Slobodan Vukievi

Filozofski fakultet
Niki

RAE POPULACIJA U CRNOJ GORI U XXI VIJEKU

RAE POPULATION IN MONTENEGRO IN 21ST CENTURY
ABSTRACT: This work represents the base of socio-cultural research project of Romanies
adaptation into Montenegrin society. Theoretical approach has in mind Romanies as complete
social group with national and ethnic characteristics and Montenegro as multinational and polyethnical civil society. On this theoretical base methodological approach and methodological check
of socio-cultural adaptation of RAE population is being developed in function of as successful
implementation of STRATEGY 20082012. as possible.
APSTRAKT: Rad predstavlja osnovu istraivakog projekta sociokulturne adaptacije Roma u crnogorskom drutvu. Teorijski pristup ima u vidu Rome, kao cjelovitu drutvenu grupu sa nacionalnim i etnikim obiljejima, a Crnu Goru kao multinacionalno i polietniko graansko drutvo.
Na ovoj teorijskoj osnovi razrauju se metodoloki pristup i metodoloka provjera sociokulturne
adaptacije RAE populacije u funkciji to uspjenije implementacije STRATEGIJE 20082012.

1. Drutvena i nauna potreba sociolokog izuavanja RAE populacije i naunog utemeljenja realizacije STRATEGIJE za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori (20082012)
Poboljanje tekih ivotnih uslova RAE populacije, mora se priznati, ide
relativno sporo iako se preduzimaju odreeni koraci u tom pravcu. Oteavajua
okolnost jeste i to to je, naalost, jo uvijek primjetno posmatranje Roma kao
graana treeg reda.
Strategija za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori (2008
2012) izuzetno je znaajan dokument, koji ima ire drutveno znaenje u ukupnom razvoju Crne Gore, ne samo za RAE populaciju. Bez ozbiljnog, svestranog
i objektivnog izuavanja pretpostavki za njegovu uspjenu implementaciju ne
moe se raunati na postizanje eljenog cilja.
Parcijalni pristupi ovom sloenom drutvenom problemu oigledno ne
daju dobre rezultate. Ukoliko se STRATEGIJI pristupi na parcijalan nain, velika je opasnost da ona ostane mrtvo slovo na papiru.
Sadanji nepovoljan poloaj RAE populacije u Crnoj Gori uslovljen je ne
samo ekonomskim nego moda jo vie socioantropolokim, kulturolokim,
istorijskim i ukupnim drutveno-politikim kretanjima na ovim prostorima, a i
ire.

89

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

90

STRATEGIJA je zaista dobro zamiljen program, i sigurno je da bi se

njenom realizacijom drastino ublaili problemi i potekoe sa kojima se susreu pripadnici RAE populacije u Crnoj Gori. STRATEGIJA zahvata zbilja sutinska pitanja: suzbijanje diskriminacije; integraciju Roma u crnogorsko drutvo, ali ne asimilaciju; poboljanje socijalnog poloaja; unapreenje obrazovanja koje ne smije poprimiti formu segregacije; poboljanje kvaliteta ivota i
zdravstvene zatite i dr.
Posebno je znaajno povezivanje strukture drutvenih promjena koje treba izvesti i drutvenih aktera za njihovu realizaciju.
Ukljuivanje itavog niza aktera u realizaciju STRATEGIJE jeste veoma
komplikovan zadatak. Problem koordinacije izmeu svih predvienih subjekata
koji treba da sprovedu STRATEGIJU, sigurno e se javljati, ali je takoe sigurno da bez uspostavljanja adekvatne veze predvienih promjena i drutvenih aktera ne moemo oekivati uspjenu realizaciju STRATEGIJE.
Prema tome, neizostavan je zadatak naunog istraivanja pitanje drutvenih aktera, koji treba da realizuju STRATEGIJU: njihova spremnost, osposobljenost, organizovanost, meusobna uslovljenost i saradnja, profesionalna kompetentnost i senzibilnost za poloaj RAE populacije u Crnoj Gori.
Mora se istai da pored drugih prepreka za sprovoenje STRATEGIJE,
jeste i pitanje odnosa samih Roma prema sadraju programa i njihovih stavova
o tome koliko STRATEGIJA istinski odgovara njihovim trenutnim i dugoronim interesima, eljama i ciljevima. Nesporno je da e od nivoa prihvatljivosti
STRATEGIJE od samih Roma umnogome zavisiti njena uspjena realizacija u
praksi.
Oigledno je da sloenost drutvene situacije u kojoj se sada nalazi RAE
populacija u Crnoj Gori trai dugorona rjeenja, jer se ne mogu napraviti spektakularni rezultati u kratkom roku. Dugorona rjeenja moraju biti utemeljena
na rezultatima nauke i drutvene prakse.
2. Teorijsko polazite
Crna Gora tradicionalno uvaava svoju multinacionalnu i polietniku
strukturu drutva kao prednost a ne kao nedostatak. Osnovna pretpostavka za
kontinuirano ostvarivanje ove prednosti jeste da multietniki, multikulturalni i
multikonfesionalni sadraji svoju ivotnost i svoju dinaminost ostvaruju u vidu
interkulturalnosti. Razvoj cjelokupnog drutvenog prostora Crne Gore na bazi
interkulturalnosti i principima konsocijativne demokratije jeste najsigurnija, da
ne kaemo jedina, budunost Crne Gore. Nema sigurne budunosti Crne Gore
ako Crnogorci, Srbi, MuslimaniBonjaci, Albanci, Hrvati, Romi i drugi ive
jedni pored drugih, a ne jedni sa drugima.
Interkulturalnost upravo znai prevladavanje parcijaliteta i statinosti
multikulturalizma, kao stanja u kojem razne etnokulturne grupe ive jedna pored druge, uspostavljanjem drutvenih odnosa i ivotnih ciklusa u formi drutvene zajednice, u kojoj svi sarauju, razmjenjuju svoja kulturna i druga dobra,
Socioloka lua III/1 2009

91

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

pri emu svi imaju ontoloku sigurnost, u smislu stabilnosti svog materijalnog i
drutvenog poloaja i ouvanja i razvoja etnokulturnog identiteta.
Nauni projekat SOCIOKULTURNA ADAPTACIJA RAE POPULACIJE (20092011) ne smije ostati na konstatacijama postojeeg stanja, ve mora
imati anticipatorski karakter u pogledu egzaktnog ukazivanja na realne pretpostavke pune afirmacije legitimiteta RAE populacije u crnogorskom drutvu, i
obezbjeenja mogunosti da ispoljava i sistematski razvija svoj kulturni i politiki potencijal.
Anticipiranje perspektive Roma u savremenom drutvu uopte, pa i u crnogorskom drutvu, moramo zasnivati na specifinostima koje karakteriu ovaj
narod u odnosu na sve poznate narode svijeta.
Ako imamo u vidu zajednike korijene romskog naroda, zajedniko istorijsko iskustvo, zajednitvo kulture, jezika i socijalnog poloaja kao teorijske
pretpostavke nacije, lako je zakljuiti da Rome moemo oznaiti kao naciju.
Meutim, Istorija nije dozvolila romskom narodu da ostvari nacionalni
identitet u njegovoj teritorijalnoj, istorijskoj, kulturnoj i socijalno-psiholokoj
cjelovitosti. U stvari, istorijsko iskustvo razliitih grupa podstaklo je veliku raznolikost kulturnih i drutvenih karakteristika. Iako je relativna udaljenost izmeu grupa oigledna u mnogim vidovima. Oseaj bliskosti i zajednice postoji,
ojaan neprijateljstvom koje ispoljava neromsko (gadi) drutvo. Uvek utopljen
u druge kulture, romski ivot karakterie stalno prilagoavanje i prihvatanje
promene sredine. To je neizbeno dovelo do daljeg razilaenja u kulturi, obiajima, jeziku. Pri tom, teko je izgraditi zajedniki nacionalni identitet u odsustvu pisanog jezika koji se tek sada uvodi putem romskih novina, broura i
udbenika za jezik i posebno odsustvo potrebnih infrastruktura koje daje drava (Mirga i Nikolae, 2004, 1213).
Oigledno, u istraivanju perspektive RAE populacije u Crnoj Gori moramo imati sljedee bitne momente:
a. karakteristike RAE populacije koje je neodvojivo vezuju za ukupni romski narod (nacionalna determiniranost);
b. karakteristike RAE populacije nastale kao posljedica prilagoavanja i integrisanja u crnogorsko drutvo (etnika grupa);
c. uticaj globalizacije i modernizacije koji dovodi u pitanje ouvanje etnokulturnog identiteta savremenih drutava, naroito malih naroda, pri emu
se romski narod i ovdje nalazi u specifinoj i najnepovoljnijoj situaciji.
Nacionalna determiniranost RAE populacije u Crnoj Gori ima utopijski i
simboliki karakter, ali to ne znai da ona nema svoj realitet u osjeanjima, moralu, eljama, kulturnim, politikim i organizacionim vezama koje RAE populacija ostvaruje i eli da razvija u vezama sa romskim narodom u svijetu. Iz toga
proizilaze bitne osnove garantovanja odreenih prva koja moraju dobiti zakonski legalitet RAE populacije kao manjine u svakoj dravi. Prema tome, romska
nacija nije nerealna utopija. Ona je za svaku RAE populaciju u bilo kojoj dravi realitet, jer predstavlja vrst temelj za izvoenje grupnospecifinih prava u
Socioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

