kilabevi

Robin George Collingwood (1889-1943) mrnn byk bir ksmm Oxford'da

geirdi. Birka yl Pembroke Collegede hocalk yapt ve 1935'te VVaynflete
Metafizik Felsefe Profesr oldu. Ayn zamanda bir tarihi ve arkeolog olan
Collingwood'un yaptlar bekte toplanabilir. lk bek kendisinin genlik
dnemi sayd Religion and Philosophy (1916) ile Speculum M entis'ten
(1924) oluur. kincisi Essay on Philosophical M ethod'la (1933) balar, (Sonu
blm dnda 1934le tarihlenen) The Idea of Nature'la (Doa Tasarm ) ve
daha ok The Idea of H istoy'yle (1936, Tarih Tasarm , Ara Yaynclk, 1990,
ev. Kurtulu Diner) devam eder. Sonuncusu Autobiographyyi (1939, Bir
Ozyaamyks, YKY, 1996, ev. Aye Nihal Akbulut) ve T he New Leviathan'
(1942) kapsar. The Principles of Art (1938) ksmen ikinci ksmen nc bee
girer.

R. G. Collingwood
The Idea o f Nature
ISBN 975-533-277-4
lk bask: Garendon Press, 1945
"This translation of THE IDEA OF NATURE
originally published in English in
1945 is published by arrangement with
Oxford University Press."
Ilk basks 1945'te ngilizce olarak yaymlanan
"The Idea of Nature" adl eserin bu evirisi,
Oxford University Press'in giriimiyle
gerekletirilmitir.
mge Kitabevi Yaynlar, 1999
Tm haklar sakldr.
Yayma izni olmadan, ksmen de olsa
fotokopi, film vb. gibi elektronik ve mekanik
yntemlerle oal tlamaz.
1. Bask: Ekim 1999
Sorumlu Yaz leri Mdr
Mehmet Cllil
Kapak Tasarm
Elvan zsezgin
Kapak Basks
Krali Matbaas, 425 42 07
Bask ve G it
Zirve Ofset, 229 66 84

mge Kitabevi
Y aynalk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sok. No: 17/12 Kzlay 06650 Ankara
Tel: (312) 419 46 10 - 419 4611
Faks:(312)425 65 32
nternet: www. imge, com.tr
E-Posta: imge@imge.com.tr

R. G. Collingwood

Doa Tasarm

eviren
Kurtulu Diner

imge
kSta bev i

NDEKLER
SUNU..............................................................................................................7
9
GR.............................................................................................
1. Bilim ile Felsefe..............................................................................................9
2. Yunan Doa gr .................................................................................... 12
3. Renaissance Doa gr............................................................................ 13
4. Modem Doa gr................................................................................... 18
5. Bu grn sonulan..................................................................................23

1. BLM
YUNAN EVRENBLM
i
ONAULAR................................................................................................ 39
1. onia doa bilimi......................................................................................... 39
2. onia doa biliminin snrlan.......................................................................52
3. 'Doa' szcnn anlam.........................................................................55
II
PYTHAGORASILAR.................................................................................61
1. Pythagoras.................................................................................................. 61
2. Platon: Biimler Kuram............................................................................. 68
3. Platon'un evrenbilimi: Timaios.................................................................. 86
III
ARSTOTELES.............................................................................................. 95
1. tpvcncfin Anlam....................................................................................... 95
2. Kendi kendine devinen doa....................................................................... 97
3. Aristoteles'in bilgi kuram........................................................................ 101
4. Aristoteles'in tannbilimi.......................................................................... 103
5. Devimsiz devindiricilerin okluu............................................................ 105
6. Madde....................................................................................................... 108

2. BLM
RENAISSANCE DOA GR
i
ONALTINCI VE ONYEDNC YZYILLAR........................................ 111
1. Anti-Aristotelesilik.................................................................................. 111
2. Renaissance evrenbilimi: lk aama.......................................................... 113
3. Copernicus................................................................................................115

Doa Tasarm

4. Renaissance evrenbilimi: kinci aama. Giordano Bruno..........................117

5. Bacon.......................................................................................................... 120
6. Gilbert ile Kepler........................................................................................ 121
7. Galileo........................................................................................................ 121
8. Ruh ile Madde. Maddecilik........................................................................123
9. Spinoza....................................................................................................... 125
10. Newton..................................................................................................... 126
11. Leibniz...................................................................................................... 130
12. zet: Yunan evrenbilimi ile Renaissance evrenbilimi
arasndaki kartlk................................................................................... 131
II
ONSEKZNC YZYIL............................................................................. 134
1. Berkeley...................................................................................................... 134
2. Kant............................................................................................................137
III
HEGEL: MODERN DOA GRNE GE...................................142

3.
BLM
MODERN DOA GR
i
YAAM KAVRAMI.................................
155
1. Evrimci dirimbilim....................................................................................155
2. Bergson......................................................................................................159

n
MODERN FZK..................................................................
165
1. Eski madde kuram.....................................................................................165
2. Eski madde kuramnn glkleri ile tutarszlklar..................................166
3. Yeni madde kuram....................................................................................169
4. Doann sonluluu....................................................................................176
III
MODERN EVRENBLM...............................................
183
L Alexander...................................................................................................183
2. Whitehead..................................................................................................191
3. Sonu: Doadan Tarihe.............................................................................202
DZN........................................................................................................... 207

SUNU

Collingwood Essay on Philosophical Method adl kitab 1933'te

baskya girdiinde, bir arkadana, felsefenin yntemi zerine
bir kuram gelitirdikten sonra, imdi de onu henz zlmemi
bir soruna, Doa Felsefesine uygulamakta olduunu sylemiti.
Austos 1933'ten Eyll 1934'e dek bu konuda youn olarak al
p hem doa biliminin hem de evrenbilimsel kurgulamann
tarihini inceledi ve kendine ait bir evrenbilim gelitirdi. Bu kita
bn zn o srada yaplan alma oluturmaktadr.
Collingwood'un o zaman defterlerinde toplad malzeme
1934te ve 1937'de Michelmas Term'de verdii derslere youn
lamt. Eyll 1939'da derslerin elyazmalan gzden geirildi ve
kitap olarak yaymlanmak zere yeniden yazlmaya baland.
Daha sonraki bir tarihte, esas olarak The New Leviathan'la ura
t bir srada, Collingwood almasn, zellikle de Hegel
zerine olan ksm biraz daha gzden geirmeye vakit buldu ve
derslerinin sonunda anlatt, ola ki honut kalmad kendi
evrenbilim taslann yerine Doadan Tarihe gei zerine olan
sonu parasn koydu.
ldnde elyazmas I. Blm 1. Balk'n sonuna dek
yayma hazrd, ama gerisi hazr deildi. Yine de geri kalan

Doga Tasarm

zerinde ok fazla alma gerekmiyordu: Blmlemeler yapl

d; ders havasndaki baz eler karld; ayrnt denebilecek
kk noktalar dzeltildi. Collingwood'un Pythagoras zerine
olan para iin ve belki baka yerler iin vermeyi amaladn
dan daha geni belgeler sunmaya allmad.
Yaymalar Mr. F. Sherwood Taylor'a, 177. sayfadaki not iin
Profesr E. A. Milne'e ve ok yararl nerilerinden tr Profe
sr H. H. Pricea teekkr bor bilir.
25 Mays 1944
T. M. K.

GR

1. Bilim ile Felsefe

Avrupa dnce tarihinde kurgulaya evrenbilimsel dn
n dnemi olmutur: Doa tasarmnn dncenin oda
na girdii dnem, youn ve srekli dnmn konusu
olduu dnem, dolaysyla her biri onun zerine kurulmu
ayrntl doa bilimine yeni bir grnm kazandrm olan yeni
ralayc zellikler edindii dnem.
Ayrntl doa biliminin doa tasarm zerine "kuruldu
unu" sylemek, genel olarak doa tasarmnn, bir btn
olarak doa tasarmnn ilkin doa olgusu zerine herhangi bir
ayrntl incelemeden soyutlama yoluyla ortaya kt, bu soyut
doa tasanm tamamlannca da insanlarn onun zerine ayrnt
l doa biliminin styapsn oturttuklar anlamna gelmez.
Bunun syledii, zamansal deil, mantksal bir ilikidir.
Burada, ou kez olduu gibi, zamansal iliki mantksal ilikiyi
tersine evirir, iktisatta, ahlkta ya da hukukta olduu gibi
doa biliminde de ie ayrntlarla balanr. Bu ayrntlarn orta
ya kard tek tek sorunlarn stesinden gelmekle balanr,
insanlar, yapmakta olduklar i zerine ancak bu ayrntlar hat
r saylr lde biriktii zaman dnr, o zaman o ii, o gne

10

Doa Tasarm

dek bilincinde olmadklar ilkelere gre, yntemli bir biimde

yapmakta olduklarn kefederler.
Ancak ayrntl almann, ierdii ilkeler zerine dn
me karsndaki zamansal ncelii abartlmamaldr. rnein,
doa biliminde ya da herhangi bir baka dnce yahut eylem
alanndaki ayrntl bir alma "dnemini", yanm yzyl, hatt
-be yl sren bir "dnemi", mantka onun temelinde yatan
ilkeler zerine dnlen bir "dnemin" izlediini sylemek
abartl olur. Hegel'in Philosophie des Rechts'in nsznn
sonundaki nl serzeniinde sylemek istedii, belki de felsef
olmayan dnme "dnemleri" ile onlar izleyen felsefe yapma
dnemleri arasndaki byle bir aykrlktr: "Felsefe grisini griye
boyamaya baladnda, bir yaam biimi eskimi demektir;
griyi griye boyamak onu yeniden genletirmemizi deil, yalnz
onu bilmemizi salar. Minerva'nn baykuu ancak karanlk
kerken umaya balar." Hegel'in sylemek istedii bu idiyse,
hata etmitir: Marx'in "felsefe imdiye dek dnyay yorumla
makla yetindi; oysa asl i onu deitirmektir" diye yazdnda
(Theses on Feuerbach, xi) tersine evirmekle kalp dzeltmedii
hata. Felsefe karsndaki bu yaknma, tpatp ayn szcklerle,
Hegel'den alnmtr; yalnz Hegel'in her felsefe iin zorunlu bir
zellik olarak grd eyi, Marx, kendisi onu kknden deitiresiye, felsefenin tad bir kusur olarak grr.
Gerekte ayrntl alma zaman zaman bir sre dnm
ie karmadan yrr. Dnm ie kannca da ayrntl al
ma zerinde etkili olur; nk insanlar dnrken ya da eyler
ken dayandklar ilkelerin bilincine vannca, bu dnceler ile
eylemlerde bilinsiz de olsa yapmaya altklar bireyin, yani
bu ilkelerin manbksal iermelerini ayrntyla ilemeye altkla
rnn bilincine varrlar. Bu yeni bilin salam kafalara yeni bir
salamlk, yani ayrntl sorunlara yaklamlarna yeni bir
pekinlik verir. Zayf kafalara ise yeni bir sapknlk, ilkeyi akln
da tutup onun uyguland sorunun kendine zg zelliklerini
unutmaktan ileri gelen bir eit bilgilie gtren bir sapknlk
katar.

Giri

11

Doa olgusunun ayrntl inceleniine genel olarak doa

bilimi ya da ksaca bilim denir; ister doa bilimininkiler olsun,
ister dncenin ya da eylemin herhangi bir baka blmnnkiler olsun, ilkeler zerine dnmeye de genel olarak felsefe
denir. Byle konuup felsefeyi doa biliminin ilkeleri zerine
dnme anyla snrlarken sylediim ey, felsefenin zerine
dnecek bireyi olabilmesi iin ilkin doa biliminin ortaya
kmas gerektii; ancak ikisinin biribiriyle ok sk ilikili oldu
u, felsefe balamakszn doa biliminin uzun sre devam
edemeyecei; felsefenin gelecekte bilime, bilim adamnn
zerinde almakta olduu ilkelere ilikin yeni bilincinden
doan yeni bir pekinlik ile tutarllk verecei, bylelikle iinden
kt bilim zerinde etkili olaca sylenerek dile getirilebilir.
Bu nedenle doa biliminin yalnzca bilim adamlar denen
kiiler snfna, felsefenin de felsefeciler denen bir baka snfa
uygun grlmesi doru olmaz. inin ilkeleri zerine hi
dnmemi bir kii, yetimi bir kiinin o konudaki tutumunu
kazanamamtr; bilimi zerine hi felsefe yapmam bir bilim
adam da yknmeci, ikinci-el bir bilim adamndan, bir kalfa
dan fazlas olamaz. Belirli trden bir deneyimi hi edinmemi
bir kii onun zerine dnemez: Doa bilimi alannda hi
eitim grmemi, hi almam bir felsefeci kendini aptal
durumuna drmeden bu konuda felsefe yapamaz.
Ondokuzuncu yzyldan nce, en azndan daha bir bilgili,
daha bir sekin bilim adamlar, yazlarnn da tanklk ettii
gibi, bilimleri hakknda her zaman bir lde felsefe yapmlar
dr. Bu bilim adamlarnn asl ileri olarak doa bilimini
grdklerini gz nne alrsak, bu yazl tanklklarn onlarn
ne lde felsefe yaptm yeterince gstermediini varsaymak
akla yatkndr. Ondokuzuncu yzylda felsefeciler ile doa
bilimcileri, her biri tekinin iini pek az bilen ve ona pek az ilgi
duyan iki meslek beine ayrma modas dodu. ki tarafa da
zarar veren bir modadr bu ve iki tarafta da bunun sona eriini
grmeye, yaratt iletiimsizlik uurumuna kpr kurmaya
ynelik derin bir istek vardr. Kprye her iki ucundan balan

12

Doa Tasarun

mas gerekir. Ben felsefe mesleinin bir yesi olarak, kendi

bulunduum utan, en iyi ekilde, doa biliminden edindiim
deneyim zerine felsefe yaparak ie giriebilirim. Meslekten bir
bilim adam olmadmdan aptal durumuna dmeye aday
olduumu biliyorum; ama kpr kurma ii devam etmeli.
2. Yunan Doa gr
Yunan doa bilimi, doa dnyasnn aklla dolu olduu ya da
her yanna akim sinmi olduu ilkesine dayanr. Yunan d
nrleri doada akln bulunuunu, doa dnyasmda varolan,
varl doa bilimini olanakl klan kuralllm ya da dzenlili
in kayna olarak gryorlard. Doa dnyasn devinim
halindeki cisimler dnyas olarak gryorlard. Yunan tasarm
na gre, kendinde devinimler candan ya da "ruh"tan kaynakla
nyordu; ama kendinde devinimin baka, srekliliin baka
olduuna inanyorlard. Onlar akl, gerek insan ilerindeki
gerek baka yerlerdeki tm grnmleriyle bir ynetici olarak;
nce kendine, sonra da kendisine ait hereye, ilkin kendi cismi
ne, ikincileyin o cismin evresine dzen dayatan baskn ya da
dzenleyici e olarak tasarlyorlard.
Doa dnyas yalnzca durmadan devinen, bundan tr
de canl olan bir dnya deil, ayn zamanda dzenli ya da
kurall bir devinim dnyas olduundan, doa dnyasnn canl
olmakla kalmayp akll da olduunu; yalnzca "ruhu" ya da
kendine zg yaam bulunan koca bir hayvan olmayp kendi
ne zg bir "akl" bulunan akll bir hayvan olduunu syl
yorlard. Yeryznde ve ona komu blgelerde yaayan
yaratklarn yaam ile akl, her yere yaylan bu dirimsellik ile
ussalln kendine zg yerel bir rgtleniini temsil eder; yle
ki, onlarn tasanmlanna gre, bir bitki ya da hayvan kendi l
snde dnya "ruhunun" yaam srecine ruhsal olarak, dnya
"aklnn" etkinliine de zihinsel olarak katlr; bir o kadar da
dnya "cisminin" fizik rgtleniine madd olarak katlr diyor
lard.

Giri

13

Bitkiler ile hayvanlarn yerle fizik bakmndan akraba

olduklar, bizim de Yunanllarla paylatmz bir inantr; ama
fizik ve zihinsel bir akrabalk kavram bize yabanadr, Yunan
doa bilimi hakknda onlarn yazdklarnda bulduumuz kaln
tlar anlamamzda glk yaratr.

3. Renaissance Doa gr
Bu blmn banda belirtilen evrenbilim akmnn kincisi
onaltma ve onyedinci yzyllarda ortaya kmtr. Bu dnemin
doa grn "Renaissance" evrenbilimi adyla adlandrmay
neriyorum. Bu iyi bir ad deil, nk 'Renaissance' szc,
dnce tarihinde, ondrdnc yzyl insanahyla talya'da
balayp, ayn lkede, o yzyl ile onbeinci yzyln Platoncu
ve Aristotelesi evrenbilimleriyle devam eden daha nceki bir
aama iin kullanlr. imdi betimleyeceim evrenbilim ilkece
bunlara bir tepkiydi ve belki "Renaissance sonras" evrenbilimi
diye adlandrlmas daha uygun olurdu; ama bu da kaba saba
bir terim.
Sanat tarihileri, benim ilgilendiim dnemin bir ksm iin
son zamanlarda "barok" sfatn kullanmaktalar; ne ki bu, onye
dinci yzylda yaygn olan bir eit zevksizlik karsndaki
horgry dile getirmek zere, biimsel mantn teknik kulla
nmlarndan alnm bir szcktr; bu szcn Galileo,
Descartes ve- Newtonun doa bilimini betimleyen bir sfat
olarak benimsenmesi ise "bien baroque" olur.1 Ortaa mimar
l iin kullanlan 'gotik' szc, kendini ilk anlamndan
kurtarmay, belli bir slbu betimleyen bir terim olmay baar
mtr; ama sanrm hi kimse Aquinolu Thomas ya da
1 Saint-Simon, apud Littr, Croce'nin Storia della Et barocca in Jifl/ia'snda (Bari,
1928) anlm, s. 22. Bkz. Encyclopdie: "L'ide du baroque entrane avec soi
celle du ridicule pouss l'excs." Aynca Francesco Milizia, Dizionario delle
belle arti del disegno (1797): "Barocco E il superlativo del bizzaro, l'eccesso del
ridicolo." kisi de Croce'nin kitabnda anlm, op. cit., s.23.

14

Doa Tasarm

Scotus'un yaptna "gotik felsefe" demeye kalkmamtr; hatt

terimin mimarlktaki kullanm da imdilerde yok olmaktadr.
Bundan tr 'Renaissance' terimini, tanmladm anlamyla,
yerleik kullanmdan ayrlm byle savunarak kullanacam.
Renaissance doa gr Copernicus'un (1473-1543),
Telesio'nun (1508-88) ve Bruno'nun (1548-1600) yaptnda
Yunan grne kart bir gr olarak biimlenmeye balam
tr. Bu kartln merkez noktas, doa dnyasmn, fizik bili
mince incelenen dnyann bir organizma olduunun yadsn,
onun hem zekdan hem de yaamdan yoksun olduunun ileri
srlyd. Bundan tr, doa dnyas kendi devinimlerini
ussal bir biimde dzenleyemez, hele kendi kendini hi devindiremez. Sergiledii ve fizikinin sorgulad devinimler ona
dardan dayatlr; bu devinimlerin dzenlilii de ayn ekilde
dardan dayatlan doa yasalarndan ileri gelir. Doa dnyas
bir organizma deil, bir makinedir: Szcn ilk ve asl anla
myla makine, kendi dndaki zek dolu bir aklca tasarlanp
biraraya getirilmi, belli bir ama iin ayarlanm- cisimsel
paralarn bir dzenlenii. Renaissance dnrleri, Yunanllar
gibi, doa dnyasnn dzenliliinde zeknn bir anlatmn
gryorlard: Ancak Yunanllar iin bu zek doamn kendi
zeksyd, Renaissance dnrleri iinse doadan baka bireyin, doamn tanrsal yaratcsnn, yneticisinin zeks. Yunan
doa bilimi ile Renaissance doa bilimi arasndaki tm ana
farkllklarn anahtan bu ayrmdr.
Bu evrenbilim akmlarnn her birini, ilgi odann doadan
akla kayd bir akm izlemitir. Yunan dnce tarihinde bu
odak deimesi Sokrates'le birlikte olmutur. nceki dnr
ler ahlk felsefesine, siyasete, hatt manta kaytsz kalmam
iseler de, ana dnce abalarm doa kavram zerinde youn
latrmlard. Sokrates bu nem srasn tersine evirip dn
cesini ahlk felsefesi ile mantk zerinde younlatrd;
Sokrates'ten sonra, doa kuram o konuda genellikle sanldn
dan daha fazla alan Platon'da bile hibir zaman unutulmadysa da, akl kuram baskn kt, doa kuram ikinci sraya

Giri

15

dt.
Sokrates ile izleyicilerindeki bu Yunan akl gr daha
nce doa kuramnda elde edilen sonularla sk skya balan
tl olup onlarla belirlenmiti. Sokrates'in, Platon'un, Aristote
les'in inceledii akl doada her zaman en bata gelen, bedende
bulunan, bedeni denetleyiiyle kendini gsteren bedenin akly
d; bu filozoflar akln bedeni aan bir ey olduunu kabul
etmek zorunda kaldklarnda ise, bu kefi, kendilerine ne denli
aykr geldiini, kendi allm ya da (kimi kez dediimiz gibi)
"igdsel" dnme tarzlarna ne denli uzak olduunu aka
gsteren bir biimde dile getirdiler. Platon'un diyaloglarnda
Sokrates, ne zaman ruhun akl yarmn bedenden bamsz
olarak ilediini ileri srse, her seferinde inanmazlkla ve yanl
anlamayla karlamay bekler: Gerek bilgi kuramn tartp
bedensel itah ile duyumu, idealarn ruhun akl yannca, beden
den hibir yardm almakszn, tmyle bamsz olarak, kendi
etkinliiyle kavramyla kar karya getirdiinde, gerek lm
szlk retisini sergileyip ruhun akl yannn, kendisine ait
bedenin doumu ya da lmnden etkilenmeksizin, ncesizsonrasz bir yaam srdn sylediinde.
"Ruhun" organik bir cismin entelekyas -yani bir organiz
mann kendini srdrme etkinlii- olarak tanmlanmasn bir
zorunluluk olarak gren, ama zihin ya da akim (vouo), bir
anlamda "ruhun" bir paras olmakla birlikte, bedensel bir
organ bulunmadn, duyum gibi kendi nesneleriyle eyleme
diini (Ruh zerine 429a15 vd.), bundan tr de kendi dn
me etkinliinin dnda hibir ey olmadn (ibid. 429b5),
bedenden "ayrlabilir" olduunu sylerken gizemli ve g bir
retiyi yorumlayan biri gibi konuan Aristoteles'te de ayn
tutum grlr. Btn bunlar Sokrates-ncesi fizikilerine ili
kin genel bir bilgiden ne karmamz gerektiini gstermekte
dir: Yani Yunan dnrlerinin akln bedene ait olduunu ve
onunla sk birlik iinde birarada yaadn genel olarak elde
bir saydklarm; bu birliin ksm, rastlantsal ya da keyf oldu
unu dndren gerekelerle karlatklarnda bunun nasl

16

Doa Tasannu

olabildiine ap kaldklarm.
Renaissance dncesinde bu durum tam olarak tersine
dnmtr. Descartes iin cisim bir tz, akl baka bir tzdr.
Her biri kendi yasalarna gre, tekinden bamsz olarak iler.
Tpk akl hakkndaki Yunan dncesinin temel ilksavmn ruh
bedende ikindir demesi gibi, Descartes'm temel ilksav da
akln akn olduunu syler. Descartes akmln ikilik noktas
na gtrlmemesi gerektiini ok iyi bilir; iki ey bir biimde
balantl olmaldr; ama evrenbilimsel bakmdan Tanrdan
baka ba bulamaynca, tek insanda o ba kozalaks bezde
bularak Spinoza'ya alay konusu olan umutsuz yola srklenir;
kozalaks bezin ruh ile bedenin biraraya geldii organ olmas
gerektiini dnr, nk, bir anatomi uzman olarak, ona
baka bir ilev bulamaz.
Spinoza bile, tzn teklii zerindeki sraryla, daha iyi
durumda deildir; nk onun felsefesinde dnce ile uzam
bu tek tzn biribirinden tmyle ayn iki niteliidir ve her biri,
bir nitelik olarak, tekini tamamen aar. Onsekizinci yzylda
felsef dnn ekim merkezi doa kuramndan akl kura
mna kaynca -Yunanllardaki Sokrates gibi buradaki eletirel
e de Berkeley'dir- doa sorunu kendini kanlmaz olarak u
biimde ortaya koymutur: Akln kendisine bsbtn yabanc
olan bireyle, z bakmndan mekanik olan ve zihinsel olma
yan bireyle, yani doayla nasl bir ba olabilir? Byk akl
filozoflar Berkeley, Hume, Kant, Hegel'i uraran doaya ili
kin soru, eninde sonunda tek soru, buydu. Bunlarn hepsinin
yant eninde sonunda aynyd: Akl doay kurar; doa, deyim
yerindeyse, akim zerk ve kendi bama varolan etkinliinin yan
rndr.
Bu idealist doa grn ileride daha tam olarak tarta
cam; burada ak klmak istediim, bu grn iki eyi hi
sylemediidir. Doamn kendi iinde zihinsel olduunu, zihin
kumamdan yaplm olduunu hibir zaman sylememitir;
tersine doamn kkten bir biimde zihin d, mekanik olduu
sayltsmdan yola km, o saylhdan hibir zaman geri dnme

Giri

17

mi, her zaman doann z bakmndan akla yabana, akldan

baka bir ey, akln karh olduunu ileri srmtr,
lkincileyin, hibir zaman doann akln bir d ya da bir yanl
samas, varolmayan bir ey olduunu sylememitir; tersine
her zaman doann gerekten grnd gibi olduunu ileri
srmtr: Doa akim yaptadr; kendi bana varolmayan bir
yapt deil, gerek olarak yaplm bir yapttr; gerek olarak
yapld iin de gerek olarak vardr.
Bu iki hataya kar bir uyar gerekir, nk yazarlar
yirminci yzyln fikirlerine ok fazla taklp kald iin onsekizinci yzyln fikirlerini anlamayan modern kitaplarda, dne
dne hakikat diye retilmektedir bunlar. Ne ki bu iki hata o
kadar da vahim deildir; insanlarn bykdedelerinin dnce
lerinden kurtulmalar bir bakma ilerlemedir; ama bu, insanlara
artk anlamadklar fikirler hakknda tarihsel yarglarda bulun
ma hakkn veren bir ilerleme deildir; byle yarglarda bulun
maya ve Hegel'e gre "madd nitelikler birtakm zihinsel
niteliklerin aslsz grnleridir" (C. D. Broad, The Mind and its
Place in Nature, 1928, s. 624), Berkeley'e gre "yeilin yaants
yeilden ayrlamaz" (G. E. Moore, Philosophical Studies, 1922,
s.14, Berkeley'in adn vermeden, ama onu kastederek) demeye
kalktklarnda, bu kiilerin kiisel becerileri ile akademik
konumlar, anlamadklar bir ey hakknda yalan yanl yarglar
yaymladklar olgusuna okurun gzlerini kr etmemelidir.
Doanm akll bir organizma olduunu ileri sren Yunan
gr, bir benzeime, doa dnyas ile, bir birey olarak
kendinde birtakm nitelikler grmekle balayp doanm da
benzer nitelikler tadn dnerek devam eden tek insan
arasndaki benzeime dayalyd. nsan kendisi hakkmdaki bilin
cinin ileyiiyle, kendini, her paras srekli ve uyumlu bir
devinim halinde olan, btnn dinmini korumak zere devi
nimlerin incelikle biribirine eklendii bir cisim olarak dn
meye balar: Ayn zamanda kendini, bu cismin etkinliini
kendi arzulanna gre yneten bir zihin olarak grr. O zaman
bir btn olarak doa dnyas, bu mikrokosmosa benzer bir

18

Doa Tasarm

makrokosmos olarak aklanr.

Doay bir makine olarak gren Renaissance gr de
kkeni bakmndan ayn ekilde benzeime dayaldr, ama ok
farkl trden tasarmlardan yola kar. lkin, Hristiyanln
yaratc ve hereye gc yeten Tanr tasarmna dayaldr.
kincileyin, insann makineler tasarlama ve yapma deneyimine
dayaldr. Yunanllar ile Romallar ok az makine kullanyorlar
d: Mancnklar ile su saatleri, yaam biimlerinin, kendileri ile
dnya arasndaki ilikiyi tasarlaylarn etkileyecek lde
nemli bir esi deildi. Ama onsekizinci yzylla birlikte,
Sanayi Devrimi yoldayd. Matbaa ile yeldeirmeni, kaldra,
tulumba ile makara, saat ile tekerlekli el arabas ve madenciler
ile mhendislerin kulland bir sr makine gnlk yaamn
yerleik eleriydi. Herkes bir makinenin yapsn anlyordu;
byle eyleri yapma ve kullanma deneyimi Avrupa insannn
genel bilincinin bir paras haline gelmiti. unu sylemek
kolayd: Bir saat ya da deirmen iin saati ya da deirmenci
neyse, Doa iin de Tanr odur.

4. Modern Doa griiii

Modern Doa gr hem Yunan hem Renaissance evrenbilimi
ne bireyler borludur; ama ikisinden de temel bakmlardan
ayrlr. Farkllklar kesinlikle betimlemek kolay deil, nk
hareket henz gentir ve grlerini dizgeli olarak dile getire
cek lde olgunlatrmaya vakti olmamtr. Renaissance
asndan bakldnda hepsi ok artc olan ve bir lde
hepsi tek bir tin olarak kabul edebileceimiz eyle beslenen ok
sayda yeni evrenbilimsel deneyimle kar karyayz, ama yeni
bir evrenbilimle pek deil; ne ki bu tini tanmlamak ok g.
Bununla birlikte, bu hareketin dayand deneyim trn
betimleyebilir, bylece yola k noktasn gsterebiliriz.
Modem evrenbilim de, ncelleri gibi, bir benzeime dayal
dr. Onda yeni olan, benzeimin yeni bir benzeim oluudur.

Giri

19

Yunan doa biliminin makrokosmos doa ile mikrokosmos

insan arasndaki bir benzeime dayal olmas, insann kendi
kendisine kendi bilincinde aa vurulmas gibi; Renaissance
doa biliminin Tannnm ii olarak doa le insann ii olan
makineler arasndaki benzeime (onsekizinci yzylda Joseph
Butler'in bayaptnn saylts haline gelecek olan Benzeime])
dayal olmas gibi; ilk anlatmn onsekizinci yzyln sonuna
doru bulmaya balayan, o zamandan beri arlk kazanm ve
kendini gnmze daha bir gvenle kabul ettirmi olan
modem doa gr de doa bilimcilerin inceledii doa
dnyasnn sreleri ile tarihilerin inceledii insan ilerinin
deikenlikleri arasndaki benzeime dayaldr.
Renaissance benzeimi gibi, bu benzeim de ancak birta
km koullar yerine getirilince i grmeye balayabilirdi.
Gstermi olduum gibi, Renaissance evrenbilimi makine yap
m ve kullanmyla yaygn tanklk sayesinde canlanmtr.
Onalbna yzyl bu tankln gerekletii ad. Modern
evrenbilim ise tarihsel almalarla, zellikle de ilerleme, dei
me, gelime anlaym resminin merkezine yerletiren, tarihsel
dncenin temel ulam olarak onu kabul eden tarihsel alma
larla yaygn tanklk sayesinde canlanabilirdi ancak. Bu eit
tarih ilk kez onsekizinci yzyl ortalarnda kendini gstermi
tir.2 Bury onu ilk kez Turgot (Discours sur l'histoire universelle,
1750) ile Voltaire'de (Le Sicle de Louis XIV, 1751) grr.
Encyclopdie'de (1751-65) gelitirilmi, daha sonra da beylik hale
gelmitir. Sonraki yanm yzyl boyunca doa bilimi terimlerine
aktarlan "ilerleme" tasanm, bir sonraki yarm yzylda
(Erasmus Darwin, Zoonomia, 1794-8'de ve Lamarck, Philosophie
zoologique, 1809'da olduu gibi) "evrim " tasarm olarak nlene
cek olan tasarm haline gelmitir.
1 "......... bu yntem
ak bir biimde sonu verid olduundan, benim
amacm, Doann akll bir Yaratcs olduunu kantlanm sayarak, onu ....
uygulamaktr" (italikler benim); op. a t.. Giri, 10. paragraf (Oxford ed.
1897, S.10).
2 J. B. Bury, The Idea o f Progress (1924), Bl. VII.

20

Doa Tasarm

En dar anlamyla evrim, ilk kez o ortaya atmasa da, Charles

Darwin'in adyla zellikle balantl olan ve canl organizma
trlerinin deimez bir kalc tipler topluluu olmadn,
zaman iinde varolup sonradan varlktan ekildiini ileri sren
reti demektir. Ancak bu reti ok daha geni bir alanda i
grebilecek ve gerekten de i grm olan bir eilimin, o
zamana dek deimeyen olarak grlen eyin gerekte dei
meye konu olduunu ileri srerek doa dnyasndaki deien
ve deimeyen eler arasnda bulunan eski ikilii zme eili
minin tek anlatm deildir. Bu eilim denetlenmeden i gre
cek ve doadaki deimeyen eler kknden sklp atlacak
olursa, sonu "kkten evrimcilik" diye adlandrlabilir. Bu da
yirminci yzyla dek ancak olgunlua eren ve dizgeli olarak ilk
kez Bergson'un sergiledii bir retidir.
Bergson'dan nce yz yl akn bir sre doa biliminin
eitli alanlarnda i banda olduunu grebildiimiz bu eili
min kkeni onsekizinci yzyln sonundaki tarihsel harekette,
iyice gelimesi ise, ondokuzuncu yzyl tarihsel hareketinin
gelimesinde aranmaldr.
Evrim kavram, Darwin'in onu biyoloji alamna ayrntl
olarak uygulayna tanklk edenlerin bildii gibi, insan dn
cesinin tarihindeki ok nemli bir bunalma iaret ediyordu.
Ancak kavramn felsef sergileniine ynelik en eski giriimler,
zellikle de Herbert Spencer'nki, amatr iiydi ve sonu verici
deildi; hakl olarak balattklar eletiri ise, byle bir sorutur
mann ie yaramayaca inancndan tr, kavramn kendisi
zerinde daha sk bir sorutrmaya pek gtrmedi.
Tartlan soru ok uzun erimli bir soruydu: Bilgi hangi
koullarda olanakldr? Yunanllar iin, deimez olmadka
hibireyin bilinemeyecei, bir ilksav olmutu. Yine Yunanllara
gre, doa dnyas srekli ve hereyi kapsayan bir deime
dnyasdr. Buradan doa biliminin olanaksz olduu sonucu
kyor gibi gelebilir. Ne ki Renaissance evrenbilimi bu sonu
tan bir distinguo ile kand. Duyularmza grnd haliyle
doa dnyasnn bilinemez olduu kabul edildi; ama "ikincil

Giri

21

nitelikler" denen bu dnyann ardnda baka eylerin, doa

biliminin deimez olduklar iin bilinebilen asl nesnelerinin
yatt ileri srld, tikin, kendisi deimeye uramayan, dei
en uyarlanlar ile dzenlenileri gereklikler olan "tz" ya da
"madde" vard; bu gerekliklerin duyularmza grnleri de
ikincil nitelikler biimini almt. kincileyin, bu uyarlanlar ile
dzenlenilerin deimesinin uyduu "yasalar" vard. Bu iki
ey, madde ile doa yasas, doa biliminin deimeyen nesnele
riydi.
Alglanabilir doa dnyasndaki deimelerin altnda
yatt dnlen "madde" ile bu deimelerin gerekleirken
uyduu "yasalar" arasndaki iliki nedir? Bu soruyu enine
boyuna tartmadan, bunlarn iki kez sylenmi ayn ey oldu
unu ileri srmeye kalkacam. Bunlardan herhangi birini
ileri srmeye iten gd, bir deimeyene, dolaysyla, eskiden
beri kabul gren ilksava gre, deienin ardndaki deimeyen
bireye, bundan tr de duyularmzla algladmz doann
bilinmeyen grnmne duyulan bir gereksinimden doar.
Bu deimeyen ey iki ynde birden arand ya da (isterse
niz) ayn anda iki szlkeyle betimlendi. lkin, aka deiebi
lir olan hereyin, deimeden uzak olduu iin nihayet
bilinebilir bir doa dnyas biiminde bir tortu brakmak zere,
algladmz-haliyle-doadan soyulup atlmasnda arand;
ikincileyin, deiebilenler arasnda deimeyen ilikiler bulma
ya alarak arand. Baka deyile, deimeyen eyin, ilkin,
oniallarn yapt gibi, "maddecilik" szlkesi ierisinde,
ikincileyin, Pythagoraslann yapt gibi, "idealizm" szlke
si ierisinde betimlendiini syleyebilirsiniz; burada "maddeci
lik", eyleri, ne(y)den yapldklarn sorarak anlama abas,
"idealizm" ise, "A, B'den yaplmhr"n ne demek olduunu,
yani onu yapld eyden farkllatrmak iin ona hangi
"biim"in verildiini sorarak anlama abas demektir.
Gerek duyulan "deimeyen ey" bu araylardan birinde
bulunabilirse ya da bu szlkelerden biri ierisinde betimlenebilirse, teki gereksizleir. Bundan tr, onyedinci yzylda

22

Doa Tasarm

bar iinde yan yana varolabilen "maddecilik" ile "idealizm"

onsekizinci yzylda yava yava biribirini rakip iln etti.
Doann kendini insan zihnine "uzam" ile "dnce" diye iki
nitelik halinde am olmas Spinoza'ya ak geliyordu: Burada
"uzam", rnein rengin, gkteki, aalardaki, otlardaki... gr
lr paralarnn grlr uzam deil, Descartes'm "madde" ile
zdeletirdii dnlr geometri "uzam" demektir; "dn
ce" ise, zihinsel dnme etkinlii deil, doa bilimcinin d
nnn nesneleri olan "doa yasalar" demektir. Doa
gereklei, der Spinoza, bu iki "nitelikle" dile gelir; baka deyi
le, Spinoza hem "maddeci" hem "idealist"tir. Ne ki Locke,
"Tzn bilimi olmaz" derken, sorunun "maddeci" yantn terk
ediyor, "idealist" yantn yeterli olduunu aka iln ediyordu.
Soru uydu: Algladmz-haliyle-doarun ak iinde ya da
ardnda yahut bir biimde o aka ait deimeyen, dolaysyla
bilinebilir bireyi nasl buluruz? Modem ya da evrimci doa
biliminde bu soru sorulmaz ve "maddecilik" ile "idealizm"
arasndaki atmann, bu soruya verilen iki yamt gibi, artk bir
anlam yoktur.
Bu atma anlamszlamtr, nk sayltlar ondokuzuncu yzyl balarnda devrim niteliinde bir deimeye uram
tr. O zamana dek tarihiler, deimelerin ardnda hibir
deimez taycnn, deimelerin uyduu hibir deimez
yasarm bulunmad, srekli olarak deien bir insan ileri
dnyas zerine bilimsel olarak dnme konusunda kendileri
ni eitmi, yle dnebildiklerini de grmlerdi. Tarih bir
bilim olarak, yani sonularn salam ve kantlayc bir biimde
ortaya konduu ilerleyici bir soruturma olarak oktan kendini
gelitirmiti. Bylece, srekli deien nesnelere ilikin bilimsel
bir bilginin olanakl olduu deneyle kantlanmt. Bir kez daha,
insann zbilinci, tm yapp etmelerine ilikin zbilinci, doa
hakkndaki dncelerine anahtar oldu. Bilimsel olarak biline
bilen deimeye ya da srece ilikin tarihsel anlay, evrim ad
altnda, doa dnyasma uyguland.

5. Bu grn sonular
Bu yeni doa anlaynn, tarih benzeimine dayal evrim anla
ynn, zerine kurulduu ana tasarmdan zorunlu olarak
kan birtakm ralaya zellikleri vardr. Bunlardan birkam
belirtmek yararl olabilir.
i.
Deime artk dngsel deil, ilerleyici. Deineceim ilk ey,
doa bilimcinin kafasnda, deimenin yeni bir zellik kazand
dr. Yunan dnrleri, Renaissance dnrleri ve modern
dnrler, algladmz haliyle doa dnyasndaki hereyin,
srekli bir deime durumunda olduunda tamamen uyu
mulardr. Ne ki Yunan dnrleri bu doal deimeleri enin
de sonunda hep dngsel sayyorlard, a durumundan
durumuna doru bir deimenin, her zaman durumundan a
durumuna doru bir dnle tamamlanan srecin bir paras
olduunu dnyorlard. rnein hayvansal ya da bitkisel bir
organizmann genlikten yalla doru deimesinde olduu
gibi, byle bir dne olanak vermedii iin dngsel olmayan
bir deimenin varln kabul etmek zorunda kaldklarnda,
onu, tamamlansayd dngsel olacak olan bir deimenin
kopuk bir paras sayyorlard; ister bitki ister hayvan ister
baka birey olsun, bunu sergileyen eyi de, her deimenin
ideal olarak gstermesi gereken dngsel rnty deimele
rinde sergilemedii gerekesiyle, kusurlu sayyorlard. Baka
deyile, dngsel olmayan bir deimeyi, kendi iinde eksik
deil, eksik biliniyor saymak, birtakm nedenlerle dnn
yalnzca bir parasn alglayabildiimiz dngsel deimenin
bir durumu saymak her zaman olanaklyd. Deimeyi aslnda
olduu gibi tasarlama ya da kendine zg yapsn ilerleyici
deil (burada ilerlemeden, iyilemeyi iermesi zorunlu olma
yan, hep yeni bireye gtren deimeyi anlyorum) dngsel
deime yoluyla gerekletirip sergileyebilen bir ey olarak
tasarlama eilimi, tarihinin her yannda Yunan dncesinin
ralaya zelliiydi. Bunun yalnzca bir arpc rneini verece
im: tornallardan Aristoteles'e dek Yunan evrenbilimine dada

24

Doa Tasarm

nan, doa dnyasndaki tm teki deimelerin kendisinden

tredii devinimin, dnya-organizmanm btnsel deviniminin
birmek bir dn olduu retisi.
Modem dnce bu durumu tersine evirir. Tarihin kendi
ni hi yinelemedii ilkesinden tremi olan ilerleme ya da geli
me tasarmnn baskn etkisi altnda, doa dnyasn ierisinde
hibireyin yinelenmedii ikinci bir dnya, tpk tarih dnyas
gibi durmadan yeni eylerin ortaya kyla ralanan ikinci bir
ilerleme dnyas sayar. Deime aslnda ilerleyicidir. Dngsel
grnen deimeler gerekte dngsel deildir. Deimeleri
yalnzca grnte dngsel, gerekte ise ilerleyici olarak u iki
biimde aklamak her zaman olanakldr: znel bakmdan,
zde saylm eylerin yalnzca benzer olduunu syleyerek;
ya da nesnel bakmdan, (eretilemeli konuursak) dnl
yahut dairesel devinim olarak grlen eyin aslnda sarmal bir
devinim, yarapn durmadan deitii ya da merkezin durma
dan kayd -yahut her ikisi birden- sarmal bir devinim olduu
nu syleyerek.
ii.
Doa artk mekanik deil. Doa bilimine evrim tasarmn
sokmann olumsuz bir sonucu, mekanik doa anlaynn terk
edilmesiydi.
Ayn eyi, aym zamanda hem bir makine hem de deien
ya da evrilen birey olarak tanmlamak olanakszdr. Gelien
birey kendine makineler yapabilir, ama bir makine olamaz.
Bundan tr, evrim kuramnda doada makineler olabilir,
ama doann kendisi bir makine olamaz; doa bir btn olarak
mekanik terimlerle betimlenemeyecei gibi, bir makinenin
paralarndan biri olarak da tmyle betimlenemez.
Makine z bakmndan bitmi bir rn ya da kapal bir
dizgedir. Bitmedike makine deildir. Yaplrken bir makine
olarak ileyemez; tamamlanmadka yapamaz bunu; dolaysyla
hibir zaman geliemez, nk gelime bireyin henz olmad
ey olmaya almas demektir (bir kedi yavrusunun kedi
olmak zere bymeye almas gibi), bitmemi durumdaki
bir makine ise hibireye alamaz. Bir makinanin kendinde

Giri

25

yaratabilecei tek deime tr bozulma ya da ypranmadr. Bu

ise, herhangi yeni ilevlerin edinilmesi deil, yalnzca eskilerin
yitirilmesi olduundan, bir gelime durumu deildir. Nitekim
iler durumdaki bir gemi bozulmu olann yapabildii hereyi
yapabildii gibi, baka eyleri de yapar. Bir makine, bir tahl
asansrnn tahl yn oluturabilmesi gibi, zerine iledii
eyde bir eit gelimeye yol aabilir, ama makine ilemeye
devam edecekse, bu gelimenin bir sonraki evrede kaldrlmas
(rnein ynn temizlenmesi) ve gelimenin yerini bir evreler
dngsnn almas gerekir.
iii.
Ereksellik yeniden getirilir. Bu olumsuz sonucun oluml
bir yan sonucu, mekanik doa tasarmnn kovmu olduu bir
tasarmn, ereksellik tasarmnn, doa bilimine yeniden sokul
masdr. Doa dnyas bir makine ya da bir makineler topla
mysa, onda olup bitenler, Aristoteles'in deyiminin Aristote
les'teki anlamyla deil, ekmeyi, itmeyi, arpmay... belirten
mekanist anlamyla, "etkin nedenlerle" olur. "Erek nedenler"
ancak makinenin yapcsyla ilikisini tarttmz zaman belir
meye balar. Doa bir makine diye grlrse, ereksellik ya da
erek nedenliliin, ona elik eden "nisus" tasarmyla, yani,
doadan gelen aba ya da doada henz bulunmayan bireyin
gerekletirilmesine ynelik ey tasarmyla birlikte doa bili
minden atlmas gerekir; onun uygun uygulan zihin alannadr; onu doaya uygulamak, kkten farkl bu iki eyin
zelliklerini kartrmaktr.
Mekanist doa biliminde erekselliin bu yadsm,
Spinoza'nn da gerekte yapt gibi, doadaki hereyin kendini
kendi varlnda srdrmeye aba gsterdii ileri srlerek,
olduundan daha ak bir nitelemeyle karlaabilir, ("in suo
esse perseverare conatur", Etika, iii, 6. nerme). Bu yalnzca bir
yar erekselliktir, nk Spinoza'nn szn ettii conatus
henz varolmayan bireyin gereklemesine ynelik deildir.
Szcklerin, abann gereklii ile evrenselliini ileri srer gibi
grnen biimi altnda, aslnda abann asl z yadsnmakta
dr.

26

Doa Tasarm

Evrimci bir doa bilimi iin, doadaki herhangi bireyin

esse'si onun fieri'sidir, bundan tr de byle bir bilimin,
Spinoza'mn nermesinin yerine, doadaki hereyin kendi oluu
iinde srp gitmeye, varolduu srece zaten ierisine girmi
bulunduu gelime srecini srdrmeye alt nermesini
koymas gerekir. Bu ise Spinoza'mn sylemek istediiyle eliir;
nk Spinoza'da bir eyin "olmas" ["varl"], imdi ne oldu
u anlamna gelir; gelime srecine giren bir ey imdi olduu
ey olmaktan kmaya, rnein bir kedi yavrusu, imdi olmad
ey, yani kedi olmaya balamtr.
iv.
Tz ilev ierisinde zeltilir. Bir eyin esse'sinin, onun
fieri'si olmas ilkesi, doa biliminin szck daarcnda, tz
ya da yapy betimleyen tm szckler ile tmcelerin yerini
ilev betimleyen szckler ile tmcelerin alaca bir para geni
bir dzeltim gerektirir. Mekanist bir doa biliminin elinde zaten
ilevsel terimlere ilikin epey geni bir szck daarc buluna
caktr, ama bunlara her zaman yapsal terimlere ilikin bir
baka szck daarc elik edecektir. Herhangi bir makinede
yap baka eydir, ilev baka; nk bir makinenin harekete
sokulabilmesi iin nce yaplm olmas gerekir.
Bir mil y ata yapmak iin belli sertlikte bir elik paras
seer, mil y ata olarak ileyebilmesi iin nce onu belirli bir
biime sokarsnz. Boyu, biimi, arl... onun u tek makinede
ya da herhangi bir baka makinede bir mil yata olarak yahut
olmad baka birey olarak ilemesinden bamsz yapsal zel
likleridir. Ait olduklar makine ister alr halde ister duruyor
olsun, bu zellikler ayn kalr. Dahas, belli bir makinenin belli
bir parasma ait olan bu zellikler, o makinenin ilevsel zellik
lerinin temeli ve nkouludur. elik paras uygun biimde,
uygun sertlikte... deie, mil yata olarak i grmeyecektir.
Doa bir makineyse, paralarnn eitli devinimleri, bu
devinimlerden bam sz kendine zg yapsal zellikler tayan
ve onlarn vazgeilmez nkoullan olarak i gren devinimler
olacaktr. zetlersek: Bir makinede, dolaysyla doa mekanik
ise doada, yap ile ilev ayrdr, ilev yapy varsayar.

Giri

27

Tarihinin bildii insan ileri dnyasnda byle bir ayrm, a

fortiori byle bir ncelik yoktur. Yap ilev ierisinde zeltilebilir. Tarihiler feodal toplumun, kapitalist sanayinin ya da
Yunan kent devletinin yaps hakknda konuurken glk
ekmezler, ama glk ekmemelerinin nedeni, bu yap denen
eylerin gerekte ilev btnleri olduunu bilmeleridir; rnein
ngiliz anayasas vardr dediimizde, sylemek istediimiz,
birtakm insanlarn belirli bir biimde davrandklardr.
Evrimci bir doa gr zerine mantksal olarak kurul
mu doa bilimi, tarih rneini izleyecek ve ilgilendii yaplar
ilev ierisinde zeltecektir. Doa, srelerden oluan birey
olarak anlalacak, doadaki herhangi zel trden bireyin
varl, orada zel bir tre ilikin srelerin srp gittiinin
iareti olarak anlalacaktr. Bylece elikteki "sertlik", gerekte
modern fizikilerce de yapld gibi, eliin belli bir biimde
davranabilmesinden bamsz, yle davranabilmesinin koulu
saylan bir yapsal zelliin ad olarak deil, davran biiminin
ad olarak anlalacaktr: rnein, elii oluturan paracklarn
hzl deviniminin ad olarak; bu devinimle bu paracklar, elik
le "temasa" giren, yani bombardman alan iinde bulunan
bireyi iddetle bombardman ederler.
v.
En kk uzay ile en kk zaman. Yapmn ilev ierisinde
zeltiliinin ayrntl doa bilimi iin nemli sonular olmu
tur. Bir tr doal tz anlay bir tr doal ilev anlay ierisin
de zeltildiinden; bu ilevler doa bilimcilerince hl Yunan
dncesinin ilk ortaya kndan beri dnld gibi d
nldnden; herhangi bir devinim bir uzay kaplayp bir
zaman aldndan; evrimci bir doa biliminin retilerine gre,
belli bir doal tzn ancak uygun bir uzay parasnda, uygun
bir zaman sresince varolabilecei sonucu kar. Bu iki nitele
meyi ayn ayn ele alalm.
(a)
En kiik uzay ilkesi. Evrimci bir doa bilimi, belli trde
bir doal tzn ancak uygun bir uzay parasnda varolabilece
im ileri srecektir. Bu uzay paras sonsuza dek blnebilir
deildir. Onun olanakl en kk bir paras vardr; o miktar

28

Doa Tasarm

blnrse, paralar o tzn rnei olmaz.

Bu, ondokuzuncu yzyl balarnda John Dalton'un ileri
srd, bugn de evrensel olarak kabul gren retidir. Bu
retiye atomculuk denir, ama gerek Yunan atomcularnn
retisinden, gerek Anaksagoras'n tohumculuundan farkl
dr. Anaksagoras zgl doal tzlerin biribiriyle trde para
cklardan olutuunu ileri sryordu; byle bir dnce ise,
rnein suyun sudan deil, iki gazdan, oksijen ile hidrojenden
olutuunu syleyen Daltoncu kimyayla ak bir uyumazlk
iindedir. Bununla birlikte, Epicuros ile Lucretius'tan bildiimiz
Demokritosu atomculuk da Dalton'un atomculuundan ok
farkldr; nk Yunanllarn atomlar farkllamam maddenin
blnmez paracklaryken, Dalton'un atomlar (Rutherford
onlan blene dek) u ya da bu maddenin, oksijenin, karbonun
ya da kurunun blnmez paracklaryd.
Dalton doal tzleri iki snfa ayryordu: Su gibi "mole
kllerden" oluanlar, hidrojen gibi "atomlardan" oluanlar. ki
durumda da parack, molekl ya da atom, o tzn varolabile
cek en kk parasyd: Ama ayn nedenle deil. Su molekl
olanakl en kk su miktaryd, nk o blnnce su para
cklar deil, oksijen ile hidrojen ortaya kyordu. Oksijen
atomu ise oksijen olmayan paralara blnebildii iin deil,
hi blnemedii iin olanakl en kk oksijen miktaryd.
Fizik olarak blnemez "atom " anlay yeni deildi. Eski
Yunan fiziinin, baka bir ada, yabanc bir ortamda, ondoku
zuncu yzyln evrimci biliminde varln srdren fosillemi
bir kabnhsyd. Daltonculuun verimli yam "atom" tasarm
deil, "molekl" tasarmyd: Anaksagoras'n oluturacaklar
eyle trde olan paracklar tasarm deil, kendilerine zg
belirli nitelikleri bulunan paracklarn ok farkl zel nitelikler
tayan cisimler oluturabildii, tamamen modern tasarm. Bu
tasarm Yunanllarda hibir yerde grlmez. Empedokles'teki
"drt e" kuram da onun ncs deildir; nk o kurama
gre, toprak, hava, ate ve su eleri kendilerinden oluan bile
iklerde zel niteliklerini korurlar; yle ki bu bileikler, kendi

Giri

29

zel nitelikleri bakmndan, ksmen toprak, ksmen hava... zel

lii tar.
Gerekte Daltoncu "atom "un mr ondokuzuncu yzyl
aamamtr. Daha yzyl bitmeden, J. J. Thomson ile bakalar,
"atom " ile "molekl" arasndaki Daltoncu ikilii kaldrp, atom
kuramn molekl kuramyla aym izgiye getirdiler. Bunu da,
tpk su "molekllerinin" tek tek bakldnda su olmayp baka
birey, oksijen ile hidrojen olan paralardan olumas gibi, oksi
jen "atomunun" da tek tek bakldnda oksijen olmayp baka
birey, yani elektrik olan paralardan olutuunu ileri srerek
yaptlar.
(b)
En kk zaman ilkesi. Evrimci bir doa bilimi, doal bir
tzn varolmasnn zaman aldm ileri srecektir; bu, farkl
trden tzlerin her birinin kendine gre kaplad uygun bir
zaman parasdr. Her zgl tzn, varolabildii zgl bir
zaman aral vardr; daha ksa bir zaman aralnda varolamaz, nk zgl tzden varolan birey olarak sz ettiimizde
kastettiimiz, zgl ilevin ya da srecin gereklemesidir ve
bu da yle ksa bir zaman iinde gerekleemez.
Yukarda sylenen doruysa, evrimci doa bilimi tarih bili
miyle benzeime dayal demektir; tarih de insan ilerinin ince
lenmesiyse, insan ilerinin bize bu ilke iin benzeimler
sunmas gerekir; tpk, rnein belli bir insan etkinlii tipinin,
en az belli sayda insan varln gerektirmesi olgusunda en
kk uzay ilkesi iin benzeimler sunmas gibi: Bir kavga iin
iki kii gerekir, bir kskanlk durumu iin kii gerekir, sivil
bir toplum iin (Platon haklysa, Devlet, 369 D) drt ya da be
kii gerekir... En kk zaman ilkesi iin insan ilerindeki bu
benzeimler, o ilkenin doa bilimcilerin almasn etkileme
den ok nce beylik hale gelmitir.
Bu gerekten de byledir. Tipik ve nl bir rnek,
Aristoteles'in dediidir (Nik. Etik 1098*18): Mutluluk btn bir
mr gerektiren bir etkinliktir ve daha aznda varolamaz. zel
likle de bir ordugdmc, bir devlet adam, bir musiki bestecisi
olmak gibi etkinliklerde byledir. Bunlarn varolmas iin ne

30

Doa Tasarm

kadar sre gerektiini belki kimse tam olarak syleyemez; ama

bir ordugdmc olmak iin en az bir asker sefer sresi; devlet
adam olmak iin devletin bir kurumunu ekip evirme sresi;
besteci olmak iin bir musiki yapta besteleme sresi gerektii
sylenebilir. Bu etkinliklerden herhangi birinin ald zaman z
olsun. Bu durumda o etkinliin gereklemesi, szcn
gevek anlamyla onu oluturan "paralar" denebilen ve z'den
daha az bir zaman kaplayan baka etkinliklerin gereklemesi
sayesinde olanaktadr ancak. Diyelim bir adamn bir kitab
yazmas bir yl sryor ve bu adam o yln belli bir dakikasnda
bir tmce yazyor; bu anlamda kitabn yazl bir btndr,
kitabn her bir tmcesinin yazl ise o btnn bir parasdr.
Bu "paralar" biribiriyle ya da "btnle" trde deildir. Her
tmce kendine zg zellikleri olan zel bir sorunun zm
dr; bir btn olarak kitap ise bunlarn hibirine benzemeyen
bir sorunun zmdr.
Aristoteles baka bir yerde bu kavram doadaki eylere
uygulamaya ok yaklar. "Devinimin" biribiriyle ya da olutur
duklar btnle trde olmayan paralardan olutuuna iaret
eder (Nik. Etik 1174a20 vd.). rnek olarak bir tapmak kurmay
ve yrmeyi verir. Kendisi ilk rnei zmler; ben de kincisi
ne bir zmleme getireceim. Bir adam iki saniyede adm
atarak saatte mil yryorsa, onun saniyenin yzde biri kadar
bir sre boyunca yrmekte olduu sylenemez, nk yr
me ayan biri yere deerken tekinin ileri doru atlmasyla
gerekleen bir eit ilerleme devinimidir; adam bir aya
zerinde durur, tekini yerden kaldrr ya da ileri doru hare
ket ettirir yahut arlyla onu berikinin nne koyar veya bir
ayann topuu, brnn parmaklar zerinde durur.
Yrme denen uyumlu eylemin gereklemesi iin tam olarak
ne kadar zaman getii, yantlanmas g, hatt olanaksz bir
soru olabilir; ama aktr ki saniyenin yzde biri yetmez.
Aristoteles'in burada "devinim" szcn kullan,
Eleal Zenon'un nl uslamlamasn akla getirir. Zenon diyor
ki, uan bir ok, herhangi bir belirli anda, devinim halinde deil-

Giri

31

dir; iinde bulunduu kendine eit uzay kaplayarak durmakta

dr; yle ki, zaman anlarn toplamndan baka birey deilse, ok
hibir zaman devinim halinde deildir. Aristoteles, sz konusu
parada, belirli trden bir devinimin gereklemesi iin bir
zaman aral gerektiine iaret eder; bu da okuru, isterse, "Bir
okun hareket halinde olmas tam olarak ne kadar zaman alr
bilmiyorum, ama bir zaman aral gerekir. Bir an bu zaman
aralndan daha ksa bir zaman aral olarak tanmland diye
lim; o zaman belli bir anda okun durduunu ve zamann anlar
dan olutuunu sylemekle okun daha uzun bir zaman
boyunca devindiini sylemek arasnda hibir eliki yoktur"
diyerek Zenon'u yantlamakta serbest brakr.
Aristoteles bunu sylemez; bunu ima etmeye altna
dair herhangi bir kant da yoktur. Onun btn syledii, belirli
trden bir devinimin o trden olmayan devinimlerden olutu
udur. Devinimin devinim olmayan paralardan olutuunu
kukusuz yadsrd. Aristoteles'in okurunu Zenon'a vermekte
serbest braktn sylediim yant, oku, "dururken bile", hepsi
ok hzl devinen paracklarn oluturduu bir mikrokosmos
olarak tasarlayan bir fizik kuramnca verilirse iyi bir yant olabi
lir ancak. Byle bir kurama gre, paracklar ok hzl devindii
iin, devinimlerinin ritimleri kendilerini ex hypothesi okun
"hareket halinde olmas" iin geen zamandan dah ksa bir
zaman aralnda gerekletirebilir.
Modern fizik de gerekten oku byle tasarlamaktadr.
Zenon'a onun uslamlamasnn altnda yatan varsaym yadsna
rak yarat verilir. Zenon'un "rtldn" sylememeliyiz,
nk uslamlamas kendi iinde kolay anlalr olsa da, bilim
adamlar arasnda neyi kantlamak istedii, k tutmaya alt
sorunun tam olarak ne olduu konusunda kuku vardr.
Bununla birlikte, sorunu dile getiren terimlerde, bir okun hava
da uarken "devinim halinde" olmas ile sadakta ya da yerdey
ken "durmakta" olmas arasnda bir aynm bulunduu aktr.
Evrimci fizik bu ayrm yadsr. Ok ksmen aatan ksmen
demirden yaplm diyelim. Bunlann her biri durmakszn devi

32

Doa Tasarm

nen ok kk paracklardan olumutur; aacn paracklar

bir biimde, demirinkiler baka bir biimde devinir. Bu para
cklar da yine kendi tarzlannda devinen daha da kk para
cklardan oluur. Fiziki zmlemesini ne denli ileri gtrrse
gtrsn, durmakta olan paracklara ve oluturduklar eyle
tam olarak aym biimde davranan paracklara hibir zaman
ulaamaz. Herhangi bir evrede, onlarn herhangi birini herhan
gi bir bakasyla tam olarak ayn biimde davranyor diye de
dnemez: Tersine, paracklar devinen eyler olarak dn
mesini salayan "yasalar", kendi anlatmyla, bu paracklarn
ayn ayr ele alman tekil davranlarn deil, toplu haldeki orta
lama davranlarn betimleyen "istatistiksel yasalardr".
En kk uzay ilkesine gre, (su gibi) t} doal tznn
olduu yerde onun en kk olanakl miktar (su molekl), o
tzn paras deil, farkl bir tzn (oksijen ya da hidrojen)
paras olacak eyden daha az birey vardr. En kk zaman
ilkesine gre, tek bir (su) molekl() iinde (oksijen ve hidrojen)
atomlar(m)m deviniminin kendi ritimlerini gerekletirebildii,
bylece o tek molekl oluturabildii en kk bir z zaman
vardr, z'den daha kk bir zaman aralnda (oksijen ve
hidrojen) atomlar() vardr, ama molekl yoktur; t1 yoktur;
ancak oksijen ile hidrojenin ait olduu tz snf olan t2 vardr.
Ne ki, f2'nin paracklar da daha kk devinen parack
lardan (bugne dek tam zmlemesi yaplamam olan elekt
ronlardan, ekirdekten) oluur; bunlar ise f2'nin deil, t3'n
paracklar (pozitif ve negatif elektrik) olacakbr.
En kk uzay ve en kk zaman ilkelerini bir kez daha
uygulayalm. f2'nin, o snfta bulunan tm farkl tzler iin ayn
olmas gerekmeyen en kk bir olanakl miktar olacaktr
(oksijen ya da hidrojen atomu); t3'n olanakl en kk miktar
ok daha kk olacakbr. Tek bir t2 parac iindeki t3 para
cklarnn devinimlerinin kendi ritimlerini gerekletirip o t2
paracn oluturabildii en kk bir olanakl z, zaman aral
olacakbr; bu zaman aralnn uzunluu f2'de bulunan eitli
tzler iin ayn olmas gerekmez, ama ona z2 denerek izilen

Giri

33

snrlar iine giren her durumda aymdr. Dolaysyla, z2'den

daha kk bir zaman aralnda f2 snfna ait hibir tz
yoktur; yalnz f3 vardr.
Bundan tr, belli bir eyin fj'in, f2'nin, f3'n bir rnei
olup olmad sorulursa, yant u soruya baldr: Ne kadarlk
bir zaman iinde? O ey z3 trnden bir zaman iindeyse, f2'in
bir rnei; z2 trnden bir zaman iindeyse t2'nin bir rnei; z3
trnden bir zaman iindeyse f3 un bir rneidir. Farkl trden
tzler varolmak iin farkl trden zaman aralklar ister.
Bu ilkenin iermelerini Profesr A. N. Whitehead ortaya
koymu, "bir anda doa yoktur" szyle de zetlemitir.1 Tm
modem doa biliminin eilimi tz ilev ierisinde zeltmektir. Tm doal ilevler devinim biimleridir, her devinim de
zaman alr. Bir anda, llebilir bir zaman aral ieren "anlk"
fotoraf "annda" deil, hibir zaman aral iermeyen mate
matiksel bir anda devinim, dolaysyla doal ilev, dolaysyla
doal tz olamaz.
Bu arada grlm olabilecei gibi, ilke znel idealizme
ak kap brakmamaktadr. Bu, doa dnyasnn bize nasl
grnd bizim onu ne kadar sreyle gzlediimize baldr
denerek dile getirilebilir: Doa dnyas, onun hakknda bin yl
teye uzanan bir gr olana bir biimde, saniyenin binde
birini kapsayan bir gr olana baka bir biimde grnr,
ama bunlarn ikisi de gzlem yapmamzn ok fazla zaman
almasndan ileri gelen birer grntr yalnzca.
Bu doru ise de, yanla gtrr. Varolmak iin z2 trn
den bir zaman isteyen su, onu oluturan ve z2 trnden bir
zaman isteyen oksijen ve hidrojen atomlar kadar gerektir;
bunlar da kendilerini oluturan ve daha da az bir zaman iste
yen elektronlar ve ekirdekler kadar gerektir. Doa dnyas
nn bize nasl grnd, kesinlikle bizim onu ne kadar sreyle
gzlediimize babdr; bundan tr, onu belli bir zaman sre
since gzlediimizde, gereklemek iin o zaman sresini
1 Nature and Life, 1934, s. 48.

