Professional Documents
Culture Documents
Tch phn bi
CHNG 3.
3.1.
3.1.1.
3.1.2.
3.1.3.
3.1.4.
3.1.5.
3.2.
3.2.1.
3.3.
Khi nim........................................................................................................... 7
3.3.1.
3.3.2.
3.4.
3.4.1.
3.5.
3.5.1.
3.5.2.
3.5.3.
3.5.4.
Xc sut ........................................................................................................... 23
3.5.5.
K vng ........................................................................................................... 24
3.6.
3.7.
3.7.1.
3.7.2.
3.8.
3.8.1.
Ta tr ........................................................................................................ 33
3.8.2.
3.9.
3.9.1.
Ta cu ....................................................................................................... 36
3.9.2.
3.10.
3.10.1.
3.10.2.
n Ng Minh
CHNG 3.
Tch phn bi
TCH PHN BI
[1]
f x Dx
*
i
k 1
[2]
f x dx
a
lim
f x Dx
*
i
k 1
Trong trng hp c bit khi f(x) 0, tng tch phn c th c xem nh tng ca cc
b
di ng cong y = f(x), t a ti b.
n Ng Minh
Tch phn bi
Gi s S l S l vt th nm trn R v di th ca f,
tc l S = {(x, y, z) R3 | 0 z f(x, y), (x, y) R2}
(Xem Hnh 2.) ch ca ta l tm th tch ca S.
u tin, chia hnh ch nht R thnh cc hnh ch nht
nh. Chng ta thc hin iu ny bng cch chia on [a, b]
thnh m on con [xi1, xi] cng di Dx = (b a)/m v chia
on [c, d] thnh n on con cng di Dy = (d c)/n. Bng
cch v cc ng thng song song vi cc trc ta i qua cc mt ca cc on con nh
Hnh 3, ta c dng ca cc hnh ch nht nh
Rij = [xi1, xi][yj1, yj] = {(x, y) | xi1 x xi, yj1 y yj}
tt c c cng din tch DA = DxDy.
[3]
V f x*ij , yij* DA
i 1 j 1
(Xem Hnh 5.) Tng kp ny c ngha l vi mi hnh ch nht con, chng ta tnh gi tr
ca f ti im chn ri nhn vi din tch ca hnh ch nht con, ri cng vo kt qu.
n Ng Minh
Tch phn bi
m
V lim
[4]
m ,n
f x , y DA
*
ij
*
ij
i 1 j 1
f x, y dA lim
m ,n
f x , y DA
*
ij
*
ij
i 1 j 1
nu gii hn ny tn ti.
ngha v chnh xc ca gii hn trong nh ngha 5 l, vi mi > 0, tn ti s N
nguyn dng sao cho
m
f x, y dA f x*ij , yij* D A
i 1 j 1
[6]
f x, y dA lim
m ,n
f x , y DA
i
i 1 j 1
f x , y dA
R
*
ij
i 1 j 1
paraboloid elliptic z = 16 x2 2y2. Chia R thnh bn hnh vung bng nhau v chn im
mu l gc trnphi ca mi hnh vung Rij. Phc ha vt th v cc khi hp ch nht xp x.
Trang 3
n Ng Minh
Tch phn bi
Li gii
i 1 j 1
V d 2
1 x 2 dA .
Li gii
= 1
Trang 4
n Ng Minh
Tch phn bi
1 x 2 dA
1
2
1 4 2
2
ca Rij. Ni khc i,
i 1 j 1
trong
f x, y dA f xi , y j DA
V d 3
x 3 y dA , trong R = {(x, y) | 0 x 2, 1 y 2}
2
Li gii
= ,
V vy
= ,
,
2
1
x 3 y dA f x , y DA 2 f x , y f x , y f x , y f x , y
2
i 1 j 1
1 67 139 51 123
95
11.875
2 16 16 16 16
8
Ch Trong phn tip theo chng ta s pht trin mt phng php hiu qu tnh tch phn
kp v chng ta s thy rng gi tr chnh xc ca tch phn
kp trong V d 3 l 12. (Nh rng vic gii thch mt tch
phn kp nh mt s o th tch ch khi hm di du tch
phn f l mt hm dng. Hm f trong V d 3 khng phi l
mt hm dng, do tch phn ca n khng phi l s o
th tch. Trong v d 2 v 3 trong phn 3.2, chng ta s tho
lun lm th no gii thch cc tch phn ca cc hm m
khng phi l lun lun dng.) Nu tip tc chia mi hnh ch nht nh trong Hnh 10 thnh
bn ci nh hn vi hnh dng tng t, chng ta s nhn c cc xp x theo Quy tc Trung
im c hin th trong biu bn. Ch rng cc xp x ny tin dn n gi tr ng ca
tch phn kp l 12.
