ANALIZA EKONOMSKE ZNANOSTI KROZ POVIJEST

Seminarski rad
UVOD
U ekonomskoj metodologiji razlikujemo nekoliko vrsta pristupa, odnosno
prilaenja nekom objektu ili problemu koji razmatramo. To su povijesni pristup koji
istrauje prolost ekonomije, pozitivistiki pristup koji istrauje ekonomsku sadanjost i
normativni pristup koji istrauje moguu i poeljnu budunost ekonomije u uvjetima rizika
i neizvjesnosti. Spomenuti pristupi nisu zamjena jedan drugome ve su komplementarni.
Povezivanje i integriranje navedenih naina promatranja ekonomije u jednu cjelinu osobina
je holistikog pristupa studiju ekonomije.
Cilj ovog seminara je uvod u osnovu o nastanku i razvitku ekonomije povijesnim
pristupom. U kratkim crtama i kronolokim slijedom opisana je povijesna pozadina
ekonomije, odnosno kole miljenja iz kojih izvire sadanje stanje ekonomske znanosti.
Obuhvaene su ekonomska misao Antike, srednjeg vijeka, Merkantilizam, Fiziokratizam,
Klasina liberalna kola, utopijski socijalizam, marksistika ekonomska kola, neoklasina
(neoliberalna) kola, njemaka historijska kola, Keynesijanska kola, sraffijanska
(neoricardijanska) kola te institucionalizam.
Ekonomija kao znanost zapoela je svoj razvoj sredinom osamnaestog stoljea u
obliku politike ekonomije kao nove znanstvene discipline. Meutim valja navesti i
prethodna povijesna razdoblja u kojima su se nazirale ekonomske ideje, jer da bi razumjeli
sadanje ekonomske pojave, potrebno je navesti i povijesne injenice. Sadanje stanje
nekog sustava i znanosti, pa tako i ekonomskog, uglavnom su uzrokovani zbivanjima koja
su se dogodila u prolosti.
Povijesni pristup kojim se istrauje ovdje izloena tematika, postupak je u kojem se
promatraju, percipiraju i razjanjavaju sadanje ekonomske pojave i problemi, odnosno
znanje o njima sa stajalita njihove povijesti (njihovog nastajanja u prolom vremenu i
kretanja do sadanjeg stanja i sadanjeg vremena).

1.0. EKONOMSKA MISAO ANTIKE

Spoznaje o ekonomskim prilikama povijesno najstarijih razdoblja ekonomski
historiari crpe iz Hamurabijevog zakonika ija se starost procjenjuje na oko 2200 god.
p.n.e. U tom najpoznatijem zakoniku drevne Mezopotamije posebno je zanimljiv dio o
zajmu u itu slian Bohm-Bawerkovoj teoriji kamata koja se temelji na razlici u vrijednosti
dobara u sadanjosti i budunosti.
U doba Antike o ekonomskim prilikama pisali su filozofi s obzirom da nije postojala
ekonomska znanost kao zasebna disciplina. Znaajno za gospodarske prilike tog razdoblja
je to da se zbog robovlasnitva na mnoge grane gospodarskog rada gledalo kao na neasne
poslove za slobodnog ovjeka.

1.1.

EKONOMSKA SITUACIJA U ANTIKOJ GRKOJ

Filozofi Antike Grke bili su zaokupljeni vie pitanjima metafizike dok su se

pitanjima ekonomije bavili usput mijeajui je s opom filozofijom drutva i drave. Opi
nivo ekonomske misli tog perioda bio je prilino nizak. Ekonomska razmatranja data su
krajnje fragmentarno u dokumentima i djelima koji nisu bili u neposrednoj vezi s
ekonomskim problemima. Ali to ne znai da njihove ideje nisu bile bitne i utjecajne na
kasniji razvoj ekonomije i ekonomske misli. To dokazuje i sama injenica da su oni i dali
naziv ekonomiji. Ksenofon je u svom djelu Ekonomikos prvi upotrijebio rije ekonomija.1
Antiki filozofi su stvarali u carstvu koje je bilo centar trgovine i kulture tadanje
civilizacije. Vodila se vanjskotrgovaka politika. Postojao je sistem naplate carina, a u
nekom pogledu postoji i slinost sa merkentilistima (zabrana izvoza u periodima oskudica,
propise o tome tko i pod kakvim uvjetima moe obavljati vanjsku trgovinu). Bilo je
zabranjeno neogranieno stjecanje zemljita. Glavne smjernice ekonomske politike atenske
drave odnosile su se na financijska pitanja koja su bila od interesa za nadmonost Atene u
tadanjem svijetu. O tome su raspravljali tadanji najvei mislioci Platon, Aristotel,
Ksenofon, Demosten, Sokrat, Tukidid i drugi. Osuivali su kamatu i trgovinu jer nisu
1

Pravo znaenje grke rijei oeconomicus je voenje domainstva, odnosno upravljanje kuanstvom.

