Dao Ham, Tich Phan Ung Dung Duoc Gi PDF

Chuyn san EXP Nhm dch thut
Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM
Tc gi: Murray Bourne, ngi s hu trang www.intmath.com.

Bin dch: V Hong Trng, thnh vin chuyn san EXP, sinh vin khoa Ton Tin hc, trng
i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia Tp. H Ch Minh.
Chnh sa: ng Phc Thin Quc, ch nhim chuyn san EXP, sinh vin khoa Ton Tin hc,
trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia Tp. H Ch Minh.
Trnh by ba: Cng ty trch nhim hu hn Cng ngh Thit k DUKES, 30 Nguyn Vn Dung,
Phng 6, Qun G Vp, Tp. H Ch Minh.
- Cun sch ny c dch t 2 phn: Differentiation v Integration trn trang web

www.intmath.com, tiu o hm, Tch phn ng dng c g? do ngi bin dch t t.
(i) Bn quyn vi trang web IntMath:
- Xut bn theo s cho php ca tc gi thng qua th in t vo ngy 18 thng 1 nm 2015.
Email xin php dch thut t thnh vin ca chuyn san EXP, V Hong Trng:
Ive known this site since i was in high school and im very impressed. Your site so helpful for me.
So, I want to translate some lessons of your site (like differentiation, intergral, etc...) into
Vietnamese for studying and sharing to anyone who need. The production is a book or a file type
.PDF upload on the internet and sharing for free. No operation will be made. But first, I need your
agreement (for copyright). So, can I do this?
Email chp thun dch thut t qun l trang web IntMath, Murray Bourne:
Hello Trong
Thank you for your interest (and kind words) about IntMath and for requesting permission before
going ahead.
Id like to support you on this, but Id be more comfortable if the translated document was
published on IntMath, rather than somewhere else. Where did you hope to upload it to?
I was in your country a week ago. I love Vietnam!
Bng chng:
(ii) Bn quyn vi Chuyn san EXP:

- Ti, ng Phc Thin Quc, ch nhim Chuyn san EXP, trc thuc Cu lc b Hc thut khoa
Ton Tin hc, trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc Gia Thnh ph H Ch Minh
ng chnh sa cun sch ca tc gi Murray Bourne do thnh vin V Hong Trng bin dch

theo tiu chun ca Chuyn san EXP.
- Cun sch ny c s dng min ph n bt k ai c nhu cu c. Chng ti khng ng h mi
hnh vi kinh doanh c lin quan n cun sch (bn ting Vit) ny m cha thng qua kin ca
Chuyn san EXP.
- Cc chnh sa bao gm:
(i) Thay i mu sc theo tiu chun ca EXP.
(ii) nh s, nh dng li paragraph cho ton vn bn.
(iii) Canh chnh kch thc hnh nh, ng khung,
(iv) Sa li cc nh dng Ton hc c, MathType sang nh dng Ton hc mi, Equation.
(v) nh dng li cc biu thc tng tc hon ton vi phn mm Microsoft Mathematics (c
th sao chp - dn trc tip cng thc m khng cn nh my li).
(vi) Kim tra chnh t, li tnh ton, li nh my st.
(vii) Tnh ton li, nh dng sai s 9 ch s thp phn (quy c cho ton b bi).
- Nhm chng ti hoan nghnh mi s gp , bnh lun ca bn cho cun sch c hon thin
hn. Mi phn hi v cun sch ny (phn ting Vit), c gi c th gi email v a ch:
hoangtrong2305@gmail.com
tiu ghi [Phn hi o hm, Tch phn ng dng c g?].
- Trn trng cm n!
Thnh ph H Ch Minh, ngy 08 thng 05 nm 2015.
o hm, Tch phn ng dng c g? .............................................................................................. 1

Bn quyn ............................................................................................................................................ 2
Mc lc ................................................................................................................................................ 4
Li ni u ........................................................................................................................................... 7
Chng 1: Tng quan v ngnh vi tch phn ....................................................................................... 8
Chng 2: Vi phn ............................................................................................................................. 11
Phn 2.1: Vi phn (tm o hm) .............................................................................................. 11
Bi 2.1.1 M u ........................................................................................................................ 11
Bi 2.1.2 Gii hn v vi phn .................................................................................................... 14
Bi 2.1.3 dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton gi tr) .......................................... 18
Bi 2.1.4 Nguyn l c bn tnh o hm ............................................................................. 21
Bi 2.1.5 o hm vi tc thay i tc thi ......................................................................... 25
Bi 2.1.6 o hm a thc ......................................................................................................... 28
Bi 2.1.7 o hm tch v thng ............................................................................................. 32
Bi 2.1.8 Vi phn hm s c ly tha ........................................................................................ 35
Bi 2.1.9 Vi phn hm n ........................................................................................................... 38
Bi 2.1.10 o hm cp cao ...................................................................................................... 41
Bi 2.1.11 o hm ring .......................................................................................................... 44
Phn 2.2: ng dng ca vi phn ............................................................................................... 48
Bi 2.2.1 Gii thiu v vi phn ng dng .................................................................................. 48
Bi 2.2.2 Tip tuyn v php tuyn ........................................................................................... 50
Bi 2.2.3 Cng thc Newton ...................................................................................................... 53
Bi 2.2.4 Chuyn ng cong ...................................................................................................... 57
Bi 2.2.5 Tc lin quan ......................................................................................................... 64
Bi 2.2.6 S dng vi phn v th ...................................................................................... 67
Bi 2.2.7 p dng vi phn x l nhng vn cc tr ......................................................... 77
Bi 2.2.8 Bn knh cong ............................................................................................................. 80
Phn 2.3: o hm hm s siu vit ......................................................................................... 89
Bi 2.3.1 M u ........................................................................................................................ 89
Bi 2.3.2 o hm hm s lng gic v ng dng .................................................................. 90

Bi 2.3.3 o hm hm s logarithm, hm m v ng dng..................................................... 97
Chng 3: Tch phn ....................................................................................................................... 107
Phn 3.1: Tch phn ................................................................................................................ 107
Bi 3.1.1: M u..................................................................................................................... 107
Bi 3.1.2 Vi phn ..................................................................................................................... 109
Bi 3.1.3 Nguyn hm v tch phn bt nh ........................................................................... 111
Bi 3.1.4 Din tch di ng cong ....................................................................................... 117
Bi 3.1.5 Tch phn xc nh ................................................................................................... 123
Bi 3.1.6 Quy tc hnh thang.................................................................................................... 130
Bi 3.1.7 Quy tc Simpson....................................................................................................... 133
Phn 3.2 ng dng ca tch phn ........................................................................................... 139
Bi 3.2.1 M u ...................................................................................................................... 139
Bi 3.2.2 ng dng ca tch phn bt nh .............................................................................. 140
Bi 3.2.3 Dng tch phn tnh din tch di ng cong ....................................................... 143
Bi 3.2.4 Dng tch phn tnh din tch di 2 ng cong .................................................... 148
Bi 3.2.5 Th tch khi trn xoay............................................................................................. 153
Bi 3.2.6 Trng tm b mt...................................................................................................... 163
Bi 3.2.7 Moment qun tnh..................................................................................................... 170
Bi 3.2.8 Cng sinh ra bi lc bin thin ................................................................................ 173
Bi 3.2.9 in tch ................................................................................................................... 177
Bi 3.2.10 Gi tr trung bnh .................................................................................................... 178
Bi 3.2.11 Tiu chun chn thng u (HIC): Ch s nghim trng ..................................... 179
Bi 3.2.12 Tiu chun chn thng u (HIC): Ch s HIC, v d ......................................... 183
Bi 3.2.13 Lc ca p sut cht lng ....................................................................................... 186
Bi 3.2.14 S dng tch phn tnh di ng cong ............................................................. 189
Bi 3.2.15 di ng cong: phng trnh tham s, ta cc .......................................... 195
Phn 3.3: Cc cng thc tnh tch phn .................................................................................. 200
Bi 3.3.1 M u ...................................................................................................................... 200
Bi 3.3.2 Cng thc tnh tch phn hm ly tha tng qut .................................................... 201
Bi 3.3.3 Cng thc tnh tch phn hm logarithm c bn ...................................................... 205
Bi 3.3.4 Cng thc tnh tch phn hm m ............................................................................ 208
Bi 3.3.5 Cng thc tnh tch phn hm lng gic c bn ..................................................... 211

Bi 3.3.6 Mt s cng thc khc tnh tch phn hm lng gic............................................. 215
Bi 3.3.7 Cng thc tnh tch phn hm lng gic ngc ..................................................... 220
Bi 3.3.8 Tch phn tng phn ................................................................................................. 223
Bi 3.3.9 Tnh tch phn bng cch t n lng gic ............................................................. 229
Bi 3.3.10 Bng mt s tch phn thng gp ......................................................................... 233
Bi 3.3.11 Tnh tch phn bng cch dng bng ...................................................................... 235
Bi 3.3.12 Tnh tch phn bng cng thc quy ................................................................... 236
Bi 3.3.13 Tnh tch phn bng phn s ring phn ................................................................. 238
Chng 4: Bi c thm .................................................................................................................. 243
Bi 4.1 Archimedes v din tch mt phn hnh parabola ....................................................... 243
Bi 4.2 Th tch mt dy chuyn.............................................................................................. 248
Bi 4.3 Newton ni g v vi tch phn? ............................................................................... 252
Bi 4.4 Tng Riemann ............................................................................................................. 257
Bi 4.5: nh l c bn ca vi tch phn .................................................................................. 261
Bi 4.5 Cng thc Tanzalin tnh tch phn tng phn ............................................................. 265
Gii thiu trang www.intmath.com ................................................................................................. 268
- Cho bn, ti tn V Hong Trng. Khi hon tt cun sch ny, ti l sinh vin nm 2, khoa Ton
Tin hc, trng i hc Khoa hc T nhin, i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh.
- Ti hin ang l thnh vin Chuyn san EXP. y l mt trong cc sn phm ca nhm chuyn
san EXP, trc thuc CLB hc thut, khoa Ton - Tin hc, i hc Khoa hc T nhin i hc
Quc gia Tp. H Ch Minh. Trong hn 3 nm qua nhm chng ti thc hin cc d n quy m
nh nhm ci thin tnh trng gio dc Vit Nam, ht li cht xm t nc ngoi tr v, v hin i
ha cc cng c Ton hc trong nc.
- Ti t nhn ti l mt a thch Ton. Khi ti hc cp 3, ti c th t gii nhng bi ton kh
trn lp m khng ai trong lp gii c cng nh chng c ai hng dn ti cch lm, nht l tch
phn. Vo thi im y, ti c th ngi hng gi lin ch gii mt bi tch phn no v ngy
hm sau em ln lp np ly im 10. Khi y, ti bit kh nhiu cch gii cc bi tch phn, t
m c, tm kim trn mng cng c, ng nhin ti ly lm t ho lm.
- Vo cui nm 12, ti t hi: Khng bit nc ngoi h hc o hm, tch phn nh th no?.
Vi bn tnh t m, ti ln Google tm kim v ti tip cn trang www.intmath.com. Cng vi
trang tra t trc tuyn tratu.soha.vn dch t vng, ti t m xem cch m trang web ny ni v
o hm, tch phn v sau ti b cun ht, khng phi v trang ny c nhng cch gii hay,
nhiu phng php mi m l nhng ng dng trong i sng hng ngy ca o hm, tch phn, v
d nh chn ch ngi d quan st nht trong rp phim, cch thit k khc cua ca con ng, xc
nh trng tm ca vt th, tnh cng sinh ra, Ngoi ra, ti cn bit c bn cht thc s ca
tch phn l g, du t u m ra hay mang ngha g. Cch hng dn ca trang web ny
song hnh l thuyt ln ng dng thc tin, to c s thu ht i vi ti v ti quyt nh dch
cc bi trong trong trang web nhm lm ngun ti liu cho ring mnh cng nh chia s cho bt
k ai c nhu cu c v tm hiu nhng ng dng ca o hm, tch phn trong cuc sng.
- Trc kia, ti ngh tch phn l ci g gh gm m ch cc b c thin ti mi ngh ra c,
nhng sau khi bit c lch s hnh thnh ca chng, ti ngh sai. S tht th tng hnh thnh
khi nim tch phn rt n gin v ti tin ngay c nhng hc sinh lp 6, lp 7 cng c th hiu
c tng ny. c bit hn, nhng iu m ti ni trn him khi c cp trong nhng tit
ton trn lp. Cn vic tnh tch phn ? Trong lc ti cn khng bit nn tnh tch phn tng phn
hay t n nh th no th ngi ta nghin cu ra phng php lp trnh trn my tnh v gii ra
p s cho bt k bi tch phn no vi chnh xc n kinh ngc. Ngi ta y chnh l
nhng ngi sng cch y gn c th k. Qua , ti thy rng trnh ton ca mnh tt
hu xa so vi Th gii.
- Ti nghe nhiu bn hi rng: o hm, tch phn c ng dng g trong cuc sng? ng tic
y l phn th v v hp dn nht li c cp qu t trong sch gio khoa. Hi vng rng qua
cun sch ny, bn s c cu tr li.
- Li cui cng, ti chn thnh cm n ng Murray Bourne, tc gi trang www.intmath.com cho
php ti dch ngun ti liu t trang web ny.
- Cn by gi, mi bn bt u hnh trnh khm ph vi tch phn.
- Ngnh vi tch phn nghin cu v nhng i lng bin thin phi tuyn tnh, c s dng rng
ri trong cc ngnh khoa hc v k thut, xut pht t nhng vn m chng ta c hc (nh vn
tc, gia tc, dng in trong mch) trong thc t khng h n gin, gn gng, p . Nu nhng
i lng thay i 1 cch lin tc, chng ta cn php vi tch phn tm hiu xem chuyn g xy
ra vi i lng y.
- Ngnh vi tch phn c pht trin bi mt nh khoa hc ngi Anh tn Issac Newton v mt nh
khoa hc ngi c l Gottfried Lebniz, 2 nh khoa hc ny nghin cu 1 cch c lp vi nhau v
nhng i lng bin thin vo khong cui th k 17. c 1 cuc tranh ci rng ai l ngi u
tin pht trin ngnh vi tch phn, nhng do 2 nh khoa hc ny nghin cu c lp vi nhau nn
chng ta c s ha ln khng c nh v k hiu v cch din t khi dng vi tch phn. T
Lebniz ta c k hiu v .
Isaac Newton (1642 1726)

Gottfried Wilhelm von Leibniz (1646 1716)
- S pht trin ca ng h chy chnh xc tng giy vo th k 17 mang li nhiu ngha quan
trng trong khoa hc ni chung v ton hc ni ring, v nh cao ca s pht trin l ngnh vi
tch phn.
- i vi cc nh khoa hc th y l iu rt quan trng c th d on v tr ca nhng ngi
sao, qua h tr cho ngnh hng hi. Th thch ln nht ca cc thy th khi i bin chnh l xc
nh kinh ca con tu ngoi khi, bt k quc gia no a tu c n Th Gii Mi u s
mang v rt nhiu vng bc chu bu, thc phm, qua quc gia trn s tr nn giu c.
- Newton v Lebniz xy dng trn cc php ton i s v hnh hc ca Rene Descartes, ngi pht
trin h ta Descartes m chng ta gp trong chng trnh ph thng.
- Ngnh vi tch phn ny c 2 mng chnh:
+ Vi phn (hay o hm) gip chng ta tm ra tc thay i ca 1 i lng vi 1 i lng
khc.
+ Tch phn, ngc vi vi phn. Chng ta c th c cho trc 1 gi tr bin thin no v ta
phi lm iu ngc li, tc tm mi quan h ban u (hay phng trnh ban u) gia 2 i lng.
Th tch thng ru l mt trong nhng vn

c gii quyt bng cch s dng phng php vi tch phn
I. Vi tch phn trong hnh ng 1:
- Mt thp nng lng cung cp in t mt tri bng cch thit lp hng ngn tm gng c kh
nng iu chnh c, gi l gng nh nht, mi tm gng c t trn nh thp, thu nng
lng nhit t mt tri v ct gi trong b cha nhng ht mui c nu chy (nm bn phi
thp) vi nhit hn 500.
- Khi cn dng in, nng lng trong b c dng to hi nc truyn chuyn ng cho
turbine sinh ra in ( bn tri thp).
- Vi tch phn (c th trong trng hp ny l o hm) dng lm tng ti a cng sut qu trnh
ny.
Solar Two phc v cho n nng lng California

II. Vi tch phn trong hnh ng 2:
- Vi tch phn dng pht trin nng sut cng v nhng thnh phn khc ca my tnh.
III. Mc lc:
Chng 2: Vi phn:
- Chng ny c 3 phn gm:
+ Phn 2.1 Vi phn: Gii thiu s nt v o hm v mt s v d c bn v k thut tnh vi phn.
+ Phn 2.2 ng dng ca vi phn: Ni ta s khm ph mt s ng dng c bn, bao gm c tm
tip tuyn, nhng vn v chuyn ng cong cng nh ti u ha.
+ Phn 2.3 Vi phn hm s siu vit: Ta s khm ph cch tm o hm ca mt s hm s nh
hm sine, cosine, logarithms v hm s m.
Chng 3: Tch phn:
- Ba phn trong chng ny l:
+ Phn 3.1 Tch phn: Ta s khm ph mt s nt c bn ca tch phn.
+ Phn 3.2 ng dng ca tch phn: Ni ta s thy vi ng dng c bn ca tch phn gm tnh
din tch, th tch, trng tm, moment qun tnh, np in tch v gi tr trung bnh. Mt iu th v
l Archimedes nm c vi yu t hnh thnh nn vi tch phn trc c Newton v Leibniz
tn 2000 nm!
+ Phn 3.3 Cng thc tnh tch phn: Phn ny s cho cc bn thy vi k thut tnh tch phn.
Chng 4: Bi c thm
- Nhng cu chuyn lch s v mt s cch tnh vi tch phn khc s c nu trong chng ny.
10
- Ni dung trong phn 2.1 ny:

+ Bi 2.1.1 M u.
+ Bi 2.1.2 Gii hn v vi phn.
+ Bi 2.1.3 dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton s).
+ Bi 2.1.4 Nguyn l c bn tnh o hm.
+ Bi 2.1.5 o hm vi tc thay i tc thi.
+ Bi 2.1.6 o hm a thc.
+ Bi 2.1.7 o hm tch v thng.
+ Bi 2.1.8 Vi phn hm s c lu tha.
+ Bi 2.1.9 Vi phn hm n.
+ Bi 2.1.10 o hm cp cao.
+ Bi 2.1.11 o hm ring.
I. Vi phn l g?
- Php vi phn ch yu tm tc thay i ca i lng ny vi i lng khc. Chng ta cn php
vi phn khi tc thay i khng c gi tr c nh, iu ny c ngha l g?
II. Tc thay i c nh:
- u tin, ta s kho st mt chic xe chuyn ng vi tc 60 , th qung ng thi
gian s nh th ny:
- Chng ta cn lu rng qung ng tnh t im xut pht tng vi hng s c nh l 60

mi gi, v vy sau 5 chic xe i c 300. Ch rng dc (gradient) lun l
300
5
= 60
trong ton b th. y chnh l tc thay i c nh ca qung ng theo thi gian, dc

lun dng (v th i ln khi bn i t tri sang phi).
III. Tc thay i khng c nh:
- By gi ta qung qu bng ln tri. Di tc dng ca trng lc th qu bng di chuyn chm dn,
sau bt u i ngc chiu chuyn ng ban u v rt xung. Trong sut qu trnh chuyn ng
th vn tc qu bng thay i t dng (khi qu bng i ln), chm v 0, sau v m (qu bng
11

ri xung). Trong qu trnh i ln, qu bng c gia tc m v khi n ri xung th c gia tc dng.
- Ta c th mi lin h gia cao () v thi gian ().
- Lc ny dc ca th thay i trong sut qu trnh chuyn ng. Ban u dc kh ln, c

gi tr dng (biu th vn tc ln khi ta nm bng), sau khi qu bng chm dn, dc ngy
cng t v bng 0 (khi qu bng im cao nht v vn tc lc bng 0). Sau qu bng bt u
rt xung v dc chuyn sang m (ng vi gia tc m) sau ngy cng dc hn khi vn tc
tng ln.
- dc ca mt ng cong ti 1 im cho ta bit tc thay i ca i lng ti im .
IV. Khi nim quan trng: tnh xp x ca ng cong:

- By gi ta hy phng to mt phn th gn v tr = 1 (ni ti nh du hnh ch nht pha
trn), quan st mt on ngn gia v tr = 0.9 v = 1.1, n s trng ging nh th ny:
- Lu rng khi ta phng to gn ng cong, n bt u ging nh ng thng. Chng ta c

th tm gi tr xp x dc ca ng cong ti v tr = 1 (chnh l dc ca tip tuyn ca
12

ng cong c v mu ) bng cch quan st nhng im m ng cong i qua gn = 1
(tip tuyn l 1 ng thng tip xc vi ng cong ti duy nht 1 im).
- Quan st th, ta thy rng ng cong y i qua (0.9; 36.2) v (1.1; 42). Vy dc ca tip
tuyn ti v tr = 1 khong:
2 1 42 36.2
=
= 29
2 1
1.1 0.9
- n v l ging nh vn tc, vy chng ta tm c tc thay i bng cch nhn vo
dc.
- R rng, nu chng ta phng to gn hn, ng cong s thng hn v ta s c gi tr xp x ng
hn cho dc ca ng cong.
- tng ca vic phng to vo th v tm gi tr xp x ng nht ca dc ng cong
(cho ta bit c tc thay i) dn n s pht trin ca vi phn.
V. S pht trin ca php tnh vi phn:
- Cho n thi i ca Newton v Lebniz th vn cha c 1 cch chc chn d on hay miu t
v hng s bin i ca vn tc. C 1 s cn thit thc t hiu lm nh th no ta c th phn
tch v d on cc i lng c hng s bin thin. l l do h pht trin php tnh vi phn.
VI. Ti sao phi nghin cu php tnh vi phn?
- C rt nhiu ng dng ca php vi phn trong khoa hc v k thut.
- Vi phn cn c dng trong vic phn tch v ti chnh cng nh kinh t.
- Mt ng dng quan trng ca vi phn l ti u ha phm vi, tc tm iu kin gi tr ln nht
(hay nh nht) xy ra. iu ny rt quan trng trong kinh doanh (tit kim chi tiu, gia tng li ch)
v k thut ( di ln nht, gi tin nh nht).
VII. V d v ti u ha:
- Mt hp c y hnh vung c m mt trn. Nu s dng vt liu 64 2 th th tch ln nht
c th ca hp l bao nhiu?
- Chng ta s gii quyt vn ny trong phn sau: ng dng ca vi phn.
VIII. Tnh gn ng m chng ta s dng:
- Nhng tnh gn ng di y u c gi tr rt quan trng:
+ Tr s gn ng tm dc.
+ i s gn ng tm dc.
+ Tp hp nhng quy lut ca vi phn.
- Bn c th b qua phn ng dng nu bn ch cn quan tm n cch tnh vi phn, nhng y s l
mt thiu st ln v bn s khng bit c ti sao li c cch .
13
- Tip theo bi M u, hiu r hn v ngnh ny, trc tin chng ta phi hiu v gii hn.
I. Gii hn:
- Trong vic nghin cu v ngnh vi tch phn, chng ta s cm thy th v v iu g s xy ra vi
mt hm s khi cc gi tr khc nhau thay vo hm th hm n gn mt gi tr c th. Chng
ta bt gp iu ny trong bi Vi phn (o hm) khi phng to ng cong tm gi tr xp x
ca dc ng cong.
II. Gii hn khi tin n mt con s c th:
- Thnh thong vic tm gi tr gii hn ca mt biu thc ch n gin l th s.
V d 1: Tm gii hn khi tin n 10 ca biu thc = 3 + 10.
Tr li v d 1:
- S dng k hiu gii hn, ta vit nh sau:
lim (3 + 7)
10
- V d ny khng kh khn g c, ta ch th s 10 vo biu thc v vit:

lim (3 + 7) = 37
10
- iu ny hp l v hm () = 3 + 7 l hm lin tc
- Tuy nhin c mt vi trng hp ta khng th p dng cch ny.
V d 2: Trong biu thc sau th hin nhin khng th bng 3 (do mu s phi khc 0), hy tm
gii hn biu thc khi tin n 3:
2 2 3
() =
3
Tr li v d 2:
- Chng ta c th thy hm s tin n gn mt gi tr c th khi tin n 3 t bn tri:
2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

() 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9
- Tip tc tin gn n gi tr = 3:
2.9 2.92 2.94 2.96 2.97 2.98 2.99

() 3.9 3.92 3.94 3.96 3.97 3.98 3.99
- Tng t, tin n 3 t bn phi cho ta gi tr gii hn tng t:
3.5 3.1 3.01 3.00001

() 4.5 4.1 4.01 4.00001
- Ta nhn thy rng cc gi tr hm tin gn n 4:
- Ta vit:
2 2 3
lim
=4
3
3
- Ch : Ta c th tm gi tr gii hn ny bng cch phn tch thnh nhn t:
( + 1)( 3)
2 2 3
lim
= lim
= lim + 1 = 4
3
3
3
3
3
14

- Cch lm ny ng v ta c 3.
- y l v d c bn nhm gii thiu vic nghin cu gii hn. N c v kh ng ngn v nhng g
ta lm ch khc g bi ton cp 2, nhng li rt quan trng v n th hin rng hm khng tn ti gi
tr thc no khi = 3, nhng khi ta cho ngy cng dn ti 3 th gi tr hm cng i v mt gi tr
thc (nh trong v d trn l 4).
III. Gii hn khi tin n 0:
- Chng ta phi nh rng chng ta khng th chia cho s 0.
- Nhng c mt vi iu rt th v v quan trng, l gii hn khi tin n 0 v ni m gi tr
gii hn xut hin khi ta c mu s bng 0.
V d 3: Tm gii hn khi tin n 0 ca
sin()
Tr li v d 3:
- Ta khng th thay s 0 vo biu thc v
sin(0)
0
khng xc nh.
- Khng c phng php i s no tm gii hn ny, nhng ta c th tm bng cch cho tin
gn n 0 t bn tri v phi v c kt lun rng:
sin()
lim
=1
0
- Mt cch kim chng kt qu ny l da vo th v ta thy rng gi tr hm s khi gn

n 0 l 1.
- C ch trng ni = 0 trong th nhng n qu nh chng ta thy c.

IV. Gii hn khi tin n v cc:
5
V d 4: Cho biu thc , chuyn g s xy ra vi biu thc khi tin ra v cc?

Tr li v d 4:
- R rng khi gi tr cng ln th gi tr biu thc ngy cng nh cho n khi n st gi tr 0, ta
5
ni rng gii hn ca khi tin ra v cc l 0.

V. Gii hn khi gi tr bin thin mu:
- Mt cch tng qut:
1
lim ( ) = 0

- Tng t:
1
lim ( 2 ) = 0

15

- Ta dng nhng gi tr gii hn ny khi cn c lng gii hn ca cc hm s v c bit hu ch
khi ta v th ng cong.
V d 5: Tm gii hn:
5 3
lim (
)
6 + 1
Tr li v d 5:
- Bi ny khng my r rng gi tr gii hn l bao nhiu. Ta c th thay gi tr cng ln dn vo
biu thc cho n khi ta pht hin iu g kh quan (hy th vi 100, ri 1,000, ri 1,000,000 v
c th).
- Hoc ta c th sp xp biu thc v dng cng thc:
1
lim ( ) = 0

tm gi tr gii hn.
- Ta chia c t v mu cho to ra biu thc m ta c th nh gi c gi tr gii hn.
5
3
5 3
03
1
lim (
) = lim (
)=
=
1
6 + 1
6+0
2
6+
5
- Ch rng ta khng thay k hiu vo biu thc
6+
v n khng c ngha trong ton hc.
53
- ng vit 6+1, iu ny khng ng u nh!

V d 6: Tm gii hn:
lim (
1 2
)
8 2 + 5
Tr li v d 6:
- Cch th s: Thay cc gi tr ln dn vo biu thc nh 100, ri 10,000, ri 1,000,000, v ta
1
nhn thy biu thc tin v 8.

- Cch i s: Chia t v mu cho 2 ri ly gii hn:
1
1 2
21
1
lim ( 2
) = lim (
)=
5
8 + 5
8
8+ 2
VI. Tnh lin tc v vi phn:

- Trong phn ny ta s ly vi phn ca a thc, sau ta s gii quyt nhiu hm kh hn, c khi ta
khng th ly vi phn c. Ta cn phi hiu iu kin no mt hm c th ly vi phn.
- Mt hm s nh () = 3 6 2 + 30 l hm lin tc vi mi gi tr ca nn c th ly vi
phn vi mi gi tr ca .
16
- Tuy nhin, hm s nh () = 2 khng xc nh ti = 0 v = 1.

- Hm khng lin tc ti 2 im , v vy ta khng th ly vi phn vi nhng gi tr nh vy.
VII. Hm s nhiu phng trnh v vi phn:

- Hm s nhiu phng trnh ly c vi phn vi mi nu hm s y lin tc vi mi
V d 7:
2 + 3 < 1
() = { 2
+ 2 1
- Hm s ny khng lin tc ti = 1, nhng vn tn ti gi tr ti = 1 (c th (1) = 1). Hm
s ny c vi phn vi mi tr gi tr = 1 v hm khng lin tc ti im trn.
17
- Trong bi vit ny, ti s cho bn thy mt trong nhng vn c t lu, l tm dc tip

tuyn ca ng cong. Vn ny c trc khi vi phn ra i.
- Khi chng ta m hnh ha nhiu vn vt l bng cch s dng ng cong, ta phi hiu v
dc ca ng cong nhiu im khc nhau v ngha ca dc trong nhng ng dng thc t.
- Hy nh rng: Ta ang c gng tm tc thay i ca 1 i lng ny so vi i lng khc.
- Nhng ng dng bao gm:
+ Nhit thay i trong thi gian nht nh
+ Vt tc ca 1 vt th ri t do trong khong thi gian nht nh.
+ Dng in qua mch trong thi gian nht nh.
+ S bin thin ca th trng chng khon trong khong thi gian nht nh.
+ S gia tng dn s trong khong thi gian nht nh.
+ Nhit gia tng theo t trng trong bnh gas.
- Sau , ta s khm ph ra tc thay i ca nhng iu trn bng cch ly vi phn hm s v
thay th gi tr thch hp vo. By gi, ta bt u tm tc thay i mt cch gn ng (c ngha
l ta thay s vo cho n khi ta tm c gi tr xp x ph hp).
- Ta quan st trng hp tng qut v vit phng trnh ph hp bao gm n (c lp) v gi tr
(khng c lp).
- dc ca ng cong = () ti im chnh l dc tip tuyn ti . Ta cn tm dc

ny gii quyt nhiu ng dng v n cho ta bit tc thay i mt cch nhanh chng.
- Ta vit = () trn ng cong v l hm theo , tc l, nu thay i th cng thay i.
* K hiu :
- k hiu ny, ta vit:
+ Thay i theo l .
+ Thay i theo l .
- Theo nh ngha ny, dc c cho bi:
2 1
=
=
2 1
- Ta dng cng thc ny tm nghim bng s dc ng cong.
V d: Tm dc ca ng cong = 2 ti im (2; 4) s dng phng php tnh bng s
18

Tr li v d:
- Ta bt u vi im (1; 1) v gn vi im (2; 4).
- dc ca tnh bi:
2 1 4 1
=
=3
2 1 2 1
- By gi ta di chuyn im quanh ng cong, tin n gn , dng im (1.5; 2.25) gn vi
(2; 4).
=
- D tnh dc ng cong l = 3.5.

- Ta thy y l gi tr xp x ph hp vi dc tip tuyn ti , nhng ta c th tm c gi tr
xp x tt hn.
- By gi ta di chuyn li gn hn na, gi s (1.9; 3.61).
- By gi ta c:
19

- Vy ta tnh c = 3.9.
- Ta thy ta gn tm c gi tr dc cn tm.
- By gi nu tip tc di chuyn n (1.99; 3.9601), dc l 3.99.
- Nu l (1.999; 3.996001) th dc l 3.999.
- R rng, nu 2 th dc 4, nhng ta lu rng ta khng c ly = 2 v nh vy
phn s ca c 0 mu, iu ny l v l.
- Ta tm c tc thay i ca theo l 4 ti im = 2.
20
- Trong bi ny, chng ta s tnh vi phn ca mt hm bng nguyn l c bn. Tc l chng ta s

bt u t mt m hn tp v sau dng i s tm cng thc tng qut cho dc ng cong
ng vi mi gi tr ca .
- Nguyn l c bn c th hiu l cng thc v nhiu bi vit s dng k hiu (ng vi s
thay i ca ) v (ng vi s thay i ca ). iu ny v tnh lm cho i s thm phc tp,
nn chng ta dng thay th cho , ta vn gi l cng thc .
- Ta tm kim mt cch thc i s tm dc ca = () ti theo cch thay s m ta

xem trong bi dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton gi tr).
- Ta c th tnh xp x gi tr ny bng cch ly 1 im no gn (; ()), gi s nh ( +
; ( + )).
- Gi tr l gi tr xp x ca dc tip tuyn ta yu cu.

- Ta c th vit dc ny l:
- Nu ta di chuyn ngy cng gn ti , ng s gn trng vi tip tuyn ti v dc ca

gn bng vi dc ta cn tm.
=
21

- Nu ta trng vi (tc = 0) th ta s c chnh xc dc tip tuyn.
- By gi c th vit thnh:
( + ) ()
=
- Tng ng dc l:
2 1 ( + ) ()
=
=
2 1
- Nhng ta ang tm dc ti nn ta cho dn tin n 0 dn n tin n v tin ti

=
dc ta ang tm.
I. dc ng cong theo o hm:
- Ta c th vit dc tip tuyn ti l:
( + ) ()
= lim
0
- y chnh l nguyn l c bn tnh o hm (hay cng thc ) l tc thay i tc thi ca

theo .
- iu ny tng ng vi iu sau (ni trc ta dng thay cho ):
= lim
0
- Bn c th vit cng thc thnh:
( + ) ()
= lim
0
II. Lu v o hm:
QUAN TRNG: o hm (vi phn) c th vit theo nhiu cch, iu ny c th dn n mt s
phin phc cho nhng bn mi nghin cu vi phn:
- iu theo sau y tng ng cch vit o hm bc 1 ca = (): hoc () hoc
V d 1: Tm khi = 2 2 + 3.
Tr li v d 1:
- Ta c:
() = 2 2 + 3
- Nn:
( + ) = 2( + )2 + 3( + ) = 2 2 + 4 + 22 + 3 + 3
- By gi ta cn tm:
( + ) ()
= lim
0
(2 2 + 4 + 22 + 3 + 3) (2 2 + 3)
= lim
0
= lim (4 + 2 + 3)
0
= 4 + 3
- Chng ta tm ra biu thc cho ta dc tip tuyn bt k ni no ca ng cong
- Nu = 2 th dc l 4(2) + 3 = 5 (ng mu trong hnh di).
- Nu = 1 th dc l 4(1) + 3 = 7 (xanh l cy).
22

- Nu = 4 th dc l 4 (4) + 3 = 19 (en).
- Ta c th thy p n l ng khi ta v ng cong ra th (hnh parabola) v nhn xt dc
tip tuyn.
- y chnh l iu lm cho vi tch phn rt hu dng, ta c th tm dc bt c u trn ng

cong (ng vi tc thay i ca hm s bt c u).
V d 2:
a) Tm ca = 2 + 4.
b) Tm dc tip tuyn ti = 1 v = 6.
c) V ng cong v c 2 tip tuyn.
Tr li v d 2:
a) Ch : tc o hm bc 1, c th vit thnh .
- t:
() = 2 + 4
- Ta c:
( + ) = ( + )2 + 4( + ) = 2 + 2 + 2 + 4 + 4
- V vy:
( + ) ()
= lim
0
2
(( + ) + 4( + )) ( 2 + 4)
= lim
0
= lim (2 + + 4)
0
= 2 + 4
b) Khi = 1; = 2(1) + 4 = 6.
- Khi = 6; = 2(6) + 4 = 8.
c) th:
23
24
- o hm cho ta bit tc thay i ca mt i lng so vi i lng khc vi v tr hay im

ring bit (nn ta gi l tc thay i tc thi). Khi nim ny c nhiu ng dng trong in t
hc, ng lc hc, kinh t hc, trn cht lng, kiu mu dn s, l thuyt sp hng v cn nhiu
na.
- Bt c khi no mt s lng lun thay i gi tr, ta u c th dng vi tch phn (vi phn v tch
phn) m t trng thi ca n.
- Trong bi ny, ta s bn lun v nhng s vic xy ra trong nhng khong thi gian rt nh, nn ta
s dng thay v nh ta thy bi Nguyn l c bn tnh o hm.
Ch : Bi vit ny l mt phn ca bi vit Tng quan v ngnh vi tch phn. Ta s nghin cu
vi quy lut d hn nhiu trong cch tnh vi phn trong bi vit tip theo o hm a thc.
I. Vn tc:
- Nh ta bit, vn tc chnh l thng s gia qung ng v thi gian vt i ht qung ng
, nhng iu ny ch ng khi vn tc l hng s c nh (hay vt chuyn ng u). Ta cn mt
cng thc khc khi vn tc thay i theo thi gian.
- Nu ta c biu thc cho (qung ng) theo (thi gian) th vn tc bt k thi im nh
no c tnh bi:
= lim
0
- lm i s tr nn n gin hn, ta dng thay cho v vit:
( + ) ()
= lim
0
V d: Mt vt th ri t ci gi c qung ng theo c cho bi = 490 2 , tnh

theo giy (), hi vn tc vt th khi = 10?
Tr li v d:
- y l th ca (qung ng) theo thi gian (tnh theo giy). Ta thy rng vn tc (tng
ng vi dc tip tuyn ca ng cong) khng c nh. Ban u, dc l 0 (ng cong
nm ngang), theo thi gian, vt th tng tc, dc ng cong tr nn dc hn (thng ng hn).
- By gi vn tc c tnh bi:
( + ) ()
0
= lim
25

- Nn ta c:
(490( + )2 ) (490 2 )
( + ) ()
= lim
= lim
= lim (490(2 + )) = 980
0
0
0
- Nn = 980 l biu thc cho ta bit vn tc vt th bt k thi im no ( 0).

- Khi = 10; = 980 10 = 9,800 .
- Nn vn tc khi = 10 l 98 .
- Ta vit vn tc l = hay ta c th vit = .

- o hm cho ta bit:
+ Tc thay i ca mt i lng so vi i lng khc.
+ dc tip tuyn ca ng cong bt k im no.
+ Vn tc khi ta bit biu thc qung ng l = .

+ Gia tc khi ta bit biu thc vn tc l =
II. Cu hi c gi:
- Mt ngi c thng hay hi:
- ngha ca
l g?
- y l cu tr li ca ti:
- Mt cch n gin,
ngha l s thay i ca so vi s thay i ca gi tr chnh xc ca
- Khi nim trn c dng khi i lng ph thuc vo mt hng s thay i. d hiu hn, ta
hy ly nhit mi trng lm v d. Gi s bn ang Melbourne, c (ni c nhit chnh
lch khc nghit), v ta mun bit by gi nhit gia tng nhanh n mc no.
- ma ng, v m, nhit thng thng l 2, ma h (6 thng sau) v m, nhit c
th ln n 26. Tc thay i trung bnh l:
26 2 24
=
= 4 thng
6
6
- y l gi tr trung bnh xa, khng phi .