3.1.4.
Gi tr trung bnh
Nh li rng gi tr trung bnh ca hm mt bin xc nh trn [a, b] l
=
( )
Trang 5
n Ng Minh
Tch phn bi
( )
( , )
( , )
ni
V d 4
Li gii
1
( )
( , )
)(
(dm)2
n Ng Minh
Tch phn bi
V vy fTB
)(
)(
12.9
[ ( , ) + ( , )]
[8]
( , )
( , )
( , )
( , )
y c l hng s
( , )
( , )
( , )
( )=
( , )
( )
( , )
Tch phn bn v phi ca phng trnh 1 c gi l tch phn lp. Thng th b qua
cp ngoc, v vy
[2]
( , )
( , )
ngha l tch phn theo y t c ti d trc sau tch phn theo x t a n b. Tng t
[3]
( , )
( , )
(b)
Li gii
(a) Xem x l hng s, ta nhn c
( )=
V vy
Trang 7
n Ng Minh
Tch phn bi
= 9
( , )
( , )
nh l th tch
( )
trong A(x) l din tch ca thit din ca S trong mt phng i qua x v vung gc vi trc
x. T Hnh 1 ta c th thy rng A(x) l din tch di ng cong C c phng trnh z = f(x,
y) vi x c nh v c y d. Do ( ) =
( , )
( )
( , )
=
, v ta c
( , )
V d 2
( , )
( , )
, y
nh l Fubini cho ra
( 3
= ( 3
Trang 8
= [
n Ng Minh
Tch phn bi
= ( 7)
Li gii 2
= 12
= ( 3
= (2 6
= (2 2
) = 12
V d 3
Li gii 1
=
= (
Li gii 2
, y R = [1, 2][0, ].
2 +
= cos(
)
)|
=0
v th
)
)
+ sin(
dv = sin(xy)dy du = dy
)
)|
+ cos(
(
)
(
Do
nn
=
(
=0
( , )
l s sai
Li gii
hnh ch nht R = [0, 2][0, 2]. (Xem Hnh 5.) Vt th ny c xem xt trong V d 1 mc
3.1, nhng by gi chng ta s dng nh l Fubini nh gi tch phn kp. Do
Trang 9
n Ng Minh
Tch phn bi
= (16
= 16
= (16
= (
)
= 48
( , )
( )( )
( )( )
( )
( )( )
= ( )
( )
( )
( )
( )( )
( )
( )
vi R = [a, b][c, d]
= [
=11=1
( , )
( , )
Trang 10
n Ng Minh
Tch phn bi
nh ngha 2 c ngha bi v
( , )
( , )
nh l th tch
( , )
th tch nm di th ca F.
n c th ch ra rng
tn ti v do
( , )
tnh
( , )
( , )
( , )
( , )
Nhn thy rng F(x, y) = 0 nu y < g1(x) hoc y > g2(x) v (x, y) nm ngoi D. Do
( , )
( )
( )
( , )
( )
( )
( , )
bi v F(x, y) = f(x, y) khi g1(x) y g2(x). V vy ta c cng thc sau cho php chng ta tnh
tch phn kp nh l tch phn lp.
[3]
n Ng Minh
Tch phn bi
( , )
th
( )
( )
( , )
[5]
( )
( )
( , )
Tnh ( + 2 )
V d 1
y = 2x2 v y = 1 + x2.
Cc parabola giao nhau khi 2x2 = 1 + x2, tc l x2 = 1, hay x = 1. Ch rng
Li gii
2, v vy
+2
= (3
( +2 )
=
]
+
+ 1)
Khi chng ta thit lp mt tch phn kp nh trong V d 1, cn phc tho hnh hc min
ly tch phn. Thng hu ch khi v mt mi tn thng ng nh trong Hnh 8. Khi , cc
gii hn ca tch phn bn trong c th c c t hnh v nh sau: Mi tn bt u t bin
pha di y = g1(x), chnh l cn di ca tch phn, v mi tn kt thc bin pha trn y
= g2(x), chnh l cn trn ca tch phn. i vi min loi 2, mi tn c v theo chiu ngang
t bin bn tri sang bin bn phi.