shvaali njen pravi znaaj. Trgovinu su smatrali nemoralnom iz razloga to ovjek zarauje
na ovjeku, a eminentnim za ovjeka smatrali su poslove kao to su ribolov, zanat ili
zemljoradnja.
Platon se, kao jedan od najistaknutijih mislioca Antike, bavio ureenjem drave
zbog uvianja nunosti postojanja podjele rada. U svom djelu Republika dao je koncept
idealne drave koju je podijelio na klase. U njegovoj koncepciji drave, to je neka klasa
via to ima vie dunosti u odnosu na prava koja ima. Isticao je da vladajua klasa mora
pokazati ekonomsku umjerenost,odnosno uzdravanje od pretjerane eksploatacije
potinjenih klasa. U svom djelu Zakoni Platon se zalagao za jednakost graana u pogledu
imovine (sve preko predvienog maksimuma bi pripalo dravi). Zalagao se za zabranu
trgovine i openito protiv bogaenja pojedinca. Na neki nain se u tome vide zaetci
komunistike ideologije.
Aristotel je smatrao da ekonomija ima dvojaku funkciju: 1) nauka o kuanstvu i 2)
nauka o snabdijevanju (koja se bavi vjetinom stjecanja). Razlikovao je prirodan i
neprirodan nain stjecanja dobara. Po Aristotelu bi prirodan nain stjecanja dobara bio rad
lovaca, ribolovaca, poljoprivrednika i slino, a neprirodan nain je rad trgovine ako slui
zaradi a ne razmjeni upotrebnih vrijednosti. Bio je zagovornik privatnog vlasnitva, za
razliku od Platona, jer je smatrao da e o privatnom vlasnitvu ljudi vie brinuti. U svom
djelu Politika objasnio je funkcioniranje novca i njegovu neophodnost kao posrednika u
razmjeni. Osuivao je kamatu na toj osnovi da nema opravdanja da se novac kao sredstvo
razmjene poveava prelazei iz ruke u ruku. Ali nikad nije imao nikakvu teoriju kamate.
Osnovu o toj teoriji postavili su skolastici. Oni su se prvi zapitali zato se kamate ipak
plaaju.

Slika br. 2 Aristotel

Slika br. 3 Platon

1.2. DOPRINOS RIMLJANA

Rimski filozofi nisu stvorili nita novo u odnosu na nasljee grke filozofije. U
sreditu rimskih pisaca nisu vie filozofski problemi ekonomije, ve konkretna pitanja
poljoprivredne proizvodnje, posebno iskoritavanje opinskog zemljita i reim privatnog
vlasnitva. U to vrijeme vodile su se rasprave oko javne zemlje, koja je dobivena na
osnovu osvajanja: zemlja se prodavala na aukcijama, dodjeljivala kolonistima ili
raspodjeljivala graanima. Bitno je spomenuti tzv.poljodjelske pisce: Marko Porcije Katon,
Marko Terencije Varon i Lucius Columella, pisac agronomskog prirunika u dvanaest
knjiga koji se nije ograniio na tehnoloke aspekte produkcije, ve ocjenjuje i korisnost
poljodjelstva u odnosu na trgovinu koju smatra rizinom a novarstvo smatra nemoralnom
djelatnou.
Moglo bi se istaknuti rimsko pravo ije naslijee igra odreenu ulogu u povijesti
ekonomske analize. Tadanji pravnici stvorili su, analizom injenica i naela, pravnu
logiku koja se mogla primijeniti na svaku drutvenu strukturu koja priznaje privatno
vlasnitvo i kapitalistiku trgovinu. Meutim, predmet njihove analize bio je ogranien
praktinim potrebama zbog ega su njihova uopavanja dala pravna, a ne ekonomska
naela.

1.3. RANA KRANSKA MISAO

Pisci tog razdoblja, od kojih se najvie isticao Sveti Augustin, u svojim djelima nisu
ulazili u ekonomske probleme premda su ulazili u politike probleme Kranske drave.
Kranska crkva imala je za cilj drutvenu reformu jedino u smislu moralne reforme
individualnog ponaanja. Propovijedalo se protiv obijesne raskoi i neodgovornog
bogatstva, a zapovijedalo se milosre i suzdrljivost u koritenju ovozemaljskih dobara.
Savjetovalo se da se ovjek zadovolji jednostavnim proizvodima domae poljoprivrede i
industrije umjesto da tei za uvoznim luksuzom.
Jedno od miljenja o ekonomskim problemima koje se tada razmatralo bilo je to da
bi vjernici trebali prodati sve to imaju i to podijeliti siromanima ili da bi morali dati
zajam ne oekujui nita za uzvrat. Crkva nije nikad obeavala ekonomski raj tako da
pitanja uzroka i objanjenja ekonomskog mehanizma nisu bile od interesa za njezine voe i
pisce.

2.0. EKONOMSKA MISAO SREDNJEG VIJEKA

2.1. SKOLASTIKA

U srednjem vijeku dominira skolastika ekonomska misao, uenje koje se temelji

na interpretacijama Biblije, te Platonovog i Aristotelovog uenja. Najistaknutiji skolastik
bio je sv. Toma Akvinski koji je nastojao pomiriti proturjenosti izmeu crkvene dogme i
ekonomskih realiteta.
Katolika crkva imala je monopol sve do renesanse. Gotovo svi intelektualci tog
vremena bili su redovnici ili fratri. U kolama koje su osnovane od sedmog stoljea
naovamo, sveenici su drali nastavu iz ostataka grko-rimske znanosti i vlastite teologije i
filozofskih disciplina. Iz tih kola razvili su se u dvanaestom i trinaestom stoljeu
samoupravni univerziteti koji su se ubrzo grupirali u teoloke, filozofske, pravne i
medicinske fakultete. Srednjovjekovni znanstvenici obino su nazivani kolnicima ili
skolasticima.2
Kapitalistiko poduzee je postojalo i ranije, ali od trinaestog stoljea pa dalje
poinje postepeno napadati okvir feudalnih institucija koji je kroz stoljea koio, ali isto
tako i branio, zemljoradnika i obrtnika, i razvijati obrise ekonomske strukture. Rast
kapitalistikog poduzea stvorio je ne samo novu ekonomsku strukturu i probleme , ve i
novi stav prema svim problemima. Uspon trgovake, financijske i industrijske buroazije
promijenio je strukturu europskog drutva. Buroazija je stekla snagu da nametne svoje
interese. Ta klasa koja je bila u poslovima nije mogla gledati na svoje probleme s
hladnoom znanstvenika. Jedan od najvanijih rezultata bila je pojava svjetovnog
intelektualca, a odatle i svjetovne znanosti. Oduvijek su postojali svjetovni lijenici i
pravnici, ali u renesansi oni su poeli istiskivati sveeniki elemenat. Polazei od svojih
strunih problema i potreba, svjetovni umjetnici i obrtnici poeli su razvijati fond
instrumentalnog znanja koji je bio vaan izvor moderne znanosti ali je rastao izvan
znanosti skolastikog univerziteta. To ima svoju analogiju u ekonomici. Poslovni ovjek i
dravni slubenik, takoer polazei od praktinih potreba i problema, poeli su razvijati
2

Doctores scholastici-katoliki crkveni uitelji dominikanskog reda u 13. st.

fond ekonomskog znanja.