92

konkretnom definisanju njenog poloaja kao manjine. Ta grupnospecifina prava nemaju karakter komunitarnih prava, jer su neposredni korisnici i pojedinci a
ne samo kolektivitet romske manjine. Ovim pristupom prevazilaze se nedostaci
pristupa benigne ravnodunosti, koji ostaje na apstraktnom definisanju graanskih i politikih prava svih graana bez obzira na njihovu etniku, nacionalnu ili bilo kakvu drugu pripadnost. Princip benigne ravnodunosti, koji dravu oslobaa brige o posebnostima svojih graana, i koji dravu smatra nadlenom samo za opta graanska i politika prava, iako ima demokratsku formu, u sutini obezbjeuje monopol veinskom stanovnitvu. Zato je neprihvatljiv za manjinske narode.
Realnost nacionalne determiniranosti RAE populacije u Crnoj Gori bitno
utie na obezbjeenje ontoloke sigurnosti ove etnike grupe sa stanovita materijalno-predmetne sigurnosti i ouvanja njenog etnokulturnog identiteta. U
ovom kontekstu pojmovi nacija bez drave, neteritorijalan, transnacionalan ili zaista evropski narod, dobijaju svoj puni realitet, znaaj, znaenje i
smisao, ne samo za Rome nego i za druge narode u pogledu odnosa prema Romima. Svi ovi termini signaliziraju da u zahtevima za priznavanje romske voe
ne trae etniku teritoriju ili naciju-dravu za sebe, nego trae iri politiki okvir
u kojem e se boriti za svoju stvar. Ako nita drugo, neto od ovog je pomoglo
da se dobije legalna i legitimna osnova za Rome (Mirga i Nikolae, 2004: 13).
U tom smislu treba pokloniti naroitu panju meunarodnim vezama RAE populacije u Crnoj Gori sa organizacijama romskog naroda u drugim dravama i
meunarodnim organizacijama. To je bitan inilac ostvarivanja humane i demokratske perspektive RAE populacije u crnogorskom drutvu u XXI vijeku. Na
njoj se mora zasnivati strategija i njoj odgovarajua taktika uz neophodna sredstva, u cilju poboljanja poloaja RAE populacije u Crnoj Gori i da bi se u kontinuitetu ostvarivali njeni interesi. Ova strategija mora imati u vidu kako nacionalne interese RAE populacije (iako im istorija nija dozvolila da se konstituiu
u nacionalnu zajednicu) tako i interese kao etnike grupe u crnogorskom drutvu. Nacionalni identitet Roma jeste realitet, iako raspren po svijetu, a to znai
da ga mora imati u vidu svaka drava u kojoj Romi ive. U ovom smjeru idu argumenti Romskog nacionalnog kongresa (RNC). Oni tvrde da Romi predstavljaju jedinstven istorijski i politiki sluaj, kao jedna od evropskih legitimnih
nacija. RNC dalje kae da njihov proces emancipacije treba da se crpi iz zajednikog korena i perspektiva, bez obzira na dravljanstvo, pripadnost grupi ili zemlji porekla (Mirga i Nikolae, 2004: 17). Bez ovih argumenata ni jedan elemenat etnokulturnog identiteta Roma etnike karakteristike, istorija, jezik,
kultura, obrazovanje, obiaji, nain ivota ne moe imati puni znaaj i smisao u definisanju njihovog poloaja u odreenoj dravi u kojoj ive. Na toj
osnovi prevazilaze se posljedice kulturnih razlika i meuetnike fragmentacije
nomadskog ivota Roma koji traje do dananjih dana.
Realitet Roma kao etnike grupe ima svoju posebnost u svakoj dravi u
kojoj Romi ive, a to znai da pored individualnih graanskih i politikih prava
kao svaki drugi graanin drave Crne Gore, pripadnici RAE populacije moraju
Socioloka lua III/1 2009

93

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

imati institucionalizovana grupnospecifina prava (leh patriae), kao posebna

etnika grupa. Grupnospecifina prava RAE populacije u Crnoj Gori ne bi vodila separaciji ove populacije, ve bi ona morala imati karakter integracije RAE
populacije u crnogorsko drutvo bez asimilacije, a to znai integracije uz ouvanje njenog etnokulturnog identiteta.
Pristup uvaavanju nacionalnih karakteristika Roma i pristup istovremenom definisanju drutvenog poloaja Roma kao etnike grupe u svakoj dravi
gdje oni ive, nijesu u suprotnosti. Naprotiv, to je istinska perspektiva punog i
sveobuhvatnog, humanog i demokratskog, definisanja poloaja Roma u svakoj
dravi. Ove dve mogunosti nisu suprotstavljene, ve se meusobno dopunjuju. Zahtev za prava manjina je, u stvari, zahtev za ukljuenje u javni i politiki
ivot veinskog stanovnitva. Zatita manjine putem odbrane nekih prava (da
izraavaju identitet manjine bez straha od predrasuda ili diskriminacije) samo bi
ojaala graansko drutvo (Mirga i Nikolae, 2004: 2223).
Istovremena primjena dva pristupa, nacionalna determiniranost Roma i
determiniranost Roma kao etnike manjine u crnogorskom drutvu, obezbjeuje
sagledavanje poloaja RAE populacije u meunarodnom kontekstu (pravna regulativa na meunarodnom nivou, meunarodne organizacije za brigu o Romima, meunarodne organizacije za brigu o ljudskim pravima i sl.) i potovanje
meunarodnih standarda povodom pitanja poloaja Roma u Crnoj Gori kao etnike manjine.
Uticaj globalizacije i modernizacije u situaciji inae nepovoljnog poloaja RAE populacije u crnogorskom drutvu ima jae negativno dejstvo nego na
veinsko stanovnitvo.
Istaknute protivrjenosti nacionalne determiniranosti, etnokulturnog identiteta i trendova modernizma ne znae njihovu nepomirljivu suprotstavljenost.
One samo znae da u perspektivi poboljanja drutvenog poloaja RAE populacije u crnogorskom drutvu moramo imati u vidu sva tri momenta. Proces integracije (u smislu pribliavanja imovinskog statusa, stambenog statusa, zapoljavanja na svim radnim mjestima, uea u odluivanju na svim nivoima i sl.)
RAE populacije u crnogorsko drutvo i odravanje romskog identiteta moraju
tei istovremeno.
Kao to je romska inteligencija do izvesne mere pokazala, ne postoje
osnovne protivrenosti izmeu integracije i odravanja romskog identiteta. To
je pre pitanje svesnog pokuaja modernizacije romskog identiteta, a ne njegovog naputanja. Integraciju, ili ak deliminu asimilaciju, koja bi vodila nediferenciranom prikljuivanju Roma u veinsko drutvo, romska elita moe smatrati
dostojnom. Strah da e izgubiti svoj identitet, koji garantuju tradicionalisti, treba prevazii ozbiljnim potvrdama i redefinisanjem romskog identiteta. Ovde intelektualci moraju igrati glavnu ulogu. Etniki identitet nije nepromenljiva
struktura (podvukao S. V.). Ona je i nasleena i izgraena. Svesni napori da se
promovie fleksibilniji, moderniji i bogatiji identitet, moe da bude strategija sa
vie izgleda (Mirga i Nikolae, 2004: 33).

Socioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

94

Prema tome, u perspektivi dalje izgradnje romskog identiteta u Crnoj Gori, moramo istovremeno imati u vidu: nacionalne i etnike karakteristike RAE
populacije, karakter multikulturalnog, multikonfesionalnog i multinacionalnog
crnogorskog drutva u jedinstvu politikog projekta i bitne modernizacijske tendencije savremenog drutva. Jedino u tom jedinstvu moemo pronalaziti adekvatna rjeenja za prevazilaenje naslijeene nerazvijenosti Roma i za smanjenje jaza izmeu njih i veine. Jedino u tom jedinstvu moemo konkretno identifikovati nivo spremnosti i sposobnosti Roma i drugih subjekata da se naprave
istinski koraci naprijed u poboljanju poloaja RAE populacije u Crnoj Gori. Na
toj osnovi mogu se realno precizirati nadlenosti i odgovornosti za izvravanje
prihvaenih planova i programa i potovanja zakonskih propisa.
3. RAE populacija etnika manjina u Crnoj Gori
Vidjeli smo, za multikulturalizam i interkulturalizam nema univerzalnog
ili uniformnog, a ni jednostranog rjeenja, nema maginih formula. U svakom
drutvu oni imaju svoju istoriju, svoju dinamiku, a to znai da zahtijevaju konkretno rjeavanje i usmjeravanje. Crnogorsko drutvo i RAE populacija u njemu, kao etnika manjina, u tom pogledu nije nikakav izuzetak. Zahtijeva ovo
pitanje pitanje multikulturalizma i interkulturalizma u crnogorskom drutvu
kompleksnu i kontinuiranu panju. Ta panja moe biti djelatna, voditi progresu na dui rok, jedino ukoliko bude zasnivana na rezultatima temeljnih naunih istraivanja ovog izuzetno sloenog fenomena.
Crna Gora je opredijeljena da slijedi ideal humane dravne zajednice za
sve svoje graane i etnokulturalne strukture. Takva drava treba da bude realitet
i za RAE populaciju kao etniku manjinu. To, prije svega, znai da u politici
prema ovoj etnikoj manjini treba da bude iskljueno: bilo kakvo nasilje fiziko ili bilo kakvo drugo, etniko ienje, ekonomska diskriminacija, prinudno asimilovanje prisiljavanje da usvoje jezik, religiju i obiaje veine, uz
zapostavljanje svojih etnokulturnih specifinosti, segragacija, poricanje politikih prava ili tretiranje kao stranaca.
Etnika manjina RAE populacije u Crnoj Gori mora imati, pored bazinih
graanskih i politikih prava koja pripadaju svim graanima, i grupnospecifina
prava, koja se odnose na ontoloku sigurnost ove populacije.
Bez grupnospecifinih prava RAE populacije u kulturi, obrazovanju,
zdravstvu, javnom ivotu, ne mogu se na adekvatan nain efektuirati pojedinana ljudska prava, koja njeni pripadnici treba da uivaju. To nije nikakav partikularizam, ve uvaavanje jedne realnosti drutvene stvarnosti koja se gubi u tezi
benigne ravnodunosti drave prema grupnospecifinim pravima.
Svjedoci smo sve eih konflikata to su uzrokovani zanemarivanjem etnokulturnih identiteta, koji u neprestanim i sve intenzivnijim migracijama u
svjetskim razmjerama dobijaju nove oblike. Migraciona kretanja dovode do bitnih promjena ustaljenih struktura drutava na svim prostorima ekumene. Te promjene odnose se na nacionalne, etnike, kulturalne, konfesionalne strukture, taSocioloka lua III/1 2009

95

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

ko da se neprestano formiraju izmijenjene multinacionalne i polietnike strukture postojeih drava. Univerzalnim ljudskim pravima ne moemo izraziti ovako
izmijenjenu strukturu savremenih drava. Univerzalna ljudska, graanska i politika prava moraju dobijati svoju konkretizaciju adekvatnu formiranju novih
multinacionalnih i polietnikih struktura. Prema tome, ne moe se prihvatiti teza
o benignoj ravnodunosti drave, prema kojoj drava ne treba da se suprotstavlja slobodi ljudi da izraavaju svoja osobena etnokulturna opredjeljenja, niti da
pothranjuje takvo izraavanje.
Prema ovoj tezi, nije potrebno iskazivati posebnu brigu o grupnospecifinim pravima, jer to ne treba da bude u domenu javne sfere. Kulturno pripadnitvo i etniki identiteti privatna su stvar, a to znai da ih ne treba pravno sankcionisati; dovoljno je osigurati jednaka, opta, bazina prava svih graana jednako. To znai da drava ne priznaje evidentnu drutvenu stvarnost. Iskljuuje se
svako pravno priznanje etnikih grupa, tj. svaka upotreba etnikih kriterijuma
pri raspodjeli prava, resursa, obrazovanja, zdravlja, dunosti, a to znai bitnih
komponenti ontoloke sigurnosti etnike manjine. Time etnike manjine ostaju
nezatiene od znatnih nepravdi koje im nanosi veina. Naravno, to neizbjeno
proizvodi etnonacionalne konflikte.
Drutvena stvarnost upuuje na neizbjenu potrebu za neprestanim unapreivanjem univerzalnih ljudskih prava, ali istovremeno i posebnim definisanjem grupnospecifinih prava, koja sankcioniu ukupnu grupnu diferenciranost
savremenih drutava (ne samo etnikih grupa nego i drugih specifinih grupa).
Razvoj demokratije i ljudskih prava u Crnoj Gori nesporna je potreba i
interes RAE populacije, kao i svih drugih njenih graana, ali je takoe nesporna
potreba institucionalizacija i grupnospecifinih prava RAE populacije, kao posebne etnike grupe. RAE populacija kao posebna etnika grupa treba da se integrie u crnogorsko drutvo, ali joj je potrebno i prilagoavanje odreenih institucija njenim specifinim potrebama, eljama i interesima.
Institucionalizacijom grupnospecifinih prava RAE populacije u Crnoj
Gori znai prije svega otvoreno identifikovanje nivoa kvaliteta ekonomskog, politikog, obrazovnog, kulturnog i zdravstvenog ivota ove etnike grupe. Na toj
osnovi treba utemeljiti institucionalno-pravnu strukturu grupnospecifinih prava
u cilju podizanja nivoa kvaliteta ivota RAE populacije u Crnoj Gori. To je jedini ispravni put istinske integracije ove etnike grupe u crnogorsko drutvo.
RAE populacija ne eli da u Crnoj Gori uspostavlja na bazi grupnospecifinih
prava nikakvo paralelno drutvo, ve samo da u okviri postojeih mogunosti
postigne povoljniji kvalitet ivota, sa neskrivenim izrazima patriotske lojalnosti
prema dravi Crnoj Gori.
Ovdje je posebno bitno, koliko je RAE populacija u Crnoj Gori sama definisala svoj drutveno-ekonomski i politiki status unutar crnogorskog drutva
i koliko je sama sistematizovala i razvila svoj interes da taj status podigne na vii nivo. To je bitna pretpostavka uspjenosti svih mjera za unapreenje kvaliteta
ivota i valjane sociokulturne adaptacije RAE populacije u crnogorskom
drutvu. To je, inae, bitna komponenta razvoja crnogorskog drutva kao civilSocioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

