GRUPA AUTORA

PRIRUNIK ZA KOLU
EVROPSKIH INTEGRACIJA

Izdava
Centar za graansko obrazovanje
Centar za razvoj nevladinih organizacija
Evropski pokret u Crnoj Gori
Za izdavaa
Daliborka Uljarevi
Grupa autora
Prirunik za kolu evropskih integracija
Urednik
Momilo Radulovi
Redakcija
Daliborka Uljarevi, Jelena aenovi, Boris Ristovi
Priprema i realizacija
Studio MOUSE Podgorica
Dizajn korica
Ilija Peri, identity & promotion
Lektura i korektura
Sanja Marjanovi
Prevod
Maja Mugoa
tampa
3M Makarije - Podgorica
Tira
600 primjeraka

Ovu publikaciju nansijski je podrao Fond Institut za otvoreno

drutvo, Predstavnitvo u Crnoj Gori

UVOD
Ova publikacija je dio projekta kola evropskih integracija, koji
realizuju Centar za graansko obrazovanje, Centar za razvoj nevladinih
organizacija i Evropski pokret u Crnoj Gori, uz podrku Foundation Open
Society Institute, Predstavnitvo Crna Gora.
kola evropskih integracija je dugoroni program alternativnog obrazovanja
odraslih, koji je zapoet u januaru 2004. Program se sastoji od etvoromjesenih
kurseva na kojima se, kroz kombinaciju tradicionalnih i interaktivnih metoda
uenja, obrauju teme vezane za istorijat evropskih integracija, institucije i
organizacije EU, principe i vrijednosti na kojima poiva EU, kao i iskustva
pojedinih zemalja u procesu integracija.
U sklopu prve i druge generacije, kolu je uspjeno zavrilo 65 polaznika
(iz javnog sektora, medija, NVO-a, politikih partija i akademskih institucija),
koji su pokazali visok nivo motivacije i elje da steena znanja primjenjuju u
svom svakodnevnom radu.
Uesnici programa su sluali predavanja domaih i inostranih strunjaka, diplomata i dravnih zvaninika, ije autorske tekstove, odnosno obraena predavanja, objavljujemo u ovoj knjizi. Uzimajui u
obzir veliko interesovanje za evropske integracije, kao i nedovoljan
broj publikacija u kojima bi se na jasan i pregledan nain obradili
najvaniji aspekti ove sloene i obimne teme, smatrali smo da e ova
knjiga biti korisna ne samo polaznicima kole, ve i iroj publici zainteresovanoj
za pomenutu oblast.
Ovu priliku koristimo i da iskaemo veliku zahvalnost predavaima nae
kole na trudu, vremenu i pozitivnoj energiji koju su ulagali prenosei svoja
znanja i iskustva sluaocima i buduim itaocima.
Takoe, zahvaljujemo se i polaznicima kole na interesovanju i optimizmu
koje su pokazali uestvujui u radu kole i nadamo se da e steena znanja
upotrijebiti na dobrobit razvoja otvorenog demokratskog drutva u Crnoj Gori.

Centar za graansko obrazovanje

Centar za razvoj nevladinih organizacija
Evropski pokret u Crnoj Gori
Foundation Open Society Institute, Predstavnitvo Crna Gora

Prof. dr erbo Rastoder

EVROPA ISTORIJSKI, SOCIOLOKI I

POLITIKI RAZVOJ
Evropa, kao istorijski pojam, odnosno predmet istoriograje, pojava je
novijeg datuma. Do prije deset, dvadeset godina nije bilo mnogo istoriografskih
knjiga koje su tretirale Evropu kao jedinstven istorijski prostor. Ovaj prostor se
uglavnom sagledavao kao mehaniki zbir posebnih nacionalnih istoriograja. U
tom smislu se stvaranje evropskih vrijednosti kroz istoriograju moe sagledavati i kao proces u zaetku. Priati o Evropi je izazov, ne zbog istoriografskih
injenica, ve zbog prepoznavanja drutvenih procesa koji ine Evropu posebnim
politikim subjektom i jedinstvenim istorijskim prostorom.
Osnovne karakteristike razvoja znaenja Evrope, poevi od onog prvobitnog, antiko-grkog, gdje se Evropom oznaava zemlja gdje Sunce zalazi,
vremenom se mijenjaju i to u kontekstu istorijskog procesa kretanja od istoka
ka zapadu, tj. istorijski injeninog pomjeranja centara moi.
Do XVI vijeka, koji je po vie osnova presudan za razvoj Evrope, ona se
mogla svesti na pojam Mediterana, u jednom irem znaenju kao prostora spajanja civilizacija i razmjene drutvenih dobara. No, upravo u XVI vijeku dolazi
do kljunih promjena, koje e rezultirati poetkom prelaza ekonomske moi
od istoka ka zapadu i zaetkom konstituisanja evropske moi unutar svjetskoistorijskog znaenja toga pojma.
Sutinski, poetak tog procesa moe se objasniti sljedeim razlozima:
1) Novo shvatanje svijeta - osporavanje bojeg poretka, u kojem se uloga
ovjeka svodi na opravdavanje svog ivota. Potom uticajima renesanse
i prosvjetiteljstva, kada se mijenjaju osnovni drutveni postulati, to e
rezultirati pojavom raznih ideologija. Takoe, zaetkom kapitalistike
privrede, ekonomska mo se seli sa Mediterana ka zapadu, na evropske
obale Atlantika, da bi se na kraju prenijela na otkriveni Novi svijet.
2) Sumnja da je itav svijet harmonija buroaskog poretka. Socijalni pokreti,
u ovom periodu prvenstveno seljake bune, pokazae da socijalni poloaj
ovjeka nije unaprijed odreen (to e postati dominantno obiljeje
XIX vijeka, zajedno s revolucionarnim pokuajima da se to stanovite
valorizuje i u drutveno-politikoj praksi).

3) Sumnja u vjenost boanske hijerarhije kroz osporavanje autoriteta i

hijerarhije crkve, to e rezultirati pojavom protestantizma i kasnije
dovesti do sekularizacije drutva, odnosno potrebe odvajanja duhovne
i svjetovne vlasti.
Ipak, Evropa je u politikom smislu jo dugo entitet u kojem dominiraju
carstva, koja nijesu poivala na postulatima dananjeg poimanja politike i drave.
Ali, upravo borba izmeu carstva i novih vrijednosti dovee do stvaranja nacionalnih zajednica, odnosno do sukoba carstva i nacionalnih drava, pogotovo
u XIX vijeku. Moe se rei da je stvaranje evropskog identiteta u XXI vijeku, u
istorijskom smislu, pokuaj prevladavanja drutvenih limita nastalih stvaranjem
niza nacionalnih drava i traganje za novim vrijednosnim obrascem, koji bi
pomirio istorijske protivurjenosti prostora i doivljaja pripadnosti.
Jo jedan podatak u prilog znaaju XVI vijeka vezan je za pojavu Rusije
na evropsku scenu i njeno konstituisanje u subjekta evropske politike.
U periodu do sljedeeg znaajnog datuma za promiljanje ideje Evrope
i njenog razvoja - Francuske buroaske revolucije, veoma je vano pratiti
ponaanje evropskih drava u odnosu na pitanje kolonijalnih posjeda. Naime,
u raspodjeli kolonija dominantnu ulogu je igrao ekonomski razvoj pojedine
zemlje, a kako je u Evropi postojalo vie centara moi, kolonije su razgrabljene
i podijeljene izmeu najmonijih. Problem e se zaotriti konstituisanjem
nacionalne njemake drave, ili novog objektivnog centra moi, a koji e se,
traei svoj dio u raspodjeli kolonijalnih posjeda, suoiti sa svijetom koji je
ve bio podijeljen.
Neposredno nakon osamostaljivanja Sjedinjenih Amerikih Drava, to e
u perspektivi dovesti do stvaranja jo jednog centra moi, Evropi se dogaa
Fancuska buroaska revolucija 1789. godine.
Posljedice ovog dogaaja po dalji razvoj Evrope su vieznane. Od samog
uvoenja u praksu temeljnih ideja prosvjetiteljstva, preko konanog ruenja
mita o bojoj dravi, do pojave Napoleona (koju je omoguila revolucija iz
1789), koji e osvojiti skoro cijelu Evropu. Ali, vanija od trenutnih proirenja
granica francuske drave i njenih satelita bila je injenica ukidanja barijera
prodoru ideolokih tekovina Francuske revolucije, to e znaajno opredijeliti
evropski razvoj u XIX vijeku.
Uz to, na istorijsku pozornicu stupaju teror i revolucija, drutveni i unutranji
obrauni unutar jedne drave inspirisani novim shvatanjima socijalnog poretka,
podjele vlasti i uloge pojedinca. Poetkom XIX vijeka, na tlu Evrope postoji
ogroman broj manjih drava, uz nekoliko dominantnih carevina. I upravo e
integrativni procesi poeti zahvaljujui onome ko ih je najmanje prieljkivao
Francuskoj, u kojoj je takav proces ve bio okonan.
Bekim kongresom 1814. godine ostvaren je pokuaj rekonstrukcije slike
Evrope iz perioda prije 1789.godine. Francuska je vraena u granice prije

revolucije, dolo je do nestanka odreenih drava i podjela njihovih teritorija

(prvenstveno Mletake republike). Uspostavljena je ravnotea sila, koje su bile
saglasne jedino u protivljenu izlasku Rusije na topla mora.
Stanje prividnog mira je potrajalo do 1848. godine, kada e na scenu izbiti
jaki socijalni pokreti, koji e snano denisati istorijske procese i koji e promovisati obinog ovjeka kao subjekta istorije. Socijalna dinamika drutva ubudue
e biti uslovljena socijalnim i ideolokim reeksima podanika, a dinamika
istorijskih kretanja e bitno mijenjati svoj pravac i sadraj. Ako to posmatramo
sa stanovita razvoja ideje, u periodu od renesanse do revolucionarnih pokreta
1848. godine, proces raspada boanske hijerarhije je uslovio konstituisanje
individue kao samostalnog kreatora sopstvene pozicije u dutvu.
Nakon 1848. godine uslijedio je ubrzani ekonomski razvoj, ruenjem barijera
slobodnom protoku robe i kapitala i praen pokuajima preraspodjele svijeta.
U biti, logika trita e se sve vie sukobljavati sa logikom tradicionalnog
poimanja moi i suvereniteta.
Krimski rat (1853-56), na primjer, predstavljao je pokuaj Rusije da samostalno rijei istono pitanje, ali je vojna intervencija Engleske, Francuske
i Pijemonta osujetila takve namjere i pokazala da se istono pitanje ne moe
rijeiti jednostranom akcijom, tj. da Osmansko carstvo ne moe sahraniti jedan
grobar. Posebno ako bi iz toga nuno proizilazio ruski izlazak na topla mora,
dominacija Bosforom i Dardanelima i ugroavanje kolonijalnih posjeda zapadnih
sila na Bliskom i Srednjem istoku. To je ujedno bila i konana potvrda da istoni
dio kontinenta postaje integralni dio evropske politike pozornice. Uee Pijemonta na strani pobjednika u Krimskom ratu doprinijelo je internacionalizaciji
pitanja italijanskog ujedinjenja, koje je dodatno otvorilo nacionalno pitanje u
Evropi. Proces je okonan 70-ih godina XIX vijeka stvaranjem italijanske i
njemake nacionalne drave. Bitno je uoiti, posebno u sluaju Njemake, da
je ekonomska integracija odreenog prostora prethodila i u odluujuoj mjeri
odredila politiku integraciju tog prostora. U svakom sluaju, Francuska je
dobila mone susjede, a Velika Britanija opasne konkurente. Evropa je postala
policentrina, s vie centara moi. Nakon ujedinjenja, Njemaka se konstituisala
kao jaka sila, s izraenim kolonijalnim pretenzijama, ali, kao to smo naveli,
problem je bio u tome to je kolonijalni svijet ve bio izdijeljen.
Nova politika karta Evrope oslikavala je stvaranje multipolarnog svijeta,
u kojem se stvaranjem saveznitva poinju pozicionirati dva centra moi.
Njemaka se udruuje sa svojim prirodnm saveznikom (nova sila) Italijom, a
Francuska reaguje ulaskom u savez sa starim saveznikom (stara sila) Britanijom.
Kasnije e se ovima prikljuiti Rusija, dok je Austro-Ugarska od ranije bila dio
njemakog saveza. Uoi Prvog svjetskog rata svijet je ve bio podijeljen. Istina,
u samom ratu velike sile nee se sukobiti logikom ve oformljenih saveza (Italija

je 1915. prila Francuskoj, Velikoj Britaniji i Rusiji), ali e njegovi uzroci biti
u logici potrebe nove podjele svijeta meu velikima. Zato je Prvi svjetski rat
mogao poeti i mnogo ranije, s istim argumentima, kao to se mogao izbjei
da je za tako neto postojala volja meu velikim silama. I to to je poeo 1914.
godine vie je proizvod sluajnosti, koje su se kasnije politiki opravdavale, jer
su linije frontova izmeu dvaju saveza bile iscrtane na karti Evrope jo mnogo
prije 1914. godine.
Prvi svjetski rat je po svojim karakteristikama bio totalni rat, u kojem
uestvuju svi slojevi drutva u zavisnosti od svoje funkcije, s konstantnim
sukobima na svim frontovima, u kojem je prevaga bila na strani onih koji su
posjedovali tehniku nadmo i vee organizacione sposobnosti. Za razliku
od prethodnih ratova, jedna bitka vie nije donosila konanu pobjedu, ve je
tehnoloki napredak uslovio njegovo produeno trajanje i angaman cjelokupnog
stanovnitva, upregnutog izmeu fronta i pozadine.
Prvi svjetski rat je bio najvei istorijski poraz Evrope. Dodatno je ubrzao
izmjetanje centara ekonomske moi (SAD, Japan). Sahranjeno je pet carstava,
to je oznailo konaan trijumf nacionalne drave. Ali najvanije, u do tada
nevienom pokolju Evropa gubi svoj identitet. I cijeli XX vijek e obiljeiti
nostalgija za vremenima najveeg uspona evropske moi.
Sjedinjene Amerike Drave postaju dio evropske politike. To e se
znaajno osjetiti njenim ulaskom u rat na strani sila Antante i u pokuaju da na
Mirovnoj konferenciji u Versaju 1919, najveem dotadanjem diplomatskom
skupu, uredi svijet po novim principima. Ameriki predsjednik Vudro Vilson
je na konferenciju doao s iluzijom da moe urediti svijet po principu svojih 14
taaka, u kojima je, pored ostalog, snano armisan princip samoopredjeljenja
i stvaranje kolektivnih institucija bezbjednosti svijeta.
Zato e Mirovna konferencija u Versaju postati znaajna po osnivanju
prvog istrumenta kolektivne bezbjednosti Lige (Drutva) naroda, u kojem se
ogledao porast nivoa meuzavisnosti u svijetu.
Nakon Versaja, SAD e se vratiti politici izolacionizma, a zbog protivljenja Senata nee postati lan Drutva naroda, tako da Evropa, s Rusijom,
ekskomuniciranom iz evropskog drutva nakon komunistike revolucije, ostaje
u rukama Francuske, koja e diktirati uslove mira s pozicije svojih interesa, to
e rezultirati tzv. Versajskom Evropom, u kojoj e biti onemoguene ekspanzija
Njemake i restauracija Habsburga.
eda Prvog svjetskog rata su komunizam i faizam, odnosno totalitarne
ideologije koje e obiljeiti XX vijek. U Evropi su postojala tri dominantna
modela druta: dva totalitarna (komunizam i faizam) i drutvo parlamentarne
demokratije. Sukob parlamentarne demokratije i totalitarnih sistema, koji su
inili njegovu negaciju, postae sjeme novih konikata i stalni drutveni iza-

zov. Totalitarizam je predstavljao odgovor na nemogunost drutva da rijei

egzistencijalne probleme irokog sloja stanovnitva, te stoga granice odbrane
demokratije od totalitarizma predstavljaju kljuno pitanje itavog XX vijeka.
Od Hitlerovog poraza, ovjeanstvo poinje drugaije gledati na politku
mijeanja u unutranje stvari jedne drave, tj. politiku intervencionizma. Ali,
odgovor demokratije na pojavu Hitlera je bio spor, trapav i pun kompromisa,
to je predstavljalo novu lekciju za demokratski svijet.
Hitler je uspostavio sistem koji je imao ambiciju da postane svjetski, to je
predstavljalo novu tendenciju i konanu supstituciju carstva ideologijom. Drugi
svjetski rat, u tom smislu, predstavljao je sudar razliitih ideologija, iz kojeg e
komunizam izai jo moniji, jer ga je pobjeda u tom ratu za kratko amnestirala
od njegove totalitarne prirode i znaajno mu uveala ugled u svijetu.
Kad se iz sadanje perspektive promatraju posljedice Drugog svjetskog
rata, ima onih kojih misle da se Drugi svjetski rat faktiki zavrio 1989. godine
(ruenjem Berlinskog zida ), imajui na umu istorijski proces, odnosno proces
dugog trajanja. Prema ovom miljenju, 1989. godine su konano poniteni rezultati Drugog svjetskog rata i svijet se suoio s novom logikom koegzistencije,
bitno drugaijom od one koja je nastajala poslije Drugog svjetskog rata.
Posljedice tog rata bile su katastrofalne za Evropu. Istina, ona se mnogo
bre privredno oporavila, nego to su i najvei optimisti predviali. Naravno,
jedna od bitnih posljedica tog rata, i uopte procesa, koji se primjeuje od kraja
XIX vijeka, jeste da se jedan multipolarni svijet polako istorijski pretvarao u
bipolarni. I tada e se on pretvoriti u dva sueljena svijeta, od kojih je jedan
bio iza gvozdene zavjese.
Dakle, ako bi se ovako razmiljalo, a naglaavam da ovo nije neko tipino
istorijsko razmiljanje, 1989. godina bi se mogla uzeti kao godina kad je rat
konano zavren, sa stanovita posljedica tog rata. S druge strane, ova godina je
bitna, jer oznaava konaan slom komunistikih drava, tj. Sovjetskog Saveza,
a neto kasnije (1992. godine) Evropa e operacionalizovati zajedniko trite s
nekih 300 miliona stanovnika. Sve u svemu, kada se posmatra itav XX vijek,
uoava se dalekosena promjena za Evropu - centri moi su se preselili izvan
nje - u Vaington i Moskvu. Evropa e opstajati izmeu njih i dijeliti sudbinu
i karakter odnosa meu velikim silama. Ona denitivno vie nije bila centar
svjetske moi. Unitila su ga dva svjetska rata, a poslije II postalo je jasno da su
se polovi moi konano izmjestili, prvi put u istoriji, izvan prostora Evrope.
Dakle, kada bismo postavili pitanje gdje je Evropa danas u odnosu na
poslijeratno vrijeme, onda bi prevashodno trebalo imati na umu da je 1945.
Evropa bila u stanju oka i oaja, da je konano izgubila vodee mjesto u svijetu,
da je opao njen uticaj, i naravno, da je ona na neki nain reaktualizovala ono
to je dominantna konstanta istorije Evrope negdje od 70-ih XIX vijeka, a to

10

su odnosi Njemake i Francuske. Dakle, odnosi ove dvije velike sile na neki
nain e sutinski opredijeliti i dananju sudbinu Evrope, jer od ujedinjenja
Njemake 1870/71, kada su njemake trupe bile na domaku Pariza, pa tamo
do 70-ih godina XX vijeka, suparnitvo ove dvije zemlje je bilo manje-vie
otvoreno. Paradoks lei u injenici, koju su potvrivale i sve analize, da su
Njemaka i Francuska bile dvije evropske zemlje koje su bile najupuenije jedna
na drugu. Kao ilustracija te injenice neka poslui i podatak da je uoi Prvog
svjetskog rata Njemaka bila najvei spoljnotrgovinski partner Francuske, i
taj nivo saradnje, poslije Drugog svjetskog rata, ostvaren je ve 1952. Poslije
Drugog svjetskog rata dolazi i do ogromnih migracionih kretanja, uz proces
vidljiv jo iz vremena industrijske revolucije - prelaska stanovnitva iz sela u
grad. Ve tada London, Berlin, Pariz, Njujork nijesu najvei gradovi svijeta.
Proces deagrarizacije, koji je posebno zahvatio Trei svijet, i ubrzani demografski
rast urbanih cjelina, imali su svoju cijenu, kao to ima cijenu i ono to se zove
tehnoloki napredak. Isto je i sa drutvenom emancipacijom, koja se vezuje
za neto to se prepoznaje kao proces stalnog starenja stanovnitva. Odnosno,
pokazalo se da Evropa ve u globalnim okvirima postaje stari kontinet, jer je,
po miljenju nekih naunika, za stabilnost stanovnitva potrebno 2,1 dijete po
majci, a u veini zemalja Zapadne Evrope taj prosjek spao je ispod 1,5.
Evropa 1945.g. nije bila suoena samo sa injenicom da je izgubila
dominantan poloaj u svijetu. Evropa je bila u rasulu, strahovitoj krizi i na
ivici bukvalnog opstanka. Istorijska ironija se moe prepoznati u injenici da
Evropu iz pepela nije digla ona sama, ve ona dva centra moi, SSSR i SAD,
od kojih je zasluniji ipak bio SSSR i Staljin.
Zato?
Postoje miljenja da je Staljin napravio ogromnu greku to se nije zadovoljio
time da ostane na zonu uticaja SSSR-a u Istonoj Evropi ili na ono to je
proisticalo iz dogovora na Jalti, jer bi u tom sluaju bila vrlo upitna mogunost
objedinjavanja Evrope, pa ako hoete i realizacija Maralovog plana ili ak
sporazuma koji je doveo do stvaranja NATO pakta?
Iz dananje perspektive, sa osnovanou se moete zakljuiti da je
Staljinovo prekrajanje Istone Evrope po sovjetskom modelu bila dvostruka
istorijska greka sa stanovita sovjetske spoljne politike. Prvo, takva politika
nije donijela bezbjednost SSSR-u u apsolutnom smislu. I drugo - takva je
politika ipak uzrokovala procese koji e ostatak Evrope podii iz mrtvih. To
ne znai da privreda Evrope ne bi bila obnovljena, ali sigurno ne tako brzo.
injenica je da se Zapadna Evropa objedinila u strahu od SSSR-a i komunizma.
Taj strah je ubrzao procese i na kraju integrisao Zapadnu Evropu, posebno one
njene dijelove koji su bili izazivai prethodonog rata. Tu prije svega mislim na
Njemaku, jer je taj aspekt straha posluio Njemcima da se ponovo vrate, i to
vrlo brzo, u evropsku politiku.

Ako se pogleda, recimo, sudbina Njemake, koja je bila podijeljena na

okupacione zone, novonastala blokovska podjela je uzrokovala da Britanci i
Amerikanci odmah ujedine zone pod svojom komandom, i time udare amar
Francuzima, kojima je samo preostalo da im se prikljue, jer su tradicionalno
imali strah od ujedinjenja Njemake i doivljavali je kao svog neposrednog i
najopasnijeg protivnika. Dakle, objedinjavanjem te tri zone, oporavak Njemake
je bio prilino ubrzan. Uz to, posljedice rata u privrednom smislu su kratko
trajale, jer se pokazalo da je, uprkos ogromnom razaranju, veina tehnolokih
resursa ipak bila ouvana. Ako se tome doda i pomo Sjedinjenih Amerikih
Drava, Evropu je vrlo brzo zahvatio jedan novi privredni dinamizam, kojim
e ve poslije 5-6 godina ostvariti onaj nivo privredne proizvodnje koji je
imala prije rata.
Kada bismo pravili neku internu periodizaciju poslijeratnog perioda, svako
bi vjerovatno pomenuo Staljinovu smrt, ne kao neku godinu koja je neto
znaila u Evropi, ve kao dodatnu sahranu iluzija da e Staljinovi nasljednici
generalno promijeniti sovjetsku spoljnu politiku. U tom smislu, Evropi su
primjeri Maarske (1956) i ehoslovake (1968) posluili kao ubjedljiv dokaz
da ta politka ima svoje ishodite u neemu to je duboko vezano za logiku
podijeljenog svijeta.
I da zavrim ovo poglavlje s jo jednim znaajnim dogaajem po Evropu.
Naime, poslije 1945. svijet je zahvatio irok proces dekolonizacije. Dakle,
evropske kolonijalne drave, prije svega Holandija, Velika Britanija, pa i
Francuska, izgubile su svoje kolonijalne posjede. I mimo svih oekivanja i
strahova o negativnim posljedicama po privrede evropskih zemalja, jer su
kolonijalni posjedi bili neiscrpni izvori sirovina, desilo se neto sasvim drugo.
Posljedice dekolonijalizacije nijesu bile kobne, naprotiv, upravo je to bilo vrijeme
najveeg privrednog rasta u Evropi. Tada se mijenja i logika posjedavanja u
svjetskoj istoriji.
Naravno, Evropa u svom daljem razvoju, u kontekstu integracija, ili van
njih, nije bila liena kriznih perioda po raznim osnovama, kao na primjer 1967.
u Velikoj Britaniji, potom veliki studentski protesti 1968, koji su se iz Francuske
proirili po itavoj Evropi, pa pojava terorizma i trajkova 70-ih irom Italije
i panije. Jedna linost je vie od drugih obiljeila tadanje evropske relacije
- dugogodinji francuski predjednik arl de Gol, koji se tek pri kraju ivota
priklonio evropskoj ideji, iako je do tada pokuavao lavirati izmeu Moskve i
Vaingtona. Tu su i brojne privredne krize i naftni udari. Najvei su bili 1973. i
s kraja sedme decenije. Svemu treba dodati prisustvo antiamerikanizma, koji se
razliito kvalikuje i razumije, a prije svega ima veze s istorijatom nuklearnog
oruja, jer je strah od nuklearnog arsenala Moskve i Vaingtona bio jedan od
kamena temeljaca evropskog zbliavanja.

11

12

to se tie ekonomskog razvoja, istorija Evrope je imala dva snana

podsticaja. Jedan je bila objektivna podijeljenost svijeta, koja je na neki nain
divergentno uticala na situaciju u Evropi, a drugi je ona konkretna, dogovorena
i ovaploena inicijativa oko objedinjavanja evropskih potencijala i stvaranja
neega to je evropski kontekst u politikom, ekonomskom, vojnom, kulturnom
i svakom drugom smislu. Naravno, taj proces je poslije 1989. godine postao
mnogo sloeniji i komplikovanji zato to je dolo do, kako neki eksperti vole
da kau, desovjetizacije Evrope, tj. ukljuivanja velikog dijela kontinenta u
evropske tokove.
Treba skrenuti panju i na sutinu glavnih posljedica Drugog svjetskog
rata, ne samo od onog dana kada je 7. maja 1945. godine maral Jodl potpisao
kapitulaciju Njemake, nego prosto na injenicu da se u jednoj novoj svjetskoj
kataklizmi deava neto to je suoavanje same Evrope s posljedicama onoga
to je izazvalo rat. Prije svega mislim na katastrofu koja se u evropskim razmjerama, po posljedicama, mogla porediti samo s vjerskim ratovima u XVII
vijeku. Kada bi te posljedice bile izraene u brojkama, vidjeli bismo da je od 8
miliona rtava u Prvom svjetskom ratu, ta cifra (aproksimativno, poto taan
broj rtava nikad nije utvren) bila dvostruko vea. U ratu 1939-45. procjenjuje
se da je bilo oko 16 miliona rtava (od toga 5,8 miliona vojnika, 4,9 miliona
civila i 4,3 miliona Jevreja), bez Rusije. Njemci su imali vie (oko 5 miliona),
dok su Francuzi i Englezi imali manje rtava nego u Prvom svjetskom ratu Francuska oko 620.000, Velika Britanija oko 260.000, dok su gubici Poljske bili
procentualno najvei, gledajui u odnosu na ukupan broj stanovnika. Naime,
Poljska je izgubila oko 20% ukupnog stanovnitva (dok je Jugoslavija izgubila
oko 10% stanovnitva).
Ruske rtve nijesam ukljuio u ukupnu cifru rtava Drugog svjetskog rata
zbog injenice da se u Rusiji do dana dananjeg licitira s brojem rtava (od 5
do preko 20 miliona). Tana cifra jo nije utvrena, iako ostaje injenica da je
zastraujue velika.
Naravno, ogromna razaranja bila su posljedica vojne taktike pri kraju rata,
koja se svodila na princip spaljene zemlje. To je rezultiralo razaranjima takvog
obima da se poslije rata sumnjalo u obnovu Berlina i Varave. U Njemakoj
(u okupacionoj zoni SAD-a) kua su bile razruene. Uz to, 1945. dolazi i do
ogromne sue, koja je ostavila jo tee posljedice. Imajui sve ovo u vidu, lako
je razumjeti pesimizam koji je bio obiljeje poslijeratne Evrope.
Ako bismo, na kraju, sumirali rezultate Drugog svjetskog rata, uporeujui
politike mape Evrope 1918, koja je skrojena u Versaju, i 1945, koja uopte
nije krojena u Evropi, vidjeli bismo da se centralno pitanje evropske politike,
od 1919, kada se zasnivalo na odravanju ravnotee snaga u Evropi, 1945.
promijenilo u ravnoteu izmeu Istoka i Zapada.

*
* *
Ako je Prvi svjetski rat mogao izbiti bilo kada ili je, tavie, mogao biti
izbjegnut, Drugi svjetski rat je najavljen dolaskom Adolfa Hitlera na vlast u
Njemakoj. I time se uvodi nova tema, koja je ideoloke prirode, a to je da su
dva totalitarna pokreta, koja su sutinski izrasla iz Prvog svjetskog rata, na neki
nain duboko uvukla Evropu u kaljugu Drugog svjetskog rata. Tu prije svega
mislim na faizam, tj. nacizam i komunizam.
Poslije 1945. deavaju se neke vrlo zanimljive stvari u ideolokom smislu.
Naime, nacizam je vojno poraen, uz postojanje opte rijeenosti pobjednika
da ga potuku i iskorijene. Naravno, to je lake bilo rei nego uraditi, ne samo
zato to je iza ove ideologije ostao ogroman broj zloina, ve i zato to je
Nacionalsocijalistika partija Njemake 1945. godine imala 8 miliona ljudi,
odnosno zato to bi Hitler vjerovatno i 1945. godine ubjedljivo pobijedio na
izborima koji bi se eventualno odrali u Njemakoj. ovjeanstvo se tako nalo
pred jednom velikom dilemom kako izvriti denacikaciju, tj. kako kazniti
zloince, a da se pri tome ispotuje hijerarhija zloinaca. U razliitim zemljama
vodili su se razni procesi, od kojih je najpoznatiji onaj voen u Nirnbergu, kada
su pred sud izvedena 24 najvea njemaka ratna zloinca, poev od Geringa,
koji je slovio za drugog ovjeka Rajha, pa do generala Jodla i Denica. I ako
pogledate kako su se ti ljudi branili pred sudom, vidjeemo da je, na primjer,
generalni guverner Poljske, ovjek odgovoran za viemilionske rtve meu
civilima, izjavio da krivica Njemake nee biti izbrisana ni za hiljadu godina,
dok je trajher, glavni lovac na Jevreje, na gubilite otiao uzvikujui Hajl
Hitler. Gering je, s druge strane, tvrdio da je bio miroljubiv ovjek i da nije
znao za zloine, kao i da nije bilo mogue da su se pod njemakim reimom
deavali zloini. No pred pogubljenje izvrio je samoubistvo.
Nirnberkim procesom krivica je proirena s pojedinaca, tako da su i itave
organizacije osuene na zloin protiv ovjenosti. Naravno, u analizi samog
procesa mogu se uoiti veliki propusti, pa se moe rei da je to bila nesavrena
pravda, ali pravda koja nije imala alternativu.
Meutim, proces denacikacije time nije bio zavren, jer se on vezuje negdje
za poetak 60-ih, kada je poelo suenje Ajhmanu, kojeg su Jevreji uhvatili u
Junoj Americi, a koji je imao jednu od presudnih uloga u realizaciji konanog
rjeenja). Znaaj ovog suenja je u njegovom poklapanju s poetkom suenja
za zloine u Auvicu 1963. godine. Tek onda je, na neki nain, proces denacikacije potpuno otvoren, a Njemaka bila denacikovana.
Zanimljiva je i injenica da 1945. nije bilo zemlje koja nije imala prijeke
sudove, to je u kombinaciji sa zanosom pobjednika dovelo do ogromnog
broja osuivanja svih koji su na bilo koji nain saraivali s okupatorom. Ali,

13

14

pogledajmo procese denacikacije u ostalim zemljama, pomenuu samo 3 do

4 najkarakteristinija primjera. U Belgiji je otvoreno oko 634.000 sluaja, od
toga je 87.000 rezultiralo suenjem, a 71.000 osoba kanjeno. Pri tome, treba
imati na umu da je Belgija tada imala oko 8 miliona stanovnika, to znai da je
oko 10% ukupnog stanovnitva pravno procesuirano. S druge strane, u Austriji,
koja je bila dio bive nacistike Njemake, samo 9.000 ljudi je izvedeno na
sud, i izvreno 35 smrtnih kazni. I to je sasvim logino, jer veina sudija je u
stvari trebalo biti predmetom tih sudskih procesa. U Holandiji je zatvoreno 150200.000 ljudi pod sumnjom da su saraivali s okupatorom. Holandija predstavlja
primjer jako rigoroznih procesa (poznati su primjeri suenja osobama ija je
jedina krivica bila to to su u kau bili vieni u drutvu njemakih vojnika).
Dalje, u Norvekoj, gdje je saradnja s okupatorom bila prilino rijetka pojava,
ak 18.000 ljudi je izvedeno na sud, dok su u Francuskoj i Italiji hiljadama
ljudi bila oduzeta graanska prava, ali je sa suenjima bila druga pria. Ako to
uporedimo sa istonim dijelom Evrope, gdje su voeni procesi desovjetizacije,
nakon sloma SSSR-a, onda ete vidjeti da su tu istke bile voene po neto
drugaijem ideolokom uzusu. Naime, tamo Njemci nijesu traili direktne
saradnike, nego su nametali sopstvenu upravu, za razliku od zapadnog dijela
Evrope. I to zbog ideoloke percepcije Slovena kao nie rase. Naravno, i tu
su istke vrene tako to je hiljade sluajeva procesuirano, ali e dobar dio
osuenika biti kasnije amnestiran, upravo zbog ideolokog prelivanja.
Francuzi su imali radikalne istke i to iz dva razloga. Prvi je uzrokovan
realativnom pasivnou Francuza do otvaranja fronta u Normandiji, pogotovo
u odnosu na ratnu slavu iz Prvog svjetskog rata, te je zbog toga kod njih bila
jako razvijena pria o tome gdje je ko bio tokom rata. To je i jedan od razloga
koji je stojao iza 170.000 procesuiranih sluajeva i 5.000 smrtnih kazni, dok
je za vrijeme trajanja ratnih operacija 4.500 ljudi likvidirano, bez suenja, pod
optubom saradnje s okupatorom.
Dakle, kada se tako pogleda, onda bi se francuski radikalizam mogao
dovesti u vezu s relativno malobrojnim pokretom otpora i osjeajem krivice,
pogotovo ako se tome doda prilino kratkotrajan otpor njemakoj agresiji i
okupaciji Francuske na samom poetku rata.
Pogledajmo Evropu poslije 1945, u politikom smislu, u poreenju s
meuratnom podjelom s liberalno-graanskom demokratijom, totalitarnim
poretkom korporativnog tipa (faizam) ili nacionalsocijalistikim (nacizam) i
drugim modelom, koji je predstavljao komunizam. U poslijeratnoj Evropi komunizam je postao nevjerovatno popularan i to posebno na Zapadu, to je bilo
vezano za njegovu pobjedniku ulogu u ratu. Ako analiziramo prve poslijeratne
izbore u Francuskoj i Italiji, vidjeemo da su tamonji komunisti osvojili vie
glasova nego ikada prije (i poslije) toga. Laburisti su doli na vlast u Velikoj

Britaniji 1945.godine, iako oni nijesu bili komunisti, ali jesu radnika, lijevo
orijentisana partija. Takoe, komunisti su participirali u prvim poslijeratnim
vladama Belgije, Danske i veine njemakih pokrajina. U svakom sluaju,
desnica je 1945. bila potpuno poraena - politiki, zato to se smatrala nasljednicom starog poretka i zato to nije istorijski odgovorila na izazove koji su bili
postavljena pred njom, s obzirom na to da su desno orijentisane partije drale
vlast u mnogim zemljama predratne Evrope, te su time imale veliku odgovornost za dovoenje Evrope u stanje rata i haosa. Taj trend pada desnice e trajati
do poetka 60-ih, kada e se polako kruniti oreol komunista kao miroljubivih
internacionalista. Tu e sukob Staljina s Titom 1948. godine imati veliku ulogu,
ali tome je posebno doprinijelo direktno mijeanje u neke procese ili ratove na
kraju Drugog svjetskog rata (posebno u Grkoj).
*
* *
Poetni periodu ujedinjavanja Evrope karakteritian je po poetku stvaranja
zajednikih institucija, to je direktna posljedica politikog pragmatizma.
Istoni dio kontinenta i danas ima dilemu vezanu za njegovo posmatranje
kao jedinstvenog entiteta ili skupa pojedinanih, nezavisnih drava, povezanih
zajednikom ideologijom. Pri tome imam na umu da je sa stanovita donoenja
stratekih dravnih odluka zvanina vlast bila pod presudnim uticajem SSSR-a,
odnosno sovjetskog ambasadora u tim zemljama. Prije svega mislim na one
zemlje gdje je komunizam bio nepopularan (Poljska, Maarska i Rumunija),
preko onih gdje su komunisti bili neto popularniji (ehoslovaka, Bugarska),
pa do onih gdje su vladali autohtoni komunistiki reimi (SFRJ, Albanija) i
koji e se izvui iz apsolutnog sovjetskog uticaja.
Sutina je u tome da je Zapadna Evropa poslije II svjetskog rata bila u
procjepu izmeu dva centra moi (Moskve i Vaingtona). Taj dio Evrope od
80-ih godina XIX vijeka je zavisio i od odnosa Francuske i Njemake. Obino
se uzima da se prekretnica u odnosima ove dvije zemlje desila 1948. godine,
ali ne zato to je to oznaavalo neku znaajnu promjenu u francuskoj politici
prema Njemakoj i obratno, jer je njima dugo vremena trebalo da shvate da
vie nijesu vodee sile Evrope. U kontekstu tradicionalno dobrog odnosa anglosaksonskih drava Sjedinjenih Amerikih Drava i Velike Britanije i pojave
novog partnera na istoku, SSSR-a, Francuzi nijesu naili na podrku za neka
dodatna poniavanja Njemake (to su uspjeli uraditi 1918), te su se Francuzi,
ostavi usamljeni, morali okrenuti traganju za optimalnim okvirom za svoju
prevazienu politiku (posebno ako se ima u vidu meuratni period). Kada
su 1948. SAD i Velika Britanija, da bi sprijeili SSSR da proiri svoj uticaj
na itavu Njemaku, ujedinili svoje okupacione zone u Saveznu Republiku

15

Njemaku - natjerali su Francuze da im se pridrue, i to nevoljno, jer su i takvoj

Njemakoj vidjeli obrise starog Bizmarkovog carstva - inaugurisana je politika
koja e dovesti do potpune promjene odnosa i zaetka evropskog konteksta
razumijevanja politike.
Pariski sporazum (1954) na neki nain je bio nastavak pribliavanja Njemake
i Francuske, i proirivanja saradnje kroz formiranje Zajednice za ugalj i elik.
Tada je prvi put i predstavljena potpuno nova ideja u istoriji odnosa ove dvije
drave, a to je ideja o nekom zaetku zajednike odbrambrene politike, mada
ona nikad do kraja nee biti realizovana. Ponajvie zbog interesa SAD.
U okviru ovih novih evropskih interesa vratio bih se na jednu veoma interesantnu linost - arla de Gola, koji e 1958. trijumfalno preuzeti kormilo
Francuske. De Gol simbolizuje politiku koja je voena izmeu francuskog
nacionalnog pragmatizma, kao relikta stare francuske imperijalne prolosti i
pokuaja da se Evropa otrgne od dominantne zavisnosti od SAD-a u odbrambenom smislu. Taj degolizam, ija je pretpostavka bila politika pomirenja s
Njemakom i meusobnog istinskog zajednitva, to bi trebalo da bude stoer
moi kontinentalne Evrope, prevashodno je zavisio od sposobnosti same
Evrope da se izbori za takvu ulogu. Tu su Njemci izvanredno odigrali svoju
ulogu potrebe povratka u meunarodne institucije i zvanine politike tokove
moderne Evrope. U sutini, izvjesno je da je to pribliavanje bilo znaajno za
cijelu Evropu, ne samo u smislu stvaranju Evropske ekonomske zajednice,
ve posebno u smislu stvaranja jedinstvenog monetarnog sistema i osnivanja
Savjeta Evrope, tj. operacionalizacije interesa vraanja Evrope na pozicije
moi prije 1939. godine
U svakom sluaju, radi se o epohalnoj promjeni na politikoj mapi svijeta.
I Evropska unija i proces njenog razvoja e u perspektivi prevashodno zavisiti
od volje Evropljana da taj proces dovedu do kraja. Istorijski gledano, Evropa,
kao najstariji kontinent u smislu globalne politike, svakako e jo uvijek imati
mnogo izvorita bitnih civilizacijskih procesa, tako da e odnosi Evropljana
sa ostatkom svijeta u nekoj perspektivi zavisiti od ukupnih globalnih kretanja.
Gledajui iz ove perspektive, tu e se moda javiti najsloenije pitanje slinih
zajednica, a to je pitanje preraspodjele moi unutar same Evrope, koja se svodi
na naizgled prozaian nivo: ko i kako e donositi glavne odluke?

16

Prof. dr Milan Popovi

EVROPA I EVROPSKE INTEGRACIJA U

SVETLU TEORIJE SVETSKOG SISTEMA
(Neautorizovani tekst objavljujemo uz saglasnost autora)
Koncept predavanja
1. Ulaz
kola i tema, predmet i metod, tri specinosti ovog predavanja, 1) fragmenti,
2) teorija, 3) kritika.
2. EU: predistorija, istorija, savremenost, budunost
2.1. Predistorija i istorija EU. Predistorija: srednji vek, feudalizam,
hrianstvo, Karlo Veliki i karolinka Evropa, Imanuel Kant i Perpetual
Peace. Istorija: Drugi svetski rat, evropski graanski rat, kataklizma,
Zajednica za ugalj i elik, civilizacija a ne samo ekonomija najdublji
raison detre evropskih integracija.
2.2. Istorija dugog trajanja Fernana Brodela i teorija svetskog sistema
Imanuela Volerstina, tri ideje:
2.2.1. Dogaajna istorija i istorija struktura, strukturalna istoriograja,
istorija dugog trajanja Fernana Brodela. Otkrie Evrope kao
jedinstvenog ekonomskog entiteta u poslednjih pola milenijuma
(privredna istorija, duge statistike serije).
2.2.2. Imanuel Volerstin, pola milenijuma savremenog svetskog
sistema.
2.2.3. Pitirim Sorokin, 25 vekova grko-rimske i zapadne kulture.
Pola milenijuma ili 25 vekova? Nesporno opadanje, Kriza naeg
doba Pitirima Sorokina, i dogma progresa kao narkotika a
samoubilaka reakcija.
2.3. Epistemologija i konceptualizacija EU, prilog: Dijalektika (G. V. F. Hegel:
kompleksnost, ambivalencija, kontradikcija) versus Neofunkcionalizam
(od E. Hasa do dananjih inenjera briselskih aparata: SCG primer
limita).

17

2.4. EU i svet, dve aktuelne reeksije:

2.4.1. Imanuel Volerstin, The U. S. and Europe, 1945 to Today,
Comment No. 137, May 15, 2004: Evropa the big question
mark, i to 1) geopolitiki, Drugi zalivski rat, i 2) svetskosistemski, Sever-Jug.
2.4.2. Milan Popovi, Mutacija: SAD (administracija Dorda Bua
Mlaeg) - EU (birokratija Havijera Solane) komparacija, duplo
crno crno-belo (u ovoj drugoj posebno Robert Kuper).
3. Izlaz
Pitanja i komentari.
4. Literatura
4.1. Imanuel Wallerstein, The U. S. and Europe, 1945 to Today, Comment
No. 137, May 15, 2004, http://fbc.binghamton.edu/commentr.

htm

4.2. Pitirim Sorokin, Drutvena i kulturna dinamika, CID, Podgorica, Slubeni

list, Beograd, 2002, 37. Kriza naeg doba, strana 557-562.
4.3. Milan Popovi, Globalna praina, Vijesti, Podgorica, 2004, Mutacija:
ideoloki aspekt, strana 11-34.

18

Ovo e biti prilino drugaije predavanje u odnosu na ona koja ete imati
priliku da ujete, i po sadraju i po formi. Mislim da je to dobro, kako biste uli
to vie razliitih pogleda na istu stvar, jer, kad sluate jedno isto miljenje o
jednoj istoj stvari, to postaje zabrinjavajue i postaje simptom dogmatizacije.
Dakle, u tom smislu, smatram da e to biti dobro, nezavisno od toga koliko
ete se sloiti sa stavovima koje u izneti.
S druge strane, ja namerno neu insistirati da veeranje predavanje ima
neku vrstu zaokruene celine, ve u vam ponuditi nekoliko fragmentarnih, i
to je najvanije zanimljivih i alternativnih pogleda i interpretacija Evrope i
evropskih integracija. Trea napomena, pred poetak veeranjeg predavanja,
vezana je za samu prirodu, pogotovo prvog dela predavanja, koje e biti izrazito
teorijsko, tj. ne nameravam se baviti aktuelnim institucijama, politikama i tekuim
problemima iz domena Evropske unije i njenih institucija. Ovo moje predavanje,
dakle, bie vie teorijskog karaktera, i kao takvo kritiki orijentisano.
Na poetku u istai da je jedan od glavnih izvora teorije svetskog sistema
tzv. istorija dugog trajanja, ili strukturalna istoriograja, francuskog istoriara
Fernana Brodela, ija je istorijska kola u XX veku dala veliki doprinos istorijskoj
nauci, u tom smislu to je insistirano na tome da vie nije dovoljna obina, klasina
dogaajna istoriograja, a pogotovo ne politika, vojna i istorija struktura moi
i velikih dogaaja. Naravno, to jesu elementi istorije, koji se moraju uzeti u
obzir, ali je prolost potrebno promiljati na drugim osnovama, fokusiranjem
na istoriju struktura, to je idejni osnov tzv. istorije dugog trajanja.
U tom smislu, ja neu govoriti o dogaajima iz (pred)istorije Evropske
unije, nego u samo pomenuti da se iz domena te dogaajne istorije ideja i
praksa Karla Velikog uzima kao prapoetak ideje ujedinjene Evrope. Iako bi se
smetanje tog prapoetka u vreme karolinke i, pre svega, hrianske Evrope,
moglo okarakterisati kao anahronizam, paljivom analizom stavova Evrope
prema moguem lanstu islamske Turske i otvorenog pitanja granica i ustava
Evropske unije, vidi se da je to pitanje i te kako ivo i predmet otrih debata
u samoj Evropskoj uniji.
Meutim, za samu Evropsku uniju mnogo je znaajniji XIX i XX vek,
tj. moderna istorija. Ja bih posebno apostrorao II svetski rat, kao denitivni
kolaps jedne optimistike, dogmatske i nerealne vizije progresa, koja je zavrila
u ruevinama faizma i komunizma, i koja je svoj eho imala na Balkana u
poslednjoj decenij proteklog veka, a po mom miljenju, i dalje ima dobre
perspektive, i to zbog toga to su dominantne politike i odgovarajue teorije
zadojene dogmom progresa. Tu dogmu progresa moete prepoznati upravo u
tome to se u potpunosti iskljuuje mogunost stagnacije i nazadovanja, ak i
onda kada je to toliko oigledno.
Kolaps prosvetiteljskog mita o nezaustavljivosti istorijskog progresa u
II svetskom ratu je bio pravi temelj Evropske unije, u smislu da je Evropa

19

20

shvatila, pojednostavljeno govorei, da mora postii ire integracije kako bi

spreila ponavljanje takve kataklizme, kako bi iskljuila destruktivne elemente
apsolutizacije drave, nacije, granice.
U tom smislu, najdublji koren, raison dtre i smisao evropskih integracija
nije uopte ekonomske prirode, ve ivot sam po sebi. Naime, ivot evropskih
naroda bio je ugroen, ne samo u ekonomskom smislu, ve u svojim temeljima
- civilizaciji, kulturi, nainu ivota itd., te je zato, u jedno dubljem smislu, ta
velika trauma, odnosna civilizatorska ideja da treba uiniti sve da se sprei
ponavljanje takvih trauma. I sva moja kritika Evropskoj uniji upravo se svodi
na injenicu da su zaboravili ovaj svoj najdublji raison dtre i zbog preternog
fokusa na ekonomski aspekt.
Francuska i nemaka Unija za ugalj i elik svakako jeste bila pametna
ekonomska pragmatika, koja se dosetila da je antagonistiki suprotstavljene
Francuze i Nemce moda lake ujediniti preko ekonomskih interesa (ugljem
i elikom), nego preko beskonanih rasprava oko starih dravnih i politikih
sporova.
Ali problem zaboravljanja svog najdubljeg raison dtre uporno e je terati
da ponavlja stare greke, to je posebno bilo uoljivo na Balkanu 90-ih, i to
upravo zbog loih pragmatizama i neekasnog pokuaja reavanja problema
na ovim podrujima, iako je sline probleme, kao to je saradnja u graninim
oblastima, bogata Evropa reavala na mnogo drugaiji i kvalitetniji nain.
Osvrt na istoriju Evropske unije zavrio bih jednim istraivanjem francuskog
istoriara Fernana Brodela, koji bih ja nazvao naunim otkrivanjem Evrope, i
to upravo zasnovanim na istoriji dugog trajanja.
Naime, Brodel je u okviru privredne istorije formirao duge statistike
serije, za period od 150-450 godina. Uprkos poetnih potekoa vezanih za
metodoloke probleme, Brodel i njegovi saradnici uzeli su jedan ekonomski
proizvod cenu ita, kao najraireniji privredni artikal u Evropi, i sloenim
metodolokim operacijama uspeli su formirati duge statistike serije za cenu
ita, doavi do zapanjujuih rezultata, koji bi se mogli okarakterisati kao
nauno otkrivanje Evrope.
Naime, do tada nije postojao nauni dokaz kada je Evropa nastala kao
ekonomski organizam, nego je poetak funkcionisanja Evrope kao jedinstvenog
ekonomskog prostora bio tretiran u vie razliitih teorija, u kojima je varirao
izmeu razliitih datuma.
Fernan Brodel je dokazao da je evropska ekonomija kao jedinstveni
organizam postojala u poslednjih pola milenijuma, jer je dokazao da su cene ita
od centralnih taaka (centralna Francuska, sredite najvanijih srednjovekovnih
vaara, glavnih centara ekonomske koncentracije) prema graninim zonama
Evrope poveavala po izrazitoj pravilnosti, zavisnoj od transportnih trokova,

tj. cena je od jednog mesta ka drugom bila uveana samo za iznos transportnih
trokova, to je znailo da je, uprokos svim moguim (feudalnim, a kasnije i
nacionalnim) granicama, jedinstveni ekonomski organizam formiran pre pola
milenijuma i da je od tada funkcionisao sve vreme.
Sledea dva slina fragmenta e biti fragmenti Imanuela Volerstina i
Pitirima Sorokina.
Imanuel Volerstin je upravo poao od istorije dugog trajanja Fernana Brodela
i primenom te metodoligije nadovezao se na njegove rezultate i u svom glavnom
delu The Modern World System on pie o savremenom kapitalistikom
sistemu, tj. kapitalizmu kao istorijskom sistemu. Kljuna ideja tog dela je da
je savremeni svetski sistem istorijski, u smislu da niti je oduvek postojao, niti
e uvek postojati, tj. da ima svoj poetak, razvoj i kraj.
Prosean vek trajanja jednog istorijskog sistema je oko pola milenijuma,
tako da je poetak ovog sistema Volerstin locirao u tzv. dugi XVI vek (14501650), a zatim kroz nekoliko ciklusa hegemonije, preko portugalske, britanske
do amerike, ovaj ciklus je u fazi propadanja, te stoga sve evidentniji postaju
poremaaji, krize, nepotovanja meunarodnog sistema prava. Na te krize
jedan broj naunika i politiara odgovara dogmom progresa, koja ima funkciju
narkotika i kojom sami sebe odravaju u iluziji da sve tee u najboljem redu,
ime se agonija produava i stanje dodatno komplikuje.
To je istorijski karakter ovog sistema po Imanuelu Volerstinu.
Trei fragment predstavlja Pitirim Sorokin, jedan od klasika socioloke nauke.
Svoje stavove je izneo u knjizi Drutvena i kulturna dinamika . Za razliku od
Brodela i Volerstina, on govori o 25 vekova grko-rimske i zapadne kulture,
koju on uzima kao jedinicu analize. Drugim reima, Sorokin smatra da ovaj
prostor predstavlja kulturni entitet mnogo dueg trajanja od pola milenijuma.
Ako bi trebalo da biram izmeu Volerstina i Sorokina, i da odluim da li da
prihvatim, kao jedinicu analize, istorijski sistem pola milenijuma moderne ili,
pak, onih 25 vekova grko-rimske kulture, ipak se moderna, tj. tih poslednjih
pola milenijuma, moe okarakterisati kao istorijski sistem. Osim toga, razlika
izmeu moderne i antike, po svakom osnovu, toliko je velika i sutinska, da se
tu teko moe staviti znak jednakosti.
Za kraj ovog dela heo bih samo napomenuti jednu vanu stvar. Naime,
poslednje poglavlje ve pomenute Sorokinove knjige Kriza naeg doba toliko
je kvalitetno i znaajno za ljude savremenog sveta, i to zbog kritike dominantne
pseudo religije savremenog doba - dogme progresa.
Da budem precizan, ja se kao graanin zalaem za progres, da se za njega
treba rtvovati, ali dogma progresa je neto sasvim drugo. Dogma progresa tvrdi
da je progres neizbean, i ona direktno radi protiv progresa. Ako vi verujete
da je progres nuan i neizbean, vi se za njega neete boriti. I obrnuto - kada

21

znate da je progres zadat, a ne dat, vi znate da je vaa moralna obaveza da se

borite za ostvarivanje progresa.
Upravo je u poglavlju Krizi naeg doba izloena jedna snana i efektna
kritika dogme progresa, gde Sorokin daje dijagnozu modernom dobu, govorei
da je u krizi i opadanju.

22

*
* *
Imanuel Volerstin na svojoj internet prezentaciji objavljuje redovne
komentre na aktuelne drutveno-politike dogaaje, u kontekstu mobilizacije
intelektualaca.
Jedan od tih tekstova, SAD i Evropa od 1945. do danas, napisan maja
2004, za ovu temu je najbolji i ja u ga interpretirati. Da bi ga razumli, moram
vam skrenuti panju da je u sociolokoj nauci vrlo vano interpretirati temu
konkretno istorijski, tj. razumeti pravo znaenje, morate razumeti konkrektni
lokalni i globalni kontekst. U ovoj stvari morate voditi rauna da je Volerstin
predstavnik one humanistike i antiimperijalistike zapadne kuturne tradicije,
koja se posebno angaovala u drutveno-politikoj praksi nakon 1945. godine.
U tom kontekstu, mislim da je Volerstin sklon videti EU i neke njene elemente
u neto pozitivnijem svetlu nego to realno jesu. E sad, nakon ovih kratkih
napomena, vezanih za iri kontekst problema, izneo bih vam osnovne teze
ovog teksta.
Centralna teza, sutina ovog teksta je da u kontekstu velikog poremeaja u
evroatlantskoj integraciji, Evropska unija predstavlja veliki znak pitanja. Ako
znamo da je E. Volerstin kritiki orijentisan prema Buovoj administraciji, koju
doivljava kao najgori mogui odgovor na gorue probleme sveta, kao to su,
na primer, Miloeviev i Tumanov reim pre 15 godina bili najgori mogui
odgovori na tada aktuelne drutveno-politike probleme, onda emo shvatiti
njegovo miljenje da je Evropska unija veliki znak pitanja, vie u pozitivnom
smislu, tj. u smislu oekivanja i nade da, u odnosu na mrak koji je zahvatio
njegovu zemlju, Evropska unija moe dati neki pozitivan input reavanju
globalnih problema
Isto tako, veliki znak pitanja znai i uoavanje nekih negativnih komponenti,
jer prvenstveno Evropska unija i jeste toliko pozitivna u komparaciji s jednim
imperijalistikim, regresivnim i militaristikim drutvom Buove Amerike. On
ima na umu dve vremenske dimenzije - geopolitiku i geostrateku.
Geopolitike dimenzija se tie aktuelne meunarodne politike i vremena
koje se obino u sociolokoj nauci zove kratki i srednji rok od 5 do 10 godina, a
geostrategija je ona promena istorijskog sistema koja se meri duim vremenskim
rokovim od 50 do 100 godina. Na ta dva vremenska nivoa Volerstin govori o

ovom znaku pitanja i kompleksnosti i kontradikcijama tog pitanja.

Geopolitiko promiljanje problema je zasnovano na injenici da je, za
razliku od SAD koje su ule u rat, na nain na koji je poznat, ponaanje Evropske
unije od poetka drugog zalivskog rata mnogo odgovornije - imajui u vidu
insistiranje na multilateralizmu, uz dosta hrabro i artikulisano suprotstavljanje
unilateralizmu.
Druga komponenta je geostrategija i istorijska promena sistema. Tu je re,
pre svega, o jednom dubljem, strukturalnom problemu, polarizaciji globalnih
razmera - o kojoj se mnogo manje govori, polarizaciji na bogate i siromane,
na Sever i Jug - pre svega u ekonomskom smislu, a onda, i s time u vezi i na
osnovu svih ostalih sfera drutvenog ivota. Zloupotreba problema terorizma,
od strane bogatih i militaritikih centara moi, jednom generalizacijom, slui
u velikoj meri da u drugi plan potisnu agendu ekonomije, razvoja i siromatva.
Kao ilustracija tog potiskivanja moe posluiti i sledee istraivanje: u
poslednjih 150 godina trend polarizacije, tj. produbljivanja jaza izmeu bogatih
i siromanih nacija, ne samo da je sve vei, nego se taj trend, matematiki
reeno, eksponencijalno poveava, tj. ima zastraujue razmere. Taj strukturalni
problem u meunarodnoj privredi i politici je glavna socijalna i politika bomba,
time bomb koja svakog trenutka moe razoriti ovu Zemlju. Teroristiki napadi,
upotreba atomskog oruja i sva strana razaranja i zloini, samo su krajnja
posledica jednog ovakvog zabrinjavajueg stanja. Kapitalizam je inteligentan
i adaptivan sistem, koji je u XX veku, u najrazvijenijim drutvima Zapadne
Evrope, SAD i Kanade, pogotovo u nordijskim zemljama, adaptacijom evoluirao
i uspeo amortizovati unutranje polarizacije koje su pretile da razore te sisteme.
Meutim, u meunarodnim razmerama, taj isti kapitalistiki sistem i njegovi
akteri ne pokazuje ni minimum inteligencije i adaptacije u pravcu smanjivanja
jaza izmeu razvijenog Severa i nerazvijenog Juga i kontrolisanja te glavne
socijalne i politike bombe.

23

24

Doc.dr Tanja Mievi

OSNOVNI POJMOVI I RAZVOJ PROCESA

EVROPSKE INTEGRACIJE DO EZDESETIH
GODINA
Literatura koritena u pripremi predavanja:
-

Helen Wallace, William Wallace, Policy-Makining in the European Union,

Oxford University Press, fourth edition, 2000.
Desmon Dinan, Europe Recast, History of European Integration, Palgrave
Macmillan, 2004.
Desmon Dinan, Ever Closer Union, Lynne Reinner Publishers, second
edition, 2003.
Neil Nugent, The Government and Politics of the European Union, Macmillan
Press, third edition, 1999.
Elizabeth Bomberg, Alexander Stubb, The European Union: How Does it
Work, Oxford University Press, 2003.

I. OSNOVNI POJMOVI PROCESA EVROPSKE INTEGRACIJE

Ono to je jedinstveno i to izdvaja model koji nudi Evropska unija (EU) - i
po emu se razlikuje od tipinih meunarodnih organizacija (koje su prevashodno
forumi za pregovaranje, ije organe ine predstavnici drava lanica, a odluke
su neobavezujue, najee preporuke) - jeste nadnacionalnost, tanije
nadnacionalna obiljeja koja opredjeljuju funkcionisanje Unije.
Pojam nadnacionalno (supranational), i njegovi sinonimi supranacionalno
i naddravno, u svom najosnovnijem znaenju obiljeava prostor preko, iznad
i izvan drave. Najee se u svakodnevnom jeziku za njega vezuje znaenje
vlasti koja je iznad vlasti nacionalne drave. Pojam nadnacionalno se koristi
kako bi se opisala vlast koja prevazilazi nacionalne granice, nacionalnu vlast i
interese. Nadnacionalna organizacija ima vie zakonodavnih ovlaenja u odnosu
prema dravama lanicama, nego to je to sluaj kod tipinih meunarodnih
organizacija. Ona je u stanju da svoje pravo uini direktno primjenjivim za

25

26

dravljane drava lanica, bez potrebe da u tom procesu dalje uestvuju drave
lanice.
Nije jednostavno denisati ta je to nadnacionalnost, posebno zato to
ovaj pojam nema sadraj sam po sebi, ve njegovu sadrinu ini i dopunjuje
upravo primjer koji prua djelovanje Evropske unije. Ovdje je rije o, za tipine
meunarodne organizacije, neuobiajenom sistemu institucija, zasnovanim na
meunarodnim ugovorima i formiranim u oblastima koje prevazilaze okvire
nacionalne drave. Osnovna odrednica pojma nadnacionalno jeste da je to
pravni koncept, i da se kao takav prije svega odnosi na pitanja suprematije
i direktne primjenjivosti, koja je u sluaju nadnacionalnosti uvijek na strani
organizacije, zajednice ili tijela, a ne nacionalne drave/drava. U odnosu na
pitanje denisanja nadnacionalnosti mnogo je vie panje posveeno utvrivanju
odnosa ovog pojma s dravom, nego s nacijom.
Termin nadnacionalna je prvi put upotrijebljen u Ugovoru o osnivanju
Evropske zajednice za ugalj i elik, i za sada je to jedini osnivaki akt neke
meunarodne organizacije koji denie nadlenost nekih od svojih organa kao
nadnacionalnu ovaj ugovor kao nadnacionalnu denie Visoku vlast (lan 9
Ugovora o ECSC), a ova odrednica se gubi usvajanjem Sporazuma o spajanju
organa Evropskih zajednica (1964. godine).
Ono to je u stvari nadnacionalno, a to nam pokazuje i ovaj primjer,
jesu nadlenosti i ovlaenja organa organizacije. Nadnacionalna ovlaenja
organa meunarodne organizacije doputaju da ona donosi obavezujue
odluke ne samo za drave lanice, ve i za njihova pravna i zika lica, ime
se u izvjesnom smislu krnje suverena prava tih drava. Pojava nadnacionalne
nadlenosti meunarodnih organizacija izaziva niz pravnih problema. Kao
prvi, javlja se problem razgranienja nadnacionalnih ovlaenja organizacija
od suverenih ovlaenja drava, onoga to drava zadrava kao iskljuivo svoju
nadlenost. Drugi nivo problema javlja se kod pitanja meusobnog odnosa
organa nadnacionalnih organizacija, a posebno kod denisanja obima ovlaenja
pojedinih organa. Upravo na ova pitanja, od svog osnivanja do danas, pokuava
da odgovori Evropska unija.
Prenoenja nadlenosti, u sluaju organizacija s nadnacionalnim elementima,
s drava na organe organizacije, ogranienog su obima. Ta ogranienost moe
biti kako horizontalna tako i vertikalna. Horizontalno ogranienje se ogleda u
injenici da je ovaj prenos nadlenosti karakteristian za drave koje se grupiu
iskljuivo na regionalnoj osnovi, i to prije svega u razvijenim regionima svijeta:
Evropi i do neke mjere u Sjevernoj Americi (primjer je NAFTA Zona slobodne
trgovine Sjeverne Amerike). S druge strane, vertikalno ogranienje zapravo znai
da je prenos ovlaenja na organe organizacije mogu i doputen samo do onog
nivoa do kog drave izriito prihvataju ovakvo prenoenje nadlenosti.

Meunarodnim organizacijama s obiljejima nadnacionalnosti mogu biti

smatrane organizacije koje posjeduju nezavisne organe u odreenoj oblasti
djelovanja i donose obavezujue odluke ne samo za drave lanice, ve i za
njihova pravna i zika lica. Tako denisane, organizacije ovoga tipa zapravo
postoje samo u Evropi i nastaju u poslijeratnom periodu njenog razvoja. Njihova
pojava je uslovljena odreenim ekonomskim, socijalnim i politikim razlozima,
a nastale su kao naini rjeavanja problema vezanih za bri ekonomski i politiki
razvoj.
Koje probleme zapravo otvara nadnacionalnost? Na prvi pogled, ini se
idealna situacija: drave u doba globalizacije shvataju da postoje stvari koje je
mnogo lake, ekasnije i jevtinije rijeiti na nadnacionalnom nivou. Ipak, problemi
postoje, prije svega u tome da se odredi nivo i obim nadlenosti, odnosno u
kojim oblastima e drava te nadlenosti prenijeti na meunarodnu organizaciju,
u ovom sluaju na EU. To je zapravo pria o evropskim integracijama - jedan
dio nadlenosti se prenosi na samom startu procesa integracije, a sve dalje je
borba drave i organa nadnacionalne organizacije (Evropskih zajednica, kasnije
EU) za dalje irenje ili zadravanje nadlenosti.
Druga vrsta problema jeste kako odrediti obim nadlenosti svakog od organa,
kao i pitanje na koji nain urediti meusobni odnos organa, tzv. ravnoteu snaga
(balance of power). Ova ravnotea je bitna, jer organi u EU imaju obiljeja
razliitih vrsta vlasti ili upravljanja. S jedne strane nalazi se Evropski savjet i
Savjet ministara - apsolutno obiljeje najvieg politikog uticaja lanica, gdje
drave preko svojih predstavnika imaju kljunu ulogu; s druge strane se nalazi
Komisija, koju ine lica koja su izabrana u linom svojstvu i nijesu predstavnici
drave, ve neka vrsta meunarodnih slubenika i nezavisnih linosti; i s
tree strane imate Evropski parlament - velika potreba za rjeenjem problema
demokratskog decita uobliila je organ koji zapravo biraju graani drava
lanica EU. U odnosima ova tri organa mora se uspostaviti ravnotea.
Drugi kljuni pojam jeste pojam integracije. On je nuno povezan s
postojanjem nadnacionalnih struktura i zapravo podrazumijeva dogovor drava
lanica da u odreenom momentu izvre prenos znaajnih ovlaenja upravo
na te nadnacionalne strukture. Integracija je obiljeje prvog stuba EU i ona se
ostvaruje kroz tri Zajednice: Zajednicu za ugalj i elik, Evropsku zajednicu
(nekada Evropsku ekonomsku zajednicu) i Evropsku zajednicu za atomsku
energiju (Euroatom). Kljuna karakteristika ove integracije je da se odluke donose
u saradnji tri komunitarna organa, kroz model koji se naziva komunitarni metod
odluivanja. U takvom modelu vrlo znaajno mjesto ima Sud pravde, za koji
mnogi misle da je najznaajnije obiljeje nadnacionalnosti, jer je to poseban sud
koji moe da kontrolie legalnost donijetih odluka i da intervenie u ime zikih
i pravnih lica - a to su nadlenosti koje drugi meunarodni sudovi nemaju.

27

Koje su to oblasti u kojima se ostvaruje integracija? Prva i najvanija oblast,

jedan od osnovnih ciljeva procesa evropske integracije, jeste ekonomska i
monetarna unija; druga, isto tako vana, jeste trgovinska politika, zatim politika
konkurencije (standardi za konkurentnost na jedinstvenom tritu), spoljnotrgovinski odnosi, transport, ivotna sredina i regonalne politike. Tu se, svakako,
nalazi i poljoprivreda i socijalna politika, kao veoma specine oblasti evropske
integracije. Poljoprivredna politika poiva na subvencijama za poljoprivredne
proizvoae, koje ublaavaju razliku izmeu cijena poljoprivrednih proizvoda na
svjetskom tritu i tritu EU. Ovo je veoma protekcionistika politika, koja je
pod estim udarima svjetske trgovinske politike, i zbog toga u stalnom procesu
reformi. U sluaju socijalne politike, ona nije jedinstvena za sve drave lanice,
ali svaka drava mora da usklauje svoju nacionalnu politiku s politikom EU
i sa standardima koje usvaja Unija. Zapravo, ova dva primjera pokazuju da i u
okviru oblasti integracije postoje razlike u stepenu nadlenosti organa Unije i
naina ureivanja razliitih politika EU.
Drugi i trei stub su tzv.stubovi saradnje. Drugi stub ini zajednika
spoljna i bezbjednosna politika, a trei je stub policijske i pravosudne saradnje
u krivinim stvarima. Ovdje je djelovanje Unije i njenih organa ogranieno
u najveoj moguoj mjeri podsjea na tipine meunarodne organizacije.
Odluke koje se donose u stubovima saradnje usvaja Savjet ministara, rijetko
na inicijativu Komisije i uz savjetodavnu ulogu Evropskog parlamenta: one
su najee neobavezujue, ukoliko ih lanica izriito ne prihvati. I pored
ovakvog stanja u dva stuba saradnje, ovo su oblasti koje bismo mogli nazvati
kandidatima za prelazak na integraciju dakle, budue oblasti koje mogu
postati predmet integracije.1
Integracija nije odluka koja se donosi dekretom, ve je to proces. Proces
evropske integracije je znaajno utemeljen u ekonomiji, jer je EU kakvu danas
poznajemo upravo prola taj put od osnova procesa integrisanja do najveeg
mogueg stepena ekonomske integracije drava, a to je kreiranje ekonomske i
monetarne unije. Integracija kao proces prolazi kroz odreene faze. Prvi korak
integracije zapoinje kreiranjem zone slobodne trgovine izmeu drava lanica,
druga faza je carinska unija, zatim zajedniko ili jedinstveno trite u EU, i
faza u kojoj se danas nalazi EU ekonomska i monetarna unija. Prema ovom
modelu, Uniji je ostala jo samo jedna stepenica u kreiranju potpune politike
i ekonomske zajednice, a to je politika unija. Tada bismo govorili o superdravi, Sjedinjenim evropskim dravama i o ispunjenju sna eurofederalista o
federaciji u Evropi po uzoru na SAD.
1

28

Ovo se ve dogodilo u sluaju treeg stuba: naime, Ugovorom iz Amsterdama (1997. godine)
iz ovog stuba su u oblast integracije prela pitanja viza, azila i imigracije i tako postala komunitarna oblast.

Zajedniko trite je zapravo prvi i osnovni cilj koji se pominje u osnivakim

ugovorima sve tri Zajednice, to znai da je osnovni zadatak povezivanja drava
i formiranja Zajednica stvaranje jedinstvenog trita - najprije u oblasti uglja i
elika, a zatim i svih ostalih roba. Evropska unija, odnosno Evropske zajednice
su dostigle ostvarenje ovog cilja 1992. godine, kada je ustanovljeno jedinstveno
trite drava lanica EU, to podrazumijeva ostvarenje potpune slobode kretanja
radne snage, roba, usluga i kapitala - uvene osnovne slobode. Meutim,
jedinstveno trite nije mogue ostvariti bez dodatnih elemenata. Da bi se
ostvarile ove etiri slobode, bilo je potrebno stvaranje odreenih politika, koje su
neophodne da bi mogli da se kreu kapital (trgovinska i skalna politika) i radna
snaga (utvrivanje standarda, denisanje oblika diploma, priznavanje diploma,
priznavanje nacionalnog statusa u dravi u kojoj elite da se zaposlite) itd.
Jedinstveno trite je mnogo vie od jednostavnog postojanja etiri slobode.
Ono, kao to smo vidjeli, podrazumijeva posebne politike za ostvarenje ovih
sloboda, strukturu koja omoguava da itavo trite funkcionie na dananji nain.
Evropskoj zajednici je trebalo etrdeset godina (1951-1992) da integrie svoje
lanice i objedini njihovo djelovanje u jedinstveno trite. to se ekonomske i
monetarne unije tie, ova najvia faza ekonomske integracije je i sama prola
kroz tri faze i konano je postignuta 2002. godine (tada poinju da se koriste
euro novanice i euro kovanice), kada se stvara Euroland ili zemlje koje
ulaze u sistem monetarne unije. Za ukljuivanje drave u Euroland moraju se
ispuniti posebni kriterijumi, tzv. kriterijumi konvergencije ili kriterijumi iz
Mastrihta, koji podrazumijevaju uravnoteen budet, uravnoteenu inaciju,
kamatne stope itd. Danas ne postoje drugi primjeri takvog nivoa integracije kao
to je to EU, ali se mnogi kreu u tom pravcu (primjer su NAFTA, Mercosur,
Afrika unija i sl.).
Tree kljuno pitanje jeste ta je Evropska unija nova federacija,
meunarodna organizacija ili neto tree?
Ima nekih elemenata koji slue kao argument za stav da je EU danas
federacija. Jedan od tih elemenata je nadreeno i direktno obavezujue pravo
- komunitarno pravo, kao poseban pravni poredak s kojim moraju biti u skladu
nacionalni pravni poreci drava lanica, i koji obavezuje i zika i pravna
lica. Tu je i nezavisni Sud ije su presude konane i obavezujue, ne samo za
drave, nego opet i za zika i pravna lica. Ima svoju birokratiju i sopstveni
zakonodavni proces, kao i izvrni postupak. EU ima gotovo najznaajnija
obiljeja savremene federacije, meutim, nedostaje mnogo elemenata koji su
potrebni da bi jedna politika tvorevina mogla da se smatra dravom. Prvi od tih
elemenata je injenica da ona nema svoja sredstva prinude - vojsku i policiju.
Eurocorp i Eurodast, koji su najblii ovoj vrsti organa, nijesu ni policijske
snage niti pravosue, ve su samo prisutni u koordinaciji rada nacionalnih

29

30

policija. Iako postoje neki vidovi snaga za brze akcije, daleko od toga da je
rije o organizovanoj vojsci ili organizovanoj policiji EU. Evropska unija nema
ni dovoljna materijalna sredstva, jer njen budet, koji iznosi oko 100 milijardi
eura, predstavlja svega 1,13% GDP njenih drava lanica. Ovo zapravo znai
da Unija ne moe da rauna na velika raspoloiva sredstva za svoje aktivnosti,
imajui na umu da oko 45% odlazi na subvencioniranje poljoprivredne politike,
30% odlazi za nansiranje regionalnih fondova i ostaje samo 25% za ostale
aktivnosti (tu ulaze sva sredstva koja su namijenjena za pomo treim dravama,
za razliite programe razvoja, obrazovanja, industrijalizaciju, pa i za pomo
dravama zapadnog Balkana).
Po mnogim miljenjima EU ima suvie brojnu administraciju (oko 30.000
zapoljenih), ali, poreenja radi, ta birokratija ini polovinu slubenika koji
svoj administrativni posao obavljaju u Parizu. Treba imati na umu da ovaj broj
administrativaca treba da pokrije ogromnu teritoriju 25 drava lanica, brojne
programe koje EU ima, sve organe Unije (posebno je vano napomenuti da je
najvei broj prevodilaca, jer Unija danas ima 21 slubeni jezik). Kao posljednji
razlog zato se EU ne moe posmatrati kao drava, i svakako najvaniji, jeste
injenica da vlade drava jo nijesu spremne da se do te mjere integriu u
super-dravu.
Zbog toga se danas mnogo vie govori o upravljanju u Evropskoj uniji nego
o vladanju i to o upravljanju na vie nivoa. Ovakav koncept podrazumijeva
upravljake strukture i proces donoenja i izvravanja odluka, koji se ne zavrava
samo na nadnacionalnom nivou, pa ni na dravnom nivou, ve podrazumijeva
i regionalni ili subnacionalni nivo. Zbog ega regionalni nivo? Zato to je
dananja Unija sastavljena od regiona, koji su kljuni segmenti vlasti u svakoj
od drava lanica. Sve drave imaju svoju unutranju regionalnu strukturu, koja
omoguava da se odluke donesene na nadnacionalnom nivou lake sprovode,
ili je pak sama drava podijelila nadlenosti tako da se neke sprovode na
nivou regiona. Tipian primjer je panija, iji regioni u svojim konkretnim
nadlenostima imaju i sprovoenje odluka koje usvajaju organi EU, a da u tom
sluaju centralna vlast u Madridu nema nikakva ovlaenja.
Danas je veoma teko dati preciznu deniciju ta je Evropska unija nije
je mogue uklopiti niti u jedan postojei model, ali se ne moe ostati samo na
uvenoj tvrdnji da je rije o sui generis tvorevini. Prema naem miljenju, EU
je najblia pojmu meunarodne organizacije sa preovlaujuim nadnacionalnim
obiljejem. Nadnacionalna obiljeja postoje i kod drugih meunarodnih
organizacija: tako u okviru Ujedinjenih nacija, na primjer, Savjet bezbjednosti
ima pravo da donosi obavezujue odluke ak i za drave nelanice. Takve su
odluke o uvoenju sankcija, koje moraju potovati ne samo lanice UN, ve
i sve tree drave. Postoje tipine organizacije koje imaju takav pravosudni

sistem pred kojim se mogu pojaviti zika i pravna lica tako u sluaju Savjeta
Evrope postoji Evropski sud za ljudska prava. Pred ovim Sudom se mogu
pojaviti sva lica koja se nalaze pod jurisdikcijom drave koja je lanica Savjeta
Evrope i potpisnik Evropske konvencije, pod uslovom da se najprije iscrpe sva
nacionalna pravna sredstva. Dakle, mnoge tipine meunarodne organizacije
posjeduju po neko nadnacionalno obiljeje, ali nema niti jedne koja kumulira
sva ta nadnacionalna obiljeja u sebi kao EU.
Kljuna razlika izmeu tih organizacija i EU kao organizacije s
preovlaujuim nadnacionalnim obiljejima nalazi se u organima Unije i
njihovim nadlenostima i djelovanju. Najznaajniji organ je Savjet ministara.
Kao to mu i samo ime kae, ine ga ministri, koji se okupljaju u razliitim
sastavima, u zavisnosti od teme koja je na dnevnom redu. Tako imamo Savjet
ministara poljoprivrede, spoljnih poslova, kulture itd. Savjet donosi odluke
najee kvalikovanom veinom (u II i III stubu jednoglasno) i te su odluke
obavezujue u oblasti integracije.
Drugi kljuni organ je Komisija, koja je nezavisna od uticaja drava
lanica. Komisija ima 25 lanova, i rije je o osobama koje imaju dravljanstvo
neke od drava lanica, ali poto su u ovaj organ izabrane od strane Evropskog
parlamenta ne smiju da predstavljaju svoju dravu. Ne smiju da trae, niti da
dobijaju uputstva od bilo koje, a ponajmanje od svoje drave tako lanovi
Komisije zapravo tite interese same Unije. Kljuna uloga Komisije, osim to
je glavni uvar ugovorne implementacije i samih ugovora, jeste da je glavni
inicijator usvajanja odluka, ona pokree i stavlja pitanja na dnevni red EU.
Trei organ je Evropski parlament. Parlament je predstavnik graana,
naroda Evrope, obinih ljudi i kao takav uestvuje na ravnopravnim osnovama u
donoenju odluka u Uniji. Dakle, postoje procedure u kojima Savjet, kao kljuni
organ koji donosi odluke, ne moe da donese odluku ukoliko se s tim ne sloi
Parlament. ine ga razliiti broj predstavnika iz drava lanica, ali se oni u
Parlamentu ne organizuju po nacionalnoj, ve po politikoj pripadnosti i tako se
stvaraju evropske politike grupacije. Dvije najznaajnije su Evropska narodna
stranka i Evropski socijalisti, koje najee imaju veinu u Parlamentu.
I naravno, moramo pomenuti Sud pravde EU, kao veoma znaajan organ
za zatitu komunitarnog prava. Sud pravde je nezavisan organ i njegove odluke
obavezuju drave lanice. Ovaj Sud ima velika ovlaenja: ima ulogu ustavnog
suda (kada pojanjava prava i obaveze organa EU i odnosa drava i EU),
kontrolie zakonodavni proces u Uniji i vri provjeru valjanosti donijetih odluka,
djeluje kao administrativni sud (kada odgovara na albe zikih i pravnih lica
u odnosu na mjere EU i rjeava sporove sa slubenicima), i kao graanski sud
(kada odluuje o eventualnoj naknadi tete nanijete zikim i pravnim licima),
a moe biti i arbitrani sud (jer postoji mogunost da ugovorne strane predvide
nadlenost ovog suda za svoje budue sporove).