V d 2
Tnh th tch ca vt th nm pha di paraboloid z = x2 + y2 v pha trn min
D trong mt phng xy c gii hn bi y = 2x v parabola y = x2.
T Hnh 9 ta thy min D thuc loi 1, D = {(x, y) | 0 x 2, x2 y 2x}.
Li gii 1
V vy th tch ca vt th l
= (
= (
=
Trang 12
n Ng Minh
Tch phn bi
Li gii 2
4,
= (
)
/
+
/
Tnh
y2 = 2x + 6.
Li gii
MIn D c ch ra trong Hnh 12. Li thy D thuc c loi 1 v loi 2, nhng
biu din loi 1 ca D phc tp bi bin pha di bao gm hai phn. V vy ta biu din D
dng loi 2:
= {( , )| 2 4,
3 + 1}
T [5] cho ra
=
=
=
+4
+2
( + 1)
3
= 36
n Ng Minh
Tch phn bi
V d 4
Tnh th tch ca t din c gii hn bi cc mt phng x + 2y + z = 2, x =
2y, x = 0 v z = 0.
Li gii
Trong mt cu hi nh th ny, cch tt nht l v ra hai hnh: Mt vt th trong
khng gian ba chiu, v mt l min D trong mt phng. Hnh 13 biu th t din T c gii
hn bi cc mt phng ta x = 0, z = 0, mt phng ngang x = 2y v mt phng x + 2y + z =
2. Bi v mt phng x + 2y + z = 2 giao vi mt phng xy (cho z = 0) theo mt ng thng x
+ 2y = 2, chng ta thy rng T nm trn min D l tam gic, c gii hn bi cc ng x =
2y, x + 2y = 2 v x = 0. (Xem Hnh 14.)
Do
= [2
= /
= (
(2
2 )
2 + 1)
V d 5
Li gii
= ( 1)
lp hm s cp. V th chng ta cn thay i trnh t tnh tch phn. Trc ht chng ta phi
a n v tch phn kp:
sin(
= sin(
trong D = {(x, y) | 0 x 1, x y 1}
n Ng Minh
Tch phn bi
iu cho php chng ta s dng [5] tnh tch phn kp nh l tch phn lp theo th
t o ngc:
sin(
= [ sin(
= sin(
)]
= sin(
)
sin(
)
(
= (1
1)
[ ( , ) + ( , )]
[7]
( , )
( , )
( , )
( , )
( , )
( , )
Tnh cht tip theo ca tch phn kp tng t vi tch phn n trong phng trnh
( )
( )
( )
( , )
( , )
( , )
Tnh cht 9 c th s dng tnh tch phn kp trn nhng min m khng phi loi 1
cng chng phi loi 2, nhng c th biu din di dng hp ca loi 1 v loi 2. Hnh 18
minh ha iu .
Tnh cht tip theo ni rng nu chng ta tch phn hm hng s f(x, y) = 1 trn min D,
ta nhn c din tch ca D:
[10]
= ( )
( , )
Trang 15
( )
n Ng Minh
V d 6
Tch phn bi
, y D l a
vi tm ti gc ta v bn knh bng 2.
Li gii
V vy, s dng m = e1 = 1/e, M = e v A(D) = (2)2 trong tnh cht 11, ta nhn c
4
( , )
, trong R l mt trong
x = r cos
y = r sin
( , )
, trong R l hnh
ch nht cc, chng ta chia on [a, b] thnh m on con [ri1, ri] bng nhau vi di Dr = (b
a)/m v chia on [, ] thnh n on con bng nhau vi di D = ( )/n. Nh th cc
ng trn r = ri v cc tia = j chia hnh ch nht cc R thnh cc hnh ch nht cc nh Rij
nh ch ra trn Hnh 4.
n Ng Minh
Tch phn bi
= (
+ )
Chng ta tnh din tch ca Rij khi s dng s kin rng din tch ca hnh qut trn vi
bn knh r v gc trung tm l
DAi =
) = ( +
)(
( , )
) =
thng, n ch ra rng vi hm f lin tc, chng ta lun lun nhn c cng mt kt qu khi
),
s dng cc hnh ch nht cc. Ta vung gc ca tm ca Rij l (
,
v th
tng Riemann in hnh l
[1]
Nu chng ta vit g(r, ) = rf(rcos, rsin) th tng Riemann trong phng trnh 1 c th
vit li l
( ,
) ,
( , )
Do ta c
( , )
lim =1 =1 (
lim =1 =1 ( , ) =
( , )
)
(
[2] Chuyn sang ta cc trong tch phn kp Nu f lin tc trn hnh ch nht
cc R c cho bi 0 a r b, , trong 0 2, th
( , )
Tnh (3 + 4
+
gii hn bi ng trn
Li gii
= 1 v
= 4.
