Zbornik Radova TIO 2010 PDF

UNIVERZITET U KRAGUJEVCU
TEHNIKI FAKULTET AAK

UNIVERSITY OF KRAGUJEVAC
TECHNICAL FACULTY AAK
KONFERENCIJA / CONFERENCE
ZBORNIK RADOVA / PROCEEDINGS
TEHNIKA I
INFORMATIKA U
OBRAZOVANJU
TECHNICS AND
INFORMATICS IN
EDUCATION
AAK, 7-9. Maj 2010.
Naziv:
Zbornik radova nauno-strunog skupa sa meunarodnim ueem
Tehnika i informatika u obrazovanju TIO 2010
Organizator:
Tehniki fakultet aak
Suorganizatori:
Tehniki fakultet Zrenjanin
Mainski fakultet Kraljevo
Drutvo nastavnika tehnikog obrazovanja Srbije
Drutvo pedagoga tehnike kulture Srbije
Narodna tehnika Srbije
Glavni i odgovorni urednik:
Prof. dr Dragan Golubovi
Recezenti / Reviewers:
Prof. dr Sinia Rani, Tehniki fakultet aak
Prof. dr ivadin Mici, Tehniki fakultet aak
Dr Dragana Bjeki, van. prof., Tehniki fakultet aak
Dr Radojka Krneta, van. prof., Tehniki fakultet aak
Dr eljko Papi, docent, Tehniki fakultet aak
Izdavanje odobreno Odlukom Nastavno-naunog vea Tehnikog fakulteta u

aku, broj 810/30 od 14. Aprila 2010. godine
Izdava: Tehniki fakultet aak
Za izdavaa: Prof. dr Jeroslav ivani, dekan
Tehniki urednici:
Mr Ivan Milievi
Mr Neboja Stankovi
Tira: 200 primeraka
tampa: SaTCIP, Vrnjaka banja
Konferencija se odrava pod sloganom:

stvarajmo uslove za ivot i rad na Zemlji
za nae potomke
Pokrovitelji
Ministarstvo prosvete
Republike Srbije
Ministarstvo nauke
Republike Srbije
Univerzitet u Kragujevcu
PREDSEDNIK / CHAIRMAN
Prof. dr Dragan Golubovi
PROGRAMSKI ODBOR / SCIENTIFIC COMMITTEE
Prof. dr Slobodan Arsenijevi, rektor
Prof. dr Branislav Jeremi, prorektor
Prof. dr Jeroslav ivani, dekan
Prof. dr Momilo Bjelica, dekan
Prof. dr Novak Nedi, dekan
Prof. dr Valentin Nedeff, rektor
Prof. dr Raycho Ilarionov, prorektor
Prof. dr. Branislav Dragovi, prodekan
Prof. dr Volodymir Fedorinov, rektor
Prof. dr Jozef Peterka, prodekan
Prof. dr Georgios Petropoulos
Prof. dr Georgi Rashev, dekan
Prof. dr Adolfo Senatore
Prof. dr Mirela Toth-Tascau
Prof. dr Nikolaos Vaxevanidis
Prof. dr Carol Zoller
Prof. dr Miroslav Demi,
Prof. dr Mireta Danilovi
Prof. dr Petar Neni
Prof. dr Miodrag Panteli
Prof. dr Predrag Ruii
Prof. dr Boko Stojanovi

Prof. dr Danilo Stojanovi
Prof. dr Sneana Radonji
Prof. dr Branka Jordovi
Prof. dr Aleksa Marii
Prof. dr Zvonimir Jugovi
Prof. dr Radomir Slavkovi
Prof. dr Sinia Rani
Prof. dr ivadin Mici
Dr Matja Debevc, vanr. prof.
Dr Marian Greconici, vanr. prof.
Dr Cvetko Mitrovski, vanr. prof.
Dr Slobodan Popov, vanr. prof.
Dr Dragana Bjeki, vanr.prof.
Dr Radojka Krneta, vanr. prof.
Dr Ramo endelj, docent
Dr Samra Mujai, docent
Dr eljko Papi, docent
Dr Branislav Egi, docent
Dr Danijela Vasilijevi, docent
ORGANIZACIONI ODBOR / ORGANISING COMMITTEE

Dr Milo Radovanovi, vanr. prof.
Dr Momilo Vujii, vanr. prof.
Dr Sneana Dragievi, vanr. prof.
Dr Danijela Miloevi, docent
Dr Alenka Milovanovi, docent
Mr Ivan Milievi
Mr Marko Popovi
Mr Neboja Stankovi
Mr Mirjana Brkovi
Mr Olga Robajac
Mr Aleksandar Dragaevi
Mr Nataa Cvijovi
Mr Milomir Mijatovi
M.A. Ana Radovi
Predrag Dai
Lena Filipovi
Ksenija Laji
Nedeljko Dui
Dragana Smiljani
Aleksandra Gruji
Mitar Mitrovi
Velimir Tmui
Milan Sanader
Petar Dubljevi
Stanislav Stevuljevi
Zoran Jestrovi
Milica Jankovi
Milo Soro
PREDGOVOR
Svedoci smo promena u svetu koje se odvijaju vrlo dinamino u vidu neoekivanih
diskontinuiteta, a u pojedinim oblastima gotovo u vidu tehnolokih eksplozija. Iz tih
razloga danas i u neposrednoj budunosti, vie nego ikad ranije, potrebni su visoko
obrazovani strunjaci za odreena podruja, a posebno u obrazovanju. U tom smislu
moe se rei da nastupa, u obrazovanju znaajan period koji e bitno odluivati o
sudbonosnom toku budueg razvoja. Kadrovi potrebni za 21 vek - vek informatike,
automatizacije, kompjuterizacije, robotizacije i menadmenta, moraju biti
pripremljeni za savremeni sistem poslovanja i proizvodnje koncipiran na trinim
osnovama. T zahteva izvesne promene u karakteristikama obrazovanja - novi
pristup znanju, obrazovanju i nauci. U tom smislu stvoreno je specifino trite rada
sa svojom ponudom u ijem se konkurentnom okruenju treba odrati.
Obrazovanje je u centru svih tih promena neophodnih u dananjem vremenu na
svim nivoima, pa se pojavila neophodnost njegovog temeljnog reformisanja.
Osnovni cilj svih tih reformskih zahteva je uiniti ga optimalnijim, pristupanijim i
efikasnijim, prilagoavajui ga realnim potrebama. Klju daljeg napretka
oveanstva e znaajno zavisiti od sistema obrazovanja pa se zato ono mora
projektovati na to povoljniji nain za budunost. Zato su kod nas u toku reforme u
obrazovanju na svim nivoima.
Trea Konferencija Tehnika i informatika u obrazovanju TIO 2010, zapravo,
ima ba za cilj da podstakne i objedini istraivanja kako edukovati nove generacije
iz tehnikih nauka na razliitim nivoima: predkolskom, osnovnom, srednjem pa
ak i visokom obrazovanju. Taj problem je podjednako i sloen i jednostavan jer, s
jedne strane uoljive su sve bre promene i razvoj tehnikih sredstava te svakog
dana treba se suoavati sa novinama u nastavi, a isto tako sa druge strane stoje na
raspolaganju sve bolja i efikasnija sredstva za uenje. Zato je sve tee odluiti, u
poplavi niza informacija, ta i koliko pruiti deci na razliitim uzrastima iz
pojedinih oblasti, pa i iz tehnike. Dobijeni rezultati saopteni na Konferenciji
posluie za donoenje to realnijih odluka u reformama obrazovanja iz tehnike.
Na Konferenciju je prijavljeno 115 radova u vidu uvodnih referata, preglednih,
naunih i strunih, kao i radova po pozivu iz razliitih oblasti i nivoa obrazovanja
iz tehnike: predkolsko, osnovno i visoko obrazovanje, a obrauju se teme iz
informatikih tehnologija, korelacija sadraja, evropskih iskustava, obrazovanja
nastavnika, nastavna sredstva, standardi u obrazovanju i dr.
Da ova Konferencija dobije ovu formu i obim pomogli su mnogi nauni i struni
radnici razliitih profila iz razliitih oblasti, pa im se zahvaljujem na saradnji u ime
Organizacionog odbora. Zahvalnost dugujemo Ministarstvu prosvete i Ministarstvu
nauke Srbije i Univerzitetu u Kragujevcu na podrci i pomoi oko odravanja
skupa.
Predsednik Programskog odbora
Ako eli da ubira plodove zauvek

onda ui narod.
Narodna mudrost
SADRAJ
UVODNI REFERATI - TEME
1.1.
Mirela Toth-Tascau
Biomedical engineering studies in Politehnica University of Timisoara
Giovanni Belingardi, Miroslav Demi, Jovan Obradovi
Presentation of PhD educational program at the politecnico di Torino,
within the Bologna agreement perspective and with particular interest to the
department of mechanics
Carol Zoller, Predrag Dai, Dobra Remus
Dynamics of Romanian high school educational process and evaluation
methods using virtual instruments
Branislav Dragovi, Milorad Rakovi, Romeo Metrovi
Prilog istraivanju univerzitetskog obrazovanja u pomorstvu: Fakultet za
pomorstvo Kotor
Danilo Stojanovi, Miroslav Bjeki, Radojka Krneta
Obrazovanje za efikasnu upotrebu elektrine energije u domainstvima
Dragan Golubovi
Savremene metode u nastavi tehnike i informatike
Slobodan Popov
Tehniko i informatiko obrazovanje u procesu balkanskih i evropskih
integracija
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
1.6.
1.7.
II
OBRAZOVANJE U NOVOM OKRUENJU
2.1.
Branislav Egi
Obrazovanje u novom tehnolokom okruenju
Jezdimir - Luka Obadovi
Aspekt uvoenja ICT resursa u nastavi reformisanog obrazovanja Crne Gore
Branislav orovi, Senka ekularac
Obrazovanje i obuka novog profila brodske posade kao imperativ razvoja
savremenog pomorskog transporta
Slaana Mijatovi, Danilo Beodranski
Analiza trenutnog stanja i mogua reenja racionalizacije u sistemu
obrazovanja
Miodrag Panteli, Dragan Golubovi, Dragana Vojteki
edna planeta Zemlja
Predrag Ruii, Momilo Vujii
Brdsko-planinsko podruje i kolovanje kadrova za rad u takvim prostorima
Petar Neni, Petar Dubljevi
Uloga TIO u primeni poljoprivredne tehnike
Miroslav Jevremovi, Dragan Golubovi
Doprinos zanatstva u razvoju privrede Srbije
Rada Karanac, eljko Papi
Timski rad i obrada podataka u kolama u procesu samovrednovanja
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
2.9.
13
20
30
40
48
68
82
88
95
101
107
113
127
141
146
152
2.10. Sneana Vukovi