- Nhng by gi hy ngh v mt ngy trong h. Lc 6: 00 sng nhit c th l 13, v 1: 00
chiu ln n 27, gi tr thay i trung bnh l:
27 13
= 2
7
- Ta vn khng c .
- By gi hy gi s lc 9: 00 sng l 20 v lc 10: 00 sng l 22.4 nn gi tr thay i trung
bnh l:
22.4 20
= 0.04 pht (tng ng 2.4 )
60
- Ta c th tin n nhng khong thi gian nh hn (nh ; ; v hn na) d on s thay
i nhit lc 10: 00 sng. S d on ny c biu din bi khi nim
- Ni mt cch lch s, nhng g ti m t trong dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton

gi tr) chnh l nhng iu ngi xa lm trc khi Newton v Leibniz cho ta php tnh vi
26

phn.
- Trong bi Nguyn l c bn tnh o hm, ta thy cch tip cn i s m Newton v Leibniz
pht trin. By gi ta c th tm gi tr d on ca
bng cc quy trnh ton hc da trn hm
s m khng cn phi thay s trong mi v tr.

- bi vit tip theo ta s thy nhiu quy lut d hn cho vi phn. Ta s t dng nguyn l c bn
nhng s rt l tt nm r vi phn xut pht t u v n gip ch g cho ta.
27
- Ta c th tm o hm mt a thc m khng cn dng cng thc ta gp trong bi Nguyn l

c bn tnh o hm.
- Isaac Newton v Gottfried Leibniz thu c nhng quy lut di y vo u th k 18, h
theo ci c bn tin n vi phn, t lm cho cuc sng chng ta tr nn thun tin hn.
Hng s
=0
Ly tha
bc ca

( ) = 1
y l iu c bn, tc l nu mt
i lng c gi tr hng s c
nh, hin nhin tc thay i
ca n bng 0.
Chng minh theo cng thc .
y l mt hm s theo , c
ngha khi ta tm o hm ca mt
Tch c
hng s nhn vi hm s th
() =
() =
hng s
cng ging nh tm o hm
hm
s
trc,
sau
nhn cho hng s.

y v l hm s theo ,
o hm ca tng th bng vi
o hm ca ci u tin cng vi
( + )
o hm ca ci th hai. Nhng iu
o hm tng
=
+

ny s khng cn ng vi
o hm tch 2 s m ta
s gp bi sau.
I. V d:
V d 1: Tnh o hm:
= 7 6
Tr li v d 1:
- S dng quy tc sau:
() =
- Ta a 7 ra pha trc:
(7 6 ) = 7 ( 6 )
- V:

( ) = 1
- Cho ta:
7 ( 6 ) = 7 6 5 = 42 5
Ch : Ta c th lm bc sau:
28
- Ta c th vit:
= 42 5
= 42 5 hoc = 42 5 u c ngha nh nhau.
V d 2: Tnh o hm:
= 3 5 1
Tr li v d 2:
= 3 5 1
- By gi:
(3 5 ) = 3 5 4 = 15 4
- V = 0 nn ta vit:
(1) = 0
- Vy:
V d 3: Tnh o hm:
(3 5 ) +
(1) = 15 4
=

= 13 4 6 3 1
Tr li v d 3:
- By gi ta tnh theo th t:
(13 4 ) = 52 3 ,
( ( ) = 1 )
(6 3 ) = 18 2 ,
( ( ) = 1 )

() = 1,
( ) = 1 )
( = 1 1 ;
(1) = 0,
(
= 0)
- Vy:
= 52 3 18 2 1
V d 4: Tnh o hm:
1
1
= 8 + 4 32
4
2
Tr li v d 4:
1
1
= 8 + 4 32
4
2
- Ly vi phn tng phn mt, ta c:
1
8
( 8 ) = 7 = 2 7
4
4
1 4
4 3
( ) = = 2 3
2
2
29

2
(3 ) = 0
- Vy:
1
1
=
( 8 + 4 32 ) = 2 7 + 2 3

4
2
V d 5: Xc nh o hm:
= 4 9 2 5,
ti im (3; 15)
Tr li v d 5:
= 4 9 2 5
- Vy:
= 4 3 18 5
- Ti im c = 3 th gi tr o hm l:
|
= 4 33 18 3 5 = 49
=3
- iu ny c ngha dc ca ng cong = 4 9 2 5 ti = 3 l 49.
V d 6: Tm o hm hm s:
2
= 14
Tr li v d 6:
- trng hp ny ta c phn s v s m ly tha ca (nn y khng phi a thc).
- Quy lut vi phn vn c p dng:
2
= 14
- Ta c th vit li thnh:
= 14 2 1
- Vi phn cho ta:
1 (14)1
=
2 (1) 11
4
1 3
= 4 + 2 2
4
1
2
= 4
+ 2
4 3
II. Bi tp:
- Vit phng trnh tip tuyn ca ng cong = 3 3 ti = 2.
Tr li:
- Ta c:
= 3 3
= 3 3 2
- V gi tr o hm vi = 2 l:
|
= 3 3 22 = 9
=2
30

- V = 3 3 nn khi = 2 th = 2.
- Nn ta cn tm phng trnh ng thng i qua (2; 2) c dc 9.
- S dng cng thc tng qut ca phng trnh ng thng:
1 = ( 1 )
- Ta c:
+ 2 = 9( 2)
- Vy phng trnh cn tm l:
= 9 + 16
- Hay vit di dng tng qut:
9 + 16 = 0
31
I. Cng thc tch:

- Nu v l 2 hm s theo th o hm tch c xc nh bi:
()
=
+
- Pht biu thnh li:

Mun o hm tch hai hm s, ta ly hm s th nht nhn vi o hm hm s th hai cng vi
hm s th hai nhn o hm hm s th nht
- Cng thc ny t u m ra? Nh nhiu cng thc vi phn ta gp u c chng minh da
vo Nguyn l c bn tnh o hm.
V d 1:
- Nu ta c tch 2 hm s:
= (2 2 + 6)(2 3 + 5 2 )
- Ta c th tnh o hm trc tip m khng cn phi ph ngoc nhn phn phi
Tr li v d 1:
- Ta c 2 hm s = 2 2 + 6 v = 2 3 + 5 2 .
- Ta dng cng thc tch:
()
=
+
- u tin ta tnh:
= 6 2 + 10
- V:
= 4 + 6
- Sau ta vit:
()
=
+
2
2
= (2 + 6)(6 + 10) + (2 3 + 5 2 )(4 + 6)
= 20 4 + 88 3 + 90 2
V d 2: Tnh o hm:
= ( 3 6)(2 4 3 )
Tr li v d 2:
- Nhn thy dng , c th:
3
{ = 63
= 2 4
()
=
+
3
= ( 6)(12) + (2 4 3 )(3 2 6)
= 24 5 + 96 3 + 6 2 12
Ch : Ta c th vit cng thc tch ny theo nhiu cch:
()
=
+
32

- Hay:
(()())
()
()
= ()
+ ()
- Hoc:
() = +
II. Cng thc thng (phn s):
- Nu v l 2 hm s theo th o hm thng c xc nh bi:

( ) = 2

- Pht biu thnh li:

o hm thng s bng mu s nhn o hm t s tr t s nhn o hm mu s tt c chia
cho mu s bnh phng.
V d 3: Tnh o hm:
2 3
=
4
Tr li v d 3:
- Nhn thy hm s c dng , vi = 2 3 v = 4 .

- Dng cng thc thng, ta c:
= 6 2
- V:
= 1
- Li c:
( )=

2
(4 )(6 2 ) (2 3 )(1)
=
(4 )2
24 2 4 3
=
(4 )2
V d 4: Tm ca:
=
4 2
3 + 3
Tr li v d 4:
- Ta t = 4 2 v = 3 + 3.
- Dng cng thc thng, ta c:
= 8
= 3 2
- Li c:
33
( )=
2

( 3 + 3)(8) (4 2 )(3 2 )
=
( 3 + 3)2
4
4 + 24
=
( 3 + 3)2
Ch : Ta c th vit cng thc thng ny theo nhiu cch:
()
()
()
()
()
(
)=
2
()
(())

( )=

2

( ) =
34
I. Hm hp:
- Nu l hm s theo , cn l hm s theo th ta ni: l hm hp theo .
V d 1: Hy m t phng trnh:
= (5 + 7)12
Tr li v d 1:
- Nu ta gi = 5 + 7 (biu thc trong ngoc) th phng trnh trn vit li thnh:
= 12
- Ta vit l hm s theo , v tng t l hm s theo .
- y l khi nim quan trng trong vi phn. Nhng phng trnh ta gp n by gi s l phng
trnh trong phng trnh v ta cn phi nhn din chng c th tnh vi phn mt cch chnh xc.
II. Quy tc xch:
- tm o hm hm hp, ta cn s dng quy tc xch:

=

- iu ny c ngha ta cn phi:
(i) Nhn din (lun lun chn biu thc nm trong cng, thng nm trong ngoc hay di du
cn).
(ii) Sau ta cn ghi li biu thc theo .
(iii) o hm (theo ) sau ta biu din li mi th theo .
(iv) Bc tip theo ta tm .
(v) Nhn vi .
V d 2: Tm ca:
= ( 2 + 3)5
Tr li v d 2:
- Trong trng hp ny ta t = 2 + 3, t ta c = 5 .
- Ta nhn thy rng:
+ l hm s theo .
+ l hm s theo .
- Theo quy tc xch, u tin ta cn tm v .
= 54 = 5( 2 + 3)4
= 2
- Vy:

=

= 5( 2 + 3)4 (2)
= 10( 2 + 3)4
V d 3: Tm ca:
35

= 4 2
Tr li v d 3:
- Trong trng hp ny, ta t = 4 2 , t ta c = = 12 .
- Mt ln na:
+ l hm s theo .
+ l hm s theo .
- S dng quy tc xch, ta cn tm:
1 12
1
1
=
=
=
2
2 24 2
- V:
= 8 1
- V vy:

8 1
=
=
24 2
III. o hm hm s c ly tha:
- M rng ra vi quy tc xch chnh l cng thc ly tha cho vi phn. Ta ang tm o hm ca
(ly tha ca hm s):

( ) = 1
V d 4: phng trnh sau:

= (2 3 1)4
- Ta c hm s c ly tha.
Tr li v d 4:
- Nu ta t = 2 3 1 th = 4 .
- V vy:
+ l hm s n ly tha.
+ l hm s n ( = ()).
- tnh o hm biu thc trn, ta c th dng cng thc mi:

( ) = 1
- Vi = 2 3 1 v = 4.
- V vy:

( ) = 1
3
3
= (4(2 1) )(6 2 )
= 24 2 (2 3 1)3
- ng nhin ta c th dng quy tc xch:

=

IV. Th thch:
- Tm o hm hm s:
36

2 (3 + 1)
=
4 + 2
Tr li th thch:
- v d ny, ta c phn s vi t s l php nhn.
- Mt ln na, ta c = , vi = 2 (3 + 1) v = 4 + 2.
- Cng thc phn s yu cu dng nhng li l tch.

- t = vi = 2 v = 3 + 1.
=
+
2
= 3 + (3 + 1)(2)
= 9 2 + 2
- Ngoi ra ta c:
= 4 3
- V vy:
( )
=
=
2
( 4 + 2)(9 2 + 2) ( 2 )(3 + 1)(4 3 )
=
( 4 + 2)2
3 6 2 5 + 18 2 + 4
=
( 4 + 2)2
37
- Chc hn cc bn tng gp nhng phng trnh m khng th biu din theo ch bng cch
chuyn v, chng hn:
4 + 2 2 2 + 6 2 = 7
- tnh theo nhng cch thng thng trc y th rt phc tp bin i theo , thm ch
l khng th.
- Vy ta phi c mt cch no tnh vi phn nhm xc nh tc thay i ca khi thay
i. lm c iu ny th chng ta cn bit n vi phn hm n.
- Hy xem qua mt s v d sau:
V d 1: Tm biu thc nu:

4 + 5 7 2 5 1 = 0
Tr li v d 1:
4 + 5 7 2 5 1 = 0
- v d ny ta d dng phn tch theo , t tnh vi phn mt cch d dng. Th nhng ta hy
s dng mt cch khc tm vi phn xem.
Phn A: Tm o hm vi ca 4 .
- vi phn biu thc ny, ta coi nh l hm theo v s dng o hm hm s c ly tha.
- C bn: Tin hnh cc bc tnh o hm:
() =
( 2 ) = 2
( 3 ) = 3 2
- Tng t:
( 4 ) = 4 3
Phn B: Tm o hm theo ca:

5
5 7 2
- y l cch tnh vi phn thun ty:
5
5
( 5 7 2 ) = 5 4 14 + 2
Phn C:
- v phi ca phng trnh, o hm ca 0 l 0.
- By gi kt hp phn ; ; .
5
4 3
+ 5 4 14 + 2 = 0
- Chuyn v ta c kt qu:
5
4
5 + 14 2
=
4 3
38

V d 2: Tm dc tip tuyn ti im (2; 1) ca ng cong:
2 + 5 2 3 = 0
Tr li v d 2:
- i t tri sang phi, ta c:
- o hm ca 2:
(2) = 2
- o hm ca 5 l 0.
- o hm ca 2 l 2.
- o hm ca 3 :
( 3 ) = 3 2
- Kt hp li, vi phn hm n trn cho ta:
2
2 3 2
=0
- Thu gn:
(2 3 2 )
= 2
- Vy:
2
=
2 3 2
- Vy khi = 2 v = 1:
22
=
= 4
2 3 (1)2
- Vy dc tip tuyn ti (2; 1) l 4.
- Hy quan st chng ta lm g, ta v th ng cong:
2 + 5 2 3 = 0
- Sau ta v tip tuyn ti (2; 1), qu thc dc tip tuyn l 4.
V d 3: (Bao gm cng thc tch)
- Tnh ca:
4 + 2 2 2 + 6 2 = 7
39

(y chnh l v d nu u bi)
Tr li v d 3:
- n gin ha vn , ta chia nh cu hi thnh nhiu phn.
Phn A: Tm o hm theo ca 4 .
( 4 ) = 4 3
2 2
Phn B: Tm o hm theo ca 2 .
- tnh o hm ca 2 2 2 theo ta cn nhn thy y l mt tch.
- Nu ta t = 2 2 v = 2 th ta c:
(2 2 2 ) =
+
= (2 2 ) (2 ) + ( 2 )(4) = 4 2
+ 4 2
Phn C:
- By gi:
(6 2 ) = 12
- V:
(7) = 0
- By gi tm ca ton b biu thc:

4 + 2 2 2 + 6 2 = 7
- Tin hnh t tri sang phi, s dng cu tr li t nhng phn trn:
(4 3 ) + (4 2
+ 4 2 ) + (12) = 0
- Rt gn, chuyn v, ta c kt qu:
2 + 3
= 3
+ 2
40
- Ta c th tnh o hm ca o hm, c ngha l:

+ o hm cp 2 bng cch o hm ca o hm u tin.
+ o hm cp 3 bng cch o hm ca o hm cp 2.
V d 1: Cho biu thc:
5 + 3 3 2 + 7
- Hi o hm cp cao hn ca biu thc ny l g?
Tr li v d 1:
- o hm cp 1:
= = 5 4 + 9 2 2
- By gi tm o hm cp 2, ta ch vic vi phn phng trnh o hm cp 1:

2
= = 20 3 + 18
2
- Tip tc tm o hm cp 3, cp 4:
3
= = 60 2 + 18
3
4
= (4) = 120
4
- o hm cp 5 l:
(5) = 120
- o hm cp 6; 7; 8; u c kt qu o hm l 0 do o hm ca mt hng s bng 0.
I. ng dng: Gia tc:
- Nh ta bit gia tc chnh l tc thay i ca vn tc.
- Nhng ng thi vn tc cng chnh l tc thay i ca dch chuyn:
- V vy o hm cp hai ca dch chuyn s cho ta gia tc:

2
= 2
V d 2: Cho phng trnh chuyn ng (tnh theo ) theo thi gian (tnh theo ) ca mt vt th
l:
= 4 3 + 7 2 2
- Tnh gia tc vt th ti = 10.
Tr li v d 2:
= 4 3 + 7 2 2
=
= 12 2 + 14 2
2
= 2 = 24 + 14
41

- Ti thi im = 10 th vt c gia tc l:
= 24 10 + 14 = 254 2
II. o hm cp cao ca hm n:
V d 3:
a) Tm o hm cp 2 ca hm n:
+ 2 = 4
b) Tm gi tr o hm cp 2 ca hm n phn a) vi = 2 v > 0.
Tr li v d 3 cu a):
- o hm cp 1:
+ Ta c l tch nn ta dng cng thc tch lm:
() = +
+ Ta nghin cu v vi phn hm n bi trc:
( 2 ) = 2
- Ta c th vit li l:
( 2 ) = 2
+ Rp li v ta c o hm bc 1 ca phng trnh:
+ + 2 = 0
+ ( y ti s dng y thay cho thun tin hn trong vic c v vit)

+ Ti s dng cng thc tch (cho tch xy) v quy tc xch cho 2 .
- o hm cp 2:
( + ) + ( ) + (2 + (2 )) = 0
+ n gin ha, ta c:
( + 2) + 2 + 2( )2 = 0
+ Ta c th gii theo .
2 + 2( )2
=
+ 2
Tr li v d 3 cu b):
- Ta cn tm vi = 2.
- Thay vo phng trnh, ta c:
2 + 2 = 4
- Gii phng trnh bc hai ny, kt hp iu kin > 0, ta c:
= 1 + 5
- Ta cng cn tm gi tr khi = 2.
- Ta tm phng trnh o hm u tin l:
+ + 2
=0
- Gii theo , ta c:
42
+ 2
- Thay = 2; = 1 + 5 ta c kt qu (xp x):
=
0.276
- Tip tc thay vo phng trnh o hm cp hai tm phn a) tm ra cu tr li:

2 + 2( )2
=
0.0894
+ 2
=
43
- Ta nghin cu v cc hm ch duy nht 1 bin s. Tuy nhin, nhiu phng trnh trong ton
hc xut hin 2 hay nhiu bin. Trong bi ny ta s nghin cu cch tnh o hm ca hm s c
nhiu hn 1 n.
- Bi vit ny c lin quan nhng khng ging vi mt bi vit ta gp trc l vi phn hm
n.
V d 1: Hm s c 2 bin:
- y l hm s c 2 bin s l v :
(; ) = + 6 sin() + 5 2
- v th hm s ny ta cn n ta khng gian .
I. Vi phn ring theo :
- o hm ring theo c ngha Xem tt c cc k t khc nh hng s v ch vi phn phn c
.
- v d trn (cng nh nhng phng trnh c cha 2 bin) th o hm ring lin quan n c
ngha l (cng nh trong thc t) ta c th xoay th v nhn t trc . Ta ang nhn vo mt
phng .
- Ta thy rng ng cong hm sin di chuyn theo trc , iu ny xut pht t 6 sin() trong
phng trnh.
(; ) = + 6 sin() + 5 2
- Phn ta c th xem nh l hng s (trong trng hp ny c th xem l 0).
- By gi ta o hm ring ca:
(; ) = + 6 sin() + 5 2
- tnh theo :
= 6 cos()
- o hm ca 6 sin() l 6 cos(), cn o hm ca l 0 do c xem nh l hng s.

- Cn lu rng ta dng k hiu biu hin cho vi phn ring trong khi dng k hiu cho
php vi phn thng thng.
II. Vi phn ring theo :
- Thut ng: Vi phn ring theo ngha l: Gi s tt c cc k t l hng s ngoi tr vi
44

phn.
- Nh ta lm phn trn, ta xoay th v nhn theo trc , v vy ta thy mt phng .
- Ta thy mt hnh parabola, iu ny xy ra do s hng 2 v trong:
(; ) = + 6 sin() + 5 2
cn 6 sin() by gi c xem nh l hng s:
- By gi o hm ring ca (; ) = + 6 sin() + 5 2
theo :
= 6 cos()
theo .
= 1 + 10
- o hm ca phn t c l 1 + 10. o hm ca 6 sin() l 0 v phn t ny c xem nh l

hng s khi ta vi phn theo .
III. o hm ring bc :
- Ta c th tm 4 o hm ring bc 2 khc nhau. Hy xem qua nhng v d sau:
V d 2: Vi phng trnh:
= 6 cos()
= 1 + 10
- Hy xc nh:
)
2
2
2
2
)
)
)
2
2
Tr li v d 2 cu a):
- Ta vit li:
2

=
( )

- Biu thc ny c ngha: u tin ta tm o hm ring theo ca hm (phn trong ngoc), sau
tm o hm ring theo ca kt qu va thu c.
45

- v d (; ) = + 6 sin() + 5 2 trn, ta tm c:
= 6 cos()
- tm , ta cn tm o hm ring theo ca :
2

(6 cos()) = 0
=
( )=

- V cos() l hng s (khi ta tnh vi phn ring theo ) nn o hm ca n bng 0.

Tr li v d 2 cu b):
- Ta vit li:
2

=
( )

- Biu thc ny c ngha: Tm o hm ring theo ca o hm ring theo
- v d (; ) = + 6 sin() + 5 2 trn, ta tm c:
= 1 + 10
- tm , ta cn tm o hm ring theo ca :
2

(1 + 10) = 0
=
( )=

- Do l hng s (khi ta tnh vi phn ring theo ) nn o hm ca n bng 0.

Tr li v d 2 cu c):
- Ta vit li:
2

=
( )
2

- Biu thc ny c ngha: Tm o hm ring theo ca o hm ring theo .
- v d (; ) = + 6 sin() + 5 2 trn, ta tm c:
= 6 cos()
- tm
2
2
, ta cn tm o hm ring theo ca
(6 cos()) = 6 sin()
=
(
)
=
2
Tr li v d 2 cu d):
- Ta vit li:
2

=
( )
2
- Biu thc ny c ngha: Tm o hm ring theo ca o hm ring theo .
- v d (; ) = + 6 sin() + 5 2 trn, ta tm c:
= 1 + 10
- tm 2 ta cn tm o hm ring theo ca :
46

2

(1 + 10) = 10
=
(
)
=
2
47
- Trong thi i ca Issac Newton, mt vn ng quan tm l c qu t phng tin di chuyn

bng ng bin.
- Nn m tu hay xy ra v con tu khng theo ng mun ca thuyn trng. Khi cha c s
hiu bit nhiu v s tng quan gia Tri t, ngi sao v cc hnh tinh chuyn ng tng tc
ln nhau.
Trc khi ngnh vi tch phn pht trin,

cc ngi sao nh hng n s sng cn
ca ngnh hng hi.
- Vi tch phn (vi phn v tch phn) c pht trin thc y s hiu bit ny.
- Vi phn v tch phn c th gip chng ta gii quyt nhiu vn trong th gii thc.
- Ta dng o hm xc nh gi tr ln nht, nh nht ca cc hm ring bit (v d nh gi tin,
di, s lng vt liu dng cho xy dng, li ch, tn tht,...).
- Ta d bt gp php tnh o hm trong cc vn lin quan n c kh v tin hc, c bit khi ta
lm m hnh c im ca mt vt th ang chuyn ng.
- Trong phn 2.2 ny:
+ Bi 2.2.1 Tip tuyn v php tuyn: Nhng th rt quan trng tron vt l (nh lc ca chic xe
hi ang r).
+ Bi 2.2.2 Cng thc Newton: p dng cho nhng phng trnh xu m bn khng th gii i
thun bng i s.
+ Bi 2.2.3 Chuyn ng cong: Bn s bit c cch tm vn tc v gia tc ca mt vt th ang
chuyn ng theo ng cong.
+ Bi 2.2.4 Tc lin quan: Ni 2 bin lun thay i theo thi gian v gia chng c mt mi
quan h no .
+ Bi 2.2.5 S dng vi phn v th: Ta s bit cch m hnh ha trng thi ca bin.
+ Bi 2.2.6 p dng vi phn x l nhng vn cc tr: Mt trong nhng ng dng rt ln ca
vi phn.
+ Bi 2.2.7 Bn knh cong: Bn s nghin cu trng thi ca ng cong l mt phn ca ng
48

trn trong min ln cn no .
- Chng ta bt u nghin cu ng dng ca vi phn vi chng tip tuyn v php tuyn.
49
- Tip tuyn v php tuyn c vai tr quan trng trong ngnh vt l (nh lc ca chic xe khi r
khc cua).
- Thnh thong ta cn tm tip tuyn v php tuyn ca mt ng cong khi ta phn tch 1 lc tc
dng ln 1 vt th ang chuyn ng.
I. Tip tuyn:
- Tip tuyn ca mt ng cong l ng thng tip xc vi ng cong ti 1 im nm trn
ng cong , tip tuyn c dc bng vi dc ca ng cong ti im .
II. Php tuyn:
- Php tuyn ca ng cong l ng thng vung gc vi tip tuyn ca ng cong.
Ch 1: Nh nghin cu trong bi dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton gi tr), ta
c th tm dc ca tip tuyn ti bt k im no (; ) thng qua .

Ch 2: tm phng trnh tip tuyn, ta cn nh iu kin 2 ng thng c dc ln lt
l 1 ; 2 vung gc nhau.
1 2 = 1
III. ng dng:
1. Tip tuyn:
(i) Gi s ta i du lch trn 1 chic xe hi quanh khc cua, bt cht ta ng vo mt th g trn
trt trn ng (c th l du, bng, nc hay ct mm) v xe ca ta bt u trt, th chic xe s
di chuyn theo hng tip tuyn vi khc cua .
Mt chic xe trt sau khi r khc cua

to ra vt tip tuyn vi vch k ng i mu vng
(ii) Tng t, nu ta cm tri banh v nm chng quanh 1 vt th ang xoay trn, tri banh ngay lp
tc bay ra theo phng tip tuyn vt th xoay trn .
50

2. Php tuyn:
(i) Khi bn li xe nhanh theo ng trn, lc khin bn cm thy nh xe mnh sp ri khi ng
trn chnh l php tuyn ca ng cong con ng. Mt iu kh th v l lc gip bn di
chuyn vng quanh khc cua hng thng v tm ng trn, php tuyn vi ng trn.
(ii) Cm bnh xe c t php tuyn vi ng cong bnh xe nhng im c ch cho cm xe
lin kt vi tm bnh xe.
Cm xe p c t
php tuyn vi vnh bnh xe
IV. V d:
V d 1: Tm dc ca
a) Tip tuyn
b) Php tuyn
ca ng cong = 3 2 2 + 5 ti im (2; 5).
Tr li v d 1:
= 3 2 4
- dc tip tuyn l:
1 = |
= 3 22 4 2 = 4
=2
- Vy dc ca php tuyn tnh theo cng thc 1 2 = 1.
1
2 =
4
V d 2: Vit phng trnh php tuyn V d 1 bn trn.
Tr li v d 2:
- Ta dng 1 = ( 1 ).
- Vi:
1 = 2
1 = 5
1
=
4
- Vy:
1
5 = ( 2)
4
- Cho ta:
1
11
= +
4
2
51

- Hay:
+ 4 22 = 0
V d 3: V th v php tuyn V d 1 trn.
Tr li v d 3:
y l th ca tip tuyn v php tuyn ca ng cong ti = 2
52
- Vi nhng phng trnh phc tp m bn khng th gii thun ty i s th bi vit ny rt hu

ch cho bn.
- Cc my tnh s dng cng thc vng lp gii phng trnh. Qu trnh ny bao gm phn on
ra cch gii ng v p dng cng thc a ra cc phn on chnh xc hn cho n khi ta tm ra
c gi tr (c th xp x) ng nht ca phng trnh.
- Nu ta mun tm () = 0 (dng bi ton ph bin) th ta on mt vi gi tr 1 gn ng
nht, t ta s tm ra gi tr xp x ph hp bng cch s dng cng thc Newton:
(1 )
2 = 1
(1 )
(Cng thc ny da vo phng trnh ng thng theo dc)
V d 1: Gii phng trnh:
2 2 2 = 0
Tr li v d 1:
- Ta c th phng trnh trn:
- t:
() = 2 2 2
() = 4 1
- Th 1 = 1.5.
- Ta c:
2 = 1
(1 )
(1.5)
=
1.5
= 1.3
(1 )
(1.5)
- Vy 1.3 l gi tr xp x ng hn.
- Tip tc quy trnh ny:
(2 )
(1.3) 269
3 = 2
= 1.3
=
1.280,952,381
(2 )
(1.3) 210
- Ta c th lm tip quy trnh ny nhiu ln tm ra gi tr chnh xc nht
- Kim tra: S dng mt vi phn mm ton hc (nh Mathcad), ta c th phi nhp vo gi tr d
on ban u (nh = 2) v kt qu l:
root(2 2 2, ) = 1.280 776 406 404 4
- Ngoi ra ta c th s dng phm SHIFT + SOLVE trn my tnh Casio -570ES nhp vo gi tr
d on ban u th my tnh cng a ra kt qu ny.
53

I. Hm s c nhiu nghim:
- Nhiu hm s c nhiu nghim, nn bn cn phi hiu r vn sau cho my tnh mt gi tr
d on ban u tt nht.
V d 2: Gii phng trnh:
1 2 + 2 = 0
- (Cc phn mm khoa hc khng th tm cch gii chnh xc cho chng ta. Ta cn bit s dng
cng c hp l gii, khng hn phi dng th hay cng thc Newton. iu ny s cho ta c
nh gi ban u v nghim phng trnh).
Tr li v d 2:
- t:
= 1 2 + 2
- th hm s ():
- Ta d c nhn nh ban u rng phng trnh c hai nghim, mt nghim gn = 1 v nghim

cn li gn = 3. Tuy nhin, nu ta quan st k hn khu vc gn = 3 (bng cch phng to) th ta
pht hin ra cn mt nghim na.
- Bng cch thay s th ta c mt nghim chnh xc l = 3.

- By gi vi mt nghim gn = 3.4.
- Ta s dng cng thc Newton tm ra gi tr xp x ca nghim. Ta cn tnh vi phn
= 1 2 + 2 . Bi v ta c ng vai tr ly tha trong phng trnh trn, ta cn s dng
Logarithm khi tnh vi phn (cc bn c th tham kho cch tnh vi phn hm logarithm trn Internet,
ti s trnh by r hn trong chng Vi phn hm s siu vit).
- Tnh vi phn 2 .
- t = 2 .
54

- Ly logarithm t nhin hai v:
ln() = ln(2)
1
= ln(2)

= ln(2) = 2 ln(2)
- Vy:
= () = 2 + 2 ln(2)
- p dng cng thc Newton, ta c:

()
1 2 + 2
=
() 2 + 2 ln(2)
- Ta c con s d on ban u l 1 = 3.4.
(1 )
2 = 1
3.407 615 918
(1 )
- Tip tc quy trnh ny:
(2 )
3 = 2
3.407 450 596
(2 )
- Thm vi bc na, ta c:
4 = 3.407 450 522
5 = 3.407 450 505
- Ta c th kt lun nghim phng trnh ng vi 7 ch s l l = 3.407 450 5
II. S dng th:
- S dng cc phn mm ton hc, ta c th phng to nghim v ta c th thy (ni hm s ct trc
) th gn vi gi tr 3.407 45
- By gi ta xt trng hp m, gi s 1 = 1 l gi tr d on ban u, p dng cng thc
Newton, ta c:
2 = 1.213 076 633
3 = 1.198 322 474
4 = 1.198 250 199
- Ta c th tip tc quy trnh ny cho n khi ta t gi tr chnh xc nht.
- i chiu p s vi th, ta thy rng kt qu l = 1.198 250 197 chnh xc n 9 ch s
l.
55
III. Kt lun:
- Vy kt qu ca phng trnh 1 2 + 2 = 0 l:
= 1.198 25
=3
= 3.407 45
- Chnh xc n 5 ch s l.
56
- Bi vit ny s cho cc bn thy cch tm vn tc v gia tc ca mt vt th chuyn ng cong.

- bi o hm vi tc thay i tc thi, ta tm ra cch xc nh vn tc theo phng trnh
chuyn ng bng cch.
- v gia tc theo phng trnh vn tc (hay phng trnh chuyn ng), s dng:
2
=
=
2
- Cng thc trn ch thch hp vi chuyn ng thng (nh vn tc v gia tc trn ng thng),
iu ny cha ph hp vi nhiu vn trong cuc sng. V vy ta nghin cu n khi nim v
chuyn ng cong khi mt vt th di chuyn theo ng cong nh trc.
- Thng thng ta biu din thnh phn chuyn ng l v l hm s theo thi gian, gi l dng
tham s.
V d 1: Cho phng trnh chuyn ng theo tham s , hy v th:
() = cos()
() = sin()
- vi = 0 n 2 trong 0.5 qung ng u.
- u tin, ta cn thit lp bng gi tr bng cch thay mt s gi tr vo .
Tr li v d 1:
- Ta xc nh 13 im theo bng gi tr, bt u ti (0; 1) nh theo hnh di y (di chuyn theo
chiu kim ng h).
0 0.5 1.0 1.5

2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
6.0
() 0 0.48 0.84 1.00 0.91 0.60 0.14 0.35 0.76 0.98 0.96 0.71 0.28
() 1 0.88 0.54 0.07 0.42 0.80 0.99 0.94 0.65 0.21 0.28 0.71 0.96
Ta thy rng ta to ra mt hnh trn

tm ti (0; 0) v bn knh 1 n v.
- Cn lu rng n khng xut hin trong th ny m ch c n v .
I. Cc thnh phn ngang v dc ca vn tc:
- Thnh phn ngang ca vn tc c xc nh bi:
57

=
- v thnh phn dc ca vn tc:
- Ta c th tm ln ca vn tc tng hp mt khi ta bit cc thnh phn ngang v dc ca

vn tc bng cch s dng:
=
= 2 + 2
- Phng v m vt th di chuyn c xc nh bi:
tan( ) =
3
2
V d 2: Cho phng trnh = 5 v = 4 vi thi gian , tm ln v phng v ca vn tc
khi = 10.
Tr li v d 2:
- Khi = 10, ta c ta im l (5,000; 400).
- y l th ca chuyn ng.
Lu :
- Trc ta l v (khng c km theo ).
- Cc im chuyn ng nhanh dn theo thi gian.
- Ta c:
= 5 3
- V vy:
= 15 2
- Vi = 10, vn tc theo chiu trc l:
= = 1,500
- Tng t, = 4 2 nn vn tc theo chiu trc khi = 10 l:
= = 80
- Vy ln ca vn tc s l:
58

= 2 + 2 = 1,520.1
- By gi ta xc nh phng v ca vn tc (tnh theo gc hp vi trc dng)
tan( ) =
= 0.053
- Vy = 0.053 rad = 3.05

V d 3: Cho:
20
=
2 + 1
- V
= 0.1( 2 + )
- theo thi gian . Xc nh ln v phng v ca vn tc khi = 2. V th ng cong.
Tr li v d 3:
- Khi = 2 ta c ta im l (8; 0.6).
20
=
2 + 1
- Vy,
20
=
(2 + 1)2
- Vi = 2:
= = 0.8
- Tng t, vi = 0.1( 2 + ) v = 2, ta c:
= = 0.1(2 + 1) = 0.5
- Vy:
= 2 + 2 = 0.943
- By gi ta xc nh phng v:
tan( ) =
= 0.625
- Vy:
= arctan(0.625) = 0.558 rad
59

II. Gia tc vt th khi chuyn ng cong:
- Biu thc ca gia tc c cch xc nh tng t nh cch xc nh vn tc.
- Thnh phn ngang ca gia tc:
- Thnh phn dc ca gia tc:
- ln ca gia tc:
= 2 + 2
- Phng v ca gia tc:
V d 4: Mt chic xe hi trn ng chy th nghim n khc cua th chy vi biu thc ng

i l = 20 + 0.2 3 ; = 20 2 2 vi v tnh theo metre () v l giy ().
a) V th ng cong vi 0 8.
b) Tnh gia tc ca xe khi = 0.3.
Tr li v d 4 cu a):
- th:
tan( ) =
Tr li v d 4 cu b):
- Gia tc:
- Thnh phn ngang:
= 20 + 0.2 3
=
= 0.6 2
2
= 2 = 1.2
- Vi = 3.0; = 3.6.
- Thnh phn dc:
= 20 2 2
=
= 20 4
60

2
= 2 = 4
- Vi = 3; = 4.
- By gi:
= 2 + 2 = 5.38
- V:
(gc phn t th 4)
) = 312,
- Vy gia tc ca xe c ln l 5.38 2 v c phng v 312 hp vi trc theo chiu dng.

III. Vy nu nh v khng phi l phng trnh theo tham s th gii quyt nh th
no?
V d 5: Mt ht di chuyn theo ng = 2 + 4 + 2 tnh theo . Cho vn tc ngang =
3 , xc nh ln v phng v ca vn tc ti im (1; 1).
Tr li v d 5:
- y l cch gii quyt khc cho v d. Ln ny ta c theo v khng c biu thc no cha
tham s na.
- c th xc nh ln cng nh phng v ca vn tc, ta cn bit:
- V,
- Nhng trong cu hi cho ta:
=
=3
- Vy ta cn tm .
= arctan (
- tm c, ta tnh vi phn phng trnh cho theo bng cch s dng cc k thut ta
nghin cu trong bi vi phn hm n:
= 2 + 4 + 2
= 2
+4
- V = 3 v ta mun bit vn tc ti = 1 nn ta c:
- Vy ln vn tc l:
= = 6
= 2 + 2 = 6.708 2
- Vy vn tc l 6.708 2 vi phng v 63.4.

V d 6:
3
- Mt qu tn la c bn theo qu o (tnh theo ): = 90.

- Nu vn tc ngang c cho bi () = , xc nh ln v phng v ca vn tc khi qu tn
61

la chm t (coi nh a hnh bng phng) vi thi gian tnh theo pht.
Tr li v d 6:
- Hy nhn vo th chuyn ng hiu r hn vn t ra:
- Ta thy rng qu tn la chm t gn v tr = 9.5. Ti im ny vn tc ngang c gi tr

dng (qu tn la i t tri sang phi) v vn tc dc c gi tr m (qu tn la i xung).
- () = c ngha l khi tng, vn tc ngang cng tng vi cng mt gi tr (ng nhin l
khc n v o). Vy vi v d ny, vi = 2 th tc ngang l 2 pht, v vi = 7,
tc ngang l 7 pht v c th.
- tnh ln vn tc khi tn la chm t, ta cn xc nh cc thnh phn ngang v dc ca vn
tc thi im .
(i) Vn tc ngang: Ta cn gii phng trnh sau tm chnh xc im va chm ca tn la vi mt
t:
3
=0
90
- Rt nhn t, ta c:
2
(1 ) = 0
90
= 310
=0
= 310
- Ta ch cn gi tr = 310 9.4868 (gi tr ny ph hp vi th trn).
- Vy tc ngang khi tn la chm mt t l 9.4868 pht (v () = ).
(ii) Vn tc dc: By gi ta cn dng vi phn hm n theo (ch khng phi theo ) tm vn tc
dc:
3
=
90

1
=
2
30
- Nhng ta bit v c nh hng vi nhau, vy ta ch cn thay gi tr tm c phn (i),

[
kt qu s ra s m ng nh ta d on ban u:
18.973 665 96
62

- By gi ta tnh ln vn tc, bao gm vn tc ngang v vn tc dc:
(
2
2
) + ( ) 21.213 203 44
- Vn tc c ln v phng v. By gi ta tnh phng v (tc gc ca chuyn ng).
= arctan ( ) 1.107 148 718
- Tnh theo th iu ny tng ng:

= 1.107148718 57.25578 = 63.3907
- Ta c th thy p n trn hp l bng cch phng to mt phn ca th ni tn la chm t.
- Vy ta kt lun vn tc tn la khi chm t l 21.2 pht, phng v 6.4 hp vi phng

nm ngang.
63
- Nu ta c 2 i lng ph thuc theo thi gian v gia chng c s lin quan vi nhau, ta c th
biu th tc thay i ca i lng ny theo i lng khc. Khi ta cn vi phn c hai bn
theo thi gian, tc l ta s tm
ca hm () no .
V d 1: Mt cy thang cao 20 da vo tng, nh thang trt xung vi tc 4 . Hi tc

di chuyn ca im gia thang lc cch mt t 16 l bao nhiu?
Cc bc thc hin v d 1:
(i) V hnh minh ha cho bi ton.
(ii) Xc nh hng s v s lng cc bin.
(iii) Thit lp mi quan h gia cc i lng ny.
(iv) Vi phn theo thi gian.
(v) Xc nh gi tr im gia thang.
Tr li v d 1:
- By gi mi quan h gia v l 2 + 2 = 202 .