34

Doa Tasarm

gerektiren sreci gzleriz.

lkeyi dile getirmenin baka bir tehlikeli yolu da varsaym
lar ortaya koymaktr: Doadaki tm devinimin durduunu ve
"Geriye ne kalrd?" diye sorduumuzu varsayalm. Yunan
fizikilerine ve ayn ekilde bugn Newton'ca dile getiriliine
gndermede bulunarak "klasik fizik" diye bilinen Renaissance
tasarmlarna gre, geriye kalacak olan, doa cesedi, terk edil
mi lokomotif gibi souk bir l dnyadr. Modern fizie gre
ise, geriye hibir ey kalmazd. Bu tehlikelidir, nk hibir ey
kalmazd diyen varsaym, modern fizik iin, anlamsz bir varsa
ymdr: Tz ile ilev arasnda bir ayrm ierir; bunlarn ayrlma
s ise modern fiziin yadsd bireydir.
Bununla birlikte, ilke, klgn bakmdan gerekletirilemeye
cek, ama kendi iinde anlamsz da olmayan baka varsaymlar
araclyla aklanabilir. Doaya ilikin deneysel bilgimiz,
deneysel olarak gzleyebildiimiz doal srelerle tankl
mz zerine kuruludur. Bu tanklk, uzay ile zamanda belli bir
uzay parasndan ya da belli bir zaman aralndan daha azm
kaplayan bir sreci gzlememizin olanakszlyla geriye
doru, insann gr alanndan ya da insan kaytlarnn kapla
d zamandan daha ok uzay ya da daha ok zaman kaplayan
bir sreci gzlemenin olanakszlyla ileriye doru snrlanmur; hatt kendilerini seyretmeye vakit ayrmann bizim iin ok
kolay olduu zaman sresinden daha uzun sren sreleri
gzlemenin glyle snrldr. Uzay ile zamandaki gzlemle
rimizin bu alt ve st snrlar modem bilim adamnn let dona
nmyla byk lde geniletilmitir ama yine de vardrlar ve
eninde sonunda, belirli boyutlar olan, belirli bir biimde yaa
yan hayvanlar olarak, bize kendi yaratlmzca dayatlmlar
dr. Yaamlan daha yava ya da daha hzl bir ritimle geen
bizden daha byk ya da daha kk hayvanlar ok farkl
trden sreler gzler, bu gzlemlerden de doann neye
benzedii konusunda bizimkinden ok farkl bir tasarma
ularlard.
Demek ki yeni evrenbilim, kendi gzlemlerimizden yola

Giri

35

karak, gzlediimiz eyin btnl iindeki doann gerek

bir rnei olduunu tmevarm yoluyla karsayan herhangi
bir uslamlamann geerlilii konusunda belli bir kukuculuk
tamaktadr. Byle uslamlamalar, gzlediimiz srelerin,
gzleyebilelim ya da gzleyemeyelim, uzay ile zamanda ayn
trden uzam bulunan srelerin gerek bir rnei olabilmesi
anlamnda, elbette geerlidir; ama uzay bakmndan ok daha
byk ya da ok daha kk, zaman bakmndan ok daha
uzun ya da ok daha ksa sreler hakknda bize birey syleye
mez bunlar. nsan bilim adamlarnn gzlem ve deney yoluyla
inceleyebildikleri doa dnyas insanbiimli bir dnyadr;
zaman-evresi ile uzay-alanrun gzlemimiz snrlar iinde
bulunduu doal srelerden baka birey deildir.1
Bu kukuculuk kendi alanlar iindeki gzlem yntemleri
miz konusunda hibir kuku tamaz. Biz hl, en azndan bu
noktada, Renaissance biliminin yntemlerini kullanyoruz:
Gzlem ve deney yoluyla dorulanmadka hibir kuram
kabul edilebilir saymyoruz. Doa srelerinin uzay ile zaman
daki bir byklk iinde bir tr zellii, uzay aral ile zaman
aral farkl olduunda baka bir tr zellii bulunduunu
ileri sren "kuram " bu ekilde fazlasyla dorulanmtr.
Modern bilimsel let donanmnn yardmyla gzlemimizin
snrlarnn genilemesinin hi de nemsiz olmayan bir sonucu
olarak, bu ekilde genileyen snrlarmz iinde karmzda
duran geni lekli sreleri kk lekli srelerle karlat1 "Termodinamiin ikinci yasas srf belli bir snrn tesindeki byklklerle
klgn olarak uraamadmz iin dorudur. Evrenimiz akll bakterilerle
eneltilmi olsayd, onlarn byle bir yasaya gereksinimi olmazd" (J.W.N.
Sullivan, The Bases o f Modern Science, V. Bl.). Profesr J.B.S. Haldane ("On
Being the Right Size", in Possible Worlds, 1927), insan organizmasmn boyut
bakmndan tam olarak elektron ile sarmal bulutsu, varolan en kk ey
ile en byk ey arasnda bulunduuna iaret etmitir. Ona gre bu, insana
doa dnyasnda ayrcalkl bir konum verir; tam olarak Aristoteles'in
Yunanistan'a dnyay ynetmek yakr, nk o fie o e v e rowr r o n o v a ve halknn da buna uygun bir yaps vardr demesi gibi (Politika,
1327b29); baka deyile, bir insan iin doru yer kendi ufkunun merkezin
dedir.

36

Doa Tasarm

rabiliyor, onlarn biribirinden ve yardm grmemi gzlemin

bize sunduklarndan farkm grebiliyoruz
Newton'un devinim yasalarnn, hzlar sradan insan dene
yiminin erimi iinde bulunan btn devinimler iin geerli
olduu, ama o nedenle, Newton'un varsayd gibi, btn
hzlara uygulanamad, k hzna yaklaan hzlar sz konusu
olduunda ilemez hale geldii, byle kefedilmitir.
Burada, bir kez daha, modem fizik iin doru olann tari
hin de tandk bir zellii olduunu belirtmek yararl olabilir.
Bir tarihi bir saatten fazla srm olaylar kavrayamasayd, bir
evin yapln deil, yanp bitiini; Caesar'm Galyay fethediini deil, ldrln; bir resmin yaplm deil, Kraliyet
Akademisi asma kurulunun onu reddediini; bir senfoninin
besteleniini deil, gsterdii baary betimleyebilirdi. ki tarih
i kendi sorduklar "Tarihte ne eit olaylar oldu, olabilir ya da
olabilirdi?" sorusunu ayn ayr yamtlasalard ve bunlardan biri
bir olay bir saat sren birey olarak, teki on yl sren birey
olarak dnyor olsayd, yantlar son derece farkl olurdu; bir
olay bin yldan fazla sren birey olarak tasarlayan bir ncs ise yine farkl bir yamt verirdi.
Ne eit farkllklar olacam da bir lde syleyebiliriz.
Genellikle, nesneleri yapmak ykmaktan daha uzun srer. Bir
tarihsel olay iin zaman aral ltmz ne kadar ksalrsa,
tarihimiz de o kadar fazla ykm, felket, sava, cinayet ve ani
lm ierecektir. Ancak ykm, yklacak bireyin varln
gerektirir; bireyin meydana gelme sreci bu tr tarihin bir olay
olarak tasarlayamayaca lde uzun bir sre olduu iin, bu
tr tarih bireyin nasl meydana geldiim betimleyemez; o
zaman o eyin varlnn verilmi, hazr, tarih d bir g tara
fndan tanskl bir biimde getirilmi saylmas gerekir.
Kendisi doa bilimci olmayan birinin, yukanda tarih iin
sylenenle doa bilimindeki herhangi birey arasnda ne denli
sk bir koutluk bulunduunu ileri srmeye kalkmas, dn
cesizlik olur. Ben daha nce termodinamiin ikinci yasasnn
ancak insann bak asndan ilediini, akll bir mikrop iin

Giri

37

gereksiz olacan syleyen Mr. Sullivan'n deiniini aktarm

tm. Szn ettiim koutluk skysa, yaam insanmkinden
daha uzun zaman ritimli olan akll bir mikrop onu hakikat
deil diye gereksiz saymayabilirdi.
Sradan insan gzlemine en kolay giren doal sreler, bir
olay ksa sreli birey olarak dnen tarihinin bilgisi iine en
kolay giren tarihsel olaylar gibi, daha ok ykc trdendir. Bu
olgu, byle bir tarihi gibi doa bilimciyi de doadaki olaylan
asl olarak ykc diye dnmeye -biriken enerjinin aa
kmasnn ya da dalmasnn nasl olduunu bilmez-, doa
dnyasn, bir saat gibi, kurulmad iin duran birey olarak ya
da bir mhimmat deposu gibi, ate edilen birey olarak dn
meye gtrr.
Byle bir doal sre anlay benim icadm deildir; a
mz doa bilimcilerinin yazlarnda tekrar tekrar dile getirildii
ni grdmz bir anlaytr. Bu anlay, oktandr modas
gemi olduunu herkesin bildii bir tarih grne, tarihsel
srelerin yapc deil ykc nitelikte olduu; bunun bir yan
sonucu olarak da bu srelerin ykt eyin, insann verilmi,
hazr, tanskl bir biimde getirilmi yaam biimi, balangtaki
Altn a olduu; tm tarihin bize ancak bu Altn an zama
nn dilerince yava yava nasl kemirildiini anlatabecei
yollu gre benzer.
Bu tarih gr, herkesin bildii gibi, bir yanlsamadr.
Belki de tarihsel miyopluk denebilecek eyin doal bir sonucu
olan bir yanlsama: Ksa evreli tarihsel olaylan grme, zaman
ritmi daha uzun olanlan grmeme alkanl. Tarihin tout casse,
tout lasse, tout passe bir sre olduu dorudur; ne ki bu ekilde
yklan eylerin meydana getirildii bir sretir aym zamanda.
Ancak bunlann yklm grmek yaplm grmekten daha
kolaydr, nk ykl ok uzun srmez.
Doa dnyas iin de aym olamaz m? Enerjinin, termodi
namiin ikinci yasasna gre, birmek olmayan keyf bir dal
m (yani, henz bildiimiz birtakm yasalarla aklanm
olmayan bir dalm, dolaysyla, verilmi, hazr, tanskl bir

38

Doa Tasarm

biimde getirilmi bir dalm, bir fizikinin Altn an), dere

ce derece birmek bir dalmla deitirdii ilemeyen bir evre
ne ilikin modem resmin, grece ksa evreli srelerin allm
gzlemine dayal bir resim, zaman evresi daha uzun olan sre
lere daha byk dikkat gsterildiinde yanltc olduu iin
alacak bir resim olmas olanaksz m? Bu uzun evreli sreler
insan gzleminden kamaya devam edecekse bile, evrimci fizi
in ilkelerine gre, dorudan doruya gzleyemediimiz halde
byle sreleri varsaymak zorunda kalacamz iin, ayn resmi
yanltc diye atmak zorunlu grlemez mi?

I. BLM

YUNAN EVRENBLM
I
ONALILAR
1. onia doa bilimi
M. . yedinci ve altnc yzyl tonia filozoftan evrenbilimsel
sorunlara ylesine ilgi gstermilerdir ki, ilk Yunan dncesi
nin tarihi konusunda eskiden beri en nemli yetkemiz olan
Aristoteles onlara bir btn olarak <pvcnoXoyo doa kuramalan diye gndermede bulunur. Aristoteles'e gre, bu onia evren
biliminin ralaya zellii, filozoflarn, ne zaman "Doa nedir?"
diye sorsalar, bu soruyu hemen "eyler ne(y)den yaplmtr?"
ya da "Tank olduumuz doa dnyasnn tm deimeleri
nin ardnda yatan ilk, deimeyen tz nedir?" sorusuna dn
trmeleridir.1
Bu soruyu sorabilen insanlarn ok sayda n sorunu daha
l Monsieur E. Brhier (Hisloire de la Philosophie, Paris, 1428, d it i, s. 42) "eyler
ne(y)den yaplmtr?" sorusunun Thales'in deil, Aristoteles'in sorusu oldu
unu syler, tonial fizikiler hakknda Aristoteles'in gzlyle edindii
miz geleneksel grn, bizi, bu insanlarn kafasnda bulunan ve obiter
diclctdan ancak bir para daha fazla olabilecek eye abartl bir nem ykle
me, bylelikle drdnc yzyl sorunlarn altnc yzyla, hatt yedind
yzyl sonuna yanstma tehlikesine soktuu yollu uyansnda kesinlikle
zorlama var. Nitekim Monsieur Brhier kendisi de unu sylyor: "Le

40

Doa Tasarm

nceden kafalarnda halletmi olmalar gerekir; almalar bir

yzyln epeyce bir ksmm kaplayan tm bir dnrler okulu
ayn soruyu sormakta uyuabildiyse, n sorunlann ok kesin
bir biimde halledilmi olmas gerekir. Ben bunlarn nden
sz edeceim.
1."Doal" eylerin olduu: Baka deyile, tamk olduumuz
eylerden kimilerinin, kukusuz, "yapay", yani insanlarn ya da
baka hayvanlarn "becerisinin" rn olduu, kimilerinin ise
"yapay"m kart olarak "doal", yani birileri onlan yapt ya
da rettii iin deil, kendi kendilerine meydana gelen ya da
varolan eyler olduu.
2. "Doal" eylerin tek bir "doa dnyas" oluturduu: Baka
deyile, kendi kendine meydana gelen ya da varolan eylerin
hepsinin, yalnz "beceri" rn olmamak gibi negatif bir
ralaya zellii deil, birtakm pozitif ralayc zellikleri de
bulunduu, bylece onlar hakknda yalnz kimi seilmi bekle
rine deil, hepsine birden uyan yarglarda bulunmann olanakl
olduu.
Bu iki nokta herhangi bir "doa biliminin" vazgeilmez
sayltsdr. Hangi aratrma ya da dnme srelerinden
getiini hi bilmediimiz:, Mezopotamyallardan, Msrllardan
ve baka Yunanl olmayan halklardan ne lde yardm
grdklerini ise pek az bildiimiz Yunanllar M.. yedinci
yzylda bunlarla uramlardr.
3. Btn "doal" eylerde ortak olann tek bir "tzden" ya da
maddeden yaplmalar olduu: onia fizikilerinin zel ya da kendi
ne zg saylhs buydu; Miletos okulu da bunu "alma varsa
ym" olarak alp onunla ne yaplabileceini grmeyi, zellikle
"Bu byleyse, bu tek tz hakknda ne syleyebiliriz?" sorusunu
sormay kendilerine zel i edinen bir bek dnr olarak
grlebilir. Bu dnrler bu saylty bilinli olarak bir "alphnomne fondamental dans cette physique milsienne est bien
l'vaporation de l'eau de la mer sous l'influence de la chaleur" (s-44). Baka
deyile, Monsieur Brhier, kendi uyarsna karn, Aristoteles'in onia fiziki
lerinin temel kavramnn dnm kavram olduu yollu grn kabul
etmeye devam ediyor.

Yunan Evrenbilimi

41

ma varsaym" diye grm deildirler: Onu tm dnleri

nin mutlak ve sorgulanmam saylts olarak kabul ettiklerin
den kuku duyulamaz; ancak onlarn baarlarna dnp bakan
dnce tarihisinin, gerekte yaptklar eyin bu tek evrensel
tz tasarmm snamak ve eksiini bulmak olduunu grmeme
si olanakszdr.
(i)
T h a le s . Bu okulun kurucusu olan Thales M.. 630 ile 620
arasnda Miletos'ta dodu, 546/5'te Sardeis'in dne dek
yaad. Herkesin bildii gibi, Thales, eylerin kendisinden
yapld evrensel tzn su olduunu ileri srer. Arkasnda
hibir yazl yapt, en azmdan bu konuya ayrlm bir yapt
brakmamtr;1 Aristoteles'in anda bile, Thales'in kendi
doa dizgesinde bu temel rol oynamak zere niye suyu setii
ve onun eylerin sudan "olumas" srecini nasl tasarlad,
yani kendisini oluturan sudan farkl bir ta ya da bir balk gibi
bireyin sudan yaplm olmasn tam olarak nasl dnd
konusunda gelenek sessizdi. kinci soru sz konusu olduunda
tamamen karanlktayz. lk soruda ise Aristoteles'in hi bilgisi
yoktur, ama itiraf edildii gibi tahmin olan iki fikir ileri
srmtr. lki her organizmann beslenmesi iin nemin gerekli
olduudur; kincisi her canimin yaamnn meni svsnda
baladdr.2
Burada dikkat edilmesi gereken nokta Aristoteles'in ne
syledii deil, sylediinin ardndaki saylt, yani Thales'in
1 Diogenes Laertius, Thales'in kimi yetkelere gre hibir yapt brakmadn,
kimilerinin de ona gndnmleri ile gn-tn eitlikleri zerine yaptlar
atfettiini syler. Theophrastusise ona denizciler iin gkbilimi zerine bir
yapt ykler. Thales'in evrenbilim zerine yazdna inanmak iin hibir
neden yoktur; Galenos'un szn ettii (apud Diels, Fragmente der
Vorsokratiker, ed. 4, 1922, cilt i, s.13) "Balanglar zerine" adl kitap ise
kesinlikle ok daha ge tarihli ve sahte imzalyd. Aristoteles'in amda
onun evrenbilimsel retilerinin neler olduu tahmin konusuydu. Rivyet
eitli szde ifadeler aktaryordu.
2 Xapa>v oax7 T7jv vKoArjifnv ra v trjv e k ro v ravrcev o p a v t v v tp op p v vypocv
o u a a v ... m S a navrm v t a a n e p p a ta vr\v pvav e^ev (belki de bu gr
n, hereyin besininin nem olduu yollu gzleminden... ve hereyin tohu
munun nemli bir yaps olmasndan karmtr): Aristoteles, Metafizik, A,
983b 22-7.

42

Doa 1 asarm

doa dnyasn bir organizma olarak, bir canl olarak tasarlad

dr. Bu, Thales'in ifadelerinden bize ulam bulunan kk
paralarca da dorulanmaktadr. Bu paralara baklrsa, Thales
dnyay (yeryzn ve gkleri, yani daha sonraki Yunanl
dnrlerin Koajuoo, Miletoslularn ise o v p a v o a dedii eyi)
"ruh tayan birey, py/vxov olarak, kendilerine ait ruhlar
bulunan aa organizmalar iinde barndran canl bir organiz
ma ya da hayvan olarak gryordu; yle ki, ona gre, tek ba
na bir aa ya da ta hem kendi iinde canl bir organizmadr
hem de dnya denen byk canl organizmann bir parasdr.
Yer de dnya iinde byle bir organizmadr; Thales onu, bize
sylendiine gre, bir su okyanusu zerinde yzen birey
olarak tasarlyordu. Yeri kesinlikle canl olarak dndn
den, onu ve onun iindeki hereyi kesinlikle sudan yaplm
diye dndnden, hatt ola ki, rencilerinin kesinlikle
dnd gibi, doadaki hereyin srekli olarak gelip getii
ni, dolaysyla srekli yenilenme ya da yer deitirme gerei
iinde olduunu dndnden, yeri, deyim yerindeyse,
zerinde yzd suda otlayan, kendi bedeninin paralar iin
de, solunum ile sindirime benzer srelerle, okyanustan su alp
dntrerek kendi dokularn ve iindeki hereyin dokularn
oluturan bir ey olarak tasarlam olabilir. Dahas, dnyay
JioiTipa 9eoi) olarak, Tanrmn yapt birey olarak betimledii
anlatlmaktadr bize. Yani, Thales bu kosmik organizmann
yaam srelerini kendi kendine varolan ya da ncesiz-sonrasz
bir ey olarak deil (nk Tanrmn dnyadan daha "yal"
olduunu sylyor), varl bakmndan onlardan nce gelen ve
onlar aan bir eylemciye baml bir ey olarak tasarlyordu.1
Bu snrl kaytlardan da ak ki, Thales'in grleri, doa
dnyasn kendi amalarna hizmet etmek zere tannsal bir
makinenin yapt kosmik bir makine olarak tasarlayan
1

Diogenes Laertius Thales'in dnyay "ruh tayan" birey (p\f/V^OV), yani

canl bir organizma olarak grdn syler ve Aristoteles'in onun devini
me neden olabilen eylere, rnein mknats tana ruh ykledii yollu
ifadesini {Ruh zerine, 405a19) yineler.
"Yerin bir aa kt gibi" yzd, Thales'e Aristoteles'in yaktrd

Yunan Evrenbilimi

43

Renaissance anlayna son derece uzakt. O, doa dnyasn

devinimleri kendi amalarma hizmet eden kosmik bir hayvan
olarak gryordu. Bu hayvan, bir inein ayrda yaamas gibi,
kendisinden olutuu ortamda yayordu. Ancak bu kez de
"nek oraya nasl geldi?" sorusu ortaya kar. Ayrmlamam
suyu, doa dediimiz o ayrmlam ve ruh tayan su ktlesine
dntren nedir? Burada dnya ile inek arasnda kurulan
benzeim ilemez. Kosmik inek yaamna bir buza olarak
balamamtr. Dnya-hayvann yaam yeniden retime
benzer birey iermez. Dnya domam, yaplmtr; onu,
korkun bakmlln tasarlamaya cesaret edebilecek tek yap
c olan Tann yapmtr.
Peki bu ne eit bir yapmayd? Renaissance evrenbiliminin
"evrenin byk mimarna" atfettii yapmadan ok farklyd.
Renaissance dncesi iin, bu deyimin de gsterdii gibi, doa
dnyasyla ilikisinde Tanrnn yaratc etkinlii, bir nokta
dnda her bakmdan, bir insann bir ev ya da bir makine
kurarken gsterdii etkinliin byk lekli bir rneidir; o tek
istisna ise, Tanrnn malzemeye gereksinimi bulunmayan,
Kendi Dnyasn hiten yapabilen bir mimar ya da mhendis
olmasdr. Thales'in Ttorjfia 9eov deyiminde szn ettii tanr
sal etkinlik herhangi bir insan eyleminin byk lekli bir ei
diyse, bu insan etkinlii bir mimarn ya da mhendisin etkinlii
deil, bir bycnn etkinliidir. Thales'in evrenbiliminde
Tanr, Aaron'un bir bastondan ylan yapmas ya da Aruntalann
inchitiuma ayinlerinde koucudevekularn ya da byl trtl
lar kullanmalar gibi, by yoluyla sudan kosmik bir hayvan
yapar.
{Gkyz zerine, 294*28) bir gr olarak ("onlar yle sylyor") aktarlr.
"Tanrnn en yal ey olduu, nk balangc olmad" ve "Tanr yaps
olduu iin dnyann en gzel ey olduu" da Diogenes Laertius'un
Thales'e atfettii szler arasndadr.
Yerin suda "otlad", Thales'ten kalan paralarn herhangi bir yerinde dile
getirilmi ya da herhangi bir yazarca ona yklenmi bir reti deildir, ama
ben bunun o paralarda ve balamlar iinde ierildiini dnen tek kii
deilim. "Le monde des choses est done au milieu de l'eau et s'et nourrit"
(A. Rey, La jeanesse de la Science gretjue, Paris, 1933, s. 40: italikler benim.

44

Doa Tasarm

(ii)
Anaksimandros. Altna yzyln ortasna doru1,
Anaksimandros bu retiyi nemli lde deitirdi. O, yeri
dz bir sal gibi deniz yzeyinde yzen birey olarak deil,
yapld ayrmlamam maddenin kuatan ortamnda yzen,
Yunan mimarlndaki stun gibi silindir biiminde2 kat bir
dsim olarak tasarlyordu. Ona gre bu madde su deil (nk
su eninde sonunda kkenini nvaoPioyoa'un aklamas gereken
zgl doal tzlerin bir rneidir), ancak arcepov. Snrsz
adyla betimlenebilen bireydi. Bu adla hem onun uzay ve
zaman nicelii bakmndan sonsuz, zamanda gerek ileriye gerek
geriye doru her ynde snrszca uzanan bir ey olduunu,
hem de kat, sv ya da gaz zelliklerini tamad iin nitelike
belirlenmemi bir ey olduunu kastediyordu.3 Bu birrnek
ortamda girdaplar ya da hava kabaraklar gibi saysz dnya
nn ortaya ktn dnyordu; bizim dnyamz da bunlar
dan biriydi. Snrsz' lmsz ve yok olmaz olan Tanryla
zdeletiriyordu.4 Kimi yazarlar onun eitli dnyalar da
tanrlar olarak tasarladn anlata- bize.5 Bu da onun Smrsz'a
1
2

Diogenes Laertius Anaksimandros'un doumunu M.. 610 ylyla, lm

n ise 547/6'nn hemen sonlaryla tarihler.
Sahte Plutarkhos, Theophrastos'u kullanarak, "ykseklii apnn te biri
olan silindir biiminde (m AvSpoetSp)" der (Strom. 2; apud Diels, s.16,1.15);
bkz. Hippollytos. Ref. i.6, apud Diels, ibid,l. 33. Bununla birlikte, Diogenes
Laertius Anaksimandros'un yeri kre biiminde (ajapoeSp) dnd
n syler (Diels, s .1 4 ,1.5).
a o p o r o v m eSocr "hem tr hem byklk bakmn
dan snrsz" (Simplidus, Phys. 154, 14, apud Diels, s.16,1.6, Theophrastos'u
kullanarak).
tovto (sc. ro antpov) eva xo Oeov. adavarov yap m avcokedpov "ve
Tanrsal olan, odur (Snrsz) diyordu; nk o lmsz ve yok olmazdr"
(Aristoteles, Fizik, iii, 203b12, apud Diels, s .1 7 ,1.34).
. xovcr a m p o v a o v p a v o v a eovcr "A . Saysz dnyalarn
Tanrlar olduunu sylyordu" (Aetius, i,17.12, apud Diels, s. 18, 1.30). A.
Autem opinio esi nativos esse deos longis interoallis orientis occidenlisque, eosque
innumerahiles esse mundos "am a A'nn gr, geni aralklarla Yer'in ekva
toru zerine yerlemi bulunan, doum yoluyla meydana gelmi tannlann
varolduu, bunlarn da saysz dnyalar olduudur" (Cicero, de nal.
Deorum, i, 10. 25, apud Diels, s.18, 1.31). Anaksimandros'un bu teki dnya
lar ekvator zerinde dndne, Cicero dnda, yetkelerimizin hibirin
de rastlanmaz.

Yunan Evrenbilimi

45

sonsuz ve bengi olduu iin Tann dendii, oysa belli bir dnya
nn hem byklke hem de yaam sresi bakmndan sonlu
olduu yollu aktarlan retisiyle (elbette bu o retiye ilikin
bir Aristoteles yorumu deilse) ak bir eliki iinde olacaktr.
Anaksimandros'u neyin byle elikiye gtrm olabile
ceini ancak tahmin edebiliriz. Ne olursa olsun, uras ak ki,
ustas Thales'in evrenbiliminden o ok sz edilen ayrlnn
ussal bir temeli vard ve ussal sonulara gtrm olsa gerekti.
Hereyin kendisinden olutuu ey su olamazd, nk slak
olan suyun bir kart, yani kuru vard. Bir kartlar iftinin her
biri tekini ierir ve ikisinin de balangta ayrmlamam olan
bireyden ayrmlama yoluyla meydana gelmi olmas gerekir.
Dolaysyla, hereyin kendisinden olutuu eyin, ayrmlama
m olmas gerekir. Bu aynmlamamlkta kartlarn, scak ile
souun, slak ile kurunun ortaya kp hemen biribirinden
ayrld yaratc bir sre gerekleir. Bize sylendiine gre,
Anaksimandros gerekte byle akl yrtmt. Yine sylendi
ine gre, yaratc srecin Snrsz iinde herhangi bir yerde
ortaya kabilen, bylelikle onun herhangi bir parasnda bir
dnya dourabilen bir dnme deviniminden olutuunu d
nyordu.
Bu galiba Anaksimandros'un, tannbiliminde, bir ikinlik
retisi iinde kalarak Thales'in akmlma kar kt anlam
na gelmektedir.1 Anaksimandros, Tanny_ayrmlamam ilk
njadde iinde bir ayrmlama sreci balatarak dnyay yapan
tanrsal bir byc olarak tasarlamak yerine, dnya-yapmay
1

Thales gerekten (Aristoteles'in dedii gibi, Ruh zerine, 411a8) "Herey

tanrlarla doludur" demi olsa bile, tanrsal doann dnyaya gre salt
akn olduunu dnm olamaz. Bu da artc olmazd; nk saf ve
kah bir aknla dayal bir tanrbilimin dnce tarihinde grlmesi saf ve
kat bir ikinlie dayal bir tanrbilimin grlmesi kadar zordur. ok ok,
u ya da bu tannbilimde ikinliin ya da akulm baskn eilim olduu
sylenebilir.
Ancak szn Herakleitos'a deil de Thales'e ait olduu pek kesin deildir;
Thales'e ait olsa bile onunla ne demek istedii de kesin deildir; nk
Yunan yaznnda ou kez ruhlara tanrlar denir ve sylendiine gre
Thales tm doal cisimlerin ruh tadm dnyordu. Bkz. Uebenveg,
Cesch. d. Philos., ed. 12 (Berlin, 1926), cilt i, s. 44-45).

46

Doa Tasarm

bu ilk maddenin bu blgesel girdaplar balatarak kendi iinde

kurduu bir sre olarak dnm gibidir, yleyse bir dnya
Snrsz iinde bir girdap ortaya knca kendi kendini yapan
bireydir; yani bir dnya ayn zamanda bir dnya-yapc ya da
bir Tanrdr. Bu dnyamn natura naturata's (ok daha sonraki
bir ayrm [Spinoza'nn ayrmn, .n.] nceden grerek)
bykl ve yaam sresi bakmndan sonludur; ne ki natura
naturans' Smrsz'm ve onun dnme deviniminin yaratan doa
sdr, bundan tr de bengi ve sonsuzdur.
Tahmin belki bir aama daha ileri gtrlebilir. Mknats
ta gibi bireyin hem kendisinin bir hayvan olmas hem de Yer
dediimiz hayvamn bir paras olmas, Thales'in evrenbiliminin
aykrlk tayan bir zelliidir. Aykrlk tar, nk benzeimi
bozar. Bir insan ya da ku bir organizmadr. nsann eli ya da
kuun kanad o organizmann bir parasdr, ama kendisi bir
organizma deildir. Bir insan ya da ku bir ailenin ya da sr
nn bir parasdr, ama bu aile ya da sr bir organizma deil,
organizmalar beidir. Yer de organizmalardan oluan bir orga
nizma olmakla kalmaz, kendi iinde ortaya kan organizmalar
douran bir organizmadr. Onlara gre yaradadr, dolaysyla
tanrsaldr. Bir kez daha, daha sonraki bir retiyi nceden
grmek zere, alan bakmndan snrlanm, yaps bakmndan
zgllemi, ama snrlanm ve zgllemi haliyle yine de
tanrsal olan bir yaratcln baland bir "ikincil neden"dir
bu. Bu ayrmlar yaplabilirse, Anaksimandros'un evrenbilimin
de ikin eler ile akn eler arasndaki eliki ortadan kalkar.
(in) Anaksimenes. Anaksimenes (M.. alfana yzyln sonu1
Thales'in dz-Yer kuramna geri dnd, ama o artk bu dz
cismi herhangi bireyin yzeyinde yzer dnmyordu.
Kuatan ortamda yzyor, ortamn younluu onu kaldryor,
1

Diogenes Laertius Anaksimenes'in doumunu "Sardeis'in d zaman

dolaylaryla" (546/5), lmn ise 528/5'le tarihler (Diels, s. 22). Bu ise
daha 18-20 yalarndayken lm olmas demektir ki, olanakszdr.
Eusebius, kukusuz doru olarak, Sardeis'in dyle Anaksimenes'in
doumunu deil, geleneksel olarak 40 yama rastlayan floruit'ini aktrr;
bu demektir ki 585 dolaylarnda domu.

Yunan Evrenbilimi

47

diyordu.1 Btn oniallar gibi o da, Yer'in iinde yzd orta

mn ayn zamanda kendisinden yapld madde olduuna
inanyordu. O da Anaksimandros gibi bu maddeyi dnyann
evresinde her yne sonsuzca uzanan boyutlu bir oylum
olarak tasarlyordu;2 ne ki Anaksimandros rneine karn, onu
nitelik bakmndan belirlenmemi olarak tasarlamak gibi bir
mantksal zorunluluk grmyordu. Thales'e geri dnd ve onu
zgl bir tzle zdeletirip Thales'ten farkl olarak su diye
deil, hava ya da buhar, ra)p diye adlandrd.3
eitli doal tzler arasndaki farkllklar bu buharn atete
seyreklemesinden ya da rzgrda, bulutta, suda, toprakta ve
tata younlamasndan ileri gelir.4 Kosmik buhar ncesizsonrasz olarak kendi iinde devinimi dourmutur ve dnme
devinimi olan bu devinim ayrmlam, eitli doal tzlere
ayrlm, seyrekleen paralar da doru yaylp yldzlar olu
turmu, younlaan paralar ise girdabn merkezinde toplanp
yeri oluturmutur.
Tm bunlar byk lde Anaksimandros'taki gibidir.
Anaksimenes ilk tz tanrsal diye dnrken de
Anaksimandros'u izlemitir: Thales'in akn byc-Tannsn
1

n v S e yvv rA areav ev a e k a e p o a oxovpevr]v "Yer'in sal olduunu ve onu

havann kaldrdn sylyordu" (Hippol., Ref. i. 7, apud Diels, s. 23,1.19).
a n o v ev a to v pevev avrrjv. ov yap repvev em m opan ev tov a e p a r o v K araffev "Yer'in devinmiiz durmasnn nedeni dz olmas
dr der; nk alfandaki havay kesmez, onu bir kapak gibi sktrr
(Aristoteles, Gkyz zerine, 294b13; apud Diels, s, 25,1.24).
Anaksimandros, en dikkat ekici sezgilerinden birinde, Yer'in destee
gereksinimi olmadn, nk u yne deil de bu yne dmesi iin bir
neden bulunmadm, dolaysyla devinimsiz durduunu grmtr, ttjv
yr\v e v a perem pov v k o p j ev o o K parovpevpv, p e v o v a a v Se S a t t j v o p o a v KOevrmv a n o a r a o v "Yer, uzayda serbeste salnr ve herhangi bir destek
olmadan devinimsiz durur, nk herey ondan eit uzaklktadr diyordu"
(Hippol. Ref. i. 6; apud Diels, s. 16,1.31). Anaksimenes burada ustasnn izin
den gidemedi ve Yeki bireye dayandrmak zorunda kald.
2 t> peyede ajcepov "bykl bakmndan snrsz" (sahte Plutarkhos,
Strom. 3; apud Diels, s.2 3 ,1.2).
3 Homeros ile Hesiodos'ta arjp "buu" ya da "dum an" demektir.
4 Sapepev Se p a v o n jn x a /t u k v o t t j t i r a o ovoacs, r a a p a o v p e v o v
p e v rvp yveer&at ... "tzler arasndaki farkllklara gre seyreklik ya da
younluk bakmndan farkldr der; seyrekleince ate olur..." (Simplicius,
Plys., 24.26; Theophrastos'tan alnm; apud Diels, s. 22,1.18).

Doa Tasarm

48

reddedip yerine yaratan-dnya srecinin kendisiyle zde olan

ikin bir Tanry koymutur. Ancak, bildiimiz kadaryla, bu
dnya-Tannnm, Anaksimenes iin, biraz kaba bir maddeci
anlamda da olsa, hem akn hem ikin olmas, ondaki yeni bir
zelliktir; nk tanrsal buhar dnyann kendisinden olutuu
tz olmakla kalmaz; Anaksimenes, bize ulaan paralarndan
birinde, onun ayn zamanda, "insan ruhunun insan bedenini
sarmas ve onu birarada tutmas gibi", dnyay saran ve onu
birarada tutan zarf ya da kabuk olduunu syler.1
Anaksimenes, yine Anaksimandros gibi, dnyalarm oklu
una inanyordu; onun gibi (kukusuz aym nedenlerle) o
dnyalarm her birine Tann adm vermi gibi grnyor.
Ancak, grnte, bu dnyalar, Anaksimandros'un dnyalar
gibi uzayda biribirinin dmda deil, zamanda biribirinin dn
dayd, biri yok olurken teki douyordu. Grne baklrsa,
Anaksimenes, belli bir zamanda ancak bir dnya olabilir diye
dnyordu.2
Thales'in karanlk ama dev kiiliiyle ve aym ekilde
byk ve ok daha aka bilinebilir olan Anaksimandros'la
karlatrldnda, Anaksimenes ne ok etkileyici ne de ok
ilgintir. Onun grleri hakknda bildiklerimizin ou
Anaksimandros'un tekrarndan baka bir ey deildir.
Anaksimandros'tan ayrld yerlerde hemen hemen hep daha
1

o o v

ti

, vatv, tj ar/p ovaez , oAov ov

K oopov rrvevpa nepixe "Anaksimenes'e gre, hava olan ruhun

bizi birarada tutmas gibi, bir btn olarak dnya da, hava olan kendi solu
uyla sarlmtr" (Aetius, i.3.4; apud Diels, s. 26,1. 20).
yevTirov Se kcn p d m p zo v t o v evce K oapov n o o v o v o v o o a s p ev pacnv
Eiva Koapov, o v pr\v rov aurov ae, aAAa aAAov yvopevov
z v a a xPova>v n epoSovo, coo A va pevra "Anaksimenes gibi her zaman
bir dnya olduunu, ama bunun hep aym dnya olmadm, nk zaman
zaman, belli bir zaman aralndan sonra, yeni bir dnyann varla geldii
ni syleyenler, bir dnyay varla gelen ve geip giden birey olarak grr
ler" (Simplidus, Phys., 1121.12; apud Diels, s. 24, 1. 20). Nec deos negaoit nec
tacuit; non tamen ab ipsis a'erem factum, sed ipsos ex dere ortos credidit "N e tanr
lar yadsd ne onlara sessizlik iinde gz yumdu, ama havamn onlardan
olutuunu deil, onlarn havadan doduunu syledi" (Augustinus, de
civ. Dei, vi. 2; apud, Diels, s. 24,1.16).

Yunan Evrenbilimi

49

kt olmasyla ayrlr. Bize anlatldna gre, Anaksimenes'in

evrenbiliminde gerekten zgn grnen ve gelitirilmesi gere
ken tek bir gr vardr; ancak onu bile kendi elleriyle gelitir
mi deildir, nk ierdii gelime olanaklar, ancak onlar
adna onia evrenbiliminin ilk ilkelerinden ayrlp yeni bir yola
girmeyi isteyen birisince gerekletirilebilirdi.
Bu gr younlama ve seyreklemeyle ilgili grt.
Anaksimandros u soruyla uramt: "Doal tzlerin eitli
trleri hep ayn ilk maddeden yapldysa niye farkl biimlerde
davranyorlar?" Bu soruyu yle yantlamt: "nk kartlar,
ilk ayrmlamam maddeden onun dnme devinimiyle ayrm
lar ve ayrlr". Ne ki Anaksimandros'un ayrmlamam bir
maddedeki devinimin, kendi iinde, szn ettii kartlan,
yani scak ile souu, slak ile kuruyu dourmasna herhangi
bir neden gsterebileceine inanmak iin hibir gerekemiz
yok.
Anaksimenes, ak ki, ustasnn evrenbilimindeki bu kusu
run bilincindeydi ve onu gidermeye almt. Nasl oluyor da
insan scak ve souk hava fleyebiliyor? diyordu. Bize ulaan
paralanrun en uzununda, bunlarn, aznz aarak ya da bze
rek flemenize bal olduunu sylyordu. Soluk verirken
aznz an, soluunuz scak kacaktr. Dudaklarnz bzerek
fleyin, soluunuz souk kacaktr. ki durum arasnda ne fark
vardr? Yalnzca u: Aznz aarak soluk verdiinizde hava
dk basmla kar, oysa dudaklarnz bzerek flediinizde
hava basnldr.1
ite bu, evrenbilim iin ok byk nemi olan bir deneydir.
lkin, Anaksimandros'un dedii gibi, elimizde bir tz, devini
min etkisiyle kart nitelikler (scak ve souk) tad dn
len hava var. ite bu can aha noktada Anaksimandros haklyd.
1

o 0e v o v k a n e i K o z c o a t e y e o O a z o x a O e p p a z o v a v O p o n o v s k t o v o z o p a o
teati y v x p c p e B e v a t . w v x e x a y a p rj ttv o r ] m e a O e a a x a n v K v < o 9 a o a z o a
X e X e a v , a v s p e v o v 5 e z o v o z o p a z o o e K m m t z o v a a y y v e z a O e p p o v v n o
p a v o p z o o "ve Anaksimenes der ki, bir insann hem scak hem souk fle

diini sylemekte akla aykr hibirey yoktur. nk soluk dudaklardan

basmla ve younlaarak geer, ama acilmi bir azdan ktnda, seyrek
lemeden tr scak kar (Plutarknos, d e p r im , f r i s . , 7, 947 vd., a p u d
Dels, s. 26, II. 9-13).

50

Doa Tasarm

kincileyin, Aristoteles'in devinim ile scak-souk arasndaki

"orta terim" diye adlandraca eyi kullanarak Anaksimandros'un ifadesindeki kusuru giderebiliriz. Orta terim younlama-seyreklemedir. Devinim havay younlatrnca souk
ortaya kar; seyrekletirince de scak.
Anaksimenes'i, Anaksimandros'un belirlenmemi ilk
maddesinden vazgeip ilk maddeyi havayla zdeletirmeye
gtren eyin bu olduunu renmek artc olmayacaktr.
Onun belirlenmemi bir ilk maddeyi, hakknda hibirey kefedilemeyecek, hibirey sylenemeyecek bir hi diye grd
dnlebilir. En azndan, Anaksimandros'un belirlenmemi
ilk maddesi hakknda sylemek istediinin bir ksm hava
hakknda gerekten sylenebilir, sylenmekle de kalmaz, kant
lanabilir.
Anaksimenes burada ilerleme gsteriyordu. Daha nce de
dediim gibi, Anaksimandros'un ilk maddedeki devinimin o
madde iindeki kartlan nasl dourduu konusundaki ifade
sinde bulunan kusuru gidererek, ustasnn tesine gemiti. Ne
ki bu ilerlemeyi gerekletirirken onia fizikilerinin dnyasm
terk ediyor, henz varolmayan, fizik biliminin dnyas trn
den baka bir dnyaya giden yolu gsteriyordu. anda oyna
nan fizik oyununun kurallarn inemiti. "anda oynanan
Rugby futbolunun kurallarm aka hie sayarak topu kapp
komaya balayan, bylece modern Rugby oyununu yaratan"
William Webb Ellis'in ansna Rugby School'un giriine yazlan
yazt gibi bir mezarta yazs edinmiti kendine. Geleneksel
olarak bal olduu onia Okulu asndan Anaksimenes bir
gerileme rneidir. Baka bir adan gerileme rnei deil, iler
leme rneidir; bu ikinci bak asyla, onia okuluna ait deil
dir, onunla Pythagoras okul arasndaki badr.
Bu ifadenin hem negatif hem pozitif olarak belgelerle kant
lanmas gerekir: Negatif olarak Anaksimenes'in artk gerek bir
toniah olmadm; pozitif olarak Pythagoraslm gemisine
oktan binmi olduunu gstermek gerekir.
Gerek bir onial olmad, iki olgudan tr aktr: lkin,

Yunan Evrenbilimi

51

Anaksimandros'un gerek bir evrensel ilk maddenin nitelike

belirlenmemi olmas gerektiini, dolaysyla suyla ne kadar
zdeletirilebilirse havayla da o kadar zdeletirilebilecegini
gsterdii ok sonu verici tantlamaya geri dnmesinden; ikincileyin, ana ilgisinin ilk tzn tekliinden, her biri kendine
zg bir biimde davranan eitli doal tzlerin okluuna
dnm grnmesinden tr. Doru yorumluyorsam,
Anaksimenes "Hereyin kendisinden olutuu tek ey nedir?"
sorusuna ilgisini yitirmiti. Aristoteles'e gre bu soru Thales ile
okulunun ana sorusuydu. Anaksimenes bu soruya ilgisini yitir
dii lde o okulun yesi olmaktan kt. Anaksimandros
soruyu samala gtrmt, Anaksimenes de onu orada
brakt.
Henz olgunlamam bir Pythagoras olduu ise youn
lama ve seyrekleme kavramm vurgulamasndan tr ak
tr. Onun sorusu "Farkl trden eyler neden farkl farkl
davranyor?" sorusuydu. Bu onia fizikilerinin sorusu deildir;
Pythagoras fizikilerin sorusudur. Yant ise uydu: "nk
uzaydaki farkl dzenlenilerin ardnda onlarn kendisinden
yapld ey yatar; o ey ne olursa olsun." Bu, Pythagoras
yantt. Anaksimenes'in ileri srd ise Pythagorasln
yalnzca ilk admyd. Anaksimenes'in szn ettii dzenleni
in tek fark uzayda maddenin daha sk ve daha gevek denklenii arasmdaki farkt. Ptygoraslk bundan ok daha ileri
gidecektir. Ama bu bile tz anlayndan dzenleni anlayna,
madde anlayndan biim anlayna giditir; bundan tr,
hibir felsefe tarihisince hibir zaman o adan betimlenmemi
olsa da,1 Anaksimenes'e onia okulunun yesi dememek, o
okul ile Pythagoras okul arasnda badr demek gerekir.
1

Monsieur A. Rey hemen hemen grr bunu: La Jeunesse de la Science greque,

Paris, 1933, s. 94: "C ar le procs de rarfaction et de condensation n'est plus
une mtamorphose qualitative. 11 est bien une transformation d'ordre quan
titatif destine rendre intelligible la transformation qualitative ellemme... Voil dj le pressentiment" (okur "d u Pythagorisme''i bekler, ama
Monsieur Rey, gerek bir Fransz olarak, onyedinci yzyla atlar) "du
morceau de cire de Descartes".

2. otia doa biliminin snrlar

tornallar dnyay trde bir ilk madde iinde yerel bir farklla
ma olarak tasarlamakta uyuuyorlard. Dnyann yapld
eyin onu kuatan eyle aym olduunu dnyorlard. Thales
bu ilk maddeyi Tanrdan ayrm gibidir, ama izleyicileri,
ayrmlamam ilk maddeyi dnyalardan baka birey olmayan
ayrmlamalar kendi iinde yaratan birey diye tasarlamakla,
ikisini zdeletirmilerdi.
ki almak da doyurucu deildir. Evrenbiliminize birrnek
bir ilk maddeyi varsayarak balar, dnyann bu maddedeki
yerel bir ayrmlama olduunu syleyerek devam ederseniz,
mantka, ayrmlamann niye baka yerde deil de olduu
yerde olduuna bir neden gstermek zorunda kalrsnz. Ama
ilk maddeyi birrnek diye tanmlamakla, kendinizi byle bir
neden gsterme, hatt ne olduunu bilmeseniz de bir neden
olmas gerektiini syleyerek gelecekteki bir kefe ak kap
brakma zorunluluundan kurtarm oldunuz.
Ne ki sorunu, Tanmn dnyay birrnek madde iinde
Kendi setii belli bir yerde yaratmay yelediini syleyerek
zemezsiniz. Thales'in dedii galiba budur: Ama anlamszdr.
Tanrnn Seimi iin bir nedeni yok idiyse, seim deildi o;
hakknda hibir tasarmmz olmayan bireydi; ona seim
demek, onu bilindik bir insan etkinliiyle, gerekte benzer oldu
unu dnmediimiz seme etkinliiyle bir sayarak kendimizi
kandrmaktan baka birey deildir. Seim almaklar arasnda
seimdir, bu almaklar da biribirinden aynlabilir olmaldr,
yoksa almak deildir; dahas biri bir biimde tekinden daha
ekici olmaldr, yoksa seilemez.
Sorun, kendini devinime sokabilen ilk maddenin kendi
kendinin Tanrs olduunu ve kendi iinde aynmlamann
gerekletirilecei yeri setiini syleyerek de zlmez.
Anaksimandros ile Anaksimenes'in syledii galiba budur.
Tanrnn ikin mi akn m olduu ikilemi aymdr. Ondan seen
olarak sz etmek ya Onun bir nedenle setiini sylemektir ki

Yunan Evrenbilimi

53

bu durumda Onun aralarmda seim yapt almaklar zaten

ayrmlam ve ilk maddenin birmeklii terkedilmitir; ya da
semenin bir nedeni yok demektir, bu durumda da semi
deildir.
Sayg dolu bir bilgisizlik itirafyla da ikilemden kalamaz.
Bunlann iine szamadmz gizemler olduunu; Tanrnn ile
rinin kavray atm ya da (bir hileyi baka bir hileye yeler
seniz) bunlann bilge insanlarn zlmez olduunu bildii ve
dosdoru gznn iine bakp devam etmemiz gereken en son
sorunlar, yahut isterseniz, metafizik sorunlar olduunu syle
yerek synlamazsmz ondan, tornallar bu sorunlarn hakkn
vermek iin, byle bir kaa yeltenmediler. Bu eit hileler,
Yunan ruhunun erdemsizlikleri arasmda bulunmayan szde bir
dindarlktan doar. Bunlar hiledir, nk bu gizemleri kurcala
may balatan sizdiniz. Evrenbiliminize Tanrnn adm siz
sokuturdunuz, nk onunla sihirbazlk yapabileceinizi
dnyordunuz. imdi yapamadnz gryorsunuz; bu da
Tanrnn byk olduunu deil, sizin kt bir sihirbaz olduu
nuzu kantlar.
Baka deyile, ikilem eylerin doasndan kmamakta,
lonia doa biliminin kendi sorunlaryla urama tarzmdan
kmaktadr. Buradaki ders, eylerin doasnn anlalmaz oldu
u deil, onia doa biliminin yanl bir ta srm olduudur;
zellikle de bu tan, maddeci bir temel zerine bir evrenbilim
kurabileceini varsayarak srlm bir yan ta olduu.
Yapmak istediiniz buysa, doal eyler dnyasndan onun
olutuu bir ilk evrensel madde ya da tz tasarmna doru,
gerisingeri akl yrtebilirsiniz; ancak bu eit hibir yanstma
nn hibir zaman kaamayaca iki snrlama vardr.
1.
toniallann bekledii gibi, bu tzn ak bir zihinsel
resmini beklememeniz gerekir. Tasarm, farkl doal tz trleri
arasndaki tm farkllklarn kaldrld bir soyutlama sreciyle
kurarsnz; sre tamamlandnda geriye kalan, kesinlikle,
Thales'in dnd gibi su olmayacaktr; kesinlikle, Anaksimenes'in dledii gibi hava olmayacaktr; Anaksimandros

54

Doa Tasarm

onu belirsiz ya da belirlenmemi diye tanmlarken doru yant

bulmutu.
2.
oniallarn bekledii gibi, sreci tersine evirmeyi bekle
memelisiniz. Farkl doal tz trleri arasndaki tm farkllklar
danda brakarak tek bir evrensel ilk maddenin soyut bir tasa
rmna ulamann olanakl olduu kabul edilse bile, bu ilk
maddeden bildiimiz doa dnyasna doru akl yrtemezsi
niz. Birrnek bir ilk maddeden onun oluturduu bir doa
dnyasna mantksal bir gei yoktur.
oniallar bu iki olanakszl gzden kardktan, hereyi
(1) evrensel ilk tz somut bir biimde betimleme ve (2) bizim
bildiimiz doa dnyasnn o ilk tzden nasl olutuunu ak
lama umuduna baladklan iin, Avrupa doa biliminin bu ilk
byk giriimi baarszlkla sonuland. Bilim tarihi, bilimsel
ilerlemenin tarihi olduu lde, sorunlarn giderek aklk
kazanmas demektir ama olgularn giderek birikmesi demek
deildir. Doa bilimciyi doa bilimci yapan doadaki olgulara
ilikin bilgisi deil, doa hakknda sorular sorabilmesidir: lkin,
yalmzca ne olup biteceini grmeyi beklemek yerine sorular
sorabilmesi; ikincileyin, zekice, yani yantlanabilir sorular,
anlamsz sorulardan farkl olarak, z bakmndan yantlanabi
lir sorular, ancak bilim adam kendisinden gizlenen olgulara
ulaabildiyse yantlanabilir olan sorulardan farkl olarak, elin
deki bilgiye gre yamtlanabilir olan sorular sorabilmesidir.
Kukusuz, onia fizikileri bu iki anlamda da yamtlanabilir olan
saysz soru sormu, bunlarn ounu da kukusuz doru yant
lamlardr. Her halde, loniablardan bize ulaan paralarn
tanklk ettii o byk dnsel igcnn deerini verebilen
herhangi birinin kafasnda, bu noktalara ilikin hibir kuku
olamaz. Ne ki, modern laboratuar letlerinden yardm grme
yen plak-gz gzlemlerine gvenmelerinden tr deil,
anlamsz sorular olduu iin hibir laboratuar teknii incelii
nin yantlanmasn salamayaca iki soruyu sormakta srar
ettikleri iin, oniallarn doa biliminin genel plan bozulmu
tu:

Yunan Evrenbilimi

55

(1) Evrensel ilk tzn ak bir zihinsel resmini nasl olutu

rabiliriz?
(2) Bu ilk tzden doa dnyasn nasl tretebiliriz?

3. 'Doa' szcnn anlam

onia fizikilerinin, "Doa nedir?" sorusunu sorduklarnda,
onu hemen "eyler ne(y)den yaplmtr?" sorusuna dntr
dklerini sylemitim. oniahlardan ayrlmadan nce bu konu
da bir yorum eklemeliyim. onia fizikilerinin kafas bu
noktada biraz tuhaf alyormu gibi grnebilir. Modern bir
Avrupalya ayn "Doa nedir?" sorusu sorulsayd, ola ki onu
"Doa dnyasnda ne eit eyler vardr?" sorusuna dnt
rr, doa dnyasnn ya da doa tarihinin betimleyici bir ak
lamasna girierek yantlard.
Bunun nedeni, modern Avrupa dillerinde 'doa' szc
nn ou kez ortak bir anlamda doal eylerin tm ya da
doal eyler btn iin kullanlyor olmasdr. Ancak bu,
szcn modern dillerde yaygn olarak kullanlan tek anlam
deildir, ilk ve asl anlam olduunu kabul ettiimiz bir anlam
daha vardr: Bir btne deil de bir "ilkeye", bu szcn de
asl anlamyla bir pritcipium'a, ap%r'ye ya da kaynaa gnder
mede bulunan anlam. Dibudak aacnn doas esnektir ya da
mee aacnn doas serttir deriz. Bir insandan kavgac ya da
duygusal bir doas var diye sz ederiz. "Kpeklerin havlayp
srarak elenmesine izin verin... nk bu onlarn doasnda
var" deriz. Burada 'doa' szc, onu tayamn davrand
gibi davranmasn salayan bireye gndermede bulunmakta
dr; onun davrannn bu kayna kendi iindeki bireydir:
Dnda olsayd, ondan doan davran "doal" deil, "zorla"
olmu olurdu. Bir adam gl, enejik ve kararl olduu iin
hzl yryorsa, hzl yrme onun iin doaldr deriz. Ama
nndeki koca kpek kayyla kendisini ektii iin hzl yr
yorsa, hzl yrmesinin doasndan gelmediini, zorla ya da

56

Doa Tasarm

zorlamayla olduunu syleriz.