Upravljanje procesima vaspitanja i obrazovanja
2.11. Dragana Smiljani
Razvijanje uenikih sposobnosti pomou planirane i organizovane nastave
2.12. Milan Sanader
Obrazovni standardi postignua za nastavni predmet tehniko i
informatiko obrazovanje u osnovnoj koli
2.13. Ljiljana Mili
Obrazovni sastav stanovnitva Srbije
2.14. Slavica Jai
Obrazovne potrebe direktora kao inilac upravljanja njihovim
profesionalnim razvojem
2.15. Slavica Jai, Vesna Kartal, Zoran Kosti
Didaktike inovacije u treem milenijumu
2.16. ana Bojovi
Doivotno ucenje - okvir individualog usavravanja nastavnika
2.17. Miloratka Simeunovi
Doivotni profesionalni razvoj nastavnika
2.18. Milenko Kundaina
Elektronski pristup naunim informacijama
2.19. Svetislav Markovi
Bz istraivaa nma istraivanja
2.20. Goran Bilandija
Obrazovna tehnologija kao nunost savremenog obrazovnog procesa
2.21. Sanja Stanisavljev, Nataa urii , eljko Miladinovi
Upravljanje znanjem u funkciji konkurentske prednosti
2.22. Branislav Filipovi, Milo Vuji, Milan Vuji
Postignua akreditovanih programa agencije Filipovi FB Soft
2.23. Vesna Stevanovi, Malia Stevanovi
Spremnost visokokolskih nastavnika za inovacije u radu pomou IKT i euenja
2.24. Ljiljana Gruji
Uenje na daljinu u funkciji strucnog usavravanja nastavnika
2.25. Milica Jankovi, Obrad Anii
Nove tendencije u obrazovanju
2.26. Danijela Vasilijevi
Uionice nekad i sad
III
VISOKOKOLSKO BRAZOVANJE U OBLASTI INENJERSTVA
3.1.
Mirela Toth-Tascau
Quality Assurance of Medical Devices. Course of the Study Programme in
Biomedical Engineering
Delia Bugariu, Mirela Toth-Tascau, Liviu Bereteu
Doctoral Studies in Total Knee Arthroplasty
Cristian Saftescu-Jescu, Mirela Toth-Tascau, Liviu Bereteu
Doctoral Studies in Stabilization and Arthroplasty of Lumbar Spine
3.2.
3.3.
159
168
176
193
200
207
213
218
226
232
238
245
253
258
265
270
276
284
288
293
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
3.8.
3.9.
3.10.
3.11.
3.12.
3.13.
3.14.
3.15.
3.16.
3.17.
3.18.
3.19.
3.20.
3.21.
3.22.
Cosmina Vigaru
Acoustics and hearing prostheses
Stoia Dan Ioan
Fabrication of Medical Devices
Zoran Vosika, Miroslava Risti
Primena HHSIM u nastavi biofizike - modeliranje aktivacije nervnog
impulsa
Ivan Spasojevi, Marko Popovi, Zvonimir Jugovi
Mogunost primene CNC maine za graviranje kao uila u nastavi
mehatronike
Radomir Slavkovi, Nikola Bokovi, Nedeljko Dui
Primer funkcionisanja jednog mehatronikog sistema u laboratoriji za
mehatroniku na Tehnikom fakultetu
Sneana Radonji, Jelena Barali, Nedeljko Dui
Novine u AutoCAD-u 2010
Igor Marii, Dragan Golubovi
Upotreba modula strukturne analize softverskog paketa CatiaV5R17 u
obuci studenata
Marko Rosi, Miroslav Bjeki
Sadraji iz oblasti el. maina i elektromotornih pogona na fakultetima
Tehniko reenje korienja kontaktorske opreme za izvoenje
laboratorijskih vebi iz elektromotornih pogona
Milo Boi, Miroslav Bjeki
Edukativni pano automatike primenjen u elektromotornim pogonima
Marko Vujii, Milo Boic, Miroslav Bjeki
SCADA sistem kontinualne regulacija nivoa vode korienjem PLC-a
Momilo Vujii, Saa Pani
Neeljeni efekti pri putanju u rad inkadescentne sijalice i mogua reenja
Slobodan Bjeli, Nenad Markovi, Uro Jaki, Momilo Vujii
Informatika analiza rada elektroenergetskih sistema u visokom obrazovanju
Uro Jaki, Nenad Markovi, Slobodan Bjeli
Modelovanje i upravljanje u energetskim sistemima na masters nivou
Petar Niki, Anelija Mitrovi
Izrada jednopolnih ema trafo stanica 35/10 kV primenom programa
CorelDRAW
Momilo Vujii, Sanja Markovi, Dejan ivkovi
Odreivanje optimalne povrine parking mesta primenom programskog
paketa Microsoft Office Access-a
Dragan Golubovi, Ivan Milievi
Upravljanje pomou PC raunara i obrazovanje
Savko Jeki, Dragan Golubovi
Primena dobijenih rezultata ergonomskih istraivanja, statikih
antropometrijskih merenja dece predkolskog uzrasta pri projektovanju
Primena dinamikih, statikih i korektivnih antropomera dece predkolskog
uzrasta za dimenzionisanje sigurnosnih zona oko ljuljake i vtreke
298
302
306
313
319
323
330
336
348
354
360
366
372
378
384
390
395
411
418
IV
IZAZOVI ZA TEHNIKO I INFORMATIKO OBRAZOVANJE
4.1.
Mireta Danilovi
Tehnika, obrazovna tehnologija i informatika u funkciji poveanja
efikasnosti obrazovnog procesa i procesa uenja
Milica Gerasimovi, Ljiljana Stanojevi, Alempije Veljovi, Nataa
Cvijovi, Jelena Jakovljevi
Razvoj standarda zanimanja kao deo procesa razvoja programa obrazovanja
za tehniara mehatronike
Nataa Cvijovi, Neda Nikoli, Alempije Veljovi, Milica Gerasimovi
Podrka odnosa s javnou popularizaciji obrazovanja u oblasti tehnike
Dragana Bjeki, Sneana Dragievi
Uloga nastave tehnike u razvoju energetski efikasnog ponaanja
Anja Stojin
Nastava tehnikog obrazovanja za decu sa tekoama u intelektualnom
funkcionisanju
Aleksandra Gruji-Jankuloski
Tematsko planiranje u nastavi tehnikog i informatikog obrazovanja
Miroslav Parokaj, Mitar Mitrovi
Primena IKT u osavremenjavanju i podizanju kvaliteta nastave tehnikog i
informatikog obrazovanja u osnovnoj koli
Veljko Pavlovi, Sneana Dragievi, eljko Papi
Metodologija primene apleta i animacija u nastavi tehnikog i
informatikog obrazovanja
Mara iljak, Mile iljak
Postignue i motivacija uenika osnovne kole u nastavi tehnikog
obrazovanja
Mara iljak, Mile iljak
Motivacija i postignua uenika sedmog i osmog razreda osnovne kole u
nastavi iz osnova informatike i raunarstva
Sinia Mini, Dragan Kreculj, Milo Vorkapi
Elektronska interaktivna tabla u nastavi tehnikog i informatikog
obrazovanja
Miodrag Nikoli, Grada Manojlovi, Ivan Stojanovi, Dejan
Stojanovi, Duko Jovanovi
Razvoj tehnologije upravljake tehnike i izvoenje nastave tehnikih
usmerenja
Slobodan Aleksandrov, Predrag Simi, Milomir Mijatovi
Realizacija projektne nastave u oglednom profilu tehniar mehatronike
Petar Francikovi, Robert Kova, Danilo Macanovi, Milan Romi
Oktopod studio inovativno nastavno sredstvo
Danilo eelj , Stanislav Stevuljevi, Petko Andri
Interfejs sistem veza sa raunarom
Nenad Jovi
Korienje informatike tehnologije - preduslov kvalitetne nastave
tehnikog i informatikog obrazovanja
Zoran Lapevi
Koncepcija kvalitetnog udbenika za tehniko i informatiko obrazovanje
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
4.6.
4.7.
4.8.
4.9.
4.10.
4.11.
4.12.
4.13.
4.14.
4.15.
4.16.
4.17.
426
437
442
447
459
464
468
475
483
489
495
502
510
516
523
529
535
4.18. Marijana Baanin

Rimska arhitektura na podruju grada Nia
4.19. Milica Jankovi, Obrad Anii
Primena lasera u radnoj sredini i mere zatite u sistemu kvaliteta
4.20. Danilo Miki
Modeliranje mainskih elemenata i konstrukcija u obrazovanju primenom
softverskog paketa CATIA
4.21. Duan Kljaji
Robotika u osnovnim kolama
4.22. Duan Kljaji
Klub mladih tehniara mehatronike
4.23. Milanko Karlii
Primer godinjeg programa rada sekcije Raketno modelarstvo u O
V
INFORMACIONE TEHNOLOGIJE U NASTAVI
5.1.
Branko Markoski, Sofija Hotomski, Natasa urii, Sanja

Stanisavljev, Zdravko Ivankovi
Korektnost programa
Branko Markoski, Zdravko Ivankovi, Nikoli Milan, Sofija Hotomski
Problemi u voenju koarkake statistike
Miroljub Ivanovi, Ugljea Ivanovi
Uticaj indikatora upravljanja u sportu na predikciju potreba sportskih
menadera za primenom Interneta
Sinia Mini, Milo Vorkapi, Dragan Kreculj
Analiza i poboljanje poslovnih aktivnosti upotrebom IT
Radislav Vulovi, Milo Papi, Aleksandar Damljanovi
Poslovne aplikacije i uslovi poslovanja
Ivana Krsmanovi
Powerpoint prezentacije u uenju engleskog kao stranog jezika
Marko irovi
Zatita raunarskih sistema od virusa
Slobodan Petrovi, Ljubica Dikovi
Operativni sistem GNU/Linux
Olga Risti, Vlade Uroevi, Danijela Miloevi
Simuliranje algoritama i struktura podataka primenom MatrixPRO softvera
Darko Nekovi, Gordana Markovi, Branko Markovi
Softverski paket za uenje elemenata XML-a
Danijela Jovanovi, Branko Markovi
Zatita podataka na internetu primenom digitalnog sertifikata
Veljko Aleksi, Vesna oki, Momilo Vujii
Korienje obrazovnog softvera i web sajtova u nastavi stranog jezika
Sneana Mijailovi, eljko Papi
Novi pristup nastavi raunarstva i informatike u gimnaziji
Sneana Mijailovi, Dragan Golubovi
Robotika u nastavi raunarstva i informatike u gimnaziji
Marija Nikoli, Nataa Gojgi
Obrazovanje u okruenju IKT-a
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.
5.7.
5.8.
5.9.
5.10.
5.11.
5.12.
5.13.
5.14.
5.15.
540
546
552
560
565
572
575
581
586
592
600
608
615
620
627
633
639
647
653
660
665
5.16. Gordana Markovi

Ciljevi i ishodi srednjokolskog informatikog obrazovanja
5.17. Goran Bilandija
Od igrake do raunara
5.18. Ljiljana Djurovi
Programirani udbenik
5.19. Daliborka Popovi, Nataa Vukovi
Znaaj elektronskog dnevnika za ostvarivanje uspene komunikacije
izmeu porodice i kole
5.20. Slavica Dimitrijevi
Primena raunara i tehnike u nastavi fizikog vaspitanja u mlaim
razredima osnovne kole
5.21. Miroslava Risti
Televizija u sistemu uenja i obuke na daljinu
5.22. Sneana Laketa
Modelovanje WEB portala za rad sa nadarenim uenicima
5.23. Aca oki
Primena IT u obrazovanju hendikepiranih lica
5.24. Aca oki, Lidija oki
Primena IT u procesu izrade Internet aplikacije "Upis"
5.25. Neboja Stankovi, Gordana Markovi
Vizuelizacija sabiranja binarnih brojeva koriscenjem memorije
5.26. Ivan ukovi, Branko Markovi, Gordana Markovi
Multimedijalni paket za uenje HTML-a
5.27. Marija Blagojevi
Primena WEB Mining-a u obrazovanju
5.28. Dejan Radojevi, Miodrag Nikoli, Ivan Stojanovi
Uloga interneta u procesu obrazovanja
5.29. Nebojsa Barali, Vojislav Glavonji
Raunar i Internet u strunom usavravanju zaposlenih u Koncern
Farmakom MB IK Gua A. D. Gua
5.30. Ljiljana Boi, Radojka Krneta
Kvalitet E-uenja u srednjem strunom obrazovanju
5.31. Dragica Simovi, Marija ukanovi-Karavidi
E-obrazovanje
5.32. Obrad Anii, Biljana Barlovac
Uenje na daljinu - E-obrazovanje
5.33. Obrad Anii, Milica Jankovi
Mogunosti multimedijalnih tehnologija
5.34. Ivan Tomi
Alati za kreiranje nastavnih materijala
5.35. Zoran Mitrainovi
Komunikacija i kolaboracija u Moodle-u
5.36. Zoran Blagojevi, Dragana Arsi, Milivoje uilovi
QEDOC moduli za adaptivno uenje i test znanja u predmetu Transportni
sistemi
5.37. Milo Vuji, Bratislav Filipovi
Zavisnost od prekomernog korienja servisa interneta
670
678
684
689
694
700
709
715
721
727
733
739
743
749
755
761
767
773
779
787
793
799
T EHNIKA I I NFORMATIKA U O BRAZOVANJU

3. Internacionalna Konferencija, Tehniki fakultet aak, 79. maj 2010.
TECHNICS AND I NFORMATICS IN EDUCATION
3rd International Conference, Technical Faculty aak, 79th May 2010.

UDK: 61:659.2
Uvodni referat
BIOMEDICAL ENGINEERING STUDIES IN POLITEHNICA

UNIVERSITY OF TIMISOARA
Mirela Toth-Tascau 1
Summary: Healthcare reform in Romania needs specialists to discover, develop, promote

and exploit innovative products and services that can help with physicians to improve
quality of life and to meet the expectations and demands of patients. Medical Engineering
Specialization - Bachelor program - is one of the newest specialties of the Faculty of
Mechanical Engineering in politehnica University of Timisoara. Educational mission of
"Medical Engineering" specialization is to train specialists with interdisciplinary
knowledge, competitive nationally and internationally, with specific engineering and
medical skills.
Key words: Bachelor Programme, Biomedical Engineering specialization, curriculum,
interdisciplinary field
STUDIJE BIOMEDICINSKOG INENJERSTVA NA

POLITEHNIKOM UNIVERZITETU U TEMIVARU
Rezime: Reforma zdravstva u Rumuniji zahteva postojanje strunjaka koji e otkriti,
razviti, potpomagati i istraivati inovativne proizvode i usluge koji bi pomogli lekarima da
poboljaju kvalitet ivota i izau u susret oekivanjima i zahtevima pacijenata.
Specijalizacija u Medicinskom Inenjerstvu program za sticanje diplome prvog stepena
jedan je od najnovijih osobenosti na Fakultetu za Mehaniko Inenjerstvo Politehnikog
Univerzitea u Temivaru. Obrazovna misija specijalistikih studija Medicinskog
Inenjerstva je upoznavanje strunjaka sa znanjem iz raznih disciplina i sa posebnim
inenjerskim i medicinskim vetinama.
Kljune rei: Program za dobijanje diplome prvog stepena, specijalizacija u
Biomedicinskom Inenjerstvu, nastavni program, interdisciplinarno polje prouavanja
1. INTRODUCTION
Biomedical Engineering is an interdisciplinary field in which the principles, laws, and
techniques of engineering, physics, chemistry, and other physical sciences are applied to
facilitate progress in medicine, biology, and other life sciences. Biomedical engineering
1
Professor Ph.D. Mirela Toth-Tascau, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical

Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: mirela@cmpicsu.upt.ro
Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.
Mirela Toth-Tascau
encompasses both engineering science and applied engineering in order to define and solve
problems in medical research and clinical medicine for the improvement of health care.
Biomedical engineers must have training in anatomy, physiology, and medicine, as well as
in engineering.
Biomedical Engineering develops new equipments for investigation, therapy, monitoring
and laboratory used in Biology and Medicine, as well as principles, methods and techniques
underlying the operation of such equipments. Biomedical engineering creates functional
models, medical equipments, implants, prostheses and orthoses, assistive devices, organ
enhancers and artificial organs, medical robots. Engineering's new medical fields consist of
medical robotics and telemedicine. Also, medical engineering involves not only the
production of biomedical equipments, but also use these devices in terms of medical quality
and safety both for patient and medical personnel.
The modern equipments and advanced techniques used in medical care institutions require
qualified personnel able to manage with them: installation and utilization, assistance for
many operations and procedures, development of standard performances, maintenance, etc
[1]. Biomedical engineers require up-to-date knowledge of best practices for managing and
maintaining medical equipment. Thus, companies and research institutes specialised in
research, design, manufacturing and marketing of medical devices are interested in a highly
trained, multidisciplinary qualified personnel.
On a national scale, in hospitals, private clinics, research and educational institutions,
technical medical schools, or technical assistance and governmental organisms for medical
instrumentation regulations and specifications, there is a major need for biomedical
engineering specialists [1]. In order to respond to this demand, consistent educational
programmes in biomedical engineering are needed.
A recent survey of the current trends and effectiveness of the educational process towards
career oriented goals shows that the biomedical engineering professional education has to
rely on the modern engineering curricula, yet to be focused on specific aspects of
biomedical engineering. This approach corresponds also to the national goal of integration
in the European academic and career-related policies and structures [1].
The evolving European Higher Education Area will substantially influence the
development of medical and biological engineering and sciences. These developments will
be beneficial to the biomedical engineering profession and to The society as a whole. The
biomedical engineering community must grasp this opportunity through focused national
and European actions and cooperation with the relevant bodies [2].
2. ROLE OF ARACIS AND ROMANIAN SCIENTIFIC SOCIETIES IN HIGHER
EDUCATION
The Romanian Agency for Quality Assurance in Higher Education (ARACIS) was
established in 2005 and is an autonomous public institution, of national interest, whose
main mission is the external evaluation of the Romanian higher educations quality, at the
level of study programmes, as well as from the institutional point of view [3].
ARACIS is a full member of the European Association for Quality Assurance in Higher
Education ENQA and is registered in the European Quality Assurance Register for
14
Mirela Toth-Tascau
Higher Education - EQAR. The agencys strategy reflects the mission assumed by ARACIS
in order to constantly assure and improve quality in the Romanian higher education. The
Agency is carrying out its activity according to the best international practices, which are
taken in its own Methodology and whose implementation is focused towards quality
assurance and evaluation of the Romanian higher education, as part of the European Higher
Education Area [3].
In the development of research and higher education, an important role is played by the
Romanian scientific societies, such as: Romanian Society of Medical Engineering and
Biological Technology and Romanian Society for Biomaterials.
Romanian Society of Medical Engineering and Biological Technology is involved both in
promotion of biomedical engineering in Romania and in the education and training of the
individuals engaged in Biomedical Engineering and science. As a technical, scientific and
interdisciplinary organisation, the association has the following aims and objectives [4]:
it participates in the development and implementation of the policy of stimulation of
biomedical engineering in Romania;
collaborates in the coordination of professional training of engineers and technicians in
the field of biomedical engineering;
stimulates the creative scientific initiative in the field of medical and biological
engineering;
stimulates international collaboration and cooperates with similar national and
international associations for the development of biomedical science and technology.;
participates in the improvement of the curricula for the education of those interested in
biological and medical engineering.
Romanian Society for Biomaterials has the following main objectives [5]:
to regularly review the dynamics of biomaterials used in Romania, to table the
legislative and executive institutions, coordinate and / or to execute national programs and /
or research topics related to procurement, testing, processing and use of biomaterials and
biomaterials applications;
to participate in the development of normative technical documents, standards and
legislative proposals related to biomaterials and related areas of interest;
to contribute to improving the training of its members in biomaterials and biomaterials
applications;
to facilitate a broad exchange of experience, knowledge and ideas both within the
association, and between it and other national and international organizations.
In addition to these scientific societies, there are many research centres at national or
university level that are involved in the development of the biomedical engineering
education.
3. OBJECTIVES AND TOPICS OF THE BIOMEDICAL ENGINEERING STUDY
PROGRAMME IN POLITEHNICA UNIVERSITY OF TIMISOARA
Biomedical engineers must have training in anatomy, physiology, and medicine, as well as
in engineering. Anyone employed in the biomedical engineering field will need at the least
a bachelor's degree in engineering. In addition to studying the required background courses
of mathematics and physical and life sciences, a biomedical engineer will also need special
coursework in the biomedical area.
15
Mirela Toth-Tascau
The studies in Politehnica University of Timisoara are organized in Bologna paradigm

and comprise all the three cycles: Bachelor, Master, and Doctorate. The duration of the
bachelor university studies is 4 years for the fundamental field Engineering Sciences. The
bachelor studies in Politehnica University of Timisoara are structured in two stages: Stage
I, including study years I-II, and Stage II, including study years IIIIV for the fundamental
field Engineering Sciences [6].
Mechanical Engineering Faculty of Politehnica University of Timisoara has a rich portfolio
of expertise, both for Bachelor and Master studies. One of the interdisciplinary fields,
vanguard, offered by the Faculty of Mechanical Engineering those who opt for the
engineering profession is Medical Engineering. Specialization Medical Engineering is one
of the new specialities of the Faculty of Mechanical Engineering, in 2009 year having the
third series of graduates.
In the nomenclature of Bachelor's degree areas, "Medical Engineering" specialization is
part of the fundamental domain "Engineering Sciences", domain "Applied Engineering
Sciences".
Educational mission of Medical Engineering Specialization is to train specialists with
interdisciplinary knowledge, competitive nationally and internationally, with specific
engineering and medical skills. Skills training considering cognitive, practical-applicative,
and communication and relationships aspects are being structured as follows:
general knowledge of specific engineering profession;
modeling of biological systems and model implementation in medical investigation;
conception, design, construction, operation and development of modern medical
equipments;
expertise, technical advice and service for the operation and development of medical
equipments;
conception, design, development and use of medical informatics applications;
acquisition and processing of biomedical signals and images;
conception, design, manufacture and testing of dental and orthopedic implants and
prosthetic and orthoses elements;
selection and use of biomaterials to manufacture the medical devices;
quality assurance and maintenance of medical devices;
implementation of modern medical equipments and management of medical entities.
The abilities and knowledge assessed by the students are presented in Table 1.
Table 1: Abilities and knowledge
Category
Fundamentals
Domain
16
Abilities and knowledge

Understanding and appliance of fundamental knowledge in mathematics, physics, chemistry,
measurement techniques, material science, graphics, mechanical engineering, electrical and
electronics engineering, applied informatics and automation
Computer - aided design and application of specialized software
Communication skills, team work, interdisciplinary cooperation and innovation
Knowledge and appliance of fundamentals in legislation, economy, management, marketing
and quality assurance
Knowledge from side disciplines, associated with Medical Engineering (engineering issues,
functional anatomy and physiology, biochemistry)
Biological systems modelling, analysis of biomechanical structures and model
implementation in medical investigations (biological systems modelling, biomaterials,
biomechanics)
Specialization
Mirela Toth-Tascau
Design, programming, manufacturing, optimization, testing, using and maintenance of

medical apparatus and equipments (assisted design, design elements, materials used in
medical applications, optic equipments, medical apparatus/equipments, reliability and
ergonomics)
Hardware and software control of medical equipments, conception, developing and
utilization of medical informatics (programming, medical informatics, medical data basis,
expert systems, artificial intelligence, medical electronics)
Signals and medical image processing (image acquisition and processing, investigation
techniques, medical imaging techniques and equipments)
Conception and fabrication of implants, prostheses and orthoses elements (dental,
maxillofacial and orthopedic implants, stabilization and substitution elements, prostheses,
orthoses, medical robotics).
Every semester, 14 weeks are designated essentially to conveying knowledge and training
skills and 4 weeks are exclusively allocated to assessment of knowledge and skills.
The total student workload per semester is transposed into credit points so that, at the level
of disciplines planned for the respective semester, in compliance with the regulations
defined and promoted by the European Union on, it would sum up to 30 credits.
After a common-core courses for two years, students can opt for elective and packages of
elective courses according to their specialisation. Individual Medical Engineering courses
are presented in Table 2.
Table 2. Disciplines in 3rd and 4th years of study
III Year
Compulsory
-
Medical electronics
Computer aided design
Elements of fine mechanics
Manufacturing of Medical devices
Acoustics and hearing prostheses
Biomechanics
Medical optics and optical equipments
Management
Marketing
Student practice
IV Year
Elective - independent
Devices and equipments for medical investigation /
Equipments for laboratory tests
Medical robotics / Dental and orthopaedic implantology
Numerical analysis of biomechanical structures / Finite
element method
Apparatus and equipments for therapy / Medical
instruments / Surgical unit
Ortheses and prostheses / Rehabilitation and prosthetic
engineering
Techniques and equipments for medical imaging /
Biometric investigation techniques / Advanced
techniques in medicine
Databases and expert systems for medical applications /
Software engineering in medical informatics
Elective - independent
- Composite materials for medical
applications / Sinterized materials for
medical applications
- Sensors and sensorial systems / Biosignals
and biosignal processing
- Medical informatics / Informatic systems in
diagnosis
- Image acquisition and processing /
Acquisition systems, interfaces and virtual
instrumentation
Elective - package
- Reliability of medical equipments
- Quality assurance of medical devices
- Mathematical statistics and experimental
data processing
- Ergonomics of medical devices
- Logistics of medical departments
- Quality management of testing laboratories
- Applied statistics in medical engineering
- Terotechnics of medical devices
17
Mirela Toth-Tascau
Specialized subjects are taught by professors from the Politehnica University of Timisoara,
having experience and outstanding results in Medical Engineering. Student education is
supplemented with medical nature subjects (Anatomy and physiology, Biochemistry, Tissue
engineering, Surgical techniques of implantation), taught by professors from the University
of Medicine and Pharmacy "Victor Babes" Timisoara.
Speciality practice of students is conducted in hospitals, based on concluded agreements
(Emergency County Hospital Timisoara - I Orthopaedic Clinic, Military Emergency
Hospital Timisoara).
Students in Medical Engineering Programme benefit by scholarships for studies or diploma
projects and to participate in specialized intensive courses in various universities abroad.
It is necessary to pass all courses mentioned above for obtaining a certificate on Medical
Engineering study. Moreover, it is necessary to pass the Medical Engineering Diploma
Thesis.
The graduate is awarded the Bachelor of Medical Engineering (BME) degree and thus he
becomes a MEDICAL BIOENGINEER.
Job titles can vary depending on the exact nature of the work. Work activities vary,
depending on where the graduates work and the seniority of the post [7]:
using computer software and mathematical models to design, develop and test new
materials, devices and equipment;
conducting research to solve clinical problems using a variety of means to collate the
necessary information, including questionnaires, interviews and group conferences;
liaising closely with other medical professionals, such as doctors and therapists as well
as with end-users;
discussing and solving problems with manufacturing, quality, purchasing and
marketing departments;
dealing with technical queries from hospitals and giving advice on new equipments;
testing and maintaining clinical equipments;
training technical or clinical staff;
keeping up to date with new developments in the field, nationally and internationally.
4. CONCLUSIONS
Healthcare reform in our country needs specialists to discover, develop, promote and
exploit innovative products and services that can help with physicians to improve quality of
life and to meet the expectations and demands of patients. Modern medical equipments
enjoy a spectacular progress that is not possible without specialists in Medical Engineering.
Bioengineering and biotechnology are exploding - the number of career opportunities is
expected to increase twice as fast as for other science and engineering fields over the next
decade. Bioengineers and biotechnologists have enormous potential to meet employment
needs ranging from traditional careers in science and engineering through a host of
alternative career pathways [8].
Some biomedical engineers also have advanced training in other fields. For example, many
biomedical engineers also have an Master or Doctoral degree, thereby combining an
understanding of advanced technology with direct patient care or clinical research.
18
Mirela Toth-Tascau
5. REFERENCES
[1] R.V. Ciupa, Biomedical Engineering Education in Romania. Biomedical Engineering
Education in Europe Status Reports, http://www.biomedea.org/documents.htm,
BIOMEDEA, 2005
[2] http://www.biomedea.org/biomedea.htm
[3] http://www.aracis.ro
[4] http://www.snimtb.ro
[5] http://www.srb.ro
[6] http://www.upt.ro/english/pdf/RODPI_UPT_2008_en.pdf
[7] http://www.prospects.ac.uk/p/types_of_job/biomedical_engineer_job_description.jsp
[8] G. Madhavan, B. Oakley, L. Kun (Eds.), Career Development in Bioengineering and
Biotechnology, IFMBE Series: Series in Biomedical Engineering, 2009.
19


UDK: 371.2::621(043.3)
Uvodni referat
PRESENTATION OF PHD EDUCATIONAL PROGRAM AT THE

POLITECNICO DI TORINO, WITHIN THE BOLOGNA
AGREEMENT PERSPECTIVE AND WITH PARTICULAR
INTEREST TO THE DEPARTMENT OF MECHANICS
Giovanni Belingardi 1, Miroslav Demi 2, Jovan Obradovi 3
Summary: A doctorate research program at Politecnico di Torino is a three-year course,

aiming at giving a high level of specialization and the methodological instruments to PhD
students. The program is developed according to the reform of Italian University System,
implementing the decisions taken by EU Ministers in Bologna in 1998. This paper is
presenting the general information about doctorate course at above mentioned university,
admission procedure, entrance examination, obligations of doctorate students and
possibilities to get scholarship and European Doctorate. The structure of PhD studies at
the Department of Mechanics with main educational goals, course curricula, leading of
PhD students by tutors, research activities, projects and groups are also described. Finally
a brief review of laboratories which are used by PhD students in daily research activities in
order to complete their dissertation is given.
Key words: PhD studies, Politecnico di Torino, research activities.
PRIKAZ OBRAZOVNOG PROGRAMA DOKTORSKIH STUDIJA