= (3
= (3
= (7
=7
+4
)
+4
+ 15
= [
7
Trang 17
+
(1
2 )
n Ng Minh
V d 2
Li gii
Tch phn bi
(1
=2
(1
tch phn ny khng d dng tnh v n lin quan n tnh tch phn (1
( , )
( )
( )
c bit, trong cng thc trn t f(x, y) = 1, h1() = 0, h2() = h(), ta thy din tch ca
min D c gii hn bi = , = v r = h() l
( )= 1
( )
( )
= [( )]
/
/
=
(1 +
/
/
4 )
/
/
/
/
V d 4
Tnh th tch ca vt th nm di paraboloid z = x2 + y2, nm trn mt phng
xy v trong hnh tr x2 + y2 = 2x.
Li gii
Vt th nm trn min D c gii hn bi hnh trn x2 + y2 = 2x, hay (x 1)2
+ y2 = 1. (Xem Hnh 9 v Hnh 10.)
Trong ta cc ta c x2 + y2 = r2 v x = rcos, v th ng trn tr thnh r = 2cos. V th
D = {(r, ) | /2 /2, 0 r 2cos}
Trang 18
n Ng Minh
Tch phn bi
(
= 8
=2
/
/
= 8
+
2 +
/
/
= 2
/
= 4
/
1+2
2 +
/
/
)
= lim
,
( , )
n Ng Minh
Tch phn bi
( , )
ti (x, y) l (x, y) = xy, n v o l C/m2 (coulombs per square meter). Tnh tng in tch.
Li gii
[1 (1
=
=
)]
= (2
Vy tng in tch l
lim
( , )
( , )
lim
( , )
( , )
( , )
v (0, 2) nu hm mt l (x, y) = 1 + 3x + y.
Trang 20
n Ng Minh
Tch phn bi
Li gii
( , )
=
=
+3
=4
(1 + 3 + )
= 4 (1
+3
=
=
=
( +3
( +3
)
=
= (7 9 3
= (
( , )
( , )
+5
Trng tm ca bn phng ti im
V d 3
Mt ti im bt k trn bn nguyt l t l vi khong cch t tm ca hnh
trn ti im . Tm trng tm ca bn nguyt.
Li gii
t bn nguyt nh l na trn ca hnh trn x2 + y2 = a2. (Xem Hnh 6.) Khong
cch t im (x, y) ti tm hnh trn l
mt l ( , ) =
. V vy hm
v min D c cho bi 0 r a, 0 .
=
=
=
=
= (
= 0. Ta trc y c cho bi
( , )
Do trng tm ca bn nguyt ti im 0,
=
.
n Ng Minh
[6]
Tch phn bi
= lim
( , )
= lim
( , )
= lim
= (
) ( , )
Ch rng I0 = Ix + Iy.
V d 4
Tm cc m men qun tnh Ix, Iy v I0 ca mt ci a ng cht c hm mt
(x, y) = , tm ti gc ta , bn knh bng a.
Bin ca D l ng trn x2 + y2 = a2 v trong ta cc D c m t bi 0
Li gii
2, 0 r a. Ta tnh I0 trc:
= (
Thay cho vic tnh Ix v Iy, chng ta s dng s kin Ix + Iy = I0 v Ix = Iy (Do tnh i
=
xng ca bi ton). V vy
V vy, nu chng ta tng khi lng hoc bn knh ca a, chng ta lm tng moment
qun tnh. Ni chung, m men qun tnh ng vai tr trong chuyn ng quay m khi lng
ng vai trong chuyn ng thng. M men qun tnh ca bnh xe lm cho n kh khn bt
u hoc dng vng quay ca bnh xe, cng nh khi lng ca mt chic xe hi lm cho n
kh khn bt u hoc dng chuyn ng ca xe.