<t>vo<j szc Yunancada bu iki biimde de kullanlr;
ngilizcedeki iki anlam arasndaki iliki Yunancadaki iki anlam
arasnda da vardr. Yunan yaznyla ilgili ilk belgelerimizde,
p v a a her zaman ngilizce 'nature' szcnn ilk anlam
olarak kabul ettiimiz anlam tar. Her zaman bireyin iinde
bulunan ya da sahiden ona ait olan ve o eyin davrannn
kaynan oluturan birey demektir. Bu, szcn ilk Yunan
yazarlanndan beri tad tek anlamdr ve Yunan yazn tarihi
boyunca deimez. Ne ki ender olarak, grece ge bir tarihte,
ikinci anlam olan doal eylerin tm ya da doal eyler bt
n anlamn da tar, yani m a p o a , 'dnya' szcyle aa
yukan eanlaml hale gelir. rnein beinci yzyl sonunun
nl Sicilyals Gorgias1 riep rov prj ovroa, rj rtep <pvaecoo adb
bir kitap yazmtr; eski yazarlann bu kitabn ierii hakknda
bize anlattklarndan da ak ki, kitabn balndaki pvao
szc bir ilke deil, bir btn demektir; eylerin iinde bulu
nan ve onlarn davrandklar gibi davranmalarna neden olan
birey deil, doa dnyas demektir.
Sanrm <pvaa szc onial filozoflarea hibir zaman bu
ikinci anlamda kullanlmam, hep ilk anlamyla kullanlmtr.
Onlar iin "doa", dnya ya da dnyay oluturan eyler anla
mna gelmiyor, her zaman bu eylerin iinde bulunan ve onla
rn davrandklar gibi davranmalanna neden olan birey
anlamna geliyordu. lk onial filozoflardan birine sorulacak
"Doa nedir?" sorusu onun aklna ola ki bir "doa tarihi" derle
mesini, doal nesnelerin ve doal olgularn zet halinde bir
betimlemesini getirebilirdi; byle bir filozof, "doa zerine",
jtep pvaeaKF balkl bir kitap yazm ise de, o bal kullan
1

Gorgias, grne baklrsa, beinci yzyln bandan drdnc yzyl

bana dek yaam tr Kabaca 483-375 (Uebenveg, Gesch. d. Philos., ed. 12,
Berlin, 1926, cilt i, s.120). Testimonia (tanklk) iin, bkz. Diels, no. 76, cilt ii, s.
235-66. Bunlara baklrsa Gorgias (1) hibirey yoktur; (2) bTey olsayd bili
nemezdi; (3) birisi bireyin olduunu bilse bile bilgisini aktaramazd demi.
<pv<na szcyle neyi kastettii bununla ak hale geliyor.

Yunan Evrenbilimi

57

makla okurlarna kitapta betimlemek istedii eyin doal

nesneler ya da doal olgular olduunu anlatmak istemi
olamazd. Yunan yazn tarihinin o dneminde byle bir balk
tayan bir kitap, bir doa tarihi ya da doa dnyasnda nelerin
bulunduunun aklamas olmaz, aklayc bir doa bilimi,
doa dnyasndaki eylerin davrandklar gibi davranmalarnn
ilkesinin bir aklamas olurdu.
Bu, Yunan yaznnn tm ilk belgelerinde, sonrakilerin de
ounda <pvmcr szcnn ne anlama geldii konusunda
tamamen szlkle ilgili bir ifadedir. Szcn Yunancada ta
d teki anlamlar ya ona indirgenebilir ya da ondan tremi
olduu gsterilebilir; o konuda yetke olmak isteyen biri,
Aristoteles'in baka bir yerde enine boyuna tartacam felsefe
terimleri szlndeki1 uzun ve ayrntl szck incelemesine
gnderilebilir (bkz. s. 95, vd.).
Yunancadaki <t>vc<fin ilk ve asl anlam, sylediim gibi,
ngilizcedeki 'nature'n ilk ve asl anlamyla ayndr: Zaten
ngilizce szck gerekte Yunanca szcn Latince evirisin
den baka bir ey deildir, rnein, bir mermi arkasnda barut
patlad iin havada uuyor. Merminin "doas gerei" utu
unu sylememeliyiz, nk patlama mermide deildir; patla
mann mermiye kazandrd hz ona dardan aktarlmtr,
bundan tr de merminin umas merminin iindeki "doal"
davran deil, zor altndaki davrantr. Ancak mermi uarken
bir tahtay delip geerse, bu doal davrantr, nk tahtaya
arptnda durmayp onun iinden geecek kadar ardr, oysa
daha hafif bir mermi aym hzda olsa bile tahtaya arptnda
dururdu; demek ki merminin delip geme gc, arlnn bir
ilevi olmas lsnde, "doasnn" bir ilevidir ve tahtay
delip geme o lde merminin "doal" bir davrandr.
toniallar 'doa' szcn ite byle, tam olarak bizim
kimi zaman hl kullandmz gibi kullanyorlard. Bir szc
n byle kullanlmas kullancy herhangi bir bilimsel ya da
felsef kurama balamaz. 'Doa' szc bireyin davrannn
1 Metafizik, A, 1014b16-1015a19.

58

Doa Tasarm

i kayna demekse, szc kullanan kii bununla onun imle

dii bireyin gerekten varolduu savn stlenmi olmaz.
Adamn biri 'doa' diye bireyin varolmadn syleyebilir,
bununla da, Gorgias'n yapt gibi varolan eyler dnyasnn
olmadn deil, eylerin davrannn kendisinden doduu
bir i kaynak olmadn kastedebilir. Hereyin davranndaki
her ayrntnn hereye gc yeten Tannnn zel bir ad hoc isten
ediminden ileri geldiini syleyebilir. Bu durumda 'doa'
szc hl ilk anlamyla kullanlyor olacak, ama byle bir
eyin varl da yadsnm olacaktr.
'Doa' szcnn kullanm, kullanan, dnyadaki varo
lan farkl eylerin farkl doalar m olduu yoksa hepsinin
doasnn ayn m olduu konusunda herhangi bir kurama
balamaz. "Doa tek midir ok mu?" sorusu, 'doa' szc
nn kullanlmasnn k tutmad bir sorudur. Szc kulla
nan bir kii, bu szck i grd srece, tek "doa" vardr
yahut "Ka tane?" sorusuna alt ya da st snr koymakszm
birok "doa" vardr demekte zgrdr. Elbette, "Doa tek
midir ok mu?" sorusunun "Doa dnyas eylerin bir derlemi
ya da birok byle derlem midir?" anlamna gelmedii anlal
m olacaktr. Bu soru, duyarl bir insann sormakta glk
ekmeyecei bir sorudur "Doada grdmz eitli davran
trleri tek bir ilkeden mi yoksa birok farkl ilkeden mi kaynak
lanr?" demektir.
'Doa' szcnn kullanm, kullanan, bireyin nelii,
ona sahip olan eylerin davranyla ilikili olarak, eylerin
"doas" denen eydir diyen bir kurama ise hi balamaz.
nk "doa", onun ilk anlam dediim anlamda, greli bir
szcktr. Bireyin "doas" onda bulunan ve davrand gibi
davranmasna neden olan eydir. Bu sylendiinde "Onda
bulunan ve davrand gibi davranmasma neden olan ey
nedir?" sorusu hl yantlanmam bir sorudur. "Doasdr"
demek soruyu yantlamaz, nk "Doas onu davrand gibi
davrandran eydir" demek, bir esz dile getirmek, dolaysyla
da bilgi vermemek demektir. Bu birazck, "u hanm kiminle

Yunan Evrenbilimi

59

evli?" sorusunu, "Kocasyla" diyerek yantlamak gibidir.

onial filozoflar bu noktann hakknda da belirli
grleri ileri sryorlard. "Doa" diye bireyin varolduuna
inanyorlard; doann "tek" olduuna, davranla ilikisinde
doa denen eyin kendi bana tz ya da madde olduuna
inanyorlard. Ancak bunlar felsef ya da bilimsel retilerdi;
'doa' szcn kullanmaktan vazgemeksizin o retilerin
herhangi birinden vazgeebilirler ya da onu kullandklar anla
m deitirmeden o retilerin herhangi birini deitirebilirler
di. rnein birisi bireyin davrannn i nedeninin onun
yapld ey deil, paralarnn dzenlenii olduunu syleye
bilirdi: Yani "maddesi" deil, "biimi". Bu durumda yle diye
bilirdi: "eylerin gerek doas madde deil, biimdir". Bu da
'doa' szcne yklenen anlamda bir deime demek olur
du. Deien ise uyguland eydir.
Bu noktann akla kavuturulmas gerekir, nk tm
ilk dnem Yunan felsefesi rencilerinin en deerli klavuzla
rndan biri olarak grd ok sekin bir bilim adam olan John
Burnet'in yaptlarnda karklk iinde braklmtr. Burnet
<j>vai(T szcnn "zgn olarak belli bir eyin yapld zel
madde anlamna geldiini" syler. "rnein, aatan yaplm
eylerin bir (pyacfi, kayalarn baka, etin ve kann baka bir
<t>vcn<fi vardr. Miletoslular hereyin (pvoo'ini soruyorlard"
(Greek Philosophy, Thales to Plato, Londra, 1920, s. 27). Bu, Mrs.
Doe iin 'koca'nn John Doe anlamna geldiini, Mrs. Roe iinse
Richard Roe anlamna geldiini sylemek gibidir. Doru, ama
yanla gtrr. Mrs. Doe ile Mrs. Roe bir erkei koca yapann
ne olduunda uyumaktadrlar; bunun o erkek ile belli bir
kadn arasmdaki zel bir iliki olduunda uyumaktadrlar. lk
anda ikisi de esas olarak bu ilikinin bir rneiyle, yani kendile
rini iine alan rnekle ilgilenmektedir; yle ki Mrs. Doe 'koca'
dediinde John demek istemekte, Mrs. Roe 'koca' dediinde
Richard demek istemektedir. Bunun nedeni 'koca' szcn
farkl anlamlarda kullanmalar deil, farkl erkeklerle evli olma
lardr. Aym ekilde, Burnet, "Miletoslular bu biimde [kat,

60

Doa Tasarm

sv, gaz] grnen eyin tek bir ey olduuna inanyor, bunu da,
ileri srdm gibi, pvaa diye adlandryorlard" (ibid.)
derken syledii ey tamamen dorudur, ama yanla gtr
mektedir ve kendisini de gerekten yanla gtrmtr. Bumet
<pvacr szcnn kendine zg ve "asl" anlamm ortaya
kardn dnmektedir. Bu bir yanlsamadr. Yalnzca o
szcn zel bireye, yani evrensel ilk tze, zel bir nedenle,
yani bunun bir i kayna olan tm byle davranlarn i
kayna olduu ileri srld iin uyguland bir durumu
ortaya karmtr; tpk Mrs. Doe'nun 'koca' szcn zel bir
erkee, yani uzun, ince, temiz yzl birine, zel bir nedenle,
yani kendisiyle evli olduu iin uygulamas gibi.
Bumet'in tartmakta olduu sorun, onun dnd gibi
pvcna szcnn anlamyla ilgili bir sorun deil, szcn
doru ve sradan anlamyla kendisine uygulanabilecei d
nlen bireyin kefiyle ilgili bir sorundur. Bumet'in hakl olarak
syledii gibi, oniallar szc hereyin kendisinden yapld
ey iin kullanyorlard. Byle kullanlmas iin szcn
szl ya da yazl kullanmda yerleik bir anlamnn bulunmas
gerekir; tpk, Mrs. Doe "John benim kocamdir" dediinde,
'koca' szcnn, onun kulland biimiyle, yalnzca John
iin almak bir ad olmakla kalmayp, kendisine ait bir anlam
tamas gerektii gibi. Bumet <t>vcna szcnn eski
Yunancada ne anlama geldiini sormu gibi grnmemektedir;
o yalnzca szcn eitli kiilerce neler iin kullanldn
sormutur.

II

PYTHAGORASILAR
1. Pythagoras
Pythagoras Yunan dnce tarihindeki en nemli kiiliklerden
biridir. Ayn zamanda en karanlkta kalm kiilerden biridir.
Eski yetkelerimiz onun yaamyksnde tek bir tarihli olay
aktarrlar bize, o da, tiran Polykrates'in 532'de balayan yneti
mine kar olduu iin, doum yeri olan Samos'tan aynlp
gney talya'ya gtdr. Bir de Kalabria kysndaki
Kroton'a yerleip orada ok sk yaama kurallar olan, ksmen
dinsel, ksmen felsef ve bilimsel, ksmen de siyasal bir tarikat
kurduu anlatlr. Eski yazarlar kendini bilecek yaa gelmeden
byle bir nedenle Samos'tan ayrlm olamayaca sayltsyla,
Polykrates tiran olduunda Pythagoras'm ocx/nj dedikleri ve
biraz keyf bir biimde 40 yalarna yerletirdikleri dnsel
olgunlua ermi olduunu varsayarlar. Bu da Pythagoras'n
doumunu 572 dolaylaryla tarihleyecektir, ancak bu yalnzca
bir tahmindir. 497 dolaylarnda ld sylenir, ama bu da
aka, 75 yama dek yaam olduu saylsna dayal ikinci
bir tahmindir.
Kroton'daki Pythagoras tarikatinin frtnal bir tarihi
olmu, beinci yzyln ortalarndan sonra da dalmtr.
Geriye kalanlar Pythagoras geleneini canl tutup Yunan
dnyasnn eitli yerlerinde yaymlardr; ama galiba hibiri
bu gelenei yazya dkmemi, Ptyhagoras'n kendisi de hibirey yazmamtr; dolaysyla, Aristoteles Yunan dnce tarihi
ni yazmaya giritiinde, Pythagoras'n grlerini izleyicileri
nin grlerinden ayramadm, ayn ekilde ilk izleyicilerinin
grlerini de Pythagoras'm ok daha ge tarihte yaayan izle
yicilerinin grlerinden ayramadm grmtr. Gnmz
de, birok bilim adamlar kuann sk almasna karm,
"Pythagorashk", kimi eleri geriye doru M.. beinci
yzyla dek, kimileri drdnc yzyla dek izlenebilen, kimile

62

Doa Tasarm

rinin ise M.S. ilk yzyllardan teye izi srlemeyen kararsz ve

biimsiz bir retiler btnnn adndan ancak bir para daha
fazla bireydir.
Ben burada yalnzca bu retiler btnndeki evrenbilimsel eyle ilgileniyorum; Pythagoras'n kendisinin doa sorunu
nu nasl ele alm olabilecei konusunda, tamamen karmsal
olan ve birka kk nokta dnda hibir eski yetkeyle destek
lenmeyen kaba bir taslak izmeye alacam.
Genliini Samos'ta geiren Pythagoras, galiba onia bilim
sel ortamnda yetiti. Thales lmeden domu olmal;
Samos'taki genlii de, ola ki, ksmen Anaksimandros'un yaa
d yllara, tmyle de Anaksimenes'in yaad yllara denk
der. Her durumda, onia okulunun retileri kurucularnn
adn uzun sre yaatmt ve beinci yzylda hl retiliyor
du; yle ki, Pythagoras okulun ilk ustasnn rencisi olma
dysa da, bundan onlara hibirey borlu olmad sonucu
kmaz. Gerekte, Pythagoraslk hakknda bildiklerimizden
yola karsak, onia doa bilimi konusunda derin bilgisi olan
birisince, tm dnsel yaam ksmen olumlu ksmen olumsuz
olarak onunla belirlenmi birisince, kimi noktalarda onia
okulunun retisini kabul edip srdrm, kimi baka nokta
larda ise onu kyasya eletirmi birisince kurulmu olsa gerek.
Pythagoras evren tasarmndan ya da dnya resminden
anlaldna gre, Pythagoras bu bakmdan onia okulunun
gerek bir tilmizi idi. Anaksimenes gibi, dnyay boyutlu
snrsz bir buhar okyanusunda asl duran ve besinini ondan
souran birey olarak resmediyordu. Hem Anaksimenes hem
Anaksimandros gibi, onu merkezinde yer bulunan ve bu buhar
iinde dnen bir ekirdek olarak dnyordu; dnme devini
mi kartlarn domasn ve biribirinden ayrlmasn salyordu.
Yerin kre biiminde olduu ise Pythagoras'n kendisine ait
yeni bir keif gibi grnmektedir.
Pythagoras, evrenbiliminde ya da bu resim zerine kuram
sal yorumunda, nemli sonular olan yeni bir yola girmiti.
Onunla ncelleri arasmda bu noktadaki ayrlk ylesine belir

Yunan Evrenbilimi

63

gindir ki, dncesinin nasl yrm olduunu bir lde

kesinlikle tahmin edebiliriz.
Pythagoras oniallann ilk madde anlaylarnda bir ikile
min atallaryla kar karya kaldklarn grm olsa gerek. lk
maddeye, rnein su mu buhar m yoksa baka bir ey mi oldu
una karar vererek, belli bir aklama getirmeye alsalar, yan
t olmayan bir soru sormu oluyorlard: Hangi alman doru
olduunu bilemediimizden tr deil, tm almaklarn bir
btn olarak kurama zararl olmasndan tr, ilk madde
gerekten hereyin kendisinden yapld ey ise, kendisi artk
baka bireyden daha fazla kendisinden oluabilen eylerden
birine benzer olamaz: Buhar ya da ate yahut topraktan daha
fazla suya benzer olamaz. Gerekte (Anaksimandros'un daha
nce grm olduu gibi) z yapdan tmyle yoksun olmas
gerekir; onun hakknda negatif terimlere kart olarak pozitif
terimlerle birey sylemeye alldnda da ok ok yer kapla
d sylenebiliyordu.
Ne ki, oniallar ilk maddenin z yaps olmadm syleye
rek bu ikinci alma kabul etseler, ikilemin teki atalma tak
lyorlard. Bu almakta, Pythagoras'm dorudan hocas olan
Anaksimenes'in yapt gibi, ilk maddenin seyrekleip younla
arak ate, buhar, su ya da toprak haline geldiini savunmak
gerekecekti. Ancak bu. seyrekleme ile younlama maddenin
kendisi ile kaplad yer arasnda bir ayrm ngryordu;
nk eitli miktarlardaki maddenin ayn uzayda yer alabildi
ini, ayn madde miktarnn da daha fazla ya da daha az yer
kaplayabileceini ngryordu. Ancak madde tmyle belir
lenmemi ya da zgl yapdan yoksun ise, kaplad yerden
nasl ayrlabilir? nk onun bir kbik kademi [28,317 cm3,
.n.] zel olarak hibireyin kbik kademi deildir ve bunu bo
uzayn bir kbik kademinden ayrmann hibir yolu yoktur. Bu
izgi boyunca ilerlerken onia evrenbiliminin bir reductio ad
absurdum'uyla balant kurulur: Madde anlay boluk anlay
ndan ayrlamaz ve kuramn tm yaps yerle bir olur.
Ancak Pythagoras sorunu burada brakmaktan honut

64

Doa Tadarm

deildi. lonial ncelleri geometride hatr saylr ilerleme

gstermilerdi ve kendisi de ay m bilimde ok yetenekliydi.
Evrenbilim sorunlar ile geometrinin baarlar arasnda o gne
dek gzden kam olan olanakl bir ba bulunduunu grm
t. Farkl geometrik ekillerin, hepsi yalnzca uzaysal biimler
olduklar iin hibir madd zellik tamasalar, ancak biimsel
zellikler tasalar da, niteliksel farkllklan vardr. Pythagoras
bu yeni temele dayanarak, doadaki niteliksel farkllklarn
geometrik yapdaki farkllklardan ileri geldiini dnd. En
azndan Pythagoras okulun gr buydu ve onu Pythagoras'm kendisine atfetmekle pek de yanl yapm olmayz. Yeni
kuramn syledii, bundan byle ilk madde neye benziyor diye
sorma skntsna girmemize gerek olmaddr; bu nemli
deildir; ona uzayn kendisinin yapsmdan farkl bir yap ykle
memiz gerekmez: Ona yklememiz gereken tek ey geometrik
olarak biimlenme gcdr. eylerin, tek tek ve hep birden
olduklar ey olmalarm salayan doas, geometrik yap ya da
biimdir.
Bu, onia kuramnda byk bir ilerlemeydi. oniallar farkl
trden eyler arasndaki farkllklar aklayamamlard. Bu
farkllklarn temeli maddede olamazd, nk madde trdeti,
aynmlamamt; farkllklarn keyf bir biimde dandan daya
tlm, doa d saylmas yle dursun, maddenin younla
mas ile seyreklemesi olanaksz ise -k i doru grnyor- bu
dardan dayatma bile olanakszdr. Thales'e gre, etkin bir
mknats ile etkin bir solucann ikisi de sudur ve sudan baka
birey deildir. Peki niye birisi mknats gibi, teki solucan gibi
davramyor? loniallannki trnden bir kuram hibir yamt vere
mez: Gerekte mknats-doas ya da solucan-doas diye bireyin varolduunu yadsmas, yani mknats mknats, solucan
solucan yapan davrann onun doasmda olduunu yadsmas
gerekir. Ancak, diyelim ki, geometrik yaplarndan tr
mknats mknatst, solucan da solucan; yine diyelim ki eylerin
doas yalnzca bu geometrik yap anlamna gelir: O zaman her
davran tipi o tr ey iin doal olacaktr. Bylece Pythagoras,

Yunan Evrenbilimi

65

tornallarn yarutlanamaz diye grd soruyu yantlamay

ilkece olanakl hale getirdi; uygulamada da bu trden sorulara
gerekten geerli ve iyi temellendirilmi yantlar verdi.
Pythagoras'n bu baary gsterdii alan akustik alanyd.
Bir musiki notas ile baka bir musiki notas arasndaki nitelik
sel farkllklarn bu sesleri karan tellerin yapld malzemeye
deil, yalnzca onlarn titreme oranlarna bal olduunu, yani
belli bir telin, ard ardna, dzenli bir ritim iinde, belirli bir
geometrik biimler dizisi ortaya koyduunu gsterdi. Bu ritmin
temposunu deitirirseniz, notay deitirmi olursunuz; iki
farkl telde ayn ritmi yaratrsanz, ikisinden de ayn notay
karm olursunuz. Dahas, Pythagoras musiki aralklarndaki
"uyundun1 nitelii ile o aralklara karlk gelen oranlarn
matematiksel yalnl arasnda nemli bir iliki bulunduunu
gsterdi. 1:2, 2:3, 3:4 oranlar "uyumlu" aralklar verir; ayn
dizideki daha ileri oranlar, her birinin kendine ait biricik bir
nitelii olsa da, giderek "uyumsuz" hale gelir. Bylece
Pythagoras matematiksel terimlerle bir musiki kuram ortaya
koymay olanakl sayyordu: Perde farkllklarn aklayan salt
bir akustik kuram deil, uyum ile uyumsuzluk arasmdaki fark
aklayan estetik bir kuram. Musiki seslerinin "doas", akustik
doalar ile estetik doalan gibi, bireyin "doasnn" -onda
bulunan ve onu davrand gibi davrandran eyin- yapld
ey deil, yaps olduu, o yapnn da matematiksel terimlerle
betimlenebilecei sayltsmn sonulanna dayanarak aklan
yordu.
Pythagorasln kendi yaam sresi iindeki byk zaferi
burada, musiki kuram alanndadr; ne ki batan beri bunun
yalnzca gelecek baka zaferlerin bir habercisi olduu kabul
edilmiti. Bir musiki leti uyumlu bir geometrik ekiller btn
olarak grlebildiyse, bir mknats ya da bir solucan niye yle
1

Yunan musikisinde "uyumlu" ve "uyumsuz" szckleri notalarn armoni

iindeki birleimlerine deil, melodide art arda gelilerine gndermede
bulunur; bununla birlikte, armoni icat edildiinde ayru kurallarn orada da
geerli olduu grlmtr.

66

Doga Tasarm

grlmesin? Bilim tarihi de Pythagoras'm ilkece hakl olduunu

gsterir. Kimya suyun niteliksel zelliklerini H ,0 formlyle
dile getirdiinde, bu, Pythagoras ilkenin daha ileri bir uygula
masdr; matematiksel k, nm kuramlaryla, atomun yaps
na ilikin kuramlaryla tm modern fizik ayn dnce
izgisinin bir devam, Pythagoras bak asnn bir dorulandr. Modem bir bilim adam n paracklardan m dalgalar
dan m olutuunu bilmediini, onu bazan bir trl bazan teki
trl dndn, ama hzm, krlmasn... byk lde
bildiini, btn bunlann bilgisinin denklemlerle dile getirilebil
diim sylediinde, Pythagoras'm tilmizlerine sylemi oldu
unu imgeleyebileceimiz eyi yanstmaktadr: Dnyann
neyden yapldnn nemli olmadm, aratrmamz gereken
eyin, ilk maddenin, o ilk madde ne olursa olsun, girdii rntler, urad rnt deimeleri olduunu.
Doa bilimindeki Pythagoras devrimin grkemli baars
n anlamak, o devrimin ne ierdii anmsanrsa, g deildir.
Bu devrim, eylerin davramm yapld maddeye ya da tze
bavurarak aklama abasndan vazgemeyi, bunun yerine, bu
davramlan eylerin biimlerine, yani matematiksel aklamas
yaplabilecek birey olarak grlen yaplarna bavurarak ak
lama abasn koymay ieriyordu. Bu tutum deiikliinin
bylesine baarl olmasnn nedeni, eylerin davramm akla
mak iin hem farkl eylerin davramlan arasndaki benzerlikle
re hem de aralarndaki farkllklara hakkn vermenin zorunlu
olmasyd. eylerin davrann madde terimleriyle aklama
abas bu iki gerei yerine getiremezdi. Tek bir sonul ilk
maddede birdenbire durursamz, iinizi yarm brakm olursu
nuz. inizi bir sonuca gtrr, tek bir sonul ilk maddeye ular
sanz, btn farkllklar ortadan kaldrm olursunuz. Madde
bir ilke olarak grldnde ya fazla birrnektir ya da yeterin
ce birmek deildir. Ama matematiksel biim eitlilii bak
mndan sonsuzcasma sonsuz olan matematiksel biimlerin
sradzeni iinde farkllaan bir ilkedir: gen, drtgen,
begen...; piramit, kp, onikiyzl...; 1:2, 2:3, 3:4... oranlan; ad

Yunan Evrenbilimi

67

infiritum bu byle devam eder. Biim dizilerinin bu dizileri

kendi ayrmlamasnn temelini kendinde tadndan, eylerin
saysz trleri arasndaki farkllklara olanakl bir aklama
salar.
Pythagoraslm baansnn sz edilen konu bakmndan
daha ilgin, felsefe bakmndan da daha derin olan ikinci bir
nedeni vard. oniallar ayn anda hem fizikle hem matematikle
uramaktayd. Kendi kafalarnda ikisi etkin bir ilikiye girmi
grnmyor. Fizikleri kmt, nk bilinemez ve kavranamaz olan bir ilkeye, yani soyut maddeye bavurmutu.
Pythagoraslar ya da Pythagoras'n kendisi (nk bylesine
yaln bireyi yapan kim olursa olsun birinci dereceden bir
dhiydi), tornallarn almalarnn bir blmnde bir kilit
yaptklarn, geri kalannda da o kilide bir anahtar uydurdukla
rn gsterdi. Fiziin sorununun zm iin gereken ey, ona
matematik asndan yaklalmasyd. Fiziin gereksinimini
duyduu, o zamana dek bouna kavranamaz bireyle, yani
maddeyle zdeletirilmi olan ilke, imdi son derece kavrana
bilir bireyle, yani matematiksel hakikatle zdeletiriliyordu.
nsanlar matematiksel olarak nasl dnleceini bir kez
rendi mi (Yunanllar da onu oniallardan renmiti), mate
matiin insan zihninin tmyle yuvasnda olduu bir alan
salad besbelliydi: Ak ve kesin bilginin, herhangi bir baka
snda olduundan daha ulalabilir olduu; onia gkbilimsel
ndeyilerinde ya da evrenbilimsel kurgulamalarnda olduun
dan ok daha ulalabilir olduu alan. Allmn tesinde ak
ve kesin olan bu bilgi tr Pythagoraslarca (belki de
Pythagorasa dememiz gerek), eylerin znn bilgisi olarak,
harita zerinde ok yeni ama hemen ikna eden bir konuma
yerletirildi; bu bilgi eylerin girebilecei biimlerin bilgisi
deildi yalnz, onlara kendine zg zelliklerini ve biribirinden
farklann veren eyin bilgisiydi. Bu arada bu bilgi matematiksel
almalara da ok gl bir drt kazandrd; ne ki eylerin
znn, onlar ne iseler o yapamn son derece kavranr olduu
nun bir bildirimi olarak, felsef nemi daha da bykt.

68

Doa Tasarm

Bundan tr, Sokrates etik kavramlarn matematiksel

kavramlardan bile daha kavranr olduunu sylediinde ve
kendisi ya da rencisi Platon eylerin en son doasm iyi
kavramyla zdeletirdiinde, yeni dnce hareketi, bir l
de dikkati matematikten saptrdysa da, felsefe asmdan bir
deiiklik deildi; Aristoteles'in, Yunan dncesinin tarihine
geri dnp bakarken, Platon'u bir Pythagoras olarak betimle
yebilmesinin nedeni de budur. nk biim aslnda bir biim
ler sradzeni iinde aynmlaan bireyse, matematiksel
biimlerin, eitlilikleri bakmndan sonsuz olsalar da, bu sradzen btnn yok ettiini varsaymak gerekmez: Matematik
sel olmayan biim olamaz.

2. Platon: Biimler Kuram

(i) Biimlerin gereklii ve dnliirl. Sonsuz bir biimler sradzeni iinde aynmlaan biim, Pythagoraslkta ve ola ki
onun kurucusunca, eylerin doasn oluturan olarak tasarlan
yordu. eyleri davrandklan gibi davrandran, onlar ne iseler o
yapan, kendilerinde bulunan biimdi. Madde ya da biime gire
bilen ey deil, biim ya da yap artk z olarak tanmlanyordu.
inde varolduu eylerin davram bakmndan biim, z ya da
doadr. Onu inceleyen insan zihni bakmndan biim, doa
dnyasm oluturacak olan eyler gibi grlebilir deildir: O
dnlr. Bir biimler okluu olarak, dnlr bir dnya,
mundus intelligibilis, vor\xoo to n o a denebilen eyi oluturur.
Bu dnlr dnya tam olarak ve her anlamda gerektir.
Pythagoras'm ya da Platon'un dncesine, daireselliin ya da
iyiliin zihnimizin salt bir tasarm, insan zeksnn bir yarats,
bir vorj^a ya da ens rationis olduu grnden daha uzak bir
ey olamaz. Onlar, doa dnyasm oluturan yeryz, yldzlar
ve baka eyler gibi, kendisini inceleyen insan dncesinden
tamamen bamszdr.
* Platon sz konusu oldukta, 'biim'den 'idea' anlalmaldr [.n.].

Yunan Evrenbilimi

69

'Gerek' szc 'imgesel'in ya da 'sanal'n kart anlam

na geliyorsa, bu "idealar" (Platon onlan byle adlandrmt)
cisimsel ya da madd eylerle aym ekilde "gerek" saylyor
demekti. 'Gerek', Yunanca aArro'in evirisi olarak anlalyorsa, bu "idealar" ok daha gerektir. nk Yunancada
aXrj&T](J tam olarak rtl olmayan, gizli olmayan, aldatc
olmayan anlamna gelir. Bir insana <xkT\9r]o demek, onun iten,
drst, ak yrekli olduu, ikiyzl olmad anlamna gelir.
Bir eye aXi]Qecj demek, onun olmad ey olduunu dnd
rerek insanlar hayal krklna uratmamas demektir. Biz de
"gerek ipekli" ya da "gerek bir antika" dediimizde 'gerek'i
ayn anlamda kullanrz.
imdi, genler ile daireler, iinde hibir aldatmann olma
d eylerdir. Matematiksel bir daire Yunancadaki anlamyla
kesinlikle "gerek"tir; yani gerekten daireseldir. Oysa bir tepsi
ya da bir fincan tamamen "gerek" bir daire saylmaz; nk
mleki onu tam dairesel yapamaz. mlekinin yapt gz
yanltr, yle olmad halde onu sahici bir daire diye dnd
rr.
Grlr eylerin gerek olmad ya da en azndan d
nlr eylerden,"biimler"den yahut "idealar"dan ok daha az
gerek olduu yollu Platoncu reti, 'gerek' szcnn bu
iki anlamn biribirinden ayrma skntsna girmek istemedikle
ri srece, modern okurlar iin anlalmas gtr, insanlar onun
"Bu ipekli gerek, u ise deil" derken kullandmz 'gerek'
szcyle aym anlama geldiini grebilseler, anlamak kolaylard.
Platon'a gre doa dnyasn oluturan eylerin "gerek
olmamaklnn" bir kant, bunlarn deimeye konu olmas
dr: Yalnz d glerin onlar zerinde eylemesiyle deimezler,
kendi kendilerine de deiirler, dolaysyla doalar gerei gei
ci grnrler: yyvo^eva, der Platon, ovroc deil. Bu onlarn
gerek olmadm gsterir, nk onlarn kendi grnr zel
likleri zerindeki nfuzunun salam olmadn gsterir, rne
in, gne lmekte olan bir gnetir; bu ise gnein kendisini

70

Doa Tasarm

gne yapan zelliklerine giderek baskn gelen ve onlan defe

den deil-gne, hatt anti-gne zelliklerini kendi iinde ta
dm gsterir. Tmyle sahici bir gne deildir; onda u anda
gne zelliklerinin egemen olmas, tmyle ara aamalardan
oluan bir varolutaki ara bir aamadr yalnzca. Platon gnee
gerek deil diyorsa, "Gne vardr dediimizde" aslnda yle
bireyin olmadn kastetmiyor; onun kastettii, gerekten
varolan eyin, ona gne derken tadn dndmz nite
likleri kararllkla ve ak ak tamaddr: Bu zellikleri
imdilik tamaktadr; onlar onun elden karlamaz mlk
deildir; biz yle olduunu sanyoruz, ama yanlyoruz.
Bu durumu matematiksel bir gen ya da matematiksel bir
dairedeki durumla karlatrn. gen, iinde hibir gizli gen
olmamaklk esi tamaz; dairede de hibir gizli daire olma
maklk esi. Bir demir paras gibi grlr bir cisim scaksa,
ancak belli bir lde scaktr. Daha scak olmadn sylemek,
iinde hl bir soukluk esi bulunduunu sylemenin bir
biimidir. Gnete bile scak ile souk kartlan birarada varo
lur; bunlardan biri gizliyse, olmad anlamna gelmez bu. Ne
ki gen ya da daire kendininkine kart olan hibir gizli nitelik
iermez. Tamamen ya da yalnzca neyse odur. Btn "idealar"
ya da "biimler" yahut "kavramlar" iin bu byledir; bunlarn
hepsi neyseler odurlar; oysa grlr ya da cisimsel eylerde
hakikat, bunlann, "olduklar ey" -bu eylere onlarn grn
teki zellikleri demitim- ile "olmadklan ey"in, grnteki
zelliklerinin kartlarnn bir karm olduudur.
(ii)
lkin ikin olarak, sonra akn olarak tasarlanan biimler.
Platon'un yaptlannda "grlenler" ile "dnlenler" arasn
da kurulan ba biz byle anlyoruz; en azndan ksmen byle.
O baa ilikin Yunan dncesinde iki aama var gibi grn
yor. lkinde dnlr biim ya da "idea", bir btn olarak
bakldnda, belli bir biimde dzenlenmi maddeden oluan
bir eyin yalnzca biimsel esi ya da yaps imi gibidir.
Madde oluum geiren ya da dzenlemeye konu olan eydi:
Biim maddenin dzenlenme tarzyd. Doal eylerin tm

Yunan Evrenbilimi

71

olan dnya, tm dokusu bakmndan madde ile biimden

oluan bir btnd. Dnyann hibir yerinde biimlenmemi
madde yoktu, dnyann hibir yerinde maddede cisimlememi bir biim yoktu. oniahlann inand gibi, dnya dnda
snrsz miktarda biimlenmemi madde olabilirdi; ama
bundan, cisimlememi biim de olduu sonucu kmyordu.
Biim dnyada tmyle ikindi. Biim, dnlen, iinde ikin
olduu dnyay dnlr klan ey olarak vard yalnzca.
Bununla birlikte, bu grn yan sra, Yunan felsefe yaz
nnda biimin akn olduunu ileri sren bir baka gre rast
larz. Biim artk varl grlr doa dnyasnda olan ey diye
deil, ayr bir dnyada "kendi bana" (a v r o kcc a v m ) olan,
madd eylerin grlen dnyasnda deil, salt biimlerin d
nlr dnyasnda olan ey diye tasarlanmaktadr.
Bu akn biim grn. Symposium ile Phaidon'da, Platon
salam ve gelitirilmi bir biimde dile getirmitir. Platon'un
diyaloglarn yaklak tarihlerini belirlemek zere istatistiksel
olarak zmlemi olan bilim adamlar bu iki diyalogu biribirinin yakmna yerletirmiler, onlan Platon'un yazlarn ayrdk
lar drt "bek"ten kincisine sokmulardr. Platon'un
slbuyla ilgili daha ayrntl zmlemelerde1 hangi gr
kabul edilirse edilsin, modem bilginler hem Symposiumun hem
Phaidonun 385'te ya da hemen sonra, Platon'un Akademiyi
1

Lutoslawski, The Origin and Grmoth o f Plato's Logic (Londra, 1897).

Lutoslawski'nin drt "bee" verdii adlar unlardr (s.162-83):
(I) Sokratik bek (Savunma, Euthyphron, Kriton, Kharmides, Lakhes, Protagoras,
Menon, Euthydemos, Gorgias): (II) lk Platon bei (Kraiylos, Symposium,
Phaidon, Devlet i); (III) Orta Platon bei (Devlet ii-x, Phaidros, Theaitetos,
Parmenides); (IV) Son bek (Sofist, Politika, Philebos, Timaios, Kritias, Yasalar).
Lutoslawski'nin almas Lewis Campbell'in 1867'de balatt aratrmala
rn devam ve geniletilmiidir. Bugn Campbell'in yntemlerinin ilkece
salkl olduu, bu yntemlerin kullanlmasyla Platon'un diyaloglarnn
zamandizininin ana izgileriyle kesin olarak belirlenmi olduu genellikle
kabul edilir. Nitekim A.E. Taylor (Plato, 1926, s.19), Lutoslawski'yi, her
diyalou tekilere gre tarihlemeye alarak, "salam bir ilkeyi samala
vardrm olmakla" sular, ama "en banda Devlet'in yer ald ilk diyalog
dizisiyle daha ge tarihli bir dizi arasndaki ana ayrm" kabul eder ve
kendi kitabna alr. L. Robin de (Platon, Paris, 1935, s.37) aslnda hem
Campbell'in ynteminin salkl olduunu hem de Lutoslawski'nin onun

72

Doa Tasarm

daha yeni kurduu ve 40-45 yalarnda olduu srada yazld

konusunda uyuurlar.
(iii)
Biimlerin akml Platoncu bir anlay myd? Ola ki ilk
anlay, yani matematiksel biimlerle ve doa dnyasyla ilgili
ilk Pythagoras anlay ile etik biimlerle ve insan yaam
dnyasyla ilgili Sokratesi anlay ikin biim anlayyd.
Genel gerekelere dayanarak olas grnmektedir bu; nk,
insanlarn, biim ve onun maddeyle ilikisi zerine ilk kez
dndklerinde, onu maddeyle karlkl ilikisi olan bir ey
olarak ve yalnz madd bir e tayan eylerde varolan birey
olarak dnmekle ie balamalar doal grnecektir.
Balangtaki bu anlay ilk terk eden ve akn biim anlayn
ilk ortaya koyan, Platon olabilir.
Bu fikri desteklemek iin kullanlm olabilecek kanta
bakmadan nce, fikrin kendisini biraz daha kesin olarak tanm
lamaya alacam.
lkin, ikinlik ile aknhm biribirini dlayan anlaylar
olmadnn anlalmas gerekir Thales'in. akm byc-tanns
ile Anaksimandros'un ikin dnya-tanrs arasndaki kartlk
balamnda gstermi olduum gibi (bkz. s. 45, dipnot 1),
dnce tarihinde bir salt akmlk tanrbilimi bulmak, salt ikin
lik tannbilimi bulmak kadar zordur. u ya da bu rnekte u ya
da bu e bastrlm yahut karanlkta braklm olabilse bile,
btn tanrbilimler gerekte ilerinde hem akn hem ikin
eler tar. Tanrbilim iin doru olan, biim gibi metafizik bir
anlay iin de dorudur. Bundan tr, ele aldmz fikir bir
salt ikinlik anlaynn yerine salt aknlk anlayn koyma
fikri deil, ikinliin vurguland bir anlayn aknln
vurguland bir anlaya izin verdii fikridir: Grece vurgulan
mam e hibir zaman yadsnm deildir ya da en azmdan
yetersiz ve kafasz kiiler dnda hibir zaman yadsnmambr.
kincileyin, 'keif', 'ilk' ya da 'yenilik' gibi szcklerin,
ekiciliine kaplarak dorulanamayacak bir ayrntya girdiini kabul eder.
385 tarihi Symposium'da bulunan ve o yl olmu bir olaya dayanarak belir
lenmitir.

Yunan Evrenbilimi

73

felsefe tarihi balamnda kullanldnda, biraz daha zel bir

anlam tadn anlamak gerekir. Genellikle, diyelim krk
yanda "bir keifte bulunduu" sylenen bir kii, kendisine
sorarsanz, size, kefettii sylenen eyi uzun sredir, belki de
mr boyunca bildiini, krk yanda yaptnn ise onu kefet
mek deil, onunla baka eyler arasndaki balar ilk kez
grmek ya da ncekinden daha aka ve enine boyuna grmek
olduunu, yahut o balar, yeni bir k altnda, o zamana dek
skc ve kafa kartrc balar diye grlm yararl ve aydnla
tc balar olarak grmek olduunu syleyecektir. Yine genel
likle, "felsef bir keifte bulunduu" sylenen kii, kendisine
sorarsanz, size, fikri baka birisinin yazd ya da syledii
bireyden aldn syleyecektir. Fikrin asl sahibinin yazd ya
da syledii eyi anlayp anlamad kukuludur; ama anladysa, keif, o keiften tr onur kazanan kiiye deil, ona aittir.
Anlamadysa bile keifte belli bir pay hak eder. Genellikle
diyorum, nk bir kiinin bu eyleri daha nce bilmi olma
onurunu baka birine ya da kendi gemiine vermeye ne lde
hazr olduu, onun baka kiilere olan borcunu yahut kendi
imdisinin kendi gemiine olan borcunu kabul etmekteki yce
gnlllne, drstlne, istekliliine ya da bu niteliklerin
kartlarna baldr. Tarihsel olarak, kabul edilsin ya da edil
mesin, her zaman byle borlar vardr. Bir kii ruhsal adan
onlar kabul edemeyebilir ama dnsel balamdan nemli
keiflerde bulunabilir. Ne ki bu istisnadr. nemli keifler,
genellikle, bu sorunlar karsndaki ruhsal durumu salkl olan
kiilerce gerekletirilir. Grece ikin bir biim anlayndan
grece akn biim anlayna giden ilk felsef adm atan kii
Platon diyaloglann yazan kiiyle ayn kii idiyse, olaanst
alakgnll, olaanst yapda bir insand demektir; kendi
keifleri zerinde hak iddia edecek dnyadaki son insan; kendi
tiyatro sahnesinde ylesine canl bir biimde, ylesine duygu
dalkla karmza getirdii ncellerinden bu keifleri yaparken
ald borcu olduundan az deil, ok gsteren bir insan.
Byle nitelendikte, ele aldmz fikir iki paraldr. lkinde

74

Doa Tasarm

ilk Pythagoraslar matematiksel biimleri tamamen deilse de

esas olarak ikin diye tasarlam, Platon da onlar tamamen
deilse de esas olarak akn diye tasarlad bir anlay kesinlikle icat etmedii, icat ettiini de dnmedii bir anla
y- oluturup gelitirmitir; kincisinde ise Sokrates'in insana
felsefesi etik biimleri tamamen deilse de esas olarak ikin
diye tasarlam, Platon ise, yine ayn ekilde ve ayn niteleme
lerle, onlar esas olarak akn diye tasarlad bir anlay olutu
rup gelitirmitir.
(iv)
Pay alma ve taklit. lk noktayla ilgili olarak, Aris
toteles'in Metafizik!inde (987bll-1 3 ) ilgin bir tanklk vardr: o
pev yap n vd oyopeo pprjoe x a o v t a (paav evca t c v apOpcov,
nazcov e peOee, x ov v op a p e r a p a lc a v (Pythagoraslar
eylerin saylar taklit ettiini syler; Platon ise onlarn saylar
dan pay aldm: Yalnzca bir fiil deiiklii). Bu, Platon felsefe
siyle ilgili olan ve onu genel erevesi bakmndan tamamen
Pythagorasclk diye, kimi zel bakmlardan ise ondan farkl
diye betimleyen bir parada bulunmaktadr. Genel benzerlik
sk iliki anlamna gelmez, nk Aristoteles'in kendisi, ayn
parann banda, Platon'un felsef grlerini Herakleitosu
Kratylos'la ilk yalanlamasndan, daha sonra da Sokrates'le
dostluundan edindiini sylemektedir (Met. 987a32 vd.). Para
ilgintir, nk "taklit" akml, "pay alma" ise-ikinlii ierir.
Sir David Ross'un bu tmce zerine yazd notta (Aristotle's
Metaphysics, Oxford, 1924, cilt i, s.162) "Aristoteles'in p p rjcrco'ten pedeo'e giden deiiklii yalnzca bir fiil deiiklii
olarak betimlemesi artcdr" demesinin nedeni budur.
Platon'un terim deiiklii Pythagoraslarm biime ilikin bir
ikinlik kuram ortaya koyduklarn, ama aknlk kuram ieren
bir szlke kullandklarn belirtmeyi amalam olsayd daha
az artc olurdu. O durumda bir akmlk kuram ortaya
koymak isteyen bir post-Pythagoras aknlk dili ile ikinlik
dili arasnda ncellerinden daha ak bir ayrm yapmay gerekli
grr, ikinlik demek isteyip aknlk dedikleri iin
Pythagoraslar ok hakl olarak eletirebilirdi.

Yunan Evrenbilimi

75

Platon'un kendi aknlk kuramm ortaya koymaya giriti

inde, nceden varolan ve farkl bir amala kullanlan elverili
bir terminoloji bulunduuna ilikin bamsz bir kant vardr.
Phaidon'da a v z o o ea z gibi aknlk ifadeleri, pek iyi bilindii
gibi, aklanmadan, zaten tandklarm gibi, serbeste kullan
lr; bunun, Sokrates'in 399'daki dinleyici evresi iin ya da
Platon'un 385'teki okur evresi iin tandk olduklar anlamna
gelip gelmedii ise ayr bir sorudur. Bu terminolojinin aknlk
diliyle tankl gerektirdii besbellidir ama, "Sokrates"in onu
kullanarak dile getirdii aknlk kuramyla tankl gerektir
medii daha da aktr. 399'daki olsun, 385'teki olsun, her iki
dinleyici bei de ok eksik dnlm bir aknlk kuramnn
anlatm iin kullanlan aknlk dilini iitmeye alklard ya da
onun bir ikinlik kuramnn anlatm iin kullanldm iitmilerdi. Ne ki bu iki almak gerekte biribirinden ayr deildir.
nk n n m a i ya da jiEde^di, a v z o o eoztf ya da av z o
Ka9 avzo'yu yahut herhangi baka terimi, kullanmlar yalnzca
aknlk ya da ikinlik ieriyormu gibi, "aknlk dili" yahut
"ikinlik dili" diye betimlemek biraz fazla yalnlatrmadn
Aknlk ile ikinlik biribirini ierir; dolaysyla aknl dile
getiren jjLijJLTjoo ikinlik ierirken, ikinlii dile getiren nsOefyo
aknlk ierir.
Bir eyin bir biimden "pay aldm" ya da onu "paylat
n" sylemek byle bir balamda tam anlamm kestirmenin
kolay olmad hukuksal bir eretileme kullanmaktr.
Eretilemeli olarak kullanlmakta olan hukuksal kavram, ortak
mlkiyet kavramdr; peSe^ev fiilinin, payn - i hali ile payla
lann -in hali olmak zere ift nesnesi vardr. rnein, bir
gln "krmzdan pay aldn" sylemek, glde krmznn
olduunu sylemektir: Ama bu ayn zamanda bu gln pay
olmayan ve onun dnda bulunan baka krmznn da olduu
anlamna gelir. Krmznn teki paylan, kukusuz, baka
gllerdedir. Ne ki bu hukuksal eretilemede betimlemeye al
lan ey, ayn rengin, krmznn birok baka glde bulundu
u, ama nerede bulunursa bulunsun ayn kald bir eyler

76

Doa Tasarm

durumudur; btn gllerin "krmzdan" pay ald nermesi

dile getirildiinde sylenen budur. Hatt "krmz" denen bu tek
blnmez eyin herhangi bir gln varolmasndan bamsz
olduu da sylenmektedir; tpk Great Western Railway'in
blnebilir olduunu, bende de onun bir parasnn bulundu
unu dile getiren "Great Western Railway'de bir hissem var"
nermesinin, Great Western Railway'in tek ve blnemez, tekil
bir i birimi olduu, bu i biriminin herhangi bir "hissedarn"
varolmasndan bamsz olduu, sosyalist bir hkmet btn
hisselere el koyup irketi kamulatrsa bile onun yine Great
Western Railway olaca anlamma gelmesi gibi.
Bir eyin bir biimi "taklit ettiini" sylyorsanz, biimin
eyin iinde deil dnda olduunu sylyorsunuz demektir.
Ama ey ile onun taklit ettii biimin ortak birey tadn da
sylemi oluyorsunuz; nk hibirey herhangi bir baka eyi
o eyle ortak birey tamadan taklit edemez. "Ortak olarak ta
dklar", "paylatklar" bireydir. rnein, krmznn gller
arasnda paylalmadn, onun tekil ve blnmez bir ey,
dnyadaki btn gllerden bamsz, anarrtek olarak bir
krmz olduunu sylyorsanz, belli bir gl ile bu anarnek
krmz arasndaki ilikiyi, gln krmzy "taklit ettiini"
syleyerek betimleyeceksiniz. Ama bir gln krmzy nasl
taklit edebildiini sorduunuzda, bunu yle yantlamanz
gerekecektir: "Kendine ait bir renk, yani krmznn bir taklidi
olabilmesi iin krmzya yeterince benzeyen bir renk tamak
la". Ne kadar benzemesi gerektiini sorduunuzda da bunu
yle yantlamanz gerekir: "Krmznn krmzya benzedii
kadar". Gl yalnzca kendisinde krmz bulunduu iin krm
zy taklit edebilir, tkinlik aknl ierirken, akmhk da ikinlii ierir.
(v)
Parmenides diyalou. kinlik ile aktnlk biribirini ierir.
Akmlk ile ikinliin biribirini iermesi bir hakikat olmakla
kalmaz, Platon'un kefedip aklad bir hakikattir; buna ili
kin aklamas akmhk kuramn kaleme alndan sonraki
onbe-yirmi yl arasnda kaleme alnm, orada keif, yeterince

Yunan Evrenbilimi

77

ak bir biimde, onu yaklak bir yzyl nce dnm olan

byk bir adama gecikmi de olsa hakkm teslim etme olarak
sunulmu ise de.
O byk adam Eleal Parmenides idi ve Platon onunla
Sokrates arasnda M.. 450 dolaylarmda gemi grnen bir
konumay betimleyip onun adyla adlandrd bir diyalogda
kefini yaymlayarak talyal filozofa olan borcunu kabul eder.
Diyalog 369'dan hemen sonra yazlmt.1
Gen Sokrates biime ilikin ikinlik kuramm dile getirip
savunarak ve onunla pay alma-dilinde olumu eyler arasn
daki ilikiyi betimleyerek balar (129). Parmenides de bu pay
alma-dilinin, ciddiye alnrsa, biimi blnebilir diye dnme
ye gtrdn, o durumda da onun birliini ortadan kaldr
m olduunuzu syler; oysa biim tek ve blnemez deilse,
hitir (131). Gen Sokrates, skntya dm birok filozof gibi,
snrl bir ad hoc znel idealizme snr: Belki de der, biimler
yalnzca dncelerdir. Parmenides ustakla onu girdii
kmazdan karr ve Sokrates aknhk kuramm dile getirip
taklit-dilini kullanarak bir kez daha kar koyar. Parmenides
(bu diyalogun ralayc zellii olan ve Platon'un giderek felsef
sorunlara gmlmesinin bir dram yazar olarak kalemini
gten drdn dnenleri yalanlayan kesinlik ve
abuklukla), herhangi birey biime benziyorsa onda biimle
ortak birey olmaldr, bu "ortak birey" de elbette ikin olan
ikinci bir biimdir; bu ikin biimi akn bir biime dntrr
seniz size nc bir biim gerekir ve bu byle devam eder;
bylece ikinliin (pay alma) aknla (taklit) dntrlmesi
sorunum uzu.zmez, diyerek karlk verir (132-3).
Parmenides'in tek yanl ve biribirini dlayan kuramlar
olarak ikinlik kuram ile aknhk kuram karsndaki uslamla
malar ok kesindir. Bunlarn, aknhk ile ikinliin biribirini
ieren karlkllklar olarak grld bir kuram karsnda
hibir arl olmazd. Onlar okuyan insanlar ou kez byle
bir nc kuramn olanakl olmad, herhangi bir biim kura1 Tarihler iin bkz. A.E. Taylor, The Parmenides o f Plato, Oxford, 1934, s.1-4.

78

Doa Tasarm

minin ya tek yanl olarak ikinlik kuram ya da tek yanl olarak

aknlk kuram olmas gerektii, Parmenides ikisinin de yanl
olduunu gsterdii iin "Platon'un Biimler Kuram"nn artk
iflas ettii sansna kaplrlar. Bu bir hatadr. Parmenides'in
gsterdii, biimler kurammn savunulamaz olduu deil,
byle bir kuram ikinlik terimleriyle dile getirmeye altnz
da ayn zamanda aknl dile getirdiiniz, aknlk terimleriyle
dile getirmeye altnzda ayn zamanda ikinlii dile getirdiinizdir.
Elimizdeki kanta baklrsa, doa dnyasndaki biime ili
kin ilk Pythagoras anlayn, yalnzca deilse de, esas olarak
ikinlik terimleriyle atalm bir anlay olduu, aknlk esi
nin, belki de, yalnzca szck seiminde kendini gsterdii,
Platon'un ise bu iki eyi ncellerine gre daha aka biribirinden ayrp ihmal edilmi eyi nemseyerek ie balad, belki
de fazla nemsedii, kantlanm demeyelim de, olas grn
mektedir. Daha sonra Platon iki eyi mantka bribirinden
bamsz saym gibidir.
nsan etkinlii dnyasndaki Sokratesi biim anlay
konusunda da galiba ayn ey olmu. Bir kez daha Aristote
les'ten alnt yaparsak (Met. 1078b30-l), "Sokrates tmelleri ya
da tanmlan ayn varlklar diye grmemiti, ama tekiler onlan
ayrd" o jj.v IxoKpavrjo ta Kado/iov ou jcopora em eove tovo
opapova. o '%(opi(j(xv. Aristoteles "tekiler"le Platon'u
kasteder. Bu, Platon diyaloglarnda ya da en azndan onlarn
Symposium'u, Phaidot'u ve Devlet'i ieren belli bir beinde
"Sokratese" ortaya konan grlerin gerekten Sokrates'in
kendisinin ileri srd grler olduu yollu bir kuram adna
yadsnmtr. O kurama gre, o diyalogda sergilenen aknlk
anlaynn kayna Sokrates olmal, bu tmcede dile getirilen
Sokratesi ikinlik-Platoncu aknlk kartl uydurma olmal
dr. Bununla birlikte, Sir David Ross, M kitabndaki bu paray
A kitabndaki bir yinelemeyle karlatrarak, "tekiler"in
Platon'u kastettiini, Aristoteles'in burada bize etik biimleri
Sokrates'in ikin, Platon'un akn diye grdn anlattn

Yunan Evrenbilimi

79

kesin olarak gstermitir (Aristotle's Metaphysics, cit., ii. 420-1)

(iv)
Kratylosun etkisi. Pythagorashktaki ve Sokrates'in
felsefesindeki biim anlay ilkin bir ikinlik anlay idiyse,
Platon'u kar uca gtren neydi? Aristoteles Platon'un genli
inde Kratylos'tan Herakleitosu grleri renmi olduunu
syler {Met. 987a32). Baka bir yerde de bize {Met. 1010a7),
Herakleitos'un evrensel ak retisinden yola kan birok kii
nin, sonunda, herey srekli deiiyorsa herhangi birey
hakknda hibir yarg doru olamaz diyen kukucu sonuca
vardn anlatr (nep ye t o navrq nctvtoa p e taaXXov o v k
evSexeadai ccXrjQeveiv). Dolaysyla, der Aristoteles, Kratylos
sonunda hi konumamaya karar vermiti: Yalnzca parman
sallyordu (o0ev (oeco Sev Aeyov aXXa xov S c c k t X o v e k i v s i

povov).
Platon'u bu kukuculuktan -elbette ondan gerekten etkilendiyse- kesinlikle Sokrates kurtarmtr. Felsef gerekelerle
konumaktan vazgeen ve gstermekle yetinen bir kii, akll
insan varlnn sradan ilgilerinin, beslendii eyi ldrmekten
baka bir ey yapamayan bir felsefenin asalaka gelimesiyle
bastrld bir kii olmaldr. Sokrates kart trden bir filozof
tu; felsefesi, iinden doduu ilgileri, zellikle oyoye ilgiyi,
Kratylos'un vazgetii eyleri, konumalar olarak Aoyoi'ye,
nermeler olarak oyo'ye, tanmlar olarak oyo'ye, uslamla
malar olarak oyo'ye, nedenler olarak oyo'ye, orantlar, oran
lar ya da biimler olarak oyo'ye ilgiyi aydnlatm ve
desteklemi olan bir filozof. Sokrates'in eitlilik tayan, gl
dnsel yaamyla ilikiye girmi bir insana Kratylos'u anm
satmak bir hayaleti anmsatmak gibi olsa gerek. Gemie doru
baktnda Kratylos ona dnsel bakmdan intihar etmi biri
gibi grnm olsa gerek; nk bastonun tutaman kt
yerinden kavramt, brakacak isten gc de yoktu; Sokrates
ise, tersine, dnsel yaama byk bir itah duyarak yaam,
gcn ondan alm bir kiiydi, nk bastonun sapn doru
kavramt.