NA POLITEHNICI U TORINU, BAZIRANIH NA BOLONJSKOJ
DEKLARACIJI, SA POSEBNIM OSVRTOM NA DEPARTMAN ZA
MAINSTVO
Rezime: Doktorske studije na Politehnikom fakultetu iz Torina odvijaju se u okviru
trogodinjeg kursa, koji ima cilj da prui visok nivo specijalizacije i istraivakog razvoja
doktorantima. Program je razvijen na osnovu reforme Italijanskog Univerzitetskog sistema,
koja primenjuje odluke usvojene od strane ministare Evropske Unije u Bolonji 1998.
godine. Ovaj rad predstavlja osnovne informacije o doktorskim studijama prethodno
navedenog univerziteta, opisujui kompletnu proceduru upisa, prijemnog ispita, obaveza
doktoranata, kao i mogunosti dobijanja stipendije i Evropske doktorske titule. Objanjena
je i organizaciona struktura doktorski studija na Departmanu za mainstvo sa glavnim
obrazovnim ciljevima, oblastima rada, saradnja doktoranta i mentora, istraivake
aktivnosti koje studenti doktorskih studija obavljaju, kratak pregled projekata i nauno
1
Prof. dr Giovanni Belingardi, Politecnico di Torino, Italy, E-mail: giovanni.belingardi@polito.it

Prof. dr Miroslav Demi, Faculty of Mechanical Engineering, Kragujevac, E-mail: demic@kg.ac.rs
3
Jovan Obradovi, dipl. ing., Politecnico di Torino, Italy, E-mail: jovan.obradovic@polito.it
2
Giovanni Belingardi et all
istraivakih timova. Takoe, predstavljen je i kratak opis laboratorija

Kljune rei: doktorske studije, Politehniki fakultet iz Torina, istraivake aktivnosti
1. INTRODUCTION
The Politecnico di Torino is the one of the most prestigious institutes in technical and
scientific field in Italy; it is located in Turin, the capital of Piedmont Region. Thanks to its
geographical location, the Politecnico is at the center of the principal industrial European
systems and it is very important factor for industrial, technological and social
modernization. The year 2009 is marked as the 150th anniversary of Politecnico di Torino
foundation and its long-standing tradition has been the basis for the reputation it enjoys
today as one of the leading technical universities in Europe and throughout the world. In
fact according to the Jiao Tong University's league table, it holds the 7th place in Europe for
engineering studies, and is first in Italy for internationalization and for technical studies
according to league tables compiled by Vision and Censis.
In order to organize and manage its didactic activities, the Politecnico has 5 Faculties (3 of
Engineering and 2 of Architecture) and the Scuola di Dottorato (PhD School). There are 18
Departments that manage one or more research fields, promote and coordinate research
activities and organize research activities for external bodies. There are about 28000
students enrolled every year, of which about 3500 are new enrollments. Students are
studying mainly in the Torino campuses but also in other 5 campuses, located all over the
Piedmont. About 700 are PhD students, more than 240 new PhD students every year.
The main educational activities are coordinated according to the reform of Italian
University System. This reform has introduced some important innovations in the
organization of the academic degrees, implementing the decisions taken by EU Ministers in
Bologna in 1998. The new system can be illustrated as follows:
Figure 1: Italian university system

21
The first cycle (Laurea) has 3-year duration for a total of 180 ECTS. It leads to a
Bachelor of Science equivalent degree (UK);
The second cycle (Laurea Specialistica or Laurea Magistrale) has 2-year duration for a
total of 120 ECTS. It leads to a Master of Science equivalent degree (UK);
The third cycle (Dottorato) has 3-year duration for a total of 180 ECTS. It leads to a
PhD equivalent degree;
After the first cycle, the Italian system provides a 1-year course (minimum of 60
ECTS) leading to a 1st level Specializing Master;
After the second cycle, the Italian system provides a 1-year course (minimum of 60
ECTS) leading to a 2nd level Specializing Master.
The university reform has introduced the system of university credits (ECTS) for the first
time in Italy. The principal objectives have been to make studies more conscious of the
student effort, to reduce the gap between the official and real length of courses as well as to
lower the drop-out rate. The main characteristics of the system are as follows:
The credits represent the student's total workload (class time, individual study, exam
preparation, practical work etc.) and one credit is equivalent to 25 hours. The average
full-time workload for one academic year is 60 credits which is equivalent to 1500
hours. Universities may opt for an increase or decrease in this total workload of a
maximum 20% (1200-1800 hours), but they must justify this change.
The amount of time reserved for individual learning or other individual educational and
training activities must not be lower than 50%, except for the courses that include
practical or laboratory work.
Credits are earned once the student has passed the assessment for each course or
activity.
The total or partial recognition of credits obtained by students wishing to continue their
studies in a different degree programme or different institution is at the discretion of
the educational authority, in accordance with the criteria and procedures of the
university teaching regulations.
The teaching regulations of each university can provide for regular reassessment of
credit allocation and indicate the minimum number of credits that must be achieved
within a fixed period of time (in the case of full or part-time studies).
Universities can give credits for professional skills and experience, according to the
regulations, as well as other skills and knowledge acquired in post-secondary level
courses that have been set up and taught in collaboration with the university.
2. DOCTORATE STUDIES AT DEPARTMENT OF MECHANICS AT

POLITECNICO DI TORINO
Doctorate studies at Politecnico di Torino are completely organized by PhD school (Scuola
di Dottorato) and divided into 4 main discipline areas: Civil engineering and architecture
area, Information and communication technology area, Industrial engineering area and Base
science area that includes Physics, Chemistry and Mathematics. All these discipline areas
consist of 18 particular doctorate courses such as mechanical engineering, electronic
engineering, energetic engineering, aerospace engineering etc. A PhD lasts three academic
years and at the end the candidate is appointed with the title of Doctor of Research.
The Department of Mechanics (DIMEC) promotes and develops its educational and
research activities in the traditional fields of mechanics, such as automotive and railway
22
engineering, robotics and industrial machinery of different kinds as well as in edge topics
such as biomedical and aerospace applications, new materials and micro-nanotechnologies.
Furthermore, it is concerned about the basic research on the related methodological aspects.
The strong relationship with the automotive and aerospace sectors, that is also a
consequence of its geographical position, are the result of a deeply-rooted and multicultural
tradition, which has been capable of exporting its knowledge and skills in seeking and
proposing advanced solutions in several industrial fields. Research is oriented both to the
solution of practical problems and to the correct definition of basic theoretical aspects.
Doctorate programs at Department of Mechanics are organized in following three
disciplines:
Mechanics
Mechatronics
Biomedical Engineering
The educational goal of the PhD program in Mechanics is to train professionals able to
cope with the analysis, functional and structural design and control of devices and complex
mechanical systems through the development of theoretical and experimental activities in
the research sectors of the mechanics. Training is oriented towards both academic and
industrial openings with particular attention toward research and development activities for
innovative products and processes.
The procedure for admission and the equivalence evaluation of the university diploma
earned by foreign country applicants are first important requirements that students have to
fulfill. Participation in the competitive examination for admission to the Doctorate courses
at Department of Mechanics is open to candidates who are in possession of the Italian
laurea magistrale or of an equivalent master of science-level degree obtained from a
foreign university. The number of foreign PhD students at Politecnico di Torino and at
Department of Mechanics is significant. On the following figure we can see the number of
international students enrolled in PhD school in the last seven years.
Figure 2: Number of international students enrolled in doctorate studies at the Politecnico

Candidates, who have obtained a Master's Degree abroad and have a Rector's decree of
declaration of degree equivalence issued by an Italian university, have to send this
document to the Doctorate School of the Politecnico di Torino at application.
23
Candidates who have obtained a master of science degree abroad, which has not yet been
declared equivalent from an Italian university, have to send the programs of all taken and
passed exams at their home university at application.
Ither important documents that applicants ahve to pass through are: CV, copy of Bachelor
and Master of Science degrees with relevant scores of exams and final grades, abstract of
Master of Science thesis, short report on scientific interests and reasons for applying, short
research project proposal, documentary evidence of competence in English (or Italian)
language, recommendation letters (maximum 2) written by professors of Italian or foreign
universities and any other document that may be useful to support the application (awards,
professional activities, publications, etc.).
The entrance examination to the doctorate course at the Politecnico di Torino consists of
the evaluation of the candidates educational and scientific background and of his research
project proposal. Each year there is a limited number of applications accepted for the
Doctorate School, these are subdivided into two groups: one of regular positions reserved to
students with scholarship (about 40% of the total), and a number of supernumerary
positions (without scholarship) divided between departments and reserved to:
EU and non-EU citizens with a scholarship subsidized by their home university,
Government or national and international public institutions
Non-EU citizens in the framework of international agreements activated by the
Politecnico di Torino.
At the discretion of Academic Board of each Doctorate course, the oral test could include
an evaluation of the applicant's knowledge of one or more foreign languages.
For the assessment of applications, the Boards of Examiners have 100 points that will be
distributed at their discretion among the categories Education, Research and Additional
Qualifications, as detailed below:
Education
Final score of both Bachelor's and Master's degrees, together with transcripts of all
taken exams and obtained marks, during both the Bachelors and the Masters degree
programs;
Abstract of Masters degree thesis;
Any other educational qualification obtained by the applicant.
Research
Report in which the applicant details scientific interests and motivations for applying;
Research project proposal on one of the thematic subjects the existing research groups
of the chosen Doctorate Course are focusing on, or alternatively, on the research
themes of the IIT (Italian Institute of Technology) Project;
Any publication or scientific qualification obtained by the applicant.
Additional Qualifications (not compulsory)

TOEFL, IELTS, PET (or equivalents) with a score equivalent or higher than those
requested to apply for the Doctorate;
GRE (General Test o Subject Test related to the chosen Doctorate), GMAT test scores
or equivalents;
Awards;
24
Professional experience;
Recommendation letters by professors, scientists or researchers of either Italian or
foreign institutions;
Any other qualification that the applicant considers a possible support to his/her
application.
A special Board of Examiners for the applicants evaluation and for the admission
decision is appointed for each of the different doctorate courses. It is staffed by three
members, chosen among the full-time faculty members in the relevant area of study. Board
members can be flanked by up to two experts of clear repute, whether Italian or foreign,
from public and private universities and research organizations.
As a result of the evaluation procedure the Board of Examiners draws up the ranking on
the basis of the comparative evaluation of the candidates. Candidates shall be admitted to
the chosen Doctorate on the basis of their standing until all the available positions, with and
without scholarship, have been filled. The scholarships are awarded according to the
ranking, based on the comparative evaluation by the Boards of Examiners. Eventually not
reserved positions still available at the end of enrolment on account of their not having been
awarded, can be redistributed without scholarship among foreign candidates selected on the
basis of submitted titles and their place in the final ranking.
Educational and research activities and course curricula are presenting the bases of the
doctoral training of candidates. Every PhD student is under an obligation to attend the
Doctorate program throughout the established three-year period and to acquire 180 credits
in total (60 per academic year). An educational plan is defined for each student with the
minimal value of 45 credits, usually obtained attending mainly third level (PhD) courses
but also some second (Master of Science) level courses. Moreover, credits can be obtained
attending courses or seminaries or carrying out activities research in other Universities or
Institutes, in Italy and abroad. During the three-year period, each student will perform an
original research activity in the chosen curricular area with the assistance of a tutor. Such
activity involves a share of the total undertaking varying from 60% to 75%.
The main PhD research areas at Department of Mechanics are:
Dynamics and control of mechanical systems;
Micromechanical devices and Microsystems;
Automated machinery and robotics;
Fluid mechanical systems;
Tribology;
Vibracustic;
Theoretical-experimental analysis methods for mechanical design;
Mechanical machine, structure and system modelling methods;
Behaviour of materials for mechanical structures;
Non destructive diagnostics and testing methods;
Design and construction of vehicles, machineries and systems.
Training can also include active learning activities, taking part in teaching support activities
in the fields of Applied Mechanics and Machine Design and Construction. Students are also
encouraged to participate to national and international conferences.
In order to obtain the title of Doctor of Research the knowledge of the English language is
required. This knowledge, entailing the acquisition of 5 specific credits, must be certified
25
either by the IELTS Certificate with scores 5.0 or by PET certificate with at least pass with
merit evaluation or by other equivalent, or higher, certificates. Foreign students must
include in their curriculum an Italian language course or submit a certificate attesting their
knowledge of the Italian language, released by the Linguistic Centre of the Politecnico.
Research projects at the Department of Mechanics are covering wide number of
disciplines. PhD students become members of research groups which are working on a lot
of industrial and university projects. So the projects, in which students are involved at the
Department of Mechanics, whether oriented towards solving application problems or
dealing with theoretical aspects and basic methods, addresses the following areas:
Design of mechanical systems and components: Reliability, fatigue of materials and
mechanical structures, test methods and experimental mechanics, functional and structural
design, rotor dynamic, noise and vibration, active vibration control, tribology.
Design of automated mechanical, robotic and mechatronic systems: Fluid automation,
control of mechanical systems, magnetic bearings, mechanical microsystems, servosystems,
automated space systems, hydraulic and pneumatic systems, robotics.
Ground vehicle design: Reliability, comfort and vehicle dynamics, stability, functional
and structural design, safety, structures and body shells, powertrain, servosystems.
Industrial bioengineering: Orthopedic and dental biomechanics, cardiocirculatory
biomechanics, cellular mechanics, biomolecular mechanics, tissue engineering,
At the end of each academic year, doctorate students submit to the Academic Board a
detailed report on the performed educational and research activities. Based on the
evaluation of the credits acquired by the student and of the quality of his research activity,
the Academic Board decides the admission to the following year or to the final
examination, depending on whether the student is a first, second or third year student. A
negative evaluation of the Academic Board - at the end or during the academic year entails the loss of the right to participate in the Doctorate courses and the obligation to
refund the received scholarship grant, if any, for the current year.
Third year doctorate students are entitled to take the final examination only if they have
acquired all the specified credits. Otherwise, the Academic Board can grant a one-year
extension, without scholarship.
A doctorate student may attend training or theoretical courses at other universities, research
institutes, centers and laboratories, in Italy and abroad. In the following figure we can see
the mobility of PhD students and the countries with which Politecnico di Torino has student
exchange projects and collaboration activities.
Each doctorate student is allowed to spend from six to up eighteen months abroad during
his three year PhD courses and is encouraged to spend at least six months.
26
Figure 3: Mobilityof PhD students

