OSNOVI TEORIJE SISTEMA I

UPRAVLJANJA
/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema

Struktura sistema predstavlja :

nain spajanja djelova u sistem

organizacija povezivanja elemenata u odreenu cjelinu,
logiki red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

skup i poredak svih veza,

stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje odreene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata

i struktura hijerarhijskih relacija.

Model grupie odreene aktivnosti, a ine ga:

podsistemi,
subsistemi,
stanja sistema,
mikrosistemi,
elementi promjena stanja itd.

Anatomija veza (struktura sistema) oblik povezivanja

elemenata u cjelinu ime se odreuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama

mogu biti povezani u razliite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mreasti
- potpuni
- toak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom
Sistem nije numeriki zbir elemenata i
podsistema ve njihov funkcionalni zbir:

 P S D T
P S D T
P S D T
P 0; S D T
S 0; P D T
D 0; T P S
T 0; D P S

sistem uva rezerve, a eksploatie okruenje;

sistem stagnira;

radni potencijal sistema opada;

sistem troi iz rezerve dio svog stvaranja;

sistem u izgradnji;

Sistem je parazit za okruenje;

ne postoji sistem koji ne troi materiju, energiju

ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja- P
suma svih stvaranja- S
sumom svih davanja- D
sumom svih troenja- T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima

svoj optimum koji sistem nastoji da odrava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(naruavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugroava

sistem esto taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i
ukljuuje se u neku novu cjelinu.

Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,

povratne, posredne i dr.

Razvoj tehnologije,nauke i tehnike esto rezultira

razvojem cjeline na raun djela.

Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati

funkcionisati bez opasnosti ugroavanja i naruavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

Svojstvo autoregulacije integralni sistem ( posmatrana struktura moe biti umetnuta u

svojstvu podstrukture)

Svojstvo transformacije - omoguava strukturama da se razlikuju od statikih formi

Svojstvo totaliteta strukture asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAE ZA SVAKU STRUKTURU :
1. Princip ouvanja autonomnosti
(trajnou neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogunost povratka na poetno stanje )

3.

Princip slobode kretanja

( mogunost kretanja elemenata strukture )

Razliite veliine sistema i razliitih podsistema zahtjevaju i razliite metode regulacije

njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih

sistema
Intezitet meusobnog uticaja elemenata sistema:
promjenljiv je u vremenu i prostoru,
zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemoguavanja funkcionisanja jednog ili

vie podsistema manifestuju se meusobnim iskljuenjem

interakcija (konfliktima).

Konflikti direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedniih izvora upravljake energije.

Broj faktora koji utiu na funkcionisanje sistema neogranien.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiu faktori iz svih naunih
disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u odreenom sistemu prouavati kibernetskim pristupom

(polazi od funkcionisanja samog sistema).

Cilj kibernetskog pristupa je prouavanje razvoja, reprodukcije i

interakcije sa okruenjem.

Koncept funkcionisanja sistema sistem ideja koje

moraju zadovoljiti odreene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov

opstanak i razvoj.

Entropija mjera dezorganizacije (manja potencijalna

razlika entropija se poveava).

Za funkcionisanje sistema vai: Drugi zakon

termodinamike (uz odgovarajuu analogiju) tj. entropija
sistema se moe smanjivati samo ako se u sistem ulae
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Sloenost funkcionisanja i

kompleksnost ponaanja sistema
Sloenost sistema je odreena:
brojem ponaanja,
brojem povezivanja pojedinih elemenata,
nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije izmeu:

broja elemenata (n),
broj veza (v) i
broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n(n-1)
Broj veza:
v = n (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n(n-1)
v = n (n - 1)

En

E2

r2

E1
E2

rn-1

r1

E2

rj
r3
E3

r2

ri
r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponaanje sistema, sa aspekta sloenosti:

jednoslono deterministiko ponaanje (prosti),

sloeno deterministiko ponaanje (sloeni),
deterministika struktura i stohatiko ponaanje (veoma
sloeni),

stohatika struktura i stohatiko ponaanje (kompleksna).

Funkcionisanje sistema:

dinaminost funkcionisanja,
nain ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),
trajanje,
izvjesnost,
stabilnost funkcionisanja itd.

Dinaminost:

nulti,
mala konstanta,

Nain ispoljavanja:
pasivni,
aktivni.

mala promjenljivost,
velika konstanta
velika promjenljivost.

Trajanje:
konano funkcionisanje,
beskonano funkcionisa.

Izvjesnost:
sistemi sa deterministikim funkcionisanjem
stohastikim funkcionisanjem i
neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti upravljanja:

samoreguliui,

adaptivni,
samoobuavajui,
samorazvojni.