80

Doa Tasarm

Kartlk aka Kratylos'un algladmz haliyle doa

dnyasna saplanp kalm olmasndan ileri geliyordu. Grlr
dnya, oniallarn bildii gibi, durmakszn deien bir dnya
dr. Herakleitos, onia geleneine uygun olarak, ayn rmaa iki
kez giremezsiniz demiti. Kratylos ise -yalnzca ondan kalanla
ra dayanarak sylyoruz- Herakleitos bir rmaa yalnz bir kez
girebileceinizi dnmekte hakszd diyordu (Aristoteles, Met.
1010a15). Grld gibi, grlr olana saplanp kalma onu da
William James'i gtrd yere gtrmtr. Dnya "vzlda
yan, iek aan bir dzensizlik" iine kanp gitmitir.
Platon'un Kratylos'tan ald eitim srasnda rendii ey,
ok ak ki, grlr olana saplanp kaldnzda banza gelen
konusundaki salam deneysel bilgidir. "ok ak" diyorum,
nk Platon'un yazlan bu konuda hibir kuku brakmaz.
Platon, grlr dnyay, ierisinde bireyin belirli bir biim
kazanr kazanmaz yeniden yitip gittii kabaran, alkalanan,
dinmek bilmez bir dalgalanma olarak, tekrar tekrar canl bir
biimde tanmlamtr bize. Dnce orada ayan basacak
zemin bulamaz. Bilinecek hibirey yoktur, nk belirli birey
yoktur. Sokrates, grlr dnyanm bu kabaran, alkalanan
kargaasnn farknda olduu halde ona taklp kalmamt;
nk, Platon'un onun girdiini grd etik soruturmalarda,
ilgili ruhsal srelerle, rnein bir kiinin cesur olma abasyla
deil, kiinin o aba srasnda nne koyduu cesaret lksyle
ilgileniyordu. Cesaret denen bu ey nedir? diye soracaktr
Sokrates, hoyoo'u, tanm nedir? O tanm hangi Aoyoo'la, hangi
dnme, uslamlama, yarglama sreciyle kefetmeye alaca
z? Parmanz sallamann burada yarar da gerei de yoktur.
Yarar yoktur, nk cesaretin doasm daha iyi anlamanz
salamaz; gerei yoktur, nk cesaret ruhsal srecin geici bir
durumu deil, o sre ilerlerken kiinin srekli olarak nnde
tuttuu bir lkdr.
Sokrates, der Aristoteles, cesaret gibi bir biime "ayr varlk
vermedi"; byle bir biimi, kendini gsterdii "durumlar iin
deki" "oluturucu para" (Whitehead'in terminolojisini kullan

Yunan Evrenbilimi

81

yorum) olarak gryordu. Bu, biime ilikin ikinlik kuram,

Platon'un Parmenides'inde "gen Sokrates'in" ileri srerek ie
balad kuramdr. Bana kalrsa, Platon'un bu ikinlik kura
mndan kendi aknlk kuramna gidii, Kratylos'un miras
karsnda kendini korumak iin duyduu gereksinimden ileri
geliyordu. Cesaretin biimi tamamen ikin ise, bir an iin kaza
nlm, daha sonra cesur olma abasmda bulunan ruhsal sre
adm verdiimiz kabaran, alkalanan kargaada yeniden terke
dilmi geici bir biimden ibaret ise, o biimin birlii ya da
blnmezlii yitip gitmitir. "Cesaret dediimiz bireyin olma
s" iin (tmce Platon'un yazlarnda allm bir tmcedir) bir
durumda cesaret dediimiz eyin baka bir durumda cesaret
dediimiz eyle ayn olmas gerekir; bir kiinin cesur olmaya
alrken bir lk olarak nne koyduu eyin de cesur olduu
daha sonraki bir anda baard ya da cesur olmay baaramad
zaman baaramad eyle aym olmas gerekir, zetle: Etik
kavramlann Sokratesi zmlemesi. Bu kavramlar Sokrates'in
kendisine belli trden eylemlerde ikin grnm, Platon'a ise
akn grnmtr: Yalnzca birtakm eylem trlerinin zellik
leri diye deil, bu eylemleri gerekletiren kiilerin lk olarak
nlerinde tuttuu ve eylemlerin, kendileriyle rnekler olarak
deil, yaklakbklar olarak ilikili olduu zellikler diye grn
mtr. Bu aknlk kuramnn en an gelimesinde artk
rneklerin olduu ya da olmas gerektii dile getirilmiyordu:
Sokrates'in etik biimleri hibir zaman u ya da bu eylemle
rneklenen zellikler olarak tasarlanmyor, her zaman ve
yalnzca, eylemcinin u ya da bu eylemi gerekletirirken
hedefledii lkler olarak tasarlanyordu. Bu, Kratylos'un
dt kukuculuk karsnda tam bir koruma salyordu;
Platon da kendi kafasnda Kratylos'un etkisini ne kadar kuvvet
le hissederse, diyebiliriz ki, kendi biim anlayndaki aknlk
esini de o kadar kuvvetle vurgulayacakt. Aym zamanda,
kendi aknlk kuram ile Sokrates'in ikinlik kuram arasndaki
kartln ona Aristoteles'e grndnden ok daha az
keskin grndne inanmak kolaydr. Kendi aknlk kuram

82

Doa Tasanm

m oluturmaya gtren dnceler Sokrates'in retisinde

kukusuz hep vard; ancak Sokrates Kratylos'un kukuculuu
nun deneyiminden gememiti, bundan tr de o dnceleri
seip biraraya getirmek, dnp tanarak atlm, hesab
verilmi bir aknhk kuram iinde dzenlemek zorunda kalma
mt. Platon'un, Symposium ile Phaidorida, Aristoteles'e gre
onun Sokrates'in retisinden ayrld balca noktay olutu
ran retiyi Sokrates'in azndan dile getirmesinin nedeni
budur.
Platon daha sonra Kratylos'un ilk etkisini kafasndan bu
ekilde atnca, Symposium ile Phaidon'daki aknlk kuranmn
bir abartma olduunu grebildi. Artk zel olarak vurgulamak
zere Sokrates'in dncesindeki akmlk elerini ayklamaya
gerek kalmamt, nk o ayklama ile o vurgu yapacan
yapmt. Parmenides'i bu dn tarzyla yazd.
(vii) Parmanides'in etkisi. Parmenides'in kendisinin ve onun
kurduu Elea okulunun Platon'un ilk gelimesinde herhangi bir
olumlu etkisi olup olmadn sylemek, g. Aristoteles bize
yardm etmiyor. Platon'un kendisi de pek fazla yardm etmiyor.
Ne ki Platon'un orta yann balarmdaki akmlk kuramnn
Elea retisiyle belirlenmi olmas olanakldan tedir.
Parmenides, bize ulam bulunan epeyce parada iki dnme
tarz arasnda, Hakikat Tarz ile nan Tarz arasnda bir ayrm
yapar. nan, iinde hibir hakikat bulunmayan ey diye gr
lr: nanmak aldanmaktr, bir nan Tarz da dnenin dizgeli
olarak ve durmadan yanl yolda yrd bir dnme bii
midir.
Parmenides bu girile bir eit akmlk kuram dile getir
mitir bile. Hakikat, hata hamurunu mayalayan bir eit maya
gibi, nanta ikin deildir demitir okurlarna. nan yalnzca
inantr, dolaysyla salt hatadr. Hakikat ondan ok farkldr,
hibir zorlama onu inanla uzlatramaz. Hakikate salt dn
meyle ulalr, salt dnme de nancrn akla yatkn olmasna
bakmaz. Burada Parmenides yntem bilgisine ya da bilgi kura
mna ilikin bir akmlk anlay denebilecek eyi sergilemekte

Yunan Evrenbilimi

83

dir; bu anlaya gre, hakikatin baarl aran olarak dnce,

hakikatin nan denen baarsz araruyla aknlk tarznda ili
kilidir.
Bu, dnyaya ilikin bir aknlk anlayna gtrr. Varolan,
der Parmenides, gemite varla gelmi olamaz, gelecekte de
yok olamaz. O bir olmaldr; yani varolann yam sra baka bir
ey olamaz. Burada "varolan bir" fizik ya da madd dnya
demektir; Parmenides'in dedii, bu dnyann bir balangc ya
da sonu olamayaca, ncesiz-sonrasz olmas gerektii, onun
iinde ya da dnda herhangi bir bo uzay olamayacadr.
Dnya, srekli, trde, blnmez bir plenum'du, bu plenurrida
devinim olamaz. Bu, gerek dnyadr, asl dnyadr, aklkla
dndmzde bildiimiz dnyadr, baka deyile, dn
lr dnyadr. Farkllam tzler dnyas, deime ve hareket
dnyas, varha-gelme ve ekip-gitme dnyas, ksacas gr
lr dnya, nan dnyasdr. oniallann dnd gibi
gereklik deildir; yanl yolda dnrken kendimize dayatt
mz bir yanlgdr.
Platon'un aknlk beindeki diyaloglannda, zellikle de
D evlefte bunun yanklarn grmemek olanakszdr. Orada
Bilgi (skiottihti) ile nan (Soa) denen iki dnme tarz
arasnda ayn ayrm; ou insann bilme dedii eyin yalnzca
inanma olduu konusunda ayn vurguyu; inanmann gelip
geici ve belirlenmemi olan grlenler dnyasnca aldatlmak
olduu konusunda ayn uylam ve bizi aldatmayan tek
gerekliin, tek eyin, bilginin grlmeyen ya da dnlen
nesnesi olduu konusunda ayn uylam grrz.
(vi) Platon'un biimlere ilikin olgun anlay. Platon'un
Eleallardan keskin bir biimde ayrld yer, Eleallar iin
gerein ya da dnlr olann fiziksel, ama "aykrlk" ta
yan bir dnya, yani algladnz fizik dnyada grdklerimi
ze kart zellikler tayan bir dnya olmasyken, Platon iin
gerein ya da dnlr olann fiziksel olmamas, hibir
maddesi bulunmayan salt biim olmasdr; Platon iin fiziksel
lik grlr olann bir zelliidir ve birey fizikselse, o lde de

84

Doa Tasarm

dnlr deildir.
Bu farklla bir bakas elik eder. Platon dnlr olan
biimle zdeletirerek, Parmenides'in algda bize grnen fizik
dnya ile dnceyle grdmz fizik dnya arasndaki ayr
mm ortadan kaldrmtr. Baka deyile duyularmzn tankl
na uyarak yanl bir biimde tasarladmz fizik dnya ya da
doa dnyas ile salt dnme yoluyla doru olarak bildiimiz
ayn dnya arasndaki ayrm ortadan kaldrmtr. Platon'un
retisi, fizik dnya ya da doa dnyas hakknda bilinecek
hereyi alg yoluyla bildiimizdir; bundan tr alg, farkl bir
yoldan daha etkili olarak incelenebilecek eyler hakknda kendi
mizi aldatmann bir biimi deildir; hep deitii iin hibir
belirli zellii olmayan, dolaysyla tam anlamyla bilinemeyen
ya da anlalamayan eyleri incelemenin varolan en iyi yoludur;
ancak bu, onlar dikkatle gzlemememizin, hatt onlarda d
nlr olan, yani onlarda ikin olan biimsel eleri anlamama
mzn gerekesi deildir. Nitekim Platon, en tek yanl akn
aamasnda, Eleallara kar bizim bugn deneysel doa bilimi
dediimiz eyi, yani alg yoluyla gzlenmi doal olgularn
toplanp dzenlenmesini nceden grerek savunur; bu tek yanl
akn aamay geince, yalnzca deneysel olmaktan te bir doa
bilimini, kaba olgular gzleyip snflamakla kalmayan, doa
dnyasnn kendisinde, biimsel olduklar lde hakl olarak
dnlr olan yapsal ya da biimsel eleri arayan bir doa
bilimini nceden grerek savunur.
Bu, biim ile doa dnyas arasndaki ilikiye degin, ne
yalnzca bir aknlk kuram ne de yalnzca bir ikinlik kuram
olan bir kuram demektir. Belirtmi olduum gibi, hem
Pythagoras'n hem Skrates'in biim anlaylarnda, aknlk ile
ikinliin bir birleimi, balangtan beri vard; ancak Platon
biime ilikin aknlk anlay ile ikinlik anlay arasnda ak
a ayrm yapan ilk kii olmu gibidir ve ikisi aka ayrlmcaya
dek nasl birletirilecekleri sorusu ortaya kmamtr. Platon
onlar yle birletirmi gibi grnyor: ster matematiksel
olsun ister etik, biim, tm katlyla anlaldnda, akndr

Yunan Evrenbilimi

85

ve ikin deildir. Bir taban yuvarlak ya da bir eylemin adil

olduunu sylediimizde, hibir zaman tabam mutlak olarak
yuvarlak ya da eylemin mutlak olarak adil olduunu kastetme
yiz. Mutlak yuvarlaklk, taba yapan mlekinin dnd,
ayn zamanda tabaa bakan bir kiinin de dnd salt
akn bir biimdir: mleki yle dnr, nk taba yapa
bildii kadar yuvarlak yapmaya alr, dolaysyla bu yuvar
lakln, mutlak yuvarlakln ne olduunu bilmesi gerekir;
tabaa bakan kii yle dnr, nk tabak (Platon terimleriy
le) ona bu yuvarlakl ya da mutlak yuvarlakl "anmsatr".
ki durumda da tabak ile gerek ya da mutlak yuvarlaklk
arasnda bir ba vardr. Ne ki bu ba ikinlik deildir. Tabam
ekli gerek ya da mutlak yuvarlakln bir rnei deildir.
Aksi ynde sylenmi hereye karn, Platoncu biim bir
"mantksal tmel" deildir ve doa dnyasnda ya da insan
ileri dnyasnda onunla tek-ok ilikisi iinde bulunan eyler
onun rnekleri ya da kimi zaman "tikeller" dediimiz eyler
deildir. Taban ekli yuvarlakln deil, yuvarlakla yakla
kln bir rneidir.
Bundan tr, salt biim matematiksel ya da etik dn
ceyle anlaldndan, grlenlerde ikin olan biim, bu gr
lenlerin rnekleri ya da "tikelleri" olduu bir "mantksal
tmel" olan biim, salt biim deildir, ancak o salt biime bir
yaklamadr. Doal eylerde ya da insan eylemlerinde bulunan
yap ya da biim onlarn zn oluturur, genel ya da zel zel
liklerinin kaynadr, salt biimin kendisi deildir, o salt biime
bir yaklama eilimidir. Tabaklarda, tekerleklerde ve gezegen
yrngelerinde ortak olan, pay aldktan ey olarak hepsinde
ikin bulunan, dairesellik deil, dairesellie bir eilimdir. Farkl
hukuksal kararlarda ortak olan, adaletin kendisi deil, bu
kararlar veren mahkemelerin adil bir karara varma abasdr.
Bu abalar hibir zaman tmyle baanl olmaz, salt biimin
akn kalmasnn nedeni de budur. Tmyle baarl olsalard,
biim hem akn hem ikin olurdu. Hibir zaman tmyle baanl olmadklan iin akn biim salt akn kalr, ikin biim de

86

Doa Tasarm

yalnzca bir "taklit" ya da yaklaklk olarak kalr.

ok daha sonraki bir tarihte yeni-Platoncular salt biimi
cisimletirmeye ynelik bu abalarn niye hibir zaman baarl
olmadm sormu, bunun biimi hibir zaman tam esneklikle
zerine almayacak olan maddenin direnmesinden ileri geldii
ni sylemilerdir. Bylece madde, yeni-Platoncularca, eksikli
in, kusurlu dzenleniin ya da genel olarak ktln
nedeniyle zdeletirilmitir. Bu dnce Platon'un kendi yaz
larnda dile getirilmedii gibi, onlardan kmaz da. Platon'da
bu abalarn niye hep ksmen baansz olduu sorusu sorul
maz. Hep ksmen baarsz olduklan yaln bir olgudur.

3. Platon'un evrenbilimi: Timaios

Bu anlaylarn etkisi altnda gelitirilen evrenbilimi Platon bize
Timaios ta dile getirmitir. Platon'un kendi evrenbilimsel gr
lerini orada ortaya koyduu genel olarak kabul grmtr;
ancak Profesr Taylor, byk bir ayrnt iinde ve byk bir
bilginlikle, Platon'un yle yapmadm, beinci yzyl sonunda
ki Pythagoras. retiyi sergilediini ileri srmtr.1 Bizim
buradaki amacmz iin, hangi varsaym benimsediimiz
nemli deil; ayrca Aristoteles'in Platon'u bir Pythagoras
olarak betimley iini ne kadar ciddiye alyorsak, bunun herhangi
bir ama iin de nemi o kadar azalr; bu uyandan sonra,
Timaios'ta bulunan evrenbilim retisinin bir taslam verece
im.
onia dncesinin ana izgileri ylesine yinelenir ki,
madd ya da grlen dnya hl Tann'mn yapt canl bir
organizma ya da hayvan olarak tasarlanr. Ancak, Pythagoras
devrimine uygun olarak, vurgu, madde fikrinden biim fikrine
kaymtr. Timaios Tanrnn dnyay nceden varolan bir
madde iinde ya da nceden varolan bir maddeden yaptm
hibir zaman aka sylemez. Diyalog boyunca maddeye o
1 A Commentary on Plaio's Timaeos (Oxford, 1928).

Yunan Evrenbilimi

87

kadar az nem verilir ki, Profesr Taylor yreklilikle

Timaios'taki evrenbilimin maddesiz bir evrenbilim, madd olan
her eyin salt biim iinde zeltildii bir evrenbilim olduunu
ileri srmtr. Bu, belki de fazla ileri gitmektir; Profesr
Taylor en azndan Timaios diyalogunun Pythagoras olduu
yollu kendi gryle atacak lde ileri gitmektedir; nk
baka kaynaklar Pythagoras evrenbilimin, seyrekleebilen ve
younlaabilen bir madde kavramm deilse de, madde kavra
mn kuku gtrmez bir biimde kullandn gstermektedir.
Timaios'tak madde geometrik biim kazanabilen bireydir
yalnzca; alabildii biim de herhangi bir madd cisimlenmeden
bamszdr ve kendi iinde, maddeden ayn olarak dnlr
bir dnya oluturur. Bu dnlr dnya Tanrnn yaratc
ediminin nkouludur, Tanrnn, geici ve deien doa dnya
sn zerine kuraca ncesiz-sonrasz ve deimeyen bir
modeldir. Doa dnyas her yan kendiliinden devinimle dolu
olan madd bir organizma ya da hayvandr; dnlr dnya
ya madd olmayan bir organizma ya da hayvan denir:
Devinimle doludur, nk biimler aralarndaki diyalektik
balarla dinamik olarak biribirine baldr, ama devinimle dolu
deildir, nk devinim uzay ile zaman gerektirir ve biimler
dnyasnda uzay ile zaman yoktur.
Ortaya hemen u sorun kar: Biimler dnyasnda uzay da
zaman da yoksa, doa dnyasnn zellikleri olarak uzay ile
zaman nereden kaynaklanmaktadr? nk doa dnyasna
biimler dnyasnn kopyas ya da taklidi denmektedir; dolay
syla ondaki bir zelliin modeldeki bir zellie karlk gelme
si beklenir. Bunu yantlamak iin uzay ile zaman ayr ayn ele
almamz gerek.
Timaios'ta uzay kavranabilir dnyann hibir zelliine
karlk gelmez. O yalnzca kopyann kendisinden yapld
eydir; heykeltran amuru, teknik ressamn kd gibidir.
Timaios'un uslamlamasnda uzay tretme abas yoktur. Tpk
tornallarn -maddeyi younlama ile seyreklemeye yatkn
saymalan lsnde- evrenbilimlerini, maddeyi verilmi bir

88

Doa Tasarm

olgu olarak kabul etmekle, ya da daha iyisi, madde ile uzay

verilmi iki olgu olarak kabul etmekle balatmalar gibi, Timaios
da evrenbilimini uzayla ya da (ayn ekilde bu da sylenebilir)
maddeyle balatr, nk bu aamada madde ile uzay aynmlamamtr. Timaios diyalogu, Profesr Taylor'm sand gibi
maddeyi dlamaz; onu biimlerin zarf olarak uzayla zdele
tirir, varsayar. Uzayn varsayldn, tretilmediini syledi
imde demek istediim ey, Tanrnn uzay yaptna iaret
etmek iin diyalogda hibir aba gsterilmediini syleyerek
Timaios'un diliyle ifade edilebilir.
Zamanda iler baka trldr. Diyalogun ak retisine
gre, zaman Tanrnn yarata ediminin bir nkoulu deildir.
Onun yaratt eylerden biridir. Dolaysyla bir modele gre
yaratlm olmas gerekir; yani dnlr dnyann bir zellii
ne karlk gelmelidir. Timaios, zaman doa dnyasyla ayru
anda varla gelmitir der; yle ki yaratmadan nce hibir olay
sz zaman aral yoktur; yaratmann kendisi de zamanda bir
olay deildir: ncesiz-sonrasz bir edimdir, gelip geici bir olay
deil. ok iyi bilinen ama g anlatmla, zaman ncesizsonraszhn devinen imgesi olarak yaratlmtr. Bu ne demek?
lkin, zaman doal ve madd dnyann bir zelliidir, o dnya
daki herey de genel deime sreci iindedir. Dolaysyla
zaman o sre iindedir: Geip gider ya da geerliliini yitirir,
lkincileyin, o dnyadaki herey dnlr dnyadaki bireyin
kopyasdr; yleyse zamann dnlr dnyada bulunan ve
duyulur dnyadaki zaman aralna karlk gelen bir zelliin
kopyas olmas gerekir. Peki byle karlk gelen nedir?
Zamandlk deil, nk bu salt bir yadsmadr ve giderek
hibireydir; onun olumlu birey olmas gerekir. Bu olumlu ey
ise, salt zaman yokluu olarak deil (elbette sonsuz bir zaman
miktar olarak hi deil), hibir deime ya da aralk barndr
mayan bir varlk tarz olarak ncesiz-sonraszlkhr, nk varo
luunun her annda kendine gerekli olan hereyi ierir.
Grlr dnyada hibir zaman bir eyin tm doas birden
kavranamaz. rnein, bir hayvan, kendisi iin uyumann ve

Yunan Evrenbilimi

uyank olmann ayn ekilde doal olduu bireydir; ancak bir

hayvan birdenbire uyuyamaz ve uyanamaz; doasnn bu iki
parasn ancak farkl zamanlarda, birinden tekine geerken
alglayabilir. Dnlr dnyada ise herey tm doasm ayn
anda kavrar: rnein, bir genin btn zellikleri herhangi
bir belli anda gende bulunmaktadr. genin ncesizsonraszl btn bu zelliklerine birden sahip olmas olgusu
dur; yle ki onlan biribiri ardna kavramak iin bir zaman aral
gerekmez. Gelip geici ardllk, dnlr dnyann her
parasn ralayan bu zaman d kendi-olmamn (self-enjoyment)
"devinen imgesi"dir.
Doa dnyas zamann kendisi kadar eski ise ve bundan
tr hibir zaman belli bir anda varla gelmediyse, niye
kendi kendine ve kendi gcyle varolan olarak grlmesin?
(diye sorabiliriz). Onu niye bir yaratcda aramamz gereksin;
Tanry evrenbilimimizden niye karmayalm? Timaios'un
yant, tm doa dnyasnn bir olu ya da sre olduu, her
oluun da bir nedeni olmas gerektiidir (t co yevofievo) fyajiev
xnt a n o v n v o a avayKTjv evoa yeveaOa 28 C). Kant bu uslam
lamann sofiste (ya da onun dedii gibi dersek, diyalektik)
olduunu syleyecektir, nk orada asl ilevi bir fenomeni
baka bir fenomene balamak olan bir kategorinin yanl kulla
nm sz konusudur; o kategori fenomenler btnn fenomen
olmayan bireye balamak iin kullanlmaktadr: Baka deyile,
nedenle etki arasndaki iliki, bir olu ya da sre ile bir bakas
arasndaki ilikidir; sreler btnn sre olmayan bireye
balamak iin kullanlamaz. Kant asndan, Timaios'un her
oluun bir nedeni olmas gerekir nermesi belirsizdir. Her olu,
belli bir olu durumu demekse, nerme dorudur ve neden,
oluun ondan nce gelen bir baka durumu olacaktr. Her olu,
olular btn demekse -Timaios iin elbette yledir- Kant,
nermenin yanl bile olmadn, tmyle temelsiz ve nihayet
anlamsz olduunu syleyecektir.
Ne ki bu eletiri gl ortadan kaldrmaz. O ancak
'neden' szcnn ilk kez Hume'un metafizikte kesin olarak

90

Doa Tasarm

ortaya koyduu nsekizind yzyldaki anlamm, yani nce

gelen ve etki ad verilen bir baka olayla zorunlu olarak balan
tl bir olay anlamm tamas halinde geerlidir. Bir Yunanl
iin, o szcn eitli anlamlarndan herhangi birinde, neden
szcyle balayan bir soruya yant salayan herhangi birey
'neden' adm alabilir. Hepimizin bildii gibi, Aristoteles o
szcn drt anlamn, dolaysyla drt eit ya da tr nedeni
biribirinden ayryordu: Madd neden, biimsel neden, etkin
neden, erek neden. Bunlarn hibiri de zamanca etkisinden nce
gelen bir olay olarak grlmyordu. Etkin neden bile
Aristoteles iin bir olay deil, g merkezi olan bir tzd: rne
in yeni bir organizmann etkin nedeni trm olay ya da edimi
deil, o edimi yapan atadr. yleyse neden bir doa dnyasnn
olduunu soruyorsak, Kant'm ve Hume'un anlad anlamda
nedenlilik kategorisini fenomenler alamnn ve olanakl deneyin
dndaki bireye uygulama hatasn zorunlu olarak iermeyen
bir soru soruyoruz demektir. Gerekte, Kant'm kendisinin
sorulmasn meru sayd ve anlk doay kurar diyerek ok
zgn ve nemli bir yant verdii bir soru, doa dnyasmn
kendini aklamadm, kendini bize aklama isteyen bir olgu
lar btn olarak sunduunu grr grmez sormamz gereken
bir soru soruyoruz demektir. Aralarndaki ilikileri ortaya koya
rak bu olgular aklamann kesinlikle bir yolu vardr: Yani
onlardan birini geri kalanyla aklama; ama aym ekilde zorun
lu olan baka bir eit aklama vardr ki, o da doal dediimiz
trden olgularn neden varolmas gerektiinin aklanmasdr:
Bu, Kant'm doa metafizii dedii eydir ve Timaios bu tip
soruturmalar arasna girer.
Peki neden bir deime dnyas, grlr ya da doal bir
dnya olduunu soracaksak, bu dnyann kaynan yaratc
bir Tanrda bulmak zorunlu mu? Deimenin deimeyen
kayna biimlerle zdeletirilemez mi? Ak ki Timaios bunun
olanaksz olduunu dnmektedir; peki neden? Bunu syle
memitir bize; ama daha sonra yant Aristotelese verilmitir. O
yant da biimlerin ap%a Kivrjoeoxr deil, deimenin kaynak

Yunan Evrenbilimi

91

lar ya da etkin nedenler deil, yalnzca biimsel ve erek neden

ler olduudur: Biimler deimeye neden olmaz, yalnzca
baka bir yerde balam olan deimeleri dzenlerler. Onlar
yapan deildir, standartlardr. Dolaysyla dnyadaki devini
min ve yaamn etkin kaynan baka yerde aramalyz; bu
kaynak da edimleri olaylar olmayan bir eylemci, doa dnyas
nn iinde olYayan ncesiz-sonrasz bir eylemci, kendisine
yakan ad Tann olan birey olabilir.
Timaios ardndan Tann neden bir dnya yaratm olsun
diye sorar. Gsterdii gereke Tanrnn iyi olduudur, iyiliin
doas da kendi dna tamak, kendini yeniden yaratmaktr.
Timaios'un dediine gre, iyilikte kskanlk olmaz; bu demek
tir ki iyi olan yalnz kendi iyiliiyle deer bimez kendine,
yalnzca o iyilii yaamakla yetinmez, doas gerei onu baka
bireye ihsan etmelidir. Bu uslamlama iyiliin kendisine ihsan
edilecei baka bireyin varolduu anlamna gelir; baka deyi
le, Tanrnn dnyay yaratmasndan mantka nce (elbette
zamanca nce deil), biimi, dolaysyla iyilii almas olanakl
olan biimlenmemi bir madde dnyas ya da kaosu vard, ya
da daha iyisi, vardr anlamna gelir. Profesr Taylor, Timaiosun
evrenbiliminde madde kavramnn yeri olmadm savunur
ken, dilin amal olarak sylensel olduunu, hibir
Pythagorasnn onu harfi harfine alm olamayacan ileri
srerek, bu uslamlamay rtbas etmek zorunda kalr. Peki
sylensel dilin iletmeyi amalad reti nedir? Bunu bize
sylememitir; bense, Timaios'un bu tek paragrafta hibir
uyanda bulunmadan mesellerle konumu olmas iin hibir
neden gremiyorum. Syledii eyi kastetmi olmas daha
olasdr. Timaios'ta Tanr, hereye karn, bir Sppovpyoo'tur,
yapandr, zanaatdr; onun yaratc edimi kesinlikle mutlak bir
yaratma edimi deildir, nk kendisinden baka bireyi,
kendisine dayanarak dnyay yapt modeli gerektirir; tannnn mutlak ya da tam zgr yaraalndan, Onun dnyay
nceden varolan bir modele gre yapt retisiyle zaten
vazgeilmise, nceden varolan bir maddeden yaptn ileri

92

Doa Tasarm

srmekte daha fazla bir kayp, daha fazla bir tutarszlk yoktur.
Gerekte, model ya da biim kopyalama ediminden nce varolduysa, maddenin de nceden varolmu olmas gerekir; nk
madde ile biim biribiriyle ilikili terimlerdir ve bireyin biimi
o eyi yapmann nkoulu olarak grlyorsa, mantka
maddesi de nkoul saylmaldr. Nesneyi yapma edimi o
zaman tamamen mantksal olarak o maddeye o biimi vermek
olarak dnlr.
Profesr Taylor, Timaios'un evrenbiliminde madde kavra
mnn bulunduunu yadsrken, gerekte, tm yaptmda grlr
bir biimde yapmaya alt gibi, hayram olduu ve paylat
kimi modem grlerle uygunluk iinde, Platon'u arptmakta
dr. Eski bir filozofu bu eit bir hataya dmeden yorumlamak
hemen hemen olanakszdr ve kukusuz bunu hepimiz yaparz.
Bu rnekte, hata, mutlak yaratma dncesinin, ister nceden
varolan bir madde ister nceden varolan bir biim olsun hibir
nkoulu bulunmayan bir yaratc edim dncesinin
Hristiyanlkla birlikte ortaya kan bir dnce olduunu ve
Hristiyan yaratma dncesini Yunan dncesinden (ve bu
konuda, Tekvin kitabnda ortaya konan brani yaratma dn
cesinden) ayran ana ralayc fark oluturduunu unutmaktr.
Timaios daha sonra genilemi ve grlen bir dnya iinde
farkl elerin nasl zorunlu olarak ortaya ktn gsterir.
Genilemi demek, boyutlu demektir; bundan tr madd
dnyadaki her lmenin hacim lme ya da kbik lm olmas
gerekir. Grlebilirlik atei ya da , nm biimindeki
maddeyi de ierir; ancak madd dnyann ayn zamanda doku
nulur olmas gerekir; bu da kat biimindeki madde demektir.
Bu nitelike farkl madde biimleri, Pythagoras geleneine
uygun olarak matematike farkl yap tiplerine dayamr. Inm
birimine a3, kat madde birimine de b3 deniyor olsun; bu iki u
arasnda iki ara madde biimini, gaz ile svy veren iki ara
orant, a2b ile ab2 vardr. Demek ki dnya Empedokles'in tipik
olarak Pythagoras bir tarzla matematiksel bir ilkeden tretil
mi (tretilmi olduu iin de gerekte Empedokles'in tasarlad

Yunan Evrenbilimi

93

eler olmayan) drt esinden yaplmtr; bunlarn d

trd btnn de kresel olmas gerekir denir, nk kre
tek birmek kat maddedir, bundan tr de kresellikten
sapmaya -basm, ekim vb. gibi- ex hypothesi varolamayan d
bir etkinin neden olmas gerekir.
Dnyann cismi iin bu kadar yeter. Timaios daha sonra
dnyann ruhunun yaratln ele alr ve ruhu tm cisme akan,
onu dndan bir zarf gibi kuatan bir ey olarak betimler; yle
ki, dnyann cismi kendi ruhuyla sarlm gibidir. nk ruh
kendine zg bir varlk trne girer: Bir sreler btn olarak
madd dnya ya da doa ile srekli ve blnmez bir biimler
btn olarak madd olmayan dnya ya da doa arasnda
aracdr; dolaysyla, bir insann ruhunun hem bedenini kapla
mas hem de grme, iitme, dnme alannda onun tesine
gemesi gibi, hem dnyann iinde hem dndadr. Bu para
glklerle doludur ve ben burada onu zmlemeye girime
yeceim; ancak bu parada Platon'un ya da Timaios'un iki ey
yapmaya altna iaret etmek istiyorum: lkin, gezegen devi
nimleri ve uzaklklar dizgesinin, drt e izelgesi gibi, mate
matiksel irdelemelerden nasl tretilebileceini gstermek,
ikincileyin, kendini byle bir devinimler dizgesinde dile getiren
yaamn ayn zamanda nasl olup da kendi iinde dnceler
ve yarglar meydana getiren bir bilin ve dnce yaam
olabildiini gstermek.
Bu noktada evrenbilimde Pythagoras yntemin bir rnei
olarak gsterdiim eyi nererek zmlememi kesmem gerek.
Timaios'tan ayrlrken Whitehead'in bir evrenbilimsel reti
btn olarak onun hakknda ileri srd nemli gr dile
getirmek isterim. Whitehead'in yargs, yaayan en byk filo
zoflardan birinin, belki de yaayan en byk evrenbilim yazar
nn yargs olarak, en byk saygy hak etmektedir.
Whitehead'e gre Timaios modem fizik biliminin tasarmlar
iin gerekli olan felsef zemini salamaya baka her kitaptan
daha yakndr. uras kesin ki, bu kitap Whitehead'in kendisi
nin genel evrenbilimsel grleriyle neredeyse akr. ki

94

Doa Tasarm

rnekte de doa dnyas uzay ile zamandaki bir devinimler ya

da sreler btndr ve baka bir btn, yani Whitehead'in
uzay ile zamanda olmayan ncesiz-sonrasz nesneler dedii bir
biimler dnyasn gerektirir. Elbette iki gr arasnda bazlar
ok nemli olan farklar vardr: leride bunlar hakknda daha
fazlasn syleyeceim, ancak iki- ayrlk noktasm imdi ksa
ca dile getirmek istiyorum.
(1) Platon ya da Timaios iin, grlr dnyann nesneleri
biimleri model almtr; ancak onlara, ulaabildikleri kadar
yakndrlar, rnein hibir gezegen devinimi, ancak bir yakla
olduu matematiksel eriyi gerekten meydana getiremez.
Whitehead iin, ncesiz-sonrasz nesneler, onun dedii gibi
sylersek, geici olgularn fiilen iindedir. Grlr dnya
yalnzca dnlr dnyaya bir yaklama deildir: imdi ve
burada gereklemi dnlr dnyadr.
(2) Dolaysyla, Whitehead iin doa dnyasnda bulunan
bir niteliin, ncesiz-sonrasz biimler dnyasnda yeri olan
ncesiz-sonrasz bir nesne olmas gerekir: u gkyz paras
nn mavilii ya da u soann kokusu eitlik ya da adalet kadar
ncesiz-sonrasz bir nesnedir. Oysa Timaios iin grlr dnya
da bulunan birok nitelik, deyim yerindeyse, bu dnyann
dnlr dnyann tam bir kopyas olmamas olgusunun yan
rnleridir.
(3) Timaios iin dnyann ruhu onun tm cismine siner,
bundan tr de bir btn olarak dnya, devinimlerinin model
ald ncesiz-sonrasz biimlerin onun dncesince kavran
olarak tasarlanr. Whitehead'e gre, ruhlar zel bir olgular sn
fdr; o onlar kavrayan durumlar diye adlandrr; yle ki, ona
gre ruh doa dnyasna sinmek yerine, zel yer ve zamanlar
da, urada burada onun iinde grnr. Bu, Yunan doa anlay
ile modern doa anlay arasndaki tm farkn ralayc
zellii olan bir reti farkdr.

III
ARISTOTELES
imdi Metafizik'in A Kitabnda sergilendii biimiyle Aristote
les'in evrenbilimine geiyorum. Profesr Jaeger, Aristoteles'in
dncesinin gelimesi zerine byk kitabnda, bu kitabn
Platon etkisi altnda yazlm bir genlik kitab olduunu,
Aristoteles'in dncesi daha az tannbilimsel, daha bilimsel ve
pozitif hale gelince yerine baka bir kitap yazlm olduunu
eri srmtr. Cambridge'ten Mr. W. K. C. Guthrie ise bu
gr eletirmi, Classical Quarterly'deki iki makalesinde
(1933-4) A Kitabnn sonradan, olgunluk dneminde yazldna
ilikin belirtiler tadm gstermi, Aristoteles'in orada ulat
sonulara dncesinin tamamen maddeci olduu bir
dnemde kendi abasyla ulatn ileri srmtr.

1. <pv<7i<fin Anlam
A Kitabndaki retiyi ele almadan nce, Aristoteles'in A
Kitabnda 0uoo szcnn anlamn tartt paray zm
lemek gerekir. Aristoteles'in felsef szlk yazmnda kendine
zg bir yntemi vardr. Tek bir szcn birka farkl anlam
tadn kabul eder ve bir szcn tek bir anlama geldiini
dnmek gibi aptalca bir hataya hibir zaman dmez: te
yandan, bu eitli anlamlarn biribiriyle balantl olduunu, bir
szcn birden ok anlam tayor diye belirsiz olmadn
kabul eder. Szcn eitli anlamlarndan birinin en derin, en
doru anlam olduunu dnr; tekilerse bu en derin anlam
yakalamakta deien derecelerde baarsz olan yaklak anlam
lardr. Bundan tr Aristoteles, bir hedefe at yapar gibi,
yava yava ilerleyen ve 12'yi vuran bir dizi halinde anlamlar
n dzenler.
0uoer szcnn yedi anlamn biribirinden ayrr.
(1) Kken ya da doum: "Sanki" der, "v uzun okunuyormu

96

Doa Tasarm

gibidir", v aslnda ksa okunur; Sir David Ross da (op. cit., ad

loc.) Yunan yaznnda szcn hibir zaman bu anlam tama
dm gsterir ve kukusuz hakl olarak, bunun, drdnc
yzyldaki etimoloji hatasndan tr, szce kurgulama
yoluyla zorla yklenmi bir anlam olduunu tahmin eder.
Demek ki Aristoteles'in ilk at hedefi hepten skalamtr.
(2) eylerin kendisinden meydana geldii tohumlar. Bu da
yine Yunancada hibir yerde bulunmayan bir anlamdr: Samnm
ilk anlam ile nc anlam arasnda bir ba olsun diye konmu.
(3) Doal eylerdeki devinimin ya da deimenin kayna
(doal bir nesnenin kendi kendine devinen birey olduunu
daha sonra greceiz). Bu, bir tan doas gerei dtn,
atein doas gerei ykseldiini sylediimizdeki anlamdr:
Bu anlam teknik olmayan gnlk Yunanca kullanmna uygun
dur.
(4) eylerin kendisinden olutuu ilk madde. Bu, loniallarn
vurgulad anlamdr. Burnet bunu szcn ilk Yunan felsefe
sinde tad tek anlam olarak grecektir.
Sanrm, altnc yzyl felsefesinde tpvcno'm her zaman
geldii anlama, yani eylerin z ya da doas anlamna geldi
ini, ama loniallann, szlk yazmyla deil, felsefeyle ilgili bir
tuhaflkla, eylerin zn ya da doasn yapldktan maddeyle
aklamaya altklarn sylemek daha doru olur. (Kr. yukans, s. 56 vd.).
(5) Doal eylerin z ya da biimi. Bu anlam, szcn,
beinci yzyl yazarlannda, gerek felsefede gerek gnlk
Yunancada kullanldn grdmz anlamdr; ancak tanm
dngl olduu iin hataldr. Doay doal eylerin z diye
tanmlamak 'doal eyler' terimini tanmsz brakr.
(6) Genel olarak z ya da biim. rnein Platon rj rov
ccyadov tpvtyo1ten sz eder ve iyi doal bir ey deildir. Burada
dng kalkmtr, ama Aristoteles'e gre terim imdi fazla
geni, fazla gevek kullanlmaktadr: Bundan tr Aristoteles
onu yeniden snrlamaya alr, ama 'doal eyler' terimini
"kendi iinde bir devinim kayna tayan eyler" diye tanmla

Yunan Evrenbilimi

97

yarak dngy kaldrr.

(7)
Kendi iinde bir devinim kayna tayan eylerin ozii.
Aristoteles bunu asl ve temel anlam olarak grr, bundan
tr kendisi de szc bu anlamda kullanr. Bu anlam
gnlk Yunancadaki kullanma kesinlikle tam olarak uyar. Bir
Yunanl yazar <j>va&i T^W]'yle (yani eylerin kendi balarna
brakldklarnda ne olduklarm insan becerisinin onlarla ne
yapabildiiyle) ya da tpVGio'i /JnYyla (eylerin kendi balarna
brakldklarnda nasl davrandn mdahale edildiklerinde
nasl davrandklaryla) kar karya getirdii zaman, eylerin
kendilerinde bir gelime, dzenlenme ve devinim ilkesi bulun
duunu, bunun da "eylerin doas" derken kastettii ey oldu
unu sylemek ister; eylere doal derken de onlarn
kendilerinde byle bir ilke tadm kasteder.

2. Kendi kendine devinen doa

Demek ki Aristoteles iin doa dnyas, Ioniahlar ve Platon iin
olduu gibi, kendi kendine devinen eyler dnyasdr. Canl bir
dnyadr: Onyedinci yzyl madde dnyas gibi eylemsizlikle
deil, kendiliinden devinimle ralanan bir dnya. Bu anlamda
doa sretir, gelimedir, deimedir. Bu sre, deienin, biribiri ardndan, her biri kendisinden sonra gelenin gcll
olan a, p, y ,... biimlerini ald bir ilerlemedir; ne ki bu bizim
"evrim" dediimiz ey deildir, nk Aristoteles'e gre doa
dnyasnda kendini gsteren deime ve yap trleri ncesizsonrasz bir daarck oluturur ve bu daarcktaki her para
biribiriyle zamanca deil, mantka ilikilidir. Bu demektir ki
deime nihayetinde evrimsel deildir; evrimsel devinim ona
gre, bizim iin olduu gibi inorganik olann deil, tam anla
myla organik olann ralayc zelliidir.
Doa zdevimli olduundan, onun iinde olup bitenleri
aklamak iin doa dnda etkin bir nedeni varsaymak mant
a aykrdr. Kukusuz, doann henz varolmad bir zaman

98

Doa Tasarm

var idiyse, onu kendi dndaki bir etkin nedenin varla getir
mi olmas zorunlu olurdu; ancak Aristoteles byle bir zamann
olmadm ileri srerek Timaios'u izler. Ona gre dnya sreci,
bundan tr tam tamna Platon'un Timaios'ta olamayacam
syledii eydir, yani kendi kendinin nedeni olan ve kendi
kendine varolan bir sretir.
Aristoteles burada maddecilerle aym kaderi paylam gibi
dir. Aristophanes onlar hakknda yazarken Zeus'un tahtndan
indirildiini, onun yerine Girdabn egemenlik srdn
syler. Ancak Met. A'da Tanr tamamen yeni bir uslamlamayla
evrenbilime yeniden sokulur. Bu izgiler zerinde bir maddeci
olmak iin, birok modem dnrn savunduu, kimilerinin
ise hl savunmakta olduu gibi, doa yasalarnn yalmzca
eylerin olup bitmelerinin deneysel betimlemeleri olduunu
savunmak gerekirdi. Devinim halinde cisimler vardr; bir biim
de devinmeleri gerekir; onlarn devinme tarzlarna biz yasa
diyoruz ve onlara yasa derken bir yasa koyucuyu dnmyo
ruz ya da onlara herhangi bir buyurucu yahut zorlayc g
yklemiyoruz, yalmzca genel yaplarm belirtiyoruz. Ne ki
Yunan dncesi hibir zaman bu tutumu benimsememitir.
Yunanllar iin doa yalnzca deimeyle deil, aba, nisus ya
da eilimle, belirli tarzlarda deimeye eilimle ralanyordu.
Tohumun tarz topraktan dar kmak, tamki topraa bask
yapmaktr; gen hayvan bir yetikinin boyunu ve biimini kazanasya boyunu bytmeye, biimini gelitirmeye alr, amaca
ulanca da abas sona erer. Her sre gcl ile gerek arasnda
bir ayrm ierir ve gcl olan, iinde kendisini gerek olmaya
doru zorlayan bir nisus barndrr. Tm doa dnyasna ile
yen bir etken olarak bu nisus anlay, doal srelerin yneldi
i amalara ilikin ereksel iermeleriyle birlikte, bir para
insanbiimcilik tad iin, gnn birinde modem bilimce
reddedilmitir. Ancak nisus'u yanl olarak bilinli istenle
zdeletirmediimiz Srece, bu hi de insanbiimli bir tasanm
deildir. Kukusuz tohuma yapmaya alt eyin bilgisini,
tamamen gelimi bir bitki olarak kendine ilikin bir imgeyi

Yunan Evrenbilimi

99

ykleseydik, bu en kt anlamda insanbiimli olurdu; ne ki

tohum bir bitki olmaya altn bilmediinden, bilinsiz
olarak yle olmaya almadn sylemeye hakkmz yoktur.
Bilinsiz abay bir olanakszlk olarak dnmenin hibir
temeli yoktur. u yaknlarda, evrim kuram Aristoteles'in
gcllk kuramyla hepten ilgisiz olmayan bireye dnmek
zorunda kalrrfhr. Bir olu srecinin, ancak gereklememi
olan ey yneldii bir ama olarak sreci etkiliyorsa tasarlana
bilir olduu, trdeki bakalamalarn rastlant yasalarnn dere
ce derece ilemesiyle deil, bir bakma daha yksek bir yaam
biimine -yani daha etkili, daha diri bir yaam biimine- yne
len admlarla ortaya kt yaygn olarak kabul edilmitir. Bu
bakma, modem fizik giderek Eskian byk matematikifilozofu Platon'a yaknlayorsa, modem biyoloji de byk
biyolog-filozof Aristoteles'e yaknlamaktadr; Lloyd Morgan,
Alexander ve Whitehead'inkiler gibi evrimci felsefeler de
gcllk, nisus ve ereksellik tasarmlarm kabul ederken iten
diler.
Maddecilik iin gelime kavram ok nemlidir. Maddeci
bir metafizie, yani cisimsel varln tek varlk tr olduunu
ileri sren bir metafizie gre, sonulara neden olan ya da
sonular douran bireyin cisim olmas gerekir: Baka deyile,
madd olmayan neden olamaz. Ancak gelime madd olmayan
bir neden iermektedir. Bir tohum gerekten bitki olarak gelii
yorsa, yalnzca elverili madde paracklarnn dtan gelen
rastgele etkisinden tr salt rastlantyla bitki olmaya doru
deimiyorsa, bu gelime, madd olmayan birey tarafmdan,
yani bir bitkinin, o belli bitkinin biimi tarafndan, tamamen
gelimi bitkinin biimsel nedeni, tohumun bitki olmaya doru
gelitii srecin erek nedeni anlamnda Platoncu bitki ideas
olan biim tarafmdan denetleniyor demektir. Bu idea, elbette,
gnlk ngilizcenin bir kiinin zihnindeki bir dnce anlamn
daki ideas deildir. O bitkinin zihninde var deildir; bitkinin
bir zihni olsa bile, soyut idealan tasarlayabilecek trden bir
zihni yoktur. Bu idea Platoncu teknik anlamda bir ideadr,

100

Doa Tasarm

nesnel olarak gerek olan ama madd olmayan bireydir.

Buraya dek Platon'un izinden gidiyoruz; ancak Aristoteles
burada onu aan bir adm atar. Platon'a gre, ideamn ynlen
dirdii igcn (energy) uyandran idea deildir; o, ideadan
bamsz olarak vardr. gcnn nedeni etkin bir nedendir;
Platon'un retisi, Aristoteles'in diliyle sylenirse, biimsel ve
erek nedenler ayn olsa bile, etkin nedenin bunlardan tamamen
farkl bir ey olduudur. Bir tohumun gelimesinde kendini
gsteren salt kaba g bir eydir, o gc bir bitkinin retilmesi
ne ynelten denetimli etki baka bir eydir. Aristoteles ise tersi
ne, igcn ynlendirmekle kalmayan, ilgili nesnede kendini
cisimsel olarak gerekletirmeye ynelik bir eilimi harekete
geirerek, denetledii igcn uyaran ya da uyandran bir
erek neden tasarlar. Dolaysyla o hem bir erek nedendir hem
de etkin neden: Ancak ok zel trden bir etkin neden, madd
olmayan bir etkin neden. Aristoteles bu madd olmayan etkin
neden anlayna gelime olgusu zerine dnerek ular;
nk gelime nisus ierir, yani henz gereklememi bireyin
cisimsel biiminde gereklemeye eilimle gdlenmi bir devi
nim ya da sre ierir. Tohum dpedz bir bitki olmaya abala
d iin geliir; dolaysyla bir bitkinin biimi yalnz o ekilde
gelimesinin nedeni deil, dpedz gelimesinin nedenidir ve
bundan tr gelimesinin hem erek nedeni hem etkin nedeni
dir. Tohum srf bir bitki olmak istedii iin geliir. Baka trl
yalnzca ideal ya da madd olmayan bir varl olan bir bitkinin
biimini madd olarak zerine almay arzular. Bu 'istemek' ya
da 'arzulamak' szcklerini kullanabiliriz, nk bitkinin
zeks ya da zihni olmasa ve sz konusu biimi tasarlayamasa
da bir ruhu ya da yn)%r'si vardr, dolaysyla ne istediini bilme
se de istedikleri ya da arzulan vardr. Bu arzulann nesnesi
biimdir: Aristoteles'in kendi szckleriyle sylersek, biimin
kendisi devinim halinde deildir (nk madd olmayan bir
eydir, dolaysyla elbette devinim halinde olamaz) ama bir
arzu nesnesi olmakla baka eylerde devinime neden olur: Kive
ox7 epc/jevov (1072b3).

Yunan Evrenbilimi

101

Demek ki madd eylerin arzusu bu biimi kendi madde

sinde zerine almak, kendini ona uydurmak, o madde iinde
olabildiince onu taklit etmektir. Biimin byle arzu uyandr
mas iin taklit etmeye deer birey, doas gerei deerli olan
kendine ait bir etkinlii bulunan birey olmas gerekir. Bu
anlamda doa dnyasnn devimsiz ilk devindiricisi olan
madd olmay'an varla ne eit bir etkinlik ykleyebiliriz?

3. Aristoteles'in bilgi kuram

Bu soruyu yantlamak iin Aristoteles'in bilgi kuramna dnme
liyiz. Onun andan ok nce Yunanllar sesin sesli cisimce
yaratlan ve havayla iitme dzeneine aktarlan ritmik bir
titreim olduunu kefetmilerdi. Bu dzenein z, organiz
mann, havadan titreimleri alan ve ayn ritimle kendisi titreen
bir paras bulunmasdr. Kulaklarmzn kendi kendine yeni
den retemeyecei bir ritmi olan bir sesi iitemeyiz. Bu eit bir
ritmik titreimi kendimde yeniden retmem ile bir sesi iitmem
ayn eydir; nk, Yunanllar iin, ruh bedenin dirimsel etkin
liklerinden baka birey deildir, bundan tr de modem
dncede iitme dzeneinin cisimsel titreimleri ile sesin
ruhsal duyumu arasnda bulunan uurum onlar iin yoktu.
imdi, ann tuncu, havann gazlan benim organizmamn iine
girmez; ancak onlarn titreimlerinin ritmi girer; ite benim sesi
iitmem tam olarak ritmin kafama bu giriidir. Ne ki bir ritim
Pythagoras ya da Platoncu bir biimdir; madd olmayan bir
eydir, bir yap tipi ya da Aristoteles'in diliyle bir Aojoo'tur. Bir
ann aln iitmem, demek ki ulrj'si olmakszn alan ann
Aojoo'unu kendi organizmamn iine almamdr. Bu da, genel
letirilirse, bize Aristoteles'in duyum tanmm verir. ann al
, onun ritmik titreimleri benim kafamda yeniden retilir; bu
da iitmedir. Grmede ve teki duyularda da ayn. Her durum
da, ister srekli ister geici olarak belli bir biim tayan belli
trden bir madde olan alglanm bir nesne vardr: O nesneyi

102

Doa Tasarm

alglamak, madde bizim dmzda kald halde biimi kendi

mizde yeniden retmektir. Maddesi olmakszn duyulur bii
min alnmas, Aristoteles'in duyu tanmdr.
Bu, algya ilikin bir betimsel kuram ya da bir kopyakuram deildir. Aristoteles'in grnde, iittiimiz eyin,
perdesi ve aral bakmndan ann alma benzeyen, bizim
kafamzdaki alma olduunu sylemek yanl olurdu. nk
ann sesi bir Xoyo&tan ya da bir ritimden baka birey deildir:
Saniyede 480 titreimlik ritimdir ya da her ne ise. Dolaysyla
bizim kafamzdaki alma sesi annkine benzeyen baka bir ses
deil, tpatp ayn sestir; tpk (x+y)2x2+2xy+y2 denkleminin x2
ve y3 olduunda da z3 ve y4 olduunda da tam olarak ayn
denklem olmas gibi. Ses madde deil, biimdir; doru, varol
mak iin bir maddede varolmas gereken bir biimdir; ama
hangi madde iinde varolursa varolsun, aym biimdir.
Demek ki duyum bir bilme eididir; tam bir bilme deil
dir, nk am iitirken yalnzca sesini iitiriz, eklini ya da
rengini yahut kimyasal oluumunu iitmeyiz. Ama iittiimiz
eyin bir biim olmas ve iitmemizin o biimi iitme organm
za almamzla olmas lsnde az ok bir bilme rneidir bu.
imdi diyelim ki nesnesi herhangi bir maddede cisimlememi
bir biim, rnein, byle bir eyin olduunu varsayarsak, iyinin
biimi olan bir bilgi eidi var. O biimi dnceyle kavryor
sak, bunu ancak onu zihnimize almakla, tpk bir sesi kulam
zn geici bir dzenlenii olarak yaadmz gibi, onu
zihnimizin geici bir dzenlenii olarak yaamakla yapabiliyo
ruz. an rneinde, tun bizim dmzda kalmaktadr; ancak
maddenin olmad, yalnz biimin bulunduu iyi rneinde
hibirey bizim dmzda deildir; tm nesne kendini (kendisi
nin bir kopyasm deil, dpedz kendisini) bizim zihnimizde
yeniden retir. Dolaysyla, Aristoteles'in ortaya koyduu gibi,
maddenin olmad nesneler sz konusuysa, bilen ile bilinen
ayndr.

4. Aristoteles'in tannbilim i

Bu dncenin nda, Timaios' ta ncesiz-sonrasz Tann, zne,

zihin ile madd olmayan ncesiz-sonrasz biimler arasnda
yaplan ayrma dnp bakalm. Timaios'ta biimleri kesinlikle
Tanr dnr; bundan tr, Aristoteles'e gre Tanr ile biim
ler iki deil birdir. Biimler Tanrnn dnme tarzlardr, diya
lektik yaplan Onun dncesinin dile geliidir; tersinden
sylersek, Tanr, u ya da bu biimi tanmladmzda eitli
grnmlerini betimlediimiz etkinliktir. Tannnn biimlerle
bu zdeletirilii, Platoncu biimler kuramna Aristotelese
getirilen btn itirazlar ortadan kaldnr; nk bu itirazlar
byle bir biim anlayna deil -Aristoteles'in kendisi de srek
li olarak bu anlay kullanr-, her trl maddeden ayn olarak
varolan akn biimler anlayna da deil -o da Platon'un re
tisi olduu kadar Aristoteles'in de retisidir-, dnen bir
zihin etkinliinden ayn, tamamen ve yalnzca nesnel biimler
anlayna ynelikti. Platon Timaios'ta Tanry, yaratc isten
ediminden tr doann etkin nedeni diye, biimleri de dei
mez tamlklanndan tr doann erek nedeni diye betimler;
Aristoteles, Tanny biimlerle zdeletirirken, kendi etkinlii
ni, yani kendinin bilgisini, vorjoecoc vora& i kendinde tayan,
kendi dncesinin kategorileri olan biimleri dnen, o
etkinlik olabilecek en yksek ve en iyi etkinlik olduu iin de
(Nikh. Et. x. 7) doann tmne ona arzu duymay, hereye
kendi lsnde ve gcnn yettiince onu yeniden retmek
iin aba gstermeyi alayan tek bir devimsiz devindirici
olarak tasarlyordu.
Bu kuramda tuhaf, hatt Hristiyan geleneinde yetimi
kiilere itici grnen kimi noktalar bulunmaktadr, tikin,
Aristoteles'in Tanr sevgisi hakknda syleyecei ok ey
vardr; ancak ona gre Tanr dnyay sevmez, dnya Tanry
sever. Dnyay saran sevgi ne Tanrnn bize sevgisi ne de bizim
biribirimize sevgimizdir, tamamen karlksz olarak Tanrya
duyulan evrensel sevgidir. Bu dnce ile Hristiyanln

104

Doa Tasarm

dncesi arasndaki aykrl rtbas etmek istemiyorum, ama

terminoloji farkn gz nne aldmzda aykrln azaldn
belirtmeliyim. Aristoteles'in 'sevgi' iin kulland szck,
znde eksik olan eyin kendi yetkinliini arzulamas anlamna
gelen epo<f tur; e p o o yukar bakma ya da kendini aa hissede
nin kendisinden stn diye grd eye duyduu sevgiyi
arzulamadr. Bu, ilk ve son kez Platon'un Symposium'unda
Epocf a ilikin klasik tartmada aklanmt. Hristiyanln
'sevgi' szc, zgn olarak aa bakma ya da stn birinin
aa birine duyduu sevgiyi ltfetme olan ajOOTj'dir; insann,
eksik olduklar kabul edilse de, insan yaamnda tuttuklar
yerin amalarna ok iyi hizmet eden eylerle gnlnn ho
olmasdr. Aristoteles Tanrnn dnyay sevdiini yadsmakla,
yalnzca Tanrnn zaten yetkin olduunu, kendinde hibir
deime kayna, daha iyi bir eye ynelik bir aba tamadm
syler; dnyann Tanry sevdiini sylemekle, dnyamn
durmakszn Tanrda zaten varolan, Tanryla zde olan bir
yetkinliin peinde olduunu syler.
Ne ki ikincileyin -bunu gnlk kavramlarmzla badatr
mak daha zordur- Aristoteles Tanrnn dnyay bildiini yadsr
ve a fortiori Onun dnyay bir isten edimiyle yarattm ya da
dnyamn tarihi yahut ondaki herhangi bireyin yaam iin
ngrsel (providential) bir plan olduunu yadsr. Byle bir
yadsma kukusuz zihni birok skntdan kurtarr; Tanry
gzeten ve hogren olarak, daha da kts, yaygn Hristiyan
tanrbilimi iin her zaman vahim bir ahlk glk olan, dnya
y bile bile ktlklerle donatan olarak dnme zorunluluun
dan kurtanr bizi; Onu renkleri gren, sesleri iiten, yani Kendi
gzleri, Kendi kulaklar olan olarak, artk aym adla ad lan d r
mayacamz, bizimkinden ok farkl bir dnyay bilen olarak
dnme zorunluluundan da kurtarr. Ne ki bunlar byk
kazanlar olsa da ancak daha byk zararlar olarak hissedebile
ceimiz eyle dengelenirler. Dnyann yaamn yukardan
seyreden, tarihinin akn yneten, eylemlerini yarglayan,
sonunda onu yeniden Kendiyle birlik iine sokan olarak Tann

Yunan Evrenbilimi

105

dncesi, kendisi olmadan Tanr hakknda glkle dnebi

leceimiz bir dncedir. Burada da yine Aristotelesi anlayla
Hristiyan anlay arasndaki aykrl yadsmak ya da
Aristotelesi anlayn salt felsef temeller zerinde bile daha iyi
olduunu ima etmek istemiyorum; ancak Aristoteles'in kura
mnda Tanrnn kendine ilikin bilgisinin, Onun, biribirine bal
biimleriyle birlikte vouo'a ilikin bilgisi anlamna geldiini ve
biz de ussal olduumuz lde vouc'tan pay aldmz iin,
kendimize ilikin bilgimiz ile biimlere ilikin bilgimizin
Tanrnn yaamndan pay almamz olduunu, srf o nedenle
Tanrnn kendine ilikin bilgisinin dngs iine girdiimizi
ammsarsak, aykrlk hafiflemi olur. norganik doanm kr
itkileri bile, kendi balanna Tanrnn paras olmasalar ve kendi
balarna Tanr tarafndan bilinmeseler de, Tanr tarafndan bili
nen amalara ynelmitir ve gerekte Onun doasnn gr
nmleridir.