Zatim, tu su se pojavili humanisti. Njihov znanstveni rad

sastojao se u kritikom izdavanju, prevoenju i tumaenju grkih i latinskih tekstova. Oni

nisu unaprijedili ekonomiju ali su utjecali na opu intelektualnu atmosferu svoga vremena.
Ekonomija nije bila odvojena disciplina. U poetku je bila dio moralne teologije ili
etike, a kasnije, osobito u esnaestom stoljeu, dio skolastikog prava. Pojedina pitanja,
uglavnom novca i kamata, povremeno su tretirana odvojeno, ali nikad ekonomija kao
cjelina. Prema stupnju u kojem su ekonomski problemi privlaili pozornost moemo
razlikovati tri perioda u povijesnom razvitku skolastike misli:
a) od devetog do kraja dvanaestog stoljea dominirali su platonski utjecaji,
izravno ili posredno preko filozofije sv. Augustina. (nisu imali neke vanosti za
ekonomiju)
b) trinaesto stoljee naziva se klasini period skolastike. Stvara se znanost razliita
od teologije i filozofije. Ta revolucija bila je djelo Halesa, sv. Bonaventure,
Scotusa i sv. Tome Akvinskog. Jedan aspekt koji je tu bio vaan je ponovna
pojava Aristotelove misli. Ekonomska pitanja se dotiu samo tamo gdje se
postavljaju pitanja moralne teologije. Fiziki rad smatrao se povoljnim za
kransku vrlinu. Trgovinu je sv. Toma formulirao kao djelatnost ija se dobit
moe opravdati nunou da se zarauje za ivot, eljom da se steknu sredstva
za milosrdne namjere ili eljom da se slui uz uvjet da je dobitak umjeren. Sv.
Toma je opravdavao privatno vlasnitvo jer je smatrao da e ljudi voditi veu
brigu o onome to im pripada i jer e oni ulagati vee napore kad rade za sebe
nego kad rade za druge. To razmatranje je i Aristotel ranije definirao. Sv. Toma
je otkrio uvjet konkurentske trgovine koji je u devetnaestom stoljeu postao
poznat kao zakon trokova. Osuivao je kamate, slino kao i Aristotel i nije se
pitao zato se kamate ipak plaaju.
c) Period od etrnaestog do sedamnaestog stoljea obuhvaa cijelu povijest
skolastike ekonomije. Najznaajniji predstavnici ovog perioda su Buridan i
Oresme. Znaajno za ovaj period na polju ekonomije je metalistika teorija
novca. Smatra se da je glavna funkcija novca u tome da slui zamjeni dobara.
Svaka druga upotreba je neispravna i etiki nedozvoljena. Oresme je prvi iznio
problem bimetalizma i postavio pravilo, da u bimetalistikom valutnom sustavu
mora zakonski odnos vrijednosti zlatnog i srebrnog novca odgovarati odnosu
trgovake vrijednosti oba metala. Ta rasprava o novcu oznaava se kao prva
rasprava potpuno posveena jednom ekonomskom problemu.

3.0. EKONOMSKE DOKTRINE NOVOG VIJEKA

3.1. MERKANTILIZAM

Merkantilizam3 je pravac ekonomske misli koji dominira od sredine petnaestog do

sredine osamnaestog stoljea. To je razdoblje dominacije trgovakog kapitala nad sferom
proizvodnje koje je nastupilo nakon razgradnje feudalne drutvene strukture.
Merkantilizam je prvi sustav ekonomskih ideja koji je objanjavao meunarodnu trgovinu i
prvu fazu kapizalistikog naina proizvodnje koja je poznata pod nazivom trgovaki
kapitalizam. Povijesnu situaciju u kojoj se taj pravac razvijao karakterizira: razvoj
brodogradnje,otkrie kompasa i baruta, otkrie Amerike i ostala geografska otkria, raspad
feudalne i naturalne privrede i ubrzani razvoj kapitalistike robne proizvodnje, prvobitna
akumulacija kapitala u velikim europskim dravama, osvajanje kolonija i irenje
kapitalistikog sustava, formiranje nacionalnih drava, politiki apsolutizam careva te
borba izmeu monarha i parlamenta.
Povoljnu idejnu situaciju za razvoj merkantilizma stvorili su pokreti koji kritiziraju
i smanjuju srednjovjekovnu mo crkve i religije: humanizam i renesansa, reformacija i
prosvjetiteljstvo, te novi filozofski pravci racionalizam i empirizam.
Merkantilisti su istraivali i objanjavali materijalno bogatstvo i nain njegovog
poveavanja u okviru nacionalne drave, ali pomou meunarodne razmjene roba. U
meunarodnoj trgovini robe se prodaju po cijeni koja je vea od njihove vrijednosti, a to
donosi ist i siguran profit. Bogatstvo se poveava tako da izvoz bude vei od uvoza i da
se suficit trgovake bilance naplauje u novcu (odnosno zlatu) koji pritjee u domau
privredu. Najpoznatiji predstavnici merkantilizma bili su: Charles du Moulin, Jean Bodin i
Antoin Montchretien u Francuskoj, Thomas Mun i James Steuart u Engleskoj, Antonio
Sera u Italiji te Ivan Tihonovi Pooskov u Rusiji. Na Njemakom govornom podruju
razvila se posebna grana merkantilizma koja je poznata pod nazivom kameralizam. 4
Najpoznatiji su predstavnici Johann H. Justi i Joseph Sonnenfels. U Hrvatskoj su se kao