The procedure for the attainment of the title of Research Doctor is explained in
following. Admission to the final exam is allowed to third year students having all the
necessary qualifications required in the regulations, particularly:
180 credits distributed as envisaged by the plan of studies, the 5 specific credits for the
knowledge of English compulsorily included;
A positive evaluation of the dissertation from the Academic Board.
The final evaluation prior to the granting of the Title is entrusted to a special Board of
Examiners staffed by three members, selected from among the full-time faculty members
and researchers and specifically qualified in the relative reference sectors. At least two
members must serve on the faculty of Italian or foreign universities not involved in that
particular Doctorate. The Board of Examiners can be flanked by up to two experts of clear
repute, belonging to university institutions or public and private, national or foreign,
research organizations. In the event of co-directed thesis agreements or international joint
doctorates, the Board is staffed according to those agreements.
The Title of Doctor of Research is obtained by passing the final examination, which can
be taken only twice. Generally the final dissertation is written in English.
The European Doctorate is an award of an individual European university, made in
accordance with the criteria set out by the Confederation of European Union Rectors'
Conferences, it will be conferred if the following conditions have been met:
Favorable reports must be produced by at least two professors from two universities in
two separate European countries other than Italy,
At least one member of Committee must be from a higher education institution in a
European country other than Italy,
The Presentation of the Doctoral Thesis must be partly made in the official language of
an European country, other than Italian,
Doctorate student must have spent at least 3 months in another European country as
part of the preparation stage of their Doctoral Thesis.
The work in laboratories is very important part of PhD education, and it is nearly
impossible to get the PhD degree without the presentation of concrete results got in
laboratory environment. Department of Mechanics Laboratories are widespread in several
campuses in the Piedmont region, where labs are established not only for educational
activities but also for research activities. The Department of Mechanics is currently
implementing a UNI EN ISO 9001 quality system for its laboratories to ensure that all
processes are carried out according to uniform, consistent and controlled procedures
27
complying with the reference standards. The laboratory mission is to provide faculty
members and researchers with the personnel, test rigs, machinery, instruments and
equipments needed for research, teaching, thesis work and third-party testing. One of the
most modern labs of the Department of Mechanics is situated in the Vercelli campus and
here we will illustrate its main equipments and test machines. The Reliability and Safety
Laboratory contains experimental equipments for testing materials and structures. Besides
the standard equipment (one electromechanical universal testing machine and one hydraulic
universal testing machine) it has machines for impact and high strain-rate testing
(Hopkinson bar, drop tower, medium speed loading apparatus), for non-standard testing
(hydrostatic, combined loading, bending, torsion, shear loading...) and fatigue (rotating
bending, strain controlled fatigue loading). It is also possible to perform strain
measurements by means of extensometers, strain gages and other techniques, and dynamic
measurements by means of various data acquisition systems and different transducers (for
load, displacement, acceleration...).
Figure 4: Hopkinson bar and drop tower situated in Vercelli

3. CONCLUSIONS
The PhD activity at Department of Mechanics of the Politecnico di Torino is addressed to
students whose main interest is the high level research and it aims at preparing them to be
employed at Universities, public corporations and private enterprises equipped with
research departments and institutes.
The world wide recognised diploma is giving very good opportunity for jobs also outside of
Italy. One of the very important aspects of PhD studies is the contact and cooperation
possibilities with companies (on a national and/or internationl basis)during the development
of projects. This is also evidencing leadership and stimulating organizational characteristics
of the future Doctors, as this cooperation is mainly based on team work.
The main aim of the PhD course is to develop professional figures that are trained in basic
and applied research oriented to academic but also to industrial world (the latter devoted to
innovation of products and production processes), that are also able to work in highly interdisciplinary context and in the field of the most innovative technologies, and that will be
part of a new management, sensitive and attentive to research goals and issues.
28
4. REFERENCES
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
http://www.polito.it/
http://www.dimec.polito.it/
http://www.vercelli.polito.it/
http://www.eua.be/
http://didattica.polito.it/scudo/pdf/nuovo_regolamento_scuola_dottorato.pdf
http://international.polito.it/it/
29


UDK: 378.014.3(498)
Uvodni referat
DYNAMICS OF ROMANIAN HIGH SCHOOL EDUCATIONAL

PROCESS AND EVALUATION METHODS USING VIRTUAL
INSTRUMENTS
Carol Zoller1, Predrag Dai2, Dobra Remus3
Summary: The paper presents the development of Bachelors and Masters studies in
Romania and especially in the University of Petrosani during the last years, before and
after implementing Bolognas recommendations. Short history of the faculty, development
of Bachelors and Masters studies and the faculty itself is presented. Dynamics of students
number at the faculty shows changes in choosing study field and programs. Dynamics of
Bachelor and Master Studies are presented and considered. Some possibilities to simulate
representative data and a possibility to develop and to implement a virtual analyzer, as an
electronic instrument, for detecting, in real time, the quality of the educational process by
taking into account only some data like the presence and examination marks from specific
exams and notations, in high schools, universities is presented as well.
Key Words: Bologna process, Bachelors studies, Master studies, Virtual test method
DINAMIKA OBRAZOVNOG PROCESA RUMUNSKIH VISOKIH

KOLA I METODE EVALUACIJE UZ POMO VIRTUALNIH
INSTRUMENATA
Rezime: Ovaj rad prikazuje razvoj diplomskih i masters studija u Rumuniji, a naroito na
univerzitetu Petrosani tokom poslednjih godina, pre i posle implementacije bolonjskih
preporuka. Kratka istorija fakulteta, razvoj diplomskih i masters studija kao i sam fakultet
su predstavljeni. Dinamika broja studenata na fakultetu prikazuje promene u odabiru
oblasti studija i programa. Dinamika diplomskih i masters studija je predstavljena i
razmotrena. Pojedine mogunosti za simulaciju reprezentativnih podataka i mogucnost
razvoja i implementacije virtualnog analizatora, kao elektronskog instrumenta za
detektovanje kvaliteta procesa obrazovanja u pravo vreme, uzimajui u obzir samo
pojedine podatke kao to su prisustvo i ocene sa pojedinih ispita i notacija u visokim
skolama i na univerzitetima, su takodje predstavljene.
Kljune rei: bolonjski proces, diplomske studije, masters studije, metod virtualnog
testiranja.
1
Carol Zoller, University of Petrosani, Electric and energetic departament,

e-mail: zoller_carol@yahoo.com
2
Predrag Dai, SaTCIP ltd., 36610 Vrnjaka Banja, SERBIA, e-mail: dasicp@yahoo.com
3
Dobra Remus, University of Petrosani, Electric and Energetic Departament, email: dobra@upet.ro
Zoller Carol i dr.
1. ROMANIAN HIGH SCHOOL EVOLUTION IN THE BOLOGNA PROCESS

CONTEXT
Bologna process is a compatibility process of higher education systems in European
countries. The Bologna process started in 1988, to celebrate the 900th anniversary of the
University of Bologna. It was adopted as a political instrument by some EU Nation States
in 1998 when there was a considerable concern over the economically unsustainable,
grossly inefficient higher education systems in Europe. Historical actions in Bologna
process is given in the table 1 [6]. The Bologna process of three cycles of Higher Education
has received widespread approval across 48 nation states now (figure 1) [6].
Bologna Declaration (1999), signed by Ministers of Education in European countries,
among which Romania foresees the creation of European Higher Education Area until
2010. Bologna Declaration is supported and promoted by the European Universities
Association, the other Continental or Regional Associations of Universities in Europe. To
ensure cooperation and harmonization of University studies conducted differently.
Table 1. Historical actions in Bologna process
Year
Title
1987 Erasmus
Programme
1988 Magna Charta
Universitatum
1995 Socrates
Programme
1998 Sorbonne
Declaration
1999 Bologna
Declaration
2001 Prague Summit
2003 Berlin Summit
2005 Bergen Summit
Description
Established education programme from European Community
Which originated from the University of Bologna to celebrate the 900th
anniversary of that university, the oldest in Europe [14]. The charter simply
called for an open, transparent, European HE system.
Established education programme by European Community
This covered the harmonisation of European Higher Education, and was
signed by France, Italy, Germany and the UK [9].
Most people think this was the start of the process because at that time the
Declaration was signed by 29 nation states [11, 12].
Declaration on the European space for higher education.
This reaffirmed Bologna, and the Commission appreciated role of the
European Universities Association, which is the association of Rectors of
European Universities (in the UK the equivalent body are the Universities
UK, known as UUK) [15].
Towards the European Higher Education Area.
This included the role of quality assurance in the Bologna process. It
officially adopted the two-cycle degree process, and included the
recognition of degrees and periods of study as defined by the European
Credit Transfer System (ECTS) [8].
Realising the European Higher Education Area.
This reaffirmed Berlin and added a third cycle of degrees which are
exclusively PhDs. It did not embrace EngDs etc, known as the
professional doctorates. In Europe there are no equivalents of the UKs
professional doctorates, and their place in the Bologna process is still
undecided. Bergen also included the notion of the Integration of the
European Higher Education Area and the European Research Area, and
placed the Bologna Process as the instrument to achieve the integration of
the EHEA and the ERA [8, 12].
The European Higher Education Area Achieving the Goals.
31

2005 Glasgow
Declaration
Zoller Carol i dr.
This was largely concerned with refocusing the Bologna process midway
to 2010. Its banner headline was Strong universities for a stronger
Europe, based on the knowledge society through higher education and
research. The manipulation of the Bologna process was thus to enhance
research and innovation within Europe [13].
The UK held the presidency, Communiqu contained the statement by Bill
Rammell (Minister for Higher Education) : engage with Bologna- follow
Imperials lead [10].
Towards the European Higher Education Area: responding to challenges in
a globalised world.
The final Bologna conference will be hosted by the BENELUX states [7].
2007 London Summit
2009 Final Bologna

conference
2009 Leuven
Conference of European Ministers Responsible for Higher Education.

50
45
40
32
46
33
29
30
20
10
Bologna
(1999)
Prague
(2001)
Berlin
(2003)
Bergen
(2005)
London
(2007)
Figure 1. Number of countries in the Bologna Process

European countries have, by including the recognition of diplomas and qualifications,
established some general goals whose common benchmarks are:
Quality Assurance;
Adopted scheme based on two cycles;
Promoting student mobility, academic and administrative staff;
Implementing a credit system;
Recognition of diplomas: adopting a system of readable and comparable degrees;
Promoting the European dimension in education higher.
EU and associated countries, noting that European higher education is much less
competitive in relation to the North American, are engaged in radical changes following the
objectives of the Bologna Declaration, adopted in 1999, including Romania. Academy in
the UK is currently debating on White Paper the Government proposed in 2003 and
entitled "The future of higher education, and Austria, Denmark, Netherlands and Spain
have adopted in 2001 or 2002 the laws that advance changes in management systems and
functioning of the universities.
The figure 2 shows the development of the students number enrolled in higher education in
Romania showing that their number is constantly increasing, indicating an upward trend of
32
Zoller Carol i dr.
the need for professionalism. If in the 90s their number was about two hundred thousand,
in 2009 their number reached almost one million.
Figure 2. Evolutions of the high school Romanian education