96

nog drutva. U tom kontekstu treba posmatrati znaaj slobode udruivanja, vjeroispovijesti, govora, kretanja i politikog organizovanja RAE populacije u Crnoj Gori. Ta prava omoguuju pripadnicima ove etnike grupe da obrazuju i
odravaju razliite grupe i udruenja, da ih prilagoavaju izmijenjenim okolnostima i da promoviu svoje poglede i interese pred irim drutvom.
Ovaj vid aktivnosti snana je brana pojavi birokratizacije i unutar same
etnike grupe, njenih predstavnika, organizacija i udruenja. Grupnospecifina
prava na taj nain mogu samo jaati ostvarivanje individualnih prava. Cjeline
demokratije u jednom drutvu nema bez jedinstva grupnospecifinih i individualnih prava. Njihovo jedinstvo izraava ukupnost multinacionalne i polietnike
strukture crnogorskog drutva uopte, posebno kada je u pitanje poloaj i perspektiva RAE populacije kao etnike grupe u Crnoj Gori. Bitno je ovdje naglasiti da zalaganje za institucionalizovanje grupnospecifinih prva ne znai tretiranje pojedinaca kao pukih nosilaca grupnog identiteta i grupnih ciljeva, ve kao
autonomnih linosti sposobnih da odrede svoj identitet i vlastite ciljeve u ivotu. Ovdje se radi o grupnodiferenciranom graanstvu, koje je pogreno mijeati
sa kolektivnim pravima, utemeljenim na kolektivistikom i komunitarnom pogledu na svijet. U tom kontekstu kolektivna prava vre kolektiviteti nasuprot
pravima koja vre pojedinci. Grupnospecifina prava odnose se na pojedince i
vre ih pojedinci kao pripadnici odreene grupe. Grupnospecifina prava predstavljaju zatitu pripadnika etnike grupe kako od unutranjih restrikcija tako i
od spoljanjih nepravilnosti. Znai, pripadnik RAE populacije automatski stie
odreena prava o kojima ne odluuje njegova etnika grupa (pravo na obrazovanje, zdravstvenu zatitu, zaposlenje i sl.).
Naznaeni koncept omoguava ouvanje etnike izvornosti karakteristika
RAE populacije i njihovo korienje na graanski nain na individualnom i drutvenom planu: na individualnom planu slobodno izraavanje svoje etninosti i religioznosti, ali kao graanin, a to znai uvaavanja svih drugih etninosti i
religioznosti u crnogorskom drutvu naravno, i ire; na drutvenom planu
imamo uvaavanje specifinog statusa u javnim finansijama, odgovarajuim
programa u obrazovanju, kulturi, zdravstvu itd. Povezanost individualnih i
grupnospecifinih prava etnike grupe RAE populacije omoguava najefikasnije njeno ukljuivanje u ekonomski i politiki ivot crnogorskog drutva.
Time RAE populacija kao etnika grupa podie svoju svijest o svom statusu u crnogorskom drutvu.
Oigledno, cjelinu sociokulturne adaptacije RAE populacije u crnogorskom drutvu moramo istraivati na teorijsko-metodolokom okviru societalne
kulture, koja svoje lanove obraduje smislenim nainom ivota (Kimlika,
2004: 114). Njeno reflektovanje obuhvata sve oblike ljudske djelatnosti: ekonomsku, socijalnu, obrazovnu, religioznu, upravljaku, kulturnu, tradicionalnu,
modernu, informativnu, rekreativnu djelatnost, sa diferencijom javne i privatne
sfere.
Ovo teorijsko-metodoloko polazite omoguava veoma egzaktno otkrivanje oblika osujeivanja pripadnika etnike grupe kao to su:
Socioloka lua III/1 2009

97

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

eksploatacija;
marginalizacija;
obezvlaenje;
kulturni imperijalizam;
nekontrolisano nasilje motivisano grupnom mrnjom ili strahom.

Mjesto i perspektiva RAE populacije u crnogorskom drutvu, ako se imaju u vidu sve prethodno izloene pretpostavke, mogu se istraivati veoma egzaktno kroz prizmu zajedniki prihvaenih politikih vrijednosti kao to su:

vjera u jednakost i pravinost;

vjera u dijalog;
znaaj prilagoavanja i tolerancije;
podravanja raznovrsnosti;
saosjeanje i velikodunost,
vezanost za prirodnu okolinu;
opredjeljenje za slobodne, mirne i nenasilne promjene.

Prihvatanje naznaenih vrijednosti znai prihvatanje RAE populacije kao

etnike manjine, koja ima poseban status, ali koja se ni jednog momenta ne
osjea diskriminisano u bilo kojem vidu: u vidu iskljuivanja, ograniavanja ili
favorizovanja na osnovu boje koe, porodinog, nacionalnog ili etnikog porijekla; umanjivanja priznanja ili jednakih ljudskih prava i osnovnih sloboda u politikom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom ili bilo kom drugom polju drutvenog ivota.
4. RAE populacija u Crnoj Gori danas
Za cjelovito razumijevanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori izuzetno je znaajno egzaktno identifikovati koliko se sama RAE populacija individualno i kolektivno zanima za prilike, dogaaje i stvari oko sebe. Bez egzaktnog sociolokog identifikovanja ove drutvene injenice, ne moe se postaviti realna osnova za promjenu postojeeg stanja, jer je jednostavno nezamislivo da bez aktivnog odnosa RAE populacije prema drutvenim zbivanjima moe
doi do promjene nabolje.
Zakljuak je jasan: bez sociolokog egzaktnog identifikovanja spremnosti, sposobnosti, interesa i elja RAE populacije na individualnom i kolektivnom nivou, ne moemo imati kljunu pretpostavku za uspjenu implementaciju
STRATEGIJE za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori 2008
2012.
Ne treba posebno dokazivati da RAE populacija u Crnoj Gori od svih nacionalnih i etnikih manjina ima najtei socijalni poloaj (visoki stepen socijalne iskljuenosti), da je to populacija sa najmanjim stepenom zaposlenosti, to za
posljedicu ima da se najvei broj ove populacije bavi preprodajom robe, skupljanjem sekundarnih sirovina ili prosjaenjem, a to znai da je bez ikakve socijalne sigurnosti. Pripadnici RAE populacije izloeni su predrasudama, ponieSocioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

98

nju, ek i fizikim napadima. Ovo su nepobitne konstatacije, ali one same za sebe malo govore o tome kako promijeniti ovo uasno stanje. One govore samo o
tome da se stanje mora promijeniti, drastino i bez ekanja. Da bismo doli do
valjanih osnova za promjenu postojeeg poloaja RAE populacije, sociolokim
istraivanjem mora se zahvatiti stvar u dubini ontoloke sadrajnosti drutvene
zbilje crnogorskog drutva.
Sama injenica da se ne moe jo uvijek utvrditi taan broj pripadnika
RAE populacije u Crnoj Gori govori o tome koliko su oni na margini drutva.
Prema popisu iz 2003. godine, u Crnoj Gori ima 2601 pripadnik RAE populacije (0,42% od ukupnog stanovnitva). Prema nezvaninim podacima, u Crnoj Gori ima preko 20.000 pripadnika RAE populacije (od kojih veina nema
lina dokumenta). Raseljenih lica RAE populacije, uglavnom sa Kosova, u Crnoj Gori ima 4316, to ini 26% od ukupnog broja raseljenih lica u Crnoj Gori.
U STRATEGIJI se, bez ustezanja, otvoreno priznaje da je poloaj u kome se nalaze Romi RAE u Crnoj Gori veoma lo, u velikom broju ispod nivoa elementarnog ljudskog dostojanstva. U pitanju je veoma ugroena, diskriminisana i marginalizovana grupa ljudi, liena uivanja osnovnih ljudskih i manjinskih prava, ak i nekih osnovnih ljudskih potreba. Najvei broj pripadnika
romske narodnosti ivi u uslovima ekstremnog siromatva i veoma loeg standarda, posebno u zdravstveno-higijenskom smislu, ne posjeduje lina dokumenta, nema zdravstveno i socijalno osiguranje, izuzetno je loeg obrazovanja. Znaajan broj ne poznaje slubeni jezik, a mali broj ima zavreno osnovno obrazovanje, sa veoma ogranienim mogunostima da stekne vie obrazovanje od
osnovnog. Veina je nezaposlena, a zaposleni obavljaju najmanje kvalifikovane
i plaene poslove ili minimalne zarade obezbjeuju obavljanjem samoukih vjetina i zanata, to ih dovodi u krajnje nezavidan poloaj na tritu rada.
Meutim, ovo upozorenje ostaje na nivou opte konstatacije, na osnovu
koje ne moemo definisati valjanu politiku, kratkoronu i dugoronu, strategiju,
taktiku i sredstva za ostvarenje zacrtane politike, sa krajnjim ciljem poboljanja
poloaja RAE populacije u Crnoj Gori i njene socijalne integrisanosti u crnogorsko drutvo. To nam ne moe obezbijediti ni prosta kvantofrenija na nivou
brojanih pokazatelja o:
obespravljenosti;
egzistencijalnom minimumu;
(ne)zaposlenosti;
obrazovanju;
negativnoj socijalnoj distanci;
naseljima i njihovoj infrastrukturi, odlukama o tim naseljima, njihovom
ureivanju, preseljavanju bez pitanja Roma i sl.;
marginalizaciji u kulturnom smislu;
marginalizaciji u politikom smislu;
marginalizaciji u socijalnom smislu;
nivou podrke RAE populaciji da postavi temelje svom trajnom kulturnom i socijalnom razvoju;
Socioloka lua III/1 2009