tal. mercantile - trgovaki

lat. cameralis komornik, rizniar, blagajnik u dravnoj riznici

merkantilistiki pisci istaknuli Benko Kotrulji, Nikola Vito Gueti, Matija Vlai Ilirik i
Juraj Kriani.
Merkantilisti su opisivali i sistematizirali ekonomske pojave i procese, ali su rijetko
istraivali i formulirali ekonomske zakonitosti (uzrono posljedine veze i odnose) koje
postoje u ekonomiji, to je bitna osobina znanstvene metode i ekonomije kao znanosti.
Zbog toga kaemo da ekonomska znanost ne poinje s merkantilistikom, ve s klasinom
liberalnom kolom i njezinim predstavnicima ( Adam Smith, David Ricardo i drugi ) koji
su formulirali ekonomske znanosti i teorije.
Strunjaci su podjeljeni oko miljenja zato je merkantilizam dva i pol stoljea bio
dominantna ekonomska ideologija. Jedna grupa, koju predstavlja Jacob Viner, tvrdi da je
merkantilizam jednostavno bio direktan, razuman sistem i da ljudi toga vremena
jednostavno nisu imali analitike alate da otkriju da je u stvari bio duboko varljiv. Druga
kola, koju su podravali znanstvenici kao to je Robert B. Ekelund, tvrdi da
merkantilizam nije bio greka nego najbolji mogui sistem za one koji su ga razvili.

3.2. FIZIOKRATIZAM

Fiziokratizam je kola ekonomske misli koja je, sredinom osamnaestog stoljea

nastala i razvijala se u Francuskoj. To je francuska varijanta klasine liberalne kole,
poznata jo i pod nazivom kola ekonomista. Fiziokratizam je nastao kao intelektualna
reakcija na merkantilistiku teoriju i politiku u Francuskoj, posebno zbog zapostavljanja i
loeg stanja francuske poljoprivrede, siromatva i eksploatacije seljaka. Fiziokrati su
djelovali kao prosvjetitelji seljake klase i literarni branitelji njihovih ekonomskih interesa.
Fiziokratska kola je dobila naziv po glavnoj ideji koju afirmira i s kojom se
suprotstavlja tada konkurentnoj merkantilistikoj teoriji i politici. Naziv je formiran iz
kombinacije grkih rijei fysis, to znai priroda i kratein, to znai vladati. Fiziokrati su
smatrali da drutvo treba organizirati na temelju prirodnih zakona i uspostaviti u njemu
prirodni poredak.

Uenje o prirodnom poretku ini sredinji dio fiziokratizma. Nasuprot

merkantilistima koji su drutvo promatrali sa stajalita nacionalne ekonomije, fiziokrati su
drutvo sa stajalita ovjeka pojedinca i njegovih privatnih interesa. Elementi prirodnog
poretka, prema fiziokratima, privatno su vlasnitvo, slobodno poduzetnitvo, slobodna
konkurencija i privatni interesi koje slijede pojedini ekonomski subjekti. Smatrali su da e
pojedinci, slijedei svoje privatne interese, istodobno ostvarivati i ire drutvene interese
bez dravne intervencije. Ta koncepcija o usklaivanju privatnih i drutvenih interesa
izraena je u poznatoj tezi koja glasi: Laissez faire, laissez passer, to znai: Pustite stvari
da idu svojim prirodnim tokom.5
Glavni predstavnici fiziokratizma su Francois Quesney, Anne Robert Jacques
Turgot, victor Riquetti Mirabeau, Dupont de Nemours i Le Mercier de la Riviere.
Najpoznatiji pisci koji su irili fiziokratske ideje na teritoriju dananje Hrvatske bili su Ivan
Luka Garanjin, Julije Bajamonti i Ruer Bokovi.
Fiziokrati su odbacili merkantilistiko uenje o materijalnom bogatstvu. Prema
fiziokratima bogatstvo ne nastaje u razmjeni dobara, ve se poveava proizvodnjom i to
poljoprivredom. Fiziokrati su bili ekonomski pisci koji su prvi pokuali objasniti pojavu
ekonomskog vika i kruni tok ekonomskih procesa. Smatrali su da se ekonomski viak
pojavljuje iskljuivo u poljoprivredi koju su tretirali kao jedinu granu proizvodnje. Taj
viak nazivali su produit net6 jer su ga tumaili kao dar prirode koja se izraava kroz
poljoprivredu. Promatrali su ga u naturalnom obliku kao razliku izmeu koliine uloenih
sredstava (inputa) i rezultata proizvodnje (outputa).
Quesnay je imao koncepciju krunog toka ekonomskih procesa. U knjizi
Ekonomska tablica pokazao je kako se drutveni proizvod, proizveden u poljoprivredi,
raspodjeljuje i kako cirkulira kroz ostale privredne grane,

kako se raspodjeljuje i

razmjenjuje izmeu tri drutvene klase (proizvodne, neproizvodne i sterilne). Njegove

ideje je kasnije koristio Karl Marx, a zatim i Leontieff koji je izradio input-output tablicu.
Kvantitativna analiza meuovisnosti privrednih grana, koja potjee od fiziokrata, danas je
poznata pod nazivom input-output analiza.

10
5
6

Istu ideju, neto kasnije, Adam Smith je izrazio u obliku metafore o nevidljivoj ruci.
Francuski isti proizvod, viak proizvoda.