- Vi phn hon ton theo thi gian (v v u ph thuc theo thi gian ):
2 2
+ =0
2
+ 2
=0
- Tc l:
+
=0
- By gi, ta bit = 4 v ta cn tm vn tc ngang khi = 16.

- Mt i lng cha xc nh gi tr l , s dng nh l Pythagoras:
= 202 162 = 12
- Vy:
+ 12 (4) = 0
= 3
V d 2: Mt hn ri vo mt ci ao to thnh nhng gn sng hnh trn ng tm loang rng ra

xung quanh. Hi tc din tch mt trong cc hnh trn ny gia tng l bao nhiu vo thi im
16
64

bn knh hnh trn tng thnh 4 v loang rng vi vn tc 4 ?
Tr li v d 2:
- Mi quan h: = 2 .
- Vi phn theo thi gian, sau thay vo cc gi tr c sn:
= ( 2 ) = 2
= 2 4 0.5 12.56 2

V d 3: Mt v tinh di chuyn theo qu o c phng trnh:

2
2
+
=1
72.5 71.5
- vi v tnh theo n v nghn km.
- Nu
= 12,900 khi = 3,200 v > 0, xc nh gi tr
Tr li v d 3:
- Ta vi phn biu thc theo :
2
2
+
=1
72.5 71.5
2
2
= 0
+
72.5
71.5
- Ta tm bng cch thay = 3.2 vo phng trnh gi thit cho lc u:
3.22
2
+
=1
72.5 71.5
7.836
- Da vo cu hi nn ta ly gi tr dng, thay vo phng trnh vi phn, ta c:
2 3.2 12.9 2 7.836

+
=0
72.5
71.5
5.195
- iu ny c ngha vn tc theo chiu trc l 5.195 .

V d 4: Mt my iu hng in t c tn s thay i t l nghch vi cn bc hai ca t in
trong mch. Nu = 920 khi = 3.5, hi tc tn s thay i nhanh th no nu nh
= 0.3 ?
Tr li v d 4:
65

- Ta c:
=
- Thay th cc gi tr c, ta c:
3.5 1012
= 1.721
920,000 =
- Vy = 1.721.
- Ta cn tm
1.721 3
=
2
- M = 3.5 v
= 0.3 .
- Vy:
3
1.721
=
(3.5 1012 )2 (0.3 1012 ) = 39,424.8
2
- Vy tn s ca my iu hng in t gim vi tc 39.4 .
66
Lu :
- Hin c rt nhiu phn mm v th (Mathcad, Scientific Notebook, graphic calculator,...).
Trong bi vit ny iu cn lu l bn phi nm bt c hnh dng c bn ca ng cong bn
gp. Vic hiu c nt t nhin ca nhng hm s rt quan trng cho vic nghin cu ca bn sau
ny. a s cc m hnh ton hc u bt u t th.
- Bn cn phi v th, a ra nhng v tr c bit, trnh vic v hp v chm cc im.
- Ta s dng vi tch phn tm ra cc im c bit.
- Nhng iu ta s tm trong bi vit ny l:
Giao im
trc
S dng = 0
Lu : Trong nhiu trng hp, tm giao im trc
khng d, khi hy b qua bc ny.
Giao im
trc
S dng = 0
Cc i
a phng
S dng .
Cc tiu
a phng
im un
Du ca o hm u tin thay i + sang .
S dng .
Du ca o hm u tin thay i sang +.
2
S dng 2 , v du ca 2 thay i.
I. Tm cc i v cc tiu:
1. Cc i a phng:
- Cc i a phng xut hin khi phng trnh = 0 c nghim v du ca thay i t dng
sang m khi i t tri sang phi:
2. Cc tiu a phng:
- Cc tiu a phng xut hin khi phng trnh = 0 c nghim v du ca thay i t m
sang dng khi i t tri sang phi.
67

II. o hm bc :
- o hm bc 2 cho ta bit hnh dng ca ng cong bt k im no.
1. Lm xung:
2
- Nu 2 > 0 th ng cong s c hnh kiu cc tiu gi l lm xung (hay lm).
V d 1:
- ng cong = 2 + 3 2 c = 2 + 3.
2
- By gi 2 = 2 v ng nhin gi tr ny > 0 vi mi nn c hnh lm xung vi mi gi tr

.
2. Lm ln:
2
- Nu 2 < 0 th ng cong s c hnh kiu cc i gi l lm ln (hay li).
V d 2:
- ng cong = 3 2 + 5 c = 3 2 2. o hm bc hai l 2 = 6 < 0, < 0. V

vy ng cong lm xung vi mi gi tr < 0 (v lm ln vi mi gi tr > 0).
III. Tm im un:
2
- im un l im m hnh dng ca ng cong thay i t hnh kiu cc i 2 < 0 sang hnh

2
kiu cc tiu 2 > 0.

2
- R rng, im un s xut hin khi 2 > 0 v c s i du (t + sang hoc t sang +).
V d 3: V th sau bng cch tm giao im hai trc ta , im un, (cc) im cc i, cc

tiu: = 3 9.
68

Tr li v d 3:
- Hnh dng c bn ca phng trnh bc 3 l:
Hy nh hnh ny. S gip ch cho bn

trong qu trnh v hnh y.
(i) Giao im vi trc :
= 3 9 = ( + 3)( 3)
Nn,
=0
= 0 [ = 3
=3
(ii) Giao im vi trc :
- Khi = 0 th = 0.
(iii) Cc im cc i v cc tiu:
= 3 2 9 = 3( + 3)( 3)
Nn,
= 0 [ = 3
= 3
- Vy ta c cc im cc i, cc tiu vi cc gi tr xp x (1.7; 10.4) v (1.7; 10.4).
- Ta c th kim tra iu ny bng cch kim tra mt vi im gn 1.7 v 1.7 kim chng xem
du thay i nh th no. Nhng ta cn phi tm o hm cp 2 xc nh im un, v vy ta s
tn dng iu ny kim chng cc i, cc tiu.
(iv) o hm bc 2:
2
= 6
2
- V = 1.7 th < 0 nn (1.7; 10.4) l cc i a phng.
- V = 1.7 th > 0 nn (1.7; 10.4) l cc tiu a phng.
(v) im un:
2
= 6
2
Nn,
69

2
=0=0
2
- V 2 i du t m (lm xung) sang dng (lm ln) khi i qua 0.

(vi) th:
- By gi ta d liu v th:
IV. Cc dng hnh tng qut:

- Nu ta bit c nhng hnh dng c bn ny th vic v th s d dng hn rt nhiu. ng
nhin nhng hnh di y l hnh l tng, v cn rt nhiu dng hnh khc v trng hp khc.
Nhng t ra nhng hnh ny chnh l nn tng cc bn nghin cu nhng hnh phc tp hn.
Hm bc
M cao nht ca : 2
Hm bc
M cao nht ca : 3
1 cc tiu.
0 cc i.
(nu hm s c h s trc 2 l dng)
0 im un.
1 cc tiu.
1 cc i.
1 im un.
Hm bc
M cao nht ca : 4
Hm bc
M cao nht ca : 5
70
2 cc tiu.
0 cc i.
(nu hm s c h s trc 2 l dng)
2 im un.
2 cc tiu.
2 cc i.
3 im un.
V d 4:
- V th v th hin giao im vi cc trc th, cc i, cc tiu v im un:
= 4 6 2
Tr li v d 4:
= 4 6 2 = 2 ( + 6)( 6)
Nn,
=0
= 0 [ = 6
= 6
- Khi = 0 th = 0.
= 4 3 12 = 4( + 3)( 3)
Nn,
=0
= 0 [ = 3
= 3
- Vy ta c cc im cc i, cc tiu l (0; 0) v (3; 9) v (3; 9).
(iv) o hm bc 2:
2
= 12 2 12
2
- V = 3 th > 0 nn (3; 9) l cc tiu a phng.
- V = 0 th < 0 nn (0; 0) l cc i a phng.
(v) im un:
2
= 12 2 12 = 12( + 1)( 1)
2
Nn,
71

2
= 1
=0[
2
=1
- Nu < 1 th > 0.
- Nu 1 < < 1 th < 0.
- Nu 1 < th > 0.
- Vy du ca thay i khi = 1. Vy (1; 5) l im un.
(vi) th:
V d 5: V th v th hin giao im vi cc trc th, cc i, cc tiu v im un:

= 5 5 4
Tr li v d 5:
- Lu : Cu hi ny kh l phc tp v y cng l v d cho mt vi rc ri bn c th gp. Nu
bn vn cha hon ton hiu, ng lo lng qu nh!
= 5 5 4 = 4 ( 5)
Nn,
=0
=0[
=5
- Khi = 0 th = 0.
= 5 4 20 3 = 5 3 ( 4)
Nn,
=0
=0[
=4
- Vy ta c cc im cc i, cc tiu l (0; 0) v (4; 256).

(iv) o hm bc 2:
72

2
= 20 3 60 2
2
- V = 0 th = 0 nn (0; 0) khng l cc tr.
(v) im un:
2
= 20 3 60 2 = 20 2 ( 3)
2
Nn,
2
=0
=0[
=3
2
- Nu < 0 th < 0.
- Nu 0 < < 3 th < 0.
- Nu 3 < th > 0.
- Vy du ca khng thay i khi = 0. Vy (0; 0) khng l im un.
Ch : Tht ra ti = 0 ta c im nhn. y khng phi cc i a phng mc d nhn hnh v
th c v ging cc i a phng
(vi) th:
- By gi ta s nghin cu cch v nhng ng cong khng biu din cho a thc. Nhng ng
cong ny c th khng lin tc hay c nhng hnh dng c bit. Do tnh ng dng ca cc hnh ny
trong cuc sng rt ln nn ta cn nm r cc dng th, ng thi khi s dng my tnh v, ta
cn xc nh c nhng li sai hay hnh dng khc thng ca th.
- Ta s dng nhng k thut v th c bn, kim tra c im ca hm s khi:
+

bn tri im khng lin tc
bn phi im khng lin tc
V. i xng: Ta s dng tnh i xng qua trc v ng cong.
73

VI. Tp xc nh v tp gi tr:
- Tp xc nh (tt c cc gi tr c th) v tp gi tr (gi tr tng ng vi ) rt quan trng
v hnh theo mt s yu cu (chng hn cn bc hai).
VII. Quy trnh thc hin:
- Khi v hnh ta cn xc nh:
(i) Giao im ca th vi trc .
(ii) Giao im ca th vi trc .
(iii) Gii hn khi tin n .
(iv) Tp xc nh v tp gi tr.
(v) Cc i v cc tiu.
(vi) o hm bc hai.
(vii) Trng thi th gn im khng lin tc.
V d 6: V th:
4
=+ 2
Tr li v d 6:
4
+ 2 =0
3 + 4 = 0
3
= 4 1.6
- Ta khng xc nh c hm s ti = 0 nn khng c giao im ca th vi trc , t s
c tim cn ti = 0.
(iii) Cc gii hn:
4
- Khi th 2 0, vy .
- (Tht ra, ng cong s ngy cng tin gn n ng thng = phn m).
- Khi + th +.
- (Tht ra, ng cong s ngy cng tin gn n ng thng = phn dng).
(iv) Tp xc nh v tp gi tr:
- Tp xc nh: Mi gi tr thc ngoi tr 0.
- Tp gi tr: Mi gi tr thc .
(v) Cc i v cc tiu:
4
=+ 2
= 1 8 3
- Ta c 1 8 3 = 0 = 2.
- Vy ta s c cc i hoc cc tiu ti im (2; 3).
- By gi, khi th 1 v khi + th 1.

(vi) o hm cp 2:
74

2 24
=
> 0,
2 4
- Vy hm lm ln vi mi gi tr , vy im (2; 3) l cc tiu.
(vii) Gn im khng lin tc:
- Khi 0 (ngha l tin gn n 0 t pha m), .
- (Bn c th kim chng bng cch th cc gi tr = 1; 0.5; 0.1; 0.01; 0.001) Khi
0+ (ngha l tin gn n 0 t pha dng), .
- (Bn c th kim chng bng cch th cc gi tr = 1; 0.5; 0.1; 0.01; 0.001).
(viii) th:
- By gi ta bt u v th:
V d 7: V th = 2 +9.
Tr li v d 7:
9
=0=0
2 + 9
- Khi = 0 th = 0.
(iii) Gii hn khi tin n :
- Chia t v mu cho 2 c:
9
1+
9
2
- Khi th 0.
- Tng t, + th 0.
(iv) Tp xc nh v tp gi tr:
-Tp xc nh: Mi s thc .
- Tp gi tr: xem phn 5.
(v) Cc i v cc tiu:
75

=
9
+9
9( 2 9)
= 2
+9
= 0 = 3
- Vy ta c cc i hoc cc tiu ti (3; 1.5) hoc (3; 1.5).
- Mt vi miu t cho biu thc l:

+ DNG khi 3 < < 3.
+ M khi < 3 hoc > 3.
- T ta kt lun rng (3; 1.5) l cc tiu v (3; 1.5) l cc i, vy tp gi tr l 1.5
1.5, ng thi ta c dc ti = 0 l:
9( 2 9)
|
= 2
|
=1
=0
+ 9 =0
(vi) o hm bc 2:
- Trong trng hp ny, o hm bc hai c v nh phc tp tnh nhanh, rt d dn n sai st.
- By gi ta c th v th.
76
- Quy trnh tm gi tr ln nht, nh nht gi l ti u ho, l ng dng rt quan trng ca vi phn.

Quy trnh ny ging nh tm li nhun ti a ca mt cng ty, hay gim thiu gi thnh, hay s
lng vt liu t nht to ra mt sn phm no . Nhng th ny c ngha rt quan trng trong
cc ngnh cng nghip.
V d 1: Li nhun hng ngy ca mt nh my lc du tho cng thc:
= 8 0.02 2
- vi l s lng thng du lc c. Vi bao nhiu thng du th cng ty s t li nhun cao
nht? Gi tr li nhun y l bao nhiu?
Tr li v d 1:
- Li nhun t gi tr cao nht (thp nht) khi: = 0.
= 8 0.04
= 0 = 200
- Liu y c phi l gi tr ln nht cha?

2
= 0.04 < 0,
2
vy ta c gi tr ln nht khi = 200; = 800 ng.
- Vy nu nh nh my lc c 200 thng / ngy s t c li nhun cao nht l 800 ng.
V d 2: Mt khu vc cha hng hnh ch nht c xy st, dc theo chiu cao ca mt to nh.
Mt hng ro an ninh c thit k nm 3 mt cn li ca khu vc y. Hi nu c 800 hng
ro bao quanh hng ro bao quanh th din tch ti a ca khu vc ny l bao nhiu?
Tr li v d 2:
77

- Ta c din tch l = .
- T hnh v ta c 2 + = 800 = 800 2.
- Vy din tch l = (800 2) = 800 2 2 .
- tm gi tr ln nht, ta tnh = 0 800 4 = 0 = 200.

- Liu = 200 c l gi tr ln nht hay khng, ta tnh:
2
= 4 < 0,
2
- Vy = 200 l gi tr ln nht.
- Vy din tch ln nht xy ra khi = 200; = 400. T ta tnh c din tch l:
= 200 400 = 80 000 2 = 8
V d 3: Mt hp c y hnh vung, khng c np. Nu ta s dng 64 2 vt liu th th tch ti
a ca ci hp l bao nhiu?
Tr li v d 3:
- M 4 mt c cnh chung vi mt y ra, ta c nh sau:
- Th tch hnh hp l = 2 .
- Ta bit din tch b mt ca hp l 64 2. Din tch mt y l 2 v din tch mi mt bn l
. Vy din tch ton phn ca hp l 2 + 64 = 64 2.
- Chuyn v theo , ta c =
16
4.
- Ta vit li th tch:
= 2 = 16
3
4
- By gi:
78
3 2
= 16
3 2
8
= 0 16
=0=
4.62
4
3
Lu : trng hp m khng xy ra v khng c ngha.
- Ta kim tra xem gi tr c phi gi tr ln nht cha, bng cch:
2
3
=
< 0,
> 0
2
2
- Vy tm c l gi tr ln nht.
- Vy kch thc ca hp l:
- y: 4.62 4.62 .
- Cc mt bn: 4.62 2.31 .
- Th tch ti a ca hp l: 4.62 4.62 2.31 49.3 3 .
- Th li: Din tch vt liu l:
2 + 4 = 21.3 + 4 4.62 2.31 = 64
- Kt qu th li ph hp.
79
- Ta c th v mt vng trn mt cch st, va khp vi nhng im nm trong 1 on ca ng

cong nh hnh di y:
- Bn knh cong ca mt ng cong c nh ngha l bn knh ca mt ng trn trng vi

mt phn cung ca ng cong. Tuy nhin mt ng cong th c nhng cung khc nhau ng vi
cong khc nhau. Vy lm th no xc nh c s thay i ca bn knh cong?
- Cng thc bn knh cong bt k im ca ng cong = () l:
- Bn knh cong:
1
=
2
(1 + ( ) )
32
2
| 2|
Chng minh:
- cong ca mt ng cong cho trc mt s im nht nh l cong ca mt ng trn
trng vi 1 phn cung ca ng cong ti cc im . Trong bi vit ny ta tm gi l ng
trn .
- cong ph thuc vo bn knh, bn knh cng nh th cong cng ln (tin ti cc im cc
bin). Bn knh cng ln th cong cng nh. T ta suy lun c rng nu c mt ng trn
rt ln th iu c ngha ng cong ti cc im tng ng vi ng trn gn nh l mt
ng thng.
- Bn knh cong c mi lin h mt thit vi chnh cong . C th:
1
=
- Vy ta s i tm cong u tin, sau p dng cng thc trn ta s tm ra c bn knh.

- Gi s ; 1 l hai im khc nhau trn ng cong v rt gn nhau, v d nh hnh di y:
80
- t l di cung 1 .
- t l gc to bi tip tuyn t di chuyn n 1 .
- cong ca cung t n 1 l
- By gi cung ti xc nh bi:

=
0

= .
= lim
- Ta cn tm
bng cch tch thnh
- Lu rng ta c tan() = (cng thc dc ca cung ti 1 im) nn = arctan ( ).
- Vy ta c = (arctan ( ))
- Ta c o hm ca = arctan() , ( = ()) l =
1+2
(s chng minh trong cc bi vit
sau).
- Vi = arctan ( ), ta tin hnh vi phn nh sau:
=
(arctan ( )) =

- Tip theo, ta tnh
2
2
2
1+( )
bng cch:
1
1
=
=
2
1 + ()
- Vy ta c:
=
2
2
32
2
(1 + ( ) )
- T ta tnh c bn knh cong l:
81
1
=
2
(1 + ( ) )
32
2
2
- ng nhin gi tr ca bn knh phi l s dng nn ta ly tr tuyt i mu s ca phn s trn.
Cui cng ta c:
1
=
2
(1 + ( ) )
32
2
| 2|
ng dng thc tin: Khi cc k s thit k ng ray xe la, h cn phi bo m cong ca

ng ray phi an ton v m bo c xe la chy trn ng ray theo mt tc cho trc mt
cch trn tru.
V d 1: Xc nh bn knh cong ca hm bc 3:
= 2 3 + 3
ti = 1.
Tr li v d 1:
- u tin ta cn v th tin trong vic tnh ton:
= 2 3 + 3
82
= 6 2 1
- Sau :
2
( ) = (6 2 1)2 = 36 4 12 2 + 1
- Thay vo cng thc bn knh cong, ta c kt qu:

1
= =
2
(1 + ( ) )
32
2
2
- Vy bn knh cong ti = 1 l:
(36 4 12 2 + 2)32
|
|12|
(36 4 12 2 + 2)32
=
|12|
= 11.047 875 62
=1
- By gi ta xem thnh phm t c. Nhn vo th di y vi ng cong (mu xanh) vi

ng trn (mu m) nm ln trn. ng trn trn l ph hp nht tr thnh ng trn
( c nh ngha ban u) ti im (1; 4) .
- Ta c th biu din tm ng trn l (9.8; 6.17).
83
V d 2: Gi s ta c th c to thnh bi cc im cho trc v ta khng bit hm s ca

th ny. Vy lm th no ta xc nh c bn knh cong ca th ?
- Ly bt k 3 im nhm mng tng cch thc gii quyt vn . Gi s 3 im l (1; 1),
(2; 3), (3; 8).
- Ta s gii quyt bi ny theo ba cch khc nhau,
Cch 1: Tnh xp x bng hnh Parabola thch hp v cng thc vi tch phn:
- Ta c th gn vi 3 im (1; 1), (2; 3), (3; 8).
- C mt cch tm bn knh cong l tm hnh parabola thch hp i qua 3 im ny. Parabola

l ng cong tuyt ho xc nh ng cong gn ng nht cho mt s hu hn im
- Theo chng trnh ton cp 2, th Parabola c dng:
= 2 + +
- Thay th to ba im cho, gii h phng trnh, ta c kt qu:
= 1.5 2 2.5 + 2
- Vy ta c hnh parabola sau:
84
- Xem nh y l hm s ta cn tm (ch ng vi mt vi im cho trc), s dng cng thc bn

knh cong:
- Bn knh cong:
1
=
2
(1 + ( ) )
32
2
| 2|
- Ta xc nh o hm cp 1 v cp 2 v gi tr ca chng ti im gia (2; 3).
= 3 2.5
- Ti = 2 th = 3.5.
- o hm cp 2:
- Vy bn knh cong ti im gia (2; 3) l:
2
=3
2
2
(1 + ( ) )
32
= 16.08
2
|
2
- Vy ta tm c hnh parabola gn ng nht vi hm s ng vi hu hn im gn vi nhng
im cho, v t ta cng xc nh c bn knh cong, cng chnh l bn knh ng trn gn
st vi ng cong, gn vi cc d liu cho ban u.
- Hnh di y biu din 3 im, hnh parabola ta tm c v ng trn ng vi cong to bi
ba im cho trc c bn knh 16.08.
|
85
Cch 2: S dng php xp x tuyn tnh v cng thc vi tch phn:
- Ta c th tnh xp x gi tr ti im gia (2; 3) nh sau:

- dc (h s gc) ca ng thng i qua 2 im (1; 1) v (2; 3) l:
2
1 =
= =2
1
- dc (h s gc) ca ng thng i qua 2 im (2; 3) v (3; 8) l:
5
2 =
= =5
1
- Ta tnh tr s trung bnh ca 2 gi tr dc ra c gi tr th ca .

- dc trung bnh =
2+5
2
= 3.5
- Vi dc ca dc (tc o hm bc 2), ta xc nh tc thay i dc chia cho tc

thay i ca trong khong [1.5; 2.5] (gi tr 2 bin l im gia ca 2 im m on thng i
qua).
- dc ca dc =
52
1
= 3 2 .
- Kh l trng hp, gi tr xp x ny li chnh xc vi gi tr ta tnh c Cch 1.

- Thay th cc gi tr cn thit vo cng thc bn knh cong, ta c gi tr bng gi gi tr tnh
c cch 1.
2
(1 + ( ) )
32
= 16.08
2
| 2|
- Kim tra p n theo hnh di y, ta thy ng trn xp x (mu ti, tm , bn knh

16.08) i qua 3 im cho trc. iu ny vn ng khi ta ly tc trung bnh chnh xc hn c
c gi tr ph hp nht cho o hm bc 1 v bc 2.
86
Cch 3: Tm bn knh ng trn i qua 3 im.

- y chnh l cch chnh xc nht tm bn knh cong. Bng kin thc ton ph thng, ta d dng
xc nh phng trnh ng trn .
- Tng qut, gi tr cho tm ng trn i qua ba im (1 ; 1 ); (2 ; 2 ); (3 ; 3 ) cng vi 2
ng thng c dc 1 v 2 l:
1 2 (1 3 ) + 2 (1 + 2 ) 1 (2 + 3 )
=
2(2 1 )
- Cng thc trn da theo vic tm giao im cc ng trung trc ca 2 ng thng i qua 3 im
nh hnh di y:
- Vy vi cc im cho, ta tnh c gi tr = 10.833 (gi tr 1 ; 2 tnh cng thc 2).

- Vi gi tr ca tm, cng thc cho ng trc trc u tin l:
1
1 + 2
1 + 2
trung trc =
(
)+
1
2
2
- Vy vi nhng im cho, ta tnh c gi tr ch vi vic thay s:
= 8.166 5
- Vy tm ng trn qua ba im (1; 1), (2; 3), (3; 8) l (10.83; 8.17).
- Cui cng, ta xc nh bn knh bng cch tnh khong cch t tm n bt k 1 trong 3 im
cho. y ti chn (1; 1).
- Bn kinh: (2 1 )2 + (2 1 )2 13.834.
87

- Vy ta tm c bn knh ng trn l 13.834, p n ny chnh xc nht v ta cng c th
thy s khc bit r so vi cch 1 v cch 2.
88
- C rt nhiu ng dng khoa hc, k thut ca hm m ( ), hm s logarithm (log()) v hm

lng gic (sin() ; cos() ; ). Trong phn ny, ta s tm cng thc tnh o hm ca hm s siu
vit. Ta cn bit tc thay i ca hm s.
- Trong phn ny:
+ Bi 2.3.1 o hm s hm lng gic v ng dng: Ta s nghin cu o hm ca hm s sine,
cosine, tangent, cosecant, secant v cotangent cng nh hm ngc ca n. Ngoi ra ta s nghin
cu thm vi ng dng ca n nh tc thay i, c kh, phng trnh chun.
+ Bi 2.3.2 o hm hm s logarithm, hm m v ng dng: Ta s bit cch o hm hm s
logarithm, hm s m v vi ng dng ca n nh bn knh cong, s ti a ha, cng m thanh,
hng khng, in.
89
- Hin nay hm m ( ), hm logarithm (log()), hm s lng gic (sin() ; cos() ; ) c rt

nhiu ng dng trong cc ngnh khoa hc, k thut, gi l cc hm siu Vt. Sau y ti xin cung
cp mt s cng thc c bn ca hm lng gic. Vic chng minh ch yu da vo nh ngha o
hm.
(sin())
= cos()
(cos())
= sin()
(tan())
= sec 2 ()
(csc())
= csc() cot()
(sec())
= sec() tan()
(cot())
= csc 2 ()
- Nu = () l hm s theo bin , khi , s dng quy tc xch, ta c:

(sin())
= cos()
(cos())
= sin()
(tan())
= sec 2 ()
(csc())
= csc() cot()
(sec())
= sec() tan()
(cot())
= csc 2 ()
2
V d 1: Tnh vi phn = sin( + 3).
Tr li v d 1:
- u tin, t = 2 + 3, v vy ta c = sin().
- Ta c:

=

= cos()
( 2 + 3)
= cos( 2 + 3)
= 2 cos( 2 + 3)
Quan trng: cos( 2 + 3) khc vi cos( 2 ) + 3
- Du ngoc c ngha khc bit rt ln. Nhiu hc sinh mc sai lm khi gp du ngoc.
90

- Di y l th ca = cos( 2 ) + 3 (mu xanh l) v = cos( 2 + 3) (mu xanh dng).
- th u tin, = cos( 2 ) + 3 c ngha l ng cong = cos( 2 ) i ln 3 n v.
- th th 2, = cos( 2 + 3) c ngha l ta phi tnh gi tr 2 + 3 trc, sau mi tnh kt qu

cosine:
- Hai kt qu rt khc bit.

V d 2: Tnh o hm hm 2 n:
cos(2) + sin() cos() = 1
Tr li v d 2:
- Phng trnh hm 2 n:
cos(2) + sin() cos() = 1
- o hm:
(2 sin(2))
+ (cos(2))(1) + sin() ( sin() ) + cos() cos() = 0
- Vy,
= cos(2) cos() cos()
cos(2) + cos() cos()

=
2 sin(2) + sin() sin()
V d 3: Mt dng in (n v Ampere ) trong mch my khuch i tun theo hm s theo
thi gian (giy ) l:
(2 sin(2) sin() sin())
91
= 0.10 cos (120 + )

6
- xc nh biu thc ca in p i qua cun cm c ln 2.0 . Bit rng:
Tr li v d 3:
= 0.002
= 0.002(0.10)(120) ( sin (120 + ))

6
= 0.024 sin (120 + )

6
- S dng quy tc thng s cng nh ng nht thc lng gic, ta c cc cng thc sau:
(csc())
= csc() cot()
(sec())
= sec() tan()
(cot())
= csc 2 ()
V d 4: Tnh o hm hm s:
3 cot( + ) = cot( 2 )
Tr li v d 4:
- y l hm s 2 n:
3 cot( + ) = cot( 2 )
- o hm v tri, ta c:
3 csc 2 ( + ) (1 + )
- o hm v phi, ta c:
( sin( 2 )) (2 )
- Vy ta c kt qu:
3 csc 2 ( + ) (1 + ) = ( sin( 2 )) (2 )
3 csc 2 ( + ) 3 csc 2 ( + )
= 2 sin( 2 )
(2 sin( 2 ) 3 csc 2 ( + ))
= 3 csc 2 ( + )
3 csc 2 ( + )
=
2 sin( 2 ) 3 csc 2 ( + )
Lu : Ta cng c cng thc o hm hm lng gic ngc.
- Ta cn nhc li khi nim. Biu thc sin1() c ngha rng ta phi tim mt gc no
sin() = .
92

- Ngoi k hiu sin1() th k hiu arcsin() cng c ngha tng t. Tuy nhin vic s dng
1
arcsin s tt hn s dng sin1 nhm trnh nhm ln vi gi tr nghch o, nh 31 = 3. Trong

bi vit s s dng k hiu sin1 trng khp vi k hiu trn my tnh.
(sin1())
1
1 2
1 ())
(cos
1
=
1 2
1 ())
(tan
1
=
1 + 2
V d 5: xc nh ca:
+ = tan1( 2 + 3)
Tr li v d 5:
- o hm hai v, ta c:
+ = tan1( 2 + 3)
1+
=
(2 + 3 )
2
2
1 + ( + 3)
2
2
2 1 ( + 3)
2 + ( 2 + 3)2
- By gi ta s s dng o hm hm s lng gic cng nh hm lng gic ngc gii quyt
mt s vn .
V d 6: Xc nh phng trnh php tuyn ca ng cong:
= tan1 ( )
2
ti = 2.
Tr li v d 6:
1
1
=
( )
2
2
1 + (2)
- Khi = 3 th biu thc trn l 0.153 846
- Vy dc tip tuyn ti = 3 l 0.153 846
- dc php tuyn ti = 3 l:
1
= 6.5
0.153 846
- Vy phng trnh php tuyn ti im = 3 = 0.982 8 l:
0.982 8 = 6.5( 3)
= 6.5 + 20.483
V d 7:
- Mt mch in c cng sut , tr khng c gc lch pha l . Cng sut biu kin ca mch
c biu thc:
= sec()
- Gi s = 12 , xc nh tc bin thin ca khi thay i vi tc 0.05 radpht. Gi
93

s ban u = 40.
Tr li v d 7:
- S dng quy tc xch, ta c:

=

- Ta c = sec() = 12 sec() (v = 12 ).
= 12 sec() tan()
- Ta c:
= 0.05
- Vy,
= 12 sec() tan() = 0.6 sec() tan()
- Khi = 40, biu thc trn bng vi 0.657 pht.

V d 8: Mt tht b c lp trnh di chuyn mt cng c khc tun theo biu thc =
2 cos(3) v = cos(2). Kch thc tnh theo v thi gian tnh theo . xc nh vn tc ca
dng c khi = 4.1 .
Tr li v d 8:
=
= 6 sin(3)
=
= 2 sin(2)
- Ti = 4.1 th = 1.579 v = 1.88.

- Vy:
= 2 + 2 = 2.46
- Ni v vn tc, ta cn phi xc nh c phng hng. Trc ht ta gn tm ra gc nhn thch
hp (gc dng lm mc):
1.88
tan1 (
) = 50
1.579
- Xt trn vng trn lng gic, ta ang gc phn t th 4 v dng v m. V vy gc cn
tm l:
360 50 = 310
V d 9: Mn hnh TV t thng ng ti sn vn ng, cao 2.4 , cnh thp nht nm pha trn
tm mt khn gi ngi di n l 8.5 . Gi s khn gi c gc quan st TV l thun li nht
khi i din vi mn hnh TV l cc i, khi khong cch gia khn gi n khn gi l bao
nhiu?
Tr li v d 9:
94
- Ta xc nh 1 ; 2 nh hnh trn, t ta c = 2 1 .
- Gi s l khong cch t khn gi n khn gi , tnh gi tr cc i, ta cn tm v

cho n bng 0.
- Ta lu rng:
8.5
10.9
tan(2 ) =
tan(1 ) =
- iu ny dn n:
8.5
)
10.9
2 = tan1 (
)
1 = tan1 (
- Vy ta c:
10.9
8.5
= 2 1 = tan1 (
) tan1 ( )
- Tnh o hm:
= 2.4 2 + 222.36
= 0 2.4 2 + 222.36 = 0 = 9.63
- V ta tnh khong cch nn ta ly gi tr dng.

- Vy khong cch t khn gi n khn gi l 9.63 .
V d 10: Mt trc cun ti mt sn bc d hng dng ko l cntainer trn mt t. Trc cun
quay dy cp vi tc 2 v trc cch mt t 5 . Hi vi tc no th gc to bi dy
cp v mt t thay i sau khi trc cun c 10 dy cp?.
Tr li v d 10:
- S v hng (ch bao gm khong cch):
95
- Ta c th thy rng sin() = nn = sin1 ().

- S vector (bao gm vn tc):
- Ta cn c:
- Do ta cn tm
- V =
nn ta s dng
1 5
sin ()
= 2

= .
nn ta c:
5
5 2
2 1 ( )
- Vy:

=
=

5
5 2
2 1 ( )
(2) =
10
5 2
2 1 ()
- Ta mun bit tc bin thn khi = 10, thay gi tr ny vo biu thc trn, ta c kt qu:
= 0.1155
96
I. o hm hm s logarithm:
- u tin ta quan st th hm s logarithm c s :
() = log ()
- Hm s ny thng c vit gn thnh ln(). Tip tuyn ti im = 2 c cho trn th.
- dc tip tuyn ti = 2 l 2 (Ta c th xc nh iu ny bng cch nhn vo t l tung /

honh).
- Nu = ln(), ta xt:
1 2 3 4 5
1 1 1 1
dc th 1
2 3 4 5
1 1 1 1
1
2 3 4 5
1
- Ta thy rng dc ti mi im trn th trng vi gi tr im trn hm s . iu ny
ng vi mi gi tr dng (ta khng c logarithm ca s m).
1
- Nu ta lm nhiu v d na, ta s xc nh c o hm ca hm s = ln() = . Hay ni cch

khc:
1
=

Lu 1: Tht ra kt qu ny c c t bi Nguyn l c bn tnh o hm.
Lu 2: Ta ang s dng logarithm vi c s . Nhc li nh ngha hm s logarithm: Vi l
mt s dng v l mt s dng, s thc tha mn = c gi l logarithm c s ca
1
. K hiu log (). bi trn, l gi tr gii hn ca lim (1 + )
1. o hm hm s logarithm = ():
- Cch vit o hm hm s logarithm c th l:
(ln()) =
1
(ln()) =
97
1
(log ()) =
- Nu = ln() th = .
V d 1: Tnh o hm ca hm s = ln(2).
Tr li v d 1:
- Ta s dng cng thc:
log() = log() + log()
- Ta vit li bi:
= ln(2) = ln(2) + ln()
- o hm ca hng s bng 0, vy:
(ln(2)) = 0
- Vy ta cn:
1
(ln()) =
- p n l:
1
=

- Ta quan st th di y biu din dc ca th = ln(2) (ng cong mu en, tip
tuyn mu ), hnh dng ging vi th = ln() (ng cong mu xanh, dc mu hng) ti
im = 2.
2. o hm hm s = () (vi l hm s theo ):
- Ta khng th ch n thun s dng cc quy tc cng tr nhn chia trong logarithm gii quyt.
Trong nhng bi ton thc t yu cu ta tnh o hm logarithm ca mt hm s no theo . V
d nh o hm = 2 ln(3 2 1).
- Ta s dng cng thc hm s hp gii quyt bi ton. Nu = ln() ; = () th:

=

vi l o hm ca .
- Mt cch vit khc:
1
=

- Bn c th thy c cch vit sau, ngha khng i. Nu = ln(()) th o hm ca l:
98

()
=
()
V d 2: Tm o hm hm s = ln(sin(2) 2 + 1).
Tr li v d 2:
- u tin ta s dng cng thc logarithm sau n gin ha bi ton:
- v,
log( ) = log()
- Vy ta c th vit li biu thc ca bi thnh:
= ln (sin(2) 2 + 1)
= ln(sin(2)) + ln ( 2 + 1)
= ln(sin(2)) + ln(( 2 + 1)12 )
1
= ln(sin(2)) + ln( 2 + 1)
2
- Tip theo, ta dng quy tc sau tnh o hm (s dng 2 ln):

=

- Vi = sin(2) = 2 cos(2).
- Vi = 2 + 1 = 2.
- Vy ta c p n:
2 cos(2) 1 2
=
+
=
2
cot(2)
+
sin(2)
2 2 + 1
2 + 1
3. o hm hm s logarithm vi c s khc s :
- Nu = () l hm s theo v = log () l hm s logarithm theo c s th ta c c
o hm ca hm logarithm vi c s l:
= log ()
- vi l o hm ca v log () l hng s.
Lu 1: Kt qu ny c c t bi Nguyn l c bn tnh o hm.
Lu 2: Nu ta chn lm c s th o hm ca ln() (vi l hm s theo ) c tnh bng
cng thc n gin hn di y:

=

- Lu rng log () = 1.
V d 3: Tnh o hm ca = log 2 (6).
Tr li v d 3:
- Ta s dng cng thc sau n gin ha vn :
- Ta vit li bi ton:
= log 2 (6) = log 2 (6) + log 2 ()
- Ta c log 2 (6) l hng s nn o hm bng 0.
99

- o hm ca phn th hai, s dng cng thc sau:
1 log 2 ()
= log 2 () =
II. ng dng ca o hm hm s logarithm:

1. ng dng cho ngnh hng khng:
V d 4: Mt my bay Cessa ct cnh t sn bay gn mt nc bin c qu o theo hm s:
= 2000 ln( + 1)
- vi tnh theo feet v theo pht. Tnh tc ct cnh ti thi im = 3 pht.
Tr li v d 4:
- th hm s = 2000 ln( + 1) cho thy y l m hnh thc t khi my bay bay ln cao.
cao thp, khi lng khng kh cn dy c th tc ln cao rt ln. Nhng khi my bay cng bay
ln cao, tc li gim.
- xc nh tc ln cao (vn tc ngang), ta cn xc nh o hm bc nht:
2000
(2000 ln( + 1)) =
+1
2000
- Ti = 3, ta c = 4 = 500 pht.
Lu : Trong ngnh hng khng, cao pha trn mc nc bin c tnh theo n v feet
(1 = 0.304 8 ), c xem l n v o chun v c dng ph bin trong ngnh khoa hc
hng khng v hng hi.
2. Mc cng m v decibel:
- Mc cng m ca mt ngun m cho trc c xc nh bng cng thc:
= 10 log ( )
0
100

- n v o l decibel ().
- l cng m, c n v l watt.
- 0 l cng m chun m tai ngi nghe c. N l mt hng s c gi tr 1012 2.
- Cng m c mi lin h n cng ca sng m. Logarithm c s dng gii quyt
cc gi tr ca mc cng m ln m con ngi nghe c (t ting gi nh khong 20 n
ting gm r ca show din nhc Rock vo khong 120 , ph thuc vo khong cch ti ngi
nghe).
V d 5: Xc nh tc thay i ca mc cng m theo thi gian nu = 7.2 v
= 0.5
ti mt thi im cho trc.