Bn knh quay (radius of gyration) hay bn knh hi chuyn ca bn phng i vi mt
trc l s R sao cho
[9]
mR2 = I
trong m l khi lng ca bn phng v I l m men qun tnh i vi trc. Phng trnh 9
ni rng nu khi lng ca bn phng tp trung ti im cch trc mt khong R, th m men
qun tnh ca im ny bng vi m men qun tnh ca bn phng.
c bit, cc bn knh quay
=
[10]
V th
Li gii
ti c
ca a.
Trang 22
= , l na bn knh
n Ng Minh
Tch phn bi
3.5.4. Xc sut
Chng ta xem xt hm mt xc xut f ca bin ngu
nhin lin tc X. Ngha l f(x) 0 vi mi x,
( )
= 1,
)=
( )
( , )
)=
( , )
f(x, y) 0
=1
R2
Tch phn kp trn l tch phn suy rng c nh ngha l gii hn ca tch phn kp
trn cc hnh trn hoc hnh vung m rng, ta c th vit
( , )
( , )
=1
V d 6
Nu hm mt chung ca X v Y c cho bi
( + 2 ) 0 10, 0 10
( , )=
0
Li gii
=
]
( +2 )
(10 + 100)
= 1500
V 1500C = 1 nn C = 1/1500.
By gi chng ta c th tnh xc sut m X ln nht bng 7, Y nh nht bng 2:
( 7,
=
2) =
+
( , )
(8 + 96)
0.5787
n Ng Minh
Tch phn bi
V d 7
Ngi qun l ca mt rp chiu phim xc nh rng trung bnh thi gian ch
i m khn gi xp hng mua v cho b phim ca tun ny l 10 pht v thi gian trung
bnh m h ch i mua bng ng l 5 pht. Gi s rng cc thi gian ch i l c lp,
tm xc sut m mt khn gi ch i tng cng t hn 20 pht trc khi nhn c ch ngi
ca mnh.
Li gii
Gi s rng c thi gian ch i X mua v v thi gian ch i Y trong hng
gii kht c m hnh ha bi cc hm mt xc sut theo hm
s m, chng ta c th vit cc hm mt ring nh sau:
0
<0
0
<0
( )=
( )=
/
/
0
0
V X v Y l c lp hm mt chung l tch:
/
0, 0
0
( ) ( )=
< 20) =
(5)
( , )
/
=1+
/
(
0.7476
)/
( )
( , )
( , )
( )=
n Ng Minh
Tch phn bi
( )=
)
.
( ) ( )=
(
)
.
th ca hm ny c ch ra trn Hnh 9.
Trc tin ta tnh xc sut m c X v Y sai khc vi k vng ca chng nh hn 0,02
cm. S dng my tnh c lng tch phn ta c
(3.98 <
=
< 6.02) = .
( , )
0.91
=
0
Trang 25
n Ng Minh
Tch phn bi
V vy
+1
T nh ngha 1 ta c
( ) = lim
,
= lim
+1
[ ( , )] +
( , )
+ 1
Trong mc 4.6, nht nh chng ta s kim tra li rng cng thc ny ph hp vi cng
thc trc y i vi din tch mt trn xoay. Nu s dng k hiu thay th cho o hm ring,
ta c th vit cng thc [2] di dng:
[3]
( )=
1+
V d 1
Tnh din tch ca phn mt cong z = x2 + 2y nm trn tam gic T trong mt
phng xy vi cc nh (0, 0), (1, 0) v (1, 1).
Li gii
Min T c ch ra trong Hnh 3 v c m t bi
T = {(x, y) | 0 x 1, 0 y x}
S dng cng thc 2 vi f(x, y) = x2 + 2y, ta nhn c
(2 ) + 2 + 1
=
=
+5
(4
= 4
+ 5)
+5
27 55
V d 2
Li gii
1+
1 + 4(
1 + 4
Trang 26
1 + 4
(4 )
n Ng Minh
Tch phn bi
(1 + 4 )
=2
3737 1
B = {(x, y, z) | a x b, c y d, r z s}
3.1.5, chng ta nh ngha tch phn bi ba l gii hn ca tng Riemann trong [2].
[3] nh ngha
Tch phn bi ba ca f trn hp B l
( , , )
lim
, ,
nu gii hn ny tn ti.