5. Devimsiz devindiricilerin okluu

Ne ki Tanr sevgisinin dourduu doa srelerini Aristote
les'in nasl dndn gstermek iin, onun evrenbiliminin
ayrnblanna biraz daha yakndan bakmak gerekir. Bu sreler
ok karmaktr; yle karmaktr ki onlarn hepsini ayn amaca
ynelmi sayamayz. Thales iin hem mknatsn hem solucann
yalnzca su olduunu sylemenin yararsz olduunu, bunun
niye birinin bir mknats gibi tekinin bir solucan gibi davrand
m aklamadn daha nce belirtmitik. imdi, Aristoteles
dnyadaki sreleri hereyin Tanrnn yaamn taklit etmeye
altn syleyerek aklayacak olursa, bu da ayn ekilde
tr bakmndan ok farkl olan ve ak bir biimde ok farkl
amalarn gereklemesine ynelik olan sreler arasndaki ak
farkllklar aklamakta baarsz olur. Baka deyile bir ama
lar sradzeni olmas gerekir ve her varlk derecesinin kendine
ait bir amac olmas gerekir.

106

Doa Yasarm

Aristoteles bu gl gidermek iin devimsiz devindiricilerin saysnn bir deil birok olduu bir kuram tasarlamtr.
Bunlardan biri ilk devindiricidir; yani Tanr; onun etkinlii
mutlak olarak kendini-dnmedir, voijcno vojaecoa' tur ve
madd olmayan bir eylemcinin bu mutlak olarak kendini kapsa
yan, kendine baml etkinlii, madd bir eylemcinin (yani devi
nimin) -bir devinimin olabilecei kadar kendini kapsayan ve
kendine baml- etkinliiyle, yani primum mobilenin, gkteki
en d krenin ya da yldzlar kresinin yetkin olarak birrnek
dnyle kopya edilir. Dolaysyla primim mobilenin ruhu
dorudan doruya Tann sevgisiyle harekete geirilir ve kendi
cismini bir cismin deviniminin olabilecei lde Tanrnn yaa
mna benzer bir biimde devindirir.
Ne ki Tanrsal etkinlik iki biimde taklit edilebilir: Ya bir
cisimce (burada bu, Yunan evrenbiliminde hep olduu gibi
canl cisim, ruhu olan ve aba, arzu ya da sevgiyle harekete
geirilen bir organizma demektir) ya da cisimsiz bir zillin yahut
zek, vouo'a. Tanr kendini dnr ya da seyreder; teki
zihinler ise Tanry dnr ya da seyreder. O lde de tanr
sal doadan pay alrlar, ancak ondan aldklar pay ksm olduu
iin eksiktir: Her zihin ancak tanrsal doann (yani dnlr
dnyann ya da biimler dnyasnn) bir parasn kavrar, dola
ysyla her birinin Tanrnn yaps ile yaamnn zel bir biimi
ya da snrlanm bir hali olan kendine zg bir yaps ve zihin
sel bir yaam vardr.
imdi, Aristoteles'e gre byle zihinlere inanmak iin
evrenbilimsel gerekeler vardr. Primum mobile'nin birrnek
dn Tanrnn devimsiz etkinliini yeniden*retmeye aba
lar; ancak bir gezegenin karmak ve dzensiz devinimi bir
daire zerinde birrnek bir biimd devinmekte son derece
baarsz bir abay temsil etmez, farkl ve karmak trden
ussal ve belirli bir yolu izlemekte tamamen baarl bir abay
temsil eder. Yunan geometrisi teki erileri emberin deiik
biimleri olarak grr; tpk teki dilbilgisel hallerin yalm halin,
teki tasm ekillerinin tam tasmn deiik biimleri olmas

Yunan Evrenbilimi

107

gibi; dolaysyla karmak gezegen yolunun emberle akraba

olmas gibi Tanrnn etkinliiyle akrabal bulunan madd
olmayan bir etkinlik olmas gerekir; gezegenin ruhunun devi
nim olarak madd ekilde dorudan doruya simgeledii de
Tanrnn etkinlii deil, bu madd olmayan etkinliktir. Gezegen
yolu Tanrnn etkinliinin taklidinin bir taklididir, oysa primum
mobile'ran dn onun cisim olarak dorudan taklididir, geze
genin zihninin dncesi de onun zihin olarak dorudan bir
taklididir. Tm zihinler btn ya da topluluu, kosmik devi
nimler btnnn kendisine gre yapld madd olmayan ve
ncesiz-sonrasz bir model oluturur. Burada Aristoteles
Timaios'un retisini kendine zg olarak yineler. Buna gre
Tanr, madd ya da zamansal dnyay yaparken onu ncesizsonrasz bir rntye gre, yani madd olmayan ya da ncesizsonrasz biimler dnyasna gre oluturmutur. Bu iki reti
deki ortak dnce nemli bir dncedir, o da doa dnyasn
da varolan etkinliklerin ayrmlamasnn ncesiz-sonrasz
gereklikte varolan ve mantka nce gelen bir ayrmlamaya
bal olduudur. Mantka doadan nce gelen yalnz madd
olmayan varlk ya da mutlak zihin deildir, zihnin zihinler
halinde ayrmlamas da doadan nce gelir.
Sanrm bu noktay Sir David Ross'un Metafizik edisyonunda bulunan nota bavurarak aklayabilirim; bu, Ross'un o
byk yaptmda syledii baka eylerden ayn tutmaya pek
hevesli olduum ok az noktadan biridir. Ross der ki (i, s. cxl)
zihinler Aristoteles'in kuramnda mantk d bir fazlalktr:
Gksel krelerin, der, her biri kendi lsnde devimsiz bir
devindiricinin deimeyen yaamn yeniden retmeye gayret
eden gksel organizmalar olarak gsterilmi olmas gerekir. Ne
ki ben kendi kendime 'her biri kendi lsnde'nin ne demek
olduunu soruyorum. Elbette, belli bir gksel organizmann,
diyelim 35 numaral olann, Tanrnn etkinliini yeniden ret
meye almakla kalmad, onu 35 numaral konumda bulu
nan bir cisme uygun zel bir biimde yeniden retmeye
alt anlamna gelebilir ancak. Tpk bir sa kanat oyuncusu

108

Doa Tasarm

nun yalnzca futbol oynamaya almakla kalmamas, bir sa

kanat oyuncusuna uygun bir biimde oynamaya almas gibi.
Dolaysyla, tpk bir Rugby XV fikrinin ya da emasnn her bir
yerin gerek bir oyuncuyla doldurulmasndan mantka nce
gelmesi gibi, ayrmlam etkinlikler fikri ya da emas da
gerek krelerin devinimlerinden nce gelir. Ksaca, Sir David
Ross 'her biri kendi lsnde' szn kullanmakla,
Aristoteles'teki bu noktay kabul etmitir.

6. Madde
Evrenbilimi gerek kendi iinde gerek doaya ilikin Yunan
dncesinin Ortaaa en olgun mirasn brakt biim olarak
nemli olsa da, Aristoteles zerinde daha fazla oyalanmamalym; ancak onu madde anlay hakknda bir iki sz syleme
den de brakamam. Aristoteles'in madde kuramnn ne
olduuna tam olarak karar vermek ok g bireydir, nk,
olduka tuhaf bir biimde, metafizik terimlerine ilikin szck
daarcn ieren Metafizik'in drdnc kitabnda onun
hakknda hibir aklama yapmamtr. Tanr ve genel olarak
ruh, ister znel olarak dnen ey olsun ister nesnel olarak
ncesiz-sonrasz nesneler ya da salt biimler olsun, madde ier
mez ve maddede cisimleemez; madde ieren, deime, devi
nim ya da olu srecine konu olandr. mdi bu eylerdeki
madde kendi bana alglanamaz ve bilinemez; duyu yalnz
biimi, ama maddede cisimlemi biimi alglar; zihin yalnz
biimi, ama maddede cisimlemi biimi bilir. Bundan tr
Aristoteles'in bize ak bir madde anlay sunmas beklenme
melidir; ona gre 'madde' szc terim olarak bir elimedir,
nk hakknda ak kavraylar edinebildiimiz ey her zaman
biimdir ve kesinlikle madde deildir. Modem bilimin madde
kuram, yani atomlar, elektronlar, radyasyon vb. kuram dedii,
eitli yap ve ritmik devinim tiplerinin bir betimlemesidir ve
Yunan terminolojisine gre btn bunlar hi de madde kuram

Yunan Evrenbilimi

109

deil, bir biim kuramdr; yle ki Aristoteles'in madde konu

sundaki bilinemezciliinde modem fizikiyi sarsacak hibirey
yoktur. Aristoteles'e gre madde, kendi bama, belirlenmemi
olandr, u ya da bu biimde yahut yapda dzenlenmemi
olandr; bundan tr Aristoteles maddeyi ou kez gcllkle
ya da gcl olarak iki kartn her ikisi de olan eyle, S w a b i a
x(ov evavrcoVla zdeletirir. Onu tanmlamaya altnda,
bunu ancak ne olmadn syleyerek yapabilir: "Maddeden, ne
nitelii ne nicelii ne de varl belirleyen teki kategorilerden
herhangi birini tayan eyi anlyorum" (Met. 1029a20). Ancak,
madde bilinemez ve betimlenemez olsa bile, evrenbilimden
kolay kolay atlamaz, nk o doa srecinin negatif ucundaki
snr durum ya da birleme noktasdr: Doadaki herey srekli
olarak geliir, yani kendini gerekletirir ya da her zaman gcl
olarak olduu eyi gereklik (actuality) haline getirir ve madde
gclln negatif grnm olan belirlenmemiliktir.
Bundan tr bir civciv tavuk olmaya alr, ama henz tavuk
deildir; onda tavuk biimine ynelik bir aba vardr; ancak
onda birey daha vardr ki, ondan tr o aba henz amacna
ulamamtr ve bu ey Aristoteles'in madde dedii eydir.
Dolaysyla madde gereklememi gclln gereklememiliidir; hi gereklememi gcllk diye, hepten etkisiz
aba diye birey olmad iin de salt ya da yaln madde diye
birey yoktur; her zaman ve her yerde kendini dzenleme sre
cindeki madde, biim kazanan madde vardr. Ne ki madde
ancak biim tamamen gerekletii, gcllk gereklik (actua
lity) haline geldii zaman bsbtn yok olur; bundan tr
Aristoteles salt gereklik olann hibir madde iermediini
syler. Demek ki uzayda bir yerde bulunan herhangi birey
madddir, nk baka bir yerde olabilir, yine de kendisi olabi
lirdi; ancak Tanrnn olabilip de olmad hibirey yoktur,
nk onun olmad eyler, rnein bir ta, Tann olmaktan
kmakszn olamayaca eylerdir; bundan tr de Tanr salt
gerekliktir ve hibir madde iermez.

II. BLM

RENAISSANCE DOA GR
I
ONALTINCI VE ONYEDNC YZYILLAR

1. Anti-Aristotelesilik
kinci byk evrenbilim hareketi onalbna ve onyedinci yzyllarnkidir. Bu hareketin balca zellii en kolay onu, negatif
bir biimde, ksmen Aristoteles'ten ksmen de Hristiyan dinin
de rtk olarak bulunan felsef grlerden esinlenen Ortaa
dncesine kar srekli bir kalem kavgas olarak ele almakla
grlebilir. Saldrmak iin zellikle seilmi reti, ereksellik,
erek nedenler kuram, doay henz varolmayan biimleri
gerekletirme eilimiyle ya da abasyla dolu olarak aklama
giriimiydi. Tm hareketin simgesi, Bacon'm nl alaydr:
Ereksellik, Tanrya adanm bir bakire gibi, dlszdr -tanquam
virgo Deo consecrata, nihil parit (De Aug. Sd. iii. 5). Bacon,
Aristotelesi bir bilim adamnn belli bir etkinin meydana
gelmesini, nedenin o etkiyi meydana getirmek iin doal bir
eilim tadm syleyerek belli bir nedenle akladnda
gerekte size hibirey sylemediini, yalnzca kafanz bilimin
asl iinden, yani sz konusu nedenin kesin yapsn ya da

112

Loa Tasarm

doasm kefetme iinden baka bir yne ynelttiini kastedi

yordu. Ayn eletiri Molire'in tp okullarnda Aristoteles'in
yntemleriyle berbat ve uyduruk bir Latinceyle yaplan bir
snavla ilgili kaba gldrsnde de rtk olarak bulunur:
Aday:
Mihi a docto doctore
Domandatur cansam et rationem quare
Opium facit dormire.
A quoi respendo:
Quia est in eo
Vertus dormitiva,
Cuius est natura
Sensus assoupire
Snav Kurulu:
Bene bene bene respondere.
Dignus, dignus est intrare
In nostro docto corpre.
Yeni doa kuram, bu ereksel yntemlere kart olarak, her
deimeyi ve sreci deimenin balangcnda zaten varolan
madd eylerin eylemiyle aklamak anlamna gelen etkin
nedenlerle aklamalar zerinde duruyordu. Deimenin bu
ekilde aklanmas gerektii saylts zaten onaltnc yzyl filo
zoflarnda bilinli bir ilkedir. Nitekim yzyln ortasnda
Bernardino Telesio, doay, madd olmayan ncesiz-sonrasz
bir varlk tayan biimleri taklit etmek zere kendi dmda
birey tarafndan ileriye doru srklenen birey diye deil,
znde kendine ait bir etkinlie, yani kendinde devinime yol
aan ve doa dnyasnda bulunan eitli yap tiplerinin hepsini
meydana getiren scakla sahip olan birey diye grr.
Renaissance'm doala felsefesi doay tanrsal ve kendi kendini
yaratan birey olarak gryordu; bu kendini yaratmann etkin
ve edilgin yanlarm, natura naturata'y ya da doal deimeler
ve sreler btnn natura naturans'tan ya da onlara can veren
ve yneten ikin gten ayn tutarak biribirinden ayryorlard.

Renaissance Doa Gr

113

Bu anlay Aristoteles'ten ok Platon'a yaknd, nk

Platon'un Pythagoras evrenbiliminin eilimi, doal eylerin
davramn onlarn matematiksel yapsnn bir etkisi olarak
aklamakt; bu da yeni fizik biliminin yaptyla tamamen uyum
iinde olan bir eilimdi; oysa Aristoteles'in evrenbilimi doay
tanrsal doann taklitlerinin ayrntl bir silsilesiyle aklama
eilimindeydi. Bundan tr Renaissance filozoflar, modem
bilimin gerek babas olan Galileo'nun doa kitab Tanrnn
matematik diliyle yazd bir kitaptr diyerek PythagorasPlatoncu bak asn kendi szleriyle yeniden dile getirmesine
dek, Aristoteles'e kar Platon'un bayra altnda toplandlar.
Onaltmc yzyl, deimenin bir eilimin ifadesi olduu yollu
Aristotelesi retinin yerine, deimenin yapmm bir ilevi
olduu yollu Platoncu retiyi -tam anlamyla Pythagoras
retiyi, nk z bakmndan Sokrates ncesine aittirkoydular.

2. Renaissance evrenbilimi: lk aama

Onaltmc ve onyedinci yzyllarda, doa kuram iki ana aama
dan geer. Bunlar Aristoteles'e dmanlklar, ereksellii redde
dileri, biimsel ve etkin .nedenlerin doada ikin olduunu
vurgulamalar bakmndan biribirine benzer; ayn zamanda bir
eit yeni-Platonculuk ya da yeni-Pythagoraslktrlar; nitelik
sel farkllklarn temeli olarak matematiksel yapy vurgulama
larn kastediyorum, iki aama arasndaki fark beden ile ruh
arasndaki ilikiye degin grlerindedir. ilk aamada, imdi
natura naturata denen doa dnyas hl ikin enerjileri ve
gleri z bakmndan dirimsel ve ruhsal olan canl bir orga
nizma olarak tasarlanr. Onbeinci ve onaltmc yzyllarn
doala felsefeleri doaya akl ile duyu, sevgi ile nefret, haz ile
a a ykler, doal srelerin nedenlerini bu yetilerde ve duyular
da bulur, yle ki, evrenbilimleri Platon ile Aristoteles'inkine
benzer; hatt daha da ok Sokrates ncesi filozoflarmnkine.

114

Doa Tasannu

Ancak bu canlclk ya da canlmaddecilik (hylosoistn) ilk

Renaissance evrenbilimlerinde bastrlm bir etken iken, Yunan
dncesinde baskn bir etken olmutur; zamanla, balangtan
beri kendisine elik eden matematik eilimi iinde boulup
gitmitir; matematik eilimi baskn hale gelince de bir organiz
ma olarak doa tasarmnn yerini bir makine olarak doa tasa
rm almtr. lk, yani organik grten sonraki, yani mekanik
gre giden deime, aklayacam gibi, en bata
Copernicus'un yaptyd. Ancak ilk gr bile, ikinlik anlay
zerindeki srarndan tr, Yunanllarn organizma olarak
dnya kurammdan bsbtn farklyd. Biimsel ve etkin
nedenlerin (Aristoteles iin olduu gibi) doa dnda deil,
doa dnyasnn iinde olduu dnlyordu. Bu ikinlik
doa dnyasna bir deer katyordu. Hareketin tarihindeki
erken bir tarihten balayarak, insanlar doarm kendini yara
tan, o anlamda da tanrsal birey olduunu dnmeye, doa
grnglerine saygl, dikkatli ve itaatkr bir gzle bakmaya
gtrd; diyeceim, ne denli nemsiz ve grnte rastlantsal
olursa olsun, doadaki hereye ussalln szm olduu,
bundan tr de hereyin anlaml ve deerli olduu saylhsna
dayal ayrntl ve eksiksiz gzlem alkanlna gtrd.
Doay madd olmayan akn bir modelin madd bir taklidi
olarak gren Aristoteles gelenei, doadaki baz eylerin rast
lantsal olduunu dnyordu. Aristoteles'in kendisi madde
nin, yani kavranabilir olmayan enin doadaki rastlantsallm kayna olduunu sylemiti; bilim adamlar ancak
Aristotelesi evrenbilimin sprlp atlmasndan sonra doa
y ciddiye almaya, deyim yerindeyse onun en nemsiz szn
dikkat ve saygya deer diye grmeye balayabildiler. Bu yeni
tutum onbeinci yzyln sonunda, Leonardo da Vinci'nin
zamannda kesin bir biimde sergilendi.
Ne ki bu erken tarihte doa hl canl bir organizma olarak
grlyor, doa ile insan arasndaki iliki de mneccimlik ve
byclk terimleriyle tasarlanyordu; nk insann doa
karsndaki efendilii akln mekanizm karsndaki efendilii

Renaissance Doa Gr

115

olarak deil, bir ruhun baka bir ruh karsndaki byclk

ieren efendilii olarak tasarlanyordu; d kre ya da yldzlar
kresi hl Aristotelesi biimde kosmik organizmann en saf,
en deerli canL ya da etkin yahut etkili paras olarak, bundan
tr de teki paralarda olup biten btn olaylarn kayna
olarak tasarlanyordu. Bu bysel ve mneccimce anlayn,
batan beri gl dmanlar vard; rnein onbeinci yzyln
sonlannda bu anlaya saldrm olan, Savonarola ile Calvin
gibi birok din dzeltimcisinin de izinden gittii Pico della
Mirandola; ne ki buna karn, onbeinci ve onaltnc yzyllar,
baskn olarak, onyedinci ve onsekizinci yzyllarn halk by
cl iinde ancak yava yava len ve ok zor len bu by
bilimcilerine teslim olmutu.

3. Copernicus
Modem evrenbilimin bunalm onaltnc yzyln ortasyla
tarihlerir. Copernicus'un Gne dizgesi zerine yapt (De revolutionibus orbium coeiestium) lmnden sonra 1543'te yaymlan
d. Bu kitapta gelitirilen yeni gkbilim dnyamn merkezini
Yer'den alyor, gezegen devinimlerini gnmerkezli bir varsay
ma dayanarak aklyordu. Bu yeni gkbilimin felsefece anlam
derindi, ama ou kez yanl anlalmtr. Genellikle onun etki
sinin eyler izelgesinde Yer'in nemini azaltmak ve insana
kk yldzlardan birinin evresinde dnen souk maddenin
kk bir paras zerindeki mikroskopik bir asalaktan baka
birey olmadn retmek olduu sylenmitir. Bu, felsefece
sama ve tarihsel olarak yanl bir dncedir. Felsefece sama
dr, nk ister evrenle ister insanla ister bunlar arasndaki ili
kiyle ilgili olsun, hibir felsefe sorunu bunlarn kaplad uzaya
ilikin greli dncelerden etkilenmez: Tarihsel olarak yanl
tr, nk insann dnyadaki kkl her zaman tandk bir
dnme izlei olmutur. Ortaan en ok okunan kitab
denmi olan Boethius'un De Consolatione Philosophiae'sinde u

116

Doa Tasarm

szler vardr:
"Gkbilimsel kantlardan, evrenle karlatrldkta tm Yer'in bir
noktadan daha byk olmadn, yani gkkreyle karlatrldkta
hibir bykl yok diye dnlebileceini rendin. Sonra,
Ptolemaios'a gre, bu kck kenin ancak drtte birinde canllar
yaayabilir. Bu drtte birden denizler, bataklklar ve teki ssz alanlar
karlrsa, insana kalan yer sonsuz kk adn bile glkle hak
eder." (Kitap ii, Prosa vii.)
Copemicus'tan bin yl nce her okumu Avrupal bu para
y biliyordu; Copemicus'un da onun zn yinelemek iin din
sapknlndan mahkm olma riskine girmesine hi gerek
yoktu.
Copemicus'un gkbilimsel keiflerinin gerek anlam ok
daha nemliydi. O da, dnyann merkezini Yer'den Gne'e
kaydrmakta ok, dnyamn bir merkezi olduunu rtk bir
biimde yadsmasyd. lmnden sonraki yayncsnn dedii
gibi, herhangi bir noktay dnyamn merkezi olarak grebilirdi
niz; gezegen yrngelerini aratrma am aa iin Gne'i merkez
saymak uygundu. Bu ifadenin, sanki "Ortodoks grn doru
olduunu kabul ediyorum ama gnmerkezli gr yine de
kullanl bir kurmacadr" anlamna geliyormu gibi, yerleik
reti karsnda rkeklikten ileri geldii dnlmtr kimi
zaman; ne ki ifadenin gerek anlam madd dnyann merkezi
olmadyd; bu da hakl olarak evrenbilimde bir devrim olarak
grlyordu, nk bir organizma olarak doa dnyasna ili
kin tm bir kuram ykyordu. Bir organizma ayrmlam
organlar demektir; Yunan dncesinin kresel dnyaorganizmasnda ortada toprak, sonra su, sonra hava, sonra ate,
en sonda da, Aristoteles'e gre, dnyann d zarfnn quinta
essentia's vard; imdi, dnyann merkezi yoksa, bu ayrmlama
larn temeli olan ey yok olur; tm dnya ayn tr maddeden
yaplmtr, ekim yasas yalnz Aristoteles'in dnd gibi
Ayalt blgelerde deil, her yerde iler ve yldzlar kendilerine
ait tanrsal bir tz tamayp bizim Yer'imizle trde olur. Bu
tasarm, insan glerinin alamn daraltmak yle dursun, onu

Renaissance Doa Gr

117

son derece geniletiyordu; nk insana Yer zerinde kendisi

nin ortaya koyduu bilimsel yasalarn yldzl gn her yerin
de geerli olacan retiyordu. Newton Ay' yrngesinde
tutan gcn elmay yere eken gle aym olduunu imgeleyebildiyse, bu dorudan doruya Copemicus'un yermerkezli
gkbilimi yadsmas sayesindedir. Aristoteles'e gre doa nite
like farkl olan ve baka baka davranan tzlerden yaplmtr:
Toprak doal olarak merkeze doru hareket eder, ate merkez
den kaar vb. Yeni evrenbilime gre doal nitelik farkllklar
olamaz; nicelike dnyann her yerinde birmek olan tek bir
tz olabilir ve ondaki farkllklar ancak nicelik ve geometrik
yap farkllklar olabilir. Bu bir kez daha bizi Platon'a ve
Pythagoras'a benzer bireye ya da yine atomlardan ve boluk
tan baka hibireyin gerek olmadn syleyen, baka hereyi
belirli atomik yap rntlerine indirgeyen Yunan atomcular
na benzer bireye geri gtrr.

4. Renaissance evrenbilimi: kinci aama. Giardano Bruno

Katolikler ile Protestanlar, Copernicus'un retilerini sapkn
diye reddetmekte birleiyorlard; onun dorudan izleyicileri de
(kitabnn yaymlanndan yl sonra domu olan Tycho
Brahe gibi) Copernicus'un dizgesini tamamen gkbilimsel anla
myla reddediyorlard. Ancak bu dizgenin felsefece nemi,
aklam olduum gibi, ana savnn yer ile gk cisimleri arasn
da tz trdeliini, bunlarn, devinimlerini yneten yasalarla
aynln iermesindeydi; bu iermeler de Renaissance doa
kuramndaki ikinci ve son aamay banlatacak olan bir bek
yeni dnrce abucak kabul grd. Burada dnr bei
nin kiiliklerine ve reti farkllklarna ilikin aynnlara
girmek istemiyorum, yalnzca onun en nemli simasyla,
Giordano Bruno'yla yetineceim.
1548'de doan ve gen yata bir Dominiken rahibi olan
Bruno 30'undan nce din sapknl sulamasyla talya'dan

118

Doa Tasarm

ayrlmaya zorlanm, art arda Geneva'da, Toulouse'da, Paris'te,

Londra'da, VVittemberg'te ve baka yerlerde yaamt; Dka
Giovanni Mocenigo'nun korumas altnda Venedik'teki evine
dnm, orada Engizisyonca tutuklanp yedi yl boyunca (15931600) Roma'da yarglanm, sonunda da kaza balanp yakl
mt.
Bruno'nun doa kuramna en nemli katks Copemicusulua ilikin felsef yorumudur. Bruno cokuyla kabul ettii yeni
gkbilimin, yerel ve gksel tzler arasnda herhangi bir nitelik
farknn yadsnm ierdiini grmt. Copernicus'un hibir
zaman yapmadn yapp bu yadsmay Gne ya da gezegen
dizgesinden sabit yldzlar dizgesine geniletilmi, bunu yapar
ken de bir ayrm, yani ateli ya da kl cisimler ile yan
saydam ya da billrsu cisimler arasndaki aynm kabul etmiti;
herey, kendi iinden gelen bir dairesel devinimle, ayn yasalara
gre devinir; Aristoteles'in doal arlk ve doal hafiflik anla
y reddedilir. Madd dnyann dnda bir ilk devindirici
yoktur; devinim cismin zndedir ve doaldr. Madd dnya
bo olmayan, bize modern fiziin esirini anmsatan esnek bir
maddeyle dolu olan sonsuz bir uzay olarak tasarmlanr; bu esir
iinde bizimki gibi saysz dnya vardr, bunlarn hepsi birden,
kendisi deimeyen ya da devinmeyen ama her deimeyi ve
devinimi kendinde tayan bir evren oluturur. Bu hereyi kua
tan ve deimeyen tz, her deimenin dlyata, hem yaylm
olmas ve devinebilmesi bakmndan maddedir hem de kendili
inden varolmas ve devinimin kayna olmas bakmndan
biim ya da ruh ya da Tanndr; ancak Aristoteles'in Tanrs gibi
akn ve devimsiz bir devindirici deil, kendi cisminde ikin, o
cismin her yerinde devinimlere neden olan bir devindiricidir.
Dolaysyla, Bruno'nun diliyle sylersek, her tek eyin ve her
tek devinimin hem kendi iinde bir ilkesi ya da bir kayna hem
de kendi dnda bir nedeni ya da kayna vardr Tanr hem
ilkedir hem neden; doann her tek parasnda ikin olarak ilke,
her tek paray aan olarak neden.

Renaissance Doa Gr

119

Bu tm tanrc evrenbilim bize bir yandan son oniallar bir

yandan da Spinoza'y anmsatr. Dnyamz sonsuz uzayn her
yanna uzanan sonsuz bir trde ilk madde iindeki sonsuz
sayda girdaptan biri olarak tasarlamas, bu maddeyi de
Tanryla ayn diye tasarlamas bakmndan Anaksimandros
gibidir. unu da belirtmeliyim ki, Anaksimandros'un tmtannclnn dnyann Tanr deil, Tannnm yarats olduu reti
sine kap amas, Yunan dncesinin de onu gelitirmesi gibi,
Bruno'nun tmtanrcl da dnyann tanrsal deil, mekanik
olduu, bundan tr onu tasarlayan ve kuran akn bir
Tanry gerektirdii retisine kap amtr. Bir makine olarak
doa tasarm, bircilii yok eder. Bir makine kendi dnda
birey gerektirir. Doann Tanryla zdeletirilii, organik
doa gr yok olunca tamamen ilemez hale gelir.
te yandan, Bruno'nun dncesi birok bakmdan
Spinoza'nn dncesine benzer. Bruno yntem ve mantksal
tutarllktan ok duygu ve sezgi bakmndan daha zengin olan,
dzensiz ve dank bir dnr olduu iin, onun tam bir
Spinoza olamad sylenmitir. Ancak hakikat yalnz bu deil
dir. Spinoza'nn evrenbilimi Bruno'nun henz dnmedii
tm bir mekanist evren kuramndan yola kar. Spinoza'nn
byk becerisi, Descartes onlar ayr ayr iledii iin Brunoda
henz farkna varlmam olan iki anlay, mekanik madde
dnyas ile ruh dnyas anlayn biraraya getirmektir.
Bruno'nun bu iki dnceyi, ilke ile nedeni birletirmesi
yalnzca grntedir. lkeden ikin nedeni, casa suiyi anlar;
nedenden A'nm B'nin nedeni olduu akn nedeni anlar.
Tmtanrclk terimleriyle, ayn zamanda Tann olan dnya, bir
btn olarak bakldkta, kendi kendinin nedenidir; ancak
herhangi bir tek olayn nedeni bir btn olarak dnya deil,
baka bir tek olaydr. nk btn, kendisinin u ya da bu
parasn amaz; u ya da bu parada ikindir. Btnden para
y aan birey diye sz etmek, btn kendi paralarndan biri
nin konumuna indirmektir. Bruno'nun bu karkl gidermek
iin hibir zaman atmad kararl bir adm atmas, yani orga

120

Doa Tasarm

nizma olarak doa anlayn terk edip makine olarak doa

anlayn gelitirmesi gerekiyordu.

5. Bacon
Demek ki Bruno'da ikilik almaz. kin ve akn nedenlilik
(kendi kendinin devinimine neden olma ve baka bireyin devi
nime neden olmas) arasndaki bir ikilik olarak kabr. Onyedinci
yzylda koca bir ikicilik patlamas oknasmn nedeni buydu:
Yani (a) metafizikte cisim ile ruh arasndaki, (b) evrenbilimde
doa ile Tanr arasndaki, (c) bilgi kuramnda usuluk ile deney
cilik arasndaki ikicilik.
Bu ikicilik DescartesTa birlikte ortaya kar. Bacon'da
(1561-1626) henz bilinli deildir. Bu onun hibir glk
grmedii bilimsel yntem grnden anlalabilir: Bacon,
deneyciyi karncaya, usuyu rmcee benzeterek hem deney
cilii hem usuluu reddeder; ona gre gerek bilim adam
ieklerden aldn yeni ve deerli bir maddeye dntren bir
an gibidir: Yani bilim adam kuramlar nda yrtt
deneyler sayesinde ilerler, onlan bu kuramlan snamak ve
dorulamak iin kullanr. Bacon metafiziinde onaltmc yzyl
geleneini izlemi, doadaki btn niteliksel farkllktan eninde
sonunda z bakmndan niceliksel olan ya da matematiksel
aratrmaya yatkn olan yapsal farkllklarn ilevi olarak
grmtr; bundan tr tzn trdeliine ve birliine kesin
olarak inamyordu; ancak bu ilkelerin iermelerine ilikin kavra
y hi yerinde deildi ve matematiin fizik bilimindeki olaa
nst nemini hibir zaman grememiti. Bundan tr onu
bilimsel yntem konusunda kuramda kendini keskin bir biim
de uzak tuttuu deneyci eilimle tanmlamak btnyle yanl
olsa da, uygulamada niceliksel aklamann yerine niteliksel
farkllklar snflamasn koyduundan srekli olarak o eilime
kaplyordu.

6. Gilbert ile Kepler

Genel doa kuramndaki bir sonraki adm belirleyen, Gilbert'in 1600'de yaymlanan ve Bacon'un reddettii mknashk
zerine almasyd. Gilbert mknatsn ekim gcn inceler
ken, ekim glerinin doann tmne yayldn, btn cisim
lerin btn tekiler zerinde bu trden bir ekimi olduunu
ne sryordu. Kepler (1571-1630), onyedinci yzyln banda,
bu dnceyi verimli sonularla gelitirdi. Doas gerei her
cismin her neredeyse orada duraan kalmaya eilimli olduu
nu sylyordu -bylelikle eylemsizlik ilkesini dile getiriyor,
Yunanllarn ve Renaissance balarnn doal devinim anlay
n zerine basa basa reddediyordu; ancak bir cisim bir baka
cismin yarmda olduu zaman, her cismi yanndakine doru
ekme eilimi tayan karhkl bir etkilenimle, duraanl
bozulur, diye devam ediyordu. rnein ta der, nk Yer
onu eker; Kepler benzer biimde gelgitin Ay'n ekiminden
tr olduunu ileri sryordu. Kepler ekim olgularna bir
ipucuyla bakp o byk adm att ve fizii incelerken anima
szcnn yerine vis szcnn, baka deyile niteliksel
deimelere yol aan canl enerji anlay yerine kendisi nicelik
sel olan ve niceliksel deimelere yol aan mekanik enerji anla
ynn gerektiini ileri srd.

7. Galileo
Kepler iin bu yalnzca bir dipnotu olarak yazlm bir imayd;
ancak Galileo (1564-1642) iin aka dile getirilmi sayltlaryla
birlikte aka kavranm bir ilkeydi. Galileo yle yazyordu:
"Felsefe gzlerimizin nnde ak duran o koca kitapta, yani
evrende yazldr; ancak yazl olduu dili renip harfleriyle tanklk
kurmadka onu okuyamayz. O matematiksel dille yazlmtr, harfle
ri genler, daireler ve teki geometrik ekillerdir, onlar olmadan tek

122

Doa Tasarm

bir szc anlam ak insan iin olanakszdr."1

Anlam ak: Doa hakikati matematiksel olgular ierir;

doada gerek ve kavranabilir olan ey niceliksel ve llebilir
olandr. Renk, ses, vb. gibi niteliksel ayrmlarn doa dnyas
nn yapsmda yeri yoktur, bunlar belirli doal cisimlerin duyu
organlarmz zerindeki etkisiyle bizde oluan deiikliklerdir.
Burada, Locke'un dnd, ikincil niteliklerin zihne bal
olduu ya da saf grng olduu retisi oktan btnyle
gelimitir. ngiliz felsefe rencileri Locke'ta bu retiyi
grdklerinde onun kesinlikle Locke'un icad olmadm, ok
nceleri Galileo'nun onu nemli bir hakikat olarak dnm
olduunu, gerekte nceki iki yzyln tm bilimsel hareketinin
klavuz ilkelerinden biri olduunu her zaman kavrayamazlar.
Zamanla Locke'a ulatnda oktan modas gemi ve
Berkeley'in parmann bir dokunuuyla yklmaya hazr birey
olmutur.
Galileo iin ikincil nitelikler yalnzca ilk niteliklerin trevle
ri, yani onlardan treyen, onlara bal eyler olmamakla
kalmaz, gerek olarak nesnel varolutan yoksundurlar: Yalnzca
grntrler. Dolaysyla Galileo'nun dnyas "canl ve duyar
l varlklarn aklanamaz bir biimde iine szmas yoluyla,
tank olduumuz eitlenmi niteliksel grmleri kazanan salt
bir nicelik dnyasdr."2 Byle grldnde doa bir yandan
yaratcs olan Tannya, bir yandan da kendisini bilen insana
dayanmaktadr. Galileo hem Tanry hem insan doay aan
olarak grr; hakldr da, nk doa salt nicelikten oluuyor
sa, onun grnteki niteliksel grnmlerinin ona dandan,
yani onu aan insan zihnince verilmesi gerekir; doa artk canl
bir organizma olarak deil, eylemsiz bir madde olarak tasarlan
yorsa, kendini yaratan birey olarak grlemez, kendisinden
baka bir nedeni olmas gerekir.

1
2

"II Saggiatore" (pere, 1890, &e., vi, s. 232. G. da Ruggiero'nun, La filosofia

modemo' sunda (Bari, 1933) anlm (s. 70).
Ruggiero, op. cit., s. 74.

8. Ruh ile Madde. Maddecilik

Galileo'yla birlikte modern doa bilimi olgunlua erer. Doa
nn doru ve kesin bilimsel bilgi konusu olabilmesinin koulla
rn ilk kez aka ve kesin olarak ortaya koyan oydu. Bu koul
lar, ksaca, niteliksel hereyin atlmas ve doal gerekliin bir
nicelikler -uzaysal nicelikler ya da zamansal nicelikler, ama
nicelikler, yalnzca nicelikler- btnne indirgenmesiydi.
Galileo'nun anlad anlamda bilimin ilkesi llebilir olann
dnda hibireyin bilimsel olarak bilinebilir olmaddr.
Bu anlaya .gtren admlar belirtmitim; geriye ona ula
mak iin denen bedelin deerini vermek kalyor. lkin, doa
artk bir organizma deil makinedir: Yani ondaki deimeler ve
sreler erek nedenler deil, yalnzca etkin nedenlerce yaratlr
ve ynetilir. Bunlar eilimler ya da abalar deildir; henz
varolmayan herhangi bireyin gereklemesine yneltilmez ya
da ynlendirilemezler; onlar nceden varolan cisimlerin eyle
miyle yaratlan yaln devinimlerdir -o eylem arpma, ekme ya
da itme olabilir. kincileyin, doa kavramndan atlm olan
eyin metafizik kuramnda baka bir yerde bir barnak bulmas
gerekir. Bu yuvasz nesneler iki ana blme ayrlr: lki genel
olarak nitelikler; kincisi, ruhlar. Bu konudaki gr Descartes
ile Lockea da benimsenen ve onsekizinci yzyln Ortodokslu
u denebilecek ey haline gelmi olan Galileo'ya gre, ruhlar
doa dnda bir varlk snf oluturur, nitelikler ise ruhlara
grnenler olarak aklanr: Descartes'm szckleriyle onlar
"ruhlarla cisimlerin birlii iine girer"; onlar kavramamz
salayan duyular ise genel olarak o birlii kavrama organmzdr. Bu, iki tz -ruh ile madde- retiiydi; ancak bu reti
gl bir aznlktan sert bir muhalefet grmeden kabul edilme
di hibir zaman. Galileo'nun felsefece en iyi ekilde donanm
izleyicisi olan Descartes'm kendisi bu iki tz retisini ileri
srd, ama iki tzn Tann diye tanmlad ortak bir kayna
olmas gerektiini kabul etti ve tamamen doru olarak o
durumda 'tz' teriminin yalmz Tanrya hakkyla uygulanabile

124

Doa Tasarm

ceini gsterdi: nk bir tz baka bireyi gereksinmeden

kendi kendine varolan eyse (tarumi budur), Tannnn yaratt,
dolaysyla varolmak iin onu gereksinen ruh ile madde tam
anlamyla tz deildir. Bunlar yalnzca szcn ikincil bir
anlamnda tzdr.
Bununla birlikte, Descartes'n mr boyunca Renaissance'm tmtanrc eilimleri yeni bir ynde geliti. Kendi kendini
yaratan, kendi kendini dzenleyen doa dnyas tasarm bir
makine olarak doa tasarmyla birleip maddeci bir doa kura
mna yol at. Bu hareketin nderi, Galileo'nun betimledii nice
liksel ve mekanik doann tek gereklik olduunu, ruhun ise
madd eler rntsnn yalnzca kendine zg bir eidi
olduunu kabul eden yeni-Epicurosu Gassendi'ydi. Bu, metafi
zik bakmdan ekici olan birci bir sonu dourdu; ancak hibir
zaman ayrntyla ilenmedi, nk kimse kesin olarak hangi
madd eler rntsnn genel olarak ruhu ya da herhangi
bir zel trden ruhsal yetiyi yahut etkinlii yarattm aklayamyordu (deneyle hi kantlayamyordu).
Renaissance tmtannclmn mirass olarak maddecilik
yalnz onyedinci yzylda deil, tm onsekizinci, hatt ondokuzuncu yzyl boyunca yaamaya ve gelimeye devam etti ve
nihayet ondokuzuncu yzyl sonunda gelien yeni bir madde
kuramnca ykld. O zamana dek tmtannc kkenin izini
zerinde tad. Bu, tek gereklik olarak koyduu madde kar
sndaki tutumunun samimi dinsel yapsnda kendini gsterir.
Tanry yadsr; ama srf Tannnn niteliklerini maddeye aktard
iin; tektanrc bir gelenein rn olarak da maddeyi tama
men Tarn gibi dnr. Olgu ylesine birmektir ki, genel
olarak, maddeci bir yazar, madd bir dnyadan sz ederken
Hristiyan dindarlnn geleneksel biimlerini kullanma al
kanlndan tanyabiliriz. Zaman zaman ona dua bile edecektir.
Nitekim nl maddeci Holbach (Baron d'Holbach, 1723-89,
Almanya'da Hildesheim doumlu, ama yazlarm duru ve esiz
bir Franszcayla yazm), byk yapt Du systme de la Nature',
urasnda burasnda bir szck deiikliinin herhangi bir

Renaissance Doga Gr

125

okuru Hristiyan dindarlnn dile gelmesini dnmeye gt

recei bir dille maddeye dua etmekten baka birey olmayan
szlerle bitirir.
te yandan, bilimsel konuuldukta, maddecilik batan
sona bir baardan ok bir zlemdi. Onun Tanrs, gizemli halle
ri bizim kavraymz aan, tanskl bir Tannyd herzaman.
Bilimin ilerlemesiyle gnn birinde onlar kavrayacamz
umudu tand hep; yle ki maddeciliin bilimsel gvenilirlii
henz elde olmayan varlklar zerine ok byk ekler kesile
rek korundu. Laboratuarda deneysel dorulama -biyokimyaalarm sentetik olarak re retme baansm gsterdikleri zaman
salanan dorulama eidi- baarsz olduundan, beyin tpk
safra kesesinin safray saklamas gibi dnceyi saklar trn
den bir nerme bir din dogmas olarak grlebilirdi; ama bilim
sel olarak bakldkta yalnzca kuru sk atmakt.
9. Spinoza
Demek ki maddecilik uzun sre bir aznlk sesi olarak srp
gittiyse de her zaman Avrupa dncesinin ana geleneinin bir
yan zerinde, Renaissance tasarmlarnn dmensuyunda
kalmtr. Ana akm Descartes'la balayp bir baka yne, yani
Spinoza'mn, Newton'un, Leibniz'in ve Locke'un tutturduu
yne ynelmitir. Btn bu kiilerdeki ortak dnce madde
nin bir ey ruhun baka bir ey olduu, ikisinin de kaynan
bir biimde Tanrdan alddr. Hereyin kayna olarak Tann
(deyim yerindeyse) iki ynde birden ileyen bir ey olarak
grlyordu; bir ynde doa ya da madde dnyasn yaratm
tr; teki ynde insan ruhunu yaratmtr ve ondan baka ruhlar
da olabilir.
Bu gelimeye Descartes'n kendisi yeterince ak bir biim
de iaret etmiti; nk, dediim gibi, Descartes yaln ya da
snrlanmam iki-tz retisi ileri srmyordu; o retiyi, tz
kendinden ya da kendi kendine varolan ey anlamna geldii
iin iin dorusu yalnz tek tz, yani Tann vardr, diyerek srur-

126

Doa Tasarm

lyordu.
Spinoza bu snrlamay ciddiye ald ve onun mantksal
sonularn karp ortaya koydu. Tek bir tz olduunu, onun
da Tanr olduunu, baka tz olmadndan ne ruhun ne de
maddenin tz olduunu, dolaysyla ne ruhun ne maddenin
Tanrnn yaratt bir tz olduunu ileri srd. Ruh ile madde,
diyordu, tek tzn iki "niteliidir"; bu tek tze de, Bruno gibi,
ama ondan ok daha byk bir dizgeli tutarllkla, biribirinden
ayrt etmeden Tanr ve Doa adn veriyor, onu uzam olarak
madde dnyas, dnme olarak ruh dnyas olan sonsuz bir
deimez btn olarak tasarmlyordu. ki grnm de tek tek
cisimler ve tek tek ruhlar olan sonlu, deien ve yok olan para
lar barndrr iinde. Her para yalnzca etkin nedenlerin eyle
miyle, yani teki paralarn onun zerindeki eylemiyle
deimelere urar; burada Spinoza, Renaissance balarnn
canlmaddeciliinin son kalntlarn ortadan kaldrarak
Bruno'yu dzeltir; Galileo'nun fiziini tmyle kabul ederken,
ayn zamanda onun ana felsef aykrln, yani madd doann
bir yandan alglayan ruhtan, bir yandan da onun tanrsal yarat
csndan ayrln, madd doann ruhla ayrlmaz birlii zerin
de durarak ve bu birlie Tann adn vererek aar. Ancak
Spinoza'nm evrenbilimi, gz alc becerilerine -bu ksa betimle
mede hakkn veremediim becerilere- karn, uzam ve dnce
nitelikleri, deyim yerindeyse, kaba gle biraraya getirildii
iin, baansz olmutur: Spinoza'nm uzaml eyin niye ayn
zamanda dndne, dnen eyin de niye ayn zamanda
uzaml olduuna gsterebilecei hibir gereke yoktur; dolay
syla kuram aslnda anlalmaz, salt kaba olguya ilikin bir sav
olarak kalr.

10. Neoton
Ne ki, Spinoza'nm ruh ile beden arasndaki ilikiye degin
kuram aslnda anlalmaz ise de, Descartes'm kuramndaki

Renaissance Doa Gr

127

zayf noktay grm ve onu kahramanca dzeltmeye alm

fazlasyla akll bir kafann ii olduu aktr. Newton (16421727) iin bu kadar sylenemez. Newton'un yapt onu salam
bir biimde byk dnrler arasnda yerletirmitir; ancak
Wordsworth Newton'un Trinity College'deki heykelini
Dncenin yabana denizlerinde yapayalnz yolculuk eden
Bir kafann sonsuza dek mermerden kant
diye betimlediinde, onun byklnden ok, yalnzlna ve
ortaya koyduu dncelerin tuhaflna deer biiyordu.
Dorudur, matematikte bir yenilikiydi ve tretke hesabn
(diferensiyal hesab) kefetmesiyle nl biriydi; ne ki bunda
yalnz deildir; ayn yntemi ayn srada ve bamsz olarak
Leibniz'in de kefetmesi, iki byk adam arasnda, ikisinin de
ahlknn bozukluunu yanstan bir kavgaya neden olmutur;
ne olursa olsun, ikisi de kefin kaynan ok daha nemli bir
icattan,
Descartes'n
analitik
geometrisinden
almtr.
Newton'un dehs, lmsz yaptnn balk sayfasnda "Doa
Felsefesinin Matematiksel tikeleri" (1687; ed. 2, 1713; ed. 3,
1726) adm verdii eyin ayrntlarn ilemekteki tutkulu
tanrlkta yatar. Ancak yapbn ana dncesinin, Descartes'n
biimi bakmndan matematiksel olan bir "evrensel bilim"
dncesinden ne fazlas ne eksii vardr; nc kitabnn
banda ortaya koyduu yntem kurallar Bacon'dan alnmtr;
gelitirdii evrenbilim de, doa dnyasnn uzam, ekil, say,
devinim ve durgunluk tayan bir dnya olduunu ileri sren,
Kepler'in kuvvet tasarm ve Gilbert'in cisim ile cisim arasnda
ki evrensel ekim varsaymyla biraz deitirilmi olan
Galileo'nun evrenbiliminden baka birey deildir: Newton bu
doa dnyasn Galileo gibi Tanrnn yaratt ve insan varlkla
rnn, duyarl yaratklar olarak yapabildikleri lde, kendisin
de tamad renk, ses, vb. gibi "ikincil niteliklerle" donatt
bir makine olarak grr.
Newton yeni-Epicurosulara da bireyler borludur.
Onlarn izinden giderek, btn cisimlerin bo uzayla kuatlm
kk kk paracklardan olutuuna inanyordu. Bu cisim

128

Doa Tasannu

lerin bu bo uzaydaki durgunluu ya da deviniminin iki eit

gle belirlendiini dnyordu: vis insita ya da eylemsizlik
(Galileo'dan alnan bir dnce); bunlar sayesinde cisimler ya
duruyordu ya da doru bir izgi zerinde birmek biimde
deviniyordu; ve ivmeli devinime neden olan, Newton'un
birden fazla eidi olduunu kabul ettii vis impressa; bunlardan
ikisini sayar: (i) matematiksel olarak, sz konusu cisimlerin
ktleleriyle doru (burada ktle madde miktar diye tanmlan
mtr), arasndaki uzakln karesiyle ters orantl olan karlkl
ekim diye tanmlad yerekimi ya da arlk; (ii) deneysel
bilgimiz henz tam olmad iin hakknda herhangi birey
sylemeyi zellikle reddettii elektrik.
Newton kendi doa felsefesinin temelleri iinde gizli bulu
nan kuramsal glklerden
-bunlarn ou ok uzun zaman
dr bilindii halde- tamamen habersiz grnr. Tanmlarna
ekledii kma'da, "d bir eyle ilikisi olmakszn kendi iinde
birrnek bir oranla akan" mutlak zaman "devinimle llen"
greli zamandan ayrr; bunu yaparken, ikisi gerekten ayr m
deil mi, herhangi bireyin duran bireye gre akmadan baka
trl "ak" nasl sylenebilir diye sormaz. "Her yerde birr
nek ve devimsiz" olan mutlak uzay "duyularmzca cisimlere
gre konumuyla tanmlanm" greli uzaydan, yine hibir soru
sormakszn ayrr. Mutlak devinimi de greli devinimden yine
tamamen eletirel olmayan bir biimde ayrr. Bu eletirel olma
yan ayrmlar da onun tm incelemesinin temelini oluturur.
Eletirel bir gzle bakldnda ise hemen yok olur, geriye,
Newton'un "deneysel bilim" dedii ey iin tek zaman tr
greli zaman, tek uzay tr greli uzay, tek devinim tr greli
devinimdir sonucunu, Newton'un izleyicilerinin sonunda
bilinli olarak benimsedii sonucu brakrlar.
almann sonundaki Genel kma'da da, benzer biimde,
Descartes'n girdaplar kuramm (yani, Descartes'n, kabaca
boluk denen uzay, kaba maddenin her cismini girdaplar iinde
dndren, hep devinim halinde olan srekli ve ok ince
maddeyle doludur ve rnein bir gezegenin dnme devinimi-

Renaissance Doa Gr

129

rin nedeni onun bu ince madde iinde yzmesi ve Gne girda

bna tanmasdr diyen grn) kusursuz uslamlamalarla
ykar, bu yolla da tm uzayn maddeyle dolu olduu retisini
yktm ve bo uzaym gerekliini temellendirdiini dnr.
Btn gezegenlerin Gne evresinde niye aym ynde dnd
n ya da yrngelerinin niye hibir zaman biribirine arpma
yacak
ekilde
sralandm
onun
kendi
ilkeleriyle
aklayamadmzdan, "Gne dizgesinin bu esiz yaps
ancak akll bir varln araclyla ve gcyle domu olabilir"
diyordu, yani kendi ynteminin snrlarnn Tannmn varlnn
kant olduunu iln ediyordu. Son olarak yaptnn son parag
rafnda, Descartes evrensel matematiksel bilim izlencesini
tamamlayamad iin zr diler gibi, ihmal ettii eylerden
kimilerine dikkat eker. Tm paragraf aktaracam.
"Kaba cisim lere yaylan ve onlarda gizlenen, gcyle cisim lerin
paracklarnn aralarnda ok kk u zaklklar kalasya b irib irin i
ekm esini ve bu sn rd alk iinde kalakalm asn salayan son derece
ince ruh hakknda bireyler sylem ek isterim; elektriksel cisim ler
dierlerini iterek ve ekerek, daha byk uzaklklarda etkir; k yay
lr, yansr, k rlr, e ilir ve cisim leri str; duyum un uyanm as, hayvan
larn

eklem lerinin

istedii zam an

devinm esi de, kesintisiz sin ir

telleriyle araclyla d duyu organlarndan beyine, beyinden de

kaslara yaylan bu ruhun titreim leriyle olur. A n cak bu sorunlar birka
szckle aklanam az; bu ruhun eylem inin yasalarn tam olarak belir
lemeyi ve kantlam ay salayacak elverili deneyler de yoktur."

Burada kendi yaptndaki eksikliin yeterince farknda

olan byk bir adam konumaktadr. zlencesinin ancak
ksmen baarya ulatn bilmektedir. Ne ki yantsz brakt
sorularn yantlad sorularla ilgili olduunun farkna varacak
lde byk deildir. rnein: Ik olgular onun bo uzay
retisiyle tutarl mdr? Bir cismin, paralan arasnda bulunan
ve yerekimi olmayan karlkl bir ekim sayesinde kalakald
dncesini kabul etmesi ktlenin yalnzca madde miktar
olduu yollu retisiyle tutarl mdr? Doann biribirini eken
ve iten glerden olutuu biimindeki kabul, gezegenlerin

130

Doa Tasarm

arpmasn ancak hereye gc yeten bir Tanr nleyebilir

yollu retisiyle tutarl mdr? Bu paragrafta saylan btn
olgularm bir ve ayn spiritus subtillissimus'tan ileri geldiini ne
srmek iin ne gibi bir gerekesi vardr?
Newton 27 yanda profesr oldu. Principia'y 43 yanda
yaymlad; 54 yandan 85 yama dek Darphane'yi ynetti ve
emekliliini yaad. Alntladm paragrafta sz edilen zl
memi sorunlardan birini, k sorununu zmeye altm
biliyoruz. Sonulan 1704'de, 62 yandayken Opfics'inde yaym
lad; ancak gerek kendisi gerek eletirsin diye grne bavur
duu arkada bu sonulan yetersiz buldu. Sonular o spiritus
subtillissimus'la snad, bozguna urad. Evrenbilimin dikkati
ektiim temel sorulan zerine zensiz ve ikinci-elden dn
menin sonunda onu mahvettii sonucuna varmak sanrm
yerinde olur.

11. Leibniz
Leibniz'in evrenbilimi esaslar bakmndan Spinoza'nnkinden
farkl deildir ve en sonunda o da ayn glkten tr ker.
Leibniz iin de gereklik hem fiziksel hem ruhsaldr, hem
uzam hem dnceyi iinde barmdnr; gereklik, her biri uzay
bakmndan teki noktalarla ilikili bir nokta ve ayn zamanda
evresini kavrayan bir ruh olan monadlardan oluur. Maddenin
her parasnn ruhu bulunduunu ileri srmenin aykrl
dk dereceli ruh anlayyla giderilir; yani alglan ve istenle
ri bilin eii olmaktan ok uzak anlk ruhsallk parltlarndan
ileri gitmeyen, bizimkilerden son derece daha ilkel, daha ilksel
ruhlar anlayyla. Spinoza ile Leibniz arasndaki byk fark,
Leibniz'in erek nedenler retisini vurgulayarak yeniden kabul
etmesidir; Leibniz'in ak bir gelime anlay vardr ve amal
olmayan gelimenin hibirey olmadn grd gibi,, ilkel
ruhun bilinci olmasa bile amalar olabileceini, ama onlarn
bilincinde olamayacam da grr. Dolaysyla Leibniz'in doa

Renaissance Doa Gr

131

s, paralar daha kk organizmalar olan, iinde yaam, geli

me ve aba barndran, bir ucunda tamamen kuru bir meka
nizm, teki ucunda st sralara doru srekli bir itki ya da
nisusla ruhsal yaamn en yksek bilinli gelimeleri bulunan
srekli bir skala oluturan koca bir organizmadr. Burada da
yine kuramn parlak baarlan vardr; ancak bir kez daha,
gerekliin ruhsal ve madd grnmleri arasndaki iliki enin
de sonunda kavranamadan kalr; nk Leibniz, kendisinden
nce Spinoza'run grd gibi, bir organizmann madd anlam
da yaamnn, fizik doa srecinin salt fizik yasalarla, ruhsal
anlamda yaamnn ise yalmzca ruhun yasalaryla aklanmas
gerektiini grmtr; bundan tr de benim bedenim
zerindeki bir darbeye niye ruhumda bir ac elik ediyor diye
kendi kendine sorduunda, iki olaylar dizisi arasnda nceden
kurulmu bir uyum, yani monadlann monad olan Tanrnn
buyruuyla nceden kurulmu bir uyum bulunduunu syle
mek dnda hibir yant veremez. Ne ki Leibniz bunu syle
mekle sorunu zmez, yalnzca onu uzun bir adla
hristiyanlatrr.

12. zet: Yunan evrenbilimi ile Renaissance evrenbilimi

arasndaki kartlk
Bir sonraki adm atmadan nce iinde bulunduumuz durumu
gzden geirmek zere ara verelim. Doa, ilk Yunanllar iin
hemen hemen tamamen, tm Yunanllar iinse bir lde,
uzayda yaylan, zamanda devinimlerle dolu madd bir cisim
den oluan koca bir canl organizmayd; tm cisim yaamla
doluydu, yle ki onun tm devinimleri dirimsel devinimlerdi;
btn bu devinimler amalyd, aklla ynetiliyordu. Bu yaa
yan ve dnen cisim, tamamen canl olmas, tamamen ruhla
ve aklla dolu olmas anlamnda, batan baa trdeti; farkl
paralarnn her birinin kendine zg niteliksel doas ve etki
me tarz bulunan farkl tzlerden yaplm olmas anlamnda

132

Doa Tasarm

ise trde deildi. Modem dncenin derin derin urat

sorunlar, l madde ile canl mh arasndaki iliki sorunu yoktu,
l madde yoktu, nk gk cisimlerinin mevsimlik dn ile
mevsimlik gelime ve bir aacm yapraklarnn dkl arasn
da ya da bir gezegenin gkteki devinimleri ile bir baln sudaki
devinimi arasnda ilke fark gzetilmiyordu; bunlardan birinin
teki iin bir aklama balangc bile olmayan bir eit yasayla
aklanabilecei bir an olsun akla gelmiyordu. Madde ile ruh
arasndaki iliki sorunu da yoktu, nk bir Atmalnn Solon
yasalarn ya da bir Ispartalmn Lykurgos yasalarn tasarlama
ve onlara uyma biimi ile cansz nesnelerin tbi olduklar doa
yasalarn tasarlama ve onlara uyma biimi arasnda hibir fark
gzetilmiyordu. Ruhtan yoksun bir madde dnyas, maddesellikten yoksun bir ruh dnyas yoktu; madde yalnzca hereyin
kendisinden yapld, kendi iinde biimsiz ve belirlenmemi
eydi; ruh ise yalnzca hereyin kendi deimelerinin erek nede
nini kavrama etkinliiydi.
Onyedinci yzylda btn bunlar deiti. Bilim tamamen
zel bir anlamda bir madde dnyas, uzam bakmndan sonsuz
ve batan baa devinimle dolu olan, ancak en son niteliksel fark
llklardan yoksun bulunan, birrnek ve salt niceliksel glerle
devindirilen l bir madde dnyas kefetti. 'Madde' szc
yeni bir anlam kazand: Artk zerine biim yklenerek here
yin kendisinden yapld biimsiz ey deildi, niceliksel olarak
dzenlenmi devinen eyler btnyd. mdi, bu yeni madd
dnya tasarm bo bir dlem deildi; Galileo ve Newton gibi
adamlarca gelitirilen fizik biliminde salam sonulara yol at;
bu yeni fizik bilimi her yandan insan aklnn gerek ve gvenli
bir mal olarak, belki de Yunanllarn matematii icat etmesin
den beri insan bilgisindeki en byk, en gvenli ilerleme olarak
grlyordu. Tpk Platon zamanndaki Yunan felsefesinin
hereyden nce matematii ciddiye almas, onu ortaya konmu
bir olgu olarak grmesi, olanakl olup olmadn deil, nasl
olanakl olduunu sormas gerektii gibi, onyedinci yzyldaki
modem felsefe de ba grevi olarak fizii ciddiye almak,

Renaissance Doa Gr

133

Galileo'nun, Nevvton'un ve onlarn Einstein'a kadarki ardllar

nn insanla kazandrd bilginin gerek bilgi olduunu itiraf
etmek, bu niceliksel madd dnyanm bilinebilir olup olmad
n deil, neden bilinebilir olduunu sormak zorunda kald.
Bu sorunun onyedinci yzylda iki baarsz yant bulun
duunu belirtmitim. Biri maddecilik ya da bilgiyi madd eyin
kendine zg bir eidi diye grlen ruhun kendine zg bir
etkinlii olarak aklama giriimiydi. Bu giriim baarszla
urad, nk modern madde anlay, asl z olarak, madd
eylerin tm etkinliklerinin, uzayda ve zamanda matematike
belirlenmi devinimler olarak, nicelik terimleriyle betimlenebi
lir olduu koyutunu ieriyordu; teki ise Spinoza ile
Leibniz'deki farkl biimleriyle iki tz retiiydi ve o da byle
tasarlanan ruh ile madde arasmda herhangi bir ba grmek
olanaksz olduu iin baarszla urad. Bu kuramlarn doal
sonucu, ruhun kendi durumlarndan baka hibirey bilemeye
cei ve ex hypothesi madd dnyanm bir ruh olmad grn
deki reductio ad absurdumlanyd.

