pro statu isto non cogno scimu s cognit ione perfec
s; et
usque ad ultima s differentias, substa ntias imma teriale
subquod cogno scimu s de eis multa praedi cata comm unia
quod
puta
etc.,
va,
negati
quam
ativa
affirm
stantia lia tam
Peripfl.sunt substa ntiae immat eriales , actus, etc. Sed nos,
us
habem
quam
tata
quod
us
dicim
tetico sermo ne utente;;,
non
quod
et
,
etc.
est,
non
quid
et
est,
qua
cognitio est
comcogno scimu s de eis quid sunt: quoni am cognit io per
VIII, U. 6.atur. *S.Cap.
appell
*
iorum
Poster
do
Secun
Th. lect. VII.
munia cognitio quia est
TaAristot.
Cf.
*
quaead
Illi vera, quia cogno scimu s praedi cata pertin entia
pie., lib. I, cap.
coquod
t
6.
n.
dicun
IV,
*,
s
stione m quid est, Topic a lingua utente
Cf. Scot. II M eio *taphys
., qu. m,
gnosc imus quid sunt, imper fecte tamen * Unde est quaest
m.
schol.
etc.
,
tantum
.
verbis
de
quia
nda:
omitte

ARTICULUS TERTIUS
HUM ANA COGN OSCI TUR
UTRU M DEUS SIT PRIM UM QUOD A MEN TE
In Boet. de Trin., qu.

1,

art. 3.

est quod Deus non est prim um quod

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Vide tur quod dicen dum
oscit ur *; sed magis per creat uras
Deus sit prim um quod a ment e hu- a nobis cogn
itionem perve nimu s ~, secun dum illud
mana cognoscitur. Illud enim in quo in Dei cogn
Rom.. 1 *: Invisibilia Dei per ea quae * Vers. zo ..
omni a alia cogn oscun tur, et per quod Apostoli ad
jacta sunt, intellecta, conspiciuntur. Prim um aude aliis iudic amus , est prim o cogn itum a no bis;
quod intelligitur a nobis secun dum statu m
sicut lux ab aculo , et princ ipia prim a ab intelle- . tem
entis vitae, est quidditas rei materialis, quae
ctu. Sed omni a in luce prim ae veritatis cogno- praes
* QU.LXXX IV, art ..
v,arL
nostri intellectus obiec tum, ut multo ties supra * 7; qu.Lxxx
scim us, et per eam de omni bus iudic amus ; ut est
8 ; qu. LXXXVII ,
est.
2, ad 2.
m
art.
dictu
libro
in
et
*,
in libro de Trin.
~ Lib. XII, cap. dicit Augu stinu s
n.
AD PR1MUM ERGO DICENDUM quod in luce prim ae
Ergo Deus est id quod prim o ~
*
.
Relig
* Cap. xxxr. - Cf. de Vera
veritatis omni a intelligimus et iudic amus , inqua netiam Co11Jess.
lib. XII, oap .xxv. cogn oscit ur a nobis .
lmile n intellectus nostri, sive natur ale
~
z. PRAETEREA, propter quod unum.quodque, et tum ipsum
, nihil aliud est quam quae dam
Sed Deus est causa omni s nostr ae sive gratu itum
xn, art. II
~ Aristot. Pos ter. illud magi s *.
didu m est. *adQ3;u.qU.L.XXX
IV,
lib. I, cap. II, n.
qua e ilhmzinat impr essio veritatis prim ae, ut supra *
15. - S. Th. lect. cogn itioni s: ipse enim est lux vera,
5
art.
se
non
i
nostr
ectus
intell
n
lume
cum ipsum
vr.
omnem honzinem. venientem in hunc mundum, ut Undeat ad intell ectum nostr um sicut q'L{od intellihabe
et
o
prim
dicitur Ioan. 1 *. Ergo Deus est id quod
Vers. g.
gitur, sed sicut quo intelligitur; multo minu s Deus
maxi me est cogn itum nobis Y.
rgz.
est id quod prim o a nostr o intellectu intelligitur *. *D.
3. PRAETEREA, id quod prim o cogn oscit ur in
unum
quod
AD SECUNDUM DICENDUM quod Propter
imag ine, est exem plar quo a imag o form atur. Sed
quodque, illud magis, intell igend um est in his quae
,
in ment e nostr a est Dei imag o, ut Augu stinu s
m est. Prop ter art.QU.z, adLXXXVII
3
oscit ur in ment e sunt unius ordinis, ut supra * dictu
De Trin., lib. dicit *. Ergo id quod prim o s cogn
XII, cap. rv, vn.
Deum autem ala cogn oscun tur, non sicut prop ter
nostr a est Deus .
E
um cogn itum "\ sed sicut prop ter prim am coSED CONTRA EST quod dicitur loan. 1 *: Deum prim
Vers. r8.
gnoscitivae virtutis causa m.
nema vidit unquam.
AD TERTIUM J)1CENDUM quod , S in anim a nostr a
RESPONDEO DICENDUM quod , cum intellectus huesset perfe cta imag o Dei, sicut Filiu s est perfemanu s , secun dum statu m praes entis vitae , non
cta imag o Patri s, statim mens nostr a intelligeret
possi t intelligere subst antia s imma terial es creatas,
Deum . Est autem imag imperfecta. Unde ratio
Art. r.
ut dictu m est * ; multo minu s potes t intelligere
non sequi tur.
essen tiam subst antia e incre atae. Unde simpliciter
(J.

lf-

1'1.) p1imum quod. - id quod primum codices.

~) primo. - primum BFGab.

) nobis. - a nobis codices et a b.
o) quo. - a quo Fa.

primo. - primum

ACDEFGab.

E)
onem pervel;) in Dei cognitionem perven imus. - in Dei cogniti

nitur ACDEG, in Dei cognitionem perven it F.

71) cognitu m. - nobis addunt CDE,- a nobis addit B.

QUAESTIO LXXXVIII, ARTICULUS III

36g

Oommentaria Oardinalis Oaietani

ITULus clarus: primum ordine originis. - In corpore
primo , respondet directe quaesito ; secundo ,
ostendit quid sit primum cognitum.
Quoad primum, conclusio est: Deus non est primum
quod a no bis cognoscitur. - Probatur dupliciter. Primo,
sic. Substantiae immateriales creatae non possunt a nobis
cognosci: ergo nec Deus. - Secundo, sic. Deus cognoscitur
a nobis per creaturas: ergo non primo. Antecedens patet
ad Rom. r.
Quoad secundum, conclusio est: Primum cognitum a
no bis est quidditas rei materialis. - Probatur: quia est proprium obiectum intellectus nostri.
.
II. Adverte hic duo. Primo, quod primitas cognitionis
curo sit primitas obiectiva, quia oportet primo cognitum
primo esse obiectum intellectus; et primitas obiectiva nulli
convenire possit, nisi per propriam speciem aut essentiam

T duo :

SuMMAE THEOL.

D.

TnoMAE T.

II.

immediate sit cognitum: consequens est ut id quod propriam speciem non habet in intellectu, nec per essentiam
suam immediate obiicitur, non possit esse primo cognitum.
Ac per hoc, optime argumentatur littera, ex hoc quod substantiae immateriales non cognoscuntur a no bis per proprias
species, ergo nec Deus: Ergo non primo potest cognosci.
Adverte secundo quod, curo primum. dicatur in ordine
ad consequentia , iuxta diversitatem ordinum rerum, diversimode quaeri potest de primo cognito. Ordinando enim
universum in tres ordines, scilicet quidditatis materialis, et
immaterialis, et actus puri, dicitur quod primum cognitum
ab intellectu nostro, ordine generationis, est quidditas materialis. Si vero quaeritur inter quidditates rerum mate~
rialium quae est primo cognita, hoc alterius inquisitionis
est. Et iam de hoc scripsi in Commentariis de Ente et
Essentia * quaestionem non parvam.

47

* Prooem., qu. 1.

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS l

D. r8s.

Y.

,, D. I33

telligendi per conversionem ad phantasmata cor- acciperent per eas perfectam cognitionem de reporum, quae in corporeis organis sunt: cum autem bus, sed in quadam communitate et confusione.
fuerit a corpore separata, competit ei modus in- Quod aliqualiter apparet in hominibus: nam qui
telligendi per conversionem ad ea quae sunt in- sunt d,ebilioris intellectus, per universales concetelligibilia simpliciter *, sicut et aliis substantiis ptiones magis intelligentium o non accipiunt perseparatis '. Unde modus intelligendi per conver- fectam cognitionem, nisi eis singula in speciali exsionem ad phantasmata est animae naturalis, sicut plicentur. - Manifestum est autem nter substantias
et corpori uniri: sed esse separatum x a corpore intellectuales, secundum naturae ordinem, nfimas
est praeter rationem suae naturae, et similiter in- esse animas humanas. Hoc 'TC autem perfectio unitelligere sine conversione ad phantasmata est ei versi exigebat, ut diversi gradus in rebus essent.
praeter naturam. Et ideo ad hoc unitur corpori, Si igitur animae humanae sic essent institutae a
ut sit et A operetur secundum naturam suam.
Deo ut intelligerent per modum qui competit subSed hoc rursus habet dubitationem. Cum enim stantiis separatis, non haberent cognitionem pernatura fL semper ordinetur ad id quod melius est; fectam, sed confusam in communi. Ad hoc ergo
est autem melior modus intelligendi per conver- quod perfectam et propriam cognitionem de rebus
sionem ad intelligibilia simpliciter, quam per con- habere possent, sic naturaliter sunt institutae ut
versionem ad phantasmata : debuit sic a Deo corporibus uniantur, et sic ab ipss rebus sensiinstitu animae natura, ut modus intelligertdi no- bilibus propriam de eis cognitionem accipiant P;
biliar ei esset naturalis, et non indigeret corpori sicut homines rudes ad scientiam induci non pospropter hoc uniri.
sunt nisi per sensibilia exempla.
Considerandum est igitur quod, etsi intelligere
Sic ergo patet quod propter melius animae est
per conversionem ad superiora sit simpliciter no- ut corpori uniatur, et intelligat per conversionem
bilius quam intelligere per conversionem ad phan- ad phantasmata; et tamen esse potest separata,
tasmata; tamen ille modus intelligendi, prout erat et alium modum intelligendi habere.
possibilis animae, erat imperfectior. Quod sic patet.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod, S diligenter
In omnibus enim substantiis intellectualibus inve- verba Philosophi discutiantur, Philosophus hoc
nitur virtus intellectiva per infiuentiam divini lu- dixit ex quadam suppositione prus * facta, scilicet
minis. Quod quidem in primo principio est unum quod intelligere sit quidam motus coniuncti, sicut
et simplex; et quanto magis creaturae intellectua- et sentire: nondum enim differentiam ostenderat
les distant a primo principio, tanto magis dividitur nter intellectum et sensum.
illud 1-umen et diversificatur, sicut accidit in lineis
Vel potest dici quod loquitur de illo modo ina centro egredientibus. Et inde est quod Deus per telligendi qui est per conversionem ad phantanam v suam essentiam omnia intelligit; superiores smata. - De quo etiam procedit secunda ratio.
autem intellectualium substantiarum, etsi per pluAD TERTIUM DICENDUM quod anima separata non
/ res formas intelligant, tamen intelligunt per pan- intelligit per species innatas; nec per species quas
ciares; et magis universales *, et virtuosiores ad tune abstrahit; nec solum per species conservacomprehensionem ~- rerum, propter efficaciam vir- tas, ut obiectio probat: sed per species ex intutis intellectivae quae est in eis; in inferioribus fiuenta divini luminis participatas, quarum anima
autem sunt forma e plures, et minus universales, fit particeps sicut et aliae substantiae separatae,
et minus efficaces ad comprehensionem rerum, quamvis inferiori modo. Unde tam rr cito cessante
inquantum deficiunt a virtute ntellectiva superio- conversione ad corpus, ad superiora convertitur.
rum. Si ergo inferiores substantiae haberent for- N ec tamen propter hoc cognitio " non est natumas in illa universalitate in qua habent superiores, ralis: quia Deus est auctor non solum infiuentiae
qua non sunt tantae efficaciae in intelligendo, non gratuiti luminis, sed etiam naturalis.
t)
x)
f.)
fL)

separatis. - a cm]Jore sepmatis codices.

sepamtum. - separatam P.
sit et. - sic et Fa, sic P.
natwa. - res Pab.
v) unam. - Om. Pab.
~) comp1ehensionem. - apprelzensionem AE, apprehensiones

"Loe. cit. in arg.,

Did. n. II.

o) intelligentium. - intelligentes BD, intellectum E.

1t) Hoc. - Haec PF(BCab ?).
p) accipiant. - accipiunt P.

CD.

cr) Unde tam. - ut tam A, quam DGa, quae pF.

r) cognitio.- potentia Dab, haec positio CEFG, cognitio veZ potentia P; veZ cognitio margo D.

Commentaria Cardinalis Caietani

ITuLus clarus. Hoc tamen in eo adverte,

supT ponitur hic animam dari separatam a corpore,quod

et g,uae-

* Cf. nm. vrr.

~<~< Cf. num. xv.
Cf. num. xvr.

ritur de hac operatione quae est intellgere.

In corpore quatuor: primo, ostendit in quo est ratio
difficultatis in hac quaestione; secundo, ostendit modum
solvendae quaestionis *; tertio, auget difficultatem **; quarto,
solvit, ibi: Considerandum *.
II. Quoad primum, duo dicit: effectum certum, et causae incertitudinem. Effectus certus est modus intelligendi,
scilicet per conversionem ad phantasmata: hoc enim in
nobis experimur, quod sine phantasmate nihil intelligimus.
Sed quare sic intelligimus,'- an scilicet causa huius sit na-

tura animae, an potius alligatio animae ad corpus, ambiguum est: et in de provenir difficultas nostrae quaestionis.
Si enim causa huius est, non natura animae, sed hoc
convenit ei per accidens; scilicet propter alligationem ad
corpus, ut Plato posuit; aut propter dispositionem ex sensibilibus, ut Avicenna dixit *: facilis quidem est solutio quaestionis nostrae, ut patet. Sed obstat quia sic unio animae
ad corpus non esset propter m.elius animae; contra illud
principium, Materia est propter formam *. - Si vero causa
huius est natura animae, licet salvetur hoc principium, non
tamen solvi potest quaestio mota. Quoniam curo nunquam
anima perdat suam naturam, nunquam intelliget sine phan-

!<

De Anima_,

part. V, cap. v.

' Cf. Arist. Pkysic., lib. II, cap.

n, num. ro, u. S. Th. lect. rv.