31

II. RAZVOJ IDEJE EVROPSKE INTEGRACIJE

32

Ideja evropskih integracija nije nova, mada je period poslije II svjetskog

rata najznaajniji za njen razvoj, jer tada poinje ne samo da se o njoj govori
nego i da se djeluje. Zapravo, ideja evropske integracije je stara koliko i ideja o
Evropi, samo to je ona u ranijim periodima istorije znaila osvajanje Evrope,
postizanje jedinstva evropskih drava kroz njihovo potinjavanje. Primjeri za
takav nain integracije postoje od Aleksandra Makedonskog, preko Napoleona,
sve do Hitlera - svi oni su imali za cilj evropsko jedinstvo, koje je trebalo da
bude stvoreno uz koritenje vojne sile. U sluaju Evropske unije nije rije o
takvoj vrsti integrisanja, ve o prosvjetiteljskim idejama koje su se pojavile u
Evropi u srednjem vijeku. Naime, od XV i XVI vijeka, od francuskog kralja
Anrija IV, preko Kanta, pojavljuju se novi pristupi integrisanju evropskim drava,
koji istovremeno podrazumijevaju prestanak ratova na evropskom tlu. U ovom
periodu Amerika je jo uvijek izolovana, Japan i Kina nijesu ukljueni u evropske
odnose, tako da okosnicu meunarodnih odnosa ini Evropa, u kojoj bijesne
ratovi, to nuno smeta njenom ekonomskom razvoju. Za prevazilaenje ovog
problema kreiraju se razliiti planovi za trajni mir, izmeu ostalog i preko unije
tadanjih evropskih suverena. Prvi takav plan napravio je grof Sili, savjetnik
francuskog kralja Anrija IV, a plan je porazumijevao Savjet evropskih kraljeva,
vladara ili suverena, na ijem bi se elu nalazio papa, kao nezavisno lice, i
nadgledao rad ovog savjeta. Ovakva ideja nije bila prihvaena, ali je ostavila
svoj peat te ju je kasnije razmatrao i razraivao Sen Simon, ali je svoj najjai
izraz nala u Kantovom Kosmopolitskom pravu.
U Evropi se ideja nanovo javlja poslije I svjetskog rata, ije su posljedice
i velika razaranja natjerali Evropljane da razmiljaju kako izbjei neki takav
budui sukob. Nezadovoljstvo djelovanjem Drutva naroda, koje ne uspijeva da
na ovo pitanje odgovori, natjeralo je neke od znaajnijih uesnika u njegovom
radu da razmiljaju o nekim novim idejama evropskog jedinstva. Svakako
najznaajniji predstavnik ovog pravca u nalaenju odgovora na budue sukobe
jeste grof Riard Kudenov-Kaljari, koji je 1926. godine sainio projekat pod
nazivom Panevropa. Porijeklo panevropske ideje se nalazi u idealistikom
i moralistikom tonu vizije Evrope nakon I svjetskog rata, koja nastaje kao
suprotnost pojavi i jaanju nacionalizma i faizma, te kao takva predstavlja
najstariju inicijativu modernog doba za postizanje mira, slobode i integracije u
Evropi. Panevropska ideja pripada visokim krugovima (plemstvu), kao i kulturnoj
i umjetnikoj eliti Evrope poslije rata, tako da je okupila najznaajnije ljude u
Evropi s poetka XX vijeka Aristid Brian, Gustav traseman, Albert Ajntajn,
Tomas Man, tefan Cvajg, Pablo Pikaso, Konrad Adenauer. Prvi predsjednik
pokreta bio je njegov tvorac Kudenov-Kaljari, a danas se na elu pokreta, koji

jo uvijek postoji, nalazi nadvojvoda Oto von Habsburg. Ostavtina ovog Pokreta
za proces evropske integracije jeste ideja da svoje vienje Evrope baziraju ne
na denisanju regiona kao geografskog, kulturolokog ili geopolitikog, ve
na skupu evropskih vrijednosti, od kojih su kljune sloboda, mir i napredak.
Upravo su ove vrijednosti, a ne tradicionalna sredstva kao to su nacija, religija
ili jezik, osnovni instrumenti za izgradnju identiteta Evrope. U svom pristupu,
Panevropski pokret se uvijek vodio zakljucima koji su kasnije postali osnova
ideje evropske integracije:
Evropa kao politiki koncept ne postoji. Ovaj dio svijeta okuplja
drave i narode u buretu baruta meunarodnih sukoba, u bivim i buduim
sukobima. To je evropsko pitanje: meusobna mrnja Evropljana koja
truje atmosferu Evropsko pitanje se moe rijeiti uz pomo unije
evropskih narod najvea prepreka stvaranju Sjedinjenih evropskih
drava jesu vjekovi sukoba izmeu dvije najmnogobrojnije nacije
Panevrope: Njemake i Francuske
Za period nakon I svjetskog rata vezano je i prvo zvanino pominjanje termina
evropska integracija. Naime, francuski ministar inostranih poslova Aristid Brijan
pred Skuptinom Drutva naroda predstavio je 1931. godine Memorandum o
evropskoj integraciji. Poruka ovog Memoranduma je vie nego jasna: neophodno
je uspostaviti neku vrstu federalne veze meu narodima geografski okupljenim
na evropskom prostoru. Njima se mora dati mogunost da svakog momenta
stupe u meusobni kontakt, da razgovaraju o svojim interesima, usvajaju
zajednike odluke, uspostavljaju meusobnu solidarnost, koja im pomae da se
u odgovarajue vrijeme suoe s ozbiljnim problemima. Memorandum i gospodin
Brijan su, meutim, ipak u nekoj mjeri realni u ocjeni, jer smatraju ...da takvo
udruivanje moe da se stvori uglavnom u ekonomskoj sferi. Memorandum je
poivao na ideji Panevrope, na demokratskom ujedinjenju evropskih drava, i
predstavlja dokument o kome su raspravljale sve evropske drave; na alost,
ovaj Memorandum se pojavljuje u vrijeme pojaanog nacionalizma gotovo svih
drava u Evropi, te njegove posljedice nijesu bile dalekosene.
Razlozi zbog kojih proces evropske integracije koji bi doveo do dananje
Unije nije mogao poeti u periodu izmeu dva svjetska rata su mnogobrojni.
Prvi i osnovni razlog je velika ekonomska recesija - u to vrijeme drave su bile
okupirane pokuajima da srede svoju ekonomsku situaciju, a malo je vremena
ostalo za razmiljanje o ujedinjenju s drugim evropskim dravama. Drugi razlog
je jaanje nacionalizma, odnosno nacionalne samodovoljnosti u dravama Evrope
izmeu dva svjetska rata, posebno pojaane dolaskom Adolfa Hitlera na mjesto
njemakog kancelara. On je, poput ranijih ujedinitelja Evrope, imao ideju da
stvori Trei rajh - tree rimsko carstvo, to nije podrazumijevalo integraciju na
demokratkim osnovama, ve ujedinjavanje drava uz upotrebu sile: tako to

33

e biti okupirane, i s odluujuom ulogom upravo Njemake, njene vojske,

politike elite i naravno Adolfa Hitlera kao kljunog u odreivanju politike
budunosti Evrope. Upravo se zbog toga rasprave na dravnom nivou o procesu
evropske integracije zavravaju tridesetih godina XX vijeka i nastavljaju se tek
nakon II svjetskog rata.
Period II svjetskog rata ne donosi puno novina za proces evropskih
integracija (osim, svakako, shvatanja neophodnosti daljeg promiljanja o
nainu prevazilaenja slinih sukoba), ali je neophodno napomenuti ulogu
koju su u odravanju vatre evropskih integracija imali evropski pokreti
otpora. U razliitim dravama postojali su razliiti pokreti otpora, prije svega
politiki razliito obojeni (komunisti, nacionalisti, razliite neorganizovane i
manje organizovane grupe), a koji su se razlikovali i po uticaju na borbu protiv
faista.
Upravo je ideja evropske integracije te raznorodne pokrete otpora okupila,
stvorivi neto to se uslovno moe nazvati lozojom pokreta otpora po
ovom pitanju. Kreiranje stava zapoinje uvenim Manifestom iz Ventotena
u zatvoru na ovom malom ostrvu u Italiji nalazili su se politiki nepodobni
u tadanjoj faistikoj Italiji. U tom zatvoru se 1941. godine nalazio Altiero
Spineli, kasnije jako znaajna osoba za EU.2 Spineli je zajedno sa svojim
istomiljenicima u zatvoru doao na ideju da napravi jedan program na osnovu
kojeg e se pozitivna snaga pokreta otpora iskoristiti nakon rata. Ovaj Manifest
zapravo predstavlja deklaraciju o tome kako Spineli, ali i pokreti otpora koji su
je prihvatili, vide Evropa nakon II svjetskog rata: bez nacionalnih granica, kao
prostor u kojem nacionalne drave ne postoje, jer je razlog za ratove u Evropi
upravo nacionalna drava koja titi sopstvene nacionalne interese. Manifest
je uspjeno naao svoj put do italijanskih komunista na kontinentu, a ideja se
dalje preko mrea pokreta otpora proirila na itavu Evropu. Ovi pokreti otpora
su imali ogroman uticaj, nakon II svjetskog rata, na mnoge vlade u Evropi
(njihovi lanovi postaju sastavni dio vlada evropskih drava i u prilici su da
ureuju njihovu politiku) i proizvee veoma znaajne posljedice na proces
evropskih integracija.
Nikako ne smije biti zanemaren uticaj koji su SAD imale na proces integrisanja svojih evropskih saveznika. Taj uticaj je iao preko stalnih poziva evropskim
dravama da se integriu, na taj nain rijee meusobne probleme i pomognu
ekonomskom oporavku razruene Evrope, i to preko pomoi potinjenim
ljudima, usvajanjem Trumanove doktrine (1947. godine) i konano, kreiranjem
Maralovog plana iz 1947. godine. Rije je o amerikoj nansijskoj (a time i
2

34

On je tvorac prvog projekta EU, veoma znaajan lan Evropskog parlamenta, a bio je italijanski komunista koga je Musolini brzo nakon dolaska na vlast poslao na Ventoten.

politikoj) pomoi Evropi, uz dva uslova: da i same evropske drave uestvuju

u nansiranju i da se meusobno dogovore oko projekata koje e nansirati. Za
potrebe takvog meusobnog usklaivanja formirana je Organizacija za evropsku
saradnju i razvoj (OECD), kojom zapoinje proces formiranja meunarodnih
organizacija u Evropi nakon II svjetskog rata, a nastavlja se formiranjem
Savjeta Evrope 1949. godine (koji predvia meuvladinu saradnju umjesto
prve integracije i iji je osnovni zadatak zatita ljudskih prava). Veoma vano
mjesto meu ovim organizacijama imaju i prve vojno-politike organizacije,
vojni blokovi NATO i Varavski pakt, formirani kao direktni odgovor na pojavu
Hladnog rata.
Situacija u Evropi nakon rata i irenje mree organizacija stvorili su uslove
i za zapoinjanje razgovora o stvaranju prvih nadnacionalnih organizacija.
Prvi dokument u kojem dolazi do konkretizacije takvih ideja jeste umanova
dekleracija (iz 1950. godine), koja predvia stvaranje funkcionalne integracije
sa zajednikom, nadnacionalnom kontrolom proizvodnje uglja i elika. Tvorac
deklaracije i rodonaelnik ideje je an Mone (ministar za plan u francuskoj vladi),
ali je glavni zastupnik Moneovih ideja upravo Rober uman, ministar inostranih
poslova Francuske, koji je za ovu ideju naao sagovornika u prvom njemakom
kancelaru nakon II svjskog rata, Konradu Adenaueru. Nakon dogovora ove
dvije kljune drave, pristupile su i Italija, Belgija, Holandija i Luksemburg,
tako da je est drava zakljuilo Pariski ugovor o osnivanju Evropske zajednice
za ugalj i elik (1957. godine), sa ciljem stvaranja zajednikog trita uglja i
elika kroz ukidanje svih restrikcija za trgovinu na 50 godina. U momentu
kreiranja ove prve Zajednice, Velika Britanija nije pokazivala interesovanje
za proces integracije, te nije postala njena lanica. Osnivaki akt Evropske
zajednice za ugalj i elik predvidio je institucionalnu strukturu etiri organa, sa
preciznom podjelom nadlenosti. Glavni organ, nezavisan od drava lanica, je
Visoka vlast, koja je imala izriita obiljeja nadnacionalnosti. Ona je brinula o
implementaciji odluka Zajednice, odluka i preporuka, koje su bile obavezujue
i direktno primjenljive bez intervencije drave i koje su obavezivale i zika i
pravna lica. Drugi organ u ovoj strukturi je Savjet ministara, koji jasno izraava
nacionalni interes. Parlament, predvien Ugovorom o Zajednici za ugalj i elik,
u to doba se nazivao Skuptina i, za razliku od dananjeg Parlamenta, nije imao
nikakvu ulogu u legislativnom postupku, osim savjetodavne. To znai da se
u odreenim oblastima ugovorom predvialo da Savjet ili Komisija prilikom
usvajanja neke odluke treba da se konsultuju s Parlamentom - nije neophodno
da sasluaju njegovo miljenje, ali to miljenje moraju traiti. Parlament dugo
nije uspio da razvije neku drugu ulogu osim savjetodavne. etvrti organ bio
je Sud pravde, kao organ koji garantuje potovanje novog pravnog poretka
koji se naziva komunitarno pravo. Komunitarno pravo ine osnivaki akti

35

36

organizacije i sve odluke koje organi donose. To je ono to se danas naziva

Aquis Communautaire (komunitarna batina Zajednica), 100.000 strana pravnih
propisa koje svaka drava koja eli lanstvo u Uniji mora da prevede, domae
pravo s tim usaglasi i implementira.
Evropska zajednica za ugalj i elik je prvi pokuaj funkcionalnog integrisanja
drava u istoriji meunarodnog organizovanja. Funkcionalno integrisanje je
ciljano povezivanje ono ne podrazumijeva politiko povezivanje, ve je rije o
politiki nekontraverznim oblastima (kao to je to za poetak bio ugalj i elik),
i u tom domenu se eli postii vea povezanost izmeu drava lanica. Ovakva
ideja je uskoro postala veoma funkcionalna, zajedniko trite uglja i elika je
ubrzo stvoreno, meusobna saradnja izmeu drava je krenula da se razvija,
ustanovljane su jedinstvene tarife za uvoz i izvoz ovih roba, i ideja se pokazala
kao veoma korisna. Pouene ovim pozitivnim primjerom, evropske drave
pokuavaju da koncept prenesu na politiki nivo, i to na oblasti odbrane i politike
saradnje. To je za poetak bilo veoma uspjeno. Drave lanice su meu sobom
uspjele da se dogovore i da na istim osnovama stvore i Evropsku odbrambenu
zajednicu i Evropsku politiku zajednicu. Razgovori o tome zapoinju jo 1950.
godine, ali je ona zapravo denisana u jednom ugovoru koji je 1952. godine
zakljuen izmeu est drava lanica Zajednice za ugalj i elik. Osnovna ideja
je bila da se na elu Evropske odbrambene zajednice nalazi evropski ministar
odbrane i da Evropska odbrambena zajednica posjeduje svoju vojsku, koja e
biti nansirana zajednikim sredstvima, a da kontrolu vri Parlament. Ugovor
je potpisan 1952, ali francuski parlament odbija da ga ratikuje. Krivica se
najee svaljuje na generala De Gola, koji nije elio da prihvati ovaj Ugovor i
uticao je na francusku skuptinu da odbije njegovu ratikaciju, jer nije elio da
armiju Francuske kontrolie iko drugi osim francuskih generala, tj. francuskog
ministra odbrane. Ovakav svoj stav je tokom pregovora general De Gol pokuao
da unese u tekst Ugovora, ali to druge drave nijesu prihvatile. Odbijanjem
ratikacije Ugovora o Evropskoj odbrambenoj zajednici, istovremeno prestaje
pria i o jaoj politikoj saradnji i njenoj institucionalizaciji kroz Evropsku
politiku zajednicu. Oba koncepta e se ponovo pojaviti 35 godina kasnije, a
postae operativne tek s Ugovorom iz Mastrihta, u stvaranju zajednike spoljne
i bezbjednosne politike, kao drugog stuba EU.
Za odbranu je u to doba, pored NATO pakta koji je okupljao zemlje zapadne
Evrope, bila zaduena i Zapadnoevropska unija, koju mnogi karakteriu kao
uspavanu organizaciju. Od njenog nastanka 1954. godine pa do sredine 90-ih
godina malo ko je znao da i dalje postoji, sve dok EU nije poela da denie
svoj koncept bezbjednosti, oslanjajui se pored NATO-a i na Zapadnoevropsku
uniju.

Poto su, nakon dva neuspjeha u sluaju odbrane i politike saradnje,

drave lanice ECSC ustanovile da za politiki osjetljiva pitanja situacija jo
uvijek nije sazrela, one se vraaju starom obliku funkcionalne integracije, a
nova strateka sirovina je atomska energija. Druga oblast je opta ekonomska
oblast, ali uz znaajniju promjenu koncepta integracije novim Zajednicama se
oduzima obiljeje nadnacionalnosti, a nain i stepen integracije se tako mnogo
vie nalazi u rukama drava lanica. Na tim osnovama nastaju dvije nove
zajednice: Evropska ekonomska zajednica i Euroatom - Evropska zajednica
za atomsku energiju.
Obje zajednice su stvorene Rimskim ugovorima 1957. godine, s dva razliita
cilja. Cilj stvaranja Evropske ekonomske zajednice je kreiranje zajednikog
trita za robe, kapital i usluge i izgradnja carinske unije. Poslije zone slobodne
trgovine, sljedei korak u procesu integrisanja je jedinstvena carinska teritorija
do koje se dolazi tako to se uvodi zajednika tarifa prema treim dravama,
a meu dravama lanicama se ukidaju ne samo carinska ve i sva druga
kvantitativna i kvalitativna ogranienja, kako bi se obezbijedila slobodna
trgovina u okviru carinske unije.
S druge strane, Euroatom ima neto drugaiji cilj. To je prije svega razvoj
evropske nuklearne industrije, pomo istraivanjima u oblasti atomske energije
i smanjenje trokova tih istraivanja. U to doba, osim SAD i Sovjetskog Saveza,
niko u Evropi (pa ni u svijetu) nije ispitao svoj nuklearni potencijal, a tokom
60-ih godina to e najprije uraditi Francuska. U sluaju atomske energije,
Euroatom ne predvia stvaranje zajednikog trita, ve je to jedan specian
vid povezivanja drava kao pomo napretku jednog novog oblika industrije
i istraivanju novih sirovina. Obaveze nadnacionalnosti su mnogo manje i
centralno mjesto od 1957. godine do danas, pa i po Nacrtu ugovora o Ustavu,
imaju drave lanice kroz Savjet ministara.
to se institucionalne strukture tie, obje zajednice su zadrale tzv. strukturu
etiri organa: Sud, Parlament, Komisija i Savjet ministara. Od poetka su
Parlament i Sud pravde zajedniki organi, a svaka zajednica je imala svoju
Komisiju i svoj Savjet ministara. Do integracije organa dolazi 1965. godine i
dobijamo jedinstvene organe za sve tri Zajednice, s glavnim sjeditem u Briselu.
Istim Sporazumom o objedinjavanju po prvi put se precizno deniu nadlenosti
koje svaki od ovih organa ima u Zajednici: Komisija je izvrni organ, Savjet
ministara centralni i zakonodavni, Parlament i dalje savjetodavni, a Sud pravde
ima ulogu uvara komunitarnog prava.

37

38

Doc. dr Tanja Mievi

RAZVOJ PROCESA EVROPSKE INTEGRACIJE

OD EZDESETIH GODINA
Pedesete godine XX vijeka u Evropi zavravaju se velikom protivurjenou
s jedne strane zahuktava se Hladni rat, a s druge strane poinje proces
integracije evropskih drava. Posebno je znaajna Evropska ekonomska zajednica
(EEZ), koja sadri klju svih procesa daljeg unapreenja integracije izmeu
svojih drava lanica. Osnovni cilj formiranja EEZ je jedinstveno trite, a da
bi se ono stvorilo moraju se ukinuti carine i necarinske barijere koje postoje
izmeu drava. To se mora uraditi postepeno i kroz odreene faze. Na poetku
funkcionisanja drave lanice EEZ su bile jako uspjene - prije roka su uspjele
da ukinu odreene carine i odreena kvantitativna ogranienja i da bez ikakvih
meusobnih sporova i problema u potpunosti rijee to pitanje. Tu se dolazi
do prvog zajednikog stava, a to je da se proces integrisanja podri. Najprije,
lanice su se saglasile da se sa stvaranjem carinske unije pouri, da se ne eka
est godina, koliko Rimski sporazum predvia, ve da se ona formira za upola
krai period, za tri godine, to se i desilo.
lanice EEZ su 1969. godine proglasile meusobnu carinsku uniju,
prostor u kome postoji samo spoljna zatita t.j. spoljne carine. Pozitivan
efekat ekonomskog pribliavanja je uticao i na injenicu da se pone govoriti
o prelasku na kvalitativno vii nivo integracije i stvaranje ekonomske unije, o
uvoenju politika koje e podravati ovakvo unutranje trite, ali ne samo to.
Sve vie poinju da se javljaju ideje o kreiranju politike unije drava lanica
EEZ, a najvei zagovornici takvog procesa su zvaninici Evropske komisije.
Najznaajnija osoba u tom momentu jeste prvi predsjednik Evropske komisije
Valter Holtajn, koji je od Komisije napravio promotera procesa evropske
integracije, i time na sebe i Komisiju usmjerio nezadovoljstvo generala arla
de Gola, predsjednika francuske vlade, zbog jaanja supranacionalnosti koja
je prema njegovom miljenju neprimjerena.
Nije samo napredak u procesu evropskih integracija obiljeio ezdesete
godine; podjednak znaaj imalo je i pitanje britanskog lanstva u Zajednicama.
Britanija nije bila drava osniva niti jedne Zajednice, a kao osnovni razlog
britanska vlada uvijek je iznosila injenicu da ne eli da prihvati nadnacionalnost
kao obiljeje povezivanja drava. Kao odgovor na nadnacionalnu organizaciju,

39

40

Evropsku zajednicu za ugalj i elik, Britanija sa svojim ekonomskim i

trgovinskim partnerima stvara jednu novu organizaciju, Evropsku asocijaciju
slobodne trgovine (EFTA). Ona nema obiljeje nadnacionalnosti, ve je rije
o pojaanoj meudravnoj, ekonomskoj, privrednoj saradnji i podrazumijeva
preferencijalne poloaje meu dravama koje su njene lanice. Meutim, kada
je 1957. godine stvorena Evropska ekonomska zajednica i kada je Britanija kroz
ekonomske pokazatelje uoila kolika je prednost biti lanica EEZ, poela je
da mijenja svoj stav. Zbog toga Britanija poetkom ezdesetih godina, zajedno
sa Irskom, Danskom i Norvekom, podnosi molbu za prijem u lanstvo EEZ i
pregovara o uslovima svog lanstva. Velika Britanija prihvata nadnacionalna
obiljeja EEZ, ali zato trai nansijske ustupke, a to je manji iznos sredstava
koja e ulagati u budet, kao i znaajnu, gotovo vodeu ulogu u samoj EEZ,
ime se direktno sukobljava s tada vodeom gurom evropske integracije,
arlom de Golom.
Jedan od glavnih razloga De Golovom protivljenju britanskom lanstvu
jeste strah da e u EEZ, u kojoj su ve Francuska i Njemaka, Velika Britanija
uvijek biti protivtea Francuskoj i potisnuti je s vodeeg mjesta u procesu
evropskih integracija. Danas se jasno moe rei da je De Gol pogrijeio, jer
Velika Britanija nikada nije bila lider procesa evropskih integracija, ve su
srce Evrope uvijek bile upravo Francuska i Njemaka. De Golu se zamjera
nain na koji je on izrazio svoje neslaganje: lanstvo Evropske zajednice se
moglo stei samo ako niti jedna lanica nema nita protiv toga. Ako je makar i
jedna protiv, dravi kandidatu nije mogue dobiti status lanice EZ. U sluaju
Britanije, De Gol, zapravo Francuska, bio je zvanino protiv, a taj stav iznosi
se na pres-konferenciji, to je diplomatski neprikladno. Prema De Golovim
rijeima, priroda, struktura i ekonomski kontekst u kojem postoji i funkcionie
Velika Britanija znaajno se razlikuje od ostatka Evrope, i time je po prvi put
odbijena kandidatura Velike Britanije za lanstvo u EEZ.
Ne samo u sluaju odbijanja britanskog lanstva, ve je i itava dekada
ezdesetih godina obiljeena upravo aktivnostima generala De Gola, a zbog
njegovih stavova ova decenija u procesu evropske integracije se naziva decenijom
euroskepticizma ili europesimizma. To su kljune godine u kojima se ideja
evropske integracije preispitivala. Polazite generala De Gola je bila Evropa
drava, Evropa sastavljena od nacionalnih, suverenih i nezavisnih drava,
a ne kao Sjedinjene evropske drave. Tako se dolo u situaciju da se na elu
lidera u procesu integracije (Francuske) nalazi osoba koja ima dijametralno
suprotan stav od polazita procesa evropskog integrisanja, to je, naravno,
ometalo proces i usporavalo ga.
Prva ideja s kojom De Gol ulazi u promiljanje o EEZ, kada je drugi put
doao na vlast, jeste ideja politike unije. To je uveni Fueov plan, koji je

proklamovan 1961. godine. Fue je jedan od visokih slubenika francuske

administracije koji je dobio zadatak da napravi plan za stvaranje posebne
politike unije izmeu drava lanica EEZ, ali van okvira Rimskog sporazuma,
tj. Ugovora o osnivanju EEZ. Plan je predviao da integracija u koju se krenulo
osnivanjem EEZ nikada ne bi mogla prei na nivo politike integracije, tako
da spoljna politika, bezbjednost, pravosue i unutranji poslovi ne bi bili u
nadlenosti dananje EU. Ta oblast bi bila u nacionalnoj nadlenosti i drave
se nikada ne bi mogle uspjeno povezivati i usklaivati u ovoj oblasti, kao
to je to danas sluaj. Ostale drave lanice su predvidjele mogue posljedice
realizacije ovog plana i on je vrlo brzo odbijen.
Iako je ovaj plan mogao da nanese tetu jedinstvenom tritu, prouzrokovao
je i neto vrlo dobro - da bi razgovarali o Fueovom planu politike unije,
efovi drava ili vlada su se poeli okupljati na tzv. samitima, na skupovima
na najviem nivou gdje bi raspravljali o politici Evropskih zajednica. Ta ideja
samita na najviem politikom nivou, koji okupljaju efove drava ili vlada,
veoma dobro je primljena u Evropskoj zajednici, tako da prvo neformalno, a
potom od 1974. godine i posebno od Jedinstvenog evropskog akta iz 1986.
godine oni postaju ustanovljen nain okupljanja. Ovi samiti su vani, jer su
postali kljuna mjesta na kojima se odreuje politika EU i gdje efovi drava ili
vlada deniu smjernice i pravce kretanja evropskih integracija, a ostali organi
to razrauju u pojedinanim odlukama.
Odbijanje lanstva Velike Britanije i neuspjeli Fueov plan otvaraju veliku
krizu u samoj EEZ, koja korespondira s krizama prilino velikih razmjera
koje se odraavaju i na itavu Evropu - 1962. godine javlja se kubanska kriza,
krajem ove decenije revolucija u ehoslovakoj, a u meuvremenu izbijaju
arapsko-izraelski sukobi. S druge strane, ovo je period kada kulminira Hladni
rat, Amerika sve vie nastoji da u Evropi zatiti ameriko tlo (postavljanje raketa
i odbrambenih sistema), emu se estoko usprotivila Francuska, koja se 1966.
godine povukla iz vojnih struktura NATO-a. Vrhunac krize u samoj Evropskoj
zajednici je 1965. godine, kada se otvaraju i tri veoma vana pitanja:
a) Pitanje nansiranja zajednike poljoprivredne politike ova najkontroverznija politika zasniva se na prelevmanima i supstituisanju poljoprivredne
proizvodnje. Veoma bitna injenica jeste da nemaju sve drave lanice podjednako
koristi od ove politike, jer velika sredstva odlaze u one lanice koje imaju najveu
poljoprivrednu proizvodnju, to je i tada i danas bila Francuska. Upravo je za
nju jako vano da ustanovi koliko e njeni poljoprivredni proizvoai, farmeri,
dobiti supstitucijom od zajednike poljoprivredne politike.
b) Jaanje nadnacionalnih obiljeja integracije - otvara se pitanje vodee
uloge Komisije, na emu posebno insistira Valter Holtajn, elei da pojaa
proces integracije i nadnacionalno povezivanje uopte. Zbog toga institucije

41

42

Evropskih zajednica trae vee nadlenosti i to tako to e, pored Komisije, biti

ojaana i ovlaenja Evropskog parlamenta, koji je u ovom trenutku jo uvijek
savjetodavni organ i nema veliku ulogu u procesu odluivanja.
c) Kontola budeta od strane organa Zajednica - Komisija trai da kontrolie
jedan dio budeta Zajednice, preciznije dio koji se sastoji od sopstvenih
sredstava Zajednice, tako to bi kontrolisala ubiranje carina na robe koje ulaze
na zajedniko trite u razvoju.
Nije sluajno to su se sva tri pitanja otvorila u isto vrijeme, jer je to bila
taktina pogodba. Ovog puta Francuska nije htjela da se odrekne svoje suverenosti
i da dopusti jaanje nadnacionalnosti zarad sredstava koja su dobijali njeni farmeri
u okviru zajednike privredne politike. Ona za takvu situaciju posebno okrivljuje
Komisiju i to postaje otvoren sukob De Gola i Holtajna, koji je kulminirao
potpunim povlaenjem Francuske iz Savjeta ministara, ime blokira rad ovog
organa. Francuska kao uslov za povratak trai da se preispitaju institucionalne
odredbe i da se smanje ovlaenja Komisiji. Do toga nije dolo, ve je rjeenje
naeno na Samitu u Luksemburgu (jun 1966. godine) dogovorom izmeu
efova drava ili vlada. Kljuna odredba ovog kompromisa jeste stav kojim se
ustanovljava da kada je u pitanju nacionalni interes bilo koje drave ili grupe
drava, Savjet mora traiti rjeenje kako bi postigao kompromis tj. dogovor
koji je prihvatljiv za sve lanice. Iako postoje razlike, one nee sprijeiti da se
doe do dogovora, to znai: Dogovorili smo se da postoji mogunost da se
ne sloimo. Od tog momenta proces evropske integracije postaje mnogo blii
meudravnoj, meuvladinoj uniji izmeu nezavisnih drava i sve manje ima
jakih nadnacionalnih odlija, a takva se situacija nije promijenila ni Nacrtom
ugovora o Ustavu.
Velika Britanija ni u svom drugom pokuaju 1968. godine nije uspjela da
postane lanica EEZ, jer je De Gol ponovo odbio da prihvati njeno lanstvo,
izjavivi na jednoj konferenciji za tampu da e ...Velika Britanija bez
dvoumljenja jednog dana biti lanica Evropske ekonomske zajednice, ali mene
tada nee biti. Zbog loe pozicije koju Francuska dobija ovakvim De Golovim
stavovima, i francuska javnost prepoznaje da zemlja gubi kredibilitet i uticaj u
Evropi (veliki doprinos takvom shvatanju dala je i opozicija), tako da De Gol
gubi naredne predsjednike izbore 1969. godine. Naravno, njegovom loem
poloaju u javnosti najvie su doprinijeli studentski i sindikalni protesti, koji
su posebno potresali Francusku 1968. godine, ali je doprinos tzv. evropskih
pitanja u ovom sluaju bio veoma velik, to nije uobiajena situacija.
Sedamdesete godine su otvorile krize koje su mnogo vie ekonomske prirode
nego meunarodni sukobi; posebno treba izdvojiti naftnu krizu iz tog razdoblja.
to se tie Evropske ekonomske zajednice, 1973. godine ona se uveava za tri
nove drave: Veliku Britaniju, Irsku i Dansku. Zajednica u tom momentu nije

posebno ekasna zbog posljedica luksemburkog kompromisa, jo uvijek se

mjere snage, nacionalni interesi, mogu li se neka od kljunih pitanja pojaviti pred
Savjetom ili ne. Pred Savjetom se tako pojavljuje i pitanje evropske politike
saradnje. Ovoga puta, za razliku od ideje evropske politike zajednice s poetka
pedestih, rije je o saradnji meudravnih odnosa po pitanjima spoljne politike,
ime se zapoinju redovni godinji sastanci stalnog politikog komiteta.
Druga, veoma vana stvar u sedamdesetim godinama jeste uvoenje
monetarnog sistema. Ovdje je rije o uvenoj monetarnoj zmiji utvrena je
jedinstvena obraunska jedinica, koja se naziva EKU (Evropska obraunska
jedinica), u kojoj su morale da budu izraene sve nacionalne valute, a dozvoljena
margina uktuacije bila je +/- 1,5%. Uvoenje evropskog monetarnog sistema
1979. godine predstavlja veliki napredak u ekonomskoj integraciji, ime se jasno
pokazuje namjera lanica da Evropska zajednica ide ka monetarnoj uniji.
Pojava monetarnog sistema i evropske politike saradnje stvara uslove da
se krene dalje s integracijom. Fransoa Miteran (novi francuski predsjednik),
Hans Gener (njemaki kancelar) i Kolombo (predsjednik Vlade Italije) pokreu
reforme u pravcu institucionalnih pitanja i napredovanja ka daljem stvaranju
ekonomske i monetarne unije. Nijesu samo politiari bili zainteresovani za
reforme, ve se veoma aktivno ukljuuje i Evropski parlament. Evropski
parlament 1979. godine odrava prve direktne izbore, to mu daje legitimitet
da utie na proces integracije i da moe da daje sopstvene prijedloge za dalji
rad. Otuda i injenica da su se u ovom prvom Parlamentu pojavile znaajne
osobe, kao to je Altiero Spineli (tvorac Manifesta iz Ventotena), koji sada
pokree jednu novu ideju. On i jo dvadesetak lanova Evropskog parlamenta
su se okupljali u briselskom klubu Krokodil (te zbog toga dobijaju naziv
Krokodil grupa), i kroz svoje rasprave dolaze do deklaracije pod nazivom
Nacrt ugovora o Evropskoj uniji. Tako, zapravo, ideju kreiranja Evropske
unije prvi promovie Evropski parlament, a ne drave lanice niti Evropska
komisija, ve legitiman predstavnik naroda Evrope. Ovaj Nacrt ugovora, u formi
deklaracije ili rezolucije neobavezujueg akta, Parlament usvaja 1984. godine
i to postaje zvanian stav Evropskog parlamenta, iako je on u tom momentu i
dalje savjetodavni organ.
Izuzetno je vana i ideja o stvaranju jedinstvenog ili unutranjeg trita, koju
je pod nazivom Program 1992. godine 1985. pokrenuo tadanji predsjednik
Evropske komisije ak Delor. Delorov program kompletiranja unutranjeg
trita sastojao se iz nabrajanja 300 mjera koje drave lanice moraju preduzeti
kako bi se uobliilo jedinstveno trite. Rije je o veoma ambicioznom planu,
ali istovremeno i o planu koji je okupio najvie zagovornika u Evropi, ne samo
od strane politike elite, ve i od strane privrednika. Ovakav stav ne iznenauje,
jer stvaranje jedinstvenog trita zapravo najvie koristi donosi upravo privredi

43

44

ne postoje vie trokovi naplate carina, niti trokovi konverzije domae valute
u stranu valutu; sve drave imaju jednu obraunsku valutu, ime se olakava
protok roba i kapitala, itd.
Veliki uticaj na proces evropske integracije tokom sedamdesetih i osamdesetih
godina imala je premijer Velike Britanije, gvozdena lejdi Margaret Taer.
Prema mnogim miljenjima, njen uticaj je bio toliko znaajan da je itav proces
evropske integracije u ovom periodu ozbiljno zaustavljen i otean. Kada je 1979.
godine postala premijer Velike Britanije, veoma malo je znala o EEZ i osnovni
domen njenog interesovanja bila je unutranja politika. Pojavom Margaret Taer
na evropskoj sceni otvara se jedno vrlo vano pitanje: preispitivanje uslova za
lanstvo Velike Britanije kroz tzv. britansko budetsko pitanje (BBQ). Naime,
kada je Velika Britanija 1973. godine stupala u lanstvo, jedan od elemenata
njenih pregovora sa EEZ odnosio se na to koliki e biti njen doprinos u budet
Zajednice, a koliko sredstava i iz kojih fondova e joj biti na raspolaganju.
Britanska ocjena je oduvijek bila da je njihov ulog prevelik za relativno malu
korist iz fondova (ne mogu dobiti previe sredstava iz Zajednike poljoprivredne
politike), a takav stav se pojaava dolaskom Margaret Taer na mjesto premijera.
Ova borba za rjeenje budetskog problema je za nju postala primarna i ovo
pitanje se nije skidalo s dnevnog reda Savjeta ministara, sve dok 1984. godine
nije na zadovoljavajui nain rijeeno. Naime, na Samitu u Fonteblou 1984.
godine, dogovoren je korektivni mehanizam za Veliku Britaniju, ali negativan
odnos ostalih drava lanica prema tako tvrdom pregovarakom stavu Britanije
ostae jo dugo prisutan, jer ih je iritirala injenica konstantnih napada Margaret
Taer na Zajedniku poljoprivrednu politiku, kao politiku koja njoj nije bila
od koristi.
Zbog promijenjenih uslova u kojima tri Zajednice djeluju nakon trideset
godina od svog osnivanja, zbog pojave novih politika i ostvarivanja niih
nivoa integracije, sredinom osamdesetih se javlja potreba za prvom revizijom
osnivakih akata Evropskih zajednica. Ovi akti, u formi meudravnih ugovora,
mogu biti izmijenjeni samo dogovorom svih drava lanica na posebnom
forumu koji se naziva Meuvladina konferencija rije je o skupu predstavnika
svih drava lanica koji raspravljaju i pregovaraju o prijedlozima za izmjenu.
Rezultat tih pregovora je nacrt novog, izmijenjenog ugovora, koji mora biti
usvojen od strane efova drava ili vlada svih drava lanica. Na ovaj nain je
1986. godine dolo do prve revizije osnivakih akata i usvajanja Jedinstvenog
evropskog akta, koji je bio neophodan iz vie razloga. Prvi i osnovni razlog je
bio taj da su se pojavile mnoge novine u procesu evropske integracije koje nijesu
bile predviene osnivakim ugovorima: takav sluaj je s pojavom Evropske
politike saradnje, Evropskog monetarnog sistema, Evropskog savjeta, a sve
te novine trebalo je institucionalizovati.

Pored institucionalizacije mnogih novina, potreba se javila i u odnosu

na irinu procesa. Naime, nakon proirenja iz 1973. godine, kada su lanice
Zajednica postale Velika Britanija, Danska i Irska,3 u Evropske zajednice 1981.
godine ulazi Grka, a 1986. godine panija i Portugalija. Drugo proirenje, kada
lanica postaje Grka, veoma je interesantno, jer je rije o jedinoj pravoslavnoj
dravi, koja je u odnosu ne sve dotadanje drave lanice ekonomski najmanje
razvijena. Problematina je i politiki, jer Grka postaje lanica Evropske
zajednice nakon diktature generala i odluka o njenom prijemu u lanstvo donosi
se upravo radi pomoi razvoju demokratije u ovoj dravi - to nije ekonomska
ve politika odluka (tavie, Komisija je u sluaju Grke dala negativnu ocjenu,
da bi Savjet njeno lanstvo ipak prihvatio). Tako nastaje Evropa dvanaestorice,
ime se broj drava lanica udvostruuje.
Tako je i u sluaju panije i Portugalije 1986. godine, poslije Franka i
poslije faistike diktature i Portugalija ulazi u EU, ali ovoga puta do proirenja
dolazi mnogo lake nego u sluaju Grke, jer je ovdje rije o zapadnoevropskim
katolikim dravama, s jakom tradicionalnom vezom s ostatkom zapadne
Evrope, za razliku od Grke. Grka, panija i Portugalija su bure bez dna za
EU. Razliiti programi pomoi i fondovi su izmiljani da bi se ovim dravama
pomoglo. Irska je ulazila u ovu grupu, ali su Irci vrlo pametno iskoristili pomo
koju su dobijali, panija i Portugalija su u nekim svojim regionima postale veoma
uspjene, posebno Portugalija koja se okrenula turizmu, ali Grka konstantno
predstavlja taj ekonomski problem, a esto i politiki. Jedna pikanterija: nijesmo
mi izmislili prepakivanje eera ve Grci, a oni su u nama nali dobrog uenika.
Oni su zapravo pokazali ta znai balkanska drava u Evropskoj zajednici. Grka
predstavlja problem i oko pregovora s Makedonijom i to je jedna od prepreka
koja Makedoniji stoji na putu u EU.
Uveane Zajednice su zahtijevale institucionalne reforme, a zaokruivanje
jedinstvenog trita trailo je lake naine donoenja odluka, to je oteavao
princip jednoglasnosti. Zbog toga se u oblasti kreiranja jedinstvenog trita
uvodi sistem kvalikovane veine, uz koritenje ponderacije ili odmjeravanja
glasova. Jedinstvenim evropskim aktom jaa i uloga Evropskog parlamenta,
zbog injenice da je on jedini direktno izabran organ Zajednica, i zbog rjeavanja
pitanja demokratskog decita, kako bi evropska integracija dobila podrku
graana drava lanica. Ovim Ugovorom se Evropskom parlamentu dodjeljuje
znaajnija uloga u procesu donoenja odluka, tako to se u zakonodavni proces
unosi procedura saradnje. Ta procedura zahtijeva da kod odreenih pitanja
odluke donose i Savjet i Parlament; meutim, u ovom momentu Parlament jo
3

Pregovori su voeni i sa etvrtom dravom, Norvekom, i to ne samo poetkom 70-ih ve i

1995.godine, ali je Norveka oba puta na referendumu odbila lanstvo u Evropskim zajednicama.

45

46

uvijek nije potpuno ravnopravan u legislativnom smislu, jer u sluaju neslaganja

izmeu ova dva organa odluku ipak moe donijeti sam Savjet.
Kraj osamdesetih i poetak devedesetih godina za Evropske zajednice
donosi velike izazove, kako na unutranjem tako i na meunarodnom planu.
to se unutranjih procesa tie, kljuna tema za raspravu je upravo demokratski
deficit i nain jaanja uloge Evropskog parlamenta. Evropska zajednica
poinje sve vie da govori o monetarnoj integraciji, odnosno o ekonomskoj i
monetarnoj uniji. I neke nove politike postaju oblasti zajednikog djelovanja
EU, kao to je recimo socijalna politika ili oblast zajednikog usaglaavanja i
postizanja minimuma standarda. Praktino, Evropska komisija, koja je zaduena
da denie standarde u oblasti socijalne politike, vri analizu - u saradnji sa
dravama lanicama - minimuma zajednikih standarda u oblasti, recimo,
radnog vremena u Evropi. Kada ustanovi ta je to minimum, odnosno pravilo,
donosi se uredba, obavezujui akt EU u kojem se kae da drave lanice moraju
ustanoviti radnu nedjelju odreenog broja sati u svojoj dravi. Time se utvruje
da drave lanice mogu da smanje broj radnih asova u toku nedjelje, ali ne
mogu da ga poveaju, jer je ovo standard uobiajen u Uniji. Nove oblasti koje
Zajednica konstatuje kao zajednike su i zatita ivotne sredine, istraivanje i
razvoj, regionalna politika, i druge.
to se izazova na meunarodnom planu tie, uticaj na Evropu je jako
znaajan. Ovo je vrijeme kada se Hladni rat pribliava svom kraju, to je konano
i oznaeno padom Berlinskog zida 1989. godine. Time se otvara pitanje nove
budunosti Evrope, sada vie ne kao prostora u kome se nalazi razdjelnica Istoka
i Zapada, ve prostora u kojem e Istok i Zapad moi aktivno saraivati.
Direktne posljedice na EU imalo je ujedinjenje Njemake 1990. godine,
koja je direktno nastavila svoje lanstvo. Trokove ujedinjenja snosila je sama
Njemaka i zbog toga ona ima problema u Paktu stabilnosti Unije, jer ne moe
da zadri svoj budet na nivou kakav bi odgovarao kriterijumima konvergencije,
to joj stvara probleme i s Evropskom centralnom bankom.
Jo jedan uticaj je jako znaajan, a tie se SAD-a. Zemlje centralne i
istone Evrope, koje nakon kraja Hladnog rata zapravo dobijaju svoju novu
suverenost, sada se okreu od Sovjetskog Saveza ka Evropskim zajednicama,
i ve poetkom devedesetih godina istiu svoju opredijeljenost za lanstvo
u Evropskim zajednicama. U tome imaju ogromnu podrku SAD-a, koje
tjeraju Evropsku zajednicu da pronae odgovor na novi odnos snaga u itavoj
Evropi. Taj uticaj e stvoriti jednu novu politiku Evropske zajednice - politiku
proirenja. Na osnovu ove politike deniu se instrumenti kojima se pomae
proces tranzicije u zemljama centralne i istone Evrope, i to u vrijeme kada
su one pridruene Evropskoj uniji, kada se pripremaju za lanstvo, kada su
kandidati i kada pregovaraju za lanstvo. To je politika proirenja koja i danas

postoji, neprestano se usavrava, a danas se primjenjuje na zemlje zapadnog

Balkana, zemlje kandidate, meu kojima je i Turska.
Zbog svih ovih spoljnih i unutranjih uticaja otvaraju se razgovori o novoj
reviziji osnivakih ugovora, svega pet godina nakon usvajanja Jedinstvenog
evropskog akta. S obzirom na obim pitanja koja su u meuvremenu otvorena,
dogovor drava lanica je bio da se pregovori vode na dvije posebne meuvladine
konferencije - jedna bi se bavila pitanjima ekonomskih integracija i cilj e joj
biti formiranje ekonomske i monetarne unije, a druga e se baviti pitanjima
politike unije. I dok je u sluaju monetarne i ekonomske unije mandat
pregovaraa bio veoma precizan, u domenu politike unije znalo se samo da je
rije o oblastima spoljne politike, bezbjednosti i pravosua i unutranjih poslova,
ali se nije znalo na koji nain e ova pitanja biti regulisana. Rezultat ove dvije
meuvladine konferencije je Ugovor iz Mastrihta, koji je usvojen 1992. godine.
Ovaj Ugovor predstavlja reviziju Ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici
(koja je preimenovana u Evropsku zajednicu), Ugovora o Euroatomu i Ugovora
Zajednice za ugalj i elik, i unosi novi Ugovor o Evropskoj uniji.
Od Mastrihta Evropska unija poiva na tri stuba: prvi stub predstavlja oblast
integracije koju ine tri Evropske zajednice; drugi stub je zajednika spoljna i
bezbjednosna politika i trei stub je Saradnja u oblasti pravosua i unutranjih
poslova, a zasnivaju se na meuvladinoj saradnji. Tako novonastala Evropska
unija nije prost skup tri Zajednice, ve tri Zajednice dopunjene instrumentima
saradnje u dvije nove oblasti. Ona ima hibridni karakter, jer objedinjuje
nadnacionalna obiljeja i tipino djelovanje meuvladinih organizacija.
Ovim Ugovorom se kreira ekonomska i monetarna unija i produbljava
se unutranje trite. Prvi put se u jednu meunarodnu organizaciju uvodi i
pravo dravljanstva ili graanstva kreira se kategorija graana EU, koja se
zasniva na dravljanstvu drava lanica. Graanin EU je samo ono lice koje ima
dravljanstvo neke od drava lanica EU, i moe da uiva neka prava kao to su
pravo slobodnog kretanja na teritorijama svih drava lanica, pravo nacionalnog
tretmana na toj teritoriji (osnivanje preduzea, pravo na zapoljavanje, pravo na
studiranje...), pravo glasa na direktnim izborima za Evropski parlament u bilo
kojoj od drava lanica EU, kao i pravo meusobne diplomatske zatite.
Nakon neformalnog proirenja, kada lanica Unije postaje Istona Njemaka
samim inom ujedinjenja, etvrto proirenje iz 1995. godine, kada u EU ulaze
Austrija, Finska i vedska, gotovo je bezbolno. Ove zemlje su bile lanice
EFTA i poto su EU i EFTA 1992. godine zakljuile Sporazum o jedinstvenom
ekonomskom prostoru, na osnovu kojeg su njihove lanice bile obavezne da
usklauju svoje ekonomske, pravne i politike sisteme, ove tri drave nijesu
imale nikakvih problema prilagoavanjem, niti je Unija imala problema da ih
akomodira.

47

48

Unija od 15 drava lanica suoava se sa znaajnim problemima koji se

posebno odnose na zastoje u funkcionisanju organi na isti nain kao u doba
kada je bilo svega est lanica. Zbog toga Unija intenzivira svoj stalni proces
institucionalnih reformi, koji je sada ojaan i zbog produbljavanja integracije
i zbog njenog proirenja. Tokom 1997. godine, suoena s problemom lanstva
zemalja centralne i istone Evrope, Unija sve ee postavlja pitanje kako
zaokruiti Evropu ili ta su granice Evrope; sastavni dio tog pitanja je i odnos
s dravama Balkana. Upravo kao segment regionalne politike, Unija poinje da
razvija jedan novi proces, koji svoj konani okvir dobija tek 1999. godine - to
je proces stabilizacije i pridruivanja, koji se potpuno zasniva na iskustvima
pridruivanja zemalja centralne i istone Evrope, te Kipra i Malte, ali je
dizajniran za drave zapadnog Balkana. Ve tada se signalizira da EU mora u
svoja razmiljanja o budunosti ukljuiti i Balkan, jer je to i geostrategijski i
geoekonomski zaokruen prostor Unije.
Nova revizija osnivakih ugovora Zajednica i Unije usvaja se u Ugovoru
iz Amsterdama 1997. godine. Iako se od njega puno oekivalo, on nije donio
previe novina i ni na jedno kljuno pitanje nije uspio da prui precizan odgovor.
Najvea novinu koju donosi ovaj Ugovor jeste konsolidacija i prenumeracija
pravnih akata: naime, ogromnu zbirku razliitih akata, osnivakih akata, revizije
koju donosi Jedinstveni evropski akt, pa i revizije iz Ugovora iz Mastrihta,
Ugovor iz Amsterdama je preistio, a lanovim dao nove brojeve. U oblasti
zajednike spoljne i bezbjednosne politike uvodi se kao vrsta odluke zajednika
strategija. Do tada se meusobna saradnja drava lanica zasnivala na zajednikim
stavovima, a ova novina znai mogunost zajednikog djelovanja i ativnosti
u drugom stubu Unije.
Dolazi do institucionalizacije nove linosti, Visokog predstavnika EU za
spoljnu i bezbjednosnu politiku, koji treba da koordinira stav Unije prema
svijetu. Veoma bitna injenica jeste uvoenje pojaane saradnje, koncepta
koji podrazumijeva da drave, koje to ele i mogu, mogu bre da napreduju u
meusobnom povezivanju u domenu zajednike spoljne i bezbjednosne politike.
Naalost, pojaana saradnja od momenta njene inauguracije do danas nikada
nije koriena. to se saradnje policije tie, ona je od generalnog koncepta policijska i pravosudna saradnja - koji je dobila Ugovorom iz Mastrihta, sada
dobila konkretniji sadraj - saradnja policija i pravosua u krivinim stvarima.
To je uspostavljanje meudravne saradnje u jednom uem domenu; meutim,
jedan dio ranijeg treeg stuba postaje oblast integracije i dio Ugovora o EZ
pod nazivom Vize, azil, imigracija i druge politike u vezi s imigracijom. Tako
politike viza, politike azila i politike imigracije postaju integrativne, i denie
ih Evropska zajednica, kroz proces odluivanja koji se naziva komunitarna
metoda odluivanja.

Meutim, Ugovor iz Amsterdama nije donio previe novina, a ostalo je

puno nerijeenih stvari, kao to je produbljivanje integracija, proirenje lanstva
i kako tome prilagoditi institucionalnu strukturu. Zbog toga se 2001. godine
usvaja nova revizija osnivakih ugovora, Ugovor iz Nice (stupio je na snagu
2003. godine i ovo je trenutno vaei Ugovor EU).
Ovaj Ugovor unosi dosta novina to se tie institucionalnih pitanja.
Najprije, mijenja se broj lanova Komisije, koja danas ima 25 lanova za
svaku dravu jedan lan Komisije. Takoe je postignut dogovor da se nakon
2005. godine pone s izborom lanova Komisije na taj nain to e jedan broj
lanova Komisije imati portfelje i uestvovati u glasanju, dok drugi nee imati
svoju oblast djelovanja. To je veliki politiki problem - kako napraviti sistem
rotacije, kako odrediti iz koje drave prvi lanovi nee imati svoj portfelj.
Istovremeno s ovom izmjenom jaa uloga predsjednika Komisije, u tom smislu
to on predlae lanove Komisije i moe da zahtijeva od lana Komisije da se
povue sa svog mjesta. Novina je i dvostruka ponderacija glasova u Savjetu
ministara: za odluku mora da glasa 72% drava lanica, a da bi odluka bila
donijeta kvalikovanom veinom, tih 72% glasova mora predstavljati 63%
stanovnika drava lanica. U nekim sluajevima mora se ispuniti i trei uslov, a
to je da tih 72% glasova i 63% stanovnika bude iz najmanje 12 drava lanica.
To je izuzetno komplikovan proces odluivanja, pa zato danas Savjet djeluje
uglavnom na osnovu konsenzusa. Takoe se poveava broj mjesta u Evropskom
parlamentu Ugovor iz Nice je broj od 700 poslanika poveao na 732, tako da
su uraunate i nove drave lanice (njih 10).
Dalji razvoj u ovom procesu jeste formiranje Konvencije o budunosti EU
(2002. godine), kao posebnog meunarodnog foruma na kojem se po prvi put na
najiri mogui nain (okupljajui i predstavnike drava lanica i predstavnike
drava kandidata, nelanica i institucija i strunih lica) raspravljalo o Nacrtu
ugovora o Ustavu EU. Veoma je bitno istai da se ak ni u nazivu ne potencira
da je rije o ustavu, ve o meudravnom ugovoru o konstituciji i izgledu EU.
Ovaj Nacrt sakuplja sve odredbe koje su do sada donijete i obrazuje jedan
jedinstven dokument. Ovo nije ustav, jer ne ustanovljava novi politiki entitet ili
federaciju, ve je ipak rije o meudravnom ugovoru. On donosi neke novine,
kao to je, recimo, injenica da EU po prvi put postaje pravno lice. Takoe,
Ugovor o Ustavu unosi preciznu podjelu nadlenosti na iskljuive nadlenosti
Unije, drava lanica, i tzv. zajednike nadlenosti. Nakon prihvatanja teksta
Ugovora o Ustavu EU (decembar 2004. godine) ostaje jo ratikovanje od
strane graana Unije. To je velika novina s kojom se Unija danas suoava: po
prvi put u svojoj istoriji ovaj projekat elita zavisi od obinog ovjeka, koji
na referendumu treba da odlui o njenoj budunosti.

49

Na kraju se logino postavlja pitanje: ta e se deavati sjutra? Mnogo je

nedoumica u odnosu na budunost Ustava, na nain na koji e Unija funkcionisati
sa 25 drava lanica, na mogunosti njenog daljeg irenja... Danas, takoe, u
Evropi ne postoje politiari kakvi su bili De Gol, Taerova, Mone, uman i
Miteran, koji su imali svoje vizije o Evropi. To je ono to Evropi danas nedostaje
vizija, stav ta e s njom biti u blioj ili daljoj budunosti.

50

Mr Danijel Panti

EVROPSKA KOMISIJA ULOGA I ZADACI U

PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA
Institucionalna struktura Evropske unije se denie kao jedinstvena u
svijetu, prije svega imajui u vidu odnose u tzv. institucionalnom trouglu,
koji ine Savjet, Evropska komisija i Evropski parlament. Zemlje lanice EU
u odreenim oblastima delegiraju dio nacionalnog suvereniteta nezavisnim
institucijama koje zastupaju interese Unije kao cjeline, interese zemalja lanica,
kao i interese graana. Evropska komisija prevashodno titi interese Unije kao
cjeline, nacionalni interesi zemalja lanica su zastupljeni u Savjetu, dok je
Evropski parlament izabran od strane graana.
Prema konsolidovanoj verziji ugovora o osnivanju Evropske zajednice,
postoji pet tijela sa zvaninim statusom institucija i to: Evropski parlament,
Savjet ministara, Evropska komisija, Evropski sud i Revizorski sud. Ugovorom
o osnivanju Evropske unije formirano je jo nekoliko tijela, meu kojima je i
Evropski savjet.
Pored toga, postoji i odreeni broj savjetodavnih tijela, meu kojima su
najvaniji Ekonomski i Socijalni komitet, koji ine predstavnici raznih interesnih
grupa (sindikati, asocijacije poslodavaca, udruenja potroa, poljoprivredna
udruenja) i Komitet regiona, koji ine predstavnici lokalnih i regionalnih vlasti.
Treba praviti razliku izmeu ovih savjetodavnih tijela i veeg broja razliitih
ureda, koji predstavljaju integralni dio administracije Evropske komisije. Primjeri
ovakvih ureda su: Ured za zvanine publikacije, Ured za statistiku (Eurostat),
Ured za hranu i veterinu i Ured za humanitarnu pomo.
Prema Ugovoru o osnivanju Evropske zajednice, ustanovljena su jo dva
tijela koja imaju svojstvo pravnog lica i visok stepen autonomije: Evropska
centralna banka i Evropska investiciona banka. Osnovan je takoe i odreen broj
agencija Evropske zajednice kao posebnih pravnih entiteta i to kroz sekundarne
pravne akte. Na kraju, prema lanu 195 Ugovora o EZ, Evropski parlament ima
pravo, ali i obavezu, da imenuje evropskog ombudsmana, opunomoenog da
prima albe od strane graana i pravnih lica koja su registrovana na teritoriji
zemalja lanica EU, kao i da sprovodi istragu u sluajevima neadekvatnog
postupanja od strane dravne administracije.

51

SASTAV EVROPSKE KOMISIJE

Evropska komisija predstavlja tijelo koje ima ovlaenja inicijative,
implementacije, upravljanja i kontrole. Prethodnik Evropske komisije je tzv.
Visoka vlast Evropske zajednice za ugalj i elik. Ugovorom o osnivanju Evropske
zajednice za ugalj i elik eksplicitno je denisan nadnacionalni karakter ovog
tijela. Prvi predsjednik Visoke vlasti an Mone (Jean Mone) postavio je okvire
djelovanja tog tijela, koje je imalo eksibilnu organizaciju, sa zadatkom rjeavanja
jasno denisanih problema. Nakon potpisivanja Rimskog ugovora, osnovana
je Komisija Evropske ekonomske zajednice 1958. godine. Prvi predsjednik
Komisije je bio Valter Holtajn (Walter Hallstein). Prema Rimskom ugovoru,
podjela nadlenosti i zadataka je bila takva da kroz Savjet ministara budu
zastupljeni interesi zemalja lanica, a Komisija da zastupa interese zajednice.
U lanu 155 Ugovora o osnivanju Evropske ekonomske zajednice naelno su
denisane dunosti Komisije, koje se mogu podijeliti na tri oblasti. Prvo, Komisija
ima ulogu inicijatora u procesu donoenja odluka, to znai da Savjet moe
donijeti neku odluku samo na osnovu prijedloga Komisije. Drugo, Komisija
ima zakonodavnu funkciju, koju obavlja kroz donoenje obavezujuih odluka za
zemlje lanice, kao i kroz zakljuivanje meunarodnih ugovora u oblastima za
koje je ovlaena. Na kraju, Komisija ima administrativnu ulogu, koju obavlja
kroz sprovoenje zakona EU, kao i ulogu nadzora nad pravilnom primjenom
zakona Zajednice od strane zemalja lanica. Ugovorom o udruivanju iz 1967.
godine izvreno je objedinjavanje Visoke vlasti, Komisije Evropske ekonomske
zajednice i Komisije Evropske zajednice za atomsku energiju, a stvorena je i
Komisija Evropskih zajednica.
PROCEDURA NAIMENOVANJA KOMISIJE

52

Procedura naimenovanja Evropske komisije odvija se u dvije faze. Vlade

zemalja lanica predlau predsjednika komisije. Evropski parlament treba da
da saglasnost za kandidaturu. Na ovaj nain se predloeni kandidat demokratski
legitimie i etablira prema nacionalnim vladama. Nakon toga vlade zemalja
lanica imenuju svoje predstavnike u Komisiji, uz konsultacije s kandidatom za
predsjednika. Na kraju, Evropski parlament se izjanjava o cijelom kolegijumu.
Nakon pozitivnog ishoda glasanja, Komisija se imenuje na sastanku predstavnika
vlada zemalja lanica u Evropskom savjetu. Veu ulogu u proceduri izbora
Evropske komisije Evropski parlament dobio je stupanjem na snagu Ugovora
o osnivanju EU, a kasnije je njen znaaj ojaan Ugovorom iz Amsterdama,
to je doprinijelo da se umanje kritike da Komisija predstavlja tijelo koje nije
birano na izborima te da stoga nema demokratski legitimitet.

Nakon stupanja na snagu Ugovora iz Nice poveava se uloga Evropskog

savjeta u proceduri izbora Komisije. Po toj proceduri Savjet kvalikovanom
veinom i uz saglasnost Evropskog parlamenta imenuje predsjednika Komisije.
U dogovoru s kandidatom za predsjednika, Savjet e kvalikovanom veinom
predloiti i ostale lanove Komisije. Konano imenovanje vri Savjet
kvalikovanom veinom, uz prethodnu saglasnost Evropskog parlamenta.
Evropski parlament, prije glasanja, vodi razgovore sa navedenim kandidatima
za lanove Komisije u strunim odborima, kako bi ispitao njihovu podobnost.
Po ovoj proceduri e se izabrati Komisija iji mandat poinje 1. novembra
2004. godine.
Uslovi za izbor lana Komisije su:
dravljanstvo jedne od drava lanica EU
opta sposobnost, strunost kandidata
nezavisnost
Od 1995. godine Evropska komisija broji 20 lanova (komisionara), od
kojih po dva lana komisije dolaze iz zemalja koje imaju najvei broj stanovnika
(Njemaka, panija, Francuska, Italija i Velika Britanija) i po jedan lan iz
ostalih zemalja (Belgija, Danska, Grka, Irska, Luksemburg, Holandija, Austrija,
Portugalija, Finska i vedska). Evropska komisija ima mandat na period od pet
godina, koji se poklapa s mandatom Evropskog parlamenta. Sjedite Evropske
komisije je u Briselu i njen rad je potpomognut administrativnim osobljem,
koje trenutno broji oko 16 000 ljudi, od kojih je oko 2000 samo u prevodilakoj
slubi. Rad Komisije je organizovan kroz 35 uprava - generalnih direktorata i
specijalnih slubi.
GD za spoljne odnose
GD za zapoljavanje i socijalna pitanja
GD za obrazovanje i kulturu
GD za unutranje trite
GD za energiju i saobraaj
GD za razvoj
GD za proirenje
GD za nansijsku kontrolu
GD za trgovinu
GD za budet
GD za informatiko drutvo
GD za pravosue i unutranje poslove
GD za poljoprivredu
GD za kadrove i razvoj
GD za regionalnu politiku
GD za poreze i carinsku uniju

53

54

GD za ribarstvo
GD za istraivanje
GD za ivotnu sredinu
GD za preduzea
GD za konkurenciju
GD za zdravstvo i zatitu potroaa
GD za privredu i nansije
GD za zajedniki istraivaki centar
Ured za slubene publikacije
Ured humanitarne pomoi (ECHO)
Ured za saradnju (EuropeAid)
Biro za borbu protiv prevara
Statistiki ured (Eurostat)
Zajednika prevodilaka i konferencijska sluba
Generalni sekretarijat
Generalna inspekcija
Pravna sluba
Medijska i informativna sluba
Sluba za pismeno prevoenje
Svakom lanu Komisije je dodijeljena jedna oblast nadlenosti za koju rade
pojedine slube. Takoe, svaki lan Komisije raspolae kabinetom od est bliskih
saradnika, koji mu pruaju podrku u obavljanju njegovog zadatka. Kabinet ima
zadatak da podrava djelatnosti politikog rukovoenja i usmjeravanja lana
Komisije i da prosljeuje informacije, kako horizontalno tako i vertikalno, ali da
pri tome generalnim direktoratima i podreenim slubama odgovorno prepusti
administrativno sprovoenje. Cjelokupan rad Komisije koordinira Generalni
sekretarijat Evropske komisije. Pored toga, Generalni sekretarijat je zaduen i
za odravanje veza izmeu Komisije i ostalih institucija EU. efovi kabineta
se, pod vostvom generalnog sekretara Komisije, sastaju svake nedjelje da
bi pripremili odluke kolegijuma i uskladili saradnju izmeu slubi. lanovi
Komisije se sastaju jednom nedjeljno i na tim sastancima diskutuju o raznim
pitanjima vezanim za politiku EU i usvajaju prijedloge zakona, kao i politika
dokumenta. Komisija po potrebi odrava i dodatne sastanke tokom nedjelje. Na
tim sastancima lanovi Komisije prezentuju odreene stvari iz oblasti za koje
su odgovorni. Evropska komisija svoje odluke donosi samo u sluaju da su te
odluke podrane veinom glasova od strane lanova Komisije. Imajui u vidu
centralno mjesto Evropske komisije u institucionalnoj strukturi EU, Komisija
ima posebne odnose sa svim ostalim institucijama. Najintenzivniji su odnosi
sa Savjetom ministara i Evropskim parlamentom i to u procesu izrade nacrta
zakona, kao i kroz uea lanova Komisije na sastancima Savjeta ministara i

Parlamenta. Predsjednik Evropske komisije uestvuje na sastancima predsjednika

drava i vlada zemalja lanica, u okviru Evropskog savjeta, koji se odravaju u
periodu od dvije godine. Kao predstavnik Evropske unije, predsjednik Evropske
komisije uestvuje i na godinjim sastancima Grupe sedam (G7) visoko razvijenih
zemalja. Pored toga, predsjednik Evropske komisije ima zadatak da okvirno
denie smjernice politike koju e komisija sprovoditi u svom mandatu. On
takoe donosi odluke o rasporedu lanova Komisije po pojednim portfolijima,
kao i o njihovom eventualnom premjetanju tokom trajanja mandata Komisije.
U cilju to ekasnijeg funkcionisanja Evropske komisije nakon proirenja EU,
Ugovorom iz Nice (lan 217) proirena su ovlaenja predsjednika Komisije.
Ta ovlaenja mu omoguavaju da odluuje o unutranjoj organizaciji rada
Komisije i da imenuje potpredsjednika, o ijem izboru se izjanjavaju svi
lanovi Komisije. Predsjednik moe, nakon odobrenja lanova Komisije, da
trai ostavku nekog od lanova.
AKCIONI PLAN REFORME EVROPSKE KOMISIJE
Novi sastav Komisije4, iji je mandat poeo 23. januara 2000. i trajae pet
godina, zapoeo je proces reforme rada Komisije u cilju modernizacije metoda
i procedura koje se koriste u radu i procesu odluivanja. Postoji nekoliko
kljunih razloga za otpoinjanje programa reformi Evropske komisije. Kao
prvo, neophodno je prevazilaenje jaza izmeu oekivanja zemalja lanica
i Evropskog parlamenta u pogledu obima zadataka koje Evropska komisija
treba da ispuni i realnih nansijskih resursa i ljudskih mogunosti kojima ona
raspolae. Takoe, s najnovijim proirenjem Evropske unije neophodno je
podizanje nivoa ekasnosti rada Komisije. Vanost reforme rada Komisije je
istaknuta u tzv. Bijeloj knjizi, koja je usvojena 1. marta 2000. godine i u kojoj
su naglaene tri najvanije oblasti i to:
4

Evropska komisija 2000-2005: Romano Prodi (Italija, predsjednik), Neil Kinnock (Velika
Britanija, potpredsjednik, Reforma administracije), Loyola de Palacio (panija, potpredsjednik,
Odnosi sa Evropskim parlamentom, Transport i energetika), Mario Monti (Italija, Politika
konkurencije), Franz Fischler (Austrija, Poljoprivreda i ribarstvo), Erkki Liikanen (Finska,
Preduzetnitvo i informatiko drutvo), Frederik Bolkestein (Holandija, Zajedniko trite),
Philippe Busquin (Belgija, Istraivanje), Pedro Solbes Mira (panija, Ekonomska i monetarna
pitanja), Poul Nielson (Danska, Razvoj i humanitarna pomo), Gnter Verheugen (Njemaka,
Proirenje), Christopher Patten (Velika Britanija, Spoljni odnosi), Pascal Lamy (Francuska,
Trgovina), David Byrne (Irska, Zdravlje i zatita potroaa), Michel Barnier (Francuska, Regionalna politika), Viviane Reding (Luksemburg, Obrazovanje i kultura), Michaele Schreyer
(Njemaka, Budet), Margot Wallstrm (vedska Ekologija,), Antnio Vitorino (Portugalija,
Pravda i unutranji poslovi), Anna Diamantopoulou (Grka, Zapoljavanje i socijalna politika).

55

 utvrivanje prioriteta za alokaciju sredstava

reforma kadrovske politike
unapreenje nansijskog menadmenta
Meutim, treba imati na umu da je za ostvarivanje programa reformi Komisije
neophodno vrijeme i to prije svega zbog toga to je za usvajanje promjena u
pojedinim oblastima rada neophodno da Savjet i Parlament usvoje promjene
zakona koji reguliu te oblasti.
U januaru 2003. godine Komisija je usvojila izvjetaj o napretku u
ostvarivanju programa reformi Komisije. Izvjetaj pokazuje da je za manje
od tri godine od poetka primjene programa Komisija implementirala 87 od
ukupno planiranih 98 mjera. Izmijenjena je i velika veina mjera, koje nijesu
zahtijevale promjene u zakonima koji reguliu funkcionisanje Komisije.
Najvanije su usvajanje Pravila o nansijskom poslovanju (1. januara. 2003.
godine), kojima su ustanovljeni novi okviri za upravljanje nansijama. U aprilu
2002. godine Komisija je usvojila prijedloge za sveobuhvatnu reformu politike
zapoljavanja i menadmenta ljudskih resursa, kojima se deniu kriterijumi
i uslovi zapoljavanja i rada u institucijama EU. Na kraju, Evropska komisija
je usvojila novi i precizniji sistem obavjetavanja Evropskog parlamenta o
buduim prijedlozima zakona. Uz pomo ovog sistema, Komisija e ubudue
svakog mjeseca obavjetavati Evropski parlament o prijedlozima zakona koji
e im biti dostavljeni na razmatranje u naredna tri mjeseca.
NADLENOSTI EVROPSKE KOMISIJE
Inicijativna nadlenost

56

Evropska komisija je ukljuena u sve faze procesa odluivanja unutar

Evropske zajednice tj. u okviru prvog stuba EU. Stoga Evropska komisija
predstavlja glavnog predlagaa komunitarne legislative i zahvaljujui tome se za
nju esto kae da je motor procesa integracija u okviru EU. Naime, Komisija je
prva karika zajednikog zakonodavnog postupka. Savjet i Parlament mogu traiti
od komisije da pristupi izradi prijedloga zakona u pojedinim oblastima. Ona
daje svoj prijedlog zakona koji se, shodno razliitim postupcima i naizmjenino
s drugim organima, dalje obrauje i dobija konani oblik u vidu pravnog akta.
U pripremi prijedloga Komisije uestvuje veliki broj nacionalnih inovnika,
strunjaka i predstavnika interesa u oko 700 savjetodavnih odbora i ekspertskih
grupa. Svoj prijedlog zakona Komisija dostavlja dalje Savjetu, s tim to komisija
prije usvajanja odluke Savjeta u svako doba moe izmijeniti svoj prvobitni
prijedlog (lan 250 Ugovora o EZ). Kod odstupanja Savjeta od prijedloga

Komisije potrebna je jednoglasnost, osim izuzetka u postupku saodluivanja

(lan 251 Ugovora o EZ). Treba imati u vidu da je monopol Komisije kao
glavnog predlagaa komunitarne legislative u pojedinim oblastima ogranien.
U oblastima spoljnih granica, azila, imigracije i dijelovima politike u vezi s
vizama, Komisija svoje pravo na inicijativu, u prelaznom periodu od pet godina,
dijeli sa zemljama lanicama. Tek nakon isteka tog perioda Evropska zajednica
e u razliitim varijantama raspolagati s monopolom preuzimanja inicijative.
Shodno lanovima 98-104 Ugovora o Evropskoj zajednici, uloga Komisije kao
predlagaa komunitarne legislative je relativizovana u ekonomskoj politici,
u kojoj Savjet po nekim pitanjima odluuje po preporuci, a ne na prijedlog
Komisije. To se posebno odnosi na oblast monetarne politike u okviru zone
eura, u kojoj Evropska centralna banka donosi odluke bez uea Evropske
komisije. Evropska komisija moe eventualno da koristi pravo na preporuku ili
prijedlog u oblasti spoljne monetarne politike (lan 111 Ugovora o Evropskoj
zajednici).
U fazi usvajanja odluke Evropska komisija takoe igra znaajnu ulogu, s tim
to ona varira u zavisnosti od postupka i pravila odluivanja. Unutar postupka
saodluivanja Komisija djelimino igra znaajnu ulogu. Njen znaaj se ogleda
jedino kada daje ocjenu amandmana Evropskog parlamenta na zajedniki stav
Savjeta. U postupku kada se formira Komitet za usaglaavanje Komisija ima
samo funkciju pruanja podrke, a dalji tok odluivanja se suava na Savjet i
Parlament. Evropska komisija u nekim oblastima ima i vlastita zakonodavna
ovlaenja i to prije svega kada se radi o njenoj organizaciji, budetu, politici
i oblasti konkurencije, zatim u okviru Zajednice za ugalj i elik ili oblasti
prometa roba i kapitala.
Neophodno je naglasiti da Evropska komisija u procesu pripreme prijedloga
zakona uzima u obzir princip subsidijarnosti tj. predlae zakonska rjeenja samo
u oblastima u kojima djelovanje Evropske unije kao cjeline daje bolje rezultate
u odnosu na pojedinane akcije zemalja lanica. Tako, na primjer, u oblasti
telekomunikacija Komisija ulae ogroman napor da bi se izvrila liberalizacija
trita u Evropi, kako bi sva preduzea i ostali korisnici usluga mogli da uivaju
u prednostima informatikog drutva i razvoja medija. U tom sluaju Komisija
mora, kroz svoje prijedloge zakonskih rjeenja, da pomiri interese slobodne
konkurencije s potrebom da se obezbijedi da svaki graanin, ma gdje ivio u
EU, moe da koristi telefonske usluge i to po pristupanim cijenama.
Nadlenost kontrole
Pored funkcije glavnog predlagaa komunitarne legislative, Evropska
komisija ima ulogu uvara ugovora, koja proizilazi prije svega iz njene

57

funkcije kontrolora uredne primjene prava Evropske zajednice. U sluaju da

neka od zemalja lanica prekri neku obavezu iz ugovora (npr. neusklaivanje
nacionalnog zakonodavstva sa novousvojenim direktivama EU u tano
propisanom roku), Evropska komisija moe, shodno lanu 226 Ugovora o EZ,
pozvati dotinu dravu lanicu da se u odreenom roku izjasni o tom sluaju i
da se, u sluaju potrebe, obrati Evropskom sudu pravde. Praksa je pokazala da
veina presuda u tim postupcima preduzetim zbog povrede ugovora idu u prilog
zahtjeva Komisije. Shodno lanu 230 Ugovora o EZ, Komisija moe da tui i
Savjet, Parlament i Evropsku centralnu banku, zbog nenadlenosti, nepotovanja
formalnih propisa, povrede ugovora ili zloupotrebe nadlenosti.
Izvrna nadlenost
Evropska komisija je izvrno tijelo Unije, odgovorno za implementaciju
i upravljanje politikom EU. Na kraju procesa donoenja zakona, kada je neki
prijedlog zakona usvojen od strane Savjeta i Evropskog parlamenta, Komisija
se stara o njegovoj primjeni. Komisija donosi neophodne odluke o sprovoenju
pravnih akata i, shodno lanu 274 Ugovora o EZ, sama je odgovorna da sprovodi
budetski plan. Pri tome se veliki znaaj pridaje upravljanju Strukturnim
fondom, ali i glavnim nansijskim projektima koji se tiu sprovoenja politike
EU u oblastima istraivanja, obrazovanja ili zatite ivotne sredine. U nekim
oblastima, kao to su politika konkurencije, zajednika poljoprivredna politika
i trgovina, Komisija uiva zavidan nivo autonomije u donoenju odluka i to
bez podnoenja prijedloga Savjetu na odobrenje. Autonomnost u djelovanju
Komisije u ovim sluajevima proizilazi iz ovlaenja koje Komisija ima po
osnovu Ugovora o EZ, kao i delegiranjem autoriteta od strane Savjeta.
Spoljnopolitika nadlenost

58

U spoljnim odnosima Evropske unije Komisija nastupa kao ovlaeni

pregovara u ime Unije, kada su u pitanju meunarodni ugovori o saradnji i
trgovinskim odnosima. Mnogobrojni sporazumi o trgovini, saradnji i pridruivanju
sklopljeni s treim dravama, ili grupama drava, ukazuju na veoma aktivnu
ulogu Komisije u oblasti spoljnih odnosa. Primjeri takvih sporazuma su tzv.
Lome konvencija, koja regulie odnose EU sa zemljama Afrike, Kariba i
Pacika (ACP zemlje), kao i pregovori koje je Komisija vodila u ime Unije u
oviru urugvajske runde pregovora o liberalizaciji trgovine i stvaranju Svjetske
trgovinske organizacije.
U okviru drugog i treeg stuba EU, odnosno u oblastima meuvladine
saradnje u okviru zajednike spoljne i bezbjednosne politike, kao i policijske i

pravosudne saradnje kod krivinih predmeta, Komisija nema ekskluzivno pravo

da predlae mjere i odluke, ve to pravo dijeli sa zemljama lanicama. U ovim
oblastima i dalje dominiraju Evropski savjet i Savjet ministara.
EVROPSKA KOMISIJA U NOVOM USTAVU EU
Evropska komisija je sa promjenama unutar same Unije i njenim proirenjem
od 1. maja 2004. godine postala predmet viestrukog pritiska potrebe za
promjenama: s jedne strane, revizijama Ugovora iz Amsterdama i Nice pomjerena
su unutranja teita, predsjednik e snanije nego do sad moi da utie na nastup
i djelovanje Komisije, a s druge strane, Evropski parlament e predstavljati,
vie nego ikad, kontrolni organ rada Komisije i njen izvor legitimiteta.
Prema prijedlogu novog Ustava EU, Evropska komisija je kolektivno
odgovorna Evropskom parlamentu, koji moe da zatrai pokretanje procedure
za smjenjivanje. Najvee promjene koje predvia prijedlog novog Ustava EU,
a koje se odnose na Evropsku komisiju, tiu se prije svega njenog budueg
sastava. Naime, do sada su tzv. velike zemlje imale po dva predstavnika u
Komisiji, a ostale zemlje lanice po jednog lana. Ugovorom iz Nice taj broj
je sveden na jednog lana Komisije po zemlji lanici, bez obzira na njihovu
veliinu izraenu brojem stanovnika. Po ovom principu je izabrana Komisija
iji mandat poinje u novembru 2004. godine. Komisija e odluke ubudue
donositi prostom veinom.
Po prijedlogu novog Ustava EU, sastav Komisije iji mandat poinje
2009. godine bie izmijenjen na sljedei nain. Komisiju bi trebalo da ine
predsjednik Komisije i ministar inostranih poslova EU, koji e imati i funkciju
potpredsjednika Komisije, kao i trinaest evropskih komesara, koji e biti
izabrani na osnovu sistema rotacije izmeu zemalja lanica EU. Izbor lanova
Komisije vri njen predsjednik, a na osnovu liste od tri kandidata koje predlae
svaka zemlja lanica. to se tie samog izbora predsjednika Komisije, prijedlog
novog Evropskog ustava ne donosi neke velike promjene. Najznaajnija je
da Evropski savjet prilikom predlaganja kandidata za predsjednika Komisije
mora uzeti u obzir rezultate izbora za Evropski parlament. Na kraju, izbor
predsjednika i lanova komisije, iji mandat traje pet godina, mora da potvrdi
glasanjem Evropski parlament.

59

LITERATURA
1. Dr Duko Lopandi, editor, Osnivaki ugovori Evropske unije,
Kancelarija za pridruivanje Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji, Evropski
pokret u Srbiji, Beograd, 2003.
2. Verner Vajdenfeld, Volfgang Vesels, editori, Evropa od A do ,
Prirunik za Evropsku integraciju, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd,
2003.
3. Prirunik za obuku EU trenera, Institut za Evropsku politiku iz Berlina,
2003.
4. Internet site: http://www.europa.eu.int/comm/index_en.htm, 24.
5. 2004.
Preporuka za dalje itanje:
Michelle Cini, The European Commission. Leadership, Organisation and
Culture in the EU Administration, ( Evropska komisija. Rukovodstvo,
organizacija i kultura u administraciji EU), Manchester, 1996.
Geoffrey Edwards, David Spence, (Hrsg) The European Commission,
(Evropska komisija), 2. izd., London, 1997.
Dietrich Rometsch, Die Europaische Kommission in Werner Weidenfeld,
Wolfgang Wessels (Hrsg): Jahrbuch der Europaischen Integration 2000/2001.
(Evropska komisija u Verner Vajdenfeld, Volfgang Vesels (izd.): Godinjak
evropske integracije, 2000/2001, Bon, 2001, str.75-84.

60

Dr Duan Lopandi

PARLAMENT EU, SAVJET MINISTARA EU,

EVROPSKI SAVJET
EVROPSKI SAVJET
Evropski savjet (ES) je nastao 1974. godine na inicijativu tadanjeg
francuskog predsjednika Pompindua. On je dugo funkcionisao kao jedno ad
hoc tijelo politikog karaktera, kao meuvladina konferencija koja se sastajala
svaki semestar, da bi tek kasnije prerasla u neto to je ukljueno u sistem
institucija EU.
Bez obzira na njegov, tako da ga nazovemo, hibridni nastanak, ES je od
poetka vodei politiki organ EU, koji ine efovi drava lanica ili efovi vlada
drava lanica EU. Uglavnom se radi o premijerima, a samo dva predsjednika
drava uestvuju na samitima evropskih drava predsjednici Francuske i
Finske; i tu je rije o zemljama gdje je poloaj predsjednika drave operativan, i
koji ima neke nadlenosti u izvrnoj vlasti, uglavnom u spoljnim odnosima ili u
odbrani. Pored ovih 25 najviih predstavnika drava lanica, tu je i predsjednik
Evropske komisije, koja je prisutna na svim sastancima Evropskog savjeta.
Uobiajeno je da tim sastancima prisustvuju i ministri inostranih poslova drava
lanica, kao i ministri nansija.
Ako uporedimo strukturu EU sa strukturom klasine drave, onda moemo
uporediti funkcionisanje i ulogu Evropskog savjeta s poloajem predsjedavajueg
ili predsjednika drave. Ipak, Evropski savjet ima mnogo operativniji poloaj, i
u funkcionisanju i u svim temama koje se razmatraju na sastancima Evropskog
savjeta, on se bavi onim ime se obino bave vlade.
Evropski savjet je ipak netipian organ i on se ne moe porediti ni sa nekom
klasinom strukturom meunarodne organizacije, niti sa strukturom drave. I
kad se radi o poloaju Savjeta ministara, EU je jedna vrlo specina i hibridna
organizacija, to se vidi i u sistemu zakonodavne i izvrne vlasti. Ako ematski
pokuamo da prikaemo odnose izmeu Evropskog savjeta, Savjeta ministara,
Komisije i Evropskog parlamenta, moemo rei da je Evropski savjet u sistemu
EU najvii politiki organ, pa je gotovo neophodan za rad svih ostalih izvrnih
institucija EU.

61

62

Na neki nain Evropski savjet daje politike smjernice i Savjetu ministara

i Evropskoj komisiji.
Druga uloga koju ima Evropski savjet je arbitriranje. Sva ona pitanja koja
debata unutar Savjeta ministara ne moe da rijei na nivou ministara, odlaze na
vii nivo na politiku arbritrau, odnosno rjeavaju se u Evropskom savjetu.
Pored ove dvije osnovne funkcije - da daje osnovne politike smjernice
i da arbitrira u sporovima koji se pojave u procesu donoenja odluka unutar
Savjeta ministara EU - ES ima i neke druge nadlenosti koje su vezane za
meunarodne odnose EU. Evropski savjet daje smjernice u tzv. zajednikoj
spoljnoj i bezbjednosnoj politici EU.
Vremenom Evropski savjet dobija i neke funkcije koje su u sistemu Evropske
zajednice nadlenost Savjeta ministara. Drugim rijeima, ES moe da donosi
umjesto Savjeta ministara neka akta koja imaju pravnu snagu: u prvom redu
u politikim pitanjima, zatim u zajednikoj spoljnoj i bezjbednosnoj politici,
gdje su posebno vana ona pitanja koja su od zajednikog politikog interesa spoljni odnosi i vojni aspekti saradnje unutar EU, koji postoje jo od ugovora iz
Mastrihta. Ugovor iz Mastrihta predvia da Evropski savjet odreuje usvajanje
zajednike strategije odnosa EU s treim zemljama i regionima, ali samo s
onima koje imaju poseban strateki znaaj za EU.
U okviru unutranjih pitanja EU, Evropski savjet ima neke znaajne funkcije
koje se odnose na ekonomsku i monetarnu uniju. Na nivou Evropskog savjeta
donosi se odluka o tome koja drava ispunjava kriterijume koji su neophodni
da bi bila prihvaena u monetarnoj uniji. Nedavno je, na primjer, dolo do
spora kad je utvreno da je Grka lano prikazala svoj budet kako bi ula u
monetarnu uniju i usvojila euro, jer postoji onaj kriterijum da budetski decit
ne smije da bude preko 3% drutvenog proizvoda.
Kako radi Evropski savjet? Jedna od specinosti Evropskog savjeta je to
to je on poeo da funkcionie izvan pravnih okvira, to je po deniciji jedna
vie politika nego pravno-zakonodavna institucija. Zbog toga on nema precizno
utvren pravilnik o radu. Upravo to mu omoguava da ouva eksibilnost u
funkcionisanju koja je neophodna za donoenje arbitranih odluka i za politiko
odluivanje na najviem nivou. Evropski savjet u odreenoj mjeri funkcionie
neformalno, meutim, ta neformalna procedura se u izvjesnoj mjeri ipak
formalizovala, jer se svaki Evropski savjet, koji se odrava kvartalno, na isti
nain organizuje. Ugovorima o EU je predvieno da se Evropski savjet sastaje
dva puta, a on se faktiki manje ili vie uvijek sastajao ne dva nego etiri puta
godinje: u svakom semestru u toku predsjedavanja jedne drave lanice bilo
je po dva sastanka ES.
Novim Nacrtom Ustava za Evropu predvieno je da se Evropski savjet sastaje
etiri puta godinje. Ti sastanci su obino odravani u dravama lanicama, za

razliku od drugih institucija koje su imale stalno i privremeno sjedite bilo u

Briselu, bilo u Luksemburgu, bilo u Strazburu. Evropski savjet se u poetku,
pa sve do stupanja na snagu Ugovora iz Nice, sastajao ad hoc po dravama
lanicama, bilo u glavnom gradu drave koja predsjedava Evropskim savjetom,
bilo u nekom od atraktivnih turistikih mjesta drava lanica, jer je to u stvari
bila jedna vrsta njihove politike promocije dok su predsjedavale.
Zemlje koje sad predsjedavaju EU (isti su predsjedavajui i kad se radi o
Evropskom savjetu i Savjetu ministara) su: Irska i Holandija 2004, Luksemburg
i Velika Britanija 2005. i Austrija i Finska 2006.
Savjet nema formalnu agendu za sastanke, za razliku od ostalih institucija
EU. Sastanci se sazivaju tako to predsjedavajui ef drave/vlade uputi jedno
pismo, nekoliko dana ili nekoliko nedjelja prije samog sastanka, u kome on
obavjetava koje su teme predviene za razmatranje na ES. Teme se biraju
tako to prije toga predsjedavajui obie ministre inostranih poslova ili same
efove drave ili vlade u glavnim gradovima drava lanica. Poto se radi o
sastancima koji imaju preteno politiki karakter, teme su obino direktno
vezane za ono to je tekui problem EU. Kada se radi recimo o amandmanima
za Ugovore o EU/EZ, onda se posljednja faza usvajanja izmjena na Ugovore
o EU deava na nivou Evropskog savjeta. Ovi sastanci obino poinju petkom
ili subotom i traju jedan dan, s tim to se pored plenarne sjednice odravaju i
rukovi i veere i tzv. razgovori uz vatru. To su jako bitni momenti kad se
pregovara na neformalan nain.
Ono to je interesantno u vezi s radom Evropskog savjeta, bez obzira na to
to svaka delegacija ima zvanino po 50 lanova, jeste da sastanci ES ostaju
zatvoreni za sve funkcionere drava lanica, osim za efove drava/premijere ili
ministre inostranih poslova. To znai da, kad pone sastanak, ne postoji direktna
komunikacija izmeu efa jedne drave u samoj sali i ostalih funkcionera koji
ine njegovu delegaciju. Oni ne mogu da uu u salu - ba zato da bi se omoguio
jedan slobodniji, konstruktivniji dijalog izmeu predstavnika najviih organa
drava lanica, kako bi se rijeili odreeni politiki problemi. Vidimo da je to
izvan eme rada uobiajenih inistitucija.
Poslije Ugovora iz Nice dogovoreno je da se ovaj putujui sistem odravanja
sjednica Evropskog savjeta ne praktikuje, da se pojednostavi i pojeftini, jer svaki
ovaj skup je praktino podrazumijevao posebnu stavku za tu godinu u budetu
drave koja predsjedava. Tako je odlueno da se svi sastanci Evropskog savjeta
dre u Briselu i to je sistem koji se sada primjenjuje.
Ono to je novina u Ugovoru o Ustavu za Evropu jeste da se uvodi institucija
predsjednika ili predsjedavajueg Evropskog savjeta. efovi drava ili vlada
e, umjesto rotirajueg sistema koji je do sada postojao, izabrati predsjednika
Evropskog savjeta za period od 2,5 godine. to se samog prijedloga Ugovora o

63

Ustavu tie, osnovna debata koja se sada vodi unutar drava lanica EU jeste da
li e uopte ovaj Ugovor biti prihvaen, odnosno ratikovan u svim zemljama.
Bilo kako bilo, ova ideja da Evropski savjet ima svog predsjednika je prihvaena
od strane drava lanica. Njegova funkcija e biti da tokom 2,5 godine svoga
mandata organizuje sastanke Evropskog savjeta. On e imati odreenu izvrnu
i reprezentativnu funkciju, jer se radi o najviem predstavniku EU. To treba da
bude neka znaajnija politika gura i vjerovatno e jedan od ozbiljnijih efova
vlada i drava biti biran za ovu funkciju.
SAVJET MINISTARA EU

64

Evropski savjet je organ koji donosi politike upute i arbitrira u sporovima

i njegove odluke u stvari imaju obavezujuu ulogu, u politikom smislu, za
ostala izvrna tijela: za Evropsku komisiju i za Savjet ministara. Ovdje imamo
taj stalni nivo odluivanja unutar EU izmeu tri kljuna organa koja uestvuju
u donoenju odluka.
Komisija ima neku vrstu izvrnih funkcija vlade, ali se ona ipak ne moe
sasvim porediti s vladom. Njena kljuna uloga u procesu odluivanja zasniva se
na injenici da EK jedina ima pravo na inicijativu, odnosno pravo da da prijedlog
nekog propisa ili zakonodavnog akta Savjetu ministara na usvajanje.
Savjet i Evropski parlament su u stvari dva organa saodluivanja - dva
zakonodavna organa. Ovdje nalazimo, u sutini, onu specinost EU koju treba
uzeti u obzir i koja se razlikuje od klasinog sistema podjele vlasti na izvrnu i
zakonodavnu vlast. Specinost ovog sistema lei ba u ulozi Savjeta. Savjet
ima dvostruku ulogu, jer u jednoj fazi on predstavlja izvrnu vlast, zajedno s
Evropskom komisijom, a u drugoj fazi, zajedno s Evropskim parlamentom je
zakonodavna vlast.
Htio bih da ukaem na kljunu ulogu koju ima Savjet ministara, jer se
obino najvie panje posveuje Evropskoj komisiji, koja je dosta specina
i zbog toga interesantna, ali u stvari kljuni poloaj u cijelom procesu sigurno
ima Savjet ministara.
ta je to Savjet ministara? Kako on izgleda, kako funkcionie i koje su mu
nadlenosti? Savjet ministara po Ugovoru o EU ine predstavnici drava lanica
na nivou ministara i jedna drava lanica moe da ima jednog predstavnika,
odnosno jednog ministra u Savjetu. Izmeu ostalog, Savjet ministara usklauje
ekonomske politike u EU, uestvuje i donosi odluke. Nekad je on bio jedini organ
odluivanja, a danas je to zajedno sa Evropskim parlamentom. Istovremeno,
on uestvuje u onom izvrnom dijelu sprovoenja odluka, opet s Evropskom
komisijom, tako to nadzire sprovoenje odluka i propisa EU u okviru raznih

komiteta. Doskora je imao 15 lanova, a od proirenja ima 25 lanova. Bitno

je imati u vidu da je Savjet ministara uvijek jedan isti organ, bez obzira na to
da li zasijedaju ministri inostranih poslova ili poljoprivrede, ili drugih resora
(transport, nansije i slino). Uvijek se radi o jednom organu, samo u drugaijem
sastavu.
Savjet je u sutini zakonodavno tijelo, jer donosi obavezujue propise. Unutar
sistema EU ne postoji neto to se naziva zakonima, ali postoje obavezujui
propisi koji su ekvivalenti zakonima u dravama lanicama. Postoje tri vrste
obavezujuih propisa, a to su: uredbe, uputstva i odluke. Te propise donosi Savjet
ministara na razliite naine. On je taj koji zakljuuje i razne meuanrodne
sporazume, nekad i vodi pregovore - mada uglavnom meunarodne pregovore
vodi Evropska komisija, ali u ime Savjeta ministara, odnosno u ime EU koju
predstavlja Savjet ministara.
Savjet ministara uestvuje u usvajanju budeta i praktino koordinira i
usklauje sve ostale aktivnosti i oblasti nadlenosti EU.
Jedan od osnovnih problema iz kojih proistie ovaj proces stalnih amandmana
na Ugovor o Evropskoj uniji je problem demokratkog decita. To moemo
istai kao strukturni problem u organizaciji procesa odluivanja unutar EU.
Rije je o tome da Savjet ministara ine predstavnici izvrnih tijela u svojim
dravama lanicama, predstavnici vlada koji su, naravno, izvrna vlast. S druge
strane, kad Savjet ministara zasijeda u Briselu, ti predstavnici izvrne vlasti
u okviru Savjeta ministara postaju zakonodavna vlast, koja je ak nadreena
(zbog naina djelovanja evropskog prava) svojim nacionalnim parlamentima.
Postavlja se pitanje (i to je ono to je predmet stalnog dijaloga unutar EU),
kako to sad odjednom izvrni predstavnici postaju zakonodavni, iako nemaju
eksplicitni mandat svojih nacionalnih parlamenata. Oni su, dakle, unutar Savjeta
ministara nadreeni svojim nacionalnim parlamentima (jer je pravni sistem EU
ureen tako da ima prednost nad nacionalnim pravnim sistemom), koji su opet
njima nadreeni unutar nacionalnog sistema, gdje je zakonodavna vlast iznad
izvrne. To je taj strukturni problem u Evropskoj uniji, koji je stalno optereivao,
posebno odnose izmeu Savjeta ministara i Evropskog parlamenta.
Evropski parlament je nastojao da on postane glavna poluga zakonodavne
vlasti. Putem niza amandmana na prethodne ugovore o Evropskoj zajednici,
znaaj Parlamenta u procesu odluivanja je rastao. Evropski parlament se od
jednog savjetodavnog organa, koji nije imao nikakvu ulogu u procesu odluivanja,
danas pretvorio u drugi organ za odluivanje. Prva i osnovna parlamentarna
funkcija koju je on dobio je bila da uestvuje u procesu usvajanja budeta EU.
Osim toga, donekle je bio kontrolor nad Evropskom komisijom, ali mu to ipak
nije bilo dovoljno da bi se mogao nazvati organom odluivanja.