Tr li v d 5:
- Ta c 0 = 1012 2, s dng cng thc logarithm cho phn s, ta c:
= 10 log ( 12 ) = 10(log() log(1012 ))

10
- S dng cng thc o hm logarithm, kt hp log(1012 ) l hng s, ta c:
= 10 (( log10 ())
0) = 10 ( log10 ())
- Thay th cc gi tr v
t bi, ta c:
1
= 10 ( log10 ()) 0.5 = 0.302
7.2
- n v o l v mc cng m thay i theo thi gian.
V d 6: Gi s mc cng m xc nh bng biu thc theo thi gian (giy) sau:
= 2 + + 1
xc nh tc thay i ca mc cng m ti thi im = 3.
Tr li v d 6:
- th hm s = 2 + + 1 l mt hnh parabola n gin:
2 ++1
- th ca mc cng m = 10 log ( 1012 ).
101
- o hm ca l:
1
( 2 + + 1)
2 + 1
= 10 ( log10 ())
= 10 ( 2
log10 ())
= 4.343 2
++1
++1
- Ti = 3, tc thay i theo thi gian l:
2 + 1
= 4.343 2
|
= 2.339
+ + 1 =3
V d 7: Nu = cos(0.2), xc nh tc thay i ca mc cng m ti thi im =
1 .
Tr li v d 7:
- th = cos(0.2).
cos(0.2)
- th = 10 log (
1012
- Ta thy rng dc th l m, vy ta d on p n s c gi tr m.
- Ta c
102

cos(0.2)
= 10 log (
)
1012
- Mt khc:

cos(0.2)
1
=
10 log10 (
) = 10 ( log10 ())
12
10
1
= 10 (
log ()) (0.2 sin(0.2)) = 0.869 tan(0.2)
cos(0.2) 10
- Ti = 1, gi tr o hm l 0.176 .
- p n l m, ng nh ta d on.
V d 8: Bn knh cong ti 1 im trn ng cong c xc nh bi cng thc:
- Bn knh cong:
32
2
(1 + ( ) )
2
|
2
- Mt trc quay c hc di chuyn theo ng i sau:
= ln(sec )
vi 1.5 1.5
- Tm bn knh cong ca ng i ny vi = 0.85 .
Tr li v d 8:
- ng i ca trc quay c th hin bng ng cong mu xanh. Ti im ny ta c th v mt
ng trn st vi ng cong. Ta s tm bn knh ca ng trn ny.
- Khi = 0.2, bn knh cong l 0.9. Khi = 1.4, bn knh cong l 5.8:
|
- Khi = 0.85, trong trng hp ny, bn knh cong bng bao nhiu?
103
= ln(sec )
- Vy:
sec() tan()
=
= tan()
sec()
- Khi = 0.85, ta c kt qu l 1.138.
- V,
2
= sec 2
2
- Khi = 0.85, ta c kt qu l 2.295 8.
- Vy ta c bn knh cong:
2
(1 + ( ) )
32
(1 + 1.1382 )32 3.478 6

==
=
= 1.52
|2.2958|
2.295 8
2
| 2|
III. o hm hm s m:
- o hm ca c i cht c bit, biu thc o hm ca li ra chnh n, l :
( )
=
- iu ny ngha l g? C ngha dc bng vi gi tr hm s (gi tr ) ti mi im trn th.

V d: Khi = 2, ta im ny, gi tr l 2 7.39.
- V o hm ca l dc ca tip tuyn ti = 2 l 2 7.39, ta c th quan st th
di y:
104

- Ta xem th sau hiu r hn vic dc ti 1 im ca th = bng ng vi gi tr
= :
- Ta thy rng ti = 4, gi tr l 54.6 v dc tip tuyn (mu ) cng l 54.6.

- Ti = 5, gi tr = 148.4, cng l gi tr dc tip tuyn (mu xanh).
1. Mt s cng thc khc ca o hm hm m:
- Nu l mt hm theo , ta c th tnh o hm di dng :
( )
- Nu ta c hm m theo c s no , ta c cng thc o hm sau:

( )
= ln()
V d 9: Tnh o hm ca:
= 103
Tr li v d 1:
= 103
- V vy:
(3)
= 103 ln(10)
= 3 ln(10) 103
V d 10: Tnh o hm ca:

= sin()
Tr li v d 10:
= sin()
- t = , vi = sin().

=

(sin())
=
sin()
=
cos()
V d 11: Hy cho thy:
= sin()
- Tha phng trnh:
2
+2
+ 2 = 0
2
105

Tr li v d 11:
= sin()
- V vy:
= cos() + sin() ( )
= (cos() sin())
- V
2
= ( sin() cos()) + (cos() sin())( )
2
= (2 cos())
- V vy:
2
+2
+ 2
2
= (2 cos()) + 2( (cos() sin())) + 2( sin())

= (2 cos() + 2 cos() 2 sin() + 2 sin())
= 0 = V phi
IV. ng dng ca hm s m:
V d 12: Mt my tnh c lp trnh v mt chui cc hnh ch nht gc phn t th nht
ca trc ta 2 chiu, ni tip di ng cong
=
- Hi din tch ln nht ca hnh ch nht ln nht c th ni tip c?
Tr li v d 12:
V tri =
- Din tch hnh ch nht ti im l:

=
- Gi tr ln nht (hay nh nht) xy ra khi:
=0
- By gi:
= ()( ) + ( )(1)
= (1 )
- Biu thc ny bng 0 khi = 1, v dng khi < 1, m khi > 1, v vy ta c gi tr ln nht.
- Vy din tch ln nht l (1)( 1 ) = 0.367 9 n v2 .
106
Ti sao ta phi cn nghin cu tch phn?

- Ta bit s tng quan gm c tc thay i gia 2 bin, nhng ta cng cn bit mi quan h
trc tip gia 2 bin.
V d: Ta bit vn tc chuyn ng ca mt vt th trong thi khc no , nhng ng thi ta cng
mun bit trong thi khc , vt th y ang ch no?
- tm mi quan h trc tip ny, ta cn c mt php thc hin ngc li php vi phn. Php ny
gi l php tnh tch phn.
- Php tnh tch phn c ng dng rt nhiu.
- Thp i Petronas Kuala Lumpur chu s tc ng rt ln ca gi cao. Tch phn c s dng
tnh ton sc chu ng ca thp.
Thp i Petronas
Kuala Lumpur
- Nh ht Opera Sydney c thit k c o theo mt ct ca qu bng. thit k, ngi ta phi
s dng nhiu phng trnh vi phn (mt dng ca php tch phn).
Nh ht Opera Sydney
107

- V phng din lch s, mt trong nhng ng dng ca tch phn l tnh th tch thng ru
(c b mt cong). Ta s nghin cu cch tm th tch nhng phn sau.
Thng ru
- C th k n mt s ng dng khc ca tch phn nh tm din tch di b mt cong, trng tm,
qung ng v vn tc, dng chy cht lng, m hnh ha trng thi vt th,
- Trong phn 2.1 ny:
+ Bi 3.1.1 M u.
+ Bi 3.1.2 Vi phn.
+ Bi 3.1.3 Tch phn bt nh: Hng dn cch tm tch phn n gin.
+ Bi 3.1.4 Din tch di ng cong: Cch dng tch phn tnh din tch di ng cong.
+ Bi 3.1.5 Tch phn xc nh: Cng thc thay th v cch s dng.
+ Bi 3.1.6 Quy tc hnh thang: Tnh ton gi tr tch phn khi ta khng th tm ra biu thc.
+ Bi 3.1.7 Quy tc Simpson: Cng thc tt hn tnh ton gi tr tch phn.
- Ta bt u nghin cu v vi phn v n bao hm mt s khi nim v k hiu m ta s gp trong
khi nghin cu tch phn.
108
- Trong chng Vi phn, ta vit v () u cng mt ngha. Ta dng k hiu nh l

ton t.
- By gi ta s thy c nhiu cch khc nhau vit cng nh ngh v vi phn.
- Ta dng k hiu o hm mi ny trong sut chng tch phn.
nh ngha:
- Vi phn l mt gi tr nh, nh rt nhiu, v cng nh. Ta thng vit vi phn bng cc k hiu
nh ; ; ; vi:
+ l s thay i gi tr rt t ca bin .
+ Khi so snh 2 i lng c gi tr v cng nh c mi quan h vi nhau, nh l mt hm no
ca bin , ta ni vi phn , vi = () c vit l:
= ()
Lu : Ta xem nh l mt phn s (tc ta c quyn tc ng vo t, mu mt cch c lp) hn

l mt ton t.
V d 1: Tnh vi phn ca hm s:
= 3 5
Tr li v d 1:
- Ta c = 3 5 nn () = 15 4 1.
- Vy ta c kt qu vi phn:
= ()
= 15 4 1
- tm vi phn , ta ch vic tm o hm v gn thm ui vo.
V d 2: Tm vi phn ca hm s = 5 2 4 + 2
Tr li v d 2:
- V = 5 2 4 + 2 nn () = 10 4.
- Vy kt qu vi phn l:
= 10 4
Lu : Rt nhiu sch cp n vic ta c th s dng vi phn c lng gi tr thc ca
hm s () thay i da trn s thay i nh ca (vit l ). iu ny hi ng ngn v ta d
dng tm c s thay i chnh xc, khng cn phi tnh c lng.
- y ta gii thiu vi phn cng nh gii thiu k hiu s s dng trong tch phn.
Gia ; ; ; c mi quan h nh th no?
- c ngha l s thay i ca bin , c ngha l s thay i ca bin .
109
- Khi ngy cng nh, t s ngy gn vi t s tc thi . iu c ngha:

=
0
- Nu bn c cha hiu, c th xem li bi dc ca tip tuyn vi ng cong (tnh ton gi

tr).
- By gi ta s xem cch thc vi phn c dng biu din quy trnh ngc li ca php ly o
hm, quy trnh ny cn gi l php ly tch phn.
lim
110
- Ta mun biu din quy trnh ngc li ca php ly o hm, ta gi quy trnh l php ly tch
phn. Trong bi ny, ta s gi quy trnh vi tn gi l nguyn hm (cng l 1 dng ca tch phn,
l tch phn bt nh).
V d 1: Nu ta bit rng:
= 3 2
- v ta mun bit hm s no o hm ra c hm s ny, ta s hon tc quy trnh ly o

hm (c th ngh: mun c kt qu ny, ta cn o hm hm s no?).
- = 3 l mt nguyn hm ca = 3 2 . Ngoi ra ta cn v s nguyn hm khc, chng hn nh:

= 3 + 4
= 3 +
= 3 + 27.3
- Tng qut, ta ni = 3 + l tch phn bt nh (hay nguyn hm) ca 3 2 . Con s c gi
l hng s tch phn.
Lu : Nhiu sch ton dng k hiu hng s tch phn l , nhng vi nhng cu hi bao hm v
k thut in, ta thng dng +, v trng vi k hiu ca in dung.
I. K hiu ca tch phn bt nh:
- Ta vit: 3 2 = 3 + v ni thnh li: Tch phn ca 3 2 theo bin bng 3 +
1) Du tch phn:
- K hiu hnh thnh bi s ko di k t vit tt ca ch sum (tng) (Ngi c, Anh
thi xa vit ch ging vi k hiu tch phn by gi). Nhng bi sau ta s thy tch phn thc
ra l tng ca nhiu hnh vung c din tch v cng nh.
- l k hiu ca tng. N c dng cho tng hu hn hay v hn.
- l k hiu ca tng hu hn cc din tch v cng nh (hoc cc bin v cng nh khc).
- K hiu ch di ny c Lebniz gii thiu khi ng pht trin mt s khi nim ca tch phn.
2) Mt s k hiu khc ca tch phn:
Lu : i khi ta vit ch in biu th tch phn.
V d: ta vit () ngha l tch phn ca (). V vy ta c:
() = ()
V d 2: Tm:
2 5
Tr li v d 2:
- Nguyn hm ca 2 l
3
3
v nguyn hm ca 5 l 5, vy ta c th vit:
3
5 =
5 +
3
- By gi ta s hc mt s cng thc tng qut cho tch phn:
3) Tch phn hng s:
2
111

= +
( v l cc hng s).
V d 3: Tm:
4
Tr li v d 3:
- S dng cng thc trn, ta c th vit n gin:
4 = 4 +
- Lun lun kim tra kt qu bng cch ly o hm cu tr li v i chiu xem c khp vi hm
s c ly tch phn hay khng.
4) Tch phn ly tha ca :
+1
=
+
+1
- Cng thc ny ng khi 1.
- Khi tch phn ly tha ca , ta thm 1 vo ly tha v chia bin ly tha mi cho gi tr ly tha
mi.
V d 4: Tnh tch phn:
5
Tr li v d 4:
- S dng cng thc trn, ta c:
5+1
6
=
+ =
+
5+1
6
5
II. Hng s tch phn:

- ng qun + (hay +). Hng s tch phn ny rt quan trng trong mt s ng dng ca
tch phn bt nh.
V d 5: Tnh tch phn:
8 6
Tr li v d 5:
8 6
- 8 l hng s nn ta c th ly n ra ngoi du tch phn:
8 6
- Tip theo, ta tnh tch phn bng cng thc trnh by mc B, ta c kt qu:
8 7
8 6 =
+
7
V d 6: Tnh tch phn:
= 5 2 4 + 3
Tr li v d 6:
112

= 5 2 4 + 3
- y l dng vi phn nn ta ch vic thm du tch phn vo pha trc:
= 5 2 4 + 3
- v tri, ta c:
= 1 =
(ta tch phn hng s 1 theo ).
- v phi, ta tch phn tng phn t:
5 2 4 + 3
5 3
2
4 ( ) + 3 +
3
2
3
5
=
2 2 + 3 +
3
=
- Ghp 2 v li, ta c kt qu:

=
5 3
2 2 + 3 +
3
V d 7:
3 2 +
Tr li v d 7:
- gii phng trnh ny, u tin ta cn vit li ly tha cc bin:
5
3 2 + 3
= 3 2 + 12 5 3
32
2
5
+
3
2
2
2
5
= 3 + 32 + 2 +
3
2
V d 8: Mt ng cong khi o hm chnh n, ta c kt qu = 3 2 2. Bit rng ng

= 3 +
cong i qua im (2; 5). Tm phng trnh ng cong y.

Tr li v d 8:
- tm phng trnh, u tin ta cn tnh tch phn kt qu o hm, khi ta s c biu thc
theo :
3 2 2 = 3 2 +
- Vy ta c = 3 2 + .
- Biu thc ny i din mt h cc ng cong, ph thuc vo hng s ng vi trc .
- Ta s tm gi tr t d kin bi cho. V ng cong i qua im (2; 5), ta thay vo phng
trnh:
113

= 3 2 +
- Ta c kt qu:
5 = (2)3 (2)2 +
5= 84+
- Vy = 1.
- Vy phng trnh ng cong cn tm l:
= 3 2 + 1
- y l th ng cong:
- Hy nh l th i qua im (2; 5).

V d 8: Tnh tch phn sau:
(2 4 5)6 3
- Tch phn ny hon ton khc so vi nhng tch phn trc .
- Biu thc ta cn tnh tch phn bao hm (2 4 5)6 , l mt hm s trong hm s, v ta c thm 3
khc cui. Ta khng th tnh tch phn bng nhng cch thc m ny gi ta lm.
- Trong trng hp ny, ta s lm quy trnh ngc li ca Quy tc xch m ta gp trong
chng Vi phn (tm o hm). Ta s gp g cng thc mi tnh tch phn trong nhng trng
hp nh trn.
Cng thc ly tha cho tch phn:
+1
=
+
+1
(cng thc ny ng khi 1).
- iu ny i hi bc t n ph, khi () l hm s no theo .
- By gi, ta quay li bi ton xem ta p dng cng thc ny nh th no.
- Tnh tch phn:
(2 4 5)6 3
Tr li v d 8:
- Ta t n ph:
= 2 4 5
- V sao ta t vy? V 2 4 5 l biu thc trong ngoc bi.
- By gi ta vi phn , c:
= 8 3
114

- bi ta c 1 3 nn ta bin i phng trnh trn bng cch chia hai v cho 8.
1
= 3
8
- By gi v phi ging nh mt phn trong bi, l 3 .
- Ta vit li phng trnh bi:
1
(2 4 5)6 3 = 6
8
- Ta tnh tch phn theo bin :
1 7
7
= + =
+
8 7
56
- Cui cng, ta tr li bin v l bin m ta bt u:
(2 4 5)7
=
+
56
Thm v d v t n ph:
V d 9:
( 3 2)6 (3 2 )
Tr li v d 9:
- t = 3 2.
- Khi = 3 2 .
- Lc ny, ta c th vit:
( 3 2)6 (3 2 )
= 6
7
=
+
7
( 3 2)7
+
7
V d 10: S dng phng php t n ph, tnh:
2 + 9
Tr li v d 10:
t = 2 9.
- Khi = 2
- bi ch c nn ta chia hai v ca phng trnh trn cho 2, ta c:
=
2
- By gi:
2 + 9
1 1
=
115

1
= 12
2
1 12
=
+
2 1
2
= 12 +
= 2 9 +
V d 11: Bit rng = 2 + 1, tm hm s = () i qua im (0; 2).
Tr li v d 11:
Lu : c ngha l o hm ca , tc .
= 2 + 1
- Vy,
= 2 + 1
- Phng trnh ny i hi ta cn tnh tch phn, sau tm hng s tch phn.
- t = 2 + 1, ta c = 2 .
- Vy:
1
=
2
- Vy:
= 2 + 1
1
12
2
1 2
= 32 +
2 3
1
= (2 + 1)32 +
3
=
- Vi = 0 th = 2 (gi thit).
132
2=
+
3
5
=
3
- Vy:
=
l phng trnh cn tm.
(2 + 1)32 5
+
3
3
116
- Mt ta nh c cng vm hnh parabola v ta cn lp gng ng cng. Hi ta phi cn bao

nhiu gng l ?
- Ta cn bit n din tch di ng cong.

- Ta s tnh din tch bng 2 cch sau:
+ S dng gi tr xp x (tm din tch nhng hnh ch nht).
+ S dng tch phn.
- Trc khi php tch phn c pht trin, tnh din tch, ngi ta phi dng php xp x a
ra gi tr din tch tng i bng cch chia hnh ban u thnh nhiu hnh ch nht nh, sau
cng ht din tch hnh ch nht nh ny li, ta s c gi tr tng i din tch hnh ban u.
- cao ca mi hnh ch nht c xc nh bng mt gi tr hm s, v d nh hnh trn, vi v

tr = , ta c cao hnh ch nht tng ng l (). Cng c nhiu hnh ch nht, gi tr din
tch hnh ban u cng chnh xc.
- hnh trn, ta xp x hnh parabola bng nhng hnh ch nht trong (mi hnh ch nht nm bn
trong hnh parabola). Ta cng c th s dng hnh ch nht ngoi tnh din tch ca hnh. Cch
lm ny xut hin t thi Hy Lp c i.
V d 1: S dng nhng hnh ch nht tnh xp x.
- Tm din tch di ng cong = 1 2 gia = 0.5 v = 1, vi = 5, s dng cng thc
tng cc din tch hnh ch nht.
Tr li v d 1:
- Din tch ta cn tm c t mu hng m trong hnh di y:
117
- V = 5, chiu rng ca mi hnh ch nht l:

1 0.5
= =
=
= 0.1
5
- Ta s tnh tng din tch ca 5 hnh ch nht sau:
- Chiu cao ca mi hnh ch nht xc nh bng gi tr hm s ng vi gi tr tng ng.

- V d, v = () = 1 2 , chiu cao hnh ch nht u tin l:
(0.5) = 1 (0.5)2 = 0.75
- T ta c:
Din tch1 = 0.75 0.1 = 0.075
- Chiu cao hnh ch nht th hai:
(0.6) = 1 (0.6)2 = 0.64
- Chiu cao hnh ch nht th nm:
(0.9) = 1 (0.9)2 = 0.19
- Cng li din tch c 5 hnh ch nht, ta c (ta s dng k hiu tng, ngha l tng 5 hnh
ch nht. ng thi, ta cng ht chiu cao cc hnh ch nht, sau nhn cho chiu rng v chiu
rng mi hnh ch nht u bng nhau):
5
= Din tch = (0.75 + 0.64 + 0.51 + 0.36 + 0.19) (0.1)

=1
= 2.45 0.1
= 0.245
- cch lm trn, ta tm din tch bng cch s dng hnh ch nht ngoi. tm gi tr xp x
tt hn, ta c th tnh din tch ca hnh ch nht trong, sau tnh trung bnh 2 kt qu. th
tnh din tch hnh ch nht trong nh sau:
118
- V y l tng din tch cc hnh ch nht trong (hnh ch nht th 5 c cao bng 0 nn c
din tch bng 0):
5
= Din tch = (0.64 + 0.51 + 0.36 + 0.19 + 0) (0.1)

=1
= 1.7 0.1
= 0.17
- Gi tr trung bnh ca 2 kt qu l:
0.245 + 0.17
= 0.207 5
2
- Cch th 3 tm din tch l xc nh im gia mi cnh hnh ch nht. th ca cch ny
l:
- Lc ny din tch ta thu c l:

(0.697 5 + 0.557 5 + 0.437 5 + 0.227 5 + 0.097 5) 0.1 = 0.208 75
(Gi tr u tin n t (0.55) = 1 (0.55)2 = 0.6975)
- p n ny ln hn mt t so vi p n trung bnh, v km chnh xc hn!
- Tnh din tch theo hnh cu a), nhng ln ny = 10, s dng cch thc tng cc hnh ch
nht.
Tr li:
- V = 10,
1 0.5
= =
= 0.05
10
119

- Ta s dng hnh ch nht ngoi (10 hnh) tm din tch nh sau:
10
= Din tch
=1
= (0.697 5 + 0.64 + 0.19 + + 0.975 5 + 0) (0.05)

= 3.787 5 0.05
= 0.189 375
- hiu r thm v cch thc tnh tng din tch hnh ch nht (hay cn c gi vi tn tng
Riemann), bn c th truy cp vo trang: http://www.intmath.com/integration/riemann-sums.php
thc hin nhiu php chia nh ng vi gi tr ty .
Tnh din tch bng tch phn xc nh:
- Phi c mt cch no tnh din tch chnh xc hn cch dng cc hnh ch nht! Tch phn
c pht trin bi Newton v Leibniz da trn tng cng din tch cc hnh ch nht ny.
Tng qut:
[Lu : ng cong hon ton nm trn trc ].

- Theo quy trnh , ta c th chng minh c tng qut, din tch chnh xc di ng cong =
() t = n = xc nh bi tch phn xc nh:
Din tch = ()
- Lm th no ta tnh ton c biu thc ny?

- Nu () l mt nguyn hm ca (), th:
() = ()| = () ()
- iu c ngha l:
- tnh tch phn xc nh, ta lm cc bc sau:
+ Nguyn hm hm s cho (khng km theo hng s ).
+ Thay cn trn vo nguyn hm, ta c gi tr 1.
+ Thay cn di vo nguyn hm, ta c gi tr 2.
+ Ly gi tr 1 tr gi tr 2.
- Cu tr li s l mt con s.
- y l mt phn ca Nhng nh l c bn ca vi tch phn.
V d 2: Tnh tch phn xc nh:
10
3 2
1
Tr li v d 2:
120

10
10
3
3 = 3 | ,
3 1
1
2
(Tnh nguyn hm)
= 3 |10
1
= 103 13 (Thay cn trn v cn di vo tch phn v tr nhau)
= 1 000 1
= 999
V d 3: Bi ton cng vm.
- Quay li bi ton cng vm m ta cp u bi:
- Nu cng vm rng 2 y v cao 3

- Tm phng trnh parabola.
- Tm din tch di vm bng tch phn
Tr li v d 2:
- Ta t parabola sao cho nh bn tri trng vi tm ta (0; 0), khi nh bn phi s i qua
im (2; 0) do rng ca cung vm l 2. nh cao nht ca cung vm l im (1; 3).
- Cng thc tng qut ca parabola: = 2 + +
- Vi = 0 th = 0, thay vo cng thc trn, ta c 0 = 0 + 0 + , vy = 0.
- Vi = 1 th = 3, thay vo cng thc trn, ta c 3 = + .
- Vi = 2 th = 0, thay vo cng thc trn, ta c 0 = 4 + 2.
- Vy ta c h phng trnh:
+ =3
= 3
{
{
=6
2 + = 0
- Vy phng trnh parabola cn tm l:
= 3 2 + 6
(vi tnh theo metre).
121
- Quy trnh tm phng trnh parabola cn c gi l m hnh ha. y l k nng rt quan trng
trong khoa hc k thut.
By gi ta tnh din tch:
2
(3 2 + 6)
0
= 3 + 3 2 |20
= ((2)3 + 3(2)2 ) (0 + 0)
= (8 + 12)
= 4 2
V d 4: Tnh chnh xc din tch di ng cong = 2 + 1, gia = 0 v = 4 v trc .
Tr li v d 4:
- y l din tch m ta cn tm:
- Tnh din tch:

4
( 2 + 1)
0
4
3
=
+ |
3
0
43
03
= ( + 4) ( + 0)
3
3
76
=
n v2
3
25.3 n v2
122
- bi trc, ta s dng cng thc:
() = ()| = () ()
- tnh din tch di ng cong.

- () l nguyn hm ca ().
- () l gi tr nguyn hm ng vi cn trn = .
- () l gi tr nguyn hm ng vi cn di = .
- Biu thc ny gi l tch phn xc nh.
Lu : biu thc khng km theo hng s tch phn v sau khi tch ton biu thc, ta c mt gi
tr xc nh.
- Ta s s dng tch phn xc nh gii quyt nhiu vn thit thc. u tin, ta s tnh ton
mt vi bi tch phn xc nh.
V d 1: Tnh:
5
3 2 + 4 + 1
1
Tr li v d 1:
- tr li, ta lm cc bc sau:
- Tm nguyn hm, sau vit cn trn, cn di nh sau:
( 3 + 2 2 + )|15
- Ta vit cn trn v di nh vy nh rng ta s thay chng vo tch phn.
- Tip theo, thay 5 (cn trn) vo tch phn:
(5)3 + 2(5)2 + 5 = 180
- Sau thay 1 vo tch phn:
(1)3 + 2(1)2 + 1 = 4
- Ly kt qu trn tr cho kt qu di, ta c cu tr li:
180 4 = 176
- Thng thng, ta s trnh by cch tnh nh sau:
5
3 2 + 4 + 1
1
= ( 3 + 2 2 + )|15
= ((5)3 + 2(5)2 + 5) ((1)3 + 2(1)2 + 1)
= 180 4
= 176
- Lu rng p n cui cng l mt con s v khng tnh thm hng s tch phn + v y l
tch phn xc nh.
V d 2: Tnh:
9
2 + 3
4
Tr li v d 2:
- Cc bc thc hin:
123

+ Tm nguyn hm.
+ Thay 9 vo nguyn hm.
+ Thay 4 vo nguyn hm.
+ Ly kt qu trn tr cho kt qu di.
9
2 + 3
4
9
= ( 2 + 2 32 )|4
= ((9)2 + 2(9)32 ) ((4)2 + 2(4)32 )
= 135 32
= 103
t n ph trong tch phn xc nh:
- Nhc li cng thc ly tha ca tch phn:
+1
(vi 1)
=
+ ,
+1
- Khi ta dng n ph, tc ta thay i bin nn ta khng th dng cn trn v cn di ca bin
. Ta c th:
- Gii quyt bi ton theo cch ca tch phn bt nh, sau dng cn trn v cn di.
- Gii bi ton theo bin mi v cn trn, cn di mi.
- Biu din bin cng nh gi tr hai cn ban u trong ton b qu trnh t n ph.
- Ta s s dng phng php th 3.
V d 3: S dng phng php t n ph, tnh:
0
3 (1 2 4 )3
1
Tr li v d 3:
- t = 1 2 4
- Khi = 8 3 .
- bi cha 3 nn ta vit
= 3
8
- Nn ta c:
0
3 (1 2 4 )3
1
=0
1
=
3
8
=1
4 =0
1
= |
8 4 =1
1
=0
= 4 |=1
32
124

1
(1 2 4 )4 |01
32
1
= ((1 0)4 (1 2)4 )
32
=0
- S dng cch tip cn th hai, cch ny, ta s thc hin php i cn khi i bin t n ph:
= 1 2 4
- Vi = 1 0 (iu ny c ngha khi i t 1 n 0), th = 1 1.
- Nn bi ton tr thnh:
=
3 (1 2 4 )3
1
1
1
= 3
8
1
1
= 4 |11
32
1
= (14 (1)4 )
32
=0
- Kt qu ny ging nh kt qu ban u. Cch tip cn th 2 ny ph bin hn, t phc tp hn
cch ban u.
ng dng: Cng
- Trong vt l, cng c hnh thnh khi mt lc tc ng vo mt vt v gy ra s dch chuyn, v
d nh li xe p.
Einstein li xe p
- Nu c mt lc bin thin, thay i, ta dng tch phn tnh cng sinh ra bi lc ny.
- Ta dng:
= ()
- vi () l lc.
125

V d 4: Tnh cng sinh ra khi mt lc () = 2 1, tc c vo mt vt th lm vt ny di
chuyn t = 1 n = 5.
Tr li v d 4:
- gii quyt vn ny, ta cn tnh:
5
2 1
1
- t = 2 1, ta c = 2 .
- Vy:
=
2
- Nn ta c:
5
2 1
1
=5
1
= 12
2
=1
1 2 32 =5
= |
2 3
=1
1
5
= (2 1)32 |1
3
26
=
3
- Vy cng sinh ra l 8.67 n v.

- Nu bn mun bit bn cht v sao cng li c th tnh c bng tch phn, bn c th xem
chng ng dng ca tch phn tm hiu.
ng dng: Gi tr trung bnh
- Gi tr trung bnh ca hm () trong min = n = c xc nh bi:
()
Trung bnh =
V d 5: Tnh gi tr trung bnh ca:

(3 2 1)
- khi i t 0 n 1.
- y l th biu din:
126
Tr li v d 5:
- Trong trng hp ny, = 1, vy tnh gi tr trung bnh, ta ch cn tnh tch phn:
1
(3 2 1)3
0
- Da vo th, ta thy rng khi i t 0 n 1 th () a phn gn vi gi tr 0. V vy ta c th

d on gi tr trung bnh khong = 0.5.
1
(3 2 1)3
0
- t = 3 2 1, khi = 6 .
- Vy,
1
=
6
- Nn,
1
(3 2 1)3
0
=1
1
= 3
6
=0
4 =1
1
|
6 4 =0
1
(3 2 1)4 |10
=
24
5
=
8
- Vy gi tr trung bnh cn tm l 0.625 n v, gn ging vi d on ca chng ta.
ng dng: Qung ng
- Nu ta bit biu thc vn tc theo thi gian , ta c th bit qung ng ca mt vt th khi
i t thi gian = n = bng tch phn nh sau:
=
127

V d 6: Tm qung ng ca mt vt th i t lc = 2 n = 3, nu vn tc ca vt th ti
thi gian l:
2 + 1
= 3
( + 3)2
Tr li v d 6:
- tm qung ng, ta cn tnh tch phn:
3
2 + 1
3
( + 3)2
2
- t = 3 + 3, ta c = 3 2 + 3 = 3( 2 + 1)
- Vy:
= ( 2 + 1)
3
- Vy ta c:
3
2 + 1
( 3 + 3)2
=3
1
1
= 2
3
=2
=3
1
2
3
=2
1 1 =3
= |
3 =2
3
1
1
= 3
|
3 + 3 2
= 0.014 55
- Vy qung ng vt i t lc = 2 n = 3 l 0.015 n v.
- Nu bn mun bit bn cht v sao qung ng li c th tnh c bng tch phn vn tc, bn
c th xem chng ng dng ca tch phn tm hiu.
Ch 1: Bn c th thy t nhng ng dng ca tch phn trong cng, tnh gi tr trung bnh, tnh
qung ng, tch phn xc nh khng ch n thun dng tch din tch di ng cong.
Ch 2: Tch phn xc nh cho ta din tch khi ton b ng cong phi nm trn trc trn min
t = n = . Nu khng, ta phi chia nh ra tng trng hp gii quyt. Ti s trnh by
k hn v iu ny trong mc Tch phn din tch di ng cong trong chng ng dng ca
tch phn.
- By gi ta s kim tra nhng tch phn khng th gii bng cch t n ph.
Khng phi mi tch phn u gii c bng cch t n ph:
- Hy xem cu hi sau:
- Tnh:
128

1
2 + 1
0
2
- t = + 1, sau ta tnh vi phn, c = 2

- Nhng bi li khng c 2 (ch c ) nn ta khng th thay th c iu g theo . iu
ny c ngha ta khng th gii tch phn trn bng nhng cch thc m ta bit n gi. Thc ra,
ta hon ton c th t n ph bng hm lng gic nhng do ti cha cp n hm ny nn ta
tm b qua. Bn c nu mun xem c th sang chng Cc cng thc tnh tch phn theo
di.
- Gii thch: Nu nh cu hi ca bi l tnh tch phn:
1
2 2 + 1
0
- Lc ny, bi c 2 nn ta c th t:
= 2 + 1
- Khi ta c th vi phn:
= 2
- Khi ta c th p dng quy trnh m ta bit nhng bi trn bng cch thay 2 thnh
v cn thc thnh .
1
- Tuy nhin, tch phn 0 2 + 1 khng c 2 ngoi cn nn ti khng th dng n ph .

- V vy, gii bi trn, ta cn n hng tip cn tnh ton s xp x gi tr tch phn:
1
2 + 1
0
(Lu : Trong lch s, trc khi Newton, Leibniz pht trin cch tnh tch phn nh chng ta
thy, mi tch phn xc nh u c tnh ton s xp x gi tr tch phn).
- Ta c th dng 2 cch tnh ton s xp x gi tr tch phn:
+ Quy tc hnh thang.
+ Quy tc Simpson.
129
t vn :
- Tm:
1
2 + 1
0
2
- Ta t = + 1, khi = 2 .
- Nhng trong cu hi khng c phn t nn ta khng th gii c bng bt k cng thc m
ta gp t u n gi.
- Ta cn n hng tip cn tnh ton s. (Thng thng cc phn mm tnh ton hay ha s
dng hng ny biu din tch phn xc nh).
- Ta c th dng mt trong hai cng thc:
+ Quy tc hnh thang.
+ Quy tc Simpson.
Quy tc hnh thang:
- Ta s quan st li tng c bn khi tch ton din tch cng vm bi Din tch di ng
cong.
- Trong bi , thay v ta dng cch tnh din tch hnh ch nht nh, ta s dng hnh thang. Bn s
thy dng hnh ny s cho ta gi tr xp x din tch tt hn.
- Nh rng ngha ca k hiu l s thay i nh gi tr .

- Ta c din tch hnh thang l:
Din tch =
( + )
2
130

- Vy ta c th dng din tch hnh thang xp x gi tr din tch di ng cong. (Hnh thang
ca chng ta xoay 90 nn ta c = ).
1
1
1
Din tch (0 + 1 ) + (1 + 2 ) + (2 + 3 ) +
2
2
2
- T ta c quy tc hnh thang, vi hnh thang nh sau:
0
Din tch ( + 1 + 2 + 3 + + )
2
2
- tnh cho din tch t = n = , ta dng:
=
2
- v ta cng cn:
0 = ()
1 = ( + )
2 = ( + 2)
= ()
Lu :
- Cng nhiu hnh thang, gi tr xp x ca ta cng tt.
- Cng nhiu hnh thang, gi tr cng gn n 0, tc 0.
- Ta c th vit (nu ng cong gia = v = nm pha trn trc ).
Din tch = () (
+ 1 + 2 + 1 + )
2
2
V d: Vi = 5, hy xp x tch phn:
1
2 + 1
0
Tr li v d:
- y l th hm s:
- Trong hnh ny, ti ni 2 im k nhau trn 2 on thng ng thnh 1 on thng.

- Ta c = 0 v = 1 nn chiu rng ca mi hnh thang l:
10 1
=
=
= = 0.2
5
5
131

0 = () = (0) = 02 + 1 = 1
1 = ( + ) = (0.2) = 0.22 + 1 = 1.019 803 9
2 = ( + 2) = (0.4) = 0.42 + 1 = 1.077 033
3 = ( + 3) = (0.6) = 0.62 + 1 = 1.166 190 4
4 = ( + 4) = (0.8) = 0.82 + 1 = 1.280 624 8
5 = ( + 5) = (1.0) = 12 + 1 = 1.414 213 6
- Vy ta c:
Tch phn 0.2
1
1
( 1 + 1.019 803 9 + 1.077 033 + 1.166 190 4 + 1.280 624 8 +
2
2
1.414 213 6)
= 1.15
- Vy:
1
2 + 1 1.15
0
- Ta c th thy hnh trn, cc hnh thang rt st vi ng cong hm s, nn kt qu xp x ca

chng ta rt gn vi kt qu chnh xc. Thc ra, kt qu chnh xc tch phn ny, nu ly 3 s l, l
1.148.
132
- Trong quy tc hnh thang, ta dng nhng on thng m phng ng cong v thy rng
cch thc ny cho kt qu tt hn cch dng tng din tch cc hnh ch nht di ng cong v
quy tc hnh thang t b st din tch hn mi phn on.
- By gi chng ta s bc qua mt quy tc cn cho ra kt qu xp x tt hn c quy tc hnh thang.
- quy tc Simpson, chng ta s dng hnh parabola xp x din tch tng phn di ng
cong. Cch ny hiu qu v thng n cho ra kt qu chnh xc hn hng tip cn tnh ton s m
ta gp trn.
- Ta chia din tch ra thnh vng c chiu rng bng nhau l . Gi tr xp x din tch c tnh
bi cng thc:
Quy tc Simpson:
Din tch = ()
- vi =
( + 41 + +22 + 43 + 24 + + 41 + )
3 0
Lu : Vi quy tc Simpson, phi l s chn.