QU AES TIO LXXXIX, ARTICULUS I

quad am largi tate supe riora imque ergo resta t ratio ne; et quod quas i ex
sunt: ut enim in
tasm ate : et sic sepa rata erit otios a. Undi
perti antu r ei species. Sed haec puer ilia
cooperario_ suur,
dicit
difficultas.
a
litter
in
um
ns, omi- respo nsion e ad ultim
stude
itati
brev
as,
Thom
s.
quod
hic
et cum prirte
est;
III. Adve
ae natur alis
e, quia eam su- perio rum ad form ation em anim
r ad supe alite
natur
r
sit opin ione m medi am, quae est Avicenna
ertitu
est, conv
tia nostr a esset quae stio; mum anim a sepa rata
statu illo.
pro
illius
* Qu. LXXXI V, periu s * repro bave rat, cum de scien
ctiva
perfe
ria
prop
cum Plato ne. riora , tanq uam ad
redit
idem
art. 4.
in
m,
ositu
poni tur
prop
d
enim
quoa
a
,
et quia
Unde patet respo nsio ad tertia m. Null
ad corp us non est
talem
ndi
pone
sitas
neces
Quo niam apud utrum que, unio anim ae
a
utrum que, ha- supe rfiuit as: imm o est summ
a de
anim
et
poss
non
prop ter meli us: quon iam anim a seipsa, apud
aliter
quod
eo
di,
em -a subst antii s mod um intel ligen
ction
perfe
sibi
natam
ortio
prop
ut
est
bilis
.
anim a sepa rata novo aliqu id natur alite r nosse
imm ateri alibu s suscipiat. In cuius sign um,
occu rrit dubi um ex alio ca- Cf. num. u.
*
m
parte
em
eand
Circa
VI.
ori
corp
r
unitu
ergo
non
t:
novi
cte
perfe
ia
ab infan te omn
distin ction is, nulla videt ur
a -eam proc edere pite: quia , stant e sufficientia
contr
cte
distin
n
tame
Si
s.
etur uniri corp ori
meliu
ter
prop
nasci difficultas, ut prop ter hoc anim a vider
poss et dici cum
ime
facill
placet, vide 1n Qu. de Anim a, qu. * 15.
enim
Al. art.
hoc
dubi um: quia non prop ter melius. Ad
cit. n.
ori prop ter me- 1v,Cf.inloe.resp.
corp
IV. Circa hanc parte ro prim am * occu rrit
~ Cf. num. u.
uniri
am
anim
quod
ad
*,
a
supr
in litter a, scilicet Scoto, ubi
osita
supp
us
ctio
meli
distin
princ.
ter
tur
arg.
prop
vide
prim.
o,
s
mod
ficien
uno
insuf
ligi:
intel
iciter
dupl
st
pote
lius,
ad
conv ersio nem
osito . Et 1icet anim a
quod opor tet anim am intelligere aut per
Stat enim sibi; alo mod o, prop ter meli us comp
.
riora
supe
ad
nem
ersio
conv
per
aut
phan tasm ata,
ter suum meli us, unitu r tame n
conv ersio nem ad non unire tur corp ori prop
quod intel ligat tertio mod o, scilicet per
Et sic non opor tet tanta m solliciilla, sive corp orea prop ter meli us homi nis.
obiec ta cognoscibilia, quae cumq ue sint
ulo assu mpta est, prop ter hoc
artic
hoc
utroq ue, tudin em, quan ta in
r
unio
comm
est
et
us
mod
hic
Et
a.
sive incor pore
tur hoc: quia parte s sunt prop ter
sic ex hoc quod assumere. - Et conf irma
et est natur alis anim ae in omn i statu . Et
perfectio absq ue earu m unio ne hatasm ata, non con- totum , cuius ess et
anim a intelligit per conv ersio nem ad phan
eo quod phan ta- beri non potes t.
prim a facie
surgir tanta difficultas huiu s quae stion is:
Ad hoc brev iter dicitur quod , licet ista fuga
patet in III de
ut
s,
lectu
soph iae
philo
n
tame
tibus
smat a sunt quae dam obiecta intel
icien
appa reat ratio nabil is, persp
proesse
s
parte
est
pe
Cap. vu, n. 3- Anim a*.
quip
m
Veru
ur.
videt
di, scilicet principia, fuga
ligen
intel
S. Th. lect. XII.
us
mod
s
n
tertiu
tame
hic
r
hoc
detu
cum
:
s
autem
Quo d
ter melius totiu
er phan tasm ata, pter totum , et uniri prop
sit
ria
mate
quod
sit
etiam
per conv ersio nem ad obiecta corp orea praet
1.
verun
tripliciter. Prim o, necessario exigitur ut
prob at Scot us, in Quar to, dist. XLV, qu. u,
et quod unio parti um sit etiam prop ter
am,
form
ter
prop
pote,
agen
lectu
difficultas quae quia quid quid pote st phan tasm a cum intel
meli us formae. Supe r hoc autem cons urgit
a, cum eode m. iter corp us est
ersal
univ
si
test etiam obie ctum cuius est phan tasm
Quia
tur.
atur stionis. - Et conf irma
Prob
ima.
viliss
esset
ae
anim
ra
natu
Secu ndo, guia aliter
ria prop ter form am, maxi me debe t
extrinsecis con- prop ter anim am, ut mate
etiam
,
secis
intrin
ex
ipsa
iam
quon
ela:
sequ
quae habe t prop rium oper ari cui
operationem.; cm esse prop ter form am
curre ntibu s obiec tis, in nulla m poss et
nec comp ositu m: quon iam haec
ria
puta non comm unic at mate
,
opus
rium
prop
in
seco
intrn
ex
it
tame n la pis poss
nem optim i et finis. Sed anim a intel est ponencia sine maxi me habe t ratio
non
litas
plura
quia
o,
Terti
.
ndere
desce
i. Ergo de ea maxi me verificari debe t
re istam medi a- lectiva est huiu smod
nece ssita te: sed nulla necessitas cogit pone
meli us, non solum comp ositi , sed
ter
ani- quod unia tur prop
ra
natu
ipsa
quia
lis,
ange
vel
Deo.
a
tione m spec ierum
difficultas in suo ardu o.
am: ergo, etc. prop rium . Et sic stat
seips
ndum
actua
ad
tis
o, quod stat Cf. num. r.
obiec
cum
it
suffic
mae
VII. Quo ad secundum * dicit quat uor. Prim
ista
ria
mate
iam
quon
(
est
dum
dicen
andi : scilicet cum phan V. Ad hoc brev iter
ien- anim am habe re duos mod os oper
suffic
est
a
posit
ctio
distin
quod
ssa)
at sic. Anim a hadiscu
* Qu. LV, art. 2, supe rius * fuit
tasmate, et sine phan tasm ate. Et hoc prob
Comm ent. num. tissim a; et apud philo soph os est ut princ ipium , et est a
os oper andi. mod
duos
ergo
di actu:
XII sqq.
quid enim natu ra bet duos mod os essen
esse coni unue
idoq
quar
t
habe
natu rae sollic itudi ne demo nstra tum. Ut
quia
r:
onitu
spirituales ma- Antecedens supp
m
biliu
sensi
es
ditat
- Cons equid
eo.
us
ab
onib
n
arati
ratm
tot praep
doqu e sepa
ta extra sat essent ctum corp ori, et quan
atur seoper
que
quod
unum
gis per sensus conti nue redde ret, si obiec
quod
tio- quen tia prob atur ex eo
obiec
ergo
am
prim
Ad
in actu.
ti?
esse
agen
itur
i
, opera rio sequ
coop erari intel lectu
supe rius * cund um quod est actu: idest
eius
es
ation
prob
ad
et
m:
actu.
in
mptu
di
assu
essen
tur
um
* Ibid.; et qu. nem, nega
Ergo et mod us oper andi mod
art. 2 , respo nsum fui t.tione m praeLXXIX ,
Secu ndo, ibi: manente tamen, exclu dit obiec
o,
prim
Comm ent. num.
at
pecc
ratio
quod
ur
haec duo Cf. num. u.
dicit
stare
vero
s
Ad secu ndam
xnr.
one quae stion is *, dicen
passi vae, si, non tacta m in difficultati
rae
natu
ius
anim ae;
alicu
ra
s
natu
vilita
ex
est
sit
ori
nulla
corp
quod
uniri
catur in actum . simu l: scilicet et quod
mod um
alium
ndo
habe
tur
muta
conc urren tibus prop rs activis, non redu
non
ae
anim
pote ntia; et quod natu ra
in
ilia
ligib
intel
sunt
,
si ex
extra
bat:
orea
facie
corp
m
ta
Mod o, obiec
quod difficultate
igibilia in actu; essendi. Hoc enim est
nte
mane
,
pacto
quo
s,
corpu
activa aute m respe ctu possibilis sunt intell
sibi
cat
la pis illust ratus . natu ra sua anim a vindi
ifestat
Man
ari?
oper
ore
corp
ue
quali a sunt phan tasm ata illus trata , non
absq
rit
pote
materialitatis, re- eade m natu ra,
Qua lapid i, prop ter esse in summ o grad u
l exemplo a natu ralib us: gravia enim
quod in summ o aute m haec stare simu
ati,
tasm
pugn ar illus trari: non autem phan
natur as suas, et tame n aliud conv enit
qua unum quod - et levia non muta nt
grad u spiritualitatis est. - Pecc at secu ndo,
riis lo cis, et aliud cum sunt extra
prop
in
his quae sui. eis .cum sunt
tibus
urren
conc
do,
quan
vile,
ur
videt
que tune
loca.
.
.
'
.
: non autem s1 prop ria 'et natur alia
s sint isti mod i tam essendi quam
gene ns sunt, non poss et 1n prop num opus
quale
rat
decla
o,
Terti
o,
Mod
gene rum.
ibi: Anim ae igitu r. Et conc ludit
non posse t, conc urren tibus rebu s alior um
alia,
natur
d
quoa
intel lectu alium , oper andi,
arum
tanti
subs
re
gene
de
est
rata
sepa
a
anim
et intelligere cum phan tasm ate, est
cum subs tanti is quod esse in corp ore,
et non corp orum : et ideo vilis esset , si
vero sepa ratum , et intelligere per
esse
natu rale anim ae;
oribu s. corp
cum
si
autem
non
et;
liger
intel
separ atis non
riora , est ei prae ter natu ram.
non est vilius conv ersio nem ad supe
*,
i
Cael
li
in
ur
cond ucien do
dicit
ut
quia,
,
3
tertio
n.
at
Pecc
Cap. xn,
Quar to , ex hoc appli cat ad prop ositu m,
sqq.- S.Th. lect.
prop ter
quia
neis eget ad suum opus , illo quod nullo
us,
extra
meli
ter
bus
prop
pluri
ori
quod
corp
r
XVIII.
altioris quol anim a unitu
est
bus
pluri
tis
egen
opus
.
do
ndum
quan
eget extra neo,
intelligendi cons eque
o, cons tat quod natu ralem mod um
ndam parte m, dubi um occu rrit circa
ordinis, hoc vero inferioris, ut patet ibi. Mod
secu
hanc
Circa
VIII.
is
est long e altior
a habe t duos mod os essen di,
intelligere, quod est finis et opus animae,
Anim
:
ntiam
iorum : et illam cons eque
infer
um
alior
et
is
lapid
m
bonu
sit
ordin is quam
um et sepa ratum , ergo duos oper an di, scineis egeret, et ala scilicet coni unct
et superiora. Videideo, dato quod anim a valde mult is extra
licet per conv ersio nem ad phan tasm ata,
at
Pecc
ae.
anim
s
vilita
r
eretu
sequ
cum oper atio modi ficet ur et
non, prop terea non
ligen di per tur enim inefficax. Quo niam
intel
um
mod
ns
argue
r
inatu
imag
qua
quar to,
et ex parte obiec ti; veru m quid em est
ordin em natur alis ex parte opera ntis,
caus etur ex mod o
conv ersio nem ad supe riora , esse extra
quod mod us oper andi ex parte opera ntis,
sea
anim
quod
mus
pona
si
ac
ae;
anim
cons onar quod mod us oper an di
perfectionis ipsiu s
ibus, non essen di; sed ratio ni non
erant
coop
r
alite
natur
sibi
ibus
omn
cum
para ta,
caus etur ex mod o es'sendi opera ntis. In
tuta prop ria ope- ex parte obiec ti,
poss it intelligere, ac per hoc pona tur desti
1<

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS I

* In res p. ad rationes opinionis.

Cap. n, n. n.S. Th. lect. IV.

* Cf. qn. LXXIX,

.-art. 3; qU.LXXXIV,
.art. 7; qu.Lxxxv,

-art. 1.

Cf. num. vm.

* Qu.
art. 6.

LXXXIV,

* Cf. num. vrr,

Tertio.

* Cf. Avicen., de
Anima_, part. V,
Cap. III, IV.

proposito autem constat quod hi 'm o di, scilicet per conversionem ad phantasmata et per conversionem ad supe- .
riora, se tenent ex parte obiecti, ut patet. Ergo diversitas
horum modorum non rite infertur ex diversitate modi essendi ipsius animae: sed bene potuisset inferri ex tali diversitate diversus modus operandi, puta ut quod et ut quo.
Unde Scotus, in Quarto, dist. XLV, qu. rr *: Ex hoc, inquit,
quod anima est separata a corpore in essendo, non sequitur
quod sJt separata a corpore ut obiecto in operando; ita
enim potest separata, sicut coniuncta corpori, obiecto copulari operando.
Praeterea, inquit, si ex esse separato anima converteretur
ad superiora, sequeretur quod anima separata esset capacior influentiae superioris, quam anima coniuncta corpori
glorioso. Sed hoc est falsum. Ergo, etc.
IX. Ad haec dicitur quod, quemadmodum in littera dicitur, cum unumquodque operetur -secundum quod est
actu, consequens est quod iuxta modum essendi sit etiam
modus operandi; ita quod, variato modo essendi, oportet
variari m_odum operandi, secundum id quod ex modo essendi causabatur. Et hoc est procul dubio verum.
In proposito autem, dico quod hi modi, licet pertineant
ad obiecta, non tamen pure: immo radicaliter se tenent ex
parte modorum essendi intelligentis. Ita quod negandum
est quod hi modi non se teneant ex parte operantis. Ad
cuius evidentiam, brevissime recolito quod ex hoc quod
anima intellectiva est forma immaterals et tamen in materia, ut dicitur in II Physic., text. xxvr *, nascitur quod
proprium perfectivum eius est partim immateriale et partim in materia: intelligibile enim in actu, quod est perfectivum animae, in phantasmate et intellectu agente existens,
immateriale et in materia quodammodo est, ut ex dictis *
patet. Cessante ergo tali modo essendi ipsius animae, ne.cesse est cessare illius effectum, scilicet esse perfectibilem
a tali perfectivo, scilicet partim materiali et partim immaterali. Et consequenter succedente alio modo essendi, scilicet omnino sine materia, consentaneum est ut succedat
alter effectus , scilicet quod sit perfectbilis ab his quae
omnino sunt sine materia. Et sic hi modi, quamvis concernant diversitatem ex parte obiecti, nascuntur tamen ex
parte operantis: immo ex modis essendi operantis. Cuius
signum est quod, apud philosophos, omnis substantia intellectualis separata naturaliter a corpore, nihil accipit a corporibus.
X. Ad primum vero eorum: quae dicit Seo tus *, iam
patet quod separatio in essendo infert separationem in operando. Et iam superius * ostensum est quo"d impossibile est
separatum aliquid pati a corpore impressionem aliquam
intelligibilem, etc.
Ad ultimum- vero dicitur quod est impertinens : quoniam de naturali cognitione et conditione animae est sermo;
status autem animae in corpore glorioso miraculosus est.
Unde nihil obstat proposito, si anima coniuncta tali corpori sit magis aut non minus capax talis influentiae : non
enim quaerimus quid Deus per miracula possit, sed quid
rerum ordini absque miraculis congruat. Unde non sunt
miraculosa inferencia.
XI. Circa hanc partem * dubium est, qua in littera dicitur quod intelligere per conversionem ad superiora est
praeternaturale animae. Hoc enim videtur falsum. Tum
qua praeternaturale exorbitat a naturali; a e per hoc, non
potest esse perpetuum, nec diuturnius naturali. Constat autem hunc modum intelligendi esse et diuturniorem alio,
et perpetuum secundum naturae cursum. - Tum quia praeternaturale non nascitur ex natura rei cui est praeternaturale, ut patet. Constat autem quod ex natura animae humanae nascitur uterque modus essendi successive in ea.
Ergo uterque modus intelligendi. Ergo neuter e;t praeternaturalis.
XII. Ad .evidentiam huius difficultatis, scito quod est
duplex modus dicendi. Alter sequentium Avicennam *, et
dicentium quod uterque modus essendi et intelligendi est
naturalis animae successive: nam esse in corpore est naturale ei in principio, esse vero extra est naturale ei in
fine; quemadm.odum homini inest duplex modus vivendi'

373

scilicet in u tero materno, in princrpw, et extra uterum, in

fine, seu post principium. Et secundum hanc viam facile
solvi videntur omnia. Derelicta tamen estas. Thoma: quia,
ut ex dicendis apparebit, profundius scrutatus est naturam
anima e.
XIII. Est ergo alter modus dicendi, qui habetur in littera, quod scilicet unus est naturalis, et alter praeternaturalis. Ubi scito quod praeternaturale non est idem quod
contra naturam; sed est communius quid, et superius ad
id quod convenir alicui contra naturam, et supra naturam, et extra naturam, et quomodolibet aliter quam secundum propriam naturam. In proposito autem sumitur
praeternaturale pro eo quod est supernaturale, non miraculose, sed supra naturam propriam ipsius animae.
Ad cuius evidentiam, scito quod, quemadmodum ignis
habet duos motus, alterum naturalem, scilicet quo movetur
sursum, alterum praeternaturalem, idest supra propriam
naturam, quo movetur circulariter sequens motum diurnum; et iste praeternaturalis est perpetuus; et convenit ei
secundum quod participar naturam superiorem caelestem;
scilicet quae participatio convenit ei ex eo quod obtinet
primatum in sphaera elementari (semper enim_ supremum
infimi attngt infimum supremi, ut dicitur in vn cap. de
Div. Nom. *): ita in proposito anima intellectiva, quia est
suprema forma in materia existentium, secundum sui supremum, participa! aliquid de natura substantiarum separatarum; et secundum seipsam absolute, aliquid aliud vindicat sibi proprium. Secundum enim propriam naturam ut
sic, vindicat sibi esse in corpore, et intelligere per conversionem ad phantasinata: quoniam est essentialiter pars. Secundum vero quod participa! substantias separatas, habet
quod sit etiam extra corpus, ut illae sunt; et intelligat per
conversionem ad intelligibilia simpliciter, ut illae intelligunt.
Et sic ille modus est simpliciter naturalis animae, hic vero
praeternaturalis.
XIV. Nec inconvenit quod huiusmodi praeternaturale sit
diuturnius, aut perpetuum *: quoniam non ea ratione dicitur praeternaturale, quia exorbitet a natura ( quia non est
contra illam), sed qua est supra illam_. Ut patet manifeste
in motu circulari ignis, qui indefesse semper ei actu convenir: motus autem sursum non convenit ei semper actu.
Nec inconvenit etiam tale praeternaturale innasci ex natura ipsius rei, non absolute, sed secundum quod participar
in sui supremo naturam superiorem. Ut patet in motu circulari ipsius ignis, qui innascitur ex hoc quod ignis est in
illo loco; esse autem in illo loco convenit ex hoc quod
est supremmn nter elementa; esse autem supren1um nter
elementa habet annexum hoc, quod parti~ipet naturam superiorem, caelestem scilicet, etc.; ergo, de primo ad ultimum, etc. Ita in proposito, ex hoc quod anima humana
est immortalis, et nfima nter intellectuales, habet duo : et
quod exigat corpus medium nter contraria, et consequenter corruptibile; et quod possit remanere sola. Sed primum
ex propriis habet, ex quibus habet quod ratiocinetur, et
colligat scientiam ex sensibus. Secundum vero ex participatione superiorum in sui supremo: ex qua etiam nunc
habet quod intelligat principia et quod quid est.
Et quoniam hoc profundioris erat perscrutationis, et rationi magis est consonum, quamvis difficilius; ideo divus
Thomas hanc semper tradidit ubique doctrinam *, nec unquam voluit Avicennae facilitatem sectari.
XV. Quoad tertium *, obiicitur contra dicta, ex comparatione istorummodorum intelligendi quoad nobilitatem,
sic. Intelligere per conversionem ad superiora est nobilius
quam per conversionem ad phantasmata: et uterque modus convenit anima e, per praedicta *: ergo ille magis affirmandus est naturalis animae quam iste. Et tenet sequela:
quia unumquodque semper naturaliter ordinatur ad melius.
de possibilibus. -Tune ultra. Ille modus est naturalis animae : ergo anima non eget unione ad corpus, propter consequendum suum naturalem modum intelligendi.
XVI. Quoad quartum *, solvit, distinguendo antecedens,
et -dicen do quod intelligere per conversionem ad superiora
est nobilius et melius simpliciter, sed non animae. Et ideo,
cum unaquaeque res naturaliter ordinetur, non in melius

* S. Th. lect.