65

66

Savjet ministara praktino ostaje kljuni organ i nakon ovih reformi unutar
EU. Meutim, posebno od Ugovora iz Mastrihta i svakim sljedeim ugovorom,
pa i ovim najnovijim Ustavom, sve je vei stepen uea u saodluivanju izmeu
Savjeta ministara i Evropskog parlamenta. Koje su najee formacije,
odnosno sastavi Savjeta EU (do ovog najnovijeg Ustava), tj. koji ministri-resori
ine Savjet ministara? Ranije je bilo 16 razliitih vrsta ovog Savjeta, ali su se
oni objedinjavali, tako da su teme kao to su zapoljenost, socijalna politika,
zdravstvo i zatita potroaa uglavnom grupisane. Naravno, vie razliitih
ministara iz jedne zemlje uestvuje u radu ovakvih savjeta, jer se ne oekuje
da jedna osoba pokriva ovako raznolika pitanja.
Onaj osnovni Savjet ministara, koji se sastaje jednom mjeseno (obino
prvog ponedjeljka ili utorka u mjesecu), naziva se Savjet za opte poslove i
spoljne odnose. Njega ine ministri inostranih poslova, koje ponekad zamjenjuju
ministri za evropske integracije. To je tzv. Opti savjet, koji nadzire koordinaciju
svih ostalih aktivnosti i koji je od posebnog znaaja jer upravlja spoljnim
odnosima EU.
Sljedei je Savjet ministara nansija - ECOFIN (economy and nance),
jedan od najznaajnijih savjeta zbog toga to tu uestvuju ministri koji su
zadueni za novac, za budet. Oni su ti koji posredstvom nansijskih odluka
imaju veliki uticaj na formiranje politika i aktivnosti EU.
Sljedei Savjet je onaj za unutranje poslove i pravosue. Praktino sve
ove teme obuhvataju nadlenosti i aktivnosti EU u cjelini.
Imamo zatim savjete za transport, telekom i energetiku; poljoprivredu i
ribarstvo; konkurentnost; ivotnu sredinu i obrazovanje, omladinu i kulturu. To su
otprilike teme koje se razmatraju na pojedinim sastancima Savjeta ministara.
Kako se donose odluke na Savjetu ministara? Savjet ministara ne odluuje
tako to se sastanu ovih 15 ministara i kau: Hajde sad da donesemo neki
propis koji nam je dala Komisija. Postoji procedura razmatranja, konstatovanja
i usklaivanja stavova, izraavanja interesa, da bi jedan propis bio usklaen.
Ti propisi se uglavnom koncipiraju u Komisiji, koja, kao to je reeno, jedina
ima pravo predlaganja nekog zakonodavnog akta, a da bi taj propis doao na
razmatranje na Savjetu sprovodi se itava procedura.
Komisija dostavlja propis tijelima koja pripremaju rad Savjeta ministara,
i koja se nalaze u Briselu. Naveemo radna tijela koja uestvuju u donoenju
odluke. S jedne strane Savjet ministara ima Generalni sekretarijat, a s druge
strane ima predstavnike drava lanica. Sve drave lanice imaju predstavnitva
u Briselu. Recimo Slovenija, koja je tek postala lan EU, u svom predstavnitvu
u Briselu ima preko 100 zapoljenih dravnih slubenika, koji dolaze iz svih
ministarstava koje smo ranije pomenuli. Ako se radi o nekom aktu koji se odnosi
na transport, oigledno da se tim nee baviti neko ko dolazi iz Ministarstva
spoljnih poslova, ve neko ko se u to razumije.

U Briselu postoje 25 predstavnitava, koja zastupaju u procesu odluivanja

stavove drava lanica. Kad se podnese prijedlog od strane Komisije, on ide na
tzv. radne grupe. U radnim grupama su s jedne strane predstavnici Komisije a
s druge strane predstavnici 25 drava lanica. Uzmimo kao primjer prijedlog
sporazuma o trgovini tekstilnim proizvodima s nekom treom zemljom. Taj
prijedlog se prvo razmatra na radnim grupama. Svaki predstavnik drave lanice
je u komunikaciji sa svojim ministarstvom, pa bi u ovom naem primjeru to bilo
Ministarstvo trgovine ili industrije, i on unutar radne grupe izraava stavove
svog ministarstva. U toj diskusiji se prolie ono to su stavovi nacionalnih
administracija. Jako je bitno da su unutar ovog procesa nacionalne administracije
direktno ukljuene. Ukljuene su ueem njihovog predstavnika u radnoj grupi,
ili, to je mnogo ei sluaj, tako to direktno dolazi predstavnik iz nadlenog
ministarstva na radnu grupu.
Unutar ovog sistema Evropske unije u Briselu postoji negdje izmeu 200
i 250 radnih grupa stalnog karaktera, po raznim temama, od spoljnih poslova,
preko transporta, ivotne sredine i tako dalje. Moete se pretpostaviti koliko je
taj proces sastanenja intenzivan. Postoji, na primjer, jedna radna grupa koja se
zove Zapadni Balkan. Tu sjede predstavnici drava lanica koji su eksperti za
ovaj region, za odnose EU i zemalja zapadnog Balkana. Oni se sastaju najmanje
jednom nedjeljno da bi razmatrali sve teme, politike, ali i one druge, da kaemo
tehnike. Na primjer, ako se vode neki pregovori sa Evropskom komisijom itd.
To je prvi nivo razmatranja. Kada predstavnici Komisije smatraju da je neki
njihov prijedlog dobio dovoljnu podrku unutar radne grupe, onda taj prijedlog
ide dalje. Prijedlog je dakle pripremljen u jednoj formi - predstavnici drava
su dali svoje miljenje o tome ta treba da se izmijeni i Komisija je eventualno
prihvatila ili nije prihvatila te primjedbe. Znai, ono to je Komisija prihvatila
i to je nailo na prihvatanje na radnom nivou ide na sljedei nivo.
Sljedei nivo pred donoenje odluke naziva se COREPER. To je skraenica
od francuske sloenice koja znai komitet stalnih predstavnika, drugim rijeima,
komitet stalnih ambasadora u Briselu. Svaka drava lanica ima svog stalnog
predstavnika ili svog ambasadora pri Savjetu ministara EU i on sjedi na sastancima
komiteta koji se isto tako odravaju svake nedjelje, s tim to postoje dva nivoa
- COREPER I i COREPER II. COREPER II ine ambasadori, a COREPER I
ine njihovi zamjenici. Svaki dokument, svaki papir, bilo ta to treba da doe
do Savjeta ministara, mora prethodno da proe taj nivo stalnih ambasadora
- COREPER - unutar ovog procesa odluivanja.
Pomenuo sam neke radne grupe, a postoje i mnogo znaajnije i
specijalizovanije radne grupe, na primjer COPS. Poto je to oblast spoljnih
odnosa, to je tzv. komitet za politika i bezbjednosna pitanja, gdje su takoe
prisutni visoki funkcioneri koji se bave spoljnim pitanjima i bezbjednou. Bez

67

68

obzira na to koliko su to specijalizovane teme, bilo koja tema mora na kraju

procedure formalno da proe kroz COREPER da bi bila usvojena na Savjetu
ministara.
Savjet ministara zasijeda kao jedno tijelo koje, s jedne strane, usvaja
odreene propise (zakonodavna funkcija), s druge strane raspravlja o raznim
politikim pitanjima (politika funkcija). Oigledno da su ministri ljudi koji se
bave politikom i koji izmeu sebe usklauju stavove vane za EU na politikom
nivou. Savjet ministara funkcionie dvostruko: i kao zakonodavni organ i kao
neko tijelo gdje se vode politike konsultacije, gdje se dolazi do nekih odluka.
Sva dokumenta Savjet razvrstava pod taku B i A. Taka A su dokumenta gdje
su ve na ovom nivou (radna grupa, COREPER) usaglaeni stavovi, gdje su
pregovori doveli do toga da su svi saglasni s papirom i onda se na Savjetu ne
vodi debata. Znai, to su dokumenta bez debate, a pod B su dokumenta i teme o
kojima mora da se vodi debata, bilo zato da se doe do politikog kompromisa
oko zakonodavnog propisa, bilo da se glasa, bilo da se zauzme neki stav o
situaciji u Iraku ili na Bliskom istoku ili na bilo koju drugu temu.
Kako se odluuje u Savjetu ministara? Moe se odluivati jednoglasno,
prostom veinom, ili kvalikovanom veinom. Ovaj sistem glasanja se praktino
mijenja od ugovora do ugovora o EU/EZ, s poveanjem broja lanica. Na tom
pitanju se najvie lome koplja u vezi sa odnosom snaga unutar EU izmeu
raznih institucija, izmeu Komisije, Savjeta i Parlamenta, ali i izmeu drava
lanica. Zavisno od teme, drave se dijele na razliite grupacije, i cijeli ovaj
proces odluivanja predstavlja proces traenja zajednikog imenitelja. Nije cilj
procedure da se po svaku cijenu neka odluka izglasa, ve da se za odreenu temu
pronae zajedniki imenitelj oko kojeg mogu sve drave lanice, ili veina, da
se usaglase. Naravno, to ima vie drava to je tee da se odluka donese, jer
ve tada postoji vie razliitih interesa.
Moramo naglasiti poznatu injenicu da u sistemu EU nemaju sve drave
lanice isti broj glasova. Broj glasova se kree od 10 do 2, s tim to velike drave
poput Velike Britanije, Francuske, Italije i Njemake imaju po 10 glasova, a
najmanja Luksemburg ima 2 glasa, dok je manjina za blokiranje 26 glasova.
U Ugovoru iz Nice je usvojen novi nain glasanja: za kvalikovanu veinu je
potrebno 169 od 237 glasova.
Sve vei broj odluka donosi se glasanjem, a sve manje jednoglasno. Taj trend
se nastavlja i u novom Ugovoru o Ustavu po kojem bi veoma mali broj tema
(svega 5-6 tema) ostalo da se usvaja jednoglasno. Jednostavno, sistem od 25
drava ili 27 zemalja, koliko e ih biti za koju godinu, teko moe funkcionisati
prema principu jednoglasnog odluivanja. Ako se kae da je potrebno da se
neka odluka donese jednoglasno, to je isto kao da se kae da e ta odluka biti

blokirana, jer e se uvijek pojaviti bar jedna ili dvije zemlje koje imaju specian
interes i koje e da blokiraju odluku.
Meutim, potrebno je naglasiti, kada je rije o sistemu veinskog odluivanja
koji predvia Ugovor o EU, da to ne znai da se po radnim grupama Savjeta
stalno glasa. Glasa se samo onda kada taj dijalog koji se permanentno vodi izmeu
Komisije i drave lanice ne moe da dovede do kompromisa. Meutim, taj
kompromis se stalno trai. Veoma je bitno znati da je u duhu procesa donoenja
odluka EU da se uvijek prvo trai kompromis meu zemljama. Poto ima mnogo
zemalja, obino se izdvajaju grupe zemalja koje imaju odreene stavove po
odreenim pitanjima, i onda se stvaraju de facto koalicije izmeu pojedinih
grupa zemalja. Zemlje izbjegavaju da ostanu izolovane po odreenom pitanju.
Ako one, na primjer, znaju da e biti preglasane, da je ogromna veina lanica za
jednu odluku, onda se one povlae i odluka se usvaja i to konsenzusom. Drugim
rijeima, nije neophodno da se doe do faze glasanja da bi ovaj veinski sistem
bio ekasan. Dovoljno je da postoji potencijalna mogunost da se glasa o jednoj
odluci, da bi se onda ekasnije pregovaralo o njoj, jer postoji spremnost za
traenje kompromisa. S druge strane, kad drava ima pravo veta - to je sluaj
kod nekih sistema kad se trai jednoglasnost - onda naravno moe da mnogo
tvre pregovara nego prilikom procedure kad se na kraju debate odluka donosi
veinom glasova.
Kakav je sistem u novom Ustavu? Prijedlog Ugovora o Ustavu je iao na
to da pojednostavi podjelu glasova meu dravama lanicama i to tako to bi
se glasovi lanicama odreivali prema broju stanovnika, ali na taj nain da
je istovremeno potrebna dvostruka veina - da glasa i veina drava lanica i
da glasa 65% stanovnika. Po novom Ustavu e tako biti potrebno da 55% od
svih drava glasa za jedan prijedlog (od 25 drava lanica potrebno je 13) - a
istovremeno da glasa 65% stanovnika. Ideja je da ne mogu samo male zemlje
da preglasaju velike, niti obrnuto, samo velike koje imaju veliki broj stanovnika
da preglasaju vei broj malih zemalja. I kod procesa blokiranja odluka potrebno
je da broj zemalja bude kombinovan s brojem glasova za tu tzv. blokirajuu
manjinu.
Tema o kojoj se najvie pregovaralo kad je usvajan Ugovor iz Nice 2001.
godine je: ko koliko ima glasova unutar Savjeta ministara ili u Evropskom
parlamentu, posebno da li odnos glasova izmeu Francuske i Njemake moe
biti razliit. Za sad je ostalo to da velike zemlje imaju veliki broj glasova.
Meutim, po novom sistemu Ustava, koji sada treba da stupi na snagu, najbrojnije
zemlje imaju najvie glasova, Njemaka ima najvie glasova po deniciji, jer je
najvea. Ovo je i razlog zato je toliko otpora prema ulasku Turske u EU, jer e
automatski Turska biti zemlja koja ima najvei broj glasova po broju stanovnika,
koja moe da poremeti taj institucionalni plan koji je sad dogovoren.

69

Kada govorimo o pitanju odgovornosti Savjeta ministara, moramo istai

da ministri imaju kolektivnu odgovornost. Niko ne moe da smijeni Savjet, ne
postoji nikakav institucionalni sistem da neko izglasa nepovjerenje Savjetu. To
ne moe nacionalni parlament. Moda nacionalni parlament moe da smijeni
svog ministra, ali nikako ne moe da smijeni cijeli Savjet. To ne moe da uradi ni
Evropski parlament (koji moe da smijeni Komisiju), jer su EP i Savjet na istom
stepenu odluivanja. Eventualno, Savjet ministara moe u politikom smislu da
odgovara Evropskom savjetu. Znai, ta politika odgovornost Savjeta ministara
je pred Parlamentom, Evropskim savjetom i pred javnou. Osim toga, postoji i
pravna odgovornost kad se radi o Sudu pravde EZ. Ova odgovornost je pravnog
karaktera Sud nadzire pravo i moe da reaguje ako doe do donoenja akta
kojim se kri Ugovor ili kojim se kri zakonodavstvo ili neki od fundamentalnih
principa EU. Sud je taj koji nadzire rad Savjeta ministara, kao to nadzire i rad
Komisije i Evropskog parlamenta. Uzmimo da Komisija nije zadovoljna kako
je Savjet donio odluku na kraju procedure i smatra da je u propisu dolo do
krenja osnovnih ugovora. Komisija ili Evropski parlament mogu tada da tue
Savjet ministara pred Sudom pravde EZ. To moe i drava lanica EU, koja
je bila preglasana unutar Savjeta i smatra da je prekren propis. Ona moe da
tui instituciju - i Komisiju i Savjet - i da trai zatitu pred sudom. Sud pravde
EZ moe, ako konstatuje da je dolo do krenja, da poniti odluku.
EVROPSKI PARLAMENT

70

to se Evropskog parlamenta tie, neke od njegovih osnovnih karakteristika

su da je to jedan od organa saodluivanja i da, za razliku od Savjeta (gdje
su predstavljene drave lanice), predstavnike za Evropski parlament bira
stanovnitvo. Po sadanjem sistemu, nakon proirenja EU na 25 zemalja,
Parlament ima 732 lana, a Ustavom je predvieno da maksimum ostane
ogranien na 750 lanova Evropskog parlamenta (EP).
EP ima nekoliko funkcija - ne samo zakonodavnu nadlenost. On ima i
funkciju politike kontrole. Svi izvrni organi EU duni su da podnose izvjetaje
Evropskom parlamentu. I predstavnik Evropskog savjeta to ini bar jednom u
toku mandata predsjedavajueg. Predstavnik Komisije je prisutan na svakom
zasjedanju Evropskog parlamenta, kao i predstavnici Savjeta ministara. Jedan
od uobiajenih naina te politike kontrole je postavljanje parlamentarnih
pitanja, usmeno ili pismeno. U toku svakog zasjedanja Evropskog parlamenta
postoji jedan period tzv. usmenih pitanja, gdje su prisutni i predsjedavajui
Savjeta ministara i predsjednik i lanovi Komisije, a parlamentarci direktno
postavljaju pitanja.

Parlament moe da smijeni Evropsku komisiju ako smatra da je dolo do

neke greke u njenom radu ili do krenja propisa. On to nikad do sada nije
uradio, ali je prije nekoliko godina prethodna Komisija, koju je vodio Santer,
bila na ivici da bude smijenjena, zbog nansijskih zloupotreba jednog ili vie
lanova Komisije, pa je zbog toga podnijela ostavku.
Bilo je jo par pokuaja u ranijim decenijama da se Komisija smijeni. Ta
nadlenost za smjenjivanje Komisije postoji odavno. Meutim, tu se postavlja
pitanje prave odgovornosti. Najee Komisija nije ta koja je uzrok problema
u radu EU - recimo ako se dugo ne donose neke potrebne odluke unutar EU, a
potrebno je da se donesu, ili ako se donesu na odreeni nain. Sve je u sutini u
rukama Savjeta, jer Komisija moe samo da podnese prijedloge. Postoji jedna
istinita anegdota iz 70-ih godina u oblasti politike transporta - tad nije bilo
spremnosti izmeu drava lanica u Savjetu ministara da se usvoje odreene
odluke koje su se odnosile na realizaciju politike drumskog saobraaja u EU,
tako da je Komisija svake dvije-tri godine podnosila odreene prijedloge ili
inicijative za odluku Savjetu ministara. To je negdje po ovim radnim grupama
nestajalo, i dogovora nije bilo gotovo dvije decenije. Naravno, u takvoj situaciji
nema nikakve svrhe da se smijeni Komisija, koja jednostavno nije odgovorna
za cijelu stvar, nego je u pitanju bila spremnost Savjeta EU. Nakon toga je
Evropski parlament, koji tada jo nije imao funkciju odluivanja, ali je mogao
da pokrene spor pred Evropskim sudom pravde, tuio Savjet ministara za
krenje Ugovora o Evropskoj zajednici. Sud je donio odluku u kojoj kae da
Savjet kri Ugovor. Postavlja se pitanje: ta ako Savjet i dalje nastavi isto?
Odgovor je - nita, to jest niko ga ne moe natjerati da donese odluku ako on
to nee. Meutim, sama presuda i cijeli postupak je vrsta pritiska da Savjet
ipak donese odluku.
Ono to je u ovom Parlamentu drugaije nego u nacionalnim parlamentima,
jeste to nemate podjelu na vlast i opoziciju. On je vie djelovao kao institucija
koja je nastojala da pojaa svoj uticaj unutar sistema EU i evropske integracije.
Uopteno reeno, Parlament je s Komisijom bio za pojaavanje integracije
unutar sistema EU, dok je Savjet bio malo rezervisaniji u tom pogledu. I Sud
pravde je u pojedinim periodima razvoja EU igrao ne samo izuzetnu sudsku
nego i politiku ulogu, zato to je svojim brojnim presudama 60-ih i 70-ih
godina, kada je integracija bila u nekom zastoju, bio taj integracioni faktor koji
je doprinio razvoju prava EU.
Parlament nema stalnu veinu i manjinu, odnosno, poto je to meunarodna
institucija, ne postoji formalna opozicija. Parlament se bira na pet godina. Ove
godine su bili izbori i prije njih su veinu u Parlamentu inili demohriani
(umjerena desna opcija), a prije toga su veina bili socijaldemokrati, ali uglavnom
su se oni meusobno dogovarali o podjeli mjesta unutar Parlamenta - predsjednika

71

72

i potpredsjednika Parlamenta, kao i o predsjedavanju u parlamentarnim odborima.

Ugovor o EU predvia direktne izbore za Parlament, ali ne predvia samu
proceduru. Svaka drava lanica ima poseban zakon o tome kako se sprovode
izbori i koji je nain biranja parlamentaraca. Uglavnom su sve zemlje preuzele
proporcionalni sistem prema uspjehu pojedinih partija. Unutar Evropskog
parlamenta grupacije nijesu podijeljene po nacionalnom ili dravnom kljuu,
ve po partijskom. Postoji oko desetak partijskih grupacija.
Jedan od problema Parlamenta, pa i institucija EU uopte, upravo je odnos
prema javnosti: koliko javnost prati ta se tu deava. Problem je i konstantna niska
izlaznost biraa na izbore za Evropski parlament. Na primjer, na posljednjim
izborima ispod 50% biraa je izalo na izbore. Ovo je u suprotnosti sa injenicom
da Parlament stalno dobija na tom pravnom znaaju unutar EU i da njegova
uloga postaje sve ozbiljnija. Danas su nove drave, kao to je Slovenija i druge
zemlje koje su ule u EU, veinu nadlenosti u oblasti ekonomije prenijele na
EU (one vie ne mogu samostalno da utiu na osnovne stvari kao to su neki
porezi, ili carine, socijalna prava i slino). S druge strane, stanovnitvo se ne
interesuje dovoljno za rad EP, to je apsurdno. Primijeeno je da je veoma je
nizak broj glasaa u ovim novim lanicama EU izaao na izbore za EP.
to se organizacije Evropskog parlamenta tie, direktni izbori se organizuju
od 1979. godine - svakih pet godina. Parlament ima preko 700 lanova, a ono
to je vrlo komplikovano jeste pitanje sjedita Parlamenta. Francuzi, Njemci,
Belgijanci i ostali nijesu uspjeli da se dogovore oko sjedita Parlamenta, tako
da se dolo do kompromisa: da se redovne sjednice Evropskog parlamenta dre
u Strazburu, a da se vanredne sjednice i sjednice odbora EP dre u Briselu.
Sekretarijat Parlamenta nije ni u Briselu ni u Strazburu, ve se svakih mjesec
dana (u zavisnosti gde je sjednica) seli sa svom dokumentacijom iz Luksemburga
u Strazbur i obratno. Ovaj sistem je opravdano kritikovan, ali nije Parlament
taj koji odluuje o svom sjeditu, nego drave lanice. Da je Parlament mogao
da odlui, vjerovatno bi se davno sasvim preselio u Brisel.
Nadlenost Parlamenta je krenula od budetske, koja je pored nadzora nad
radom Komisije bila prva nadlenost, da bi danas on uestvovao u donoenju
gotovo 2/3 i vie zakonodavnih akata zajedno sa Savjetom. Nakon usvajanja
novog Ustava Evrope on e uestvovati 100% u svim odlukama gdje Savjet
donosi zakonodavna akta.
Osnovna procedura odluivanja se naziva saodluivanje sa Savjetom
ministara. To je jedan pravni termin koji podrazumijeva preciznu proceduru.
Postoje i neke druge procedure (saradnja, postupak saglasnosti) koje nijesu
toliko bitne - saodluivanje je najznaajnija. Ono to je bitno u ovoj proceduri
je da je mogue - ako je Parlament protiv donoenja neke odluke - da se odluka
veinom glasova odbaci.

Parlament ima i mogunost da sprijei Savjet ministara da usvoji neku odluku.

Isto tako Parlament ne moe usvojiti neto protiv ega je Savjet ministara i jedina
varijanta je da postignu dogovor. Ako nema potpune saglasnosti, predviena je
posebna procedura (u okviru ovih tzv. parlamentarnih itanja) da se u okviru
trolane saradnje izmeu Parlamenta, Savjeta ministara i Komisije, odnosno
da se u okviru odbora za usaglaavanje, usaglasi akt s kojim Parlament moe
da se sloi. To je veoma vana funkcija koju je Evropski parlament dobio i
ime se u izvjesnom smislu rijeio onaj problem demokratskog decita koji
je postojao u EU.
U sljedeim oblastima Parlament treba da da potvrdno miljenje da bi se
usvojila odluka:
Promjene statuta evropskog sistema centralnih banaka
Promjene odredbi o strukturnim fondovima
Stvaranje kohezionog fonda
Procedura izbora za Evropski parlament
Sporazumi o pridruivanju i proirenju EU
Sluaj ozbiljnog krenja osnovnih ljudskih prava od strane neke drave
lanice.
Ova pitanja se uglavnom odnose na stvari koje su u vezi s budetom,
odnosno gde je u pitanju angaovanje sredstava.
Kad se radi o budetu, on se usvaja slino kao u sistemu usvajanja budeta
nacionalnih drava. Negdje sredinom godine prvo Komisija podnosi prvi prednacrt
budeta. To zatim ide na Savjet ministara. Do sada je budet EU dijeljen na tzv.
obavezne trokove i neobavezne trokove. Obavezni trokovi su vezani za
poljoprivrednu politiku EU. Evropski parlament ovdje ima posljednju re, jer
predsjednik Evropskog parlamenta usvaja budet. Parlament moe da odbaci
budet i to se desilo dva puta do sada, i on kontrolie i odobrava realizaciju
budeta. Sam budet izgleda ovako: suma od 100 milijardi eura se raspodjeljuje
tako to 40% ukupnog budeta ide na poljoprivrednu politiku, tu ne ulazi
razvojna politika, razni programi pomoi koji se daju nerazvijenim dravama,
kao to su Grka, Portugalija i nove zemlje u tranziciji, kao i regionima, i
to je neka treina budeta. Kad se sabere poljoprivredna politika i razvojna
politika, to je negdje oko 70% ili 2/3 ukupnog budeta EU, samo na te dvije
stavke. Ostatak ide na sve ostale politike EU: unutranje politike, meunarodne
aktivnosti, fondovi za pomo, predpristupni fondovi za budue lanice EU itd.
Za administraciju je predvieno oko 5 milijardi eura (Evropska komisija ima
20.000, Savjet 2.500, a Parlament oko 2.000 zapoljenih). U novom Ustavu je
promijenjen rok budetske projekcije: do sada je bila na sedam godina, a od
sada e biti na pet godina.

73

to se tie nadzorne uloge Parlamenta, on od poetka ima mogunost da

smijeni Komisiju, a od Ugovora iz Amsterdama i Nice on uestvuje u postavljanju
Komisije (prvo se bira predsjednik Komisije, pa onda cijela Komisija). Komisija
se bira kolektivno i ako Parlament odbije da izglasa Komisiju, mijenja se
prijedlog.

74

Mr Ilir Alijaj

INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE

EVROPSKI SUD PRAVDE,
KOMITET REGIONA I ECOFIN
Prilikom stvaranja Rimskog sporazuma, osnivai EU su smatrali da je
dobro imati instituciju koja e obezbijediti njegovo adekvatno tumaenje.
Zbog toga su u Luksemburgu osnovali Evropski sud pravde. To je tijelo
koje od 1. maja 2004, s novim proirenjima EU, ini 25 sudija. U Evropskom
sudu pravde postoji i devet tzv. optih advokata, koji pred sudom zastupaju i
obrazlau sluajeve. Njihov mandat je est godina, predlau ih, kao i sudije,
drave lanice. Predsjednik Evropskog suda pravde bira se svake tree godine.
Iako sudije i advokate predlau zemlje lanice, oni su duni da se ponaaju
samostalno u odnosu na svoje drave, a ne da zavise od politike koju vode
njihove drave. Nai sudovi nijesu samostalni i upravo zbog toga potenciram
ovu injenicu - nezavisnost sudija.
Koje su to nadlenosti suda? Postoje tri vrste nadlenosti: a) u onim
sluajevima kada zemlja lanica kri neke od zakona EU, b) sudska revizija
koja ispituje pravnu valjanost zakona, odnosno propust koji su uinile evropske
institucije i c) preliminarne presude.
Tokom postojanja i rada Suda pravde, posebno kasnih 80-ih i poetkom
90-ih godina prolog vijeka, sudije su poele da se ale zbog preoptereenosti,
jer je Sud imao puno predmeta. Zbog toga je Brisel, odnosno Evropski savjet,
odluio da osnuje novo tijelo - Sud prve instance tj. prvog stepena. To je sud
koji se bavi predmetima koji dolaze iz zemalja lanica i on utvruje da li jedan
predmet treba da se razmatra kod tog suda ili ne. Ovaj sud nema advokate, ali
moe u svakom sluaju da imenuje ad hock advokate. to se tie preliminarnih
presuda, postoje dvije njihove funkcije - ouvanje karaktera Zajednice, odnosno
zakona koji je uspostavio Sporazum i jednaka primjena ovog zakona u svim
zemljama lanicama.
lan 220 Rimskog sporazuma cjelovito opisuje funkciju Evropskog suda
pravde i ovim se Evropska zajednica postarala da ovaj Sud obezbijedi tumaenje
i sprovoenje Sporazuma na nain koji e u punoj mjeri potovati zakon. Da
bi se postigao ovakav cilj, podrazumijeva se da Sud ima nadlenost koja se ne

75

dovodi u pitanje - prirodnu nadlenost, o kojoj nita nema na drugom mjestu u

Sporazumu, ve je sve dato u tom jednom lanu. Analiza nekih predmeta koje
je sud razmatrao dae nam bolji uvid u sadraj ovog lana.
DOPRINOS EVROPSKOG SUDA PRAVDE

76

Zajednica uspostavlja novi pravni poredak u meunarodnom pravu, zbog

ega su se drave odrekle nekih od svojih suverenih prava, naravno u ogranienoj
mjeri - ovaj paragraf je jako vaan za razumijevanje naina funkcionisanja
Suda, upravo zbog doktrine suprematije.
Svi mi poznajemo piramidu, odnosno hijerarhiju zakona - na vrhu imamo
ustav jedne zemlje, ali je sada za sve zemlje koje su lanice EU, kada doe
do konikta izmeu ustava i zakona Evropske unije, zakon EU iznad ustava.
ta se desilo?
Gospodin Kosta, Italijan, odbio je da plati raun za struju, a kao razlog
za to je naveo da se ENEL (kompanija koja Italiju snabdijeva strujom i koja
je bila javno preduzee) ponaa kao privatno, a ne javno preduzee. Proao je
sva tri nivoa sudskog postupka u Italiji i na kraju je Vrhovni sud Italije uputio
Evropskom sudu pravde pitanje ta da rade s tim ovjekom. Kosta je drugi
sluaj koji rjeava Sud u Luksemburgu.
Tri godine prije nego to je ovaj sluaj dospio pred Sud pravde, Brisel
je usvojio direktivu (u EU postoje propisi, direktive i preporuke, propisi su
obavezujui za sve drave lanice, za direktive se daje period od 2 godine za
tranziciju), koju italijanska vlada nije primijenila. Nakon to je Kosta proao
sve tri sudske instance u svojoj zemlji, 1964. godine, on je traio da se obrati
i Evropskom sudu pravde. Vrhovni sud Italije je postavio pitanje Evropskom
sudu pravde - koje to zakone treba da primijeni Vlada Italije, jesu li to nacionalni
zakoni ili su to zakoni Evropske zajednice? Ovaj paragraf 220, koji je usvojio
Sud, daje nam objanjenje ko je pobijedio u ovom sluaju: Da bi se postiglo
to, ovaj Sud ima prirodnu nadlenost, koja nije nuno propisana u bilo kojem
od sporazuma.
Jo jedan doprinos koji je ovaj sud dao je Direktni efekat koji zakoni
Evropske zajednice imaju na nacionalna zakonodavstva:
Suprotno normalnom meunarodnom javnom pravu, primarno pravo
(koje sainjavaju sporazumi, protokoli i principi) i sekundarno pravo (koje ine
regulative) nijesu samo obavezujui za zemlje lanice, nego mogu takoe da
generiu direktna prava i obaveze i za trea lica. U pitanju je sluaj Van Gend
i Loos iz 1962. godine.
Ovo je prvi sluaj ovog tipa koji je doao pred Evropski sud pravde. Radi
se o dva gospodina iz Holandije, koji su neto uvozili iz Njemake. Carina u

Holandiji je htjela da im naplati neke carine i ova dva gospodina proli su sve tri
instance u svojoj zemlji, ali su sudovi u Holandiji rekli: Mi imamo nae zakone.
Zato bismo morali da primjenjujemo propise Evropske zajednice? Na treoj
instanci, a radi se o Vrhovnom sudu u ovom sluaju, oni su se takoe obratili
Evropskom sudu pravde s pitanjem: Zato bismo mi morali da sprovodimo
zakon Evropske zajednice kad imamo nacionalne zakone i sistem i kad u
nacionalnom pravnom poretku nijesu vaili propisi Evropske zajednice? Sud
je onda usvojio gore naveden paragraf i lako je iz ovog paragrafa zakljuiti ko
je dobio u ovom sluaju - propisi Evropske zajednice imaju direktan efekat
i nacionalna zakonodavstva ne moraju da usvajaju posebne zakone koji e
regulisati da se ovi propisi primjenjuju.
Zatim imamo i teoriju indirektnog efekta. Da biste imali pravo da se obratite
ovom Sudu, morate biti lice ili organizacija koja je imala nekog problema sa
institucijama u svojoj zemlji. Teorija to poznaje kao odnos po vertikali. Na
jednoj strani imamo dravu, a na drugoj strani imamo pojedinca. Ako imate
dva lica ili dvije organizacije, to se onda zove horizontalnim odnosom. Ova
lica po horizontali moraju spor zavriti u okvirima svog nacionalnog sistema
pravosua, meutim, postoje i neki problemi koji se ne mogu rijeiti u tom
okviru. Tu imamo poznati sluaj Foster protiv privatne kompanije British gas.
I u ovom sluaju postojala je direktiva, koju je usvojio Savjet, o pravu lica ili
porodice da odlue da li e mu ili ena voditi rauna o djetetu. Gospodin Foster
je radio za kompaniju British gas i poto je manje zaraivao od svoje ene,
oni su odluili da suprug uzme porodiljsko bolovanje. U kompaniji British
gas su to odbili, s obrazloenjem da majka treba da vodi rauna o bebi, a da g.
Foster treba da se vrati na posao. I gospodin Foster je proao sve tri instance,
pa su Britanci uputili ovo pitanje Evropskom sudu pravde, vie nego sigurni
da e se i u ovom sluaju primjenjivati horizontalni odnos, zato to se radi o
privatnoj kompaniji. Meutim, Sud je odluio drugaije. Zakljueno je da bi
trebalo proiriti pojam drave, to je podrazumijevalo da, iako je British gas
privatna kompanija, oni na neki nain obavljaju jedan dio javnih usluga, tako
da i u ovom sluaju imamo jednu novu teoriju - teoriju indirektnog efekta.
Nigdje u Sporazumu nije pomenuta doktrina suprematije, niti je igdje
u Sporazumu jasno pomenut direktan efekat, ve je Sud taj koji je postavio
doktrinu suprematije i direktnog efekta. Evropsko pravo na taj nain uvodi u
nacionalno pravo presedente.
Nakon 90-ih godina novi izazov nije bio samo da se EU proiri, ve i da se
ide malo dublje, i u tom smislu Brisel je odluio da uspostavi nova tijela koja
e pomoi EU u takvoj namjeri, a jedno od takvih tijela je Komitet regiona.
Njega je ustanovio Sporazum iz Mastrihta i osnovan je 1984. godine. Od samog
poetka je pokrivao pet oblasti: ekonomska i socijalna kohezija, transevropska

77

mrea saobraaja, energetika i telekomunikacije, zdravstvena zatita, obrazovanje,

pitanja omladine i kultura.
Ugovor iz Amsterdama dodao je jo pet funkcija ovom Komitetu, a to su:
politika zapoljavanja, socijalna politika, ivotna sredina, struno obrazovanje i
saobraaj. Dva puta imamo saobraaj kao oblast koju pokriva Komitet, meutim,
razlikuju se zbog toga to u prvom sluaju imamo transevropsku mreu, koja
se bavi samo evropskim problemima u pogledu saobraaja, a u drugom sluaju
se bavi pitanjem saobraajne problematike u okviru drava lanica. Komitet
ima 317 lanova, imenuje ih Savjet na prijedlog drava lanica i mandat im
je etiri godine.
Broj predstavnika u Komitetu zavisi od veliine zemlje koja ih nominuje,
pa po 24 predstavnika imaju Njemaka i Velika Britanija, a Malta ima samo pet
predstavnika. U Komitetu regiona postoje etiri politike grupacije: evropske
socijalistike partije, evropske narodne partije, liberal-demokrate i reformistike
partije. Komitet ima predsjednika i pet potpredsjednika, koji se biraju na
mandat od dvije godine i biraju ih lanovi Komiteta. Komitet regiona je svoj
rad podijelio na est komisija, a one se bave razliitom problematikom. Prva je
COTER i odnosi se na teritorijalnu koheziju, ECOS je komisija za ekonomsku
i socijalnu politiku, DEVE je komisija za odrivi razvoj, EDUC je komisija za
kulturu i obrazovanje, CONST komisija za ustavna pitanja i evropsku upravu
i posljednja, RELEX je komisija za spoljne poslove.
ECOFIN

78

ECOFIN je jedan od najstarijih savjeta u Evropskoj zajednici, uspostavljen

je Sporazumom iz Rima, kao tijelo koje se bavi ekonomskim i nansijskim
pitanjima koja se odnose na drave lanice. ECOFIN ine ministri ekonomije
i nansija iz drava lanica i poto se tu razmatraju i budetska pitanja, to
predstavlja forum u kojem se sastaju i ministri u ijem je mandatu i voenje
budeta. Oni se sastaju jednom mjeseno i ECOFIN ili Savjet ECOFIN-a bavi
se koordinacijom ili usklaivanjem ekonomskih politika, zatim ekonomskim
nadzorom, monitoringom budetske politike i javnim nansijama u dravama
lanicama, eurom i pravnim praktinim meunarodnim aspektima. Ova komisija
se bavi nansijskim tritima i kretanjem kapitala, ali i ekonomskim odnosima
s treim zemljama.
Kvalikovana veina se odnosi na proces glasanja, a to znai blokirajua
manjina? Podsjetiemo se na Janina kompromis. Prva kriza Evropske zajednice
nastala je poetkom 60-ih godina, kada je Velika Britanija pokuavala da
postane lanica Evropske zajednice, a Francuzi nijesu eljeli Britaniju u

Evropskoj zajednici i blokirali su proces prijema time to su stavljali veto

na njenu kandidaturu. Jedan od razloga koji su istakli Francuzi bio je da je
Britanija partner Amerikancima, a oni su smatrali da se uvoenjem Britanaca
u Evropsku zajednicu uvode i Amerikanci. Meutim, uvijek postoji i trei
igra. U tom trenutku na scenu su stupili Njemci, koji su igrali ispod ita s
ostalim lanicama. U Luksemburgu se 1965. sastao Savjet i Njemci su predloili
promjenu procedure glasanja. U tom trenutku Francuzi su bili toliko ljuti da su
napustili sjednicu, a tadanji predsjednik arl de Gol je govorio Francuzima da
treba da napuste institucije Evropske zajednice.
Kada je De Gol prestao da bude predsjednik, Francuzi su se ponovo vratili,
ali samo de facto a ne de jure. Uvedena je kvalikovana veina 1965. godine,
a to znai da ako Francuzi i Njemci, koji imaju najvei broj stanovnika, budu
za ili protiv neke odluke, oni mogu da je usvoje ili blokiraju. I kada se vodila
rasprava o donoenju novog ustava, sva debata je bila na nivou velikih drava,
koje su eljele da naprave kvorum, jer poslije Nice su ak i drave poput Poljske
dobile istu teinu u proceduri glasanja kao to je imaju, recimo, Italija i panija.
Veliki igrai poput Njemaca i Francuza odluili su da ele da zadre jednu vrstu
status quo situacije u pogledu toga da vode glavnu rije u donoenju odluka.
Francuzi su uveli tzv. Janina kompromis - nekoliko mjeseci nakon
pridruivanja Grke Evropskoj zajednici, 86. godine, Janina, oblast na sjeveru
Grke, bila je mjesto gdje su se sastali ministri inostranih poslova. Tada su
Francuzi po prvi put priznali kvalikovanu veinu.
Od poetka je Evropski parlament zahtijevao jae mandate, a poeo je
da ih dobija tek poslije 79. godine, jer su te godine bili prvi direktni izbori
za Evropski parlament. Od 79. godine Evropski parlament dobija odreene
nadlenosti, a jedna od njih je da raspravlja o budetu i nansijskim pitanjima.
Zajedno s Evropskim parlamentom, Savjet ECOFIN-a svake godine priprema i
usvaja budet EU, koji otprilike iznosi oko sto milijardi eura, a takoe donose
i programe konvergencije za sve nove zemlje lanice. Programi konvergencije
na neki nain prate ekonomsko i nansijsko ponaanje novih lanica, i svake
godine nove drave lanice (ne samo ove najnovije zemlje lanice, nego i
one koje su 95. godine primljene, a to su Austrija, Finska i vedska, kao i
Grka, panija i Portugalija) morale su ECOFIN-u da predoe opis njihovog
ekonomskog ponaanja i da dostave brojane podatke o inaciji, dugovima
i drugim nansijskim i ekonomskim pokazateljima.

79

80

Prof. dr Zoran Radivojevi

KOMUNITARNA TEKOVINA - AQUIS

COMMUNAUTAIRE
1. UVODNE NAPOMENE
Komunitarna tekovina (aquis communautaire) uobiajeno se naziva prvim
stubom Evropske unije. Porijeklo ovog termina vezuje se za dvije meuvladine
konferencije koje su prethodile usvajanju Ugovora iz Mastrihta. Odluka o
odravanju tih konferencija donijeta je na sastanku Evropskog savjeta u Dablinu
1990. godine. Jedna konferencija je imala zadatak da izradi nacrt ugovora o
ekonomskoj i monetarnoj uniji, a druga da pripremi nacrt ugovora o politikoj
uniji. Na kraju je odlueno da se umjesto dva izradi samo jedan ugovor o
osnivanju Evropske unije i taj je ugovor potpisan u Mastrihtu 1992. godine.
Suprotno nekim oekivanjima, novoosnovana EU nije stvorena kao tvorevina
koja treba da ukine ili zamijeni postojee tri Evropske zajednice (Evropsku
zajednicu za ugalj i elik, Evropsku ekonomsku zajednicu i Evropsku zajednicu
za atomsku energiju). Stvar je upravo bila obrnuta: ona je zamiljena samo kao
zajedniki okvir ili krov pod koji treba smjestiti kako postojee Zajednice,
ono to predstavlja komunitarnu tekovinu, tako i nove oblike saradnje, kao to
su zajednika spoljna i bezbjednosna politika i saradnja u oblasti pravosua i
unutranjih poslova. I kao to nijedna krovna konstrukcija ne moe da lebdi u
vazduhu, tako je i EU morala je da se osloni na neke stubove. Otuda struktura
Unije podsjea na konstrukciju antikog hrama koji poiva na tri stuba.
U skladu s takvom arhitekturom, Ugovor iz Mastrihta je obuhvatio: zajednike
odredbe (naslov I) koje se odnose na Evropsku uniju kao cjelinu; tri poglavlja
(naslovi II, III i IV) koja se odnose na izmjenu osnivakih ugovora Zajednica
(prvi stub); posebna poglavlja (naslovi V i VI) koja se odnose na zajedniku
spoljnu i bezbjednosnu politiku (drugi stub) i saradnju u oblasti pravosua i
unutranjih poslova (trei stub); zavrne odredbe (naslov VII) i sedamnaest
protokola koji su priloeni Ugovoru.
U Amsterdamskom ugovoru, koji je zakljuen 1997. godine, ostaje ovakva
struktura Evropske unije, ali se unutar nje vri preraspodjela nadlenosti. Tako
je oblast koja obuhvata vize, azil, imigraciju i uopte slobodu kretanja ljudi
(tzv. engenska tekovina) prebaena u cjelosti iz treeg u prvi stub. Pored

81

82

toga, naziv treeg stuba je preimenovan u policijsku i pravosudnu saradnju u

krivinim stvarima.
Ugovor iz Nice, potpisan 2001. godine, nije nita bitnije izmijenio u
strukturi Evropske unije, poto se uglavnom bavio institucionalnim reformama
za sluaj proirenja, tj. poveanja broja drava lanica (sastav i veliina
Komisije, odmjeravanje glasova u Savjetu, raspodjela mjesta u Evropskom
parlamentu, proirenje glasanja kvalikovanom veinom, pojaana saradnja
i izmjene pravosudnog sistema). Kao rezultat trostubne konstrukcije Unije,
ovaj ugovor sadri sljedee dijelove: zajednike odredbe (l.1-2) i jedinstveni
institucionalni okvir (l.3-7); Evropske zajednice (l.8-10); zajednika spoljna
i bezbjednosna politika (l.11-28); policijska i pravosudna saradnja u krivinim
stvarima (l.29-42); pojaana saradnja (l.43-45); zavrne odredbe (l.46-53)
i priloge koji obuhvataju 51 deklaraciju i 41 protokol.
Zajednikim odredbama denisani su zadaci, ciljevi i naela EU. Njen
osnovni zadatak jeste da organizuje na usklaen i solidaran nain odnose izmeu
drava lanica i njihovih naroda.
Osnovni ciljevi Evropske unije su:
- da podstie uravnoteen i trajni privredni i drutveni razvoj
- da potvruje svoj identitet na meunarodnoj sceni
- da jaa zatitu prava i interesa dravljana drava lanica
- da odri i ojaa Uniju kao prostor slobode, bezbjednosti i pravde i
- da ouva tekovine zajednice (aquis communautaire) i da ih dalje
razvija.
Meu osnovnim naelima od posebnog znaaja su vladavina prava, pravna
drava, jednakost, zabrana diskriminacije, sloboda, demokratija, kao i potovanje
ljudskih prava i osnovnih sloboda. To su, dakle, osnovna naela na kojima poiva
Evropska unija i koja su zajednika njenim dravama lanicama.
Druga stvar je jedinstven institucionalni okvir. U Evropskoj uniji nema
posebnih organa za prvi, drugi i trei stub. Organi su isti za sva tri stuba, ali
s razliitim ovlaenjima koja vre unutar njih. Od samog poetka postojala
su etiri glavna organa: Savjet, Komisija, Parlament i Sud pravde. Njima su
kasnije pridodati Evropski savjet i Raunovodstveni sud. Postoje i neki pomoni
organi, od kojih su od posebnog znaaja Ekonomski i socijalni savjet i Komitet
regiona.
U okviru prvog stuba ranije su postojale tri Zajednice, a danas ga ine samo
dvije: Evropska zajednica i EVROATOM. Zajednica za ugalj i elik prestala
je da postoji 2002. godine, kada je svoju nadlenost i ovlaenja prenijela na
Evropsku zajednicu. One su, zapravo, jezgro Evropske unije i obuhvataju
zajedniko trite, ekonomsku i monetarnu uniju i odgovarajue politike i
mjere (poljoprivreda, saobraaj, zapoljavanje itd.). Ciljevi ovih zajednica

su ekonomski razvoj, visok stepen zapoljenosti, socijalna zatita, jednakost

mukaraca i ena, konkurentnost, zatita ivotne sredine, podizanje nivoa i
kvaliteta ivota, kao i ekonomska i socijalna saradnja i zatita.
Drugi stub Evropske unije ini zajednika spoljna i bezbjednosna
politika. Politika saradnja drava lanica datira jo od ezdesetih godina, ali
je institucionalizovana tek Ugovorom u Mastrihtu i potvrena ugovorima iz
Amsterdama i Nice. Ciljevi zajednike spoljne i bezbjednosne politike su zatita
zajednikih vrijednosti, interesa i nezavisnosti, ouvanje mira, meunarodna
saradnja, jaanje demokratije i pravne drave i potovanje ljudskih prava i
osnovnih sloboda. Naravno, drugi stub nije tako vrst i koherentan kao prvi,
odnosno kao komunitarna tekovina, jer drave lanice ele da u ovoj oblasti i
dalje zadre svoju suverenost, posebno kad se radi o bezbjednosnoj saradnji.
Trei stub posveen je policijskoj i pravosudnoj saradnji u krivinim stvarima,
koja se ranije nazivala saradnja u oblasti pravosua i unutranjih poslova. Njeni
ciljevi su bezbjednost i borba protiv rasizma i netrpeljivosti prema strancima,
terorizma, trgovine ljudima, krivinih djela protiv djece, trgovine drogom i
orujem i borba protiv korupcije i falsikata. I u ovim oblastima su drave
osjetljive i sklone zadravanju svoje nadlenosti, ali su ipak formirane neke
ustanove - recimo Evropski policijski biro (Evropol) i Evropski biro za pravosudnu
saradnju (Evrodast) - za borbu protiv prekograninog kriminala.
Zakljunim odredbama obuhvaene su dvije grupe pitanja: pojaana
saradnja i zavrne odredbe. U okviru Evropske unije vai koncept eksibilnosti,
tj. EU u vie brzina ili krugova. To znai da ako neke zemlje ele da idu bre,
ostale lanice nemaju pravo da ih u tome spreavaju i koe. Drave koje ne
uestvuju u pojaanoj saradnji mogu da ostanu po strani, ali bez mogunosti
da tu saradnju ometaju ulaganjem veta.
Na kraju Ugovora nalaze se zavrne odredbe, kojima se ureuje nadlenost
Suda pravde, predvia postupak za izmjene i dopune, regulie prijem u lanstvo,
vremensko vaenje, ratikacija Ugovora i stupanje na snagu, autentini tekstovi,
potpisi, mjesto i vrijeme zakljuenja Ugovora.
U prilogu Ugovora nalazi se vei broj deklaracija i protokola. Deklaracije
predstavljaju uglavnom politike dokumente, koji nijesu obavezni, ve izraavaju
neko stanovite. Kao najvanije, mogu se navesti Deklaracija o evropskoj
bezbjednosnoj i odbrambenoj politici i Deklaracija o budunosti Unije. Na bazi
ove druge deklaracije dolo se do ustavne konvencije, koja je pripremila Nacrt
ugovora o Ustavu, odnosno do pripremanja novog Evropskog ustava. Meu
protokolima, najznaajniji su Protokol o proirenju Evropske unije, kojim su
regulisana pitanja proirenja Unije na novih deset drava lanica i Protokol
o Statutu Suda pravde, kojim je uveden Prvostepeni sud radi rastereenja
postojeeg Suda.

83

2. KARAKTERISTIKE
Komunitarna tekovina ima nekoliko osnovnih karakteristika.
Prva je da ona predstavlja sredite Evropske unije. To je nosei, osnovni
stub unutar kojeg se uglavnom deavaju glavne stvari u Evropskoj uniji,
dok druga dva stuba imaju samo pratei i pomoni znaaj.
Druga odlika je da taj stub posjeduje vrlo koherentan i razvijen pravni
sistem, koji se naziva komunitarno pravo. Pored toga, koristi se i termin
pravo Evropske unije, ali komunitarno pravo i pravo EU nijesu isto.
Komunitarno pravo je pravo prvog stuba, dok je pravo EU ire i odnosi
se na pravo sva tri stuba.
Trea bitna karakteristika je nadnacionalnost ili naddravnost. Samo u
prvom stubu, odnosno komunitarnoj tekovini, postoji naddravnost ili
supranacionalnost. Nasuprot tome, u drugom i treem stubu nema te
naddravnosti, ve postoji klasina meudravna saradnja i tu drave
ne trpe nikakvu vlast iznad sebe. Posmatrana samo sa stanovita prvog
stuba, EU je nadnacionalna organizacija, dok sa stanovita drugog i
treeg stuba ona predstavlja tipinu meunarodnu organizaciju.
Posljednja karakteristika ogleda se u tome da je komunitarna tekovina
zasnovana na integraciji. Integracija znai da je podjela nadlenosti
izvrena u korist Zajednica, tako da one imaju prvenstvenu nadlenost, a
da su drave lanice zadrale samo neka manja ovlaenja. Te integracije
nema u drugom i treem stubu. Predmet nae panje bie samo dvije
posljednje karakteristike: naddravnost i integracija.
2.1. Naddravnost

84

Izraz naddravnost u osnovnom, etimolokom smislu oznaava vlast

koja se nalazi preko, iznad i izvan drave, odnosno vlast koja prevazilazi
granice nacionalne drave. Kao obiljeje meunarodne organizacije, prvi ga
je upotrebio francuski ministar inostranih poslova Robert uman u svom planu
za stvaranje Evropske zajednice za ugalj i elik. U slubenu upotrebu ulazi
usvajanjem Pariskog ugovora, koji je Visoku vlast (pretea dananje Komisije)
denisao kao naddravnu, da bi se izgubio zakljuenjem Ugovora o spajanju
organa Evropskih zajednica. Bez obzira na brisanje ovog termina, sam pojam
naddravnosti najire je prihvaen u teoriji i praksi. Do razlika, meutim, dolazi
prilikom denisanja obima i sadrine ovog pojma.
Sljedbenici jednog pristupa nastoje da stvore opti pojam naddravnosti, ne
vezujui ga pritom samo za Evropske zajednice. Po tom shvatanju, naddravnost
obuhvata sljedee elemente: a)odluke organizacije su obavezujue za sve

drave lanice; b) organi organizacije djeluju nezavisno od volje drava

lanica posredstvom mehanizma veinskog odluivanja ili preko nezavisnog
poloaja lanova tih organa; c) organizacija je ovlaena da donosi pravila
koja su direktno obavezujua za zika i pravna lica u dravama lanicama;
d) organizacija je sposobna da izvrava svoje odluke uz mogunost korienja
nacionalnih sudskih vlasti; e) organizacija ima potreban stepen nansijske
samostalnosti; i f) organizacija ne doputa mogunost jednostranog povlaenja
drave lanice. Budui da u savremenom meunarodnom poretku ne postoji
organizacija koja bi zadovoljila sve ove uslove, pojam naddravnosti se
mora relativizovati, to u sluaju Evropskih zajednica znai da su elementi
naddravnosti preovlaujui.
Pristalice suprotnog pristupa dolaze do pojma naddravnosti uoptavanjem
osobina Evropskih zajednica. Prema ovom gleditu, zajednice imaju sljedea
naddravna obiljeja: a) postojanje organa (izvrnih i predstavnikih) u iji
sastav ulaze lica koja nijesu predstavnici drava lanica vezana instrukcijama
svojih vlada, ve nezavisne linosti koje djeluju u interesu organizacije; b)
ovlaenje organa da donose odluke koje su obavezujue za drave lanice bez
njihovog pristanaka, tj. bez obzira na to kako su se izjasnile (glasale) prilikom
odluuvanja; i c) ovlaenje organa da bez posredovanja drave lanice ureuje
odnose na njenoj teritoriji, odnosno da svojim odlukama stvara prava i obaveze
za zika i pravna lica.
Svaka od ovih odlika uzeta pojedinano javlja se i kod drugih meunarodnih
organizacija. Recimo, slubenici i sudije su u svim organizacijama nazavisni,
dakle, nadnacionalni. U mnogim meunarodnim organizacijama poznato
je veinsko donoenje obavezujuih odluka (na primjer, djelovanje Savjeta
bezbjednosti na osnovu glave VII Povelje Ujedinjenih nacija). Jo u XIX vijeku
komisije su imale pravo da neposredno reguliu i kontroliu ponaanje zikih i
pravnih lica. Meutim, ono to je novo i po emu se Evropske zajednice razlikuju
od tipinih meunarodnih organizacija jeste da se sva ova obiljeja zajedno
pojavljuju samo kod njih. Tome treba dodati jo jedan elemenat naddravnosti
koji predstavlja osobenost Zajednica. Kod njih, naime, postoji sveobuhvatni
sistem pravosudne kontrole, u vidu Suda pravde Evropskih zajednica, ija je
nadlenost za sporove iz domena komunitarnog prava obavezna i koji izrie
konane presude.
2.2. Integracija
Integracija se obino denie kao sporazum ili administrativna mainerija,
koja stvara organizaciju sa sposobnou donoenja odluka o znaajnim pitanjima,
ulazei u neposredni kontakt s pojedincima i osloboena je kontrole nacionalnih

85

86

vlada. Evropske zajednice zasnovane su na tzv. funkcionalnoj integraciji, koja

tei objedinjavanju i stavljanju pod kontrolu meunarodnog sredita onih
dravnih djelatnosti kod kojih se postie bolje uvianje zajednikih interesa
i vea ekasnost saradnje. Tom prilikom se ne dira u drutvene oblasti gdje
mijeanje meunarodnih centara nije poeljno ili koje jo nijesu sazrele za
integraciju.
Ovo pokazuje da je za pojam integracije od sutinskog znaaja nain
raspodjele nadlenosti izmeu Evropskih zajednica i drava lanica. Integracija
znai da u odreenoj oblasti postoji primarna nadlenost Zajednica, dok je
nadlenost drava lanica izuzetak. U suprotnom, tj. kada je nadlenost lanica
pravilo, a nadlenost Zajednice ograniena samo na posebno utvrene sluajeve,
radi se o saradnji.
Integracija u okviru Evropskih zajednica nije posljedica nekog unaprijed
datog plana i programa. Ona je bila neravnomjerna, neujednaena i nepredvidiva.
Odvijala se u hodu i to kako su nalagali razlozi prvenstveno ekonomske
prirode. Otuda integraciju ne odlikuje sistematinost i uniformnost, ve velika
raznolikost. Proces integracije obino je zapoinjao u odreenoj oblasti, da bi
se zatim prelivao (tzv. spill-over efekat) na nova polja saradnje, kao praktian
i pragmatian odgovor na probleme i zahtjeve drava lanica. Ovakav razvoj
integracije slikovito se naziva biciklistika teorija integracije, ime se eli
pokazati da se pad (zastoj) spreava stalnim kretanjem naprijed, kao to je to
sluaj s vonjom bicikla.
Poelo se sada ve daleke 1951. godine sa integracijom u oblasti proizvodnje
uglja i elika, koja je stavljena pod kontrolu Evropske zajednice za ugalj i elik,
osnovane Pariskim ugovorom. Nepunih est godina nakon toga, zakljuenjem
Rimskog ugovora, integracija je proirena na oblast miroljubivog istraivanja i
korienja atomske energije, s ciljem da se preko EVROATOM-a unaprijedi razvoj
nuklearne industrije i unaprijedi snabdijevanje lanica sionim materijalima.
Meutim, istim ugovorom drave su osnovale Evropsku ekonomsku zajednicu
i tako izrazile spremnost da krenu putem ekonomske integracije, koja je imala
mnogo ambiciozniji zadatak - da obuhvati sve privredne grane i glavne oblasti
ekonomije. Tokom narednih godina upravo je EEZ bila glavna pokretaka snaga
evropske integracije.
Kroz poznate etape u razvoju Evropskih zajednica, poevi od Ugovora
o objedinjavanju organa od 1965. godine, preko usvajanja Jedinstvenog
evropskog akta 1985. godine, pa sve do zakljuenja ugovora u Mastrihtu
1992. i Amsterdamu 1997. godine, dolo se do oblasti integracije koja danas
predstavljaju komunitarnu tekovinu. Ona obuhvata: jedinstveno unutranje
trite, ukljuujui slobodno djelovanje zakona konkurencije, ekonomsku i
monetarnu uniju, zajedniku saobraajnu politiku, zatitu ivotne sredine,

zajedniku poljoprivrednu politiku, socijalnu politiku, dravljanstvo Evropske

unije, obrazovanje i struno osposobljavanje, kulturu, zdravstvo i omladinu,
zatitu potroaa, transevropske mree, industriju i industrijsku politiku,
ekonomsku i socijalnu koheziju, tj. politiku regionalnog razvoja, istraivanje i
razvoj, pomo zemljama u razvoju (tzv. saradnja za razvoj), vize, azil, imigracija
i druge politike koje se odnose na kretanje lica.
Nivo integracije u ovim oblastima nije isti, pa se uz izvjesnu dozu
uproavanja moe izvriti sljedee stepenovanje. Na samom vrhu nalaze se
jedinstveno unutranje trite i ekonomska i monetarna unija, koji ine jezgro
prvog stuba i sr itave integracije. Jedinstveno unutranje trite se zasniva na
nekoliko sloboda: slobodi kretanja robe, kapitala, radne snage, slobodi osnivanja
preduzea, pruanja usluga i slobodnom djelovanje zakona konkurencije.
Naravno da nije bilo lako doi do jedinstvenog unutranjeg trita. U prvo
vrijeme Evropska ekonomska zajednica je imala manje ambiciozni cilj, a to
je bilo stvaranje carinske unije. Ona je podrazumijevala ukidanje meusobnih
carina, ukidanje kvantitativnih ogranienja (kvota) izmeu drava lanica i
uvoenje zajednike carinske tarife prema treim dravama. Carinska unija
je ostvarena bre nego to se planiralo 1968. godine. Kasnije se pokazalo da,
pored carina i kvota, postoje i netarifne prepreke na unutranjem tritu, kao
to su dravne subvencije preduzeima ili protekcionistike mjere uvedene pod
rmom zatite potroaa. Zbog toga je 1985. godine usvojena Bijela knjiga
pod karakteristinim naslovom Dovravanje jedinstvenog trita, u kojoj je
bilo predvieno oko trista mjera za otklanjanje tri vrste prepreka: zikih (sa
kojima se lica i roba susreu prilikom prelaska granice), skalnih (indirektno
oporezivanje, porez na dodatu vrijednost ili porez na alkohol i duvan) i tehnikih
(razliiti tehniki propisi i standardi). Zahvaljujui ovom dokumentu, Evropska
unija je uspjela da do 1992. godine uspostavi jedinstveno umjesto dotadanjeg
zajednikog trita, te danas predstavlja potpuno integrisano podruje.
Kao ilustracija moda najbolje moe da poslui jedno naelo vezano za
slobodu kretanja radne snage. Rije je o dravljanstvu EU, koje je uvedeno
ugovorom iz Mastrihta. Njega stie svako lice koje posjeduje dravljanstvo
neke drave lanice Unije, a obuhvata sljedea prava: slobodno kretanje i
nastanjivanje na teritoriji bilo koje lanice, aktivno i pasivno birako pravo
na lokalnim izborima i izborima za Evropski parlament u dravi boravita,
diplomatsku i konzularnu zatitu u treoj dravi, gdje njegova matina drava
nema predstavnitvo, pravo na podnoenje peticije Evropskom parlamentu i
prijave ombudsmanu, kao i pravo da se neposredno obrati drugim tijelima i
organima Unije.
Drugi primjer vieg oblika integracije predstavlja ekonomska i monetarna
unija, koja je bila omoguena upravo stvaranjem jedinstvenog trita. Ta unija nije

87

ostvarena odjednom, nego je prola kroz tri faze. Prva se sastojala u liberalizacii
nansijskih transakcija i usklaivanju ekonomske i monetarne politike drava
lanica. U drugoj fazi je osnovan Evropski monetarni institut, kao embrion,
zaetak budue Evropske centralne banke. U treoj, zavrnoj fazi Institut se
transformie u Evropsku centralnu banku i poinje da funkcionie evropski
sistema centralnih banaka u koji su ukljuene nacionalne centralne banke drava
lanica. Kruna tog procesa je uvoenje eura 1. januara 2002. godine.
Jedinstvenom unutranjem tritu i ekonomskoj i monetarnoj uniji mogu
se pridodati saobraajna politika, politika viza, azila i imigracije, zatita ivotne
sredine i zajedinka saobraajna politika, kao oblasti s visokim stepenom
integracije. Zatim slijedi oblast istraivanja i razvoja, socijalna politika, zatita
potroaa i pomo zemljama u razvoju kod kojih su elementi integracije
preovlaujui. Na dnu ove skale nalaze se zdravstvo, obrazovanje, kultura,
politika zapoljavanja, transevropske mree, industrija, ekonomska i socijalna
kohezija, kao oblasti najblie modelu klasine meudravne saradnje.
3. SPECIFINE NADLENOSTI
Iz naddravnog karaktera i integracije proizilazi specinost nadlenosti
Evropskih zajednica. Ona se ispoljava trojako: kroz pravnu prirodu odluka,
kroz proces donoenja odluka i nain odluivanja, kao i kroz sastav organa
koji imaju dominantnu ulogu u okviru prvog stuba.
3.1. Pravna priroda odluka

88

Bitno obiljeje prvog stuba ogleda se u postojanju obavezujuih odluka,

tj. odluka koje pravno obavezuju drave lanice bez njihovog pristanka. To
naravno ne znai da su sve odluke donijete u okviru ovog stuba obavezujueg
karaktera. Postoje preporuke i savjetodavna miljenja koja, kao to im naziv
kae, nijesu obavezna. Ti pravno neobavezujui akti predstavljaju izuzetak,
te se moe smatrati da oni nijesu u sastavu komunitarnog prava, u kojem
preovlauju obavezne odluke.
Prema osnivakim ugovorima, organi Evropskih zajednica donose tri vrste
odluka: uredbe, direktive i odluke. Uredbe (regulation, rglement) su akti koji
imaju optu vanost i normativni karakter. One sadre apstraktne norme, koje
na opti nain reguliu odreene situacije ili odnose, imajui u vidu neodreen
krug subjekata i lica. Kao takve, uredbe u velikoj mjeri odgovaraju zakonima
u unutranjem pravu, pa ih neki nazivaju nadnacionalnim ili evropskim
zakonima.

Druga njihova karakteristika je neposredna primjenjivost u dravama

lanicama. Za primjenu uredbe nije neophodna ratikacija od strane drave.
Ovakva vrsta nacionalne intervencije ne samo da nije potrebna, nego se ak
smatra nedoputenom. Prema stavu Suda pravde - svaka legislativna intervencija
drave lanice predstavljala bi povredu komunitarnog prava, budui da otvara
mogunost za izmjenu teksta uredbe, prikrivanje njenog komunitarnog porijekla
i spreavanje zikih lica da se koriste pravima koja su u njoj predviena.
Uredbe obavezuju u cjelosti u svim svojim elementima. One se primjenjuju
na sve subjekte komunitarnog prava, na drave lanice i na individualne subjekte,
bez ikakve razlike. Uredbe su, dakle, obavezujue kako na komunitarnom, tako
i na nacionalnom nivou. One mogu da budu osnovni akti kada ih donosi Savjet
ili da imaju implementacioni kakrakter, ukoliko ih je donijela Komisija.
Direktive (directive) su pravni akti upueni iskljuivo dravama lanicama.
injenica da obavezuju samo lanice kao subjekte ukazuje da one ne predstavljaju
opte pravne akte, kao to je to sluaj s uredbama. Sud pravde je to razlikovanje
ublaio, doputajui individualnim subjektima da se pozovu na prava koja
za njih proistiu iz direktiva, iako se ovi akti ne obraaju pojedincima, ve
dravama lanicama.
Druga razlika je u tome to direktive obavezuju u pogledu cilja koji treba
postii i roka, ali ne i u pogledu naina njihovog ostvarivanja u nacionalnim
pravnim porecima. Kod direktive drave imaju slobodu izbora sredstava, metoda i
forme za izvrenje obaveze koja iz nje proizilazi. Nacionalna intervencija je ovdje
ne samo poeljna i korisna, ve i neophodna za implementaciju direktive.
Odluke (decison, dcision) su trea vrsta pravno obavezujuih akata. One
obavezuju u potpunosti subjekte kojima su upuene, a to mogu biti drave
lanice ili zika i pravna lica. Odluke su direktno primjenjive i neposredno
stvaraju prava i obaveze za lica kojima su upuene. Meutim, za razliku od
uredbi, to su pojedinani akti administrativnog karaktera.
U drugom i treem stubu nema obavezujuih odluka i tu se ne donose ni
uredbe, ni direktive, ni odluke. Ovdje se usvajaju akti koji se zovu: zajednike
strategije, zajedniki stavovi, zajednike akcije, okvirne odluke, odluke,
deklaracije, meunarodni ugovori i konvencije.
Zajednika strategija je akt koji usvaja Evropski savjet. To su vrlo naelne
odluke, uglavnom politikog karaktera. Njima se utvruje strategija za oblasti
u kojima je Evropska unija posebno zainteresovana.
Zajedniki stavovi (pozicije) su akti koje ne usvaja Evropski savjet, nego
Savjet ministara. U njima se izraava stanovite EU o nekom posebnom pitanju
koje se tie tree drave ili meunarodne organizacije. Kad se usvoji zajedniki
stav EU, drave lanice imaju zadatak da svoju politiku (spoljnu, odbrambenu
itd.) usklade s tim zajednikim stavom. Kada istupaju u meunarodnim

89

organizacijama ili na meunarodnim konferencijama, one moraju da zastupaju

zajedniki stav.
Zajednike akcije su akti koje, takoe, donosi Savjet u onim sluajevima
kada je potrebno operativno djelovanje Unije. Ovdje se neki cilj Unije moe
bolje ostvariti zajednikom akcijom nego pojedinanim djelovanjem lanica.
Okvirne odluke se donose s ciljem harmonizacije, odnosno pribliavanja
zakonodavstva drava lanica. One obavezuju u pogledu rezultata koji treba
postii.
Odluke su pojedinani akti, ali obavezuju samo u pogledu cilja i po tome
su sline s direktivama u prvom stubu.
U deklaracijama se iznosi gledite, zahtjev ili oekivanje Unije u odnosu
na neko pitanje ili dravu. Zovu se deklaracija Evropske unije ili deklaracija
predsjedavajueg u ime Evropske unije.
Meunarodni ugovori se zakljuuju u oblasti spoljne ili bezbjednosne
politike s treim dravama i meunarodnim organizacijama, dok se u treem
stubu koriste meunarodne konvencije o saradnji u oblasti pravosua ili policije
vezano za krivine stvari.
3.2. Proces donoenja odluka i nain odluivanja

90

U Evropskim zajednicama ne postoji jedinstvena procedura za donoenje

odluka. Osnivaki ugovori predviaju vie od dvadeset razliitih procesa
donoenja odluka. Pa ipak, uz izvjesnu dozu uproavanja i zanemarivanje
izuzetaka, moe se doi do opteg modela postupka odluivanja u okviru
prvog stuba. U tom postupku postoje dvije sutinski razliite faze: predlaganje
(iniciranje) odluke i donoenje konane odluke.
U prvoj fazi centralna uloga pripada Komisiji, koja se pojavljuje kao glavni
i gotovo iskljuivi predlaga odluka. Uz par izuzetaka, samo je ona ovlaena
da predloi usvajanje pravnih akata Evropskih zajednica. To monopolsko
pravo predstavlja mono sredstvo njenog uticaja u procesu donoenja odluka.
Komisija ostaje gospodar svog prijedloga i nad njim zadrava punu kontrolu
do usvajanja ili odbacivanja. Ona moe u svakom trenutku izmijeniti prijedlog,
sve do konanog izjanjavanja o njemu. Osim toga, Komisija je ovlaena da
svoj prijedlog povue i time onemogui donoenje odluke.
U fazi konanog odluivanja uestvuje vie organa, koji istupaju samostalno
ili zajedniki. Najvei broj odluka donosi Savjet, pa se ovaj organ smatra
glavnim, ali ne i jedinim i iskljuivim zakonodavcem Evropskih zajednica. U
toj se ulozi pojavljuje Komisija ili Savjet zajedno s Evropskim parlamentom.
Kao zakonodavac, Komisija se javlja samo izuzetno, ako je za to izriito ovlasti
Savjet. Mnogo su ei sluajevi kada odluku donosi Savjet zajedno s Evropskim

parlamentom. U zavisnosti od stepena uticaja Parlamenta, razlikuju se etiri

osnovna postupka usvajanja odluka.
Najmanji je uticaj ovog organa kod postupka konsultovanja. Ovo je
najjednostavnija i ujedno najstarija procedura predviena Rimskim ugovorom.
Sastoji se u obavezi Savjeta da prije konanog odluivanja konsultuje Parlament.
To miljenje nije obavezno i ne mora se potovati, ali se u svakom sluaju mora
pribaviti i razmotriti. Odluku koju je Savjet donio bez konsultovanja Parlamenta
Sud pravde bi mogao ponititi.
Uticaj Evropskog parlamenta je neto vei u postupku saradnje koji je
uveden Jedinstvenim evropskim aktom. Parlament ovdje ima pravo da predlae
amandmane na stavove Savjeta. Meutim, Savjet i dalje ima posljednju rije i
donosi konanu odluku o usvajanju ili odbijanju predloenih amandmana.
Jo vaniju ulogu Evropski parlament ima u postupku davanja saglasnosti
koji je, takoe, predvien Jedinstvenim evropskim aktom. U ovom sluaju
Parlament daje odobrenje bez kojeg Savjet ne moe da donese odluku. To mu
omoguava da blokira proces odluivanja, odnosno predstavlja neku vrstu
veta. U postupku davanja saglasnosti Parlamentu nije dozvoljeno da mijenja
prijedlog odluke, ve je njegovo pravo ogranieno na davanje pozitivnog ili
negativnog glasa.
Najira ovlaenja data su Parlamentu kod postupka saodluivanja, koji
je uveden Ugovorom iz Mastrihta. U tom postupku Parlament zajedno i na
ravnopravnoj osnovi sa Savjetom usvaja obavezne odluke. Tako donijeta
odluka predstavlja zajedniko djelo ova dva organa i zasnovana je na njihovoj
saglasnosti. U sluajevima kada postoje razlike izmeu Savjeta i Parlamenta,
pribjegava se formiranju komiteta za mirenje, pa ukoliko ni poslije ovog
postupka ne doe do usaglaavanja, odluka se ne moe donijeti. Prema tome,
kao to Parlament ne moe odluivati protivno volji Savjeta, tako ni Savjet ne
moe usvojiti odluku bez saglasnosti Parlamenta.
Kad je u pitanju nain glasanja u Savjetu, osnivaki ugovori predviaju
primjenu gotovo svih poznatih sistema odluivanja: jednoglasnost, kvalikovana
i apsolutna veina. Jednoglasnost, koja je prije Jedinstvenog evropskog akta
bila preovlaujua, vie nije pravilo, ve predstavlja izuzetak u okviru prvog
stuba. Poslije ugovora iz Mastrihta i Amsterdama kvalikovana veina postaje
osnovni nain odluivanja u Savjetu. Tom prilikom primjenjuje se ponderisano
glasanje, odnosno naelo odmjeravanja glasova. To znai da lanovi raspolau
nejednakim brojem glasova, koji se kree od 10 do 2, s tim da kvalikovana
veina potrebna za usvajanje odluke iznosi 62.
Iako se najvei broj odluka donosi kvalikovanom veinom, jednoglasnost
nije zanemarena u Savjetu. Ona je zadrana za najvanija pitanja, ukljuujui
i pitanje sastava drugih organa. U ovom sluaju kod donoenja odluka vai

91

naelo jedna drava jedan glas, ime se u najveoj mjeri potuje i titi suverena
jednakost lanica. Pravilo jednoglasnosti je, ipak, ublaeno tumaenjem po
kojem se uzdrani glasovi ne smatraju protivljenjem odluci, te uzdravanje od
glasanja nekog lana ne spreava Savjet da usvoji odluku.
Pravilo apsolutne veine trebalo bi da, prema slovu osnivakog ugovora,
bude preovlaujue, poto Savjet donosi odluke veinom glasova svojih
lanova, osim ako ugovorom nije drugaije predvieno. Meutim, broj
predvienih odstupanja je toliko veliki da se apsolutna veina od pravila
pretvorila u izuzetak.
U drugom i treem stubu proces odluivanja je mnogo jednostavniji i nema
mnogobrojnih varijanti o kojima je naprijed bilo rijei. Postoji, dakle, samo
jedan proces donoenja odluka.
U fazi predlaganja, Komisija nije ekskluzivni nosilac inicijative niti njeni
prijedlozi imaju istu teinu i znaaj kao u prvom stubu. Prijedloge mogu da
podnose i drave lanice na potpuno ravnopravnoj osnovi s Komisijom. To
praktino znai da se odluka moe donijeti i bez prijedloga Komisije, to je
nezamislivo u prvom stubu.
U fazi odluivanja pojavljuje se samo jedan organ, a to je Savjet. On je
jedini i iskljuivi zakonodavac. Parlament i Komisija mogu da daju miljenje
i obavjetavaju se o donijetim odlukama, ali sami ne odluuju.
Kod odluivanja, jednoglasnost je dominantni princip, ime se u najveoj
mjeri garantuje i potuje suverenitet, budui da drave lanice zadravaju
pravo veta. Pa ipak, postoje neke modikacije ili ublaavanja ovog naela kroz
tzv. konstruktivno uzdravanje prilikom glasanja. Drava lanica se, naime,
uzdrava uz formalnu izjavu da prihvata angaovanje Unije, mada sama nee
primijeniti donijetu odluku.
Pored toga, manji broj odluka se donosi kvalikovanom veinom. Na primjer,
Savjet moe donijeti odluku kvalikovanom veinom kada usvaja zajedniki
stav ili akciju na osnovu jednoglasno usvojene zajednike strategije. Istom
veinom se usvajaju mjere za primjenu zajednikog stava ili akcije. Meutim, i
kada se odluuje kvalikovanom veinom, drave lanice se mogu zbog vanih
razloga suprotstaviti odluci. Savjet tada sporno pitanje prosljeuje vioj instanci,
tj. Evropskom savjetu, koji o tome odluuje jednoglasno.
3.3. Sastav organa koji imaju dominantnu ulogu

92

U prvom stubu uoljiva je premo organa iji lanovi nijesu predstavnici

drava lanica sa prevashodnim zadatkom da tite interese svoje drave. Naprotiv,
u njihov sastav ulaze nezavisne linosti i izabrani predstavnici graana Unije,
ije djelovanje nije zasnovano na instrukcijama vlada drava lanica. Na taj
nain sastavljeni su Komisija, Evropski parlament i Sud pravde.

Komisija se sastoji od dvadeset pet lanova (komesara) i veoma brojne i

sloene administracije, podijeljene na generalne direktorate, direktorate i druge
slube. lanovi Komisije biraju se na osnovu opte sposobnosti za obavljanje
ove funkcije i nesumnjive nezavisnosti. Oni mogu biti samo dravljani drava
lanica, pri emu najmanje jedan lan mora biti dravljanin svake drave
lanice.
Iako dravljani lanica, komesari nijesu u svom radu vezani za vlade
drava, nego svoje dunosti izvravaju potpuno nezavisno i iskljuivo u optem
interesu Zajednice. Oni ne smiju traiti niti primati uputstva od bilo koje vlade
ili nekog drugog tijela i moraju se uzdravati od svake radnje koja nije u skladu
sa njihovim dunostima. Za uzvrat, drave lanice su dune da potoju naelo
nezavisnosti njihovog rada i da se uzdre od pokuaja da utiu na lanove
Komisije u izvravanju njihovih zadataka.
U skladu sa svojim nezavisnim poloajem, lanovi Komisije ne mogu
tokom trajanja mandata da obavljaju bilo koju drugu plaenu ili neplaenu
profesionalnu djelatnost. Oni ne mogu vriti nikakav izborni mandat, ak ni
na lokalnom nivou. Njima je doputeno da prihvate poasne funkcije, ali su
obavezni da vode rauna da te dunosti ne sadre ni najmanji rizik u pogledu
sukoba interesa.
Za vrijeme trajanja funkcije, ali i po isteku mandata, lanovi Komisije duni
su da potuju obaveze koje proizilaze iz njihovog nezavisnog statusa. Prilikom
stupanja na dunost oni se pred Sudom pravde obavezuju da e poteno i asno
obavljati funkciju, kao i da po prestanku mandata nee prihvatati poslove ili
koristi koji bi mogli da se dovedu u vezu sa njihovim zaduenjima u Komisiji.
U sluaju povrede ovih obaveza Sud moe razrijeiti dunosti lana Komisije
ili ga liiti prava na penziju.
Nezavisnost lanova Komisije u odnosu na drave obezbjeuje i naelo
neopozivosti. Naime, tokom trajanja mandata drave lanice ne raspolau
ovlaenjem da komesara opozovu s funkcije, ve je razrjeenje u iskljuivoj
nadlenosti Zajednice. Pravo da pokrenu ovaj postupak imaju Savjet i Komisija.
Postupak se vodi pred Sudom pravde, koji donosi odluku o razrjeenju ako
utvrdi da lan Komisije vie ne ispunjava uslove za vrenje dunosti ili da je
odgovoran za ozbiljne propuste u radu.
lanovi Komisije uivaju itav niz privilegija i imuniteta koji su predvieni
posebnim Protokolom. Meu njima su najvaniji imunitet od postupaka pred
nacionalnim sudovima za djela uinjena u obavljanju zvaninih funkcija i
imunitet od nacionalnog oporezivanja plata koje primaju u Zajednici. Imuniteti i
privilegije dati su lanovima Komisije iskljuivo u interesu Zajednice. Odluku o
oduzimanju imuniteta moe da donese samo Komisija, ukoliko to nije protivno
interesima ove organizacije.