3.3. KLASINA LIBERALNA KOLA

Klasina liberalna kola zapoela je razvoj u sedamnaestom stoljeu u Engleskoj i

Francuskoj. Klasina liberalna kola je naziv skupine teoretiara, njihovih teorija i
politika koje kritiziraju sustav merkantilizma, odnosno trgovaki kapitalizam, te
brane stajalite industrijskog i liberalnog kapitalistikog sustava. Prethodnici
Klasine liberalne kole formulirali su neke njene koncepcije i principe prije faze
njenog uspona na tritu ekonomsko-politikih ideja i znanja. Najznaajniji
prethodnici Klasne liberalne kole bili su William Petty, Pierr Boisquillebert i
Richard Cantillon.
irenje i dominaciju na akademskoj i politikoj sceni u Europi klasina kola je
doivljavala od sredine osamnaestog stoljea do poetka marginalizma, uspona
monopolistike faze kapitalizma i poetka neoklasine kole. Glavni predstavnici Klasine
liberalne kole su Adam Smith, koji se bavio problemom proizvodnje i David Ricardo koji
se bavio problemom raspodjele materijalnih dobara. Adam Smith smatra se ocem
ekonomije.
S obzirom na broj slijedbenika, znanstvene doprinose i utjecaj koji je imala, i jo
uvijek ima, na akademskoj i politikoj sceni, klasina liberalna kola je bila najiri i
najutjecajniji tok ekonomske misli u osamnaestom i devetnaestom stoljeu. Predstavnici
ove kole formirali su politiku ekonomiju kao posebno znanstveno podruje i kao
nastavnu disciplinu na fakultetima. Unutar klasine politike ekonomije nastale su mnoge
koncepcije i teorije koje su bitno utjecale na kasnije kretanje ekonomske i politike misli.
Klasini ekonomisti formirali su liberalnu ekonomsku filozofiju kojom su branili liberalni
kapitalizam i trinu regulaciju ekonomije. Istraivali su i formulirali ekonomske
zakonitosti u proizvodnji, raspodjeli i razmjeni roba te tako zapoeli konstituiranje i razvoj
ekonomije kao posebnog podruja drutvenih znanosti.
Temeljne ideje liberalne ekonomske i politike misli bile su sloboda miljenja,
kretanja roba i kapitala, privatno vlasnitvo, slobodna trina konkurencija, slobodno
poduzetnitvo itd. Na tim idejama su se kasnije zasnivale politike zajednice ( drave ) i
njihov glavni zakon ( ustav ). Glavne koncepcije i teorije klasine kole su: teorija radne
vrijednosti i teorija trokova proizvodnje, kvantitativna teorija novca, koncepcija faktora

11
proizvodnje, teorije raspodjele nacionalnog dohotka na profite, najamnine i rente, teorije
ekonomskog rasta, koncepcija trine regulacije ekonomije, teorija ope ekonomske
ravnotee itd.
Na europskoj akademskoj i politikoj sceni pojavilo se nekoliko kritikih idejnih
reakcija na uspon kapitalizma, posebno u Engleskoj i Francuskoj, te na uspon i dominaciju
klasine liberalne kole. Tri najsnanije kritike reakcije predstavljaju ideje socijalista
utopista, marksistika kola i njemaka historijska kola. Kao protutea kritikim
reakcijama, poetkom sedamdesetih godina, poela se razvijati jedna iroka, utjecajna i
afirmativna reakcija na klasinu kolu, poznata pod nazivom neoklasina ( neoliberalna )
kola.

Slika br. 4 Adam Smith

Slika br. 5 Bogatstvo Naroda jedno od najpoznatijih

djela Adama Smitha

12

3.4. SOCIJALISTI UTOPISTI

Socijalisti utopisti7 pojavljuju se kao prvi kritiari kapitalizma, u razdoblju prve

prvobitne akumulacije kapitala u esnaestom i sedamnaestom stoljeu. Njihov nain
miljenja i njihove ekonomske i politike doktrine esto se oznaavaju sintagmom
utopijski socijalizam. Opisivali su tamne strane kapitalizma, nasuprot merkantilistima i
klasinim liberalnim ekonomistima, upozoravali su na socijalne razlike, eksploataciju,
bijedu i siromatvo radnika. Po ugledu na starog grkog filozofa Platona i njegovo djelo
Drava, socijalisti utopisti su kritizirali postojei drutveni sustav sa stajalita idealne
drave koju ljudi mogu i trebaju organizirati. Nudili su zamjenu kapitalizma novim
socijalistikim drutvom koje se nee zasnivati na privatnom nego na drutvenom
vlasnitvu i jednakosti ljudi u procesu proizvodnje i raspodjele. Htjeli su ostvariti irenje
znanja, prosvjeivanje ljudi i irenje eksperimentalnih kooperativnih zajednica ( koje su
pokuavali organizirati i koje su ubrzo propadale ).
Najpoznatiji rani socijalisti utopisti bili su engleski humanist i dravnik Thomas
More, talijanski pisac Tommaso Campanella i francuski sveenik Jean Meslier. Glavni
predstavnici utopijskog socijalizma bili su Claude Henri Saint-Simon, Charles Fourier i
Robert Owen.
Pod utjecajem ideja Davida Ricarda formira se jedna grupa socijalista koji su
poznati pod nazivom socijalisti rikardovci. Kritizirali su kapitalistiki sustav, traili su
promjenu odnosa u raspodjeli nacionalnog dohotka u korist radnika, ali pomou reformi
novanog sustava i procesa robne razmjene, tj. unutar kapitalistikog naina proizvodnje
(to ih razlikuje od socijalista utopista). Isticali su da radnici imaju pravo na vee
najamnine i na puni proizvod svoga rada. Predlagali su osnivanje radnikih dionikih
drutava kao naina transformacije privatnog u drutveno vlasnitvo.

13
7

Utopija-od grkih rijei u- to znai ne , i topos, to znai mjesto. U povijesnoj literaturi oznaavala je
mjesto, odnosno dravu koje jo nema ali se smatra poeljnom.