Tch phn b ba tn ti nu f lin tc. Chng ta c th chn im mu bt k trn hp
nh, nhng nu chng ta chn n l im (xi, yj, zk) ta nhn c biu thc n gin hn:
( , , )
lim
, ,
Cng nh tch phn kp, phng php thc t tnh tch phn bi ba l a n v tch
phn lp sau:
[4] nh l Fubini cho tch phn bi ba
Nu f lin tc trn khi hp ch nht
B = [a, b][c, d][r, s] th
( , , )
( , , )
Tch phn lp v phi c ngha rng u tin chng ta tch phn theo bin x (gi y v z
c nh), sau tch phn theo bin y (coi z c nh) v cui cng tch phn theo z. C 5 kh
nng na v th t ly tch phn v chng u cho cng mt gi tr. V d, nu chng ta tch
phn theo trnh t z, ri y, ri x th ta c
V d 1
( , , )
( , , )
bi B = {(x, y, z) | 0 x 1, 1 y 2, 0 z 3}
Trang 27
n Ng Minh
Tch phn bi
Li gii
Chng ta c th s dng bt k mt trong 6 kh nng v th t ly tch phn.
Nu ta chn trnh t x, y ri z th ta nhn c
( , , )
( , , )
( , )
( , )
( , , )
( , , )
( )
( , )
( , )
( )
( , , )
( , , )
( )
( , )
( ) ( , )
Trang 28
( , , )
n Ng Minh
V d 2
Tch phn bi
Tnh
x = 0, y = 0, z = 0 v x + y + z = 1.
Li gii
Chng ta nn v ra hai hnh: mt l min E (xem Hnh 5), mt l min D, l hnh
chiu ca E ln mt phng xy (xem Hnh 6). Bin di ca t din l mt phng z = 0 v bin
trn l mt phng x + y + z = 1 hay z = 1 x y, v th u1(x, y) = 0 v u2(x, y) = 1 x y. Ch
rng cc mt phng x + y + z = 1 v z = 0 giao nhau theo ng thng x + y =1 hay y = 1 x
trn mt phng xy. V chiu ca E l min tam gic ch ra trn Hnh 6, ta c
[9]
E = {(x, y, z) | 0 x 1, 0 y 1 x, 0 z 1 x y}
=
=
(1
= (1 )
)
=
= (1
(1 )
( , , )
( , )
( , )
( , , )
( , , )
( , )
( , )
( , , )
Tnh
+ z2 v mt phng y = 4.
Trang 29
n Ng Minh
Tch phn bi
Li gii
Min E c ch ra trn Hnh 9. Nu chng ta xem n l loi 1 th chng ta cn
phi xem xt chiu ca n ln mt phng xy, D1, l mt parabol trn Hnh 10.
T y = x2 + y2 ta nhn c
=
di l
, nn bin trn ca E l
v bin
. Do m t ca E thuc kiu 1 l
= {( , , ) | 2
2,
4,
v ta nhn c
= (4
(4
, chng ta chuyn
(4
(4
a tch phn lp
( , , )
( , , )
( , , )
trong E = {(x, y, z) | 0 x 1, 0 y x2, 0 z y}. M t nay cho php chng ta vit hnh
chiu ln ba mt phng ta nh sau:
Trn mt phng xy: D1 = {(x, y) | 0 x 1, 0 y x2} = {(x, y) | 0 y 1,
Trn mt phng yz: D2 = {(y, z) | 0 y 1, 0 z y}
Trn mt phng xz: D3 = {(x, z) | 0 x 1, 0 z x2}
Trang 30
x 1}
n Ng Minh
Tch phn bi
T cc phc ha cc hnh chiu trn Hnh 12, chng ta phc ha vt th E trn Hnh 13.
Chng ta thy rng l vt th c gii hn bi cc mt phng z = 0, x = 1, y = z v mt tr
y = x2 (hay x =
).
( , , )
x 1}
( , , )
( )
( , )
th hin th
( , , )
( )=
( , )
( , )
= [
( , )
( , )]
Trang 31
n Ng Minh
Tch phn bi
Do ta c
( )=
= /
= /
(2
2 )
( , , )
v cc m men ca n i vi ba mt phng ta l
[14]
( , , )
( , , )
( , , )
Trng tm l im ( , , ), trong
[15]
= (
) ( , , )
= (
= (
) ( , , )
) ( , , )
( , , )
( , , )
c bit,
(
)=
( , , )
Hm mt chung tha mn
( , , )0
( , , )
=1
V d 6
Tm trng tm ca vt th ng cht c gii hn bi tr x = y2 v cc mt
phng x = z, z = 0 v x = 1.