93

94

Nezavisnost Komisije i njenih lanova neophodna je zbog prirode zadataka

i funkcija koje su joj povjerene. Kao naddravni organ, ona predstavlja osnovnu
pokretaku snagu evropske integracije. Pored zakonodavne inicijative, prava
odluivanja, predstavljanja Zajednice u meunarodnim odnosima, kao i izvrne
funkcije i funkcije koordinatora, Komisiji je povjerena nadzorna uloga, koja
se sastoji u obezbjeenju primjene komunitarnog prava. Njena je obaveza, ali
i pravo, da se stara o izvrenju odredaba ugovora i drugih mjera usvojenih u
skladu s tim odredbama. U ovoj ulozi Komisija se pojavljuje kao savjest
Zajednice ili uvar komunitarnog pravnog poretka.
Evropski parlament je po svom sastavu jedinstvena pojava u oblasti
meunarodnog organizovanja. Njegove lanove ne biraju niti imenuju vlade
drava lanica, ve je Parlament sastavljen od predstavnika naroda drava
okupljenih u Zajednici, odnosno graana drava lanica. Meutim, u prvo
vrijeme lanove Evropskog parlamenta delegirali su nacionalni parlamenti iz
reda svojih poslanika, vodei rauna o srazmjernoj stranakoj zastupljenosti.
Od 1979. godine njegove lanove biraju graani drava lanica na optim i
neposrednim izborima svake pete godine.
Izabrani lanovi Evropskog parlamenta ne predstavljaju samo svoju izbornu
bazu, odnosno samo svoj narod. Od njih se oekuje da politiki predstavljaju i
ostale narode u okviru Zajednica. Otuda se oni u Parlamentu grupiu po svojim
politikim opredjeljenjima, a ne prema nacionalnoj pripadnosti. Ovo partijsko
organizovanje se ostvaruje osnivanjem i djelovanjem razliitih politikih grupa
unutar Parlamenta, to ukazuje na njegov nadnacionalni karakter. Osim toga,
poslanici glasaju u svoje ime i u skladu s linim stavovima. Oni nijesu vezani
uputstvima svojih biraa niti od njih primaju obavezujue naloge. To znai da
nije u pitanju imperativni, nego predstavniki mandat, koji, takoe, potvruje
nadnacionalni karakter ovog organa.
lanovima Evropskog parlamenta dozvoljeno je da istovremeno budu
poslanici u svojim nacionalnim parlamentima. Dok je prije neposrednih izbora
dvojni poslaniki mandat bio normalna i nuna pojava, danas je ova kumulacija
u praksi veoma rijetka. Nasuprot tome, poloaj poslanika u Parlamentu nespojiv
je s vrenjem funkcija u vladama drava lanica ili institucijama i organima
Evropskih zajednica.
Evropski poslanici tokom svog mandata uivaju odgovarajue privilegije
i imunitete. U najvanije spadaju sloboda kretanja do i od mjesta zasjedanja
i imunitet u odnosu na izraeno miljenje ili dati glas. U svojoj dravi oni
uivaju iste imunitete kao i poslanici nacionalnog parlamenta, a na teritoriji
drugih drava lanica imunitet od hapenja i gonjenja tokom parlamentarnih
zasjedanja. Poslanike imunitete moe im oduzeti samo Parlament.
Iako se sastoji od neposredno izabranih predstavnika, Evropski parlament nije

najvii organ Zajednica. U zakonodavnom postupku Parlament se ne pojavljuje

samostalno, ve uvijek zajedno sa Savjetom i u ogranienom broju sluajeva.
Parlament, zatim, ima budetska ovlaenja, koja se realizuju u konanom
odluivanju o neobaveznim trokovima, pravu da u cjelosti odbije prijedlog
budeta i odobravanju izvrenja budeta Zajednice. Parlamentu je, najzad,
povjeren nadzor nad radom ostalih organa Zajednice On prima izvjetaje o radu
ovih organa, ovlaen je da postavlja pitanja, da obrazuje istrane komitete i da
prima peticije. Politiki nadzor i kontrola Parlamenta prvenstveno su usmjereni
prema Komisiji, a u mnogo manjoj mjeri u odnosu na Savjet i Evropski savjet
kao organe sastavljene od predstavnika drava lanica.
U lepezi organa iji lanovi nijesu predstavnici drava posebno mjesto
zauzima Sud pravde Evropskih zajednica. Sud ini petnaest sudija, osam
pravobranilaca, sekretar, pravni sekretari i specijalizovane slube.
Sudije i pravobranioce zajednikim sporazumom imenuju drave lanice.
Mandat im traje est godina i mogu biti ponovo birani. Oni se imenuju iz reda
lica ija je nezavisnost izvan svake sumnje i koja ispunjavaju sve uslove za
izbor u najvie pravosudne funkcije u svojim zemljama ili su istaknuti pravnici
priznate strunosti. Osnivaki ugovori nijesu predviali nikakve uslove u pogledu
dravljanstva sudija i pravobranilaca, ali su oni uvijek dravljani neke od drave
lanice Zajednice. Nepisano je pravilo da svaka lanica ima pravo da imenuje
jednog sudiju. Taj princip izriito je utvren Ugovorom iz Nice. S druge strane,
obiaj je da pet veih drava imenuje po jednog, dok ostale lanice imenuju tri
pravobranioca, koji se smjenjuju po utvrenom redosljedu.
Bez obzira na nacionalnu pripadnost, nezavisnost sudija i pravobranilaca
je u potpunosti obezbijeena. Pri stupanju na dunost, sudije na javnoj sjednici
polau zakletvu da e pravosudnu funkciju vriti nepristrasno i savjesno, da
e uvati tajnost rasprava prilikom donoenja odluka. Pravobranioci su, pak,
duni da u svom radu ne zastupaju ni Zajednicu niti drave lanice. Oni istupaju
iskljuivo u optem interesu i djeluju odvojeno i nezavisno od sudija.
Drava lanica ne moe smijeniti sudiju i pravobranioca tokom njegovog
mandata. Do prestanka funkcije moe doi samo na osnovu jednoglasne odluke
ostalih kolega da odreeno lice vie ne ispunjava potrebne uslove ili ne izvrava
obaveze koje proistiu iz slube.
Sudije i pravobranioci u toku svog mandata ne smiju obavljati politike i
administrativne funkcije, niti se mogu baviti bilo kakvim drugim plaenim ili
neplaenim poslom, osim ako im to Savjet svojom odlukom ne odobri. Poslije
prestanka funkcije oni se moraju ponaati asno i uzdrano u pogledu prihvatanja
odreenih imenovanja i koristi.
Tokom trajanja mandata, ali i po njegovom prestanku, za radnje koje su
preduzeli u slubenom svojstvu, ukljuujui usmene i pismene izjave, sudije

95

96

i pravobranioci uivaju imunitet. Ovaj imunitet, inae iri od onog koji imaju
komunitarni funkcioneri i slubenici, moe se oduzeti samo odlukom koja je
donijeta na plenarnoj sjednici Suda.
U praksi su se razvila i druga rjeenja kojima se obezbjeuje nezavisnost
i nepristrasnost Suda pravde. Tako, na primjer, predsjednik Suda nee nikada
dodijeliti nekom sudiji predmet koji se odnosi na njegovu dravu porijekla.
Na isti nain sudiji se nee povjeriti ni rjeavanje o prethodnom pitanju koje
uputi pravosudni organ njegove zemlje porijekla. Uz to, pravila Statuta ne
dozvoljavaju uesnicima u postupku da zahtijevaju promjenu sastava vijea
tako to bi sudija iste nacionalnosti kao i stranka bio u njega ukljuen.
Garancije nezavisnosti u odnosu na lanice i druge organe Zajednica
nune su zbog osnovne funkcije Suda pravde, koja se sastoji u obezbjeenju
potovanja prava u tumaenju i primjeni osnivakih ugovora, a ostvaruje
putem pravosudne kontrole. Kontroli potovanja obaveza podvrgnuti su svi
subjekti komunitarnog prava, poevi od drava lanica, pa sve do organa i
institucija Evropskih zajednica.
Sud je nadlean da kontrolie ponaanje drava lanica, da bi utvrdio da
li su one prekrile neku obavezu koja proistie iz komunitarnog prava (tzv.
postupak povodom neizvrenja obaveze). Sud je, zatim, ovlaen da ocjenjuje
saglasnost pravnih akata organa Zajednice sa osnivakim ugovorima i da ih
djelimino ili u cjelosti ponitava (postupak ocjene zakonitosti). Tom prilikom
Sud kontrolie ne samo ve donijete akte, nego moe da ispituje da li je ovlaeni
organ propustio da donese neki akt i da mu naloi da to uini (postupak povodom
neinjenja ili proputanja).
Kontrolu nad radom organa Zajednice Sud ostvaruje i kroz savjetodavnu
nadlenost, koja se sastoji u ocjeni saglasnosti ugovora koji treba zakljuiti (sa
treom dravom ili meunarodnom organizacijom) sa osnivakim ugovorom.
U sluaju negativnog miljenja Suda, organima Zajednice ne preostaje nita
drugo nego da odustanu od zakljuenja ugovora ili da pokrenu postupak za
izmjenu i dopunu osnivakog ugovora.
Poseban mehanizam kontrole izvrenja obaveza predstavlja iskljuivo
ovlaenje Suda da na zahtjev nacionalnih sudova utvrdi ta jeste komunitarno
pravo. To je postupak pribavljanja odluke o prethodnom pitanju, koji zapoinje
i zavrava se pred nacionalnim sudom. Naime, kada se pred sudom drave
lanice postavi neko pitanje vezano za primjenu ili tumaenje komunitarnog
prava, nii sud moe, a sud posljednjeg stepena mora, prekinuti postupak i od
Suda pravde zatraiti tumaenje sporne odredbe. Tumaenje Suda daje se u
formi presude i obavezuje nacionalni sud.
U okviru drugog i treeg stuba dominantnu ulogu imaju organi u kojima
sjede predstavnici drava lanica s prevashodnim zadatkom da tite interese
svoje drave. Takvi organi su Evropski savjet i Savjet.

Evropski savjet okuplja predstavnike drava na najviem nivou, tj. efove

drava i vlada lanica zajedno s predsjednikom Komisije. Ovaj organ je
proistekao iz prakse povremenog odravanja skupova na vrhu drava lanica, a
institucionalizovan je Jedinstvenim evropskim aktom i Ugovorom iz Mastrihta.
Prema osnivakim ugovorima, sastaje se barem dva puta godinje. U praksi se
njegovi sastanci odravaju najmanje etiri puta godinje i to na poetku i kraju
estomjesenog predsjedavanja svake drave.
efovi drava i vlada okupljeni u Evropskom savjetu ne donose obavezujue
odluke. On nije legislativni organ niti ima ovlaenje da usvaja pravne akte.
Njegov je zadatak da daje podsticaj za razvoj i odreuje pravce dalje aktivnosti
Unije. U tom cilju Evropski savjet utvruje naela i opte smjernice i usvaja
zajednike strategije u oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike.
Da bi ovi okvirni, politiki akti obavezivali, mora ih, po postupku koji je za
to predvien, usvojiti Savjet u formi zajednikih stavova, akcija ili drugih
neophodnih mjera.
Savjet ine predstavnici drava na ministarskom nivou, ovlaeni da
preuzimaju obaveze u ime svojih vlada. Njegov sastav nije stalan i mijenja
se zavisno od pitanja koja se nalaze na dnevnom redu zasjedanja. Postoji tzv.
generalni ili opti savjet, sastavljen od ministara inostranih poslova, koji je
zaduen za opta pitanja Unije. S druge strane, on se moe sastati u formi
funkcionalnih, tehnikih ili sektorskih savjeta koje ine ministri (pravosua,
unutranjih poslova, odbrane i sl.) nadleni za oblasti i pitanja na dnevnom
redu zasjedanja.
U oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike Savjet je centralni
organ odluivanja. Njegov je zadatak da donosi odluke kojima se sprovode u
ivot i operacionalizuju zakljuci i okvirni akti usvojeni u Evropskom savjetu.
Savjet ima glavnu ulogu i u oblasti policijske i pravosudne saradnje u krivinim
stvarima. Pored usvajanja zajednikih stavova, akcija, okvirnih odluka i odluka,
on je ovlaen da utvruje nacrte konvencija koje dostavlja dravama radi
konanog prihvatanja i ratikacije.
Komisija, Evropski parlament i Sud pravde imaju drugorazrednu ulogu
u okviru drugog i treeg stuba. Iako je Komisija neposredno ukljuena u sve
aktivnosti, ona ovdje nije ni uvar pravnog poretka niti posjeduje monopol
na inicijativu u procesu odluivanja. Evropski parlament se samo obavjetava i
konsultuje o pitanjima iz ovih oblasti saradnje. Njemu je dato pravo da postavlja
pitanja i upuuje preporuke Savjetu, ali bez mogunosti odluivanja. I konano,
nadlenost Suda pravde za ocjenu donijetih odluka u naelu je iskljuena.
Sudu se izuzetno daje nadlenost u vezi s tumaenjem i primjenom konvencija
zakljuenih u ovim oblastima, kao i pravo da odluuje o prethodnim pitanjima
koja se tiu okvirnih odluka, odluka i tih konvencija. Meutim, ova ovlaenja

97

su daleko od sveobuhvatne pravosudne kontrole koju Sud pravde vri u okviru

prvog stuba.
4. SPECIFINOST PRAVNOG POLOAJA
Poloaj Evropskih zajednica, kao uostalom i Evropske unije, moe se
razmatrati na dva paralelna kolosijeka: unutar nacionalnih pravnih sistema i
na nivou meunarodnog pravnog poretka. Prvi njegov vid svodi se na svojstvo
pravnog lica unutranjeg prava, dok je kod drugog rije o meunarodnopravnom
subjektivitetu.
4.1. Status pravnog lica
Evropske zajednice se u internim pravnim porecima drava lanica pojavljuju
kao pravna lica. U tom pogledu osnivaki ugovori ne ostavljaju nikakvu sumnju.
Oni sadre izriite odredbe kojima se svakoj od Zajednica priznaje status pravnog
lica. Na teritoriji drava lanica Zajednice imaju najiru pravnu i poslovnu
sposobnost, koja je njihovim zakonodavstvom priznata nacionalnim pravnim
licima. One, dakle, mogu da zakljuuju ugovore s drugim zikim i pravnim
licima, da stiu i raspolau pokretnom i nepokretnom imovinim, ukljuujui i
pravo da budu strane u postupcima pred unutranjim sudovima.
Ugovori iz Mastrihta, Amsterdama i Nice ne sadre u tom smislu nikakve
izmjene. U njima je status pravnog lica regulisan pojedinano za svaku Zajednicu,
ali ne i za Evropsku uniju kao cjelinu.
4.2. Meunarodnopravni subjektivitet

98

Za razliku od svojstva pravnog lica, status subjekata meunarodnog prava

Evropskih zajednica nije izriito regulisan. Osnivaki ugovori, kao i drugi
osnovni ugovori, ne sadre odredbu o priznanju njihovog meunarodnopravnog
subjektiviteta. Izuzetak predstavlja Pariski ugovor, gdje se uopteno kae da
e Zajednica u meunarodnim odnosima uivati pravnu sposobnost potrebnu
za izvrenje njenih funkcija i ostvarenje ciljeva.
Mada ne sadre optu i izriitu potvrdu meunarodnopravnog subjektiviteta,
osnivaki ugovori imaju itav niz odredbi kojima se ureuju posebni vidovi
subjektiviteta Zajednica. Najprije, to su privilegije i imuniteti koje radi
nezavisnog vrenja funkcija i zadataka Evropske zajednice uivaju na teritoriji
drava lanica. U cilju njihovog regulisanja zakljuen je, uz osnivake ugovore,
i poseban Protokol. Meutim, sistem privilegija i imuniteta ukljuuje samo
Zajednice, ali ne i Evropsku uniju kao poseban subjekt.

Meunarodni subjektivitet, nadalje, ukljuuje sposobnost Zajednica da

zakljuuju meunarodne ugovore. Osnivakim ugovorima ta je sposobnost
regulisana kao opte ovlaenje ili kao pravo na zakljuenje posebnih vrsta
ugovora, odnosno sporazuma u odreenim oblastima. Na osnovu ovih odredbi,
Zajednice su izriito ovlaene da zakljuuju ugovore s jednom ili vie drava,
zajednicom drava, drugim meunarodnim organizacijama ili ugovore koji se
tiu zajednike trgovinske politike, saradnje u oblasti razvoja i sporazume o
pridruivanju. Pored toga, Zajednice su implicitno ovlaene da zakljuuju i druge
ugovore, ukoliko je to neophodno za vrenje njihovih funkcija i ostvarivanje
ciljeva. Evropska unija sa svoje strane ne posjeduje vlastitu ugovornu sposobnost,
ve je to zapravo samo zbirni naziv ovlaenja koja imaju Zajednice kao njen
prvi stub.
Iz prava na zakljuenje meunarodnih ugovora proistie mogunost da
Zajednice postanu lanice drugih meunarodnih organizacija. Mada to otvara
itav niz problema u odnosima izmeu organa Zajednica, organizacije i drava
lanica, oni se rjeavaju izmjenom statuta meunarodne organizacije, kao to
pokazuje sluaj ulanjenja Evropske zajednice u Organizaciju ujedinjenih nacija
za ishranu i poljoprivredu. Drugi dio odnosa organa Zajednica razrjeava se
zakljuivanjem interinstitucionalnih sporazuma, kojima se u okviru komunitarnog
prava priznaje status obavezujuih akata.
Zajednicama je priznata i odreena nadlenost kako nad podrujem gdje se
nalazi njihovo sjedite, tako i u odnosu na slubeniki aparat. Dok teritorijalna
jurisdikcija nije izriito regulisana osnivakim ugovorima, odredbe o personalnoj
jurisdikciji mnogo su brojnije. U okviru Evropskih zajednica postoji jedinstvena
administracija. Pravilnike o njihovom radu i uslovima zapoljavanja donosi
Savjet na prijedlog Komisije. Za sporove iz radnog odnosa nadlean je Sud
pravde koji, u odreenim sluajevima, moe da razrijei neke funkcionere. Pri
tom, personalnu jurisdikciju nad slubenicima vre Zajednice, a ne Evropska
unija.
I konano, postojanje meunarodnopravnog subjektiviteta Zajednica
potvruje njihovo pasivno i aktivno pravo poslanstva. Iako osnivaki ugovori
ne govore o tom pravu, ono je izriito priznato Protokolima o privilegijama i
imunitetima, koji predviaju mogunost da tree drave kod Zajednica akredituju
svoje misije. Aktivno pravo poslanstva Zajednice, pak, ostvaruju putem svojih
stalnih misija u zemljama koje nijesu lanice.

99

5. Zavrne napomene
Iz svega reenog proizilazi da komunitarnu tekovinu ine Evropske zajednice
kao naddravne organizacije, zasnovane na integraciji, sa vrstim i koherentnim
pravnim sistemom (komunitarno pravo) i najrazvijenijom strukturom. Osobenost
njihove nadlenosti izraava se kroz postojanje obavezujuih odluka, specian
proces donoenja odluka i nain odluivanja i kroz premo organa sastavljenih
od nezavisnih linosti ili neposredno izabranih predstavnika graana. Zajednice
se, uz to, pojavljuju kao pravna lica u unutranjim porecima drava lanica i
posjeduju sve bitne atribute svojstvene meunarodnopravnom subjektivitetu.
Nasuprot tome, Evropska unija je hibridna tvorevina i predstavlja kombinaciju
elemenata naddravnosti i integracije, koji dominiraju u okviru Zajednica
(prvi stub) i klasine meudravne saradnje u oblasti spoljne politike i politike
bezbjednosti (drugi stub), pravosua i unutranjih poslova, odnosno pravosudne
i policijske saradnje u krivinim stvarima (trei stub). Zbog svoje hibridne
prirode, Evropska unija nije poseban subjekt unutranjeg i meunarodnog prava,
ve samo zbirno ime, jedinstveni okvir unutar koga Zajednice kao komunitarna
tekovina i dalje zadravaju svojstvo pravnog lica i puni meunarodnopravni
subjektivitet, dopunjen zajednikim politikama i novim oblastima saradnje.

100

Prof. dr Zoran Radivojevi

IZVORI KOMUNITARNOG PRAVA

1. TERMINOLOGIJA I PODJELA
U Evropi se odavno ustalila tradicija da se izuavanje svakog pravnog
sistema zapoinje utvrivanjem njegovih izvora. Naime, veoma je teko, ako
ne i nemogue, govoriti o nekom pravu, a da se istovremeno ne zna odakle
ono potie. Komunitarno pravo, odnosno pravni sistem Evropskih zajednica,
nije u tom pogledu izuzetak.
Izvori komunitarnog prava su u stvari sredstva putem kojih se stvaraju
komunitarna pravna pravila i kojima se obezbjeuje njihova primjena. Inae, sam
termin izvori komunitarnog prava koristi se u dvostrukom smislu: materijalnom
i formalnom. Otuda razlikujemo tzv. materijalne i formalne izvore. Mi emo
se vie baviti formalnim izvorima, ali prije toga samo nekoliko napomena o
materijalnim izvorima.
1.1. Izvori u materijalnom smislu
Materijalni izvori nalaze se u drutvenoj snazi koja stvara odreene
pravne oblike. To su u stvari odreene drutvene injenice iz kojih proizilazi
komunitarno pravo, odnosno osnov obaveznosti cjelokupnog komunitarnog
prava. Kroz iznalaenje materijalnih izvora istovremeno se utvruje sutina
jedne grane prava.
Ako to sada prevedemo na teren komunitarnog prava, treba prvo rei da
je prije njegovog nastanka postojalo odreeno stanje stvari, odreeni inioci
koji su uslovili njegovu pojavu i uticali na njegov sadraj. Radi se o spletu
ekonomskih, politikih, pravnih, sociolokih i drugih faktora, koji su doli do
izraaja u zapadnoj Evropi poetkom i tokom 50-ih godina prolog vijeka i
zbog kojih su drave iz ovog podruja odluile da pristupe evropskoj integraciji.
Evropa je, naime, shvatila da e, ako se ne ujedini, ostati politiki i ekonomski
patuljak u odnosu na tadanje super sile SAD i Sovjetski Savez.
Upravo ta volja drava koje su pokrenule evropsku integraciju jeste drutvena
snaga koja stvara komunitarno pravo i obezbjeuje njegovu primjenu, odnosno

101

to je materijalni izvor komunitarnog prava. Naravno, ta volja nije jednom za

svagda data, tako da se promjenom stanja stvari i drutvenih injenica mijenjala
i razvijala sadrina komunitarnog prava, te ono danas ima ovakav izgled. No,
ostavimo lozoma, sociolozima, politikolozima i istoriarima da se bave
pitanjem materijalnih izvora i osnova komunitarnog prava. Na ovom mjestu
nas vie zanima druga vrsta izvora, tj. izvori u formalnom smislu.
1.2. Izvori u formalnom smislu
Izvori u formalnom smislu podrazumijevaju konkretne pravne akte kroz
koje se manifestuju pravna pravila, kao i sam postupak za nastanak, izmjenu
i prestanak pravnih pravila. Drugim rijeima, to je forma, odnosno spoljanji
oblik kroz koji se izraavaju pojedinana pravila komunitarnog prava ureena
ili svrstana po izvjesnim zajednikim kriterijumima.
Formalni izvori se, dakle, stvaraju putem pravnih akata. Problem nastaje zato
to pravni instrumenti na kojima poiva komunitarni pravni poredak ne sadre
listu izvora. Tanije reeno, ugovori kojima su osnovane Evropske zaednice,
kao ni ugovori o Evropskoj uniji, ne daju precizan spisak izvora komunitarnog
prava. Moete da proitate sve osnivake ugovore, ali nigdje neete nai listu
izvora. Upravo zbog toga odgovor na to pitanje moramo da potraimo u teoriji
i sudskoj praksi.
U teoriji nema jedinstvenog stava u pogledu klasikacije izvora iz kojih
potiu pravila koja ureuju odnose unutar Evropskih zajednica. Neki pisci
navode vie a drugi manje izvora komunitarnog prava. Njihov broj se kree
od dva, preko etiri, pa sve do nekih sedam ili osam izvora. Na prvi pogled
izgleda da tu postoje velike i nepremostive sutinske razlike. Meutim, ako
uporedimo ove podjele, moe se lako uoiti da postoji nekoliko izvora koji
se navode kod svih ili velike veine pisaca. Do razlika dolazi zbog toga to
pojedini autori dva ili vie izvora spajaju u jedan, a pri tome im ne mijenjaju
sadrinu, dok drugi smatraju da je svaki od tih izvora samostalan. Imajui sve
to u vidu i uz izvjesnu dozu uproavanja, mogu se izdvojiti tri osnovna tipa
klasikacije izvora komunitarnog prava.

102

1.2.1. Dvolana klasikacija

Pisci koji prihvataju ovu klasifikaciju smatraju da postoje samo dva
izvora komunitarnog prava, ali problem je u tome to ih oni razliito nazivaju
i kvalikuju. Neki autori smatraju da se svi izvori komunitarnog prava mogu
podijeliti na pisane i nepisane. Ova podjela se vri prema formi ili prema
tome koja je to vlast koja stvara komunitarno pravo. Pisani izvori obuhvataju
pisane akte i to je ono komunitarno pravo koje stvaraju drave lanice i organi

Evropskih zajednica. Nasuprot tome, nepisano pravo ne stvara neka vlast, ve

se ono sastoji od tzv. optih pravnih naela ili opteg prava ije postojanje
utvruje i priznaje Sud pravde Evropskih zajednica.
ire je prihvaena podjela na primarne i sekundarne izvore. Ova podjela je
izvrena s obzirom na subjekte koji ih donose i prema njihovoj pravnoj snazi.
Primarne izvore stvaraju drave lanice i oni imaju veu snagu. Sekundarne
izvore ili tzv. sekundarno zakonodavstvo stvaraju organi Evropskih zajednica
i oni imaju manju snagu, tj. moraju da budu u skladu sa primarnim izvorima.
Otuda se oni zovu sekundarni, derivativni ili izvedeni izvori.
Trea dvolana klasikacija razlikuje akte drava lanica i akte organa
Evropskih zajednica. Ova podjela se vri prema materijalnom izvoru, odnosno
prema tome ija se volja nalazi u pozadini jednog pravnog akta. Akti drava
lanica predstavljaju izraz saglasnosti volja samih lanica, dok iza akata organa
Evropskih zajednica stoji sopstvena volja organizacije.
I najzad, postoji podjela na sopstvene i pozajmljene izvore. Osnov za ovu
diobu je porijeklo odreenog akta. Sopstveni izvori obuhvataju komunitarne
norme koje spadaju u iskljuivu nadlenost Zajednice, dok pozajmljeni izvori
obuhvataju norme koje potiu iz opteg meunarodnog prava ili unutranjih
pravnih sistema drava lanica.
1.2.2. Trolana klasikacija
Pisci koji se opredjeljuju za ovu klasikaciju smatraju da postoje tri izvora
komunitarnog prava, odnosno tzv. sveto trojstvo izvora. Najvei broj autora
prihvata upravo trolanu klasikaciju. Pri tome se polazi od jednog tradicionalnog
modela pravnog sistema meunarodnih organizacija koji postoji u meunarodnom
pravu. Prema tom modelu, pravni poredak svake meunarodne organizacije
ima dva izvora: prvo, meunarodne ugovore, tj. ugovor kojima je osnovana
ta organizacija (statut) i ugovore koje sama organizacija zakljuuje, i drugo,
odluke same meunarodne organizacije (tzv. sopstveno pravo).
Komunitarno pravo posjeduje sve odlike ovog modela, ali ga po nekim
osobenostima i nadilazi. Zbog toga je listu izvora potrebno proiriti uvoenjem
treeg izvora, koji ine opta pravna naela, kako ih je odredio Sud pravde
Evropskih zajednica. Prema tome, postoje tri formalna izvora komunitarnog
prava: meunarodni ugovori, odluke organa Zajednice i opta pravna naela
ije postojanje i sadrinu odreuje Sud pravde.
Zanimljivo je da ova trolana klasikacija nije samo najire prihvaena u
teoriji, ve i u praksi nacionalnih sudova. Tako je Savezni ustavni sud Njemake
u jednom sporu rekao da pravila koja usvajaju organi Zajednice predstavlja,
zajedno s odredbama Ugovora i nepisanim pravnim principim, fond pravnih
normi Zajednice. Po njemu, dakle, odredbe ugovora, akti koje usvajaju organi

103

Zajednice i nepisana pravna pravila ine izvore komunitarnog prava. Mi emo

u daljim izlaganjima prihvatiti ovu klasikaciju, ali prije toga treba pomenuti
neke razuenije klasikacije.
1.2.3. etvorolane i vielane klasikacije
Ove podjele se sutinski ne razlikuju od prethodnih. One su samo mnogo
detaljnije, budui da neke od pomenutih izvora dalje granaju na vie samostalnih
cjelina. Bez namjere da se uputam u detaljniju analizu, pomenuu samo dvije
klasikacije.
Prema jednoj, postoje etiri osnovna izvora komunitarnog prava prema
subjektima koji ih donose. Prvi izvor inili bi akti drava lanica u koje spadaju
konstitutivni ugovori, neke tzv. subsidijarne konvencije, koje se sklapaju i akti
predstavnika drava lanica. Drugi izvor bili bi akti Zajednice ili komunitarni
akti gdje spadaju uredbe, uputstva, odluke, preporuke i miljenja. Trei izvor
predstavljaju opta pravna naela, koja obuhvataju osnovna ljudska prava i
naela pravne sigurnosti, proporcionalnosti, jednakosti, sasluanja itd. I etvrti
izvor inili bi meunarodni sporazumi koji se sklapaju s treim dravama.
S druge strane, ima pisaca koji daju petolane klasikacije. Po jednoj od
njih postoje sljedei izvori komunitarnog prava: 1) konstitutivni ugovori; 2)
sekundarno pravo; 3) sudska praksa; 4) naela meunarodnog prava i meunarodni
obiaj; i 5) sporazumi izmeu drava lanica.
Kao to je ve reeno, za polaznu osnovu mi, kao i najvei broj pisaca,
zvaninika i sudova, uzimamo trolanu klasikaciju, s tim to emo u okviru
svakog od tri izvora (meunarodni ugovori, odluke organa Zajednice i opta
pravna naela) izvriti dalju podjelu na odgovarajue podvrste.
2. MEUNARODNI UGOVORI

104

Meunarodni ugovori su dvostrani ili viestrani pravni akti putem kojih drave
lanice i organi Zajednica saglasnou svojih volja reguliu svoje meusobne
odnose ili odnose s treim dravama ili meunarodnim organizacijama s ciljem
da proizvedu odreene pravne posljedice, tj. da stvore odreena prava ili nametnu
odreene obaveze. To bi bila najoptija denicija meunarodnog ugovora.
S obzirom na to ko ih zakljuuje, s jedne, i prema tome s kojim se ciljem
zakljuuju i kakav im je predmet regulisanja, s druge strane, meunarodne
ugovore kao izvore komunitarnog prava moemo podijeliti na ove podvrste:
osnivaki ili osnovni, konstitutivni ugovori; ugovori koje zakljuuju drave
lanice; ugovori koje zakljuuju drave lanice s nekim treim subjektima;
ugovori koje Evropske zajednice zakljuuju s treim subjektima; i, na kraju,

mjeoviti ugovori koje s treim subjektima zakljuuju zajedno Evropske

zajednice i drave lanice.
Na sve ove ugovore se u naelu primjenjuju pravila meunarodnog prava
koja reguliu zakljuenje, djejstvo, izvrenje, suspenziju i prestanak ugovora.
Pa ipak, neki od njih imaju specinosti po kojima se razlikuju od obinih
meunarodnih ugovora.
2.1. Osnivaki (osnovni) ugovori
Prvu i najznaajniju vrstu ine osnovni ili osnivaki ugovori. Na hijerarhijskoj
ljestvici izvora komunitarnog prava oni se nalaze na najviem mjestu. Njih
sklapaju drave na bazi svog ugovornog kapaciteta i putem tih ugovora dio
svog suvereniteta prenose na Evropske zajednice. Oni ine osnov cjelokupnog
komunitarnog prava, pa se zovu primarni izvori, a norme koje su u njima
sadrane primarno komunitarno pravo. Prema tome, ovi ugovori imaju najjau
pravnu snagu u komunitarnom pravu.
Konkretno govorei, ovdje spadaju sljedei ugovori:
- Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i elik iz 1951. godine
(Pariski ugovor)
- Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju
(EVROATOM) i Evropske ekonomske zajednice (EEZ) iz 1957. godine
(Rimski ugovor)
- Ugovor o odreenim institucijama koje su zajednike Evropskim
zajednicama
- Ugovor o spajanju, kojim je osnovan jedan Savjet i jedna Komisija za
sve tri Zajednice iz 1965. godine (stupio na snagu 1967. godine)
- Prvi ugovor o budetu
- Ugovor o pristupanju Danske, Irske i Velike Britanije
- Drugi ugovor o budetu
- Ugovor o pristupanju Grke
- Ugovor o pristupanju panije i Portugalije
- Jedinstveni evropski akt iz 1986. godine (stupio na snagu 1987.
godine)
- Ugovor iz Mastrihta iz 1992. godine (stupio na snagu 1993. godine)
- Ugovor o pristupanju Austrije, vedske i Finske
- Ugovor iz Amsterdama iz 1997. godine (stupio na snagu 1999.
godine)
- Ugovor iz Nice iz 2001. godine (stupio na snagu 2003. godine) i
najzad
- Ugovor o proirenju na osnovu kojeg su jo 10 drava 2004. godine
postale lanice EU.

105

106

Pored gore pobrojanih ugovora, isti status imaju aneksi i protokoli koji
prate ugovore i ine njihov sastavni dio. Ve smo pomenuli da samo uz Ugovor
iz Nice postoji 51 aneks i 41 protokol. Kad su u pitanju deklaracije koje se
usvajaju uz ove ugovore, treba rei da neke od njih predstavljaju samo izraz
elja i imaju politiki znaaj i sveani karakter, dok druge proizvode neposredno
pravno djejstvo i mogu se smatrati izvorima komunitarnog prava. Takav znaaj,
recimo, ima Deklaracija o Ekonomskom i socijalnom komitetu, kojom je ovaj
organ po stepenu nezavisnosti izjednaen s Raunovodstvenim sudom.
Osnivaki ugovori predstavljaju najvanije izvore komunitarnog prava iz
tri osnovna razloga:
- Prvo, u njima je predviena organizacija, status i uzajamni odnosi glavnih
subjekata komunitarnog prava. Tu je tano odreeno koji su organi, koje
su im nadlenosti, kakav je njihov odnos, kakav poloaj imaju. U isto
vrijeme, odreen je i odnos izmeu subjekata komunitarnog prava, a
to su drave lanice, organi Evropskih zajednica i zika i pravna lica
iz drava lanica.
- Drugo, njima je vrlo precizno denisana oblast djelovanja Evropskih
zajednica, odnosno odreeno podruje njihovog rada. Ovdje se nalazi
klju za rjeenje osnovne dileme koja postoji kod svake meunarodne
organizacije: gdje prestaje unutranja nadlenost drave lanice i odakle
poinje nadlenost organizacije?
- I tree, njima su denisani instrumenti na bazi kojih djeluju Evropske
zajednice. Konkretnije reeno, odreene su vrste i pravna priroda odluka
koje Zajednice i njihovi organi mogu da donose. Time je denisan drugi
izvor komunitarnog prava.
Zbog svega ovoga Sud pravde Evropskih zajednica je u vie navrata istakao
da su osnivaki ugovori osobeni i da se razlikuju od obinih meunarodnih
ugovora. Oni su mnogo vie od ugovora kojima se uspostavljaju meusobna
prava i obaveze drava, jer se njima stvara sopstveni pravni poredak u iju su
korist drave ograniile svoja suverena prava i iji su subjekti ne samo drave
lanice, ve i njihovi graani. Otuda su to samo formalno meunarodni ugovori,
dok u materijalnom smislu predstavljaju ustav ili ustavnu povelju Zajednica.
Bez obzira na to da li je izraz ustav najsrenije izabran, injenica je da
osnivaki ugovori sutinski vre funkciju ustava i da se nalaze na samom
vrhu komunitarnog poretka, slino mjestu koje zauzima ustav jedne drave na
hijerarhijskoj ljestvici formalnih izvora. To znai da svi akti u komunitarnom
pravu moraju biti u skladu s ovim ugovorima, tako da ih Sud pravde u sluaju
nesaglasnosti moe ponititi. tavie, sporazumi koje bi Zajednice zakljuile
suprotno osnivakim ugovorima mogli bi se, takoe, ponititi od strane
Suda.

2.2. Ugovori izmeu drava lanica

Kao izvori komunitarnog prava, pojavljuju se i drugi ugovori koje su drave
lanice meusobno zakljuile i to pod dva uslova:
- prvo, da ureuju odnose iz oblasti djelovanja Zajednica; to, dakle, ne
mogu da budu ugovori o nekom pitanju koje nema veze s komunitarnim
pravom
- drugo, moraju da budu izraeni u okviru sistema Evropskih zajednica.
U nekim sluajevima sami osnivaki ugovori izriito predviaju njihovo
zakljuenje. Tako Ugovor o Evropskoj zajednici (l. 220) obavezuje lanice
da meusobno urede pravila o pruanju diplomatske i konzularne zatite
dravljana EU na teritoriji tree zemlje (ako se nae u zemlji gdje njegova
matina drava nema ambasadu ili konzulat, on se moe obratiti predstavnitvu
bilo koje druge lanice). Da bi se blie regulisao nain na koji se to radi,
drave lanice meusobno sklapaju ugovore u kojima propisuju pod kojim e
uslovima uzajamno pruati konzularnu i diplomatsku zatitu dravljanima EU
na teritoriji tree zemlje. Isto tako, lanice imaju obavezu da vode pregovore
radi obezbjeenja odreenih prava svojih dravljana. Na osnovu ove odredbe,
lanice su jo 1968. godine zakljuile konvenciju o nadlenosti i izvrenju
presuda u graanskoj i trgovakoj materiji.
Meutim, izvori komunitarnog prava mogu da budu ugovori izmeu lanica
ije zakljuenje nije izriito predvieno osnivakim ugovorima. Navodim, primjera
radi, Konvenciju o evropskom patentu, zakljuenu u Luksemburgu 1975. godine,
ili Konvenciju koja se primjenjuje na ugovorne obaveze iz 1980. godine.
2.3. Ugovori drava lanica s treim subjektima
U naelu, ugovori koje drave lanice sklapaju s treim dravama nijesu
izvori komunitarnog prava. Oni su irelevantni za Zajednice i ne predstavljaju
za njih ni prava ni obaveze, budui da one nijesu strane tih ugovora. Evropske
zajednice se pojavljuju kao trei, te nijesu uopte vezane niti imaju prava iz
ugovora koje neka njena lanica sklopi s drugim subjektom. U prilog tog pravila
govori injenica da u osnovnim ugovorima nema odredbe na osnovu kojih bi
se ovi ugovori mogli ukljuiti u komunitarno pravo.
Pa ipak, to nije sprijeilo Sud pravde da u nekoliko sporova zauzme stav da
neki ugovori drava lanica s treim subjektima mogu obavezivati Zajednice,
bez obzira na to to one nijesu strana ugovora. Konkretno, radilo se o Optem
sporazumu o carinama i trgovini (GATT, koji je pretea dananje Svjetske

107

trgovinske organizacije - WTO), a koji je zakljuen prije osnivanja Evropske

ekonomske zajednica. Sud je ovdje naao da Evropska zajednica zamjenjuju
drave lanice i preuzima njihove ranije obaveze iz GATT-a, s obzirom na to
da je na osnovu ugovora o osnivanju ona preuzela ovlaenja i nadlenosti u
oblasti carina i trgovine.
2.4. Ugovori evropskih zajednica s treim subjektima

108

Sastavni dio komunitarnog prava ine ugovori koje zakjuuju same Zajednice
s treim subjektima, a to mogu da budu: drava koja nije lanica, grupa drava
ili druge meunarodne organizacije. Ovi ugovori obavezuju kako Zajednice,
tako i drave lanice i kao takvi predstavljaju izvore komunitarnog prava.
Iako su osnovane u priblino isto vrijeme, tri Evropske zajednice nemaju u
svojim osnivakim ugovorima istovjetne odredbe o zakljuenju meunarodnih
ugovora s treima. U tom pogledu mogu se, uz izvjesnu dozu uproavanja,
razlikovati nekoliko naina regulisanja ugovorne sposobnosti.
Prva je da se u osnivaki akt unese odredba koja generalno ovlauje
Zajednicu da zakljuuje ugovore. Takvu odredbu sadri Ugovor o osnivanju
EVROATOM-a. U Rimskom ugovoru se kae: Evroatom ima pravo da u
okviru svoje nadlenosti zakljuuje ugovore s treim dravama, grupom drava
i meunarodnim organizacijama.
Druga je mogunost, koja se inae mnogo ee koristi, da se to pitanje
regulie posebnom odredbom, bilo tako to su navedene oblasti u kojima se
mogu sklapati ugovori ili tako to su navedene posebne vrste ugovora. Recimo,
Evropska ekonomska zajednica je imala pravo da zakljuuje trgovinske
sporazume, carinske sporazume, sporazume o pridruivanju treih drava i
sporazume o saradnji s drugim meunarodnim organizacijama. Nekada se ova
dva naina regulisanja kombinuju, pa tako EVROATOM ima opte ovlaenje
da sklapa ugovore, ali su u njegovom osnivakom ugovoru navedeni i neki
specijalni ugovori koje on moe da zakljuuje.
Ovdje postoji jedna interesantna stvar. Naime, pravo Evropskih zajednica da
zakljuuju ugovore nije bilo ogranieno samo na odredbe njihovih osnivakih
ugovora, ve su one sklapale i neke ugovore koji uopte nijesu izriito predvieni
u njihovim osnivakim ugovorima. Na njih je primijenjena koncepcija tzv.
preutnih ili implicitnih ovlaenja. Po njoj, smatra se da ak i onda kad nije
izriito predvieno pravo na zakljuenje ugovora, Evropske zajednice mogu da
sklapaju ugovore, ako je to potrebno, da bi mogle da ostvare svoje ciljeve i da
vre funkcije. Evropska ekonomska zajednica je tako sklapala neke ugovore za
koje se nikako ne moe nai osnov u Rimskom ugovoru, ali niko nije osporio

njihovu valjanost, jer su oni bili nuni da bi Evropska zajednica vrila svoje
funkcije i ostvarivala svoje ciljeve. Drugaije reeno, ako je Rimski ugovor
povjerio neku funkciju Evropskoj zajednici ili naveo neki cilj, onda je ona duna
da zakljui ugovor, ako je on neophodno sredstvo za ostvarivanje tog cilja.
Postoji veliki broj ugovora koji su s treim dravama, grupom drava ili
meunarodnim organizacijama na ovaj nain sklopile Evropske zajednice i svi ti
ugovori su izvori komunitarnog prava. Sporazum o pridruivanju i stabilizaciji,
koji naa drava eli da zakljui sa EU, spadao bi u ovu grupu ugovora.
2.5. Ugovori evropskih zajednica i drava lanica s treim subjektima
(mjeoviti ugovori)
Ovi ugovori su karakteristini po tome to se kao jedna strana pojavljuje
i Evropska zajednica i drave lanice, dok se na drugoj strani nalazi drava
koja nije lanica ili meunarodna organizacija. To je tzv. tehnika zakljuenja
mjeovitih sporazuma, koja se primjenjuje kada predmet ugovora obuhvata
odnose koji su dijelom u nadlenosti Zajednice, a dijelom u nadlenosti lanica.
Upravo zbog podijeljene nadlenosti, ugovor s treim subjektom zakljuuju i
Zajednica i drave lanice i to svaka u okviru svoje nadlenosti. Kroz uee
drava lanica osigurava se da je zakljueni ugovor saglasan sa osnivakim
ugovorom u dijelu koji nije pokriven iskljuivom nadlenou Zajednice.
Zanimljivo je da ovu tehniku izriito predvia samo Ugovor o osnivanju
EVROATOM-a, ali je ona kasnije, zahvaljujui presudama Suda pravde, proirena
na ostale Zajednice, pa i samu Evropsku uniju. Tipian primjer su sporazumi o
pridruivanju i stabilizaciji, u kojima se na jednoj strani pojavljuju Evropske
zajednice, Evropska unija i sve drave lanice, a na drugoj pridruena drava.
Poseban problem kod tih sporazma je to to je za njihovo stupanje na snagu
potrebno da budu ne samo odobreni od nadlenih organa Zajednica, odnosno
Unije, ve i ratikovani od strane svih lanica, ime se svakoj od njih daje
mogunost veta.
3. ODLUKE ORGANA ZAJEDNICA
Drugi izvor komunitarnog prava ine odluke organa Zajednice. Poto se
donose na osnovu ovlaenja izvedenih iz osnivakih ugovora, zovu se izvedeni,
derivativni ili sekundarni izvori. Po svojoj prirodi imaju neke slinosti sa
zakonima i podzakonskim aktima koje u svakoj dravi donose zakonodavni i
izvrni organi, pa se nazivaju i sekundarno zakonodavstvo.

109

110

Odnos izmeu osnivakih ugovora i odluka organa Zajednice bio bi isti kao
odnos izmeu ustava i zakona u jednoj dravi. Ugovori bi bili ustav, a odluke
zakoni i podzakonski akti. Sekundarni izvori moraju biti u skladu s primarnim
izvorima, odnosno sa osnivakim ugovorima.
Odluke ne donose svi organi Zajednica, nego samo Savjet, Savjet zajedno s
Parlamentom i eventualno Komisija. Lista odluka za ije su donoenje ovlaeni
organi Evropskih zajednica navedena je u osnivakim ugovorima. Tu postoje
razlike izmeu Evropske zajednice i EVROATOM-a, s jedne, i bive Evropske
zajednice za ugalj i elik, s druge strane. U Rimskom ugovoru navedeno je
pet vrsta odluka:
1) uredbe
2) direktive ili uputstva
3) odluke
4) preporuke
5) miljenja.
Potrebno je naglasiti da preporuke i miljenja nijesu obavezujui, te se
moe smatrati da ove dvije vrste akata nijesu izvori komunitarnog prava. Oni
imaju moralno-politiko djejstvo, ali ne i pravnu snagu. Prema tome, izvori su
samo uredbe, direktive i odluke.
Neto drugaiju klasikaciju sadrao je Pariski ugovor o osnivanju bive
Zajednice za ugalj i elik. U njemu su bile navedene tri vrste akata: odluke,
preporuke i miljenja. Iz toga bi se moglo zakljuiti da su kod ove Zajednice
izvori drugaiji. Meutim, izvori su u sutini isti, to je potvrdio i Sud pravde.
Miljenja, naime, treba i ovdje eliminisati, jer ona nemaju obavezujuu snagu i
nijesu izvori. Nasuprot tome, preporuke u okviru Evropske zajednice za ugalj i
elik obavezuju u pogledu cilja i po tome su sline s direktivama kod Evropske
zajednice i EVROATOM-a. Kad je rije o odlukama, Sud pravde razlikovao je
opte odluke, koje su iste kao i uredbe, i pojedinane odluke, koje su isto to i
odluke. Prema tome, bez obzira na ove razlike, postoje tri vrste odluka organa
Zajednica koje su sekundarni izvori komunitarnog prava:
- uredbe, s kojima su se izjednaavale opte odluke donoene u Evropskoj
zajednici za ugalj i elik
- direktive ili uputstva, s kojima su se izjednaavale preporuke u Evropskoj
zajednici za ugalj i elik i
- odluke, s kojima su bile izjednaene pojedinane odluke donoene u
Evropskoj zajednici za ugalj i elik.
Pored ova tri izvora, u sekundarno pravo spadaju neki akti koji nijesu izriito
navedeni u osnivakim ugovorima, ve su karakter izvora dobili zahvaljujui
praksi Suda pravde Evropskih zajednica. U nedostatku boljeg naziva, Sud ih

je oznaio kao neimenovane akte ili akte sui generis. Takve su, na primjer,
rezolucije i zakljuci Savjeta, saoptenja Komisije ili neki meuinstitucionalni
sporazumi.
3.1. Uredbe
Uredbe (pravilnici, pravila, regulative) imaju opti, normativni karakter i
sadre apstrakte pravne norme. One se odnose na neodreeni broj lica i situacija
i ne prestaju primjenom na jedan konkretan sluaj. Po tome su veoma sline sa
zakonima u unutranjem pravu drave.
Za uredbe je karakteristino da se neposredno primjenjuju na teritoriji
drava lanica. Kod njih nije ni potrebna ni dozvoljena ratikacija ili druga
vrsta legislativne intervencije organa drava lanica.
Uredbe su obavezujue u cjelosti i obavezuju sve subjekte, poevi od
organa drava lanica, pa sve do zikih i pravnih lica. Iz njih se direktno
izvode prava i obaveze za sve subjekte bez ikakve razlike.
Na hijerarhijskoj ljestvici uredbe se nalaze na samom vrhu, jer sadre opta
pravila i direktno se primjenjuju. One imaju najveu pravnu snagu i obavezuju
sve, kako na komunitarnom, tako i nacionalnom nivou. Sve ostale odluke organa
Zajednica moraju biti u skladu sa uredbama.
3.2. Direktive
Kod direktiva (uputstava) stvari stoje sasvim drugaije. Najprije, one
ne obavezuju u cjelosti, ve samo u pogledu cilja, roka i rezultata koje treba
postii. Dravi se ostavlja sloboda u pogledu izbora sredstava, forme i metoda
za izvrenje obaveza koje proistiu iz direktive.
Nadalje, kod direktive legislativna intervencija drave lanice ne samo
da nije zabranjena, nego je nuna i potrebna. Ovdje drava mora donijeti neki
propis, npr. zakon ili uredbu, da bi sprovela direktivu. Bez toga se direktiva ne
moe implementirati na nacionalnom planu.
I najzad, direktive nijesu upuene svim subjektima, ve samo dravama
lanicama. U naelu, one su bez znaaja za individualne subjekte. Prema slovu
osnivakih ugovora, zika i pravna lica ne bi se mogla pozvati na direktive
pred nacionalnim sudovima i drugim organima.
Na hijerarhijskoj ljestvici direktive su tek na treem mjestu. One su ne samo
ispod uredbi, ve se prije njih nalaze i odluke, budui da direktive obavezuju
samo u pogledu cilja i rezultata. No, bez obzira na to, drave nemaju potpunu
slobodu u sprovoenju direktiva. Prema stavu Suda pravde, one moraju da
izaberu onu mjeru, sredstvo ili formu implementacije koja treba da obezbijedi

111

korisno djejstvo direktive. Na primjer, drava e morati da donese zakon, a ne

podzakonski akt, ako je za izvrenje direktive potrebno ukidanje ili izmjena
postojeih zakona. U tom sluaju donoenje pravilnika, uputstva ili obinog
cirkulara ne bi bilo dovoljno.
Isto tako, drave moraju da potuju rok koji je dat u direktivi zbog
istovremene i ujednaene primjene komunitarnog prava u svim zemljama
lanicama. Njima se, takoe, zabranjuje da uvode izuzetke i odstupanja koja
nijesu predviena direktivom. Radi obezbjeenja jednobraznosti u primjeni,
nekada se donose toliko detaljne i precizne direktive da drave lanice gotovo
nemaju ta da biraju.
3.3. Odluke

112

Za razliku od prethodnih, odluke nijesu opteg karaktera, ve predstavljaju

pojedinane akte. One obavezuju u cjelosti i direktno se primjenjuju. Reguliu
konkretne situacije i upuene su pojedinanim subjektima, dravama lanicama
ili zikim i pravnim licima. Na hijerarhijskoj ljestvici nalaze se na drugom
mjestu ispod uredbi, ali iznad direktiva.
Ovako stvari stoje nakon itanja osnivakih ugovora. Sudei samo po
tome, izgledalo bi da su odluke organa Evropskih zajednica jasno razdvojene
po nazivu, funkcijama i hijerarhijskom ustrojstvu. Meutim, u praksi te odluke
nije uvijek lako razgraniiti.
Pokazalo se, najprije, da formalni naziv jednog akta, tj. etiketa koja mu
se daje od strane tvorca nije uvijek bitna. Neki akt moe da se zove uredba, ali
da sutinski ima sve karakteristike odluke, ili da se, pak, zove uputstvo, a da
lanicama ne daje gotovo nikakvu slobodu u pogledu izbora oblika i metoda,
te da u sutini predstavlja uredbu. Suoen s ovakvom situacijom, Sud pravde
je katkad zanemarivao zvanian naziv akta i prednost davao njegovoj pravnoj
sadrini i sutini. Tako, na primjer, ako je neki akt donijet u formi uredbe, ali
ne sadri apstraktne norme, nego se odnosi na rjeenje nekog posebnog sluaja,
Sud ga moe tretirati kao prikrivenu odluku, odnosno odluku donijetu pod
vidom uredbe.
S druge strane, u praksi se pokazalo da razlika izmeu pojedinih vrsta
odluka nije tako velika kao to bi izgledalo na osnovu osnivakih ugovora.
To se prije svega odnosi na razlike izmeu uredbe i direktive. Zahvaljujui
Sudu pravde i njegovim presudama, dolo je do prilinog zamagljivanja i
ublaavanja granice izmeu ovih odluka, odnosno, da budemo sasvim precizni,
do pribliavanja direktive uredbi i to kad je rije o pravnom djejstvu. Naime, Sud
je dopustio individualnim subjektima da tite i ona prava koja za njih proistiu
iz direktiva, iako su one upuene samo lanicama, a ne i pojedincima. Naravno,

direktive nemaju uvijek neposredno djejstvo kao to je to sluaj s uredbama.

To je mogue samo izuzetno i pod odreenim uslovima, od kojih je najvaniji
da drava lanica kojoj je direktiva upuena nije u odreenom roku sprovela
potrebne mjere. U tom sluaju pojedinci se mogu i pred domaim organima
vlasti pozvati na prava iz direktive.
3.4. Akti sui generis
Poto nijesu uopte pomenuti u osnivakim ugovorima, oni se obino
nazivaju neimenovani akti ili akti sui generis. Prvi put se Sud pravde na njih
pozvao 1970. godine u sporu koji se odnosio na pregovore o zakljuenju
Evropskog sporazuma o drumskom prevozu. Konkretno, radilo se o jednom
aktu koji je donio Savjet pod nazivom rezolucija, a u vezi sa zakljuenjem
ovog sporazuma. Na tu rezoluciju reagovala je Komisija, smatrajui da je time
Savjet preuzeo njena ovlaenja i pokrenula postupak za ocjenu zakonitosti
rezolucije pred Sudom pravde, uz zahtjev da se ona poniti. Savjet je kao tuena
strana imao suprotan stav i tvrdio da rezolucija ne podlijee ocjeni zakonitosti,
budui da ni po formi ni po sadrini nije obavezujui akt, koji se moe podvesti
pod klasikaciju iz osnivakih ugovora.
Sud to nije prihvatio, ve je zauzeo stanovite da se mogu ocjenjivati svi
akti koje usvajaju organi Zajednica, bez obzira na njihovu prirodu i formu,
pod uslovom da proizvode ili treba da proizvedu pravne posljedice po odnose
drava lanica i Zajednice. Kako ova rezolucija proizvodi takve posljedice,
zahtjev Komisije za pokretanje postupka je opravdan. Pri tome, Sud nije iao
do krajnjih konsekvenci, odnosno nije ponitio rezoluciju, poto ona spada u
kategoriju akata sui generis koji ne ispunjavaju formalne uslove, tj. za koje ne
postoji pravni osnov da budu poniteni.
Iako je proirio listu obavezujuih odluka izvan onoga to predviaju
osnivaki ugovori, Sud je pokazao obazrivost i razboritost. Tako, na primjer,
status akata sui generis nije priznao administrativnim uputstvima, uz obrazloenje
da ona proizvode posljedice samo za administraciju Zajednice, a ne i za tree
subjekte. Meutim, u akte sui generis koji mogu biti sastavni dio komunitarnog
prava Sud je uvrstio meuinstitucionalne sporazume, koje glavni organi
zakljuuju s ciljem da urede meusobne odnose. Isti karakter mogu imati
saoptenja Komisije kojima se najavljuju njeni budui prijedlozi odluka, te
rezolucije i zakljuci Savjeta u kojima se iznose stavovi ili preporuuje nain
ponaanja u odreenim oblastima.
Na kraju, rekao bih neto o formalnostima koje moraju da ispunjavaju
odluke organa Zajednica. Svaka odluka mora da sadri obrazloenje, poziv

113

na prijedlog ili obavezno miljenje, kao i lan osnivakog ugovora na osnovu

kojeg je donijeta. Proputanje da se ispune ovi formalni uslovi moe imati za
posljedicu ponitenje odluke. Da bi subjekti komunitarnog prava saznali za odluke,
one moraju biti objavljene ili notikovane. Uredbe, direktive i odluke, koje u
postupku saodluivanja donose Savjet i Komisija, objavljuju se u Slubenom
listu EU. Ovdje se objavljuju i uredbe Savjeta i Komisije, kao i direktive koje
ova dva organa upuuju dravama lanicama. Ti akti stupaju na snagu onog
dana koji je u njima odreen ili dvadeset dana od dana objavljivanja. Ostale
direktive i odluke se ne objavljuju u Slubenom listu, ve se direktno dostavljaju
adresantima i stupaju na snagu danom dostave zainteresovanim subjektima.
4. OPTA PRAVNA NAELA
Opta pravna naela obino se deniu negativno. Ona obuhvataju izvore
koji nijesu sadrani ni u meunarodnim ugovorima ni u odlukama organa
Zajednice. Ako je neko naelo izriito regulisano ili propisano u osnivakom
ugovoru, ono predstavlja princip komunitarnog prava koji ve spada u okvire
ugovora kao izvora. Osnivaki ugovori, prema tome, ne sadre listu tih naela,
nego su ona nepisani izvori. Potreba za njima postoji zato to nijedan pravni
sistem, pa ni komunitarni, ne moe, ma koliko se njegovi tvorci trudili, sva
pitanja da regulie pisanim pravom.
Poto ta naela nijesu zapisana, namee se pitanje kako se ona identikuju.
Drugaije reeno, kako subjekti komunitarnog prava znaju da je neko pravno
naelo njegov izvor? Najkrai i vjerovatno najtaniji ogovor jeste da postojanje
i sadrinu naela utvruje Sud pravde Evropskih zajednica. Iz te injenice dalje
proizilaze tri osnovna pitanja:
Prvo, ta ini pravni osnov za svrstavanje optih pravnih naela u red izvora
komunitarnog prava?
Drugo, odakle potiu i kakvo je porijeklo tih naela?
I tree, kakva je uloga Suda pravde u njihovom utvrivanju i da li se
Sud - umjesto da vri svoju osnovnu funkciju, koja se sastoji u tumaenju i
primjeni postojeeg prava - ovdje pojavljuje u ulozi zakonodavca koji stvara
nova naela?
4.1. Pravni osnov i porijeklo

114

Osnivaki ugovori sadre nekoliko odredaba koje se mogu smatrati pravnim

osnovom za ukljuenje optih naela u izvore komunitarnog prava. Na prvom
mjestu to je odredba ranijeg l.220, sada l.164, Ugovora o Evropskoj zajednici

u kojoj se kae: Sud pravde stara se da se u tumaenju i primjeni ovog Ugovora

potuje pravo. Kljuna u ovoj odredbi je rije pravo, jer ukazuje da postoji
neto to je oigledno ire od osnivakog ugovora. Na osnovu toga moe se
tvrditi da ovaj lan ovlauje, ali i obavezuje Sud da uzme u obzir opta pravna
naela.
Postoji jo jedna interesantna odredba osnivakog ugovora koja se tie
vanugovorne odgovornosti Zajednica. U njoj se, izmeu ostalog, kae da naknadu
tete treba vriti u skladu s optim naelima koja su zajednika pravima drava
lanica. Ovdje se, dakle, izriito pominju opta naela.
Pa ipak, najkonkretnija odredba koja moe direktno da poslui kao osnov
za korienje optih pravnih naela jeste ona u kojoj su nabrojani razlozi zbog
kojih Sud moe da poniti neki akt Zajednice. Jedan od tih osnova je povreda
ugovora ili svakog drugog pravnog pravila koje se odnosi na njegovu primjenu.
To opet znai da postoji neto to je izvan osnivakog ugovora, a na osnovu
ega se moe ponititi odluka. U praksi, Sud je upravo ovu odredbu upotrebio
kao osnov doktrine po kojoj se komunitarni akti mogu ponititi zbog povrede
optih pravnih naela i na taj nain, bez ikakve sumnje, ta naela uvrstio u
izvore komunitarnog prava.
Porijeklo optih pravnih naela nije jedinstveno. Ona potiu iz razliitih
izvora, od kojih su najznaajnija tri: meunarodno pravo, osnivaki ugovori
Zajednica i nacionalni pravni sistemi drava lanica.
Manji broj tih naela vodi porijeklo iz meunarodnog prava, pod uslovom
da ne protivrjee komunitarnom pravu. Tako je prihvaeno naelo prema kojem
nijedna drava ne moe da zabrani svom dravljaninu ulazak ili pristup na svoju
teritoriju. S druge strane, odbaen je princip reciprociteta koji ima znaajnu ulogu
u meunarodnom pravu, ali je radikalno suprotan komunitarnom sistemu.
Druga grupa naela izvedena je iz osnivakih ugovora. Rije je o tome
da se iz niza pojedinanih normi ovih ugovora doe do nekog opteg pravnog
naela, koje kao takvo nije predvieno ugovorom. Najbolji primjer za to je
naelo jednakosti, koje je izvedeno iz niza normi koje zabranjuju odreene
oblike diskriminacije, o emu e neto kasnije vie biti rijei.
Trei izvor optih naela ine nacionalni pravni sistemi drava lanica. To
su naela koja su sadrana u nacionalnim ustavima, zakonodavstvu i sudskoj
praksi, a zajednika su lanicama. Naravno, nije nuno da ona budu prisutna
u svim nacionalnim pravima. Dovoljno je da su predviena u nekim od njih
ili da se kod veine lanica bitno ne razlikuju. Meutim, postojanje znaajnih
razlika meu nacionalnim pravnim sistemima onemoguava primjenu optih
naela u komunitarnom pravu.

115

4.2. Uloga Suda pravde Evropskih zajednica

Odluujuu ulogu u identikaciji ovih naela ima Sud pravde. Prilikom
njihovog utvrivanja, Sud je u praksi koristio dva osnovna metoda. Prvi je
primjenjivao u sluajevima kada utvruje pravno naelo sadrano u osnovnim
ugovorima. Taj metod sastojao se od dva podmetoda ili faze. U tzv. induktivnoj
fazi Sud polazi od itavog niza pojedinanih normi osnovnih ugovora i iz njih
izvodi opte pravno naelo. U drugoj, deduktivnoj fazi, tako utvreno opte
naelo Sud primjenjuje na konkretan sluaj i donosi presudu. Treba, meutim,
naglasiti da izvor prava na kome Sud zasniva presudu nije osnivaki ugovor,
ve opte pravno naelo.
Najistiji primjer primjene ovog metoda nalazi se u formulisanju jednakosti
kao opteg naela. Sve do Amsterdamskog ugovora u osnivakim ugovorima nije
bila sadrana opta zabrana diskriminacije, ali su postojale posebne norme koje
su zabranjivale pojedine vidove diskriminacije ili diskriminaciju u odreenim
oblastima. Tako je bila zabranjena diskriminacija na osnovu dravljanstva,
diskriminacija izmeu proizvoaa i potroaa u oblasti poljoprivrede, kao
i diskriminacija izmeu polova u pogledu naknade za jednak rad. Iz svih
tih pojedinanih odredaba Sud je zakljuio da postoji opte naelo zabrane
diskriminacije u komunitarnom pravu. Ovako utvreno naelo jednakosti,
odnosno zabrane diskriminacije, Sudu je posluilo kao izvor prava i pravni
osnov za donoenje presuda u itavom nizu konkretnih sporova. Na primjer,
on je ponitio odredbe komunitarnog prava za koje je naao da su suprotne
naelu jednakosti polova. Na isti nain je postupio u nekim sporovima koji su
se ticali diskriminacije po osnovu vjerske pripadnosti.
Drugi metod sastojao se u utvrivanju opteg pravnog naela uvidom u
nacionalne pravne sisteme. Sud ovdje konsultuje nacionalna prava drava
lanica i iz njih izvodi neko pravno naelo. Kao to je ve reeno, nije
potrebno da to naelo bude prihvaeno ba u svim dravama. Dovoljno je da
ga prihvataju pravni sistemi veine lanica ili da se veina sistema razvija u
tom pravcu. Meutim, Sud ta naela ne primjenjuje kao principe nacionalnog,
ve komunitarnog prava.
4.3.Vrste

116

Od pomenutih metoda drugi je imao mnogo iru primjenu. U dosadanjoj

praksi, Sud je primjenom tog metoda identikovao razliite vrste optih pravnih
naela. Meu njima smo izdvojili samo dvije vrste koje imaju poseban znaaj.
To su osnovna (fundamentalna) prava ovjeka i naela zajednika pravnim
sistemima drava lanica, koja se tiu pravne sigurnosti, odnosno proistiu iz
koncepta pravne drave.

4.3.1. Osnovna prava ovjeka

Uenje o osnovnim ljudskim pravima kao optem naelu komunitarnog
prava Sud pravde je postepeno razvio u nekoliko sporova. Iz njih se moe
uoiti da je Sud prilikom izgradnje koncepta osnovnih prava ovjeka bio
dvostruko inspirisan. Prvo, on se inspirisao zajednikom ustavnom tradicijom
drava lanica, odnosno time da u ustavima lanica postoji katalog osnovnih
ljudskih prava, koji mora da se potuje i koji predstavlja minimalni fond ili
standard prava.
Drugi izvor inspiracije ine meunarodni ugovori ili, jo konkretnije,
Evropska konvencija o ljudskim pravima, zakljuena 1950. godine pod okriljem
Savjeta Evrope. Nju su potpisale i ratikovale sve drave lanice, ali ne i same
Zajednice, koje nijesu strana ugovornica Konvencije. Krajem sedamdesetih
godina prolog vijeka, od Komisije je potekao prijedlog da Evropska zajednica
pristupi ovoj konvenciji, jer bi tada katalog prava koji je u njoj sadran postao
obavezujui za organe Zajednice. Poto je takvo rjeenje bilo pravno-tehniki
teko ostvarljivo, pronaen je drugi put koji vodi istom cilju, a to je da ljudska
prava dobiju ugovornu osnovu unoenjem posebne odredbe u Ugovor iz
Mastrihta. Ta odredba glasi: Unija potuje osnovna prava ovjeka, koja su
garantovana Evropskom konvencijom iz 1950. godine i osnovna prava koja
proistiu iz zajednike ustavne tradicije lanica, kao opta pravna naela.
Ugovor iz Mastrihta je, dakle, osnovna prava ovjeka podigao na rang optih
pravnih naela komunitarnog prava. Ugovor iz Amsterdama ide korak dalje i
potovanje osnovnih prava i sloboda ovjeka proglaava osnovnim naelima
Evropske unije i propisuje poseban sistem zatite. To znai da osnovna prava
ovjeka prestaju da budu opte pravno naelo i postaju naelo komunitarnog
prava kojim se prua zatita.
Drugi, jo znaajniji korak uinjen je na Konferenciji u Nici 2000. godine,
usvajanjem Povelje EU o osnovnim ljudskim pravima. Ona se sastoji iz preambule
i sedam poglavlja u kojima su regulisana razliita prava. Obuhvata mnogo
vie prava nego Evropska konvencija iz 1950. godine, koja je ograniena na
klasina graanska i politika prava. Povelja iz Nice sadri i neka ekonomska,
socijalna i kulturna prava, kao i tzv. ljudska prava tree generacije, a to su pravo
na zdravu ivotnu sredinu, pravo na razvoj, pravo na mir itd. Meutim, njena
je slabost to predstavlja samo sveanu izjavu, politiki dokument, a ne pravni
instrument sa obavezujuom snagom. Da bi taj status dobila, potrebno je da
bude ukljuena u osnivaki ugovor. Dok se to ne ostvari, Povelja o osnovnim
pravima nije izvor komunitarnog prava, ve samo predstavlja vodi, odnosno
vai kao uputstvo za organe Zajednica i drave lanice prilikom tumaenja i
primjene komunitarnog prava.

117

Zanimljivo je da Ugovor kojim se ustanovljava Ustav za Evropu, zakljuen

i sveano potpisan oktobra 2004. godine u Rimu, sadri cjelokupni tekst Povelje
o osnovnim pravima, te e nakon njegove ratikacije od strane svih drava
lanica postati sastavni dio komunitarnog prava, odnosno prava Evropske
unije. Osnovna prava ovjeka tako e ui u primarne izvore i prestati da budu
opta pravna naela.
4.3.2. Naela zajednika pravnim sistemima drava lanica
Osim naela jednakosti i osnovnih prava ovjeka, Sud pravde je formulisao
i itav niz drugih naela zajednikih pravnim sistemima lanica. Ta su naela
svojstvena svakom organizovanom sistemu ili, pak, proistiu iz postojanja
pravne drave i vladavine prava.
Meu njima je svakako najznaajnije naelo pravne sigurnosti. Ono je
dosta kompleksno i obuhvata nekoliko uih naela, kao to su, recimo, zabrana
povratnog djelovanja pravnih akata (princip neretroaktivnosti), potovanje steenih
prava i naelo legitimnih oekivanja ili zatita legitimnog povjerenja.
Sljedee je naelo proporcionalnosti, koje znai da mjere koje preduzimaju
Zajednice ne prelaze okvire neophodne da bi se postigao cilj Zajednica. To je
naelo prekreno uvijek kada je teta proistekla iz djelovanja EZ nesrazmjerna
sa koriu, odnosno ako sredstva nijesu proporcijalna cilju.
Treba, zatim, pomenuti uveno naelo audiatur et altera pars, tj. pravo da
bude sasluana i druga strana prije donoenja odluke. Ovdje spadaju jo neka
procesna naela bez kojih nema pravne drave: pravo na odbranu, pravo na
pravnu pomo, pravo na obavljanje advokatske djelatnosti, pravo na povjerljiv
odnos advokata i klijenta, naelo presuene stvari, naelo pravinosti, sudske
kontrole, viestepenosti odluivanja i sl.

118

4.3.3. Zavrne napomene

Na samom kraju potrebno je da se jo jednom osvrnemo na ulogu Suda
pravde u oblikovanju izvora komunitarnog prava i damo zavrnu ocjenu o tome
da li je on ostao u okvirima pravosudne funkcije ili je, bar, djelimino preuzeo
ulogu zakonodavca.
Postoji miljenje da se ovdje ne radi o primjeni postojeeg prava, nego da
Sud stvara novo pravo, odnosno nove izvore prava. U skladu s tim gleditem,
trei izvor komunitarnog prava nijesu opta pravna naela, ve sudske odluke.
U krajnjoj liniji to bi znailo da komunitarno pravo predstavlja precedentno
pravo i sistem judokratije u kome vlada Sud, a ne recimo Savjet, Parlament
ili Komisija.
ini se, ipak, da je ovaj zakljuak i strah od bauka judokratije pretjeran.
Ispravnije je prihvatiti stav da je Sud ostao u granicama svoje osnovne funkcije

obezbjeenja potovanja komunitarnog prava prilikom njegovog tumaenja i

primjene. Naravno, Sud je znaajno doprinio da se izvori komunitarnog prava
jasno proliu, uprkos tome to u osnivakim ugovorima ne postoje precizne
odredbe o tome. I upravo zbog odsustva precizne i zakljuene liste izvora i
ovakve uloge Suda pravde, postoji mogunost da se komunitarno pravo obogati
nekom novom, etvrtom vrstom izvora, kao to je, na primjer, obiaj. Za sada
postoje samo tri izvora i oni danas ine komunitarnu tekovinu.

119

120

Dr Duan Lopandi

KOMUNITARNA TEKOVINA:
OBLICI UNOENJA PRAVA EU U
NACIONALNO ZAKONODAVSTVO
Potraiemo odgovore na sljedea pitanja: kako se u praksi usklauje
nacionalno zakonodavstvo drava, zemalja lanica ili treih zemalja, s propisima
EU? Kako se usklauje zakonodavstvo zemalja koje pristupaju EU i zemalja kao
to je naa, kako se to radi na nivou Republike Srbije? Bitno je istai da proces
ulaska u EU dobrim dijelom znai proces preuzimanja propisa, zakonodavstva,
odnosno standarda EU izraenih kroz zakonodavni proces.
Kako se uopte taj sistem, tj. pravni sistem EU, unosi u nacionalno
zakonodavstvo?
Ponimo generalno: postoje dva sistema, jedan je kad se radi o dravama
lanicama, a drugi je onaj koji se primjenjuje na tree zemlje i koji traje
prilikom procesa ulaska u lanstvo ili prije toga. to se tie metode unoenja
zakonodavstva, propise EU direktno usvaja Savjet ministara, a on se zatim
primjenjuju u dravama lanicama, putem nacionalnih propisa. Najvaniji propisi
kad se govori o zakonodavstvu EU su: uredbe, uputstva (ili direktive) i odluke.
Propisi EU se primjenjuje tako to se na nacionalnom nivou usvajaju propisi koji
su usklaeni sa, recimo, direktivama i odlukama EU. Osim toga, neki propisi
EU se direktno primjenjuju u dravama lanicama, bez posredovanja od strane
nacionalnih propisa. To je sluaj s uredbama EU (regulations) koje su direktno
primjenljive, im se usvoje na Savjetu EU i objave u Slubenom listu EU.
Postoje odreena naela kako djeluju propisi EU u nacionalnim pravnim
sistemima drava lanica. Najvaniji su naelo direktnog djejstva i princip prvenstva propisa EU i Evropske zajednice nad nacionalnim zakonodavstvom.
Treba napomenuti, kad se radi o pravu EU i Evropske zajednice, kada
govorimo materijalnom pravu, o onom dijelu prava koje obuhvata razne privredne
propise, graansko pravo i slino, da taj sistem nije u svakom sluaju potpuno
zaokruen. Drugim rijeima, pravo EU je esto samo dio nacionalnog prava,
ono je esto komplementarno nacionalnim propisima kako bi se omoguilo
postojanje, na primjer, unutranjeg trita (harmonizacija prava ne znai jedno,
unikatno pravo).

121

Na primjer, pravila EU iz oblasti privrednog ili kompanijskog prava

uklapaju se u nacionalni sistem, dio su pravnog sistema. Sistem EZ je takav
da regulie odreena pravila unutar nacionalnih sistema, ali on ne regulie
kompletno nacionalno zakonodavstvo u jednoj oblasti. Kada se radi o zakonu o
zatiti potroaa, samo su neka pitanja regulisana na nivou Zajednice. Postoje i
nacionalna pravila zatite potroaa u svakoj dravi lanici. Propisi EU i nacionalni
propisi se uzajamno artikuliu i usklauju po principu subsidijarnosti. To znai
da ona pitanja koja je neophodno regulisati na cijelom prostoru Evropske unije
usvajaju institucije EU, ali samo u mjeri u kojoj je to neophodno za ekasnije
djelovanje pravila. Na primjer, to se odnosi na pravo konkurencije, ali samo
za sluajeve koji pokrivaju cijeli privredni prostor EU (velike korporacije).
Drugim rijeima, ako elimo da znamo pravni sistem, recimo zatite potroaa
ili prava kompanija u nekoj dravi, onda moramo da vodimo rauna i o nivou
EU, ali i o nivou pravila nacionalnog zakonodavstva. Dakle, nije dovoljno da
znate samo Evropsko pravo - tzv. aquis communautaire, nego je potreban i onaj
drugi dio koji regulie iskljuivo nacionalno zakonodavstvo.
S druge strane, ako posmatramo odozdo iz perspektive jednog nacionalnog
pravnog sistema drave lanice EU, moemo konstatovati da je zakonodavstvo
EU praktino znaajan dio nacionalnog zakonodavstva. Imamo dakle dijelove
nacionalnih pravnih sistema koji dolaze iz EU (uredbe, odluke ili direktive
EU), koji su inkorporirani u nacionalne pravne sisteme.
Drugim rijeima, ne postoji odvojeno jedan sistem koji je pravo EU i
drugi koji predstavlja nacionalno zakonodavstvo, nego su oni pomijeani. Oni,
horizontalno posmatrano, nijesu razdvojeni u nacionalnom zakonodavstvu (npr.
ako govorimo o socijalnom zakonodavstvu) ve se proimaju.
To je jedna opta napomena kad se radi o slici evropskog pravnog sistema
posmatranog kroz njegovu inkorporaciju u dravama lanicama. Ta slika je
rijetko kada zaokruena bez onih dijelova prava ije je porijeklo nacionalno.
Jedino imamo sasvim zaokruenu sliku tamo gdje EU ima iskljuive nadlenosti
- a to su mali dijelovi pravnog sistema. U prvom redu to su oblasti carinske
spoljnotrgovinske politike, prava konkurencije i neki dijelovi poljoprivredne
politike - to je mali dio u odnosu na oblast koja se regulie na nivou drava
lanica. Znai, radi se o jednom sistemu koji treba da nivelie razne nacionalne
sisteme i onda da harmonizuje te sisteme u onim dijelovima gdje je to potrebno.
Recimo, u pravu konkurencije postoje relativno antimonopolska pravila, koja
su relativno zaokruena zato to ona vae na cijelom prostoru EU, ali ona vae
za velike multinacionalne kompanije.

122

Tree zemlje mogu da priblie i usklauju svoj pravni sistem sa sistemom

EU. Moemo da govorimo o dva naina usklaivanja s pravom EU:

Prvi je jednostrano usvajanje propisa EU. To znai da bilo koja zemlja

(u naelu susjed EU) moe da se usklauje sa sistemom EU tako to
preuzima pravna rjeenja iz sistema EU u svoj nacionalni sistem.
Drugi metod koji je uobiajen je vezan za bilateralne sporazume, koji
postoje izmeu EU i njenih susjeda u fazi pridruivanja EU. Najvaniji
je onaj metod koji se primjenjuje na zemlje koje su kandidati za lanstvo
u EU, jer u momentu kad zemlja ulazi u EU, tog istog dana bi praktino
cjelokupno zakonodavstvo EU (nekih 100.000 strana propisa) trebalo da
pone da vai i u zemlji koja se ukljuila u EU. To je, naravno, veoma
kompleksan proces usklaivanja i potrebno je vrijeme da se doe do
toga da neka zemlja bude u stanju da usvoji i primijeni sve propise.
Kad je rije o procesu proirenja, istakao bih tri poznata kriterijuma koje
zemlja treba da ispuni da bi ula u EU - dva se odnose na pravni sistem:
stabilnost institucija koje obezbjeuju demokratiju, pravnu dravu,
potovanje ljudskih prava i prava manjina
postojanje ekasne trine ekonomije i sposobnost preduzea da izdre
pritisak trine konkurencije u Uniji
sposobnost preuzimanja obaveza koje proizilaze iz lanstva (usvajanje
aquis communautaire), ukljuujui praenje ciljeva politike, ekonomske
i monetarne unije.
Kao to vidimo, prvi kriterijum se odnosi na obavezu drave da obezbijedi
primjenu pravnih normi i standarda, trei se odnosi na tzv. aquis communautaire,
tj. da je drava sposobna da u svoj pravni sistem preuzme sve obaveze koje
proizilaze iz lanstva u EU. Ne treba zaboraviti da je EU jedan pravni i politiki
sistem koji je graen nekih pola vijeka. On se sve to vrijeme razvijao izmeu
drava lanica, na samo na nivou administracije, nego i u saradnji izmeu
sudova. Na primjer, izmeu Suda pravde u Luksemburgu i nacionalnih sudova
razvijen je odreeni nain komunikacije i interpretacije pravnih akata. Postoji
jedna pravna struktura koja omoguava da sudovi u dravama lanicama
obezbjeuju da se pravo EU kontinuirano potuje.
Novim kandidatima za lanstvo EU nije lako primijeniti ovaj jako
komplikovan sistem.
EU je u posljednje vrijeme poela da razvija neke svoje direktne karakteristike
drave, poput zajednikih vojnih snaga i slino, ali u sutini EU je jedan veliki
pravni sistem. Ona, za razliku od drave, nema svoju vojsku i policiju, svoje
kole i slino, ona je nastala kao jedan dobrovoljni dogovor drava lanica da
potuju te pravne norme, znai to je u prvom redu jedan pravni sistem. Tako
je praktino vitalno pitanje opstanka, nastanka i dobrog funkcionisanja EU da
se taj pravni sistem potuje u svim dravama koje pristupaju EU. Zbog toga, u
toku pregovora koji su trajali za zemlje u tranziciji grubo raeno jednu deceniju

123

124

(od kad su potpisani sporazumi o pridruivanju pa do lanstva), tih 10 godina

se vie svode na to da EU pomogne ove drave kandidate da svoje nacionalne
pravne sisteme prilagode sistemu EU, nego na specijalno usmjerene pregovore
za lanstvo.
Osnovni dokument na kom poiva uopte proces usvajanja aquisa je
Sporazum o pridruivanju. Kada se radi o zapadnom Balkanu, to su sporazumi
o stabilizaciji i pridruivanju. Svi ovi sporazumi imaju jedan poseban lan koji
se odnosi na harmonizaciju prava, gdje se kae da se zemlje koje ulaze u proces
pridruivanja EU obavezuju da e uskladiti svoje pravne norme u odreenim
oblastima. Onda se nabrajaju 15 oblasti koje regulie Evopska zajednica, recimo
kompanijsko pravo, pravo konkurencije, ivotna sredina, saobraajno pravo
itd., koje treba da se usklade sa sistemom EU.
Kod nas se desilo da tzv. politiki proces ide ispred pravnog procesa
pregovaranja i potpisivanja sporazuma. Sporazumi o pridruivanju su naelno
spori mehanizmi. Od momenta kada se potpiu - a za to treba vie godina
- proe bar 2-3 godine do njihove ratikacije. Slovenije, na primjer, koja je
posljednja potpisala Sporazum o pridruivanju od zemalja koje su sada ule,
potpisala ga je tek 1996. godine i poslije toga joj je trebalo neke 3 godine da se
on ratikuje. Meutim, Slovenija je u momentu kad je potpisala Sporazum ve
podnijela zahtjev za lanstvo u EU - dakle mnogo prije nego to je on uopte
stupio na snagu.
Formalna klauzula o harmonizaciji prava, koja je predviena Sporazumom
o pridruivanju, profunkcionisala je tek krajem 90-ih, moda 2000. godine, a
Slovenija je mnogo prije toga poela de facto da usklauje svoj pravni sistem.
Zbog te neusklaenosti izmeu sporazuma i politikog procesa, Komisija EU
napravila je u toku 90-ih godina itavu jednu seriju posebnih instrumenata i
mehanizama koji pomau zamljama kandidatima da se pravno prilagoavaju.
Bez obzira na to radi li se o formalnim ili o buduim kandidatima za lanstvo
u istonoj Evropi, koji su u tom procesu preuzimanja pravnog sistema EU.
Instrumenti koji su primijenjeni od strane Komisije EU tako da se pomogne
dravama kandidatima za lanstvo da preuzmu aquis communautaire - s jedne
strane su tehniki, a s druge strane nansijski instrumenti:
Godinji izvjetaji Komisije EU o napretku zemalja kandidata u procesu
ulaska u lanstvo. Ovaj izvjetaj govori mnogo vie o tome ta je drava
unutar pravnog sistema uinila u ovom prethodnom periodu, a mnogo
manje o tome ta se u pregovorima desilo izmeu EU i drave koja
je podnijela zahtjev za lanstvo. Na sajtu www.europa.int postoje
godinji izvjetaji koji su za svaku zemlju po nekih 100-150 strana,
gdje se analiziraju i prikazuju sve one oblasti koje obuhvata aquis
communautaire, a posebno se ukazuje na to ta je zemlja uradila u tom

pravnom sistemu od prethodnog izvjetaja. Iz tih izvjetaja se jasno

vidi da je proces ulaska u lanstvo dobrim ili najveim dijelom u stvari
proces koji se odnosi na unutranje zakonodavstvo, proces izmjene i
reformi pravnog sistema i povezivanja raznih zakona sa naelima i
standardima sadranim u aquis communautaire.
Nakon ovog sistema Evropska komisija je razvila jedan jo precizniji
mehanizam za podsticaj ulaska, tj. sreivanja zakonodavstva, a to je
Partnerstvo za pristupanje (Accession partnership). U sluaju zemalja
istone i centralne Evrope koje su ule u EU i u sluaju zapadnog Balkana,
on se naziva Evropsko partnerstvo. Znai, naziv je promijenjen zato
to veina tih zemalja jo uvijek nijesu zvanini kandidati za lanstvo,
ne pregovaraju, ali su praktino to slini dokumenti. Iako se govori o
partnerstvu, to je vie sistem uputstava i monitringa (nadzora). To je
jedan dokument kojim se deniu prioriteti u unutranjim reformama za
svaku zemlju posebno, kao i mjere podrke EU (nansijske, tehnike)
za svaku zemlju.
Uz te mjere dolaze i posebni instrumenti koji su namijenjeni zemljama
zapadnog Balkana, a koji su vezani direktno za pitanja usvajanja pravnog
sistema, poput TAIEX-a. U Evropskoj komisiji je razvijen mehanizam
pomou kojeg drava lanica moe da dobije direktnu tehniku pomo
kad se radi o usvajanju zakonodavstva, bilo da se radi o tome da se
dobije informacija, na primjer, o tome koji je instrument ili institucija
potreban dravi kada se radi o usvajanju i primjeni nekog zakona EU,
kao i da li su zakoni koji se usvajaju u dravi kandidatu usklaeni ili
nijesu. Znai, to je u isto vrijeme i banka podataka i sistem tehnike
pomoi i podrka odreenim nansijskim sredstvima, koji pomau u
usklaivanju zakonodavstva.
Drugi sistem je twinning, prevodimo ga kao bratimljenje. To je sistem
na osnovu kojeg drave lanice pomau razvoju administracije drava
kandidata tako to alju svoje predstavnike (uz nansijsku pomo EU).
Na primjer, ako se radi o unutranjim poslovima, onda inovnici koji
rade u slinim institucijama, npr. Ministarstvu unutranjih poslova
Danske, dobijaju odreena sredstva da rade est mjeseci, godinu ili
dvije u dravama kandidatima, na istim onim poslovima koje imaju u
svojoj zemlji. Tako se omoguava direktna i praktina administrativna i
zakonodavna pomo. Ovaj twinning sistem je krenuo i u Srbiji i Crnoj
Gori.
Nacionalni programi za usvajanje aquis-a su vezani za partnerstvo, ovo
je dokument koji prvenstveno predlae Evropska komisija, a usvaja
Savjet ministara, a na osnovu njega se stvaraju nacionalni programi za
usvajanje aquis-a.

125

Sljedea faza u procesu usklaivanja zakonodavstva zove se screening.