- By gi chng ta s quan st cch thc m quy tc ny hot ng.
Cch nh:
- Ta c th vit li quy tc Simpson bng cch nhm cc phn t nh sau:
()
( + 4(1 + 3 + 5 + ) + 2(2 + 4 + 6 + ) + )
3 0
- iu ny cho ta cch nh rt n gin v quy tc Simpson:
()
(U + 4(tng cc L) + 2(tng cc CHN) + CUI)

3
V d: Hy xp x tch phn sau bng quy tc Simpson vi = 4.

3
+1
Tr li v d:
- y l th hm s:
133
32
=
= 0.25
4
1
0 = () = (2) =
= 0.333 333 3
2+1
1
1 = ( + ) = (2.25) =
= 0.307 692 3
2.25 + 1
1
2 = ( + 2) = (2.5) =
= 0.285 714 2
2.5 + 1
1
3 = ( + 3) = (2.75) =
= 0.266 666 7
2.75 + 1
1
4 = ( + 4) = (3) =
= 0.25
3+1
=
- Vy:
Din tch = ()
0.25
(0.333 333 3 + 4(0.307 692 3) + 2(0.285 714 2) + 4(0.266 666 7) + 0.25)
3
= 0.287 683 1
Lu :
- p n chnh xc ca bi ton ny l 0.287 682 (ly 6 ch s l), qua ta thy quy tc Simpson
cho ra p n c sai st ch khong 0.000 36 %.
- v d ny, ng cong gn ging nh hnh parabola, nn 2 hnh parabola trn gn trng vi
1
ng cong = +1.
tng v chng minh quy tc Simpson:
- Chng ta s tnh din tch di ng cong sau:
134
- Ta chia hnh ny ra thnh 4 phn c rng bng nhau. (Vi quy tc Simpson, s phn chia phi
chn).
- Ta s xy dng hnh parabola sao cho mi phn, parabola ny gn nh trng vi ng cong

trn phn .
Lu : Thc ra khi s dng quy tc Simpson, chng ta khng cn thit phi xy dng parabola. Ti
trnh by cch xy dng chng nhm cho bn hiu cch hot ng ca quy tc Simpson.
- Hy bt u vi 2 phn bn tri, ta ly im u, im cui v im gia nh hnh sau:
- Ta o gi tr cc im (s dng li ta ), ba im ny s l:
(0 ; 0 ) = (1.57; 1)
(1 ; 1 ) = (0.39; 1.62)
(2 ; 2 ) = (0.79; 2.71)
- S dng ba im ny, p dng cng thc tng qut ca parabola = 2 + + , thay cc gi
tr ; bit nh sau:
1 = (1.57)2 + (1.57) +
135

1.62 = (0.39)2 + (0.39) +
2.71 = (0.79)2 + (0.79) +
- Ta c h 3 phng trnh 3 n, gii h ny, ta c:
= 0.170 21
{ = 0.858 20
= 1.928 08
- Vy phng trnh parabola i qua 3 im trn l:
= 0.170 21 2 + 0.858 20 + 1.928 08
- y l hnh dng th:
- Ta c th thy rng parabola i qua 3 im v rt st vi ng cong. V vy parabola p dng

trong phn din tch ny s rt l tng xp x. Nh thng l, ta cng chia hnh ra nhiu phn,
ra cng thu v gi tr din tch chnh xc.
- Vi 2 phn cui, ta lm quy trnh tng t, xc nh parabola i qua 3 im s c hnh dng th
th ny:
- Bn thy rng c k h gia hnh parabola v ng cong. Ta ch cn chia i kch thc phn
gim i ln k h nh hnh sau, parabola gn nh trng vi ng cong.
136
Chng minh quy tc Simpson:

- Ta quan st din tch di parabola = 2 + + .
- Cch n gin, ta bt u vi im (0; 1 ) v quan st din tch di parabola gia = v
= nh hnh di y. (Lu rng = ).
- Ta c:
( 2 + + )
3 2
=
+
+ |
3
2
= (22 + 6)
3
- Parabola i qua cc im (; 0 ), (0; 1 ), (; 2 ). Thay cc gi tr v vo phng trnh
parabola, ta c kt qu:
0 = 2 +
1 =
2 = 2 + +
- Gii cc phng trnh trn, ta c = 1 v 22 = 0 21 + 2 .
- Thay vo = 3 (22 + 6) trn, ta c:
(22 + 6) = (0 + 41 + 2 )
3
3
- Din tch ca parabola khi i qua 3 im tip theo l:
=
137

=
- Cng 2 din tch li, ta c:
( + 43 + 4 )
3 2
( + 41 + 22 + 43 + 4 )
3 0
- Do ta c 6 phn nh nn ta ch cn xc nh din tch di 3 parabola v cng chng li.
= (0 + 41 + 22 + 43 + 24 + 45 + 6 )
3
- Ta c tip tc quy trnh ny nhiu ln bng cch to cng nhiu phn nh, sau to parabola,
tnh din tch, cng li, ta s c quy tc Simpson.
=
()
( + 4(1 + 3 + 5 + ) + 2(2 + 4 + 6 + ) + )
3 0
138
- Trong phn ny:

+ Bi 3.2.1: M u:
+ Bi 3.2.2 ng dng ca tch phn bt nh: S dng tch phn bt nh tnh qung ng
khi bit vn tc, tnh vn tc khi bit gia tc. Ngoi ra cn mt s ng dng trong in hc.
tiu hc, ta c hc cch tnh din tch ca nhng hnh c cnh thng (nh hnh ch nht, hnh
vung, tam gic, ). Nhng nu nh cnh l ng cong th sao? Ta s tm hiu ti:
+ Bi 3.2.3 Din tch di ng cong.
+ Bi 3.2.4 Din tch gia 2 ng cong.
+ Bi 3.2.5 Th tch khi trn xoay: Gii thch cch dng tch phn xc nh th tch ca vt
th c cnh l ng cong, nh thng ru,
+ Bi 3.2.6 Trng tm b mt: Hay trng tm. Ta s dng tch phn xc nh trng tm ca b
mt c cnh cong.
+ Bi 3.2.7 Moment qun tnh: Gii thch cch tm bn ca vt th ang quay. Ta dng tch
phn vi vt th c hnh dng cnh cong.
+ Bi 3.2.8 Cng sinh ra bi lc bin thin: Hng dn cch tm cng sinh ra ca mt vt khi
lc khng phi l hng s. Bi ny bao gm nh lut Hooke cho l xo.
+ Bi 3.2.9 in tch: Gia 2 vt mang in lun c 1 lc, ph thuc vo lng in tch v
khong cch gia chng. Ta dng tch phn xc nh cng sinh ra khi tch 2 in tch.
+ Bi 3.2.10 Gi tr trung bnh: Ta c th tnh gi tr trung bnh ca ng cong bng tch phn.
+ Bi 3.2.11 Tiu chun chn thng u l mt ng dng ca gi tr trung bnh, c dng
trong nghin cu an ton giao thng.
+ Bi 3.2.12 Lc ca p sut cht lng: Lc ny ph thuc vo hnh dng v su ca vt th.
Ta dng tch phn tnh lc.
- Trong tng phn, ta s tip cn vn n gin trc, thng thng s l din tch hay th tch c
cnh thng. Sau ta s m rng t ch thng sang cnh cong. Ta cn n tch phn v ta ang tip
cn cnh cong, khng th dng nhng cng thc n gin na.
139
I. Qung ng t vn tc, vn tc t gia tc:

- Mt ng dng rt hu ch ca tch phn l qung ng, vn tc v gia tc.
- Trong bi o hm vi tc thay i tc thi, ta c th tm biu thc vn tc bng cch ly
o hm biu thc qung ng.
- Tng t, ta c th tm biu thc gia tc bng cch ly o hm biu thc vn tc, hay o hm
cp 2 ca biu thc qung ng.
2
=
=
2
- V tch phn c th xem nh quy trnh ngc li ca vi phn, t biu thc vn tc , ta c th tm
biu thc qung ng theo thi gian bng cch ly tch phn biu thc vn tc .
=
- Tng t, biu thc vn tc theo thi gian c gia tc l:
=
V d 1: Mt ht proton di chuyn trong in trng c biu thc gia tc (theo 2 ) l:
= 20(1 + 2)2
vi tnh bng giy.
- Tm hm vn tc theo , bit rng khi = 0 th = 30 2 .
Tr li v d 1:
=
- Vy,
=
20
(1 + 2)2
- t = 1 + 2, ta c = 2 , vy =
10
= 102
10
+
10
=
+
1 + 2
=
- Vi = 0; = 30, vy = 20.
- Vy biu thc vn tc theo thi gian l:
10
=(
+ 20) 2
1 + 2
V d 2: Mt tia la c bn thng ng t mt t vi vn tc 15 . Hi sau 2.5 , tia la y
140

c chiu cao l bao nhiu?
Tr li v d 2:
- Tia la chu s tc ng ca trng lc hng xung nn ta c gia tc l 9.8 2 .
=
= 9.8
= 9.8 +
- Vi = 0, ta c vn tc = 15 , vy = 15.
- Vy ta c biu thc vn tc:
= 9.8 + 15
- Ly tch phn biu thc vn tc, ta c biu thc qung ng.
=
= 9.8 + 15
= 4.9 2 + 15 +
- Theo bi, ta c khi = 0 th = 0, vy ta c = 0.
- Vy:
= 4.9 2 + 15
- Khi = 2.5 , ta c = 6.875 .
II. Cng thc tnh qung ng v vn tc:
- Dng tch phn, ta c th thit lp cng thc tng qut cho qung ng v vn tc khi bit hng
s gia tc , v tr ban u ca vt th v vn tc u 0 .
=
= +
- Khi = 0, ta c = 0 nn = 0 , vy:
= 0 +
- Tng t, tnh tch phn hm vn tc, ta c:
= = 0 +
1
= 0 + 2 +
2
- Khi = 0, ta c qung ng = 0 nn = 0. V vy ta c:
1
= 0 + 2
2
III. Hiu in th qua t in:
nh ngha: Cng dng in (n v Ampere) trong mch in bng vi thi gian tc thay
i in tch (n v Coulomb) i qua mt im cho trc trong mch. Ta c th vit thnh biu
thc theo thi gian nh sau:
141

- Bng cch vit = v ly tch phn, ta c:
=
- Hiu in th (n v Volt) i qua t in c in dung (n v Farad) c biu thc:
- T , ta c biu thc:
1
=
V d 3: Trong mch my tnh, cng dng in (n v ) l mt hm s theo thi gian ,

= 0.3 0.2
- Tng in tch i qua mt im trong mch trong 0.05 l bao nhiu?
Tr li v d 3:
- Ta c biu thc tnh in tch nh sau:
=
= 0.3 0.2
= 0.3 0.1 2 +
- Khi = 0; = 0, v vy ta c = 0.
- Vy:
= 0.3 0.1 2
|=0.05 = 0.3(0.05) 0.1(0.05)2 = 0.015
(n v o l mili-coulomb v cng dng in l mA).
V d 4: Hiu in th i qua t in c in dung 8.5 t trong mch thu sng FM gn bng 0.
Nu c cng dng in = 0.042 (theo ) np vo t, tm hiu in th sau 2 .
Tr li v d 4:
1
=
Lu : 1 = 109 F; 1 = 106 .
- ng thi, 0.042 () = 0.042 103 ().
0.042 103
=

8.5 109
2
= 4.94 103 +
2
= 2.47 103 2 +
- Theo gi thit, khi = 0 th = 0. Vy = 0.
- Do :
= 2.47 103 2
- Vy khi = 2 , ta c:
= 2.47 103 (2 106 )2
= 9.882 109
= 9.88
142
- Trong chng tch phn, ta lm quen vi mt s khi nim tnh din tch di ng cong.
Trong bi ny, ta s pht trin khi nim y. Bn c th xem phn c thm cui chng ny vi
bi Archimedes v din tch mt phn parabola, bn s khm ph ra rng Archimedes nm
c mu cht hnh thnh vi tch phn trc thi i ca Newton v Leibiz nhng 2000 nm.
Lu : Bn cn bit v th trc khi nghin cu bi ny.
- Ta mun tm din tch di ng cong = () t = n = . Ta c mt vi trng hp
sau.
Trng hp 1: ng cong nm hon ton trn trc .
- Trong trng hp ny, ta s tnh din tch bng cch tnh tch phn.
Din tch = ()
- V sao ta c cng thc ny?

Nguyn l c bn tnh din tch di ng cong:
- hnh trn c xut hin mt hnh ch nht c chiu rng l v chiu cao . Vy din tch hnh
ch nht l .
- Nu ta cng tt c hnh ch nht nh trn vi nhau bt u t v kt thc ti , ta c gi tr
xp x din tch:
()
=
- By gi nu ta 0, ta c th tnh chnh xc din tch bng tch phn
Din tch = ()
- Php ly tng ny cn c gi l tng Riemann. Bn c th thc hnh tng ny ti trang

http://www.intmath.com/integration/riemann-sums.php.
V d 1: Tnh din tch di ng cong = 2 + 2 t = 1 n = 2.
Tr li v d 1:
143
Din tch = ()
= 2 + 2
1
2
3
=
+ 2|
3
1
13
=
n v2
3
Trng hp 2: ng cong nm hon ton di trc .
- Ta s xt trng hp ng cong nm di trc vi mi gi tr c xt.
- Trong trng hp ny, tch phn cho ra s m. Ta cn ly tr tuyt i tnh din tch.
Din tch = | () |
V d 2: Tnh din tch bao bi = 4, trc v ng = 1 v = 2.

Tr li v d 2:
144
- Hnh phng yu cu nm hon ton di trc , vy ta cn dng n du tr tuyt i.
Din tch = | () |
= | 2 4 |
1
2
3
= | 4| |
3
1
= |9|
= 9 n v2
Trng hp 3: Mt phn ng cong nm di trc , phn cn li nm trn trc
- Trong trng hp ny, ta cn phi cng nhng phn ring bit, ly tr tuyt i phn nm di
trc (t = n = ).
Din tch = | () | + ()
- Nu ta khng lm vy, phn din tch dng (phn nm trn trc ) s tr i phn din tch
m, khin cho gi tr cui cng khng cn chnh xc.
V d 3: Tnh din tch bao bi ng cong = 3 t = 2 n = 1.
Tr li v d 3:
145
- Ta c th thy th rng phn gia = 2 v = 0 nm di trc , vy ta cn ly tr tuyt

i cho phn .
0
Din tch = | 3 | + 3
2
4 0
4 1
=| | |+ |
4 2
4 0
1
4
= 4.25 n v2
= |4| +
Kt lun (qua 3 trng hp):

- tng trng hp, ta cng cc phn t t tri sang phi nh sau:
- Chng ta tm din tch bng cch cng theo phng nm ngang din tch cc hnh ch nht, chiu
rng , chiu cao (xc nh bng cch thay gi tr vo ()).
- Vy:
= ()
- (gi tr tuyt i s dng khi ng cong nm di trc ).

Trng hp 4: Tnh din tch bng cch cng theo phng thng ng
- vi trng hp, nu ta ly tng din tch theo phng thng ng, ta s tm din tch d dng
hn. Mi vi trng hp ch s dng c cch ny.
146
- Trong trng hp ny, ta tm din tch bng cch cng cc hnh ch nht c chiu rng , chiu
cao = ().
- Nu ta c = (), ta cn biu din li thnh dng = () v ta cng t y ln trn nh.
- Vy, trng hp 4, ta c:
= ()
V d 4: Tnh din tch ca min bao bi ng cong = 1, trc , ng = 1 v = 5.

Tr li v d 4:
- Ta v th:
- Trong trng hp ny, ta biu din l mt hm theo :

= 1
2 = 1
= 2 + 1
- Vy din tch l:
5
3
= + 1 =
+ |
3
1
2
1
n v2
3
Lu : Trong v d ny, ta c th cng theo phng nm ngang (ly tch phn , dng ), nhng
ta phi chia ra lm nhiu phn tnh.
= 45
147
- Ta s tm din tch gia 2 ng cong 1 = 1 () v 2 = 2 () v ng = v = .

- Ta thy rng nu ta ly din tch di ng cong 2 = 2 () tr i din tch di ng cong
1 = 1 (), ta s c din tch hnh phng cn tm. Khi , p dng tch phn, ta c cng thc tnh
din tch:
= 2 1
I. Mt cch khc tm cng thc (nguyn l c bn):

- Mt cch khc tm cng thc trn nh sau ( tng y rt quan trng trong vic hiu r cch
ta pht trin cng thc sau trong bi ny).
- Mi hnh ch nht c trng c chiu rng l v chiu cao 2 1 , vy din tch hnh ch nht
l (2 1 ).
- Nu ta cng ht din tch cc hnh ch nht ny li, bt u t v kt thc ti , ta c din tch
xp x:
(2 1 )
=
- By gi nu ta 0, ta c th tnh chnh xc din tch thng qua tch phn:
= 2 1
II. Cng theo phng thng ng tnh din tch gia 2 ng cong:
- Tng t, ta c th cng theo phng thng ng bng cch biu din li hm s theo v ta tm:
= 2 1
- Lu rng v l gii hn ca tch phn nhc ta ang cng theo phng thng ng, nhc
ta ang biu din hm s theo bin .
V d: Tm din tch gia 2 ng cong = 2 + 5 v = 3 2 , gia = 2 v = 0.
Tr li v d:
- V th:
148
- Vy ta cn tm:
Din tch = 2 1
= ((3 2 ) ( 2 + 5))
2
0
= (2 2 5 + 3)
2
0
2
5
= 3 2 + 3|
3
2
2
2
= 10 n v2
3
- Bn thy rng mt phn hnh phng c t mu nm pha di trc , phn cn li nm pha
trn, bn ng lo lng v vic c nn ly du tr tuyt i hay khng v bn thn cng thc m
bo iu .
III. Bi tp:
Bi tp 1: Tm din tch bao bi = 3 , = 0 v = 3.
Tr li bi tp 1:
- Trc tin, ta v th:
149

- Ta s dng:
Din tch = ()
v dng cc phn t nm phng ngang. Trong v d ny ta c th cng theo phng ngang,

nhng ta s cng theo phng thng ng minh ha cho cng thc.
- Trong trng hp ny, = 0 v = 3.
- Ta cn biu din theo : = 3 . Nn = 13 . Vy:
Din tch = ()
= 13
0
3
3
= 43 |
4
0
= 3.245 n v2
Bi tp 2: Tm din tch c bao bi 2 ng cong y x 2 5x v y 3 x 2
- (y l mt m rng ca phn v d trn)

Tr li bi tp 2:
- Ta v th:
- Ta cn dng cng thc:
= 2 1
- Ta thy rng = 3 nm pha trn th = 2 + 5 nn ta ly 2 = 3 2 v 1 = 2 +

5.
- Ta tm giao im ca 2 th:
2 + 5 = 3 2
2 2 + 5 3 = 0
( + 3)(2 1) = 0
= 3
[
= 0.5
150

- Ta ly cc phn t hng thng ng.
- Vy din tch c tnh bi cng thc:
Din tch = 2 1
0.5
= (3 2 ) ( 2 + 5)
3
0.5
= 3 5 2 2
3
0.5
5
2
= 3 2 3 |
2
3
3
= 14.29 n v2
Bi tp 3: Tm din tch bao bi ng cong = 2 , = 2 v = 1.
Tr li bi tp 3:
- Ta v th:
- Trong trng hp ny, ta ly cc phn t nm phng ngang.

- Ta cn gii = 2 theo :
=
- Ta cn phn nm bn tri, vy = .
- Lu rng = 2 nm bn phi = nn ta chn 2 = 2 v 1 = .
- Giao im 2 th xy ra ti (2; 4) v (1; 1).
- Vy ta c = 1 v = 4.
Din tch = 2 1
= (2 ) ()
1
151

4
= 2 +
1
4
1
2
= (2 2 + 32 )|
2
3
1
19
=
n v2
6
152
My tin
- Nhiu vt th rn, c bit l nhng vt th c lm t my tin c tit din trn v phn cnh
cong, Trong bi ny, ta s tm th tch ca nhng vt c hnh dng nh vy bng tch phn.
Nhng sn phm t my tin

V d 1: Hy quan st phn hnh phng c bao bi ng thng = 3, trc v ng = 1.
- Khi m vng t mu xoay 360 quanh trc , n s to thnh mt khi trn.

- Kt qua thu c l hnh nn.
153

I. Tm th tch bng cng thc chic a:
- tnh th tch ny, ta c th ly tng lt ct (phn a mu vng hnh trn) c bn knh ,
dy .
- Cng thc tnh th tch hnh tr l:

= 2
- V bn knh = = v mi chic a c d dy , ta thy rng th tch ca tng lt ct s l:
= 2
- Cng tt c th tch cc lt ct ny li (vi gi tr v cng nh), ta c cng thc sau:
= 2
- iu ny c ngha:
= (())
- vi:
+ = () l phng trnh ng cong c phn hnh phng c xoay.
+ v l gii hn ca phn hnh phng c xoay.
+ cho thy phn hnh phng c xoay quanh trc .
Lu : Ta ch s dng cng thc chic a (khng phi cng thc con s) trong bi ny.
- p dng cng thc tnh th tch cho v d trn, ta c:
Th tch = 2
= (3)2
0
1
= 9 2
0
= 3 3 |10
= 3 n v2
- Kim tra: Liu cng thc ny c ng khng? Ta c th tnh th tch hnh nn bng cng thc:
154

2
Th tch hnh nn =
3
(3)2 (1)
=
(3)
9
=
3
= 3 n v2
- p n khp vi cng thc chic a.
V d 2: Tm th tch nu hnh phng c bao bi ng cong = 3 + 1, trc v gii hn gia
= 0 v = 3 xoay quanh trc .
Tr li v d 2:
- y l min c miu t, nm di hm bc 3:
- Khi m phn hnh phng c t mu xoay 360 quanh trc , ta to dng nn khi trn.
- p dng cng thc tnh th tch khi trn xoay, ta c:
= 2
= ( 3 + 1)2
0
3
= 6 + 2 3 + 1
0
155

3
7 4
= ( + + )|
7
2
0
= 1 118.2 n v2
II. Tm th tch khi xoay hnh phng bao bi 2 ng cong:
- Nu ta c hai ng cong 2 v 1 bao qunh mt hnh phng no v ta xoay hnh phng quanh
trc . Khi , th tch hnh khi to thnh c tnh bi cng thc:
Th tch = ((2 )2 (1 )2 )
- hnh tng qut sau, 2 c mu xanh v 1 c mu en. Gii hn trn v di ca min c

xoay c mu ti: = n = .
V d 3: Mt chic cc c to thnh bng cch xoay min phng gia = 2 2 v = + 1 vi

0 quanh trc . Tm th tch vt liu cn thit lm nn chic cc ny. n v o l .
Tr li v d 3:
- Ta v cc ng cong trn v di:
- Cn di ca tch phn l = 0 (v bi c ni 0).

- Tip theo, ta cn tm xem 2 ng cong ny giao nhau ti im no xc nh cn trn ca tch
phn.
- Gii phng trnh sau:
2 2 = + 1
2 2 1 = 0
(2 + 1)( 1) = 0
156

=1
[
= 0.5
- Theo gi thit th 0 nn ta nhn kt qu = 1.
- Vy vi 2 = + 1 v 1 = 2 2 , th tch yu cu c tnh bi
1
Th tch = (( + 1)2 (2 2 )2 )
0
1
= 2 + 2 + 1 4 4
0
1
3
4
= ( + 2 + 5 )|
3
5
0
23
=
15
= 4.817 3
- y l nh hnh khi m ta tm c. Trong nh ny c mt ming m cao su c bn knh
bn ngoi l 2 = + 1 v bn knh bn trong l 1 = 2 2 .
III. Xoay hnh phng quanh trc :

- Khi min phng quay 360 quanh trc , ta c th tm th tch khi trn xoay to thnh bng cng
thc:
= 2
- Tc:
= (())
- Vi:
+ = () l phng trnh ng cong biu din theo bin .
157

+ v l cn trn v di ca trong min phng c xoay.
+ cho thy min phng xoay quanh trc .
V d 4: Tm th tch khi trn xoay to bi ng cong = 3 quanh trc , gia = 0 v = 4.
Tr li v d 4:
- y m min parabola ta cn xoay:
- V y l khi trn xoay c to thnh, khi ny cn c gi l khi parabolaoid:
- Ta cn biu din theo p dng cng thc th tch khi trn xoay.
- Nu = 3 th = 13 .
- Biu thc yu cu 2 , vy 2 = 23 .
Th tch = 2
= 23
0
4
3 53
= (
)|
5
0
= 19 n v3
IV. Bi tp:
- Bn c hy t gii cc bi sau: Tm th tch to bi min phng bao bi ng cong cho trc,
xoay quanh mt trc cho trc.
- ng thng = , gia = 0 v = 2, xoay quanh trc .
158

8
p s: 3 n v3 .
- ng cong = 2 2 bao bi ng = 0, xoay quanh trc .
16
p s: 15 n v3 .
- ng cong 2 = , bao bi ng = 4 v = 0, xoay quanh trc .
p s:
1024
5
n v3 .
- ng cong 2 + 4 2 = 4 cung phn t u tin, xoay quanh trc .

p s:
8
3
n v3 .
V. ng dng:
1) Th tch thng ru:
- Mt thng ru c bn knh trn l 30 v gia l 40 . Chiu cao thng ru l 1 .
Hi th tch ca thng ru (n v litre) l bao nhiu? Cho rng cnh bn hng thng ru l hnh
parabola.
Tr li:
- Ta s thng ru nm ngang thun li trong vic tnh ton.
- Ta cn tm phng trnh parabola i qua nh l im (0; 40) v qua im (50; 30).

- Ta dng cng thc:
( )2 = 4( )
- By gi (; ) l (0; 40) nn ta c 2 = 4( 40) v parabola i qua (50; 30). Vy
502 = 4(30 40)
2 500 = 4(10)
4 = 250
- Vy phng trnh cnh thng ru l:
2 = 250( 40)
159

2
=
+ 40
250
- Ta cn tm th tch thng ru, c to thnh bng cch xoay parabola gia = 50 v = 50
quanh trc .
- By gi ta p dng cng thc tnh th tch khi trn xoay:
Th tch = 2
50
2
= (
+ 40)
250
50
50
4
80 2
= (
+ 1 600)
62 500 250
50
50
5
80 3
= (
+ 1 600)|
312 500 750
50
= 425 162 3
= 425.2
- Vy thng ru s tr c 425.2 .
2) Th tch qu da hu:
- Qu da hu c b mt ellipse trn xoay (ellipsoid) vi trc ln di 28 v trc nh di 25 .
Tm th tch qu da hu y.
160

Hng gii quyt trong lch s: Trc khi vi tch phn ra i, cch xp x th tch qu da hu
l ct lt tng ming (dy khong 2 ), tnh th tch tng ming bng cng thc = 2 sau
cng li.
- Mt iu th v l Archimedes (ngi ni ting vi hnh ng nhy ra khi bn tm, sau chy
ra ngoi ng v ht ln: Eureka! Tm ra ri.) s dng cch ny tnh th tch khi cu vo
khong 200 nm trc Cng nguyn. Tuy nhin, cch trn dn b qun lng cho n khi Newton
v Leibniz pht trin vi tch phn vo khong u nm 1700.
- Ta s gii quyt bi ton trn bng c 2 cch trn:
(i) Tnh th tch bng cch ca Archimedes.
Tr li:
- V qu da hu c dng i xng, ta ch tnh th tch trn mt na qu, sau nhn i p n.

- Bng cch o c th cng, ta tnh c bn knh mi lt trn mt na qu da hu l:
0; 6.4; 8.7; 10.3; 11.3; 12.0; 12.4; 12.5
- Gi tr xp x mt na th tch qu da hu c lt ct dy 2 l:
na = (6.42 + 8.72 + 10.32 + 11.32 + 122 + 12.42 + 12.52 )
= 8 040.44 2
= 5 054.4
- Vy th tch ca ton b qu da hu l:
5 054.4 2 = 10 109 3 = 10.1
- cu hi tip theo, ta s tm cch tnh chnh xc th tch qu da hu.
(ii) Tnh chnh xc th tch qu da hu bng tch phn:
Tr li:
- Ta bit qu da hu c dng ellipse trn xoay, ta cn tm phng trnh ellipse trong ta 2 chiu
c trc ln l 28 , trc nh l 25 .
- Ta dng cng thc:
2 2
+
=1
2 2
- vi l na trc ln v l na trc nh.
- Vi cng thch tnh th tch, ta cn biu din cng thc theo 2 v iu ny rt d thc hin.
2 2
+
=1
2 2
2 2 + 2 2 = 2 2
161

2 2
= 2 ( 2 )
- V = 14 v = 12.5, ta c:
12.52
2
(142 2 ) = 0.797(196 2 )
=
2
14
Lu : v dng trong cng thc ellipse khng phi v trong cng thc tnh tch phn. Hai
iu ny ha ton khc nhau.
- C phng trnh ellipse, ta p dng tch phn tnh th tch. (Mt ln na ta tnh th tch na qu
da hu, sau nhn i p n).
14
na = 2
0
14
= 0.797(196 2 )
0
14
= 0.797 196 2
0
14
3
= 2.504 (196 )|
3 0
= 4 580.65 3
- Vy tng th tch qu da hu l 2 4 580.65 = 9 161 3 hay 9.161 . p n ny gn ging
vi p n theo cch ca Archimedes.
162
I. Vn in hnh (cnh thng):

- Trong cu trc xy dng tilt slab, ta c bc tng b tng (vi ca chnh v ca s ri) v ta cn
t bc tng ny vo ng ch. Chng ta khng mun bc tng b nt khi t xung, vy ta cn
bit n trng trng tm ca bc tng. Lm cch no ta c th tm c trng tm ca mt vt c
hnh th khng bng phng?
Cu trc tilt slab (hay tilt wall, tilt up)

- Trong bi ny ta s nghin cu cch tm trng tm ca min phng c cnh thng, sau ta s
dng tch phn p dng cho cnh cong.
II. Moment:
- Moment ca mt vt c tc dng c lng khuynh hng xoay quanh mt im ca vt th. Hin
nhin, vt c khi lng cng ln (v khong cch so vi im cng xa), khuynh hng xoay s
ln.
- Cng thc tnh moment:
Moment = khi lng khong cch t mt im
V d 1:
- Trong trng hp ny, s c tng moment (chiu dng l chiu kim ng h).
= 2 1 10 3 = 28
III. Trng tm:
- By gi ta s i tm trng tm ca h v iu ny s gip ta a n nhiu kt qu tng qut.
V d 2: Ta c 3 vt c khi lng l 10 ; 5 v 7 , vt trc cch vt sau mt khong ln
lt l 2 ; 2 v 1 nh hnh sau:
163
- Ta thay th 3 vt trn bng 1 vt sao cho vt to ra moment tng ng vi 3 vt kia. Vy ta

nn t vt y u?
Tr li v d 2:
- Tng moment:
10 2 + 5 4 + 7 5 = 75
- Nu ta cng ht khi lng cc khi, ta c khi lng tng:
10 + 5 + 7 = 22
- c gi tr moment tng ng, ta cn:
22 = 75
- Vi l khong cch t trng tm n tm quay. Gii phng trnh trn, ta c:
75
=
3.4
22
- Vy h tng ng (vi vt c khi lng 22 ) l:
IV. Trng tm hnh phng:

- Hnh ch nht:
- Trng tm nm ngay gia hnh ch nht, tc im (2; 1).

- Mt s hnh phc tp:
+ Ta chia hnh phc tp ra thnh cc hnh ch nht v tm (gi tr honh ca trng tm) v
(gi tr tung ca trng tm) bng cch ly moment trn 2 trc ny mt cch c lp.
+ V ta c hnh phng nn ta c th dng din tch tnh moment.
V d 3: Tm trng tm ca hnh sau:
164
Tr li v d 3:
- Ta chia min phng thnh 2 hnh ch nht v gi s khi lng ca hnh ch nht tp trung
gia.
- Hnh ch nht tri:

Din tch = 3 2 = 6 n v2
- Hnh ch nht phi:
Din tch = 2 4 = 8 n v2
- Ly moment theo trc , ta c:
1
6 ( ) + 8(2) = (6 + 8)
2
13
=
14
- Tng t vi trc :
6(1) + 8(2) = (6 + 8)
22
=
14
13 22
- Vy trng tm nm (14 ; 14).

- Ta c th s dng quy trnh ny gii quyt vn cu trc tilt slab cp u bi.
- Mt cch tng qut, ta c th ni:
Tng moment theo hng
=
Tng din tch
Tng moment theo hng
=
Tng din tch
- tng ny s c dng rng ri hn phn sau.
V. Trng tm ca min phng cong:
- Hy tip cn trng hp d nht, ta s tm trng tm ca min phng xc nh bi hm (),
ng thng ng = v = nh hnh di y:
165
- tm trng tm, ta s dng tng c bn m ta p dng cho trng hp cnh thng. Hnh
ch nht trong hnh cch trc mt on c di n v, chiu rng (s tr thnh khi s
dng tch phn) v chiu cao = ().
- Tng qut ha trng hp min phng hnh ch nht trn, ta nhn 3 gi tr ; v () s cho
ta din tch hnh ch nht mng nhn vi khong cch n trc , sau cng chng li. Nu ta ly
mt lng v cng nh nhng hnh mng, ta c gi tr honh ca trng tm bng cch p
dng tng moment theo chiu bng cng thc:
tng moment
1
=
= ()
tng din tch
- V, m t moment theo chiu trn trc v vit li biu thc theo , ta c:

tng moment
1
=
= ()
tng din tch
- Hy nh rng lc ny ta tch tch phn theo , v khong cch ca hnh ch nht hnh trn n
trc l n v. ng thi cn di v trn ca tch phn lc ny l v , hin trc .
- ng nhin, ta cn s dng nhiu hnh ch nht mng.
Cng thc so le: Ty theo hm s, cng thc ny s gip ta tnh ta d dng khi m t
moment theo hng (Hy nh n trong tch phn, cn trn v di trn trc khi s dng
cng thc so le).
tng moment
=
tng din tch
166
1 ()
=
()
1 (())
=
- iu ny ng khi ta c hnh ch nht rt mng ( rng ), trng tm s bng mt na khong

cch t u n y ca hnh mng.
- Mt hng trin khai ca biu thc th hai ny l khng cn thit phi biu din li hm s
theo .
VI. Trng tm min phng bao bi hai ng cong:
- Ta m rng trng hp n gin trn. Hnh ch nht mng hnh trn c chiu rng v
chiu cao 2 1, vy tng moment theo hng trn tng din tch l:
tng moment
1
=
= (2 1 )
tng din tch
- Vi ta , c hai cch ta x l.
Cch 1: Ta ly moment trn trc , khi ta cn biu din li biu thc 2 v 1 l hm s theo .
tng moment
1
=
= (2 1 )
tng din tch
Cch 2: Ta gi mi th theo bng cch m rng cng thc so le trn.
1 (2 )2 (1 )2
=
=
2
tng din tch
tng moment
V d 4: Tm trng tm mt phng bao bi = 3 ; = 2 v trc .

Tr li v d 4:
- y l min phng c m t:
167
- Trong trng hp ny, = () = 3 ; = 0; = 2.

- u tin, ta tnh din tch phn c t mu:
2
4
= = | = 4
4 0
3
- Tip theo, s dng cng thc tnh ta ca trng tm, ta c:
1
= ()
1
= 4
4
0
1 5
= ( )|
4 5 0
= 1.6
- By gi, tm ta , ta cn tm:
- 2 = 2 (iu ny c ni trong bi)

- 1 = 13 (y l bin trong bi)
- = 0; = 8
1
= (2 1 )
1
= (2 13 )
4
0
168

8
1
= 2 43
4
0
1
3 73
= ( 2
)|
4
7
0
= 2.29
- Vy trng tm ca min phng c ta (1.6; 2.29).
VII. Cng thc so le tnh gi tr tung :
- S dng cng thc so le, ta c th tnh gi tr tung ca trng tm nh sau:
1 (())
=
1 ( 3 )2
=
4
2
0
2
1 6
=
4 2
0
1 7 2
( )|0
=
56
= 2.29
- v d ny, cng thc so le gip ta tnh ton d dng hn, nhng tic l khng phi trng hp
no cng vy.
Ch thch:
- Cu trc xy dng tilt slab l mt dng k thut xy dng, s dng cc tm b tng c khot v
tr t ca s, ca chnh, gip cho vic xy dng tr nn nhanh chng. (xem thm ti
http://en.wikipedia.org/wiki/Tilt_up).
169
- Moment qun tnh l gi tr o lng s chng li thay i chuyn ng ca mt vt th quay.

- Moment qun tnh ca mt vt c khi lng quay quanh mt im cho trc c tnh bng
cng thc:
Moment qun tnh = 2
- vi l bn knh quay.
I. Qun tnh cho h nhiu vt:
- Nu mt nhm cc vt c khi lng l 1 ; 2 ; 3 ; ; quay quanh mt im vi khong
cch khc nhau ln lt l 1 ; 2 ; 3 ; ; , khi moment qun tnh xc nh bi:
= 1 12 + 2 22 + 3 33 + +
- Nu ta t tt c vt ny vo cng mt im (cch im quay mt khong ) th:
1 = 2 = 3 = = =
- v ta c th vit,
= (1 + 2 + 3 + + ) 2
- c gi l bn knh hi chuyn.
V d 1: Tm moment qun tnh v bn knh hi chuyn ti im gc ta (0, 0) vi h vt c ta
v khi lng cho trong bng sau:
6
5
9
2
Khi lng
(3; 0) (2; 0) (1; 0) (8; 0)
im
Tr li v d 1:
- Moment qun tnh c gi tr:
= 6(3)2 + 5(2)2 + 9(1)2 + 2(8)2
= 211
- tm , ta dng:
= (1 + 2 + 3 + + ) 2
211 = (6 + 5 + 9 + 2) 2
- Vy 3.097
- iu c ngha mt vt nng 22 n v, t ti v tr (3.1; 0) s c cng moment qun tnh vi
4 vt trn.
II. Moment qun tnh cho min phng:
170

- Ta mun tm moment qun tnh min phng trn xoay quanh trc .
- Mi hnh ch nht mng s c rng v chiu cao 2 1 , vy din tch ca chng l
(2 1 ) .
- Nu mi n v din tch c khi lng th khi lng hnh ch nht l (2 1 ) .
- Moment qun tnh mi hnh ch nht l ((2 1 ) ) 2 v mi hnh ch nht cch trc mt
khong c di n v.
- Ta c th cng tt c moment qun tnh ca mi hnh ch nht nh li tnh moment qun tnh
bng tch phn:
= 2 (2 1 )
- S dng quy trnh tng t ta p dng khi gii quyt cho h nhiu vt, bn knh hi chuyn
c tnh bi cng thc:
- vi l khi lng ca min phng .

V d 2: Xt gc phn t th nht bao bi ng cong:
= 1 2
- Tm:
+ Moment qun tnh ng vi trc . ( )
+ Khi lng min phng.
+ Tm bn knh hi chuyn.
Tr li v d 2:
- ng nhin, u tin ta v hnh trc:
- y, 2 = 1 2 v 1 = 0, = 0 v = 1.
- Tm :
= 2 (2 1 )
= 2 ((1 2 ) (0))
0
171

1
= ( 2 4 )
0
1
3 5
= ( )|
3
5 0
2
=
15
- Khi lng min phng :
- By gi = , vi l din tch min phng.
- By gi,
1
= (1 2 )
0
1
3
= ( )|
3 0
2
=
3
- Vy = =
2
3
- Bn knh hi chuyn:
2
1
= = 15 = 0.447
2
5
3
- iu ny c ngha nu mt vt c khi lng l
2
3
c t cch trc mt khong 0.447 n v
th n c cng moment qun tnh vi hnh phng ban u.