Li gii
Vt th E v hnh chiu ca n ln mt phng xy c ch ra trn Hnh 16. Cc
mt di v trn cuae E l cc mt phng z = 0 v z = x, v th chng ta m t E nh loi 1:
E = {(x, y, z) | 1 y 1, y2 x 1, 0 z x}
Trang 32
n Ng Minh
Tch phn bi
= (1
(1
= 0. Cc m men khc l
=
=
=
(1
=
=
(1
=
Do trng tm l ( , , ) =
, 0,
y = rsin
r2 = x2 + y2
tan = y/x
x = rcos
y = rsin
z=z
r2 = x2 + y2
tan = y/x
z=z
V d 1
(a) V im vi ta tr (2, 2/3, 1) v tm ta cc ca n.
(b) Tm ta tr ca im vi ta cc l (3, 3, 7).
Li gii
Trang 33
n Ng Minh
Tch phn bi
=2
= 1
=2
=2
= 3
=1
Vy ta cc ca im l 1, 3, 1
(b) T phng trnh 2 ta c
=
3 + (3) = 32
= = 1
Do mt tp cc ta tr l 32,
+ 2
=7
+ 2 , 7 .
( , )
( , )
( , , )
( , , )
Trang 34
n Ng Minh
Tch phn bi
Nhng chng ta cng bit cch tnh tch phn kp trong ta cc. Thc t, kt hp
phng trnh 3 vi phng trnh 3.4.3 ta nhn c
[4]
( , , )
( )
(
(
( )
)
)
, )
=2
[4 (1
)]
(3
Tnh
Li gii
V d 4
= {( , , ) | 2
x2
y2
4. Mt di ca
(2 )
= (
=2
+
=
Trang 35
n Ng Minh
Tch phn bi
3.9.1. Ta cu
Ta cu (,, ) ca im P trong khng gian c ch ra
trn Hnh 1, trong = |OP| l khong cch t gc ta n P,
ging nh gc trong ta tr, v l gc gia hng dng ca
trc z vi OP. Ch rng 0 0 .
H ta cu c bit hu ch trong cc bi ton c im i
xng v gc ta t ti im ny. V d, hnh cu vi tm l gc
ta v bn knh c c phng trnh n gin = c (xem Hnh 2),
iu gii thch ci tn ta "cu". th ca phng trnh = c l na mt phng (sem
Hnh 3), phng trnh = c biu th na hnh nn vi trc z l trc ca n (xem Hnh 4).
=2
y = sinsin = 2sin
=2
z = cos = 2cos = 2
=1
Vy ta cc ca im l
3/2, 3/2, 1 .
V d 2
Li gii
T phng trnh 2 ta c
= 0 + 12 + 4 = 4 v v th
=
Trang 36
=0
n Ng Minh
Tch phn bi
V vy xp x th tch Eijk l
)=
, trong
lim
, ,
l im no trn Eijk.
l ta cc ca im , th
( , , )
lim
, ,
,
)
Do chng ta a i n cng thc tch phn bi ba trong ta cu
[3]
( , , )
V d 3
Tnh
Li gii
B = {(x, y, z) | x2 + y2 + z2 1}
V bin ca B l mt cu nn chng ta s dng ta cu:
Trang 37
n Ng Minh
Tch phn bi
B = {(, , ) | 0 1, 0 2, 0 }
Hn na, ta cu l thun li bi v x2 + y2 + z2 = 2. V vy t [3] ta nhn c
/
= [
] (2 )
( 1)
V d 4
v di
mt cu x2 + y2 + z2 = 1 (Hnh 9).