3.5. HISTORIJSKA KOLA

Historijska kola bila je reakcija na klasinu i neoklasinu kolu. Pojavila se u

etrdesetim godinama devetnaestog stoljea u Njemakoj i bila je dominantna sve do
pojave marginalizma. Nastala je kao idejni izraz specifinih povijesnih okolnosti u kojima
se Njemaka nala sredinom devetnaestog stoljea. U odnosu na Englesku i Francusku,
Njemaka je kasnila u formiranju nacionalne drave, imala je sporiji ekonomski rast,
manju produktivnost i slabiji kapitalistiki sustav. Zbog toga joj nije konvenirala slobodna
trgovina i opi trini zakoni koje su zagovarali predstavnici klasine liberalne kole.
Historicisti, odnosno predstavnici historijske kole razvijali su povijesni pristup,
statistike metode i induktivnu metodu spoznaje ekonomske stvarnosti. Naglaavali su
znaaj i utjecaj ekonomske i politike povijesti na sadanje stanje ekonomskog sustava u
pojedinim zemljama. U kritici i odvajanju od klasine i neoklasine kole, predstavnici
historijske kole su naglaavali slijedee teze:
a) jedinica analize ne treba biti svijet u cijelini, kao nedjeljivi entitet, ve pojedine
nacije i nacionalne drave te osobine i specifinosti njihovog povijesnog
razvoja;
b) pojedine zemlje prolaze kroz razliite i specifine povijesne procese zbog kojih
se nalaze na razliitim stupnjevima razvoja;
c) ne postoje opa teorijska i praktina naela i zakonitosti ponaanja svih zemalja
u svim vremenima i prostorima;
d) s obzirom na svoju povijesnu situaciju i poloaj na svijetskom tritu Njemaka
treba koristiti dravni intervencionizam i protekcionizam, a ne ekonomski
liberalizam.
Dok su klasiari nudili ope zakonitosti, historicisti su naglaavali nunost
formiranja i izuavanja nacionalne politike ekonomije.
Glavni prethodnik njemake historijske kole bio je Friederich List, a njeni glavni
predstavnici su bili Wilhelm Roscher, Gustav Schmoller, Max Weber i Werner Sombart.

14

3.6. MARKSISTIKA EKONOMSKA KOLA

Marksistika ekonomska kola

je sintagma za ekonomsku misao njemakog

filozofa, pravnika, ekonomistu i sociologa Karla Marxa i njegovih slijedbenika i suradnika

( F. Engelsa, K. Kauckog, V.I. Lenjina i drugih). Nastala je sredinom devetnaestog stoljea
kao trea velika, kritika i mnogo ira reakcija na klasinu liberalnu kolu. Marxova
ekonomska misao predstavlja analizu i kritiku prethodne, posebno klasine politike
ekonomije. Iz te kritike se razvila nova verzija politike ekonomije pod nazivom
marksistika politika ekonomija.

Kapitalistiki liberalni sustav, kojeg je zagovarala

klasina kola, Marx nije smatrao prirodnim poretkom, ve povijesno uvjetovanim

nainom proizvodnje. Nasuprot Smithu, Ricardu i drugim klasinim ekonomistima koji su
u ekonomsko-politikim sukobima branili interese kapitalistike klase, Marx je branio
interese radnike klase. Nju je smatrao glavnim nositeljem transformacije kapitalistikog u
novi drutveni sustav (komunizam). Novo drutvo, prema Marxovoj viziji budunosti,
moe i treba biti utemeljeno na drutvenom vlasnitvu, nerobnoj proizvodnji, planiranju,
jednakosti, raspodjeli prema radu, a ne prema vlasnitvu, kooperaciji i bez klasnih sukoba.
Marx je od Smitha i Ricarda preuzeo pojmove iz teorije radne vrijednosti i formirao novu
verziju te teorije. Formirao je i teoriju vika vrijednosti u kojoj je objanjavao da profit,
kamata i renta jesu oblici vika vrijednosti, te da je njegov izvor u neplaenom radu
radnika, odnosno u eksploataciji rada od strane kapitala.
U sferi ekonomske teorije i politike Marxove ideje su izazvale velike rasprave na
akademskoj i politikoj sceni . prihvaene su ili osporavane i odbacivane zbog kognitivnih
i politikih razloga. Najznaajnija teorijska reakcija na marksizam i njemaku teorijsku
kolu pojavila se krajem devetnaestog stoljea i poznata je pod nazivom marginalistika
revolucija u ekonomskoj misli.

15

slika br.6 Karl Marx

Marksistika kola ekonomske misli bila je dominantna u Rusiji od dvadesetih do

kraja osamdesetih godina dvadesetog stoljea.
U Kini je dominantna od 1949.g. do danas, a u bivim socijalistikim zemljama u
Europi bila je dominantna od 1945.g. do kraja osamdesetih godina.

3.7. NEOKLASINA KOLA

Neoklasina kola predstavlja afirmativnu reakciju na klasinu liberalnu kolu,

kritiku reakciju na Marxa i historijsku kolu. Svoj razvoj i uspon zapoinje krajem
devetnaestog stoljea s pojavom marginalizma 8. Marginalizam je predstavljao veliki
preokret, odnosno revoluciju u teorijskoj ekonomiji i formiranju njenih sredinjih teorija
teorija vrijednosti i cijena. Marginalisti su afirmirali matematiki pristup ekonomiji te
8

Marginalizam (od lat. margo rub, ivica, granica) metodoloki je postupak koji istrauje granine pojave i
varijable u ekonomiji (posebno u uvjetima rijetkosti resursa i oskudnosti dobara) te njihov utjecaj na
formiranje vrijednosti, cijena, ponaanje potroaa itd.

analizu kvantitativnih odnosa i funkcionalnih veza izmeu ekonomskih varijabli i procesa,

zapostavljajui kvalitativnu analizu i povijesni pristup koje su nudili klasiari, marksisti i
historicisti.
Za uspon marginalizma na akademskoj sceni posebno su zasluni Carl Menger,
William Jevons i Leon Walras.