* Cf.

IV

num. xr.

' Cf. art. 3 , et

loca cit. in capite
art.
* Cf. num. r.

* Cf. num.

* Cf num.

VIL

1.

374

"* Cf. num. vii i'

Qua1to.

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS II

est. Et tune sequit ur implic atio in littera, dum disimpliciter, sed in melius sibi, conseq uens est quod anima verum
iste est universaliter nobilior, et subdit ur quod
quod
non ordina tur natura liter ad intellig endum per modum sub- citur
in anima nostra est imperf ectior. Si enim in anima
stantia e separatae, quod est melius simpli citer; sedad in- iste
est imperf ectior, ergo non univer saliter iste modus
tellige ndum per conver sionem ad phanta smata, quod est nostra
tior: et si universaliter, ergo et in anima.
perfec
est
melius sibi. Et ideo natura liter unitur c01pori propte r mehoc brevite r dicitur quod positive est perfeAd
XIX.
lius ipsius animae, ut prius * dicebatur.
Et cum dicitur , Ergo univer saliter : conced atur. Et
XVII. Prima m partem huius distinctionis, scilicet : In- ctior.
, Ergo in anima : negetu r argum entum , quia
dicitur
cum
simtelligere per conver sionem ad superi ora est nobilius
sophis ma Figura e dictionis, dum ab intellectione per
pliciter quam per conver sionem ad phanta smata, littera re- est
conver sionem ad intelligibilia, descen ditur ad intelle ctionem
linquit ut per se notam .
e,
per conver sionem ad intelligibilia improportionata huic inanima
Secun dam vero, scilicet quod non sit melius
r tellectui. Et ideo nulla est in littera contradictio. Quoni am
probat . Modus cognos cendi quo cognitio confus a habetu
o prius dixit quod est simpliciter, idest sine additio ne aliqua,
ab aliquo , minus bonus est modo quo habetu r cogniti
ur
nobilio r: et hoc est verum universaliter. Deinde subdit
disisto
distinc ta ab eodem : sed anima illo modo confuse,
idest
e,
nostra
animae
ilis
possib
est
: quod ille modus , ut
tincte cogno scit: ergo iste sibi melior . - Probat ur minor
non simpliciter, sed qualificatus ordine ad intelle ctum ita
tivae
intellec
virtuti
atus
ortion
improp
qua ille modus est
,
us debilem, est imperf ectior. Et propte rea, glossa ndo litteram
animae, per ex.cessum. Probat ur hoc sic. Modus propri
te,
absolu
et
se
in
r
nobilio
est
diximus * quod ille modus
substantiis superi oribus est improp ortion atus inferio ribus:
tamen animae : non quod ille modus in anima retinon
nascilicet
quae
ribus,
superio
tiis
substan
iste est propri us
. neat nobilit atem in se; sed quia in anima non ponitu r ille
turalit er sunt separa tae: ergo est improp ortion atus animae
, modus absolute, sed condit ionatu s condit ione diminu ente,
Probat ur maior sic. Vis intellectualis quanto magis rescilicet improp ortion e et incom mensu ratione specie rum ad
cedit a primo, tanto magis diversificatur. Ergo intellectus
intelle ctum.
quanto superi or, ,tanto magis per unum aut paucio res,
Quod autem ille modus absolu te sit nobilio r, ex eo pamodus
Ergo
it.
intellig
univer saliore s et efficaciores species
is
tet quod purior est. Lumen enim non adm.ixtum tenebr
superio ris est im.pro portion atus inferio ri: quia per piures,
in
est
modus
ille
Sed
et nobiliu s est tenebr oso seu umbro so.
minus universales et m.inus efficaces debet intellig ere;
puro lumin e, quia in solis intelligibilibus in actu puris
non
eret,
intellig
ris
superio
propte rea, si secund um species
consis tir: iste vero est in lumine obumb rato, quia consiposset penetr are quod in eis est. - Antece dens nunc assumphan. stit in respec tu ad intelligibilia obumb rata materi e
ptum. declara tur ex.emplo linearu m egredientium. a centro
r.
nobilio
ille
e tasmat um. Ergo
- Conse quenti a vero non probat ione , sed m.anifestation
XX. Et ex hoc patet defectus Scoti, in Quarto , dist. XLV,
it
proven
inde
quia
,
Primo
tur.
declara
eget; et duplic iter
qu. r, ad 2, ubi negat intelle ctionem sine phanta smate esse
quod Deus per unum, quod est ipse, omnia intelligit, utperfec tiorem positiv e; et adduci t ratione m satis levem : quia
pote habens vim intellectualem. max.ime unitam ; et suagens quod potest cum instrum ento et sine agere, non pro-.
cessive superio res praesta nt inferioribus in paucita te et unipterea perfectius positive agit, quia sine instrum ento agit.
versali tate specie rum, propte r efficaciam intellectualis luquod,
t
consta
m
quonia
facit:
se
pro
nihil
ratio
Haec enim
m.inis. Intellectiva enim. vis quanto m.aior est, tanto minus
ceteris paribu s, modus agendi sine instrum ento est nobisperibus
paucio
uenter
conseq
et
ibilia;
inteliig
partitu r in
lior modo agendi cm11 eodem . Unde laudam us artfices qui
ciebus eget. - Secund o declara tur in homin ibus. Ex.perimur
magis si
- paucio ribus instrum entis rem perfici unt; et multo
enim. in nobis ipsis quod praesta nti ingeni o fulti, paucis
cum uno, et si cum nullo.
simis perceptis, multa sciunt ; et e converso rudior em aniPraete rea, operat io ex genere suo incorp orea, quamv is
et
lis
exemp
et
mam sortiti, multis adhibitis et syllogismis
permit tatur admisceri quoqu omodo c01pori, quanto elondeartic ulation ibus rerum. usque ad mnim a, vix illa tantum
e:
gatior a corpor eo instrum ento, tanto perfec tior positiv
compr ehendu nt, nec in illis alia nosse possun t; quo fit ut
intelliSed
.
tionem
perfec
generis
sui
ad
quia magis accedit
nullum ex se iudicium. habean t de rebus.
gere, secund um omnes, est huiusm odi. Ergo, etc.
sublis
natura
sit
n1odus
iste
quod
Minor autem, scilicet
Decep tus autem videtu r Scotus , qua non vidit sophis ma
prostantiis superio ribus, quae natura liter sunt separatae,
praedi ctum * latere cum dicitur : Quodl ibet intelligere per
batur ex eo quod animae human ae sunt ultima e nter sub- conversionem. ad intelligibilia simpliciter est nobiliu s ; ergo
s
stantias intellectuales. Ex hoc enim sequitu r, Ergo ultimu
tale conveniens animae est nobiliu s.
imus.
penult
non
et
uralis,
connat
eis
est
endi
intellig
modus
XXI. In respon sione ad tertium , advert e quod ibi suSed infra istum. datur inferio r, scilicet per conver sionem ad mitur natura le ut disting uitur contra miracu losum : sic
phanta smata. Ergo ille non anim.ae, sed superi ori est con- enim infl.uxus iste est natura lis; quamv is non sit natura lis
io
e
natura1is: animae vero ultimu s, ut sic universi perfect
secund um propri am natura m ipsius animae, ut in corpor
nota.
se
per
sunt
a
Reliqu
omnes gradus essendi habeat , etc. dividici
articuli dictum ..est. - Nec putes infl.uxum istum
XVIII. Circa hanc quartam. partem. dubita tur. Cum enim.
num, quia sit a Deo immed iate ( quonia m fit median tibus
suad
dicitur quod modus intellig endi per conver sionem
angelis, ut patet in Qu. de Anima , qu. 20 *): sed quia
periora est nobilior, aut intellig itur positive, aut permissive. sunt resulta tiones quaeda m specie rum divina rum, quae sunt
;
Si permissive, nn oporte t esse verum nisi particu lariter
factrices rerum secund um omnia quae in eis sunt, tam foret nihilom.inus vana est tanta sollicit udo .!1tterae, ex nobimalia quam m.aterialia.
litate illius m o di exorta. - Si positive , ergo universaliter

>f.

Num. xVI.

' Cf. num. praec.

* Al. art. 2 o, ad

rr.

ARTICULUS SECU NDU S

IAS SEPAR ATAS
UTRU M ANIMA SEPA RATA INTEL LIGA T SUBS TANT
III Cont. Gent., cap.

XLV;

Qu. de Anima, art. r7; Quodl. III, qu. rx, art. r.

anima coniu ncta corpo ri non

.. D SECUNDUlvi SIC PROCEDITUR. Videt ur quod in suo toto. Sed
antias separ atas, ut supra * habit um
anim a separ ata non intelligat subst an- intelligit subst
multo minu s cum fuerit a corpo re setas separ atas. Perfe ctior enim est ani- est. Ergo
- rna corpo ri coniu ncta, quam a corpo re parata .
co2. PRAETEREA, ornne quod cogno scitur , vel
separ ata: cum anima st natur aliter pars huma gnosc itur per sui praes entiam , vel per suam spenae natur ae; quael ibet autern pars perfe ctior est

* Qu.

art. r.

LXXXVII1 7

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS II

* Cf. ibid.

* Vers. 23.

a.

Cap. m.

* Qu. LXXXYIII 1
art. r, ad r.

y
' Art. praeced.;
qu.Lxxxrv,art.7.

* Qu.
art. r.

LXXXVII,

crem. Sed substantiae separatae non possunt cognosci ab anima per suam praesentiam: qua
nihil illabitur anima e nisi solus Deus. N eque
etiam per aliquas species quas anima ab angelo
abstrahere possit : qua angelus simplicior est
quam anima. Ergo nullo modo anima separata
potest cognoscere substantias separatas.
3. PRAETEREA, quidam philosophi posuerunt in
cognitione separatarum substantiarum consistere
ultifnam hominis felicitatem *. Si ergo anima separata potest intelligere substantias separatas, ex
sola sua separatione consequitur felicitatem. Quod
est inconveniens.
SED coNTRA EST quod animae separatae cognoscunt alias animas separatas; si cut dives in inferno
positus vidit Lazarum et Abraham, Luc. xvr *.
Ergo a. vident etiam et daemones et angelos animae separatae.
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut Augustinus dicit in IX de Trin. *: Mens nostra cognitionem
rerum incorporearum per seipsam accipit) idest
cognoscendo seipsam; sicut supra * dictum est.
Per hoc ergo quod anima separata ~ cognoscit seipsam, accipere possumus qualiter cognoscit alias
substantias separatas Y. Dictum est autem * quod
quandiu anima corpori est unita, intelligit convertendo se ad phantasmata. Et ideo nec seipsam
potest intelligere nisi inguantum fit actu intelligens per speciem a phantasmatibus abstractam:
sic enim per actum suum intelligit seipsam, ut
supra * dictum est. Sed cum fuerit a corpore separata, intelliget non convertendo se ad phantasmata, sed ad ea quae sunt secundum se intel-

ligibilia: unde seipsam per seipsam intelliget.- Est

autem commune omni substantiae separatae quod
intelligat id quod est supra se) et id quod est
injra se; per modum suae substantiae *: sic enim
intelligitur aliquid secundum quod est in intelligente; est autem aliquid in altero per modum
eius in quo est. Modus autem substantiae animae
separatae est infra modum substantiae angelicae,
sed est conformis modo ali~rum animarum separatarum. Et ideo de aliis animabus separatis
perfectam cognitionem habet; de angelis autem
imperfectam et deficientem, loquendo de cognitione naturali animae separatae. De cognitione
autem gloriae est alia ratio.
D PRIMUM ERGO DICENDUM quod amma separata est quidem imperfectior, si consideretur natura qua communicat cum natura corporis 0 : sed
tamen quodammodo est liberior ad intelligendum,
inquantum per gravedinem et occupationem corporis a puritate intelligentiae impeditur.
D SECUNDUM DICENDUM quod anima separata ntelligit angelos per similitudines divinitus impressas. Quae tamen deficiunt a perfecta repraesentatione eorum, propter hoc quod animae natura
~ est inferior quam angeli.
D TERTIUM DICENDUM quod n cognitione substantiarum separatarum non quarumcumque ~,
consistit ultima hominis felicitas*, sed solius Dei,
qui non potest videri nisi per gratiam. In cognitione vero aliarum substantiarum separatarum est
magna felicitas, etsi non ultima, si tamen perfecte
intelligantur s. Sed anima separata naturali cognitione non perfecte eas intelligit, ut dictum est *.

o:) Ergo - Omitt. PABCDEFab.

~) Per hoc ... sepamta. - Considerando ego quomodo G.
y) substantias separatas. - substantias F, res separatas Pab.
o) natura qua communicat cum natura corporis. - natura C017J01'is

qua (qua sA) communicat cum natum co1-p0ris A, natU1a corpo1is

PCEFGab.
s) non quaumcumque. - quancmcumque non Pab.
1;') ntelligantur. - intelligerentur ca dices et a b.

t< De
Causz."s ~
propos. VIII. S.Th.lect. VIII.

D. 274

' ln corpore.

Oornmentaria Oardinalis Oaietani

N

titulo , intelligat quidditative : de tali enim cognitione

I est dubium.

~De Anima> lib.

III, cap. rv, n. 3;
Aver. comment.
v; s. Th.lect. vn.

In corpore unica est conclusio responsiva, habens duas

partes: Anima separata habet de aliis animabus perfectam
cognitionem naturalem, de angelis vero imperfectam et.
defi.cientem. - Probatur sic. Anima separata seipsam per seipsam cognoscit. Ergo reliqua incorporea per modum quo
sunt in ipsa. ErgQ per modmn ipsius animae. Ergo alias
animas perfecte, angelos vero imperfecte.
Antecedens probatur: quia non intelligit convertendo se
ad phantasmata. - Prima vero consequentia probatur auctoritate Augustini, volentis quod mens nostra rerum incorporearum notitiam per seipsam accipiat. - Secunda vero
consequentia probatur : guia unumquodque intelligibile est
in intelligente per modum ipsius intelligentis; et constat
quod intelligitur per modum quo est in eo. Et inde emanavit illa maxima , quod commune est omni substantiae
separatae intelligere tam superiora quam inferiora per
modum substantiae suae.- Tertia vero consequentia, quoad
utramque partem, probatur: quia modus substantiae animae est conformis modo aliarum animan.1m separatarum,
et est infra modum substantiae angelicae.
II. Circa antecedens, dubium magnum occurrit. Quoniam anima nostra est pura potentia in genere intelligibilium, ut Av erro es et s. Thomas ex Aristotele * dixerunt ,
quom.odo per seipsam intelligi potest? lntelligibili enim in
pdtentia pura repugnat per seipsum intelligi: quoniam
conditio intelligibilis in actu est esse perfectivum per se-

ipsum, idest sine alio obiecto medio, ipsus intellectus, ut

de se patet.
Et sic videtur duplex peccatum in hoc processu accidere. Primo, oblivionis doctrinae datae *. - Secundo, fallaciae secundum non causam ut causam. Non enim causa
quare anima nunc non novit se, e~t conversio ad phantasmata; sed intelligibilitas eius in potentia, cuius effectus est
naturalis conversio ad phantasmata, ut ad proprium perfectivum et actuativum. Unde soluta conversione ad phantasmata, si intellectus non est actuatus, temanet intelligibilis in potentia, ut erat. Et consequenter non per seipsum,
sed per aliquem actum, puta a superioribus susceptum,
debet fieri et esse intelligibilis in actu. Et si ex sola separatione a corpore est intelligibilis in actu, ergo prius erat
etiam intelligibilis in actu, quantum est in se; quamvis
no bis non esset intelligibilis nisi in potentia remota, propter naturaliter habere prius ordinem ad phantasmata. Sed
hoc destruit doctrinam III de Anima * Aristotelis, dicentis
quod nullam habet naturam etc.; et manifeste contradicit
doctrinae supra datae.
IIL Ad hoc est dicendum quod anima nostra, secundum
.propriam naturam, est intelligibilis in pura poten tia: et
quod cum separatur, fi.t intelligibilis in actu absque aliquo
extraneo influxu; et ideo merito tune intelligitur per seipsam, et nunc non.
Ad quorum evidentiam, recolenda sunt praedicta, et applicanda ad propositum. Anima nostra, ut dictum fuit *,
habet in se propriam naturam ut sic; et habet participa-

* Q U. LXXXVII 1
art. r.

Loco citato.

' Art. praeced.

Comment. n.xm.
XIV.