99

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

ustavnoj poziciji Roma kao etnike manjine odatle dalja organizacija

i udruenja i njihova pozicija i aktivnost, do lokalne samouprave;
odnosu medija: glavni naglasak na konfliktnom i devijantnom ponaanju, a uredniki kriterijumi puni su predrasuda prema Romima;
nasilju nad ovom populacijom; diskriminaciji, maltretiranju ove populacije;
preprekama u javnom ivotu: zbog nepoznavanja jezika, neobrazovanosti; pitanju dravljanstva, visoke stope nezaposlenosti, rairene diskriminacije;
segregaciji u obrazovanju;
nemanju stalnog posla;
sporom sprovoenju programa integracije RAE populacije;
problemu odnosa politikog vrha prema pripadnicima RAE populacije
(politika manipulacija politikih stranaka samo za glasove prilikom izbora, manipulacija njihovim interesima);
rastu interesovanja politiara za stanje ove populacije i strukturno rjeavanje poloaja na temeljniji i dui rok (posebna briga kroz odgovarajue
rezolucije o djeci, obrazovanju, zdravstvenoj zatiti, kvalitetu stanovanja, iskljuivanju diskriminacije i segregacije po bilo kom osnovu rasnom, polnom, vjerskom i sl.);
prihvatanju Roma kao graana (graansko ponaanje samih Roma i odnos drugih prema njima kao ravnopravnim graanima);
usklaivanju programa s meunarodnim ugovorima na podruju ljudskih i manjinskih prava.
Brojani pokazatelji o svim istaknutim koordinatama poloaja RAE populacije u Crnoj Gori mogu biti samo znaajni i nezaobilazni polazni elementi u
ozbiljnom istraivanju poloaja RAE populacije, jer oni sami za sebe ne otkrivaju kvalitativnu stranu od koje zavisi poboljanje poloaja RAE populacije i
njeno uspjeno integrisanje u crnogorsko drutvo.
Sigurno je, dok ne otkrijemo kvalitativnu stranu naznaenih koordinata
poloaja RAE populacije i njihovu valentnost, tj. mogunost njihovog povezivanja u sutinskom mijenjanju strukturnih promjena, sa konkretizacijom drutvenih aktera kao nosioca tih promjena, ne moemo raunati na naroiti uspjeh u
ostvarivanju STRATEGIJE o poboljanju poloaja RAE populacije u Crnoj Gori 20082012. godine.
Formalno iskazivanje spremnosti da se pripadnici romske nacionalnosti
tretiraju bez predrasuda i jednakopravno, kao i svi ostali graani Crne Gore,
nije mnogo pomoglo u poboljanju poloaja RAE populacije ubjedljivo pokazuje dosadanja drutvena zbilja. Sutinska promjena drutvene zbilje zahtijeva sutinsku promjenu u dosadanjem pristupu ovom sloenom drutvenom fenomenu. S promjenom dosadanjeg pristupa moemo raunati na ostvarivanje
osnovnog cilja STRATEGIJE: stvaranje uslova za primjenu osnovnih ljudskih
prava i manjinskih prava u odnosu na romsku populaciju, individualno i kolektivno, kako bi se sutinski i kvalitativno poboljao sveukupni drutveni, kulSocioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

100

turni, socio-ekonomski i svaki drugi poloaj ove grupe graana Crne Gore. Na
taj e se nain omoguiti postepena integracija romske manjine i zajednice u
drutvene tokove, to e biti dugotrajan i sloen proces.
Cilj STRATEGIJE zaista je dobro postavljen. Meutim, za njegovo
ostvarivanje to nije dovoljno. Sloena drutvena promjena poboljanja poloaja
RAE populacije u Crnoj Gori i njeno adekvatno integrisanje u crnogorsko drutvo mora obuhvatiti sljedee elemente:
subjekt ili subjekte (njihovu strukturu i karakter);
principe (od kojih subjekti polaze u definisanju cilja);
ciljeve (diferencirani i zajedniki cilj u rasponu kratkoronih i dugoronih ciljeva);
strategiju, taktiku i sredstva (koja se primjenjuju u ostvarivanju cilja);
vrijednosni sistem (standarde i valorizacione kriterijume);
rezultat (dostignuto stanje).
Na bazi naunog egzaktnog identifikovanja i praenja ovih elemenata i
njihovog meusobnog odnosa moe se pratiti veza kauzalnog i teleolokog sadejstva, bez ega nije mogue eljeno ostvarivanje smjera i intenziteta promjene.
Ostvarivanje eljene promjene, tj. cilja, nije vezano samo za to ko postavlja cilj nego i za pitanje: da li je to subjekt spreman i sposoban da ostvari eljeni domet?
Strategija se bavi pripremanjem i voenjem procesa u cjelini i pojedinih
njegovih etapa i usklaivanjem stratekih dejstava.
Taktika obuhvata konkretne aktivnosti: izbor oblika organizacije i djelovanja u konkretnim uslovima pojedinih faza ostvarivanja cilja, uz upotrebu odgovarajuih sredstava.
Vrijednosni sistem ukomponovan je u same principe, a u procesu ostvarivanja, preciziran kroz sistem standarda i valorizacionih kriterijuma, i slui za
procjenu da li se postavljeni cilj ostvaruje.
Naznaena skica ima izuzetno vaan praktini znaaj, a ne samo teorijsko-metodoloki znaaj. Realizacijom naunog projekta na bazi naznaene skice moemo dobiti angaovano nauno saznanje, koje u vidu kvalitativnog posredovanja najadekvatnije povezuje nauku i praksu i time doprinosi napretku i
jednog i drugog. Na toj osnovi moemo dobiti upotrebljive odgovore na pitanja:
ta raditi na poboljanju individualnih prava romske etnike grupe;
ta raditi na poboljanju grupnospecifinih prava Roma;
kako uspostavljati nove drutveno-kulturoloke odnose prema romskoj
populaciji (neophodne promjene kod samih Roma, neophodne promjene
u crnogorskom drutvu);
kako usmjeravati proces integracije bez asimilacije RAE populacije u
crnogorsko drutvo.