Primjeri industrijskih sistema:

tehnoloki,
proizvodni,
poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet

funkcionisanja sistema
Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata ija se sutina sastoji u dinamikim promjenama koje se
deavaju kako u elementima tako i u meusobnim odnosima bez
promjena nema funkcionisanja .

U priodnim sistemima cirkulie odreeni vid prirodne energije , dok

u drutvenim sistemima cirkuliu materija, energija, informacije i
ideje .

Izravnavanje potencijalnih razlika znai starenje i zamor sistema, a

pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

postojanje
dostupnost
definisanje elemenata i njihovi funkcija
raspored funkcija po izvriocima
vremenski raspored funkcija
sankcije za odstupanje i devijaciju
hijerarhije odluivanja
informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te

ako dolazi do nedoputenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se

stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

Mogui skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i

efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoe se dobija pomou funkcionale koja

se zove pokazatelj vjerovatnoe sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponaanju elemenata sistema.

Kvalitet prosjenog pokazatelja sistema izraava se kao

razlika prosjene vrijednosti karakteristika svih elemenata
i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem

upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponaanje i stabilnost sistema

Ponaanje sistema,tj. usklaivanje ponaanja sa funkcijom
prilagoavanja sistema okolini, odreuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veliine.

Odreenost ponaanja sistema je stohastike prirode, tako da se

odreenost smanjuje poveanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom

se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Sloenost sistema je definisana brojem razliitih stanja u kojima se

sistem moe nai.

Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

Struktura sistema ukazuje na nain koncentrisanja veza izmeu

pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zakljuak je da on ima djelimino nepoznatu strukturu i ulazi u grupu
stohastikih sistema.

Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama

podrazumijeva poznatu strukturu sistema, to olakava nain
predvianja budueg stanja, odnosno ponaanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeuje najbolje mogue

stanje sistema u odnosu na okruenje i stepen pouzdanosti
da e sistem ostvariti zahtjevane funkcije na nain utvren
osnovnim ciljem.

Ukupno ponaanje sistema sastoji se od

ponaanja njegovog okruenja ( To ),
ponaanja njegovih ulaza (Tx),
ponaanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
naina promjene njegovih internih obiljeja, odnosno stanja

Deterministiko ponaanje imaju oni sistemi

kojima je trajanje beskonano, dok se za
sisteme za koje je karakteristino nesigurnost,
iji je ishod neizvjestan imaju stohastiko
ponaanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja

sistema
U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
emu mijenjaju broj , raspored, intezitet meusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , to dovodi do stalnom prelaenja
sistema iz postojeeg u sljedee (eljeno) stanje.

Kontrolisani ulaz se transformie u izlaz kao nov kvalitet.

Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruenja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

Neophodno je neprekidno podeavanje funkcionisanja sistema

koje nazivamo regulacijom

Funkcionisanje sistema regulie se putem regulatora, a

omoguava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da
minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvrenja postavljenog cilja.

Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, ureen po odreenoj koncepciji,
zaokruen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :

Kontinuitet funkcionisanja,

Efikasnost funkcionisanja,

Kontinuitet poveanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavrenija u biolokom

sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
ovjeijeg organizna toliko savreno da slui kao
pokazna koncepcija drugim sistemima.

Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma sloeno,

a kljuna mu je uloga razgraniavanje nadlenosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija regulie funkcije koje osiguravaju

operativnu regulaciju i organizacijski red, ime su
podjeljena ovlatenja i nadlenosti u okviru odreenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

Uslovi regulisanja vjetakih sistema su:

da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,
da su pokretake sile poznate i mjerljive,
da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
da postoji mogunost nezavisnog podeavanja faktora, i
da se moe ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi

reagovanja
Funkcionisanje sistema pokazuje razliitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
vea pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine

reagovanja, tj. duine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene optereenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama

na posmatranoj pojavi, transformie u izvjetaj i dostavlja
regulatoru u odreenom vremenskom intervalu.

Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklauje pogonske

sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u

intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
faze pripremanja,
faze donoenja, i
faze izvravanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, ime se omoguava

programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zakljuka koji
se sljedeim postupkom pretvara u upravljaku odluku.

Model se postavlja kao koncepcija koja oponaa

funkcionisanje sistema, tako da uz pomo operacionog
istraivanja utvrujemo optimalne intervencije i mogue
devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za

revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o
intervenciji.

Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje

kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

Kad se pojavi informacija o poremeajima regulator,

programiran matematikim putem, reaguje prema
programu reagovanja.

 Matematiki modeli se formiraju koristei savremene

matametike metode kao to su linearno i nelinearno

programiranje, dinamiko programiranje, teorija igara, mreno
planiranje, redovi ekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
veze drugog reda koje predstavljaju zajedniki efekat i
veze treeg reda koje su opozicione.

Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utie na

smanjivanje entropije sistema, onda se jaaju veze prvog
reda kao uslov za jaanje stabilnosti sistema tj.
odravanje dinamike ravnotee.

Porastom sloenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se

pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)

Sistemi kod kojih relacije izmeu elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utie sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tano

reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremeaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogunost ponovnog uspostavljanja
ravnotenog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz

postaje dio upravljakog kola, ime jedna odluka
kontrolie ulaz u jedno stanje.

Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola

povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme oznaeno pojmom kanjenje.

 Veliina promjene i stepen kanjenja na elementima zavisi od

veliine prvobitne promjene ,
kvaliteta meusobnih relacija elemenata i
funkcionisanja kola

Ulazom se zapravo utie na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje

odluku, akciju, stanje i informaciju .

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema

preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu ivjeti van

organizma, dok je kod vjetakih to mogue, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se prikljue drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem

iji su elementi:
devijacija,
informacija,
regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer

informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,

a prema uzrocima devijacije intervenie se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,

direktno ili preko pojaivaa, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi dolo
do povezivanja upravljakog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno vane osobine sistema sa povratnim dejstvom

su: poveanje tanosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, poveanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema

potrebi izlaza, tako da kontrolie efikasnost razmjene
materije, energije i informacija sa okruenjem.

Kod upravljakih sistema kanjenje informacije nastaje

zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija

Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,

kao prirodni tok evolucije.

Norbert Viner :"Kao to je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".

Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno

tee ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja
organizacije i diferencijacije preu u stanje jednoznanosti i
haosa.

Haos je stanje najvee vjerovatnoe u organizacionom

sistemu.

Sa aspekta upravljaa, sistem se moe posmatrati

kao fazno kanjenje izmeu ulaza i izlaza, kao to se
i dejstvo jednog sistema na drugi deava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na

jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kanjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uoava sa uzrokom ,
kanjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna tenja ka stanju

najvee vjerovatnoe, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

Pri nastojanju da se smanji entropija i povea stabilnost

sistema treba imati u vidu sledee:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja tei da se povea i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,
- da najstabilnije funkcionie sistem kod koga je postignut
najvei stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije

spontani efekat njegovog ponaanja, nego je to rezultat
neprekidnog unoenja organizacionog reda u ponaanje
njegovih podsistema, te se poveava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u

principu poveava uvoenjem novih tehnikih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je

negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje vee vjerovatnoe.

 Entropija se definie kao mjera neizvjesnosti

deavanja sluajnih dogaaja (xi); i=1,2, ...n razliitih
vjerovatnoa (pi); i=1,2,...m,.

Matematiki izraena koliina informacije

1=log 2 naziva se bit (binarna cifra) i oznaava
elementarnu jedinicu koliine informacija koja
odgovara dualnom logaritmu broja 2, to u ovom
sluaju za dva stanja znai koliinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)= pi (xi) Ii

n
H(x)= - pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za koliinu informacija
koja moe imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0H(x) log 2 n

Proizilazi da se koliina informacija moe izraunati tako

to se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljaki sistem kao podsistem organizacionog

sistema, takoe funkcionie kao organizacioni sistem, i po
svojoj strukturi moe biti :
- individualni,
- kolektivni.

Upravljaki sistem takoe ima svoju entropiju koja je

izraena prirodnom tenjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljakog
sistema je maksimalna, to se ispoljava kroz
prilagoenost organizacionog sistema na upravljanje
pomou ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija

Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

Sistematizacijom dobijenih rezultata formuliu se principi na

kojima se temelji teorija devijacija.

Trokovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali

ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od oekivanog.

utim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija

kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegrie i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja

prirodnih sila, znai smanjivanje vjerovatnoe stanja
sistema, ime se stvara denivelacija potencijala.

Vjerovatnoa stanja sistema izmeu ekstremnih sluajeva

devijacije se obiljeava veliinom entropije. Posljedice
poveanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno
poznavanje gotovo nemogue, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

Iz gore navedenih injenica dolazimo do zakljuka da ne

postoji savrena organizacija sistema, ve samo moe biti
rijei o granici doputenosti i nedoputenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u razliitim

sistemima, kao ni u razliitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti panju na kriterijume
doputenosti devijacija koji se moraju elastino
primjenjivati.

Ako se devijacija ne koriguje ona se regenerie sve

dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama doputenosti devijacije moemo

posmatrati kao:
mikrodevijacije,
minorne,
doputene,
nedoputene i
razorne devijacije.

Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, uestale,

istovremene, lo kvalitet i visoki trokovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, meusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedoputenih devijacija koje

predstavljaju uzrok promaene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjee daju progresivan pomak, to
ukazuje na to da je potrebno izvriti reviziju
stare ili se odluiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PANJI!