Neoklasiari su odbacili teoriju radne vrijednosti i kao novi temelj ekonomske

znanosti ponudili psiholoki pristup i teoriju marginalne korisnosti. Ekonomske procese
promatraju sa stajalita apstraktnog i zamiljenog ovjeka-pojedinca (homo oeconomicus),
njegovih egoistikih motiva i elja da zadovolji svoje potrebe u uvjetima rijetkosti resursa i
oskudnosti materijalnih dobara (nastoji se minimizirati trud i maksimizirati korisnost).
Za razvoj neoklasine kole posebno je zasluna grupa austrijskih ekonomista meu
kojima su najpoznatiji Ludwig Mises, Friedrich von Hayek i Joseph alois Shchumpeter.
Neoklasina kola dominirala je do kraja dvadesetog stoljea, odnosno do pojave
Velike ekonomske krize kad je i sama doivila krizu zbog nemogunosti objanjenja
tadanje situacije.
U drugoj polovini dvadesetog stoljea pojavile su se nove grane i obnove
neoklasine kole, odnosno suvremeni pravci kretanja:
a)

monetarizam koji obnavlja neoklasiku kroz analizu uloge i znaaja

novca i monetarnih agregata,

b)

ekonomika ponude koja obnavlja neoklasiku kroz analizu uloge i

znaaja agregatne ponude robe i regulacije ekonomskog sustava pomou
smanjivanja poreza i poticanja proizvodnje i ponude robe,

c)

ekonomika racionalnih oekivanja ili nova klasina ekonomika koja

obnavlja neoklasiku pomou analize uloge i znaaja poslovnih (posebno
racionalnih) oekivanja,

d)

neoklasina (Hicks-Samuelsonova) sinteza koja kombinira neoklasinu

(marginalistiku) mikroekonomiku, prethodne tri grane i trinu
regulaciju, s jedne, te keynesijansku makroekonomiku i politiku,
odnosno dravnu regulaciju ekonomskog sustava, s druge strane,

e)

ustavna (konstitucionalna) politika ekonomija i njena ekonomika javnog

izbora koje neoklasinu kolu obnavljaju pomou uporabe trinog

pristupa u objanjavanju politikog ponaanja politiara, graana i vlada

unutar ustavnih naela.
Predstavnici ove poslijednje grane imaju kritian odnos prema keynesijanskoj
makroekonomskoj politici i regulaciji javnih dobara. Oni istiu da neuspjesi trita nisu
dovoljan razlog da se rjeavanje ekonomskih problema prepusti dravi i vladi, jer postoje
nedostaci demokracije i neuspjesi drave u regulaciji ekonomskih procesa.

3.8. KEYNESIJANSKA KOLA

Keynesijanska kola je nastala u dvadesetim i tridesetim godinama dvadesetog

stoljea. Njeni osnivai su engleski ekonomist John Maynard Keynes i poljski ekonomist
Mihal Kalecki. Ukazujui na nedostatke trine regulacije, Keynes je ponudio jednu vrstu
dravne regulacije i izlaz iz krizno-depresivnog stanja privrede pomou mjera ekonomske
politike. Predlagao je socijalno politiki koncensus izmeu sindikata, poslodavaca i vlade
unutar parlamentarnog politikog sustava. Ponudio je novi nain upravljanja ekonomskim
sustavom pomou regulacije ukupne efektivne potranje roba i usluga. Glavni ciljevi
njegove politike bili su poveanje proizvodnje, puna zaposlenost i pravednija raspodjela
nacionalnog dohotka, to je trebalo osigurati izlaz iz krize i stabilizaciju kapitalistikog
sustava. Keynes se smatra zaetnikom makroekonomije kao znanstvene discipline.
Keynesijanske teorije i politike bile su dominantne do sedamdesetih godina kada
doivljavaju idejnu krizu zbog pojave inflacije i stagflacije koje nisu mogli rijeiti.
U okviru keynesijanske kole moemo razlikovati:
a) Keynesove teorije i politike,
b) stare keynesijance i fiskalizam, odnosno njihov model nacionalnog dohotka i
potronje, te nove grane, odnosno pravce obnove i razvoja ove kole koji su
poznati pod nazivom
c)

post-keynesijanska ekonomija koja istrauje nepotpunu konkurenciju i

ponaanje ekonomskih subjekata i drave u uvjetima neizvjesnosti i rizika u
ekonomskom poslovanju i

d)

nova keynesijanska ekonomika koja nastaje kao reakcija na krizu

keynesijanske kole i kritike od strane predstavnika nove klasine ekonomike.

Novi keynesijanci pokuavaju formirati nove mikroekonomske osnove

keynesijanske makroekonomike i dati novo objanjenje potrebe za dravnom
regulacijom. Oni to ine pomou analize uzroka i osobina trinih nedostataka.
Najvie razmatraju nefleksibilnost cijena i najamnina na tritu radne snage,
potronih dobara i kapitala, ali u uvjetima nepotpune konkurencije.
Na temelju empirijskih istraivanja dokazuju da rigidnost cijena i najamnina
nastaju kao posljedica racionalnog ponaanja ekonomskih subjekata koji
usporeuju koristi i trokove estih izmjena cijena i najamnina. Predstavnici nove
keynesijanske ekonomike su Gregory Mankiw, Oliver Blanchard, David Romer,
Lawrence Summers i drugi.

sl. br. 7 monetaristika i keynesijanska output analiza

3.9. INSTITUCIONALIZAM

Institucionalizam je kola ekonomske misli koja je nastala krajem devetnaestog

stoljea, a osniva je Thorstein Veblen. On i njegovi sljedbenici imaju kritiki odnos prema
marksizmu, neoklasinoj koli i kapitalistikom sustavu. Istrauju ulogu i znaaj
drutvenih institucija u razumijevanju i regulaciji ekonomskih procesa te evolutivni put
razvoja znanosti i drutva. Trite je samo jedna drutvena institucija koju treba poznavati,
ali trini pristup koji nudi neoklasina kola je nedovoljan za razumijevanje
kompleksnosti ekonomskih i drutvenih pojava, procesa i odnosa. Pored trita ekonomisti
trebaju istraivati ulogu obiaja, navika , pravnih normi i drugih institucija u drutvenom
sustavu. Predstavnici ove kole, pored Veblena, su Clarence E. Ayres, John Kenneth
Galbraith i drugi.