On se sprovodi kada je zemlja ve u zvaninim pregovorima za lanstvo.
Screening je sistem gdje se slubeno pregledaju i kontroliu zakoni i
propisi zamlje kandidata. Svi zakoni se pregledaju i u potpunosti se
analizira u kojoj mjeri je to zakonodavstvo usklaeno sa pravilima EU.
Ovde je ve rije o poetku zvaninih pregovora o lanstvu u EU.
Proces pridruivanja EU je podran specijalnim fondovima EU. Do sada
su postojali predpristupni fondovi PHARE, ISPA i SAPARD - tri fonda
koja su specijalizovana. Program PHARE je bio usmjeren na tehniku
pomo za usklaivanje propisa u procesu ulaska u lanstvo. ISPA i
SAPARD su specijalizovani za one dijelove sistema drava kandidata
gdje treba najvie sredstava da se investira - to su najskuplji dijelovi
tj. sektori kad se radi o procesu ulaska u lanstvo EU. Kad govorimo
o ivotnoj sredini - mnogo treba da se investira, postoji puno propisa
i standarda EU u oblasti ivotne sredine, a da bi se ti standardi zaista
potovali treba jako mnogo investirati, posebno u industriju - da ne
zagauje ivotnu sredinu. Tu su i drugi sektori: transport i transportna
infrastruktura koja je izuzetno skupa; i sektor poljoprivrede s posebnim
fondom koji se naziva SAPARD. Ovi fondovi funkcioniu na isti
nain kao i unturanji fondovi EU. Za drave lanice EU postoje razni
regionalni, poljoprivredni, razvojni fondovi, koji mogu da koriste i
drave lanice direktno i regioni drava lanica.
U ovoj fazi se u okviru priprema za sljedee evropske perspektive,
koje se usvajaju na 7 godina (ovaj period istie 2006. godine) Od 2007.
do 2013. godine bie predviena nova serija fondova i ve se predvia
posebna budetska linija, odnosno fondovi koji e vaiti za sadanje
i budue zemlje kandidate (i zemlje zapadnog Balkana). Za nas je
vano to to e uskoro predpristupni fondovi biti dostupni i buduim
zemljama kandidatima, poput nae.
Uee zemalja kandidata u programima i agencijama EU je jedan
od oblika podrke, u irem smislu, usklaivanja nacionalnih propisa s
propisima EU.
Da malo detaljnije objasnim ta sadri nacionalni program koji zemlje
usvajaju za primjenu aquis-a. Ne radi se o nekom bilateralnom sporazumu, kao
kad se govori o pridruivanju. Ovdje se radi o jednom dokumentu koji prvo
usvoji EU, u kome ona ukazuje na to da su prioriteti, da bi neka zemlja ula u
EU, da u roku od godinu dana uradi odreene stvari u odreenom sektoru. Na
bazi tih dokumenata, usvojenih od strane EU (Evropsko partnerstvo), koji su
kratki - oni samo navode ta treba da se uradi i imaju najvie 20 strana - zemlja
kandidat usvaja nacionalni program za pristupanje t.j. za usvajanje aquis-a. Taj

126

nacionalni program je jedan izuzetno obiman dokument, u kojem drava kandidat

na osnovu preporuka EU detaljno predvia, za svaki sektor, koji su to propisi
koje treba da usvoji u tom roku, koje su sve institucije potrebne da bi se propisi
sproveli, i to je posebno vano (nansijski faktor) - koliko sve to kota. Postoji
primjer Slovenije, koja je 1999. godine (dakle, ve je bila ula u pregovore)
negdje oko 7% svog budeta angaovala za razne aktivnosti koje su bile u vezi
s ulaskom u EU - za usvajanje novih propisa ili za formiranje novih institucija.
U nacionalnom planu su predviena i sredstva koja zemlja oekuje da dobije sa
strane - bilo od EU, bilo od treih zemalja, znai u nacionalnom programu se
izraava i oekivana pomo i budet. U naoj zemlji je u toku izrada akcionog
programa za primjenu Evropskog partnerstva. Uopte, jedna od karakteristika
sadanje politike EU prema zemljama zapadnog Balkana je da se sve one mjere
i instrumenti iz 90-ih godina, kojima se pomagalo zemljama centralne Evrope
da uu u EU, sada se primjenjuju na zemlje zapadnog Balkana.
Kada je rije o pregovarakom procesu za ulazak u lanstvo EU - on je
takoe vezan za usvajanje zakonodavstva. Ve sam pomenuo screening, tj.
pregled propisa koje zemlja ima u poglavljima o kojima se pregovara. Ukupno
je 31 poglavlje za pregovore, a 29 se odnosi na materijalno pravo. Praktino se
prvo snimi, na poetku pregovora, kakva je situacija u oblasti prava u zemlji
kandidatu, odnosno koji su to propisi koji su potpuno usklaeni, koji propisi
nijesu usklaeni, a zatim ponu pregovori. Pregovori se odnose na pitanje
perioda usklaivanja pravila zemlje kandidata s propisima EU i gdje treba
dogovoriti prelazni period nakon ulaska u lanstvo. To je ono to se naziva
pregovaraka pozicija i uglavnom se odnosi na zakonodavstvo. Pregovori se
vode po poglavljima, koja se privremeno zatvaraju kada nema vie spornih
pitanja. U sutini se pregovara o vrlo malom broju pitanja, u odnosu na veliinu
evropskog zakonodavstva. Pregovori se realno odnose samo na ona pitanja
gdje se daju sredstva - poljoprivredna politika, regionalna politika (fondovi).
Poljoprivredna i regionalna politika vuku negdje oko 70% ukupnog budeta
EU, i naravno, tu su budetska pitanja, pregovori oko toga koliko e zemlja
davati u budet i koliko e dobijati.
U ovom kontekstu izlaganja o raznim instrumentima prilagoavanja treba
skrenuti panju na jedan poseban instrument koji je Evropska komisija pripremila
jo 1996. godine u paketu raznih mjera za pomo zemljama centralne i istone
Evrope. Radi se o Bijeloj knjizi priprema pridruenih zemalja centralne i
istone Evrope za integraciju u unutranje trite EU. Mi smo tu knjigu prvi
put preveli jo u vrijeme sankcija 1997. godine, a zatim je ponovo tampana
2001. godine. Ovo je dokument Evropske komisije koji se ne odnosi na sve
oblasti i aktivnosti EU, ve samo na unutranje trite, na ekonomski dio propisa
EU. On sadri samo 23 oblasti, jer je raen prije nego to su poeli konkretni

127

pregovori, za onaj predpristupni period prilagoavanja na unutranjem tritu.

Bijela knjiga je neka vrsta uputstva koje sadri, prvo, jedan vrlo kratak
pregled zakonodavstva (ta su osnovni elementi zakonodavstva, koje mjere treba
donijeti u prvoj fazi, koje su institucije koje bi trebalo stvoriti), a onda slijedi
lista propisa za prvu fazu i za drugu fazu. Praktino za svaku oblast je uraen
isti sistem - prilagoavanje ide u dvije faze. Iako je dokument iz 97. godine,
odnosno spisak zakonodavstva nije od tada auriran s dananjim periodom, on
je ipak vrlo dobra polazna pozicija za rad na propisima EU i na harmonizaciji,
jer je ovaj sistem dobrim dijelom upotrebljiv.
Zapadni Balkan je obuhvaen politikom koja se naziva Proces stabilizacije
i pridruivanja zemalja zapadnog Balkana Evropskoj uniji. Sam proces znai
(ak i kad jo uvijek ne postoji sporazum o pridruivanju) da zemlje koje su
u njemu zapoinju odreeno usklaivanje, odnosno preuzimanje bar nekih
elemenata aquis-a EU. Proces predvia zakljuenje Sporazuma o stabilizaciji
i pridruivanju, ali je vrlo rastegljiv datum njegovog potpisivanja. Do sad su
Hrvatska i Makedonija potpisale Sporazume o stabilizaciji i pridruivanju,
Albanija je u pregovorima, ali se ne zna kad e da ih zavri, a BiH i SiCG jo
uvijek nijesu poele te pregovore.
Postoje dvije metode transpozicije propisa:

128

1) Jednostrano usaglaavanje propisa. Na nivou Republike Srbije jo

2003. godine prvi put je usvojen Akcioni plan za usklaivanje 52
zakona sa EU. U njemu se navodi koji su rokovi za usvajanje i koja su
ministarstva i osobe zaduene za njihovo usvajanje (posljednji rok je
2005. godina). To je jedan prilino est nain za jednostrano usklaivanje
dijela zakonodavstva s propisima EU. Ovo jednostrano usklaivanje
ima dosta nedostataka. Osnovno pitanje je kad zemlja sama usklauje
propise da li su oni zaista usklaeni ili nijesu. U praksi je est sluaj
(kad pone debata izmeu predstavnika EU i neke zemlje kandidata za
lanstvo) da zemlja-kandidat tvrdi da je njeno zakonodavstvo dobrim
dijelom usklaeno sa pravilima EU, a poslije se ispostavi da tu i dalje
ima dosta problema, odnosno da postoje pitanja koja nijesu sasvim
usklaena. U Srbiji je na nivou Vlade takoe usvojena procedura
usklaivanja - jedna Izjava koja je obavezujua za svaki nadleni organ,
ministarstvo koje donosi zakon o tome da li je proces i u kojoj mjeri
usklaen sa aquis communautaire-om.
2) Bilateralna institucionalna saradnja. Postoji jedna radna grupa za
administrativnu saradnju vlada (SCG, RS, RCG) s jedne strane i

Evropske komisije, s druge strane. Ona se prvo nazivala Konsultativna

radna grupa (CTF), a u drugoj fazi, poto je promijenjen oblik dravne
zajednice 2003. godine, ona se naziva Unaprijeeni stalni dijalog.
U sutini, to je slian mehanizam, to su sastanci na kojima se s jedne
strane nalazi administracija SiCG, a s druge strane Komisije EU i drava
lanica EU, koje su posmatrai.
3) Trei oblik pribliavanja EU, koji je istovremeno neka vrsta specine
kontrole, predstavljaju godinji izvjetaji Evropske komisije. Ovi
izvjetaji su vrlo slini po strukturi, nijesu toliko detaljni i obimni kao
izvjetaji koje podnosi Evropska komisija za zemlje koje su zvanini
kandidati za lanstvo, ali su vrlo slini. U njima se analiziraju sva tri
kriterijuma iz Kopenhagena:
a) da li su i u kojoj mjeri uspostavljene institucije i pravna drava,
demokratizacija, koliko se potuju osnovna ljudska i manjinska
prava
b) ekonomski kriterijum - do koje mjere je doao proces trinih
reformi i stepena konkurentnosti u meunarodnoj ekonomiji
c) usklaivanja sa aquis-em po pojedinim sektorima.
Kao jedan primjer moemo navesti Izjavu o usklaenosti sa aquis-em, koja
je obavezujui dokument u proceduri usvajanja zakona RS, i koji mora da se
popuni od strane predlagaa zakona. Uz svaki zakon, koji ide na Vladu RS, ide
odreeni formular. Svaki prijedlog zakona i inae mora da prate razna miljenja
nadlenih resora, tako da imaju veliki broj prateih dokumenata. Jedan od tih
prateih dokumenata je ova Izjava o usklaenosti, koja sadri naziv organa
koji je pripremio prijedlog, naziv propisa-zakona, izjavu o usklaenosti nacrta
prijedloga sa acqui-em, ako ima veze s onim to EU regulie. Popunjavaju se i
podaci o tome kakva je veza izmeu prijedloga zakona i primarnih i sekundarnih
izvora EU (tj. da se identikuje koji je to propis kojim EU regulie i tu oblast).
Treba naglasiti da se ne trai da je propis usklaen u ovoj fazi. Ideja nije da
se u ovoj fazi u potpunosti usklade propisi, nego samo da se kae zato nije
predloeni propis u ovoj fazi usklaen i u kojoj mjeri jeste ili nije usklaen. Na
primjer, ako se uvode carinske mjere koje ne postoje u sistemu EU, dovoljno je
da se kae da postoji neki ekonomski interes. Ovo je jedna ustaljena procedura
koju su u odreenoj fazi prole sve drave kandidati za lanstvo u EU. To je
prosto nain da se administracija prisili na razmiljanje o tome koliko je svaki
propis usklaen sa standardima EU.
Godinji izvjetaji za zemlje zapadnog Balkana izlaze u martu ili aprilu, i
ti izvjetaji su u poetku (prvi i drugi) imali preporuke. Nakon treeg izvjetaja
postoji i drugi sistem usklaivanja i praenja, odnosno Evropsko partnerstvo.

129

130

Ovaj posljednji, trei izvjetaj Evropske komisije sadri preporuke tzv. Evropskog
partnerstva. To je onaj dokument koji je vrlo slian Partnerstvu za pridruivanje.
Za SiCG Evropsko partnerstvo je usvojeno, kao dokument, juna 2004. godine,
a do kraja 2004. trebalo bi da se usvoji Akcioni plan za primjenu Evropskog
partnerstva. Kad se radi o Srbiji i Crnoj Gori dolo je, kao to je poznato, do
promjene politike EU u pogledu naina pregovora. U sljedeoj fazi ta politika
e se vjerovatno odraziti bar u nekim dijelovima i na dokument o Evropskom
partnerstvu.
EU je dugo insistirala na tome da Srbija i Crna Gora imaju zajedniku
trgovinsku politiku i jedan carinski sistem, a sad je odustala od toga i proglasila
dvostruki kolosijek za pregovore, tako da taj dio Evropskog partnerstva tj. one
preporuke koje su se odnosile na dio usklaivanja izmeu RS i RCG sigurno
nee vie biti aktuelne. Sve ostale preporuke manje ili vie e vaiti.
Treba podsjetiti da su odnosi EU i SCG posebno denisani i putem tzv.
Solunske agende, koja je dio politike EU od 2003. godine i koja je u stvari
unijela sve ove pomenute inovacije prema zemljama zapadnog Balkana. Od
samita EU i zemalja ZB u Solunu, 2003. godine, ti instrumenti, koji su vrlo slini
predpristupnim instrumentima, uneseni su u proces stabilizacije i pridruivanja
EU prema zemljama ZB. Princip ovog Evropskog partnerstva je da zemlje
zapadnog Balkana budu ukljuene u programe i agencije EU, da budu dio tog
sistema internih programa EU i mehanizama kao to su twinning i TAIEX.
Radi se o nekoj vrsti kopije onoga to je EU imala u okviru svoje pristupne
strategije prema zemljama kandidatima za lanstvo u EU iz centralne i istone
Evrope. Jedno pitanje koje nije bilo rijeeno u Solunu, oko kojeg se vodila
bitka s negativnim ishodom, bilo je pitanje nansiranja. Postojao je prijedlog
da se program nansijske pomoi CARDS povea i da se vie prilagodi ovoj
sveprisutnoj strategiji pristupanja u onom smislu koji sam pomenuo: da se ukljue
i oni programi EU koji kopiraju poljoprivredne, transportne i ostale fondove
za zemlje CIE, ali to je neto to je ostalo nerijeeno, a to e najvjerovatnije
da se regulie nakon 2007. godine.
to se tie odnosa SiCG sa EU, postoji vie institucija za komunikaciju
sa EU, i to na nivou dravne zajednice i republika. Tako na nivou dravne
zajednice postoji Ministarstvo za meunarodne ekonomske odnose i Kancelarija
za pridruivanje SiCG EU, kao i Ministarstvo spoljnih poslova u kojem postoji
Odjeljenje za EU. Na nivou Republike Srbije, od kada funkcionie ova nova
Vlada, takoe postoji Kancelarija za pridruivanje EU, koja je osnovni nosilac
ove aktivnosti i brine se o usaglaavanju zakonodavstva. Na politikom nivou
je predvieno da postoji Savjet za evropske integracije, koji ine predsjednik
Vlade i ministri. Kancelarija je direktno odgovorna potpredsjedniku Vlade
Srbije. Na radnom, meu-resornom nivou postoji Komisija za koordinaciju

pristupanja EU, koja se sastoji od pomonika ministara. U Crnoj Gori je

sistem slino razvijen. U Srbiji se dosta radi na nivou ministarstava. Planira
se da svako ministarstvo ima jedinicu za EU, gdje e biti eksperti i strunjaci
za oblast koju odreeno ministarstvo pokriva, a koji poznaju i sistem EU, i u
toj fazi e im biti lake da se ispunjavaju upitnici oko uslova i preduslova za
usklaivanje zakonodavstva.
Slijedi jedan malo detaljniji prikaz toga ta radi Kancelarija za pridruivanje
EU na nivou Srbije, u ovom procesu pristupanja - koje su to mjere i dokumenti
koji su potrebni da bi se cijeli taj proces pokrenuo. Izmeu ostalog, priprema
se Nacionalna strategija za pristupanje EU. Ova strategija je vie jedan opti
dokument, koji treba da predvidi neke osnovne ciljeve i rokove za dalje
prilagoavanje i pripremanje za pregovore o lanstvu. Rade se i pratea
dokumenta o buduim efektima Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju ili
o ekonomskoj harmonizaciji, odnosno ekonomskim efektima pregovora o
stabilizaciji i pridruivanju. Vano je istai da se i ovdje organizuje proces obuke
dravnih slubenika ukljuenih u proces evropskih integracija, kao i Strategija
komunikacije - to su uglavnom procedure i procesi koji su bili vrlo slini i u
prethodnim dravama kandidatima za lanstvo u EU. Kada se govori o EU, vrlo
je vano da se administracije u praksi naviknu na to kako funkcioniu stvari u
EU, kako se donose propisi, kako bi se slian sistem uveo u svako nacionalno
zakonodavstvo.
Nacionalna strategija ulaska u EU bi otprilike trebalo da sadri analizu
trenutnog stanja u oblastima bitnim za evropske integracije, poziciju Srbije
u odnosu na zahtjeve EU, koji su problemi na pravnom i ekonomskom nivou
za dalje pribliavanje EU, koji su koraci i rokovi koji su potrebni. Imajui u
vidu nae kanjenje u odnosu na druge zemlje, a i injenice oko Sporazuma o
stabilizaciji i pridruivanju, preklapaju se na neki nain strategija za zakljuenje
sporazuma i neka dugoronija strategija za pregovore o pridruivanju. Ideja je da
ova strategija za pristupanje Srbije istovremeno obuhvati i rok do potpisivanja
Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, a da ukljui i dugoronije elemente
koje treba da sadri proces do pregovora i do samog pristupanju EU.
Cijeli ovaj proces, kad se radi o Srbiji i Crnoj Gori, jo je u ranoj fazi. Ako
poredimo ono to je raeno u pregovorima izmeu EU i zemalja centralne
Evrope, obino je prva faza bila prilagoavanje oblasti pravosua i unutranjih
poslova. EU je 90-ih godina posebno insistirala na tom sektoru prema CIE
kandidatima. Kada se radi o zemljama zapadnog Balkana, rekao bih da smo mi
jo u toj ranoj fazi razvoja pitanja iz oblasti pravosua i unutranjih poslova.
EU posebno insistira na tim pitanjima usklaivanja, a tek onda dolaze neke
suptilnije stvari, koje se odnose na druge sektore. Taj proces oduzima puno
vremena, jer, za razliku od ulaska u druge organizacije, u EU se ne moe ui

131

za godinu ili dvije, ve je potrebno da prou bar 2-3 zakonodavna ciklusa. Ali
mislim da je sada realno da u sljedeem ciklusu, o kojem se trenutno raspravlja
u EU (u nansijskom smislu 2007-2012), odnosno za nekih 7-8 godine da se
ozbiljo pribliimo Uniji, odnosno da postanemo lanovi. To je otprilike jedan
realan period, koji moe da se uporedi s onim koliko su ostale zemlje centralne
i istone Evrope imale od momenta kad su zapoele pregovore o pridruivanju
pa do 2004, kad su ule u lanstvo.

132

Prof. dr Miroslav Prokopijevi

ISTORIJAT EKONOMSKE I MONETARNE

UNIJE, MIKROEKONOMIJA EU I
MAKROEKONOMIJA EU - I
Po pitanju Evropske unije ne spadam ni u optimiste, ni u pesimiste, ve u
realiste.5 Evropska unija sama po sebi nije ni dobra ni loa ideja. Koliko je ona
dobra ili loa, zavisi od toga kako se neke stvari rade. Krenuemo s analizom od
nekih osnovnih stvari koje su vane za ekonomsko-nansijsku stranu Unije.
ZATO SU ODABRANI UGALJ I ELIK NA POETKU INTEGRACIJA?
Zato je EU startovala ba kao Zajednica za ugalj i elik? Zato ba ugalj i
elik? Razlog je jednostavan. To su bile sirovine rata. Dvije stvari su vane
za ugalj i elik: II svjetski rat je uruio meunarodne ustanove, jedina vea
koja je postojala (sem Crvenog krsta) bila je Liga naroda, a ona se jednostavno
raspala. Poslije II svjetskog rata kree proces uspostavljanja osnovnih nansijsih
ustanova, Svjetske banke i IMF-a. Znatan broj ustanova je nastao odmah iza II
svjetskog rata - pored pomenutih to su jo UN, NATO, OECD, itd. - ali problem
svih njih je bio to nijedna nije integrisala Njemaku. Onda se, djelimino
na inicijativu Evrope, a djelimino na inicijativu SAD, dolo do ideje da se
napravi ustanova koja e integrisati i Njemaku. Ideja je bila da se proba graditi
nova alijansa tamo gde je to najkomplikovanije, jer se smatralo da kad se taj
problem rijei, onda se mogu pozvati i drugi da se pridrue, to e ii mnogo
jednostavnije. Zbog toga je zapoeto sa ugljem i elikom - jer su oni bili nosai
ratne industrije. Smatralo se da ako u takvim stvarima jedna strana moe da
iskontrolie drugu, onda je uspostavljen taj kljuni kamen temeljac povjerenja
i moe se ii dalje u integraciju.
ta je bio sljedei korak, prvi veliki korak u Evropskoj integraciji? Evropska
unija je nastala od Ekonomske zajednice, kojih je bilo tri: Evroatom, Zajednica
5

Pitanja koja se razmatraju u ovom i narednom predavanju detaljnije su obraena u mojoj novoj
knjizi, koja e izai 2005. u Beogradu, a koja nosi radni naslov Uvod u Evropsku uniju.

133

za ugalj i elik i Evropska transportna zajednica (koja nije zaivjela tada ve

mnogo kasnije). EU ini skup ustanova, koje su locirane dijelom u Briselu, a
dijelom su rasute po itavoj EU. Taj skup postoji da bi se vodile tzv. zajednike
politike, a njih ima oko 30-ak. Kljune zajednike politike su CAP (zajednika
poljoprivredna politika), carinska unija, jedinstveno trite, monetarna unija,
politika konkurencije. Ima jo preko 20 zajednikih politika, ali pomenute su
najvanije za dananji prol Unije ili je pak u tim oblastima postignut najvei
stepen integracije. To to ini Evropsku uniju, to je s jedne strane skup pomenutih
zajedinikih politika, a s druge skup ustanova - Evropski savjet, Savjet ministara
(Savjet Evropske unije), Evropska komisija, Evropski parlament i sudovi:
Evropski sud pravde i Sud prve instance. Naravno, postoji i veliki broj ustanova
koje u samo pomenuti - Evropska banka za obnovu i razvoj, Komitet regiona,
Ekonomsko-nansijski komitet (ECOFIN), Revizorski sud, Evropska centralna
banka, Evropska investiciona banka, itd. To je skup ustanova i njima odgovara
skup pomenutih politika.
REGULATIVA: ACQUIS COMMUNAUTAIRE

134

Ustanove vode politike prema odreenim pravilima igre, a ona su denisana

onim to se naziva acquis communautaire, gdje spada sva regulativa koja je
trenutno na snazi u Uniji. Ta regulativa je vrlo obimna i sastoji se od skoro
87.000 strana raznih propisa. Osnovu pravila ine ugovori, a u ostalu regulativu
spadaju odluke, direktive, sudske presude, preporuke i miljenja. Samo dvije
posljednje navedene kategorije nijesu zakonski obavezujue.
U arhitekturi EU najvaniji su ugovori. To su ugovori meu samostalnim
dravama, i u toj oblasti se tek Nacrtom Ustava mijenja situacija, jer su do sada
svaki meudravni ugovor koji EU potpisuje sa zemljama van Unije potpisivale
sve drave lanice i sama EU. Nacrt Ustava - koji jo nije usvojen, koji je tek
sad napisan i tek treba da se ratikuje, ako se prihvati u svim zemljama EU25
- stupa na snagu 1. novembra 2006. Ovo su neki osnovni ugovori kojima su
regulisana pravila EU:
Pariski ugovor, 1951.
Rimski ugovor, 1957.
Ugovor iz Mastrihta, 1992.
Amsterdamski ugovor, 1997.
Ugovor iz Nice, 2001.
Nacrt Ustava, 2004, ratikacija do 1. 11. 2006.
To su veoma glomazni dokumenti i oni pokazuju koliko u stvari nije lako
postii i nai zajedniku nit, zajedniki imenitelj za vei broj zemalja. Kada

govorimo o kljunim stvarima koje utiu na to kako se donose odluke u EU,

pomenuli smo ugovore, koji preciziraju osnovna pravila, ciljeve i vrijednosti.
Prije ugovora ili mimo ugovora dolaze tzv. samiti EU, koji idu etvorogodinje,
posljednji je bio u Nici. Na samitu Evropskog savjeta po pravilu se donose
odluke o kljunim zajednikim politikama. Kako e se Unija ponaati prema
nekim vanim politikim temama, pitanja proirenja, da li e se i kako mijenjati
neki postupci odluivanja, itd. sve te kljune odluke se donose na samitima
predsjednika i premijera lanica EU. Dogovorene zajednike politike sprovodi
Evropska komisija, koja je neka vrsta administracija, u saradnji sa Savjetom
ministara (Savjetom Evropske unije) i zemljama lanicama.
Sudske presude su jako vane, pogotovo za ekonomsko-nansijski dio.
Sudske presude su sastavni dio prava Evropske unije, posebno u nekim oblastima,
kao to je politika konkurencije, ekologija i radno zakonodavstvo.
Znate kako danas izgleda Evropska unija? Ona je kao jedan ogromni fajl,
koji je vremenom rastao prostorno, ali je rastao i u pogledu strukture. Prvo
da vidimo koje su to kljune ekonomski relevantne zajednike politike. To su
zajednika poljoprivredna politika, carinska unija, jedinstveno trite, monetarna
unija, politika konkurencije. To su politike od prvorazrednog znaaja, gdje je
postignut visok stepen integrisanja. Postoje i neke politike koje su vane, kao
to su spoljna politika, politika odbrane i bezbjednosti, poreska harmonizacija,
ali gdje su rezultati integracije veoma mravi. Naravno, postoji i jedan broj
zajednikih politika, koje nijesu tako vane kao dvije prvopomenute grupe, a
gdje su postignuti znatni rezultati, mada ne na svakom polju u jednakom stepenu.
U tu grupu spadaju regionalna politika, spoljna trgovina, industrijska politika,
saobraajna politika, zatita ivotne sredine, biotehnologija, itd.
MOTIVI EKONOMSKIH INTEGRACIJA
Sada prelazimo na motive ekonomskih integracija. Poeemo s ekonomijom
obima - to je vea proizvodnja, to su nii ksni trokovi po jedinici proizvoda
i samim tim i cijena proizvoda je nie, konkurentnost firmi je vea. Da
pojednostavimo, kad nikika pivara uloi neke pare u postrojenje i krene da
pravi pivo, naravno, krenula je od poetka, jer niko ne zna za to pivo. Prvo
se prodaje u lokalu, onda u cijeloj Crnoj Gori, pa u cijeloj bivoj Jugoslaviji,
a poslije toga i po itavoj Evropi. Ona, po pretpostavci, vjerovatno ne moe
da iskoristi sve maine punim kapacitetom, nego e, dok bude na tritu bive
Jugoslavije, vjerovatno koristiti 60%, ali e prilika da iskorienost pogona
bude potpuna nastati ako krene da izvozi pivo. Te pare za investicije u pivaru
su ve potroene, one su ve investirane, i ako biste mijenjali djelatnost, jedan

135

136

dio kapitala bi bio izgubljen. To se u ekonomiji zove potonuli trokovi (eng.

sunk costs). Znai, pivari se ne isplati da mijenja djelatnost. Ako ostaje u njoj,
onda e joj argument ekonomije obima omoguiti veu zaradu i veu dobit ako
kapacitete bude koristila to potpunije.
Dalje, ta znai ovo stvaranje/odvraanje trgovine? Kad se sklone carinske
barijere unutar Unije, onda je jeftinije da eka i Holandija trguju meusobno,
nego da to rade sa zemljama koje su izvan EU. Zato to nema carina, dakle,
nema barijera te vrste i trokova te vrste. To je efekat stvaranja trgovine. Kada
se stvori jedna takva zona, nastaje pojaana trgovina izmeu lanica i njihovih
rmi. Paralelno s tim procesom, poto se na spoljne granice prebacuje carina
i eventualno vancarinska zatita, nestaje motiv da razmjenjuju sa onima koji
su iza te granice i to je efekat odvraanje trgovine. Smatra se da je efekat
stvaranja trgovine u Uniji znatno vei od efekta odvraanja trgovine. To je ono
to carinskoj uniji obezbjeuje racionalnu potporu.
Trea stvar je konkurencija. Kad 50 rmi pravi jogurt, vea je vjerovatnoa
da e jogurt biti dobar, nego kad ga pravi samo jedna na toj istoj teritoriji.
Dobijate nie cijene i bolji kvalitet, veu slobodu izbora. Kada su u pitanju rme,
konkurencija donosi pojaan efekat specijalizacije, produktivnosti i inovacije,
a za potroae nastaju efekti niih cijena, vieg kvaliteta i vee slobode izbora.
to su rme u EU izloene veoj konkurenciji, to e biti konkurentnije i na
svjetskom tritu.
Pojaana specijalizacija - ako imate 10 pekara u istom kraju, nee svi da
prave isto, neki e da prave kiice, neki evreke itd. Svako e gledati da uhvati
jedan segment trita, jer jednostavno e biti neprotabilno da svi prave isto.
Zahvaljujui tome nastaju sve kvalitetniji proizvodi.
Sljedei efekat su nii transakcioni trokovi. Kad nestaju barijere meu
zemljama u vidu carina, ili kad se uvodi jedna valuta pa nemate promjenu
kursa itd., onda nestaju neke vrste trokova. Recimo, pri uvoenju eura, samo
Simens je imao istu zaradu 400 miliona eura, tj. utedu na trokovima samo
na promjenama iz valute u valutu. Naravno, veu dobit ove vrste imaju rme
koje rade u vie zemalja. Efekat jedne valute za vie zemalja je i da je olakana
alokacija resursa.
Sljedei ekonomski efekat je internalizacija eksternalija. Eksternalije
su dimenzije transakcija koje nijesu pokrivene trokovima te transakcije.
Eksternalije su sporedni efekti ili preneseni efekti i one mogu biti i pozitivne i
negativne. Kada, recimo, pelar donese pele na plac sa voem, voe e bolje biti
opraivano i rod e se poveati. To je pozitivna eksternalija. Ako neka fabrika
usvoji neku proizvodnju koja znatno poveava zagaenje okolnog zemljita,
cijena okolnog zemljita e pasti. To je negativna eksternalija. Ako vlasnici
okolnih parcela dogovorom ili sudski natjeraju vlasnika fabrike da ugradi lter,

negativna eksternalija e biti internalizovana, uklonjena. Ugradnja ltera e

biti ukljuena u proizvodne trokove.
Tu je jo i poboljana pregovaraka pozicija EU u svijetu. Na primjer, kad
doe ministar Luksemburga kao predsjedavajui EU, on govori u ime cijele
Evropske unije, pa je i njegov znaaj neuporedivo vei, iako je Luksemburg
mala zemlja. U tom smislu postoji poboljana pregovaraka pozicija zemalja
koje su u EU u odnosu na druge zemlje.
MONETARNA UNIJA
na:

Monetarna unija je vrhunac ekonomskih integracija. Ona je zasnovana

harmonizaciji monetarnih politika zemalja lanica i uvoenju jedinstvene

valute
zajednikim monetarnim rezervama
zajednikoj centralnoj banci
jedinstvenoj monetarnoj politici (bez jedinstvene skalne i bankarske
politike).
Da bi neka zemlja ula u monetarnu uniju, u kojoj se danas nalazi 12 od 25
lanica EU, potrebno je da ispuni odreene uslove, i to najmanje tokom dvije
godine prije ulaska u monetarnu uniju, kao i sve vrijeme boravka u monetarnoj
uniji.
Da bi zemlja bila lan Evropske monetarne unije, mora ispunjavati sljedee
uslove:
stopa inacije smije da bude vea najvie 1,5 procentnih poena od
prosjeka tri zemlje EU sa najniom inacijom
budetski decit manji od 3% od BDP, a javni dug mora biti nii od
60% u odnosu na BDP
valute ne smiju devalvirati /revalvirati izvan granice 15% u odnosu
na valute drugih zemalja bar dvije godine prije ulaska u evro-zonu.
dugorone kamatne stope ne smiju odstupati vie od dva procentna
poena u odnosu na tri zemlje sa najviim kamatnim stopama.
Kada je monetarna unija uspostavljena 2001, njoj je pristupilo 11 od 15
zemalja tadanje EU. Izvan je ostala Grka, koja nije ispunjavala uslove. Izvan
su ostale i Britanija, Danska i vedska, iako su praktino ispunjavale uslove,
ali nijesu eljele da se odreknu nacionalnih valuta.

137

PRIRODA EKONOMSKE I POLITIKE INTEGRACIJE

Ekonomska integracija je uivala skoro optu podrku u EU, jer je
omoguavala uzajamno protabilnu saradnju. To se moe rei i drugaije - trine
operacije su omoguavale saglasnost bez jednoglasnosti. Svako u razmjeni na
tritu moe da dobije ono to eli, iako su preferencije aktera razliite. Niko
ne trpi usljed izbora koje su drugi napravili.
Ekonomska integracija smanjuje centralizaciju i rigidnost, a poveava:
razliitost
kvalitet (bolji kvalitet i nia cijena)
slobodu izbora.
Politika integracija ima razliitu prirodu od ekonomske integracije i u tome
treba traiti klju za odgovor na pitanje zato su ekonomske integracije u EU
prosperirale, dok je sa politikim integracijama zapinjalo. Politika integracija
dovodi do centralizacije, poveane harmonizacije i rigidnosti. Odluivanje
veinom ne omoguava da svi akteri dobiju ono to ele, jer i manjine drugih
preferencija moraju da potuju veinske odluke. Politika integracije neminovno
donosi preraspodjele od jednih ka drugim pojedincima, od jedne ka drugim
grupama ili od jedne ka drugim zemljama. (Izuzetak je kada se radi o odlukama
donijetim saglasnou.)
KO KREIRA POLITIKE: NACIONALNE DRAVE ILI TIJELA EU

138

Moralo bi da se vidi u kojim stvarima Evropska unija utie na politike, a u

kojima to ine nacionalne drave. ta ima vee konsekvence na mikro nivo - EU
ili nacionalna drava? Od ukupnog dohotka koje odvajaju zamlje lanice, na svo
poslovanje EU se troi do 1,27 % od BDP svih zemalja lanica. Evropska unija
nema pravo da raspisuje poreze i ona se nansira prilozima zemalja lanica.
ta je u porezima uinjeno? Akcize, da bi bile samo za odreene proizvode, u
potpunosti su usaglaene u svim dravama lanicama samo za tri proizvoda.
Druga stvar je porez na dodatu vrijednost, kojem je donja stopa 15% , a gornja
25%. U septembru je bio pokuaj ECOFIN-a da se usaglase direktni porezi
(porez na individualni dohodak i dobit preduzea), koji je propao, jer su se
pobunile, ne samo Britanija, Irska i Danska, kao stare lanice, ve i skoro sve
nove lanice. Nove lanice su se pobunile jer su njima ti porezi niski i to je
konkurentska prednost novih u odnosu na stare lanice. Prirodno je da nove
lanice nijesu htjele da se rijee te pogodnosti. Ta stvar je mogla da se uredi samo
potpunom saglasnou, jer generalna pravila igre u EU mogu da se mijenjaju
samo saglasnou. To e i inae biti veliko pitanje koja je to stvar o kojoj

mogu svih ovih 25 zemalja da se dogovore? Poreska politika je kompletna u

rukama drava lanica. EU u tome ima minoran uticaj i to se vidi iz toga to se
na nivou Unije troi 1,27% GDP-a, a u dravama lanicama od 28% do 52%.
Ukupan BDP EU 15 je 9.500 milijardi, od toga za EU ide 1,27%, a od
toga oko 47% ide za zajedniku poljoprivrednu politiku, oko 37% ide na tzv.
kohezione, strukturne i regionalne programe, oko 2% je pomo EU zemljama
van EU, oko 5% budeta kota cijela administracija EU (koja sada ima oko
30.000 ljudi, veinom zapoljenih u Komisiji). Tako moete da vidite gdje
Unija nansijskim sredstvima moe da utie na mikro nivo. Naravno, postoji
i propis gdje moe da utie, to su po pravilu politika konkurencije, ekoloko,
radno zakonodavstvo, zatita potroaa, razne vrste regulacija poslovanja. U
tim oblastima EU ima vrlo snaan uticaj na poslovno okruenje, koji je mnogo
snaniji od udjela EU u ukupnoj javnoj potronji.
Sve kvote koje EU odreuje uglavnom se uvode za 4 grane, otprilike se
tiu privrednih grana koje ne uestvuju sa vie od 2% u bruto nacionalnom
proizvodu. Moe grubo da se kae da nacionalne drave utiu, kad su u pitanju
nansije, na 98% nacionalnih ekonomija. Kad je u pitanju regulativa, EU ima
veliki uticaj, i tu je tee izvriti klasikaciju. Poto su nacionalne administracije
itave grupe propisa (ekoloke i sl.) prebacile na nivo EU, regulacija EU u
tim granama je dosta iroka. Novopridole zemlje e takoe imati trokove
usvajanja ekoloke regulative, od 2-3% od njihovih BDP. Recimo, ukupni
ekoloki trokovi Poljske za period 2004-2015. su 120 milijardi eura. To su
ogromne pare, jer je njen godinji budet oko 50 milijardi eura. Inae, sve nove
lanice su donijele samo 5% GDP-a Evropskoj uniji, i sve one zajedno imaju
GDP malo vei od GDP-a Holandije.
U sferi poljoprivrede uticaj Unije je veliki, u sferi carinske unije je odluujui,
kad je u pitanju zajedniko trite, opte odredbe o slobodama kretanja roba,
ljudi, kapitala i usluga takoe kao opti okvir je dominantna EU, ali svi elementi
za poslovanje rme unutar tog okvira su praktino na nacionalnom nivou. Kad
je u pitanju monetarna unija, tu je stabilnost valute tj. stabilnost cijena primarni
motiv. Stabilnost je veoma vana, ali monetarna politika je opet samo jedan
bazini okvir i uslov; meutim, nigdje stabilna valuta sama po sebi nije dovela
do privrednog razvoja. To to postoji stabilna valuta je jedna pogodnost, jer
imate jedan stabilan parametar za mjerenje vrijednosti, ali to ne znai da e
biti rasta realnog sektora, jer su za to kljuni uslov prilike, ili ono to se naziva
ekonomsko poslovno okruenje ili ekonomske slobode. Kada su u pitanju
ekonomske slobode, tu EU vrlo varira. Na dvije kljune rang-liste mjeri se kako
izgleda ekonomska sloboda. Jednu moete nai na sajtu Heritage fondacije www.
heritage.org, kada uete u index of economic freedom. Imate i drugi sistem
mjerenja ekonomskih sloboda, koji je otprilike na istom nivou, a izrauje ga

139

140

Fraser institute. Adresa sajta je www.fraserinstitute.com ili org. Vidjeete da

se u 95% sluajeva nalazi ova dva nezavisna istraivanja podudaraju.
Kad se govori o tome gdje nacionalne drave jo uvijek imaju vei uticaj
nego Evropska unija, onda moemo da kaemo da se u nekom pobrajanju sve
vanije stvari mogu staviti u nekih 7-10 kategorija. To su prije svega pitanja
unutranje politike i azila, spoljne politike i odbrane, poreza i socijalnih priloga,
itd. Na veinu ekonomskih pitanja, kao to su carina, spoljna trgovina, jedinstveno
trite, politika konkurencije, javne nabavke, transport, poljoprivreda, ribolov,
biotehnologija, itd. tijela EU imaju snaniji uticaj nego nacionalne vlade zemalja
lanica.
Kad bi EU prestala da subvencionie poljoprivredu u potpunosti, poljoprivreda
bi kao aktivnost unutar EU praktino nestala u prvim godinama obustave
nansiranja. Kasnije bi se moda neki sektori, koji bi bili konkurentni, djelimino
oporavili, posebno u novim lanicama iz 2004. Okolnosti pod kojima se ona
nansira esto nijesu racionalne. Jedan od razloga su te romantine predstave o
vanosti hrane, koja je moda bitna za neke ekstremne situacije, kakve su recimo
ratovi, kada je vano da u komiluku imate hranu. Takve situacije govore da
moda ovakve romantine predstave imaju neku osnovu. Meutim, u mirnim
periodima, praktino za cijelu EU i njene zemlje bi bilo mnogo korisnije da
nemaju poljoprivredu, jer je mnogo produktivnije da vam populacija bude
zapoljena u industriji i drugim sektorima, koji stvaraju vei dohodak, nego
u najneproduktivnijim sektorima, kao to je poljoprivreda. Posljedica ovoga
subvencionisanja je da dananji potroa u Evropskoj uniji hranu plaa 40%
skuplje nego to bi je plaao da te zajednike poljoprivredne politike nema i da
je nulta carinska stopa za uvoz poljoprivrednih proizvoda. U prevodu, 1t eera
na svjetskom tritu kota 260$, a 1t eera na tritu EU kota 650$. Ovo nije
sluaj sa svim proizvodima, neki imaju otprilike slinu cijenu.
Samim tim to Evopska unija subvencionie poljoprivredu, nastaju veliki
vikovi odreene vrste roba, koji se onda poklanjaju ili izvoze jeftino u druge
zemlje i time se praktino unitava poljoprivredna proizvodnja u itavim granama
u ostatku svijeta, posebno u nerazvijenim zemljama. Postoje itave studije o
tome koliko je farmi likvidirano u Latinskoj Americi ili u Africi, i to u onim
oblastima u kojima su te zemlje vrlo konkurentne. Subvencionisani eer, kojem
EU da premiju, bude jo jeftiniji od onih 260$. Tako jeftino niko ne moe da
ga proizvede i vi jednostavno ubijate proizvodnju u mnogim zemljama. Postoje
vrlo detaljne studije koje govore o tome ve decenijama. Nedavno je usvojen
zakljuak Svjetske trgovinske organizacije da je politika subvencija, prije svega
u EU i u Japanu, tetna za trei svijet i da e subvencije morati u narednim
godinama da idu po opadajuim stopama, da bi se smanjili pogubni efekti u

ostatku svijeta. Ali, od zakljuka do odluka koje su obavezujue dug je put,

posebno kada se radi o odlukama koje se tiu vanih interesa veih zemalja.
ZAKLJUAK
Poljoprivredna politika je vjerovatno najloija zajednika politika EU, jer
je ekonomski sporna, ekoloki, politiki i spoljnotrgovinski tetna, i nepravina
prema malim farmerima. Ne bi bilo fer procjenjivati ekonomske EU integracije
samo na bazi poljoprivredne politike. Na sreu, veina ostalih ekonomskih
integracija je znatno korisnija i kvalitetnija, tako da se ekonomske integracije
mogu smatrati najboljim dijelom evropskih integracija.

141

142

Prof. dr Miroslav Prokopijevi

ISTORIJAT EKONOMSKE I MONETARNE

UNIJE, MIKROEKONOMIJA EU
I MAKROEKONOMIJA EU - II
GDP Evropske unije je 11.500-12.000 milijardi dolara. Kad pogledate,
vidite koliko ko vrijedi na tritu. U apsolutnim iznosima BDP zemalja lanica
EU vidi se da je 12 zona 7.252 milijardi eura, da je 15 zona 9.296 milijardi
eura. Iz ovih podataka moe se zakljuiti koliko malo doprinose svih 10 novih
lanica. Ukupni GDP novih lanica malo je manji od holandskog, i tu se vidi
koliko malo 10 novih lanica ekonomski doprinose. To je samo nekih 5% od
ukupnog BDP Unije. Kad bi se taj doprinos 10 novih lanica u GDP-u gledao u
paritetu kupovne vrijednosti, to ne bi bilo samo 5%, moda bi poraslo na nekih
9 ili 10%, koliko taj dohodak vrijedi u kupovnoj moi na tritu tih 10 zemalja.
Kako stoji dohodak EU prema amerikom? EU25 ima priblino isti dohodak
izraen u eurima kao i SAD i ima otprilike tri puta vei od Japana, iji dohodak
prilino stagnira u posljednjih 20 godina. Japanski privredni model, nekada
mnogo reklamiran, doao je u krizu koja traje skoro tri decenije. Vrijednost
Nikeja - japanskog indeksa akcija - prije 25 god je bila oko 30.000, a sada je
njegova vrijednost negdje oko 13-14.000. To je vrijednost prosjeka indeksa
vodeih japanskih rmi, odnosno trina vrijednost tranje njihovih akcija. U
Americi je to Dau Dons (Dow Jones), indeks 30 najveih amerikih rmi,
ili Futsi u Engleskoj, i nijedan nije toliko pao od 2000. godine kao to je pao
japanski. Japan ima javni dug koji je u visini skoro dvostrukog nacionalnog
dohotka. Da Japanci proizvode dvije godine kao to proizvode, da niko ne popije
ni au vode, tek onda bi izmirili taj dug. Ameriki dohodak skoro je jednak sa
EU, ali ovo je i vrlo nerealistina brojka iz baze podataka, jer je uraunat pad
dolara. Ako podatke uzmete prema paritetu kupovne snage, onda ete vidjeti
da Amerikanci, ovakvi kakvi su, imaju dohodak bar nekih 25% vei od EU15.
Brojka je varljiva zbog pada vrijednosti dolara.

143

EKONOMSKE SLOBODE ILI POSLOVNO OKRUENJE

144

Kako se sagledavaju komponente na mikro nivou? Indeks ekonomskih

sloboda moe da se radi na razliite naine. Nije toliko bitno kako se stavke zovu,
ali sutina je sljedea: mikroekonomija se drugim rijeima zove teorija cijena,
to je kljuni dio ekonomije, sve ostalo u ekonomiji je manje vano. U pitanju
su pojedinci i rme, a i rme ine pojedinci. Mikroekonomija govori o tome
kako se mi u svjetlu relativnih cijena ponaamo, ta smatramo protabilnim a
ta ne, koje akcije smatramo dobrim a koje ne. Ova metodologija prikazuje kako
izgledaju svi kljuni uslovi kod poslovanja na mikro nivou. To je inae jedna
od dvije kljune metodologije za mjerenje ekonomskih sloboda ili procjenu
poslovnog okruenja. Radi se o jednoj od dvije privatne fondacije, jednoj od
najveih, koja ovo ne radi da bi napravila performans, nego zato to dobija
novac od privatnih rmi za taj posao. Privatne rme i amerika administracija
koriste ove podatke da vide kako su izrangirane zemlje i koliko su generalno
pogodne za ulaganja.
Njihov indeks ide od 1 do 5, pri emu raspon 1-2 znai ekonomski slobodne
zemlje, 2-3 su preteno slobodne, 3-4 su preteno neslobodne i 4-5 su ekonomski
neslobodne zemlje. SiCG su bile rangirane dva puta, 2002. i 2003. Bilo je
rangirano 161 zemlja svijeta (2002) i SiCG su imale indeks 4,05, pa smo bili
144, a 2003. smo imali 4,25 poena i bili smo 149. E sad, kad bi se razdvojile
Srbija i Crna Gora (ove godine neemo biti ni jedni ni drugi tamo, ni zajedno
ni razdvojeni), Crna Gora bi prola bolje od Srbije za nekih 15%. Srbija bi, po
nekom mom proraunu, ako bi se sada izvrilo mjerenje, bila na nekih 3,9-4,05,
a Crna Gora bi bila negdje oko 3,5-3,6. Zato Crna Gora ima bolje ocjene od
Srbije? 1- ima stabilniju valutu, 2- ima nie carine, 3- pojednostavila je uslove
za osnivanje rme, 4 ima niu dravnu potronju i niu stopu inacije, itd.
Da na jednom primjeru pokaemo kako se indeks mjeri, da bismo bolje
razumjeli rangiranje kada se doe do EU. Ako je prosjena carinska stopa 0-4%,
zemlja dobije 1 i tu Crna Gora dobija najviu ocjenu 1, ako je 4-9% dobije se 2,
ako je 9-13% dobije se 3, ako je 13-19% dobije se 4 i ako je od 19% i vie dobije
se 5. E tu bi Crna Gora dobila 1, a Srbija 2. Znai odmah jedan bod razlike, to
je naravno znaajno kad se spoje tih 49 faktora, koji su svrstani u 10 kategorija
(trgovinska politika, poresko optereenje vlade, vladine intervencije u privredi,
monetarna politika, procenat banaka u dravnom vlasnitvu itd.). to se tie
procenta banaka u dravnom vlasnitvu, tu Srbija moe da dobije 4. Sljedee
je ogranienje stranih banaka koje osnivaju centrale ili lijale. U Srbiji su sve
strane banke u stvari tzv. domae banke sa stranim kapitalom - strana banka
ne jami cijelim svojim kapitalom, ve samo onim kapitalom koji je uloila u
Srbiji. Sav namjetaj i kompjuteri su rentirani. Poto je drava restriktivna, to

je greka Narodne banke, jer je pogreno koncipirala ulazak stranih banaka.

Kad su to vidjeli, oni su rekli: Da bismo sprijeili veliki gubitak, ako doe do
likvidacije i zatvaranja banaka, mi neemo nita da kupujemo, ve emo sve
da rentiramo. Zahvaljujui tome, kapital tih stranih banaka u Beogradu je jako
mali kada je u pitanju ono to Amerikanci zovu assets.
Kad se po tih 50-ak faktora izboduje svaka zemlja, pa i zemlje EU, onda
se unutar svake grupe ocjene saberu i nae aritmetika sredina za svaki faktor.
Kad se nae za svih 10 faktora, onda se saberu i podijele sa 10, i tako se dolazi
do ovog rangiranja.
Heritage lista za ovu godinu, kad se svi ovi faktori saberu, vrlo je slina
rangiranju kod Fraser instituta (tamo su 124 zemlje). Dobijamo jedan stepen
korelacije, koji je izmeu 82% i 95%, to znai da - iako su metodologije
potpuno razliite, iako rade potpuno nezavisno jedni od drugih - dolazi se do
priblino iste slike. Kako? Pa zato to ne smiju da slau, zato to ovo investitori
koriste. Pomenimo S&P, koji je dolazio da rangira Crnu Goru i njen kreditni
rejting. Srbija je dobila B+, to je jedan od najniih rejtinga koji postoji, najnii
od tranzicionih zemalja u istonoj Evropi. To je u stvari rejting vlade, koji se
odnosi samo na jednu stvar - na sposobnost vlade da uzima zajmove i da plaa
dugove. Rejting moe da dobije svaka zemlja, pod uslovom da dogovori sa
povjeriocima plaanje dugova, pa prema tome koliko je zaduena, koliki ima
rast GDP-a, rejting bude ovakav ili onakav. Taj rejting nije investicioni rejting,
koji se pravi na osnovu istraivanja Heritage fondacije i Fraser institute (kao i
iskustava investitora). Ovdje ne smije da bude greaka, odnosno svaka greka
se kanjava.
Da vidimo gdje su sada veliki Evropejci. Hongkong je prvi, Singapur je
drugi, Novi Zeland je trei, inae Novi Zeland bi, da je mjereno 83, bio oko
120. mjesta. Oni su bili potpuno priguili trinu privredu, ali su napravili
veliku reformu 1984-1992. godine. Sprovela ju je laburistika vlada, to je
interesantno, a njihovim konzervativcima, koji su inae liberalniji od bilo
koje evropske stranke, ostalo je samo da reguliu trite rada. Prva zemlja iz
Evrope je Luksemburg sa 1,71, pa Irska, koja da je mjerena prije 84. bila bi
negdje oko 100, 120. mjesta, jer je isto bila prilino priguila trite, ali poslije
reformi ona je neprestano na vrhu. esta je Estonija - prva tranziciona zemlja.
Drugim rijeima, neka zemlja moe biti u jako tekom poloaju, ali, ako je
rijeena, ako postoji politika volja da se naprave reforme, one e se napraviti.
Recimo baltike drave, posebno Estonija, pokazuju da je to mogue. U prvih
17 moete da vidite zemlje koje su ekonomski slobodne, a od zemalja EU tu
su Irska, Estonija, Britanija, Danska, vedska, Finska, Luksemburg i Kipar,
znai, u cijeloj EU ima 8 ekonomski slobodnih zemalja po ovoj klasikaciji. Sve
druge zemlje EU25 su ekonomski preteno slobodne. Znaajan je primjer Kipra

145

146

s pravoslavnom veinom, to znai da i pravoslavci mogu da imaju liberalan

ekonomski reim, a to je vaan argument za sve ostale pravoslavne zemlje.
Na primjer Bahrein, koji je sultanat u politikom smislu. Kada bi se mjerile
politike slobode, bio bi na dnu ljestvice, ali ekonomske slobode u Bahreinu su
u svjetskom vrhu. Muslimanske zemlje - nekad je Malezija bila vrlo liberalna u
ekonomskom smislu, sada vie nije - mogu takoe da budu liberalne, i uglavnom
je stvar politike volje hoete li da pustite da nastane takav poredak.
Litvanija je na 22. mjestu liste, a Latvija na 28. Ovo, naravno, nije lista
koja bi pokazivala koliki koja zemlja ima dohodak. I Estonija, ako je esta
i Litvanija, ako je 22. i Letonija koja je 28, imaju vrlo nizak dohodak. One
nominalno imaju dohodak 20% Evropske unije, a u per capita terminima oko
40%, ali zato to imaju dobro dizajnirane ustanove te zemlje imaju vrlo visoke
stope rasta i one bi, ako bi ostalo sve kao to je sada u EU, za nekih 30 godina
dostigle Austriju i Njemaku u dohotku, bez obzira na to to i one rastu, ali
mnogo, mnogo sporije. Sloveniju - koja je najrazvijenija tranziciona zemja, sa
trenutnim dohotkom od nekih 15.000-16.000 eura po glavi stanovnika, prole
bi za nekih 20 godina. Portugalija je izmeu Letonije i eke Republike. Na 34.
mjestu je Tajland, zemlja koja nije dobila dolara meunarodne pomoi, a nalazi
se u vrhu po ekonomskim slobodama. Nije dobila pomo, jer nije priznata, nije
lanica ni Svjetske banke ni MMF-a. Malta je na 37. mjestu. (Usput, Urugvaj
se bitno popravio posljednjih godina i doao je na 40. mjesto, a bio je negdje
oko 80. mjesta.) Maarska je 42, ali Jermenija i Francuska po ovoj ocjeni imaju
isti nivo ekonomskih sloboda. Slovenija je 53, a Poljska 56, Grka je 54. Od
starih lanica Grka je najloija, a od novih Poljska.
Ako pogledamo listu samo sa lanicama EU, vidimo da je ampion
mikroekonomije i ekonomskih sloboda Velika Britanija. Poslije idu Luksemburg,
Irska, Danska i Estonija kao peta. Moja pretpostavka je da su Litvaniju, Letoniju
i Slovaku rangirali nie nego to one de facto zasluuju. Novi Heretage indeks
e biti objavljen ve u januaru 2005. i pretpostavljam da e to biti izmijenjeno.
Interesantno je da neke zemlje koje su osnivai EU vrlo loe stoje kod mikro
nivoa. Na osnovu toga moete da razumijete zato Francuska poslije proirenja
EU dnevno gubi 500 radnih mjesta, koja idu u nove lanice, a zato Njemaka
gubi 1000. Za godinu dana Njemaka izgubi 365.000 radnih mjesta, koja se
sele u poslovno bolje krajeve istone Evrope, u zemlje u kojima je poslovanje
jeftinije.
Pa kakve ima veze ako je neko 5. ili 35? Na osnovu ovih rangiranja napravi
se investiciona lista koja razliito izgleda - recimo, najbolja ocjena je AAA,
sad su neki uveli AAA+, ali to je nebitno, poslije ide AA, pa A, A+, pa A-, pa
tako sve sa B i sve do D, a D su Sjeverna Koreja ili Kuba. Veliki investitori

imaju ove ocjene i neko, recimo, ima 750 miliona dolara i kae: u AAA idem
sa 500 i preputa njegovom podreenom da nae koja je destinacija u AAA
za tih 500, u AA idem sa 100, u A sa 50 i recimo u B- idem sa 100 milona.
Zato ide u B- ili B+ koji dosta nisko stoje? Gdje god se ulae, ako je rizik 0
ne moete nita da dobijete, ali ni da izgubite. Kad ima rizika, onda ima anse
i da dobijete i da izgubite. to je rizik vei, to je vea ansa da dobijete, ali
i da izgubite. Svi se naravno nadaju da e da dobiju, pa je to razlog zato i u
vrlo rizine zemlje dolaze investitori. Ali nema logike da se sa cjelokupnim
kapitalom kocka tamo gdje su rizici veliki. Zato se odvaja samo mali dio kapitala
za takve zemlje. Problem zemalja koje imaju mali rejting je to ili fondovi
dolaze s malim investicijama, ili rijetko dolaze. Dobar primjer je Bugarska,
koja je atraktivnija od Srbije. Ona bi umjesto tri milijarde (to je tri puta vie
od direktnih stranih ulaganja u Srbiji 2004) privukla recimo pet milijardi da je
25. na rang listi ekonomskih sloboda. Moda i vie. Mali Luksemburg privlai
godinje oko 80 milijardi eura direktnih stranih ulaganja. (Luksemburg je tri
puta manji po povrini od Crne Gore i ima za treinu manje stanovnika.) Crna
Gora e 2004. privui oko 40 miliona eura direktnih stranih ulaganja, dakle
oko 200 puta manje od Luksemburga.
ta je internalizacija eksternalije? Eksternalije ili porezni, prenosni ili,
kako sve postoje izrazi, spin off, spill over, externalities - to su efekti koji
nijesu pokriveni kalkulacijom za datu ekonomsku aktivnost. Na primjer, vi
imate farmu ovaca pored fabrike koja odjednom izgradi neku tehnologiju koja
izbacuje a i zagauje vam panjak. Sve dok ne primorate vlasnika fabrike
da vam nadoknadi to i da ugradi lter, dok se odvija zagaenje panjaka, to
je eksternalija. U ovom sluaju negativna. Postoje i pozitivne eksternalije, na
primjer, ako imate vonjak a komija dri pele pored, onda pele oprauju
voe i ovaj koji ima vonjak ima pozitivnu eksternaliju. Eksternalije mogu
da budu pozitivne i negativne. Internalizacija eksternalija je kada do tada
ekonomskom kalkulacijom nepokrivena aktivnost postane pokrivena, tako to
komiju natjerate da ugradi lter u dimnjak koji vam zagauje panjak, ili vam
plati nadoknadu.
INTERMEZZO
Postavlja se pitanje da li je bolje da Crna Gora ima dinar, perper ili euro.
Odgovor je najbolji je euro. Razlog je vrlo prost. Od tri ponuene valute, euro je
najkvalitetnija. Prije svega zato to onda domaa vlast, monetarna i druga, nema
uticaja na tu valutu. Uticaj ima Evropska centralna banka. U emu je razlika,
zato ne valja kad domai imaju uticaja, a valja kad imaju strani? Kad uporedite

147

novanicu od jednog dolara i onu nau staru novanicu od 500.000.000.000

dinara, bitna razlika meu njima nije u papiru, dizajnu ili neem treem (mada
tu postoje neke razlike) - nego u povjerenju. Kad imate jedan dolar, vama je
jasno da e on i za 10 godina vredjeti, jer amerike monetarne vlasti ne prave
vratolomije s tim paretom papira, kakve su pravile vlasti u SiCG prije desetak
godina. Bolje je da Crna Gora ima euro, a i za Srbiju bi to bilo bolje. Centar
za slobodno trite je predlagao da se u Srbiji dopusti tzv. paralelizam dinara
i eura, jer bi to bio jedini ekasan pritisak na monetarnu vlast da ne smije
nekontrolisano da tampa dinar. Sve drugo su prazne prie. Naravno, to niko
nije uzeo ozbiljno, iz ega se moe naslutiti da dinaru predstoji jo avantura.
Drugo pitanje je - da li je Crna Gora u Evropskoj monetarnoj uniji? Odgovor
je nije, iako koristi euro. Ona, kao prvo, mora biti lan EU, mora da ispunjava
kriterijume konvergencije da bi mogla da ue u Evropsku monetarnu uniju.
IZGLEDI NOVIH LANICA DA UU U EURO-ZONU

148

Ko je najblii monetarnoj uniji od novih lanica? Jedina zemlja koja je u

obje godine ispunjavala oba uslova je Letonija. Litvanija nije uspjela da ispuni
jedan i to je bila stopa inacije, a od ostalih zemalja trebalo bi da Estonija dosta
dobro stoji; nemamo podatke za jednu godinu i nemamo podatke za kamatne
stope, ali ona ispunjava sva tri ostala uslova. Prema tome, neke zemlje, poput
Maarske i Malte, jako su daleko, ispunjavaju samo po jedan uslov u svakoj
godini. Kad gledate brojke, pogotovo javni dug, sve zemlje koje su sad ule u EU
pod velikim su pritiskom. Regulacija je mnogo skuplja poslije ulaska u Uniju,
jer su trokovi poslovanja i trokovi drave optereeni zbog prilagoavanja
ekolokog, radnog i drugog zakonodavstva. To automatski vri pritisak na
dravnu potronju i na decit. Kako decit bude rastao, jedan dio e ostajati
nepokriven i prenosie se u javni dug. Kada pogledate iznos javnog duga, on
je jo uvijek dosta nizak u veini novih lanica u poreenju sa EU15, jer, na
primjer, zemlje 12 imaju javni dug u prosjeku oko 65%, kao grupa naruavaju
uslov od 60%, ali veina ovih novih zemalja e vrlo brzo doi do blizu 60%,
ba usljed potrebe prilagoavanja. To e biti dio trokova ulaska u Evropsku
uniju. Dobitak od potovanja pravila u drutvu je to to e se drugi predvidljivo
ponaati, a troak je to to ete i sami morati da se ograniite prilikom potovanja
pravila. ta god da uradite u ivotu i u svijetu to ima plus i minus. Svi se mi
trudimo da nam koliina pluseva-dobiti bude vea nego to je troak, samo to
nam to ne uspijeva uvijek. Sprovoenje pravila ima razliitu cijenu, pa je i u
Evropskoj uniji tako - postoje pravila koje zemlje vrlo elegantno i lako sprovode,

ali postoje i pravila koja se uprkos itavog prisilnog aparata jako teko sprovode.
Zato se deavaju budetski deciti i rastu javni dugovi.
U naelu, moe da se kae da e se prve od ovih zemalja pridruiti zoni
eura najranije 2007. godine, a da e ulazak u engenski reim biti za ovih
10 zemalja tek poslije 2007. godine. Euro je stabilnija valuta od bilo koje od
valuta ovih 10 zemalja. Kad uete u euro-zonu ostaje vam dio dobiti, ali ona
se smanjuje u odnosu na ono koliko je bilo kad ste imali samostalnu valutu, jer
svaka zemlja dobije neki procenat i to se dijeli. Kada je euro postao jedinstvena
valuta, onda je koliina rezervi u svijetu koje se dre u euru porasla. Euro je
ujedinjavajui evropske valute prilino potisnuo dolar, jen, funtu, vajcarski
franak i ostale valute.
Postoje zemlje u Evropskoj uniji koje ispunjavaju sve uslove da uu u
euro-zonu, kao to su vedska, Danska i Britanija, ali one jednostavno ne ele.
Veina zemalja je prelaskom na euro unitila svoju nacionalnu valutu, tako da
bi sad cijena povratka na staro bila enormna, a to uvruje euro.
ZATO SU VANE EKONOMSKE SLOBODE?
Zbog ega je bitno da li su neke zemlje neslobodne, slobodne, preteno
slobodne itd? Nivo dohotka u slobodnim zemljama je duplo vei od preteno
slobodnih, a priblino est i po puta je dohodak vii u slobodnim nego u preteno
neslobodnim zemljama. Prema klasikaciji Heretage fondacije, vidimo da su
vrlo slini podaci - slobodne zemlje imaju skoro duplo vie nego preteno
slobodne. Kad gledate koji nivo ekonomskih sloboda zemlje imaju, onda moete
da znate kako e se kretati dohodak u tim zemljama - on ne moe preko noi
da se promijeni.
Vraamo se na makro pokazatelje u EU. Tu je vano kako ide GDP i koliko
je to u paritetu kupovne snage, koliko koja zemlja trenutno ima. Evo, recimo,
Estonija ima samo 37% od prosjeka EU, prema paritetu kupovne snage. Kad imate
jedan dolar u Estoniji i jedan u Njemakoj i jedan u Sloveniji, njegova kupovna
mo u te tri zemlje je razliita. Da bi se vidjelo kakav je odnos vrijednosti tog
dolara u raznim zemljama, postoji mehanizam preraunavanja kupovne snage.
Prema kupovnoj snazi, Estonija ima 37%, a Litvanija 44%; kada bi se raunalo
bez pariteta kupovne snage, oni bi imali 22%-23% dohotka prosjeka EU.

149

EU I SAD
Kojim tempom rastu pojedine ekonomije? Kada poredite EU15 s Amerikom,
Evropska unija ima stalno nizak stepen rasta u odnosu na Ameriku. Na Samitu
u Portugaliji, u Lisabonu 2000. godine, Evropska unija je lansirala projekat
po kojem u narednih 10 godina treba da postane vodea ekonomija u svijetu i
privreda zasnovana na znanju, na ekoloki sigurnim postupcima poslovanja,
na dugorono odrivom razvoju, koja kreira vie radnih mjesta i bolja radna
mjesta. U aprilu 2004. Evropska unija priznaje da je ta ideja iz Portugalije,
da se stigne i prestigne Amerika, propala, i to je Evropska komisija zvanino
rekla. Zato? Objanjenje Evropske komisije je da zemlje nijesu uradile nita
to bi uspjelo da ih pomjeri u pravcu ostvarenja cilja. Uraen je izvjetaj koji
govori o pet oblasti u kojima treba da se izvedu neke promjene. Situacija je
u sutini vrlo jednostavna, kad bi EU bila kao cjelina na nivou ekonomskih
sloboda kao Amerika, ne bi morala nita da proklamuje, jer bi se kretala vrlo
slinom brzinom kao Amerika.
Evropa za primjer ima Irsku koja je, kad je ula u Uniju 1973, bila druga
najsiromanija zemlja u Uniji, samo je Grka bila siromanija, koja e ui tek
1981. Pretpostavimo da su obje bile u Uniji od 1973. Irska je imala moda samo
100 dolara vie od Grke u to vrijeme. Prvih godina u Uniji Irska je stagnirala,
dobijala je znatnu pomo iz Brisela, moda ne toliko koliko Grka, ali ipak
puno, recimo 1,5%-2% nacionalnog dohotka. Kad su krenule reforme 198487, pa onda 1988-91, Irska je napredovala nevjerovatno brzo - za 8 godina je
udvostruavala svoj dohodak. Rezultat je da je druga najsiromanija zemlja
EU 15 godina poslije sprovoenja reformi postala druga najrazvijenija zemlja
u Uniji, odmah iza Luksemburga.
Pitanje je, ako je recept ve tu, zato vlade to ne urade? Odgovor je - boli.
Kako? Boli politiki. Vi moete Njemakoj da oslobodite trite rada, ali ete
imati moda i godinama proteste sindikata, s blokadama puteva i svim cirkusima
koji slijede. Imaete gomilu rmi koje nee moi normalno da rade jer e im
blokirati ulaze, pa e se tui s policijom itd. Imate konano vladu kojoj svake
etiri godine idu izbori i koja nee da rizikuje da izgubi veliki broj glasova. Imate
druge interesne grupe koje dobijaju subvencije, a ako se pravi reforma, onda bi
veina tih subvencija nestala. One e takoe da okrenu lea vladi i nee vie
glasati za nju, itd. Nije problem znanja da se reforme izvedu, ve je problem
politike volje. To se mora uraditi tako to e se privui strani investitori, i
dijaspora, ali tek nakon to mi sami ponemo ulagati u svoju zemlju.

150

UI U UNIJU ILI NE
Generalno, nije najvanije da li e se neka zemlja nai u Evropskoj uniji ili
ne. Za svaku zemlju u Evropi je vano, ukljuujui i one koje su u Evropskoj
uniji sada, da li e sprovoditi reforme ili ne.6 ta znae reforme? Unapreivanje
ekonomskih sloboda, unapreivanje vladavine prava, sniavanje korupcije,
smanjivanje sivog trita - to su kljune stvari. Kada u tim parametrima idete
dobro, onda jednog dana - kada se pojavi mogunost da uete u neku asocijaciju
elite, ekonomske i druge - sjednu i izraunaju da li je bolje da budete unutra
ili ne. lanstvo u svakom klubu ima i prednosti i mane. to se tie Evropske
unije, malo je nezgodno propustiti da budete lan bar na neko vrijeme, da vidite
kako to izgleda, jer ako propustite - to je bio jak argument kod ovih novih 10
zemalja - onda se osjeate kao neko ko nije bio na peronu kad je doao voz,
ko nije uao u taj voz, i ko ne zna da li ima jo vozova i kud voze, a za ovaj se
otprilike zna kako izgleda vonja itd.
Evropska unija, kao to se iz ovoga vidi, po sebi nije ni dobra ni loa, nego
je toliko dobra i toliko loa u zavisnosti od rjeenja u pojedinim segmentima.
Najbolje iz Evropske unije su ekonomske integracije, ali ne sve - da smo analizirali
poljoprivrednu politiku, vidjeli bismo da to jako lii na socijalistiku politiku:
mnogo regulacija, mnogo petljanja drave i mnogo korupcije. Ali zato postoje
neke druge politike koje su izvanredne i vrlo ekasne i koje su unaprijedile
blagostanje irom itave teritorije. to se tie politike integracije, miljenja
su i u samoj Evropskoj uniji podijeljena, a ratikacija Ustava e u stvari biti
test spremnosti zemalja da uu u vee politike integracije.

Pogledati moj lanak Alice is not missing Wonderland na sajtu www.icer.it. To je rad u
rubrici Papers broj 32/2004.

151

152

Prof. dr Radovan Vukadinovi

ISTORIJAT I STRUKTURA NATO-a

EVROATLANTSKE INTEGRACIJE
NATO (North Atlantic Treaty Organization), Ugovor o sjevernoatlantskoj
zajednici, po mnogo emu je poznat i znaajan, po dobru ili po zlu, kako
hoete. To je organizacija koja je u prolom vijeku prolirala meunarodne
odnose, i za koju svakako moemo rei da je i danas jedan od vanijih aktera
meunarodnih odnosa.
Kako je u stvari dolo do stvaranja NATO-a i to je uticalo na to da se
uspostavi jedan takav sistem vojno-politikih odnosa? Prije svega, ja obino
kaem da je evroatlantizam mnogo stariji od NATO-a i da je to de facto baza
na kojoj poiva NATO. Evroatlantizam kao pokret evropskih i amerikih
intelektualaca javlja se u godinama II svjetskog rata (41, 42. godina), kroz
razgovore, diskusije, debate o tome kako da se stvori jedan sistem meunarodnih
odnosa koji e biti trajan. Ideja je bila upravo u zajednikoj saradnji Amerikih
Drava i zapadne Evrope, da se izgradi jedan sistem koji bi bio trajan, koji
bi bio vri od antihitlerovske koalicije u koju je polako ulazio Sovjetski
Savez, za koju se znalo da je ipak napravljena za privremene potrebe. Dakle,
traio se jedan vri temelj za odnose kroz koje e moi djelovati i tada
ve razvijeni svijet SAD-a i zapadna Evropa. Ako se malo vratimo natrag u
istoriju meunarodnih odnosa, onda emo vidjeti da je 1945. godina bila kraj
II svjetskog rata, ali i da je to bio poetak kraja velike antihitlerovske koalicije
i da se polako ilo ka Hladnom ratu, poslije itavoga niza nerijeenih pitanja.
Zbog nerijeenih problema, vezanih prije svega za jugoistonu Evropu, zbog
meusobnog nepovjerenja saveznika - Sovjetskog Saveza u zapadne saveznike
i zapadnih saveznika u Sovjetski Savez - i na kraju zbog injenice da je poela
nova trka u naoruanju, da su SAD bacile atomsku bombu u Japanu i na taj
nain pokazale da se u tom saveznitvu pojavljuju kao sila broj jedan, koja e
vjerovatno diktirati pravila ponaanja.
Moemo rei da je od 1945. godine poelo razdvajanje saveznika, velika
antihitlerovska koalicija postaje podvojena, dolazi do problema i neslaganja i
svaki pokuaj nekih posebnih veza, bilo na zapadu, bilo na istoku, tretira se kao
neto neprijateljsko i upereno protiv jedne ili druge strane. Tu se rano poelo s
nekom vrstom integracije, jer je zapad shvatio da je doao trenutak podjele i da

153

154

e ona biti izvedena po okupacijskim granicama. Vinston eril 1946. godine

izjavljuje da je velika eljezna zavjesa pala, da je evropski kontinent podijeljen
na Zapad i na Istok, i da je, prema tome, potrebno vriti jednu integraciju. U
istom govoru on je pozvao na stvaranje Sjedinjenih drava Evrope. To je bio
poetak jednog pozamanog posla u koji se ukljuuju i evroatlantisti i koji
vide priliku da se njihove ideje o saveznitvu SAD-a i zapadne Evrope ponu
sprovoditi, da se stvori jedna snana integracija kako bi se pariralo Istoku.
Istok je shvaen kao ista suprotnost u ideolokom, ekonomskom, politikom i
vojnom pogledu. To je bio sistem koji je poivao na totalitarnim osnovama, koji
nije priznavao slobodno trite, privatno vlasnitvo, koji je bio ateistiki, prema
tome, po svim elementima pokazao se kao neto suprotno, drugaije. U njemu je
dominirala Crvena armija i snano iskustvo Sovjetskog Saveza, od politikih do
svih ostalih elemenata. Crvena armija je tada bila mnogo snanija, ako gledate
vojne parametre, u to vrijeme smatralo se (to je 47, 48. godina) da bi za 48
sati jedinice Crvene armije mogle doi do Pariza, tj. da bi bez nekih velikih
suprotstavljanja mogli pokoriti i osvojiti zapadnu Evropu, to Staljinu naravno
nije padalo na pamet, ali je zvualo kao jedna nova inspiracija za okupljanje
svih snaga oko SAD-a i bila dobra priprema za integracije. U ovakvom jednom
konceptu povezivanja i jaanja bila je znaajna i ideologija, koja je permanentno
tvrdila da je nemogu neki suivot, da je nemogue razmiljati o tome da se
Sovjetski Savez ukljui u taj novi sistem koji se stvara.
Razvoj odnosa u Evropi pokazae da je ovakvo postavljanje problema s
jedne strane bilo objektivno toga trenutka izvodljivo. Zapad je bio uplaen da
e SAD otii, napustiti evropsku pozornicu, da e se ponoviti situacija iza I
svjetskog rata i Evropljani e ostati sami, preputeni, uplaeni da za 48 sati
Sovjetski Savez stvarno moe doi do Pariza, pregaziti i osvojiti zapadnu
Evropu. Truman je 1947. godine izjavio da su SAD spremne podrati svaku
zemlju koja e se suprotstaviti komunizmu, prema tome da svaka od tih drava
moe raunati na ameriku pomo - Trumanova doktrina. Prve zemlje koje se
pojavljuju kao kandidati za takvu ameriku pomo su Grka i Turska, juno
krilo koje se osjealo prilino nestabilno (sjetimo se da je u Grkoj trajao
graanski rat). Dakle, trebalo je izraziti spremnost Amerike da taj dio svijeta,
odnosno Evrope, ne eli prepustiti tzv. sovjetskoj dominaciji, iako je i tu mogue
govoriti o tome da li je uopte Staljin teio dominaciji u Grkoj. tavie, moe
se rei da se Staljinu ne moe pripisati jedno nefer ponaanje, naime, on se
drao dogovora sa zapadnim saveznicima, drao se granica podjele i, s druge
strane, nije bio spreman izlagati se nekim velikim rizicima. On je znao da je
Grka zona zapadnog djelovanja, prije svega britanskog, a da su se Amerikanci
ukljuili kasnije, da u toj Grkoj Sovjetski Savez ne moe uiniti mnogo, jer
nema im. I aktivnost koja je dolazila iz Bugarske, iz Albanije i nae bive drave

Jugoslavije zapravo je bila vie svedena na jednu solidarnost s partizanskim

oslobodilakim pokretom. Albanija i Bugarska ranije su prestale s tom podrkom,
a Jugoslavija e to uiniti 50/51. godine pod snanim pritiscima Zapada. To e
oznaiti i kraj graanskog rata, pobjedu zapadnoga bloka i, ako hoete, dokaz
da Trumanova doktrina funkcione.
Sljedei iskorak koji vodi prema integraciji zapadnoga svijeta je Maralov
plan 1948. godine, u kome dravni sekretar kae da se sprema jedan veliki plan
pomoi i razvoja, koji bi trebalo da obnovi itavu poruenu Evropu. Bilo je
predvieno da e se nekih 314 milijardi dolara uliti u Evropu, da e se obnoviti
industrija, da e se pomoi funkcionisanje i da e se na taj nain sve te zemlje
tjenje povezati s Amerikom. Istok je odmah bio protiv Maralovog plana,
koji je ponuen svim evropskim dravama. U poetku se nije isticalo da e to
biti samo za zapadne zemlje, iako se vjerovalo da e se upravo to dogoditi. Da
je Sovjetski Savez, zajedno s istonoevropskim dravama, prihvatio taj plan,
vjerovatno bi stvorio velike probleme, jer se te zemlje ne bi mogle iskljuiti,
i trebalo bi nai jedan drugi modus. Meutim, Maralov plan je odmah glatko
odbijen u Sovjetskom Savezu. On je tumaen kao ameriki pokuaj da se stave
pod kontrolu sve evropske drave: da e ameriki kapital preplaviti Evropu,
da e kupiti sve ono to vrijedi, da e se staviti banke pod ameriki nadzor i
da e se dogoditi, ukratko, ono to mi danas imamo. Prema tome, jedno takvo
vjerovanje da e doi do opte rasprodaje vrijednosti zapadnoga svijeta i da e
Amerika postati apsolutno dominirajua sila, ekonomska, vojna, politika, trebalo
je da uplai istonoevropske zemlje i zabrani im ukljuivanje u Maralov plan.
Jugoslavija je bila protiv Maralovog plana, tvrdili smo da bi to bila predaja
nacionalnih interesa, nacionalnih suverenosti, bogatstava i svega ostalog.
Zemlja koja je poela koketirati, ehoslovaka, koja je ak uputila delegaciju
na rasprave oko eventualnog prihvaanja Maralovog plana pomoi, tada jo
nije bila socijalistika zemlja. Sovjetski Savez je imao svoje vojne jedinice u
istonom dijelu Njemake, koji je bio pod okupacijom, imao je svoje jedinice u
Poljskoj, Maarskoj, Rumuniji, ali ne i u ehoslovakoj. ehoslovaka je bila
zemlja koja je trebalo da se razvija demokratski. U ovom naem istonoevropskom
dijelu, ona je jedina imala demokratske tradicije, imala je snanu komunistiku
partiju i prije i za vrijeme rata, i vlast se zapravo koalicijski dijelila. Komunisti
su bili najjai, imali su nekoliko znaajnih ministarstava (unutranjih poslova i
odbrane). Nakon pokuaja da ehoslovaka prihvati Maralov plan, izveden je
dravni udar, vojni pu, ali je jako znaajno da se o toj ehoslovakoj revoluciji
nije previe govorilo. Dakle, 48. godine sruen je reim, ehoslovaka postaje
zemlja narodne demokratije, kao i druge u okruenju, a o tome se nije govorilo
jer bi se time umanjila vrijednost sovjetskog modela i sovjetske politike. Ako je
ehoslovaka bila u stanju izvesti sama socijalistiku revoluciju, to bi znailo da

155

156

se moe i bez Sovjetskog Saveza. Na taj nain de facto je esima bilo reeno:
Nemojte uopte priati o tim vaim velikim revolucionarnim poduhvatima, vi
ste to izveli, postali ste narodna demokratija i nakon toga idemo dalje.
Meutim, ovaj korak ehoslovake izazvao je ok na zapadu, i u aprilu
1949. godine dolazi do nastanka NATO-a, koji je direktan odgovor na dogaaje
u ehoslovakoj. Tvrdilo se da je to subverzija Moskve, da je Moskva pokazala
svoje prave namjere, da e se sada ii korak po korak i pitanje je koja e sljedea
zemlja pasti. Potpisivanjem Ugovora o sjevernoatlantskoj zajednici stvara se
organizacija koja je naslovljena kao vojno-politika, koja u svome lanu 5 govori
o zajednikoj odbrani, u koju se, meutim, ne ide istoga trenutka kad je neka
od lanica napadnuta, nego se kae da e se obaviti prethodne konsultacije i
da e se vidjeti kojim sredstvima treba tu dravu pomoi.
U organizaciju je ulo 12 drava, prvih temeljnih lanica, a nakon toga e ui
Grka, Turska i Zapadna Njemaka. NATO je na taj nain postao organizacija
koja je bila stvorena iz sigurnosnih, ekonomskih i politikih razloga. Sigurnosno,
ona treba da omogui zadravanje amerikih vojnih snaga u Evropi, dugo, dugo
vremena, bez naznake do kada, trebalo je omoguiti okupljanje svih snaga
oko glavne komande. S druge strane, u ekonomskom pogledu, uz NATO, kao
najsnaniji oblik evroatlantizma, stvarali su se uslovi za djelovanje amerikog
kapitala i povezivanje Evrope i Amerike. U Americi je tada bilo posebno isticano:
Nae investicije u zapadnoj Evropi su sigurne, mi ulaemo u jednu porodicu,
i nema straha da e neka zemlja propasti, da e doi do socijalizma, da e doi
do nekog prevrata. Prema tome, podruje zapadne Evrope postalo je jedna
cjelina za kapital, i u politikom pogledu bilo je isto tako stvoreno jedno novo
stanje u kome je 12 drava jasno pokazalo da su spremne zajedniki djelovati,
da prihvaaju SAD kao glavnog lidera u ovoj novoj konfrontaciji s istonim
blokom. To je otprilike bio put koji je NATO preao do svoga osnivanja, i treba
rei da je kroz evroatlantizam, kroz djelovanje evroatlantista u zapadnoj Evropi,
bilo stvarano uvjerenje da je to najbolji potez za Evropu, da je Evropa zatiena,
da se omoguava da ta granica na Labi, koja je dijelila Istok od Zapada, bude
trajno ksirana, i da je na taj nain zapadna Evropa kupila svoju sigurnost.
Nakon toga e nastati druge integracije, pa moemo rei da je NATO bio
fundament. NATO je otvorio mogunost za stvaranje Zajednice za ugalj i elik,
preteu EU, NATO je omoguio da se govori o Zapadnoevropskoj uniji, kao o
nekoj vrsti odbrambene organizacije, koja e se kasnije utopiti u EU. Meutim,
ono to je bilo najvanije, NATO je omoguio da se izvri identikacija unutar
zapadnog bloka, da se tano kae da zemlje koje prihvaaju ameriko vostvo
dijele iste granice u pogledu svoga razvoja i da e naravno odluno ostati u
tom savezu.