Figure 3 displays distribution of the high school education before and after implementing
Bolognas recommendations, showing that the number of students at the tax (learning at
distance) system has increased significantly in recent years.
33
Day education
Learning at distance
Zoller Carol i dr.
Part-time education
Evening education
Figure 3. Distributions of the high school education before and after implementing
Bolognas recommendations
2. HIGH SCHOOL EVOLUTIONS OF THE UNIVERSITY OF PETROSANI
By the Ministry of Education decree Nr.4894/1991, Institute of Mining of Petrosanis
structure of two faculties (Faculty of School of Mines and Mining Machinery and
Electromechanical Plant) and a college (Technical and Administrative College of Petrosani
- founded in 1990) is called the Technical University of Petrosani.
Since 1995, H.G. no. 568/1995 Technical University of Petrosani referred to as University
of Petrosani is having a structure of three faculties: Faculty of Mining, Faculty of
Machinery and Electromechanical Installations, Faculty of Science and Technical
Administration University College. Since 2003, through HGnr.693/2003 published in
Official Gazette of Romania, Part I no. 466, the Faculty of Machinery and
Electromechanical Installations name was changed into Faculty of Mechanical and
Electrical Engineering.
Since the 2005-2006 academic year, the law nr.288/2004 regarding the universitys studies
organization has been applied. And also the Romanian Government Decision nr.88/2005 on
the universitys studies organization and Bachelor Education and Research Ministerial
Order no. 3235/2005 regarding the organization of Bachelor cycle studies. In this sense, a
new curricula for Bachelor studies organized in three cycles came into force:
Cycle I - Bachelor's degree with 3-4 years duration;
Cycle II - University of Masters studies lasting 1.5-2 years;
Third cycle - Doctoral studies lasting 3 years.
Table 2. Dynamic entries from the 2003-2004 academic year
Number of seats / year
Academic Year
Toll Free
Fee
710
870
2003-2004
710
1.130
2004-2005
710
1.500
2005-2006
725
1.900
2006-2007
725
1.900
2007-2008
982
2.856
2008-2009
982
2.856
2009-2010
34
Total
1.580
1.740
2.210
2.625
2.625
3.838
3.838
No. admission
candidates
1.295
1.435
1.620
1.730
1.850
2.272
2.334
Zoller Carol i dr.
In figure 4 is presented the total number of students from the University of Petrosani.
The strategic plan was developed taking into account the mission of the university, the
situation identified in the faculty and the university as a whole, diversity of educational,
human and material resources available and the requirements for the next step, as updated
in the following documents:
Bologna Declaration of Ministers of Education, June 19, 1999 and subsequent
statements summit in Prague, Berlin and Bergen;
Law on the organization of University studies (Law no. 288/2004);
Teacher Statute Law (Law no. 128/1997);
Law on Quality Assurance in Higher Education (Law no. 87/2006);
ARACIS external assessment methodology (GD 1418/2006);
Scientific development strategy in Romania;
Figure 4. Dynamic number of students from academic year 2003-2004

The university's strategic plan and the annual operational plans, both of the university and
the faculty component, are known by the entire university academy. Of the total number of
students enrolled in the University of Petrosani (figure 4), it continues showing their
evolution in recent years according to the Graduating or Master license.
Figure 5. Dynamic number of Bachelors and Master students from University of Petrosani
In figure 5 it is presented the dynamic number of Bachelor and Master Students from
University of Petrosani and it is observed that with the entry into force of provisions of the
Bologna there is a noticeable increase of the Master students number without charge.
35
Zoller Carol i dr.
Adopt a structure-based study program cycles: bachelor, master and doctorate. To achieve
this goal, it is necessary to develop a system of comparable and compatible qualification in
each academic qualification to be described in terms of direction of study, level,
knowledge, skills and profile. Be developed a classification of academic qualifications
operating in the European Higher Education Area.
Figure 6. Graphical programming software

Following the regulations of the Bologna process, annual new programs of study are
proposed for assessment, and some programs of study, if applicable, are remaining in
storage. Quality management is organized and functions under the Education Law no.
84/1995, republished with subsequent amendments, the Order M.Ed.C. 3928/21 in April
2005 on quality assurance of educational services in higher education, the OU no. 75/12
July 2005 on quality assurance in education, the University Charter and the University of
36
Zoller Carol i dr.
Petrosani Senates decisions which are made through specific responsibilities to ensure
structure and modernization tools, analysis and internal assessment activities under the
Strategic and Operational Plan University.
Figure 7. Graphical panel of the educational quality instrument

3. EDUCATIONAL COMPETITIVITY TESTING METHOD
Quality is never a luxury even in educational process. How can that be measured? We are
convinced that educational quality can be measured and quantified. Do we have
instruments for such measurements, or only the concepts exist? If IT technology can be
implemented to do jobs like this, problem is solved.
So, picking up some synthetic parameters from the educational process, using adequate
transducers, electronic interfaces and specific software, there can be obtained
informational pictures about the state of the quality in an educational process developed in
a school, in a college or in a university, for e.g.
The paper presents a possibility to develop and to implement a virtual analyzer, as an
electronic instrument, for detecting, in real time, the quality of the educational process by
taking into account only some data like the presence and examination marks from specific
exams and notations in high schools, universities and so on (as shown in figure 7). The
procedure can be extended easily, only by modifying processing software of the virtual
instrument taking into account all, or more, information from the educational institution.
37
Zoller Carol i dr.
In order to achieve the objective we have been using a PC, which has a Windows operating
system installed, a data acquisitions card-as an analogical and numerical interface for inputoutput and a developed application, using a graphics projection program, HP VEE Pro 6 &
DT VPI, belonging to Data translation Company, USA. The simulation program developed,
by using HP VEE Pro 6, is, in details, presented in the paper.
HP VEE Pro is a graphics programming language for the development of control software
for electronic measure instruments and for data acquisitions systems (figure 6). With the
help of the HP VEE software we can project graphic development applications, through the
interconnection of functional objects which create a block configuration. DT VPI is the
interface of data acquisition systems created by Data translation, which together with HP
VEE represent the programming environment used in the implementation program for
virtual equipments, instruments and apparatus.
The variety of functions of the HP VEE environment makes it a universal instrument for the
development of control and measure instruments. By using HP VEE, we can achieve:
data collection from specialized instruments and modules, the plug-in type;
the equipment and interface control;
data display using different types of graphic, alpha numeric displays, etc;
load and use of the ActiveX commands, to add functionality to the HP VEE
environment;
save the programs using different formats: binary, ASCII, tables, etc;
data processing;
the calculus, analysis and simulation of data;
the program loops usage;
the adjustment and control in adjustment processes, in order to simulate, measure and
calculate the output variables;
Creating structure programs and user interfaces, etc.
By developing the principle of virtual systems in educational systems, we are opening new
opportunities limited by the imagination of the application architect, in order to realize
intelligent instruments capable to simulate and to analyze data concerning the quality of a
complex process like training and education.
The above proposed method can be fitted to direct measure data and to process it, in real
time, for complex decisions of the educational interested staff.
4. CONCLUSIONS
In accordance with commitments made by signing the Bologna Declaration and the
declaration of Berlin, Romania will act for the following objectives: Organization of studies
in three cycles according to the scheme promoted by the Bologna process and a closer
correlation of the educational system in Romania with European education;
According to the real values presented in the paper, there are described some possibilities to
simulate representative data from examination process and to evaluate results.
38
Zoller Carol i dr.
5. REFERENCES
[1] Statistical Yearbook of Romania 2009 (URL: http://www.insse.ro/).
[2] Carol ZOLLER, Mihai CERNAT, Synthetic educational quality testing method, using
graphical programming software VEE Pro 6, 4th International Conference on
Interdisciplinary in Education ICIE09
[3] *** Agilent Technologies: VEE Pro users guide. Agilent Technologies, Inc, E211090062. USA, 2000.
[4] ***DT VPI TM Users Manual, version 6.0 Data translation UM 16150-C, Data
Translation, Inc., 100 Locke Drive, Marlboro, MA 01752-1192 USA.
[5] *** Data translation DT 300 Users Manual, Data Translation, Inc., 100 Locke Drive,
Marlboro, MA 01752-1192 USA.
[6] Dai P.; Petropoulos G. & Nedeff V.: Integration of ERA, ERIA and EHEA. Plenary
and Invitation paper. In: Proceedings of 1st International Conference Application of
New Technologies in Management ANTiM 2009, Vol. 1, Vrnjaka Banja, Serbia,
08-11. February 2009. pp. 34-45.
[7] Web site: http://www.bologna2009benelux.org/.
[8] Web site: http://www.bologna-bergen2005.no/Docs/00 Main_doc/030919Berlin_
Communique.PDF.
[9] Web site: http://www.bologna-berlin2003.de/pdf/Sorbonne_declaration.pdf.
[10] Web site: http://www.defs.gov.uk/londonbologna/.
[11] Web site: http://ec.europa.eu/education/policies/educ/bologna/bologna.pdf.
[12] Web site: http://ec.europa.eu/education/policies/educ/bologna/bologna_en.html.
[13] Web site: http://www.eua.be/eua/jsp/en/upload/Glasgow_Declaration.
1114612714258.pdf.
[14] Web site: http://www.magna-charta.org/.
[15] Web site: http://www.nclis.gov/libinter/infolitconf&meet/post-infolitconf&meet/
PragueDeclaration.pdf.
39


UDK: 378.1:656.6
Uvodni referat
PRILOG ISTRAIVANJU UNIVERZITETSKOG OBRAZOVANJA

U POMORSTVU: FAKULTET ZA POMORSTVO KOTOR
Branislav Dragovi 1, Milorad Rakovi 2, Romeo Metrovi 3
Rezime: Ovaj rad predstavlja prilog istraivanju univerzitetskog pomorskog obrazovanja

na Fakultetu za pomorstvo Kotor. Od njegovog formiranja ukupan broj upisan studenata
izraava se sa 18297. U isto vrijeme, 6527 studenata zavrilo je pojedine studijske
programe Fakulteta za pomorstvo. Tokom svog pedesetogodinjeg postojanja Fakultet je
postao respektabilna univerzitetska institucija iz oblasti pomorskog obrazovanja i naunog
istraivanja.
CONTRIBUTION OF INVESTIGATION IN RELATION TO