Lu : Khi quay quanh trc , cng thc tr thnh:
= 2 (2 1 )
- V,
=
172
- Cng sinh ra bi lc khng i tc ng vo mt vt lm vt chuyn ng mt khong

c xc nh bi cng thc:
=
V d: Mt tri to c trng lng 1 t trn bn. Nu bn nhc tri to ny ln n cao 1
so vi mt bn, bn thc hin mt cng xp x 1 Newton met ().
I. Cng sinh ra bi lc bin thin:

- Nu lc l mt gi tr bin thin (nh nn l xo), ta cn dng tch phn tnh cng sinh ra.
- Nu lc xc nh bi hm () th cng sinh ra theo trc t n l:
= ()
II. nh lut Hooke cho l xo:

- Lc dng ko cng hay nn l xo i mt khong n v so vi trng thi ban u ca l xo
c t l vi .
=
- Ta c th xc nh hng s l xo bng cch ng vi mi l xo, ta quan st tc ng ca lc lm
l xo b ko cng.
V d 1:
a) Tm cng sinh ra ca l xo khi bn nn l xo ang trng thi t nhin di 1 cn 0.75 nu
hng s l xo l = 16 .
Tr li v d 1 cu a):
= 16
- Vy:
0.25
Cng = 16
0
2 |0.25
8 0
=
= 0.5
b) Cng sinh ra l bao nhiu nu ta nn l xo thm 30 ?
Tr li v d 1 cu b):
0.55
Cng = 16
0.25
= 8 2 |0.55
0.25
= 1.92
Ch : Vi l xo,
173
()
- yu cu v l khong cch tnh t trng thi t nhin ca l xo.

V d 2: Mt lc 1 200 nn l xo t chiu di t nhin l 18 xung cn 16 . Hi cng
sinh ra l bao nhiu nu ta tip tc nn l xo t 16 xung 14 ?
Tr li v d 2:
- u tin ta s xc nh hng s l xo (theo n v ).
=
- Vy 1 200 = (2).
- Vy = 600 .
- Vy trong trng hp ny,
= 600
- Vy cng sinh ra xc nh bi:
4
Cng = 600
2
2 |4
300 2
=
= 3 600
V d 3: Mt x nc b r c trng lng 5 N c nng ln khng trung 20 vi tc c nh.
S dy thng nng 0.08 1. Ban u x nc c 2 nc v r ra vi tc khng i. Khi
nng x nc ln nh th n ht nh git. Hi cng sinh ra khi:
a) B qua trng lng x nc.
Tr li v d 3 cu a):
- Lc cn thit nng x nc ln chnh l trng lng ca nc.

- Khi x nc cch mt t mt on n v, biu thc trng lng nc c xc nh bng
th:
174
- Vy, s dng = + , ta c dc l:
=
1
10
- v giao im vi trc l = 2.
- Vy ta c th thit lp hm s trng lng ng vi chiu cao nh sau:
() = + 2
10
- Khi ,
Cng = ()
20
= (
0
+ 2)
10
20
2
= ( + 2)|
20
0
= 20 (20 Joule)
- Ngoi ra, ta c th vit hm s theo cch sau:
b) Tnh c trng lng x nc.

Tr li v d 3 cu b):
- Vi x nc:
=
= 5 20
= 100
- Vy tng cng = 20 + 100 = 120 Nm.
c) Tnh trng lng nc, trng lng x nc v trng lng dy thng.
175

Tr li v d 3 cu c):
- Trng lng dy thng cao l:
- () = 0.08( + 20)
- Cng sinh ra ca si dy l:
20
0.08( + 20)
0
20
2
= 0.08 ( + 20)|
2
0
= 16
- Vy tng cng sinh ra ca nc, x, s dy l:
= 20 + 100 + 16 = 136 (hay 136 )
176
- Lc gia hai in tch t l thun vi tch in tch ca chng v t l nghch vi bnh phng
khong cch gia chng.
- Vy ta c th vit:
1 2
() =
2
- vi 1 v 2 tnh theo n v Coulomb (C), tnh theo metre, lc tnh theo Newton v l hng
s c gi tr = 9 109 .
- iu ny cho thy cng sinh ra khi 2 ht it tch di chuyn gn li nhau (hoc cch ra xa nhau) l:
Cng =
1 2
V d: Mt ht electron c in tch m l 1.6 1019 . Hi cng sinh ra l bao nhiu nu ta tch 2

ht electron t 1 n 4 ?
Tr li:
- Nhc li: pm l n v o pico-metre, hay 1012 metre.
- Trong v d ny,
= 1 1012
= 4 1012
= 9 109
1 = 2 = 1.6 1019
- Vy ta c:
Cng =
41012
11012
1 2
2
(9 109 )(1.6 1019 )2
2
12
= (2.304 10
28 )
1 410
( )|
11012
= 1.728 1016
177
- Gi tr trung bnh ca hm s = () t = n = xc nh bi cng thc:
()
trung bnh =
- Ti sao? Nu nh y l ln u bn gp cng thc ny, bn hy suy ngh xem cng thc ny n

t u v s dng n nh th no.
- Gi : Lm sao tm c gi tr trung bnh ca mt tp s no ? Bn cht ca vic tm tch
phn l g? K hiu tch phn c ngha nh th no?
V d: Nhit (tnh theo ) ghi nhn trong mt ngy tha ng cong sau:
= 0.001 4 0.28 2 + 25
vi l gi, c tnh t lc gia tra (12 12). Hi nhit trung bnh ca ngy hm
l bao nhiu?
Tr li:
- u tin, ta v th, t ta c th d on rng gi tr trung bnh s nm trong khong 14 n
16 :
()
trung bnh =
12
(0.001 4 0.28 2 + 25)
= 12
12 (12)
12
1 0.001 5 0.28 3
=
(
+ 25)|
24
5
3
12
= 15.7
Cu hi: Nhng vn sau c tnh cht g chung?
- Gi tr trung bnh ca hm s.
- Din tch di ng cong.
- Ti kh.
- V tai nn xe thm khc nht lch s.
- V s quyn anh.
- Tt c s c gii p trong bi tip theo l Tiu chun chn thng u.
178
- Trong bi ny ta s thy mt s v d ca gi tr trung bnh ca hm s. Mc tiu ca chng ta s

xc nh c tiu chun chn thng u, mt i lng nhm lng mc h hi ca u.
- Vo nhng nm 1950, xe hi cn c bit n nh c my git ngi. Vo lc xe hi cha
c trang b ti kh, dy ai an ton, h thng chng b phanh, vng chu lc hay tay nm bng
nha. Vo nhng nm 1960 n 1970, Ralph Nader yu cu cc nh sn xut xe hi phi sn
xut ra nhng chic xe an ton hn v iu ny lm gim i lng tai nn giao thng.
I. Phanh xe bnh thng:

- Phanh xe bnh thng ca chic xe hi i ng l 10 2 (hay 1 ).
- Phanh xe bnh thng ca chic xe ua l 50 2 (hay 5 ). iu ny ty thuc vo kiu kh
ng hc v v xe ln lm bng loi cao su c bit.
- Khi ta dng xe, gim tc c th xy ra t ngt (nh trong cc v va chm xe) nh sau:
- hay xy ra mt cch chm ri nh lc bn phanh xe bnh thng.
179

- Trong hai trng hp, din tch hnh phng di ng cong l nh nhau v vn tc ta cn mt l
nh nhau.
II. Kim tra va chm:
- Hy tng tng mt chic xe hi di chuyn vi vn tc 48.3 . Nu ta phanh xe bnh
thng, xe s mt mt khong thi gian t 1.5 n 2 dng hon ton (trng thi ngh).
- Nhng khi xy ra va chm, xe s dng ch trong vng 150 v nh ca gim tc c th e
da n tnh mng ko di trong vng 10 .
- Th nghim kim tra va chm c s tham gia ca hnh nm, t thi, ng vt v v s quyn anh.
III. D liu kim tra va chm ca hng Mercedes Benz:
- Cng ty Mercedes Benz l mt trong nhng cng ty hng u trong lnh vc sn xut xe an ton.
Cng ty ny thc hin nhiu th nghim kim tra s va chm xe vi i tng ngi trong xe l
hnh nm, vi mc ch gim thiu chn thng cho con ngi.
- u ca chng ta ging nh con lc nn y l vng d b tn thng nht trn c th khi xy ra
va chm. Trong mt chic xe khng c ti kh, gim tc rt mnh v xy ra rt nhanh.
- Tiu chun chn thng u (HIC) c vai tr rt ln trong trng hp ny, cho bit u ca mt
ngi s b chn thng hay khng. (Ta s quan st cch tnh HIC bi sau).
IV. Gi tr A-3 ms:
- Gi tr A-3 hnh sau lin quan n mc gim tc cc i, ko do trong 3 (bt k khong
thi gian no ngn hn u nh hng nh n no).
- Nu c ti kh, n s m rng ra, qua gim thiu lc gim tc. Lu rng lc cc i (theo )
xung thp hn rt nhiu khi c ti kh.
180
- Trong hnh v gim tc ny, hnh ch nht mu xanh tng cho bit phn nghim trng nht
lc gim tc, khi lc cc i xut hin trong mt khong thi gian di.
- Vi ti kh, kh nng bn sng st sau va chm s cao hn. Ti khi c phng ra trong vng
25 .
V. Thit k xe hi v h qu khi va chm:
Chic xe ch cng cha Diana b nt

- Hnh nh ny c chp sau khi v va chm xe hi xy ra vo nm 1997, lm thit mng nhng
ngi trong xe, k c cng cha Diana.
- Cn lu n vng chu lc pha trc ca xe Mercedes hot ng nh th no trong khi
bung li vn gi c hnh dng ban u. Tuy nhin iu ny l cha cu cng cha.
- Vng chu lc c vai tr hp th lc va chm, v vy gim tc c gim, ko theo kh nng
chn thng cng gim.
181

VI. M hnh nhm m t chn thng u:
- Ta cn m t nguy c tn thng u khi va chm bng mt con s c th.
- Hai hng tip cn chnh l ch s nghim trng v tiu chun chn thng u.
VII. Ch s nghim trng:
- Trong lch s, m hnh u tin c pht trin l ch s nghim trng ().
- Ch s ny xc nh bi cng thc:
= [()]2.5
0
- vi:
+ l khong thi gian din ra gim tc khi xy ra va chm.
+ () l gim tc ti thi gian .
- Ch s 2.5 c chn cho u v nhng ch s khc c chn cho nhng b phn khc trong c
th (thng nhng b phn d b chn thng).
Ghi ch:
- : Hng s gia tc trng trng. Trong bi ny ta ly = 10 2 .
- Tiu chun chn thng u (Head Injury Criterion) nhm c lng kh nng chn thng ca
u khi xy ra va chm. Xem thm ti http://en.wikipedia.org/wiki/Head_injury_criterion.
182
- Da vo th nghim, cc nh nghin cu thy rng ch s nghim trng khng m t chnh xc kh

nng chn thng khi va chm.
- H pht trin HIC da vo gi tr trung bnh ca gia tc trong phn nghim trng nht ca gim
tc (c th hin bng hnh ch nht mu xanh trong d liu ca hng Mercedes bi trn).
- Gi tr trung bnh ca gia tc () trong mt on thi gian 1 n 2 xc nh bi cng thc:
2
1
=
()
2 1
1
- Vi HIC, da vo d liu th nghim, ta bin i cng thc thnh:

1
2.5
1
= max({1 hoc 2 }) (2 1 ) (
() )
2 1
2
)
- Cng thc ny c ngha rng:
- HIC l gi tr ln nht trn khong thi gian ti hn 1 n 2 cho biu thc trong du ngoc trn
( ). Ch s 2.5 c chn cho vng u, da vo th nghim.
I. M hnh ha kt qu kim tra va chm:
- Hy quan st v d v vic s dng HIC. Ta s m hnh mt kt qu va chm ca Mercedes Benz,
sau p dng cng thc trn.
1. Pht trin m hnh ha:
- Hng tip cn ca chng ta s l m hnh ha ng cong ca gim gia tc bng hm s. Ta
nhn thy rng hnh dng th d liu va chm v c bn ging vi ng cong:
1
() = 2
+1
- Hnh nh ny ta nh hnh nh ng cong hnh qu chung trong thng k.

2. M hnh hoa gia tc:
- Bng cch m hnh ha ng cong trn, ta s thu c ng cong rt st vi d liu th nghim
Mercedes.
16 400
1 480
() =
+
2
( 68) + 400 ( 93)2 + 18
- Ta tm c m hnh ny bng cch quan st 2 nh trong th ca gim tc, c tm li
183

68 v 93 . Bng cch thm vo 2 ng cong dng qu chung, ta c m hnh rt st vi
th yu cu.
- Thi gian my tnh tnh ton biu thc HIC rt ln, nn ta cn phi n gin mt s th.
- Ta c th n gin cc phn t trong ngoc nhn ca biu thc HIC, vi mi gi tr khc nhau ca
= 2 1 , ta nh ngha h ng cong:
+
2.5
1
; = ( () )
- Ta thay i gi tr ca bin . Gi tr ca nh cao nht trn h ng cong cho ta HIC.

3. HIC khng c ti kh:
- By gi ta s s dng m hnh cho () trn v cc i ha gi tr ca vi nhng gi tr khc
nhau ca .
- Ta thy rng nh cao nht xut hin khi = 50, t th ta thy rng HIC xp x 725, st vi d
liu ca Mercedez (hnh nh trn ch cho vi gi tr ca , trn thc t gi tr = 50 cho ra ng
cong cao nht).
4. HIC c ti kh:
- M hnh s n gin hn nu c ti kh v gim tc s mt hn v c dng gn ging vi hnh
qu chung. Mt s m hnh thu c biu thc sau cho gia tc:
22 000
() =
( 74)2 + 500
- th nh sau (v cng t l vi th trong trng hp khng c ti kh):
184
- p dng li cng thc , ta c h ng cong v mt ln na, = 50 cho ta gi tr ln nht, t

c kt qu ca HIC.
- HIC trong trng hp c ti kh c gi tr xp x 310, st vi d liu ca Mercedes Benz.
II. Tiu chun chn thng u (HIC) N c ngha g?

- Nhn chung, cc chuyn gia ng rng gi tr HIC trn 100 cnh bo nguy c e da mng sng
con ngi.
- Mi s bi kim tra va chm cho ra gi tr HIC thp, tm 142 (xe Audi 8 c ti kh vo nm
1995).
III. Kt lun:
- Bn khng c m cht mt a tr trong tay khi xy ra va chm.
- Tht dy an ton bo v mng sng ca bn.
- Ti kh bo v u.
- Din tch di ng cong v gi tr trung bnh c nhiu ng dng.
Ch thch: Tham kho Crash Tests and the Head Injury Criterion, Henn, H, Teaching Mathematics
and its Applications, Vol 17, No 4, 1998.
185
- Lc trong mt min phng ti su trong mt cht lng c t trng xc nh bi cng

thc:
=
- Lc s tng nu nh t trng tng, hay su tng hay din tch min phng tng.
- Vy nu nh ta c mt chic a mng vi hnh th bt k, thng ng sau nhng vo cht
lng, lc tc ng vo mt phng y tng t l thun vi su. Cho nn hnh dng chic a c th
thay i nu ta chm n su hn do tc ng ngy cng ln ca lc.
- Vy ta c:
- Vy tng lc tc ng ln chic a xc nh bi cng thc:
- vi:
+ l chiu di (theo m) ca phn t trong a (xc nh theo ).
+ l su (theo m) ca phn t trong a.
+ l t trng cht lng (theo Nm3 ). i vi nc, t trng ny l = 9800 Nm3.
+ l su phn cao nht ca a, cp trong cu hi (theo m).
+ l su phn thp nht ca a, cp trong cu hi (theo m).
V d 1: Tm ln ca lc tc dng vo mt cnh ca thng ng hng hnh hp c cnh di
6 . Bit rng thng hng ny cha y thy ngn v thy ngn c trng lng ring l
133 3 .
Tr li v d 1:
- iu ny tng t nh ta c chic a hnh vung, cnh di 6 cha y thy ngn.
186
- y l v d ht sc c bn khi rng ca chic a khng thay i khi ta nhng a xung nc,

n lun c gi tr l = 6.
- ng thi, su ca cnh trn cng chic a l 0, vy = 0.
- p dng cng thc, ta c:
= 0.06
- l bin tch phn.
= 133 = 133 000
=0
= 0.06
- Vy ta c:
Lc =
0.06
= 133 000 0.06

0
0.06
= 7 980
0
0.06
2
= 7 980 ( )|
2 0
= 14.4
V d 2: Mt chic a hnh tam gic vung c y di 2 v cao 1 chm thng ng vo nc,
vi nh trn chm cch mt nc 3 . Tm ln ca lc tc ng vo mt cnh ca tam gic
vung.
Tr li v d 2:
- Trc khi xc nh ln ca lc, ta cn tm theo .
- By gi, khi = 0 th = 3 v khi = 2 th = 4.
- Vy ta c:
= +
1
= +3
2
- iu ny a n = 2 6.
- p dng cng thc, ta c:
= 2 6 = 2( 3)
187

- l bin tch phn.
= 9 800 3
=3
=4
- Vy ta c:
Lc =
= 9 800 2( 3)
3
4
= 19 600 2 3
3
4
3 3 2
= 19 600 ( )|
3 2
3
= 35 900
188
I. V d 1 Tm st ln sng:
Mi nh bng tm st ln sng
- Tm st ln sng c s dng rng ri trn ton th gii, l mt vt liu xy dng a nng. Tm
st c hnh dng ln sng u c mnh cao hn tm st phng.
- Mt v d khc, vi ming lt nh, mng v yu s bn hn khi c hnh dng np gp gn sng,
to thnh cc tng sng, s dng khi vn chuyn lng thc thc phm.
- to tm st ln sng, bn cn phi un cong tm st phng, rng v mng thnh hnh c dng
sng. Sau khi hon tt, hin nhin kch thc tm st ln sng s hp i.
- Hnh dng sng thng ging nh ng cong hnh sine.
- Tm lt phng c un thnh hnh ln sng, kch thc s hp i

- Ta quan st mt tm kim loi ln sng kch thc 4.2 , c s dng nhiu khi lp mi nh, cc
toa xe la, hay ng dng trong trang tr.
189

Tm kim loi ln sng, c dng sng hnh sine
- Tm ny c chiu rng 106.7 , chu k (l khong cch nh trn ca sng ny n nh trn
ca sng cnh n) di 10.67 v c bin ( cao t im gia ca sng n nh sng) l
1.35 .
- Vy nu ta ko thng tm gn sng ny tr v tm phng, khi tm phng s c rng l bao
nhiu?
II. V d 1 Cch gii quyt:
- Ta m hnh ha dng sng bng cch s dng ng cong:
= 1.35 sin(0.589)
- Cng thc ny c c do ta c bin l 1.35 v chu k 10.67. Vi biu thc hm sine, ta dng
2
10.67
= 0.589 lm h s cho .
- Ta s xc nh rng cn thit ca 1 sng, sau nhn vi s lng sng.
1) p n xp x:
- Tip theo, ta s xp x chiu di ng cong, t ta s c tng tng i chiu di thc
ng cong s l bao nhiu (s rt tt nu nh bn c p n xp x trc, n s gip bn hiu r
hn l thuyt c trnh by trong bi ny).
- Ta t cc im (0; 0); (2.65; 1.35); (5.33; 0); (7.99; 1.35) v (10.65; 0), l nhng
im mu cht ca ng cong ( l cc im gia, cc i v cc tiu), v ta hnh thnh cc on
thng nh hnh sau:
- Sau ta dng nh l Pythagoras tm di :

= 2.652 + 1.352 = 2.97
- di ca ; ; u bng nhau, vy ta c th ni:
+ + + = 4 2.97 = 11.88
- Vy ta d on chiu di ng cong tm 12 .
2) p n chnh xc:
190

- Ta s dng vi tch phn tm gi tr chnh xc. Nhng u tin, ta cn bit tng lm.
- Ta phng to khu vc gn trung tm ca on v ta thy ng cong gn nh l ng thng.
- Ti on ny, ng cong gn st vi on thng .
- Bng cch phng to, ta c:
- di ng cong = 12 + 0.572 = 1.15

- ng nhin, di thc ca ng cong nhiu hn gi tr 1.15 mt t.
- Hy tng qut ha tng ny.
3) Dng tng qut ca di ng cong:
- Nu di theo chiu ngang l (gi tr thay i nh) v cao theo chiu thng ng ca
tam gic l (gi tr thay i nh), khi chiu di ca cung trn c xc nh xp x nh
sau:
()2 + ()2
- By gi, nu ta di chuyn im rt gn vi im , gi tr xp x chiu di ng cong s tt

hn trong min a phng .
- Ta cn cng ht tt c cc gi tr v cng nh ny li. Ta dng tch phn v n i din cho php
cng v hn nhng di v cng nh, nm gia = n = :
Chiu di = = ()2 + ()2
- Ta biu din cng thc trn v dng quen thuc nh sau:

- di cung ca ng cong = () t = n = xc nh bi:
191
Chiu di = = 1 + ( )
- ng nhin, ta gi s hm s = () lin tc trong min t = n = (Nu khng, ta

khng th s dng cng thc ny c).
III. Quay li v d v chiu rng tm st:
- S dng cng thc trn tm chiu rng ca tm kim loi nu trong v d.
Tr li v d 1:
- Ta c th s dng cng thc trn tm rng cn thit ca tm st phng. Hy nh rng ta ang
tm rng cn thit cho 1 cung sng, sau ta nhn kt qu vi s lng cung sng.
- Trong v d trn,
= 1.35 sin(0.589)
- Vy,
= 0.795 cos(0.589)
- Trong on cn xt, cn di l = 0 v cn trn l = 10.67. Thay vo cng thc tch phn, ta

s tnh c di ca 1 cung sng.
10.67
= 1 + (0.795 cos(0.589))2 = 12.196

0
- Vy ta c di cua 1 cung sng l 12.196 .

106.7
- Tm st gn sng ny c 10.67 = 10 cung sng tri di chiu rng. Vy kch thc tm st phng
ban u to ra tm st gn sng c rng l 106.7 l:
10 12.196 = 122.0
IV. V d 2 ng dng vo a parabola:
- Ta m hnh ha mt ct ngang ca a parabola bng th = 0.04 2 (theo n v metre), t
= 5 n = 5 . Ta cn thit k mt bng thp bao quanh ra ngoi chic a. Ta nn
thit k bng thp ny c di l bao nhiu?
- Ta cn tnh di ng cong .
Tr li v d 2:
1) c tnh:
- Hy nhn vo th ( c canh chnh t l trn trc v trc ), ta c th thy p n cui
cng s ln hn 10 , mt gi tr no gia 10 v 11 .
2) Chnh xc:
- By gi ta s tnh chnh xc chiu di:
192
Chiu di = = 1 + (
2
)
- v d ny,
= 0.004 2
- Vy,
= 0.08
- Cn di l = 5 v cn trn l = 5. Thay vo cng thc, ta c:

5
= 1 + (0.08)2 = 10.261
5
Lu : Ti dng mt s phn mm tnh ton tnh tch phn, in hnh l tch phn trn.
Nhiu bi ton tnh di ng cong xut hin nhng tch phn khng th tnh th cng (tch
phn trn c th gii th cng, nhng khng d thy ngay cch gii). Thng cch n gin nht
tnh tch phn l s dng cc phng php tnh ton s, hoc l s dng phm mm my tnh
nh Matlab, Wolfram|Alpha.
- Vy bng thp c di 10.26 . p n ny ph hp vi d on ban u.
V. V d 3 Dy cp cu Cng Vng:
- Nhp trung tm ca cu Cng Vng ti San Francisco, M di 1 280 .
Nhp trung tm ca cu Cng Vng

- Chiu cao ca ta thp l 152 tnh t mt ng, hi cp treo chnh gia 2 ta thp c chiu di
l bao nhiu?
Tr li v d 3:
- u tin ta cn m hnh ng cong, tc tm phng trnh ng cong ging vi cp treo.
- Mt cp treo t do c dng si dy chuyn. Dng tng qut ca dy chuyn ny l tng ca 2
hm s m:
( + )
=
2
- Dy cp cu Cng Vng ta hnh dy chuyn v ta hnh parabola, nhng khng hon ton ging
1 trong 2 hnh trn (do nh hng ca khi lng dy cp, mc treo cp v mt ng). thun
tin, ta gi s dy cp c hnh dng dy chuyn.
- Ta t gc ta ngay im thp nht ca dy cp.
- ng cong yu cu (sau khi c lng v kim tra) i qua cc im (640; 152); (0; 0) v
193

(640; 152) c phng trnh l:
1 326 + 1 326
= 1 280 (
1)
2
- y l th ca cu hi trn. Ta c th thy n di qua nhng im cho trc.
- o hm hm s trn, ta c:
640 1 326 + 1 326
=
(
)
663
2
- S dng cng thc tnh chiu di ng cong, bt u t im = 640 v kt thc ti im =
640, ta c:
640
640 1 326 + 1 326

1 + (
) = 1 326.956
663
2
640
- Vy chiu di ca si cp chnh nhp trung tm l 1 327 .

- Nu tnh lun c dy cp ngoi nhp trung tm th tng chiu di ca mi dy cp l 2 332 .
Chuyn bn l: ng knh ca mi nhp cp chnh cu Cng Vng gn 1 (chnh xc l
0.91 ) v tng chiu di ca dy thp m km s dng cho c 2 dy cp chnh l 129 000 .
Ghi ch:
- : inches, n v o ng cho ca tm kim loi trong bi, c gi tr xp x 10.668 cm.
- Tham kho thm cch hnh thnh cng thc ti Chng II: Dao dng c, Vt l 12 nng cao,
Nh xut bn Gio dc Vit Nam, thng 02 nm 2012. Bn c c th tng tc ti trang
http://www.intmath.com/trigonometric-graphs/2-graphs-sine-cosine-period.php hiu r hn v
khi nim bin , chu k, tn s ca dao ng hnh sine.
194
I. Tnh di ng cong khi bit phng trnh tham s:

- Ta s nhn vo v d sau, t s pht trin ln tng tng qut:
V d 1: ng ua:
- Trong bi Chuyn ng cong c nu v d mt chic xe ua di chuyn trn ng cong c
phng trnh tham s l:
() = 20 + 0.2 3
() = 20 2 2
- Vi v theo n v v tnh theo giy.
- Hi trong 8 u tin, xe i chuyn c bao xa?
Cch gii:
- th cho trng hp ny c cho bn di.
- Cch v th ph thuc vo cch ta t im v trong khong thi gian gia = 0 v = 8.
- V d, vi = 0 th (0) = 20 v (0) = 0, vy chic xe xut pht ti im (20; 0).
- Ti = 3, (3) = 25.4 v (3) = 42, vy chic xe v tr (25.4; 42).
- Cui cng, ti = 8, chic xe (8) = 122.4 v (8) = 32, tc v tr (122.4; 32).
c lng:
- Da vo th, ta c th d on p n vo khong 150 .
- Ta m rng vn bn trong bi S dng tch phn tnh di ng cong cho trng hp
tham s.
- Ta bt u vi biu thc gp bi trn:
di = = ()2 + ()2
- Ly vi phn theo , bnh phng ln, ta c kt qu:

2
2
2
( ) =( ) +( )
- Ly cn dng mi v, ta c:
2
2
= ( ) + ( )
195

- Sau , ly tch phn theo t = 1 n = 2 cho ta cng thc tnh di ng cong theo
phng trnh tham s:
2
2
2
di = = ( ) + ( )
Tr li v d 1:
- Tm di xe i theo yu cu, s dng cng thc trn
Tr li v d 1:
- By gi ta s s dng cng thc tnh qung ng xe i c.
- Trong trng hp ny, ta c:
() = 20 + 0.2 3
= 0.6 2
- Ngoi ra,
() = 20 2 2
= 20 4
- Cn trn v cn di trong v d ny l = 0 n = 8.
- Thay vo cng thc qung ng, ta c:
8
di = = (0.6 2 )2 + (20 4)2 = 144.7

0
- Vy trong 8 giy u tin, xe ua i c 144.7 . p n ny ph hp vi d on ca ta ban

u.
II. di ng cong trong ta cc:
- Mt ln na, ta s bt u t mt v d ly tng.
V d 2: ng xon c vng
- ng xon c vng c tnh cht rng vi mi ln quay mt gc phn t (90 hay 2 radian).
Khong cch tnh t tm ng xon c tng dn theo t l vng = 1.618.
- Cng thc cho ng xon c vng nh sau:
() = 1.618 033 0.306 35
Cch gii:
- Tm di ng xon c vng, tnh t tm cho n im m ng xon c xoay c 2
vng.
- Di y l hnh ng xon c v di ng cong cn tm. Hnh ny c v bng cch thay
cc s o gc t = 0 n = 4 (2 vng xoay).
196
- Vic c lng gi tr lc ny kh kh. Nhng ta c th xp x bng hnh trn, bn knh 40 v ta

s c kt qu chu vi:
= 2 = 2(40) = 80 251
III. Dng tng qut cho cng thc tnh di ng cong trong ta cc:
- Tng qut, di cung trn ca ng cong () trong ta cc xc nh bi cng thc:
= 2 + (
2
)
- Vi xoay t = n = .
Tr li v d 2:
- S dng cng thc trn tnh di ng xon c vng, xoay 2 vng.
Tr li v d 2:
- Ta c:
= 1.618 033 0.306 35
- Vy:
2 = 2.618 03 0.612 7
- V:
= 0.495 68 0.306 35
- Ta cn:
2
( ) = 0.245 697 0.612 7
- Thay vo cng thc, ta tnh c di yu cu:

4
= 2.618 03 0.612 7 + 0.245 7 0.612 7 = 254

0
- p n ny rt gn vi kt qu ta d on.
Lu : p n 254 c tnh thng qua cc chng trnh tnh ton nh Matlab, Scientific
Notebook hay Wolfram|Alpha (chng trnh ny cho ra kt qu l 254.2).
- Nu bn mun tnh tch phn ny bng th cng, bn c th dng cch tnh ton s bng quy tc
Simpson hay tng Riemann.
V d 3: ng xon c Archimedes
- Ta c th thy ng xon c Archimedes trong l xo c hc ca ng h.
197
ng h c hc
- Tm di ca l xo trong ng h phng, bit hnh dng ng xon c ca l xo l 7.5 vng,
bn knh trong l 5 mm v bn knh ngoi l 15.5 .
Tr li v d 3:
- y l th ca bi:
ng xon c Archimedes,
bn knh trong 5, bn knh ngoi 15.5,
khong cch gia mi nhnh l 1.4 n v
- ng xon c Archimedes c cng thc tng qut trong ta cc l:
= +
- vi l khong cch t tm, l im bt u ca ng xon c v c nh hng n khong
cch gia mi nhnh (khong cch l 2).
- Trong trng hp ny, = 5 (v y l im bt u ca ng xon c).
- Khong cch gia mi nhnh l:
15.5 5 10.5
=
= 1.4
7.5
7.5
- v ta xc nh bng cch:
198

=
1.4
= 0.222 82
2
- Vy cng thc ca chng ta l:

= 5 + 0.222 82
- Gc quay ban u ca l = 0 v sau khi quay 7.5 vng, im kt thc l = 7.5 2 =
15 = 47.123 89.
- o hm:
= 0.222 82
- Thay vo cng thc ca chng ta, ta c:

15
= (5 + 0.222 82)2 + (0.222 82)2 = 483.1

0
- Vy l xo ng h di 483.1 .
199
- Trong phn ny, ta s tri nghim mt vi k thut th v tnh tch phn phc tp, t , bn c
th gii quyt nhiu bi ton cn ng dng ca vi tch phn.
- Mt s k thut c th bn s thy kinh hi khi mi nhn, nhng thc ra n ch ngc vi cc
cng thc tnh o hm c bn v cng thc tnh o hm hm siu vit.
- Ngoi ra, cc cng thc c trong chng ny da vo cng thc ly tha tng qut trong tch phn
m ta gp t trc.
- Trong phn ny:
+ Bi 3.3.1 M u.
+ Bi 3.3.2 Cng thc tnh tch phn hm ly tha tng qut.
+ Bi 3.3.3. Cng thc tnh tch phn hm logarithm c bn.
+ Bi 3.3.4 Cng thc tnh tch phn hm m.
+ Bi 3.3.5 Cng thc tnh tch phn hm lng gic c bn.
+ Bi 3.3.6 Mt s cng thc khc tnh tch phn hm lng gic.
+ Bi 3.3.7 Cng thc tnh tch phn hm lng gic ngc.
+ Bi 3.3.8 Tch phn tng phn.
+ Bi 3.3.9 Tnh tch phn bng cch t n lng gic.
+ Bi 3.3.10 Tnh tch phn bng cch dng bng.
+ Bi 3.3.11 Bng mt s tch phn thng gp.
+ Bi 3.3.12 Tnh tch phn bng cng thc hi quy.
+ Bi 3.3.13 Tnh tch phn bng phn s ring phn.
200
- Trong bi ny, ta p dng cng thc sau cho hm lng gic, hm logarithms v hm m:
+1
( 1)
=
+ ,
+1
V d 1: Tnh tch phn:
1
sin3 () cos()
Tr li v d 1:
1
sin3 () cos()
1
- Ta s chn = sin() ; = sin3 () hoc = cos(). Tuy nhin, ch c cch t u tin l ph

hp vi cng thc ca ta.
- Vy ta t:
= sin()
- Tnh vi phn:
= cos()
- Thay vo tch phn, ta c:
1
sin3 () cos() = 13
4
33
=
+
4
3 sin42 ()
=
+
4
- Ta c c dng cui cng bng cch biu din li p n theo .
V d 2: Tnh tch phn:
sin1 (4)
1 16 2
Tr li v d 2:
sin1 (4)
1 16 2
- Ta c nhiu cch t trong trng hp ny, v d nh sin1(4), hay 1 16 2 , hay
1 16 2 . Ch mt trong s ny s cho ra m ta c th dng tnh tch phn., l ci u
tin.
- t = sin1(4).
- Khi , da vo cng thc o hm hm lng gic ngc, ta c:
4
=
1 16 2
- Ta chia hai v cho 4 ta thay vo tch phn ban u.
1
1
=
4
1 16 2
201

- Khi , tch phn ban u vit thnh:
sin1 (4)
1
=
4
1 16 2
- Biu thc bn v phi l mt tch phn n gin:
1
1 2
= ( ) +
4
4 2
1 (4)
- kt thc bi ton, ta thay sin
v :
1 (4)
(sin1(4))2
sin
=
+
8
1 16 2
V d 3: Tnh tch phn:
(3 + ln(2))3
Tr li v d 3:
(3 + ln(2))3
- t:
= 3 + 2 ln(2)
- Ta c th m rng phn log bn v phi nh sau:
3 + ln(2) = 3 + ln(2) + ln()
- Hai phn t u tin v phi l hng s (m o hm bng 0) v o hm logarithm t nhin ca
1
l .
1
- Khi = .
(3 + ln(2))3
= 3
4
=
+
4
(3 + ln(2))4
=
+
4
V d 4: Tnh tch phn
21
Tr li v d 4:
21
- t:
= 1
- o hm ca l:
= 0 ( ) =
- Vy vi phn l:
=
202

- Thay vo tch phn v tnh, ta c:
21 + = 2
= 2 12
2
= 2 ( ) 32 +
3
4
= (1 )32 +
3
V d 5: Xc nh phng trnh ng cong, bit
(ln())2
v ng cong i qua im (1; 2).
Tr li v d 5:
=
(ln())2
- t = ln().
1
- Khi = .
(ln())2
= 2
3
+
3
(ln())3
=
+
3
=
- Vi = 1 th = 2 nn:
(ln(1))3
2=
+
3
=2
- Vy phng trnh ng cong l:
=
(ln())3
+2
3
Bi tp: Tnh cc tch phn:
- p n:
(cos 1(2))4
1 4 2
(cos 1(2))5
+
10
(1 2 ln())
- p n: 0
1
( + )4 ( 2 )
203

- p n:
4( + )54
+
5
sin()
1 + cos()
- p n: 0.449 489
- Tm phng trnh ng cong, bit = (1 + tan(2))2 sec 2 (2) v ng cong i qua im

(2; 1).
(1 + tan(2))3
+ p n: =
0.675
6
- Mt tu khng gian c phng thng ng t mt t, c vn tc (theo ) tha:
2
= [ln2 ( 3 + 1)] 3
+1
- vi l thi gian tnh theo giy. Tm cao ca tu sau 10 giy.
- th ca hm c cho di y.
+ p n: 36.6 .
204
- Cng thc hm ly tha tng qut m ta thy bi trn tha mn vi cc gi tr khc 1.

- Nu = 1, ta cn lm ngc phn o hm hm s logarithm gii quyt tnh hung ny.
1
= ln(||) +
- Du tr tuyt i ca rt quan trng v cha c nh ngha v logarithm ca s m.

- Ta c th vit li cng thc thnh:
()
= ln(|()|) +
()
- Ni bng li, iu ny c ngha rng trong phn s, t s chnh l kt qu o hm ca mu s th
tch phn phn s chnh l logarithm t nhin ca hm s.
V d 1: Tnh tch phn:
2 3
4
+1
Tr li v d 1:
2 3
4
+1
- t = 4 + 1, khi = 4 3 .
2 3
1 1
4
=
+1
2
1
= ln(||) +
2
1
= ln(| 4 + 1|) +
2
- Trong bi ny, ta khng nht thit phi t du tr tuyt i v 4 + 1 > 0 vi mi gi tr thc.
V d 2: Tnh tch phn:
/4
sec 2 ()
4 + tan()
0
Tr li v d 2:
/4
sec 2 ()
4 + tan()
- t = 4 + tan , khi = sec 2 .

/4
sec 2 ()
/4
= ln(|4 + tan()|)|0
4 + tan()
5
= ln ( )
4
= 0.223
V d 3: Tnh tch phn
205
ln()
ln()
Tr li v d 3:
- t = ln(), khi = :
1
1
=
ln()
= ln(||) +
= ln(|ln()|) +
V d 4: Phng trnh:
=
20
- biu din mt lc t l vi vn tc ca mt vt th ang di chuyn xung trn mt mt phng

nghing. Tm vn tc l hm s theo thi gian , nu nh vt bt u di chuyn t trng thi ngh.
Tr li v d 4:
1
=
20
- t = 20 , khi = .
- Vy:
1
=
20
1
=
= ln(||) +
= ln(|20 |) +
- Vi = 0 th = 0.
- Vy 0 = ln(20) + = ln(20)
- T ta c:
= ln(20) ln(20 )
- p dng cng thc logarithm, ta c:
20
= ln (
)
20
- Ly hai v, ta c:
20
=
20
- Nghch o phn s, ta c:
20
=
20
20 = 20
= 20 20
= 20(1 )
206

Bi tp: Tnh tch phn cc hm s sau:
- p n:
(1 + 2 ln())
1
ln(|1 + 2 ln |) +
2
2
2 + 1
3 + 3
- p n: 0.418
- Cng sut in to ra t mt in tr no xc nh bi:
sin()
= 3
2 + cos()
vi l thi gian. Biu din l mt hm s theo .
3
+ p n: ln(|2 + cos()|) +
207
- Bng cch lm ngc quy trnh khi o hm hm s m, ta s c cng thc rt quan trng:
= +
- Cng thc ny rt th v v kt qu tch phn ging vi biu thc ly tch phn, l .
V d 1: Tnh tch phn
3 4
Tr li v d 1:
3 4
- t = 4, khi = 4. Tch phn ca ta tr thnh:
3 4 = 3( )
3
=
4
3
= +
4
3
= 4 +
4
V d 2: Tnh tch phn
4
4 3
Tr li v d 2:
4
4 3
- t = 4 , khi = 4 3 . Tch phn ca ta thnh:
4
4 3 =
= +
4
= +
V d 3: Tnh tch phn:
1
sec 2 () tan()
0
Tr li v d 3:
1
sec 2 () tan()
- t = tan(), khi = sec
0
2 ()
. Nn ta c:
1
1
sec 2 () tan() = tan() |0

0
208

= 3.747
- ng nhin, tnh theo radian. K thut tnh tch phn ny khng s dng c theo .
V d 4: Trong l thuyt laser, ta thy rng
0
=
0
- vi ; 0 v l hng s. Tm .
Tr li v d 4:
0
=
0
- t = , khi = . Tch phn ca chng ta thnh:

0
=
0
=0
=0
=
= ( )|=00
= ( )|00
= (1 0 )

2

- p n:
+
2
sec() sin()
- p n: 4 sin() +
1
1
23
- p n: 0.9038
- Tm phng trnh ng cong, bit = +3 v ng cong i qua im (1; 0).