II

ONSEKZNC YZYIL
Onyedinci yzyl ruh ile madde arasnda gerek bir ba, her
birinin kendine zg yapm koruyacak olan ve yine de onlan
ayru dnyanm gerek ve kavranabilir paralar klan bir ba
kefetme sorununu zmeden onsekizinci yzyla miras brakt.
ki hatadan kanmak gerekiyordu: lkin, bunlann temel farkl
lklar, daha dorusu kartlklar yadsnmamaldr -ruh zel
trden bir maddeye, madde de ruhun zel bir biimine indir
genmemelidir; ikincileyin, bu farkllk ve kartlk dile getirilir
ken ikisini biribirine balayan temelli birlii yadsyacak ekilde
dile getirilmemelidir. "Temelli" birlik ile birleik eylerin varol
mas iin zorunlu olan bir birlik kastedilmektedir. rnein, iki
kazk arasna bir ip gerilmise, bir kazk zerinde bir ynde bir
gerginlik, teki kazk zerinde teki ynde baka bir gerginlik
vardr. Bunlar farkl gerginliklerdir; kart ynlerde etkirler; iki
kazk farkl ekillerde yaplp topraa farkl ekillerde akldysa ok farkl ekillerde i greceklerdir; ancak aralarnda temelli
bir birlik vardr, nk her bir gerginlik tekinin kouludur.
1. Berkeley
Bu sorunun bir zm Berkeleyce ileri srlmtr. Berkeley,
onyedinci yzyln eylemsiz maddeden -yani her devinimi bir
vis impressayla, d bir etkin nedenin ilemesiyle yaratlan
maddeden- olumu bir btn, her yannda tamamen niceliksel
terimlerle betimlenen, niteliksel farkllklardan tmyle yoksun
bir btn olan doa aklamasn kabul ederek, bu tasarmn
soyut bir tasarm, yani znde eksik bireyin tasarm olduu
nu, bundan tr de tasarmladm ileri srd eyin tam bir
aklamas deil, ksm bir aklamas olduunu gsterdi. Locke
araclyla Descartes ile Galileo'dan alnan dilde fizikilerce
betimlenen madde dnyas ancak birincil nitelikleri tar, ama
bizim fiilen bildiimiz doa ikincil nitelikleri de tar. Doann
hibir yerinde ikincil nitelikler olmadan birincil nitelikleri ta
yan eyler gremeyiz; ya da daha uygun bir dille, hibir yerde

Renaissance Doa Gr

135

nitelikten yoksun salt nicelik gremeyiz. Niteliksiz nicelik bir

soyutlamadr ve niteliksiz bir nicelik dnyas bir ens rationis'tir,
kendi bana varolan bir gereklik deil, gerekliin birtakm
seilmi grnmlerine ilikin ematik bir grtr. Bu,
Berkeley'in uslamlamasndaki ilk admdr. kinci adm ise
udur: Yine Locke araclyla Descartes ile Galileo'dan miras
alnm geerli reti, doadaki tm niteliksel farkllklar ruha
ykler. Renkler grldkleri iin vardr... mdi, bu byleyse,
gerek olarak varolan doadaki tek btnleyici e ruhtur; bir
btn olarak doa o e olmadan varolamyorsa, bu demektir
ki bir btn olarak doa ruhun iidir.
Bylece tmyle yeni bir metafizik konum alyoruz.
Berkeley, geleneksel onyedinci yzyl evrenbiliminin elerini
alp onlar yalnzca yeniden dzenleyerek, tz kendi kendine
varolan ve yalnz kendine baml olan ey anlamna geliyorsa,
yalnz bir tzn, yani ruhun varolduunun ileri srlmesi
gerektiini gsterir. Gnlk algmz iin deneysel olarak varo
lan doa ruhun ii ya da yaratsdr; Galileo'daki anlamyla
doa, fizikinin salt niceliksel madd dnyas, bundan bir
soyutlamadr, deyim yerindeyse, duyularmzla algladmz
ve alglayarak yarattmz doamn iskeleti ya da zrhdr.
zetlersek: Biz ilkin, ruhsal glerimizin ileyiiyle gnlk
deneyimimizde bildiimiz scak, canl, renkli, etli-kanl doa
dnyasn yaratrz; sonra da, soyutlayc dnmenin ileyiiy
le, onu etiyle kanndan aynr, iskeletiyle brakrz. Bu iskelet
fizikinin "madd dnyas"dr.
Berkeley'in bu ekilde yeniden dile getirdiimiz uslamla
masnn znde hibir kusur yoktur. Berkeley kendini ou kez
aceleci bir biimde ifade etmi, ou kez tartmalarm salam
lktan uzak uslamlamalarla desteklemeye almtr; ancak
ayrntlara ilikin hibir eletiri onun ana tutumuna ilimez ve
onun kar karya kald sorun anlalr anlalmaz o sorunu
tek bir olanakl biimde zd hemen grlr. Vard sonu
ikna edici grnmeyebilir, bizi iine soktuu glkler de
yadsnamaz; ne ki, ruh ile madde kavramlar onyedinci yzyl

136

Doa Tasarm

evrenbilimlerince tanmlandklar gibi tanmlanrsa, bunlar

arasnda temel bir ba kefetme sorununun ancak Berkeley'in
zd gibi zlebileceini kabul etmekten ka yolu
yoktur. Berkeley'in uslamlamasnn nemi, herkesin rzasyla ne
ise o olan maddenin ancak ruhun ifte ilemiyle bu iki aamada
yaratlabilecei savndadr; ancak Berkeley, ne ise o olan ruhun
bu ifte ilemi niye gerekletirdii, yani maddeyi niye yaratt
biimindeki tamamlayc soruyu hi deinmeden brakmtr.
Bu soruyu Salt Usun Eletirisi'nin "Deneyan Analitik" adl
blmnde Kant sormutur; onun yant, halihazrdaki zihin
kuram doruysa, yani dncenin etkinlii mantklarca
doru betimlendiyse, fizikilerin madd dnyada varolduunu
grd zelliklerin tam olarak anln kendi kendine kurduu
herhangi bir nesnede varolacak zellikler olduu biimindeydi;
baka deyile, dnen herhangi biri, mantklarn betimledii
biimde dnmesi kouluyla, onyedinci yzyl fizikilerince
maddeye yklenen zellikleri tayan bir nesne kurmakta oldu
unu grecektir.
Ancak yalnz Berkeley'in deil, Kant'm da yeterince incele
meden brakt bir baka soru vard. Doay dnme etkinli
inin rn olarak ruh yarattysa, doay byle yaratan ruh
nedir? Elbette u ya da bu tek insann tekil ruhu deildir. Ne
Berkeley ne Kant ne de onlarn izleyicilerinden herhangi biri bir
an iin olsun Copemicus'un gnmerkezli gezegen dizgesini ya
da Kepler'in elips yrngeleri yahut Newton'un iki cismin
karlkl ekimi ile merkezlerinin biribirinden uzaklnn kare
si arasndaki ters oranty yarattm dnm deildir.
Berkeley ok kesin olarak fizik dnyann yaratcsnn insan
ruhu ya da sonlu ruh deil, sonsuz ya da tanrsal ruh olduunu
ileri sryor, Tanny mutlak zne ya da dnen olarak tasarl
yordu. Bylelikle Renaissance dnrlerinin, yalnz kendi
anda hl moda olan maddecilikte deil, ksmen Spinoza ile
Leibniz'de bile varlm srdren tmtanrcln, Tanrnn
bedeni olarak fizik ya da madd dnya kuramn sprp
atyordu. Platon iin, Aristoteles iin ve Hristiyan tanrbilimi

Renaissance Doa Gr

137

iin olduu gibi Berkeley iin de Tanr salt dncedir ve bede

ni yoktur; dnya Tanr deil, Tanrnn yaratsdr. Onun Kendi
dnme etkinliiyle yaratt bireydir. Ne ki o zaman da
Tanrnn sonsuz ruhu ile sonlu insan ruhlan arasndaki iliki
sorunu ortaya kar. Berkeley'e gre bunlar tamamen farkl iki
eit ruhtur; Tanrnn ruhu Aristoteles'in, dnd eyi yara
tan intellectus agens'i gibi birey olur, insan ruhu ise Tannnn
kendisine verdii nesnel bir buyruu edilgin olarak kavrayan
edilgin akl gibi birey. Ancak bu Berkeley'in kendi hareket
noktasyla tutarl deildir; nk Locke'tan ruhun en azndan
doamn bir ksmm, ikincil nitelikleri yaratt retisini miras
aldnda, bu reti sz konusu ruhun insan ruhu olduunu
sylyordu. Bu yadsnd m, Berkeley'in idealizminin tm yap
s ker.
2. Kant
Berkeley'den daha saknml ve daha mantkl olan Kant doay
yapan ruhun salt insan ruhu, bloss menschliches olduunu
vurgulamtr; ancak bu yine dnen tek insann ruhu deil,
her insan dncesinde ikin olan akn ben, akn ruhsallk ya
da salt anlktr (ruh doay yapar ise de, yaratmaz). Dolaysyla
Kant'n idealizm biimi doay -bununla, Kant'n kastettii gibi,
fizikinin doasm, Galileo ile Nevvton'un madd dnyasn
kastediyorum- insann eylere bakma tarznn bir rn olarak,
keyf ya da usd deil, z bakmndan ussal ve zorunlu olan
bir rn olarak tasarlar; bu eylerin kendi balarna ne oldu
unu sorduumuzda ise, Kant yalnzca bilmiyoruz diye yant
lar.
Kendinde ey sorunu Kant'n felsefesindeki en etrefil
sorunlardan biridir. Onu etrefil klan, dpedz elimeye
dmeden sorunu dile getirmenin olanaksz grnmesidir.
Sorun bir bakma yle dile getirilir:
Neyi bilirsek bilelim, hem grsel hem uslamsal olarak,
yani duyularmz ve anlmz birarada kullanarak biliriz. Tek
gerek gr duyu grsdr, anln tek geerli kullanm da

138

Doa Tasarm

duyusal olarak algladmz eyler hakknda dnmektir.

Bundan tr tek bilgi aklla ya da dnceyle algdr, imdi,
algladmz ey (modern bir terim kullanrsak) duyu verilerin
den oluur ve Kant hemen hemen iki yzyldr kabul gren
gr, duyu verilerinin ancak bir duyumlayanla ilikisinde
varolabilecei grn kabul ediyordu: Bunlar esas olarak
verilerdir, bundan tr de varolmalar iin verilmeleri ve aln
malar gerekir. Dolaysyla bildiimiz herey yalnzca grngseldir, yani ancak bizim bilen ruhumuzla ilikisinde vardr.
Buraya dek yeterince tutarl; ancak imdi eliki geliyor. Bu
verilerin verildii ruhun kendisi bir veri deildir; veren, yani
kendinde ey de bir veri deildir. Uslamlama ruhlarn olmas
gerektiini ve kendinde eylerin olmas gerektiini sylemekte
dir; bunlar yoksa o zaman tm uslamlama ker; biz yalnz
grngleri bilebildiimizden, uslamlamaya gre ne ruhlar ne
de kendinde eyleri bilebiliriz. yleyse varolduklarm nasl
syleyebiliriz? Kendinde ey yalnzca bilinmeyenin eanlaml
sysa iine girdii bir uslamlamay anlamszlatran anlamsz
bir ifadedir; ne ki Kant'n felsefesinin tm yaps iine vazgeil
mez bir e olarak girer.
Kant'm bu glkten syrlma abas okurlarna ou kez
yaray iyice demek gibi grnr. Onun syledii, kendinde
eyi bilemesek de, d iineb ildiim izdir: Yani onu duyu verilerini
bize veren ey olarak, dolaysyla yaratc, ussal olarak yaratc
birey olarak dnrz; etik almalar Kant' insan istencin
de ussal bir yaratc etkinlik bulunabilecei kansna vardrd
iin de kendinde eyin baka hereyden ok isten gibi olduu
nu ileri srmeye girimitir. Bu onu Berkeley ile Aristoteles'inkinden ok uzak olmayan bir metafizie, grnglerin
en son temelinin her halde maddeden ok ruha benzeyen
bireyde aranmas gerektiini syleyen bir metafizie geri gt
rr. Kant'n gr, doay ya da madd dnyay yalnzca varl
n bizim dnme etkinliklerimize borlu olan ve znde bu
etkinliklere bal bulunan bir grngler toplam olarak bildii
miz, buna karlk etkin ahlk eylemciler olarak klgn deneyi

Renaissance Doa Gr

139

mizin salt bir ruhsal grngler toplamm deil, kendinde

haliyle ruhu gzlerimizin nne serdiidir. Ruhu laboratuar
koullarnda "bilimsel" olarak incelemeye ynelik her giriim
(rnein psikolojistlerin yapt) tpk doa grnglerinin
bal olduu gibi bizim kendi dnme tarzlarmza bal olan
"ruhsal grnglerin" kurulmasyla sonulanacaktr. Ruhun
gerekten kendi bana ne olduunu bilmek istersek, yant
"Eyle, grrsn"dr. Eylemde, bilimsel aratrmada hibir
zaman olmadmz gibi, "gereklikle kar karya geliriz".
Eylem yaam insan ruhunun bir ruh olarak kendi gerekliini,
kendi varoluunu kazand, ayn zamanda ruh olarak kendi
gerekliinin bilincini kazand bir yaamdr.
mdi, Kant'm eletirel felsefesi geliirken en az iki kez
kendisiyle eliir gibi grnr. Kant'm fizik biliminin ya da
doa bilgisinin metafizik temellerini soruturduu ilk eletiride
(Salt Usun Eletirisi), retisi, bizim yalnz bilme edimi srasmda
kurduumuz grngsel bir dnyay bilebildiimizdir. Ahlk
deneyimin metafizik temellerini soruturduu kincide (Klgn
Usun Eletirisi), retisi, ahlk deneyimde, kendinde eyler
olarak kendi ruhlarmz bildiimizdir. ncde (Yarggcnn Eletirisi), retisi, doa grnglerinin ardmda yatan
kendinde eyin ruhun zelliini taddr: y le ki, klgn ya
da ahlk deneyimimizde bildiimiz ey, doa bilimi rencile
ri olarak kuramsal deneyimimizde dndmz ama bile
mediimiz eyle ayn trdendir.
Sradan modem okur Kant'n felsefesinin bu yann bilmemezlikten gelir, nk ayn anda hem kendinde eyin biline
mez olduunu syleyen hem de onun ne olduunu kendisine
anlattm ileri sren bir retiyi ciddiye almak Kant'n
zeksna hakaret gibi grnr. Ama bu Kant' yanl anlamak
tr. Kant kendinde eyin kendisini eletirenlerin anlad anlam
da bilinemez olduunu bir an bile dnmemitir. Kant'taki
wissen, Wissenschaft szckleri 'bilim' szcnn gnlk
modern ngilizcede tad trden zel ya da dar anlam tar.
Bilim genel olarak bilgiyle ayn deildir; kendine zg nesnesi

140

Doa Tasarm

doa olan, kendine zg yntemi tam olarak algnn dncey

le, duyarln anlkla birleimi olan, Kant'n Salt Usun
Eletirisi'nin Duyular retisi ile Analitik blmlerinde betimle
meye abt zel bir bilgi tr ya da biimidir. Kant bize teri
min modem anlamyla bir bilgi kuram sunmamtr: Onun bize
sunduu bilimsel bilginin kuramdr; kendinde eyi bilemesek
de dnebiliriz dediinde, onun hakknda bilgimiz var, ama o
bilgi bilimsel bilgi deil demek istiyordu.
Bununla balantl olarak, bilimsel bilgiye baka dnce
biimlerinin gelitirilecei baka alanlar darda brakan zel
bir alan ayrma -giriiminin yeni olmadn belirtmeme izin
verilsin. Descartes'm evrensel bir bilim tasans ak ak tarih,
iir ve ilhiyat gibi byk alan darda brakarak tasarlan
mt. Bu alanlarda geerli olan dnce biimlerini Descartes
geersiz ya da deersiz grmyordu; bize onlara verdii byk
nemden sz ettiinde itenliinden kuku duymaya hi hakk
mz yok; ne ki Descartes bunlar, kendi nerdii yntemin, srf
dar anlamda bilimsel bir yntem olduu iin, uygulanamayaca
alanlar olarak grr. Kant bu bak am Descartes'tan
alm, onun metafizii bilimsel yntemin alanna sokmas,
kendisininse danda brakmasyla ondan ayrlmtr.
yleyse Kant'n gr u demeye gelir: Bilimsel bilginin
kendine zg nesnesi Tann, ruh ya da kendinde eyler deil,
doadr; bilimsel bilginin yntemi duyarlk ile anln bir birlei
midir; doa bu yntemle bildiimiz ey olduundan, doann,
grnme biimleri tamamen dzenli ve kestirilebilir olduu
iin bilimsel olarak bilinebilen, ama ancak eylerin o grn
tad bak asmdan baktmz lde varolan salt grng,
bize grndkleri haliyle eyler dnyas olduu sonucu kar.
Bu hakikatleri biz bilimsel olmayan bir tr bilgiyle biliriz: Ona
felsef bilgi diyelim. yleyse kendinde eylerin olduu konu
sundaki bilgimiz felsef bir bilgidir ve kendinde eylerin ne
olduunu bize retmesi gereken bilgi eidi budur.
Kant'n kendinde eyi nasl dndn, baka deyile
ona ilikin felsef retisinin ne olduunu grmeye alrsak

Renaissance Doga Gr

141

ak bir yant bulamay2. Bu olgunun iki olanakl aklamas

vardr. Genellikle, birisi birey sylemiyorsa, bunun nedeni ya
onun o konuda kafasnn ak olmamas ve syleyecek kesin bir
eyi bulunmamasdr ya da sylemeye gerek olmayacak lde
ak dnmesidir. Belki de Kant, Voltaire ile Hume gibi yazar
larn metafizik kukuculuundan ok fazla etkilendii iin,
kendi tutumunun mant byle bir kuram olanakl kld
halde, kendinde eye ilikin felsef bir kuram olabileceinden
gerekten kuku duymutu. Ya da yine belki Leibniz okulunda
grd ilk eitimden o kadar ok etkilenmiti ki, kendinde
eyin ruh olduundan emindi. Belki iki aklama da hakikat
pay tamaktadr ve badamaz deildirler. Nedenleri ne olur
sa olsun uras her halde aktr ki, Kant, kendinde bir eyin
tasarmnn kendi felsefesindeki temel e olduunu hakl
olarak vurgularken (nk ileri yanda Fichte kendisinden bu
konuda aklama istediinde o kesin yant vermiti), o tasarm
gelitirme iine hibir zaman girimemi, kendi kendine
"kendinde eyi dnebildiimizi ve dndmz kabul
ettiim iin onu nasl dndmze ve ne olarak dnd
mze karar vermeliyim" dememitir.
Kant bunu ihmal etmekle, ardllarn bu ii onun yerine
yapmaya zorlam oldu. Fichte sorunu kesip bierek, kendinde
eyi kaldrp ruhun doay hilikten kurduunu tasarmlayarak
zmeye alt. Bu da d grnyle ilk kez tutarl ve
mantksal klnm bir Kantla benzeyen bir felsefeyi dour
du; ancak gerekte Kant'n sorununu zeceine ortadan
kaldrd, nk sorun bilgiyle ilgili genel bir dnceden deil,
ruha verilmi bir ey, ruhun kendini kar karya bulduu
birey olarak doamn kendine zg zelliklerinden ileri
gelmektedir ve bu, kendinde eyin varolduu anlamna gelir.
Bundan tr Kant' gelitirme konusundaki doru yntem
teki yntemdi; bu yntem ise Hegelce benimsendi.

Ill

HEGEL: MODERN DOA GRNE GE

Kant kendinde eyi dnmemizin olanakl olduunu ve d
nebileceimizi kabul ediyordu; ancak onu gerekte nasl dn
memiz gerektiini ve nasl dndmz kefetme iini
izleyicilerine brakt.
Bu ii her evrenbilim kuramnn hareket noktas olarak
gren kii Hegel'di. Hegel, bilgi adnn yalnz bilimsel dnce
ye ait olduu savn reddederek, dolaysyla kendinde eyin
bilinemez olduu dncesini reddederek kendinde eyin bilin
mesi en kolay ey olduunu ileri srd: Kendinde ey salt
varlktr, yle olduu iin de niteliksel ya da niceliksel, zamansal ya da uzaysal, madd ya da tinsel hibir zel belirlenimi
yoktur. Bilinemez grnmesinin tek nedeni onda bilinecek zel
hibirey olmamasdr; onu herhangi bir baka eyden ayracak
hibir zellii yoktur, yle ki onu tanmlamaya altmzda
doasnn gizemini anlayamadmz iin deil, onda tanmla
yacak hibirey bulunmadm ok iyi anladmz iin baarsz
oluruz. Genel olarak varlk zel olarak hiliktir; bylece salt
varlk kavramndan, Hegel'in ortaya koyduu gibi, hilik kavra
mna geilir. Bir kavramdan bir baka kavrama bu mantksal
gei, dncemizin bir kavramdan farkl bir kavrama salt
znel ya da psikolojik bir geii deildir. Bir kavramn kendisin
den nce gelen baka bir kavramdan mantksal olarak kt
nesnel bir gei, gerek bir sretir. Bu, ilk ya da temel biimiyle
mantksal olu olan olu, gelime ya da sre tanmdr: Bir
sretir, ama zamanda bir sre ya da uzayda bir devinim
deildir, tinin bir deimesi ya da dncenin bir sreci hi
deildir; kavramn srecidir, kavramlardaki mantksal bir i
devinimdir. Bylece Hegel kendinde eyin nasl yaratc olabil
dii ya da kendinden baka bireyin kayna olabildii sorusu
nu yantlamtr: Kendinde eyin etkinlii mantksal zorunluluk
dediimizle aym eydir, bir kavramn hem yeni bir kavram
hem de kendisinin yeni bir biimi olan baka bir kavram

Renaissance Doa Gr

143

dourmasn salayan i gtr. Kavram, ayrmlamam hare

ket noktalaryla trde olan kendi yeni belirlenimleriyle filizle
nerek gcllkten gereklie geen bir organizma gibi geliir.
Hegel bu balangtan mantk bilimi dedii eyde sergile
dii bir kavramlar dizgesi gelitirir. Bu kavramlar dizgesi,
madd olmay, salt dnlr oluu, organik olarak kurulmu
oluu, tm madd ve ruhsal varln nkoulu oluu bakmn
dan Platon'un biimler dnyas gibidir. Hegel'in anlay ile
Platon'unki arasndaki fark, Platon'un biimler dnyas duruk,
deime ve olutan uzak iken, Hegel'inkinin batan baa sre
le dolu olmas, devimli olmas, her kavramn mantksal zorun
lulukla bir sonrakine gtrd srekli bir olu iinde
.bulunmasdr. Bu, Aristoteles'in Platon'a ynelttii, onun
biimlerinin, duruk olduklar iin, doa dnyasndaki deime
ile srecin kkenini aklayamad yollu itirazn hakkndan
gelir; Hegel'e gre doadaki deimeler ve gerekte doamn
kkeni, kavramlar dnyasndaki srelerin bir sonucu ya da
mantksal sonucudur: Mantksal ncelik zamansal nceliin
temelidir. Aristoteles'in tersine, Hegel, evrenbiliminin bana
ilk neden olarak bir dnen ya da bir ruh yerletirme gerei
duymaz; Tanry manbk biliminin inceledii nesne olarak
tanmlar ama Tanr ona gre bir ruh deildir -bu, Tanny yanl
olarak insanbiimli tasarlamaktr; Tann kendi kendini yaratan,
kendi kendine varolan dnyadr ya da salt kavramlar dnyas
dr, ruh ise, Tanrnn ayn zamanda dnyay yaratma sreci
olan kendini yaratma srecinde kazand belirlenimlerden, en
ycesi ve en yetkini olmakla birlikte, yalmzca biridir. Hegel'in
insan ruhu ile tanrsal ruh arasmdaki iliki sorununa,
Berkeley'in zmeden brakt, Kant'n ise zlmez diye pes
ettii soruna yamt buradadr: nsann dnyadaki nemi onun
ruhun taycs olmas, Tanrnn varlnn ya da daha dorusu
oluunun tinin varl ya da oluu olarak en son aamasnda
kendini iinde gelitirdii biim olmasdr. Bu, dnya srecinin
Tanrnn kendini yaratan yaam sreciyle ayn olarak tasarlan
d tmtanncla benzer; ne ki tmtannalktan, salt yaratc

144

Doa Tasarm

kavram olarak Tanrnn Kendisinin madd dnyadan nce

gelmesi ve madd dnyann nedeni olarak onu amasyla ayr
lr.
Hegel'in hepsine birden dea adm verdii bu devimli
biimler dnyas, doann dorudan, ruhun ise, doa aracly
la, dolayl kayna ya da yaratcsdr. Bylece Hegel, Berkeley
ile Kant'm ruhu doamn nkoulu ya da yaratcs olarak gren
znel idealizmini -o byle adlandrr- reddeder; Hegel bunun
doa ile ruh arasndaki ilikiyi tersine evirdiini syler ve bu
konuda doay ruhun kayna olarak gsteren maddeci gr
yeler. Onun gznde maddeci grn tek hatas doay
mutlak, kendi kendini yaratan, kendi kendini aklayan birey
haline getirmesidir. Gerekte ise Hegel, znel idealistlerin,
Platon ile Aristoteles gibi, doay znde yaratlm, tretimsel,
baka bireye baml saymakta hakl olduunu dnr:
Ancak o baka ey ona gre ruh deil, deadr. Hegel tdeay da
bir ruh durumu, ruhun bir etkinlii ya da ruhun bir yaras,
ksaca znel birey olarak deil, kendi kendini kapsayan, kendi
kendine varolan ve ruhun kendine zg nesnesi olan bir varlk
alan olarak grmekte Platon'la tamamen uyuur. Bu, Hegel'in,
Kant'm znel idealizmine kart olarak "nesnel idealizm" dedi
i ya da almak olarak, deay kendi bana gerek olan ve
kendisini dnen ruha hibir biimde baml olmayan birey
diye tasarlad iin, "mutlak idealizm" dedii eydir.
Ben burada Kant ile Berkeley'de ortak olan felsef gr
znel idealizm diye tanmlarken Hegel'i izliyorum. Ad
Hegel'in icat edip etmedii konusunda emin deilim, ama her
halde o ad gnlk kullanmz ondan gelmektedir, dolaysyla
da anlam konusunda kendisine bavurulmas gerekir. Hegel'in
kulland biimiyle znel idealizm, idealarn ya da kavramla
rn yalnz bir zne iin varolduu kuram ya da (Hegel'in orta
ya koyduu gibi) "idealarn yalnz kafalarmzda varolduu"
yanlsamasdr. O bu yanlsamay, insanlara madd olmayann
ruhsal olduunu dnmeyi retmi olan Descartes ruhcisim ikiciliinin bir miras olarak grr; yle ki, kavram,

Renaissance Doa Gr

145

dncenin bir nkoulu olacana, salt bir dnme biimi,

dncenin bir edimi ya da alks haline sokulur. Bu anlamda
znel idealizm, kendimin, yani ruhumun dmda hibirey
yoktur diyen -halen Descartes okullardan birisince savunu
lan- kuram olan tekbencilikten aka ayrt edilmelidir. Elbette
bu znel idealizmin bir biimidir, ama Berkeley'in ya da
Kant'n savunduu biimi hi deildir.
Hegel'in felsefesi blml bir dizgedir. lk blm
mantk ya da deann kuramdr. kinci blm doa kuramdr;
nc blm ise ruh kuramdr. birarada Hegel'in felsef
bilimler ansiklopedisi adn verdii eyi oluturur; her felsef
konu ve reti bu ereve iinde bir yerde yer alr. Ben elbette
bir btn olarak dizgenin aklamasn yapmaya kalkmayaca
m; yalnzca Hegel'in doa anlaynn ana hatlann vermeye
ve onun nasl bir yandan ldeaya bir yandan da ruha dayand
n gstermeye alacam.
Hegel'e gre doa gerektir; kesinlikle bir yanlsama ya da
gerekte varolan ey baka birey olduu halde varolduunu
dndmz birey deildir; kesinlikle salt bir grn,
yalnzca biz dndmz iin varolan birey de deildir.
Gerekten vardr ve ne olursa olsun herhangi bir ruhtan bam
sz olarak vardr. Ne ki 'gerek' szc bir para belirsizdir.
Bire bir olarak, bir res ya da ey zellii tayan anlamna gelir;
eyler uzayda ve zamanda varolanlarsa, doa yalnz gerek
deil, tek gerekliktir, nk kesin olarak eylerin tmdr,
eylik alandr. Ama gnlk kullammda 'gerek' szcnn
en azndan bir anlam daha vardr: Bu resim gerek bir
Rembrandt deil, yalnzca bir kopya dediimiz zamanki anla
m. Resim bir eydir, realitas' vardr, ama veritas' yoktur; temsil
ettiini ileri srd eyi temsil etmez.
mdi, Platon ile Aristoteles'e gre, btn doal eyler
znde bir olu sreci iine girmi eylerdir; bunun nedeni de
hepsinin kendi biimlerinin (idealanmn) uygun cisimlemeleri
olmaya almalar, hibir zaman tamamen baaramamalardr.
Bu anlamda doadaki herey bir lde szcn ikinci anla

146

Doa Tasarm

myla gerek ddr: Salt bir grn deildir, bir yanlsama hi

deildir, ama kendi olmay hepten' baaramayan bireydir.
Hegel bu Platoncu-Aristotelesi doa grn kabul eder.
Aristoteles iin olduu gibi Hegel iin de doa itkiyle
(nisus) doludur; doadaki herey belirli birey olmaya alr;
ancak srecin kendi amac zerindeki yaknsakl hep kavu
mazdr ve hibir zaman akma noktasna ulamaz. Modern
bilim adamlarnn, uygulandklar her tek bireyin davrann
sk bir tamlkla betimlemeyen, davranlarnn genel eilimini,
devinimlerinin yneldii davran tipini betimleyen doa yasa
larna istatistiksel yasalar adm vermesi bundandr. Bu anlamda
doa gerek deildir; doadaki hibirey bizim onun hakkndaki betimlememize tam ve eksiksiz olarak uymaz; bizim betimle
melerimiz dzeltme gerektirmesinden deil, doada her zaman
belli bir geri itme, bir belirsizlik esi, (Aristoteles'in diliyle
sylersek) henz tam gereklie dnmemi bir gcllk
esi bulunmasndan tr.
Doadaki bu geri itme ya da belirsizlik esinin nedeni
nedir? Hegel'in bu soruya yant son derece zgndr.
Yunanllar kabahati maddenin zerine atmaya ve biimin,
kendi bana yetkin olmasa da, maddede yetkin bir ekilde
cisimlemediini, nk maddenin her naslsa inat olduunu
ileri srmeye eilimliydi; bu yant deildi, nk maddenin
szde inatl yalnzca biimin, nedeni ne olursa olsun, orada
yetkin bir ekilde cisimlememi olmas olgusunun bir adyd.
Hegel'in gr, doanm biimlerinin, bu biimlerin kendile
rindeki belli bir zellikten tr yetkin bir biimde cisimle
mekte baarsz olduklardr. Bunlar, dpedz kendi yapla
rndaki bireyden tr tam olarak gerekleemeyen, zel
trden biimlerdir. Doarm onlar gerekletirmeye akrken
yapt i yaps bakmndan olanaksz bir itir ve ancak eksik,
yaklak olarak baarlabilir. Bunlar, deyim yerindeyse, hem
gereklemeyi isteyen hem de kendilerinde gereklemeyi
olanaksz klan bir ey tayan topya biimlerdir. Gerekle
melerini olanaksz klan ise "soyut" olmalardr: Yani znde

Renaissance Doa Gr

147

kendi balarna madd olmayan ama yine de maddede yeniden

meydana getirilmek isteyen akn rntler olarak kendi rnek
lerine kar koymalardr.
Doann kavramlar bu bakmdan teki iki kavram tipiyle,
salt mantn kavramlar ve tinin kavramlaryla kar karya
konabilir. Salt mantn kavramlar salt varln belirlenimleri
dir ve hepsi zorunlu nitelikler olarak herhangi bireye aittir;
herhangi bireyin onlan sergilemekte baarsz olmas olana
yoktur, nk hepsi, birinin gerekletii yerde hepsinin
gerekleecei biimde biribirine baldr; hepsi her yerde
gerekleir. Onlarn tanm, birey -bir cisim, bir ruh ya da
baka birey .varsa baka birey- olan herhangi bireyin ilen
mi ya da gelitirilmi tanmdr.
te yandan tinin kavramlan (doann kavramlar gibi)
gerek olarak varolan eyin zel bir trnn yapm belirleyen
kavramlardr: Ancak bu ey (yani tin) bu yapy kendi zgr
etkinliiyle kendine dayatma zelliini tar ve bu yapya tam
sahip olmay kendi bana gelitirmekte zgrdr. Bunlar tinin
olmas gereken eyi tanmlar ve tin olmas gereken neyse o
olabilir, gerekte tek bildii de zaten o olmas lsnde o
olmas gerektiidir, rnein ahlkllk tinin bir kavramdr ve
ancak daha nceden ahlkl bir eylemci olan bir ruh ahlkl bir
eylemci olmas gerektiini kabul eder.
Hegel'in doa srelerini yneten kavramlara ya da biim
lere ilikin dn Platon'un tm biimlere ilikin dn
ne kouttur, rnein Platon, ne ise o olan insan doas kendini
hibir zaman devlet kavramnn tam bir cisimlemesi halinde
dzenleyemeyecei iin, ideal Devlet anlaynn herhangi bir
gerek Devlette tam olarak gerekletirilemeyeceini syler;
dolaysyla bunun yaplmas istemi, ideal Devletin insan doa
snda gerekletirilmesi istemi, biimin kendisinde zsel olan
bir istemdir: yle ki biim insan doasn kaamayaca, ama
hibir zaman da gerekten baarmay umamayaca bir ie
koar.
Peki Hegel doarm btn biimlerinin bu ilgin yapy

148

Doa Tasarm

tadn niye dnm olsun? Yant iin, doann ayna

zelliinin, onu bir btn olarak bir yandan tdeadan bir yandan
da tinden ayran zelliin ne olduunu sormamz gerek.
Hegel'in yant doanm znde dsal gereklik, d dnya
olduudur. Burada dsal, bizim dmzda demek deildir.
Doa kesinlikle bizim dmzda deildir. Bizim bedenlerimizin
dnda deildir; tersine bedenlerimiz onun paras ve ksmdr;
ruhlarmzn dnda da deildir, nk tek bir ey bile, hem
uzayda yer kaplayp hem de dolaysyla madd cisim olmadk
a, bir bakasnn dnda olamaz; cisim olmayan ruhlarmz
uzayda da bir yerde deildir; yle olsalar onlar da doann
paralar olurdu. Doaya d dnya demekle kastedilen, doa
nn dsallkla dolu, onunla ralanan bir dnya, hereyin baka
hereyin dnda olduu bir dnya olduudur. yleyse doa
darlklk alandr; eylerin biribirinin dnda olduu bir
dnyadr (ya da dnyadr). Bu darlklm iki biimi vardr:
Hereyin baka hereyin dnda olduu biimi, yani uzay;
bireyin kendi dnda olduu biimi, yani zaman. Bireyin
zamanda kendi dnda olduunu sylediim zaman, o kavra
mn ya da ideann gereklemesinin zamana yayldm kaste
derim; o kavram oluturan eitli eler, eyin eitli nitelikleri
ya da zellikleri ona art arda ait olmalaryla biribirinden ayrlr
ve hep birden ona ait olamazlar. rnein, yrein kaslmas ve
genilemesi onun doasmdadr; ancak bu iki aamay iine alan
sre mantksal bir sre deil, doal bir sre olduundan, bir
aamadan tekine gei zamanda yer alr ve yrek birini
yapmaya baladnda tekini yapmay brakr. Onun bir yrek
olarak tam varl hem kaslmay hem genilemeyi iine alr;
ancak bu varlk dalr ve para para gerekleir, nk zaman
onun dalma ve para para gerekleme tarzdr.
Hegel'e gre doa tasarm uzay ile zamana byle ikili
olarak dalm, yaylm ya da datlm bir gerekliin tasar
mdr. Bu zellik yalnz bir btn olarak doa tasarmn deil,
doadaki herhangi bireye ilikin her tasarm etkiler. Bir madd
cismin tasarm uzaya datlm bir dizi paraan tasarmdr.

Renaissance Doa Gr

149

Bundan tr bir cismin tasarmna yer olarak gsterilebilecek

bir yer ve tm yaam zelliklerinin gerekleebilecei bir
zaman yoktur. Hibir zaman cismin burada olduunu syleye
mezsiniz; hibir zaman ben imdi, u anda yayorum diyemez
siniz. Burada derken bir kbik kademlik uzay, imdi derken
seksen yllk bir sreyi belirtiyor olsanz bile, yine de cismin
varlnn tmyle o yerde bulunduunu ya da organizmann
varlnn tmyle o seksen yl iinde bulunduunu sylyor
olamazsnz; iki durumda da eyin varl o snrlarn dna
taar; cisim ekim etkileriyle uzayn her yerinde kendini hisset
tirir, organizma da, ona ister fiziksel ister kimyasal ister biyolo
jik ister ahlk olarak bakn, her yanna enginlikle yaylan bir
yaam akndaki yerli zamanl bir somutlamadr yalnzca;
organizmann zellikleri dediimiz eyse gerekte bir btn
olarak o yaam akna yaylan zelliklerdir.
Bu dnce izgisini izleyince hemen Whitehead'in a
mzda yeniden kefedip tantt anlaya, dnyadaki her
madde parasnn yalnz urada ya da burada deil, her yerde
bulunduu anlayna varrz. Bu anlay, Whitehead'in de
vurgulad gibi, modem fizie kesinlikle darbe vurmaz; gn
mz fizik biliminin Hegel'in doa kuramnn iermeleriyle pek
iyi uyuan bir madde ve enerji anlayna ulam olmas,
Whitehead gibi bir filozof bilim adamnn (anlayabildiim
kadaryla Hegel'i okumam grnd iin, Hegel'in olduu
nu bilmeden) Hegel'in kuramm yeniden dile getirebilmesi ve
dmeni vicdan rahatlyla ona brakp doa kavramn, kendi
sinin dedii gibi, salt etkinlik kavram iinde keyifle zelterek,
o kuramn kendisini istedii yere gtrmesine izin verebilmesi,
modem evrenbilimle ilgili dikkat ekici bir olgudur. Bununla
birlikte, Whitehead iin olanakl olan Hegel iin olanakl deil
di, nk Hegel'in andaki fizik hl Galileo ile Newton'un
fiziiydi, (Whitehead'in terimini kullanrsak) uzayda "yaln
olarak yer alan" eylerle tasarlanan bir fizikti. Dolaysyla
Hegel'in tm doa kuram zamanla onu paralara ayracak bir
ikicilikle yarlmtr. Bir yanda Hegel'in onyedinci yzyldan

150

Doa Tasarm

miras ald saylt, bir makine olarak, devinen bir l madde

paralar yn olarak doa anlay vardr; te yandan kendi
dncesinin, her gereklikte sre ve etkinlik bulunmas
gerektiini, doann, mantksal bir zorunlulukla kendinden
yaam ve ruh gelitirme gc tad iin, salt bir makine
olamayacam vurgulayan evrenbilimsel iermesi vardr.
Hegel eski Yunanistan'a neredeyse putpereste tapman,
onun sanatm, yaznm ve dncesini tutkulu bir younlukla
inceleyen bir Almanlar kuandand. Hegel'in Naturp
hilosophie'sinin organikilii ya da anti-mekanikilii, ucuz ve
kolay bir biimde onsekizinci yzyl dncesinin zlmemi
sorunlarnn eski Yunan dncesinden yararlanarak zld
bir felsefe olarak betimlenebilir. Ucuz ve kolay biimde diyo
rum, nk bu betimleme yollar, "etkilerden", "yararlan
malardan"... sz eden ve A, B'den etkileniyor ya da A, B'den
yararlamyor dediinde, hibir zaman A'da onu B'den etkilen
meye ak klan ne vard ya da A'da B'den yararlanmasn
olanakl klan ne vard diye sormayan u bo ve yzeyel tarih
tipinin ralayc zelliidir. Bu ucuz ve kolay formllerle yetin
meyen bir dnce tarihisi, Hegel'i onsekizinci yzyl dn
cesindeki atlaklar Platon ile Aristoteles'ten ald macunla
dolduran biri olarak grmeyecektir. Onu, onsekizinci yzyl
dncesinin,
kendiliinden
gelimesiyle,
Platon
ile
Aristoteles'i anlayacak, dolaysyla kendi sorunlarnn onlarn
tarttn grd sorunlarla bam kuracak lde olgunla
t nokta olarak grecektir. Ancak Hegel Yunan tasarmlaryla
bu temas kurarken kendi kuann klgn yaamyla temas
yitirmitir. Hegel bir devrimciydi. Doa gr, doru bilimsel
aratrma yntemine ilikin devrimci sonulara (bilinli olarak)
gtryordu. Hegel, Galileo'dan az ok dorudan bir biimde,
Einstein'e gitmek istiyordu. Ne ki, Newton iin yeterince iyi
olan eyin kendilerince de yeterince iyi olduunu, btn gele
cek kuaklar iin de yeterince iyi olacam ileri sren bir kardevrimciler kuanda yayordu. Hegel ile adalar arasnda
ki bu kavga Hegel'in kendi dncesindeki birtakm kartlk
lardan douyordu.

Renaissance Doga Gr

151

Hegel bo uzay ile zaman doadaki temel eyler olarak,

her doal olgunun zerine yayld ifte ereve olarak grr
ken Kant ile Newton'u, Descartes ile Galileo'yu izliyordu; doa
y kaplayan devinimi, Platoncu-Aristotelesi bir tarzda, daha
temel bireyin, yani mantksal srecin uzay ve zaman terimleri
ne bir evirisi olarak ele alr; ancak bu uzaya ve zamana yayl
m doa anlay ciddiye alndnda, bunun, hibir doal
eyin ya da srecin ne uzayda ne zamanda kendine ait bir yeri
olmad, dolaysyla uzayda varolma ya da zamanda bulunma
tasarmnn kendisiyle elien bir tasarm olduu sonucuna
gtrdn grr.
Bu durumda Hegel'm ne yapmas gerekir? Kimi filozoflar,
kendiyle elime ieren birey grdklerinde, bunun yalnzca
bir grn olduunu, gereklik olmadn ileri srerler. Ne ki
bu ka yolu Hegel'e kapaldr, nk o, bilgi kuramnda bir
ar-gerekidir ve grnen eyin, gerekten grnd sre
ce, gerek olduunu dnr. mdi, doa bize gerekten grn
mektedir; grlr olarak duyularmzda, ya da daha iyisi,
Kant'n gstermi olduu gibi, duyularmzda deil, imgelemi
mizde bulunmaktadr, dnlr olarak da bilim adamnn
dncesinde bulunmaktadr. Bundan tr gerektir. Ancak,
Hegel'e gre, ondaki eliki onun tam olmadm kantlar;
baka bireye dnme yoluna girmi bireydir. Doann
dnt bu baka ey tindir. Dolaysyla istersek Hegel'e
gre doann tini ierdiini syleyebiliriz. Ama bu iermenin
bir dnme silsilesiyle hi ilgisi yoktur. Doay dnd
mzde devam etmek ve tini dnmek zorunda olduumuz
anlamna gelmez bu. Doann tin de varolmadka varolamayan birey olduu anlamna da gelmez. Doann tinin varolu
una gtren gerek sreteki bir aama olduu anlamna gelir.
Doa, Hegel'e gre, Berkeley ile Kant iin olduu gibi, bir
soyutlamadr; ama gerek bir soyutlama, dnsel bir soyutla
ma deil. Gerek bir soyutlamayla, kendi bama ve gtrmekte
olduu bir sonraki aamadan ayr olarak, gerek bir sreteki
gerek bir aamay kastediyorum, rnein bir yaprak filizinin

152

Doa Tasarm

bymesi, gerekten olan ve yaprak tam olarak biimlenmeden

nce olan bir sretir; iki eyin, filiz ile yapran ayrl insan
zihninin bir kurmacas deildir; ne ki filiz yapramkinden
gerekten farkl, kendine zg bir zellik tamakla birlikte, bir
yapraa dnme yoluna da girmitir ve bu yapraa dnme
etkinlii onun znn bir paras, dorusu o zn en temel
parasdr. Filiz ile yaprak tek bir srecin aamalardr ve kendi
bana filiz o sreten bir soyutlamadr, ama her yerde srecin
art arda aamalarndan geerek ileyen, nce bireyi yapp
ardndan bir sonrakine geen doadan yaplm bir soyutlama,
tmdi, Hegel'e gre, bir btn olarak doa, tpk filizin yapra
iermesi gibi, tini ierir; doann hereyden nce kendi olmas
gerekir, o zaman onun hakkmdaki anlaymz dorudur, aslsz
deildir; ama bu yalnzca geici olarak kendi olmadr; filizin
ancak filiz olmay brakp yapraa dnmek zere kendi olma
s gibi o da kendi olmay brakp tine dnecektir. Tm sre
teki bir gei aamas olarak filizin bu geici zellii mantka
filizin kavramyla bir elime, olan ile olmakta olan arasndaki
bir elime olarak grnr. elime bitkibilimcinin kusuru
deildir; kusur bile deildir; gereklik imdi ve burada varolan
anlamna, yani doa dnyas anlamna geldii lde, gerekli
in znde bulunan bir ralayc zelliktir.
Filizden yapraa giden sre ile doadan tine giden sre
arasndaki koutluk bir bakma eksiktir. Filizden yapraa giden
sre doa iindeki bir sretir, bundan tr de zamandadr:
Filiz bir zamanda, yaprak daha sonraki bir zamanda vardr.
Aktr ki doadan tine gei doa iinde olmaz, nk bizi
doa tasarmnn tesine gtrr; bundan tr gei zamansal
bir gei deil, ideal ya da mantksal bir geitir. Hegel'e gre,
tm doann tine dnm olaca bir zaman hi olmayacak
tr, ayn ekilde doadaki hibireyin tine dnm olmad
bir zaman da hi olmayacaktr; tin hep vardr ve hep doadan
karak gelimektedir; bu biraz ekim gc olan cisimlerin hep
ekim alanlan yaratmakta olular ya da say dizilerinin hep
sonsuza doru oalmakta olular gibidir.

Renaissance Doa Gr

153

Bu bizi Hegel'in evrenbiliminin gnmzde geerli olanla

rn oundan keskin bir biimde ayrld bir noktaya getirir:
Bu, gerekte ana ya da can ah a ayrlk noktasdr. Szn etti
im nokta zamann anlamyla ilgilidir. Modem evrenbilimler
genellikle evrim tasarm zerine kurulur ve yalnz doal bir
trn ya da dzenin gelimesini deil tinin doadan gelimesi
ni de zamanda bir gelime olarak betimler. Bu trden grler
Hegel'in anda da tartlmaktayd ve Hegel bunlar yalnzca
iddetle reddetmek zere ele alyordu. Tm gerekk, der
Hegel, daha yksek ve daha dk bir tabakalar ya da derece
ler dizgesidir; bu hem (alt blmleriyle birlikte) daha dk bir
duyu ve daha yksek bir akl tabakasnn bulunduu tin iin
hem de inorganik ya da cansz ile organik ya da canlnn iki ana
blm olduu doa iin dorudur; darhkhk alan olan doa
da canl ile cansz i ie gemez, biribirinin dnda ayn eyler
snf olarak varolmalan gerekir. Ama Hegel doadaki dk
biimlerden yksek biimlere zamansal bir gei olamayaca
n, ancak mantksal bir gei olabileceini vurgular. mdi,
Hegel'in bu tutumu taknmasnn bir nedeni vardr. O da, a
nn fizikilerince tasarlanan tamamen l ve mekanik bir
madde dnyasmn (hareket noktas olarak bunu kabul etmitir)
yapmaya gcnn yettii tek eyi yaparak, yani kendini uzay
da yeniden datarak ola ki yaam retemeyeceidir. Canl
eylerde ileyen ve l maddedekinden nitelike ayrlan yeni
bir dzenleni ilkesi vardr; madde alan ex hypothesi niteliksel
farkllklardan yoksun olduundan zel niteliksel yenilii
kendinde retemezdi. Dolaysyla fizikiler l madde anlay
laryla yetindikleri srece, yetkeleri bir evrim kuramn kabul
etmeyi olanaksz klyordu.
Hegel'in Naturphilosophie'smm eksikliini, mantksal teme
lindeki giderilmemi elimeleri burada bir kez daha gryo
ruz. Hegel ne yapyordu? Doa bilimcinin halihazrda yapt
ve halihazrda inand eyin Kant tarz bir felsef aklamasn
m yapmaya alyordu? Baka deyile, Hegel'in Naturphilosophie'si doa bilimcilerinin gerekte bilmekte olduklar eyi

154

Doa Tasarm

nasl bildikleri sorusunu yantlama giriimi miydi? Yoksa doa

bilimcilerince daha nce ulalm sonularn tesine gemeye
ve doa biliminin geleneksel yntemi olmayp kendi felsef
yntemi olan bir yntemle farkl bir sonular kmesi ortaya
koymaya m alyordu?
Hegel bu ikisinden hangisini yaptysa kusurlu bulundu;
her seferinde, tekini yapmas gerekirdi gerekesiyle. Dorusu
ise ikisini de gerekten yaptyd. Hegel kendi anda geerli
olan doa bilimini geici olarak kabul ederek ie balar (bunu
yapmas, yani onsekizinci yzyln sonunda yaadklar iin
imdiye dek Ortaa deliliinin rnekleri diye grlm insan
larca kendisine anlatlan eyi kabul etmesi nedeniyle sk sk, ac
ac ve haksz olarak sulanmtr) ve bu ada doa biliminden
hi de honut olmadm grerek onu bilimin ne olmas gerekti
i konusundaki kendi grlerine uygun olarak gelitirmeye
alr. Bunu yapt, yani aym szde delilerin kendisine anlatt
eyi kabul etmedii ve "bilimsel", dolaysyla dokunulmaz
olduu iin elini srmemesi gerekirken onlarn yaptn eletir
meye kalk iin de sk sk, ac ac ve haksz.olarak sulanm
tr.
Hegel ada bilim ile kendi yntemleriyle ulat sonu
lar arasnda, makine olarak doa anlay ile tm gerekliin
srelerle dolu olduu anlay arasnda bir bireim ortaya
koymaya abalyordu. Bir bireim gerektiini dnmekte
haklyd. Kendi ulat o bireim konusunda haklyd demiyo
rum. Benim dediim Hegel'in bir tel iinde olduu ve (doa
bilimi ile felsefe arasnda doyurucu olmayan bir ayrma kendi
ni balad iin) doa biliminin kendi sorunlarm kendi zama
nnda kendi yntemleriyle zmesi gerektiini grmeyerek,
doa biliminin sorunlann felsefeyle zmeye altdr.
Gerekte ancak doa biliminin gelecekteki bir gelimesi olabile
cek bireyi felsefeyle sezinlemeye alyordu. Sezisi, imdi
grebildiimiz gibi, birok bakmdan rktc bir biimde
tamd; ne ki bilimsel dncede sezilere yer yoktur; o yalnz
bilimsel olarak ulalm sonular deerlendirir.

m. b l m

MODERN DOA GR
I
YAAM KAVRAMI

. Evrimci dirimbilim
Hegel'in andan beri evrim kavram iki ana aamadan
gemitir: lkin dirimbilimsel bir aamadan; sonra evrenbilimsel bir aamadan.
Dirimbilimsel aama genel doa kuramyla ilikisinde son
derece nemlidir, nk madde ile ruh ikiliinin arasna n
c bir terimi, yani yaam sokarak eski Descartes ikilii
sonunda ykan, bu dnce hareketiydi. Ondokuzuncu yzy
ln bilimsel yapt, geni lde, bir yandan fizikten ya da
madde biliminden, te yandan ruh biliminden bamsz, ayr
bir alan oluturan biyoloji bilimlerinin zerkliini ortaya
koymaya adanmt. Eskia ve Ortaa evrenbiliminde madde,
yaam ve ruh kavramlar biribirinden aynlamayacak lde i
ie gemiti; dnya uzaml olmas bakmndan madd, devimli
olmas bakmndan canl, dzenli olmas bakmndan akll
olarak grlyordu. Onaltnc ve onyedinci yzyl dncesi

156

Doa Tasannu

ruhu dnyadan kovdu ve maddenin dzenli devinimlerini l

devinimler diye tasarlayarak modern fizii yaratt. Bu anlayta
rtk olarak canb devinimlerle bir kartlk bulunuyordu, ama
modem dirimbilim henz domamt ve Descartes bile bile
hayvanlar otomatlar olarak dnmeye, yani dirimbilimsel
olgular yeni fiziin terimleriyle aklamaya alt. Hegel'de
bile, evrenbilimin doa kuram ve tin kuram diye ikiye bln
mesi Descartes ikiciliin bir kalntsn ele verir ve dirimbilimin, o evrenbilimin kendi ilkeleriyle, henz bilimin nc bir
blm olmadn gsterir.
On dokuzuncu yzyl dirimbiliminin douundan nce,
canl organizmalardaki doum sreci bir yeniden retim sreci,
yani ana organizmann zgl biiminin dlde yeniden retildi
i bir sre olarak tasarlanyordu. Onu tam olarak yeniden ret
medeki herhangi bir baarszlk bir sapma olarak, tam
anlamyla bir baarszlk, doann hedefini skalayan bir at
olarak grlyordu. Elbette byle bir gr destekleyen ok
byk miktarda kant vard; deneyimimiz iindeki organik
trler grece duruktur ve biimlerinden bariz olarak sapmalar
genellikle ya yaayamaz ya da en azndan kendilerini yeniden
retemezler. Ancak onsekizinci yzyl yerbilimcilerinin incele
dii talbilim, daha uzun bir zaman sresinin tesinde bu kan
tn artk geerli olmadn aka gsterdi; nk yerbilim bize
kolaylkla dnyann direyi ile biteyinin imdikinden ok farkl
olduu gemi alarn resimlerini sunuyordu. Bu yeni bilgiyi
yorumlamamn doal yolu, gnmzn organizmalarnn,
hepsi zgl olarak kendileriyle ayn olan atalarnn izgisinden
deil, bu zgl olarak farkl biimlerin izgisinden giderek
soylarn izlediini varsaymakt; yle ki zgl biimin kendisi
de dnya tarihi ilerledike zamanda deimeye urar. Bu varsa
ym, fiilen dile getirilmi olmasa da, siyasal ve toplumsal rgt
lenme biimlerinin de ayn trden bir evrime uram
olduunun grlebilecei insanlk tarihi aratrmalarnca
byk lde desteklenmiti. zellikle Darvvine borlu olduu
muz, evcil hayvanlarn remeleriyle ilgili, insann, grece ksa

Modern Doa Gr

157

zaman aralklar iinde, retmek zere kimi soylan seerek,

bamsz trlerle sk bir benzerlik tayan ve onlar gibi tipe
uygun olarak reyebilen biimler yaratabildii almalar da bu
varsaym dorulamt.
Bu irdelemeler treyi srelerine ilikin tmyle yeni bir
anlaya gtrd. Doaya o zamana dek belirli zgl yaam
biimlerini yeniden retmeye ynelik bir aba yklenirken,
doa artk, sr reten bir insan gibi, hep yeni ve gelimi
biimler yaratmaya alan birey olarak tasarlamyordu. Ancak
bir sr reticisi iin gelimi bir biim, reticinin, snn kendi
karlaryla ayn olmayan karlarna daha elverili biim anla
mna gelir: Bylece reticinin amalan sra dandan dayatl
m olur. Doa yaam biimini gelitirirken iten iler;
dolaysyla doann gelimi bir yaam biimi yarattn syle
diimizde, kastettiimiz, varlm srdrmeye ya da dpedz
yaamaya daha elverili olan bir biim, yani yaam ideasm
daha tam olarak cisimletiren bir biimdir. Bylece yaamn
tarihi doann gittike daha youn, gittike daha etkin canl
organizmalar yaratmaya ynelik sonsuz sayda art arda deneyi
nin tarihi olarak tasarlamyordu. Bu yaam anlay daha nceki
bilindik madde ve ruh anlaylanndan byk bir glkle ve
epey aba gstererek aynlabildi. Yeni dirimbilimin yaam
maddeye benzer birey olarak, bilinli amatan tmyle
yoksun olmas bakmndan ruha benzemeyen birey olarak
dnyordu; Darwin rahat rahat ayklanmadan sz ediyor,
srekli olarak organik doada ereksellik gren bir dil kullan
yordu, ama bir an bile doay bilerek deneyler yapan, peinde
kotuu amalarn farknda olan bilinli bir eylemci olarak
dnmemiti; dirimbiliminin temelinde yatan felsefeyi kavra
ma zahmetine girmi olsayd, Schopenhauer'inki gibi bir anla
ya, kr bir istencin, bilinten ve bilincin insan istencine
bahettii ahlk niteliklerden tamamen yoksun yaratc ve
ynetici bir gcn kendini dile getirii olarak evrim sreci anla
y gibi bireye ulard; Darwin'in Tennyson gibi adalar
arasnda her yerde byle baz grlerin dolatn da grrz.

158

Doa Tasarm

te yandan, yaam kendini tarihsel bir sre iinde gelitirmesi

ve bu sre iinde kendini rastgele deil, belirli bir ynde, ne
olursa olsun verilmi evrede yaamm srdrmeye daha
yatkn organizmalarn retimine doru ynlendirmesi bakmn
dan, maddeye deil, ruha benzer olarak tasarlamyordu. evre
deitiyse, rnein iinde balklarn bulunduu bir deniz yava
yava kuruduysa, kuram, balklarn, kuaktan kuaa, kendile
rini nce amurda, sonra kuru toprakta yaamaya uyarlamann
yollarn bulaca biimindeydi; deniz ayn kaldysa, kuram,
aama aama daha gl ve daha etkin balklarn meydana
gelecei ve daha zayf komularn dan ataca ya da yutaca
biimindeydi. Bu kuram her canl organizmada hem ikin hem
akn olan bir yaam gc anlayn, felsef bir anlay ieriyor
du; yalnzca bu organizmalarda cisimlemi olmas bakmndan
ikin, kendini yalnzca tek tek organizma lann yaamnda,
yalnzca onlarn zgl tiplerinin devam etmesinde gerekletir
meye almakla kalmamas, her zaman kendine yeni bir tip
iinde daha tam bir gerekleme bulmaya almas ve her
zaman bulabilmesi bakmndan akn bir yaam gc anlay
n.
Hem maddeden hem de ruhtan farkl birey olarak bu yeni
felsef yaam anlay muhalefet grmeksizin ortaya konmu
deildi. Muhalefet, doaldr ki, yaam geleneksel olarak
madde alanma sokan, bunun sonucu olarak dirimbilimsel olgu
lar fiziin kavramlaryla aklamaya alan Descartes iki tz
kuramnn mirasndan geldi. Bu muhalefetin kalesi, anadan ve
babadan gelen hcreler dllenmi yumurtada geliigzel kar
p dzenlendii ve bylece doutan yaplarndan tr kimi
leri kendi evrelerinde yaayabilen kimileri de yaayamayan
eitli trden dller olutuu iin zgl biimdeki deiiklikle
rin salt rastlantya bal olduu kuramyd. Maddeci genetiin
heybetli yaps bu kuram zerinde ykseldi; burada 'maddeci'
szcyle, onun fizyolojik ilevi tamamen fiziksel-kimyasal
yap terimleriyle aklamaya almasn kastediyorum. Burada
bu tip grler ile teki okullar arasnda hl canl olan tart

Modem Doa Gr

159

malara giremem, nk bu tartmalar gerekte dirimbilim

alanna girmektedir ve benim tarttm felsef sorulan etkile
yen, yalnzca onlarn uzaktan iermeleridir. Felsefe asndan,
mekanik ya da kimyasal deimeden ayn olarak dirimsel sre
anlaynn ayakta kaldn ve doa anlaymzda devrim
yaptn sylemek sanrm yerinde olur. Birok bilgin dirimbilimcinin onu henz kabul etmemi olmasnda alacak birey
yoktur. Benim onaltnc yzyl evrenbilimindeki yeni ve verimli
e diye betimlediim Aristotelesilik kart fizik de o an
ok sekin bilim adamlarnca aym ekilde reddedilmiti. Yalnz
ie yaramaz bilgilerce deil, bilginin ilerlemesine nemli katk
larda bulunan adamlarca da.