MARITIME EDUCATION: MARITIME FACULTY KOTOR
Summary: This paper reports on the research carried out on students in the Maritime
Education at Maritime Faculty Kotor, University of Montenegro. Since the foundation of
Maritime Faculty Kotor, the total number of 18297 student has been enrolled at the
Faculty. At the same time, the total number of 6527 students graduated from the Maritime
Faculty. During the five decades of Faculty existence, the Faculty has become respectable
university institution in field of maritime education, academic and scientific work.
Key words: Maritime Faculty Kotor, University education, Faculty Development.
1. UVOD
Vremenski, ljudski i kulturni kontinuiteti nijesu svuda isti i moraju se mjeriti razliitim
mjernim vrijednostima tamo gdje se spokojnije, mirnije i lake ivjelo i radilo i tamo gdje
ivot, u svojoj permanentnoj borbi za opstanak nije omoguavao da ovjek pusti to dublje
svoje duhovne korijene. Istovremeno moemo biti sreni i sa ovakvim naim postojanjem i
injenicom da su evropske tradicije jedinstvene, tako da se ne mogu dijeliti. I mi smo dio
jedne najznaajnije tradicije evropske kulture, Universitas studiorum, na istim smo
kulturnim i duhovnim pretpostavkama formirali svoju svijest, osjeamo njene korijene i
njenu logiku, ponosimo se injenicom da smo grane istog stabla, izdanci istog duhovnog
rasadnika [1], [2].
1
Prof. dr Branislav Dragovi, Fakultet za pomorstvo, Dobrota 36, Kotor, E-mail: branod@ac.me
Prof. dr Milorad Rakovi, Fakultet za pomorstvo, Dobrota 36, Kotor, E-mail: fzpdekan@ac.me
3
Prof. dr Romeo Metrovi, Fakultet za pomorstvo, Dobrota 36, Kotor, E-mail: romeo@ac.me
2
Branislav Dragovi i dr.
Tradicija u svom pozitivnom aspektu znai ono to je bilo i ono to moe biti ili je vrijedno
da bude. Ovo je posebno potrebno stalno naglaavati i ak time biti stalno uporan u
vremenu zapostavljanja i obezvreivanja kako univerziteta, tako i njegovih jedinica. Nauka
i obrazovanje su, i pored stalnog pozivanja na njih, stvarno zapostavljene i obezvrijedjene
ne samo materijalno, nego i u svakom drugom pogledu. Drutvo bez nauke, obrazovanja,
bez univerziteta je mogue, ali je to drutvo bez istorijskog trajanja, drutvo bez
perspektive, drutvo blie onom pojmu koji su jo stari kulturni narodi oznaavali
varvarstvom. Dopustiti diskusiju o tome da li su nam nauka i obrazovanje potrebni znai
uiniti ustupak jednom iracionalnom varvarstvu. Svaka rasprava o ovome o emu je
nepotrebno govoriti znai samo korak unazad, znai dokazivati neto to ne treba
dokazivati i to drugi, sreniji, prihvataju kao kulturoloki aksiom. Nauka i znanje uvijek su
bili antipodi primitivizmu i banalnosti. Postavljati pitanja o njihovoj svrsishodnosti znai
otvoriti vrata ovom drugom lake prihvatljivom i dominirajuem, ostati samo na
marginama progresa u balkanskom dijelu Evrope [2].
Zbog svega ovoga, pedesetogodinji jubileji su bili potrebni i opravdani, jer ukazuju na ono
to je bilo, kako je bilo i kako jeste, ukazuju na velike ovjekove mogunosti i
nemogunosti, na injenice koje se mogu izraziti kategorijama progres - regres, racionalno iracionalno, ovjekova mo i nemo, genijalnost i inbecilnost; oni su istovremeno i poeljni
u srenim, a nuni u tekim i tjeskobnim vremenima.
Uzevi sve u obzir moe se i rei da Fakultet za pomorstvo u Kotoru moe biti ponosan na
svojih pedeset godina postojanja, zato je i njegov jubilej bio izuzetna prilika da mu se
poeli jo uspjeniji i svestraniji rad na putu obrazovanja, kulture i progresa.
2. RAZVOJ FAKULTETA ZA POMORSTVO U KOTORU
Istekom pedeset godina rada Fakulteta za pomorstvo u Kotoru kao pravnog slijednika Vie
pomorske kole, navren je znaajan jubilej razvoja visokokolskog obrazovanja u oblasti
pomorstva u naoj zemlji.
Via pomorska kola u Kotoru osnovana je Zakonom o vioj pomorskoj koli 1959. godine
i poela je sa radom l. oktobra iste godine. Do osnivanja kole dolo je kako se to redovno
isticalo zbog naraslih kadrovskih potreba pomorske privrede Crne Gore.
Razvoj Vie pomorske kole u sedamdesetim godinama prolog vijeka karakterisao se
odreenom stabilnou kao visokokolske institucije koja je obrazovala kadrove sa viom
strunom spremom za potrebe pomorske i turistike privrede. U ovaj period spada
osnivanje Univerziteta u Titogradu, sadanjoj Podgorici, koji objedinjava sve fakultete i
vie kole do tada osnovane u Crnoj Gori. Via pomorska kola u Kotoru se pridruuje
ovom trendu i zapoinje pripreme za prerastanje u fakultet. Ipak, daljnji trend osnivanja
novih fakulteta i instituta u okviru Univerziteta nije mogao da zaobie ni Viu pomorsku
kolu u Kotoru. Na bazi uraenog elaborata za osnivanje Organizaciono-eksploatacionog
odsjeka sa dva usmjerenja za pomorsko brodarstvo i za luku privredu kree se u
formiranje Fakulteta za pomorstvo. Fakultet za pomorstvo u Kotoru poeo je sa radom kao
samostalna organizacija kolske 1981/82. godine. U junu mjesecu 1982. godine izvrena je
integracija Vie pomorske kole i Fakulteta za pomorstvo u jedinstvenu radnu organizaciju
Fakultet za pomorstvo Kotor, sa 5 nastavnih odsjeka: jedan u etvorogodinjem i etiri u
dvogodinjem trajanju. Ovako formiran Fakultet konstituisan je 12. decembra 1983. godine
[3].
41
Fakultet se od svog osnivanja bori za to bolji kvalitet nastave i u tom nastojanju morao je
da savlauje brojne probleme, jer su i nerazumijevanja u vezi sa njegovim djelovanjem bila
brojna. Danas, meutim, sa reformom drutva, privrede na trinim osnovama i
univerzitetskog obrazovanja u cjelini, dva akademska studijska programa, Pomorske nauke
i Menadment u pomorstvu, odnosno dva primijenjena studijska programa, Nautika i
Brodomainstvo treba da doive svoju punu afirmaciju. Isto tako, nastava na
poslijediplomskim specijalistikim i magistarskim studijama na studijskim programima
Pomorskih nauka i Menadmenta u pomorstvu, odnosno doktorske studije na studijskom
programu Pomorskih nauka, pruaju mogunosti da nae drutvo u cjelini znatno unaprijedi
nauno-istraivaku i akademsku osnovu iz svih segmenata pomorstva, pomorske privrede,
transporta i logistike.
Slijedei i moe se rei uporedni problem, sa kojim se Fakultet za pomorstvo suoio, je
prerastanje Pomorsko-nautikog i Brodomainskog odsjeka u etvorogodinje studije. Ipak,
mnoge inicijative i izraeni elaborati o prerastanju Pomorsko-nautikog i Brodomainskog
odsjeka u etvorogodinje studije i praktino su zaivjele u toku 1999. godine, kada su ti
odsjeci prerasli u etvorogodinje studije. Od kolske 1999/2000. Fakultet za pomorstvo
Kotor dobio je jednu novu strukturu specificiranu sa tri etvorogodinja i jednim
dvogodinjim odsjekom, i to Odsjek za upravljanje sa dva usmjerenja za pomorske luke i
pomorsko brodarstvo, Pomorskonautiki odsjek i Brodomainski odsjek, s tim da je nastava
na ova dva posljednja odsjeka bila stepenovana, tako da je na njima postojala mogunost za
etvorogodinje i dvogodinje visokokolsko obrazovanje. Isto tako, na Fakultetu za
pomorstvo postojao je i dvogodinji Odsjek za pomorske komunikacije i automatiku,
kasnije transformisan u odsjek Pomorske Elektrotehnike. Takoe, poetkom jeseni 1999.
godine, za potrebe pomorske privrede Bara, ponovo je bio aktiviran Lukotransportni
smjer koji upisuje iskljuivo samofinansirajue studente. Turistiki odsjek, koji se do 1999.
godine nalazio u sastavu Fakulteta za pomorstvo postao je dio novoformiranog Fakulteta za
turizam i hotelijerstvo u Kotoru. Isto tako, od kolske 2001/02. godine Odsjek za
upravljanje dobio je inovirani plan i program i postao odsjek za Menadment u pomorstvu.
Ipak, veoma brza intgracija Crne Gore u evropske i transatlanske tokove uslovila je
donoenja Zakona o Visokom obrazovanju na principima Bolonjske deklaracije. Fakultet za
pomorstvo se prilagodio potpuno novom reimu studija i studijske 2004/05. godine upisao
prvu generaciju studenata na studijskim programima po Bolonjskom procesu. Naime,
studijski program Nautika i Brodomainstvo postali su primijenjeni studijski programi sa
osnovnim studijima u trogodinjem trajanju. Studijski program Menadment u pomorstvu
dobio je novi plan i program studija izraen kroz akademske studije u trogodinjem
trajanju. Iste godine sa radom je zapoeo potpuno novi akademski studijski program
Pomorskih nauka sa osnovnim studijima u trajanju od tri godine. Poslijediplomske
specijalistike studije na studijskim programima Pomorskih nauka i Menadmenta u
pomorstvu zapoele su sa radom studijske 2007/08. godine u trajanju od dva semestre. Na
istim studijskim programima poetkom 2008. godine upisana je prva generacija studenata
na poslijediplomskim magistarskim studijima po bolonjskom procesu u trajanju od dva
semestre. Poetkom 2009. godine na studijskom programu Pomorskih nauka upisana je
prva generacija studenata doktorskih studija po novom bolonjskom reimu studija. Tako
danas, u svojoj organizacionoj strukturi Fakultet za pomorstvo obuhvata univerzitetsko
obrazovanje od osnovnih akademskih pa sve do doktorskih studija iz oblasti pomorskih
nauka [3].
42
3. DOSTIGNUA I STATISTIKA ANALIZA RAZVOJA FAKULTETA

Ako bi morali dati jednu kratku skicu Fakulteta za pomorstvo, ukoliko je to uopte mogue,
potrebno je naglasiti ono to proizilazi kao rezultat 50-godinjice Fakulteta za pomorstvo,
izlaui se riziku da se neto ili neko propusti i prilikom jednog ovakvog jubileja ne istakne
ili ne pomene. Ipak, neke relevantne injenice daju sliku o prolosti, sadanjosti i
budunosti Fakulteta:
Fakultet za pomorstvo u svom 50-godinjem razvoju izrastao je u jednu savremenu
univerzitetsku jedinicu koja je sa svojim studijskim programima tako koncipirana da u
sebi moe realizovati jedinstvo nastavnog i naunog rada sa kontinuiranim
obezbedjenjem fleksibilnosti i polivalentnosti u svojoj orijentaciji i svom radu;
Za postignute rezultate u oblasti vaspitanja i obrazovanja kadrova za pomorstvo i
pomorsku privredu kao i za ostvarenu uspjenu saradnju sa privredom za proteklih 50
godina postojanja Fakultetaje dobio vie drutvenih nagrada i priznanja;
Fakultet je struktuiran kroz dva primijenjena studijska programa i dva akademska
studijska programa sa poslijediplomskim specijalistikim i magistarskim studijama, kao
i doktorskom studijskom programu;
Fakultet je postigao znaajan napredak u tehnolokom opremanju kabineta i
laboratorija. U prvom redu istie se savremeni nautiki kabinet koji je opremljen jednim
od vodeih tehnolokih dostignua u cilju izvoenja praktine nastave na raunarima.
Isto tako u planu je nabavka opreme za kompletiranje brodomainskog kabineta, koja e
u potpunosti zadovoljavati vodee trendove iz te oblasti u svijetu i koja e vrlo brzo biti
stavljena u funkciji. Prema tome pomorskonautiki i brodomainski kabinet
predstavljaju u malom simulciju pravih fizikih modela iz svojih oblasti putem
raunara. Fakultet raspolae sa dva potpuno kompjuterizovana raunarska centra koji su
u funkciji vie godina i shodno promjenama, tehnolokom napretku i razvoju raunarske
tehnologije, prisutan je stalni trend za njeno obnavljanje i razvoj o emu se permanentno
vodi rauna. Ovi raunarski centri su prvenstveno namijenjena studentima u kojima oni
upotpunjuju svoja znanja i simuliraju poslovne procese u pomorskom transportu
pomou racunara, to danas i predstavlja osnovni trend u razvoju pomorskih nauka,
logistike, sipply chain managament-a i savremenog menadmenta u pomorskom
transportu;
Ve desetak godina Fakultet raspolae sa kompletnom opremom za osposobljavanje
nautikih oficira za sticanje GMDSS certifikata. Fakultetska biblioteka raspolae sa
velikim brojem bibliografskih jedinica, strunih knjiga, udbenika, prirunika, asopisa,
enciklopedijskih izdanja i drugog dokumentacionog materijala;
Od proljea 2009. godine ispred samog fakulteta, na obali zaliva, ureen je i opremljen
poligon sa veoma savremenim lifeboat-om posljednje generacije;
Fakultet je uspjeno saraivao sa nizom srodnih visokokolkih institucija u zemlji i
inostranstvu i angaovao znatan broj istaknutih nauno-strunih radnika sa Univerziteta
u ijem je sastavu, kao i drugih srodnih fakulteta u cilju kvalitetnog obrazovanja i
naunostrunog usavravanja svojih kadrova. Realizovana je saradnja i sa drugim
visokokolskim institucijama u inostranstvu, kao to su Pomorski univerziteti u Gdinji i
Gdanjsku (Poljska), Busanu (Juna Koreja) i fakultetima za pomorsvo i saobraaj u
43
Rijeci, Splitu i Portorou;

Fakultet je tokom devedesetih gomina prolog vijeka realizovao otvaranje
postdiplomskih studija za "Upravljanje poslovnim sistemima u pomorstvu i transportu",
omoguavajui tako, da 9 postdiplomaca stekne nauni stepen magistra nauka na
Fakultetu za pomorstvo u Kotoru. Isto tako, u istom periodu na Fakultetu za pomorstvo
je odbranjeno 5 doktorskih disertacija;
Fakultet je upisao 65 studenata kao prvu generaciju poslijediplomskih magistarskih
studija na studijskim programima Pomorskih nauka i Menadmenta u pomorstvu i 5
studenata doktorskih studija iz oblasti pomorskih nauka po bolonjskom procesu
poetkom 2008. godine, dok je druga generacija upisana u martu 2010. godine;
Od osnivanja vie kole 1959. godine pa do danas na Fakultetu je ukupno upisano
18297 studenata, ili po pojedinim odsjecima prije uvoenja Bolonjskog procesa 15928
studenata, i to na Nautikom 2624, Brodomainskom 3660, Pomorskoekonomskom
1768, Odsjeku Pomorske elektrotehnike 2004, Turistikom odsjeku 3586, Lukotransportnom smjeru 150 i Odsjeku za menadment u pomorstvu 2136 studenata sve do
studijske 2003/04. godine po strom reimu studija. Isto tako, poevi od studijske
2004/05. godine, kada je zapoeto sa radom po novom Bolonjskom procesu, Fakultet je
upisao ukupno 2349 studenta na osnovnim primijenjenim i akademskim, odnosno
specijalistikim studijskim programima, i to: Nautikom 660 studenata,
Brodomainskom 424, Pomorskih nauka 203, Pomorskog menadmenta 768, Lukotransportnom menadmentu 69, Pomorske elektrotehnike 95, specijalistikim studijama
Pomorskih nauka 15 i specijalistikim studijama Pomorskog menadmenta 115. Za isti
taj period na Fakultetu za pomorstvo je ukupno diplomiralo 6107 studenata po reimu
studija prije uvoenja bolonjskog procesa ili 31,5% od ukupnog broja upisanih
studenata, odnosno po studijskim programima: na Pomorsko-nautikom odsjeku 1298
studenata ili 49,4% od ukupno upisanih na tom studijskom programu, na
Brodomainskom odsjeku 1470 studenata ili 40,1% od ukupno upisanih na tom
studijskom programu, na Pomorsko-ekonomskom 639 studenata ili 36% od ukupno
upisanih na tom Odsjeku, na Turistikom odsjeku 1370 studenata ili 38% od ukupno
upisanih na tom odsjeku, na Odsjeku Pomorske elektrotehnike 550 studenata ili 27,4%
od ukupno upisanih na tom studijskom programu, na Luko-transportnom smjeru 112
studenata ili 74,7% od ukupno upisanih na tom smjeru i na Odsjeku za Menadment u
pomorstvu 668 studenata ili 31.3% od ukupno upisanih na tom studijskom programu.
Danas smo u prilici da iznesemo kvantitativne pokazatelje u odnosu na uspjenost
studiranja na fakultetu za pomorsto kada se razmatra Bolonjski proces. Tako od
studijske 2004/05. godine na Fakultetu za pomorstvo Bachelor diplomu je steklo 420
studenata dok je njih 44 zavrilo specijalistike studije. Ovaj pokazatelj ukazuje da je
oko 45% upisanih studenata zavrilo bachelor studije za tri godine studiranja ili na
Nautici 122 studenta, Brodomainstvu 86 studenata, Pomorskim naukama 15 studenata,
Menadmentu u pomorstvu 132 studenta i Luko-transportnom menadmentu 65
studenata [3].
Na slikama 1-12 prikazana je statistika analiza broja upisanih i diplomiranih studenata na
Fakultetu za pomorstvo u razmatranom pedesetogodinjem periodu. Ova analiza jasno
ukazuje na ulogu i znaaj Fakulteta u procesu pomorskog obraovanja u najbliem
okruenju [3].
44
80
140
70
120
60
100
50
80
40
60
30
40
20
20
10
19
59
/6
0
19
60
/6
1
19
61
/6
2
19
62
/6
3
19
63
/6
4
19
64
/6
5
19
65
/6
6
19
66
/6
7
19
67
/6
8
19
68
/6
9
19
69
/7
0
19
70
/7
1
19
71
/7
2
19
72
/7
3
19
73
/7
4
19
74
/7
5
19
75
/7
6
19
76
/7
7
19
77
/7
8
19
78
/7
9
19
79
/8
0
19
80
/8
1
Upisani
Diplomirani
19
81
19 /82
82
19 /83
83
19 /84
84
19 /85
85
19 /86
86
19 /87
87
19 /88
88
19 /89
89
19 /90
90
19 /91
91
/9
19
2
92
19 /93
93
19 /94
94
19 /95
95
19 /96
96
19 /97
97
19 /98
98
19 /99
99
20 /00
00
20 /01
01
20 /02
02
20 /03
03
20 /04
04
20 /05
05
20 /06
06
/0
20
7
07
/0
20
8
08
/0
9
Upisani
Diplomirani
Slika 1. Ukupan broj upisanih i diplomiranih studenata na studijskom programu NAUTIKA od