S druge strane, na Istoku nijesmo imali takvih integracija. Postojao je

Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo, koji je bio osnovan 1949. godine. To je
bio pokuaj da se nekako okupe te zemlje i do Staljinove smrti, 1953. godine,
imao je svega tri sastanka. To je organizacija koja nije funkcionisala, ona e
tek 60-ih godina poeti malo intenzivnije djelovati. Varavski ugovor stvara
se 1955. godine, kao odgovor na injenicu da se NATO razvija, da je u njega
vrsto ukljuena Zapadna Njemaka, i da nema mogunosti da se postigne
neki dogovor o evropskoj sigurnosti, ali je i Varavski ugovor djelovao vie
formalno i nikada nije dostigao takvu brzinu vojne i politike integracije kakvu
je imao NATO.
U vrijeme Hladnog rata NATO je bio glavni nosilac vojne i politike
konfrontacije u Evropi. Naravno, bio je povezan s drugima faktorima koji su
bili stvoreni irom svijeta, a koji su se uklapali u ameriku globalnu politiku
containmenta. Amerika politika containmenta ili suzbijanja komunizma,
praktiki je znaila da se ide u okruivanje Sovjetskog Saveza i drugih tzv.
socijalistikih zemalja, da bi se sprijeilo novo razvijanje socijalistikih ideja
i stvaranje nekih novih socijalistikih drava. S takvom jednom globalnom
strategijom Amerika se uspjela zadrati u Evropi vrlo vsto, u godinama Hladnog
rata uspjela je ak, recimo i to, proi sve one izazove koji su nastajali. Jedan
od najveih je svakako bila De Golova politika, koja je krajem 60-ih godina
poela zagovarati stanovitu nezavisnost, oslobaanje iz blokovskih stega i to
je zapravo poetak jedne vrste poputanja. Naime, za Francusku je bilo od
prvog dana jasno da NATO nije toliko u evropskom interesu koliko odgovara
Amerikancima. To je bila zemlja koja je ivjela u onoj francuskoj veliini,
uzdiui ulogu Francuske, i onoga ta sve ona moe. ak i u svojim memoarima
De Gol kae: Kad ja razmiljam o Francuskoj, onda mislim o madoni koja iri
ruke i gleda na svijet. Znai, Francuska je trebalo da bude ta madona koja ne
moe ba okupiti itav svijet, ali je De Gol lansirao ideju Francuske s vlastitim
nuklearnim orujem, s izlaskom iz vojne strukture NATO-a i s protjerivanjem
Amerikanaca iz Pariza. NATO je uao u Brisel iznenada i neoekivano. I danas
kad odete u Brisel, jasno vam je da je sve bilo jako hitro i brzo izvedeno, da
nije bilo prilike da se pronau velike palate, jer ih nije bilo slobodnih, a s druge
strane nije bilo vremena da se neta impozantno gradi, pa itav NATO izgleda
vrlo skromno.
To je bio jedan od velikih izazova, a drugi se odnosio na pitanje same doktrine
iz vremena Hladnog rata. Naime, doktrina maa i tita je otprilike znaila da
bi zapadnoevropske snage, u sluaju napada istonog suparnika, bile ma koji
lupa, a Amerikanci bi trebalo da budu tit. Nakon toga se razvila jedna diskusija
koja je pokazala da Evropljani nijesu previe sretni sa svim tim, i otuda dolazi i
do De Golovih stavova: Amerikanci se nee rtvovati, oni nee ii u nuklearni

157

158

rat zbog Evropljana, prema tome, iluzorno je oekivati da bi Amerikanci branili

Evropu do posljednjega Amerikanca, nego bi prepustili da se ta zapadna Evropa
brani sama. Prema tome, NATO nam ne prua neku sigurnost, trebamo ii na
jaanje svoje vlastite snage, razvoj vlastitog nuklearnog francuskog naoruanja
i potreba da se samostalno djeluje. I u drugim zemljama je to izazvalo dosta
nezadovoljstva, meutim, niko nije bio dovoljno snaan kao Francuska, niko
nije imao De Gola, jednu takvu osobu koja je to mogla povesti, pa se i ta kriza
na neki nain prevladala. Promijenjena je uloga maa i tita, poelo se govoriti
da e Amerikanci svakako braniti Evropljane i da nema nekakvog straha da bi
ih mogli napustiti.
U godinama koje slijede, koje karakterie prevladavanje Hladnog rata i
politika detanta, NATO je i dalje iv i ostaje organizacija koja djeluje na podruju
sjevernoga Atlantika i zapadne Evrope. On ne izlazi iz tih okvira, slui kao
politika osnovica okupljanja drava i kao jedan od aktera u detantu. Meutim,
recimo i to da je detant u svojoj prvoj fazi bio pokrenut od dvije sile, SAD-a i
Sovjetskog Saveza, pa NATO i nije bio previe potreban u tome. Dogovaranje je
ilo na bilateralnom planu, Amerika i Sovjetski Savez pronali su dodirne take
- smanjivanje nuklearnog naoruanja. Nakon toga dolazi do druge pozicije, a to
je Konferencija o Evropskoj bezbjednosti i saradnji (KEBS), u koju e se polako
ukljuiti i NATO, gdje e se traiti da zemlje NATO-a zajedno nastupaju, da
imaju svoju koordiniranu politiku, dakle, da nema nekih iskakanja izvan ove
politike, koja je bila zajedniki uspostavljena. NATO se tako i ponaao.
NATO nije vojno djelovao, neki su tvrdili da je bio tigar od papira, sa
svojom strukturom, sa svojim komandama, sa svojim vojnom snagama koje su
bile predodreene za djelovanje. Jedan dio tih snaga je bio namjenski ostavljen
u funkciju da ih NATO moe poslati kada treba, drugi dio su predstavljale
nacionalne snage pojedinih zemalja, meutim, nije bilo potrebe za njihovo
korienje. Imali smo dvije velike krize: 61. godine podizanje Berlinskog zida
i 62. godine kubanska raketna kriza - dvije velike uzbune, koje su zapravo
bili najozbiljniji trenuci u povijesti NATO-a. U Berlinu su vlasti Demokratske
Republike Njemake (Istone Njemake) odluile podii zid i na taj nain
onemoguiti odlazak svojih graana, ili bijeg, ili kako se to zvalo biranje
nogama slobode. Naprosto, htjeli su osigurati da stanovnitvo ostane u Istonoj
Njemakoj. Bilo je najavljeno da e u Berlinu biti takmienje graevinara iz
DDR-a, vrlo lukavo i vrlo perdno, i onda su graevinari doli i preko noi
poeli zidati zid, koji je bio nekih 148 km oko zapadnog Berlina. Ujutro su
prelazi bili zatvoreni, blokirani. Amerikanci su odmah poslali tenkove pred
Vanderburku kapiju, a s druge strane su doli sovjetski tenkovi i oni su se malo
gledali. U meuvremenu je NATO bio uzbunjen, a negdje u popodnevnim
satima su se okrenuli i sovjetski i ameriki tenkovi i kriza je bila rijeena, jer

je Sovjetski Savez javio da e potovati zapadni Berlin, a da je na vlastima

suverene Demokratske Republike Njemake sada pitanje kontrole. S druge
strane, podizanje zida ne znai nikakvu prepreku prolasku kroz teritoriju Istone
Njemake za zapadnonjemake tranzite, putnike i automobile.
Druga kriza je bila kubanska raketna, onih 9 ili 10 dana koji su potresli
svijet, i koji su pokazali da je Sovjetski Savez postavio rakete na Kubi, 90
milja od amerike obale. Rakete je sada trebalo na neki nain odstraniti, pa
ste imali ona uvena razmiljanja o tome to da se radi, specijalni decisionmaking problem donoenja odluka: da li udariti po tim raketama, unititi pri
tome par stotina Sovjeta, ili pregovarati, dogovarati, pronai rjeenje. NATO
je bio u stanju pune pripravnosti, ali je uslijedilo rjeenje - rakete se povlae,
a Amerika se obavezuje da nee napadati Kubu.
Sljedea faza je kraj Hladnoga rata i prie o Berlinskom zidu, koji pada, a
nakon toga se rui i socijalistiki sistem u istonoj Evropi, a zatim i Sovjetski
Savez. Nema vie socijalizma, nema vie Varavskog ugovora, koji je 1992. godine
rasputen. Zbog svega toga se javlja veliko pitanje - to da se radi s NATO-om,
da li je on uopte potreban. U tome vremenu imate brojnu literaturu, politiku,
meunarodnu, koja se bavi NATO-om. Jedni kau da je NATO stvar prolosti,
iz vremena Hladnog rata, organizacija koja nije nikome potrebna, a poinje se
govoriti i o tome da je zapravo Gorbaov u svome velikom zahvatu rjeavanja
problema bio politiki nepismen, jer, kada se pregovaralo o ujedinjavanju
Njemake, nije insistirao na tome da doe do paralelnog rasputanja NATO-a
i Varavskog ugovora. On je jednostavno prihvatio da socijalizma vie nema,
da nema Varavskog ugovora. Bilo je i teorija o tome da NATO nikada nee
doi na teritoriju Istone Njemake i do nekih drugih zemalja prema Rusiji, ako
one bilo kada uu u Varavski ugovor. I jedno i drugo, naravno, zaboravljeno
je, a NATO je opstao uprkos svim kritikama. Reenice tipa to vie nikom ne
treba pokazale su se isprazne, NATO se odrao i na taj nain je pokazao svoju
vrijednost. tovie, moemo rei da ako svi, osim Rusije i Bjelorusije, tre u
taj NATO, onda oito u tome neeg i dalje ima. Organizacija iz koje niko nije
izaao, u koju svi elimo otii iz razliitih razloga, pokazala se kao atraktivna.
ak je i Rusija bila potpisala ugovor 19+1, koji je stvorio jedan posebni savez
i omoguavao da Rusija sudjeluje u NATO-u oko nekih pitanja koja su od
zajednikog interesa, ali naravno ne o onim kljunim pitanjima koja se, recimo,
odnose na to kada e i gdje NATO djelovati i kako e se iriti.
Sva uvjeravanja da e kraj Hladnog rata i novi svjetski poredak biti i kraj
NATO-a nijesu se ostvarila. NATO je zapravo poeo svoju djelatnost s tri velike
aktivnosti. Prva je proirenje, druga je rjeavanje pitanja odnosa sa Evropljanima
i sa evropskom odbranom i trea je Rusija. NATO-u nije bilo ba tako dosadno
u ovim godinama, i nije se moglo rei da je bio ugroen glasovima onih koji

159

160

su tvrdili da je suvian, da je zastario, da je to jedan preveliki mehanizam.

elja novih drava da uu - ak sada moete dodati i Gruziju, Uzbekistan i
Turkmenistan, koji se takoe najavljuju za lanstvo - ukazuje na to da se ide
izvan ovog evropskog kruga. S druge strane, najava rjeavanja odnosa u Evropi
pokazuje da je s Evropljanima potrebno pronai tree mogunosti za zajedniko
rjeavanje pitanja odbrane, jer i Evropljani imaju namjeru da se brane na neki
drugi nain. I na kraju, pitanje Rusije, koja bez obzira na svoju slabost, ostaje
i dalje najjaa nuklearna sila na evropskom prostoru, i sila koju NATO i dalje
doivljava, ne vie kao neprijatelja, protivnika i velikog suparnika, ali kao
zemlju koja sama po sebi predstavlja opasnost, opasnost po sebe i okolinu. To
je otprilike onaj tretman koji Rusija ima u NATO-u - na pitanje da li ima anse
da Rusija jednog dana postane lan NATO-a, odgovor je nikada. Prema tome,
Rusija je problem koji se na neki nain stalno vee uz pitanje proirenja i gdje
je proirenje od poetka bilo vezano za miljenje Rusije i njenu spremnost da
to prihvati.
Rekli smo da su sve zemlje, osim Rusije i Bjelorusije, pokazale
zainteresovanost da se ulane u NATO. U Londonskoj deklaraciji NATO-a 90.
godine bilo je reeno da, nakon naglih promjena koje su nastupile, nema vie ni
govora o nekoj nuklearnoj opasnosti u Evropi, i da e se NATO polako otvarati
i razmatrati mogunost novog irenja. To naravno nije usreilo istinoevropske
zemlje tzv. nove demokratije, jer one su sve htjele to prije u NATO. Amerika je
bila vrlo oprezna, jedan dio zapadnoevropskih zemalja se zalagao za to ranije
otvaranje vrata, dok je drugi smatrao da jo treba priekati. Naravno, zemlje iz
EU su bile za zatvorena vrata, jer su smatrale da je ulazak u NATO istovremeno
i najava za ulazak u EU. Na taj nain je par godina proteklo u pripremama i
promiljanjima to da se radi, a 1994. godine dolazi Partnerstvo za mir (PFP),
otvarajui vrata zemljama koje su sposobne da uu, koje ele biti interaktivne sa
snagama NATO-a, spremne su rjeavati probleme u svom susjedstvu, prihvataju
slobodno trite, potuju ljudska prava, znai, zadovoljavaju opte kriterijume
koji se postavljaju za djelovanje u novoj postsocijalistikoj Evropi. Na taj nain
Partnerstvo za mir postaje mjesto gdje ulazi istona Evropa, koja je odmah i
jako nezadovoljna. Tako imate i onih koji tvrde da treba ii na stvaranje prve i
druge Evrope - Evropa A i Evropa B, ova Evropa A nas nee, hajdemo mi stvoriti
neku Evropu u kojoj emo se organizovati. Ali, nijedna zemlja to nije prihvatila,
iako su svi bili jako razoarani, jer su oekivali da e doi do masovnog ulaska
u NATO. Proirenje nije znai teklo kako je istona Evropa eljela, a jedan dio
problema je bio vezan za Rusiju. Oekivalo se da e ona biti nezadovoljna to
njeni bivi saveznici ulaze u NATO, posebno baltike zemlje, to bi dovelo do
direktnog dodira NATO-a sa Rusijom. Zbog toga je i izmiljeno Partnerstvo
za mir, kao neka vrsta ekaonice u kojoj treba dokazati da ste spremni rijeiti

pitanje civilno-vojnih odnosa, civilne kontrole nad vojnim snagama, i na taj

nain omoguiti da jednog dana zemlja bude zrela za ulazak. Zemlje kojima
se posreilo, koje su bile prve: Poljska, eka i Maarska, bile su izabrane
kao zemlje koje treba nagraditi. Dakle, to je bilo isto politiko pitanje, jer su
one bile u prvoj liniji borbe protiv komunizma - Poljska sa Solidarnou,
eka s Poveljom 77, Maari sa svojom opozicijom. Poslije se pokazalo da
su bile vojno nespremne, da su zapravo u nekome saveznikom obliku unijele
vie nereda nego to su ojaale organizaciju. Meutim, proirenje je izvreno
i time se ponovo pokazalo da je rije o politikom odluivanju i o politikom
nagraivanju. Ove godine smo imali 7 zemalja koje su ule u NATO, od Baltika
do Balkana, to je jedno vee proirivanje i polagano zaokruivanje Rusije, s
naznakom daljnje faze koja eka. Brinski ovo zove, s jednim vizionarskim
pogledom, Tri nova velika Evropska kruga. Prvi krug je uinjen s Poljskom,
drugi s ovom sedmoricom i trei krug ostaje za zemlje zapadnog Balkana
(Jadransko-vaingtonska povelja) - Hrvatska, Makedonija i Albanija plus ostale
zemlje, SiCG i BiH, pa sve tamo do Kavkaza, po mogunosti preko Ukrajine i
naravno elja da se otprilike i sljedeih 160 miliona takoe nae u NATO-u. Na
taj nain NATO e doi na nove pozicije, imaete Bjelorusiju, Moldaviju, koja
e vjerovatno ui u pakt, kao i Rusiju. Dakle, to je jedna nova agresivna faza
proirenja, koja je posebno istaknuta u Istambulu na posljednjem Samitu, gdje je
bilo reeno da NATO ima sve uslove da se iri dalje i da pree ovaj evroatlantski
krug, nekada jasno zacrtan, a time bi pokazao i svoju dinaminost.
Drugi problem vezan je za evropsku odbranu. U Mastrihtu je pokuano da
Evropa dobije i svoju sigurnosnu politiku, stvaraju se evropske snage, britanskofrancusko-njemaki korpus. Tu su i dogovori u Senmarlou. Javlja se elja da se
ne posustaje s novom evropskom sigurnosnom politikom, koja bi Evropi trebalo
da omogui da raspolae svojom odbranom i to je pitanje koje izaziva brojne
sporove u Evropi i u Americi. (Sjetimo se gospoe Olbrajt, koja je tvrdila da
je to nepotrebno troenje sredstava, da je to jedno slabljenje NATO-a, a da se
s druge strane nita ne dobija.) Brinski je bio isto tako kritian kad je izjavio:
Evropske vojne snage, pa naravno, mogle bi se upotrijebiti u sluaju nekih
sukoba u Korzici. Meutim, Evropljani malo po malo rade, istina, godine
odmiu i stvari se stalno prolongiraju, ali Evropa je sada dobila svoj poligon,
to je Balkan, BiH, Makedonija, moda i Kosovo. Oito je da su velike podjele
u pogledu evropskih snaga i to u prvom redu ne zbog kvantiteta - Evropa i ima
vie snaga nego Amerika, s bivim socijalistikim zemljama, koje su donijele
40% snaga u NATO - oito je da ne nedostaje ljudstva, ve interoperativnosti,
vojne opreme, ali najvie nedostaje politike volje da djeluju jedinstveno. To je
onaj veliki problem EU koji je jo uvijek na dnevnom redu i tu e biti jo dugo,
posebno ako govorimo o sigurnosti i o spoljnoj politici. Mi smo na ovom naem

161

162

prostoru vidjeli Evropu u akciji to i nije bilo ba neto jako dobro. Sada se
stvari moda malo popravljaju, i za EU je vjerovatno znaajan ispit kako e se
sada djelovati na Balkanu, hoe li ta Evropa biti u stanju kontrolisati, recimo,
mir na ovim prostorima, to su prije radile zajednike snage s Amerikancima.
Rusija je i dalje jedan izvor nestabilnosti. esto se kae: Rusija je nuklearna
sila, ne zna se ta bi bilo ako tamo neto pukne, pa se doepaju nuklearnog
oruja. Rusija je potencijalna nuklearna opasnost, sa 50-ak centrala, ako doe
do pucanja po avovima, koje je svojevremeno Putin zaustavio, ali je pitanje
na koliko dugo. NATO eli kontrolisati Rusiju, koja je, naravno, kad je poelo
proirenje, kad se poelo govoriti da e Poljska, eka i Maarska ui u NATO,
bila vrlo nervozna. Tada su se davale izjave da e Rusija stacionirati svoje
nuklearno oruje u Bjelorusiji i Staljingradskoj oblast, da e pokriti zapadnu
Evropu raketama itd., meutim, niko se nije previe na to obazirao. To proirenje
je obavljeno, a kasnije se NATO proirio s Estonijom, Litvanijom i Latvijom, to
je pogotovo pogodilo Rusiju, jer danas danski avioni kontroliu ovo podruje,
tzv. otvoreno nebo i mogunost da NATO bude na samoj granici Rusije je tu.
Tada je Rusija pokazala koliko moe ili ne moe uiniti. Putin je izjavio da je
to pravo tih drava, da bi bilo bolje da one ne idu u NATO, ali ako hoe da to
Rusija tenkovima ne moe sprijeiti, a drugih instrumenata faktiki nema.
Problemi koji su u odnosu s NATO-om otvoreni, uz proirenje, vjerovatno
e se odnositi na Ukrajinu. Ona ostaje glavni kamen spoticanja u budunosti i
bez obzira na to kako e se rijeiti sadanje predsjedniko pitanje, Ukrajina je
na dnevnom redu. Dio Amerikih stratega smatra da, ako Ukrajina ue u NATO,
samim tim je Rusija denitivno situirana. Isto tako, time je onemogueno da
Zajednica nezavisnih drava vie funkcionie. Time se rjeava pitanje Rusije,
pitanje njenog tzv. blieg prijateljstva i organizacije nezavisnih drava. Tu su
neslaganja isto tako velika. Neslaganja su u pogledu irenja na Kavkaz i dalje,
to Rusija takoe smatra suvinim, ak se NATO onda pojavljuje kao odreena
snaga destabilizacije. Tim proirenjem na Kavkaz eli se kontrolisati onaj
tzv. meki stomak Rusije, onaj azijski dio. Nesuglasice su i oko pitanja Irana i
nuklearnog oruja, podjele Narodne Demokratske Republike Koreje i njenog
naoruanja i naravno, NATO se sada postavlja kao odreeni kritiar ruskog
ponaanja u eeniji. Na kraju, recimo da je Balkan bio, i jo jednim dijelom
ostao, pitanje gdje nema jedinstvenog dogovora, gdje Rusija nije zaboravila i
nikad nije prihvatila bombardovanje SiCG i gdje se smatra da je NATO djelovao
preko svojih ovlaenja.
to se moe na ovim naim prostorima oekivati od NATO? Jadranska
povelja je tu, ona je zapravo dola u jednom trenutku koji je za ameriku politiku
bio vrlo indikativan, tj. kad se poelo govoriti o novoj i staroj Evropi, nakon
rata. Amerika je prva pourila da se ove tri zemlje okupe, da im se da nacrt

programa, da im se kae da su one kandidati za lanstvo u NATO-u i da se tako

ove zemlje priveu uz ameriku politiku. elja je bila da se ne plovi izmeu
Evrope i Amerike, nego da se kae kako je Jadranska povelja najznaajnija za
ove tri drave i da im je glavni cilj ulazak u NATO.
Meutim, ono to se u posljednje vrijeme dogaa je prilino indikativno poetkom ove godine Jadranskoj povelji pridodate su SiCG i BiH, koje uestvuju
na svim sastancima i na svim skupovima koje organizuje Jadranska povelja.
Na taj nain nemate vie tri zemlje, nego pet. Bil Dekson, ameriki lobista
koji je sve ove zemlje lobirao za ulazak u NATO, smatra da bi ove dvije drave
to prije trebalo da uu u Partnerstvo za mir, ali se to ne moe zbog Mladia
i Karadia, itd. Prema tome, prua se ansa da ove dvije zemlje uestvuju sa
ove tri - nijeste u Partnerstvu za mir, ali formalno radite isto ono to i ove tri
drave. Tako se stvara jedna skupina i eliminie se mogunost da NATO ima
crnu rupu u ovom dijelu Evrope.
Takoe je zanimljivo i pitanje odnosa izmeu NATO i EU. Kako pada popularnost NATO-u - to je trend koji je prisutan u svim zemljama lanicama,
pa naravno i u balkanskim zemljama, osim Albanije i Makedonije, koje se sada
pribliavaju NATO-u - postavlja se pitanje da li je mogue ui u EU bez NATO-a
i nekako preskoiti ovu organizaciju. Ako gledate sve ove zemlje istone Evrope,
Nove demokratije, pokazuje se odreeni redosljed. Najprije se ilo u Partnerstvo
za mir, onda bi se ispuninili odreeni zadaci, pa su Maari rijeili pitanje s
Rumunijom da bi mogli ui u NATO. Kad su rijeeni odnosi u tim sredinama,
ilo se korak vie - u NATO i, naravno, kad su ve bile ukljuene u NATO, onda
su ubrzale svoj hod prema EU i danas su lanice EU. Nijedna drava istone
Evrope nije napravila neki iskorak i sve su prole sve ove korake, a mislim da
e i u budue ii ovaj redosljed.
Kod nas je u posljednje vrijeme vrlo popularno priati i govoriti o
evroatlantskim integracijama i o Evropskoj uniji, iako treba rei i to da podrka i
za jedno i drugo rapidno pada. Mi smo u Hrvatskoj 95. godine, kad je denitivno
uspostavljena drava, imali 85-86% ispitanika koji su se izjanjavali i za EU
i NATO, ak je moda NATO dobijao i malo vie, jer se vjerovalo da e brz
ulazak u NATO rijeiti denitivno pitanje sigurnosti, tj. nama vie straha od
mrskih agresora i problemi e biti rijeeni jednom zauvijek. Nakon toga dolazi
do laganog pada, to se posebno odnosi na NATO, dolazi se negdje na 60%, a EU
na 72%, da bi posljednje bilo - EU 51%, a NATO 36% . Politiari sada govore
o EU, jer je bitka da se ne gubi ovih 51%, da se tu stvari pokuaju povratiti, a
o NATO-u vie nema ni pomena. To je u prvom redu zbog amerike politike
u Iraku, zbog nepostojanja neke kampanje koja bi se zalagala za evroatlantske
integracije, zbog neznanja i zbog injenice da se uz NATO vezuju neke stvari
koje su posebno posljednjih dana postale iritantne za javnost: dogovor o

163

slobodnom preletu amerikih aviona, o slobodnom koritenju poligona bez

naplate, o koritenju luka, to se zapravo sve ve dogaalo. Samo se radi o
jednom dokumentu koji je sve to pararao, ugovor je potpisan bez znanja
predsjednika Republike, predizborno je vrijeme itd., ali e vjerovatno uticati
jo vie na pad popularnosti NATO-a, jer se smatra: Evo ta nam oni iza lea
rade i to nam se sprema.
Prema tome, da zakljuimo, NATO u sadanjoj situaciji, sa svim ovim
problemima s kojima se susree, ostaje kao organizacija koja je snana, koja
je vea nego ikada, najmonija organizacija u istoriji ovjeanstva to se tie
brojki, organizacija koja e imati posebnih problema oko rjeavanja odnosa
Evropa-Amerika, koja e isto tako imati problema s rjeavanjem pitanja svoje
popularnosti u lanicama i onima koje treba to da postanu. Oito da je ovaj
ameriki iskorak bio presnaan, preagresivan, i da je izazvao niz problema, to
znai da se bez NATO-a ne moe, a s NATO-om e biti sloeno.

164

Prof. dr Radovan Vukadinovi

SAD I EU
Razmatraemo odnose Evrope i Amerike, ili bolje reeno evroatlantizam u
nekom novom obliku. Evroatlantizam se pokazao kao stabilan i funkcionalan
u godinama Hladnog rata, funkcionisao je i u doba detanta i nekako najvee
pukotine upravo se pokazuju u vremenu koje zovemo krajem Hladnog rata ili
novim svjetskim poretkom, uglavnom u ovo nae vrijeme. To je na neki nain
opravdano, razumljivo i jasno, naime, Sjedinjene Amerike Drave su s jedne
strane zavrile svoju veliku integraciju, to je najvea integracija koja postoji
- SAD, a sada te Sjedinjene Amerike Drave prave pitanje svoga mjesta u
svijetu. Ne bi trebalo ii u neke jako velike teorije, ali moemo rei da je u
novom svjetskom poretku Amerika od poetka traila nain da popuni taj veliki
vakuum koji je nastao. S jedne strane imali smo Klintonovu geo-ekonomiju
i elju da se ide na istok, da se ispuni centralna Evropa i bivi SSSR, da se
zahvati jedno veliko trite. S druge strane su i nastojanja da se dokae kako
u tom novom svijetu vie nema druge super-sile, nema Sovjetskog Saveza,
nema Varavskog ugovora, ostaje veliki vakuum, koji treba da ispuni jedan
hegemon, a to e naravno biti najsnanija drava, SAD, koje e na taj nain
garantovati sigurnost svima. Tako se ravila teza koja kae da je danas svijet
unipolaran, da ima jednog lidera, SAD, i masu onih dolje - velikih, srednjih,
malih, minijaturnih drava. Struktura meunarodnih odnosa postavljena je tako
da se na vrhu piramide nalazi SAD - hegemon koji je koristan, potreban i kako
neki kau jedino mogu.
To su problemi s kojima se suoavala Amerika nakon Hladnog rata i u doba
novog svjetskog poretka. Na drugoj strani, Evropa je bila zaokupljena svojom
integracijom. Od Mastrihta je krenula snana evropska integracija i proces
stalnog produbljivanja i proirivanja: jedan stalni sukob ta je vanije, ta je
prije, ta je bolje, da li produbiti saradnju unutar postojee EU ili dopustiti irenje
novim lanicama, pri emu proirenje nesumnjivo ide na tetu produbljivanja.
Dakle, imamo dvije velike cjeline koje idu drukijim kolosijecima - Evropa
je zaokupljena sama sobom, svojom strukturom, postavljanjem evropske
odbrambene inicijative, ak neki kau i politike, postavljanjem nekih okvira
za punu integraciju, dok Amerika tri mjesto pri vrhu meunarodnih odluka.
Da li je to bio dovoljan razlog da se ide u razbijanje veza, neki kau da

165

166

evroatlantizam nikada nije tako loe stajao, da je na najniim granama, jer je

taj jaz izmeu Amerike i Evrope postao toliko vidljiv: dolo je do podjela, do
pokazivanja razliitih interesa i razliitih pozicija. Robert Hagan to ilustruje
alom koja parafrazirajui kae da su Evropljani sa Venere, a Amerikanci sa
Marsa. Amerikanci su za upotrebu sile, bre poteu oruje, oni su za brzo
rjeavanje problema, i nedostaje im suptilnija diplomatija, dok su, na drugoj
strani, Evropljani vie zaokupljeni mirom i imaju liberalnija gledanja. Poruke
koje alje Amerika su - sila je glavna stvar, drava mora imati to vie sile, jer
e tako lake ostvariti svoje dravne interese. Kod Evrope imamo liberalniji
pristup - to vie saradnje otvara mogunosti za razvijanje spoljnih odnosa,
to se vie razvija funkcionalno povezivanje drava, iji je primjer EU koja
je postavljena na funkcionalnom povezivanju, to je bolje. I ovdje imamo dva
razliita koncepta, koji upuuju na razliitost pozicija Evrope i Amerike u
dananjem svijetu.
Ono to je najvidljivije pokazalo te razlike, to su problemi koji su izrazito
jasni u evroatlantskim odnosima: jedan od njih je Sporazum iz Kjotoa, drugo
pitanje je vezano za mogunost djelovanja Meunarodnog suda i tree je,
naravno, krucijalno pitanje Iraka i ocjena ponaanja Amerike u Iraku. Kjoto
je bio od velikog znaaja u procesu udaljavanja Amerike i Evrope, u pogledu
pristupa ekolokim problemima, koji nijesu tako beznaajni. U Kjotu je trebalo
da doe do sporazuma o boljim nainima i mogunostima ouvanja nae planete,
rije je o zagaivanju okoline i smanjivanju onih tetoina koje isputaju tolike
gasove. Amerika je, naravno, na prvom mjestu sa 25%, najveih zagaivaa u
svjetskim relacijama, i ona je odmah odbila sporazum, s obrazloenjem da se
nje to ne tie, da je to previe, da se time eli kazniti Amerika kao najsnanija
industrijska zemlja, a druge zemlje koje su veliki zagaivai, poput Kine, ne
nastoje se svrstati u tu kategoriju. Sukobljavanja su posebno dola do izraaja na
konferenciji o razvoju svijeta u Junoj Africi, gdje je Amerika vrsto insistirala
na tome da ne prihvata ove ideje, dok su evropske zemlje bile upravo one koje
su traile da se postavi neki red, neke kvote, da se toga pridravaju i da se ide
u pravcu ouvanja nae planete.
Drugi problem je Meunarodni sud, koji je do danas prihvatilo oko 146
zemalja, a SAD su ve u vrijeme Klintonove administracije najavile da e
prihvatiti Meunarodni sud, ali su traile izuzee za amerike diplomate i
amerike vojnike. Naime, sud je postavljen zato da bi se sprijeili neki veliki
zloini u meunarodnoj djelatnosti, genocidi itd. Amerika je smatrala da ona
ima jako puno svojih Meunarodnih djelatnika na terenu i da bi ih jednostavno
trebalo izuzeti od djelovanja meunarodnog suda, a da bi im u sluajevima te
vrste sudili ameriki sudovi - isto to oni ne prihvataju kada smo mi u pitanju,
tj. da nai sudovi sude naim zloincima. Pad popularnosti NATO-a se inae i

vezuje za Hag, koji stalno dolazi s nekim novim, obnovljenim zahtjevima. Prema
tome, Meunarodnom sudu je Buova administracija odmah rekla da ne dolazi
u obzir, dok je Klinton tu bio mnogo eksibilniji. Buova administracija smatra
da niko nee Amerikancima suditi i tu se Amerika nala zajedno s Irakom, sa
Saudijskom Arabijom i Kinom. To su, recimo, bile znaajne zemlje koje su takoe
imale primjedbe na formiranje ovog Meunarodnog suda. Evropa je, naravno
EU, gotovo listom potpisala i ratikovala dokumente Meunarodnog suda.
Na kraju, trei problem je Irak. Amerika intervencija je uslijedila nakon
11. septembra, kada je Evropa pokazala vrhunac svoje solidarnosti. Treba se
prisjetiti onog uvodnika u Mondu Svi smo mi Amerika, gdje se jasno eli rei
- evo, mi smo s vama, mi saosjeamo i razumijemo. Naravno, NATO je izjavio
da je spreman djelovati i da samo eka poziv da krene u akciju. Nakon toga
stvari se razvodnjavaju i to prilino snano, jer su najava i priprema amerike
akcije izazvale ve dovoljno sumnje kod brojnih lanica EU. Velika Britanija
se priklonila, a tu su bile i panija i Italija, meutim, brzo je reagovao i onaj
drugi blok drava, koje su smatrale da je to previe, da se nee postii neko
rjeenje u borbi protiv terorizma time to se ide u napad na Irak i da je zapravo
itava koncepcija ovog rata pogreno postavljena.
To su, dakle, neki konkretni elementi koji ukazuju na podvojenost NATO-a,
na razdvajanje izmeu saveznika i SAD-a. Napad na Irak je otvorio mogunosti
kanjavanja nekog sjutranjeg neprijatelja u skladu s novom doktrinom
preventivnog udara. Dakle, gdje god Amerika smatra da treba udariti
prije, da ima razloga da se to uini, treba to uiniti odmah i tako eliminisati
opasnost. Koncepcija preventivnog udara, zanimljivo je i to, nastala je jo u
vrijeme Dorda Bua Starijeg. Pokuali su je lansirati isti ljudi, tvrdei da bi
upravo jednim takvim preventivnim udarom Amerika rijeila pitanje svoga
mjesta i poloaja hegemona u novom svjetskom poretku. Meutim, kako je
tada pao Sovjetski Savez i raspao se socijalistiki svijet, nije vie bilo velikog
neprijatelja i suparnika i koncepcija velikog preventivnog udara je naputena.
Vratila se sada, nakon 11. septembra, pojavila se kao neka vrsta zastraivaa
za sve one zemlje koje bi djelovale suprotno od amerike politike i pokazala
se kao koncepcija na kojoj je bila utemeljena akcija u Iraku.
Ako je danas podijeljenost takva, onda se moemo zapitati kakve su
mogunosti za razvoj evro-amerikih odnosa u budunosti i to se moe
oekivati od evroatlantizma. Prije svega, jedan od scenarija kae da bi moglo
doi do stvaranja situacije u kojoj e se stara i nova Evropa podijeliti, ali gdje
e doi do jaeg povezivanja jedne grupe zemalja koje e biti vrsto jezgro u
EU i to bi bile Francuska, Njemaka, Beneluks i Austrija. Te zemlje bi mogle i
ekonomski zajedno djelovati, one su vrlo razvijene i negdje su na istom nivou
razvoja, pa bi mogle biti motorna snaga EU. To izdvajanje bi omoguilo da

167

168

imate ono o emu se inae govorilo u EU, koncentrine krugove, dakle, razliite
faze, razliite nivoe i razliite grupacije zemalja koje su u EU. Oekivalo se da,
u jednom ovakvom scenariju izdvajanja, ova grupa na politikom planu ima
jednog velikog saveznika - Rusiju, koja je, kad je ova problematika u pitanju,
u velikoj mjeri izmijenila poglede Evropljana i to ove stare Evrope. Stvorila
bi se mogunost zajednikog djelovanja Francuske, Njemake, Beneluksa,
Austrije i Rusije. Ispod toga bi ile nae zemlje, koje bi djelovale u EU i koje
bi stvorile neku vrstu zone slobodne trgovine, i to bi bila nia faza integracija,
bez obzira na to to su to isto lanice EU. Te zemlje ne bi prihvatale euro, ne
bi prihvatale politike stavove ove grupacije, i bile bi negdje u sredini izmeu
ovih vodeih i ostalih zemalja, koje bi bile negdje na nivou lanstva u Vijeu
Evrope. Prema tome, ako bi se grubo izraavali, imali bismo Evropu 1, Evropu
2 i Evropu 3, koje bi u velikoj mjeri odgovarale i ekonomskim poloajima i
ekonomskim interesima pojedinanih zemalja.
Iz toga slijedi da SAD na ovakvo izdvajanje treba da odgovore jednim
svojim vlastitim scenarijem, a to je Anglofonski scenario. Anglofonski scenario
kae da je podjela oigledna, stavovi izmeu Evrope i Amerike su ve toliko
suprotni i razliiti da Amerika treba raunati na okupljanje snaga koje e je
snano podrati, koje su pokazale da su zajedno s Amerikom u Iraku, i u kojima
se govori engleski jezik. Anglofonska grupacija su: SAD, Velika Britanija,
Australija i Novi Zeland. Ona bi trebalo da jaa svoje veze, da dopusti Evropi
da se razvija na odreeni nain i pri tom rauna na to da u Evropi treba pridobiti
istonoevropske drave i nove lanice, koje bi iz razliitih razloga trebalo da
budu blie Americi nego staroj Evropi, a mogle bi biti ona vrsta nove Evrope
koja bi ojaala ovaj anglofonski blok.
Ovaj scenario ima svoje mjesto u SAD-u, i dosta je pesimistian - ako stvari
idu u razliitim pravcima, Amerika se treba drati svojih provjerenih saveznika,
koji je nikada nijesu ostavili, od Korejskog rata, preko Vijetnamskog rata, pa
ni sada u Irakom ratu. To anglofonsko jedinstvo je civilizacijsko, kulturno,
ekonomsko, politiko. Prema tome, za razliku od ovih tzv. nezahvalnih evropskih
zemalja, treba jaati tu grupaciju i oekivati da e joj se istonoevropske zemlje
pridruiti (ja ih obino nazivam mali trojanski konjii) - De Gol je govorio o
Velikoj Britaniji kao o amerikom trojanskom konju i blokirao je njen ulazak
u Evropsku zajednicu, jer je tvrdio da e ona uvijek zastupati amerike interese
- dakle, uz ovoga velikog trojanskog konja imamo i male trojanske konjie, koji
su zainteresovani, prije svega, da Amerika ostane u Evropi, da bude izmeu
Rusije i Njemake i da centralna Evropa bude sigurna. S druge strane, tu je
pitanje tradicija, osjeanja velike zahvalnosti i uvjerenja da je Amerika bila
glavna snaga koja je pomogla da se Istona Evropa vrati svojoj slobodi i koja
je isto tako najzaslunija to se sruio Berlinski zid.

Dakle, anglofonski scenario je pesimistian, ali je, za razliku od ovoga

izdvajanja, pokazao da su prisutni neki ostaci evroatlantizma, i utemeljen je
na nekim vrlo vrstim realnostima. Recimo da EU i SAD predstavljaju 11%
svjetskog stanovnitva, one daju 37% GDP-a, 85% investicija i kapitala je
promet Evropa-SAD, Amerika 60% plasmana svoga kapitala vri u EU, vie
se investira amerikog kapitala u Holandiju, nego u Narodnu Republiku Kinu.
Imate i to da svakog dana otprilike oko 450.000 ljudi putuje u oba smjera,
transatlantski Evropa-Amerika, onda moete dodati i da 7 miliona Amerikanaca
radi u evropskim rmama, a 3 miliona Evropljana u amerikim rmama u
Evropi. Dakle, veze koje povezuju Evropu i SAD su vie nego vrste. Da bismo
govorili o nekom raspadu tih veza i odnosa, trebalo bi imati velike vizionarske
sposobnosti, ali u stvarnosti govoriti o tome da neko drugi moe nadomjestiti
Americi Evropu i Evropi Ameriku, za dugo, dugo vremena ne dolazi u obzir.
Sve one kulturno-civilizacijske vrijednosti su takoe utkane u fundamente tog
evroatlantskog spoja, koji je utemeljen na itavom nizu nivoa i predstavlja se
kao odreena snaga koja, naravno, moe imati svoje pukotine, moe pokazati
razlike, razliita shvatanja, i na odreeni nain uiniti da se Evropa s manje
simpatija odnosi prema sadanjoj amerikoj administraciji, nego to je to bio
sluaj u odnosu na bilo koju ameriku administraciju nakon II svjetskog rata.
Mogu se oekivati i promjene u toj administraciji, pod naletom problema,
posebno onih koji se odnose se na Irak, na pitanje ta sada uiniti s tim imidem
Amerike i kako djelovati u samoj Americi da bi se smanjila ova podjela
koja je nastala nakon izbora. Prema tome, moe se oekivati da e i Buova
administracija uiniti neke korake u pravcu smirivanja stvari, ili pokuati ii u
pravcu liberalne politike. S druge strane, za etiri godine opet imamo izbore u
Americi na kojima e moda doi neka nova ekipa, koja e okrenuti stranicu i
dati mogunost da se ne ide na ovakav pesimistiki scenario, nego e pokazati
da je vraanje saveznitvu potrebno, korisno i nuno i jednima i drugima. Na
taj nain i Henri Kisinder posmatra ove odnose, on smatra da je upravo sada
za EU i Ameriku najvanije pokazati zrelost u promiljanju, zrelost u tome da
se razlike, koje su oigledne i koje postoje, ne predimenzioniraju, da se ostavi
na vidiku ono to povezuje ova dva velika pola u dananjoj situaciji i da se
onda kroz to stvaraju uslovi za prevladavanje podjela. Podjele i razlike meu
demokratijama su neto to je normalno, i teko bi bilo oekivati da imate neki
ratni sukob Evrope i Amerike, da doe do nekih prevelikih zahlaenja odnosa.
Imali smo u skoroj istoriji one smijene stvari: Nemojte piti francuska vina.,
Nemojte jesti francuske krompirie, ali to je vrlo brzo prolo. Pokazalo se da
su to samo odreeni znaci jednog stanja, ali da je praktino nemogue govoriti
o izdvajanju Evrope iz evroatlantizma, o prekidanju veza izmeu Amerike i
Evrope. Dodajmo na kraju i to - kada se govori o tom evroatlantskom svijetu,
o njihovim vezama, o njihovoj snazi - onda treba rei da je taj evroatlantizam,

169

170

taj evroatlantski svijet, zajedno s Australijom, Novim Zelandom i Japanom,

faktiki blok razvijenih zemalja. Ako bi sjutra oekivali neke velike sukobe,
neke velike prijetnje i podjele u svijetu, one bi morale ii, ne treba biti neki veliki
marksista ili neomarksista, upravo granicom ovih nerazvijenih i razvijenih, kako
bi to Hantington rekao Rest against West. Amerika sa svim ovim razvijenim
zemljama i radi toga mora biti zajedno, ne zbog idealistikih pogleda, nego
zbog vrstih ekonomskih, politikih, a moda i nekih strategijskih realnosti.
Kada gledamo neke mogunosti izazova do kojih bi moglo doi u budunosti,
terorizam je jedan od malih pokazatelja djelovanja ovoga Resta, jedan djeliak
nezadovoljstva koje se pokazuje, ali to nezadovoljstvo moe biti snanije i dobiti
konkretnije oblike, a onda moe znaiti i daleko vee probleme, posebno za
ameriku politiku, ali i za njihove saveznike, koje je nemogue izdvojiti.
Postavlja se i pitanje koliko je ovaj veliki big bang, ukljuivanje novih
lanica u EU, uticao na odnose Amerike i Evrope i ta to praktiki znai. Prva
stvar, ako bi analizirali to proirenje, koje je bilo tako brojno, uvelo toliko novih
zemalja, neki su rekli iznad svih oekivanja, bila bi da je time denitivno pokazano
da je istona Evropa postala dio Evrope. I to je moda najvea vijest koja se
dogodila, da je konano savladana ta granica koja je od vremena Hladnog rata
na rijeci Labi, ali i ona mnogo ranija granica podjela evropskoga carstva i, to
je vanije, evropskog industrijskog razvoja. Ako gledate taj industrijski razvoj
u Evropi, onda je on iao negdje oko Venecije, oko doline Rajne, u Holandiju,
dakle, to je bilo sredite koje se razvijalo. to se tie istone Evrope, negdje
tamo do Praga i do Bea bila je granica i tu je prestajao moderni evropski svijet.
Imate jednog engleskog putopisca koji krajem 17. vijeka dolazi u Budimpetu i
kae: Pa to podsjea na Aziju, gdje sam ja to doao, to je kraj svijeta. Zamislite
samo kakvi su bili ovi nai prostori koji su bili blie od Budimpete. Prema tome,
granica koja je odvajala Istonu Evropu od Zapadne bila je istorijska, bila je
duboko utemeljena, ekonomski dokazana i sad se ta Istona Evropa pojavljuje u
EU, ona je zajedno s drugima, koliko toliko ravnopravna. Da li je ravnopravna?
Ako gledamo razlike koje postoje izmeu pojedinih istonoevropskih zemalja,
recimo Maarska i Poljska u odnosu na neke visokorazvijene zemlje, tu je
razlika 25-40 godina, prema tome, neko dostizanje tog ekonomskog standarda
je strahovito daleko. Sve ove nove lanice donose samo 5% GDP-a Evropske
unije, a unijele su veliki broj stanovnika u EU. Prema tome, ni ta Istona Evropa
nee se dugo vremena ba tako ugodno osjeati u Evropi. Ja obino kaem da
je i itav projekat EU onog trenutka kad su uli Mediteranci na neki nain bio
stavljen u jednu drugu situaciju. Imali ste est drava lanica Zajednice za ugalj i
elik, imali ste zemlje koje su bile na istom stepenu industrijskog, ekonomskog,
pa i socijalnog razvoja. Ulaskom ovih drugih lanica stvari se mijenjaju i u
Evropi, tada se zvala Evropska zajednica, niko vie nikome ne obeava neku
ujednaenost. To je ono to nai narodi i narodnosti na ovim prostorima ne

razumiju, kao to to nijesu razumjeli ni u Istonoj Evropi. Svi oekuju iste plate
kao u visokorazvijenim zemljama Zapadne Evrope, da e imati socijalu, da e
imati pogodnosti i sve ono to ima jedna vedska, Danska, Finska, Njemaka
itd. Tu je Istona Evropa ograniena i sa odredbama oko zapoljavanja radne
snage, oko kupovine njihovih zemljita, posjeda i tome slino, dakle, daje se
jedan period kada bi Istona Evropa trebalo nekako da se priblii toj Zapadnoj
Evropi, a onda da joj se omogui da bude potpuno vezana uz Evropu, da ne
bude samo formalno spojena. Mi sad imamo jedno formalno spajanje Istone
Evrope sa Zapadnom Evropom, Istona Evropa se, kako neki kau, vratila
svojoj pravoj domovini Evropi, ali je pitanje po koju cijenu, na koji nain i to
e dalje sa tom Istonom Evropom biti.
Drugi dio problema lei u tome to je Zapadna Evropa prestala biti
zatvorena oaza. Moemo rai da je Zapadna Evropa mogla zahvaliti za svoj
povoljan razvoj velikim dijelom i injenici da je bila zatvorena oaza, jer je
bila odijeljena od istoka i nije bilo nikakve opasnosti da se mase prelijevaju,
da dolazi do nekog mijeanja. Prema tome, Evropa se mogla razvijati unutar
svojih parametara, otvarajui se prema junim obalama Mediterana kad je
trebalo, prema Turskoj kad je trebalo radne snage, prema naoj bivoj dravi,
ali, uglavnom je Zapadna Evropa bila cjelina, a ona to vie naravno nee biti.
Sada mora raunati na Istonu Evropu, jer se sada granica te Evrope pomakla
i Poljaci postaju neka vrsta graniara za ove na istoku, a Maari ovamo prema
nama, prema tome, Evropa je proirena, dobija nove stanovnike, nove probleme
i nove izazove i vie ne moemo govoriti o toj Zapadnij Evropi kao o odreenoj
oazi. U vrijeme tog proirenja neki su govorili da e evroatlantizam biti manje
znaajan, da e praktino Amerika biti istisnuta iz Evrope i da e ta velika
Evropa snano odgovoriti jednim glasom, to se vjerovatno nee dogoditi.
Ve smo spominjali ove podjele i da e ovi novi uglavnom biti opredijeljeni za
Ameriku, da e politiki gledati na Vaington, a da e ekonomski traiti svoju
vezu sa Zapadnom Evropom, odnosno sa Briselom. Na taj nain i EU dobija
jo jednu novu komponentu: interne podjele. Do sada se moglo govoriti o
nekoj nordijskoj skupini, pa o protestantskoj, o mediteranskoj, pa njemakoj,
dobijamo i ovu slovensku komponentu, a sve to je dokaz da sa proirenjem EU
dolazi do problema sa produbljenjem saradnje. Koliko e ta saradnja duboko ii,
koliko e Evropa biti u stanju rjeavati sve svoje velike projekte koje je iscrtala,
izgradnju itave nove strukture, evropske bezbjednosne i spoljne politike, da
li e ta Evropa biti u stanju govoriti jednim glasom? Hoe li se moi stvoriti
jedno vrsto jezgro koje bi stvarno predstavljalo EU?
Prema tome, evroatlantizam se nee izgubiti, Evropljani e i dalje gledati
na evroatlantizam, i na NATO i na Ameriku, novi generalni sekretar NATO-a
efer, koji je inae veliki proameriki atlantista, kae da se Amerika nema to
pravdati Evropi zbog rata u Iraku i zbog svoga djelovanja, ve da se Evropljani

171

trebaju izviniti Americi zbog nedostatka podrke. S uveanom Evropom doi e

do veih problema u samoj EU, bie veoma znaajno kako e se uklapati novi
lanovi, koliko e oni donijeti politike dinamike, moda e se jo vie prolisati
politika vrijednost, politiko djelovanje EU na tetu njenog ekonomskog
razvoja, posebno ako je rije o odnosima izmeu novih i starih lanova.
I to to znai, na kraju, za podruje na kome se mi nalazimo i za mogunosti
naeg ulaska u Evropu? Po jednoj ocjeni, zemlje zapadnog Balkana imaju razliite
godine u kojima bi se mogle pojaviti. Gospodin Frejzer, direktor Politikog
instituta EU u Briselu, nedavno je dao svoju viziju proirenja EU. Po njemu,
2007. godine ulaze Bugarska i Rumunija, 2009. godine Hrvatska, Norveka
i Island, 2012. Turska, Makedonija i vajcarska, 2020. godine Srbija i Crna
Gora, Bosna i Hercegovina i Albanija i Kosovo, 2025. Bjelorusija, Ukrajina i
Moldavija, i tada bi EU trebalo da ima 41 lanicu. Za 20 godina bi proces trebalo
da ide ovako i moe se rei da je to jedno razmiljanje koje ima svoju vrijednost.
Frejzer je osoba koja je u Briselu 20-ak godina na elu Instituta, koji radi sve
analize za ocjene pojedinih zemalja itd. za EU, osoba koja bi morala biti dosta
kompetentna i zbog toga i navodim ove godine. Naravno, mogli bismo sada
rei da je Ukrajina u znaajnoj fazi ubrzanja, ali i ovdje ima nekih problema,
predvidio je da je i Kosovo u grupi sa SiCG kao nezavisna drava, itav Balkan
- SiCG, BiH, Albanija i Kosovo - ulazi zajedno 2020. godine. Znai, u blioj
ili daljoj budunosti nam je jedan put koji treba savladavati. lanice NATO-a
su u apsolutnoj prednosti za prijem u EU, Hrvatska, Makedonija i Albanija su
u Partnerstvu za mir, a iz tog Partnerstva treba ui u NATO i onda u EU. To
bi onda bilo jedno denitivno zaokruivanje evropskog prostora, to je ono to
se stalno govorilo, da EU smatra da su jedine granice do granica Rusije. Kada
se inkorporiraju sve ove zemlje, onda bi tu trebalo stati sa irenjem. Naravno,
imate ve sada najave Izraela, Gruzije, koje se isto prijavljuju, one bi htjele i u
NATO i u EU, dakle, to su, da ih tako nazovemo, izvanevropski kandidati.
Evropa bi na ovaj nain rijeila pitanje Balkana i jugoistoka Evrope. Moglo
bi se rei da je onda evropski kontinent cjelovit od Atlantika do Rusije i da
je to apsolutno najvei prostor koji je integrisan, koji se zove Evropska unija.
Samim tim, oekuje se da bi i svi sukobi ovdje bili eliminisani, da bi Evropa
donijela mir i sigurnost za sve narode, a nakon toga sve ostalo. Da li bi se ta
Evropa razvijala kao savez drava ili bi se pretvorila u federaciju, to su pitanja
za duge razgovore. Novi Ustav prua malo jednog i malo drugog. Za sada je
teko zamisliti da bi drave koje se nalaze u savezu htjele ui u federaciju i da
bi napustile dio svojih kompetencija. Oigledno je da je pred EU jedan dug
put, a pred nama uvjerenje da bi mogli, neki prije, neki kasnije, toj Evropi se
pridruiti.

172

Ambasador Mauricio Masari

ISTORIJAT I STRUKTURA ORGANIZACIJE

ZA EVROPSKU BEZBJEDNOST I SARADNJU
(OEBS) I NJENA ULOGA U PROCESU
DEMOKRATIZACIJE U SICG
Skraenica OEBS predstavlja Organizaciju za evropsku bezbjednost i
saradnju, ali moram istai da se radi o jednom vrlo karakteristinom aspektu
bezbjednosti Evrope. Dakle, nije organizacija kao to je NATO, koji odgovara
na vojne prijetnje koje postoje u Evropi i ire u svijetu, a nije ni kao organizacija
Evropske unije, koja se bavi bezbjednou u jednom drugom smislu. Pokuau
da objasnim ta je zapravo OEBS. Rekao bih da je to institucija za upravljanje
bezbjednou.
Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju ima tri osnovne karakteristike, a to su:
saradnja
opsenost ili sveobuhvatnost i
prevencija.
Saradnja je kljuni princip OEBS-a, jo od samog njegovog zaetka. OEBS
je stvoren 1975.godine Helsinkim aktom, usred Hladnog rata, i u to vrijeme
se zvao Konferencija za bezbjednost i saradnju (CSC) u Evropi. Moda ete se
zapitati kako se mogla postii ovakva saradnja tada dva suprotstavljena bloka.
Odgovor lei u tome da saradnja ne mora nuno podrazumijevati harmoniju, to
znai da se zemlje mogu sastati i radi postizanja zajednikog interesa. Zemlje
su shvatile da strategije saradnje mogu dati bolje rezultate nego suprotstavljene
jednostrane strategije. Uopteno govorei, kroz institucije i saradnju uvode se
elementi sigurnosti, predvidljivosti i pouzdanosti u meudravnim odnosima,
to je u stvari i bio cilj 1975.godine, kada je stvorena CSC. Sovjetski Savez je
elio da obezbijedi dijalog sa Zapadom, u smislu da se odri teritorijalni status
quo koji je nastao poslije II svjetskog rata, dok je Zapad, s druge strane, elio
da ima garancije da u istonom bloku nee doi do ozbiljnog krenja ljudskih
prava. Ovo je dakle bio politiki dogovor izmeu Istoka i Zapada, zasnovan
na saradnji, na jednom od glavnih principa CSC-a.

173

174

Drugi princip je sveobuhvatnost u pristupu bezbjednosti. CSC je uvela

trodimenzionalni pristup bezbjednosti, to jest bezbjednost u tri razliita
polja:
politika i vojna bezbjednost
saradnja u oblasti ekonomije i ivotne sredine
ljudska prava.
U sva ova tri polja drave lanice, kojih je u to vrijeme bilo 35 iz istone
i zapadne Evrope, uspostavile su mreu kontakata i dijalog u cilju prevencije
(ovo je trea karakteristika Organizacije) eskalacije problema i preventivnog
djelovanja po pitanju bezbjednosti.
Metod koji je primjenjivala Konferencija za bezbjednost i saradnju, da
bi obezbijedila dijalog izmeu Istoka i Zapada, pokazao se kao veoma dobar.
Organizacija je imala veoma vanu ulogu u prevazilaenju razlika izmeu
dva bloka, posebno u oblasti zatite ljudskih prava, kao i u stvaranju uslova za
prevazilaenje Hladnog rata.
Od kraja Hladnog rata 1989.godine CSC se transformisala i dokazala
da je sposobna da odgovori na drugaije i sloenije bezbjednosne izazove u
svijetu. Postoji nekoliko momenata u ovoj evoliciji, a ja bih pomenuo Povelju
o bezbjednosti iz Pariza, koja je usvojena 1990. godine i koja je u osnovi
identikovala naine saradnje izmeu 35 lanica u novoj epohi nakon Hladnog
rata. To je kasnije potvreno i Poveljom o borbi protiv terorizma, koja je
usvojena u Portu 2002.godine.
Ako pogledamo ta se desilo u posljednjih 15 godina sa CSC, vidjeemo da
se ona proirila po 3 principa: po lanstvu, po strukturi i po funkcijama. Od 35
drava lanica, koliko je bilo na poetku, OEBS danas ima 55 drava lanica i
proirio se na teritoriju Kavkaza, centralne Azije i biveg Sovjetskog Saveza.
to se tie ovog strukturnog uveanja, Konferencija za bezbjednost i saradnju
je 1994. transformisana u Organizaciju za evropsku bezbjednost i saradnju sa
55 drava lanica. OEBS ima Sekretarijat, Stalni savjet, koji je glavni organ za
donoenje odluka, kao i Centar za prevenciju konikta, sa sjeditem u Beu.
Vremenom smo uvrstili niz razliitih institucija vezanih za OEBS.
U okviru OEBS-a funkcionie nekoliko institucija, kancelarija: Kancelarija
za slobodu medija, sa sjeditem u Beu, Visoki komesar za nacionalne manjine,
nalazi se u Hagu, Specijalna jedinica za borbu protiv terorizma, formirana prije
2 godine i takoe sa sjeditem u Beu. Jedinica za borbu protiv trgovine ljudima.
Naravno, tu je i Kancelarija koja je zaduena za ljudska prava i demokatske
izbore, koja uglavnom prati sve izbore koji se odvijaju u regionima gdje je OEBS
prisutan. Pored ovih institucija, postoji i 18 misija u novim demokratijama na
zapadnom Balkanu, Kavkazu i centralnoj Aziji.

Trea vrsta proirenja OEBS-a jeste u okviru njegovih funkcija. Prerastao

je u organizaciju koja se bavi otklanjanjem problema, odnosno prijetnji
bezbjednosti na meunarodnom nivou. Tu je ukljuen organizovani kriminal,
kontrola granica kuda prolaze trgovine ljudima, drogom itd. OEBS je vrlo
zainteresovan da se romska nacionalna manjina ukljui u evropske integracije.
Bezbjednost i demokratija utiu jedna na drugu, pa je OEBS jedna od prvih
organizacija koja je poela da promovie demokratiju, da radi na konsolidaciji
demokratije, kako bi se uticalo na konsolidaciju bezbjednosti u zemljama u
kojima se nalazi.
OEBS ima i 18 misija na terenu, koje su u regionu zapadnog Balkana,
Kavkaza i centralne Azije. to se Balkana tia, mi smo tu prisutni od 90-ih
godina, tanije od 1992.godine, kada smo uspostavili Misiju u Makedoniji.
To je bila posmatraka Misija i njen zadatak je bio da prati situaciju i to u
onim pograninim podrujima, kako bi se moglo sprijeiti irenje koniktnih
situacija u susjedne zemlje. U 1997. godini uspostavili smo Misiju u Albaniji,
kao odgovor na krah pravnog sistema poetkom te godine. Negdje istih godina
uspostavljene su misije u BiH i u Hrvatskoj. U BiH je to bio dio postdejtonskog
procesa stabilizacije, meutim, Misija u BiH se znaajno proirila i na nove
oblasti kao to su ljudska prava, manjinska prava, ali i obrazovanje, gdje smo
bili posebno uspjeni. U Hrvatskoj je Misija uspostavljena 1996.godine, a
1999. godine na Kosovu, i predstavljala je jedan od etiri stuba UNMIK-ove
administracije. Na kraju, ali ne manje vano, 2001.godine uspostavljena je
Misija u SiCG.
Sve ove misije koje postoje na Balkanu imaju razliite mandate i razliite
prioritete, ali imaju i neke zajednike stvari. One se usredsreuju na razliita
podruja koja su vezana za stabilizaciju i demokratizaciju, ali funkcioniu po
slinim metodama. Na nacionalnom nivou OEBS pokuava da prui podrku
konsolidaciji normativnog okvira, koji e biti u skladu s meunarodnim i
evropskim standardima, a pored toga uzima vrlo aktivno uee i u njegovom
sprovoenju i to radi tako to organizuje obuku, odnosno treninge na svim
poljima o kojima se odreeni zakoni donose (obuka policije, sudija, medija
itd.). Isto tako, OEBS je veoma zainteresovan da potpomogne civilno drutvo
u svakom pogledu i da sprijei krenje ljudskih prava.
to se tie Misije u SiCG, to je veoma karakteristina misija i zovu je
Misijom druge generacije, jer je uspostavljena na poziv Vlade SRJ i radi u
bliskoj saradnji s vlastima u SiCG na procesu demokratizacije, odnosno na
izgradnji demokratskih institucija. Imamo irok mandat kojim pokuavamo da
pomognemo Vladi SiCG u oblasti policije, sudstva, medija, u rjeavanju pitanja
izbjeglica, u parlamentarnim pitanjima, kao i u oblastima ljudskih i manjinskih
prava. Naveu nekoliko primjera: sproveli smo program parlamentarne podrke

175

176

parlamentu Republike Srbije, gde je obezbijeen trening za zapoljene u

parlamentu i lanove parlamenta, a planiramo da ovakav trening uskoro imamo
i u Crnoj Gori. to se tie policije, vrena je obuka policijskih slubenika, u
oblasti sudstva uradili smo dosta treninga, odnosno obuke samih sudija, a
vjerovatno je poznato da smo kroz Centar za obuku sudija sprovodili odreene
programe. Naravno, s tom listom bih mogao da nastavim, moda bi bilo dobro
da pomenem jo dvije stvari koje OEBS radi, a koje su jako bitne - sprovodimo
integraciju ena i manjina u dravne organe. Integracija manjina se uglavnom
sprovodi kroz nacionalne manjinske savjete, koji se nalaze u itavoj zemlji.
Kako radimo sve ove divne stvari koje sam nabrojao? Uz pomo negdje
oko 200 zapoljenih u OEBS-u, koji su rasporeeni u centrima u Beogradu,
Podgorici i u junoj Srbiji i koji su uglavnom lokalni strunjaci. Meutim,
koristimo i strunu pomo iz inostranstva, angaujemo i ovdanje nevladine
organizacije, i sve to uspijevamo da uradimo uz budet OEBS-a, koji je negdje
oko 10 miliona eura godinje. To nije sve, on je potpomognut i vanbudetskim
donacijama vlada zemalja lanica, tako da nam ta sredstva u velikoj mjeri
omoguavaju da sprovodimo sve aktivnosti i programe koje smo predvidjeli
svojim mandatom.
Htio bih da kaem nekoliko rijei o prednostima t.j. snagama, ali i o
slabostima koje ima Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju, a onda
neto i o budunosti ove organizacije. Poeu sa prednostima i snagama
koje ova organizacija ima - na prvom mjestu je njena eksibilnost, koja je
dokazala svoju sposobnost prilagoavanja bezbjednosnim uslovima, koji su
se mijenjali. Naravno, odnosi se na instituciju dijaloga, koji je vrlo eksibilan.
Ne raspolaemo ni preobimnim birokratskim aparatom. Druga prednost i snaga
OEBS-a je upravo injenica da je koncipiran kroz ovih 18 misija na polju.
Ovakav koncept organizacije daje mogunost meunarodnoj zajednici da na
praktino svakodnevno nadgleda kako tee proces izgradnje demokratskih
institucija u novim demokratijama.
Postoje naravno i slabosti ove organizacije i ja u ovdje pomenuti dvije.
Prva je pravilo konsenzusa izmeu 55 zemalja koje su lanice OEBS-a, i
kooperativni pristup bezbjednosti. To na neki nain spreava organizaciju da
pokae snane sankcione mehanizme u sluajevima kada je to potrebno. Druga
slabost ima veze s ovim sloenim trodimenzionalnim pristupom bezbjednosti,
koji nas primorava da uradimo prevelik broj stvari kad se uzmu u obzir sredstva
s kojima raspolaemo. Da bi se odgovorilo na izazove koje sam ranije pomenuo,
potrebno je vie nansijskih sredstava, vie zapoljenih i vee prostorije, koje
mi nemamo zbog ogranienosti budeta.
to se tie slabosti koje sam pomenuo - nedostatka sredstava, ljudi itd. - ne
znam da li e se one ikada rijeiti, ali to emo sada ostaviti po strani. Htio bih

neto rei o budunosti Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju. Naime,

najvei broj politiara i veliki broj ljudi ovdje misli da kada sve zemlje, koje
su sada u procesu tranzicije, postanu punopravni lanovi Evropske unije, nee
vie biti potrebno prisustvo jedne ovakve organizacije. Ja se donekle slaem s
tim miljenjem. Kada jednom SiCG, BiH i Hrvatska postanu lanice EU, nee
im biti potrebna takva vrsta pomoi na svakodnevnim osnovama. Meutim,
ipak smatram da i tada prisustvo jedne ovakve organizacije, koja je prijateljski
i kooperativno nastrojena, moe biti od velike koristi, naroito u sferama koje
predstavljaju neku vrstu internih problema. Iako zemlja postaje lan EU, jo
uvijek ostaju nerijeeni neki interni problemi, kao to su trgovina ljudima,
korupcije i reforme policije, kao i potpune integracije manjina.
OEBS je na neki nain promoter demokratije i demokratizacije. Postavlja se
pitanje da li onda ovaj model organizacije moe da postane obrazac i u drugim
podrujima. Lino mislim da moe. Pomenuo bih recimo regione srednjeg
Istoka, istone Azije, gdje nema dovoljno meunarodnih organizacija, gdje ne
postoje izgraene institucije i gdje bi jako dobro bilo prisustvo meunarodne
organizacije koja bi potpomogla izgradnju demokratskih institucija. Ovo je
moje lino miljenje i nemam namjeru da kaem da elim da se OEBS iri na
ove regione, ali smatram da model ove organizacije moe da bude upotrijebljen
za rjeavanje problema u drugim regionima u svijetu.
Sa ovim bih zavrio priu o budunosti Organizacije za evropsku bezbjednost
i saradnju - za OEBS je izazov da li e uspjeti da postane zajednica vrijednosti.
Do sada je OEBS u raznim oblastima promovisao demokratski ivot, kroz
mnogobrojne povelje i akcione planove. Kao institucija koja je uspostavljala
norme i standarde, bio je izuzetno koristan. Meutim, smatram da Organizacija
za evropsku bezbjednost i saradnju jo uvijek nije postala zajednica vrijednosti,
to se na neki nain moe rei za EU, ili ak i NATO. Problem je u tome to
ima 55 zemalja lanica, koje se meusobno veoma razlikuju i ponekad je teko
postii saglasnost po pitanju vrijednosti. Demokratija moda neto znai u
zapadnoj Evropi, ak i u vaoj dravi, ali je stvar drugaija sa Bjelorusijom
ili Turkmenistanom. Na neki nain ostaje pitanje za budunost - da li e se
uspjeti (pored jaanja organizacije) uspostaviti zajednica vrijednosti, da li e
se jae uvrstiti demokratski standardi unutar svih ovih 55 lanica? Nadam se
da e OEBS postati upravo zajednica vrijednosti i to e biti na najvei cilj za
budunost.

177

178

Jonatan Lakote

FRANCUSKA I EU - STARA I NOVA

EVROPA?
UVOD
Tema koju bih razmatrao zove se Francuska i EU - stara i nova Evropa?.
Naslov je, naime, reenica koju je prole godine izgovorio Donald Ramsfeld,
ameriki sekretar za odbranu. On je u vrijeme irake krize elio da suprotstavi
dvije Evrope, koje je okvalikovao kao stara i nova Evropa. S jedne strane
su evropske drave koje nijesu podravale ameriku politiku prema Iraku, a
s druge su one koje su slobodno podravale Vaington, meu kojima su bile
i nove lanice. Neu se zadravati na deniciji stare i nove Evrope, jer se
njome nastoje izmeu sebe suprotstaviti lanice Evropske unije, a i zato to je
vezana za jedan vrlo precizan kontekst - krizu u Iraku (koji nije ba umjesan
da bi se sudilo o EU, jer su lanice EU jasno istakle da ne ele da raspravljaju
o Iraku u okviru EU).
Ipak, denicija stara i nova Evropa moe se uzeti u obzir ako se ima u
vidu Evropska unija prije i nakon proirenja. Naime, proirenje koje se desilo
u maju 2004. godine najvei je kvantitativni skok Evrope od Sporazuma u
Rimu. Paralelno s ovim, Ustav je najvea evolucija u kvalitativnom smislu,
nakon svih sporazuma koji su se smjenjivali od 1957. godine. Naravno, ovo
najvee proirenje, s jedne, i Ustav s druge strane, u vrlo bliskoj su vezi, jer je
proirenje izazvalo potrebu za institucionalnom evolucijom Evropske unije.
Ova dva procesa su, prije svega, izazov za lanice EU koje su njeni osnivai,
kao to je to na primjer Francuska. Evropska unija predstavlja za Francusku
jednu vrlo vanu tvorevinu i Francuska se brinula da je proirenje, odnosno
prikljuivanje novih drava, ne dovede u pitanje.
S politike take gledita, ova evropska tvorevina je kako znak jaanja
francusko-njemakih odnosa tako i znak uspostavljanja klime povjerenja izmeu
drava lanica Evropske unije.
S ekonomske take gledita, u Francuskoj se evropska konstrukcija ogleda
kroz 30 godina razvoja i izgradnje i kroz uvoenje eura. Sve to je za nju od
velikog znaaja i ona nije htjela da dovede u pitanje ove tvorevine ili da ih, na
neki nain, oslabi u okviru procesa proirenja.

179

Francuska se nikada nije suprotstavljala proirenju, ali je nadgledala da

ono ne dovede do slabljenja Evropske unije. Odnosno, uvijek je skretala panju
na to da proces proirenja EU ide zajedno s procesom njenog jaanja tako da
nikako ne doe u pitanje funkcionisanje Evrope. Francuska naroito vodi rauna
o ovim stvarima, jer proces proirenja jo nije zavren. Oekujemo Rumuniju i
Bugarsku, zatim zemlje Balkana, koje imaju pred sobom perspektivu pristupanja
Evropskoj uniji, a Francuska ne samo da nije naklonjena preirenju, ve ga i
oekuje, imajui u vidu i Tursku. Francuska samo tei da proces proirenja EU
i proces njenog jaanja budu dva paralelna procesa.
1. OMOGUITI EVROPSKOJ UNIJI
DA SE PRILAGODI PROIRENJIMA

180

Da bismo procijenili koji su doprinosi Francuske u izgradnji Evrope,

napomenuo bih neke povoljnosti koje Evropska unija stie proirenjem.
Najprije, proirenje je znak evropskog uspjeha. Ono pokazuje koliko je
Evropska unija privlana za druge zemlje. Zato se proirenje koje se desilo u
maju ove godine, a obuhvata period od 15 godina priprema, moe raunati kao
uspjeh. Francuska je uvijek podravala irenje, jer ono potvruje ideju politike
Evrope, Evrope koja ne podrazumijeva samo zajedniko trite, ve i jednu
zajednicu vrijednosti privlanu za one zemlje koje su se oslobodile Varavskog
pakta. Tako je od 1989. godine Francuska odobravala elju zemalja centralne
Evrope da se prikljue Evropskoj uniji. Istovremeno, Francuska je pazila da to
proirenje ne prouzrokuje slabost EU.
Paralelno s procesom proirenja Francuska je nadgledala da sporazumi
usvojeni u proteklih 15 godina ne ugroze politiku Evropu. Sporazum potpisan
1992. godine u Mastrihtu predstavlja jednu vrstu kvalitativnog peata za
Evropsku uniju. Francuska je insistirala da uvoenje eura bude praeno
politikim programom. Upravo zbog ovog sporazuma iz Mastrihta uvodi se
projekat zajednike inostrane politike i naelo u oblasti pravde i unutranjih
poslova. Kako ovi napori, ipak, nijesu bili dovoljni, sporazum je upotpunjen
pet godina kasnije Amsterdamskim sporazumom, koji takoe podvlai jaanje
politike Evrope.
Javilo se jedno vano pitanje kome je trebalo posvetiti panju i ono
je rijeeno Sporazumom u Nici. Njime se funkcionisanje Evropske unije
prilagoava ostalim lanovima, kojih je ukupno 10. Danas se na ovaj Sporazum
iz Nice gleda kao na jedan neuspjeh. Meutim, on je stvoren u periodu kada
je Francuska predsjedavala Evropskom unijom, kada je bilo neophodno hitno
rijeiti nekoliko institucionalnih pitanja prije nego to doe do proirenja. Bilo

je vrlo teko pregovarati o ovom sporazumu, jer on ne uvodi nove nadlenosti

za Evropsku uniju i ne modikuje ravnoteu nadlenosti izmeu EU i novih
lanova, ve se odnosi na respektivnu vanost zemalja lanica u sjeditu
institucija Evropske unije. Uopteno govorei, upravo je o tim pitanjima najtee
pregovarati i upravo je iz tog razloga Sporazum iz Nice ostao u loem sjeanju,
jer je trebalo provesti nekoliko noi u pregovorima. Tako da, kad se govori o
pregovorima u Nici, uvijek je prisutna slika ljudi koji se uno raspravljaju, jer
je svaka zemlja lanica eljela da ima jo jednog predstavnika u Parlamentu,
a zauzvrat bi izgubila jedan glas u Evropskom savjetu. im je ovaj sporazum
usvojen, postalo je jasno da to nije dovoljno i tako je poeo proces koji je
rezultirao stvaranjem evropskog Ustava. I Francuska je podravala stvaranju
evropskog Ustava. Shvatili smo i istakli da se vie nikada ne smijemo nai u
situaciji da vodimo onakve pregovore kakve smo vodili u Nici. Treba jednom
zauvijek postaviti pravila funkcionisanja Evropske unije tako da se o njima ne
mora ponovo pregovarati prilikom svakog novog proirenja. S novim Ustavom
Evropa preduzima novi politiki i pravni korak. Najprije, sama rije Ustav
krajnje je simbolina. ak i ako s pravne take gledita Ustav predstavlja
sporazum meunarodnog prava, paralela s nacionalnim ustavima je oigledna.
Funkcionisanje Evropske unije zavisie od jednog jedinstvenog teksta, koji e
biti zamjena za sve one sporazume, za sve one tekstove koji su predstavnicima
Evrope postali teki za itanje. Ustav pojednostavljuje arhitekturu Evopske unije.
Ranije je postojala Evropska ekonomska zajednica, pa Evropska zajednica za
ugalj i elik, Evropska zajednica za atomsku energiju, i sve je to zajedno bilo
u koverti koju je predstavljala Evropska unija. Danas postoji samo Evropska
unija, a Evropska zajednica za ugalj i elik prestala je da postoji, kao i ona
razlika izmeu Evropske unije i Evropske zajednice.
Takoe, nestala je i podjela Evropske unije na stubove. Ranije su postojala
tri poznata stuba: komunitarni stub, stub koji se odnosio na inostrane poslove
i stub koji se odnosio na pravdu i unutranje poslove. Sve je to sada spojeno
u okviru jednog jedinstvenog reima. Po prvi put Ustav denie vrijednosti i
ciljeve Evropske unije. Francuska je naroito na tome insistirala, odnosno da
EU postane zajednica vrijednosti, koja poiva na Povelji osnovnih ljudskih
prava, kao sastavnom dijelu Ustava.
Francuska je, takoe, insistirala na tome da se u okviru Ustava
preciziraju ciljevi Evropske unije, jer je eljela da time razuvjeri one zemlje
koje su se plaile da e izgubiti svoju suverenost. Ustav pojednostavljuje podjelu
nadlenosti izmeu EU i drava, to na neki nain olakava situaciju dravama,
a istovremeno bolje precizira podjelu nadlenosti izmeu institucija EU.
Francuska je stala u odbranu principa kulturnih razliitosti u okviru Ustava,
teei da kulturna dobra ne budu tretirana kao bilo koja druga roba i da ne budu

181

ukljuena u trgovinsku politiku Evropske unije. Odbrana kulturnog identiteta

Evropske unije postoji u Ustavu podjednako kao i odbrana kulturnog identiteta
njenih lanica.
Ono to daje posebnu dimenziju ovom Ustavu je nain na koji je on napisan.
Ranije su tekstove o kojima se pregovaralo pisali lanovi zemalja lanica, a
sada je po prvi put usvojen jedan mnogo iri format, koji povezuje ne samo
predstavnike drava, ve i predstavnike institucija, nacionalnih parlamenata, kao
i predstavnike graanskog drutva. Ovaj poseban nain elaboracije daje Ustavu
jedinstven karakter. Ono to se ne mijenja jeste da EU ostaje meunarodna
organizacija javnog prava, Ustav ostaje sporazum meunarodnog prava, a ovaj
aspekt je potvren kroz strogost revizije Ustava, jer se on mijenja na isti nain kao
i jedan sporazum, dakle sporazumom svih zemalja lanica. S te take gledita,
stvoren je prilino strog teks, ako se ima u vidu da svaka njegova modikacija
zahtijeva jednoglasnost drava lanica i proceduru ratikacije.
Prvi izazov za Ustav je njegova ratikacija od strane svake zemlje lanice
na osnovu njihovih pravila, a ne na osnovu zajednike procedure na nivou
Evropske unije. U Francuskoj ovaj proces ratikacije ide putem referenduma
i kada se mijenjaju dimenzije jednog meunarodnog sporazuma, u Francuskoj
se to deava kroz referendum. Sporazum u Mastrihtu je usvojen referendumom
i bilo bi nelogino da Ustav ne bude usvojen na isti nain.
2. OBEZBIJEDITI FUNKCIONISANJE EVROPSKE UNIJE
Objasnio bih nain nain na koji je Francuska nadgledala i nadgleda
funkcionisanje proirene Evropske unije. Broj lanica je izazov s kojim se EU
suoava nakon proirenja. Do sada se neka pitanja nikada nijesu postavila zato
to je EU imala mali broj zemalja lanica.
2.1 Osigurati ekasnost Evropske komisije

182

Prije proirenja Evropska komisija je imala vie lanova nego to ih

je imala Evropska unija. Bilo je oigledno da svaka od lanica ima svog
predstavnika u Komisiji. Meutim, situacija nakon proirenja predvia manji
broj lanova u Komisiji od broja zemalja lanica u okviru Unije. To za sobom
povlai pitanje ko moe biti predstavnik u Komisiji, a ko ne. To je jako vano
pitanje, naroito za one drave lanice koje su osnivai Evropske unije i koje
su od demografskog i geografskog znaaja. Drave koje su, u principu, bile
naklonjene nadlenostima Komisije suprotstavljaju se onim zemljama koje su
bile naklonjene meuvladinom mehanizmu. Francuska je bila predstavljena kao

lan ove druge grupe zemalja, imajui u vidu njen znaaj u Savjetu ministara,
za razliku od manjih zemalja koje su vie bile lanovi prve grupe, i njihove
zastupljenosti u Savjetu.
Kada smo vodili pregovore vezane za Sporazum u Nici, otkrili smo da
su neke male zemlje bile naklonjene nadlenostima Komisije samo iz jednog
jedinog razloga: bile su sigurne da e biti zastupljene u Komisiji. im se ukazala
mogunost da one ne budu stalno prisutne u sastavu Komisije, s veom rezervom
gledale su na proirenje moi i nadlenosti same Komisije. Sve zemlje posmatrale
su sa zabrinutou mogunost smanjenja broja lanova Komisije, kako male
zemlje kojima se moglo desiti da ne uestvuju u Komisiji, tako i velike za koje
je postojao isti rizik, a koje su do tada imale po dva lana u Komisiji. Tu su,
takoe, i nove drave lanice koje su se plaile da pristupe EU, a da pri tome ne
budu zastupljene u jednom tako vanom organu kao to je Evropska komisija.
Francuska podrava jednu ekasnu Komisiju, sa ogranienim brojem lanova,
koja djeluje u onim okvirima koji su predvieni Sporazumom, za razliku od
Savjeta, gdje su drave predstavljene kao takve. Ponekad se pogreno misli da
je Francuska izraava neprijateljstvo prema Komisiji. Francuska je, u stvari,
samo oprezna kad se radi o potovanju odredbi koje se odnose na Komisiju i
insistira na njenoj ekasnosti. Na osnovu ovoga proizilazi da Francuska nije
podravala ono to je proizilo iz rjeenja Evropske konvencije. To rjeenje je
predvialo da Komisija ima 15 lanova i jo 13 dodatnih lanova i da u okviru
ove Komisije zemlje lanice budu predstavljene po principu jednakosti, to
znai da bi svaka zemlja lanica bila predstavljena u svakoj drugoj Komisiji.
Francuska nije favorizovala ekasnost Komisije kroz smanjenje njenih lanova,
ve je smatrala da se ovim rjeenjem pripisuje veliki znaaj manjim zemljama,
to praktino znai da bi od est lanica koje su osnivai Evropske unije samo
tri mogle istovremeno biti u Komisiji. A od tri baltike drave jedna ili dvije
bile bi zastupljene u svakoj Komisiji. Za nas je bilo vrlo teko da zamislimo da
e se Francuska i Njemaka smjenjivati kroz Komisije, a s druge strane, nove
zemlje, meu kojima i one slabo naseljene, imale bi automatski pet mjesta u
Komisiji. To moe da izgleda kao da smo arogantni prema malim zemljama,
to je naravno pogrean zakljuak. Radi se samo o zabrinutosti za legitimitet
Komisije. Postavlja se pitanje kakav bi bio legitimitet Komisije u kojoj su dva
od etiri lana u ulozi posmatraa. Kakav bi bio legitimitet jednog komesara
koji ne predstavlja svoju zemlju, a koji zna da e njegov mandat u Komisiji
trajati samo pet godina, nakon ega se njegova politika karijera nastavlja u
onoj zemlji iz koje dolazi.
Plaili smo se da ovaj rotirajui sistem moe dovesti do slabljenja ove najjae
evropske institucije. Zato je za nas ovo bilo neprihvatljivo rjeenje i promijenjeno
je na Meuvladinoj konferenciji, kada je i usvojena Konvencija. Rjeenje koje

183

je usvojeno pragmatino je i denie jednom zauvijek broj lanova Komisije,

koji iznosi 2/3 broja drava lanica. Francuska prihvata ideju da nema svog
komesara u Komisiji, ali pod uslovom da bude prisutna u dvije od tri Komisije,
to znai da bi u periodu od 15 godina rada Komisije ona imala svog komesara
10 godina. Time se postie bolja ravnotea izmeu velikih i malih drava u
Komisiji. Francuska je prihvatila kompromis, koji predvia smanjenje broja
komesara, ime se garantuje ekasnost, a zauzvrat njen predstavnik nee biti
stalan. To je veliki ustupak od strane Francuske, jer je do sada, do novembra,
Francuska imala po dva predstavnika u Komisiji. Za nas je to veoma vana
promjena i ona je izazvala mnogo polemike.
2.2 Osigurati ravnoteu zastupljenosti drava lanica
u sjeditu Savjeta

184

Francuska je napravila jo jedan kompromis. On se odnosi na Evropski

savjet. Do sada je Francuska u Savjetu imala jednu privilegovanu poziciju. etiri
velike zemlje EU imale su isti uticaj i istu vanost, na osnovu posebnog sistema
dobijanja glasova. Ovaj sistem postao je veoma sloen i kodio je formiranju
samog Savjeta. to se tie funkcionisanja Savjeta, Francuska je insistirala na
njegovoj ekasnosti i njegovom irenju putem glasanja. Glasanje predvia
kvalikovanu veinu, za razliku od glasanja koje zahtijeva jednoglasnost.
Prilikom pregovora u vezi s ovim sporazumom doli smo do zakljuka da
postoje dva tipa drava. S jedne strane su drave koje podravaju ovu veinu, a
s druge strane one koje sebe automatski vide u podrci manjinama, koje odmah
postavljaju pitanje kako se moe sprijeiti usvajanje neke odluke. Francuska tei
tome da se trai nain da se to prije doe do usvajanja neke odluke. Zbog toga
je bila naklonjena smjeni sistema takica, koje su se dodjeljivale svakoj dravi.
Ustav predvia 55% zemalja lanica i 65% ukupne populacije Evropske unije,
a Francuska je predloila da se ova dva kriterijuma snize, kako bi se sprijeila
mogunost formiranja blokirajue manjine. Dolo se do kompromisa, do revizije
ovih brojki, ime se spasava princip dvostruke veine. Ovo je bilo veliko
rtvovanje, naroito za paniju i Poljsku, koje su Sporazumom iz Nice dobile
status gotovo jednak statusu velikih drava. Njemaka je bila predstavljena s
29 glasova, a panija s 27 glasova, iako panija ima skoro za polovinu manje
stanovnika od Njemake. Zamjenjujui ovaj sistem takica sistemom dvostruke
veine, pribliavamo se demografskoj stvarnosti. Za Francusku to znai da u
sjeditu Savjeta ima manje glasova od Njemake, za razliku od dosadanje
situacije kada su Francuska i Njemaka imale isti broj glasova u Savjetu. To
je za Francusku znaajna promjena. Okreemo se demografskoj realnosti i u
tom kontekstu oigledno je da Njemaka ima veu vanost od Francuske. Do

90-ih godina Francuska je imala isti broj poslanika u Evropskom parlamentu

i isti broj lanova u Savjetu kao i Njemaka. Danas u ove dvije institucije
Njemaka ima vie svojih lanova. To je ustupak od strane Francuske i sada se
primjenjuje princip jednakosti, koji vai za sve zemlje lanice EU. Francuska
je morala prva da da primjer i da u svom odnosu s Njemakom pokae kako
treba potovati ovaj princip.
3. PRIPISIVANJE DIPLOMATSKIH NADLENOSTI EVROPSKOJ UNIJI
Posljednji aspekt, neto na emu je Francuska mnogo insistirala u skorijim
debatama, jeste pripisivanje diplomatskih nadlenosti Evropskoj uniji. Prvi
pokuaj se desio za vrijeme pregovora u Mastrihtu. Tom prilikom pokrenuta
je evropska diplomatija, koja je imala svoj uspjeh, ali i neuspjeh. to se tie
neuspjeha, moemo pomenuti rat na prostorima bive Jugoslavije, kada je
Evropska unija u poetku reagovala na jedan dosta neorganizovan nain. Moemo
pomenuti i genocid u Ruandi, gdje je Francuska sama intervenisala, iako je
eljela da mobilie svoje evropske partnere. Naime, uloga Konvencije bila je
u tome to je ona insistirala na usklaenosti inostrane politike zemalja lanica
Evropske unije. Postalo je oigledno da Savjet i Komisija ponekad ne reaguju
na usklaen nain. Jedan od najboljih primjera za to je Srbija i Crna Gora, gdje
s jedne strane imamo Savjet, odnosno Solanu, koji je pomogao stvaranju te
drave, a s druge strane Evropsku komisiju, koja je bila uzdrana po pitanju
pribliavanja ove drave Evropskoj uniji, to je Solani oteavalo rad.
Ustav je doveo do pravog napretka. Moemo pomenuti i formiranje mjesta
ministra inostranih poslova (stalna funkcija), koje na jedan radikalan nain
rjeava dihotomiju koja je postojala izmeu inostrane politike i zajednike
bezbjednosti s jedne strane, i Evropske komisije s druge strane. Ustav spaja
ove dvije funkcije.
Drugi uspjeh Ustava je to daje Evropskoj uniji ulogu pravnog subjekta,
na zahtjev Francuske. Time se Evropskoj uniji daje sposobnost da potpisuje
meunarodne sporazume. Istovremeno, Ustav pojaava diplomatski kapacitet
Evropske unije, pripisujui joj vojne nadlenosti. Francuska je odavno na
ovome insistirala. Krajem 80-ih godina to je bilo gotovo nezamislivo. Meutim
90-ih godina, malo po malo, uspjeli smo da se Evropskoj uniji pripiu vojne
nadlenosti, a naroito one nadlenosti koje deniu politiku odbrane EU i
samim tim i odbranu EU.
Koncept pojaane saradnje izmeu grupe drava u potpunosti odgovara
tenji Francuske za nadgledanjem kako poveanje broja lanova Evropske unije
ne bi kodilo onim zemljama koje ele da joj se pridrue. Naravno, sve ove

185

ambicije mogu se ostvariti tek onda kada se Ustav ratikuje, a s obzirom na to

da se u Francuskoj to ostvaruje putem referenduma, jo uvijek nije izvjestan
rezultat. Oni koji su naklonjeni potvrdnom odgovoru istiu da se ne radi o izboru
izmeu da i ne, ve o izboru izmeu Ustava koji ima dobro razraene tekstove,
na jedan transparentan nain, i sadanje situacije, u kojoj Evropskom unijom
upravlja veliki broj dosta nerazumljivih tekstova, s rizikom da funkcionisanje
Evropske unije bude paralisano njenom sopstvenom teinom i da je svako novo
proirenje jo vie oslabi.