3.10. RADIKALNA POLITIKA EKONOMIJA

Radikalna politika ekonomija je nastala u drugoj polovini dvadesetog stoljea u

SAD-u. Ovu kolu miljenja osnovala je jedna grupa lijevo orijentiranih ekonomista koji
su formirali Uniju za radikalnu politiku ekonomiju i poeli izdavati asopis The Review
for Radical Political Economy. Najpoznatiji predstavnici ove grane teorijske ekonomije su
S. Bowles, R. Edwards i drugi. Naziv su dobili po tome to nude radikalnu kritiku
kapitalizma i predlau korjenite reforme kapitalistikog sustava. Na teorijskoj razini ova
grupa ekonomista povezuje i integrira ideje Karla Marxa, Josepha A. Schumpetera i J.M.
Keynesa.

3.11. NEORIKARDIJANSKA ILI SRAFFIJANSKA EKONOMIJA

Neorikardijanska ili sraffijanska ekonomija je posebno polje teorije ekonomije koja

se na akademskoj sceni pojavila ezdesetih i sedamdesetih godina dvadesetog stoljea.
Osniva i glavni predstavnik ove grupe ekonomista je Pierro Sraffa. On ima kritian odnos
prema Marxovoj teoriji radne vrijednosti te prema neoklasinoj koli i njenoj teoriji
kapitala. Obnavljajui ekonomsku analizu Davida Ricarda, P.Sraffa je formirao novi model
kapitalistike privrede i ponudio novo objanjenje vika u proizvodnji roba. Polazei od
stava da su relativne cijene odreene metodama proizvodnje, odnosno tehnologijom i
nainom

podjele vika na profite i najamnine, Sraffa nudi novo objanjenje cijene

proizvodnje kao ravnotene cijene. Pritom nudi pojam standardne robe i rjeenje problema
nepromjenjive mjere vrijednosti. Predstavnici sraffijanske ekonomije, osim Sraffe su P.
Garegani, A. Roncaglia, I. Steedman i drugi.

ZAKLJUAK:

Povijest ekonomije kao znanosti zapoinje otprilike u osamnaestom stoljeu s

fiziokratskom kolom, meutim potrebno je opisati i ranije ekonomske situacije iz tog
razloga to svaka situacija sintetizira prvobitni rad nekog prethodnog razdoblja, te je se ne
moe razumjeti samu po sebi. U razdoblju od Antike do kraja srednjeg vijeka ekonomska
struktura se malo promijenila. I grku antiku i europski feudalizam karakteriziraju mala
gospodarstva s malo kapitala i nevelikom proizvodnjom. Na razini temeljne proizvodnje
kmetstvo je bilo srodno ropstvu, razlikovalo se samo u pravnom smislu. Tijekom tog
razdoblja izolirana je razmjena prevladavala nad onim to se danas naziva trinom
razmjenom. Zbog toga su ondanje uene rasprave bile prije svega usredotoene na pitanje
pravednosti, a ne na porijeklo cijena.
Merkantilisti su meu prvim piscima koje je vie zanimalo zbiljsko iskustvo nego
metafizika pekulacija. Oni su donijeli istaknuto mjesto ekonomskim pitanjima i
pripremili pozornicu za napretke ostvarene u slijedeem razdoblju ekonomske misli.
Pojavljivanje znanosti se moe najaviti s fiziokratizmom. Fiziokrati su gledali u oba
smjera unatrag prema feudalizmu i unaprijed prema kapitalizmu. Njihov je poloaj u
povijesti ekonomske misli istodobno glavni i prijelazan. Najtrajniji biljeg fiziokratizma na
razvitak ekonomske analize vjerojatno je njihov utjecaj na Adama Smitha koji ih je

upoznao na vrhuncu njihove literarne stvarnosti, u vremenu u kojem se on sam bavio

istraivanjem prirode i funkcije kapitala u poljoprivrednom drutvu.
Stvaranje trinoga drutva otvorilo je put dubokim promjenama koje su bile
preduvjet za uvoenje modernoga ekonomskog ivota. To je bilo ukljuivanje znanosti i
tehnologije u samo sredite svakodnevice. Zbog ekonomske slobode na kojoj poiva trini
sustav, osnovna je filozofija kapitalizma od vremena Adama Smitha nadalje filozofija
laissez-fairea (ne ometajte trite). Tijekom istraivanja ekonomije znanstvenici su uvijek
bili na tragu evolucije ove ideje ideje o ostavljanju tritu da nesmetano djeluje ali su i
istraivali to se dogaa sustavu kad mu je doputeno da nesmetano djeluje i onda kad je to
sprjeavano.
Tri najpoznatija ekonomista Adam Smith, Karl Marx i John Maynard Keynes
svojim su radom omoguili najbolju mogunost uvida u temelje ekonomije. Njihove vizije
jo uvijek definiraju podruje ekonomije za ljevicu i za desnicu. Ali da li su oni imali
pravo, pitanje je koje u velikoj mjeri ini okvir predmeta dananje ekonomije.
Razvojem ekonomije kao znanstvene discipline pojavljuju se razliiti pravci,
odnosno kole miljenja koje se razlikuju prema pogledu na ekonomsku stvarnost odnosno
nainu promatranja, objanjavanja i rjeavanja ekonomskih problema i obliku ponude
teorijskog znanja potrebnog za analizu i razrjeenje odreenih ekonomskih problema.
kole miljenja novijeg doba, nazvane sukobljene kole makroekonomike uglavnom se
razilaze oko davanja etikih i moralnih sudova, a s druge strane razvija se odnos tolerancije
i suradnje, kreativne konkurencije za poloaj na tritu ideja i znanja.

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com

POPIS LITERATURE:

1. R.B. Ekelund i R.F. Herbert: Povijest ekonomske teorije i metode;

2. V. Lunaek: Povijest ekonomskih doktrina;
3. S. Polovina i . Medi: Osnove ekonomije;
4. J. A. Schumpeter: Povijest ekonomske analize I i II;
5. Internetska enciklopedija;