+ p n: = 2 ( +3 2 )
209

ng dng: Th tch khi trn xoay
- Hnh phng bao bi ng cong = , trc v hai cn = 0 v = 3 xoay quanh trc . Tm
th tch khi trn xoay to thnh.
Tr li:
- Khi min phng c lm ni mu xoay quanh trc ht 360, ta c:
- p dng cng thc tnh th tch khi trn xoay, ta c:
= 2
= ( )2
0
3
= 2
0
3
2
= ( )|
2 0
=(
6 1
) n v3
2
= 632.1 n v3
210
- Ta c c mt s cng thc tnh tch phn hm lng gic bng cch lm ngc li cng thc vi
phn hm lng gic.
sin() = cos() +
cos() = sin() +
sec 2 () = tan() +
csc 2 () = cot() +
- Ta s p dng cc cng thc trn tnh mt s tch phn sau.
Lu : Mi s o gc u tnh theo radian. Cng thc ny khng dng trong .
V d 1: Tnh tch phn:
csc 2 ( )
Tr li v d 1:
csc 2 ( )
- t = , khi = .
csc 2 ( ) = csc 2 ()
= cot() +
= cot( ) +
V d 2: Tnh tch phn:
1
sin ()
2
Tr li v d 2:
1
sin ( )

2
1
- t = , khi = 2 .
1
sin ( )
= sin()
2
= cos() +
1
= cos ( ) +
I. Tch phn ca (), ():

- Ta c th thu c kt qu tnh tch phn, n gin bng cch lm ngi quy trnh vi phn.
sec() tan() = sec() +
211

csc() cot() = csc() +
V d 3: Tnh tch phn:
csc(2) cot(2)
Tr li v d 3:
csc(2) cot(2)
- t = 2, khi = 2
csc(2) cot(2) = csc() cot()
1
= csc() cot()
2
1
= ( csc()) +
2
1
= csc(2) +
2
II. Tch phn ca () ; ():
- By gi, nu ta mun tm tan() , ta lu rng:
sin()
cos()
- t = cos(), khi = sin() . Tch phn ca chng ta thnh:
sin()
tan() =
cos()
= ln(||) +
= ln(|cos()|) +
- Tng t, ta c th chng minh cng thc:
tan() =
cot() = ln(|sin()|) +
III. Bng cng thc tch phn hm lng gic:
tan() = ln(|cos()|) +
cot() = ln(|sin()|) +
sec() = ln(|sec() + tan()|) +
csc() = ln(|csc() cot()|) +
V d 4: Tnh tch phn:
2 cot( 3 )
Tr li v d 4:
212

2 cot( 3 )
- t = 3 , khi = 3 2 .
2 cot( 3 ) = cot()
1
= cot()
3
1
= ln(|sin()|) +
3
1
= ln(|sin( 3 )|) +
3
V d 5: Tnh tch phn:
1
6 tan ( )
2
0
Tr li v d 5:
1
6 tan ( )
2
0
- t = 2, khi = 2 .
1
1
6 tan ( ) = 6(2) (ln |cos |)| = 1.5670
2
2 0
0
- ng nhin, tnh theo radian.

V d 6: Tnh din tch di ng cong = sin() t = 0 n =
3
2
Tr li v d 6:
- u tinta v hnh trc:
- Ta cn tch tch phn ra lm 2 phn v c mt phn ca ng cong nm trn trc (phn t 0 n

), phn cn li nm di trc (phn t n
3
2
v ta cn ly tr tuyt i).
213

3
2
Din tch = sin() + || sin() ||

0
= ( cos())|0 + |( cos())|2 |
= 2 + |1|
= 3 n v2
sin(2)
cos2 ()
- p n: 2 ln(|cos()|) +
(1 + sec())2
- p n: 1.8651
- Cho cng dng in trong mch in l = 110 cos(377).
- Tm biu thc cho hiu in th theo thi gian i qua t in c in dung 500 , bit hiu in
th ban u l 0.
- Chng minh rng hiu in th i qua t in vung pha vi cng dng in.
- Ta cn cng thc sau, s dng bn in hc, biu din hiu in th i qua t in, vi l in
dung.
1
=
+ p n: = 583.6 sin(377)
- S dng cng thc cos( ) = cos() cos() + sin() sin(), chng minh cos (377 2 ) =
sin(377).
- Mt lc xc nh bi hm s theo khong cch so vi im xut pht nh sau:
2 + tan()
=
cos()
- Biu din cng sinh ra bi lc l hm s theo , bit khi = 0 th cng = 0.
+ p n: 2 ln(|sec() + tan()|) + sec() + 1
214
- Ta c th s dng mt s cng thc lng gic n gin ha quy trnh tnh tch phn.
- Mt s cng thc lng gic chnh:
cos2 () + sin2 () = 1
1 + tan2 () = sec 2 ()
1 + cot 2 () = csc 2 ()
2 cos 2 () = 1 + cos(2)
2 sin2() = 1 cos(2)
- Ta s s dng nhng cng thc ny bin tch phn v dng n gin hn, hay a v dng c
th tnh th cng.
I. Tnh tch phn ca tch cc hm ly tha ca sine v cosine ly tha l:
- tnh tch phn tch cc hm ly tha ca sine v cosine, ta dng:
sin2 () + cos 2 () = 1
- nu tn ti mt gi tr ly tha l s l.
V d 1: Tnh tch phn:
3 cos3 ()
Tr li v d 1:
3 cos3 ()
= 3 (cos2 ()) cos()
= 3 (1 sin2 ()) cos()
= 3 (cos() sin2 () cos())
- t = sin , khi = cos , ta c:
= 3 (sin() + 1 2 )
3
= 3 (sin() + )
3
sin3 ()
= 3 (sin()
+ )
3
II. Tnh tch phn ca tch cc hm ly tha ca sin v cosin ly tha chn:
- Ta dng cng thc:
2 cos 2 () = 1 + cos(2)
- Hay cng thc:
2 sin2 () = 1 cos(2)
- nu gi tr ly tha ca sin hay cos l chn.
V d 2: Tnh tch phn:
215

cos 2 (2)
Tr li v d 2:
cos 2 (2)
- t = 2, khi = 2 .
- iu ny dn n:
1
= cos2 ()
2
2
1 1 + cos(2)
=
2
2
1
= (1 + cos(2))
4
1
sin(2)
= ( +
)+
4
2
cos2 ()
sin(2(2))
1
= (2 +
)+
4
2
sin(4)
= +
+
2
2
V d 3: Tnh tch phn
6 cot 3 ()
Tr li v d 3:
- Ta c:
6 cot 3 () = 6 (cot 2()) cot()
= 6 (csc 2() 1) cot()
= 6 ( csc 2 () cot() cot() )
- Ta tnh tch phn csc 2 () cot() trc.
- t = cot(), khi = csc 2 () .
- Vy:
csc 2 () cot() =
2
+
2
cot 2
=
+
2
- Vi tch phn th hai, t bng cng thc, ta c:
=
cot() = ln(|sin()|) +
- Quay li cu hi chnh:
216

6 cot 3 () = 6 ( csc 2 () cot() cot() )
cot 2 ()
+ ln(|sin()|)) +
2
= 3 cot 2 () 6 ln(|sin()|) +
III. Bnh phng trung bnh cn:
- Bnh phng trung bnh cn (root mean square rms) ca hm theo bin xc nh bi cng
thc:
= 6 (
rms
1
= 2
- vi l chu k ca .
- Mt ng dng thng gp ca cng thc ny l dng in hiu dng. y l gi tr ca dng
in mt chiu c th cung cp cng mt lng nng lng nhit trong cng mt khong thi gian
so vi dng in xoay chiu, c dung trong thit k l si.
V d 4: Tm bnh phng trung bnh cn ca = 3 + 2 cos().
Tr li v d 4:
- Trong trng hp ny, = 2.
- Vy,
rms
1
= 2
1
= (3 + 2 cos())2
2
0
- By gi,
(3 + 2 cos())2 = 9 + 12 cos() + 4 cos2 ()
- V cos(2) = 2 cos2 () 1 nn cos2 () =
1+cos(2)
2
- Vy,
(3 + 2 cos())2 = 9 + 12 cos() + 4 (
cos(2) + 1
)
2
= 11 + 12 cos() + 2 cos(2)
- Cho nn,
2
= (11 + 12 cos() + 2 cos(2))

0
= (11 + 12 sin() + sin(2))|2

0
= 22
- V cui cng,
217

2
rms
1
22
= 2 =
= 11
2
0
V d 5: Vi cng dng in cho bi = 0 sin(), chng minh rng bnh phng trung
bnh cn ca mt chu k l
Tr li v d 2:
- Trong trng hp ny,
=
- Vy,
rms
1
= 2
(0 sin())
2
0
- Ta x l tch phn trc, ta c:

sin2 () =
1 cos(2)
2
2/
2/
1
sin2 () = (1 cos(2))
2
0
0
2/
1
sin(2)
(
)|
2
2
0
- Vy,
2
rms =
(0 )2
sin2 ()
2
0
(0 )2
=
2
(0 )2
=
2
0
=
2
218

- y chnh l iu m bi yu cu ta cn lm r.
IV. Bi tp: Tnh cc tch phn sau:
/2
cos() sin3 ()
/3
- p n: 0.210 4
1
sin2 (4)
0
- p n: 0.438 2
cot(4) csc 4 (4)
- p n:
csc4 (4)
16
+
tan() sec 4()
- p n: 3 tan32 () + 7 tan72() +
/3
1 + sin()
/6
- p n: 0.619
- di ca mt cung trn ng cong = () t = n = xc nh bi:
= 1 + ( )
- Xc nh di ng cong = ln(cos()) t = 0 n = 3 .
+ p n: 1.317
219
- S dng nhng g ta bit khi tnh o hm hm lng gic ngc v bng cch thc hin ngc
quy trnh vi phn, ta thu c cc tch phn sau, vi l hm s theo , tc = ().
1
= sin1 ( ) +
2 2
1
1
= tan1 ( ) +
2 + 2
Lu : Cc my tnh cm tay thng c nt cho biu thc sin1 v tan1, nhng vic s dng
chng kh rc ri v chng l hm ngc ch khng phi hm nghch o. Ta c th vit biu thc
ny thnh arcsin v arctan nh sau:
1
= arcsin ( ) +
2 2
1
1
= arctan ( ) +
2 2
V d 1: Tnh tch phn:
1
49 2
Tr li v d 1:
- p dng cng thc trn, ta c:
1
1
=
= sin1 ( ) +
7
49 2
72 2
- Ta c th vit li p n thnh:
arcsin ( ) +
7
V d 2: Tnh tch phn:
1
2
9 4 2
Tr li v d 2:
1
2
9 4 2
- t = 2, khi = 2 .
- Tch phn ca ta tr thnh:
1
2
9 4 2
=1
1
32 2
=0
1 () =1
sin
=0
220

1
sin1(2)
=
|
3
0
= 0.7297
- Ta c th lm ngn hn bng cch sau khi t bin v tnh nguyn hm, ta khng tr kt qu v
bin .
1
2
9 4 2
2
=
0
1
32 2
sin1()
=
|
3
0
= 0.729 7
- Lu phi i cn khi thay thnh trng qu trnh tnh tch phn. V ta t = 2 nn cn
ca t = 0 n = 1 chuyn theo thnh = 0 v = 2.
1
V d 3: Tm din tch hnh phng bao bi ng cong = 1+ 2 v ng = 0; = 0 v = 2.

Tr li v d 3:
1
- ng cong = 1+ 2 nm hon ton trn trc vi mi gi tr . Vy din tm din tch, ta tnh

tch phn. (Nu mt phn ng cong nm di trc , ta cn chia tch phn ra thnh hai phn khc
nhau v ly tr tuyt i).
2
Din tch =
0
1 ()|2
tan
0
1 + 2
=
= 1.107 1 n v2
Thn trng: C rt nhiu kiu tch phn thot nhn trng tng t nh cng thc trn nh thc ra
l khc.
1
1
1
;
;
;
2
2
1 2
1
1 +
- Ta s pht trin thm mt s cng thc tnh cc tch phn ny trong bi Tnh tch phn bng
cch t n lng gic.
Bi tp: Tnh cc tch phn sau:
3
25 + 16 2
- p n:
3
4
arctan ( ) +
20
5
2 + 8 + 17
221

- p n: 2 arctan( + 4) +
1
2 2
- p n: arcsin( 1) +
- Tm din tch hnh phng bao bi ng cong 4 2 = 1 v ng = 0; = 0 v = 1.
+ p n: 0.5236
222
- i khi ta gp tch phn l tch ca hai hm s.Ta c th tnh tch phn tch y bng cch s dng
tch phn tng phn.
- Nu v l hm s theo , theo cng thc o hm tch hai hm s m ta hc, ta c:
() =
+
- Chuyn v, ta c:
()
- Tch phn theo bin , ta c cng thc tnh tch phn tng phn:
=
- Cng thc ny gip ta bin i tch phn phc tp sang tch phn n gin hn, ta cn chn v
cn thn.
Lu : Ta chn hm sao cho
phi n gin hn .
u tin chn :
- Khi bn c mt hm s l tch ca hai hm s khc, khi tnh tch phn, bn s dng danh sch cc
th t u tin sau t :
(i) t = ln()
(ii) t =
(iii) t =
V d 1: Tnh tch phn:
sin(2)
Hng gii:
- Ta cn chn . Da vo bi, ta thy rng ta khng th p dng danh sch cc th t u tin
trn.
- Ta c th t = hay = 2. Tng qut, ta chn ci no sao cho tr nn n gin hn .

Tr li v d 1:
- Trong v d ny, ta chn = v s l phn cn li ca tch phn, = sin(2) .
- Ta c = nn = .
- ng thi, = sin(2) , ly tch phn, ta c:
cos(2)
= sin(2) =
2
- Thay 4 biu thc ny vo cng thc tnh tch phn tng phn, ta c:
223
V d 2: Tnh tch phn:

+ 1
Tr li v d 2:
- Ta c th t = hay = + 1.
- Mt ln na, ta chn ci no sao cho tr nn n gin hn , nn ta chn = .

- Khi = . Vi cch chn ny, phi l phn cn li ca tich phn: = + 1 .
- = nn = .
- = + 1 , ly tch phn, ta c:
= + 1
= ( + 1)1/2
2
= ( + 1)32
3
- Thay vo cng thc tnh tch phn tng phn, ta c:
224

V d 3: Tnh tch phn:
2 ln(4)
Tr li v d 3:
2 ln(4)
- Ta c th t = 2 hay = ln(4).
- S dng danh sch u tin, ta chn = ln(4), khi s l phn cn li ca biu thc tnh
tch phn = 2 .
1
- Vi = ln(4), ta c = 4 .
- Tnh tch phn = 2 , ta thu c:
3
= =
3
2
V d 4: Tnh tch phn:

sec 2 ()
Tr li v d 4:
sec 2 ()
- Ta chn = (v iu ny s cho ta n gin hn), khi ta c = .
- Khi s l = sec 2() , ly tch phn, ta c = tan().
sec 2 () =
=
= tan() tan()
225

= tan() + ln(|cos()|) +
V d 5: Tnh tch phn:
2
Tr li v d 5:
2
- Quyn u tin th 2 v th 3 trong danh sch u tin chn ni rng:
(ii) t =
(iii) t =
- bi c c ly tha ca cng nh hm m. Nhng ta t = 2 v n c mc cao hn hm
m (bn c th t = v lm nu mun, v bn s thy cch ny rt phc tp).
- Vy = 2 , khi = 2 .
- Nh vy ta cn = , ly tch phn, ta c = .
2 =
=
= 2 ( ) ( )(2)
= 2 + 2
- By gi, tch phn cn li ta khng th ra ngay kt qu. Ta cn s dng tch phn tng phn thm
mt ln na cho tch phn mi ny.
- Ln ny, ta chn = , khi = .
- Mt ln na ta c = , ly tch phn, ta c = .
=
=
= ( ) ( )
= +
=
- Ghp p n ny vi p n trc , ta c hng i sau cng:
2 = 2 + 2( )
= ( 2 + 2 + 2) +
V d 6: Tnh tch phn:
ln()
226

Tr li v d 6:
ln()
- Danh sch u tin trn ni rng ta nn t l biu thc logarithm. (ng nhin v ta u cn
la chn no khc).
1
- Vy, vi = ln(), ta c = .
- Khi n gin l = , ly tch phn, ta c = .
ln() =
=
= ln()
= ln()
= ln() +
V d 7: Tnh tch phn:
arcsin()
Tr li v d 7:
arcsin()
- S dng cng thc tnh tch phn tng phn, ta t:
= arcsin()
- Khi ,
1
=
1 2
- Vy = , ly tch phn, ta c = .
- By gi ta s dng:
=
- iu ny dn n:
arcsin() = arcsin()
1 2
- By gi, vi tch phn cn li, ta ch vic t n ph (ti s dng mt n ph v ta dng n
ri.):
= 1 2
- Vy = 2 .
- iu ny dn n:
1
1
2
1 2
227

1
= (2) +
2
= 1 2 +
- Vy p n cui cng ca ta l:
arcsin() = arcsin() (1 2 ) +
= arcsin() + 1 2 +
228
- Trong bi ny, ta s theo di cch tch mt s tch phn c biu thc ging nh:
1
2
( + 9)32
- Da vo hm s ta cn tnh tch phn, ta thay mt trong cc biu thc lng gic sau lm tch
phn tr nn n gin:
(i) Vi 2 2 , ta dng = sin().
(ii) Vi 2 + 2 , ta dng = tan().
(iii) Vi 2 2 , ta dng = sec().
- Sau khi thay, ta s c tch phn mi c th tnh d dng hn.
- Cn lu rng ta khng tnh tch phn biu thc hm lng gic (nh ta lm trong bi Cng
thc tnh tch phn hm lng gic c bn v Mt s cng thc khc tnh tch phn hm lng
gic v Tnh tch phn hm lng gic ngc).
- phn sau trong bi ny, ta s dng cc biu thc sin, tan hay sec thay th lm tch phn tr
nn d tnh hn.
V d 1: Tnh tch phn:
1
2
( + 9)32
Tr li v d 1:
- Ta c th vit li bi thnh:
1
2
( + 32 )32
- Ta s dng vo cch thay th th (ii) trong danh sch trn, l:
+ Vi 2 + 2 , ta dng = tan().
+ vi = 3.
- Vy ta s t = 3 tan(), iu ny dn n = 3 sec 2() .
- Ta s bt u bc thay th u tin v lm cho mu s tch phn tr nn n gin trc khi tnh
tch phn.
- Ta cn s dng tnh cht sau:
(2 )32 = 3
- y l mt v d cho tnh cht trn:
3
932 = (9) = 33 = 27
- y l mt tch cht lng gic m ta bit:
tan2 () + 1 = sec 2 ()
- Vy ta c:
( 2 + 9)32 = ((3 tan())2 + 9)32
= (9 tan2() + 9)32
= [9(tan2() + 1)]32
= 27(sec 2())32
= 27 sec 3 ()
229

- By gi, ta s thay th:
= 3 sec 2 ()
- v,
( 2 + 9)32 = 27 sec 3 ()
- vo tch phn ban u, ta c:
1
3 sec 2 ()
( 2 + 9)3/2
27 sec 3 ()
1
1
=
9 sec()
1
= cos()
9
1
= sin() +
9
- By gi ta phi chuyn p n ca ta v (v tch phn cho bi theo ).
- V ta t = 3 tan(), ta c:
tan() =
3
- v ta c th v hnh tm gi tr ca sin():
- Da vo hnh v, ta lu rng,
sin() =
2 + 9
1
- V vy, ta c th kt lun rng p n cho tch phn l 9 nhn vi biu thc cui cng ny.
1
1
2
=
sin() +
( + 9)32
9
1
= (
)+
9 2 + 9
=
+
9 2 + 9
V d 2: Tnh tch phn:
5
2 + 16
Tr li v d 2:
230

5
2 + 16
- bi c cha cn bc 2 vi hnh thc ging nh cch thay th th (iii) c cho u bi vit

ny, l:
+ Vi 2 2 , ta dng = sec().
- Vy ta c = 4 v ta t:
= 4 sec()
- v iu ny dn n:
2 = 16 sec 2 ()
- v,
= 4 sec() tan()
- n gin ha phn c cn bc hai:
2 16 = 16 sec 2() 16
= 16(sec 2 () 1)
= 16tan2()
= 4 tan()
- Thay = 4 sec() tan() ; 2 = 16 sec 2 () v 2 16 = 4 tan() vo tch phn cho,
ta c iu sau ( n gin, ta tnh nguyn hm trc, sau ta thay cn trn, cn di sau).
(4 tan())
2 16
(4 sec() tan())
2
16 sec 2 ()
16 tan2 () sec()
=
16 sec 2 ()
tan2()
=
sec()
sec 2 () 1
=
sec()
sec 2 ()
1
=
sec() sec()
= sec() cos()
= (ln|sec() + tan()| sin()) +
- bi yu cu ta tnh tch phn xc nh, nn ta cn biu din li p n nguyn hm theo bin
hoc ta i cn theo .
i sang :
- Va ri, ta t = 4 sec(), nn ta c sec() = 4.

- S dng tam gic nh ta lm v d trc, ta c kt qu:
sin() =
2 16
- v,
231
tan() =
2 16
4
- V vy, ta c th kt lun rng:

5
2 16
=?
= |ln(|sec() + tan()|) sin()||=?
2 16
2 16
= (ln (| +
|)
)|
4
4
4
= 0.093 15
S dng :
- V sec() = 4 nn khi i t 4 n 5, khi sec() s i t 1 n 1.25.

- Vy ta cn phi c mt cn mi cho ( p n trn c du? cho gi tr ca ), l:
= arcsec(1) = 0
- v,
= arcsec(1.25) = 0.643 501 1
- Quay tr li cu tr li ca chng ta theo , thay gi tr cn trn v di, ta c:
|ln(|sec() + tan()|) sin()||
=0.643 501 1
=0
= 0.09315
- v d ny, c 2 hng tip cn (gi li hoc tr v bin ) cho ra cng mt p n.
Bi tp: Tnh tch phn:
16 2
16 2
- p n:
+ 8 arcsin ( ) +
2
4
- p n:
3
4 2
3
2 4 2
ln (|
|) +
2
1
2 + 2
- p n: ln (| + 1 + 2 + 2|) +
232
- Bi ny s trnh by mt s cng thc tnh tch phn thng gp, ta s s dng chng trong bi
sau.
1
1
1.
= ln(| + |) +
+
1
1
2.
=
+
2
( + )
( + )
1
1
3.
=
+
( + )
( 1)( + )1
1
1
1
4. 2
=
tan
(
)
+
=
arctan
(
)+
+ 2
()
5.
= ln(|()|) +
()
1
6. sin2() = sin() cos() +
2 2
1
7. sin3() = cos() + cos 3 () +
3
1
1
8. sin () = sin1 () cos() +
sin2 ()
1
9. cos2 () = + sin() cos() +
2 2
1
10. cos3 () = sin() sin3 () +
3
1
+1
11. cos () = cos1() sin() +
cos 2()
1 ()
tan
12. tan () =
+ tan2 ()
1
1
1
13. 2
=
ln (|
|) +
2

2
+
1
14.
= ln (| + 2 2 |) +
2
2

1
15. sin() = 2 (sin() cos()) +
1
16. cos() = 2 (cos() + sin()) +
( sin() cos())
17. sin() =
+
2 + 2
( cos() + sin())
18. cos() =
+
2 + 2
2 2 2 + 2
19. =
+
3
1
20. 2 sin() = 3 (2 2 cos() + 2 cos() + 2 sin()) +
233

21. 2 cos() =
1 2 2
( sin() 2 sin() + 2 cos()) +
3
234
- Da vo Bng mt s tch phn thng gp trnh by trong bi trn, ta c th gii quyt

nhiu tch phn mt cch d dng (ng nhin l bn c th s dng cc phn mm tnh ton nu
bn mun).
Lu :
- Cn nm r cch t v (v y l cha kha chnh gii nhiu tch phn).
- Hy chc chn l bn p dng ng cng thc v mt s tch phn nhn kh ging nhau.
- D bn c c php s dng Bng mt s tch phn thng gp khi kim tra, bn hy c gng
hc c nhiu nht c th, nht l iu kin p dng. Rt nhiu hc sinh c gng tm kim cng
thc ph hp trong bng nhng li khng bit thc cht mnh ang lm g.
V d v cch s dng bng:
- Tnh tch phn sau bng cch s dng bng:
2 sin(3)
Tr li v d:
- Ta nhn thy cng thc sau ph hp tnh:
( sin() cos())
sin() =
+
2 + 2
- Trong v d ny, ta dng:
+=2
+=3
+=
- Vy:
2 sin(3)
2 (2 sin(3) 3 cos(3))
+
22 + 32
2 (2 sin(3) 3 cos(3))
=
+
13
=
235
- Trong Bng mt s tch phn thng gp, bn c th nhn thy rng mt s cng thc tnh tch
phn li cho ra mt tch phn khc n gin hn. Vic ny i hi ta cn phi lm vi bc a
ra cu tr li cui cng.
- Cng thc quy (reduction formulae) l tch phn bao gm mt s bin , cng nh bin
thng gp . Ta thng gp chng khi tnh tch phn tng phn.
- Ta dng k hiu khi s dng cng thc quy.
V d 1: Cho cng thc quy sau:
1
1
= sin () = cos() sin1() +
2
- Tm:
sin4 ()
Tr li v d 1:
- p dng cng thc quy cho = 4, ta c:
1
3
sin4 () = cos() sin3 () + 2
4
4
- By gi ta cn tm 2 = sin2 () , tha yu cu = 2.
- By gi, da vo Bng mt s tch phn thng gp.
1
sin2 () = sin() cos() +
2 2
- t cc gi tr ny li vi nhau, ta c:
1
3 1
sin4 = cos() sin3 () + ( sin() cos() + )
4
4 2 2
1
3
8
= cos() sin3() + sin() cos() +
4
8
3
Lu : Ta dng v v gi tr ca hai hng s ny l khc nhau.
V d 2: Ta bit rng nu:
= tan ()
- th:
=
1
tan1 () 2
1
- Tm kt qu tch phn:
tan3 ()
Tr li v d 2:
1
tan3 () = tan2 () 1
2
- By gi,
1 = tan() = ln(|cos()|) +
- Vy,
236

1
tan3 () = tan2 () + ln(|cos()|) +
2
Lu : C nhiu cch gii quyt bi ny v ta c th c c nhiu p n ng nhng li khc
nhau. Nu bn s dng cc phn mm ton hc nh Scientific Notebook, bn c th nhn c p
n:
1
1
tan3 () = tan2 () ln(|1 + tan2 ()|) +
2
2
- Hai p n ny c ging nhau khng?
237
- Nu hm ly tch phn (biu thc sau du tch phn) c dng l mt phn s i s (algebraic
fraction) v ta khng th ly tch phn bng cc cng thc n gin, phn thc cn c biu
din li thnh nhng phn s ring phn (partial fraction) trc khi ly tch phn.
- Cc bc cn thit phn tch mt phn s i s sang cc phn s ring phn l ta xem phn
s l tng (hoc hiu) ca cc phn s no.
- hiu r hn, ta quan st cch cng 2 phn s i s sau:
1
5
+
+2 +3
( + 3) + 5( + 2)
=
( + 2)( + 3)
6 + 13
= 2
+ 5 + 6
- Trong bi ny, ta s thc hin ngc quy trnh trn. C ngha l nu ta c phn s:
6 + 13
2
+ 5 + 6
- v ta mun tm xem tng ca nhng phn s no cho ra phn thc trn, khi hai phn s m ta
1
6+13
thu c l +2 v +3 c gi l cc phn s ring phn ca 2 +5+6.

- Ta phn tch mt phn s ra thnh cc phn s ring phn nh trn v:
+ iu ny khin vic tnh tch phn tr nn n gin hn.
+ c s dng nhiu trong chuyn i Laplace.
- Vy nu ta cn tnh tch phn phn s ny, ta c th n gin ha theo cch sau:
6 + 13
2
+ 5 + 6
1
5
=
+
+2
+3
= ln( + 2) + 5 ln( + 3) +
= ln(( + 2)( + 3)5 ) +
- By gi ta s quan st xem cch thc chuyn mt phn s v cc phn s ring phn.
I. Quy tc :
- Trc khi ta biu din trc tip mt phn s sang cc phn s ring phn, gi tr ly tha cao nht
ca t s phi t hn gi tr ly tha cao nht ca mu s ti thiu 1 n v.
V d 1:
- Phn s:
2 2 + 3
3 1
c th biu din thnh cc phn s ring phn, trong khi phn s:
2 3 + 3
3 1
khng th biu din trc tip thnh cc phn s ring phn.
- Tuy nhin, bng cch chia:
238

2 3 + 3
5
=
2
+
3 1
3 1
- v phn s trong kt qu c th biu din thnh cc phn s ring phn.
(Lu : Mu s ca phn s ta phi a v dng nhn t trc khi biu din).
II. Quy tc : Mu s c nhn t tuyn tnh:
- Vi mi ton t tuyn tnh + mu trong mt hm phn thc hu t, ta c mt phn s
ring phn c dng:
+
- vi l hng s.
V d 2: Biu din phn s sau di dng cc phn s ring phn.
3
(2 + 1)( + 4)
Tr li v d 2:
- Ta t:
3
+
(2 + 1)( + 4) 2 + 1 + 4
- Ta tm gi tr ca v bng cch nhn hai v cho (2 + 1)( + 4)
3 = ( + 4) + (2 + 1)
- Sau ta ph ngoc, gom li theo tng nhm nh sau:
3 = ( + 2) + (4 + )
- Tip theo, ta cho h s trc mi v hng s c 2 v bng nhau:
- i vi phn : ta c 3 = + 2
- i vi hng s: ta c 0 = 4 +
- Gii h phng trnh, ta c:
3
=
+ 2 = 3
7
{
{
12
4 + = 0
=
7
- Vy,
3
3
12
=
+
(2 + 1)( + 4) 7(2 + 1) 7( + 4)
III. Quy tc : Mu s c nhiu nhn t tuyn tnh c lp:
- Nu mt nhn t tuyn tnh c lp ln mu, khi s c phn s ring phn tng ng
vi s m t 1 n .
- V d, phn s ring phn ca:
5 3 + 7 9
( + 1)4
- s c dng:
5 3 + 7 9
+
+
+
( + 1)4
+ 1 ( + 1)2 ( + 1)3 ( + 1)4
(Du mang ngha ng nht, ta thng s dng du ny gia hai biu thc m ta mong
239

mun rng chng bng nhau. Ta c th dng du = nu mun.)
V d 3:
(a) Biu din biu thc sau thnh tng cc phn s ring phn:
+5
( + 3)2
Tr li v d 3, cu (a):
+5
=
+
( + 3)2 + 3 ( + 3)2
2
- Nhn hai v cho ( + 3) :
+ 5 = ( + 3) +
- ng nht h s ca v ca hng s, ta c h phng trnh
=1
=1
{
{
3 + = 5
=2
- Vy,
+5
1
2
=
+
2
( + 3)
+ 3 ( + 3)2
- ng vi tin y l p n ng. Hy cng li cc phn s v phi v bn s t tin hn v tnh
ng n ca cch lm ny. Bng cch kim chng, bn s hc c rt nhiu v nguyn l cch
thc ny hot ng. S rt tt nu nh bn lun thng xuyn kim tra cng vic mnh ang lm.
(b) Biu din biu thc sau thnh tng cc phn s ring phn:
2 2 3
( 1)3 ( + 1)
Tr li v d 3, cu (b):
2 2 3
+
+
+
( 1)3 ( + 1) 1 ( 1)2 ( 1)3 + 1
- Ta nhn 2 v cho ( 1)3 ( + 1):
2 2 3 = ( 1)2 ( + 1) + ( 1)( + 1) + ( + 1) + ( 1)3
- Ta khng cn phi ph ht ngoc ra, ta ch vic thay cc gi tr ph hp tm kt qu ca
; ; ; .
- Vi = 1:
+ V tri = 1
+ V phi = 2
1
+ Vy = 2
- Vi = 1:
+ V tri = 1
+ V phi = 8
1
+ Vy = 8
- By gi ta s so snh h s ca 3 c hai v v sau ta so snh hng s c hai v.
- H s ca 3 v tri = 0
- H s ca 3 v phi = +
- Vy =
240

1
- Do = 8 nn = 8.
- Hng s v tri = 3
- Hng s v phi = +
9
- Nhng ta bit c 3 gi tr nn ta d dng tm c = 4.

- Vy,
2 2 3
1
9
1
1
=
+
+
3
2
3
( 1) ( + 1)
8( 1) 4( 1)
2( 1)
8( + 1)
IV. Quy tc 4: Mu cha nhn t bc 2:
- ng vi mi nhn t bc hai 2 + + , ta s c phn s ring phn c sng
+
2
+ +
V d 4: Biu din biu thc sau thnh cc phn s ring phn
3 2
4 1
Tr li v d 4:
- u tin, ta cn t nhn t cho mu:
4 1 = ( 2 + 1)( 2 1) = ( 2 + 1)( + 1)( 1)
- Vy,
3 2 +
=
+
+
4 1 2 + 1 + 1 1
2
- Ta nhn hai v cho ( + 1)( + 1)( 1):
3 2 ( + )( + 1)( 1) + ( 2 + 1)( 1) + ( 2 + 1)( + 1)
- Vi = 1:
+ V tri = 1
+ V phi = 4
1
+ Vy = 4.
- Vi = 1:
+ V tri = 3
+ V phi = 4
3
+ Vy = 4
- H s ca 3 v tri = 1
- H s ca 3 v phi = + +
1
- V = 4 v = 4 nn = 2.
- Hng s v tri = 2
- Hng s v phi = +
- iu ny cho ta = 1
- Vy,
1
3 2
3
1
2 +1 +
=
( 2 + 1)( + 1)( 1) 2 + 1 4( + 1) 4( 1)
241

+2
3
1
+
2
2( + 1) 4( + 1) 4( 1)
Lu : Phn s c nhn t bc 2 c lp mu, phn s ring phn c dng gn ging vi nhn t
tuyn tnh c lp.
=
242
- Archimedes l mt nh Ton hc vo thi Hi Lp c i, sng cch y 2300 nm v trc.
Archimedes
- Nhiu pht minh cng nh nhng khm ph Ton hc ca ng c nh gi l i trc thi i.
Tht l hay khi bn c th pht huy c s sng to trong khi xung quanh bn ang c rt nhiu k
th c th tn cng bn bt k lc no.
- Vic xc nh din tch di ng cong l mt vn nan gii trong nhiu nm. Nhng bui hi
ch, thng mi, ngi ta phi lm vic nhiu vi th tch ca khi hnh tr v hnh cu,
Archimedes cho ra kt qu xp x tt cho din tch hnh trn cng nh gi tr xp x s .
- Bi vit ny s trnh by im ng ch nht trong tt c cc tng ca Archimedes, y l
cng trnh xut hin trc c thi Isaac Newton v Gottfried Leibniz (nhng nh ton hc pht
trin php tnh vi phn vo khong th k 17) khong 2000 nm.
I. Din tch mt phn hnh parabola:
- Mt phn parabola l vng hnh phng bao bi parabola v ng thng, v d nh vng
mu xanh sng hnh di y.
243

- Ti dng hnh parabola n gin = 2 v 2 im mc ca on thng l (1; 1) v (2; 4).
nh l ca Archimedes p dng c vi bt k ng parabola vo bt k ng thng no ct
ngang ng parabola . (ng nhin, Archimedes khng dng h trc ta v thi ca
ng cha ai pht minh ra trc ny, mi n th k 17 th Descartes mi pht minh ra).
- Archimedes sau t im sao cho honh ca im ny bng mt na khong cch ca
honh ca n honh ca . Sau ng ta xy dng tam gic nh sau:
- v d ny, gi tr honh ca l 0.5, cch mi im = 1 v = 2 l 1.5 n v.