2. Bergson
Evrim tasarmnn znde dirimbilimsel bir tasarm olarak
gelitirildii bu dnce aamasnn Bergson'un yaptnda
doruk noktasna ulatn sylemek uygun olabilir. Burada o
yapt bir btn olarak gzden geirmeye niyetim yok; yalnzca
Bergson'un felsefesinde dirimbilimsel e denebilecek eyin ve
onun kimi baka elerle ilikisinin ana izgilerini belirteceim.
Bergson'un yaama ilikin dncesi, yaam fizikilerin
anlad anlamda maddeden ayran fark skca kavrayarak
balar. Maddede olup biten herey nceden varolan bir nedenin
salt sonucudur; madde ve enerji deimezdir, her devinim
nceden belirlenmitir ve hesaplanabilir; yani gerekten yeni
hibirey olamaz; btn gelecek olaylar gemi bir olayda
ierilmitir ya da Bergson'un kendi tmcesiyle, tout est donn,
gelecein kaplan kapaldr. Yaamda ise, tersine gelecein
kaplan akbr; deime sreci gerek yeniliklerin ortaya
kmasna yol aan yaratc bir sretir. Burada ilk bakta doa
iinde bir madde alan ve bir yaam alan ikilii vardr. Bu ikili
i ne yapacaz? Bergson ona bilgi kuramyla yaklar. Orada
da uslamlayan, tantlayan, kat kavramlarla i gren, maddeyi

160

Doa Tasarm

kavramak iin elverili ara olan zek ile, nesnesinin yaamna

szan, onu devinimleri iinde izleyen, dolaysyla akkan ve
yaratc yaam dnyasn bilmenin elverili arac olan sezgi
arasndaki ikilii grr. Bergson bu ikinci ikilii, bir btn
olarak insan ruhu doal evrimin bir rn oldu .an, doa
nn bize hakikati bilmek iin zihinsel yetilerimizi verdiini
varsaymamza gerek yok diyerek zmeye alr; gerekten,
zekmz bir bilme yetisi hi deildir, znde klgn bir yetidir,
doann ak iinde etkili bir biimde eylememizi, tpk kasabn
eti, marangozun aac ilemesi gibi, bu ak paralara ayrp
ilememizi salayan bir yetidir. Bylece Bergson nc bir
ikilie, bilgi ile eylem arasmdaki ikilie bavurmutur: z
bakmndan sezgisel olarak tasarlanan, canl nesnesi iine szan
canl bilincin ii olan bilgi ile, ileyici olarak tasarlanan, kendini
nesnesinden aynp onu ldrmek, paralamak ve ondan bireyler yapmak zere karsnda duran ayn bilincin ii olan eylem.
Bu ikilik Bergson'un felsefesinde kaleidoskop grnts
gibi biribirine dnr; ancak bu nden bizim amacmz
asndan temel olan madde ile yaam arasndaki evrenbilimsel
ikiliktir. Yaamn, baka eylerin yan sra, insan ruhunu yara
tan g ya da sre olduunu, maddenin de bu ruhun ilemek
amacyla gereklii ele almasnn bir biimi olduunu daha
nce grmtk; ancak bu gereklik, baka ne olursa olsun,
yaamn kendisidir; yaam ile madde her bakmdan kart
olduklarndan, yaam ayn zamanda madde olamaz:
Dolaysyla, madde zeknn, eylem amalar iin yararl ve
gerekli olan, ama hangi anlamda olursa olsun doru olmayan
bir kuruntusudur. Bylece madde Bergson'un evrenbiliminden
karlr, yalnzca dirimsel sreten ve onun rnlerinden
oluan bir dnyayla babaa braklrz.
Bu sre bir yaratc evrim sreci olarak betimlenir. Etkin
nedenler yalnzca uyduruk madde dnyasna ait olduklar iin
bu sreten kovulur; bir etkin nedene boyun eerek devinen
ey yalnzca devinime itilir ya da ekilir, ama yaam kendi iin
den gelen bir lan vital'e boyun eerek kendi kendine devinir.

Modem Doa Gr

161

Ancak erek nedenler de kovulur; nk erek nedenlilikte ama

hazr bir veridir, bundan tr de o amaca gtren srecin
nceden belirlenmi bir izgi zerinde yrmesi gerekir; bir
kez daha tout est donn ve srecin yaratcl ya da kendiliindenlii yadsnr. Bergson bunu erekselliin yalnzca baaa
evrilmi mekanizm -un mcanisme au rebours- olduunu syle
yerek ortaya koyar. Dnya sreci engin bir doalamadr;
dirimsel gcn hibir am aa, hibir hedefi, dndan gelen hibir
klavuz ya da iinden gelen klavuz ilkesi yoktur; o, iin
den gelen tek zellii herhangi bir ynde ve her ynde ileriye
doru atlmak olan saf gtr. Madd eyler bu kosmik devini
min tayclar ya da nkoullan deildir, bu gcn rndr
ler; doa yasalan da onun akna klavuzluk eden yasalar
deildir, onun bir sre iin benimsedii ekillerdir yalnzca.
Bylece doal nesnelerin tzsel, uzaml, grlr dnyas ile bu
nesnelerin davrann yneten deimeyen ve madd olmayan
dnlr dnya arasndaki eski aynm -Yunanllarn grlen
dnya ile dnlen dnya ayrm-, bu iki terim hem deien
eyleri hem de onlarn deimelerindeki deime yasalarn
yaratan sre ya da evrim kavram iinde zeltilerek, yeni bir
biimde yadsnm olur.
Bergson'un doa kuramnn en byk ve srekli hneri,
yaam anlaynda cidd oluudur; Bergson bu anlay byk
bir kesinlikle kavram, onu yalnz parlak ve etkileyici biimde
tanmlamakla kalmam, kendi kesin uurlar iinde kalarak
tanmlamtr. Ancak felsefesine bir btn olarak bakp doada
ki hereyi tek bir 'yaam' terimine indirgeyerek doa kavramm
bu kavramla nasl zdeletirmeye altn grdmzde,
onun onyedinci ve onsekizinci yzyl maddecilerinin madde
iin yaptn bir kez de yaam iin yaptn anlarz. Onlar
hareket noktas olarak fizii alyor, doann, baka ne olursa
olsun, eninde sonunda, szcn fizikilerce anlald anlam
da madd olduunu ileri sryorlard. Sonra da tm doa
dnyasn madde terimlerine indirgeyerek devam ediyorlard.
Bergson hareket noktas olarak dirimbilimi alr ve tm doa

162

Doa Tasarm

dnyasn yaam terimlerine indirgeyerek bitirir. Bu indirgeme

nin maddeciliin giritii kout indirgemeden daha baarl
olup olmadn sormamz gerekir.
Burada iki soru ortaya kar. lkin, ruhun madde kavramn
da sourulmaya direnmesi gibi, yaam kavramnda sourulmaya inatla direnen birey var m? kincileyin, yaam kavram,
btn teki kavramlar bir yap iskelesi gibi evresinden sk
lp atlnca iini grebilir, bir kosmik ilke olarak kendi bana
kalabilir mi?
lk soru Bergsoncu dirimselciliin eski maddecilikten daha
bir gvenle yz yze gelebildii bir sorudur. Yaam kavram
madde ile ruh arasndaki uuruma kpr kurarak, ikisini de
akladm akla yatkn bir biimde iddia edebilir. Bundan
tr o soruyla oyalanmayacam.
kincisi daha cidddir. Bizim bildiimiz yaam, roln
maddenin nceden kurduu bir sahnede oynar. O, anlayabildi
imiz kadaryla, ok byk saydaki inorganik cisimlerden biri
nin yzeyinde yerel ve geici bir ieklenmedin Gkbilimin ve
fiziin inorganik dnyas uzayda ve zamanda organik dnya
nn kapladndan hesap edilemez lde daha byk bir alan
kaplayan koca bir dizgedir. Yaamn bu organik dnyada bir
yerde ortaya kmas olgusu kukusuz inorganik dnyann
doasna nemli bir k tutan bir olgudur; kafamz Bergson'un
hitabet yeteneinin bysnden kurtarp kendi kendimize
soukkanllkla maddenin, onun ileri srd gibi, yaamn bir
yan rn olup olmadn ya da yaamn, maddecilerin inan
d gibi, maddenin bir yan rn olup olmadn sorduu
muzda, Bergson'un savunduu tutumun koskoca ve giderilmez
bir aykrlk olduunu kabul etmekten glkle kanabiliriz.
Kart doruya daha yakn olduu iin Kant'm doa insan
zihninin dnme etkinliinin bir yan rndr diyen kuram
n cidd cidd kabul edemiyorsak, Bergson'un fiziin dnyas
yaamn kendini yaratan etkinliinin bir yan rndr diyen
ok benzer kuramn nasl kabul edebiliriz? Bu, yeni bir znel
idealizm biimidir; onun hakknda Hume'un Berkeley iin

Modem Doa Gr

163

sylediini sylememiz, uslamlamama hibir yanta olanak

vermediini, ama ikna edici de olmadn sylememiz gerekir.
Bergson'un dirimselciliinde bulunan arlklara ve aykr
lklara ilikin bu dncenin bizi onun temel kavramn daha
sk bir biimde sorgulamaya gtrmesi gerekir, ileyiiyle hem
doal organizmalar hem doa yasalarn yaratan ve organiz
malara sezgisel olarak bilgi iin, dnsel olarak da eylem iin
ileyen ruhlar baheden yaam-gc, kendisi dnda ve kendi
sinden nce hibireyin olmad bir gtr; bundan tr o
kendini farkl biimlerde ayrmlatrr, dzenler, farkl izgiler
zerinde atallanr ve geliir, u izgi boyunca gelimekte baa
rl olur, bu izgi zerinde gelimekte baansz olur. urada
durgunluk iinde donar kalr, burada kesiksiz bir cokuyla
akar. Ksaca, Bergson, yaam-gcnn etkinliine ilikin ayrn
tl betimlemesinin her yannda, onu, devinimini belirlemeseler
de o devinimin atallanmalarn ve eitlenmelerini belirleyen
kayalar ve dalar arasndan akan bir rmakm gibi dnr.
Bu, iki eyden biri demektir: Bu engellenmelerin ve atallanmalarn nedeni ya yaam-gcnn kendi iindedir ya da bu neden
yaamdan baka bireydir. ilk almak Bergson'un salt etkinlik,
saf sonsuz pozitif lan olarak yaam anlaynca danda brak
lr. Bundan tr ikinci almaa dner, bu nedeni kendi bana
gerek olan birey, yaam akna bir engel olarak dnmek
zorunda kalrz; ksacas, yaamn iinde gelitii ve ileyiiyle
yaamn ilerinin belirlendii bir madd dnyay dnrz;
tek szckle, yaamn zerinde roln oynad sahne olarak
madde tasarmna geri dneriz. Bu, Bergson'un evrenbiliminde
ki ksr dngdr: Bergson, grnte maddeyi yaamn bir
yan rn sayar, ama aslnda u ya da bu zel yan rnn,
yaamn yan sra ve aslnda ondan nce, maddenin kendisini
gerektirmeden nasl ortaya kabildiini aklayamaz.
Bu sonu Bergson'un bilgi kuram iin can alcdr. Madde
yaam kadar gerekse, madd dnyay dnen zek yaama
bakan sezgi kadar bir bilme aracysa, Bergson'un fizik ve genel
olarak mantksal dnme karsndaki kukucu ya da yararc

164

Doa Tasanm

tutumunun sonu gelir ve biz dnyay paralayan, dnyann

paralarm kavramsal birimler iinde katlatran zekmn klgn
amalar iin gereklii arptmadn, gereklii (Platon'un
ortaya koyduu gibi) eklemlerine ayrdn, onda gerekten
varolan blmlenmeleri kavradn kabul etmek zorunda kal
rz. Dolaysyla Bergson'un sezgi kuramnn da kmesi gerekir;
artk bilgiyi yaamn kendisi hakkndaki salt dolaysz bilinciyle,
bilincinde olduu ey gibi akkan ve deiken olan bir bilinle
snrlamak olanakszdr; o zaman, Bergson'un geometriyle
dengelenen uzaydan sz etmesinde olduu gibi, ancak mantk
la dengelendiinde bilgi dzeyine ulaan bilin tasarmna geri
dneriz. Tpk yaam aknn, iinde akt madd dnyann
topografyasn gerektirmesi gibi, bilin ak da mantksal ve
kavramsal biimlerin, kategorilerin ya da Platon ile Hegel'deki
anlamyla idealann topografyasn gerektirir; Bergson'un bu iki
gereklilii yadsma abas ise onu ya yadsdn iln ettii eyi
rtk olarak kabul etme ya da hibirey yapmayan bir gcn ve
o hilii kavrayan bir sezginin varlndan baka hibireyi
kabul etmeme ikilemiyle kar karya brakr.
Bir evrenbilim olarak bakldnda Bergson'un felsefesinde
yanl olan, yaam ciddiye almas deil, baka hibireyi ciddi
ye almamasdr. Yaam kavram dnyann genel doas iin en
nemlisinden bir ipucudur, ama Bergson'un yapmaya alt
gibi, bir btn olarak dnyanm uygun bir tanm deildir.
Fizikinin cansz dnyas Bergson'un metafizii zerinde l
bir arlktr; Bergson onu kendi yaam-srecinin midesinde
sindirmeye almaktan baka birey yapamaz; ancak o sindirilemez olduunu kantlar. Yine de Bergson'un dikkatini yaam
zerinde sabitletirerek doa kuramnda gsterdii ilerleme
yadsnamaz. Bergson'un yaptm grmemezlikten gelemeyiz;
yapmamz gereken, onun yola gelmediini grd kavram,
l madde kavramn yeniden ele almaktr.

II

MODERN FZK
Bu bizi, tpk bir yzyl nce kartlarn dirimbilimin elinde olma
s gibi, oyunun sonraki admnda gerekli olan kartlan elinde
tutan bilim olarak, fizie gtrr. Fizikteki nc anlaylann
son elli ylda derinlemesine deimi olduunu hepimiz biliriz;
benim imdi betimlemeye almam gereken de bu deiiklik
lerdir; ancak bunu yapmak evrimci biyolojinin douunu
betimlemekten ok daha zordur, nk deime ylesine yeni
dir ki kavramlarmz henz ona uyarlanm deildir ve etkileri
yaygn el kitaplarnda uzun uzun sindirilmi olmayp, imdilik
esas olarak, benim gibi meslekten olmayanlar iin anlalmaz
gelen teknik yaptlarda somutlamtr. Dolaysyla bu konuda
syleyebileceim herey yalnzca deneme olacaktr ve herhangi
birey sylerken ok ciddi hatalar yapabileceimin son derece
bilincindeyim. Ne ki birey syleme sorumluluunu da zerim
den atamam, nk bu yeni kavramlar, anlayabildiim kada
ryla, doa ve onun ruhla ilikisi hakkndaki felsef gr iin
ok byk nemi olan iermeler tayormu gibi grnyor.

1. Eski madde kuram

yleyse ilkin, doa dnyasnn bu deimeler balamadan nce
nasl tasarlandm betimlemeye almalym. Doa o zaman
uzayda devinen kat paracklara blnm olarak tasarlanyor
du. Her parack, fizik asndan bakldnda, atomikti: Yani,
fizik bakmndan blnemez ve yok edilemezdi; ancak geomet
rik bakmdan blnmez deildi, yani belli bir boyu ve biimi
vard. Ne ki geometri terimleriyle tam anlamyla tanmlanamyordu, nk geometrik zelliklerden ayr olarak, en temel
olan szlmazlk olan birtakm fiziksel zellikler tayordu.
Szlmazlndan tr, hibir zaman baka bir parackla ayn
yeri kaplayamyordu; yani belli bir anda tamamen iine yerle

166

Doa Tasarm

tii ve baka hibir paracn bulunmad kendine ait bir yeri

vard. Herhangi bir parack herhangi bir ynde devinebildiinden, iki paracn yollarnn ikisini de ayn zamanda ayn yere
getirmek zere kesimesi her zaman olanaklyd; o zaman arp
yorlard ve arpma devinimlerinin ynn deitiriyordu.
Dahas, her parack, devinim halindeyse doru bir izgi
zerinde birmek bir hzla devinmesini, durgun haldeyse
durgun kalmasn salayan eylemsizlik tayordu; bu birmek
devinim ya da durgunluk baka bir paracn arpmasndan
etkilenene dek sryordu. Bu, onyedinci yzyln Yunan atom
cularndan ald ve sonraki iki yzyln bilim adamlarnca fizik
dnyaya ilikin temel hakikatin anlatm olarak kabul edilen
cisimciki ya da atomcu madde kuramyd.
Buraya dek tasarm yeterince anlalr grnyor; ancak
daha yakndan incelendiinde, "Bir cismin kaplad sylenen
uzayla tam ilikisi nedir?", "Bir cisimden bir baka cisme arp
ma yoluyla nasl devinim aktarlabiliyor?", "Cisimler durduu
yerde duracama niye deviniyor?"... gibi sorular douran cidd
glkleri vardr.

2. Eski madde kuramnn glkleri ile tutarszlklar

Bununla birlikte, bu yaln anlay, daha Newton'da yeni bir
enin eklenmesiyle glemiti. Newton, her madde parac
nn, ktleleriyle doru, aralarmdaki uzakln karesiyle ters
orantl bir kuvvetle btn teki paracklar zerinde etkiyen
bir ekim gc tayormu gibi etkidiini ileri sryordu. mdi
bu ekim gc, devinimin, arpmayla yan yana varolan ikinci
bir nedeni gibi grnmektedir: Kimi devinim birinden, kimi de
tekinden ileri geliyormu gibidir. Byle bir reti, benim dile
getirdiim kaba ikici biimiyle ne felsefede ne de bilimde ho
grlebilir; nk felsefe de bilim de aratrdklar eyi birleti
ren ilkeleri aramay stlenmitir ve cidd bir fiziki, bu iki ilke
nin biribiriyle nasl ilikili olduunu kendi kendine sormaks

Modem Doa Gr

167

zn, kimi devinimlerin arpmadan, kimilerinin ise tmyle

farkl bir ekim etkisinden ileri geldiini hibir zaman ileri
srmeyecektir. Newton'un kendisi bu sknty yle gl bir
biimde hissetmitir ki, maddeye ait bir i ekim gc retisini
birden ok kez aka yadsmtr. unlar Betley'e o yazmtr
(25 ubat 1692/3):
"ekimin iten, maddenin iinde ve znde olmas, bylece bir
cismin baka bir cisim zerinde, bolukta, etkilerinin birinden bir
bakasna aktarlmasn salayan herhangi bir baka eyin aracl
olmakszn uzaktan etkiyebilmesi bana gre yle byk bir samalk
ki, felsef konularda ustaca dnme yetenei olan hi kimsenin o
samala debileceini sanmyorum."

Newton, ekimin, ya her zaman devinimin tek olanak

fiziksel nedeni olarak grd arpmann kendine zg bir
eidinin kendine zg bir etkisi ya da madd olmayan bir
nedenin etkisi olmas gerektiine inanyordu. Ondokuzuncu
yzyl ortalarna dek sekin fizikiler Newton'un itirazlarn
tekrar tekrar yinelediler ve hi kimse onlar yamtlayamad.
Gnmzde klasik fizik denen ve "Grnte biribirinden ayr
olan bu iki ey arasndaki, arpma ile ekim arasndaki iliki
nedir?" sorusuna doyurucu bir zm denemesinde bulunma
yan eye srp giden bir eletiri olarak kald.
Glkler burada bitmiyordu. Newton paracklarnn iin
de devindii uzay bir boluk olarak tasarlyordu; ancak daha
sonraki fizikiler uzay n davrann aklamak iin gerekli
olan ve esir denen bireyle dolu olarak dnmeye zorladlar
kendilerini. Esir maddenin bambaka bir eidiydi; paracklar
halinde blnmemiti, birrnek ve trdeti; ilevi ise parack
larn devinimlerinin yaratt dalgams karklklar yaymakt.
Her devinim onunla devinim olduundan, o duruktu; ancak,
btn uzay kaplad ve hem esnek hem de son derece kat
olduu halde, bu devinimlere hibir diren gstermiyordu.
Bu iki anlay, kaba madde denen eyle esiri badatrma
nn gl fizikiler iin her zaman akt ve gl amak
iin her trl aba gsterildi. Bir yandan esire cisimcikli bir

168

Doa Tasarm

yap yklemek iin, yani onu fazlasyla seyreklemi bir gaz

olarak tasarlamak iin ya da yine , esirsiz yapabilmesini
olanakl klacak olan, devinen paracklarn bir ak olarak
tasarlamak iin tekrar tekrar aba gsterdiler. te yandan da
kaba maddeyi esirdeki yerel dzensizliklerden ya da ekirdeklemelerden oluan birey olarak dnmek iin aba gsterildi,
ancak bu, znde trde ve duruk olan temel esir kavramyla
eliiyordu.
nc bir glk de kimya tarafndan douyordu. John
Dalton her birinin nitelike kendine zg davran biimleri
bulunan bir dizi madde eidini saptamakta baarl olmutu;
eler (elementler) denen bu maddelerin her birinin kendine
zg zellikler tayan atomlardan olutuu dnlyordu.
Ne ki kaba maddenin paracktan olarak atomlarn niceliksel
zellikleri dnda hibir zellikleri olamazd; bundan tr bir
elementin atomlarnn ktlece ya da arlka bir bakasnn
atomlarndan farkl olduu varsayld ve bu varsaym deneyle
doruland. Buna gre maddenin en son. paracklarnn ktle
miktarlar bakmndan birmek grlmemesi, bir cetvele gre,
atom arlklan cetveline gre biribirinden farkl grlmesi
gerekiyordu, imdi, fiziksel nicelik ile kimyasal nitelik arasnda
ki uuruma kpr kurmann -yani bir atom arl olan cisim
belli bir kimyasal biimde davranrken, ok farkl bir atom ar
l olan cismin tamamen baka trl davranmasnn nedenini
gstermenin- olanakszlndan tmyle ayr olarak, cisimcikli
madde kuram, fizikinin bak asyla, btn atomlarn ayn
ktleyi tad varsaymn gerektiriyordu, nk o kuram
atomu ya da maddenin ilk paracn znde bir ktle birimi
olarak gryordu. Bu nedenle, tpk elli yl nce kaba madde
kuram ile esir kuram arasnda ak bir atma bulunmas gibi,
fizik iin gerekli kaba madde gr ile kimya iin gereken
gr arasnda da baka bir atma vard.
ki kuak ncesinin bilimsel yazmnda ok geni lde yer
alan bu eski sorunlardan ve tartmalardan sz ediyorum,
nk modern keiflerin ve fizikteki kuramlarn yaratt

Modem Doa Gr

169

durum yle tuhaftr ki, insanlar ou kez, herkesin mutlak

uzayda devinen paracklardan olumu yaln ve anlalr bir
madde kuramma inand, klasik fizik dedikleri eyin eski
gnlerini arar olmulardr; bu szmona yaln kuramn yalnz
ca yaygn elkitaplarmda bulunduunu anmsatmaya da deer;
bu kitaplar genel halka, ardnda kendilerinin temel ve kuku
gtrmez diye kabul ettikleri retilere ilikin en canl ekime
lerin, en a a verici kukularn gizlendii bir tutarllk dayatmas
nn d grn olarak sunuluyordu.

3. Yem madde kuram

Gtrd glkler ne olursa olsun, modem fizik en azndan
bu ayplar ortadan kaldrmaya ynelik birey yapmtr. lkin
sonuncusunu ele alrsak, kimya ile fizik arasndaki kavga elekt
ron kuramyla sona erdirilmitir; bu kurama gre, kimyasal
atom son bir cisimcik deil, bir elektronlar kmesidir, yle ki
bir kimyasal nitelikler kmesinden atomlar bir elektronun
kendilerine arpmasyla baka kmenin atomlanna dnebi
lir. Bylece tek bir fiziksel birime, elektrona geri dneriz; ne ki,
ayn zamanda yalnzca atomun niceliksel grnmne, arl
na deil, onu oluturan elektronlarca biimlenmi rntye
bal olan yeni bir kimyasal nitelik anlay ediniriz. Bu rnt
duruk bir rnt deil, devimli bir rntdr, Pythagoraslarn akustik alannda kefettii ritmik rntler gibi belli bir
ritmik biimde srekli olarak deien bir rntdr.
Nitelik ile nicelik arasnda bir ba olarak bu ritmik rnt
tasanm modem doa kuramnda yalnz imdiye dek biribirine
balanmam kavramlar arasnda bir ba kurduu iin deil,
daha da nemlisi, zaman tasarmnda yeni bir anlam aa
vurduu iin nemlidir. Bir hidrojen atomu yalnz belli sayda
atomdan olutuu iin deil, hatt bu atomlar belli bir biimde
dzenlenmi olduu iin de deil, belli bir ritmik biimde
devindikleri iin hidrojenin niteliklerini tayorsa, zamann belli

170

Doa Tasarm

bir annda atom o nitelikleri tamyor demektir; onlar ancak

devinimin ritminin kendini ortaya koymasna yetecek kadar
uzun bir zaman aralnda tayor demektir. Elbette ancak bir
zaman aralnda varolabilen ve tek bir anda varolamayan
eylerin bulunduu her zaman bilinmitir. Devinim en ak
rnektir: Bir anda, devinim halindeki bir cisim ile durgun bir
cisim arasnda hibir fark yoktur. Yaam da olduka ak bir
rnektir: Canl bir bedeni l bir bedenden ayran tek ey canl
bedendeki birtakm ritmik srelerin ve deimelerin devam
etmesi, l bedende ise bunlarn olmamasdr. Dolaysyla
yaam, devinim gibi, zaman alan ve anlk varl olmayan
bireydir. Aristoteles ayn eyin ahlk nitelikler iin de doru
olduunu gstermiti: rnein mutluluk, ona gre, bir insana
ancak mr boyu aitse ait olan bireydir (ev puo reAeco), yle ki
onun ruhsal durumuna anlk bir bak mutlu olup olmadn
ayrt edemez, tpk anlk bir fotorafn canl bir bedeni l bir
bedenden ya da devinim halindeki bir cismi durgun haldeki bir
cisimden ayrt edememesi gibi (kr. yukarda s. 29-33). Ne ki
modem fiziin ortaya kndan nce her zaman devinimin
yalnzca bir cisimdeki bir ilinek olduu, cismin byle ilineklere
bakmakszn kendi doasm yaad varsaylmt; insanlar, bir
cismin tarihinin her annda ne ise o olduunu, onda olabilecek
hibireyin fiziksel niteliklerini deitiremeyeceini dnyor
lard. Devinen bir elektronlar rnts olarak bu yeni atom
kuram hereyi deitirdi ve maddenin kimyasal zelliklerini
zamann bir ilevi haline getirerek bir ruhun ahlk niteliklerine
ya da bir organizmann dirimsel niteliklerine benzetti. Artk
tpk etikte bir insann ne olduunu onun ne yaptndan,
dirimbilimde bir organizmann ne olduunu ne yaptndan
ayramamamz gibi, fizikte de maddenin ne olduunu ne yapt
ndan ayramazsnz. O ayrma, devinimi byle eklemelerden
bamsz olarak kendi niteliklerini srdrmekte olan bir
maddeye eklenmi dsal birey olarak tasarlayan ve madd
dnyann anlk bir fotorafnn onun tm yapsm aa vuraca
na inanan klasik fiziin temel tayd.

Modem Doa Gr

171

Burada, elektronik birleme deeri kuramnda, Bergson'un

hl doru sayd eski madde kuramnn ekip gittiini ve
maddenin esas olarak sre ya da etkinlik yahut yaama ok
benzer birey olduu yeni bir kurama yer atn grrz. Ne
ki bu yeni kuram canlcla ya da canlmaddecilie hibir dn
vermez yahut bir organizmadaki dirimsel sre ile bir atomda
ki fiziksel sre arasnda herhangi bir karkla yol amaz. ki
tr sre arasndaki fark bu ok nemli benzerlik kefedildiin
de unutulmu deildir. Dolaysyla, bu ygni madde kuramlar
nn etkisi altnda, Whitehead gibi bir filozof tm gerekliin bir
organizma olduunu belirttiinde ya da Alexander gibi bir filo
zof zaman bedeni uzay olan ruh diye betimlediinde, onlar
canl bir ey olarak Yunan doa grne geri dnmekle sula
mak, sylediklerini yanl anlamak olur; onlar fizii dirimbilime kartrmamakta -Bergson bunu yapmay isteyebilirdi-,
modern tarihte ilk kez madde dnyas ile yaam dnyas
arasmdaki belirli bir dizi kartlklar yerine, temel bir benzerlii
aa vuran yeni bir fizik kuramn buyur etmektedirler.
imdi arpma ile ekim arasmdaki ikilie bakalm ve yeni
fiziin onu nasl ele aldm soralm. Nevvton'a gr tek
umudun gerek ekim glerinin yadsmmas ve bunlann arp
ma terimlerine indirgenmesi olduunu anmsarsak, yeni fiziin
yenilii tam onun kart izgide bulunmas, arpmay bir vera
causa olarak hepten yadsmas ve onu ekim ile itimin zel bir
durumuna indirgemesi olgusundadr. Yeni madde kuramna
gre, hibir madde parac bir baka parackla hibir zaman
temas etmez. Her parack mknats alan benzeimine gre
tasarlanan bir g alanyla kuatlmtr; bir cisim bir baka
cismi sektirdiinde, bu, cismin cisme arpmasndan tr
deil, iki mknatsl inenin kuzey kutuplarnn biribirini itme
sine benzer bir itimden trdr.
Burada da yine temel madde kavram yaps bakmndan
derin bir deiiklik gsterir. Eski tasarm, belli bir madde para
snn hereyden nce ne ise o olduuydu, dolaysyla da o kalc
ve deimez doay srdrd iin eitli vesilelerle eitli

172

Doa Tasanm

biimlerde etkir. Bir cisim baka cisimleri ekerken ya da iter

ken belli bir g harcyorsa, kendinde ya da znde belli bir
ktle tad iindir bu. Ancak imdi madd cisimlere ait olan
enerjiler onlarn biribiri zerindeki etkisini aklamakla kalma
makta, her cismin uzamn ve ktlesini de kendiyle aklamak
tadr; nk bir in kplk demir onu oluturan atomlarn
ekim ve itim gleri arasndaki dengeden tr ancak bir in
kplk yer kaplar ve bu atomlar da yine, kendilerini oluturan
elektronlarn ekim ve itim glerinin salad ritmik rntlerden tr, yalnzca demir atomlardr. Demek ki yalnz
kimyasal nitelikler deil, fiziksel ve niceliksel zellikler de artk
etkinliin bir ilevi olarak tasarlanmaktadr. yleyse, madde
nin, hereyden nce, ne yaptndan bamsz olarak, ne ise o
olduu iin ne yapyorsa o olduu doru olmaktan uzaktr;
artk bize, maddenin, ne yapyorsa onu yapt iin ne ise o
olduu retilmektedir: Ya da, daha kesin olsun diye, ne ise o
olmas ne yapyorsa onu yapmasyla ayn eydir. O zaman, bir
kez daha ve artk yalnz kimyada deil, daha temel olan fizik
alannda da, bir yanda madde ile te yanda rh ve yaam
arasnda yeni bir benzerlik ortaya kmtr: Madde artk varol
mann eylemeden bamsz olduu ve mantka ondan nce
geldii bir alan olarak ruh ve yaamla kartlk iinde deildir,
varolmann aslnda dpedz eyleme olduu nc bir alan
olarak onlara benzer.
Bu iermelerin gnmzn bilimsel eitim grm filozof
larnca aka kabul edildiini gstermek iin, bir matematiki
ve fiziki olarak balayan meslek yaamn bir filozof olarak
yaptklaryla ok parlak bir biimde srdrm olan
Whitehead'den bir alnt yapmama izin verin:
"Eski bak as bizi deimeden soyutlama yapmaya ve tek bir
anda Doann tm gerekliini herhangi bir zamansal sreden soyutla
yarak, i ilikilerini ise yalnzca maddenin uzaydaki anlk dalmyla
ralanm olarak tasarlamaya gtrr. Newton'un grnce, o zama
na dek ihmal edilmi olan, yan yana anlardaki dalmn deimesiydi.
Ancak byle bir deimenin, bu gre gre, sz konusu andaki madd

Modem Doa Gr

173

evrenin asl gerekliiyle hi ilgisi yoktu.. . . devinim ilinekseldi, zsel

deil. Ayn ekilde . . . duradurma da zseldi. Modern gr iin,
sre, etkinlik ve deime olgudur. Tek bir anda hibirey yoktur. Her
bir an yalnzca bir olgular bekleme biimidir. yleyse, yaln ilk
kendilikler olarak anlar olmadna gre, tek bir anda Doa diye birey
de yoktur." (Nature and Life, 1934, s. 47-8).

Bunun zerine kaba madde ile esir arasndaki ikilii yeni

den ele almak art olur; nk zamann her annda aym olan
cisimlerden oluan ve uzam ile ktleyi znde tayan kaba
madde yitip gitmitir. In duruk bir ortamda yaylan bir kar
klk olmadn kesin bir biimde kamtlayan MichelsonMorley deneyinden tr esir de yitip gitmitir. Ancak eski
ikiliin ok ilgin bir kalnts gnmz fiziinde hl varln
srdrmektedir. Yalnz k nlarnn deil, tm elektronlarn
ilgin bir biimde belirsiz davrandklar modem fizikilerce
kantlanmtr. Kimi zaman parack gibi, kimi zaman dalga
gibi davranrlar. O zaman "Gerek olan hangisi?" sorusu soru
lur: kisi birden pek olamaz; nk elektron bir parack olsay
d dalga gibi davranamazd, dalga olsayd parack gibi
davranamazd. Bundan tr bir fiziki kendi ruh durumunu,
Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri cisimcik kuramna, Sal,
Perembe ve Cumartesi gnleri dalga kuramna inandn
syleyerek betimlemitir. imdi cisimcik kuramnn klasik fizik
teki kaba madde tasarmnn dpedz bir hayaleti olduu,
dalga kuramnn da esir tasarmnn hayaleti olduu ak gr
nyor. Tasarmlar ld zaman genellikle hayaletleri ortalkta
gezinir; ama hibir hayalet sonsuza dek gezinmez, i ki insanlar
onlarn yalnzca hayalet olduunu akllarndan karmasnlar.
Modem madde kuramnda elektron bir parack olamaz, nk
parack, yaptn yapmasndan bamsz olarak ne ise o olan
kaba maddenin bir parac demektir. Dalga da olamaz, nk
dalga, kartrlmasndan bamsz olarak dalgann uzam ve
ktle zelliklerini barndran esnek ortamda bir karklk
demektir.
Elektronlar ile protonlar dpedz kimi zaman parack

174

Doa Tasarm

gibi kimi zaman dalga gibi davransayd, durum cidd olurdu.

Ne ki bu davran farkllklarn yneten bir yasa vardr. Sir
James Jeans'ten alnt /apyorum (The New Background o f Science,
1933, s.163): Elektronlar ile protonlar "uzay serbeste geerken
parack gibi, maddeyle karlatklar zaman dalga gibi" davra
nrlar. Dahas, "byle bir durumda parack-resimleri ile dalgaresimlerinin nasl ayn gerekliin iki grnmnden baka
birey olmadn gsteren eksiksiz bir matematiksel kuram
vardr; yle ki k kimi zaman parack olarak kimi zaman
dalga olarak grnr, ama hibir zaman aym anda ikisi olarak
grnmez. Bu aym zamanda aym eyin nasl elektronlar ve
protonlar iin de doru olduunu aklar". Jeans'in szn etti
i kuramn -Heisenberg'in dalga mekanii kuramnn- matema
tii beni tamamen ayor, ama ben onun metafiziiyle
ilgileniyorum. Bu adan ise, kuram sama olmaktan ok uzak.
Tutalm ki yalnz ruh ile yaamn deil, maddenin de zn
de ve esas olarak etkinlik olduu yollu modem gr ciddiye
alyoruz. Yine tutalm ki madd dnyay oluturan ve madd
dnya olan etkinlik uzaya dalm ve zamanda gelien bir
etkinliktir. O zaman bundan, parack dediimiz eyin baka
byle odaklarla uzaysal olarak ilikili bir etkinlik oda olduu
sonucu kacaktr. Onun etkinlii zorunlu olarak ifte zellik
tayacaktr: lkin kendiyle ilikisi bakmndan, ikincileyin teki
paracklarla ilikisi bakmndan. Kendiyle ilikisi bakmndan
kendini gelitiren, dolaysyla kendini srdren bir sretir:
kendine yeten, srp giden birey, eski metafiziin tz terimi
nin kendisine uygulanabildii bireydir. Bu kendini srdrme
etkinlii bakmndan pekl modern fiziin elektronunu
Leibniz'in monadyla karlatrabiliriz. Elektron, baka herhan
gi bir elektronla ilikisi bakmndan, o baka elektrona dar
dan arpan bir etkinliktir; yleyse dpedz ortamda bir
karklk, bir demir tozunun kendini bir mknats alan iinde
bulmas gibi teki elektronun kendini iinde bulduu bir g
alandr. Elektronun ancak ne yapyorsa o olduunu, onun
tznn etkinliinden baka birey olmadn anmsarsak, bir

Modem Doa Gr

175

elektronun gerek ya da tzsel varlnn bu ifte zellii ta

mas gerektiini grmekte glk ekmeyiz: Artk onun bir ey
olduunu ama belirli koullarda baka bir eymi gibi davrand
m sylemeyiz; bir yle bir byle davranan nc bir gizemli
ey olduunu hi sylemeyiz; kendiyle ilikisi bakmndan bir
zellii gsteren ayn eyin kendine benzeyen tekilerle ilikisi
bakmndan zornlu olarak teki zellii gsterdiini syleriz.
Bu dnceyi kaba madde ile esir arasndaki eski ikilik aracl
yla dile getirmeye alan biri, tam tamna Jeans'in syledii
gibi, serbest devinen elektronlarn kaba madde paracklarna
benzediini, bir baka elektronla karlaan elektronun ise bu
teki elektronu kuatan esirdeki bir karkla benzediini
syleyecektir. Kaba madde ile esirin tasarm olmadn, yalnz
ca tasarmlarn hayaletleri olduunu kavrayan biri de bu eliki
grnmnden tr hi korkuya kaplmayacak, bu tasanmlarn gerekte nasl l olduunu bildiini gstermek iin o eli
ki grnmnn zerinde duracaktr.
Bylece modern madde kuram benim vurguladm
ikiliin n de zmtr: arpma ile ekim ikilii, esir ile
kaba madde ikilii, fiziksel nicelik ile kimyasal nicelik ikilii.
Ancak modern fiziin Nevvtoncu biimini altst eden kimi
baka sorunlardan da sz etmitim: Madde ile devinim ikilii,
devinimin cisimden cisime aktarm sorunu, madde ile uzay
ikilii. Bunlar zmek de modern fizie dmtr ve benim
yeni madde anlaynn bunu yapp yapamadm sormam
gerek.
Madde ile devinim ikilii yok olur. Bu ikilik devinimi
maddenin bir ilinei olarak, maddeyi de, devinsin devinmesin,
herhangi bir belli anda kendine zg tm zelliklerini eksiksiz
kendinde tayan birey olarak dnmeye baldr. Bundan
da, maddenin niye devindiinin ya da niye durgun halde kald
nn hibir znl nedeni bulunmad sonucu kar; madde
herhangi bir belli anda eksiksiz gereklemi kendi doasn
kendinde tadndan, herhangi bir baka anda varolmas iin
hibir neden yoktur; Descartes'm Tanr dnyay zamann her

176

Doa Tasarm

annda yeniden yaratyor olmal demesinin nedeni budur.

Ancak modem fizik kuram maddeyi, kimyasal olsun fiziksel
olsun, srf devindii iin kendine ait zellikleri olan birey diye
grr; bundan tr zaman onun varlnda bir etkendir, o
varlk ise temel olarak devinimdir.
Devinimin cisimden cisime aktarm da yok olur. Tm
cisimler her zaman devinim halindedir ve bu devinim etkinlik
olduundan, her cismin kendini hem ikin etkinlik hem akn
etkinlik biiminde gstermesi gerekir; yani her cismin hem
kendi kendine devinen olarak kendi zerinde hem de baka
cisimleri devindiren olarak bakalar zerinde etkimesi gerekir.

4. Doann sonluluu
Geriye madde ile uzay ikilii kalyor: ya da daha iyisi, zaman
artk maddenin varlnda bir etken olduuna gre, madde ile
uzay-zaman arasndaki ikilik. Madde uzayda srp giden ve
zaman alan bir etkinliktir; bu etkinliin kaplad uzay ve
zaman ile uzay ve zaman kaplayan etkinlik arasndaki iliki
nedir?
Nevvton'un aksine, modem fiziki bo uzay kabul etmez.
Madde etkinliktir, bundan tr de bir cisim etkidii yerdedir;
maddenin her parac evrenin tm zerinde etkidii iin de
her cisim her yerdedir. Bu reti yine ak bir biimde
YVhiteheadce retilmitir. Maddenin her parasnn teki her
parann dnda olduunu ngren ve maddenin uzamn ya
da yaylmlln aka yadsyan bir reti gibi grnebilir bu;
ancak gerekte yle deildir, nk st ste gelen ve i ie
geen bu eitli etkinliklerin hepsinin kendi oda ya da merke
zi vardr ve sz konusu cisim kendini srdrme grnmnde
o merkezdedir ve baka hibir yerde deildir. Sonu olarak,
modem reti, Nevvton'un bo uzay kuramn yadssa da, onun
karhn ya da tm uzaym maddeyle dolu olduu yollu retiyi
ileri srmez; nk o retide madde etkinlik ya da enerji deil,

Modem Doa Gr

177

kaba madde demektir.

Bugn btn fizikiler grelilik kuramn kabul eder. Bu
kuram, ilk ve en dar biimiyle, herhangi iki A ve B cisminin
fiziksel ve kimyasal etkinliklerinin, ikisi de aralarndaki uzakl
n deimesinden etkilenseler bile, biribirinden hi farkl olma
d, yani A dururken B'nin hareket halinde, B dururken A'rn
hareket halinde olmad retisinden oluur. Einstein'm
1916'da dile getirdii daha geni biimiyle ise, bu reti, rne
in A dururken B'nin onun evresinde dnd ya da B durur
ken A'nn kendi ekseni evresinde dnd her eit devinimi
kapsayacak ekilde geniler. Byle olunca fizik artk mutlak
durgunluk ya da mutlak devinim kavramlarna gerek kalmad
n grr: Ona gereken, greli durgunluk ve greli devinim
kavramlardr. Bu demektir ki fizik artk mutlak yer ve mutlak
boyut kavramlarm da kullanmaz: Tm gereken bir eyin bir
baka eye gre yeri ve boyutu kavramdr.1
Btn bunlar fiziki iin pek ho, ancak evrenbilimci iin
korku vericidir. Daha nce akladm gibi, Newton zamann
daki klasik fizik Yunan atomcularndan ald evrenbilimsel
resimle ie balyordu; Yunan atomcularna gre ise uzayn
uzaml, birrnek, iinde herhangi birey olsm olmasm her
ynde sonsuz olmas, zamann da ayn anlamda sonsuz olmas
gerekir. mdi, uzay tmyle g alanlaryla doluysa, bu demek
tir ki uzaydaki her noktada orada yer alan her madde parasna
t [Grelilik kuramnda, kuramn nesneleri ile bu nesnejere ulalan ilem
arasnda ayrm yaplmas gerekir. Einstein'm 1916'daki grelilik kuram
yalnzca Collingwood'un dile getirdii retinin greli devinimin teki
eitlerine geniletilmesinden ibaret deildir; onun zellii, doaya ilikin
belli bir grler kmesinden sonular karlmasn salayan ilem kural
larn vermesidir. Herhangi bir A gzlemcisinin bu olguya ilikin kendi
betiminden, herhangi bir B gzlemcisinin aym olguya ilikin betimini kar
samasn -B'nin A'ya gre konumu ile deviniminin A'ca belirlenmi olmas
kouluyla- salayan bir ilem sunar; A gzlemcisinden B gzlemcisine gei
e, teknik dilde "yerlem deitirme" denir. lem kurallar geili ve bak
mldr: A durgun, B devinim halindedir ya da B durgun, A devinim
halindedir szne bir anlam yklemeye almakszn, A'dan ya da B'den
balayabiliriz -sz konusu olgunun, gzlemcilerden biriyle tekiyle oldu
undan farkl uzay-zamansal ilikileri olsa biIe.-E.A.M.]

178

Doa Tasannu

her yandan arpan sonsuz g vardr; dolaysyla, bu gler

biribirini yok edeceinden, hibiri o madde paras zerinde
etkimeyecektir. Uzayda u ya da bu noktada belirli olaylarn
olup bitmesi, srf orada belirli glerin i banda olmasndan
dr; belirli ise sonlu anlamna gelir. Sonu olarak, Einstein'n
gsterdii gibi, madd dnyay, dolaysyla uzay sonlu olarak
dnmemiz, Lucretius'un "Uzayn snrna gidip darya
doru bir mzrak atsaydk ne olurdu?" sorusunu, bu sonlu evre
nin iinde maddenin ya da nmn izleyebilecei tm olanakl
yollarn eri yollar olduunu, yle ki bu yollarn, evrenin oylu
mu olan belirli bir oylum iinde hapsedilmi olmalar anlamn
da sonlu ise de, sonsuzcasna kendilerine dnmeleri anlamnda
sonsuz olduklarm syleyerek yantlamamz gerekir. Evrenin
bu uzaysal sonluluuna karlk gelmek zere onun zamansal
sonluluu dncesi domutur. Sarmal bulutsularn tayflar,
bunlarn ortak bir merkezden danya doru yol aldklarn
gsterir gibi grnen olgulan aa vurmu, bu da fizik evrenin
gemite sonsuzcasna uzak olmayan bir tarihte, zaman balat
m ve zamanda uzaym domasn balatm olan enerji patla
masna benzer bireyden kaynakland yollu kuramla sonu
lanmtr.
Bu olayn, sylendii gibi bir tarihi olduuna gre, kendi
sinden nce bir zaman gerektirdiini ileri srmek kolaydr,
tpk genileyen bir evrenin, hatt genilemeyen sonlu bir evre
nin kendi evresinde uzay gerektirdiini ileri srmenin kolay
olmas gibi. Ne ki "Bu savla kastedilen -birey kastediliyorsanedir?" sorusunu, yani gerekten iinde libireyin olup bitme
dii bir zaman ve iinde hibireyin yer almad bir uzay
kavrammz olup olmad, varsa bu kavramlarn ne olduu
sorusunu yantlamak o kadar kolay deildir. Bir yandan, zaman
ile uzay kavramlar devinim kavramndan yaplm soyutlama
lardan baka birey deilmi gibi grnmektedir; te yandan
bunlar o kavramn mantksal nkoullarym gibi grnmekte
dirler. Modern fizik onlar o kavramdan soyutlayarak ele alma
y olanaksz sayar; ancak Kant'm zamanndan beri felsef

Modem Doa Gr

179

dnce onlar nkoullar olarak ele almaya almtr.

Bununla birlikte, diyelim ki burada felsef dnce hakl
dr. Uzay ile zaman mantka devinimden nce geliyorsa,
yalnzca ondan yaplm soyutlamalar deilse, bundan, evren
bilimce konuuldukta, yani mantksal nkoullardan deil,
gerek varlktan sz edildikte, uzay ile zamann gerekten devi
nimin balamasndan nce ve devinimin srp gittii blgenin
dnda varolmas gerektii sonucu kar m? Bunu ileri srmek
kavramlar asllatrmak, gerekte ancak mantksal varl olan
bireye gerek varlk yklemektir. Tpk madde szcnn
Yunancadaki anlam yalnzca bir mantksal soyutlama olduu
halde, Thales'in maddeyi kendisinden yaplan dnyadan nce
gerekten varolmas gereken birey olarak dnmesi gibi,
sonlu bir evren tasarm karsnda korkuya kaplan modern
bilim eletiricileri de, bo uzay ile zaman, gerekte evrenin bir
kristal gibi iinde yatt kaynak ya da bir ocuk gibi iinde
olutuu bo dly ata deil, yalnzca evrenin mantksal nko
ullar olduklar halde, o evrenden nce ve onun dnda
gerekten varolmas gereken iki boluk eidi olarak dnr
ler.
Thales'in madde anlayn gelitirip eletiren Yunan
dncesi maddenin gerekte gcllk anlamna geldii sonu
cuna varmt; yle ki, dnyadan nce varolan maddeden sz
etmek, dnyann varla gelmesinden nce bunu yapmasnn
olanann bulunduu anlamna gelirdi ancak. Ayn anlayla
eski madde tasarmnn hayaleti olan bo uzay-zamann gerek
te devinimin gcll anlamna geldii ileri srlebilirdi
belki; yle ki, fizik dnyann balamasndan nceki bir zaman
ve onun snrlar dndaki bir uzay tasarmnda srar edecek
olursak, ancak onun kkeni ile varlnn temelini bulduu,
ondan nce gelen ve onu aan bireyin olmas gerektiini syle
riz. Ne ki bu ncelik mantksal bir nceliktir, zamansal bir nce
lik deil; bu aknlk da mantksal bir akmlktr, zamansal bir
darlktk deil.
uras her halde ak: Modem bilim bugn uzay bakmn

180

Doga Tasarm

dan kesinlikle, zaman bakmndan olaslkla sonlu bir fizik

evren grne balandndan, ayn bilimin maddeyle zde
letirdii etkinlik kendi kendini yaratm ya da eninde sonunda
kendi kendine baml bir etkinlik olamaz, byle bir grte, bir
btn olarak doa dnyasnn ya da fizik dnyann varl
kendisinden baka bireye bal olmaldr. Bu noktada modem
bilim Plkton ve Aristoteles'le, Galileo ve Nevvton'la, Kant ve
Hegel'le uyuur: Tek szckle, modern bilim, bir maddecilik
deneyiminden sonra, eylerin genel izelgesinde doaya her
zaman esas olarak bir tretilmilik ya da bamllk stats
yklemi olan Avrupa dncesinin ana geleneiyle ayn izgi
ye geri gelmitir. Doann niye baml olmas gerektii konu
sunda ok eitli kantlar, neye baml olduu konusunda ok
eitli kuramlar getirildii dorudur; ancak, genel olarak, ok
az sayda istisnalarla, bilim adamlar ile filozoflar doa dnyas
nn tm varln yalnzca bir parasn ya da grnmn olu
turduunda ve bu tm varlk alamnda onun yerinin ikinci
sradan bir yer, kendisinden nce gelen bireye baml bir yer
olduunda uyumulardr. Bu geleneksel gr-Yunan atomculannca kesin olarak yadsnmt; doay yalnz tm varolanla
deil, ayrca varolmayanlarn tmyle zdeletirecek kadar
ileri giden John Scotusa yadsnmt; yine, ondokuzuncu
yzyln Avrupa dncesinde yaygn-ve etkili bir akm olan
maddecilike de yadsnmt; ne ki bu maddecilik, gstermi
olduumuz-gibi, son otuz krk yllk bilimsel almann rt
t bir madde kavramna dayanyordu ve bugn yalnzca
yeni keiflerin girmedii eski dncelerde, kyda kede varl
n srdrmektedir.
Modern bilimin Eddington ile Jeans gibi nclerinin,
Tanrdan, elli yl ncesinin ou bilim adamm artacak
ekilde sz etmesinin nedeni budur. Onlar, madde kavramlarn
fizik dnyann temel sonluluunun ve bamllnn ak hale
geldii bir noktaya dek ilediklerinden, onun baml olduu
eye geleneksel Tann adm verirler. Bu geleneksel adn kullanl
mas ise, yalnz bilim ile din arasnda ondokuzuncu yzylda

Modem Doa Gr

181

alan uurumu giderecei umudundan tr deil, yalnz

Platon, Aristoteles ve Descartes'n ana felsef geleneine dne
iaret ettii iin de deil, ayn zamanda modern dncenin
kendini znel idealizmin zihin karklndan ne lde kurtar
dm aa vurduu iin, ho karlanmaldr. Kant'n hakl
olarak sayg gren yetkesi ise ok farkl bir sonucu, yani doa
yznde varl bakmndan baka bireye baml olma
damgasn tayorsa, bu bireyin insan akl olduu sonucunu
getirecektir. Grelilii ve aka maddecilie kar bir eilimi
olan teki modern kuramlar zaptetmek iin de giriimlerde
bulunulmutur; bu giriimlere yardma olan ve cesaret veren,
kendi doa tasarmlarn eletiriden korumak iin znel idealiz
mi bomba ilemez bir eit korunak olarak kullanan bilim
adamlar da vardr: nk bu, onlara gre, hereye karn dile
dm snrl kavray yetileriyle insan aklnn kurduu bir
tasarmdr ve byle bir tasanmn tutarllktan yoksun grlmesi
pek doaldr. Bu kt felsefedir, nk kendi bilme yetilerimizi
hem aabileceimizi hem aamayacamz syler: Aabiliriz,
nk aamazsak o yetilerin snrlarn ve bizi gtrdkleri
sonulann ktln gremeyiz; aamayz, nk aabilirsek
snrlar kaldrabilmemiz, sonulan iyiletirebilmemiz gerekir.
oumuzun en etkili bilimsel ve felsef dncesi bu znelci ya
da grngc retilere kararllkla srtn dnmtr ve doa
nn, bireye dayamyorsa, insan akima dayanmadn kabul
eder.
Ne ki, Eddington ile Jeans gibi bilim adamlarnca dile geti
rilen, doann ya da madd dnyann Tanr'ya dayand re
tisi hem maddecilii hem de znelcilii reddedilerinin belirtisi
olarak ho karlansa da, bu yalnzca negatif bir baardr. re
tinin pozitif bir yan olmas iin, yalnz Tanrnn maddeden ya
da insan aklndan baka birey olduunu deil, o baka eyin
ne olduunu da bilmemiz gerekir. Dinsel gelenee yakn olan
Eddington'a gre, madd doann dayand madd olmayan
gereklik akldr: Yani, Tanry akl olarak tasarlar. Bununla
birlikte onun bu konudaki uslamlamas (bu kendisinin The

182

Doga Tasarm

Nature o f Physical World, 1928 zerine Gifford Derslerinde dile

getirilmitir) bana grngcln kalntlaryla lekelenmi
gibi grnyor: O, doay son zmlemede grn olarak,
akl ise doarm grnd ey olarak dnr. Jeans ise,
Platon'a yaklaarak, doann varlnn dayand madd olma
yan gereklii ilkin bir matematiksel biimler btn olarak,
ikincileyin, tamamen Platoncu bir ekilde, bu biimleri dnen
bir Tanr olarak dnr. Ancak burada da, daha ince bir
trden de olsa, ideal nesnel matematiksel dzenin mutlak bir
matematikinin akima dayand konusunda znelci bir e var
gibi grnmektedir.

Ill
MODERN EVRENBLM
Matematiksel fizikilerin yazlarndaki biraz zayf olan metafi
zik uslamlamalar dizisinde iddial filozoflarn yaptklarna
dnmemiz gerek ve ben bunlardan ikisini, Alexander ile
Whitehead'i ele alacam. Bunlarn ikisi de ok yksek dzeyde
birer felsefe dehsdr ve yaptlar felsefe yazmann o byk
slbuna, ngilizcede en son Hume bize Treatise o f Human
Nature' verdii zaman grdmz slba dne iaret eder.
Bu byk slp bir dnemin damgas deildir; gereince
denetlenmi ve hazmedilmi felsef malzemesi olan akln
damgasdr. Dolaysyla konuya baktaki geni alda ve
sebata dayaldr; z bakmndan nesneldir, eletirmek iin
olsun, gelitirmek iin olsun, bakalarnn dnceleriyle deil,
eyin kendi zellikleriyle ilgilidir; dinginlik ve ak yreklilikle
damgalanmtr, hibir glk gizlenmemi, hibirey kinle ya
da tutkuyla ortaya konmamtr. Btn byk filozoflarda bu
ruh dinginlii vardr, zamanla her tutkudan arndklar iin
grleri aktr ve eyleri bir dan tepesinden gryormu
gibi yazarlar. Bu byk bir filozofun a y n a zelliidir; ondan
yoksun bir yazar okumaya deer olabilir ya da olmayabilir,
ama kesinlikle byklkte geri kalr.