QUA EST IO LXX XIX , ART ICU LUS II

sunt in ea. Ex eo
ium. Et ex novit incor porea omni a secun dum quod
tive aliqui d de natur a subst antiar um imma terial
at quod perconst
novit,
m
em ad cor- enim quod per seipsa m seipsa
seipsa alia
propr ia quide m natur a, curo vindic et sibi union
ex
quod
vero
o
e
ex
se:
ctualis sub- fecte comp rehen dit
ur nis ad
pus, lique t quod habet quod sit nfim a intelle
arctat
non
m
alioru
tio
cogni
quod
tur
di, utpot e novit, sequi
prioaliam
stanti a, non solum in gradu , sed in modo essen
am
aliqu
ad
non
ialibu s, sci- modu m quo in ipsa sunt, et
quam
io
exigens modu m essendi propr ium formis mater
arctat
x
duple
ditur
exclu
sic
Et
quia unius - rem cogni tionem .
licet esse in corpo re per inform ation em. Et
tionem anima e
um est in nunc patim ur: scilicet ad imper fectam cogni
quant
,
etiam
est
te
entita
in
cuius que dispositio
ilium.
sensib
tionem
cogni
ex hac de seipsa, et ad priore m
m occur rit. * Cf. ibid.
se, eius dispositio in intelligibilitate, oport et quod
dubiu
*
iam
quent
conse
dam
VI. Circa secun
a in modo
porea per
eadem radice prove niat quod anima sit nfim
incor
poten tia. Quia aut inten dit quod anima cogno scit
scend i;
cogno
intelligibilitatis; ac per hoc, sit intelligibilis in pura
em
ration
per
am
tanqu
m suum , propr iam subst antiam
am per
Et quia talero modu m r;:ssendi exigit propt er bonu
tanqu
aut
um;
ognit
praec
tum
obiec
per
a, taro aut tanqu am
dit
proce
e
ex eadem radice pullu lat conversio ad phant asmat
optim
,
et con- virtut em cognoscitivam. Si primo modo
sead
i
secun dum intell ectum possi bilem quam agent em;
nsion
respo
adicit
contr
sse
ipsius in- conse quent ia: sed expre
seque nter quod intell ectus agens non sit actus
separ ata cogno sensibi- cundu m in littera , ubi dicitur quod anima
bus
gibili
intelli
s
ntibu
tellectus possibilis, nisi media
propr ia subergo
Non
scat se scit angelos per species infiuxas.
et species
lium, etc.; et conse quent er quod anima non cogno
oport
Nec
eos.
i
scend
cogno
eadem ra- stanti a est ei ratio
e repra enisi per actum suum , etc. Haec enim omni a ex
anima
antia
subst
sicut
are,
esent
repra
e ut sic. Et imper fecte
ideo sus
dice oriun tur, scilicet ex propr ia natur a anima
quibu
in
is,
s essendi senta t eos : ut patet in ipsis angel
eatur
suppl
quia ad propr iam natur am anima e spect at modu
ut
,
orum
inferi
ctu
respe
etiam
haec in perad ditur species,
ista trit
aut
,
in corpo re, et intelligendi per phant asma ta; ideo
modo
do
secun
Si
ntiae.
substa
deest
di vel intelligendi, quod
* Cf. qu.Lxxxvn, littera et alibi * attrib uuntu r modo essen
novim us
cognitio discursiva, .sicut per mediurri cogni tum
art. I, et loca ibi
causae.
tae
occul
bus
ietati
propr
ribus
notio
subquod
tanqu am
,
brum
mem
m
citata.
primu
t
redibi
subst an- concl usion em: aut
subst antia .., Qu. LVI, art. 3
Ex eo vero quod partic ipativ e sapit de natur a
de
*
us
dixim
ut
,
gendi
intelli
ratio
etiam
sit
a
m essendi, stanti
tiarum separ ataru m, non habet infim um modu
per suas subiorem angel i, quand o intell igunt natur aliter Deum
super
habet
sed
itatis;
igibil
intell
nec
er
et conse quent
se ut in spein
Deum
ndo
intue
rsu,
discu
et conse- stantias absqu e
enim nunc
modu m essen di, scilicet separ atum a corpo re;
hoc
nat:
conso
non
horum
que
Utrum
quam culo.
in prolocum
quent er super iorem modu m intell igend i taro active
habet
non
autem
m supe- repro batum est; discursus
est
vanus
,
passive. Ita tamen ut, sicut modu m essendi simile
modo
tertio
autem
Si
~
mam.
s.Tho
tate tan- pasito , apud
* Qu. LXXVI, art.
erat
um.
liquid
riorib us non ab initio sibi vindi cat actu, sed potes
*
us corpo ris articuli. Ian enim
conat
I.
totus
s
ioribu
super
m
simile
tatis
gibili
intelli
tum; ita et modu m
per propr iam subordin e na- hoc, quod anima, quidq uid cognoscit,
non statim , sed ordin ate post modu m essendi,
princ ipium intrin ndi
opera
m
primu
per
ut
est intel- stanti am novit
cogni tionis ,
turae, sortia tur. Et ideo notan ter dixi quod ipsa
fe"ctio
quod fit in secum. Sed quod ex hoc result et impet
propo siad
ligibilis in pura poten tia ex propr ia natur a, et
esset
stini
Augu
ritas
hoc fiat, non proba tur. Nec aucto
separ atione intelligibilis in actu. - Quom odo autem
tur.
loqui
ta,
cogni
ut
anima
de
admo dum tum: quae
modi s
non videtu r difficile, si adver terim us quod, quem
VIL Ad hoc est dicen dum .quod omni bus illis
ad corrsio
conve
iciter
simpl
~uit
e
anima
gere
intelli
antiae
ex natur a propr ia
subst
suae
m
modu
per
, ita ex verificatur airimam
suas
vires
s
orone
dum
secun
ta
asma
s
phant
ominu
et
Nihil
pus
directe.
i modu m et inferi ora et aequa lia et super iora
subquod
ita
partic ipatio ne super iorum , curo incipi t actu sortir
viunt:
deser;
sortit ur propo sito primu s et secun dus
essendi separ atum, ex conse quent i ex eadem radice
et species secun dum
: prin- stanti a anima e concu rrit ut obiectum,
m
seipsa
ad
conve rsione m omni um virium suaru m
speci em comp leta,
autem
am
addit
super
per
pleta,
ataru m se incom
cipiu m enim aspectus omni um subst antiar um separ
ea.
in
iri
inqua ntum comp lemen to apto nato inven
aliest primo respe ctu suime t. Et propt erea ipsa,
Ubi adverte quod dupli citer contin git intell ectum
ut nrimo
ur,
sortit
tem
spidite
imme
sapit natur am earum , hanc confo rmita
,
modo
agens, ex quem per speciem intelligere. Uno
conve rtatur in seipsam. Ac per hoc intellectus
speci em; sicut cmn per
illam
per
atum
esent
repra
o
ciend
ansubst
eadem radice, conve rtitur ad illust randu m primo
imus color atum. Alio
intellectus speciem in oculo imme diate respic
tiam anim ae, et fit actus illius ut obiec ti, et
speci em, et media nte
e, de se in- modo , imme diate aspiciendo ipsam
possibilis ut poten tiae: et sic subst antia anima
cum 1 Deus intelpatet
ut
;
illam
per
per se- ipsa repra esent atum
quae est species
,
telligibilis in pura poten tia, fit intelligibilis in actu
suam
tiam
essen
ndo
intue
se
a
ala
rsione m lu- ligit
em speciei
ration
ipsam sine alio obiecto aut specie, per conve
habet
s
rsio con- omni um. In primo modo , specie
et obiecti
i
minis intellectus agentis super ipsam : quae conve
specie
locum
tenet
vero,
am ani- tantu m: in secun do
natur
non
r
quitu
conse
quae
m,
ti.one
t obiesepara
reluce
tur
sequi
prius natur a, non tempe re, noti, in quo aliud
anima.
comtio
cogni
mae prop am , sed super iorum partic ipatam in
o,
scend
cogno
divus ctum. U troqu e autem modo
patet~
sic
Quod
IV. Et sic patet quod nec obliv ionem passu s est
s.scent
cogno
ntiae
substa
natura lis mens uratu r modo
aliud est quam
~ Cf. num. n.
Thom as, nec fefellit eum sophi sma *: quon iam
intell i- Cogn oscen s haber e speciem cogniti nihil
non
quare
est
vere
causa
multi s auCum
conversio ad phant asma ta
.
ionali
intent
; quam vis esse ipsum cogni tum in esse
idem
atque
gimu s anima m per seipsam, sed per actum suum
unum
esse
em
scent
cogno
gat
daria , ut tem modis contin
s esmodu
talis conversio non sit causa prima ria, sed secun
dinem
multa m habet latitu
dixerat super ius * in loco cogni tum (quon iam
modo
ue
namq
alio
"" Q U. LXXXVII , patet ex dictis. Et quia hoc iam
tum:
cogni
quent ia sendi quo cognoscens est
art. 1.
propr io, non oport ebat sic explicare: quon iam conse
est lapis, et alo
ibus in angel us est lapis , et alo modo Deus
edent
aritec
in
sunt
non est ex parte
intelligerida sunt prout discussa
ista
modo anima est lapis) ; et diversitas
ergo cognoparte
locis propr iis.
ex
est:
eadem
et
quam vis rei cognitae, quia una
habet ; ita
m
V. Circa prima m conse quent iam *, adverte quod,
tanta
~ Cf. num. 1.
itatem
divers
quae
e,
a
natur
est
s
statu isto, scenti
ensur atur
comm
aucto ritas Augu stini loqua tur de anima nostr a in
tum,
cogni
Cum enim quod modu s quo cognoscens est
scens
cogno
antia
subtilissime tamen ad propo situm applic ata est.
subst
si
sic
Et
ntiae.
poste rius cognoscentis substa
ut sit
est
quens
aliqua ordin arie se conse quun tur, sic semp er
conse
tum,
cogni
quam
is
ordin
is
etur primo . est altior
comm ensur atur priori , ut ultim um comm ensur
: et quia esse altius
m per illud altior i modo quam sit in seipso
anima
s
scimu
cogno
statu
enti
praes
Unde quia in
quidq uid haben t ins
unitiu
abet
praeh
is
scimu s per et super ioris ordin
cogno
porea
incor
e
deind
et
ta,
obiec
et
actum
esse ad cogno scend um
tanta sit, feriar a dispersa, efficacius est illud
anim am; oport et ut cognitio rerum super iorum
sibi esset. Si vero suble
aequa
scilicet ex inferius obiec tum, quam si
quant a potes t oriri ex prima cognitione, quam
is quam obiec tum,
ordin
oris
inferi
sit
scens
cognitio stanti a cogno
sensibilibus habem us. Sed si prima cognitio esset
quam sit ipsum in se;
r nisi ipsi tune est illud imper fectio ri modo
anima e, cognitio super iorum non comm ensur aretu
dere illud, quam vis
rehen
comp
it
m novit ac per hoc esse non poter
nosse iuxta proanima e. Et idcirco ex hoc quod anima per seipsa
ipsum
it
poter
te
perfec
s
minu
quod per magis vel
m ergo gradu s
seipsam, coass umpt a illa propo sition e Augu stini
modu
quod portio nem defectus sui ab illo. Iuxta
seipsa m novit incor porea , optim e infert ur in littera

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS III

et perfectionis substantiae cognoscentis, est modus essendi
cognitorum in illa: iuxta modum autem essendi illorum
in ea, est cognitio: igitur, de primo ad ultimum, cognitio
commensuratur substantiae cognoscentis.
Quod ut clarius percipiatur, exemplariter declaretur.
Cum anima separata comprehendit seipsam, cum inter per..:
fectiones suas sit non solum quod ipsa est sic imitans substantias immateriales in natura et modo essendi, sed etiam
quod ip'a est intentionaliter Gabriel, Raphael, Michael, etc.;
comprehendendo suam perfectionem, videt se et ut ipsa
est, et ut alia est; et sic videt per seipsam et speciem
superadditam in ratione obiecti et speciei sin1.ul. Manifestum est autem quod impossibile est hoc modo plus nosse
de aliis, quam habeatur ex modo quo ipsa anima est alia:
non enim novit ala hoc modo nisi qua seipsam novit sic
esse illa. Et sic par est iudicium, quoad hoc, si per solam
substantiam, et si per substantiam et speciem superadditam cognitio fiat. - Cum vero anima per speciem additam
immediate tendit in Gabrielem, species in illa non est efficacior quam in prima cognitione fuerat: cum speciei tantum locum teneat, prius autem speciei et obiecti simul. Nec
alia ratione Gabrielem cognoscere facit, nisi quia est id
quo cognoscens est ipse Gabriel: tantum autem facit for-

maliter cognoscentem esse Gabrielem, quantum cognoscens

capax est : capacitas autem istius est secundum modum
substantiae suae. Cognitio igitur etiam ista substantiae cognoscentis commensuratur.
VIII. Et sic patet responsio ad quaesita et obiecta *: quia
nulla est contradictio in littera , dum substantia animae
species et obiectum; et species superaddita ponitur quandoque ut ratio cognoscendi tan tu m, quandoque etiam ut
obiectum, ut dictum est *, etc. - Et iuxta hunc modum,
potest anima separata omnia quae novit, simul intelligere;
secundum quod sliperius * de angelis dictum est.
IX. Circa hanc quoque partem adverte quod, licet ad
cognoscendum quidditative alias animas separatas anima
non egeat specie superaddita, quia sua substantia ad hoc
sufficit; ad cognitionem tamen an est, et ad cognitionem
pertinentem ad locutionem et auditionem, exigitur species
superaddita: quoniam haec non repraesentantur per substantiam intelligentis animae. Et ideo simpliciter concedendum est quod una anima intelligit aliam per speciem. Unde
s. Thomas indistincte hic de eis loquitur : et in Quaestione de Anima, qu. xvm *, dicit quod anima Lazari **
nosse potuit animam Abrahae, sicut alias substantias separatas.

Cf. num.

VI.

Num. praeced.
-~o

2,

Qu: LVIII, art.

Comm. n. IX.

Al. art. 18, ad

26.
n Divitis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ANIMA SEPARATA OMNIA NATURALIA COGNOSCAT
Qu. de Anima, art. r8.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

anima separata omnia naturalia cognoscat. In substantiis enim separatis sunt
rationes omnium rerum naturalium. Sed
animae separatae cognoscunt substantias separatas. Ergo cognoscunt omnia naturalia.
2. PRAETEREA, qui intelligit magis intelligibile,
multo magis potest intelligere minus intelligibile.
Sed anima separata intelligit substantias separatas,
quae sunt maxima intelligibilium. Ergo multo magis potest intelligere omnia naturalia, quae sunt
minus intelligibilia Cl.
SED coNTRA, in daemonibus magis viget natu-ralis cognitio quam in anima separata. Sed daemones non omnia naturalia cognoscunt; sed multa
addiscunt per longi temporis experientiam, ut Isi,. Sententianan dorus dicit *. Ergo neque animae separatae omnia
1al. de Summo
Bono) lib. I, cap. naturalia cognoscunt.
x, aL xn. - Cf.
PRAETEREA, si anima statim cum est separata,
August. de Divinat. Daemon. _.
cap. m.
omnia naturalia cognosceret, frustra homines studerent ad rerum scientiam capessendam. Hoc autem est inconveniens. Non ergo anima separata
omnia naturalia cognoscit.
* Art. x, ad 3
RESPONDEO DICENDUM quod, sicut supra * dietum
est, anima separata intelligit per species ~ quas
recipit ex infiuentia divini luminis, si cut et angeli:
sed tamen, quia. natura animae est infra naturam
angeli, cui iste modus cognoscendi est connaturalis Y, anima separata per huiusmodi species non
a:ccipit perfectam rerum cognitionem, sed quasi
a) minus intelligibilia. - intelligibilia minus Pab.
~)

species. - separatas addunt Pab.

) connaturalis. - naturalis Pab.
o) quoquo modo. - quodammodo BsD, quomodo pD, omittunt Pab.

SuMMAE THEoL.

D.

THmiAE T.

II.

in communi et confusam. Sicut igitur se habent

angeli ad perfectam cognitionem rerum naturalium per huiusmodi species, ita animae separatae
ad imperfectam et confusam. Angeli autem per
huiusmodi species cognoscunt cognitione perfecta
omnia naturalia: qua omnia quae Deus fecit m
propriis naturis, fecit in intelligentia angelica, ut
dicit Augustinus, super Gen. ad litt. * Unde et
animae separatae de omnibus naturalibus cognitionem habent, non certam et propriam, sed communem et confusam.
AD PRlMUM ERGO DICENDUM quod nec pse angelus
per suam substantiam cognoscit omnia naturalia,
sed per species quasdam, ut supra * dictum es t.
Et ideo non propter hoc sequitur quod anima
cognoscat omnia naturalia, quia cognoscit quoquo
modo 3 substantiam separatam.
AD SECUNDUM DICENDUM quod, sicut anima separata non perfecte intelligit substantias separatas,
ita nec omnia naturalia perfecte cognoscit ", sed
sub quac1am confusione, ut dictum est *.
AD TERTIUM DICENDUM quod lsidorus loquitur de
cognitione futurorum; quae s nec angeli nec daemones nec animae separatae cognoscunt, nisi vel
in suis causis, vel per revelationem divinam. N os
autem loquimur ''l de cognitione naturalium.
AD QUARTUM DICENDUM quod cognitio quae acquiritur hic per studium, est propria et perfecta; illa
autem est confusa. Unde non sequitur quod studium addiscendi sit frustra.
E) cognoscit. - Om. codices et a b.
\:) quae. - qua Pb.
'1) Nos autem loquimw. - Non autem loquitur codices. - Pro natwalium, rerum naturalium B, naturarum ACDEFa, naturali Pb.

Lib. II, cap.vm.

~ Qu. LV, art. I;

qu.Lxxxvn, art. I.

In corpore.

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS .IV

Comm.entaria Oardinalis Caietani
ITULUS:

naturalia, idest omnes quidditates rerum sen-

T sibilium.