186

Mr Jeroen Kelderhis,
drugi sekretar u Ambasadi Kraljevine Holandije u Beogradu

PREDSJEDAVANJE EU
ISKUSTVA HOLANDIJE
O PREDSJEDAVANJU
Svakih est mjeseci predsjedavanje Evropskom unijom prenosi se s jedne
drave lanice na drugu. Zemlja koja je predsjedavajui predsjedava sastancima
Savjeta Evropske unije u Briselu i Luksemburgu i organizuje formalne i
neformalne sastanke Savjeta u okviru samih drava lanica. Predsjednik
Vlade zemlje koja predsjedava predsjedava sastancima Evropskog savjeta.
Predsjednitvo Savjeta ima vanu ulogu u legislativi i procesu donoenja
politikih odluka. On takoe predsjedava zvaninim radnim grupama koje
pripremaju ministarske sastanke u Savjetu.
Predsjedavajui predstavlja Savjet u njegovim odnosima s drugim
institucijama Evropske unije, kao to su Evropski parlament i Evropska komisija.
Zemlja lanica koja je predsjedavajua takoe predstavlja Evropsku uniju na
meunarodnom nivou, u bliskoj saradnji s visokim predstavnikom Evropske
unije za zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, Havierom Solanom, kao
i sa Evropskom komisijom.
I konano, predsjedavajua zemlja djeluje u ime Evropske unije u
meunarodnim organizacijama, na meunarodnim konferencijama i forumima.
Od 1958. godine Holandija je bila predsjedavajui deset puta: u drugoj polovini
1960. godine, 1963, 1966, 1969, 1972, 1976, u prvoj polovini 1981. i 1986, drugoj
polovini 1991. i u prvoj polovini 1997. godine. Posljednja dva predsjedavanja
Holandije rezultirala su Sporazumom iz Mastrihta (1992) i Sporazumom iz
Amsterdama (1997).
REALNA AMBICIJA
Jedan ameriki predsjednik je jednom rekao za Holandiju da je mala zemlja,
koja ostavlja velik otisak stopala. Iako predsjedavanje Holandije moe izgledati

187

kao nastavak predsjedavanja Irske, nivo ambicija Holancije je prilino visok:

realne ambicije, kako to mi obino nazivamo. Neka pitanja agende su ve
bila na dnevnom redu, poput odluka o kandidaturi Turska za lanstvo u EU,
nove strategija Evropske unije za borbu protiv droge, terorizma i Lisabonske
strategije, ali je Holandija takoe pokuala da naglasi jo neke stavke agende
u toku svog predsjedavanja. Izmeu ovih, zemlje zapadnog Balkana su bile
visoko na agendi u toku posljednjih pola godine.
PREDSJEDAVANJE HOLANDIJE I ZAPADNI BALKAN

188

Zemlje zapadnog Balkana se pribliavaju Evropi. Proces evropskih integracija

je vaan katalizator za izvoz/irenje stabilnosti i promociju optih vrijednosti.
U prvoj polovini 2004. godine bili smo svjedoci vanog razvoja. Hrvatska je
postala zemlja kandidat za lanstvo u EU, to pokazuje da se prave reforme
isplate i da EU dri rije. Opravdano je biti optimistian u pogledu onoga
to zemlje zapadnog Balkana mogu postii politikom voljom, odlunou
i podrkom EU. Ipak, nema mjesta samozadovoljstvu. Sada je pitanje kako
ubrzati reforme, stavljajui tako zemlje zapadnog Balkana nepovratno na stazu
ka Evropskoj uniji. Reforme se jo uvijek nijesu ukorijenile u zemljama koje
su bile preputene same sebi i neka osjetljiva pitanja ostaju nerijeena.
U Solunu 2003. godine Evropska unija je potvrdila svoju kontinuiranu
podrku zemljama u regionu u njihovim naporima da konsoliduju demokratiju
i stabilnost, kao i da promovie ekonomski razvoj i regionalnu saradnju. Nema
potrebe za novom agendom. Jasno je ta treba da bude uraeno i to se sprovodi
kroz nove instrumente poznate kao partnerstva. Ova partnerstva identikuju
prioritete za akciju i pruaju jedinstven okvir za pribliavanje zemalja zapadnog
Balkana Evropskoj uniji.
Evropska unija i zemlje zapadnog Balkana imaju zajedniki program i
strategiju: Proces stabilizacije i asocijacije. Dalji progres u ovom procesu zavisie
od odlunosti obje strane, i EU i zemalja zapadnog Balkana, u ispunjavanju
svojih obaveza. Brzina kojom e se zemlje zapadnog Balkana kretati prema EU
zavisie od toga kako e svaka zemlja pojedinano sprovesti reforme, potujui
kriterijume koje je postavio Evropski savjet u Kopenhagenu 1993. godine i
uslove Procesa stabilizacije i asocijacije.
Holandsko predsjedavanje Evropskom unijom funkcionie na osnovu
ambicije kombinovane s ralnou. Zajedno treba da implementiramo obaveze
odreene u Solunu, unutar okvira Procesa stabilizacije i asocijacije. Radimo na
tome da olakamo trgovinu i investiranje, dok istiemo neophodnost podrke
uspostavljanju adekvatnih administrativnih sistema i standarda. Saraujemo

u borbi protiv organizovanog kriminala, korupcije, irenja oruje za masovno

unitenje i terorizma, i naglaavamo potrebu za potpunom i nedvosmislenom
saradnjom s Meunarodnim tribunalom za bivu Jugoslaviju. I konano,
poboljavamo komunikaciju Evropske unije sa zemljama regiona, dok nastavljamo
da sluamo interese i brige zemalja o kojima je rije. Ukratko, radimo na
ostvarivanju zajednikih ciljeva, zajedno i na bazi uzajamnog potovanja.
Holandsko predsjednitvo je organizovalo dva ministarska sastanka u
kontekstu foruma EU - zapadni Balkan. Ministri inostranih poslova su se
sastali u novembru, a ministri pravde i unutranjih poslova u decembru. Pored
toga, dolo je i do sastanka politikih direktora u septembru, u Njujorku. Ovo
ilustruje intenziviranu saradnju u oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne
politike, kao i pravde i unutranjih poslova s dravama koje su u Procesu
stabilizacije i asocijacije.
KAKO DALJE UVRSTITI POLITIKU STABILNOST U REGIONU?
Iako su ratni sukobi sada stvar prolosti, ostaje neprestana potreba podupiranja
regionalnih demokratija uvrivanjem stabilnosti. Okvir za ovu stabilnost je
formiran ugovorima koji su ve na snazi, ukljuujui i Dejtonski i Pariski ugovor
i kasnije Odluke Savjeta za implementaciju mira, Rezoluciju 1244 Savjeta
bezbjednosti i Ohridski (2001) i Beogradski sporazum (2003).
Meunarodna politika ukljuenost (prisustvo) na Balkanu bi trebalo da
bude usaglaen napor kojim bi se postigla sinergija meu razliitim akterima,
naroito UN-a, NATO-a, OEBS-a i Evropske unije. Predsjednitvo e teiti
blioj koordinaciji izmeu ovih aktera, kako meu njihovim centrima, tako i
unutar samog regiona.
Ne moe doi do pomirenja i stabilnosti bez pravde. Puna i nedvosmislena
saradnja s Meunarodnim tribunalom za ratne zloine ostaje i dalje neophodan
uslov za dalje zbliavanje sa EU. Predsjednitvo je nastavilo da, zajedno s
partnerima, zahtijeva od zemalja u regionu da ispune svoje meunarodne
obaveze, posebno one vezane za hapenje i izruenje glavnih optuenika poput
Radovana Karadia, Ratka Mladia, kao i Anta Gotovine, to je i utvreno
Rezolucijom 1503 i 1534 Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija. Konkretne
mjere, ukljuujui uvoenje/ili produavanje zabrane viza zemalja EU i druge
vidove podrke Meunarodnom tribunalu za ratne zloine, bile su meu
prioritetima predsjednitva.
Proces stabilizacije i pridruvanja je poboljan u Solunu, juna 2003. godine,
u toku predsjedavanja Grke. Zahvaljujui napornom radu predsjednitva
Italije i Irske, kao i zemalja u regionu, vei dio toga je ve implementiran.

189

190

Holandsko predsjedavanje nastavlja ove napore, dok u isto vrijeme zahtijeva

od zainteresovanih zemalja da udvostrue napore u ispunjavanju svojih
obaveza.
Koliko smo uspjeli da poboljamo svoju agendu za zapadni Balkan?
Uspostavili svo Misiju policije EU u Bosni i Hercegovini; otvorili smo programe
Evropske zajednice za zemlje zapadnog Balkana; ponudili smo tzv. pristup
dvostrukog kolosijeka Srbiji i Crnoj Gori, u cilju prevazilaenja zastoja u
ostvarenju Akcionog plana za unutranje trite dravne zajednice.
Ipak, mnogo vanije pitanje je ta su drave na Balkanu same postigle.
Ako elimo da region napreduje prema Evropskoj uniji, sama EU moe samo
djelovati kao upravlja, ali ne i kao pokreta u tom procesu. Istinske promjene
i istinske reforme mogu doi samo iz samih drava u regionu, a potrebna je
politika volja lidera u regionu da podre proces reformi koje smo mi sami
odluili da ostvarimo.
Pa, kakav je napredak napravljen? Hrvatska je ve dobila status zemlje
kandidata za lanstvo u EU, i Evropski savjet moe donijeti dalje odluke o
hrvatskim ambicijama vezanim za EU. Bosna i Hercegovina je napravila
znaajan napredak ka zapoinjanju pregovora o Procesu stabilizacije i asocijacije,
uprkos komplikovanoj ustavnoj zaostavtini Dejtonskog i Pariskog mirovnog
sporazuma. Albanija ve pregovara o takvom ugovoru.
Biva Jugoslovenska Republika Makedonija je pokazala politiku zrelost po
pitanju referenduma o decentralizaciji, koji je lako mogao rezultirati ozbiljnim
preprekama u aspiracijama ove zemlje prema EU. Konano, regionalna saradnja
se pojaava, a javna izvinjenja politikih lidera za nedjela iz prolosti postavila
su nove putokaze na putu ka pravom pomirenju.
A ta je sa Srbijom i Crnom Gorom? Da budemo iskreni, nije lako istai
pravi uspjeh u posljednjim mjesecima u ovoj zemlji. Moda privreda moe
da nam poslui kao pravi primjer. Veliki paket zakona o privredi usvojen je u
parlamentu Srbije. Presijecanje birokratske crvene trake bi trebalo da rezultira
uveanjem direktnih stranih ulaganja i jaim ekonomskim razvojem, pogotovo
ako postignemo uspjeh s pristupom dvostrukog kolosijeka. Reforme odbrane su
napravile znaajan napredak, mada se ini da se taj tempo usporio. Regionalna
saradnja je jo jedna oblast u kojoj ima bitnih promjena.
Srbija i Crna imaju politiku i ekonomsku teinu da pokrenu reforme - ne
samo u ove dvije republike i u dravnoj zajednici, ve i u cijelom regionu
Balkana. Ipak, Srbija i Crna Gora su napravile manje napretka na putu prema
Evropskoj uniji nego bilo koja zemlja u regionu. Nedostaje opti konsenzus o
budunosti dravne zajednice, koji slabi zajednike institucije i politike koje
su neophodne za dalji napredak. Reforme u oblasti policije i pravosua su jako
spore. Previe vremena se troi na unutranje prepirke.

Saradnja s Meunarodnim tribunalom za bivu Jugoslaviju je vjerovatno

najvei kamen spoticanja na putu ka Evropskoj uniji. U Solunu smo traili punu
i nedvosmislenu saradnju s Tribunalom, ali nama su potrebna djela a ne rijei.
Izjave za javnost premijera Kotunice da odreeni haki optuenici nee biti
predati Hakom tribunalu, razlog su za ozbiljnu zabrinutost. injenica da glavni
optuenici, poput Radovana Karadia, Ratka Mladia i Anta Gotovine, jo
uvijek nijesu uhapeni je prosto neprihvatljiva. Za one koji ele da saekaju da
se Tribunal zatvori poruka je jasna: grijeite. Nezamislivo je da e se Tribunal
zatvoriti prije nego to se glavni bjegunci uhapse i isporue.
ta moemo nauiti iz naih zajednikih napora u posljednjim mjesecima
da pribliimo zemlje zapadnog Balkana Evropskoj uniji? Napredak je na neki
nain pomijean. Sigurno se moglo i trebalo vie uraditi, to je denitivno sluaj
Srbije i Crne Gore, koja je sada u opasnosti da bude posljednja u redu, uprkos
svom ogromnom potencijalu.
To ne znai da Evropska unija ne treba da pojaa svoje napore ovdje.
Naprotiv. Naa poruka EU ne pokree samu sebe. Usklaeniji napori se
mogu preduzeti u prenoenju poruke Evropske unije ljudima zapadnog Balkana
- pogotovo mladim ljudima, sjutranjim graanima Evropske unije. Tokom
svog predsjedavanja Holandija je zapoela javnu diplomatsku kampanju u
saradnji s Evropskim pokretom u Srbiji i Crnoj Gori, uspjean projekat Euro
Star Bus, koji je pokuao da Evropsku uniju i raspravu o integraciji priblii
ljudima u ovoj zemlji.
Naravno, razumijemo ta je potrebno za sprovoenje istinskih reformi.
Svjesni smo takoe ozbiljnih ekonomskih problema koje je Srbija i Crna
Gora naslijedila prije samo nekoliko godina. Ipak, pokazalo se da se pravi
napredak moe ostvariti. Srbija i Crna Gora je zauzela mjesto koje joj pripada
u porodici drava i sada je aktivan lan u skoro svim vanijim meunarodnim
organizacijama. Ovo su velika postignua, ali vie se moglo i trebalo uraditi,
iskazivanjem politike hrabrosti u suoavanju s osjetljivim pitanjima, ukljuujui
i saradnju s Hakim tribunalom.
Bie nam potrebno politiko vostvo - ak i dravnika mudrost - ako elimo
da zavrimo ono to smo zapoeli. Promoviui vladavinu prava, borbom protiv
trgovine ljudima i drugih oblika organizovanog kriminala i izruenjem preostalih
optuenika Meunarodnom tribunalu za bivu Jugoslaviju. Samo etiri godine
unazad na Balkan se gledalo kao na crnu rupu Evrope. Ogroman napredak je
napravljen. Ne smijemo protraiti ovu istorijsku ansu da kapitalizujemo ove
investicije.
U Solunu je ponovo potvreno da je budunost zapadnog Balkana u
Evropskoj uniji. Evropa mu nije okrenula lea. Naprotiv: pribliila mu se da
bi mu pomogla u naporima da ostvari ovaj cilj. Ja bih pozvao zemlje zapadnog

191

Balkana, pa i Srbiju i Crnu Goru, da ne okreu lea svijetu, ve da nastavimo

zajedno da radimo na ostvarivanju njihovih evropskih ambicija, da obezbijedimo
mjesto Srbiji i Crnoj Gori tamo gdje konano i pripada - meu partnerima
Evropske unije.

192

Svere Johan Kvale

SPECIFINA ISKUSTVA NORVEKE I EVROPA

NORVEKA - ZEMLJA U EVROPI?
Moda e se neko zapitati ta jedan Norveanin radi u Podgorici i zato
pria o Evropskoj uniji.
Norveka jeste dio Evrope kada gledate s geografskog stanovita, a
denitivno smo dio Evrope kada govorimo o politikoj, socijalnoj, kulturnoj
i ekonomskoj sceni.
Spoljna politika Norveke trenutno je usredsreena na sljedee tri
komponente:
mir
stabilnost
prosperitet
i to kako u Evropi tako i u ostatku svijeta.
Norveka je postala lan:
Ujedinjenih nacija 1945.
Organizacije za privrednu saradnju i razvoj (OECD) 1948.
Savjeta Evrope 1949.
NATO-a 1949.
Ve vie od 30 godina u Norvekoj se vodi debata o lanstvu u Evropskoj
uniji, pa je ovo politiko pitanje s najduim ivotnim vijekom u Norvekoj.
Sjeam se da sam odrastao tokom te prve debate o Evropskoj uniji, i poto
je to pitanje ocijenjeno veoma vanim u Norvekoj, Parlament je odluio da
on, kao politika struktura, nee odluivati da li da budemo lanica Evropske
unije ili ne, ve e dozvoliti ljudima da oni donesu odluku. Za Norveku je
vrlo neuobiajeno da organizuje referendum. Dok ih vajcarci imaju stalno, u
Norvekoj to ne praktikujemo. Meutim, zbog velikog znaaja ovog pitanja,
Parlament je odluio da odluku mora donijeti narod i to na konsultativnom
referendumu. Ovo znai da se od naroda trailo da da savjet Parlamentu. Teorijski
gledano, Parlament nije obavezan da usvoji odluku koja se donosi na takvom
referendumu. Meutim, ukoliko Parlament ne bi posluao volju naroda, dolo
bi do revolucije.
Tokom pedesetih godina uopte nijesmo ni imali debatu o zajednikom
tritu, zbog jednostavne injenice da Ujedinjeno Kraljevstvo nije bilo dio

193

194

toga. Interesantna je injenica - kada govorimo o spoljnoj politici Norveke

nakon II svjetskog rata - da smo vrlo esto sa Britancima bili na istoj strani.
Postoje veoma jake veze izmeu nae dvije zemlje, a razlog za to potie iz
II svjetskog rata. Norveka je tokom ezdesetih godina posmatrala kako se
stvara to zajedniko trite od njegovih ranih faza. Vidjeli smo da moramo
uraditi neto da bi i za nas same stvorili jedno vee trite. Tako smo, zajedno
sa Britanijom, vedskom i nekoliko drugih zemalja, osnovali asocijaciju koja
je nazvana EFTA (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu).
Norveka je zapravo zatraila prijem u EU 60-ih godina, ali poto je u
to vrijeme Velikoj Britaniji vetom Francuske odbijen zahtjev za lanstvo u
Evropskoj ekonomskoj zajednici, ni Norveka nije ula, iako bi i u to vrijeme
u Norvekoj bila veina glasova za ulazak.
Prva debata o pridruivanju Norveke Evropskoj ekonomskoj zajednici
poela je 1970. godine. Trajala je dvije godine i nakon toga je organizovan
referendum, 1972. godine, koji je tano na pola podijelio stanovnitvo Norveke.
Na referendumu je 53,5% glasalo protiv lanstva. Poslije vie od 20 godina,
1994. godine, organizovan je i drugi referendum, koji je rezultirao sa 52,2%
protiv lanstva.
Kada malo paljivije pogledamo rezultate, vidjeemo da ljudi koji naseljavaju
uglavnom poljoprivredne regione su glasali protiv, dok su ljudi u urbanizovanim
centrima glasali za ulanjenje. Na referendumu 1972. godine bilo je mnogo
ogorenosti na obje strane, dok su 1994. godine ljudi izgledali oputenije.
Interesantni su rezultati oba referenduma, jer pokazuju da su tradicionalni
farmeri i ribari bili protiv, a jedan od popularnih argumenata koje su koristili
ljudi koji ive na sjeveru bio je (i jo uvijek je) sljedei: Dovoljno nam je loa
vlast u Oslu, bilo bi nam jo gore pod administracijom iz Brisela.
Da biste mogli dobro da razumijete norveku politiku, potrebno je da
budete Norveanin. Mi trenutno imamo manjinsku Vladu, koja je podijeljena
po pitanju Evropske unije. Konzervativna partija, veinska partija u koaliciji,
za prikljuenje je, dok je i Hriansko-demokratska partija protiv, ak iako
postoje znaci da bi moglo doi do unutranjih mimoilaenja unutar partije po
ovom pitanju. Liberalna partija, trei koalicioni partner, protiv je lanstva,
ali opet i ovdje postoje znaci koji ukazuju na podijeljenost unutar partije po
pitanju Evropske unije. Politika osnova za ovu manjinsku koalicionu Vladu je
zajedniki sporazum da ova Vlada nee zatraiti ulanjenje u Evropsku uniju
dok je na vlasti. Najvea partija u Norvekoj je Laburistika partija i zajedno sa
konzervativcima bi imali dovoljnu veinu u Parlamentu za lanstvo Norveke
u EU. Meutim, poto su konzervativci u koalicionoj Vladi, to ih blokira da
pokrenu pitanje lanstva u EU.

Norveka, ipak, sa Evropskom unijom sarauje u raznim oblastima. Shvatila

je da mora imati neku vrstu ekonomskog sporazuma sa EU, i zbog toga smo
potpisali sporazum EEA (Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru), koji
nam daje pristup tritu, na isti nain kao to je to sluaj sa zemljama lanicama.
Ipak, postoje dva veoma bitna izuzetka: ribarstvo i poljoprivreda, koji nijesu
obuhvaeni sporazumom. Ovaj Sporazum sa stanovita ekonomskih interesa
je sasvim u redu. Iako je Norveka jedna od najveih izvoznica nafte i gasa,
u potpunosti je zavisna od evropskih trita, 70% naeg kompletnog izvoza
odvija se sa zemljama Evropske unije i upravo zbog toga smo morali potpisati
Sporazum o evropskom ekonomskom prostoru.
Koja su to polja nae saradnje? Jako dobro saraujemo na polju pravosua
i unutranjih poslova (engenski sporazum je dobar primjer za to). Mi takoe
uestvujemo u borbi EU protiv organizovanog kriminala (Europol).
Saraujemo s Evropskom unijom i na polju spoljnih poslova, bezbjednosti
i odbrambene politike. Nedavno je Palament odobrio uee Norveke u
mirovnim operacijama koje vodi Evropska unija, to je jako zanimljivo ako
imamo u vidu da mi nijesmo lanica EU. Evropska unija je dobila 10 novih
lanica 1. maja ove godine. Da bi Norveka mogla da odri ovaj Sporazum o
evropskom ekonomskom prostoru, pristali smo da sa 226 miliona eura godinje,
narednih pet godina, pomaemo 10 novih lanica Evropske unije. Poljska je
najvei korisnik ovih sredstava, oko 100 miliona odlazi na zemlje zapadnog
Balkana, a to se tie inostrane politike u regionu Kavkaza i centralne Azije, nai
se ciljevi uvijek podudaraju sa ciljevima Evropske unije. Norveka bi eljela
da zemlje zapadnog Balkana postanu dio Evropske unije i mi smo promoteri
evroatlantskih integracija.
ta su onda nedostaci toga kad nijeste lanica EU? Proirenjem Evropske
unije dolo je do produbljivanja i proiravanja saradnje unutar Evropske unije.
Evropska unija je postala vanija za Norveku, a Norveka je postala manje
vana za Evropsku uniju. Sporazumom o evropskom ekonomskom prostoru,
Norveka preuzima i implementira svaki dio komunitarnog prava koji se odnosi
na jedinstveno trite. Odluke se donose u Evropskoj uniji bez naeg uea,
a mi treba da ih implementiramo.
Kada je rije o politikama Evropske unije koje utiu na Norveku, na prvom
mjestu moram pomenuti ribarstvo. Sporazum o Evropskom ekonomskom
prostoru ne pokriva ribarstvo. Norveki riblji proizvodi imaju ogranien pristup
na evropskom tritu. kotski i irski uzgajivai ribe su se nedavno alili na
damping norvekog lososa na tritu, pa je Evropska unija uvela kvote, to
naravno pogaa norverku ribarsku industriju.
Energetska politika Evropske unije je veoma znaajna za Norveku, koja
je sa 4,5 miliona stanovnika trea po redu izvoznica nafte i gasa. Cjelokupne

195

196

koliine gasa koje dolaze iz Norveke prodaju se u Evropi, i to je jedino trite

na koje mi izvozimo gas. Norveko uee na tritu nekih zemalja je prilino
impresivno: 40% u Belgiji, 32% u Francuskoj, u Njemakoj 30%, Italiji 11%.
Norveki gas se takoe prodaje i u paniji, Poljskoj i Republici ekoj. Sva
ova trita nalaze se u zoni Evropske unije, a mi imamo gasa za sljedeih 100
godina. Potranja za gasom je ogromna, a neke od ovih zemalja ga uopte ne
proizvode. Zbog toga to smo mi jedna mala zemlja, politiki stabilna, na nas
gledaju kao na jednog pouzdanog partnera i nabavljaa.
Ipak, vrlo malo se pitamo kada se radi o politici energetike. Ovo je ogroman
problem, jer je to na strateki proizvod, najvaniji proizvod koji prodajemo.
Politike EU u ovoj oblasti jako mnogo utiu na Norveku.
Norveka se sve vie posveuje principu zdrave ivotne sredine, i dobro je
to je ova oblast obuhvaena Sporazumom o evropskom ekonomskom prostoru.
I u ovoj oblasti, kao i u ostalima, sve odluke se donose u Briselu, propisi i
pravila Evropske unije se inkorporiraju u norveki zakon, to je doprinijelo
ojaanju politike zatite ivotne sredine u Norvekoj. Kao rezultat politika
EU o ivotnoj sredini, Norveka sada ima visoije kriterijume za vodu za pie
nego to je ranije imala.
Kakva je onda budunost odnosa izmeu Norveke i Evropske unije? Neki
od popularnih argumenata protiv lanstva Norveke u EU nijesu se znaajnije
promijenili tokom posljednjih trideset godina:
- Norveka nema potrebe da se pridruuje Evropskoj uniji iz ekonomskih
razloga
- Ne elimo da nama upravljaju iz Brisela
- Evropska unija nije demokratska
- Evropska unija je ekskluzivni klub samo bogatih zemalja (taj argument
vie nije validan nakon posljednjeg proirenja EU).
Jedan od od najeih argumenata u korist Evropske unije je da mi moramo
biti dio Evrope, zato to smo ve njen dio u pogledu kulture, politike itd.
Ispitivanja javnog mnjenja u posljednje vrijeme kau da je do nedavno veina
stanovnitva bila za pridruivanje. To je zanimljivo, moete se zapitati: pa zato
mi onda odmah ne predamo zahtjev za pridruivanje?
injenice su sljedee: vjerovatno postoji veina u narodu koja je za
pridruenje. Kada pogledate dvije najvee partije, one imaju dovoljno mjesta
u Parlamentu da bi mogle da donesu odluku o lanstvu u EU. Pa zato mi to
ne uradimo? Zato to sadanji Parlament ima sporazum o neprijavljivanju za
lanstvo u EU.
Norveka sljedee godine ima opte parlamentarne izbore. Prema onome to
su pokazala istraivanja, zna se da e ovo pitanje biti aktuelno za izbore. Vrlo
je izvjesno da sadanja koalicija nee pobijediti na izborima. Tri nove partije su

se odluile za neku vrstu koalicije da bi formirale Vladu, a to su Laburistika

partija, Socijalistika ljevica i Centralna partija. Socijalistika ljevica i Centralna
partija su protiv Evropske unije, pa ak i ako dobiju izbore nee formirati Vladu,
recimo, sa Laburistikom partijom ako ova odlui da podnese kandidaturu.
Velika koalicija izmeu dvije proevropske partije, laburista i konzervativaca,
nezamisliva je iz istorijskih i ideolokih razloga.
Posljednje pitanje: nedavno je potpisan Ustav Evropske unije, a sad taj
Ustav mora ratikovati svaka lanica. Postoje ozbiljne anse da se taj Ustav
nee ratikovati u Velikoj Britaniji, a to se ak moe desiti i sa Francuskom.
Ukoliko se to desi, EU nee imati Ustav. Ako doe do takve situacije, to e u
Norvekoj staviti taku na raspravu o Evropskoj uniji u skoroj budunosti.

197

198

Dr Rado Genorio

SLOVENIJA U PROCESU EVROPSKIH

INTEGRACIJA
Proces integracija se ne moe nauiti za kratko vrijeme. Od 92. godine,
kad sam dolazio u administraciju kao pionir slovenako-evropskih odnosa,
za 12 godina, kao dravni sekretar za evropske poslove, proao sam sve faze,
ukljuujui i onu poetnu kad nas je bilo troje-etvoro u administraciji. Tada
smo malo sanjali o toj integraciji, da ne kaem da smo sve znali, a ni dan-danas
ne znamo sve, iako smo unutra. Austrijanci nam kau: Kad budete prvi put
predsjedavali, onda ete otprilike nauiti sav taj posao. Taj proces nije bio
lagan.
Poslije ovog novog proirenja, i Bugarska i Rumunija e ubrzo u EU, taj
prostor se lagano zatvara, Hrvatska i Turska su zemlje kandidati, a svi ostali
na podruju zapadnog Balkana imaju tzv. evropsku perspektivu. Uvoenjem
Evropskog partnerstva i tzv. duplog kolosijeka, Evropa je Crnoj Gori dala
mogunost da ubrza svoje reformske procese unutar integracije, da ubrza
tranziciju. Kako je Slovenija uspjela ubrzati taj tranzicijski proces? Moe se
govoriti i o tranziciji, integraciji ili pristupanju. Crna Gora e ui i u pregovaraki
proces, ali kad zavri taj posao znai da je zavrena tranzicija i ulazak u Uniju
je neka vrsta medalje za postignute rezultate. Taj posao je u stvari u interesu
Crne Gore, kao to je bio u interesu Slovenije. Ciljevi koje smo sebi postavili
poslije osamostaljenja su bili isti ciljevi koje je imala Unija: da budemo jedno
savremeno demokratsko drutvo s trinom ekonomijom, da moemo sigurno
preuzeti obaveze lanstva, da radimo unutar Unije i da dalje ubrzavamo svoj
vlastiti razvoj. Ja sam siguran da narod Crne Gore ima iste te ciljeve i Evropsko
partnerstvo (u naem sluaju je to bilo Pristupno partnerstvo), omoguava da se
ubrzaju reformski procesi i da uspijete na tom putu strukturnog prilagoavanja
Uniji. Koliko e to trajati ne znamo, mislim da to niko ne zna ni u Crnoj Gori,
ni u Evropi. Nije bitan datum kad ete postati lanovi EU, bitno je da se drava
strukturno prilagodi da bi mogla biti uspjena u Uniji.
Ukoliko uporedimo datume vezane za pristupanje EU nekoliko zemalja
centralne i istone Evrope - Slovenija je najkasnije pristupila; Maarska i Poljska
ve 91. godine potpisuju Sporazum o asocijaciji; 94. daju molbu za lanstvo;
Slovenija dvije godine kasnije, a Evropski sporazum je potpisala 10.6.1996.

199

200

godine, istog dana kad smo predali molbu za lanstvo; meunarodno smo
priznati tek 92. - vidjeemo da je na tom putu nekima bilo potrebno 12 godina
za tzv. strukturno prilagoavanje na osnovu Asocijacijskog sporazuma, kao
npr. Maarskoj, ekoj i Poljskoj, a Slovenija je morala neke poslove kasnije
ubrzati za est godina, kao to je u okviru Asocijacijskog sporazuma pregovarala
prelazni period na ekonomskom podruju. Ali, 97. je dolo Evropsko partnerstvo,
koje je ubrzalo tranzicijski put. Nekim zemljama je trebalo vie vremena. Na
primjer, Rumuniji i Bugarskoj (iako su imale potpisan Asocijacijski sporazum
ve 93) trebalo je mnogo godina da preu taj put harmonizacije poretka ili
strukturnog prilagoavanja i priprema na lanstvo. Konano e sada zavriti
pregovaraki proces - i Rumunija e uskoro dobiti signal da je na podruju
konkurencije posao uslovno zavren, tako da nee biti problema da i one 2007.
postanu lanovi Unije.
Znai, okvir i pravila igre su isti za sve, bie i za Crnu Goru, jer ona radi
na jednom modelu koji je vaio za sve ove nove lanice EU, pa e vaiti i za
zemlje kandidate i za zemlje koje imaju tzv. evropsku perspektivu. Neke stvari
e se bre odvijati u Crnoj Gori upravo zbog ovog novog dvostrukog kolosijeka,
jer, na kraju, Evropa moe pomoi, kao to je i nama pomogla, ali ipak Crna
Gora sav posao mora uraditi sama.
Slovenija je dobijala pomo u PHARE-u, Crna Gora je ima u okviru
CARDS-a, to je isti instrument, pogotovo nakon uvoenja Evropskog partnerstva.
Ako uporedimo slovenako Pristupno partnerstvo iz 97. godine i crnogorsko
Evropsko partnerstvo, vidjeli bismo da nema puno sutinske razlike, pogotovo
za nas. Proizali smo iz istog pravnog poretka i ve smo imali odnose sa EU,
pogotovo komparacijske na osnovu Beogradskog sporazuma iz 1980, samo to
se zna da 10 godina niko u ovim zemljama zapadnog Balkana, zbog poznatih
injenica, nije na tome radio. Slovenija je 92. prvo intenzivno ula u ranu
tranzicijsku fazu, da bi je u drugoj polovini 90-ih ubrzala i zavrila tranziciju,
a time uspjeno i pregovaraki proces.
Taj proces integracija duboko je vezan s procesom tranzicije. Kada je rije
o Pristupnom partnerstvu i Evropskom partnerstvu, potrebno je navesti neke
injenice - mi u Sloveniji taj unilateralni dokument nijesmo odmah na poetku
znali postaviti u jedan kontekst, niti reagovati i odgovoriti na pravi nain na sve
to. Ne treba o tome puno govoriti - ono to je vailo za Sloveniju, Hrvatsku i
Makedoniju vaie i za Crnu Goru. Proizali smo iz istog sistema, istog okvira.
Taj tranzicijski put nije bio lagan, to je u stvari trostruka tranzicija - iz jedne
socijalistike ekonomije okrenuli smo se ka trinoj ekonomiji, od regionalne
ekonomije ka nacionalnoj ekonomiji i od dijela Jugoslavije postali smo jedna
nezavisna zemlja, koja je postala lanica EU. Znai da smo se strukturno
prilagodili da bismo mogli djelovati na jednom velikom zajednikom tritu.

To je bio veoma dug proces, koji nije bio lagan ve veoma kompleksan, ali smo
na kraju dosta uspjeno iz njega izali. U tom vremenu je ak generiran visoki
rast i vie smo nego udvostruili na vlastiti bruto domai proizvod, koji je
92. bio oko 11 milijardi dolara, a sada je 25 milijardi dolara. Nadam se da e
uvoenjem ovog novog instrumenta koji je ponudila Evropa, Crna Gora ubrzati
svoj napredak. Tako je izgledala slovenaka, a na kraju nee nita drugaije
izgledati ni crnogorska tranzicija. Kod nas je bio jedan gradualistiki proces,
nita nijesmo radili preko noi, sve smo analizirali, pa smo bez velikih ok
terapija, bez hiljade i hiljade ljudi na ulicama, polako se strukturno prilagodili
Unijskim strukturama i doveli taj proces do kraja i na podruju ekonomije.
Naa tranzicija je imala dvije faze. Prva faza je trajalo do otprilike 96.
godine, do kada smo morali stvoriti jedan makroekonomski okvir, formirati
centralnu banku, vlastiti monetarni sistem, nove institucije, kojih tada nije
bilo u republikama, za na primjer eksternu nansijsku kontrolu, Raunski sud
94. godine, itd. Morali smo napraviti jednu vlastitu standardizaciju, jer je
nijesmo imali (u Jugoslaviji smo imali YU standarde). Takoe smo morali da
se harmonizujemo s evropskim standardima, to je bilo u naem interesu, jer
niko nee kupovati tvoje proizvode ako nijesu uraeni po nekim zajednikim
standardima. Taj proces tehnike harmonizacije je dosta teak i mi smo u prvoj
fazi tranzicije dosta panje posvetili tim institucijama. Ali, kada formirate
instituciju, treba da proe nekoliko godina da bi ona radila. Zato smo u tom
pogledu ili jednim gradualistikim putem, zbog kojeg nas je Svjetska banka
jako kritikovala u prvoj polovini 90-ih godina, jer je Slovenija nije sluala.
Dobro je da je nije sluala, jer nam ta ista Svjetska banka u knjizi koju je izdala
ove godine Slovenija od Jugoslavije ka Evropskoj uniji danas priznaje da je
to jedinstveni put tranzicije. Svjetska banka nas je navela kao primjer dobrog
tranzicijskog puta - ta ista institucija koja nas je osuivala zbog naeg pristupa
sanaciji i privatizaciji bankarskog sistema. Mi smo ili svojim gradualistikim
putem i tek smo 2002. godine zavrili npr. privatizaciju bankarskog sistema.
A kako su to radili esi i Maari i ta je bio rezultat - oni 1997. i 1998. godine
zbog previe liberalistikog pristupa generiraju negativan rast, dok mi ba u
tom periodu imamo 5-6% rasta godinje.
S tim se polako pribliavamo Uniji,95. smo zavrili pregovaraki proces oko
Asocijacijskog sporazuma. To e Crna Gora raditi nakon Studije izvodljivosti.
Iste 95. slijedi ok - Italija nas blokira na jednu godinu u okviru Asocijacije.
Naime, ako se pogleda Asocijacijski sporazum Poljske, Maarske i Slovenije,
vidjeemo da imaju razliite elemente, npr. Slovenija je za razliku od njih
morala prihvatiti ve u okviru Asocijacijskog sporazuma liberalizaciju trita
nekretnina. Slovenija to nije htjela prihvatiti, Italija nas je blokirala i bila je
situacija uzmi ili ostavi. Kroz Solanin kompromis smo to pitanje rijeili, oko

201

202

ega je bila velika politika debata u naem Parlamentu i zbog toga smo morali
mijenjati Ustav 97. godine, ali je u svemu tome bila i jedna dobra injenica - iz
svega smo izali jedinstveni, dolo je do politikog konsenzusa. Sve politike
partije i lideri su se 3. jula 97. dogovorili i potpisali ugovor o meusobnoj
saradnji, pa evropska integracija od tada vie nije bila predmet politike borbe.
Formirali smo Ured za evropsku integraciju, postavio se tim koji je itavim tim
procesom rukovodio i taj tim se nikada nije mijenjao. Iako su se mijenjale vlade,
ministri, predsjednici, ekipa koja je radila na tom procesu je ostala ista. Veoma
je vano da se odri taj kontinuitet, isti ljudi su bili i za vrijeme asocijacijskog
pregovaranja i kasnije za punopravno lanstvo, npr. u poglavlju unutranjih
poslovi - ekipe unutar tzv. EU departmenta se nijesu mijenjale.
Do tog politikog konsenzusa nije se lako dolo, bila nam je potrebna
blokada od godine dana. Ve od samog osamostaljenja su voene velike strateke
diskusije, prvo unutar strune sfere. Treba vam jedan strateki okvir kojim e
pravcem zemlja ii. Veoma dobro je bilo da je na Institut za makro ekonomska
pitanja, kojim je tada rukovodio Janez Potonik - na glavni pregovara, sad
spoljnopolitiki komesar - ve 93. i 95. odtampao prvu Strategiju ekonomskog
razvoja Slovenije. I tu je oko nekih kljunih pitanja dolo do konsenzusa struke,
to je jako vano. Strunjaci iz prava i ekonomije su se sloili da idemo tim
putem naprijed. Kako se pribliavati Evropi, kako generirati bolji rast i biti
konkurentan unutar integracija. ta vrijedi lanstvo u Uniji, kada ne moete
da preivite na tritu ako nijeste pripremljeni?
Veoma brzo poslije toga je ista ekipa napravila drugu Strategiju. U vrijeme
kad smo zapoeli pristupna pregovaranja i kada smo ih zavrili ve se radilo
na Strategiji ekonomskog razvoja Slovenije za period lanstva u novoj dekadi.
Te tri strategije su na kraju bile predloene i usvojene i u Parlamentu - prvo je
dolo do strune usaglaenosti, pa do politike, a na kraju i nacionalne. Ljudi
su, na kraju, 2003. izali na referendum i dali svoju saglasnosti.
Veoma je bitno da imate jedan okvir na kojem radite, jer vam Evropa daje
drugi okvir: Partnerstvo, 100.000 strana tog pravnog poretka koji morate preuzeti.
Tu smo imali sree, jer smo uspjeli angaovati najstrunije ljude, najbolje koje
smo u datom momentu imali. Pregovarake timove su, na osnovu politike
saglasnosti, inili najbolji ljudi, ne samo iz administracije, ve i iz naunih
institucija. Za podruje poljoprivrede je angaovan profesor sa Biotehnikog
fakulteta, svjetski priznat strunjak za poljoprivrednu ekonomiju, tu su bili i
vice-guverner Centralne banke, potpredsjednik Privredne komore.
Najbitnije je to to smo o svakom nacrtu - mislim da je tu uloga nevladinog
sektora fantastina - razgovarali s nevladinim sektorom. Tu smo dobijali ideje,
koje smo predlagali Vladi, a iz Vlade u Parlament. Mi nijesmo ili u Brisel
pregovarati bez jasnog mandata, ali na prvom mjestu je nacrt - strune ekipe, radne

grupe, civilno drutvo i nevladin sektor nali su svoje mjesto u pregovarakom

timu. Na pristup je bio - svi imaju pravo da uestvuju u procesu, imaju pravo
da su informisani.
I pored svih tih strategija, ini se da je kljuna bila 96-97. godina, tj.
iskustvo iz pregovaranja Asocijacijskog sporazuma, jer su tada lansirana tri
projekta na osnovu ovih Strategija: Koordinacija Evropskih integracija unutar
Vlade, koordinacija je veoma teak posao; Reforma javne administracije, koju
smo zavrili 2002. i Projekat informisanja javnosti, prvo je uveden Eurofon,
u okviru Vladinog ureda za informisanje, gdje ljudu svaki dan zovu i dobijaju
odgovore na pitanja vezana za EU.
Evropa tada nastupa s Pristupnim partnerstvom, i tada je najbitnije kako
se kod kue organizujete, kako angaujete javnost, kako nevladin sektor, kako
administraciju, kako Parlament - sve je to va odgovor na to. Predoi se kako e
se stvari odraditi i prati se kako se to odvija. Oni imaju svoj monitoring - Evropa
svake godine jedanput, a vi imate svoj monitoring da vidite ta ste uradili - mi
smo to radili svakih tri mjeseca. Svaka sjednica Vlade poinje takom br.1odnosi Evropa-Slovenija, to se dalje redovno kontrolie po ministarstvima. Na
poetku smo malo bili trn u oku kolegama iz linijskih ministarstava, ali kasnije
se vidjelo da jedan bez drugog ne mogu, da su jedan tim koji ima isti cilj.
Veoma su vani strateki okviri. Na primjer, na ovu Strategiju pristupanja
Evropi, Evropa 98. dolazi s Pristupnim partnerstvom, odmah je odgovor na
Nacionalni program za preuzimanje pravnog poretka, koji je u stvari baziran
na toj Strategiji. Taj Nacionalni program smo uradili za period od pet godina
(1998-2002) - koje zakone, ta emo, kada, opet gradualistiki pristup, kad
emo neke stvari liberalizovati, kad emo neke zakone mijenjati i na osnovu
toga i institucije. Ve tada zapoinjemo reformu nae poljoprivrede, dolazi do
uvoenja evropske zajednike poljoprivredne politike, institucija, kao to je
npr. Agencija za poljoprivredna trita i ruralni razvoj. Dolazi do dosta ranog
formiranja tih institucija i polakog uvoenja, prilagoavanja zajednikim
politikama (na podruju kulture nijesu zajednike, inae ne bi Slovenci glasali
na referendumu za ulazak). Nacionalni program, koji je baziran na strategijama,
ima tano odreene ciljeve na zakonodavnom podruju - koji novac treba da
se to podri ili koja znanja su potrebna, a ako ih nemate onda traite pomo iz
evropskih fondova.
Jo je laki dio harmonizovati zakonodavstvo, ali ga treba implementirati,
mora se imati struna administracija. Evropa nam te iste 1998. godine napie u
prvom Regular Reportu da slovenaka administracija nije sposobna ni vlastiti
pravni poredak implementirati, a kamoli evropski. To je Vladi bio dobar signal,
to je bio odlian push sa strane da ubrzamo neke stvari. Radilo se na tome da
se ispuni 3. kopenhaki kriterijum, koji se odnosi na sposobnost preuzimanja

203

204

obaveza iz lanstva ili 4. madridski kriterijum, koji se odnosi na administraciju.

Kooperacijski sporazum smo zapoeli pregovarati s trojicom-etvoricom, a
Asocijacijski s 86 ljudi, dok je 2000 ljudi u administraciji u pregovarakom
procesu za punopravno lanstvo. Sada ih je 4000, kada smo lanovi.
Na osnovu tih stratekih odluka uraen je Nacionalni program za preuzimanje
evropskog acquis-a, koji smo malo revidirali ponekad, ako je bilo potrebno, ne
puno, i to je bio na nacrt. To smo uradili radi sebe, jer smo imali sopstveni cilj
- da Slovenija bude unutranje pripremljena za lanstvo Unije do kraja 2002.
godine. Bilo je jo par stvari u 2003, ali je uraeno 96% onoga to smo u tom
programu iz 98. predvidjeli. Sve smo uradili tano u vremenskom okviru za
potrebne reforme i time ubrzali nau vlastitu tranziciju.
Treba shvatiti ta je to Evropsko partnerstvo i ta je taj dupli kolosijek. To
je ponudila Evropa, a kakav e biti odgovor crnogorske vlade, to je sada na njoj.
Niko nee nita umjesto nje uraditi. Evropa i pojedine zemlje lanice e pomoi
u implementaciji, a kako ete vi to uraditi kod kue - to je na vama. Evropa
e samo krajem idue godine doi i vidjeti da li Crna Gora napreduje, jer se
sada ne moe rei da je Crna Gora talac beogradske politike, poto je ponuen
dvostruki kolosijek. Nije sve samo na Vladi, jer se pribliava itavo drutvo. Tu
je bitna uloga nevladinog sektora, parlamenta, svih inilaca crnogorskog drutva.
To je veoma vano, da bi se na kraju imala podrka za taj proces, da su ljudi
obavijeteni zato se ide u EU, da nema protesta. Neke su mjere nepopularne,
graani e biti nezadovoljni i kritikovae Vladu. I kod nas je bilo euro-skeptika,
koji nijesu shvatali da smo sve te stvari radili zbog vlastitih ciljeva.
Kako je bio strukturiran Nacionalni program, koji je bio na odgovor na
Pristupno partnerstvo? Slijedio je sva tri kopenhagenska kriterijuma za lanstvo,
sadrao je ta treba uraditi na podruju pravosua, na podruju ekonomije privesti
kraju procese koje nijesmo uspjeli u ranoj fazi tranzicije zavriti, i imao je pregled
i tabele koje institucije, koliko ljudi i gdje nam treba strana pomo. Toga smo
se drali i u implementaciji koja se odnosi na pravni poredak, jer Evropa te
nee pustiti unutra dok ne vidi da si sposoban, npr. na primjeru pravosua, pa
i unutranjih poslova, mi nijesmo pregovarali ni o jednom prelaznom periodu.
Rekli smo: ovo emo nauiti, pravni poredak na polju unutranjih poslova
uvesti, ne samo zbog Evrope, ve i zbog nas, zbog nae vlastite bezbjednosti.
Na podruju ivotne sredine su potrebne ogromne investicije da bi se uvele
evropske direktive o pitkoj vodi, o otpacima ili o otpadnim vodama i mi smo
izraunali da to kota 2,7 milijardi eura. Zato smo pregovarali prelazni period
do 2015. godine, i dobili smo ga. Prvo smo iskrvarili na cestama - 7 milijardi
nas je do sada kotao autoputni sistem. Rekli smo Evropi: Vi se sad vozate
po 5, 10. koridoru, nijeste dali nijednog eura, sad nas ovdje malo utedite.
Neko e se zapitati koliko je kotala ta integracija? Nas je kotalo otprilike

3-4% BDP godinje, ali nijesi samo zbog njih radio. Radio si zbog sebe, da bi
se sam bezbjedno vozio.
Normalno, Evropa nas prati godinje, to je dobro, ali je najbitnije da kod
kue ljudi prate ta si ti uradio. A oni budno prate, prvo, svaki mjesec pogledaju
u novanik pa vide - to je najbolji monitoring mehanizam i zato je tu veoma
bitna uloga nevladinog sektora i ljudi. Od 97. redovno mjerimo javno miljenje.
Bilo je sluajeva kad nam je pala podrka za vrijeme pregovarakog procesa,
poslije italijanske blokade, a imali smo i drugu blokadu za vrijeme pregovaranja
na podruju konkurencije. Morali smo zatvoriti djuti fri opove na graninim
prelazima s Austrijom. To je bio pritisak Austrije, jer su Austrijanci kupovali
jeftine cigarete kod nas, zato to su u Austriji tabakerije bile u rukama invalida.
Kada je ministar nansija shvatio da je ekstra prot iao u privatne depove, da
drava nije imala nita od toga, on je to lako objasnio Parlamentu i to je prolo.
Transformisali smo djuti fri opove u normalne trgovine i drava je dobila
pare. Bila je velika debata i diskusija, ali se nita od toga nije desilo, kao to se
nakon liberalizacije nije pokupovala slovenaka zemlja. Zato bi Italijani doli
kupovati, kad nai jedva ekaju da kupuju u Italiji, jer su stanovi tamo jeftiniji
nego u Ljubljani i pograninim mjestima.
to se tie Pristupnog partnerstva, ono je bilo amandmirano (a bie i
crnogorsko, sigurno) 1999. godine i posljednji put 2002. Mi emo sada pratiti
kako Crna Gora implementira Evropsko partnerstvo, pa ako u nekim procesima
nijeste dovoljno brzi, onda emo to amandmirat i rei - u vaem je interesu, ako
vam treba 12 ili 15 godina da biste zavrili neke procese, imaete 15 godina,
ali onda raunajte na lanstvo 2020. godine. Onaj birokrata u Briselu e samo
trikirati i provjeriti ima li instituciju i ima li dovoljno administracije da bi
implementirao pravni poredak na tom polju. Nita on drugo nee uraditi. U naem
sluaju to je bilo amandmirano 1999. i 2002. godine. To je bilo posljednji put da
nam je Evropa amandmirala Pristupno partnerstvo i tada je cijeli posao zavren.
Neke stvari se mogu za kratko vrijeme zavriti, za neke treba malo dui perid, a
sama zemlja ocjenjuje koliko je spremna i sposobna da ide nekom dinamikom
u implementaciji onoga to je zapisano u tim dokumentima, jer u njima su i
kratkoroni i dugoroni prioriteti i jedan vremenski okvir za to. Posljednja
amandmirana verzija iz 2002, to je bila odluka Evropskog vijea, publikovana
je u Slubenom listu Evropske unije, gdje su navedena prioritetna podruja
koja se moraju u Sloveniji od 2002. zavriti. To su tipina podruja: transport,
novi transportni zakon, iri nansijski nacrt, zavretak ekonomske politike
reforme, zakoni o vodama u oblasti ivotne okoline i jaanje institucionalnog
i administrativnog okvira.
Druga faza tranzicije, od 1997. do 2002. godine, u stvari je bila accesion
driven (integracija ju je ubrzala). To je je bilo dobro zbog toga to smo bre

205

206

ostvarili one ciljeve koje smo sebi postavili nakon osamostaljenja. Dobro nam
je dolo Evropsko partnerstvo, jer su neke stvari ubrzane i moda ne bi bile
uraene ni dan-danas. Napravili smo red i stabilnost u drutvu, razbili monopole,
ne samo ekonomske, ve u itavom drutvu, pa ak i politike, pripremili
zemlju da se suoava s konkurencijom. Unija i integracija sui generis se temelji
na: konkurenciji, kompetenciji i solidarnosti. Morate se razvijati da biste bili
konkurentniji, pogotovo ovo vai na globalnom tritu, a mora biti solidaran
s onima koji su iz bilo kog razloga zaostali u razvoju. Tu se napravi jedan red
u drutvu, da se zna koja su pravila, po kojima e se ravnati i privredni i drugi
subjekti.
Na kljuno pitanje - kakav je odnos izmeu tranzicije i pristupanja i integracije
- odgovor bi bio da je to jedno te isto. Kada se zavri tranzicija i integracijski
proces, dobija se jedna medalja za uspjeno zavravanje procesa tranzicije
i integracije i konkurentna ekonomija na zajednikom tritu. Svaka druga
porodica kupuje gorenje ve-mainu, koja je preivjela udovoljivi visokim
standardima ivotne sredine. Vano je da je i tvoja elektronika preivjela, ono
malo industrije. To tako izgleda u praksi, ali da bi se to postiglo, potrebna je
dobra organizacija javnog sektora, Vlade, Parlamenta - konsenzus je osnova
za sve.
Mi u Sloveniji smo zakljuili sve to smo radili bilo je u naem interesu,
dobro je da su se ciljevi koje je imala Unija podudarili s naim, samo je to
trebalo uraditi. Nije bilo lako s Unijom, ali je uvijek najtei pregovaraki proces
kod kue, vie od 80% pregovaranja je meu pojedinim domaim subjektima.
Moe se izraunati ta znai harmonizovati zakonodavstvo na jednom podruju
za pojedine subjekte. Na primjer, mi smo znali da e tekstilna industrija
propasti i da takva kakva je ne moe da izdri na tritu. Moraju se unaprijed
donositi mjere kako bi se neki segmenti transformisali, da se ne bi preko noi
na hiljade ljudi nalo na ulicama. Kako e se sve to odraziti na poljoprivredu,
sve te stvari se moraju analizirati. Ni priprema za engen nije jednostavna 2000 novih policajaca, tehnika, granini prelazi, to kota pola milijarde eura.
Evropa tu pomae, jer ne moemo preko lea naih poreznika uvati njih. To
su bile veoma ozbiljne mjere koje je trebalo uvoditi i napraviti nacrt - poeli
smo se pripremati ve 96. godine, a do kraja 2006. emo moda biti spremni
da potpuno preuzmemo engenski pravni poredak.
to se tie pregovaranja u okviru privrede - znali smo da odjednom
pregovara 10 zemalja i da ne moemo porediti slovenaku privredu s poljskom,
a horizontalna rjeenja koja je ponudila Unija za svih 10 zemalja nijesu uvijek
bila dobra za Sloveniju. U tom pregovarakom procesu vanija je Poljska,
koja ima mnogo vie stanovnika. Onda smo smislili da ostane isti okvir, ali da
ponudimo rjeenja koja su dobra i za nas i za njih i ba na podruju privrede, na

na prijedlog, dozvolili su subvencije iz budeta i vei novac za ruralni razvoj.

Pregovarali smo da se 2% evropskog novca u okviru zajednike poljoprivredne
politike da za ruralni razvoj, a na kraju smo dobili 5%, to je bilo dobro i za
nas i za njih. Na podruju poljoprivrede smo za godinu i po uspjeli pregovarati
da nam daju iz briselskih blagajni preko pola milijarde. Najgore se pripremila
preraivaka industrija. Tu su u pitanju veoma znaajne mjere i mi smo veoma
rano poeli reformu nae poljoprivrede, polako je prilagoavali evropskoj
zajednikoj poljoprivrednoj politici, ve od 98, to je bio veliki napor.
Dugo se mora se unaprijed misliti, izgradnja institucija je isto gradualistiki
proces.
Osim dobre organizovanosti, koja je neophodna, druga kljuna stvar je
politika potpora i, ako nje nema, bolje je ne kretati u ovaj posao integracije.
to je proces transparentniji to bolje. Ljudi moraju biti obavijeteni, ne moete
ih poslati na referendum pa da ne znaju o emu glasaju. Nae petogodinje
iskustvo od uvoenja Eurofona je pokazalo da se pojavljuje nekih 176 tipinih
pitanja, koja su ljudi postavljali. Mi smo ih objavili u knjizi prije referenduma,
tako da je svaka kua dobila te odgovore. Referendum nas je iznenadio, jer smo
dobili 98% podrke, s visokom participacijom.
Kada uete u Uniju, tek tada treba da imate dobru administraciju i da
pratite koji su interesi ove 25-orice, na kraju, za tri godine, 2007. godine mala
Slovenija e biti na elu petsto milionske Evrope. To je veliki izazov i pripreme
za to kreu odmah.
Kada smo 79. poeli implementirati mini reformu javne administracije i
kampanju informisanja javnosti, unutar Vlade smo tada postavili itav sistem
koordinacije evropskih odnosa. Na elu je bio Dravni ured za evropske poslove,
koji danas broji 130 ljudi. U tome nam je puno pomogla Evropa, jer mi nijesmo
imali kadrova - mala zemlja-malo kadrova. Trebalo je da ve 92. zaponemo
obuku naih kadrova na Evropskom koledu u Briu, gdje je zavrilo preko
100 naih postdiplomaca, koje smo stipendirali, jer to je elitna evropska kola.
Ipak, s tim smo krenuli tek 95-96. godine. Da smo odmah poeli, imali bismo
jo 40 kolovanih pravnika, ekonomista i meunarodnih politiara. Treba to
vie ljudi slati na ljetnje kole u Bri, u Firencu i u druge evropske centre, jer
su oni kontinuirano potrebni i danas kad smo lanica EU.
Kad smo poeli s tim, 95. godine, Evropa nam je dala novac, a na javni
konkurs se javilo 50-ak ljudi. Evropa ih je plaala preko programa PHARE,
kao to bi u Crnoj Gori preko CARDS-a, jer je bila blokada zapoljavanja u
administraciji, pa su dvije i po godine bili na platnom spisku. Poslije isteka tih
dvije i po godine morao sam ubijediti predsjednika Vlade da oni postanu dravni
inovnici. Svi su tu od 97. i bez njih bi mi goli i bosi uli u pregovaraki
proces. Potpora je Banka Slovenije, Privredna komora i ekspertska pomo,

207

208

koji ine grupaciju. Vano je pomenuti i prevoenje, jer je trebalo prevesti

100.000 stranica Evropskog pravnog poretka, zatim dolazi struna redakcija
i na kraju pravna redakcija. Mi smo u naem uredu imali 27 pravnika, koji su
ili po resornim organima. Na prvom mjestu je poljoprivreda, 40% pravnog
poretka je na podruju poljoprivrede, veterine i te vrste nadzora. Zatim idu
pravnici i lingvisti i sjede u ministarstvu, jer im je terminologija nepoznata.
Na terminologiji se puno radilo, jer slovenaki jezik, a sjutra i crnogorski, za
pojedine stvari uopte nema termina, trebalo ih je izmisliti, tako da je to bio
pozamaan posao. Morali smo prvo organizovano postupati unutar same Vlade,
postaviti jedno koordinacijsko tijelo koje direktno odgovara predsjedniku Vlade.
To je bio prvi organizacioni poduhvat.
Pregovarako podruje je iroko - 31 poglavlje. Slovenakoj administraciji
se desio ok 98. godine, jer se prije poetka pregovaranja ilo kroz proces
screening-a (pregleda usklaenosti slovenakog pravnog poretka s evropskim).
Birokrata u Briselu je kontrolisao lan po lan. Taj ok je bio dobar, jer su se
nai ljudi vratili kui i tek se tad poeo ozbiljno raditi posao.
Dvije hiljade javnih inovnika je prolo kroz taj proces pregleda pravne
prilagodljivosti. Na osnovu toga smo za svako od 31 podruja postavili radne
grupe. Na elu radne grupe je dravni sekretar, koji ima politiku odgovornost.
Postavili smo 31 radnu grupu s oko 2000 ljudi, svaka je imala dravnog sekretara
- za poljoprivredu, ivotnu sredinu, privredu, javne nansije itd. Ili, na primjer,
za unutranje trite, gdje je opet dravni sekretar za poljoprivredu, a unutar
te velike radne grupe imate 13 ministarstava. Tu se napravi pregovaraki stav,
koji se prodiskutuje poslije s nevladinim sektorom itd. Dobija se kombinacija
horizontalnog i vertikalnog pristupa, jer ispod svakog pregovarakog stava
stoji i potpis resornog ministra, koji je odgovoran za implementaciju pravnog
poretka u toj oblasti. Veoma je jasna slika i u odjeljenjima u ministarstvima i u
Vladinim uredima i slubama - ef radne grupe za pregovaranje, koji je odgovoran
za implementaciju Asocijacijskog sporazuma, vodi pododbor. Pregovaraki i
asocijacijski proces dolaze zajedno i zato smo postavili tu strukturu, gdje svako
ministarstvo ima svoje probleme, a jedan treba da koordinira. Na to se vee
Glavni pregovaraki tim, koji odgovara meni. Njemu dravni sekretari donose
preglede pregovora. U zapisniku screening-a se vidi gdje je odreena direktiva.
Tek tada Vlada to potvrdi, a zatim sve ide u Parlament. Zato je veoma vano
da je struktura i po horizontali i po vertikali jasna - zna se ko ta radi i zna se
gdje je struna a gdje politika odgovornost. Mi smo imali 14 ministarstava, 31
podruje pravnog poretka, 8 pododbora na osnovu implementacije Asocijacijskog
sporazuma i 2000 ljudi koji su u tom poslu. U asocijacijskom procesu je 86
ljudi, u pregovarakom 2000, sada 4000, a poeli smo kooperacijski sporazum
s 3-4 ovjeka. efovi tih radnih grupa su dravni sekretari, koji su zadueni

za odreene oblasti, a u radnim grupama su domai eksperti s Univeziteta,

predstavnici Banke Slovenije, tamo gdje je vana monetarna vlast, Privredne
komore, Sindikata, i na kraju interesnih grupa (NVO su mnogo dobrih elemenata
unijele u taj proces).
Kada je sve to zaokrueno, 11 ljudi je u glavnom pregovarakom timu, od kojih
smo imali: dva za poljoprivredu (dravni sekretar za poljoprivredu i profesor na
Biotehnikom fakultetu), za ivotnu sredinu (predstavnik NVO-a), za nansijska
pitanja, savjetnik svima ostalima je bio dr Moimir Mrako, uveni strunjak za
meunarodne nansije, Banku Slovenije - vice-guverner, potpredsjednik Privredne
komore. U timu nije samo administracija ve i nevladin sektor i civilno drutvo.
Bilo je malo svae i ljubomore izmeu ministra spoljnih poslova i ministra
evropskih poslova, a ve je reeno da se 80% pregovaranja odvija kod kue. U
poetku je bila dilema da li e ovim rukovoditi ministar spoljnih ili evropskih
poslova, ali je ona otklonjena - evropski ministar koordinira stvari kod kue, i
tu se ne mijea ministar spoljnih poslova, a dileme izmeu premijera i ministra
spoljnih poslova nema, jer se zna ko je politiki odgovoran u svakoj strukturi
vlasti. Zato smo Vladin ured stavili direktno pod slubu predsjednika Vlade.
to se administracije tie, Crna Gora mora imati administraciju prije
poetka pregovora. Iako je Slovenija Asocijacijski sporazum potpisala 96,
implementacija tek slijedi od momenta kada smo poeli pregovarati o lanstvu.
Tad smo imali 86 ljudi ukljuenih u pregovaranje oko Asocijacije, to je premalo
kada stvarno ponete implementirati Pristupno ili Evropsko partnerstvo. U
kljunim ministarstvima je potrebno dosta ljudi koji se time bave. Od 98, na
osnovu naeg vlastitog nacrta, morali smo aproksimirati oko 270 zakona na
novo i oko 700 dekreta. U tih 270 zakona se transponuju evropske direktive,
jer je regulativa iznad nacionalnog zakonodavstva i ona se primjenjuje. Najvei
problem u itavom procesu je da se ubrzano jaa administracija, kako bi se
moglo sve to implementirati. Trebalo je taj proces usavravanja kadrova poeti
mnogo ranije, da se ne deava da alje ovjeka u Brisel na redovne sastanke,
a onda nema nikog kod kue. Svakog dana se donosi novo zakonodavstvo, i
ako ti zaspi tamo, moda e Evropa primijeniti neki zakon koji e biti kontra
tvojih interesa.
Jako je vano zbog nove terminologije za svako podruje pravnog poretka
uraditi rjenik, jer je neophodna kontinuirana edukacija. Na kraju, slovenaki jezik
je ravnopravan jezik Evropske unije, i poslije 1. maja svi zvanini dokumenti
iz Brisela dolaze na slovenakom jeziku. A ako ti ne brine za svoj jezik, nee
ni drugi. Neko mora da rukovodi sa znanjem unutar ministarstva. Ljudi koji
u Ljubljani sjede u pojedinom resoru tano znaju onog Estonca koji mu uva
spoljnu granicu ili onog eha ili Maara, jer zajedno sjede u radnoj grupi kada
se donosi novo zakonodavstvo. Usaglaavaju stavove, prave se koalicije, izbroje

209

210

se na principu kvalikovane veine. Kada se danas gleda administracija u naoj

Vladi, najbolje rade oni resori i oni ljudi koji su od poetka proli asocijacijski
i pregovaraki proces i sada su iskusni kad se donosi novo zakonodavstvo. Tu
se mora raditi na kontinuitetu i da se ljudi ekstra nagrauju. Mi smo donijeli
neki 96. lan, po kojem radnik dobije jo 30% plate dodatno kada radi na tim
stvarima. Ta kultura se sticala kroz godine rada i postepeno se usvajala.
Zato je dobro koristiti sav mogui instrumentarij. Mi smo najbolje koristili
twinning - direktnu pomo administracije drugih zemalja, pogotovo iz manjih
drava. Dok smo nauili implementirati evropski pravni poredak, imali smo oko
68 twinning projekata i administracija iz svih zemalja lanica, osim Luksemburga.
Koristili smo iskustva malih zemalja - npr. na podruju nansija, nansijske
kontrole i budetiranja koristio se danski i irski metod, na podruju uvanja
granica koristilo se iskustvo Austrijanca i Njemaca, za borbu protiv droga
panaca, na strukturnim fondovima Portugalaca. Doe inovnik iz njemake
administracije i dvije godine sjedi s tvojom administracijom, pa se tu uspostavi
odreena relacija. Sjutra e obojica sjedjeti na zajednikom sastanku u Briselu,
a ve su se dobro upoznali. Twinning je mnogo bolji instrument dugorone
pomoi, ti projekti mogu trajati godinu i po, dvije i mogu se opet produiti.
Na polju poljoprivrede koristili smo Austrijance, jer kao i mi imaju brdovit
teren, kod budeta smo koristili veane, koji su u tome prosto fantastini. Za
neke stvari smo koristili i bilateralnu pomo pojedinih zemalja lanica, da ne
govorim o stotinama gostujuih profesora.
Sada kada emo rukovoditi EU, cilj nam je dodatno zaposliti jo ljudi na
konkretnoj bazi, ali to nije samo problem Vlade ve i itavog drutva, svi su za
vrijeme predsjedavanja uvueni u taj proces. Predsjednik nae Vlade e pola
godine biti Prvi predsjednik u Evropi, a kad ste lan, nije to samo zadatak nekog
konkretnog odjeljenja, nego itave administracije, jer 80% itavog tvog ivota
odreuje zajedniko evropsko zakonodavstvo. Svaki inovnik u administraciji
je u stvari evropski inovnik, onda se tano zna ko ide na koje sastanke i gdje
mora biti u Briselu. To je malo naporno, ali nekako ide.
Sada imamo novi problem - puno kvalitetnih ljudi je otilo raditi u evropske
institucije (u Evropski parlament, Komisiju). Za vrijeme asocijacijskog
procesa imali smo samo pet diplomata, sada je to stalno predstavnitvo i ima
ih 50, a zbog ovog predsjedavanja trebae nam 150, tako da ubrzano poinju
pripreme ljudi. I slovenaka i crnogorska administracija je mlada, jeste dobro
obrazovana, ali tu su nove institucije, tu ponekad treba i mudrosti, tako da je
i starija generacija jo aktivna u tom procesu. Dolazi novo zakonodavstvo i
taj proces jaanja administrativne strukture traje kontinuirano. To se ne smije
zanemariti i zato su tu evropske postdiplomske kole, treninzi, seminari. Kad se
donese novo zakonodavstvo, mora se transponovati u vlastito zakonodavstvo,

inae lanicama slijedi visoka kazna. Zemljama s Evropskom perspektivom

treba ukazati na slovenaku greku, to nije odmah jaala administraciju. Mi
smo par godina zakasnili s tim, to se poznaje u odreenim oblastima, poput
nansijske kontrole i veterine. Postoje praktine implikacije ako Vlada neto na
nekom podruju nije uradila. Sada je EU Crnoj Gori dala dodatnih 45 miliona
eura i to treba iskoristit i jaati. Sljedee godine Evropa e samo pitati:Dobili
ste dvostruki kolosijek, dobili ste Evropsko partnerstvo i ta ste uradili? U
interesu Crne Gore je da to uradi, jer niko ne moe da to uradi umjesto nje. Kad
smo mi to shvatili, onda smo puno toga uradili, onda je dolo i do politikog
konsenzusa i sve je lake ilo. Ili smo kroz taj proces bez ok terapija, pa opet,
kad pogledamo unazad, vidimo da smo mogli i bolje.
Crna Gora je dobila Evropsko partnerstvo prije nego to e pregovarati
Asocijacijski sporazum. Evropa je sada ubrzala taj susret. Mi smo Asocijaciju
potpisali 96, a krajem 97. nam dolazi Partnerstvo. Tek smo tada reagovali.
Iako su nas kotali drumovi i investicija u kadrove, isplati se. Ponekad, kad
prolazim kroz kole u Crnoj Gori i razgovaram s ljudima, vidim da je znanje o
integraciji kao takvoj bolje nego to je bilo u Sloveniji, npr. 95. godine.
Druga veoma vana stvar je informisanje javnosti i njeno redovno
obavjetavanje. Da ta Evropa nije bauk, da e se bolje ivjeti sjutra, ali i da vas
tamo niko ne tjera i da i sjutra moete rei ne. Kod nas je 92. bilo diskusije o
tome da i mi idemo sami kao vajcarska, ali onda utvrdi da nijesi tako napredan,
ili kao Norveka, ali ona ima naftu. Onda se vidjelo da nema alternative i da
je bolje da se ubrza strukturno prilagoavanje i vlastita tranzicija, da bi ljudi
bolje ivjeli. Pogotovo je to veliki izazov za male zemlje. Irska, kad je ula
u EU, bila je jedva na 54% u strukturi bruto domaeg proizvoda, jedva je
dostizala 54% prosjeka Unije. Imala je 27% poljoprivrednog stanovnitva, a
danas je jedna od najmodernijih evropskih zemalja sa BDP-om visoko iznad
evropskog prosjeka.
Pribliavanje Evropskoj uniji rui monopole, ne samo monopole u
privredi, ili u primarnom sektoru, ve u svim dijelovima drutva. Dolazi do
jedne transparentnosti - da se zna ko ta radi. Da uporedimo sada Crnu Goru i
Sloveniju: to se tie Evropskog partnerstva, Crna Gora je kao to smo mi bili u
98. godini; to se tie modela privatizacije, u nekim elementima je jo u ranoj
fazi tranzicije, a mi smo taj posao ve zavrili do 96. - bio je saniran bankarski
sistem, na podruju privrede privatizacija je zavrena ve 94 95, i to na takav
nain da nijesmo imali odjednom na hiljade ljudi bez posla i na ulici. To nam
priznaje Svjetska banka, ba to disperzirano vlasnitvo s kojim ipak ima jedan
mehanizam. Ako se divlje privatizuje, radnici su na ulici ili su samo ktivno
tamo, a disperznim vlasnitvom izmeu menadera, radnika i penzionera koji
su izali iz te rme malo se drugaije ilo, tada nastaje nova rma.

211

Nama se 91. dogodio ok, jer smo preko noi izgubili 1/3 trita i to je
trebalo preivjeti. Trebalo se supstituirati izgubljeno trite novim tritima,
a s druge strane smo vrili privatizaciju i bili u prvoj fazi makroekonomske
stabilizacije i liberalizacije na podruju privrede. Bila je velika dilema u Vladi
- BDP je padao, ako bi prihvatili model koji su nam Amerikanci prodavali,
imali bismo 20-30% nezapoljenih i kako bismo onda generirali rast? Nijesmo
prihvatili taj model, jer bismo propali. Vauerskim sistemom smo disperzirali
vlasnitvo izmeu menadera, radnika i penzionera i ovih rmi. Participacija
radnika je unutra i oni e generirati, traiti novo trite, a monetarna vlast dri
tvrdu monetarnu politiku. Rezultat je bio rast BDP-a od septembra 93. kada
godinji rast generiramo 4,5%, a u 94. ve 5%. Tada nas je Svjetska banka
kritikovala, i dobro je da nijesmo nikoga sluali. Zatim smo sanaciju banaka
zavrili vlastitim novcem 94. godine, tako da smo tada generirali visoki rast
i tek tada dolazi do ubrzanja i zavravamo tranziciju. Crna Gora je u nekim
podrujima u ranim fazama tranzicije, ak nije ni ula u tranziciju, na drugom
podruju joj ba ovaj evropski okvir omoguava da neke stvari uradi, koje nije
mogla do sada.
Od izuzetne je vanosti dobro informisati javnost, da zna o emu odluuje.
Rezultati Euro-barometra pokazuju da je meu svim lanicama EU Slovenija
daleko na prvom mjestu, da je percepcija i znanje o EU uvijek bilo na najviem
nivou. Mi smo insistirali na tome da graani saznaju ta je EU i zato idemo
u EU. Ispitivanje informisanosti o proirenju i o svemu drugom je pokazalo
veoma dobre rezultate. I na kraju, najpopularnija ustanova u dravi je bila naa
Kancelarija, i danas je, a Janez Potonik je najpopularnija politika linost ve
godinama.

212

Ana Zec, pravna savjetnica u kancelariji Savjeta Evrope u Podgorici

SAVJET EVROPE I EVROPSKI SUD ZA

LJUDSKA PRAVA
Savjet Evrope je prva panevropska organizacija - koja u institucionalnom
smislu predstavlja preteu evropskih integracija 20. vijeka.
Nalazim za potrebno da na samom poetku podvuem razliku izmeu Savjeta
Evrope i Evropske unije, jer u svakodnevnoj komunikaciji primjeujemo da
postoji zabuna oko toga ta je to Savjet Evrope. Najea nedoumica je - da li
je Savjet Evrope moda organ Evropske unije, s obzirom na to da je mogue da
u okviru Evropske unije postoji Evropski savjet, pa je u terminolokom smislu
vrlo teko napraviti distinkciju. Odgovor je odrian. Dakle, Savjet Evrope je
posebna meunarodna organizacija, nastala daleke 1949. godine, koja ima svoje
sjedite u Strazburu (EU u Briselu), svoje lanstvo, organe, svoj put nastanka
i razvitka. U lanstvu Savjeta Evrope je 46 zemalja lanica, dok je sada u EU,
po njenom proirenju, 25 lanica. Ono to takoe predstavlja jednu znaajnu
razliku jeste prije svega injenica da ulaskom u lanstvo Savjeta Evrope drave
zadravaju svoj puni suverenitet. S druge strane, drave ulaskom u EU prenose
dio svog suvereniteta na organe Evropske unije (na nivou organa EU odluuje se
o zajednikoj monetarnoj politici, ekonomskoj politici, o bezbjednosti i mnogim
drugim pitanjima). Jedina injenica koja moe da isprovocira razliita miljenja,
a tie se suvereniteta drava lanica Savjeta Evrope, jeste onaj momenat kada
drava lanica Savjeta Evrope mora izvriti presudu Evropskog suda za ljudska
prava, ali o tome emo neto kasnije.
Dakle, Savjet Evrope je najstarija panevropska organizacija, nastala 1949.
godine, nakon II svjetskog rata, inspirisana njegovim traginim iskustvima,
nakon kojih je i sazrela ideja da se moraju udruiti snage u pravcu zatite i
promocije ljudskih prava i sloboda i ljudskog dostojanstva. Savjet Evrope
nastaje potpisivanjem meunarodnog ugovora od strane 10 zemalja: Belgije,
Danske, Francuske, Irske, Italije, Luksemburga, Holandije, Norveke, vedske i
Ujedinjenog Kraljevstva. Sada ima 46 zemalja lanica, a po redosljedu ulanjenja
naa zemlja je 45. Uli smo u Savjet Evrope u aprilu 2003. godine, a nakon nas
lanica je postala Kraljevina Monako.
Osnovni ciljevi ove organizacije su:
- promocija i zatita ljudskih prava, vladavine prava i pluralistike
demokratije

213

borba protiv svih oblika diskriminacije (na nacionalnoj, vjerskoj i rasnoj

osnovi), diskriminacije manjina, netolerancije, kao i traenje rjeenja
problema sa kojima se suoava savremeno evropsko drutvo, koji se
tiu organizovanog kriminala, terorizma, zatite ivotne sredine i sl.
konsolidacija demokratske stabilnosti u Evropi
- od 1988. godine, od trenutka kada zemlje istonog bloka zapoinju
svoj put evropskih integracija, Savjet Evrope iri djelokrug svog rada,
te se poinje baviti zatitom socijalnih prava
- Savjet Evrope takoe prua pomo zemljama istonog bloka u
ostvarivanju zakonodavnih, institucionalnih i ustavnih reformi
- prua know-how u oblasti ljudskih prava, lokalne demokratije,
obrazovanja, medija i kulture.
Savjet Evrope ima svoju specinu organizaciju.
Organi Savjeta Evrope su: Parlamentarna skuptina i Komitet ministara
(kao 2 statutarna organa Savjeta Evrope), Generalni sekretar, Kongres lokalnih i
regionalnih vlasti. U okviru Savjeta Evrope djeluje i jedna specina institucija,
a to je Evropski sud za ljudska prava.
Ovdje u napraviti digresiju i pomenuti jo dvije este nedoumice, koje nas
vraaju na priu o terminolokom (ne)razlikovanju Savjeta Evrope i Evropske
unije naime, Parlamentarna skuptina Savjeta Evrope se esto mijea sa
Evropskim parlamentom, koji predstavlja Parlament Evropske unije. Da zabuna
bude jo vea, oba parlamenta imaju sjedite u Strazburu. Dalje, Evropski sud
za ljudska prava (institucija koja postoji u okviru Savjeta Evrope) se esto
mijea sa Sudom pravde (institucija koja postoji u okviru Evropske unije),
kome je sjedite u Luksemburgu i ima sasvim drugaije nadlenosti u odnosu
na Evropski sud za ljudska prava.
PARLAMENTARNA SKUPTINA

214

Parlamentarna skuptina je jedan od dva statutarna organa Savjeta Evrope.

U nju se delegiraju delegati nacionalnih parlamenata, pri emu se mora voditi
rauna o proporcionalnoj zastupljenosti svih politikih partija. Sam broj delegata
je razliit, on se kree od 2 do 18 i odreuje se proporcionalno broju stanovnika
drave lanice.
U podjeli nadlenosti Savjeta Evrope Parlamentarnoj skuptini pripala su
sljedea ovlaenja:
- bira Generalnog sekretara i zamjenika Generalnog sekretara
- bira predsjednika Skuptine i generalnog sekretara Skuptine

bira sudije Evropskog suda za ljudska prava i odluuje o njihovom

razrjeenju
- bira Komesara za ljudska prava
- daje miljenje Komitetu ministara na nacrt konvencija i rezolucija.
Ovim se ne iscrpljuju sve nadlenosti Skuptine, naime, na dnevnom
redu mogu se nai sva ona pitanja koja su od interesa za Savjet Evrope i o tim
pitanjima Skuptina zauzima svoje stavove, daje miljenje Komitetu ministara,
koji donosi odluke, a one moraju biti u skladu sa stavovima i preporukama
Skuptine.
U ovom momentu u Parlamentarnoj skuptini je 630 delegata, a zanimljivo
je da je organizovana djelimino po uzoru na nacionalne parlamente, tako da
u njoj postoji pet politikih grupa, t.j. neto emu bi pandan bili poslaniki
klubovi u naem parlamentu. To su klub Socijalista, klub Evropske narodne
grupe, klub Liberal-demokratske grupe, klub Ujedinjene ljevice i Evropski
demokratski klub. Interesantno je da poslanici samostalno odluuju kojem e
klubu pripadati, nezavisno od nacionalne partije kojoj pripadaju. Parlamentarna
skuptina takoe ima svoj Generalni sekretarijat, koji obavlja tehnike poslove za
Skuptinu. Ono emu bi pandan bili nai parlamentarni odbori u Parlamentarnoj
skuptini su komiteti, njih 10, a bave se odreenim specinim pitanjima. Tako
postoji komitet koji se bavi pravnim pitanjima, politikim pitanjima, ljudskim
pravima i socijalnom politikom....
KOMITET MINISTARA
Komitet ministara je takoe statutarni organ Savjeta Evrope i njega
ine ministri inostranih poslova drava lanica ili njihovi stalni diplomatski
predstavnici. Po organizacionoj strukturi Komitet ministara je mjesto gdje sve
drave lanice mogu da na ravnopravnoj osnovi iznesu svoje stavove i svoja
miljenja, s obzirom na to da svaka drava ima po jednog predstavnika, za
razliku od Parlamentarne skuptine gdje broj delegata zavisi od broja stanovnika
jedne drave.
U podjeli nadlenosti Komitetu ministara su pripala najznaajnija ovlaenja
donoenje odluka. Komitet ministara odluuje o prijemu drava u lanstvo
i o iskljuenju drave iz lanstva, on usvaja konvencije, donosi preporuke i
rezolucije, usvaja godinji budet Savjeta Evrope, donosi Program rada Savjeta
Evrope i kontrolie njegovu realizaciju i nadgleda izvrenje presuda Evropskog
suda za ljudska prava. Komitet ministara uz to vri i redovni monitoring
ispunjavanja obaveza koje drave lanice preuzimaju stupanjem u lanstvo,

215

pa i naa drava podlijee redovnom kvartalnom monitoringu. Obaveze koje

preuzimaju nove drave lanice vremenski su oroene na godinu, odnosno na
dvije godine, tako da u tom intervalu one podlijeu monitoringu - nadzoru nad
ispunjavanjem preuzetih obaveza. Izvjetaj koji se pripremi na nivou Savjeta
Evrope je javan, tako e posljednji izvjetaj koji je uraen za Srbiju i Crnu
Goru biti ubrzo objavljen.
GENERALNI SEKRETAR
Savjet Evrope ima svog Generalnog sekretara, koji rukovodi u operativnom
smislu radom Savjeta Evrope, stara se i odgovoran je za sprovoenje programa
koje utvrdi Komitet ministara. U rukovoenju radom Savjeta Evrope Generalni
sekretar rukovodi sa 6 direktorata i to su: Direktorat za politike poslove,
Direktorat za pravne poslove, Direktorat za ljudska prava, Direktorat za socijalnu
koheziju, Direktorat za kulturu, obrazovanje i omladinski program i Direktorat
za administraciju i logistiku. U okviru ovih direktorata takoe postoje odreena
odjeljenja, recimo u Pravnom direktoratu postoje odjeljenja koja se bave javnim
pravom, privatnim pravom, krivinim pravom, lokalnom demokratijom....
KONGRES LOKALNIH I REGIONALNIH VLASTI
I najzad, tu je Kongres lokalnih i regionalnih vlasti, jedan konsultativni organ
u okviru Savjeta Evrope, relativno nov - ustanovljen je 1994. godine. On daje
svoja miljenja Komitetu ministara onda kada ovaj odluuje o pitanjima koja se
tiu lokalnih i regionalnih vlasti. Kongres takoe priprema redovne monitoring
izvjetaje o implementaciji Evropske povelje o lokalnoj samoupravi.
EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA

216

Evropski sud za ljudska prava je ustanovljen Evropskom konvencijom o

ljudskim pravima. To je najznaajniji instrument Savjeta Evrope, koji je otvoren
za potpisivanje od 1950. godine i kojim se zapravo formuliu osnovni principi
i ciljevi ove organizacije. Upravo je ova Konvencija ustanovila i taj specini
mehanizam zatite ljudskih prava, kroz Evropski sud o ljudskim pravima, koji
je od 1998. godine organizovan kao stalni sud, direktno dostupan svim licima
kojima su povrijeena prava zagarantovana Konvencijom.

U radu Evropskog suda za ljudska prava uestvuju sudije i njihovi saradnici,

a sud ima i svoj registar, to u organizacionom smislu predstavlja struktura
suda. U Evropskom sudu je onoliko sudija koliko je drava lanica, njih bira
Parlamentarna skuptina sa liste od tri kandidata koje predlae drava lanica.
Meutim, iako je predloen od svoje drave, sudija u sudu ne zastupa dravu
u sporovima. On mora biti apsolutno nezavisan i nepristrasan u svome radu.
Evropski sud radi u odborima od tri lana, radi u vijeima od sedam lanova,
a po potrebi se saziva i veliko vijee od 17 lanova. Ovaj odbor od tri lana
odluuje o prihvatljivosti predstavke, vijee od sadam lanova odluuje o
predmetu i o prihvatljivosti predstavke kada se radi o meudravnom sporu.
Vijee od sedam lanova moe delegirati nadlenost velikom vijeu ukoliko se
doe do zakljuka da bi presuivanje konkretnog predmeta bilo u suprotnosti s
praksom Evropskog suda za ljudska prava ili ukoliko presuivanje odreenih
stvari zahtijeva dodatno tumaenje Konvencije. U tom sluaju delegira se
nadlenost velikom vijeu, a pod ovim istim uslovima i same stranke mogu
zahtijevati da njihov predmet razmatra veliko vijee sastavljeno od 17 lanova.
Odluke se donose veinom glasova.
Ne moe se svaka predstavka nai pred Evropskim sudom za ljudska prava,
pa ak ni onda kada je zaista povrijeeno neko pravo koje je Konvencijom
zagarantovano. Da bi se nala pred sudom, predstavka mora da zadovolji pet
kljunih uslova:
- ratione persone, odnosi se na linost koja podnosi predstavku. Predstavku
moe podnijeti samo ono lice (bilo ziko, pravno ili grupa lica) koje
je direktna rtva povrede tog prava zagarantovanog Konvencijom.
Tubu, predstavku ne moe podnijeti neko ko je zabrinut za nekog
drugog kome je neko pravo povrijeeno;
- ratione temporis, odnosi se na rokove koji moraju biti ispotovani. Da
bi se neka predstavka nala pred sudom, potrebno je da nije prolo vie
od 6 mjeseci od momenta kada je u okviru domaeg sistema donesena
pravosudna presuda. Postoji u okviru ovog uslova jo jedan rok, koji je
posebno vaan kada se radi o zemljama koje su novije lanice Savjeta
Evrope - s obzirom na to da se drava ne moe smatrati odgovornom
za ona injenja ili neinjenja koja su se dogodila prije momenta kada
je drava sebe obavezala da e postupati u skladu s Konvencijom (tj.
drava ne moe odgovarati za povrede do kojih je dolo prije ratikacije
Konvencije);
- ratione loci, odnosi se na injenicu da drava moe biti odgovorna
samo za one stvari koje se deavaju u okviru njene jurisdikcije;
- ratione meritae je uslov koji se odnosi na samu sutinu predmeta,

217

218

dakle, predstavka se mora odnositi na povredu nekog od prava koja

su Konvencijom zagarantovana;
- i najzad, jedan jako vaan proceduralni uslov jeste da su iscrpljena sva
redovna pravna sredstva u okviru domaeg zakonodavstva.
Svi ovi uslovi se veoma iroko tumae, a ovaj posljednji pogotovo. Izuzeci,
naime, postoje ukoliko je oigledno da bi pravni lijek bio nedjelotvoran ili
ukoliko se prosto radi o neopravdanom odugovlaenju sudskog postupka i gdje
se u nekom razumnom roku ne moe stii do te zadnje instance.
Evropski sud za ljudska prava, kada nae da je neko pravo povrijeeno, i kad
su zadovoljeni svi ovi nabrojani uslovi, donosi presudu veinom glasova, koja
se upuuje dravi lanici. Ono to je jako vano jeste da Evropski sud za ljudska
prava ne moe da poniti presudu domaeg suda, ne moe da je preinai, on moe
iskljuivo da konstatuje da je povrijeeno neko od prava koja su Konvencijom
zagarantovana i da naloi dravi da u odreenom roku nadoknadi tetu aplikantu.
O izvrenju presuda se stara Komitet ministara, u stvari, on vri nadzor nad
izvrenjem, a drava je ta koja je izvrava. Tu je recimo interesantno (do tog
podatka sam nedavno dola) da je Italija najproblematiniji lan Savjeta Evrope
po pitanju izvrenja presuda. Italiji je ak nedavno zaprijeeno iskljuenjem iz
lanstva zbog odugovlaenja izvrenja presuda ovog suda.
*Za sada ima oko 400 predmeta iz Srbije i Crne Gore - mnogo vie ih je
predato, ali samo 400 je prihvaeno od strane Suda - sporna je injenica da
SiCG jo uvijek nije postavila agenta, a da bi se mogao voditi spor, drava mora
imati nekoga ko e nju da brani. Iz tog razloga sporovi se jo uvijek ne mogu
procesuirati. Jo se ne zna da li e to biti jedan agent, koji e zastupati obje
republike, ili dva agenta, ili kancelarija u kojoj e se agenti smjenjivati od sluaja
do sluaja. Najvie predstavki iz SiCG se odnosi na imovinska pitanja.
Izdvojila bih jo tri konvencije koje su jako vane u sistemu ili pravu
Savjeta Evrope, a slino Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, imaju sopstveni
mehanizam nadzora njihove primjene. Jedna od njih je Okvirna konvencija za
zatitu prava pripadnika nacionalnih manjina. Ova Konvencija prije svega
armie nediskriminaciju, promociju stvarne jednakosti, razvoj kulture, religije
i jezika nacionalnih manjina, prava na pristup i upotrebu medija i obrazovanje.
Ona takoe ima svoj specian mehanizam nadzora, koji se ostvaruje kroz
Savjetodavni komitet Okvirne konvencije. On prikuplja informacije i to sa tri
izvora:
- drava, koja alje svoje redovne izvjetaje o stanju ljudskih prava u
zemlji
- nevladine organizacije koje se bave pitanjem prava nacionalnih
manjina

alternativni izvori informacija, koji se opet uglavnom svode na nevladin

sektor.
Kada Savjetodavni komitet prikupi informacije, on moe da zatrai
dodatne informacije od drave, moe da posjeti dravu lanicu, kako bi i sam
na licu mjesta prikupio informacije, formulie Miljenje, ponovo ga alje
na konsultaciju onima od kojih je informacije dobio - dravi i nevladinom
sektoru. Kada konsoliduje Miljenje, alje ga Komitetu ministara, koji donosi
Rezoluciju. Rezolucijom se moe konstatovati da je stanje nezadovoljavajue,
a u tom sluaju ona ukazuje i u kojem segmentu drava treba da djeluje i koje
aktivnosti da preduzme.
Sljedea veoma vana konvencija u Savjetu Evrope je Konvencija
o spreavanju muenja, neljudskog ili poniavajueg postupanja ili
kanjavanja. Mehanizam preko kojeg se ostvaruje kontrola implementacije ove
Konvencije je Komitet za spreavanje muenja, neljudskog ili poniavajueg
postupanja ili kanjavanja. Taj Komitet realizuje posjete zemljama lanicama,
koje mogu biti periodine, mogu biti po potrebi - ad hoc. Kada su u pitanju
posjete ovog Komiteta, interesantno je da su one po pravilu nenajavljene. Svaka
drava koja je ratikovala ovu Konvenciju obavezala se da tom Komitetu prui
na uvid sve injenice 24 asa dnevno. Oni mogu doi kad hoe, bez najave,
mora im se pruiti prilika da razgovaraju sa svakim licem s kojim ele da
razgovaraju, da otvore svaki dokument koji ele. Njihove se posjete odnose
na one ustanove u kojima su lica liena slobode, a to nijesu samo zatvori, to su
bolnice, psihijatrijske ustanove i slino. Predstavnici Komiteta su nedavno bili u
Crnoj Gori, u septembru. O njihovoj posjeti naa kancelarija nije imala nikakve
informacije, doli su u 6h ujutru u Zavod za izvrenje krivinih sankcija. Dok
se zatvorska uprava organizovala, oni su ve uli u samice i u ostale posebne
prostorije koje su njih interesovale. Ostali su tamo sedam dana, a komentari naih
ljudi iz ZIKS-a su da su uvjereni da su se ti ljudi mjesecima pripremali za posjetu,
jer je nevjerovatno kako su poznavali i preanje i sadanje zakonodavstvo, ali
i itav sistem. Rok da se taj izvjetaj napie je oko tri mjeseca, a onda se alje
dravi da ona da svoje komentare. Nakon toga se u toj nekoj konsolidovanoj
varijanti objavljuje uz saglasnost drave. Drava moe da stopira njegovo
objavljivanje, mada ne znam da je bio nekad takav sluaj.
Evropska socijalna povelja je trei, takoe veoma vaan instrument
Savjeta Evrope. Ona ima svoj nadzorni mehanizam, koji se ostvaruje kroz
podnoenje izvjetaja i kroz sistem kolektivnih albi. Evropska socijalna povelja
se bavi prije svega uslovima zapoljavanja (nediskriminacija pri zapoljavanju,
zabrana prinudnog rada, pravo na pravedne uslove rada, na pravinu nadoknadu,
zabrana djeijeg rada). Ona se bavi i pitanjima socijalne kohezije (pravo na

219

zdravlje, socijalno obezbjeenje, prava lica ometenih u razvoju), pitanjima

koja tretiraju jednakost polova, prava djece i slino. Njen nadzorni mehanizam
sprovodi se prikupljanjem informacija i kroz izrade izvjetaja, koji se dostave
Komitetu ministara, kao i kroz sistem kolektivnih albi, to znai da se daje pravo
unijama i sindikatima da se ale Evropskom socijalnom odboru, koji razmatra
prihvatljivost albe, zauzima stav i takoe obavjetava Komitet ministara.
Implementacija svih ovih mehanizama spada u nadlenost Komiteta ministara,
koji donosi odluke i o eventualnom iskljuenju drave iz lanstva.