- Archimedes chng minh c rng din tch mt phn parabola (vng c mu xanh sng) bng
4
3
din tch tam gic .
- ng dng Phng php vt cn (method of Exhaustion) cho ra kt qu ny. tng

phng php ny l tm din tch hnh cong bng cch v cc hnh ng gic nh dn lin tip
nhau, ni tip trong hnh cong cho n khi no lp y hnh cong. Ta c th tnh c din tch hnh
ng gic, t suy ra c din tch hnh cong.
- By gi ta xy dng mt tam gic khc bng cch chn mt im trn parabola sao cho gi tr
ca im ny bng mt na khong cch gi tr ca v , ging nh ta lm.
- Hy phng to v xem kt qu:
244
- Ta tip tc quy trnh trn trn on , tc t im sao cho gi tr ca bng mt na

khong cch gia v .
- Ta c th thy rng nu ta cng din tch ca cc tam gic , v vi nhau, ta s c

gi tr xp x hp cho din tch mt phn hnh parabola, nhng ta c th c c kt qu xp x tt
hn na.
- Nu ta tip tc quy trnh ny, ta s to dng thm 4 tam gic na nh hnh di y.
245
- Bn s thy mt phn hnh parabola s cn li mt s vng trng nh v nu ta cng din tch

ca 7 tam gic ny, ta s thu c gi tr xp x cn tt hn cho din tch mt phn hnh parabola.
- Nu ta cng din tch mt lng v hn cc hnh tam gic, ta s c gi tr chnh xc cho din
tch mt phn hnh parabola.
1
- By gi, din tch ca mi hnh tam gic mu xanh l sng bng 8 din tch hnh tam gic mu
1
hng, bi v tam gic mu xanh l c rng bng 2 rng tam gic mu hng (v ta xy dng
1
chng nh vy) v c chiu cao bng 4 chiu cao tam gic mu hng (ta c th dng phng trnh
tham s chng minh iu ny.)
1
- Sau , ta m t cc tam gic mu , chng s c din tch bng 8 din tch ca tam gic mu
xanh l sng.
- Vy, nu ta gi s din tch ca tam gic mu hng ln l , th tng din tch ca tt c cc hnh
tam gic s l:
+ 2( ) + 4( ) + 8(
)+
8
64
512

=+ +
+
+
4 16 64
1 1
1
= (1 + +
+
+)
4 16 64
1
- Ta nhn thy biu thc trong ngoc chnh l mt cp s nhn c cng bi l = 4 v phn t
u tin = 1. Kt qu tng ca cp s nhn li v hn ny s l:
1
4
Tng =
=
=
1 11 3
4
- (Archimedes s dng chng minh hnh hc cho tng ny nn chng cn c gi l chui hnh
hc).
- Vy tng din tch ca cc tam gic (kt qu ny cho ta din tch ca mt phn parabola mu xanh
sng) l
4
3
, bng 3 din tch ca tam gic mu hng, ng nh Archimedes cp.
- tng ng sau gii php ny rt tng ng vi tng pht trin vi tch phn.
246

II. S dng tch phn:
- Ta s dng tch phn kim chng p n m Archimedes ra.
- v d ny, vi = 2 v ng = + 2 ct ngang parabola ti im (1; 1) v (2; 4), tam
gic hng c cnh = 1.68 n v v chiu cao l 4.02 n v, nn din tch tam gic ny l:
Din tch: = 0.5 1.68 4.02 = 3.38 n v2
- Vy, lin h n Archimedes, din tch ca mt phn parabola (xanh sng) s l:
4
Din tch mt phn parabola = 3.38 = 4.5 n v2
3
- By gi, ta hy so sng p n ny vi p n dng tch phn. Din tch cn tnh chnh l din tch
hnh phng gia 2 ng cong. ng cong trn l ng 2 = + 2 v ng cong di l 1 =
2 . Cn ca tch phn l = 1 v = 2.
2 1 = ( + 2) 2
1
3 2
= ( + 2 )|
2
3 1
= 4.5
- Vy ta c cng p n l 4.5 n v2 .
- Nh ti ni ban u, cch lm ca Archimedes tnh din tch mt phn hnh parabola l thnh
qu rt xut sc. Trc thi ca Newton v Leibniz thit lp nn vi tch phn n 2000 nm,
Archimedes nm c tng c bn rt tt.
- Tht th v (v nguy him) khi tng ny b lng qun n c ngn nm.
- Bn c c th xem bn ting Anh cng trnh Php cu phng parabola ca Archimedes ti
a ch http://www.math.ubc.ca/~cass/archimedes/parabola.html.
247
- Trong khng gian ba chiu, gi s ta c mt dy chuyn c thit din nh hnh di y, ta s tnh

th tch mt dy chuyn nh th no?
- lm bi ny, bn c hy xem qua bi Th tch khi trn xoay nm c tng khi tnh
th tch bng tch phn.
- tng c bn l ta ly mt hnh phng cho trc v xoay quanh trc . y cng chnh l
tng ca vic gia cng mt dy chuyn trong thc t, l b mt khi vt liu vo my tin v
xoay, mi n, ct ta cnh cho n khi ta c mu 3 chiu hon chnh.
- Xt v mt ton hc, ta s ct vt th 3 chiu ny theo chiu ngang (v hn ln) thnh khi hnh
tr siu mng, sau ta cng th tch cc khi mng ny li, ta s c th tch ca mt dy
chuyn. lm iu ny, ta cn bit c hm s cho mi phn ca mt dy chuyn v ly tch
phn.
- Di y l s thit din mt dy chuyn. Thit hin ny to bi 3 hnh trn nh sau:
+ phn trn, n , l mt cung ca hnh trn mu en tm (0; 2) v c bn knh l
5.17 .
+ phn gia, n , l cung ca hnh trn mu xanh sng tm (2; 0) v c bn knh l
8 .
+ phn di, n , l cung ca hnh trn mu tm (18; 7.75) (khng hin th trn s
) v bn knh 25.78 .
248
- y l kt qu cui cng sau khi ta hp nht cc cung v chiu di xng qua trc .
- By gi ta s tnh th tch.
I. Xp x th tch:
- Trong bi ny, s thun li hn nu ta c kt qu c lng th tch mt dy chuyn.
- Khi ta xoay hnh trn quanh trc , hnh mi to thnh s gn ging vi khi cu c bn knh
6.5 . Tng qut, th tch khi cu l:
4
= 3
3
- Thay gi tr = 6.5, ta c kt qu 1 150.3 3.
II. Th tch khi trn xoay trc thng ng:
- y l cng thc ta dng:
249
Th tch = 2
- Cng thc yu cu ta phi biu din hm s theo (v khi hm s ch c n ), bnh phng

v ly tch phn.
- V cnh ca mt dy chuyn c 3 mnh, ta cn tch tch phn ra lm 3 phn (ti s lm t di ln
v dng gi tr ca im giao cung trn vi trc tung to cn di v cn trn ng vi mi tch
phn):
3.49
5.55
7.17
Th tch = 12 + 22 + 32
10.7
3.49
5.55
- By gi ta s thit lp hm s.
- Mc ch ca ta s tm biu thc cho 2 ng vi 3 cung khc nhau.
- Tng qut, hnh trn tm (; ) v c bn knh c phng trnh:
( )2 + ( )2 = 2
- Ti s s dng trng hp n gin nht (cung gia) minh ha vic ta phi lm. Trong v d
ny, cung gia l mt phn ca ng trn tm (2; 0) v c bn knh l 8. Phng trnh
ng trn ny l:
2
( (2)) + 2 = 64
- Vi cc tnh cht c bn ca i s cho ta biu thc ca 2 theo .
2
2 = (64 2 2)
(Ti ch ly cn bc 2 dng bi v ta ch cn phn bn phi ca mt dy chuyn). Ti dng kt qu

ny biu din 2 trong tch phn.
- Tng t cho 2 cung cn li, thay kt qu vo phng trnh tnh th tch cho ta:
3.49
5.55
2
Th tch = (664.4 ( 7.75)2 18) + (64 2 2)

10.7
3.49
7.17
+ 26.7 ( 2)2
5.55
- Tip theo, ta s dng phn mm my tnh (ti dng Scientific Notebook, bn c th dng
Wolfram|Alpha) tnh cc tch phn ny v ta c kt qu th tch l 1140.76 cm3 .
- p s ny rt gn vi kt qu d on ca ta l 1150 nn ta c th t tin s chnh xc ca p s
ny.
III. Cch gii khc M hnh ha Ellipse:
- Mt cch khc gii quyt bi ny l v ellipse qua nhng im bit v xem hnh xp
x mt hnh trn. Ti tin rng cch lm ny s ngn hi nhng vn cho ra kt qu hp l.
- Cc im ta bit l ; ; v , nn ta c th dng phn mm GeoGebra v ellipse i qua
cc im, ging th ny.
250
- Ta ly phn bn phi trc , xoay quanh trc ny, khi ta s c thit din ging nh hnh di
y.Bn c th thy hnh di y ta nh hnh mt dy chuyn ban u. Phn nh hi nhn,
nhng iu ny khng nh hng nhiu n th tch.
- Phn mm GeoGebra cho ta bit phng trnh ca ellipse:

594.9 2 + 594.7 800.5 2 6672.3 2828.1 + 61451 = 0
- Ta cn biu din phng trnh ny theo 2 , ti s dng phn mm Scientific Notebook gii thay
ti, bng cch gii phng trnh tm , sau bnh phng kt qu.
2
2 = (5.61 + 0.5 + 8.4 109 (1.91 1018 1.47 1017 1.55 1016 2 ))
- Thay biu thc ny vo cng thc tnh th tch. Cn trn v di ca tch phn l 10.7 (im )
v 7.17 (im ).
7.17
Th tch = 2 = 1 164.43
10.7
- Vy cch s dng hnh ellipse m hnh ha mt dy chuyn cho ra kt qu kh chnh xc (sai

s 2%). Mc d nhn phng trnh c v ri rm nhng thc ra ta khng tn nhiu cng sc lm.
251
- Hu ht chng ta hc ton t nhng gio trnh hin i vi nhng k hiu hin i v chng
thng khc vi k hiu gc trong lch s. V vy, khng my ngc nhin khi nhiu ngi ngh
rng ton hc l mt pht minh hin i v n c thit k ch tra tn hc sinh!
Isaac Newton tui 46

- Isaac Newton vit nhng tng ca ng v vi tch phn trong cun The Principia (hoc y
hn Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, ngha l nguyn tc ton hc ca trit hc
t nhin) c xut bn ln u vo nm 1687 v y l mt cun sch tuyt vi theo thi gian.
Khng ch vi tch phn, cun sch ny cn bao gm c nhng quy lut chuyn ng ca ng.
Trang ba cun The Principia

- Newton vit Principia bng ting Latin. Mc d cc nh khoa hc khc vit cun sch ny bng
ngn ng m ca h (hoc mt s ngn ng ph bin khc nh ting Php, c v Anh), nhng
Principia rt ph bin trong gii ton hc vit bng ting Latin vo th k 19,
- Hy theo di vo mt phn nh (B II) ca cng trnh va Newton trong bn dch bng ting
Anh vo nm 1729.
- Vn sau y rt quan trng vi cc nh khoa hc vo cui th k 17, l h gp mt s vn
cp bch trong ngnh khoa hc hng hi,thin vn hc v cc h thng my mc c kh m
252

khng th gii quyt c bng nhng cng c ton hc c lc by gi.
- Trc khi xem cun sch, bn cn nm vng mt s khi nim sau
+ B (lemma) l mt mnh c chng minh, v n dn n cc kt qu m rng hn.
+ Trong ting Anh c, k hiu i din cho ch S. T u tin xut hin bn di l
incribd, m chng ta vit l inscribed (lu rng ch s c s dng cho danh t s nhiu
ging nh ch s ca chng ta hin ti). Ko di ch S, ta c k hiu , c s dng k hiu
cho tch phn, v tch phn c lin quan cht ch n tng (sum).
+ Dimini hed l gim (diminished), cn c ngha l tr nn nh hn.
+ is &c m ngy nay chng ta vit l etc (et cetera ngha l vn vn).
+ Augmented ngha l tr nn ln hn.
+ Ad infinitum trong ting Latin c ngha l tip tc thc hin cho n khi bn tip cn v
hn.
B II
- Nu bt k hnh (nh hnh 6) gii hn bi hai ng ; vung gc nhau v ng
cong , khi tn ti mt lng cc hnh bnh hnh ; ; ; c bao bi cc cnh bng
nhau ; ; ; v cc cnh ; ; ; song song vi mt cnh ca hnh, v hnh bnh
hnh ; ; ; l hon chnh. Nu ta gim rng cc hnh bnh hnh xung v
tng s lng hnh bnh hnh ln n v hn: ta ni rng t l sau cng gia hnh ni tip
, hnh bao xung quanh hnh cong bng nhau v chng trng vi
nhau.
- y l hnh nh c trong B II
253
Gii thch:
- Ta s quan st tng mt trong b . Chng ta mun tm din tch gia ng cong v
hai ng v .
- Nu bt k hnh (nh hnh 6) gii hn bi hai ng ; vung gc nhau v ng
cong ,
- khi tn ti mt lng cc hnh bnh hnh ; ; ; c bao bi cc cnh bng nhau

; ; ; v cc cnh ; ; ; song song vi mt cnh ca hnh,
- v hnh bnh hnh ; ; ; l hon chnh.
254
- Nu ta gim rng cc hnh bnh hnh xung v tng s lng hnh bnh hnh ln n v hn:
ta ni rng t l sau cng gia hnh ni tip , hnh bao xung quanh hnh
cong bng nhau v chng trng vi nhau.
Hnh ch nht di
Hnh ch nht trn
- Ni cch khc, nu chng ta v nhiu hnh ch nht mng theo cch tng t trn th din tch
hnh ch nht di v din tch hnh ch nht trn s hi t v din tch di ng cong, l din
tch chng ta cn tm.
- Di y l trng hp chng ta c 25 hnh ch nht. Chng ta c th thy tng din tch ca cc
hnh ch nht ny gn vi din tch doi ng cong. Chc chn t l di y s gn bng 1, ng
nh Newton ni.
- Hnh ch nht di:Hnh ch nht trn:Din tch di ng cong
255
Hnh ch nht di
Hnh ch nht trn
- y l tng c bn ca gii tch, l ta s tm din tch (hay dc) cho mt s t trng hp,
sau ta tng s lng trng hp ln v hn, v kt lun rng chng ta ang gn n vi cu tr
li cn tm.
ng gp ca Archimedes:
- Khi nim tm ra din tch b mt cong s dng tng v hn th khng h mi v Archimedes
bit n iu ny cch y 2000 nm.
Hc ton t nhng iu c bn:
- D ta ang xem Principia thng qua 1 bn dch ting Anh nhng li rt th v khi ta quan st cc
k hiu v biu thc ban u ca Newton. Trn y, d nhin, l mt phn rt nh ca cun sch
Principia ca Newton.
- Ta nn nghin cu (v ging dy) ton vi s am hiu su sc l do v sao ton hc pht trin, pht
trin khi no v ai gp phn pht trin ton. Ta khng th lc no cng s dng ngun ti liu
nguyn bn, nhng ta cng nn hc ton vi s hiu bit v lch s ton hc hn l khng bit.
256
- Tch phn l mt quy trnh ton hc gip ta:

+ Tnh din tch min phng di ng cong trong khng gian 2 chiu (cnh hnh phng khng
thng v khng c cng thc n gin no tnh din tch hnh phng y.)
+ Tnh th tch vt th trong khng gian 3 chiu (cnh khng thng.)
+ Vn tc ca vt th nu ta bit gia tc vt th y ti thi gian (tc gia tc lun thay i theo
thi gian cng nh vn tc.)
+ Qung ng ca vt th nu ta bit vn tc vt th y ti thi gian (vn tc v qung ng
thay i theo thi gian nn chng khng c cng thc n gin tnh.)
+ p sut ca mt vt th chm su di nc (p sut thay i khi vt chm xung.)
- Trong tch phn ta dnh nhiu thi gian ni v din tch di ng cong bi v min phng
tnh din tch y c th dng i din cho bt k i lng no ni trong bi.
- Trong cc tit ton ta dng tch phn tnh din tch di ng cong. Ta bit rng din tch
hnh phng di ng cong () c tnh bng cch tnh tch phn xc nh gia cn di v cn
trn v nh sau:
Din tch = ()
- Tuy nhin, khng phi lc no ta cng d dng tnh c tch phn trn.
I. t vn :
- Ti cn tnh din tch di ng cong sau, gia = 3.1 v = 6.
= |0.3 3 sin()|
- Din tch cn tnh c hnh sau:
- Khi ta c tch phn sau tnh din tch yu cu:

6
Din tch = |0.3 3 sin()|

3.1
- Tuy nhin, tch phn trn rt kh tnh bng cch th cng.

- Vy ta phi lm g? Ta cn hng tnh ton s tnh tch phn trn, ging nh nhiu nh ton
hc lm trc khi Isaac Newton v Gottfried Leibniz pht trin vi tch phn vo th k 17.
- Mt cch tnh l v mng li trong min phng v n s hnh vung nh.
257
- Tuy nhin, ti on khng lm chc bn s cm thy rt chn nn khi phi m s vung, nht l
hnh ln th s lng vung rt nhiu. Bn hy nh rng mun tnh din tch cng chnh xc th s
lng vung trong min phng phi cng nhiu, dn n vic bn phi b cng sc nhiu hn
m s vung y.
- C mt cch khc hu hiu hn. Lu rng cch ta lm ging nh cch my tnh tnh tch phn,
l tnh ton s.
II. Tng Riemann:
- Tng Riemann cho ta mt cch c h thng tnh din tch di b mt cong khi ta bit hm s
ton hc cho ng cong y. Cch lm ny c t tn theo nh ton hc Bernhard Riemann
(c l ree man v trong ting c ie c thnh ee).
- Ta s xy dng cc hnh ch nht c rng bng nhau gia im u v im cui ca min
phng ta cn tnh din tch. Nu ta cng cc din tch ny li, ta s c gi tri xp x tt cho din
tch.
- Ta c th t cc hnh ch nht sao cho ng cong nm bn tri hoc bn phi nh hnh di.
Ty thuc vo ng cong, hnh ch nht m ta s c cc kt qu xp x khc nhau.
- Bn c th thy v d trn, kt qu xp x tri s rt nh (tng din tch cc hnh ch nht nh

hn din tch di ng cong), trong khi kt qu xp x phi s rt ln.
- Mt cch t hnh ch nht l ta t sao cho ng cong i qua im gia ca mi hnh ch
nht nh sau:
258

- Mt cch khc na l ta xy dng hnh thang. Khi s lng hnh thang ngy cng ln, chng s
bao gn ht ng cong.
- Hai cch cui cng l ta dng hnh ch nht di (tc hnh ch nht nm hon ton di
ng cong) v hnh ch nht trn (tc hnh ch nht nm hon ton trn ng cong.)
- Quay tr li vn , p dng cch lm im gia, ta s v 50 hnh ch nht sao cho ng cong i

qua im gia ca mi hnh ch nht, cng din tch cc hnh ch nht ny li, bn s thy p n
khng ng d ch vi 1 ch s thp phn so vi kt qu bng tch phn.
- Bn c th thc hin cch chia cc hnh ch nht cng nh cc cch gii ti

http://www.intmath.com/blog/mathematics/riemann-sums-4715
- Nh rng 300 nm trc, ngi ta phi tnh din tch tng hnh mt bng tay v tnh rt nhiu hnh
ch nht. V vy rt d hiu khi h buc phi pht trin thm nhiu cng thc tin vic tnh ton,
259

nh logarithm chng hn.
- Trong danh sch cc cng thc tnh ton s thiu i cng thc tnh chun xc nht. Thay v dng
cc on thng ni 2 im trn th (hng tip cn hnh thang), ta c th xp x din tch ng
cong bng chui cc parabola, l quy tc Simpson.
- Tnh phn cho ra gi tr din tch hp l nu ng cong nm hon ton trn trc (nh th v
d trn). Nn vi phn th di trc , bn cn t kt qu tch phn vo du tr tuyt i.
III. Tng kt:
- Bi vit ny cho bn thy khi nim quan trng trong tch phn. Din tch di ng cong c th
i din cho nhiu vn trong i sng, t cch tm vn tc n tm th tch.
- Trc khi vi tch phn pht trin, cch ngi ta lm nhng iu trn l s dng hng tnh
ton s, tc tnh tng din tch cc hnh ch nht (hay hnh thang) rt mng cho ra kt qu xp x
din tch. Cng nhiu hnh ch nht, kt qu xp x cng tt.
260
- Bn c th theo di s lc khi nim v nh l c bn ca vi tch phn trong bi Din tch

di ng cong v Tch phn xc nh.
- Trong bi ny, ta gi s rng hm lin tc trn khong ng [; ]. iu ny c ngha ng
cong khng t on trong on = n = v im u, cui thuc on .
I. nh l c bn th nht:
- Cho cc iu kin trn, ta xc nh mt hm (ch vit hoa) nh sau:
() = ()
- (Lu rng trong tch phn trn ta c cn trn l v ta tnh tch phn theo bin ).
- nh l c bn th 1 ni rng:
Hm lin tc trn on ng [; ].
Hm kh vi (tc c th tnh vi phn) trn on m (, ).
() = (), tc o hm ca () l ().
Chng minh nh l c bn th nht:
- Gi s v + l cc gi tr trn on m (; ).
- V ta nh ngha () l () , ta c th vit:
+
( + ) () = () ()
- Ta vit li tch phn u tin v phi thnh tng ca hai tch phn (ch cn trn v cn di)
v n gin mi th nh sau:
( + ) ()
= ( () + () ) ()
= ()
- By gi ta chia hai v cho > 0:

+
( + ) () 1
= ()
- Vi bt k ng cong trong on (; + ) s c mt gi tr no sao cho () l gi tr cc

tiu tuyt i ca hm s trong on , v c mt gi tr no sao cho () l gi tr cc i
tuyt i ca hm s trong on (y l h qu ca nh l gi tr cc).
- Nn ta c th vit:
( + ) ()
()
()
- Nu ngy cng nh, c v u tin ti nn ta c gii hn sau:
261

lim () = lim () = ()
- V:
lim () = lim () = ()
- V biu thc ca chng ta ngy cng tin st n () t hai pha nn ta c th kt lun:

( + ) ()
lim
= ()
0
- Ta nhn thy rng gii hn v tri chnh l nh ngha o hm () nn ta cn chng minh hm

() kh vi, khi () = (). ng thi, v () kh vi ti mi im trn (; ) nn hm ny
lin tc trn on y.
Lu : Khi tnh tch phn, vic bn s dng bin no khng c khc bit lm nn hon ton n khi
ta s dng bin hay , min l chng khng c mu thun no.
II. nh l c bn th th hai:
- Ta tip tc gi s hm l hm lin tc trn [; ] v l mt nguyn hm ca , tc () =
().
- nh l c bn th 2 ni rng:
() = () ()
- nh l ny c lin h n kt qu i s ta thu c khi tnh tnh phn vi hm s trong th ta

cn tnh din tch di ng cong.
- tm din tch gia cn di = v cn trn = , ta tm tng din tch di ng cong t
= 0 n = v tr i nhng phn din tch khng cn thit t = 0 n = .
Chng minh nh l c bn th hai:
- T nh l c bn th nht, ta c:
() = ()
- V,
() = ()
- Gi s () l mt nguyn hm ca (). (Nh rng mt hm s bt k c v s kt qu nguyn
hm, sai khc nhau bi mt hng s no , nn ta c th vit () = () + )
- Vy ta c:
() = ()
- By gi, v () = () + , ta c th vit:
() ()
= (() + ) (() + )
= () ()
= () ()
262
= () 0
= ()
- Vy ta chng minh rng:
() = () ()
Lu : Mt ln na, khi tnh tch phn, vic bn s dng bin no khng c khc bit lm nn hon
ton n khi ta s dng bin hay , min l chng khng c mu thun no.
III. Bi tp:
(1) Tnh o hm:
( 2 + 3 4 )
Tr li bi tp (1):
- Theo nh l c bn th 1, nu () = () , th () = ().
- Trong v d ny, () = 2 + 3 4.
- Vy:
( 2 + 3 4 ) = 2 + 3 4
- Ta khng cn i vng, tc tnh tch phn trc ri o hm sau m ta c th tnh trc tip o
hm. Tuy nhin, ta hy lm cch i vng hiu r nguyn l hn.
2 + 3 4
5
3 3 4
=( +
4)|
3
4
5
3 3 2
=
+
4 59.167
3
2
- Tip theo, ta o hm kt qu trn theo :
3 3 2
( +
4 59.167) = 2 + 3 4
3
2
- p n ny ging vi p n ta thu c t trc. Lu rng ta khng quan tm n cn di ca
tch phn l bao nhiu (trong bi ny l 5) v gi tr hng s to ra (trong bi ny l 59.167) s bin
mt khi tnh o hm.
(2) Tnh o hm:
263
( sin( ) )
Tr li bi tp (2):
- Trong cu hi ny, () = sin( )
- Vy kt qu o hm l:
( sin( ) ) = sin( )
- Ta cha nghin cu cch tnh tch phn trong trng hp nh sin( ) , nhng ta khng cn
quan tm cch lm iu ny (tht ra ta khng th tnh tch phn ny thng qua nhng hm c bn,
nhng ta li d dng tnh c o hm).
- Lu rng hng s khng to ra s khc bit cho o hm cui cng.
(3) Tnh o hm:
( 1 + 3 )
Tr li bi tp (3):
- Ln ny, () = 1 + 3 .
- Vy:
( 1 + 3 ) = 1 + 3
IV. Tng tc:

- Bn c th dng chng trnh ng dng nh sau khm ph thm v nh l c bn th 2 ti
http://www.intmath.com/integration/6b-fundamental-theorem-calculus-interactive.php#applet
264
- Bi vit ny s trnh by mt cch n gin hn tnh nhng tch phn m ta thng phi s
dng cng thc tnh tch phn tng phn.
- Cng thc Tanzalin rt d thc hin. Nu lc bn lm kim tra phi lm theo cng thc tch
phn tng phn theo l thuyt, bn c th dng cng thc ny kim tra kt qu.
- Cng thc Tanzalin c s dng nhiu Indonesia, ngoi ra ti khng th tm thm ni no
dng cng thc ny (trong vn hc Anh) v ti khng c thng tin v Tanzalin, c th y l mt
nh ton hc.
I. V d :
2(3 2)6
1) S dng cng thc tch phn tng phn:
- u tin, ta s dng cng thc tnh tch phn tng phn, t ta c d liu so snh.
- Ta xc nh , , v nh trong bng sau:
= (3 2)6
= 2
= 2 =
1
(3 2)7
21
- Cng thc tch phn tng phn cho ta:

=
2(3 2)6 =
2
2
(3 2)7 (3 2)7
21
21
- By gi, ta tnh tch phn cha bit:

(3 2)7 =
1
(3 2)8 +
24
- Thay kt qu, ta c:
2
1
(3 2)7
(3 2)8 +
21
252
- Ta c th t nhn t chung n gin ha kt qu:
21 + 2
(3 2)7 +
2(3 2)6 =
252
- Cng thc Tanzalin t phc tp hn.
2) S dng cng thc Tanzalin:
- Trong cng thc Tanzalin, ta thit lp bng nh bn di y. ct u tin l th t cp o
hm ca biu thc n gin nht trong tch phn cn tnh (ta cn chn nh vy bi chng s bin
mt sau mt vi bc.)
- ct th hai l tch phn phn biu thc cn li trong hm tnh tch phn.
- Ta ch vic nhn 2 biu thc nn xanh vi nhau trong bng (biu thc 2 nguyn thy v biu
thc kt qu tnh tch phn u tin). Ta khng i du ca nhng biu thc ny.
- Sau ta nhn 2 biu thc nn vng (o hm bc 1 v biu thc tch phn ln hai). Ta t du
2(3 2)6 =
265

tr cho tch ny.
- p n tch phn l tng ca 2 biu thc trong ct cui cng.
2(3 2)6
o hm
Tch phn
(3 2)6
1
(3 2)7
21
Du Tch cc cng mu
2
(3 2)7
21
1
1
(3 2)8
(3 2)8
504
252
- Cng cc kt qu trong ct th 4:
2
1
(3 2)7
(3 2)8 +
2(3 2)6 =
21
252
- Ta thm hng s tch phn trong kt qu cui cng ch khng phi trong bng.
21 + 2
(3 2)7 +
2(3 2)6 =
252
II. V d :
0
sin()
- Ta s s dng cng thc Tanzalin.
o hm Tch phn Du Tch cc cng mu
sin()
1
cos()
+
cos()
0
sin()
sin()
Ta nhn () vi ( cos()) v ta khng i du. Sau ta nhn (1) vi ( sin()) v ta i du.
- Cng kt qu ct cui cng, ta c kt qu:
sin() = cos() + sin() +
III. V d :
2 1
- Trong bi ny, cng thc Tanzalin yu cu 4 dng v ta cn mt o hm xc nh.
- Ta cn t du xen k (ct th 3), vy dng th 4 s c du dng.
o hm
Tch phn
( 1)1/2
2
( 1)3/2
3
Du Tch cc cng mu
2 2
( 1)3/2
3
266

2
4
( 1)5/2
15
8
( 1)7/2
105
16
( 1)7/2
105
8
( 1)5/2
15
Vy p n cui cng l:
3
5
7
2 2
8
16
( 1)2
( 1)2 +
( 1)2 +
1 =
3
15
105
2
IV. V d 4:
2 ln(4)
- Ta cn chn ln(4) cho ct u tin, da theo danh sch th t u tin khi tnh tch phn tng
phn:
+ log ca .
+ ly tha.
+ ly tha .
- Lu : Nu ta chn cch khc, khi ta phi tnh tch phn ln 4, rt phc tp.
o hm Tch phn Du Tch cc cng mu
ln(4)
3
3
4
12
1
2
3 ln 4
3
12
2
5
3
+
3
60
60
- Khi no ta dng? Ct o hm cng nh ct tch phn s ngy cng di thm. Cng thc Tanzalin
yu cu mt trong cc ct ny phi bin mt (tc bng 0) nn ta phi c cch nao dng li.
- Vy p n cui cng ca ta l:
3 ln 4
1
1
1
1
2
ln 4 =
( +
+
+
+ ) 3 +
3
12 60 80 420
1
- Biu thc trong ngoc phi bng 9 (v y chnh l p n nu ta dng cch tnh tch phn tng
phn), nhng nh bn thy, y khng phi cp s nhn nn cn ta phi c k thut tnh ton.
V. Tng kt:
- Trong khi cng thc Tanzalin ch nm gi nhng tch phn bao gm (t nht mt) biu thc i
km, cng thc ny cho ta cch tnh tch phn n gin hn trnh by theo cng thc tnh tch phn
tng phn.
267
I. V IntMath:
- IntMath ra i nhm khi gi s hng th ton hc cho mi ngi. thc hin iu ny, trang
web cung cp nhng v d r rng, c lin quan n cuc sng hng ngy v nhng ng dng tng
tc, gip ngi c tri nghim cc khi nim mt cch trc quan.
- IntMath ra i vo nm 1997 v cho n nay c hn 10 000 khch gh thm mi ngy vi hn
na triu trang c xem mi thng.
- Chn thnh cm n nhng phn hi tch cc t pha c gi. Ti rt cm kch v IntMath rt hu
dng vi bn.
II. Tc gi:
- Ti, Murray Bourne, ging dy ton ti trng trung hc c (khi 7 n khi 12), Gio dc K
thut v Nng cao (TAFE) v ging dy i hc (ti trng i hc Griffith v ti Nht Bn).
Ngoi ra, ti cn dy thm nhiu mn khc, bao gm m nhc, ting Anh, my tnh.
- Hin ti ti ang iu hnh trang t vn v luyn ton v hc tp in t, Bourne2Learn.
Murray Bourne, Singapore, 2015
III. Lin h:
- Ti rt do d khi th in t y v ti lo ngi mt s ngi li dng gi nhng tin nhn
rc. V vy, nu c gi mun lin h vi ti, hy s dng biu mu trong phn Comment,
Question? lin h vi ti. Ti s lin lc li vi bn bng th in t khi ti chc chn bn l
ngi.
IV. iu khon s dng:
- Bn c th xem v in mt bn sao cc bi vit trong IntMath s dng cho cc cng vic c nhn
ca bn, khng c s dng vi mc ch thng mi.
- Bn khng c sao chp, lu tr k c vi hnh thc in ra giy hay trong cc h thng tm kim
in t, gi, chuyn, trnh by, pht sng, xut bn, ti bn, tc phm phi sinh, trng by, phn
pht, bn, ng k, cho thu hay bt c phng thc chuyn ti bt k phn no cho ngi th ba
vi mc ch thng mi hay gia tng li nhun, ngoi tr vic trao i hc thut mt cch thng
thn trong cc hc vin hc thut.
- iu khon ny bao gm (nhng khng gii hn) trng by cc mc ca IntMath trong cng vic
ca bn (nhm to n tng rng y l cng sc bn to nn).
- Khuyn khch bn dn ngun t bt k bi vit no trong trang ny, nhng bn khng c sao
chp v dn cc ni dung n trang web ca bn. Bn khng c to siu lin kt n hnh nh
ca ti (tc thit lp <img src="http://www.intmath.com/images/...">) v iu ny s lm hao ph
bng thng v khin ti phi tn tin.
- Bn c php hin th trang web ny trong lp hc ca bn vi mc ch ging dy.
- Lin h vi ti (thng qua biu mu trong Comment, Question?) nu bn mun xin php ti s
dng cc ni dung theo cch thc khc m ti cha cp nhng vic ti ng trn.
IV. Giy php bn quyn:
- Nhng hnh nh c trong trang web ny c:
Ti to nn (i a s cc cng thc v th.)
268

Hp nht vo trang web ca ti nhm to tin tng rng chng thuc khon phm vi cng cng
(nhng nh chp nht nh v clip ngh thut.)
- Nu ti v tnh xm phm bn quyn hay s dng hnh nh c bn quyn m cha xin php, hy
thng bo vi ti ti kp thi khc phc.
- Tt c nhng vn khc (bao gm nhng bi vit v mnh khe ton hc) ngoi tr bn ghi
khc, u c bn quyn Murray Bourne, 1997 2015.
V. Quyn gp ng h:
- Hy gip IntMath tip tc pht trin. Ti rt hoan nghnh s ng h ca bn
http://www.intmath.com/help/site-info.php#donate
VI. Phn hi: (20 phn hi mi nht tnh n thi im 0 gi 00 pht, Ch Nht ngy 03 thng 05
nm 2015)
- Ben Cheung, Hng Kng (27/04/2015): Ti hin ang hc mt kha vn bng k s, kin thc
ton ca ti c hn nn ti c gng tm nhiu ti liu tham kho trn mng v c trau di kin thc
ton v ti tm c trang ca ng, rt hu dng. Ti ni vi cc bn trong lp hy s dng
trang ny v cch din t ca ng v nhng l thuyt ton kh hiu rt r rng v d hiu.
- Santiago Blandon, M (13/04/2015): Ti l sinh vin ngnh k thut in t, ti gp rc ri v
nhng ton ng sau phng trnh vi phn. Lt qua trang ny lm ti hiu c vn r rang.
Ti c 4 cun sch trong trng trc mt ti v khng cun no c th gip ti hiu r nh trang
ny. Rt cm n ng dnh thi gian xy dng trang ny cho mi ngi.
- Michelle Chikomo (09/04/2015): Ti hm qua ti c bi tp v tch phn tng phn v ti cm
thy bt lc. V tnh ti lt qua trang ny v ti ch mt c 20 pht hiu ton b bi hc. Cm
n ng rt nhiu.
- Thasa Hussain, Bahrain (22/03/2015): Trang web ny tht tuyt vi.
- Hashim Hadi (15/03/2015): Ti mun cm n ng (Murray Bourne) v trang web rt hay v b
ch ny, n gip ti thy ton hc tr nn d dng hn. Ti ngh ng nn nh km nhng file
bi ging, nh dng pdf ln trang web ny cho nhng ngi khng c iu kin truy cp mng
nhiu c th c d dng hn. Cm n ng rt nhiu.
- Kamal, n (08/03/2015): Ngy mai ti phi lm kim tra, nhng cun sch ti cn u ht
hang, nhng trang web ca ng h tr ti rt nhiu. Cm n ng pht trin trang web rt c
ch ny.
- Ashan, M (08/03/2015): Cc v d trong bi vit o hm hm s logarithm, hm m v ng
dng rt hay! Cm n ng v mong ng tip tc pht trin trang web ny.
- Tahir Helvaci, Th Nh K (17/02/2015): Ti rt ho hng trong vic c v gii cc bi tp,
nhng vn trn trang web ny, phn dn nhp trc khi vo bi rt hay. Mong ng hy tip tc
vic lm ny.
- Obbo, Uganda (11/02/2015): Cm n ng v nhng ni dung ti tm c trn trang web ny, rt
b ch.
- Moon, M (01/02/2015): Vi phn ring, n l g? y l bi vit vi li gii thch rt tuyt vi,
rt b ch. Ti nghin cu nhiu cun sch, nhiu trang mng nhng trang ca ng rt b ch.
- Frank Di Nunno, M (01/02/2015): Ti ngh vic lm ca ng rt tuyt vi. Ti bt u hc ton
t 10 nm trc v lm ton mi ngy. Ti rt thch phng trnh vi phn v nhng ng dng ca
n trong 5 nm gn y. Nm nay ti 80 ri.
269

- Abigail, M (24/01/2015): Cm n, cm n, cm n ng rt nhiu v trang ny. Ti nghin
cu nhiu trang mng, din n nhm tm kim nhng ng dng thc tin ca tch phn v ti
khng thu c nhiu kt qu. Trang ny gip ti rt nhiu khi ti lm ti v vi tch phn. Ti
nh gi cao ng.
- James Jackson, Zambia (13/01/2015): Ti ch mun cm n ng khi ng gi cho ti nhiu
thng tin b ch qua th in t. Cm n ng.
- Aditya, n (08/01/2015): Trang ny gip ti rt nhiu.
- Paiz, M (30/12/2014): Ti hin l sinh vin v ti rt thch trang ny. Nhng g ng vit rt d
hiu. Ti hi vng rng ng s to ra mt ng dng n, bao hm cc ni dung trong trang ny
mi ngi c th truy cp v c cc ni dung cn thit m khng cn kt ni mng. Ti sn sang
tr ph s dng.
- Rachel Bell, M (19/12/2014): Ti l gio vin dy ton cp 3 v ti rt thch th khi xem trang
ny. Tht l hay khi kt hp k thut, cng ngh trong lp hc ca ti v hc sinh (k c ngi ln
tui) rt thch th trc nhng phn c s tng tc.
- Hasira, Malaysia (08/12/2014): Cm n ng rt nhiu, by gi ti nm vn r v c th gii
ton ch vi vic hc trn trang ca ng. Ti rt n tng.
- Lee Jephson, M (05/12/2014): Trang ca bn rt nhiu thng tin, r rang v ti ngh rng mi
ngi, bt k trnh ton nh th no, u c th hiu c. nghin cu ton hc cn nhiu
thi gian, c bit l vic hiu r khi nim mun cp n vn g. Ti ngh rng y l vn
ln, nh vic gio vin mun cp n khi nim v ng dng trong cuc sng. Trang ca
ng lm rt tt khi p ng nhng yu cu trn, cng cp ci nhn su hn vo vn thng qua
nhng chng minh. Cm n ng rt nhiu v to ra trang ny.
- Aloyce Ojwang, Kenya (05/12/2014): Rt hay v d hiu, cm n ng.
- Mahesh Teli, c (03/11/2014): Cm n ng v n lc em ton hc tr nn th v.
270

Dao Ham, Tich Phan Ung Dung Duoc Gi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dao Ham, Tich Phan Ung Dung Duoc Gi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Tc gi: Murray Bourne, ngi s hu trang www.intmath.com.

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Cun sch ny c dch t 2 phn: Differentiation v Integration trn trang web

(ii) Bn quyn vi Chuyn san EXP:

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

o hm, Tch phn ng dng c g? .............................................................................................. 1

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Isaac Newton (1642 1726)

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Th tch thng ru l mt trong nhng vn

Solar Two phc v cho n nng lng California

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Ni dung trong phn 2.1 ny:

- Chng ta cn lu rng qung ng tnh t im xut pht tng vi hng s c nh l 60

trong ton b th. y chnh l tc thay i c nh ca qung ng theo thi gian, dc

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Lc ny dc ca th thay i trong sut qu trnh chuyn ng. Ban u dc kh ln, c

IV. Khi nim quan trng: tnh xp x ca ng cong:

- Lu rng khi ta phng to gn ng cong, n bt u ging nh ng thng. Chng ta c

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- V d ny khng kh khn g c, ta ch th s 10 vo biu thc v vit:

2.5 2.6 2.7 2.8 2.9

2.9 2.92 2.94 2.96 2.97 2.98 2.99

3.5 3.1 3.01 3.00001

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Mt cch kim chng kt qu ny l da vo th v ta thy rng gi tr hm s khi gn

- C ch trng ni = 0 trong th nhng n qu nh chng ta thy c.

V d 4: Cho biu thc , chuyn g s xy ra vi biu thc khi tin ra v cc?

ni rng gii hn ca khi tin ra v cc l 0.

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Ch rng ta khng thay k hiu vo biu thc

v n khng c ngha trong ton hc.

- ng vit 6+1, iu ny khng ng u nh!

nhn thy biu thc tin v 8.

VI. Tnh lin tc v vi phn:

Chuyn san EXP Nhm dch thut

Khoa Ton hc, trng i hc Khoa hc, Tp.HCM

- Tuy nhin, hm s nh () = 2 khng xc nh ti = 0 v = 1.

VII. Hm s nhiu phng trnh v vi phn:

Chuyn san EXP Nhm dch thut