In corpore una conclusio responsiva quaesito: Anima

separata cognoscit omnia naturalia, in communi tamen et
confuse. - Probatur sic. Anima separata cognoscit per species
divinitus influxas, ut angeli, imperfecte tamen et confuse.
Ergo proportionaliter se habet anima separata ad imperfectarn rerum cognitionem, ut angelus ad perfectam. Ergo
cognoscit omnia naturalia imperfecte et confuse.
Antecedens supponitur, quoad priman1. partem, ~x primo
articulo. - Secunda pars probatur ex medio ibdem tacto:
qua scilicet modus cognoscendi proprius superiori naturae,
imperfecte convenit inferiori; hic autem est proprius angelo,
infra quem est anima; ergo.- Prima consequentia est ex
se evidens: quoniam cum anima et angelus conveniant in
speciebus, et differant in efficacia et perspicacitate, proportionaliter se habebunt respectu repraesentatorum per illas

species, sicut angeli ad efficacem, ita animae ad defectivam

cognitionem. - Secunda vero consequentia probatur ex eo,
quod influxae angelis species repraesentant eis omnia naturalia, et perfecte eorum in eis notitiam pariunt, ut patet
per Augustinum. Ex hoc enim optime infertur: Ergo ad
eadem se extendunt species infiuxae animae separatae, sed
imperfecte et confuse. Quod est intentum.
II. Hic adverte, studiose, quanta sollicitudine vacandum
sit sciendis rebus: quoniam anima nostra non nisi hic perficitur perfecte. Et ratio est, qua ipsa est nfima nter intellectuales substantias, et exigit species dearticulatissimas.
Dearticulatissimae autem sunt quae singulorum obiectorum
sunt singulae. Obiecta autem in genere sensibilium cum
sint quidditates, oportet animam haber e singulas species
iuxta numerum quidditatum. Hoc autem ex phantasmatibus fit, non ex superiorum infl.uxu, ubi omnia sunt unite
et indistincte.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ANIMA SEPARATA COGNOSCAT SINGULARIA

IV

Qu.
art."S.
* Qu.
art. I.

;:..

LXXVII,
LXXXVI,

Sen t., dist.

L,

qu. r, art. 3; De Verit., qu. xrx, art.

D QUARTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

anima separata non cognoscat singularia. Nulla enim potentia cognoscitiva
remanet in anima separata nisi intelle-::
supra* dictis patet. Sed intellectus non
ex
ut
ctus,
est cognoscitivus singularium, ut supra * habitum
est. Ergo anima separata singularia non cognoscit.
2. PRAETEfEA, magis est determinata cognitio
qua cognoscitur aliquid in singulari, quam illa
qua cognoscitur aliquid in universali. Sed anima
cognitionem
separata non habet determinatam
de speciebus rerum naturalium. Multo igitur minus cognoscit singularia.
3. PRAETEREA si cognoscit singularia, et non per
sensum, par ratione omnia singularia cognosceret ~. Sed non cognoscit omnia singularia. Ergo
nulla cognoscit.
SED coNTRA EST quod dives in inferno positus
dixit: Habeo quinque fratres, ut habetur Luc. XVI*.
REsPONDEO DICENDUM quod animae separatae aliqua singularia cognoscunt, sed non omnia, etiam
quae sunt praesentia. Ad cuius evidentiam, considerandum est quod duplex est modus intelligendi.
Unus per abstractionem a phantasmatibus: et secundum istum modum singularia per intellectum
cognosci non possunt directe, sed indirecte, sicut
supra * dictum est. Alius modus intelligendi est
per influentiam specirum a Deo : et per istum
modum intellectus potest singularia cognoscere.
Sicut enim ipse Deus per suam essentiam, inquantum est causa universalium Y et individualium principiorum, cognoscit omnia et universalia
Cl

Vers. 28.

Qu.
art. r.

'~<

LXXXVI,

a) dete1minatam. - aliquam detenninatam PBab.

~) cognosceret. - cognoscit Pab.
y) universalium. - et universalium BDFG.
o) habitudinem. - Om. FGab.

2;

Qu. de Anima, art.

20.

et singularia *, ut supra ** dictum est; ita substantiae separatae per species, quae sunt quaedam
participatae similitudines illius divinae essentiae,

possunt singularia cognoscere.

In hoc tamen est differentia nter angelos et
animas separatas, qua angeli per huiusmodi species habent perfectam et proprian1 cognitionem de
rebus, animae vera separatae confusam. Unde
angeli, propter efficaciam sui intellectus) per huiusmodi species non solum naturas rerum in speciali cognoscere possunt, sed etiam singularia sub
speciebus contenta. Animae vera separatae non
possunt cognoscere per huiusmodi species nsi
solum singularia illa ad quae quodammodo determinantur, vel per praecedentem cognitionem,
vel per aliquam affectionem, vel per naturalem
habitudinem o, vel per divinam ordinationem :
qua omne quod recipitur in aliquo, determinatur s
in eo secundum modum recipientis *.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod ntellectus p~r
viam abstractionis non est cognoscitivus singularium. Sic autem anima separata non intelligit,
sed sicut dictum est *.
AD SECUNDUM DICENDUM quod ad illarum 1; rerum
species vel individua cognitio animae separatae determinatur, ad quae anima separata habet aliquam
determinatam habitudinen1, sicut dictum ~st *.
AD TERTIUM DICENDUM quod anima separata non
se habet aequaliter ad omnia singularia, sed ad
quaedam habet aliquam habitudinem quam non
habet ad alia. Et ideo non est aequalis ratio ut
omnia singularia cognoscat.
E) determinatw. - recipitw Pab. - Pro secundu1l modum, per
modum PGab.
~) illan11n. - Om. codices et a b.

' D. 472.
*"' Qu.xrv~ art. II;
qu. LYII, art.

2.

' Cf. de Causis,

prop. x.- S. Th.

lect: x.

' In corpore.

'Ibid.

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS V

Commentaria Cardinalis Caietani
tate fit ut species infiuxae ~ quae ide? improportion~tae
dicuntur animae, quia plus 111 se contment quam amma
possit per eas intelligere) , cum recipiuntur in anima sic
propinqua, determinentur ad e:fficacitr actuandum ipsam
animam secundum illa obiecta distincte, remanente secundum alia repraesentata confusa actuatione. Et merito : quia
anima est disposita , et magis determinabilis per species
quoad haec, qum quoad alia. Et haec est ratio quae redditur in littera, dum dicitur, qua unumquodque recipitur
in alo per modum recipientis, idest secundum modum quo
dispositum est recipiens.
Ad quaesitum ergo dicitur quod species repraesentant
singulare, sed non distincte huic animae. Et cum dicitur,
Ergo ordo iste largitur vim perceptivam: dicitur quod non
dat vim perceptivam, sed reddit ipsam habilem et proportionatam speciei inquantum repraesentat tale singulare, et
sic facit dispositive ipsam illud percipere.
VI. In responsione ad primum occurrit dubium superius in qu. LXXIX, art. 6 *, tactum: et est tale. Anima separata recordatur criminum commissorum : ergo cognoscit
singularia, et singularia sunt sensibilia. Et cum constet
quod novit ea per species quas secum detulit, ergo male
hic dicitur quod per species abstractas non novit singularia.
VII. Ad hoc posset breviter dici, glossando hanc auctoritatem et ceteras smiles, quod loquuntur de cognitione
nova, et non recorclatione; et secundum hanc viam responsum fuit superius in quaestione praedicta *.
Sed quoniam haec via non est consona s. Thomae : tum quia haec cognitio non posset esse nisi refiexa et in
alio, ut patet in his quae de cognitione singularium sunt
dicta *; ref!exa autem cognitio sine singulari ad quod fit
refiexio, intelligi nequit; singulare autem per sensus offertur.
Et ideo in Quaestionibus de Anima, qu. xx, in responsione
ad primum in oppositum, dicit s. Thomas quocl, quia praefata refiexio non completur sine sensu, anima separata non
cognoscit singularia ut cognoscebat coniuncta. - Tum quia
unum de detenninantibus species infiuxas ad cognitionem
singularium in anima separata, est praecedens cognitio : ut,
quia ipsa praecedens cognitio non sufficit, propter variatum
modum essendi ipsarum specierum abstractarum, saltem sit
praeparatio et dispositio sufficiens ad hoc quod anima per
speciem infiuxam cognoscat quae noverat singularia alio
modo.- Et sic, cum anima separata cognoscit quae commisit, illa cognitio est nova cognitio, quoad modum cognoscendi et species cognitorum; et est recordatio, ratione praecedentis, quae remansit in suo effectu ut dispositio et praeparatio acl cognoscendum illa.
Et hoc modo patet quid dicendum est ad dubium in
qu: LXXIX motum: quia scilicet negandum est quod supponit, scilicet quod anima separata recordetur commissorum su:fficienter per species hinc delatas. - Quodcognoscat
ergo, et recordetur, est cermm; sed de modo ambiguitas est.
Quae, iudicio meo, secundum s. Thomae doctrinam, sic solvenda est.

rrmus: singularia se u sensibilia; de his enim est quaeIn corpore tria: primo, proponit conclusionem
responsivarn; secundo , distinguir; tertio, declarar conclusionem propositam, ibi: In hoc tamen est dijferentia.
Quoad primum, conclusio est: Anima separata cognoscit quaedam singularia, sed non omnia, etiam praesentia. Adverte quod ultima partcula posita est ad differentiam
angelicae cognitionis: dictum enim fuit superius * quod angeli naturaliter cognoscunt omnia singularia praesentia, non
omnia simpliciter.
II. Quoad s&cundum, distinguitur modus intelligendi per
abstractionem a phantasmate, et per infiuxum specierum a
Deo. Inter quos, ad propositum, haec differentia est, quod
iuxta primum impossibile est nosse sngularia nisi indirecte, ut probatum est; iuxta secundum vero possunt cognosci, ut ostensum est de Deo et angelis. Et tangitur ratio:
quia essentia divina est praehabens in se principia individuantia; et consequenter species exemplatae ab illa repraesentare possunt eadem, etc. Haec sunt superius discussa in
locis suis *.
III. Quoad tertium, declaratur conclusio et quoad partem affirmativam, et negativam, et limitativam, ostendendo
differentiam nter angelos et animam in cognoscendo per
huiusmodi species. Angeli, quia per huiusmodi species perfecte cognoscunt, qua iste modus est eis naturalis, consequens est quod per eas non solum specierum, sed individuorum participantium ipsas, notitiam habent. Anima e
vero, qua per eas imperfecte cognoscunt, nec species nec
individua distincte norunt, nisi aliunde determinentur: quia
omne quod recipitur in aliquo, recipitur per modum recipientis. Et sic cognoscunt aliqua, et non omnia, sed ea
ad quae determinantur aliunde. - Subdit quatuor modos
quibus fit ista determinatio : scilicet vel praeviam cognitionem, vel affectionem, vel naturalem ordinationem, vel Dei
ordinem.
IV. Circa hanc partem dubium est, unde et quomodo
affectio, cognitio et ordo determinen! ad cognitionem singularium. Aut enim species illae repraesentant ipsi animae
singulare, aut non. Si non, nihil horum largietur eis vim
repraesentativam, ut patet. Si sic, sed non percipitur ab
anima: ergo ista dant animae vim perceptivam. Sed hoc
est manifeste falsum: inest enim illa a natura. Ergo, etc.
V. Ad hoc dicitur quod, quia, ut saepe dictum est *, cognitio fit per hoc quod cognoscens est cognitum; et anima
nostra secundum se non est actu, sed potentia ipsa cognoscibilia, potentia autem_ habet rationem determinabilis ; secundum quod anima magis determinatur ad unum quam
ad aliud, consequens est quod secundum hoc magis accedit
ad esse actu unum quam aliud. Determinatur autem anima
ad aliquid unum vel per naturae aut Dei ordinem, in ratione activi vel passivi, etc.; vel per vestigium aliquod illius
in parte perceptiva; vel per affectionem_ in parte appetitiva.
Et sic determinatio huiusmodi appropriat animam ad illud,
non ita quod faciat illam esse illud, sed ita quod propinquam reddat illam ad esse illud. Ex hac autem_ propinqui-

T stio. -

Qu. LVII, art.

3, ad 3

' Cf. qu.

LVII,

art. 2, Co1nment.
num. vrn, rx, xn.

Cf. art.2, Comment. num. vn;

qu. XIV, art. I;
qu. LXXIX, art. 2;
qu. LXXXVII, art.I.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM HABITUS SCIENTIAE HIC ACQUISIT AE REMANEA T IN ANIMA SEPARATA
I" Il"', qu.

LXVII,

art.

2;

IV Sent., dist.

L,

qu. r, art.

D QUINTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

habitus scientiae hic acquisitae non remaneat in anima separata. Dicit enim
Apostolus, I ad Cor. xm *: Scientia de-

* Vers. 8.

struetur.
2. PRAETEREA,

quidam minus boni in hoc mun-

2;

Quodl. XII, qu. rx, art. r; I Cor., cap. xm, lect. m.

do scientia pollent, aliis magis bonis carentibus

scientia. Si ergo habitus scientiae permaneret
etiam post mortem in anima, sequeretur quod
aliqui minus boni etiam in futuro stah1 essent
potiores aliquibus magis bonis. Quod videtur inconvemens.

*Comment.num.
VII.

* Ibid. num. vm.

"' Qu. LXXXVI,

art.r, Comment.
num. vn.

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS V

38o

3. PRAETEREA, animae separatae habebunt scienper influentiam divini luminis. Si igitur

tiam
scientia hic acquisita in anima separata remaneat, sequetur quod duae erunt formae unius
speciei in eodem subiecto. Quod est impossibile.
4 PRAETEREA, Philosophus dicit, in libro Praedicament. *, quod habitus est qualitas difficile mobilis; sed ab aegritudine, vel ab aliquo huiusmodi,
quandoque corrumpitur scientia. Sed nulla est ita
fortis immutatio in hac vita, sicut immutatio quae
est per mortem. Ergo videtur quod habitus scientiae per mortem corrumpatur.
SED CONTRA EST quod Hieronymus dicit, in Epstola ad Paulinum *: Discamus in terris, quorum
scientia nobis perseveret in caelo.
RESPONDEO DICENDUM quod quidam * posuerunt
habitum scientiae non esse in ipso intellectu, sed
in viribus sensitivis, scilicet imaginativa, cogitativa et memorativa; et quod species intelligibiles
non conservantur. in intellectu possibili. Et si haec
opinio vera esset, sequeretur quod, destructo corpore, totaliter habitus scientiae hic acquisitae destrueretur.
Sed quia scientia est in intellectu, qui est locus
specierum, ut dicitur in III de Anima *; oportet
quod habitus scientiae hic acquisitae partim sit in
praedictis viribus sensitivis, et partim in ipso intellectu. Et hoc potest considerari ex ipsis f!,Ctibus
ex quibus habitus scientiae acquiritur: nam habitus sunt smiles actibus ex quibus acquiruntur,
ut dicitur in II Ethic. * Actus autem intellectus ex
quibus in praesenti vita scientia acquiritur, sunt
per conversionem intellectus ad phantasmata ,
quae sunt in praedictis viribus sensitivis. Unde
per tales actus et ipsi intellectui possibili acquiritur
facultas quaedam ad considerandum per species
susceptas ; et in praedictis inferioribus viribus
acquiritur quaedam habilitas ut facilius per conversionem ad ipsas intellectus possit intelligibilia
speculari. Sed sicut actus intellectus principaliter
quidem et formaliter est in ipso intellectu, materialiter autem et dispositive in inferioribus viribus,
idem etiam dicendum est de habitu.
Quantum ergo ad i_d quod aliquis ~ praesentis
scientiae habet in inferioribus viribus, non remanebit in anima separata: sed quantum ad id quod
Cf.

"Cap.
5

VI,

' E pis t.

n. 4,

LIII,

al.

cm.

"' Cf. Avicen. de

Anima, part. Y,
cap. vr.

Cap.

s. Th.

n. 4lect. VII.

IV,

r, n.7.S. Th. lect. 1.

~Cap.

habet in ipso intellectu, necesse est ut remaneat.

Quia, ut dicitur in libro de Lon.gitudine et Brevitate Vitae*, dupliciter corrumpitur aliqua forma: Cap. u.
uno modo, per se, quando corrumpitur a suo
contrario, ut calidum a frgido; alio modo, per
accidens, scilicet per corruptionem subiecti. Manifestum est autem quod per corruptionem subiecti, scientia quae est in intellectu humano, corrumpi non potest: cum intellectus sit incorruptiLXXIX, art.
bilis, ut supra * ostensum est. Similiter etiam nec *2, Qu.
ad 2.- Cf. qu.
art. 6.
LXXV,
per contrarium corrumpi possunt species intelligibiles quae sunt in intellectu possibili: qua
intentioni intelligibili nihil est contrarium; et praecipue quantum ad simplicem intelligentiam, qua
intelligitur quod quid est. Sed quantum ad operationem qua Y intellectus componit et dividit, vel
etiam ratiocinatur, sic invenitur contrarietas in
intellectu, secund_um quod falsum in propositione
vel in argumentatione est contrarium vero. Et
hoc modo interdum scientia corrumpitur per contrarium, dum scilicet aliquis per falsam argumentationem abducitur a scientia veritatis. Et ideo
Philosophus, in libro praedicto *, ponit duos mo- * Loe. cit.
dos quibus scientia per se corrumpitur: scilicet
oblivionenz. a, ex parte memorativae, et deceptionem., ex parte argumentationis falsae. Sed hoc
non habet locum in anima separata. Unde dicendum est quod habitus scientiae, secundum quod
est in intellectu, manet in anima separata.
Ao PRIMUM ERGO DICENDUM quod Apostolus non
loquitur ibi de scientia quantum ad habitum, sed
quantum ad cognitionis actum. Unde ad huius
probationem inducit *: Nunc cognosco ex parte. ;2 ~oc. cit. vers.
AD SECUNDUM DICENDUM quod, sicut secundum staturam corporis aliquis minus bonus erit maior aliquo magis bono; ita nihil prohibet aliquem minus
bonum habere aliquem scientiae habitum in futuro, quem non habet aliquis magis bonus. Sed tamen hoc quasi nullus momenti est in comparatione ad alias praerogativas quas meliores habebunt.
An TERTIUM DICENDUM quod utraque scientia non
est unius rationis. Unde nullum inconveniens sequitur.
AD QUARTUM DICENDUM quod ratio illa procedit
de corruptione scientiae quantum ad id quod habet s ex parte sensitivarum virium.
o) oblivionem. - per oblivionem

et.) scientiam. - rerum scientiam codices.

aliquis. - aliquid codices et a. An legendum habitus?