Li gii
Ch rng mt cu i qua gc ta v c tm l (0, 0, 1/2). Chng ta vit
phng trnh ca mt cu trong ta cu: 2 = cos hay = cos
= /4
Do m t ca E trong ta cu l
E = {(, , ) | 0 2, 0 /4 , 0 cos}
Hnh 11 cho thy cch m E lan ra khi chng ta tch phn theo bin trc, sau n
v . Th tch ca E l:
( )=
=
Trang 38
n Ng Minh
Tch phn bi
( )
( )
= ( )
( )
( ( )) ( )
trong x = g(u) v a = g(c), b = g(d). Mt cch vit khc ca cng thc 1 nh sau:
[2]
( )
( ( ))
S i bin cng hiu qu trong tch phn kp. Chng ta bit v d v i bin: chuyn
sang ta cc. Cc bin mi r v c quan h vi bin c theo cc phng trnh
x = rcos
y = rsin
v vi s i bin, cng thc 3.4.2 c th vit l
( , )
Trang 39
n Ng Minh
Li gii
Tch phn bi
=1
[5]
y = 0, tc l 1 x 0. (Ch rng khi chng ta di chuyn quanh hnh vung theo hng
ngc chiu kim ng h, ta cng di chuyn quanh min parabolic theo hng ngc chiu
kim ng h.) nh ca S l min R (trn Hnh 2) c gii hn bi trc x v cc parabola c
cho bi phng trnh 4 v phng trnh 5.
By gi chng ta xem s i bin nh hng nh th no n tch phn kp. Chng ta bt
u vi hnh ch nht nh S trn mt phng uv, c gc di bn tri l im (u0, v0) v cc kch
thc ca n l u v v (xem Hnh 3).
Trang 40
n Ng Minh
Tch phn bi
= lim
Nhng
v v vy
Tng t
0 =
0
nh thc cui cng c gi l Jacobian ca php i bin v c k hiu c bit.
[7] nh ngha
[8]
( , )
( , )
( , )
( ( ,
), ( ,
))
( , )
( , )
trong Jacobian c c lng ti (ui, vj). Ch rng tng kp ny l tng Riemann ca tch
phn
( ( , ), ( , ))
( , )
( , )
n Ng Minh
Tch phn bi
( , )
( ( , ), ( , ))
( , )
nh l 9 ni ln rng chng ta thay vic tnh tch phn theo x v y bi tch phn theo u
v v bng cch biu din x v y theo u v v, v vit
( , )
( , )
Nhn thy s ging nhau gia nh l 9 v cng thc trong phng trnh 2. Thay th cho
o hm dx/du, ta c tr tuyt i ca Jacobian, tc l |(x,y)/ (u,v)|.
lm minh ha u tin cho nh l 9, chng ta ch ra rng cng thc tch phn
trong ta cc l trng hp c bit. y php bin i T t mt phng r ti mt
phng xy c cho bi
x = g(r, ) = rcos
y = h(r, ) = rsin
v tnh hnh hc ca php bin i ch ra trn Hnh 7. T nh x hnh ch nht thng thng
ca mt phng r ti hnh ch nht cc ca mt phng xy. Jacobian ca T l
( , )
( , )
>0
V th nh l 9 cho ra
( , )
( , )
( , )
V d 2
, y R
2
2
=4
= 2
Theo nh l 9,
= 8 (
2
2
= 8
+4
( , )
>0
= (2
( , )
+
Trang 42
)4(
n Ng Minh
Tch phn bi
= (2 + 4
Ch
=[
] =2
php i bin ph hp. Nu chng ta khng c cung cp php i bin, th u tin l ngh
v mt s i bin thch hp. Nu f(x, y) l kh ly tch phn, th dng ca f(x, y) c th gi
ra php i bin. Nu min ly tch phn l phc tp, th php i bin phi c chn sao cho
min S tng ng trong mt phng uv c m t thun tin.
V d 3
2) v (0, 1).
Li gii
[10]
u=x+y
v=xy
y = (u v)/2
V vy min S l hnh thang vi cc nh (1, 1), (2, 2), (2, 2) v (1, 1) trn Hnh 8.
Do S = {(u, v) | 1 v 2, v u v}. nh l 9 cho ra
= (
= (
Trang 43
n Ng Minh
Tch phn bi
( , , )
[12]
( , , )
Vi cc gi thit tng t trong nh l 9, ta c cng thc sau y cho tch phn bi ba:
[13]
( , , )
( ( , , ), ( , , ), ( , , ))
( , , )
( , , )
S dng cng thc 13 rt ra cng thc cho tch phn bi ba trong ta cu.
Php i bin y l
x = sin cos
y = sin sin
z = cos
Chng ta tnh Jacobian nh sau:
( , , )
=
( , , )
0
V d 4
Li gii
+
=
V 0
0, do
( , , )
= |
( , , )
v cng thc 13 c vit li
(
=
nn
( , , )
|=
( ( , , ), ( , , ), ( , , ))
Trang 44