Socioloka lua III/1 2009

101

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

Realizacija ovako zamiljenog naunog istraivanja mogla bi se izvesti za

period od tri godine (20092011).
5. Predrasude i stereotipi o Romima
Dokazivati da postoje predrasude i negativni stereotipi o Romima suvino
je. To je toliko oigledna injenica u svakodnevnom ivotu i drutvenim odnosima, grupnim i individualnim ponaanjima, da je ne treba posebno dokazivati.
To je injenica koja nije od jue. Ona u kontinuitetu prati istorijski razvoj savremenih drutava, pa i crnogorsko drutvo. S obzirom na to da svako drutvo ima
autohton i autonoman istorijski razvoj, to i formiranje predrasuda i stereotipova
o Romima kod svakog drutva ima svoje specifinosti. U svakom konkretnom
drutvu dolazi do specifinog spoja Logosa i Istorije, a koji daje peat svim posebnim komponentama strukture drutva, drutvenih odnosa, emancipaciji svijesti i emancipaciji senzibiliteta. Tu logiku istorijskog razvoja ni u jednom drutvu nije mogla izbjei romska etnika grupa. Zbog toga se za svako savremeno
drutvo postavlja konkretno pitanje identifikovanja osnovnih uzroka formiranja
predrasuda i stereotipova o Romima u negativnom kontekstu, kao preovlaujuem drutvenom odnosu prema ovom narodu. Ovo je utoliko vanije to iz ovog
osnova neposredno slijede sva dalja diskriminatorska ponaanja prema Romima.
Prema tome, ni crnogorsko drutvo, ako hoe da temeljito sagleda poloaj
Roma i da preduzima sveobuhvatne mjere i aktivnosti u smjeru poboljanja poloaja RAE populacije, ne moe izbjei ovo pitanje: otkud predrasude i stereotipi prema Romima iz kojih proistie drastina etnika i socijalna distanca, a time
i diskriminacija ove etnike grupe u crnogorskom drutvu.
Odgovor na postavljeno pitanje trai diferenciran pristup:
geneza nastajanja multietnike, multikonfesionalne i multikulturalne
strukture crnogorskog drutva od najstarijih vremena do danas;
savremeni drutveni kontekst funkcionisanja multikulturalne strukture
crnogorskog drutva na bazi interkulturalizma u vidu neprestane saradnje i proimanja svakodnevnog ivota, obrazovanja, nauke, umjetnikog
stvaralatva: Crnogoraca, Srba, BonjakaMuslimana, Albanaca, Hrvata, Roma i drugih, na bazi graanske veze i principa konsocijativne demokratije. Na ovoj osnovi mora se temeljiti kulturna politika u Crnoj
Gori, koja, pored globalne vizije drutvenog i kulturnog razvitka crnogorskog drutva, mora sadravati i kulturne potrebe, kulturne standarde i
kulturnu situaciju svih etnokulturnih i konfesionalnih struktura crnogorskog drutva. To obezbjeuje da crnogorsko drutvo bude u pravom i
punom smislu cjelovita drutvena zajednica, uz ouvanje etnokulturnog
identiteta svih naroda i etnikih grupa koje ga sainjavaju.
Crna Gora je multietniko, multikonfesionalno i multikulturalno drutvo
od svog nastajanja do dananjih dana. Sloenost njene multietninosti, multikonfesionalnosti i multikulturalnosti, nije sadrana samo u postojanju vie razliSocioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

102

itih nacionalnih i etnikih grupacija nego i u neprestanom mijenjanju opredjeljenja, jezika, porodine strukture, prostornog razmjetaja i drugih komponenti
multikulturalnosti u okviru iste nacionalno-etnike grupacije. U tom istorijskom
i drutvenom kontekstu treba ispitati formiranje predrasuda o Romima i njihovo
odravanje danas u Crnoj Gori.
Na emu se temelje predrasude u Crnoj Gori kao negativno miljenje o
Romima, i koje su to pozitivne komponente drugih naroda koje se nude kao kritika romske etnike grupe?
Za egzaktno nauno ispitivanje ovog sloenog fenomena treba izdvojiti:
po emu pripadnici drugih naroda prihvataju identifikovanje sa svojom
grupom, a u emu odbijaju identifikovanje sa Romima;
ta u svakodnevnom ivotu ocjenjuju kao pozitivno kod svoje grupe, a
ta kod Roma;
ta u svakodnevnom ivotu ocjenjuju kao negativno kod svoje grupe, a
ta kod Roma;
ta u kulturi ivljenja ocjenjuju kao pozitivno kod svoje grupe, a ta kod
Roma;
ta u kulturi ivljenja ocjenjuju kao negativno kod svoje grupe, a ta kod
Roma;
ta u radu i odnosu prema radu ocjenjuju kao pozitivno kod svoje grupe,
a ta kod Roma;
ta u radu i odnosu prema radu ocjenjuju kao negativno kod svoje grupe,
a ta kod Roma;
pozitivna iskustva sa lanovima svoje grupe;
pozitivna iskustva sa Romima;
negativna iskustva sa lanovima svoje grupe;
negativna iskustva sa Romima;
koja su pozitivna ispoljavanja morala lanova svoje grupe;
koja su pozitivna ispoljavanja morala Roma;
koje domene kulture svog naroda najvie cijenite;
koje domene kulture Roma najvie cijenite;
koja su negativna ispoljavanja morala lanova svoje grupe,
koja su negativna ispoljavanja morala Roma;
sluajeve mimikrije Roma.
7. Politika participacija Roma u Crnoj Gori
Sve dok Rome budu drugi predstavljali u procesu odluivanja o najbitnijim ivotnim pitanjima crnogorskog drutva, ne moe biti govora o sutinskom
poboljanju njihovog sadanjeg poniavajueg poloaja. Moderna demokratija
nezamisliva je sem kao konsocijativna demokratija, koja, prije svega, znai adekvatnu zastupljenost svih etnokulturalnih struktura na svim nivoima odluivanja
u drutvu. Sadanja situacija politike participacije Roma u procesima odluivanja u crnogorskom drutvu ubjedljivo govori o tome da je u potpunosti isputeSocioloka lua III/1 2009

103

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

na jedna karika konsocijativne demokratije bez koje se ne moe govoriti o cjelini demokratskih procesa u Crnoj Gori. Romi u Crnoj Gori praktino su van tog
procesa.
Naravno, ovaj problem nije mogue rijeiti samo kvantitativnim pristupom, u vidu brojanog odreenja predstavnika RAE populacije na pojedinim nivoima odluivanja.
Treba prvo razraditi kvalitativni pristup u primjeni principa konsocijativne demokratije u cjelini crnogorskog drutva, a koji e obezbjeivati, na jednoj
strani, politiko jedinstvo crnogorskog drutva, a na drugoj, ontoloku sigurnost svih etnokulturalnih i nacionalnih struktura. U tom kontekstu Romi ne
smiju biti nikakav izuzetak, pogotovo ne izuzetak u smislu neravnopravnog i diskriminisanog poloaja. Konsocijativna demokratija ne podrazumijeva samo
kvantitativnu zastupljenost nego, prije svega, uspostavljanje ravnopravne saradnje i stvaralakog dijaloga u rjeavanju kljunih pitanja stabilnosti materijalnog
i drutvenog okruenja svih lanova drutva i ouvanja etnokulturnog identiteta
svih nacionalnih i etnikih grupacija drutva. To je jednako vano pitanje za Crnogorce, Srbe, BonjakeMuslimane, Albance, Hrvate, Rome i druge u Crnoj
Gori. Interes je svih da Crna Gora bude jedinstvena i stabilna politika zajednica, i istovremeno dovoljno prostrana za ouvanje etnokulturnih identiteta svih
naroda i etnikih grupa koje je sainjavaju. To je jedini modus vivendi perspektivnog razvoja i postojanja Crne Gore. To je nain izvornog i neposrednog
susretanja interesa i elja u vezi sa ekonomskim, kulturnim, politikim i ukupnim drutvenim poloajem svih nacionalnih i etnikih grupacija crnogorskog
drutva.
Proces odluivanja o najbitnijim pitanjima ivota i rada time dobija ne samo karakter izvornosti nego i karakter odgovornosti i kontrole u pogledu izvravanja donijetih odluka.
Kontrola i odgovornost dobie novi i istinski demokratski karakter unutar
nacionalnih i etnikih grupa.
To e jaati njihovu unutranju organizovanost, podizati nivo emancipacije svijesti o potrebi kolektivnog djelovanja, bez ega se ne moe raunati na
obezbjeenje adekvatnog poloaja u drutvu.
S obzirom na sadanji nizak nivo unutranje organizovanosti RAE populacije u Crnoj Gorim, ovo je izuzetno znaajno pitanje. Jaanje unutranje organizovanosti RAE populacije direktno e uticati na razvoj potrebe za stvaranjem
odgovarajuih institucija za socijalni razvoj, obrazovni razvoj i razvoj kulturnog
ivota, razvoj politikog ivota (institucije socijalnog i demografskog planiranja, romske kole na raznim nivoima, institucije za romski jezik, institucije kulture, politike institucije).
Dubinsko sagledavanje ovih pitanja u sadanjem poloaju RAE populacije u Crnoj Gori otkrie najznaajnije uzroke, a time i puteve sutinskog prevladavanja krajnje nepovoljnog njenog poloaja.
Podizanje nivoa unutranje organizovanosti RAE populacije u Crnoj Gori
elementarni je preduslov za vei nivo kvalitativnog posredovanja ove populacije
Socioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

104

sa organizacionom strukturom crnogorskog drutva na svim nivoima od lokalnog do globalnog.