) qua. - quam ACE, qua P.
~)

PD.

s) habet. - est P, om. ed. b.

C01urnentaria Cardinalis Caietani

clarus. - In corpore duo: primo, refert duas
opiniones de subiecto habitus scientifici; secundo, respondet quaesito una conclusione.
Quoad primum, de prima opinione refert tria; de secunda vero, duo. Primum ad primam opinionem, est ipsa
positio, scilicet: Scientia non est in intellectu, sed in viribus sensitivis. - Secundum est ratio eius : qua species intelligibiles non conservantur in intellectu. - Tertium est, quid
consequenter secundum hoc respondendum esset quaesito :
scilicet quod scientia non remanet. Probatur: quia destructo corpore, destrueretur.
De secunda opinione, primum est positio: scilicet quod
scientia partim, scilicet formaliter, est in intellectu, et par-

JTULUS

tim, scilicet materialiter et dspositive, est in viribus sensitivis. - Secundum est eius ratio. Et quoad primam partem probatur primo : quia intellectus est locus specierum.
Quoad utramque ver o: quia habitus sunt similes actibus
intellectus ex quibus fiunt; sed illi sunt partim illic, partim
hic, in intellectu formaliter, et in illis dispositive et materialiter; ergo.
_ IL Quoad secundum, conclusio responsiva est: Habitus
scientiae, secundum quod est in intellectu, remanet in anima
separata.- Probatur. Non corrumpitur per accidens, nec per
se : ergo remanet.
Consequentia probatur auctoritate Aristotelis: quia forma
altero modo corrumpitur. - Antecedens, quoad primam

QUAESTIO LXXXIX, ARTICULUS VI

Num. praeced.

partem, probatur: quia subiectum est incorruptibile. Quoad

secundam vero: quia eius scire caret contrario. Quodprobatur: quia prima e operationi intellectus nihil est contrarium.
Et excluditur obiectio , qua posset dici quod scire in
secundo et tertio opere intellectus habet contrarium a quo
per se corrumpitur. Quod probatur ratione, quia vero contrariatur falsum; et auctoritate Aristotelis ponentis duos
modos coi-ruptionis per se ipsius scientiae. - Hoc excludit,
dicens haec non habere locum in anima separata. Ita quod
vis probationis consistit in carere contrario: qua primae
operationi nihil est contrarium; secunda non habet ibi locum. Anima enim separata intelligit per modum substantiarum immaterialium, non componenda aut discurrendo,
sed intuendo.
III. Circa hanc partem, adverte quod nostra scientia dicitur per se corrumpi per deceptionem, quantum ad id
quod est in intellectu; et per oblivionem, secundum quod
est in partibus sensitivis. Iam enim '* dictum est quod est
partim hic, et partim ibi. Ita quod corruptio per oblivionem respicit per se scientiam ut est in parte sensitiva, non
ut in intellectu.
TV. In responsione ad tertium, adverte errorem Scoti, in

381

Quarto, dist. XLV, qu. n *, imponentis s. Thomae et quod

anima separata non intelligat per species conservaras quas
hic accepit, sed per influxas tantum; et arguentis contra
ipsum, si conservantur, ex eo quod duo accidentia eiusdem.
rationis non possunt esse in eodem. lam enim apertissime
utrumque horum in hoc articulo exclusit. - Et cum dicit
Scotus quod non potest fingi differentia specifica inter speciem lapidis conservatam hinc, et influxam ibi, quia non differunt nisi in modo fiendi, sicut oculus a natura factus, et
a Deo restitutus: n:tirum est de ista quaestione. Iam enim
millies dicitur in littera quod species influxae sunt universaliores quam acquisitae hic ; et propterea manifeste distinguuntur specifice. Putat Scotus quod, quemadmodum species acquisita lapidis habet pro obiecto adaequato lapidem,
ita species influxa representans lapidem. Nos autem dicimus
quod speciei influxae obiectum adaequatum est quid communius, extendens se ad lapidem et multa alia: et propterea
sunt diversorum ordinum.
Qualiter autem ex huiusmodi speciebus possit proportionatus eis intellectus singulorum. repraesentatorum propriam et perfectam cognitionem accipere, superius in tractatu de Angelis * dictum fuit.

*Contra positionem s. Thomae.

* Qu. Lvrr, art.

Cf. Comm.
num. IX sqq.

2. -

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM ACTUS SCIENTIAE HIC ACQUISITAE MANEAT IN ANIMA SEPARATA

III

*Cap. rv, n. 14.S. Th. lect. x.

* Qu.
art. 7

LXXXIV,

Cap. I, n.7.S. Th. lect. I.

Vers. 25.

Sent., dist. xxxr, qu. n, art. 4;

D SEXTUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

actus scientiae hic acquisitae non maneat in anima separata. Dicit enim Philosophus, in I de Anima *, quod corcorpore, anima neque reminscitur neque
Sed considerare ea quae prius aliquis c:t
est rem1msci. Ergo anima separata non
habere actum scientiae quam ~ hic acqui-

.
rupto
amat.
novit,
potest
sivit.
2. PRAETEREA, species intelligibiles non erunt
potentiores in anima separata quam sint in anima
corpori unita. Sed per species intelligibiles non
possumus modo intelligere, nisi convertendo nos
super phantasmata , sicut supra * habitum est.
Ergo nec anima separata hoc poterit Y. Et ita
nullo modo per species intelligibiles hic acquisitas anima separata intelligere poterit.
3. PRAETEREA, Philosophus dicit, in II Ethic. *,
quod habtus smiles actus reddunt a actibus per
quos acquiruntur. Sed habitus scientiae hic acquiritur per actus intellectus convertentis se supra
phantasmata. Ergo non potest. s alios actus reddere. Sed tales actus non competunt animae separatae. Ergo anima separata non habebit aliquem actuin scientiae hic acquisitae.
SED CONTRA EST quod Luc. XVI * dicitur ad diVtem in inferno positum: Recordare qua recepsti bona in JJita tua.
RESPONDEO DICENDUM quod in actu est duo considerare: scilicet speciem actus, et modum ipsius.
Et species quidem actus consideratur ex obiecto
CE, omittunt Pab.
quam. - quem DFa.
)_ hoc poterit. - poterit hoc intelligere G; supra ... per om. F.
a) aliquis. - aliquid
~)

IV,

dist.

L,

qu. r, art.

2,

in quod actus cognoscitivae virtutis dirigitur per

speciem, quae est obiecti similitudo: sed modus
actus pensatur ex virtute agentis. Sicut quod aliquis videat lapidem, contingit ex specie lapidis
quae est in o culo: sed quod acute videat, contingit ex virtute visiva oculi. - Cum igitur species
intelligibiles maneant in anima separata, sicut dictum est *; status autem animae separatae non
sit dem sicut modo est: sequitur quod secundum species intelligibiles hic acquisitas, anima
separata intelligere possit qua e prius intellexit;
non tamen eodem modo, scilicet per conversionem ad phantasmata, sed per modum convenientem animae separatae. Et ita manet quidem in
anima separata actus scientiae hic acquisitae, sed
non secundum eundem modum.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod Philosophus
loquitur de reminiscentia, secundum quod memoria pertinet ad partem sensitivam: non autem
secundum quod memoria est quodammodo in
intellectu, ut dictum est *.
AD SECUNDUM DICENDUM quod diversus modus
intelligendi non provenit ex diversa virtute ~ specierum, sed ex diverso statu animae intelligentis.
AD TERTIUM DICENDUM quod actus per quos acquritur habitus, sunt smiles actibus quos habitus
causant, quantum ad speciem actus : non autem
quantum ad modum agendi *. Nam operari iusta,
sed non iuste, idest delectabiliter *, causat habitum iustitiae politicae, per quem delectabiliter
operamur.
o) 1eddunt. - veZ producunt addit D.
E) potest. - habitus addunt codices et ed. b.
s) diversa virtute. - diversitate Pab.

* Art. praeced.

' Qu. LXXIX,

art. 6.

'D. 59

* Cf. Arist. Et!tic.

lib. V, cap. vm,
n. I ( s. Th. lect.
xrn); Magn. Moral., lib. I, cap.
S.XXIY, ll. 23.

QUAE STIO LXXX IX, ARTIC ULUS VII

382

Oomm entari a Oardi nalis Oaieta ni

ces actus ex obiecto pensatur , cuius similitud o et vicaria
est species intelligibilis. Quoad secunda m vero: qua modus
actus ex virtute se u dispositione agentis pensatur . Declara tur
probatio exemplo , in visione lapidis acuta. - Consequ ens
quoque declarat ur, quoad secunda m partem, qui scilicet
sint isti modi: scilicet per convers ionem ad phantas mata,
et per modum substant iae separata e; ab illo enim fit mutatio in htmc.

ITULus clarus. - In corpore unica conclusi o responsi va

quaesito : In anima separata manet actus scientiae acquisitae , sed non eodem modo. - Probatu r sic. Species
intelligibiles remanen t in anima, status vero animae mutatur: ergo actus scientiae remanet , et modus eius mutatur.
Anteced ens, quoad utramqu e partem, patet. - Consequentia vero probatu r, quoad primam partem: quia spe-

ARTICULUS SEPTIMUS
E SEPAR ATAE
UTRUM DIST ANTIA LOCAL IS IMPEDI AT COGNI TIONEM ANIMA

IV

' Cap. xm.

Cap. m.

* Vers. 23.

Sen t., dist.

L,

D SEPTIMUM SIC PROCEDITUR. Videtu r quod

distantia localis impedi at cogniti onem
animae separat ae. Dict enim Augustinus , in libro de Cura pro Mortuis
agenda *, quod animae mortuon.11n ibi sunt) ubi
ea quae hic jiunt scire non possunt. Sciunt autem
ea quae apud eos Cf. aguntu r. Ergo distantia localis impedi t cogniti onem animae separa tae.
2. PRAETEREA, August inus dicit, in libro de Divinatione Daemo num *, quod daenwnes) propter
celeritatem m.otus) aliqua nobis ignota denuntiant.
Sed agilitas motus ad hoc nihil faceret , si distan tia localis cogniti onem daemo nis non impediret. Multo igitur magis distantia localis impedi t
cognitionem animae separat ae, quae est inferio r
secund um natura m quam daemo n.
3. PRAETEREA, sicut distat aliquis secund um locum, ita secund um ten1pus. Sed distantia temporis impedi t cogniti onem animae separa tae: non
enim cognos cunt futura. Ergo videtu r quod etiam
distantia secund um locum animae separa tae co-
gnition em impedi at.
SED CONTRA EST quod dicitur Luc. XVI *, quod
dives, cum esset in tonnentis) elevans aculas suos)
vidit Abrah am a longe. Ergo distantia localis non
impedi t animae separa tae cogniti onem.
RSPONDEO DICENDUM quod quidam posuer unt
quod anima separa ta cognos ceret singularia abstrahen do a sensibilibus. Quod si esset verum ,
posset dici quod distantia localis impedi ret animae separa tae cogniti onem : require retur enim
quod vel sensibilia ageren t in animam separa tam,
vel anima separa ta in sensibilia; et quantu m ad
ct.) eos. - eas sD.
~) Augustinu s. - Om.

qu.

I,

art. 4

utrumq ue, require retur distan tia determ inata.- Sed

praedic ta positio est impossibilis : qua abstractio
specier um a sensibilibus fit median tibus sensibus et
aliis potentiis sensitivis, quae in anima separa ta
actu non manen t. Intellr'git autem anima separa ta
singularia per influxum specier um ex divino lumine, quod quidem lumen aequal iter se habet ad
propin quum et distans. Unde distantia localis nullo
modo impedi t animae separa tae cognitionem.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod August inus non
dicit quod propte r hoc quod ibi sunt animae
mortuo rum, ea quae hic sunt vid ere non pos~
sunt, ut localis distantia huius ignora ntiae causa
esse credatu r:. sed hoc potest propte r aliquid aliud
contingere, ut infra * dicetur.
AD SECUNDUM DICENDUM quod August inus ibi loquitur secund um opinio nem illam qua aliqui posuerun t quod daemo nes habent corpor a naturaliter sibi unita *: secund um quam positio nem,
etiam potenti as sensitivas habere possunt, ad q1-1arum cogniti onem requiri tur determ inata distantia.
Et hanc opinio nem etiam in eodem libro * Augustnus ~ expres se tangit: licet eam magis recitando quam asseren do tangere videatu r, ut patet
per ea quae dicit XXI libro de CiJ;. Dei*.
AD TERTIUM DICENDUM quod futura, quae distant
secund um tempus , non sunt entia in actu. Unde
in seipsis non sunt cognoscibilia: quia sicut deficit aliquid ab entitate, ita deficit a cognoscibilitate. Sed ea quae sunt distantia secund um locum,
sunt entia in actu, et secund um se cognoscibilia.
Unde non est eadem ratio de distantia locali Y, et
de distantia tempor is.

" Art. seq.

* Cf. supra qu.

Lr, art. r, ad r.

Cap. m sqq.

~
Cap. x.

) locali. - loci P.

ACDE. - Pro

eam, hanc opinionem PBFGab.

Oomm .entar ia Oardi nalis Oaieta ni

titulo dubium est. Cum anima separata sit incorpor ea,
et a nullo corpore distet localiter , quomod o quaeritu r
utrum distantia localis, etc.? Titulus enim videtur suppone re
quod negatum est superius *.
Ad hoc breviter dicitur quod de anima separata dupliciter loqui possumu s. Primo, secundu m se: et sic nusquam
est, et a nullo distat; et de ea sic non quaeritu r. Alio
modo, ut supponi tur definita ad aliquem locum, et per
accidens distat ab alis, secundu m distantia m sui loci ab
illis. Et hoc modo hic quaeritu r, utrum anima separata ,

1<

Cf. qu. Lxxv,

art.

I, 2.

distans suo modo, scilicet per accidens ratione definitionis

suae ad unum locum, impedia tur propter distantia m a cognitione aliorum .
II. In corpore tria: primo, refert quandam opinion em
affirmativam; secundo , reproba t; tertio, respond et quaesito
una conclusi one negativa *.
Quoad primum , opinio est, quam sequitur Scotus, in
Quarto, dist. XLV, qu. n *, quod distantia localis impedit
cognitio nem animae separata e. Probatu r. Anima recipit cognitione m a re bus: ergo in ter ipsam et res requirit ur de-

* Cf. uum. v.
* In responsion e

ad quaest. 1 et ad
arg. prmc1p. 3

QUAES TIO LXXXI X, ARTIC ULUS VIII

* Cf. num. rr; in

res p. ad arg. princip. 2.

terminara distantia. Nec refert utrum anima patiatur a rebus,

an agat in eas , vel utrumqu e habeat in hac acception e:
semper enim ex.igitur determin ara distantia nter agens et
patiens, altero saltem existente corporeo , et neutro infinito.
III. Quoad secundum , improbat ur dicta positio quoad
suam radicem, sic. Abstracti o specierum a sensibilib us fi.t
medianti bus sensibus, etc.: ergo non potest fi.eri apud animam separatam . - Antecede ns patet. - Et conseque ntia tenet: qua vires sensitivae non remanent in anima separata.
IV. Contra hanc rationem dicit Scotus, ubi supra*, quod
non concludit . Quia sensus , se u phantasm ata, non sunt
media necessari o requisita ad abstractio nem simplicite r, sed
pro statu isto. Et dicit quod anteceden s est verum pro
statu isto, non simplicite r. Probat autem dictum suum dupliciter. Primo, quia esse imaginab ile non est medium
nter esse sensibile et intelligib ile, sed cadit sub altero extremo, scilicet sub esse sensibili. - Secundo, quia stat aliquid esse medium uni virtuti activae, quod non est medium respectu alterius; ut patet de medio locali respectu
divina e virtutis. Et sic, licet esse imaginab ile sit medium
nter sensibile extra et intelligib ile, non est respectu omnis
virtutis abstractivae, sed respectu virtutis imperfect ae, qualis
est intellectu s noster coniunctu s.

383

Ad haec iam responsu m est superius in qu. L v, art. 2 * : ~ Comment. 11.

quare vide ibi. Quoniam declaravi mus et probavim us quod XII sqq.
esse imaginab ile est necessario medium in abstrahen do, vel
in causando es se intelligibile ab exteriori sensibili, secundum natura e ordinem, cui omnis creata virtus subest: quoniam nulla virtus creata potest essentiale m naturae ordinem
virtute propria praeterire , quidquid divina virtus possit.
V. Quoad tertium *, conclusio responsiv a est: Anima se- * Cf. num. n.
parata aeque intelligit propinqu um et distans.- Probatur .
Intelligit singularia per influxum specierum a divino lumine ~ ergo. - Antecede ns supponit ur.- Conseque ntia nota:
qua lumen illud, et in se, et diffusum per species, non
magis respicit propinqu um quam distans.
VI. Circa hanc partem, quae dicenda essent de 1st1s
speciebus , quomodo scilicet possunt causare notitiam intuitivam, et tamen repraesen tant et absentia et praesenti a;
-in superiori bus *, cum de angeloru m cognition e tractare- ~ Qu. LVII, art.
2, Comment. n.
tur, discussa sunt.
XIX.
Rationes quoque Scoti, in Quarto, dist. XLV, qu. n in fine,
quod distan tia localis impediat cognition em, non oportet
aliter afferre: qua supponu nt animam accipere cognitionem a rebus, et de impedim ento actionis et passionis loquuntur; et nihilomin us superius sunt solutae in tractatu * Qu. LV, art. 2,
Comment. num.
de Angelis *
XVI.