220

Dr Jelica Mini

POSLJEDICE PROIRENJA EU
NA ZAPADNI BALKAN
Naa tema su posljedice proirenja EU na zapadni Balkan, a djelimino
emo obuhvatiti i politiku EU prema novim susjedima. Naime, nakon proirenja,
EU je dobila nove susjede i ti susjedi nijesu nimalo beznaajni. Politika novog
susjedstva obuhvata Ukrajinu, Moldaviju, Rusiju i Bjelorusiju, a u najnovijim
programima protee se i na mediteranske zemlje sjeverne Afrike, koje su
pomorski susjed EU i prema kojima je do sada voena mediteranska politika.
Zapravo, mi danas imamo jedan panevropski okvir razmiljanja o budunosti
EU i to je tema kojom emo se baviti.
Ako se posmatra mapa Evrope, veina zemalja je ve u EU - Bugarska,
Rumunija, Hrvatska i Turska su zemlje kandidati, a Makedonija je podnijela
zahtjev za dobijanje statusa zemlje-kandidata. EU se pomjerila na istok, ima
nove susjede, i sve vie zaokruuje zemlje tzv. zapadnog Balkana. Nakon
ukljuivanja Bugarske i Rumunije, a da ne govorimo o Hrvatskoj i Turskoj,
a moda i Makedoniji, one zemlje zapadnog Balkana koje u tom periodu ne
uspiju da uu u EU bie prosto crna rupa na karti Evrope. Radi se, naravno, o
Srbiji i Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Albaniji, ali ne treba zanemariti tempo
promjena u ovoj posljednjoj. Potpuno su neuporedive Norveka i vajcarska,
koje se kod nas esto pominju, jer su te dvije zemlje, po raznim osnovama,
visoko integrisane u evropski ekonomski prostor.
Ako se prati i proirenje NATO saveza, moe se takoe vidjeti irina
partnerskih odnosa u koje je danas ukljuena i Rusija. Zemlje istone Evrope
postajale su sukcesivno lanice NATO-a, a ak je i veina zemalja zapadnog
Balkana u Partnerstvu za mir, opet s izuzetkom Srbije i Crne Gore i Bosne i
Hercegovine. Tako da su i poznate prie - neemo NATO, hoemo savez sa
Rusijom - potpuno bespredmetne, jer je Rusija danas u velikoj mjeri i vojni
saveznik i veoma znaajan ekonomski partner EU.
Dakle, naa situacija je danas najbolje prikazana na priloenoj tabeli.

221

222

Makedonija

DA
1999.

DA
jun 1999.

Albanija

DA
1999.

Bosna i
Hercegovina

DA
1999.

DA
januar 2003.
DA
novembar
2003.

Srbija i Crna
Gora

DA
2000.

NE

DA
oktobar
2001.
DA
april
2001.

DA
februar
2003.

DA
april
2004.

NE

DA
mart 2004.

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

NE

Otvoreni
pregovori za
lanstvo

DA
maj 2000.

Prihvaena
kandidatura za
lanstvo

DA
1999.

Podnijeta
kandidatura za
lanstvo

Studija o
izvodljivosti

Hrvatska

Sporazum o
stabilizaciji i
pridruivanju

Poetak procesa
stabilizacije i
pridruivanja

KAKO SUSJEDI NAPREDUJU KA EVROPSKOJ UNIJI

Moe se uporediti koliko su po raznim fazama odmakle ostale zemlje

zapadnog Balkana u procesu pribliavanja EU. Imamo Hrvatsku koja je etiri
koraka ispred SCG, pa Makedoniju koja je tri koraka ispred SCG, i Albaniju i
BiH koje su po korak ispred SCG. U institucionalnom pogledu, SCG je, naalost,
tamo gdje je bila i 2000. godine. Prvi ozbiljan ugovor sa EU, koji je upravo
zakljuen, jeste Ugovor o tekstilu. To je i prvi pravi institucionalni aranman,
ugovorni aranman, koji imamo (za sada samo Srbija) sa EU. Nae meusobne
odnose uglavnom predstavljaju unilateralne mjere EU prema nama, i odnose
sa u prvom redu na liberalizaciju trgovine. Radi se o posebnim jednostranim
trgovinskim preferencijalima EU.
Dakle, stupili smo u prvi ugovorni odnos sa EU, ali to nije Sporazum o
stabilizaciji i asocijaciji koji ima Makedonija, s upuenim zatjevom za dobijanje
statusa kandidata. Mi nemamo ni Studiju izvodljivosti o poetku pregovora sa
EU i o potpisivanju sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji, koju imaju Albanija i
BiH, uz ispunjavanje zadatih uslova, tako da je SCG apsolutno na zaelju procesa
pribliavanja EU, tj. procesa pridruivanja, odnosno ulanjivanja u EU.
Suoeni smo s promijenjenom konstelacijom u Evropi. Imamo novu rundu
proirenja EU, koja poveava broj lanica sa 15 na 25. Teritorija se poveava
za vie od 20%, sa 3,3 na 4 miliona km, a to ima vrlo vane infrastrukturne
implikacije, posebno na prostorno planiranje u Evropi. Zemlje istone Evrope

imaju dinamine stope rasta, vie stope rasta nego zemlje zapadne Evrope,
tako da se oekuje da e ulanjivanjem ovih 10 novih lanica EU dobiti novi
razvojni impuls. Oekuju se dalja velika ulaganja u infrastrukturu novih lanica,
koja je jo uvijek nedovoljna, pogotovo sa stanovita predvienog razvoja
transevropskih infrastrukturnih mrea. Tu su i velika ulaganja u energetski
sektor, saobraajni sektor, telekomunikacije i to je svakako jedan od znaajnih
aspekata prikljuivanja novih zemalja EU.
EU se nakon prijema 10 novih lanica granii na 3700 km sa svojim novim
susjedima u Evropi, to ima bezbjednosne, migracijske, ekoloke, kao i aspekte
borbe protiv organizovanog kriminala. Zbog svega toga, razvijanje jedne sloene
politike prema novim susjedima ima vrlo znaajne aspekte, pored ekonomskih
i ove druge, prije svega bezbjednosne. To se moglo vidjeti i u kontekstu
zbivanja oko izbora u Ukrajini. Oni su za EU imali veliki znaaj, pa je dolo do
zaotravanja odnosa izmeu EU i Rusije, ali i do njihovog izglaivanja nakon
novog preispitivanja brojnih zajednikih interesa. Ti bezbjednosni, migracijski,
ekoloki aspekti i borba protiv organizovanog kriminala predstavljaju vrlo vaan
faktor u odnosima s novim susjedima.
Stanovnitvo proirene EU se poveava za gotovo 20% - sa 370 na 440
miliona stanovnika - poveava se trite, ponuda radne snage i socijalni trokovi.
To su glavni aspekti koji su vezani za poveanje broja stanovnika EU.
Meutim, ukupni BDP 10 novih lanica manji je od 5% BDP 15 sadanjih
lanica EU, a Rumunija, takoe zemlja kandidat za lanstvo, ima BDP per capita
koji je samo 25% prosjeka u 15 lanica EU. Razvojni jaz koji postoji izmeu
dosadanjih lanica EU i novih lanica, a pogotovo u odnosu na kandidate za
lanstvo, veoma je veliki.
Kakva je politika EU nakon proirenja prema zapadnom Balkanu i tzv.
novim susjedima? Do kakvih je promjena dolo?
1. Evropska arhitektura se nalazi u procesu redenisanja. Meuvladina
konvencija je rijeila budue ustavno ureenje EU, donijet je novi
Ustav, s posebnim naglaskom na organizovanje upravljake strukture
i sistem odluivanja. Tu su unijete mnoge znaajne inovacije i EU sada
po prvi put dobija Ustav i prvi put postaje pravni entitet. Ima brojne
odlike jedne nove drave.
2. EU ojaava svoju zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku i evropsku
bezbjednosnu i odbrambenu politiku.
3. EU denie politiku prema novim susjedima. To je tjenja saradnja u
poveanom broju domena, ali EU nije dala jasnu perspektivu pristupanja
Rusiji, Ukrajini, Bjelorusiji i Moldaviji (poseban se naglasak stavlja
na Ukrajinu i Moldaviju, koje ispoljavaju aspiracije za lanstvo u
EU). Mora se imati u vidu da je osnivakim aktima Evropske unije

223

224

predvieno da svaka evropska zemlja koja ispuni neophodne uslove

moe postati zemlja lanica EU. ansa za ove zemlje nije zatvorena,
ali nije izraena eksplicitna spremnost Evropske unije da ove zemlje
postanu lanice, za razliku od zemalja zapadnog Balkana, kojima je
upuena sasvim jasna poruka, na Solunskom samitu Evropska Unija i
zapadni Balkan, da su viene kao budue lanice EU.
Organizacije kao to su NATO, OEBS i Savjet Evrope imaju nii stepen
uslovljavanja od EU i manju odgovornost. Kriterijumi za ulazak su umjereni
i manje zahtjevni u poreenju sa EU, ali pomau evropsku integraciju
zemljama zapadnog Balkana i predstavljaju u tom pogledu komplementaran
proces. Ukljuivanje u ove organizacije ini pripremne korake za evropsku
integraciju.
Zapadni Balkan pokazuje zaostajanje u ostvarivanju stabilizacije i tranzicije.
S ulaskom Rumunije i Bugarske u EU, i sve izvjesnije Hrvatske i Turske, zapadni
Balkan ostaje enklava sa oko 18 miliona stanovnika. U raznim akademskim
krugovima i u raspravama koje ukljuuju zvaninike EU, Hrvatska se sve manje
tretira kao zapadni Balkan, jer je ona zemlja kandidat, pa zapadni Balkan sada
ostaje BiH, SiCG, Makedonija i Albanija - kao tzv. problematine drave.
Kosovski rat 1999. godine doveo je do redenisanja evropske agende za
region i do ukljuivanja Rumunije i Bugarske u kategoriju zemalja kandidata.
Ove dvije zemlje su se tokom ovog rata pokazala kao strateki veoma vane,
bile su veoma kooperativne i dobijanje statusa kandidata je na izvjestan nain
kolateralna dobit. Kosovski rat je, takoe, otvorio perspektivu integracije u
EU, koja treba da pomogne stabilizaciji, transformaciji i regionalnoj integraciji
zapadnog Balkana. Naime, tek s intervencijom NATO-a pokazalo se koliko
bezbjednosno itava Evropa zavisi od zapadnog Balkana i to je ono to je nas
stavilo na mnogo vie mjesto u rangiranju prioriteta Evropske unije.
Pred kraj NATO intervencije osmiljen je Pakt za stabilnost u jugoistonoj
Evropi. Njegov bitni cilj je bio stabilizacija i regionalna integracija zapadnog
Balkana. Takoe, lansiran je proces stabilizacije i pridruivanja, tj. integracija
u EU, koji je postao stub politike EU na zapadnom Balkanu. Do tada, za zemlje
regiona EU je imala tzv. regionalni pristup. Prvo se pokuavao zaustaviti rat, zatim
je na neki nain trebalo srediti posljedice rata i tek nakon NATO intervencije
i rata na Kosovu proces stabilizacije i pridruivanja je projektovan kao novi
mehanizam koji treba da poslui integraciji ovih zemalja u EU.
Zapadni Balkan postaje prvenstveno evropski problem i iziskuje evropsko
rjeenje za svoje tekoe. Za Evropsku uniju je prioritet stabilizacija susjednih
zemalja, jer mi smo sada susjedne zemlje, a prikljuivanjem Bugarske i Rumunije
praktino sve zemlje zapadnog Balkana se granie sa lanicama EU.
Zapadni Balkan zaostaje. Nivo i intenzitet pomoi i sama privlana mo
evropske integracije su bili kljuni faktori u procesu tranzicije ka demokratiji i

trinoj ekonomiji u svim postkomunistikim zemljama. Drugim rijeima, ono

to mi prolazimo danas u odnosu na EU svi drugi su ve proli. Kada se insistira
na naoj posebnosti i na naim ogranienim mogunostima da ispunjavamo
uslove, to je dosta tanak argument, jer, ako su svi drugi to mogli da savladaju,
nema dovoljno dobrog objanjenja zato to ne bismo mogli i mi.
Ipak, jak upliv EU u voenju reformskih procesa i odgovarajua pomo, u
uslovima slabih drava na zapadnom Balkanu, mogu dovesti do pojave problema
nedovoljnog absorpcionog kapaciteta. Na primjer, imamo sluaj Makedonije
koja je pravno i institucionalno napredovala ka EU, a onda su izbili unutranji
sukobi. Kao to je poznato, EU je to vrlo brzo presjekla. Ipak, sama injenica
da je Makedonija pravno-institucionalne aspekte integracije relativno uspjeno
savlaivala nije je samo po sebi spasio od unutranjih sukoba. Dakle, evropska
integracija jeste okvir i putanja, ali ne neizbjeno i u svakom trenutku lijek za
sve.
U mnotvu politika koje moraju da artikuliu zemlje zapadnog Balkana
odnos izmeu uslova koje postavlja EU i koristi koje ove zemlje dobijaju je
esto irelevantan i kontraproduktivan. Znai, neophodno je svojevrsno no
podeavanje i EU to upravo i radi. Za pojedine grupe zemalja razvijaju se
posebne grupe instrumenata. Ti instrumenti se pakuju za svaku vrstu zemalja na
poseban nain, ali politika se vodi prema itavoj grupi jedinstveno. Ipak, prema
svakoj zemlji politika EU se podeava po potrebi. U tom smislu EU pokazuje
ogromnu institucionalnu inovativnost i veliku eksibilnost. To ne znai da je
njena politika idealna, da ona u svakom trenutku upravlja ovim procesom na
jedan idealan nain. Sjetimo se i ekscesnih situacija kao to je bila korupcijska
afera vezana za pomo EU Bosni, koja je dovela do promjene kompletnog sastava
Evropske komisije. Evropska unija je upravo zato formirala Evropsku agenciju
za rekonstrukciju, da bi, u trenutku kada su se za njenu pomo kvalikovale i
ostale zemlje zapadnog Balkana, imala kvalitetniji monitoring. Ipak, EU pokazuje
ogromno strpljenje, dobru volju i spremnost da se prilagoava.
Djelotvornost uloge EU kao poluge internih promjena u zemljama zapadnog
Balkana, koje se spolja induciraju, zavisi od kredibiliteta EU i jasne perspektive
integracije, a sve to opet zavisi od postavljanja jasnih normi i uslova za ulazak
u lanstvo. S jedne strane EU mora biti konsekventna, jer ako bude suvie
eksibilna gubi kredibilitet. Ta granica izmeu eksibilnosti i kredibiliteta i za
samu EU je pomalo rizina. Imamo Evropsku komisiju, koja je spremna da ide
mnogo bre i da bude mnogo eksibilnija, a s druge strane je Savjet ministara,
koji malo koi itav proces. I u samoj Komisiji imamo nezadovoljstvo zbog
konice koju predstavlja Savjet ministara.
Konsolidacija pluralistike demokratije i civilnog drutva, izgradnja trine
privrede i djelotvorne dravne institucije i dalje su preduslovi bez kojih nema
integracije u EU. To su takozvani Kopenhaki kriterijumi i to je jednostavno neto

225

ispod ega EU nee ii. tavie, moe se oekivati da nakon prijema 10 novih
lanica Evropska unija pootri reim uslovljavanja za zemlje kandidate.
Tek poslije odreenog nivoa tranzicije moe se dobro denisati okvir evropske
integracije i na djelotvoran nain se voditi politika reformi. Da uzmemo primjer
Albanije - ona nema ovu vrstu problema koje imaju SiCG, Makedonija i BiH,
ali jo uvijek nije na onom nivou tranzicije koji je ini sposobnom da ispuni sve
neophodne uslove kvalikacije za jedan ubrzan proces integracija u Evropsku
uniju. itav region je za EU ekonomski irelevantan. On je danas prije svega
znaajan iz bezbjednosnih razloga (ne samo u vojnom smislu, ve i u smislu
borbe protiv organizovanog kriminala, ilegalne migracije itd.). Evropska unija
moe napraviti odreene ustupke zbog nekog naglaenog politikog rezona.
Svojevremeno, junoevropske zemlje - Grka, Portugalija i panija - dobile
su zeleno svjetlo za lanstvo u EU, prvenstveno iz politikih razloga. Dat im
je i odreeni vremenski period da se pripreme za lanstvo, kao i dananjim
novim lanicama. Tada su bile nestabilne zemlje, koje su se tek oslobodile
od svojih autoritarnih reima, a imale su strateki vaan poloaj sa stanovita
bezbjednosti EU. To je bilo dovoljno jak razlog da EU donese ovu prije svega
politiku odluku i da prihvati ekonomski veoma visoku cijenu za integraciju
ovih zemalja u EU.
Dakle, Evropska unija nije samo jedna tvorevina isto ekonomskog karaktera.
To je jedinstveni sluaj tzv. jurisdikcijske integracije ogromnih razmjera, po
svim osnovama. Po prvi put imamo sluaj da se jedna svojevrsna imperija stvara
na dobrovoljan nain, dogovorom i dobrovoljnim prisajedinjenjem suverenih
zemalja jednoj supranacionalnoj tvorevini.
S druge strane, u sluaju zemalja zapadnog Balkana, integracija u EU
je esto samo politiki slogan nacionalnih elita, bez povezanosti s domaim
reformskim naporima, ili je prosto simulacija bez pravih efekata.
Koje su dileme Evropske unije oko zapadnog Balkana?

226

1. Prvi skup problema koji se postavljaju u pozicioniranju regiona su

strukturno nasljee i opta konstelacija.
U poreenju sa centralnoevropskim zemljama, koje su imale vie od 10
godina stabilne tranzicije, zemlje zapadnog Balkana su imale 10 godina etnikih
konikata i nestabilnosti.
Region karakteriu slabe drave, slabo civilno drutvo, pretjerano mijeanje
politike u privredu, slaba ekonomska modernizacija.
Prisutni su makroekonomski deciti, zavisnost od spoljne pomoi, visoka
nezapoljenost, niska direktna strana ulaganja. Zbog svega toga, ne mogu se na
adekvatan nain koristiti prednosti koje prua proces stabilizacije i pridruivanja,
jer su one prije svega u oblasti trgovine i investicija. Naa zemlja, tokom ove

etiri godine nakon politikih promjena i nakon stupanja u jednu redovnu

komunikaciju sa EU, nije bila u stanju da u punoj mjeri iskoristi trgovinske
preferencijale koje smo dobili. Godinama nijesmo bili u stanju da imenujemo
odgovarajue to-sanitarne institucije koje bi ovjeravale ispravnost proizvoda u
izvozu mesa i mlijenih proizvoda, koje je EU dozvoljavala. Mi nekoliko godina
nijesmo bili u stanju da takve veterinarske stanice imenujemo, osposobimo i
dobijemo sertikate Evropske unije.
Politika harmonizacije sa EU moe u ovoj fazi ugroziti reformske procese u
manje razvijenim privredama i slabim dravama zapadnog Balkana. injenica je
da smo mi nakon prvog talasa liberalizacije 2000. godine imali jedan novi talas
liberalizacije trgovine prema EU, za koji u stvari nijesmo imali odgovarajuu
snagu i kapacitet, tako da je donoenje tih mjera liberalizacije zapravo ojaalo
uvozni lobi u naoj zemlji umjesto da se radi na tome da se osnai izvozni
lobi.
2. Drugi problem je naglaena regionalna heterogenost.
Ova heterogenost je prisutna u oblasti stvaranja nacije i drave, u drutvenoekonomskoj tranziciji i socijalnoj i politikoj transformaciji.
Mi smo jedan mali fragmentirani i heterogeni prostor, koji namee da
regionalna saradnja prethodi i da se odvija paralelno s procesom evropske
integracije zapadnog Balkana, a ne da nastupa kao posljedica integracije.
To znai, sa stanovita evropskih integracija, da je jedan od kljunih
uslova osnaivanje regionalne saradnje. Ovih dana smo potpisali jedan pravni
akt kojim se obavezujemo na stvaranje zajednikog energetskog trita u
jugoistonoj Evropi, a krajem prole godine smo zavrili proces potpisivanja
Ugovora o slobodnoj trgovini i to sve zemlje zapadnog Balkana meusobno i
sve zemlje s Rumunijom i Bugarskom. Ve imamo jedan prostor na kojem treba
da profunkcionie zajedniko energetsko trite, imamo zonu koja bi trebalo
da se pretvori u zonu slobodne trgovine i odnedavno se na prostoru zapadnog
Balkana, u saradnji s Rumunijom i Bugarskom, primjenjuje regionalni projekat
razvoja transportne infrastrukture, i to svih oblika transporta, ime se pravi
prikljuak na transevropske infrastrukturne mree u pomenutim oblastima.
Postoji pritisak EU da se i sektor telekomunikacija otvori, demonopolie, i da
se ukljui u transevropsku mreu, tako da u trenutku kada nae zemlje budu
spremne za evropsku integraciju mi emo, preko infrastrukture, ve biti u
postojeim mreama EU. To i jeste rezultat nastojanja EU da se region sektorski,
a i kapilarno - preko stvaranja evro-regija i odgovarajuih prekograninih
programa razvoja - integrie u EU.

227

228

3. Trei problem, koji karakterie itav region, odnosi se na produeno

trajanje procesa integracije.
Spoljne ocjene su da e za veinu zemalja zapadnog Balkana put ka EU biti
dug i teak. Oekuje se da e izmeu ulaska prve i posljednje zemlje regiona
u EU protei oko 10 godina.
Na zapadnom Balkanu treba vie raunati na opredjeljenje za integraciju nego
na brzo ispunjenje kriterijuma iz Kopenhagena. Kod nas je jako veliki procenat
stanovnitva za evropsku integraciju zemlje, ali nae politike i administrativne
strukture u ovom trenutku nijesu dorasle aspiracijama graana.
U narednom periodu se ne treba previe oslanjati na primjenu acquis
communautaire, ve prije na dozirano uvoenje etiri slobode, naroito na
poseban vizni reim za zapadni Balkan, koji moe predstavljati veliki podsticaj.
Naa zemlja se u pogledu usluga, roba i kapitala u velikoj mjeri otvorila, ali
nema one etvrte slobode - kretanja ljudi. To ne moe biti stabilan proces bez
mogunosti da oni koji treba da jednog dana uu u EU dobiju ansu i da je
vide. Studentska unija Srbije je izvrila jedno istraivanje meu studentima i
ispostavilo se da je samo 30% studenata u Srbiji ikada prekorailo granicu. Vizni
reim je ogromno ekonomsko, socijalno i motivaciono ogranienje. Studenti
su to istraivanje u septembru 2004. predoili Evropskoj komisiji, razgovarali
s njenim visokim predstavnicima i komesarima, s uglednim zvaninicima
Evropske unije. Insistirali su na razgovorima o viznom reimu i traili njegovu
liberalizaciju za sve mlade u regionu. Predoili su posljedice zatvorenosti - da
to raa etniku netrpeljivost i svojevrsni autizam. Novi komesar za proirenje
EU, Oli Ren, naloio je Direktoratu za unutranje poslove i pravosue da se
nae nain kako da se olaka vizni reim za mlade, posebno za studente. Vano
je napomenuti i da je EU otvorila niz programa prema zemljama zapadnog
Balkana, neki od tih programa su upravo programi za mlade, a ako mladi ne
mogu da putuju, ti se programi ne mogu primijeniti.
Treba obogatiti pristup u procesu stabilizacije i pridruivanja s odreenim
nivoima za zapadni Balkan. Preporuuje se da se formuliu dostine etape
za reformske ciljeve: u oblasti unutranjih poslova i pravosua i engenskih
kriterijuma, unutranje i spoljne bezbjednosti, trgovinske i privredne integracije,
s posebnim naglaskom na ukljuivanje zapadnog Balkana u panevropske
transportne koridore, energetske mree, programe zatite prirodne sredine,
obrazovne programe EU, parlamentarnu saradnju, politiku saradnju i
zajedniko nastupanje u oblasti zajednike spoljne i bezbjednosne politike
i evropske bezbjednosne i odbrambene politike. Mi smo u Solunu prihvatili
obavezu da se pridruujemo EU kod nastupanja u Ujedinjenim nacijama i dr. i
naa je zemlja ve u nekoliko navrata to i uinila. U Solunu, neposredno prije
Samita, potpisali smo i jedan dokument, kojim se praktino obavezujemo da

pristupimo Evropskom zajednikom razvojno-istraivakom prostoru. EU u

nekim domenima ve vodi panevropsku politiku i otvorena je za strunjake u
raznim oblastima, porijeklom ak i iz tzv. novih susjeda. Tu nema tekoa za
kretanje odreenih kategorija migranata.
Postoji saglasnost da za zapadni Balkan ne bi trebalo utvrditi precizne rokove,
ve integracija treba da ide prema ostvarenom uspjehu svake pojedinane zemlje
u ispunjavanju kriterijuma za stabilizaciju i pridruivanje. Sluajevi Hrvatske
i Makedonije upravo to i pokazuju.
Za one koji najvie kasne (BiH i Kosovo) predvia se nii nivo
kondicionalnosti, ali i ostvarenih pogodnosti. To znai da oni ne bi trebalo
da budu iskljueni iz procesa evropske integracije, ali ni da im ostvarene
pogodnosti ne budu identine s pogodnostima onih koji zahtijevane kriterijume
u potpunosti ispunjavaju.
Danas se suoavamo s jednom realnom situacijom vieslojne Evrope.
Oekivanja evropskih zemalja izvan EU premauju apsorpcionu mo i kapacitet
stratekog osmiljavanja u samoj EU, koji se formira s odreenom vremenskom
zadrkom u odnosu na promjenu konstelacija. U trenutku proirivanja s 10 novih
lanica, EU mora istovremeno po prvi put da osmiljava svoju panevropsku
strategiju.
Da bi zadovoljila razliite aspiracije svojih novih susjeda, EU osmiljava
svoju vieslojnu politiku prema razliitim grupama zemalja:
nakon ulaska 10 novih lanica u EU sljedee su zemlje kandidati za
lanstvo: Rumunija, Bugarska, Turska i Hrvatska
slijede zemlje zapadnog Balkana, koje prethodno treba da potpiu
sporazume o stabilizaciji i pridruivanju (za sada taj sporazum imaju
samo Hrvatska i Makedonija).
Od brzine kojom zemlje zapadnog Balkana budu napredovale ka statusu
kandidata zavisie njihov pristup poveanju pomoi. Za sada je interes za
zapadni Balkan jo uvijek prvenstveno bezbjednost i stabilnost, a zatim saradnja
i spremnost da se pomogne procesu tranzicije.
Princip otvorenosti EU za nove lanice vai jo od Rimskih ugovora, ali
zavisno od ispunjavanja uslova za lanstvo. Od visine aspiracija i stepena
pribliavanja EU zavisi i njena ukljuenost u unutranje procese u partnerskim
zemljama i nivo praenja procesa prilagoavanja (monitoring).
Od jednosmjerne i jednoslojne strategije EU u Evropi, uvodi se novi princip
vieslojne strategije i diferenciranog pristupa.
Proces stabilizacije i pridruivanja je rezultat neuspjeha dosadanjih
programa pomoi, koji su bili isprobani i koji su se pokazali kao nedovoljno
adekvatni. Intervencija NATO je ubrzala proces donoenja odluke postavio
se izazov za EU: kako smiriti i urediti zapadni Balkan. Proces stabilizacije i

229

pridruivanja je jedna nova komponenta politike EU, jer dugoroni program

pune integracije pet zemalja jo nije konsolidovan.
Na kraju, mi smo bili trei veliki geopolitiki izazov za EU u posljednjih
10 godina:
EU je bila suoena s raspadom istonog bloka, to je bio svojevrsni
bezbjednosni ok, pa je EU morala prvo da rjeava taj problem, jer su
neposredni susjedi bili prioritet: Poljska, eka, Maarska, Slovaka
i baltike zemlje;
raspad Sovjetskog Saveza, to je u sutini bila svojevrsna tempirana
bomba. Ima dosta onih koji vjeruju da je ono to se deavalo na Balkanu
bio jedan pilot projekt, koji je pokazivao ta je moglo da se desi da
je Sovjetski Savez poeo nasilno da se raspada. Biva Jugoslavija je
odigrala, u istorijskom smislu, ulogu faktora odvraanja i zastraivanja,
prije aktiviranja potencijalno slinog scenarija u bivem Sovjetskom
Savezu. Kada razgovarate na tu temu s ruskim sagovornicima i pitate
da li je sluaj zapadnog Balkana pomogao da se Sovjetski Savez ne
raspadne nasilnim putem, oni kau:Naravno da jeste;
permanentne krize i konikti i fragmentacija Jugoslavije bili su tek na
treem mjestu po znaaju za evropsku bezbjednost.
Istoni blok vie denitivno ne postoji, raspad Sovjetskog Saveza se odigrao
mirnim putem, a mi smo sada, kao zapadni Balkan, izbili na prvo mjesto na
evropskoj rang listi prioriteta. Iza nas su sada novi susjedi. To je jedna potpuno
nova situacija i ona denie dalju politiku proirenja Evropske unije.

230

Mr Zoran Stojiljkovi

SOCIJALNI DIJALOG I PUT KA EVROPSKIM

INTEGRACIJAMA
1. TA JE SOCIJALNI DIJALOG
U posljednje dvije-tri godine, u javnim raspravama i polemikama, u sve
eoj upotrebi je pojam socijalnog dijaloga. Socijalni dijalog tako ulazi u red
masovno rabljenih, pomalo pomodnih termina, koji bez prethodno odreenog
znaenja i sadrajnog okvira, mogu biti predmet svakovrsnih manipulacija i
(zlo)upotreba.
Socijalni dijalog predstavlja mehanizam i institucionalni okvir u kome
predstavnici Vlade i socijalnih partnera reprezentativnih sindikata i unija
poslodavaca, kroz razmjenu miljenja i sueljavanje argumenata, nastoje da
priblie i usaglase stavove i uspostave stanje socijalnog mira i kohezije.
Predmet socijalnog dijaloga ine ukupna ekonomska i socijalna politika,
prijedlozi zakona iz oblasti radnog i socijalnog zakonodavstva, proces privatizacije
i njegovi socijalni efekti, politika zarada i kolektivno pregovaranje, kao i
prevencija i regulisanje konikata i sva druga pitanja od interesa za zapoljene
i njihove sindikate i poslodavce.
Svrha voenja socijalnog dijaloga je postizanje kompromisa socijalnog
pakta o sadraju, dinamici i socijalnoj cijeni ekonomskih i drutvenih promjena.
Osnovni argument u prilog institucionalizovanog i razvijenog socijalnog dijaloga
i dogovora je sama injenica da su zemlje i vlade, orijentisane na donoenje i
usvajanje socijalnog pakta, uspjele da smanje tenzije i konikte i odre stanje
socijalne kohezije. Istovremeno, uspijevajui da stabilizuju socijalne odnose,
one su, komparativno posmatrano, ostvarile i bolje ekonomske i razvojne efekte
(Scharrenbroich, 2002, 25-26).
Logika i smisao socijalnog dijaloga
U osnovi uspjenog socijalnog dijaloga zapravo stoji potreba uspostavljanja
socijalnog partnerstva za demokratske promjene i razvoj, svijest da smo svi na
istom brodu, odnosno da postoji, uz velike razlike, zona zajednikog interesa
da se doe do stabilnog i dinaminog privrednog i drutvenog razvoja.

231

Prvu, temeljnu osnovu socijalnog dijaloga ini prihvatanje logike koniktnog

socijalnog partnerstva, odnosno ideologije drutvenog zajednitva kojom
se negira razumijevanje industrijskih odnosa kao igre nultog zbira u kojoj
pobjednik dobija sve.
Njenu drugu, operacionalizujuu ravan ine ire ili ue primijenjeni elementi
neokorporativizma, sa njegova dva razliita, ali komplementarna znaenja. Prvo
znaenje ini opredjeljenje za ukljuivanje kljunih interesnih grupa u proces
formiranja politike, odnosno za logiku harmonizacije i usklaivanje drutvenih
procesa i odnosa. Drugo, stav da interesne skupine treba da budu organizovane u
mali broj specijalizovanih, relativno brojnih i hijerarhijski, na nacionalnom planu
dobro organizovanih organizacija, koje raspolau dovoljno reprezentativnom
pregovarakom moi i kapacitetima za donoenje i realizovanje odluka. Time
se logika demokratskog korporativizma jasno razlikuje od totalitarnog pravila:
jedan narod, partija, sindikat i organizacija poslodavaca, ali i od nekoordiniranog,
kompetitivnog i razmrvljenog pluralizma interesnih grupa.
Najzad, princip usaglaavanja polaznih pozicija i odluivanje konsenzusom
socijalni dijalog ini elementom ireg, participativnog i konsenzualnog modela
i razumijevanja demokratije (Lajphart, 2003, 191-192).
Razliiti koncepti i modeli

232

Praktino, socijalni dijalog je idejni konstrukt iroki, zbirni pojam koji

pokriva veoma razliite prakse, forme i sadraje dijaloga i pregovora dva
(bipartitni), tri (tripartitni) ili vie (multipartitni) aketra, voenih s ciljem da
se postizanjem dogovora stanja socijalnog mira i kohezije - izbjegnu, ili bar
redukuju, trokovi razornih socijalnih konikata.
Primjera radi, uee zapoljenih u odluivanju o organizaciji radnog procesa,
uslovima rada, zaradama i, u sluaju da su (manjinski) akcionari, raspodjeli
prota, moe imati znaajno mobilizacijsko i integrativno djejstvo. Zato forme
bipartitnog socijalnog dijaloga, poput uea zapoljenih u radu konsultativnih i
upravnih organa, kao i praksa kolektivnog pregovaranja i sklapanja kolektivnih
ugovora izmeu poslodavaca i njihovih unija i reprezentativnih sindikata,
zaista mogu biti razvojno cjelishodne i voditi uspostavljanju socijalnog mira
i kohezije.
Tripartitni socijalni dijalog u koji su, pored predstavnika reprezentativnih
sindikata i asocijacija poslodavaca, ukljueni i predstavnici vlasti na
odgovarajuim nivoima dravne organizacije (ukljuujui i meunarodne
organizacije poput MOR-a i nadnacionalne regionalne integracije) omoguuje
i participaciju i ukljuenost socijalnih partnera u kreiranje normativnog okvira
i operativne ekonomske i socijalne politike.

Logika ukljuivanja drave u socijalni dijalog lei u injenici da se ona

javlja u viestrukoj ulozi medijatora i regulatora dijaloga ali i u funkcijama
javnog preduzetnika i velikog naruioca dobara i usluga, njegovog vie nego
ravnopravnog uesnika.
Dravne vlasti kroz tripartitni socijalni dijalog i konsenzus, posebno ako su
na odgovarajui nain, kroz proces konsultovanja, u njega ukljueni i davaoci
i korisnici socijalnih usluga, mogu kreirati uravnoteenu razvojnu i socijalnu
politiku. Njome se izbjegavaju rizici od krize (nedovoljne) akumulacije, na
jednoj, i krize legitimnosti i socijalne podrke, na drugoj strani.
Argumenti i scenariji koji govore u prilog uspostavljanja socijalnog dijaloga
baziraju se, dakle, na temeljnoj pretpostavci postojanja volje za dijalogom i
dogovorom, odnosno uspostavljanjem relativne ravnotee snaga uesnika koja
onemoguuje nametanje jednostranih rjeenja.
Dijaloka kultura i dominantan tolerantan pregovaraki stil, odnosno
umijee empatije - uivljavanja u vrijednosti i interesnu logiku druge
strane, uz raspolaganje uesnika resursima za primjenu strategije uzvraanja
na pozitivne ili negativne poteze drugih, pretpostavka su svakog uspjenog
dijaloga. Na drugoj strani, disbalans moi, autoritarizam i igra na trenutni
jednostrani dobitak, koja ukljuuje i pristrasna pravila igre, negiraju sam
pojam i logiku socijalnog dijaloga.
Socijalni dijalog, dakle, moe biti, u logici drutvenog neokorporativizma,
formalizovan, institucionalizovan, centralizovan podignut na nacionalni i
na regionalni nivo, i relativno sveobuhvatan, odnosno sadrajno ukljuun u
tripartitne i multipartitne dogovore o cjelini razvojne, ekonomske i socijalne
politike.
Na drugoj strani, neoliberalna paradigma, krajnje rezervisana prema
svakoj regulaciji izvan, i pored trinih mehanizama i logike, socijalni dijalog
uglavnom svodi na dobrovoljan, autonoman in tek povremenih neformalnih
i decentralizovanih kontakata i pregovora poslodavaca i sindikata, suen na
sferu uslova rada i minimalnih socijalnih standarda.
Liberali se zalau za minimalnu i neutralnu dravu, tj. za dravu
koja iskljuuje svaku redistributivnu strategiju i mjere, izuzev elementarne
brige za najsiromanije. Koncept legalne demokratije podrazumijeva jasno
smanjenje birokratske regulacije, redukovanje uloge i uticaja interesnih grupa i
kolektivizma svake vrste. Da se radi, prije svega, o udaru na pozicije sindikata,
jasno govore raireni zahtjevi za to manje mijeanja u ekonomiju, irenje
logike trita bez ikakvih ogranienja, ak i na, ipak specino i bar u izvjesnoj
mjeri neeksibilno, trite radne snage na zahtjev za deregulaciju, slobodu
ugovaranja i potiskivanje korporativnih aranmana (Hajek, 1998, 231-245).

233

2. NORME I STANDARDI MEUNARODNE ORGANIZACIJE RADA

Meunarodna organizacija rada (MOR), kao specijalizovana agencija OUN,
jedina je struktura na svjetskom nivou koja ima tripartitni sastav. Jedan od
njenih osnovnih ciljeva je da unapreuje tripartitnu saradnju na nacionalnom i
na meunarodnom planu. To je razlog to ona svake godine donosi razne norme,
standarde, konvencije, preporuke i rezolucije.
Meu brojnim pravnim instrumentima koje je usvojila Meunarodna
organizacija rada, od posebnog znaaja za socijalni dijalog su Preporuka broj 113
iz 1960. godine, o konsultacijama (konsultacije u okviru industrije i konsultacije
na nacionalnom nivou), Konvencija broj 144 iz 1967. godine, o tripartitnim
konsultacijama (meunarodni radni standardi) i pratea Preporuka broj 152,
kao i Rezolucija Meunarodne organizacije rada iz 1996. godine o tripartitnim
konsultacijama na nacionalnom nivou o ekonomskoj i socijalnoj politici.
Preporuka broj 113 predstavlja kamen temeljac za unapreivanje i razvijanje
tripartizma i socijalnog dijaloga na nacionalnom nivou. Preporuka je vrlo iroko
postavljena i daje pregled mjera koje treba preduzeti kako bi se obezbijedile
ekasne konsultacije i saradnja na nivou industrijskih grana i na nacionalnom
nivou i to izmeu predstavnika vlasti, poslodavaca i sindikalnih organizacija
o sljedeim osnovnim pitanjima:
priprema i sprovoenje zakona i propisa koji se tiu njihovih
interesa;
uspostavljanje i nkcionisanje nacionalnih struktura, kao to su tijela za
organizovanje zapoljavanja, strunog obrazovanja i osposobljavanja
i prekvalikacije, inspekcije rada, bezbjednosti i zatite zdravlja na
radu, produktivnosti, socijalnog osiguranja i socijalne zatite;
izrada i sprovoenje planova za ekonomski i socijalni razvoj.
Konvencija broj 144 tie se pitanja: nacionalnih tripartitnih konsultacija u
vezi s aktivnostima Meunarodne organizacije rada, kao i u vezi s ratikacijom
i primjenom meunarodnih radnih standarda; podnoenja prijedloga u vezi s
konvencijama i preporukama po lanu 19 Ustava MOR-a; periodinog razmatranja
neratikovanih konvencija i preporuka i predlaganja ratikacija; pitanja koja
proistiu iz izvjetaja koji se podnose Meunarodnoj organizaciji rada po lanu
22 Ustava MOR-a, kao i pitanja krenja ratikovanih konvencija.
Preporuka 152 odnosi se na prirodu i proceduru konsultacija: konstituisanje
tijela za razmatranje i praenje veza i saradnje s Meunarodnom organizacijom
rada, kao i tijela s generalnim ovlaenjima iz ekonomske, socijalne i oblasti
radnih odnosa.

234

Socijalni dijalog i tripartizam u Evropi

Prvi pokuaj objedinjavanja ekonomskih i socijalnih interesnih grupa i
njihovo organizovanje u obliku konsultativnih savjeta, s ciljem da se utie na vlade
u kreiranju ekonomske i socijalne politike, ostvareni su pod pokroviteljstvom
Meunarodne organizacije rada i to uglavnom u periodu poslije 1945. godine
(izuzetak je Francuska gdje je ovo tijelo formirano 1925. godine):
u Belgiji 1948. Centralni savjet sa privredu (CEE)
u Holandiji 1950. Ekonomsko-socijalni savjet (SER)
u Italiji 1957. Nacionalni savjet za ekonomiju i rad (CNEL)
u Velikoj Britaniji 1962. Nacionalni savjet za ekonomski razvoj
(NEDC)
u Irskoj 1973. Nacionalni ekonomsko-socijalni savjet (NESC)
u Grkoj 1978. Ekonomsko-socijalni savjet (kasnije ukinut, pa opet
obnovljen)
u Portugaliji 1984. Stalni savjet za socijalno sporazumijevanje
(CPCS).
Glavni razlog za formiranje ekonomsko-socijalnih savjeta u zemljama
sa pluralnim parlamentarnim sistemima bio je da se politika demokratija, kroz
odgovarajue institucije, dopuni i dogradi ekonomskom i socijalnom demokratijom
i da se otvori prostor za dijalog socijalnih partnera, kao preduslov razvoja.
Njemaka nema socijalno-ekonomski savjet, ali u ovoj zemlji postoji duga
tradicija pregovaranja u krugu Vlada-poslodavci-sindikati, koje se odvija izvan
institucionalnih okvira kakvi postoje u skoro svim drugim zapadnoevropskim
zemljama.
Mogue je razlikovati tri osnovna perioda razvoja ekonomsko-socijalnih
savjeta:
1. Period od 1945. do 1960. godine: glavni cilj savjeta je bio da se to
bre izgrade i oporave ratom opustoene privrede.
2. Period od 1960. do 1974. godine: vrijeme privrednog buma i prosperiteta.
Osnovna karakteristika ovog razdoblja je razvoj dijaloga poslodavcisindikati, porast sindikalne borbe i isticanje brojnih zahtjeva sindikata,
kao i spremnost poslodavaca da se na najvei broj zahtjeva pozitivno
odgovori.
3. Period poslije 1975. godine: ovo je period ekonomske krize, kresanja
budeta i ograniavanja procesa kolektivnog pregovaranja. Suavaju
se i ograniavaju, ili ukidaju, neki od rezultata sindikalne borbe.
4. Period poslije 1989. godine: pad Berlinskog zida i otpoinjanje
proseca tranzicije u zemljama istone i centralne Evrope, uz izgradnju
zakonodavnog okvira za strukture socijalnog dijaloga i tripartizma.

235

Ekonomsko-socijalni savjeti potvrdili su se u praksi kao najuspjenije

rjeenje za ureivanje i realizaciju procesa konsultovanja i pregovaranja na
osnovu prethodno ustanovljenih pravila i utvrenih mehanizama za donoenje,
praenje i kontrolu donijetih odluka i postignutih dogovora.
Ekonomsko-socijalni savjeti su, bez sumnje, jedna od najdemokratskijih
formi za postizanje opte ravnotee interesa izmeu organizacija radnika i
poslodavaca.
Sastav ekonomsko-socijalnih savjeta
i nain rukovoenja njihovim radom
Sastav ekonomsko-socijalnih savjeta razlikuje se od zemlje do zemlje.
Tako na primjer:
u Belgiji Savjet ini jednak broj predstavnika radnika i poslodavaca
u Portugaliji je Savjet tripartitno tijelo sastavljeno od jednakog broja
predstavnika Vlade, sindikata i poslodavaca
u Holandiji je tripartizam Savjeta zasnovan na predstavnicima sindikata,
poslodavaca i nezavisnih strunjaka
u Italiji Savjet ine predstavnici sindikata, samozapoljenih radnika,
poslodavaca i eksperata koje imenuju predsjednik Republike i predsjednik
Vlade
u Francuskoj su u sastavu Ekonomsko-socijalnog savjeta predstavnici
brojnih socijalnih grupa koje utiu na tokove ekonomije, drutva,
kulture.
lanstvo u savjetima

236

Broj lanovapredstavnika u savjetima varira od 18 u Portugaliji do 50

u Belgiji. Izuzetak je vrlo brojan sastav Savjeta u Francuskoj, gdje on ima
karakteristike prave skuptine i okuplja 230 delegata.
Slino je i u Italiji gde je Savjet takoe brojan, ima 111 lanova: 37
predstavnika poslodavaca javnog i privatnog sektora, 44 predstavnika radnika,
18 predstavnika samozapoljenih radnika i 12 eksperata (osmoricu imenuje
predsjednik Republike, a etvoricu predsjednik Vlade).
Savjet u Velikoj Britaniji broji 25 lanova. Po est su iz redova radnika,
poslodavaca i Vlade, a sedam su tzv. nezavisni lanovi (predstavnici Narodne
banke, Udruenja potroaa i dr.).
U veini zemalja lanove savjeta imenuje vlada na prijedlog reprezentativnih
organizacija radnika i poslodavaca. Izuzetak je Francuska, gdje lanove Savjeta
direktno odreuju organizacije poslodavaca i sindikata.

Mandat lanova se, po pravilu, kree izmeu dvije i est godina.

U svim zemljama lanovi ekonomsko-socijalnih savjeta mogu da koriste
savjete i usluge spoljnih saradnika i strunjaka.
Uticaj pojedinih lanova savjeta je vei ukoliko dolaze iz brojano veih
i reprezentativnijih organizacija radnika i poslodavaca.
Njihov osnovni zadatak je da to bolje zastupaju interese, programe, ideje
i da iznose zahtjeve svojih organizacija, ali i da, istovremeno, imaju dovoljno
samostalnosti i ovlaenja za aktivno uee u postizanju dogovora, na osnovu
uzajamnih ustupaka.
Ovlaenja i funkcije savjeta
Savjeti se najee bave pripremom izvjetaja, studija i istraivanja o veoma
irokom krugu pitanja.
Konsultativna uloga savjeta ispoljava se u vezi s brojnim problemima i
pitanjima s podruja ekonomije, nansija i drutvenih odnosa. Ona esto prerasta
u skup smjernica i direktiva, posebno kada se radi o pripremi zakona s podruja
ekonomskog planiranja, socijalnog osiguranja i radnog zakonodavstva.
Stavovi savjeta upuuju se vladi ili parlamentu. Svi postojei savjeti imaju
pravo da se izjanjavaju o svim pitanjima za koja smatraju da su od ireg
drutvenog znaaja.
Drugim rijeima, svi savjeti imaju konsultativnu funkciju, ali se pojedini
bave samo socijalnim, drugi ekonomskim, a trei i socijalnim i ekonomskim
problemima. U jednom broju savjeta konsultativne aktivnosti predstavljaju
fazu u zakonodavnom procesu. Belgija je jedina zemlja gdje se unutar Savjeta
moe dogovarati i sadraj kolektivnih ugovora. To su obino okvirni, nacionalni
ugovori, kojima se obuhvata vie sektora ili djelatnosti.
U Portugaliji je Stalni savjet za socijalno sporazumijevanje prerastao u
nacionalni forum za pregovore o politici nadnica. Smjernice Savjeta se uvijek
uvaavaju.
Savjet na evropskom nivou
Tripartitno dogovaranje predstavlja osnovu izgradnje zajednike ekonomske
i socijalne Evrope.
Na nivou Evropske unije, od 1957. godine djeluju Ekonomsko-socijalni
komitet tripartitnog sastava, ije lanove imenuje Savjet Evropske unije, na
prijedlog vlada drava lanica. Savjet ima 222 lana predstavnika raznih
ekonomskih i socijalnih grupa. Mandat lanova je etiri godine.

237

Ekonomsko-socijalni komitet je konsultativno tijelo Evropske unije.

Komitet se izjanjava o vrlo irokom spektru pitanja. U Savjetu postoje tri grupe
(poslodavci i radnici, a treu grupu ine poljoprivrednici, trgovci, predstavnici
malih preduzea, predstavnici udruenja i potroaa i drugih interesnih grupa).
Miljenja, stavovi i preporuke Savjeta prenose se Ministarskom savjetu Evropske
unije.
Komitet ima devet sekcija: za ekonomska, nansijska i monetarna pitanja;
spoljne odnose, trgovinu i razvoj; socijalna, porodina, obrazovna i kulturna
pitanja; za zatitu okoline, javnog zdravlja i zatitu interesa potroaa;
poljoprivredu i ribarstvo; regionalni razvoj; industriju, zanatstvo, usluge;
saobraaj i veze; energiju, nuklearna pitanja i istraivanaja.
Komitet zasijeda najmanje deset puta godinje i izdaje redovan Bilten o
svom radu.
Komitet ima aparat od 530 stalno zapoljenih lica, od kojih su veina
prevodioci, jer ovo tijelo radi na 11 zvaninih jezika.
Ekonomsko-socijalni komitet EU odrava redovne odnose sa srodnim
tripartitnim tijelima u evropskim zemljama, sa savjetima u zemljama Mediterana,
istone i centralne Evrope, Latinske Amerike, EFTA-e i dr.
Evropska konfederacija sindikata (EKS) ima blisku saradnju s Grupom
II Evropskog ekonomskog savjeta (radnici) i brine o koordinaciji izmeu ove
grupe i nacionalnih sindikalnih centrala.
EKS i Evropska federacija poslodavaca (UNICE) imaju status posmatraa
u Komitetu i pravo da iznose svoje stavove.
Komitet donosi odluke konsenzusom (Lukovi, 2004, 40-48).
3. RAZLOZI ZA USPOSTAVLJANJE
EFEKTIVNOG SOCIJALNOG DIJALOGA

238

U Crnoj Gori, Srbiji i svim zemljama zapadnog Balkana danas postoji

gorua potreba za pokretanje ne bilo kakvog, ve trajnog, institucionalnog
i ravnopravnog socijalnog dijaloga. U prilog ovoj tvrdnji mogu se navesti bar
etiri kljuna razloga:
1. Prije svega, u stanju ruinirane ekonomije i razorenog i osiromaenog
drutva, socijalni dijalog je najbolji nain da zemlja izae iz zone
visokog socijalnog i politikog rizika i konano vrsto zakorai na put
koji vodi ka demokratiji i prosperitetu.
2. Socijalni dijalog, posebno u osiromaenim drutvima suoenim s brojnim
izazovima tranzicionih promjena, nema alternativu. Odsustvo socijalnog

dijaloga i iskrene spremnosti da se on vodi na ravnopravnim osnovama,

vodi direktno u nekontrolisanu eksploziju socijalnog nezadovoljstva,
razmah socijalne demagogije i populizma i poraz demokratskih,
reformskih snaga.
3. Otvoreni i irok socijalni dijalog je najbolji mogui put da se doe do
prijeko potrebnog sporazuma o pravcu, tempu i uravnoteenoj raspodjeli
trokova i dobiti od tranzicionih promjena. Ako su, sklapanjem socijalnog
pakta osamdesetih godina prolog vijeka, iz krize izale jedna Italija i
Irska, ako se takav sporazum sklapa danas u Sloveniji, zato do njega
ne bi dolo i u Crnoj Gori, u daleko teim prilikama? Bazirajui se
na iskustvima drugih, socijalni pakt bi sadravao listu dogovorenih i
meusobno usklaenih makrosocijalnih i ekonomskih indikatora (zarade,
zapoljenost, proizvodnja, cijene, inacija, socijalni transferi...) koji bi
bili osnova za ureenje meusobnih odnosa (Arandarenko, Socijalni
dijalog u Srbiji i Bugarskoj, 2003, 57-59). Pakt ne bi bio vezan za
mandat jedne vlade (sklapao bi se, recimo, na period od tri godine)
i predvidio bi mogunost sporazumne revizije jednom godinje. U
suprotnom, u tekoj socijalnoj i ekonomskoj situaciji, veoma je izvjestan
koniktni scenario u kome poslodavci i vlada, pozivajui se na diktat
meunarodnih nansijskih institucija, insistiraju samo na socijalnom
miru, restrukturiranju trita rada i oslobaanju od vika zapoljenih, a
zapoljeni, sindikati i dio opozicije na rastu zarada i socijalnih davanja
(Fajertag, 2000, 11-18).
4. Najzad, neophodno je da zemlje regiona svoje radno, sindikalno i
socijalno zakonodavstvo prilagode i harmonizuju sa normativnoinstitucionalnim okvirom i praksom socijalnog dijaloga u zemljama
Evropske unije. Institucije socijalnog dijaloga nijesu nikakv relikt
samoupravne svijesti i demagoka parola sindikata, ve gotovo
poluvjekovna praksa utemeljena na preporukama (113,152) i
konvencijama (144) MOR-a, koja potvrdu ima i u revidiranom tekstu
Evropske socijalne povelje iz 1996. godine.
Institucionalizacija socijalnog dijaloga predstavlja, meutim, i jasnu obavezu
koja se postavlja pred svaku zemlju kandidata za lanstvo u meunarodnim
integracijama - da stvori zakonski i institucionalni okvir za olakavanje i
sprovoenje socijalnog dijaloga. Socijalni dijalog mora, pored nacionalne,
posjedovati i jasnu i razvijenu regionalnu i meunarodnu (MOR, pregovori sa
MMF-om i Svjetskom bankom) dimenziju.
Primjera radi, odjeljak 13 acquis-a EU predvia za zemlje u procesu
pridruivanja obavezu podnoenja redovnih godinjih izvjetaja o napretku

239

u oblastima: zapoljavanja, radnog zakonodavstva i zatite na radu, razvoja

operativnih ema socijalne sigurnosti i, naravno, unapreenja institucionalnog
socijalnog dijaloga koji ukljuuje i uee partnera u pregovorima o pristupanju
EU (Arandarenko, 2003, 67-69).

4. STRATEKI SADRAJI I CILJEVI SOCIJALNOG DIJALOGA

Osnovni prioritet na socijalnoj agendi svakako predstavlja proces
harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom EU, odnosno
prihvatanje i dosezanje evropskih radnih, socijalnih i kulturnih standarda.
Postizanje konsenzusa o sadrajima i dinamici tranzicionih promjena u svom
jezgru zapravo ima nimalo rjeiv zadatak iznalaenja osjetljive ravnotee
izmeu logike i razloga ekonomske ekasnosti, kao sredstva, i pravinosti i
vieg kvaliteta ivota, kao smisla i svrhe promjena.
Polazei od evropskog socijalnog modela, osnovni ciljevi bi, u skladu sa
Socijalnim planom EU za 2000-2006. godinu, bili: uiniti rad dostupnim i
isplativim, penzijski sistem odrivim, kvalitetno obrazovanje i bazine zdravstvene
usluge dostupnim svima i tako redukovati nezapoljenost, siromatvo i prateu
socijalnu izolaciju i iskljuenost (Arandarenko, 2003, 65-67).
Zato je problem zapoljavanja, kao stalni, visoki prioriteti u EU vodio,
saglasno evropskom socijalnom modelu, do sve eeg zakljuivanja paktova
o zapoljavanju (tradicionalna komponenta) i o razvoju i konkurentnosti (nova,
strateka komponenta).
Uzor-model ini irsko privredno udo, odnosno snani privredni rast Irske,
do kojeg je dolo kombinovanjem - socijalnim sporazumom ureenog kretanja
plata i trokova rada, kontrolom javnih rashoda i prateeg otvaranje privrede i
stalnih ulaganja. Po ugledu na irski model (Program za nacionalni oporavak iz
1987. godine, koji su, na svakih 3-5 godina slijedili novi nacionalni programi
i sporazumi), ovi ugovori nastoje da zbrinu nezapoljene i stvore nova radna
mjesta, uz paralelno kontrolisanu inaciju i ouvanje realnih zarada. Akcenat
je na promovisanju novih infrastrukturnih investicija i na jaanju ljudskog
kapitala preko programa permanentne obuke zapoljenih razvijanih, prije
svega, na lokalnom nivou i u okviru partnerske saradnje na radnom mjestu i
uz prateu reformu i stimulativne mjere poreske politike i ouvanje realnog
nivoa socijalnih davanja.
Primjera radi, Sporazum o kompetitivnosti i zapoljenosti, potpisan 1993.
godine u Njemakoj, (pre)ambiciozno je predviao da se, na osnovu strune obuke

240

i mjera za poveanje zapoljenosti, do kraja vijeka prepolovi broj registrovanih

nezapoljenih i obezbijedi posao svakom mladom ovjeku.
Portugalski Sporazum o socijalnoj konsultaciji i usaglaavanju, iz 1996.
godine, predvia, recimo, da u okviru preglednih mjera za promociju
zapoljavanja, obrazovanja i zanatske obuke, kao i politike dohodaka doe i
do skraivanja trajanja radne nedjelje.
Poveanje kompentetivnosti radne snage kroz doobuku, kombinovano sa
skraivanjem radnog vremena i (bolnim) raspravama oko ciljeva budetske
politike i reformi penzionog sistema je i u osnovi Ugovora solidarnosti i
paktova o zapoljavanju, potpisivanih u Italiji nakon 1993. godine. Interesantno
je da italijanska praksa predvia, u okviru donoenja i realizacije Socijalnog
pakta, dvije runde sastanaka socijalnih partnera godinje. Proljena runda
sadri razgovore o prognoziranoj stopi kretanja GDP-a, inacije, zapoljenosti
investicija, a jesenje konsultacije su o ciljevima i mjerama budetske politike
(Hoffmann, 1998, 33-37).
Pored zapoljavanja, institucionalizacija sive ekonomije i dosljedno
antikorupciono zakonodavstvo i praksa, u ijoj su primjeni angaovani svi
akteri demokratske politike i civilnog drutva, takoe su predmet angaovanja
i svih uesnika u socijalnom dijalogu.
LITERATURA
1. Arandarenko, Mihail: Razvoj socijalne politike u Srbiji i Crnoj Gori,
SCEPP, Beograd, 2003.
2. EU: Industrial Relations in Europe, Report from DG-Employment and
Social Affairs of the European Commission, 2002.
3. Fajertag, Guiseppe, (ed): Collectiv Bargaining in Europe, ETUI,
Brussels, 2000.
4. Fajertag, Guiseppe and Potched, Philippe (eds): Social Pacts in Europe
New dynamics, ETUI, Brussels, 2000.
5. Hajek, Fridrich: Poredak slobode, Novi Sad, Global book, 1998.
6. Hoffmann, Reiner: Employment pacts in Europe, in: National Social
Pacts: Assessment and future prospects, ETUI, Brussels, 1998.
7. Lajphart, Arent: Modeli demokratija, Slubeni list SCG, Beograd CIT
Podgorica. 2003.
8. Lukovi, Slavoljub: Socijalni dijalog u Evropi i razliiti modeli
tripartitnog dogovaranja, u: Stojiljkovi, Lukovi: Socijalni dijalog,
Nezavisnost, Beograd, 2004.

241

9. Prema stabilnosti i prosperitetu Socijalni dijalog u Srbiji i Bugarskoj:

komparativna iskustva dve zemlje jugoistone Evrope, Evropski pokret
u Srbiji, Centar for Economic Development, Bulgaria, Prometej, Novi
Sad, 2003.
10. Scharrenbroich, Herbert: Socijalna politika kroz dijalog, u: Socijalna
politika i socijalni dijalog, KAS i Institut G17, Beograd, 2002.
11. Stojiljkovi, Zoran: Socijalni dijalog u Srbiji, u: Stojiljkovi, Lukovi:
Socijalni dijalog, Nezavisnost, 2004.

242

Momilo Radulovi

AKTIVNOSTI NEVLADINOG SEKTORA

U CRNOJ GORI U VEZI S EVROPSKIM
INTEGRACIJAMA
Iako u Crnoj Gori postoji veliki broj nevladinih organizacija, broj onih iji
se spektar rada i interesovanja odnosi na pitanja iz oblasti evropskih integracija
je veoma mali. Naime, samo je jedan odreeni broj organizacija preduzimao
pojedinane aktivnosti vezane za pomenute evro-integrativne programe, a same
organizacije i programi te vrste gotovo se mogu pojedinano nabrojati.
Prije svega, u ovu grupu spadaju one organizacije koje su u toku 2004.
saraivale s Ministarstvom za ekonomske odnose s inostranstvom i evropske
integracije na pripremi Komunikacione strategije i koje su u junu 2004. i
potpisale sporazum o saradnji s tim vladinim organom:
Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM),
Centar za graansko obrazovanje (CGO),
Centar za monitoring (CEMI),
Centar za razvoj nevladinih organizacije (CRNVO),
Evropski pokret u Crnoj Gori (EPuCG, EMIM) i
Grupa za promjene.
Pored toga, mora se naznaiti i veoma pozitivna uloga Fonda Institut za
otvoreno drutvo - Predstavnitvo u Crnoj Gori, koji je u vie navrata organizovao
motivaciona i edukativna okupljanja nevladinih organizacija u vezi s pokretanjem
potencijalnih programa koji bi za predmet aktivnosti imali evropske integracije.
Najznaajnija okupljanja ove vrste su organizovana u toku oktobra 2003. godine
i njima je prisustvovalo preko trideset nevladinih organizacija, od kojih je jedan
manji broj i realizovao odreene programe u saradnji s Fondom.
Takoe se mora naglasiti da je nakon nedavnih donatorskih konkursa, koji
su za predmet interesovanja imali evropske integracije, i niz drugih organizacija
(Expeditio - Kotor, Links - Podgorica, Educo centar, Deln, itd.) najavilo
realizaciju odreenog broja projekata oji je cilj implementacija evropskih
standarda i principa u crnogorsko drutvo.
Kada se govori o pojedinanim projektima, navedene organizacije su svaka
u svom domenu organizovale odreeni broj aktivnosti, kojima su zapoele
ili nastavile svoje angamane u vezi s promovisanjem vrijednosti evropskih

243

244

integracija u crnogorskom drutvu. Pored toga, postoji i niz ve ralizovanih

programa od kojih emo navesti samo neke:
Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) je ugledna thinkthank organizacija, koja se dominantno bavi organizovanjem okruglih
stolova na temu evropskih integracija, iji su uesnici eminentni gosti
iz javnog i civilnog sektora iz inostranstva, predstavnici domaih i
stranih nevladinih organizacija i predstavnici domaih javnih institucija
i organa. Osim toga, CEDEM je organizovao i programe obuke u vezi
s primjenom Evropske konvencije o zatiti ljudskih prava, kao i niz
drugih programa obuke (policijski organi, manjinska prava itd.), koji
su indirektno ili direktno vezani za primjenu evropskih standarda u
crnogorskom drutvu.
Centar za monitoring (CEMI) je irokom spektru svojih djelatnosti,
od nadgledanja izbora do programa razliitih zakonskih inicijativa,
pridodao i program obuke mladih trenera, koji e svojim vrnjacima
u srednjim kolama prenositi znanja o Evropskoj uniji, njenim
institucijama, vrijednostima i injenicama iz drutvenog i politikog
ivota. Takoe, CEMI odnedavno CATI metodom vri i istraivanja
javnog mnjenja vezana za stavove graana o evropskim integracijama.
Ovakva istraivanja e, prema najavama, CEMI vriti kvartalno.
Grupa za promjene je, pored pomenutog istraivanja javnog mnjenja,
preduzela i niz zakonskih inicijativa (zakoni o policiji, spreavanju
pranja novca itd.) koje se dotiu implementacije evropskih standarda.
Pored toga, neke aktivnosti, kao formulisanje antikorupcijskih planova
ili prevod dijela Bijele knjige namijenjenog poljoprivredi, direktno su
vezane za primjenu evropske regulative u Crnoj Gori.
U nizu pres-konferencija koje je odrala Grupa za promjene kritikovan
je nedostatak jasne strategije Vladinih struktura kada je u pitanju proces
stabilizacije i prikljuenja Evropskoj niji.
Centar za graansko obrazovanje (CGO), Centar za razvoj nevladinih
organizacije (CRNVO) i Evropski pokret u Crnoj Gori (EPuCG, EMIM)
su, pored uestvovanja u izradi zakonskih projekata, brojnih graanskih
inicijativa, seminara i drugih edukativnih programa u ovoj oblasti, u
toku 2004. pokrenuli i realizovali za sada najznaajniju inicijativu
u oblasti alternativnog obrazovanja za odrasle u vezi s evropskim
integracijama.
Uz podrku Fonda Institut za otvoreno drutvo, Predstavnitvo u Crnoj
Gori, realizovan je projekat kola evropskih integracija, koji je okupio
eminentne predavae iz zemlje i inostranstva i 65 polaznika (ukupno
u I i II generaciji) koji su, uz izuzetno otru selekciju prilikom upisa,

dolazili iz javne i civilne sfere drutvenog angaovanja.

U okviru ovog programa, u trajanju od etiri mjeseca, realizuju se 22
predavanja i na taj nain se, kroz promociju ideja, znaenja, standarda
i obiljeja evropske integracije, ustanovljava centar organizovane,
programski i metodoloki adekvatno utemeljene edukativne djelatnosti
vezane za procese evropske integracije, implementaciju i prihvatanje
evropskih standarda i vrijednosti.
Time se doprinijelo kvantitativnom i kvalitativnom uveanju potencijala
humanih resursa u Crnoj Gori, uz to adekvatno informisanim o procesima
evropske integracije. Dodatno, kod polaznika kole se uveava i stepen
aktivizma u pomenutim procesima i to putem:
pruanja odreenog okvira znanja u vezi s pitanjima vezanim
za istorijat, razvoj i funkcionisanje evropskih integrativnih
procesa
omoguavanja polaznicima kole da steknu uvid u savremeni
poloaj evropskih institucija, njihov uticaj na nae drutvo,
trenutni poloaj naeg drutva u odnosu na evropske integracije,
perspektive i mogunosti saradnje u ovoj oblasti
predoavanja komparativne analize procesa evropskih integracija, bilo da su u pitanju lanice, bilo zemlje kandidati
osposobljavanje za razliite vrste aktivizma vezanog za
promovisanje ideje evropske integracije, ali i za promovisanje
svih evropskih standarda i vrijednosti uopte.
Pored ovih, CGO i CRNVO realizuju i niz drugih projekata u oblasti
alternativnog obrazovanja za odrasle, koji u svojim bitnim odrednicama
sadre vrijednosti evropskih integracija (CGO - seminar o evropskim
integracijama, kola ljudskih i manjinskih prava i kola demokratije;
CRNVO kola za drutvene promjene, itd.).
Evropski pokret u Crnoj Gori (EPuCG, EMIM) sa aktivnostima je
zapoeo u septembru 2004, kada je realizovan projekat EURO STAR
BUS (u saradnji s Evropskim pokretom u Srbiji) i likovni konkurs
Moj grad u Evropi. Ove manifestacije su obuhvatale:
gostovanje specijalno opremljenog autobusa u nizu gradova
Srbije i Crne Gore (u Crnoj Gori su to bili Bijelo Polje, Podgorica
i Niki) i takmienje uenika osnovnih kola u specijalno
prilagoenom kvizu znanja o EU i Evropi uopte
predavanje u srednjim kolama na temu EU

245

246

posjete diplomatskih predstavnika ambasada EU gradonaelnicima gradova u kojima se odravala manifestacija

press-konferencije na temu manifestacije.
Uslijedio je projekat pokretanja inicijative o usvajanju Deklaracije o
pridruivanju EU u parlamentu Crne Gore. Ovu akciju su podrale i u
njenoj realizaciji uestvovale i gore pomenute organizacije: CEDEM,
CEMI, CGO, CRNVO i GZP. Naime, predstavnici ovih organizacija
su u okviru svoje radne gupe denisali i usvojili inicijalni Nacrt ove
Deklaracije, koji e kasnije posluiti kao osnov za sline dokumente
politikih partija u Crnoj Gori. Ova akcija e uskoro svoj konaan epilog
imati u Skuptini Republike Crne Gore, gdje se oekuje usvajanje date
Deklaracije. Ostaje nada da e politiki akteri postii to vei stepen
konsenzusa oko konanog teksta Deklaracije.
EPuCG planira i niz drugih ambicioznih projekata koji se direktno tiu
procesa evropskih integracija.
Uzimajui u obzir broj i obim navedenih aktivnosti ovih organizacija,
moe se rei da one jesu ozbiljne, ali da su, u poreenju s nizom zahtjeva koji
se postavljaju pred crnogorsko drutvo u vezi s evropskim integracijama, ipak
nedovoljne i da se broj i sadraj relevantnih programa iz ove oblasti mora u
kratkom periodu znaajno uveati. Meutim, kvalitet realizovanih aktivnosti
garantuje da je pomou njih stvorena zdrava osnova i za pokretanje niza slinih
programa, projekata i akcija koji bi kao osnov imali evropske vrijednosti,
standarde, ideje i praksu i koji bi na adekvatan nain usmjeravali drutvene
procese u Crnoj Gori ka ostvarivanju evropske perspektive.
U skladu s takvim zapaanjima, prilikom ire analize drutvenog okvira u
kojima djeluju nevladine organizacije u Crnoj Gori, nametnulo se shvatanje o
neophodnosti rada nevladinih organizacija na promociji i ugradnji vrijednosti
evropskih integracija u crnogorsko drutvo i njihovih aktivnosti na formulisanju
i sprovoenju strategije demokratskih promjena u drutvu uopte.Takav
okvir za sobom povlai i niz specinosti, kako u situacijama i okruenju u
kojima ove aktivnosti treba da se odvijaju, tako i prilikom same realizacije
datih programa i projekata od strane nevladinih organizacija. Ovaj splet
okolnosti istovremeno podrazumijeva i procese saradnje i procese eventualnog
sukobljavanja s institucijama i organizacijama javnog sektora, ali i meusobno
konfrontiranje i saradnju unutar samog civilnog sektora. U tom smislu, aktivnosti
nevladinih organizacija bi trebalo da se odvijaju u skladu sa sljedeim okvirima
i odrednicama:
autonomne aktivnosti nevladinih organizacija (aktivnosti nevladinih
organizacija, koje e biti autonomno planirane, finansirane,
realizovane i evaluirane od strane samih organizacija)

zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i ostalih struktura

civilnog drutva (aktivnosti nevladinih organizacija koje e biti
realizovane u saradnji sa sindikatima, Univerzitetom, akademijama
nauka i umjetnosti, medijima, istaknutim pojedincima itd.)
zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i razliitih struktura
javnog sektora (aktivnosti nevladinih organizacija koje e, u
razliitom obimu i po razliitim strukturalnim rjeenjima, biti
planirane, nansirane, realizovane i evaluirane u saradnji s razliitim
predstavnicima, institucijama i organizacijama javnog sektora u
Crnoj Gori)
zajednike aktivnosti nevladinih organizacija i razliitih
meunarodnih struktura (aktivnosti koje se realizuju u saradnji s
meunarodnim institucijama, organizacijama, dravama ili pojedinim
njihovim strukturama).
Pri realizaciji svih ovih aktivnosti, nevladine organizacije moraju da vode
rauna o sopstvenoj svrhovitosti u kontekstu vremenskog okvira, u kojem
se odvijaju, i stepena realizacije i korisnosti. Tako bi sve aktivnosti u vezi s
implementacijom vrijednosti i standarda evropskih integracija u crnogorsko
drutvo mogli podijeliti na:
kratkorone
srednjoronei
dugorone
a u kontekstu njihove realizacije morao bi se denisati i odreeni akcioni
plan.
Akcioni plan bi podrazumijevao:
1. Deniciju vrste aktivnosti
2. Deniciju ciljnih oblasti aktivnosti
3. Deniciju vremenskog okvira aktivnosti
4. Deniciju modela i metoda aktivnosti
Denicija vrste aktivnosti zbog meusobne isprepletanosti i povezanosti
razliitih tipova aktivnosti, za poetak bi bilo neophodno napraviti odreenu
podjelu prema najuoljivijim optim karakteristikama datih aktivnosti, a kasnije
vriti dopunu, dalju specikaciju i razradu takve naelne podjele.
Prijedlog jedne takve podjele bi mogao sadrati klasikaciju aktivnosti
nevladinih organizacija u procesu promocije i ugradnje vrijednosti evropskih
integracija na:
1) informativne
a) medijsko-edukativne (TV i radio-serijali emisija i posebne emisije
dokumentarnog tipa, novinski dodaci i lanci, web-prezentacije i
sl. o istorijatu, institucijama, procesima i strukturi Evropske unije
uopte)

247

248

b) medijsko-propagandne (ciljane, preteno medijske kampanje

za pojedine segmente sadraja vezanog za evropske integracije,
kampanje vezane za pojedinane ili grupne poruke)
c) prezentaciono-edukativne i prezentaciono-propagandne (isto to
i u prethodna dva sluaja, samo bez upotrebe konvencionalnih
medija ili uz smanjen obim njihovog prisustva, uz direktnu upotrebu
letaka, broura, door-to-door kampanja, tribina, koncerata, powerpoint prezentacija, performansa, izlobi, predstava, knjievnih i
umjetnikih veeri i drugih vrsta komunikacije s graanima)
2) edukativne
a) redovno obrazovanje
osnovno
srednje
visoko
postdiplomske studije
Svi vidovi angaovanja nevladinih organizacija na ovim
poljima bi se ticali pruanja razliitih vidova pomoi
postojeim zvaninim obrazovnim institucijama. Modeli i
metode angaovanja bi zavisili od potreba samog obrazovnog
procesa i mogunosti saradnje.
b) alternativno obrazovanje
seminari (pojedinani kratkoroni seminari sa striktno
obrazovnim karakterom, na svim nivoima starosti)
kole (dugoroni projekti u oblasti alternativnog obrazovanja, kao dopuna ili alternativa ne/postojeim programima
u zvaninim javnim obrazovnim institucijama)
3) strukturalne
a) prema javnom sektoru
zakonodavne inicijative (davanje inicijativa i uestvovanje u
kreiranju novih zakonskih rjeenja, koja se tiu usklaivanja
crnogorskog prava s acquis communautaire)
ostale drutvene inicijative (inicijative iz civilnog sektora,
a time i iz nevladinih organizacija za ureenje odreenih
odnosa u javnom sektoru, odnosa izmeu javnog i civilnog
sektora, monitoring aktivnosti i promjena, watch-dog
projekti, formiranje baza podataka itd.)
b) prema civilnom sektoru
introspektivne inicijative (introspektivni programi ka
razvijanju kapaciteta civilnog sektora i pravljenju novih ili
redenisanju starih struktura, ostvarivanje saradnje meu

entitetima unutar sektora, npr. debate i okrugli stolovi

lanova sektora o pravcima i modelima aktivnosti u vezi
sa EU, watch-dog prema ostalim strukturama civilnog
sektora, formiranje baza podataka i npr. adresara institucija u
inostranstvu koje su krucijalne za komunikaciju i realizaciju
programa)
4) razvojne (projekti konkretne primjene standarda i izgradnje
kapaciteta)
a) prema javnom sektoru (inicijative za primjenu ve usvojenih
propisa i standarda, programi i projekti obuke pojedinaca,
programi usavravanja i organizacije djelatnosti u organizacijama
i institucijama itd.)
b) prema civilnom sektoru (introspektivne akcije na primjeni novih
standarda, na uspostavljanju novih komunikacija s evropskim
strukturama, posebno razvojnim fondovima, meusobna pomo
u konkretnom ostvarivanju projekata, npr. podrka univerzitetima
i sindikatima u njihovim razvojnim projektima).
Denicija ciljnih oblasti podrazumijeva pozicioniranje oblasti djelatnosti
i objekata aktivnosti. Denicija ciljnih oblasti bi sluila kao osnov za dalje
precizno utvrivanje osnovnih smjerova kanala komunikacije, a vrilo bi se preko
denicije modela i metoda aktivnosti koje su usmjerene prema razliitim ciljnim
grupama u crnogorskom drutvu. Denicija ciljnih oblasti bi se odnosila na:
1) javni sektor
- donosioci politikih odluka
- slubenici dravne uprave
- slubenici u lokalnim samoupravama
2) civilni sektor
- obrazovne institucije (posebno nastavniko osoblje,
posebno aci i studenti)
- akademske institucije
- institucije kulture
- novinari, urednici i ostali medijski poslenici na
nacionalnom i lokalnom nivou
- predstavnici nevladinih organizacija
- predstavnici sindikata, asocijacija poslodavaca i drugih
poslovnih asocijacija
- ukupno javno mnjenje
- grupe graana
- pojedinci

249

Denicija modela i metoda aktivnosti - odnosi se na prilagoavanje aktivnosti,

u pogledu modela, sadraja i metodologije, oblastima u kojima se realizuju i
specinim karakteristikama objekata na koje se odnose. Ovo podrazumijeva
i oslonac na analizu diferenciranosti objekata prema njihovom/oj:
socijalnom statusu
obrazovanju
nacionalnom odreenju
partijskoj pripadnosti
starosti
polu
usmjerenosti ivota i rada ka seoskim ili ka gradskim sredinama itd.
Tek na osnovu svih ovih analiza bi se mogla donijeti valjana odluka o
izboru odgovarajueg modela i metoda aktivnosti u cilju uspjene ralizacije
planiranog programa.
Denicija vremenskog okvira - sutinski bi se odnosila na gore pomenutu
podjelu na kratkorone, srednjorone i dugorone aktivnosti, a njena precizna
datumska razrada bi se prilagoavala samoj dinamici evro-integrativnih procesa
u Crnoj Gori, ali i istovremeno nastojala da i sama bude jedan od njihovih
akceleratora.
1) kratkorone - do 1 godine (programi razliitog obima informativnog
karaktera, manji edukativni i razvojni programi)
2) srednjorone do 5 godina (obimniji projekti iz svih oblasti za iju
je uspjenu realizaciju potrebno due vrijeme ili ponavljanje projekata u
kontinuitetu)
3) dugorone neodreeni vremenski period (strateki projekti i programi
iz svih oblasti).

250

*
*
*
Ovako koncipirane i preduzete aktivnosti bi na organizovan, ekasan i
svrhovit nain uspjele da odgovore zahtjevima trenutka u kojem se nalazi Crna
Gora i da u iroj javnosti i ostalim specikovanim objektima podignu nivo
svijesti i saznanja o ideji evropskih integracija i blie ih upoznaju s odvijanjem
procesa stabilizacije i pridruivanja u Crnoj Gori. Takoe bi se omoguilo i
njihovo upoznavanje s Evropskom unijom i mogunostima koje ona prua u
razvojnom smislu.
Kroz taj proces prihvatanja i usvajanja saznanja o procesima evropske
integracije odvijao bi se i onaj mnogo znaajniji dio ovih reformski shvaenih
kretanja, a to je prihvatanje i ugradnja u drutvene i politiko-pravne strukture
onih pravnih i drutvenih principa i standarda koje nameu zahtjevi koje pred nae
drutvo postavljaju aktivnosti na stabilizaciji i prikljuenju Evropskoj uniji.

SADRAJ
Uvod............................................................................................................... 3
Prof. dr erbo Rastoder
Evropa istorijski, socioloki i politiki razvoj ............................................ 5
Prof. dr Milan Popovi
Evropa i Evropske integracija u svetlu teorije svetskog sistema ................. 17
Doc.dr Tanja Mievi
Osnovni pojmovi i razvoj procesa evropske integracije
do ezdesetih godina .................................................................................... 25
Doc. dr Tanja Mievi
Razvoj procesa evropske integracije od ezdesetih godina ......................... 39
Mr Danijel Panti
Evropska komisija uloga i zadaci u procesu evropskih integracija .......... 51
Dr Duan Lopandi
Parlament EU
Savjet ministara EU
Evropski Savjet ............................................................................................ 61
Mr Ilir Alijaj
Institucije Evropske unije
Evropski sud pravde
Komitet regiona i ECOFIN .......................................................................... 75
Prof. dr Zoran Radivojevi
Komunitarna tekovina - Aquis communitaire .............................................. 81
Prof. dr Zoran Radivojevi
Izvori komunitarnog prava......................................................................... 101
Dr Duan Lopandi
Komunitarna tekovina: Oblici unoenja prava EU
u nacionalno zakonodavstvo ...................................................................... 121
Prof. dr Miroslav Prokopijevi
Istorijat ekonomske i monetarne unije, mikro-ekonomija EU
i makro-ekonomija EU - I .......................................................................... 133

251

Prof. dr Miroslav Prokopijevi

Istorijat ekonomske i monetarne unije, mikro-ekonomija EU
i makro-ekonomija EU - II......................................................................... 143
Prof. dr Radovan Vukadinovi
Istorijat i struktura NATO-a
Evroatlanske integracije ............................................................................. 153
Prof. dr Radovan Vukadinovi
SAD i EU ................................................................................................... 165
Ambasador Maurizio Massari
Istorijat i struktura Organizacije za evropsku bezbjednost
i saradnju (OEBS) i njena uloga u procesu demokratizacije u SiCG ........ 173
Jonathan Lacte
Francuska i EU - stara i nova Evropa? ............................................... 179
Mr Jeroen Kelderhuis, drugi sekretar
u Ambasadi Kraljevine Holandije u Beogradu
Predsjedavanje EU
Iskustva Holandije ..................................................................................... 187
Sverre Johan Kvale
Specina iskustva Norveke
i Evropa Norveka - zemlja u Evropi? ....................................................... 193
Dr Rado Genorio
Slovenija u procesu evropskih integracija ................................................. 199
Ana Zec, pravna savjetnica
u kancelariji Savjeta Evrope u Podgorici
Savjet Evrope i Evropski sud za ljudska prava .......................................... 213
Dr Jelica Mini
Posljedice proirenja EU na Zapadni Balkan............................................. 221
Mr Zoran Stojiljkovi
Socijalni dijalog i put ka evropskim integracijama.................................... 231
Momilo Radulovi
Aktivnosti nevladinog sektora u Crnoj Gori
u vezi sa evropskim integracijama ............................................................. 243

252

253

CIP -
,
339.923(4) : 374.7(035)
PRIRUNIK za kolu evropskih integracija /
grupa autora ; [prevod Maja Mugoa]. - Podgorica
: Centar za graansko obrazovanje : Centar za
razvoj nevladinih organizacija : Evropski pokret u
Crnoj Gori, 2005 (Podgorica : 3M Makarije). 254 str. ; 23 cm
Tira 600.
ISDN 86-85591-00-7
a) - -
COBISS.CG-ID 9000976

254