Unutranja organizovanost RAE populacije, bolje rei neorganizovanost,
optereena je mnogim protivrjenostima. Naroito se to ispoljava u sukobu neformalne i formalne organizacije i, posebno, razliitim pogledima na svijet nosilaca neformalne i formalne organizacije. Iznenauje nas da je tradicionalno rukovodstvo ispitivalo autentinost ovog mlaeg. U isto vreme, nova elita, kolovana kao drugde u svetu, u prednosti je u optenju, u ime Roma, sa institucijama veinskog stanovnitva (Haliti, 2006: 244). Oigledno treba dobro izuiti
rukovodee strukture Roma, njihove meusobne odnose u smislu unapreenja
unutranje organizacije RAE populacije u Crnoj Gori: pitanje legitimiteta stare i
nove elite, tradicionalne strukture vlasti i savremenih oblika ne samo vlasti nego
i aktivista u strukturi RAE populacije, kakvi su stavovi Roma o svojim predstavnicima i svojoj ukupnoj organizovanosti, te ta bi, prema njihovom miljenju, trebalo uiniti u pogledu unapreenja sadanjeg stanja, koliko poznaju programe svojih organizacija i dr.
Zbog toga e u ovom naunom projektu (20092011) tom problemu biti
posveena posebna panja, sa nastajanjem da se ovaj sloeni fenomen cjelovito
socioloki izui, protumai i objasni.
Cilj naunog projekta nije dokazivanje elementarne ljudske, humane i demokratske potrebe veeg, odnosno adekvatnog, uea RAE populacije u politikim strukturama i politikom ivotu crnogorskog drutva, ve identifikovanje
realnih pretpostavki, unutranjih u okviru RAE populacije, i spoljnih u okviru
crnogorskog drutva, da se to ostvaruje u kontinuitetu. Ukoliko se egzaktno ne
identifikuju realne pretpostavke za vee uee RAE populacije u politikom ivotu crnogorskog drutva, sve e ostati na lijepim eljama i parolama. Sistematsko poveanje uea RAE populacije u politikom ivotu crnogorskog drutva
zahtijeva precizno razraenu strategiju, taktiku, sredstva, subjekte i valorizacione kriterijume za blagovremeno praenje postignutih rezultata u svim fazama.
Kao osnova za sistematsko praenje ovog procesa mogu se uzeti principi
iz Deklaracije Ujedinjenih nacija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, i
iz kojih za sve lanice proizilaze sljedee obaveze:
da zabrane i da ukinu rasnu diskriminaciju u svim njenim oblicima i da
garantuju pravo svakome na jednakost pred zakonom bez obzira na razlike u rasi, boji ili nacionalno ili etniko poreklo, naroito u pogledu
uivanja sledeih prava:
prava na jednakost postupka pred sudovima i svakim drugim sudskim
organom;
prava na bezbednost lica i zatitu drave od nasilja i zlostavljanja bilo
od strane vladinih slubenika, bilo od svakog lica, grupe ili ustanove;
politikih prava, naroito prava uea na izborima, prava glasa i kandidature prema sistemu opteg i jednakog prava glasa, prava uestvovanja u vladi kao i u upravljanju javnim poslovima, na svim nivoima, i
prava pristupa, pod jednakim uslovima, javnim funkcijama;
Socioloka lua III/1 2009

105

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

ostalih graanskih prava, naroito:

pravo da se slobodno krau i izaberu svoje boravite u jednoj dravi;
pravo da napuste svaku zemlju, podrazumevajui i svoju, i prvo povratka u svoju zemlju;
pravo na narodnost;
pravo na sklapanje braka i izbora suprunika,
pravo svakog lica na svojinu, kao pojedinca ili u zajednici;
pravo na nasleivanje;
pravo na slobodu miljenja i izraavanja,
pravo na slobodu miroljubivog zbora i udruivanja;
ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, naroito;
pravo na rad, na slobodu izbora rada, na pravine i zadovoljavajue
uslove rada, na zatitu u sluaju nezaposlenosti, na jednaku zaradu za
jednak rad, na pravinu i zadovoljavajuu nagradu;
prvo na osnivanje sindikata i ukljuivanje u njih;
pravo na stan;
pravo na zdravlje, lekarsku pomo, socijalno osiguranje, i korienje socijalnih slubi;
pravo na obrazovanje i struno osposobljavanje;
pravo uea, pod jednakim uslovima, u kulturnim aktivnostima;
pravo pristupa na sva mesta i slube namenjene javnoj upotrebi kao to
su prevoz, hoteli, restorani, kafane, priredbe i parkovi (Haliti, 2006:
294295).
Sve su ovo univerzalna prava i sa toga nesporna, ali u svakoj zemlji ona
imaju svoje specifinosti s obzirom na proces njihove institucionalizacije,
spremnosti i sposobnosti pojedinih subjekata i institucija da ih realizuju, usavravaju i unapreuju u konkretnim drutvenim okolnostima.
Bez identifikovanja ovih specifinosti u crnogorskom drutvu, posebno
kada je u pitanju RAE populacija, ne moemo oekivati uspjenu realizaciju naznaenih prava i sloboda. Ta identifikacija mora imati osnovu u temeljnom naunom istraivanju socioantropolokih, ekonomskih, kulturolokih i politikih
prilika u crnogorskom drutvu.
Za tu identifikaciju mogu nam posluiti osnovni elementi iz DEKLARACIJE O PRAVU ROMA NA POLITIKU I NACIONALNU RAVNOPRAVNOST (Haliti, 2006: 406):
svijest Roma o posebnom nacionalnom identitetu (istorija, kultura, vjera, tradicija, knjievnost, jezik, nain ivota, ishrana, mentalitet, nasljee, prolost, sadanjost, budunost);
institucionalizacija statusa (nacionalna manjina, etnika grupa);
odnosi Roma sa drugim narodima u Crnoj Gori i njihovim institucijama;
demografski status i demografski razvoj Roma u Crnoj Gori;
uslovi za ouvanje romskog identiteta;

Socioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

106

broj i struktura nacionalnih, kulturnih, vjerskih, obrazovnih, naunih,

ekonomskih, finansijskih, politikih i drugih institucija, udruenja, ustanova i organizacija u Crnoj Gori;
finansiranje institucija i organizacija Roma u Crnoj Gori iz dravnog budeta;
potreba Roma za mirom i demokratijom, za rjeavanje svojih pitanja, i
potreba za odnosima sa drugim narodima u Crnoj Gori;
pogled Roma na Crnu Goru kao demokratsku dravu;
pogled Roma na sadanji svoj poloaj u crnogorskom drutvu.
Na osnovu ovih elemenata identifikovati ostvarivanje sljedeih prava Roma u Crnoj Gori:
pravo na zatitu od bilo kakvog nasilja;
pravo na obezbjeenje grupnospecifinog poloaja u raznim domenima
ivota i rada;
pravo na vlastita udruivanja i politika organizovanja;
pravo na adekvatnu zastupljenost u vlasti na svim nivoima;
pravo na osnivanje radio i televizijskih organizacija i novinskih izdavakih ustanova;
pravo na izraavanje, razvijanje i prenoenje nacionalne, etnike, kulturne, vjerske i jezike posebnosti kao dijela tradicije;
pravo na osnivanje posebnih kulturnih, umjetnikih i naunih ustanova i
udruenja;
pravo na isticanje naziva mjesta i drugih natpisa na romskom jeziku u
podruju gdje su Romi u veini;
pravo da se romski jezik koristi kao slubeni jezik u mjestima sa veinskim stanovnitvom Roma;
pravo na isticanje i upotrebu tradicionalnih romskih oznaka i simbola;
pravo na obiljeavanje i praznovanje znaajnih dogaaja i linosti iz
svoje tradicije i istorije;
pravo na odravanje veza sa romskim zajednicama u drugim dravama;
pravo na finansijsku pomo od drave;
pravo na pravnu jednakost sa ostalim graanima Crne Gore;
pravo na nacionalnu, etniku, kulturnu i vjersku posebnost i slobodno
izjanjavanje u tom pogledu;
pravo na informisanost na svom jeziku i svojim sredstvima informisanja;
pravo na slobodnu upotrebu svog jezika;
pravo na razvijanje romskog jezika i njegovanje svoje jezike kulture
putem standardizacije (izrade pravopisa, gramatike, rjenika i drugih
prirunika, strunih terminologija itd.) i prevoenjem knjievnih, strunih, publicistikih i drugih djela;

Socioloka lua III/1 2009

107

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

pravo na slobodan izbor svog imena i imena svoje djece, kao i njihovo
upisivanje u matine knjige i lina dokumenta na svom jeziku i prema
pravilima tog jezika;
pravo na kolovanje na svom jeziku i na odgovarajuu zastupljenost
svog jezika u obrazovanju;
pravo i na pojedinanu i na grupnu zatitu.
8. Umjesto zakljuka
Sociokulturna adaptacija Roma u crnogorskom drutvu moe biti uspjena ako se uvaavaju sva bitna nacionalna i etnika svojstva ove drutvene grupe
u kontekstu crnogorskog drutva, kao multinacionalne i polietnike zajednice
graana.
Literatura
Bai. G. (2000), Poloaj Roma u centralnoj i jugoistonoj Evropi, u: Cigani/Romi u
prolosti i danas, Zbornik, SANU, Beograd.
Bojani, D. (1983), Verski i etniki sastav stanovnitva, u: Istorija Nia, Gradina i
Prosveta, Ni.
iri, J. (1979), Naselje Roma kao obeleje gradske periferije.
iri, J. (1995), Romi, u: Enciklopedija Nia, Gradina, Ni.
Drutvene promene i poloaj Roma (1993), SANU, Beograd.
orevi, D. B. (1998), Interkulturalnost versus getoizacija i diskriminacija: sluaj Roma, u: Rasizam i ksenofobija, ur. B. Jaki, Forum za etnike odnose, Bograd.
orevi, Dragoljub B. (2000), Romi nae komije, Komrenski socioloki susreti, Ni.
orevi, D. B. (2000) iveti s Romima, Republika, Ni.
orevi, Dragoljub B. (2004), Romi od zaboravljene do manjine u usponu, Odbor za
graansku inicijativu, Ni.
orevi, D. B. i D. Todorovi (1997), Romi i prosjaenje, KID PESA, Novi Sad.
orevi, D. B. i D. Todorovi (1999), Javor iznad glave Klasina vera i romskopravoslavna seoska groblja, Komrenski socioloki susreti, Ni.
orevi, D. B. i D. Todorovi (1999), Srpsko pravoslavlje i Romi Klasina vera
seoskih Roma, JUNIR (godinjak VI), Ni.
urovi, B. (1999), Drutvena segregacija i getoizirani svet Roma, Gradina, Ni.
urovi, B. (2000), Drutvena segregacija i getoizirana svet Roma, u: Cigani/Romi u
prolosti i danas, Zbornik, SANU, Beograd.
urovi, Bogdan (2004), Diskriminacija i socijalno-etnika distanca: sluaj Roma u
Srbiji, u: Romi od zaboravljene do manjine u usponu, Zbornik, Odbor za graansku inicijativu, Ni.
urovi, B. i D. B. orevi (1996), Obredi pri velikim verskim praznicima kod
Roma, Etno-kulturoloki ZBORNIK, 2, Ni.
urovi, B. i D. B. orevi (1996), Obredi pri velikim verskim praznicima kod Roma u Niu, Etno-kulturoloki zbornik, Svrljig.
Gardos, I. (1998), Multikulturalno obrazovanje prema interkulturalnom obrazovanju,
Drutvo za unapreenje romskih naselja i SANU, Beograd.
Socioloka lua III/1 2009

S. Vukievi, RAE populacija u Crnoj Gori u XXI vijeku

108

Haliti, B. (1997), Romi, narod zle kobi, Pergament, Pritina.

Haliti, B. (2006), Razmiljanja o romskom pitanju, Nolit, Beograd.
Henkok, J. (1995), Posledice anti-romskog rasizma u Evropi, Beogradski krug, Beograd.
Hravati, N. (1996), Romi u interkulturalnom okruenju, Drutvena istraivanja, 5,
Zagreb.
Jaki, B. (ur.) (1998), Rasizam i ksenofobija, Forum za etnike odnose, Beograd.
Kazija, Nikolina (2008), Implementacija Nacionalnog programa za Rome, Levijatan 2,
Zagreb.
Kimlika, V. (2004), Multikulturalizam multikulturalno graanstvo, CID, Podgorica.
Macura Vladimir, Aleksandra Mitrovi (2003), Deponija ka boljoj budunosti / Deponija to the Butter Future / Deponija kaj majlaho avatnipe, Drutvo za unapreenje romskih naselja, Beograd.
Macura-Milovanovi, Sunica (2001), Romska deca i kola: kako istopiti grudvu?, Zadubina Andrejevi, Beograd.
Mihailovi, S. (1996), Socijalna distanca prema Romima, SANU, Beograd.
Mirga, Andej i Georgi Nikolae (2004), Romi u dvadeset prvom veku, u: Romi od
zaboravljene do manjine u usponu, Zbornik, Odbor za graansku inicijativu, Ni.
Mirga, A. i L. Mruz (1997), Romi razlike i netolerancija, AKPIT, Beograd.
Mitrovi, A. (1990), Na dnu Romi na granici siromatva, Nauna knjiga, Beograd.
Mitrovi, A. i G. Zaji (1998), Drutveni poloaj Roma u Srbiji, Centar za antiratnu akciju, Beograd.
Petrovski, dr Trajko (2001), Romanite vo Makedonija denes, Romano Ilo, Skopje.
Razvitak Roma u Jugoslaviji (1992), SANU, Beograd.
Risti, T. V.(1995), Kamen iznad glave: epitafi s prokupakog groblja, Prokuplje.
Savi, Svenka, Marija Aleksandrovi, Stanka Dimitrov, Jelena Jovanovi (2001), Romkinje biografije starih Romkinja u Vojvodini, Futura publikacije, Novi Sad.
Simi, . (1996), kolovanje i obrazovanje kao uslov socijalno-drutvene promocije
Roma, SANU, Beograd.
STRATEGIJA za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori 20082012.
(2007), Vlada Republike Crne Gore, Podgorica.
Trevor-Brisko, Timoti (2002), Ekonomski poloaj lokalne romske populacije Nia, Punta-komrenski socioloki susreti, Ni.
Vuini, V. i J. Mati (1996), Etnika i teritorijalna distanca izmeu srpske i romske
dece kolskog uzrasta, SANU, Beograd.
Zaji, G. (1996), Promene na tritu rada i perspektive Roma, SANU, Beograd.
ivanovi, Jovan, Dragan Todorovi, Vladimir Jovanovi, Dragoljub orevi (2001),
Romske due krivudavi drumovi do romskih dua, Univerzitet u Niu, Ni.

Socioloka lua III/1 2009