ARTICULUS OCTA VUS

UTRUM ANIMAE SEPARA TAE COGNO SCANT EA QUAE HIC AGUNT
UR

Vers. 28.

Vers.

II

sqq.

_, Art. praeced.

* Vers.

2I.

'Art. 4

Il"", qu. LLUIII, art. 4, ad 2;

IV

Sen t., dist. xLv, qu. m, art. r, ad r, 2; dist. L, qu. r, art. 4, ad I ; De Verit., qu.
vrn, art. n, ad r 2;
qu. rx, art. 6, ad 5; Qu. de Anima., art. 20, ad 3.

D OCTAVUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

anirnae separata e cognosc ant ea quae
hic aguntur . Nisi enirn ea cognosc erent,
de eis curarn non haberen t. Sed habent
cwarn de his quae hic aguntur ; secundu rn illud
Luc. XVI *: Habeo quirzque jratres, ut testijicetur
illis, rze et ipsi verziant in hurzc locunz tormentorum. Ergo anirnae separata e cognosc unt ea quae
hic aguntur .
2. PRAETEREA, frequen ter rnortui vivs a apparent, vel dorrnien tibus vel vigilant ibus, et eos
adrnone nt de iis quae hic aguntur ; si cut Sarnuel
apparui t Sauli, ut habetur I Reg. xxvm *. Sed hoc
non esset, si ea quae hic sunt non cognosc erent.
Ergo ea quae hic aguntur cognoscunt.
3. PRAETEREA, anmae separata e cognosc unt ea
quae apud eas aguntur . Si ergo quae apud nos
aguntur non cognosc erent, impedir etur earum ~
cognitio per localern distantiarn. Quod supra * negaturn est.
SED CONTRA EST quod dicitur Iob XIV *: Sive
juerint jilii eius nobiles, sive ignobiles, non intelliget.
RESPONDEO DICENDUM quod, secundu rn naturale rn
cognitio nem, de qua nunc hic agitur, anirnae rnortuorurn nesciun t quae hic aguntur . Et huius ratio
ex dictis * accipi potest. Qua anima separata cognoscit singular ia per hoc quod quodarn modo
deterrni nata est ad illa, vel per vestigiurn alicuius
praeced entis cognitionis seu affectionis, vel per
ordinati onern divinam . Anirnae autern rriortuorurn,
secundu m ordinati onem divinarn , et secundu rn
a) v-ivis. ~)

Om. ABCEpD.
ACEGpF

earum. - eo,um

et a b.

rnodurn essendi, segrega tae sunt a convers atione

viventiu rn, et coniunc tae convers ationi spiritua liurn substan tiarum quae sunt a corpore separata e.
Unde ea quae apud nos aguntur ignoran t. - Et
hanc rationem assignat Gregori us in XII Moralium *, dicens : Mortui vita in carne viventium '"Cap.xxr, al.xiv;
post eos, qualiter disponatur, nesciunt: quia vita in vet. xrn.
spiritus long e est a vita carnis; et sicut COJ"}?Orea
atque incorporea diversa sunt genere, ita sunt distincta cognitione. Et hoc etiam Augusti nus videtur
tangere in libro de Cura pro Mortuis agenda *, * Cap. xni, xvr.
dicens quod animae mortuo rum rebus viverztium
non intersunt.
Sed quantur n ad animas beatoru rn, videtur esse
differentia nter Gregoriurn et Augusti num. Nam
Gregori us ibdem subdit: Quod tamen :de animabus sanctis sentiendum non est: qua quae intus
omnipotentis Dei claritaiem vident, nullo modo
credendum est quod sit joris aliquid quod ignorent. - Augusti nus vero , in libro de Cura pro
Mortuis agenda *, express e dicit quod nesciunt ~ Cap. xm.
mortui, etiam sancti, quid agant viv et eorum jilii,
ut habetur in glossa * super illud, Abraha m nesci- * Interlin.
vit nos, Isaiae LXIII*. Quod quidem confirm at per ' Vers. r6.
hoc quod a rnatre sua non visitaba tur, nec in
tristitiis consola batur, sicut quando vivebat ; nec
est probabi le ut sit facta vita feliciore crudelior.
Et per hoc quod Dorninu s promisi t Iosiae reg
quod prius rnorere tur, ne Y videret mala quae
r
erant populo superve ntura, ut habetur IV Reg.
xxn *.-Sed Augusti nus hoc dubitan do dicit: unde * Vers. 20.
praemit tit, ut volet, accipiat quisque quod dicam.
y)

ne. - quam

BFG,

ut non E.

 Lib. cit., cap.

XV.

* Ibid.

QUAES TIO LXXXI X, ARTIC ULUS VIII

AD SECUNDUM DICENDUM quod hoc quod mortui
Gregori us autem assertiv e: quod patet per hoc
viventib us apparen t qualiter cumque , vel continquod dicit, nullo modo credendum est.
, ut animae
Magis tamen videtur, secundu m sententi am Gre- git per specialem Dei dispensationem
et est nter
t:
gorii, quod animae sanctor um Deum vidente s, mortuo rum re bus viventiu m intersin
Vel huiusm odi
omnia praesen tia quae hic aguntur cognoscant. divina miracul a comput andum.
angelor um boSunt enim angelis aequale s: de quibus etiam Au- apparitiones fiunt per operatio nes
tibus mortuis :
ignoran
etiam
,
malorum
vel
gustinus asserit * quod ea quae apud vivos agun- norum
us a:ppaviventib
aliis
tes
ignoran
tur non ignorant. Sed quia sanctor um animae sunt sicut etiam vivi
praedilibro
in
dicit
nus
perfectissime iustitiae divinae coniunctae, nec tri- rent in somnis, ut Augusti
ipse
quod
potest
stantur, nec re bus viventiu m se ingerun t, nisi cto *. - Unde et de Samuel e dici
secundu m
secundu m quod iustitiae divinae dispositio exigit. apparui t per revelati onem divinam
dormivit, et
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod animae mortuo- hoc quod dicitur Eccli. XLVI *, quod
illa appael
V
suae.
vitae
finem
reg
fecit
rum possunt habere curam de rebus viventiu m, notum
Ectamen
si
es:
daemon
per
ta
etiam si ignoren t eorum statum; sicut nos curam a ritio fuit procura
hoc
propter
ur,
recipiat
habemu s de mortuis , eis suffragia impend endo, clesiastici auctoritas non
apud Hebrae os
quamvi s eorum statum ignorem us.- Possunt etiam quod nter canonicas scripturas
facta viventiu m non per seipsos cognoscere, sed vel non habetur *.
AD TERTIUM DICENDUM quod ignoran tia huiusper animas eorum qui hinc ad eos accedun t; vel
, sed propter
per angelos seu daemon es; vel etiam Spiritu Dei modi non contingit ex locali distantia
revelante, sicut Augustinus in eodem libro * dicit. causam praedictan1 *.

Cap. x.

* Vers. 23.

* Cf. Aug. lib.

cit., cap. xv.

Iu corpore.

o) curam. - Om. PFGab.

Comm entaria Oardin alis Oaieta ni

ITuLus clarus. - In corpore duo: primo, responde t quaesito; secundo, ad bonitatem doctrinae , responde t quaesito, de cognition e etiam gratuita loquendo .
Quoad primum, est una conclusio responsiv a : Anima,e
separatae nesciunt naturalite r quae hic aguntur. - Probatur
dupliciter . Primo, ratione. Animae separatae sunt per divinam ordinatio nem segregatae a conversat ione nostra, et
coniuncta e conversa tioni spirituali um. Ergo ista nostra nesciunt. - Antecede ns patet ex modo essendi earum. - Consequentia probatur ex dictis: scilicet quod anima separata
non novit singularia nisi per vestigium., aut affectum, aut
ordinem ad ea. Sed de vestigio aut affectu constat quod
non est ad omnia; ordo autem est ad ea quae alteril,ls
vitae sunt. Ergo, etc.
Secundo, confirma t et conclusio nem et rationem auctoritatibus Gregorii et Augustin i.
II. Quoad secundum , quatuor dicit. Primo, differentiam
nter Gregoriu m et Augustin um. Apud Gregoriu m, animae
sanctorum scinnt nostra : apnd Augustin um, non. Ratio
illius est qua De u m vident: istius vero ex facto matris ,
et ex promissio ne Iosiae.
Secundo dicit quod non totaliter discrepan t: quia Augustinus dubitando , Gregoriu s asserendo.
Tertio, comparar conclusio nes eorum. Et praefert Gregorii sententia m, ratione consona Augustin o : qua animae sanctae aequales sunt angelis, qui apud Augustin um sciunt nostra. Et sic conclusio Gregorii est etiam Augustin i implicite.
Quarto, solvit motiva Augustin i. Qua animae separatae
non tristantur . Et per hoc responde retur ad promissio nem
Iosiae, si beatus statim fuisset. Sed qua non fnit, in eo
locum non habet cognitio beatorum , sed naturalis tantum,
pro tune; secundum quam non vidit quod secutum est malum. - Nec rebus nostris se ingerunt, nisi secundum quem
vident ordinem divinum. Et sic solvitur obiectio de matre,

et Abraham , etc. Et fundame ntum omnium est, qma sunt

perfectiss ime coniuncta e divinae iustitiae.
III. Circa hanc secundam partem articuli, dubium est.
Qua si sancti omnes vident omnia quae-hic aguntur, vana
in primis videtur specialis quaestio : An sancti videant orationes nostras ad se directas. Videtur enim bine sequi
quod quilibet beatus, sive dirigatur ad se oratio sive non,
eam videat, ex quo videt omnia quae hic fiunt. Et tamen
in Quarto, XLV dist. *, disputatu r. - Superfiua e quoque vi- * Qu. m, art. r.
dentur revelationes quae fiunt inferiorib us angelis a superioribus. - N e e etiam videtur privilegiu m anima e Christi, ut
cognosca t on1.nia quae novit Deus scientia visionis.
IV. Ad hoc breviter dicitur quod, si verba litterae notentur, et distribua ntur sano intellectu , omnes phantasia e
huiusmod i cessant. In littera in primis restringit ur ista cognitio ad praesenti a singularia, et non extenditu r ad futura:
quia praesenti a participa nt speciem actu, non futura.- Distribuendu m est autem ly omnia praesenti a, ut patet in III
Qu. xn, art. 87
superius * haberi ad
Contra Gen t., cap. ux, et ex diversis locis
4; qu. Lvn,.
l
d
.
art. 4 , 5
voam
potest, non respectu eorum quae pertment a so
luntatem divinam, ut electio et ala pertinent ia ad sanctificationem creaturar um, qualia sunt Ecclesiae mysteria : de
quibus sunt revelationes in caelestibus. - Nec respectu eorum quae ad solam voluntate m etiam creaturar um spectant, ut cogitationes cordium. Inter quas sunt orationes
nostrae : et ideo merito de eis quaestio fit, nec omnibus
innotescu nt. - Nec respectu rationum supernatu ralium ex
divina bonitate sumptaru m, propter quas multi effectus
fiunt: quoniam divini ordinis sunt. Quae tamen omnia
anima Christi novit ab initio. Et rationabi le videtur quod
omnes post iudicium videbunt quae videt Deus scientia
visionis. - Sed respectu omnium pertinent ium ad naturalem ~ Qu. LVII, art. 4r
Comment. num.
ordinem universi, iuxta determin ata superius *, cum de co- vn
sqq.
gnitione cogitatio num cordis ageretur.

QUAESTIO XCIV, ARTICULUS I

* Cap. xxxm.

~Cap.

xvm.

cipiebat, sive naturali cognitione sive gratuita.

Unde dicit Augustinus, in XI super Gen. ad litt. *,
quod jortassis Deus primis hominibus antea loquebatur, sicut cum angelis loquitur, ipsa incommutabili veritate illustrans mentes eorum; etsi non
tanta participatione divinae essentiae, quantam e
capiunt angeli. Sic igitur per huiusmodi intelligibiles e:fectus Dei, Deum clarius cognoscebat
quam modo cognoscamus.
AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod horno in Paradiso beatus fuit, non illa perfecta beatitudine
in quam transferendus erat, quae in divinae essentiae visione consistit: habebat tamen beatam
vitam secundum quendam modum, ut Augustinus
dicit XI super Gen. ad litt. *, iriquantum habeqat
integritatem et perfectionem quandam naturalem.
AD SECUNDUM DICENDUM quod bona voluntas est
ordinata vol untas. Non autem fuisset primi hominis ordinata voluntas, si in statu meriti habere
voluisset quod ei promittebatur pro praemio.
AD TERTIUM DICENDUM quod duplex est medium.
Quoddam, in quo sirnul videtur quod per me-

dium videri dicitur; sicut cum horno videtur per

speculum, et simul videtur ~ curn ipso speculo.
Aliud medium est, per cuius notitiam in aliquid
ignotum devenimus; sicut est medium demonstrationis. Et sine tali medio Deus videbatur: non
tamen sine primo medio. Non enim oportebat primum hominem pervenire in Dei cognitionem per
dernonstrationem sumptam ab aliquo e:fectu *,
sicut nobis est necessarium; sed simul in e:fectibus, praecipue intelligibilibus, suo .modo Deum
cognoscebat.
Similiter etiam est considerandum quod obscuritas quae importatur in nomine aenigmatis, dupliciter potest accipi. Uno modo, secundum quod
quaelibet creatura est quoddam obscurum, si comparetur ad immensitatem divinae claritatis: et sic
Adam videbat Deum in aenigmate, qua videbat
Deum per effectum creatum *. Alo modo potest
accipi obscuritas quae consecuta est ex peccato,
prout scilicet impeditur homo a consideratione
intelligibilium per sensibilium occupationem : et
secundum hoc, non vidit Deum in aenigmate.

E) quantam.- quanta codices et a b. - Post igitur B additprimus [

~) cum hamo . simul videtur. - quod per speculum videtw et
hamo.
simul videtur B, quod per speculum videmus simul videmus D.

Commentaria Cardinalis Caietani

ITULus clarus. - In corpore duo: primo, directe re:.
quaesito; secundo, ad bonitatem doctrinae ,
ostendit qualem cognitionem primus horno de Deo habuit.
Quoad primum, conclusio responsiva est negativa : Primus horno non vidit Deum per essentiam, secundum communem statum illius vitae. - Haec conclusio primo declaratur quantum ad ultimam particulam, quare sit addita:
qua scilicet posset aliquis dicere quod, de speciali gratia,
Adam vidit Deum per essentiam, quando in soporem venit.
- Deinde probatur. Videntes Deum per essentiam, se habent ad ipsum sicut quilibet ad beatitudinem: ergo sunt
stabiliti in amore eius : ergo non possunt peccare. Sed
Adam peccavit. Ergo non vidit Deum per essentiam.
Antecedens probatur: quia divina essentia est ipsa beatitudo. - Prima consequentia probatur: qua nullus potest
beatitudinem nolle, aut eius oppositum, scilicet miseriam,
velle.- Secunda vero est per se nota: qua peccare est averti
a Deo.
Adverte quod, qua ex visione Dei per essentiam optime
nascitm impeccabilitas durante visione, ut superius * probatum fuit; in proposito, ubi de statu primi hominis tractatur, optime etiam sequitur quod, si erat in statu videntis
Deum per essentiam, ergo erat in statu impeccabilis. Et ideo
subtiliter littera non momentaneam visionem, sed statum
videntis Deum per essentiam perspiciens, dicit quod videntes in aeternum peccare non possunt. Et sic excluditur
obiectio de peccato Pauli, et Moysi praecipue.
II. Quoad secundum, est una conclusio : Primus horno
cognoscebat Deum altiore cognitione quam nos, media

T spondet

Qu. LXII, art.S.

scilicet nter cognitionem patriae et huius exilii. - Probatur.

Cognitio plena et lucida Dei in effectibus intelligibilibus,
est altior cognitione eius per effectus sensibiles : ergo est
altior nostra, a e media in ter cognitionem patriae et nostram. Sed talis conveniebat primo homini. Ergo, etc.
Prima propositio probatur sic. Visio Dei per essentiam
distinguitur contra visionem per creaturam: ergo visio Dei
per creaturam altiorem et Deo similiorem, est altior et clarior: ergo cognitio in effectu intelligibili est altior ea quae
est per effectum sensibilem. - Vis primae consequenti.ae
consistit in hoc, quod radix distinguendi visionem Dei per
essentiam a visione eius per creaturam, est differentia secundum perfectum et imperfectum: quia illa scilicet tanquam perfecta distinguitur contra hanc tanquam defectivam. Et propterea quanto creatura est altior, tanto est
minus defectiva, et minus recedit a visione per essentiam.
- Prima autem consequentia principalis, scilicet, Ergo est
altior nostra, probatur: quia nos a sensibilibus, circa quae
occupamur, distrahimur, ut non plene ac lucide intelligibiles effectus contemplemur.
Minor autem, scilicet quod talis esset primi hominis cognitio, probatur dupliciter. Primo, ex rectitudine eius, qua
inferiora subdebantur superioribus: cuius oppositum est in
nobis. - Secundo, ex auctoritate Augustini.
Et nota quod non distinguit littera modo, quoad hoc,
nter naturalem et gratuitam cognitionem primi hominis
de Deo : quoniam utraque erat altior, et quodammodo angelica magis quam humana; ut patet ex auctoritate Augustini, et in responsione ad tertium.