1. Alexander
O halde Alexander*a kendi tepesinden doa dnyasnn nasl
grndn ele alarak balayacaz. Durmakszn deimele
ri iinde varolan bu dnya ona, srp giderken iinde daha
yksek varlk basamaklarnn ortaya kt tek bir kosmik
sre olarak grnr. 'Ortaya kma' szc, onu Instinct and
Experience (1912)'mda kullanm daha sonra da Emergent
Evolution (1923)'unda bir evrim sreci olarak dnyaya ilikin
benzer bir gr ortaya atm olan Lloyd Morgan'dan alnm

184

Doa Tasarm

tr; o, 'ortaya kma' szcn, daha yksek varlk basamakla

rnn nce gelenlerin sonulan olmakla kalmadn, bir etkinin
kendi etkin nedeninde ierilmesi gibi onlarda ierildiini
gstermek iin kullanmt: Yani daha yksek olan daha dk
olann salt bir deiik ya da karmak biimi deildir, iinden
doduu daha dk olann terimlerine indirgenerek deil,
kendine zg ilkelerine gre aklanmas gereken sahiden ve
niteliksel olarak yeni bireydir. Dolaysyla, Lloyd Morgan'a
gre, yaam maddeden, tin de yaamdan domutur; ancak bu
yaamn yalnzca madde olduu ve dirimbilimin fiziin zel bir
durumuna indirgenmesi gerektii anlamna gelmedii gibi,
ruhun yalnzca yaam olduu ve tin bilimlerinin dirimbilim
ierisinde, dolaysyla en sonunda fizik ierisinde zeltilmesi
gerektii anlamna da gelmez. Lloyd Morgan niye eski bir
varlk basamandan yeni bir varlk basamann ktn ya da
niye eylerin belirli bir ardllkla ortaya ktm gsterme iddia
snda deildir; onun yntemi salt betimleyicidir ve yle olduu
ileri srlr. Burada da General Smuts'un Holism and Evolution
(1926) adl kitabnda ayn kavram geniletmesinden sz etmem
gerek: Bak Llyod Morgan'dan aka daha felsef olan Smuts,
ortaya kma ilkesini, doada btnler ya da kendine yeten
bireyler yaratmaya ynelik bir itki bulunduunu syleyerek
dile getirmeye ve her evrim aamasnn, daha nce varolan
bireyleri kendi paralar olarak kapsayan ve aan yeni ve daha
tam bir bireylik tipinin ortaya kyla belirlendiini gsterme
ye almtr.
Alexander'm evrim gr bu ikisiyle de yakn akrabadr.
Alexander maddeden kan yaam ve yaamdan kan tin bii
mindeki (Hegel'den beri beylik olan) genel emay kabul eder
ve bu iki ortaya kta -ve benzer bir biimde btn tekilerdesrecin znn ilkin belirli bir yap ve kendine zg zellikle
riyle eylerin varolmas, sonra da bu eylerin bir btn olarak
yeni bir tip yap ve yeni bir nitelikler basama tayan yeni bir
rntye girmesi olduunu ileri srer. Buradaki temel anlay
niteliin rntye bal olduu anlaydr. Bu, daha nce

Modem Doa Gr

185

sylediim gibi, Pythagoraslann musiki notalarn akladk

lar, modern bilimin ise kimyasal nitelii akladklar anlay
tr. Alexander onu korkmadan bir btn olarak evrime yayar.
Uzay-zamanla balar, ama Newton tarznda iki ayr kendilik
olarak uzay ve zamanla deil, onun kendi deyimini kullanrsak,
iinde uzayn eretilemeli bir biimde cisim, zamann ise
dzenleni ilkesi olarak ruh olduu tek bir kendilikle; uzaysz
zaman olamazd, zamansz da uzay. Demek ki, uzayda ve
zamanda bulunan sonsuz bir noktalar ve sonsuz bir anlar
okluu karsnda deiliz, btn varolanlarn en son oluturu
cular olan tek bir noktalar-anlar okluu karsndayz. Yani
varolan hereyin bir yer-grnm bir de zaman-grnm
var. Yer-grnmnde hereyin belirli bir durumu var; zamangrnmnde ise herey her zaman yeni bir duruma doru
devinmektedir; bylece Alexander, metafizik bakmdan, zn
de devinim bulunan ve her devinimin bir btn olarak uzayzaman iinde biribirine greli olduu modem madde anlay
na ular. lk ortaya k, nokta-anlardan maddenin kendisinin
ortaya kdr: Bir madde parac devinen bir nokta-anlar
rntsdr; bu her zaman belirli bir rnt olduu iin de
belirli bir nitelii olacaktr. Bu, modern madde kuramnn meta
fizik adan gelitirilmesidir; Alexander burada, uslamlamas
nn baka yerlerinde de sk sk olduu gibi, niteliin salt bir
grng olmadn, srf bir akla grnd iin varolmadn
gstermeye dikkat eder; nitelik nesnel dnyadaki yapnn bir
ilevi olarak vardr. Bu yalnz kimyasal nitelikler iin deil,
maddenin, kendileri de madd elerden olumu rntlerin
ilevleri olan renk ve benzeri gibi ikincil nitelikleri iin de
byledir: Dolaysyla belli bir musiki notas, z bakmndan
hava titreimlerindeki belli bir ritme ait olan niteliktir ve onu
iiten bir kulak olup olmamasndan bamsz olarak gerektir,
yleyse yaamn ortaya kndan nceki fizik dnyada her
biri kendisinin bir altndaki basamaa ait olan elerden olu
mu bir rnt ieren eitli varlk basamaklar vardr: Noktaanlar, fiziksel nitelikler tayan elektron olan bir rnt olutu

186

Doa Tasarm

rur, elektronlar, kimyasal nitelikler tayan bir atomu oluturur,

atomlar, yeni ve daha yksek dzeyde kimyasal nitelikler ta
yan bir molekl oluturur, hava moleklleri gibi molekller,
ses nitelii tayan dalga rntlerini oluturur...
Canl organizmalar ise eleri kk madde paralan olan
rntlerdir. Bu kk madde paralar kendi balarna inorga
niktir; canl olan, onlann oluturduu btn rntdr yalnz
ca, bu rntnn yaam da madd paralannn zamangrnm ya da ritmik srecidir. yleyse yaam organizmann
zaman-grnmdr, uzay-grnm ise inorganik maddedir;
baka deyile, yaam kendi balarna bir alt basamaktaki bir
etkinlii yaayan paralardan olumu bir cisme ait zel trden
bir etkinlik ya da sretir.
Ruh canl organizmalarda ortaya kan ve yaam kendisi
ne dayanak ya da malzeme olarak kullanan daha zel trden
bir etkinliktir: Yani ruh bir dirimsel etkinlikler rntsdr.
Tpk yaamn organik cismin malzemesine-ait olan herhangi
bir etkinlikten nitelike farkl olmas gibi, ruh da yaama ait
olan herhangi bir etkinlikten nitelike farkldr. Yine, tpk
madde iinde farkl varlk basamaklar olmas gibi, daha yksek
ve daha dk olmak zere farkl yaam basamaklar -yksek
basamaklar dk basamaklarn gelimi biimleridir- ve farkb
ruh basamaklar vardr. "Ykseli, galiba karmaklktan gee
rek oluyor. Ama her nitelik deimesinde karmaklk sanki
kendini topluyor ve yeni bir yalnlk iinde dile getiriliyor.
Ortaya kan nitelik, oluturucu malzemelerin yeni bir btnl
iinde biraraya gelmedir" (ii. 70).
Bu evrim sreci kuramsal olarak sonsuzdur. Bu sre u
anda ruh aamasna ulamtr; ancak ileriye doru gitmektedir,
nk her aamada ileriye doru bir devinim ya da itki, bir
sonraki aamann gereklemesine ynelik bir aba ya da drt
vardr. Ruh, baka kendine zg zelliklerinin yan sra, bu
drtnn bilincinde olma ve evrimin kendisini gtrd
amac kendi dncesinde tasarlama ayrcaln tar. Yani her
ruhun kendini bilinli olarak dntrmeye alt daha

Modern Doa Gr

187

yksek bir ruhsallk biimi tasarm vardr: Bu tasarmlar insa

nn yaam biimini ve dncesini yneten ideallerdir. Ne ki
bir btn olarak ruh kosmik srete yalnzca bir aama oldu
undan, ruhun yaamdan farkl olmas gibi kendisinden farkl
olan bireyi, ortaya kti zaman ruhun bir dirimsel etkinlikler
rnts olmas gibi madd yannda bir ruhsal etkinlikler rnts olacak bireyi, biimsel ya da niteliksel yannda ise yepye
ni bireyi kendinden gelitirme abas iine girer. Henz
gereklememi olan bu bir st nitelik basama tanrsallktr,
dolaysyla Tanr, evrimsel ruh abasnn ortaya kmasna
yneldii varlktr.
Mimar izgileri bakmndan eski llere gre pek sert ve
pek yalm olan bu uslamlamann ayrntl bir biimde dorula
np savunulduu saysz durumu belirtmek zere duraklayamam burada; baka byk filozoflarn evrenbilimsel
kuramlaryla birok akrabal bulunduunu gstermek iin hi
duramam. Balangca dnmem ve "Alexander'n tasarlad
biimiyle kosmik sre hangi temellere ya da nkoullara daya
nr?" sorusunu sormam gerek. Platon'a gre ve Jeans gibi
modern Platonculara gre bu sre madd olmayan biimlerin
ya da kategorilerin ncesiz-sonrasz dzenine dayanr.
Alexander'm kategorilere ilikin kendi kuram vardr:
Kategorileri Platoncu ya da Hegelci tarzda deneysel eyleri
aan ya da onlarn nkoulu olan birey diye deil, nerede ve
ne zaman varolurlarsa olsunlar onlarda ikin olan birey diye
grr: Yani kategorileri uzay-zamanda varolan hereyin yay
lan ya da her yerde hazr bulunan zellikleri olarak dnr.
Dolaysyla uzay-zaman, ona gre, deyim yerindeyse bir eliyle,
btn yaratklarna vurduu bir damga olarak kategorileri
yaratr; bir eliyle de her biri kendine zg zellikler tayan,
ama hepsi zdelik, bakalk, varolu, evrensellik, tikellik, tekil
lik, bant, dzen, nedensellik, karlkllk, nicelik, younluk,
btnlk ve paralk, devinim, birlik ve okluk gibi kategori
niteliindeki zelliklerle damgalanm bulunan deneysel varo
lanlar basaman yaratr. Uzay-zaman, kategorilerin kayna

188

Doa Taann

dr, ancak kategoriler uzay-zamana uymaz; onlar yalnz varola

na aittir ve varolann kendisi uzay-zamann kendisi deil,
yalnzca ondaki deneysel eylerdir; ne ki bu eyler kategori nite
liindeki zellikleri bir nedenle ve yalnzca bir nedenle -yani
uzay-zamanda varolmalar nedeniyle- tarlar. Bylece
Alexander onlar uzay-zamann yapma dayanr olarak grr:
Yani onlar uzay-zamann tanmndan, uzay-zamann zorunlu
sonulan olarak tretmeyi amalar.
mdi mantka kategorilerden nce gelen bu uzay-zamana
ilikin reti sk dikkat ister. Yzeysel olarak bize uzay ve
zamanla balayan, kategorilerle devam eden Salt Usun
Eletirisi'ni anmsatr; ancak Kant kategorileri uzay ile zaman
dan deil, bamsz bir kaynaktan, yani yarglarn mantksal
izelgesinden tretir. Aynca Kant, Alexander'm dnd
gibi, deneysel eylerin deyim yerindeyse kategorilerle aka
damgalanm olduunu dnmez; tersine, doa dnyasnda
deneysel olarak kefedilmi her yere yaylan zelliklerin kendi
balarna kategoriler olmadn, kategorilerin emalar olduu
nu dnr. Yani, bir rnek verirsek, doa dnyasnda deney
sel olarak grdmz ey hibir zaman etkiyi nedene
balayan nedensellik ya da zorunlu ba deildir, yalmzca
nedenselliin emas, yani birmek ardllktr. emalar grlr
dnyann yaylan zellikleridir; bunlar, uzay-zamansal yapnn
salt biimleri olduundan uzay ile zamana dayanrlar.
Alexander'm dizgesindeki kategorilerin Kant'n dilindeki kate
goriler ya da emalar olup olmadn sorduumuzda, yant
kolaydr ve herhangi biri Alexander'm sayfalarna bakarak bu
yant verebilir: Bunlar kategoriler deil, emalardr. Kant'tan
derinden etkilenmi olan, ama ne pahasna olursa olsun Kant'n
znelciliinden kanmaya alan Alexander, yalnzca dn
cenin znel zorunluluklar olduklar iin, Kant'n kategorilerini
hepten kaldrp atm, kendi balarna emalarla yetinmi gibi
grnyor. Ancak kategoriyi kaldrp atar, yerine onun
emasn koyarsanz, zorunlu ba tasanmn atm olur, salt
birmek ardllkla yetinmeye alrsnz; yani kendinizi, nedeni

Modem Doa Gr

189

salt bir nce gelen olarak, dolaysyla tm bilgiyi de herhangi

bir zorunluluk kavrayndan yoksun salt bir olgu gzleme
olarak gren John Stuart Mill'inki gibi bir deneycilie balars
nz. Alexander'in da yapt kesinlikle budur. Onun bilgi kura
m, ruhlarn baka eyleri bilme gc olan eyler olduu
demeye gelir; dikkatlice dile getirilmi felsef yntem kural da
ayn retinin bir uygulamasdr, nk felsefenin iinin uslam
lamak ya da ileri srmek yahut aklamak deil, yalnzca olgu
lar gzleyip betimlemek olduunu syler bize.
Deneycilik izi Alexander'in felsefesinin zayfldr.
Felsefenin yntemi tamamen deneyselse, tmel olan yalnzca
her yere yaylan demekse, zorunluluk yalnzca gerek olan,
dnce yalnzca gzlem demekse, bu yntem zerine kurulu
bir dizge hibir itici gte ya da sreklilikte onu bulamaz; her
geite bir keyfilik esi vardr ve inatla "Uzay-zaman neden
maddeyi doursun; madde neden yaam doursun; yaam
neden ruhu doursun?"... diye soran bir okur, hibir yant
alamayacaktr; ona, yalnzca byle sorular sormamas, doal bir
dindarlkla olgulan kabul etmesi gerektii sylenecektir. Ama
ocuk insann babasysa, doal dindarln kesinlikle ilk devi,
nedenle balayan bu ocuka sorulan sorma eilimine sayg
duymak, onu tatmin etmektir.
Bu zayflk Alexander'in Tanr kavramn sergileyiinde
ar biimiyle ortaya kar. Bu sergileme keskin parltsyla gz
kamatncdr; ama bu onun aykr yapsna gzlerimizi kr
etmemelidir. Tanrya ilikin gnlk dncelerimiz kukusuz
ocukadr; ancak bunlar Tanrnn balangta yeri ve g
yarattm dnmeyle balar. Alexander ise, tersine, yer ile
gn sonunda Tanry yaratacan sylemektedir. Bu eliki
nin kabaln, sanki sezmi gibi, Tanny iki anlaml bir szck
haline getirerek ve dnyaya, Tanrsalln ortaya kmasna
ynelik abasndan tr, Tanr denebileceini syleyerek
yumuatr; ne ki Alexander'in o belirsizlie hakk yoktur ve
gerek dncesi, Tanrnn nitelik tayan bir sonsuz olduu
iin varolamayacam (bu Onun varolmasnn z bakmndan

190

Doa Tasarm

olanaksz olduu, dolaysyla hibir zaman varolmayaca

demek olsa gerek) syledii bir baka parada dile getirilir;
dolaysyla, Tanr yalnzca bir resimdir? der, ama kendisine
hibir gerek ey karlk gelmese (ya da, ekleyelim, hibir
zaman karlk gelmeyecek olsa) bile izilmeye fazlasyla deer
bir resimdir. mdi, Alexander, Tanrnn dnyann yarata oldu
u yollu, din ile geleneksel evrenbilimde ortak olan inanc
temellendirip temellendiremeyeceini kendi kendine sorduun
da, tam tersine onu reddetmesi gerektiini syler: Yarata olan
uzay-zamandr, Tanr deil: Kesin olarak sylendikte, Tanr bir
yarata deil, bir yaratktr. Ynteminin kat bir tmdengelim
yntemi olduunu ileri sren bir felsefede bu sonuca itiraz
edilemez: nk byle bir yntem sradan tasarmlara kart
sonulara ularsa, onlar (Spinoza'nn sradan zgrlk tasar
mmzn bir yanlsama olduu grn savunduu gibi)
uslamlama yoluyla savunmaya hakk yoktur; ne ki yol gsteren
yntem anlay doal dindarln anlay olan bir felsefede
buna itiraz edilebilir, nk byle bir felsefenin genelgeer tasa
rmlar nasl bulduysa yle ele almas gerekir; genelgeer Tanr
tasarm iin de Onun dnyay yaratt inancmdan daha temel
birey yoktur.
Demek ki, Alexander'm yaptnn parlak baarlarna karn
-modern felsefenin en byk baanlanndan biri olan ve her
sayfas aydnlata ve nemli hakikatler dile getiren bir kitaptrdizgenin mant ile bir insan olarak kendi genel deneyiminden
kanp o dizge iinde ilemeye alt malzemeler arasnda bir
kopukluk vardr. Dizgenin mantna gre, Alexander balan
gta mantksal zorunluluu yadsmak zorunda kalr ve salt
deneycilie der; sonunda ise Tanry yadsmak zorunda kalr
ve (Tanry uzay-zamanla zdeletirmesini saymazsak) salt
tanrtanmazla der. Yaam ve dnce deneyimi bakmn
dan ondan daha az donanml izleyicileri, onun kadar byk
olmayan akll filozoflar bu iki adm da kolayca atabilirler.
Ama onun izinden gitmenin baka bir yolu da dizgenin mant
n yeniden ele almak, zellikle bir btn olarak doann her

Modem Doa Gr

191

yanma yaylan kategori niteliindeki zelliklerin doann dn

da birey, uzay ile zamandan nce gelen birey olup olmad
sorusunu yeniden tartmaya amaktr.
Bu beni Whitehead'e gtryor; Alexander'm izleyicisi
olduu iin deil, olmad iin; ama ayn zamanda,
Alexander'mkine genel olarak ok fazla benzeyen, sorunun
farkl bir biimde yantland bir gr savunduu iin.

2. Whitehead
Whitehead ilkin matematik ve fizik renimi grmt. Felsefe
almalarna ilk kez, modem mantksal zmlemenin temeli
ni atan matematik mant zerine engin bir inceleme olan
Principia Mathematical da Russell'a ibirlii yapp kendi dn
cesi zerine dnen bir matematiki olarak yaklat. Daha
sonra fiziin felsefece temellendirmesini yapan kitaplar yazd:
The Principles o f Natural Knowledge, The Concept o f Nature ve son
olarak, 1929'da, genel bir metafizik dizgesi olan Process and
Reality. Felsefedeki yapt yirminci yzyl gerekilik akmnn
bir parasn, ok nemli bir parasn oluturur; ancak o akmn
teki ncleri oraya ondokuzuncu yzyl idealizminde yetie
rek gelmilerdi, dolaysyla da dnek arlyla gerekiydiler
ve genlik gnahlarn bir daha ilemekten hastalk denecek
lde korkuyorlard; bu da yaptlarna, sanki idealizmin sk
bir dman olduklarm kantlamay felsef bilgiyi ilerletmekten
daha ok nemsiyorlarrru gibi bir gerginlik havas veriyordu.
Oysa Whitehead'in yapt bu eit eylerden tamamen uzaktr;
o doru olduu srece ne sylediine bakmaz. Baarnn gizi
de kaygdan doan bu zgrlkte yatar.
Whitehead'in doa kuram Alexander'mkine ok benzer.
Ona gre doa, varolmalarnn temelinde devinimin bulundu
u devinen rntlerden oluur; bunlar da Alexander'm noktaanlanna karlk gelen, olaylar ya da durumlar dedii eylere
ayrtrlr. Ne ki, onun zmleyici yntemini benimsemi olan

192

Doa Tasarm

birinin tersine, karmak bir eyin gerek varlnn ya da

znn onu kendisini oluturan olaylara ayrtrarak kefedildi
i inanan reddeder. zmleme gerekte oluturucular aa
karr, ama yaplarnn btnln bozar; burada VVhitehead,
Alexander'n karmak bir eyin z yapsyla -ya da
Alexander'n rnt dedii eyle- zdetir grn paylar.
zmleyeci yntem, daha tutucu gerekilerce en bata znel
idealizmden bir ka yolu olarak ho karlanmtr. Gerek
yaantda bilinen nesne her zaman onu bilen zihinle birarada
bulunur; znel idealizm ise iki paradan, bilen ile bilinenden
olumu bu btnn, her birinden ancak tekiyle birarada ta
d bireyi atarak ikisine de zarar vermeden oluturucularna
ayrlamayacan ileri srer. Bundan tr, der idealist, bizim
bildiimiz eyler bizce bilinmedike kesinlikle bizim bildiimiz
gibi varolmayacaktr. Analitik yntem bu uslamlamaya bir
yant getirir gibidir: Karmak bir btn yalnzca dsal olarak
ilikili paralarn bir toplamdr ve zmleme o paralar ayn
ayn yaplan iinde, olduklan gibi aa karr.
dealizme kar bu uslamlama ancak, tamamen genel bir
nerme olarak, her btnn yalnzca paralarnn bir toplam
olduu ileri srlebilirse geerlidir. Oysa uslamlamay idealiz
me kar kullanm olan G. E. Moore bile bunu ileri srmemi
tir; nk Moore organik teklikler dedii eylerin, yani tek tek
paralara deil, ancak btne ait olabilen ralayc zellikler
tayan btnlerin varolduunu da kabul ediyordu. Moore
byle tekliklerin zellikle etik alamnda bulunduunu dn
yordu. VVhitehead'i kendi felsefesini organizma felsefesi diye
betimlemeye gtren, Moore'un ilkesini hatrlamas olabilir;
nk yapt ey o ilkeyi etikte ve baka birka alanda geerli
olan biraz tuhaf ve aykrlk tayan bir yasa olarak grmek
deil, varolan gerekliin tm alanna uygulanabilir bir ilke
olarak grmektir. Uygulamann evrensellii konusunda ok
aktr. Varolan herey ona gre doa dzeni dedii eyin iin
de yerini alr (Process and R ealily, 11. iii); bu dzen "toplumlar"
halinde dzenlenmi ya da kendi kendini dzenleyen "gerek

Modem Doga Gr

193

kendiliklerden" oluur: Dolaysyla gerekten varolan her

karmak ey bir toplumdur ve Whitehead "bir toplum kendisi
ne bir smf-ad verilen bir kendilikler kmesinden daha fazla
bireydir; yani salt bir matematiksel dzen tasarmndan fazla
sn ierir" der (s.124). Whitehead burada, kendisinden nceki
meslektalarnn kimilerini "bir sandalye ortak olarak sandalye
nin grnmleri denecek olan duyu verileri snfdr" gibi
savlar ileri srmeye gtren retilerin kkne vurmaktadr.
Whitehead srekli olarak gerekliin bir organizma oldu
unu sylediinde, tm gereklii dirimbilimsel terimlere
indirgemek istiyor deildir; onun sylemek istedii, varolan
hereyin, znn yalnzca oluturucularna deil, bu oluturu
cularn iinde biraraya geldii rntye ya da yapya bal
olmas bakmndan, canl bir organizmaya benzediidir.
Dolaysyla (ok ak bir sonuca iaret etmek zere) gln
gerekten krmz m olduu yoksa yalnzca gzlerimize mi
krmz grnd sorusunu sormak bounadr; gl iinde
barndran doa dzeni gzleri ve zihinleri olan insan varlkla
rn da iinde barndrr ve tartmakta olduumuz durum
gller ile insanlarn ikisinin de gerek olduu, ikisinin de canl
eyler toplumundaki eler olduu bir durumdur; gln rengi
ile gzellii yalnzca glde konumlanmakla kalmayan
(Whitehead buna "yaln konum yanl" der), gln organik bir
paras olduu toplumda da konumlanan, o topluma ait gerek
niteliklerdir. Dolaysyla Whitehead'e gerekinin deimez
sorusunu, "Kimse ona bakmasayd, gl gl olur muydu?" soru
sunu sorarsanz, o size kibarca "Hayr; btn durum farkl
olurdu" diye yant verecektir. Dolaysyla da gereki hizibin
keskin yeleri Whitehead'e yalpalayan biri olarak, kukuyla
bakarlar.
Whitehead'e gre doa yalnz organizma deil, ayn
zamanda sretir. Organizmamn etkinlikleri dsal ilinekler
deildir, organizmamn kendisi olan tek bir karmak etkinlik
iinde biraraya gelirler. Tz ile etkinlik iki deil, tek bir eydir.
Bu, Whitehead'in evrenbiliminin temel ilkesidir, onun allma-

194

Doa Tasarm

dik bir salamlk ve aklkla kavrad, kendisinin dediine

gre yeni madde kuramyla birlikte modem fizikten rendii
bir ilkedir. Doa sreci yalnzca dngsel ya da ritmik bir
deime deildir, yaratc bir ilerlemedir; organizma, ierisinde
srekli olarak yeni biimler kazand, kendisinin her parasn
dan yeni biimler rettii bir evrim srecine urar ya da byle
bir sre izler.
Bu kosmik srecin, Whitehead'in kendi szcklerini kulla
narak "yaylmllk" ve "ama" diyebileceim iki ana ralayc
zellii vardr. 'Yaylmllk'la onun bir uzay ile zaman sahne
sinde gelitiini kastediyorum: Uzaya yaylr, zamanda srp
gider. 'Ama'la Whitehead'in, Alexander gibi, sreci ereksellik
terimleriyle akladn kastediyorum; B olma srecindeki A
geliigzel deimez, deimelerini bir hedef olarak B'ye ynel
tir. Yaylml olarak ise, sre Alexander'm uzay-zaman dedii
eyi ierir; Whitehead ona yaylml srey (continuum) adn
verir ve tpk Alexander gibi onun hem bir uzay-grnm
hem de bir zaman-grnm olduunu,, ama uzay olmadan
zaman, zaman olmadan uzay olamayacan ileri srer. Yine
Alexander gibi, rntnn ya da srecin bulunmad bo bir
uzay ya da zaman yoktur, hibir zaman da olmamtr, der;
geleneksel madde kavram ortadan kalknca bo uzay-zaman
tasanm da ortadan kalkar ve yerini sre kavramna brakr.
Whitehead doa dnyasnn hem uzaydaki hem zamandaki
sonluluunu -yldzl evrenin uzaysal snrlar ile yaamnn
zamansal snrlarn- da kosmik alar anlayyla aklar.
Doann her yana yaylan ve keyf olan birok ralayc zellii
olduunu gzler: rnein, enerji miktar, Clerk Maxwell'in
kefettii elektromanyetik alan yasalan, sreyin drt boyutu,
geometrinin ilksavlan (Process and Reality, s. 126-7: Ben onun
rneklerini veriyorum). Bu keyf zelliklerin farkl deerler ta
d dnyalar varolmu olabileceinden, kendisinden nce
Leibniz'in ileri srd gibi, bizim dnyamzn birok olanakl
dnyadan yalmzca biri olduunu ileri srer. Ne ki Leibniz'in
tersine, bu baka dnyalarn varolmamasnn hibir zl nedeni

Modem Doa Gr

195

olmadndan (nk varolmamalarnn nedeni olsayd olanak

l dnyalar deil, olanaksz dnyalar olurlard), hepsinin, imdi
ve burada deil, uzay-zamanda baka bir yerde varolmas
gerektiini savunur; onlara verdii genel ad da kosmik alar
dr.
Belli bir kosmik an sonlu olmas, onu tanmlayan yasa
lar keyf olduu iin uzayda ve zamanda onun dnda baka
kosmik alarn olabilecei, olmas gerektii, dolaysyla da
olduu anlamna gelmez yalnzca. Ayn zamanda, onu tanmla
yan yasalar keyf olduu iin bu yasalara tam olarak uyulmad
, bunun bir sonucu olarak da belli bir kosmik ada egemen
olan dzenin dzensizlik halleriyle yaraland, bu dzensizlik
hallerinin ise giderek dzeni altst ettii, onu farkl trden bir
dzene dntrd anlamna gelir, ite Whitehead'in kendi
szleri (Process and Reality, s. 127):
"Ama yasalara tam olarak uyulmamas ve yeniden retimin [yeni
elektronlar ile protonlarn meydana gelmesini salayan yeniden reti
min] bozulma halleriyle karmas anlamnda dzensizlik vardr.
Dolaysyla varolan doa yasalar zerinde yava yava egemen olan
yeni dzen tiplerine yava yava bir gei vardr."

Kosmik sre, ereksel ya da amal olmas bakmndan ise

baka birey ierir ve burada Whitehead'in evrenbilimi ile
Alexander'mki arasndaki farka geliyoruz. Alexander^ gre,
yeni bir rnt uzay-zamanda kendini oluturduu zaman,
ortaya kan yeni nitelikler o rntye aittir ve baka hibir
yere ait deildir; bunlar her anlamda yenidir, iinde gerekle
tikleri yeni olayda tmyle ikindir. Whitehead'e gre ise
bunlar bir anlamda varolu dnyasnda ikindir, baka bir
anlamda da onu aarlar: Yeni durumun salt deneysel nitelikleri
deildir bunlar, aym zamanda Platon'un biimler ya da idealar
dnyas dedii bir dnyaya ait olan "ncesiz-sonrasz nesneler
dir". Alexander burada, bilinen eyi geici duyu verisiyle
zdeletiren deneyci bir gelenee eilim gsterir -onun bu
konularda John Stuart Mill'e eilimli olduuna daha nce iaret
etmitim; Whitehead, matematik renimiyle, bilineni zorunlu

196

Doa Tasarm

ve ncesiz-sonrasz hakikatlerle zdeletiren akla bir gelenei

temsil eder. Bu da Whitehead'i Platon'a dnp kosmik srecin
nkoulu olarak ncesiz-sonrasz bir nesneler dnyasnn
gerekliini ileri srmeye gtrr.
Demek ki Alexander'in kosmik sreci tek bir temele, uzayzamana, VVhitehead'inki ise iki temele, uzay-zaman ile ncesizsonrasz nesnelere dayanmaktadr. Bu fark Whitehead'i
Alexander'in ister istemez zmeden brakt kimi temel
sorunlar zmeye gtrr. rnein, doada niye birtakm
eylerin retimine ynelik bir aba olsun? Alexander'a gre
bunun yant yoktur: Doal bir dindarlk ruhuyla olguyu kabul
etmemiz gerekir. Whitehead'e gre ise bu eylere ait olan kendi
ne zg nitelik, onun kendi deiiyle, sre iin bir "cazibe"dir:
Tpk Platon ya da Aristoteles iin olduu gibi, ncesiz-sonrasz
nesne, sreci kendisinin gereklemesine doru eker. Yine,
Tann ile dnya arasndaki iliki nedir? Alexander'a gre Tanr,
tanrsallk olan o gelecekteki nitelie sahip olduu zaman varo
lacak dnyadr; ancak bu, daha nce dediim gibi, 'Tanr'
szcne yklediimiz sradan anlam anlamszlatrr.
Whitehead'e gre, Tann nCesiz-sonrasz bir nesnedir, ama
sonsuz bir nesnedir; bundan tr O yalnzca belli bir sreci
salayan bir cazibe deil, her srecin kendisine yneldii
sonsuz cazibedir. Whitehead'in szlerini aktaryorum (Process
and Reality, s. 487):
"O duygu iin cazibedir, arzunun ncesiz-sonrasz kkrtcsdr
[Whitehead'in kulland anlamda duygu ile arzunun, yalnz ruhlara
deil, yaratc, dolaysyla ereksel etkinlie giren herhangi bireye ait
olduunu anmsatalm]. Dnyadaki kendi belirlenmi bakndan
doan her yaratc edimle zel ba, onu her znel amaan ilk aamas
n oluturan ilk arzu nesnesi yapar."

Bylece Whitehead, kendi dnce silsilesini izleyerek,

Aristoteles'in tm kosmik devimsiz devindirici olarak Tanr
tasarmn kendi kendine yeniden kurmu, tm kosmik sreci
Onun akyla balatp Onun akna yneltmitir. Grne
baklrsa Whitehead Aristoteles'in Metafizik'm hi okumadn

Modem Doga Gr

197

dan, kendi dncesinin Aristoteles'inkiyle ayn olduunu ona

bir arkadann gsterdiini -o da bunu honutlukla kabul edergrmek de ilgintir. Bunu VVhitehead'le Aristoteles'i bilmiyor
diye alay etmek iin deil -bunu aklmdan bile geirmem- onun
dncesinde Platoncu bir evrenbilimin, Process and Realitenin
sayfalarnda, nasl Aristotelesi bir evrenbilime dnebildiini
gstermek iin sylyorum. Demek ki evrenbilimsel dnce
nin modern dnyada Descartes ile Nevvton'dan VVhitehead'e
kadarki dnemi, Thales'ten Aristoteles'e uzanan dnemi zetle
mektedir. Ancak bu zetleme salt bir yineleme deildir; nce
Hristiyan tanrbiliminin btnn iine alm, ikincileyin o
tanrbilimden modern bilimi, onyedinci yzyln yeni fiziini ve
ondokuzuncu yzyln dirimbilimini tretmitir. Whitehead'in
yaptnda bu yeni bilimlerin btn ana tasarmlan kendi iinde
tutarl ve yaln olmakla kalmayan, ayn zamanda bilinli olarak
ana felsef dnce geleneine balanan tek bir dnya gr
iinde eritilmitir; Whitehead'in kendisi, Hegel'i okumu oldu
una ilikin bir belirti gstermese de, Process and Realitenin
nsznde, son grleriyle Bradley'e ve gereki bir temel
zerinde olmakla birlikte Mutlak dealizmin ana retilerine
(Hegel'm znelcilie kar kalem kavgasn bilmediini gste
ren de budur) yaklabm syler ve felsefe geleneinde srekli
lik ister. Whitehead byk filozoflarn tamamen haksz
olduunu dnme aamasn atlatp tamamen hakl olduunu
grme aamasina gelmitir; bunu da bir zgn dnme abas
nn ardndan gelen felsef bilginlikle deil, nce kendi kendine
dnerek, sonra da byk filozoflar inceleyerek baarmtr.
Whitehead'in felsefesinin ana izgilerinin tutarl ve yaln
olduunu syledim; ancak onlar dnmeye alrken, ikincil
ama ok nemli eitli glklerle karlalr. Ben bunlarn en
nemlisini dile getireceim ve ayn zamanda Whiteheadin
kendisinin bu glklerle karlap karlamadndan her
zaman emin olmadm Syleyeceim; nk Whitehead her
zaman okunmas ok g bir yazardr ve uzun bir incelemeden
sonra bile, bilmiyormu gibi grnd sorunlar ima yoluyla

198

Doa Tasarm

ne lde zdnden ou kez emin olunmaz.

yleyse
ilkin
ncesiz-sonrasz
nesneler
zerine.
Whitehead, Alexander'in deneysel bir nitelik adn verecei
hereyin -gn belli bir andaki maviliinin ya da daha nce
hi tam o ekilde yazlmam iki musiki notas arasndaki iliki
nin- ncesiz-sonrasz bir nesne olduunu dnr gibidir.
Elbette bu, Whitehead'in bu konuda kendisiyle genel olarak
uyutuunu ileri srd (Process and Reality, s.198-9)
Santayana'nn grdr. mdi, ncesiz-sonrasz nesneler re
tisi bir kez ileri srld m, onu bu ekilde outrance genilet
mek pek mantksal grnr. Bu konudaki klasik para
Platonun Parmenides'indedir. Parmenides, "Dorunun, gzelin,
iyinin biimleri var m?" diye sorar, Sokrates "Elbette var" der.
"nsann, atein, suyun biimleri var m?" diye sorar, Sokrates
emin olmadn syler. "Kln, amurun, dknn biimleri var
m?" diye sorar, Sokrates "Kesinlikle yok" der; yok demenin
kendisini hibir biimde km g-emedii glklere soktu
unu kabul etse de. Bu param. anlam yeterince aktr: Kimi
eylerin kosmik srecin ncesiz-sonrasz nkoullar olarak
grlmesi gerekir; kimileri onlarn rnleri olarak, belki de
yalmzca rnleri grlebilir; geri kalanlar ise, kendi balarna
zorunlu ya da dnlr bile olmayan, (dnlr iseler)
yalnzca asl rnleri baka yerde bulunan yaratc bir sreteki
ilinekler olarak dnlr olan yan rnlerden baka birey
deildir; Alexander tm bunlar rnler olarak grecektir;
Whitehead ise hepsini nkoullar olarak grecektir. Sokrates
Whitehead'in grn benimsemeye alt zaman, kendi
deyiiyle, bir anlamszlk denizine dme korkusuyla umaya
balamt. Bununla elbette ncesiz-sonrasz bir biim gibi yce
ve grkemli bireyi pislik kokusu gibi baya ve berbat bireye
yklemek ho olmaz demek istemiyordu; doadaki her deney
sel ayrntnn biimlerini iinde barndran bir ncesiz-sonrasz
biimler dnyas ancak kah kavramlara dnm doal ayrn
tlarn sandk odas olur ve byle tasarlanan bir biimler dnya
s, doa srelerini aklayacana, gzard edilen srele

Modem Doga Gr

birlikte bu srelerin kendilerinin salt bir kopyas olur demek

istiyordu.
Bu sama sonutan kanabilmenin bir yolu vardr. rne
in, kendi bana ve doadaki herhangi bir zamansal sreten
tamamen ayr olarak iyinin biiminin, mantksal sonucu olarak
hayvann biimini ierdii gsterilebilseydi; hayvann bu bii
minin kendi iinde pisliin biimini ierdii gsterilebilseydi; o
zaman bu eylerin biimlerinin olduu, mantksal balar ve
manksal altklklanyla bunlarn gerekten doa srelerini
aklamaya yarad savunulabilirdi. Baka deyile, sorunun
can daman, ncesiz-sonrasz nesneler dnyasnn, z alannn
kendi iinde nasl dzenlendii sorusudur. Platon bunu kesin
likle grmt; Hegel de grmt; ancak Whitehead'in yapar
grnd, Santayana'nm ise kesinlikle yapt gibi, o izgiyi
tutturursanz, dnyada bulunan her deneysel nitelii mutlak
bir ilk ilkeden mantksal olarak tretme, aksi halde ncesizsonrasz nesneler retisini ciddiye almaktan vazgeme gibi
korkun bir ii stlenmi olursunuz (Hegel gibi). nk gn
bu kendine zg mavilii (Platon'un dedii gibi) mavinin o
tonundan pay alarak ya da Whitehead'in dedii gibi benim u
andaki g grme durumumda ncesiz-sonrasz bir nesne
olarak o tonun olumasyla kazandnda srar ederek hibir
yere varlmaz; bunu sylemekle doal srecin kayna ya da
temeli olan bir biimler ya da ncesiz-sonrasz nesneler dnyas
tasarmna bavurmu olursunuz ve bu dnyann hesabn
vererek, mavinin o tonunun niye onda ortaya ktn gstere
rek devam etmeniz gerekir.
Santayana'nm bu isteme yant hazrdr; ancak sanrm
Whitehead'in
houna
gitmeyecek
bir
yanttr
bu.
Santayana'dan, bu mavi tonunun, kendi genel z alan tasar
mnda manka ierilen bir z olduunu gstermesini istersem,
"hibir zn iermeleri olamaz" der: "erme, zlere insan
sylemince dayatlan bireydir, manta deil, varoluun rast
lantlarna dayanr"diye yant verir (Realm o f Essence, s. 81).
Dolaysyla, Santayana'ya gre, her z tamamen kendini kapsar

200

Doga Tasarm

ve atomiktir; z alan yalnzca bir ayrntlar toplam ya da yap

z bir ayrntlar yndr. Bu ise, ok yanl anlamyorsam,
dpedz Sokrates'in kanma kaygsn duyduu anlamszlk
okyanusudur; esas olarak zlerin iermelerini kavrama eitimi
grm Whitehead gibi bir matematikiye elbette ekici gele
mezdi bu. Ancak Whitehead bu soruyu nasl yantlard, bilmi
yorum.
Whitehead'in zmeden brakm grnd ikinci ana
sorun yaratc doa sreciyle ilgilidir. Lloyd Morgan, Alexander
ya da General Smuts gibi evrimciler bu srecin belirli aamalar
dan getiine, bir zamanlar bu gezegende hibir organik yaa
mn olmadna ve organik yaamn yaratc srecin ileyiiyle,
inorganik bir fiziksel-kimyasal temel zerinde ortaya ktna
inanrlar. Ancak Whitehead'in gr galiba bu deildir.
Whitehead, Nature and Life'da, doay bir zamanlar kendi kendi
ne varolmu, hl da yaam evresi olarak varolan gerek
birey diye deil, bir soyutlama olarak, her yanna yaylm
dirimsel elerden ayr tasarlanm bir doa olarak ele alr.
Yaamdan ne anladmz sorar ve onu kendini gerekletirme,
yaratc etkinlik ve ama diye belirtiyle tanmlayp nn
de, fizik bilimi tamamen hakl gerekeleriyle onlan bilmemezlikten gelse de, organik dnya denen eyde gerekten bulundu
unu ileri srer. Ne ki bu bana sorunu zmekten ok ondan
kamann bir yolu gibi geliyor. Canl eylerde olan ve baka
yerde olmayan sre tipleri vardr; Whitehead'in belirtisi
bana onlarm uygun bir aklamas gibi grnmyor; onun
yapt, 'yaam' szcnn anlamn gerekte yaama ait olan,
ama onun differentias deil, yalnzca yaam ile maddede ortak
genus olan bireye indirgeyerek glkten kamaktr.
Dolaysyla maddeye salt bir soyutlama demekle, kanmaya
alt o znelcilie batar. Bu sonuta bir hakikat pay vardr,
ama doyurucu saylabilmesi iin daha epeyce ilenmeyi gerekti
rir. Madde salt bir soyutlamaysa, bizi o soyutlamay yapmak
zorunda brakan doadaki gerek olgular nelerdir? diye sorma
mz gerekir.

Modem Doa Gr

201

Ayn glk ruhla da ortaya kar. Ruhun ralayc zellii,

gereklii bilmesi, kavramasdr. mdi, Whitehead der ki, yaa
mn ralayc zellikleri gibi bu da aslnda benzersiz birey
deildir. Herey onun "kavramalar" dedii eyi yaar, yani
kendi dnda olan kendi iine sourur. Bir demir trp iinde
bulunduu mknats alann kavrar, yani o alan kendisinin bir
davran biimine dntrr, ona yant verir; bir bitki gnm kavrar... Gnlk dilde "ruh" dediimiz eylerin kendine
zg zellii, aa trden hibir organizmann kavrayamaya
ca bir eyler dzenini, yani nermeleri kavramasdr.
Whitehead'in grnn burasmda da yine derin ve nemli bir
hakikat vardr; ruhu doadan apayr birey olarak grmeyi
reddetmesi, bizim insanda bildiimiz ruhun genel olarak yaa
ma, son zmlemede ise inorganik dnyaya ait ilevleri geli
tirerek olduu ey haline gelmi birey olduunu vurgulamas
hepten hayranlk vericidir; ancak yaam sz konusu olduunda
bir kez daha bir ikilemin atallaryla kar karyadr. Ya ruh
aslnda bu temel kavraylarla ayn eydir ki o durumda yarat
c ilerleme diye birey yoktur ve yaam maddenin yaamdan
bir soyutlama olmas gibi yalnzca ruhtan bir soyutlamadr ya
da sahiden yeni bireydir ki o durumda da onun iinden kt
eyle ilikisini aklamamz gerekir. Whitehead burada da ikile
mi grmemi gibidir. Elektron ile protondaki en ilksel biimle
rinden insann ruhsal yaamnda bizim bildiimiz en
gelimiine dek, hepsi doa dnyasn saran benzerlikleri,
temel sreklilikleri ondan daha keskin bir biimde kavrayp
betimlemi kimse yoktur; ne ki kendisine bu biimler dizisinin
gerekten zamanda gelimi bir diziyi temsil edip etmediini
sorduumuzda, yant belirsizdir; bir biim ile bir sonraki
arasndaki ban kesin yapm sorduumuzda ise, genel olarak
btn byle balarn, dnyann kendisi olan yaratc srele
oluturulduunu vurgulamaktan baka verecek yant yoktur.

3. Sonu: Doadan Tarihe

Bu kitapta, bilgisizliimin ve tembelliimin izin verdii lde,

ilk Yunanllardan gnmze dek doa tasarmnn tm tarihini
deilse de, o tarihin, hakknda teki dnemlere gre daha az
bilgisiz olduum dnemiyle ilgili kimi noktalarn iledim.
Bir eit sona ulatma gre, bir uyan ve bir soruyla bitirmem
gerek. Uyan, sona ulamann bir sonu olmaddr. Kendi
felsefesini son sayd yalamm nceden yalanlayan Hegel, tarih
felsefesi zerine incelemesinde, Bis hierher ist das Bervusstseyn
gekommen, "Bilin buraya kadar gelmitir" diye yazmtr.
Benim de imdi benzer bir biimde "Bilim buraya kadar gelmi
tir" demem gerek. Sylenen herey balangcndan bugne dek
doa tasarmnn tarihi zerine bir araszdr yalnzca.
Gelecekte nasl bir ilerleme olacam bilseydim, o ilerlemeyi
imdiden gerekletirirdim. Nasl bir ilerleme olacan bilmedi
im iin onun nasl gerekletirileceini de bilmiyorum- Doa
bilimi ruhunun insan aklnn yaamna birok ynden ynelti
len saldrya dayanaca konusunda hibir gvence yok elimde.
Soru ise u: "Buradan nereye gideriz? Alexander ile
Whitehead'in vard sonulara ekinerek de olsa getirdiim
eletiril- -nden hangi yapc neriler kyor?" Bunlar yantlama
ya alacam.
Avrupa dncesinin uzun gelenei boyunca, herkes deil
se de ou kii ya da en azndan sesine kulak verilmesini hak
etmi olanlarn ou, doann, gerekten varolan bir ey olsa
bile, kendinde ya da kendi bana varolan birey olmadn,
varl baka bireye dayanan birey olduunu sylemilerdir.
Bunu, insan dncesinin bir paras ya da biimi olarak gr
len doa biliminin, kendi sorunlarm ortaya koyabilen, onlan
kendi yntemleriyle zebilen, nerdii zmleri kendi lt
leriyle eletirebilen baarl bir ura olduunu ima etmek iin
sylyorum: Baka deyile, doa biliminin kurmacalar ya da
uydurmalar, sylenceler ya da bo szler yru deil, hakikati
aray, dllendirilmeden yrmeyen bir aray olduunu; ama

Modern Doa Gr

203

onun, pozitivistlerin dnd gibi, insan dncesinin haki

kati aray denebilecek tek biimi olmadm, hatt dncenin
kendini kapsayan ve kendine yeter bir biimi olmadm, varlryn ondan farkl olan ve ona indirgenemeyen baka bir
dnce biimine dayandn ima etmek iin.
Sanrm bu baka dnme biiminin ne olduunu sorma
nn ve onu, yntemlerim, amalann, nesnesini, Whitehead ile
Alexander gibi insanlann doa biliminin amalan ile yntemle
rini ve doa biliminin nesnesi olan doa dnyasn anlamaya
alt kadar tamlkla anlamaya almann zamam geldi. Bu
byk adamlann felsefesinde dikkati ektiim kusurlarn, onla
rn hareket noktasndan ve onlarn yntemleriyle balamann,
onlann yaptn yeniden yapmann ve daha iyi yapmann
dorudan yolu denebilecek eyle giderilebileceini dnyo
rum. Bu iin onlarn hareket noktalanndan balayp daha iyi
yntemlerle yaplabileceini sanmyorum. Bu kusurlarn onla
nn hareket noktasndaki bireyden ileri geldiini dnyo
rum. Sannm, o hareket noktas bir pozitivizm kalnts tayor.
Sanki doa bilimi, dncenin tek geerli biimi demeyeceim,
doann ne olduu sorusuna yant vermeye alan bir filozo
fun dikkate almas gereken tek dnce biimiymi gibi, evrenbilimsel bir felsefenin asl iinin, doa biliminin doa hakknda
bize anlattklar zerinde dnmek olduu sayltsm tayor.
Ama ben diyorum ki, doa varl baka bireye bal bireyse,
bu bamllk doann ne olduunu anlamaya altmz
zaman dikkate alnmas gereken bireydir; doa bilimi de varl
baka bir dnce biimine bal olan bir dnce biimiyse,
doa biliminin bize anlattklarn bal olduu dnce biimi
ni hesaba katmadan ele almamz uygun olmaz.
Bu teki dnce biimi nedir? Ben bunu "Tarih" diye
yantlyorum.
Doa bilimi (pozitivist doa bilimi anlaynn en azndan
iler yrd srece doru olduunu imdilik kabul ediyo
rum) olgulardan ve kuramlardan oluur. Bilimsel bir olgu doa
dnyasndaki bir olaydr. Bilimsel bir kuram o olay hakknda

204

Doa Taann

daha sonraki olaylarn dorulayaca ya da rtecei bir

varsaymdr. Doa dnyasndaki bir olay doa bilimcisi iin
ancak gzlenmesi kouluyla nemli olur. "Olayn olmu olma
s" doa biliminin szck daarcmda "olayn gzlenmi
olmas" demektir. Yani bir zamanda kimi koullar alfanda birisince gzlenmi olmas; gzlemci gvenilir bir gzlemci olmal
dr, koullar da yaplacak gvenilir gzlemlere izin verecek
trden olmaldr. Son olarak, gzlemci gzlemledii eyin bilgi
sini kamu mal olacak ekilde kayda geirmi olmaldr. Doa
dnyasnda byle bir olayn olduunu bilmek isteyen bilim
adam, bunu ancak gzlemcinin brakt kayda bakarak ve
kaytlar brakan kiinin gzlediini iddia ettii eyi gerekten
gzlediine emin olacak ekilde, birtakm kurallara gre
yorumlayarak yapabilir. Kaytlara damma ve onlan yorumla
ma tarihsel aratrmanm ralaya zelliidir. Newton'un gnnda bir prizmann etkisini ya da Adams'n Neptn'
gzlediini yahut Pasteur'n belli bir scakla ulaan havada
zm suyunun mayalanmadn gzlediini syleyen her
bilim adam tarihten sz ediyor demektir. lk kez Newton'un,
Adams'n, Pasteur'n gzledii olgular o zamandan beri baka
larnca da gzlenmitir; ne ki n prizmada daldn ya da
Neptn'n varolduunu yahut belli bir scaklk derecesinin
mayalanmay nlediini syleyen her bilim adam yine tarihten
sz ediyor demektir: Birisinin bu gzlemleri yapt durumlar
olan tarihsel olgular hakknda konuuyor demektir. Demek ki
bir "bilimsel olgu" tarihsel bir olgular snfdr; hi kimse bilim
sel bir olgunun ne olduunu, tarih kuramnda tarihsel bir kura
mn ne olduunu anlayacak kadar anlamadka anlayamaz.
Aym ey kuramlar iin de dorudur. Bilimsel bir kuram
yalnz birtakm tarihsel olgulara dayanmaz, birtakm baka
tarihsel olgularla dorulanr ya da rtlr; yani birisinin o
kuram ileri srmesi ya da kabul etmesi, dorulamas ya da
rtmesi, balbana tarihsel bir olgudur. rnein, klasik
ekim kuramnn ne olduunu bilmek istersek, Newton'un
dnnn kaytlarna bakmamz ve onlar yorumlamamz

Modern Doa Gr

205

gerekir: Bu ise tarihsel aratrmadr.

Sonu olarak dncenin bir biimi olan doa bilimi bir
tarih balamnda vardr, hep bir tarih balamnda varolmutur
ve varl tarihsel dnceye dayanr. Buradan kimsenin tarihi
anlamadan doa bilimini anlayamayacan, kimsenin tarihin
ne olduunu bilmeden doarm ne olduu sorusunu yantlayamayacam karsama cesaretini gsteriyorum. Bu Alexander
ile Whitehead'in sormad bir sorudur. "Buradan nereye gide
riz?" sorusunu "Doa tasanmmdan tarih tasarmna gideriz"
diyerek yantlamamn nedeni de budur.

Dizin

Aetius 44,48
Alexander, Samuel 99,171,183,184,185,187,188,189,190,191
Anaksagoras 28
Anaksimandros 119
Anaksimenes 4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 ,5 0 ,5 1 , 52, 62, 63
Aquinolu Thomas (Aziz) 13
Aristophanes 98
Aristoteles 13,15, 23, 25, 29, 30, 31, 38, 41, 45, 50, 51, 57, 61, 68,
74, 78, 79, 80, 81, 82, 86, 90, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102,
103,104,105, 106, 107,108, 109, 111, 112, 113, 114,115,116,
117,118,136,137,143,144,145,146,150,151
Augustinus 48
Bentley, Richard 167
Bergson, Henri 20,159,160,161,162,163,164,171
Berkeley 16, 17, 122, 134, 135, 136, 137, 138, 143, 144, 145, 151,
162

208

Doa Tasarm

Boethius 115
Bradley, F. H. 197
Brahe, Tycho 117
Brthier, E. 39
Broad, C. D. 17
Bruno, Giordano 14,17,117,118,119,120,126
Burnet, John 5 9 ,6 0,96
Bury, J. B. 19
Butler, Joseph 19
Caesar 36
Calvin 115
Cicero 44
Copernicus 14,114,115,116,117,118,136
Croce, B. 13
Dalton 28,29,168
Darwin, Charles 20
Darwin, Erasmus 19
Demokritos 28
Descartes 13, 16, 22, 119, 120, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129,
134,135,140,144,145,151,155,156,158,175,181,197
Diels 4 1 ,4 6 ,4 7 ,4 8 ,4 9 ,5 6
Duns, Scotus 14
Eddington, Sir Arthur S. 180,181
Einstein 133,150,177,178
Ellis, W. W. 50
Empedokles 28,92
Epicures 28

Dizin

209

Erigena, John Scotus 180

Eusebius 46
Fichte, J. G. 141
Galenos 41
Galileo 13, 113, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 132, 133, 134,
135,137,149,150,151,180
Gassendi, P. 124
Gilbert, W. 121,127
Gorgias 56, 58
Guthrie, W. K. C. 95
Haldane, J. B. S. 35
Hegel 1 0 ,1 6 ,1 7 ,1 4 1 , 142, 143, 144, 145,146,147,148,149, 150,
151,152,153,154,155,156,164,180,184,187,192,199,202
Heisenberg, W. 174
Hesiodos 47
Hippolytos 46,47
Holbach, P. H. T., Baron d 124
Homeros 47
Hume 16,89,90,141,162,183
tornallar 21, 23, 47, 52, 53, 54, 55, 57, 60, 63, 64, 65, 67, 71, 80,
8 3 ,8 7 ,9 6 ,9 7 ,1 1 9
Jaeger, W. 95
Jeans, Sir James H. 174,175,180,181,182,187
Kant 16, 89, 90, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145,
151,153,162,178,180,181,188

210

Doa Tasarm

Kepler 121,127,136
Kratylos 7 4 ,7 9 ,8 0 ,8 1 ,8 2
Kroton 61
Lamarck 19
Leibniz 125,127,130,131,133,136,141,174,194
Leonardo da Vinci 114
Locke 22,122,123,125,134,135,137
Lucretius 28,178
Lutoslawski, W. 71
Lycurgos 132
Marx, K. 10
Maxwel, James Clerk 194
Mezopotamya 40
Msr 40
Michelson-Morley 173
Miletos Okulu 40
Mill, John Stuart 189,195
Mocenigo, Giovanni 118
Molire 112
Moore, G. E. 17,192
Morgan, C. Lloyd 99,183,184,200
Newton, Sir Isaac 13, 34, 36, 117, 125, 126, 127, 128, 130, 132,
133,136,137, 149, 150, 151,166,167,171,172, 175, 176, 177,
180,185,197,204
Parmenides 7 6 ,7 7 ,7 8 ,8 1 ,8 2 ,8 3 ,8 4 ,1 9 8
Pasteur 204

Dizin

211

Pico della Mirandola 115

Platon 13, 14,15, 29, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,
8 0 ,8 1 ,8 2 ,8 3 ,8 4 ,8 5 ,8 6 ,9 2 ,9 3 ,9 4 ,9 5 ,9 6 ,9 7 ,9 8 ,9 9 ,10,101,
1 0 3 ,1 0 4 ,1 1 3 ,1 1 7 ,1 3 2 ,1 3 7 ,1 4 3 ,1 4 4 ,1 4 5 ,1 4 6 ,1 4 7 ,1 5 0 ,1 5 1 ,
161,180,181,182,187,195,196,197,198,199
Plutarkhos 47,49
Pythagoras 21, 50,51, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68,72,74, 78, 79, 84,
86 ,8 7 ,9 1 ,9 2 ,93,1 0 1 ,1 1 3 ,1 1 7 ,1 6 9 ,1 8 5
Rembrandt 145
Rey, A. 51
Ress, Sir W. David 74,78,96,107,108
Russell, B. 191
Rutherford, Lord. 28
Santayana, G. 198,199
Savonarola 115
Schopenhauer, A. 157
Simplicius 4 4,47,48
Smuts, General'.}. C. 184,200
Sokrates 14, 15, 16, 68, 72, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 113,
198,200
Solon 132
Spencer 20
Spinoza 1 6 ,2 2 ,2 5,26,46,119,125,126,130,131,133,136,190
Sullivan, J.W .N . 37
Taylor, A. E. 8 6 .8 7 .8 8 .9 1 ,9 2
Telesio, B. 14,112
Tennyson, Lord 157
Thales 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 51, 52, 53, 59, 62, 64, 72, 105,

212

Doa Tasarm

179,197
Theophrastos 44,47
Thomson, Sir J. J. 29
Turgot, A. R. J. 19
Ueberweg, F. 45,56
Voltaire 19,141
Whitehead, A. N. 33, 80, 93, 94, 99, 149, 171, 172, 176, 183, 191,
192,193,194,195,196,197,198,199, 200,201, 202,203,205
Wordsworth, W. 127
Yeni-Epicurosular 127
Yeni-Platoncular 86
Zenon (Eleal) 30,31

MI1CI 1IIADI

amanizm
e n i r eri: s m e t B i n k a n
M irc e a E )]ad e n in b u k it a b a m a r iz m i b ir b t n o la r a k e le
a la n ilk y a p t . B u g n e lim iz d e e it li a m a n iz m ie r e ilikin
h a t r s a y lr m ik t a r d a b e l g e sv a r . B ir o k z g n a l m a d a
^ a r n a n iz m in b u d u n b i lim s e l, t o p lu m b ilim s e l, r u h b itim s e l
in c e le m e s in e g ir i m i tir . A n c a k , b u e n g in b i b li o g r a f y a y
o lu t u r a n y a p tla r , b ir k a n e m li a l m a d n d a , so n d e r e c e
k a r m a k o la n a m a n iz m o lg u s u n u g e n e l d in le r ta r ih i
e r e v e s in d e y o r u m la m a y o lu n a g it m e m i le r d ir . E lia d e ise
b u k i t a p t a a m a n iz m i b ir d in le r ta r ih is i o la r a k e le a lm a y a ,
a n l a m a y a , a n l a t m a y a , t a r ih s e l v e k lt r e l g r n m le r in i
o r t a y a k o y m a y a g ir i ir .
E lia d e 'n in a n a s a v , k u ts a ln h e r g r n g le im in in t m
k u ts a l d ile g e t ir d i id ir . O n a g r e e n ilk e l v e e n y a ln k u ts a l
g r n g d e b ile k u tsa llk s t n e h er e y s y le n m itir: K u tsaln
k e n d in i b ir t a t a y a d a b ir a a t a d a v u r m a s , b ir t a n r d a
d a v u r m a s n d a n n e d a h a a z g iz e m li n e d e d a h a a z ilg i y e
d e e r d i r . G e r e k li in k u ts a lla m a s re c i h e p a y n d r ; y a ln z c a
b u k u t s a lla m n in s a n b ili n c in d e a ld b i im d e i ir .
Bu k it a p b iz e e n g in b ir t in s e l d n y a n n k a p s n a y o r ...

MGE
kitabevi

ANJA SNELLMAN

Czprensi
Trkesi: Kbra Ataman

Gzprensi lgn bir akn y lla r sonrasna taan yks

Anlatcyla anlatlann birbirlerinden ald ve on be y l
sonra an lat a la n n ta sr d k la n bir yk. Genliin v$
lgn akn erevesini, Finlandiya'nn bakentinde
g elim ekte olan punk ideolojisi iziyor. Romann ba
kahram anlar, Punk'n Bayan Papaz ve Gzprensi
yepyeni, tanm ad bir dnyaya giren gen bir kadn ue
ilk y ap ty la nlenmi gen bir yazar.
Byk bir cokuyla ve scak bir slupla y azlan roman,
yakn tarihe k tutm a kaygsyla ayr bir nem kazanyor.
Yakn tarihi, iirsel ve arpc bir dille yan stan Anja
Sneltman otobiyografik eler tayan bu dokuzuncu
romanyla edebiyat evrelerinde geni y an klar yapm ,
tartm alara y o l amtr.

&

MGE
kitabevi

E L I Z A B E T H VON ARNIM

Buyulu
Nisan
^

Trkesi: Murat Onur Sner

Londra'da yamurlu ve i karartc bir ubat gn, gittikleri
kadnlar kulbnde karlaan Bayan Wilkins ve Bayan
\rbuthnot The Times'tn kiisel ilanlar stununda, talya'da
Nisan ay iin kiraya verilmi kk bir ortaa atosuyla
ilgili ilan okuduklar zaman kenditerifii birdenbire gz
kamatrc dler iinde bulurlar. Yaayacaktan btn
zorluklara kar, atoyu kiralayp birlikte bir aylk tatile
kmaya karar verirler. verdikleri bir gazete Ham araclyla,
kiraya ve tatillerine ortak olmak zere Lady Caroline ve Bayan
Fisheri bulurlar. Londra'da o gne dein iine hapsolup
kaldklar boucu yaantnn ve kendilerini tam anlamyla
birer tutsaa evirtti bunaltc gndetkiffkiler ann
karlarna kard zorluklar baaryla atlattktan sonra
San Salvotore'n byl atmosferine, mor salkmlara, denizin
ve gnein tlsml dnyasna ve bir aylna
kiraladklar gizemli atoda yaayacaklar beklenmedik
deiimlere doru uzun bir yolculua karlar.
BBC tarafndan filme alnan Byl Nisan Arnim'in
bayaptlarndan saylmaktadr.

m
kiabcvi

Bir Hint Klasii

Hortlan
Yirmi Be
yks
T i i r k e s i : Korttan Kaya
Bir ereve yk iinde birok yk veya m asal y aratm a
gelenei Hintlilerezgdr. Hortlan Yirmi B ef ks
(Y etalapan avim aii) de bu tr serilerden biridir. Hortlak
yklerinden b az la r tarihsel dnemlerde stanbul'a kadar
tanm, buradan da Avrupa'nn usta kalem lerin e
ulam tr , B occaccioda, Grimm Kardeler'de ve Thomas
Mann'da bu ykler p ara para yeniden yaam bulmutur.
Bu etkileniler rastlan t deildir.. Haya! gcnn bu kadar
cmerte sergilendii, elendirici bilmecelerle dolu bir bakc
yk serisi, h erh a ld eM r daha yaratlm am tr^

mge
kitabevi