D. 71.

~D. 545

QUAES TIO XCIV, ARTICU LUS III

Oomme ntaria Oardina lis Oaieta_n i
ITULus: per essentiam, idest quidditativ e intelligere. In corpore duo : prirpo, respondet quaesito directe; secundo, ad bonitatem doctrinae, ostendit qualem cognitionem habuit primus horno de angelis.
II. Quoad primum, conclusio est negativa: Primus horno non potuit videre angelos per essentiam. - Probatur.
Primus horno naturaliter cognosceb at per conversion em
ad phantasma ta: ergo non poterat videre angelos per essentiam.
Anteceden s probatur distinguen do statum animae dupliciter: scilicet secundum diversos modos essendi, et de his
Qu. LXXXIV- supra * dictum est; et secundum integritatem et corruptioLXXXIX.
nem eiusdem modi essendi. Et de hac diversitate est modo
sermo : et ideo assignatur convenient ia et differentia nter
haec membra. Conveniun t in hoc, quod in statu naturae
tam integrae quam lapsae, anima est accommod ata corpori
secundum animalem vitam. Probatur auctoritate : quia factus est hamo in animam viventem. Differunt in hoc, quod
corpus erat totaliter animae subditum, et non impediens,
in statu illo; nunc impedit. Ex his enim patet antecedens.
Si enim primus horno habuit animam accommod atam corpori secundum animalem vitam, ut in convenient ia dictum
est, ergo intelligeba t per conversion em ad phantasma ta:
hic enim modus intelligend i ex illo essendi modo nascitur.- Et nota illud verbum, secundum animalem vitam:
quoniam excludit obiectio~em de anima corporis glori:ficati. Illa enim non est accommod ata corpori ad per:ficienanimalem: quoniam tune non
* 1 Cor. xv, vers. dum ipsum secundum vitam
ut Apostolus dicit *, sem~sed,
animali,
vita
44
amplius
vivet

natur animale, et resurget spirituale. Appellatur enim

animalis vita, quae alimento ceterisque necessariis eget, de
* Qu. XCVII, art.
qua inferius * erit sermo.
3
phantaper
quod
o
intelligend
probatur,
Consequen tia
s:mata anima movetur secundum tres gradus, et nullus eorum terminatur ad perfectam cognitione m nisi primus.
Ergo non potest videre angelos. - Assmptum , quoad primam partem, probatur ex Dionysio. Et explanantu r qui sunt
illi gradus : primus ad animam, secundus ad angelos, tertius ad Deum. - Secunda pars singillatim. quoad singula
membra probatur. Et primo, quod primus ad perfectam.,
idest quidditativam. cognitione m termini, idest animae, ducit,
ex proportion e medii: quia obiecto actus, actui poten tia,
potentiae substantia commensu ratur. - Secundo, quod secundus non, ex improport ione medii ad terminum. Qua
scilicet prima media non sunt adaequata nisi substantiae
naturaliter intelligenti per phantasma ta. Et similiter ipsum
proximum medium, scilicet substantia animae, non adaequat
substantiam superior modo naturaliter intelligente m. Sed
angelus non intelligit per phantasma ta. Ergo ex anima visa
non videtur.- Tertio, probatur quod tertius minime perficitur, propter excessum termini, scilicet Dei , non solum
super animam, sed etiam. super angelum.; qui etiam visus,
non sat esset ut duceret seipsum in visionem Dei, ob illius
in:finitum excessum.
III. Quoad secundum, conclusio est: Primus homo habebat excellentiorem cognitionis modum de angelis, quam
nos. - Probatur ratione : qua fixior erat et certior circa intelligibilia. Et confirmatu r auctoritate Gregorii.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM PRIMUS HOMO HABUER IT SCIENTIA M OMNIUM
II Sen t., dist. xxm, qu. n, art. 2; De Verit., qu. xvm, art. 4

* Cap. I, n. 4, S
- S. Th. lect. r.

* Cap. rv, n. rr.S. Th. lect. IX.

D TERTIUM SIC PROCEDITUR. Videtur quod

primus horno non habuerit scientiam
omnium. Aut enim habuit talem scientiam per species acquisitas, aut per spe.
cies connatur ales, aut per species infusas. Non
autem per species acquisitas : huiusmo di enim
cognitio ab experientia causatur , ut dicitur in 1
Metaphys. *; ipse autem non tune fuerat omnia
expertus. Similiter etiam nec per species connaturales: qua erat eiusdem naturae nobiscum ;
anima autem hostra est sicut fabula in qua nihil
est scriptum, ut dicitur in III de Anima *. Si autem per species infusas, ergo scientia eius quam
habebat de rebus, non erat eiusdem rationis cum
scientia nostra, quam a rebus acquirimus.
2. PRAETEREA, in omnibus individuis eiusdem
speciei est idem modus conseque ndi perfectionem. Sed alii homines non. statim in sui principio
habent omnium scientiam, sed eam per temporis
successionem acquirun t secundum suum modum.
Ergo nec Adam, statim formatus, habuit ct omnium scientiam.
3. PRAETEREA, status praesentis vitae homini ~
conceditu r ut in eo proficiat anima et qu:.;.ntum
ad cognitionem, et quantum ad meritum : propter
ct) habuit. - fuit habens DpB.
~) homini. - ad hoc homini B, ad hoc D, omni F, omni homini G.

hoc enim anima corpori videtur sse unita. Sed

horno in statu illo profecisset quantum ad meritum. Ergo etiam profecisset quantum ad cognitionem rerum. Non ergo habuit omnium rerum
scientiam.
SED CONTRA EST quod ipse imposuit nomina
animalibus, ut dicitur Gen. II *. Nomina autem debent naturis rerum congruere. Ergo Adam scivit
naturas omnium animaliu m : et par ratione, habuit omnium aliorum scientiam.
REsPONDEO DICENDUM quod naturali ordine perfectum praecedi t imperfectum, sicut et actus potentiam: qua ea quae sunt in potentia, non reducuntur ad actum nisi per aliquod ens actu. Et
qua res primitus a Deo institutae sunt, non solum ut in sepsis essent, sed etiam ut essent aliorum principia ; ideo producta e sunt in statu perfecto , in quo possent Y esse principia aliorum.
Horno autem potest esse principiu m alterius non
solum per generatio nem corporale m, sed etiam
per instructio nem et gubernat ionem. Et ideo, sicut
primus horno institutus est in statu perfecto quantum ad corpus, ut statim posset generare ; ita etiam
institutus est in statu perfecto quantum ad animam,
ut statim 6 posset alios instruere et gubernar e.
y) possent. - possunt BDFGab.

o) statim. - Om.

ACEFG,

post alias ponunt BD.

* Vers. 2o ....

QUAESTIO XCIV, ARTICULUS III

D. 72.

Non potest autern aliquis instruere, nisi habeat

scientiarn. Et ideo prirnus horno sic institutus est
a Deo, ut haberet ornniurn scientiarn in quibus
horno natus s est instru. Et haec sunt ornnia illa
quae virtualiter existunt in primis principiis per
se notis, quaecurnq ue scilicet naturaliter homines
cognoscere possunt. - Ad gubernatio nern autern
vitae propriae et aliorurn, non solurn requiritur
cognitio eorurn quae naturaliter sciri possunt,
sed etiarn cognitio eorurn quae ~ naturalern cognitionern excedunt; eo quod vita horninis ordinatur ad quendarn :tinern supernatur alern; si cut
nobis, ad gubernatio nern vitae nostrae, necessariurn est cognoscere quae :tidei sunt. Unde et
de his supernatur alibus tantam cognitionern prirnus horno accepit, quanta erat necessaria ad
gubernatio nem vitae hurnanae secundum statum
illum.
Ala vero , quae nec naturali horninis studio
cognosci possunt, nec sunt necessaria ad gubernatione rn vitae hurnanae, prirnus homo non
cognovit; sicut sunt cogitationes hominum, futura contingentia, et quaedam singularia *, puta

quot lapilli iaceant m fiumine, et ala huiusrnodi.

AD PRIMUM ERGO DICENDUM quod prirnus horno
habuit scientiarn ornniurn per species a Deo infusas *. Nec tamen scientia illa fuit alterius rationis a scientia nostra *; sicut nec oculi quos
caeco nato Christus dedit, fuerunt alterius rationis
ab oculis quos natura produxit *.
An SECUNDUM DICENDUM quod Adam debebat aliquid habere perfectionis, inquantum erat prirnus
homo, quoa ceteris hominibus non competit; ut
ex dictis * patet.
AD TERTIUM DICENDUM quod Adatn in scientia
naturaliurn scibiliurn non profecisset quantum ad
numerurn scitorurn , sed quantum ad modum
sciendi: qua quae sciebat intellectualiter, scivisset postmodum per experimen turn "'l. Quantum
vero ad supernatur alia cognita, profecisset etiarn
quantum ad numerum, per novas revelation es;
sicut et angeli proficiunt per novas illuminationes. - Nec tamen est simile de profectu meriti *,
et scientiae : qua unus homo non est alteri principiurn merendi, sicut est sciendi.

E) natus. - aptus natus BD.

1
'1) scivisset postmodum per experimentum. - scivisset postmodum
\:) eorum quae, - quorundam quae G, eorum quontm etiam pF,
experimentalit er codices.
eorum quae etiam sF.

Commen taria Cardinali s Caietani

ITULus clarus. - In corpore est una conclusio respontrimembris : iPrimus homo habuit scientiam omnium naturaliter scibilium; supernatural ium vero, quantum o pus erat ad vitae regimen; neutra vero nesciebat. Probatur haec concFusio tali ordine: primo enim probatur quoad orones partes per commune medium, quod est
radix omnium membrorum ; deinde singillatim ex illo medio singula membra deducuntur. Est autem processus iste.
Perfecta naturaliter sunt priora imperfectis : ergo res orones
institutae sunt a Deo in statu perfecto: ergo homo institutus est in statu in quo posset statim esse aliorum principium per instructionem et gubernatione m. - Tune ultra.
Erat principium per instructionem : ergo habebat omnium
instruibilium scientiam: ergo omnium quae virtualiter con-_
tinentur in primis principiis: ergo omnium naturaliter scibilium. - Et similiter erat principium per gubernatione m:
ergo habebat cognitionem supernatural is finis : ergo et mediorum, reliquorumq ue supernatural ium, tantam quanta
pus fuerat, notitiam habebat. - Rursus, horno institutus
est in statu perfecto, in quo etc. Ergo eorum quae neutra
sunt, cognitionem non habuit.
Antecedens declaratur et probatur. Declaratur, quod de
priori tate qua actus est piior poten tia, est sermo. Probatur:
quia ea quae sunt in potentia, non reducuntur ad actum, etc.
- Prima consequentia probatur: quia res institutae sunt a
Deo non solum ut essent, sed ut aliorum principia essent.
Hoc enim est esse in statu priori et perfecto. - Secunda
vero consequentia probatur, et confirmatur: qua horno potest esse aliorum principium omnibus his modis. Confirmatur vero: quia sicut homo, quia potest esse principium
per generationem , factus est perfectus secundum corpus ,
ut statim posset generare; par ratione, quia potest es se
ratione animae principium per instructionem et gubernationem, factus est perfectus secundum animam, ut statim
posset instruere et gubernare.

T siva

SuMMA

THEOL.

D.

THoli!AE T.

II.

Aliae vero singulares consequentia e declarantur. Prima

quideni, quia instructio sine scientia fieri nequit. Secunda
vero, quia in universis his horno natus est naturaliter instru. Tertia est per se nota. - Prima quoque consequentia,
quoad aliam partero, probatur: quia horno ordinatur ad finem supernaturale_m. Secunda sequitur ex hac manifeste.
Et confirmatur ex statu praesenti, quo ea quae sunt fidei
nosse oportet. - Ad tertium denique membrum, consequentiae probatio supponitur ex opposito. Qua scilicet, si cut
Deus non deficit in necessariis, ita non abundat superfluis
in institutione rerum: sed notitia talium neutralium erat
superflua, ut patet de notitia cogitationum et futurorum
et occultorum individuoru m, etc.: ergo. Haec enim, eo
quia necessaria nec parti speculativae nec parti practicae
erant, ut patet ex dictis, superflua esse pro statu illo relinquuntur.
II. In responsione ad primum, notato quod non omnis
scientia infusa distinguitur specie ab acquisita; si cut nec
est eiusdem speciei cum acquisita. Sed acquisitio et infusio
concurrunt quandoque per accidens, et hoc est quando illamet forma potest utroque modo haberi: et tune sunt eiusdem speciei. Talis autem erat scientia Adae et nostra, sicut
et oculi caeci nati et nostri. Quandoque vero concurrunt
ut per se propriae viae ad tales terminos : et tune semper
sunt diversarum specierum. Talis est autem scientia animae separatae et animae coniunctae: quia illa per infusionem tantum haberi potest. ~ Spectandum autem est magis,
cum de diversitate scientiae agitur, ad obiectum: et si obiectum est eiusdem rationis, ipsa quoque scientia est eiusdem rationis. Scientiae autem Adae et nostrae omnino est
dem obiectum formale, sicut si esset acquisita. Scientiae
au tero anima e separatae, et anima e Christi, obiectum est
universalius et altius: et ideo alterius sunt rationis a nostra, non ex sola infusione, ut ignorantes garriunt, sed ex
formali ratione obiecti ipsarum specierum.

53

' D. 545
' D. 6g, 764,
IIII, n8o.
* D. n83.

In corpore.

D. 74

QUAESTIO XCIV, ARTICULUS IV

Oommentar ia Oardinalis Caietani
clarus. - In corpore duo: primo, opinio affirmativa; secundo, negativa simul probatur, improbando
oppositam.
Quoad primum, tria dicit haec opinio. Primo, quod deceptio smnitur dupliciter: scilicet pro levi existimatione simplici eius quod non est; vel pro existimatione et assensu
credulitatis. - Secundum est, quod primus horno neutro
modo decipi potuit respectu scitorum. - Tertium est, quod
primus horno respectu non scitorum potuit primo modo
decipi. Probatur: quia hoc non erat noxium homini; nec
culpabile, quia sine temerario assensu.
II. Quoad secundum, conclusio est responsiva quaesito:
.Primus horno nullo modo decipi potuit, taro respectu scitorum quam nescitorum. - Probatur dupliciter: primo, ex
integritate primi status; secundo, ex rectitudine eiusdem.
Ex integritate quidem sic. In illo statu nullum malum esse
poterat: ergo intellectui eius non poterat inesse falsum. Antecedens patet ex auctoritate Augustini. - Consequentia
probatur. Primo, quia falsum est malum intellectus: quod
probatur ex VI Ethic., quia verum est eius bonum. Deinde
con:firmatur ex proportionali bono et malo in membris corporeis, sic: quemadmodum tune, curo negatione alicuius
boni circa membra, puta claritatis, non stabat inhaesio alicuius mali; ita in intellectu ponencia est negatio scientiae
aliquorum, non tamen deceptio aliqua. - Et nota bene hanc
confirmationem : qoniam de directo confutat motivum opinionis oppositae, quae ex nescientia quorundam concedebat
deceptionem aliqualem circa illa. Et per haec satisfactum
etiam est rationi eius: quia iam ostensum est quod omne
falsum est malum intellectus, et consequenter noxium illi.
Ex rectitudine vero arguitur sic. Quandiu anima erat
subdita Deo, inferiora hominis erant subdita superioribus
absque omni turbatione: ergo inferiora intellectu erant illi
subdita: ergo non poterat decipi. - Antecedens patet, curo
prima consequentia. - Secunda vero probatur: quia intellectus non decipitur nisi ex aliquo inferiori. Quod probatur dupliciter. Primo, a priori : quia semper est verus circa
proprium obiectum; ergo ex se semper est verus ; ergo,
si decipitur, est ab alio; non superiori; ergo inferiori. Se-

ITULUS

cundo, a signo: quia videmus quod in apparitionibus seu

phantasiis, quando naturale iudicatorium est solutum, non
decipimur; curo vero ligatur somno aut infirmitate etc.,
tune fallimur.
III. Circa hanc rationem occurrit dubium : quoniam non
videtur verum quod intellectus semper decipiatur ex aliquo
inferiori. Quoniam intellectus, componenda et dividendo
et discurrendo, versatur per se circa verum et falsum; nec
art~
in his actibus est semper verus, ut ex superius * dictis patet. 3* ;Qu.qu.xvu,
LXXXV,_
Igitur ex se quandoque est falsus, et non ex phantasia aut art. 6.
aliquo huiusmodi.
IV. Ad hoc breviter dicitur quod nomine intellectus hic
non intelligo potentiam intellectivam absolute, sed ipsam
ut habet intelligendi officium: est enim hoc supremum in
ipsa potentia intellectiva, ut patet ex antedictis *. Intellectus 8.Qu. LXXIX, arto.
autem ut sic, habet pro obiecto incomplexum ut sic, circa
quod semper est verus. Et quoniam in ordine ad proprium
obiectum semper est verus, consequens est quod ex se sit
semper verus : ratio namque propria in ordine ad proprium obiectum consistit. Ipso autem existente vero ex se,
curo ad ipsum spectet omne iudicium, quoniam. et principium omnis compositionis, et finis omnis resolutionis est
quod quid est; oportet, si falsum intervenit, aliunde accidere.
Omne aliud autem, sive componendi et dividendi officium.,
sive discursus, sive phantasia, etc., inferius est. Omnis igitur
deceptio ex aliquo inferiori est. Unde notanter in littera
dicitur, ex aliquo inferiori, puta phantasia veZ aliquo huiusmodi, non curando quidquid illud esset. - Quod auten1.
sic accipiatur intellectus in proposito, ex eo patet, quod
dicitur quod circa proprium obiectum semper est verus:
hoc enim, ut clare liquet, de intellectu quantum ad intelligendi officium, ut distinguitur contra officium componendi
et discurrendi, interpretatur.
Posset quoque expeditius dici quod nomine phantasiae
intellexit ipsam curo concomitantibu s : et quia intelligere
componenda et discurrendo est unum de concomitantibu s
eam, ut patet ex eo quod anima separata intelligit per
modum substantiarum separatarum; ideo omnis deceptio
dicta est provenire ex phantasia, etc.
1<