1959/60. do 2008/09.
180
100
160
90
140
80
120
70
60
100
50
80
40
60
30
40
20
20
10
19
59
/60
19
60
/61
19
61
/62
19
62
/63
19
63
/64
19
64
/65
19
65
/66
19
66
/67
19
67
/68
19
68
/69
19
69
/70
19
70
/71
19
71
/72
19
72
/73
19
73
/74
19
74
/75
19
75
/76
19
76
/77
19
77
/78
19
78
/79
19
79
/80
19
80
/81
19
81
/82
19
82
/83
19
83
/84
19
84
/85
Upisani
Diplomirani
19
85
/86
19
86
/87
19
87
/88
19
88
/89
19
89
/90
19
90
/91
19
91
/92
19
92
/93
19
93
/94
19
94
/95
19
95
/96
19
96
/97
19
97
/98
19
98
/99
19
99
/00
20
00
/01
20
01
/02
20
02
/03
20
03
/04
20
04
/05
20
05
/06
20
06
/07
20
07
/08
20
08
/09
Upisani
Diplomirani
Slika 2. Ukupan broj upisanih i diplomiranih studenata na studijskom programu BRODOMAINSTVO od

1959/60. do 2008/09.
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
19
81
/82
19
82
/83
19
83
/84
19
84
/85
19
85
/86
19
86
/87
19
87
/88
19
88
/89
19
89
/90
19
90
/91
19
91
/92
19
92
/93
19
93
/94
19
94
/95
19
95
/96
19
96
/97
19
97
/98
19
98
/99
19
99
/00
20
00
/01
20
01
/02
20
02
/03
20
03
/04
20
04
/05
20
05
/06
20
06
/07
20
07
/08
20
08
/09
Upisani
Diplomirani
Slika 3. Ukupan broj upisanih i diplomiranih studenata na studijskom programu MENADMENT U

POMORSTVU od 1981/82. do 2008/09.
160
50
45
140
40
120
35
30
100
25
80
20
60
15
40
10
20
5
0
2004/05
Upisani
2005/06
2006/07
2007/08
Diplomirani
2008/09
2009/10
Slika 4. Ukupan broj upisanih i diplomiranih studenata

na studijskom programu POMORSKE NAUKE od
2004/05. do 2009/10.
0
2004/05
Upisani
2005/06
2006/07
2007/08
Diplomirani
2008/09
2009/10

na studijskom programu MENADMENT U
POMORSTVU od 2004/05. do 2009/10.
45
160
100
140
90
120
80
70
100
60
80
50
60
40
40
30
20
20
10
0
2004/05
Upisani
2005/06
2006/07
2007/08
2004/05
Diplomirani
2008/09
Upisani
2005/06
2006/07
2009/10

na studijskom programu NAUTIKA od 2004/05. do
2009/10.
Diplomirani
2007/08
2008/09
2009/10

na studijskom programu BRODOMAINSTVO od
2004/05. do 2009/10.
50
6
40
5
4
30
20
2
10
1
Upisani
Upisani
Diplomirani
2007/08
Diplomirani
2007/08
2008/09
2008/09
2009/10
2009/10
Slika 8. Ukupan broj upisanih i diplomiranih

studenata na studijskom programu POMORSKE
NAUKE specijalistikih studija od 2007/08. do
2009/10.

studenata na studijskom programu MENADMENT
U POMORSTVU specijalistikih studija od
2007/08. do 2009/10.
700
500
450
600
400
500
350
300
400
250
300
200
150
200
100
100
50

studenata od 1959/60. do 1984/85.
Upisani
Diplomirani
20
07
/08
20
08
/09
20
03
/04
20
04
/05
20
05
/06
20
06
/07
19
85
/86
19
86
/87
19
87
/88
19
88
/89
19
89
/90
19
90
/91
19
91
/92
19
92
/93
19
93
/94
19
94
/95
19
95
/96
19
96
/97
19
97
/98
19
98
/99
19
84
/85
19
80
/81
19
81
/82
19
82
/83
19
83
/84
19
76
/77
19
77
/78
19
78
/79
19
79
/80
19
59
/60
19
60
/61
19
61
/62
19
62
/63
19
63
/64
19
64
/65
19
65
/66
19
66
/67
19
67
/68
19
68
/69
19
69
/70
19
70
/71
19
71
/72
19
72
/73
19
73
/74
19
74
/75
19
75
/76
Upisani
Diplomirani
19
99
/00
20
00
/01
20
01
/02
20
02
/03
0
0

studenata od 1985/86. do 2008/09.
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
2004/05
Upisani
2005/06
2006/07
2007/08
Diplomirani
2008/09
2009/10
Slika 12. Ukupan broj upisanih i diplomiranih studenata od 2004/05. do 2009/10. po bolonjskom procesu
ukljuujui i specijalistike studije
46
4. ZAKLJUAK
Fakultet za pomorstvo Kotor je svojim 50-godinjim postojanjem odigrao i igra znaajnu
ulogu od svoga nastanka, permanentnim godinjim djelovanjem u oblasti obrazovanja i
vaspitanja, svojom nauno-istraivakom i kulturnom aktivnou. Pedeset godina
postojanja jedne univerzitetske jedinice zaista je malo u poreenju sa evropskom
univerzitetskom tradicijom. Meutim, imajui u vidu injenicu da se na ovim naim
prostorima brzo ivjelo, staralo i umiralo, slobodno moemo rei da u kontekstu svaki ivot
i svaka institucija imaju svoju daleko veu nunost, vrijednost i potrebu za favorizovanjem.
U vremenu koje je pred nama, potrebno je:
da se u okviru Fakulteta za pomorstvo realizuje revitalizacija "Instituta za pomorstvo",
ime bi se stvorila neophodna osnova za dalju nadgradnju i razvoj nauno-istraivakog
rada u oblasti pomorstva, pomorske privrede, transporta, nautikog turizma, marina i
logistike;
nauno-istraivaki rad dalje razvijati i produbljivati kao jedan od najvrih uslova
daljeg uspjenog razvoja pomorstva u okruenju;
to prije izvriti nunu i maksimalnu dogradnju Fakulteta na njegovoj sadanjoj lokaciji;
u svemu sagledati mogunosti i perspektive daljeg kolovanja kadrova za potrebe
pomorstva, pomorske privrede, transporta, nautikog turizma, marina i logistike;
radita na daljnjem tehnolokom osavremenjavanju komjuterske, informatike,
kominikacione i satelitske opreme, kao i svih relevantnih simulatora potrebnih za
nesmetano odvijanje procesa studija na nautikom, brodomainskom i drugim
studijskim programima;
unaprijediti i intenzivirati saradnju sa privredmom u najbliem okruenju;
obezbijediti studijske programe za studiranje na daljinu;
zapoeti nastvu na engleskom jeziku naroito na specijalistikim, magistarskim i
doktorskim studijskim programima;
obezijediti kontinuiranu razmjenu nastavnog i saradnikog potencijala na prostorima
bive jugoslavije, odnosno iz drugih djelova svijeta sa nastojanjem da razmjena bude
uslovljena na Engleskom govornom podruju;
omoguiti mobilnost studenata unutar Univerziteta Crne Gore, najblieg okruenja,
Mediterana i ire;
pruiti mogunosti studentima da najmanje jedan semestar provedu na srodnom
Univerzitetu u inostranstvu;
pruiti priliku gostujuim profesorima da uestvuju u nastavnom procesu kroz nastavne
i nauno-istraivake aktivnosti;
postojee nastavne planove i programe stalno osavremenjavati i dopunjavati u skladu sa
meunarodnim kriterijumima.
5. LITERATURA
[1] 40th Anniversary of Maritime Faculty Kotor, UM, Maritime Faculty, Kotor, 1999.
[2] Faculty Bulletin, University of Montenegro (UM), Maritime Faculty, Kotor, 2000.
[3] 50th Anniversary of Maritime Faculty Kotor, UM, Maritime Faculty, Kotor, 2009.
47


UDK: 37: 621.31
Uvodni referat
OBRAZOVANJE ZA EFIKASNU UPOTREBU ELEKTRINE

ENERGIJE U DOMAINSTVIMA1
Danilo Stojanovi 2, Miroslav Bjeki 3, Radojka Krneta4
Rezime:U ovom radu je prikazano obeleavanje kunih aparata energetskim nalepnicama

kao metod koji se primenjuje u zemljama EU i koji se pokazao kao veoma uspean u tednji
elektrine energije, ispunjavanju zahteva Kyoto protokola i zatiti ivotne sredine.
Rad je u osnovi usmeren na kreiranje kulture tednje energije kroz obrazovni proces.
Obrazovanje je neophodno za sticanje svesti i kulture o energetskoj efikasnosti.Ciljana
obrazovna grupa za energetski efikasno ponaanje u kui je najmlaa generacija.Najvei
deo prikazanog sadraja ovog rada pokazuje mladoj generaciji kako se praktino tedi
elektrina energija u kui i koli.
Kljune rei: Obrazovanje, kuni aparati, tednja energije, energetska efikasnost.
EDUCATION ON EFFICIENCY ELECTRICITY CONSUMPTION

IN HOUSEHOLDS
Summary: This paper present energy labelling of household appliances as a programme
applied in the EU countries, which have proved to be hgfhly effective in view of electric
energy saving, Kyoto protocol requirement, accompanied by better environmental
protection.
The paper is focused mainly to creating of the electric energy saving culture in the
educational process. Education is needed to develop energy efficiency awareness and
cultures. The target groups of the education for energy efficiency home behavior are
focused on the youngest generations. The most of presented content teach the children and
teens how to use energy efficiently at home and school.
Key words: Education, household appliances, energy saving, energy efficiency.
Rad je razvijan u okviru projekata iz oblasti energetske efikasnosti Ministarstva nauke

"Projektovanje primene propisa EU o energetskoj efikasnosti kunih aparata (18018).
2
Prof. dr Danilo Stojanovi, redovni profesor u penziji, Tehniki fakultet, aak,
danilostojanovic32@gmail.com
3
Dr Miroslav Bjeki, docent, Tehniki fakultet, aak, mbjekic@tfc.kg.ac.rs
4
Dr Radojka Krneta, vanredni profesor, Tehniki fakultet, aak, radojka@tfc.kg.ac.rs
Stojanovi i dr.
1. UVOD
Energetska efikasnost je aktuelni koncept primene energetskih resursa. Predmet je
istraivanja, deo je nacionalnih i internacionalnih strategija razvoja, kao i procesa
obrazovanja. Osposobljavanje javnosti za energetski efikasno korienje elektrine energije
je veoma vano, a ostvaruje se sistemom aktivnosti odnosa s javnou, kampanjama, ali i
marketinkim aktivnostima. Dve glavne aktivnosti odnosa s javnou u oblasti energetske
efikasnosti su transfer informacija i ubeivanje (Bjeki et al. 2009).
Danas poseban znaaj ima razvoj tedljivosti i racionalnog korienja elektrine energije u
domainstvima. U veini evropskih zemalja, najbre raste potronja energije u
domainstvima (Fisher, 2008). U Srbiji domainstva su 2005. godine troila 55,3% ukupne
elektrine energije, a industrija, drugi korisnici energije, poljoprivreda, graevinarstvo i
transport redom 22,4 %, 19,3 %, 0,8%, 1,2% i 1 % elektrine energije (Stojanovi et al.
2008). Zbog toga je racionalno korienje i tednja elektrine energije u domainstvima
veoma vaan energetski resurs. S obzirom da istraivanja pokazuju da razliiti delovi
populacije, generacije i podgrupe u razliitom stepenu koriste elektrinu energiju (Fisher,
2008; Lynes and Robinson, 2007; Lynes et al. 2007; Martin and Hrobsky, 2008), u
razvijenim zemljama se izdvajaju adolescenti kao najvei potroai u domainstvima. Zato
je obrazovanje dece i adolescenata za energetski efikasno ponaanje veoma vano.
Energetski efikasno ponaanje u korienju elektrine energije u domainstvima cilj je i
oekivani ishod obrazovnih procedura, a usvaja se u okviru razliitih predmeta u Srbiji
(prirodnih nauka, posebno fizike, tehnikog i informatikog obrazovanja, ekologije).
Da bi takav cilj kakav je osposobljavanje graana za efikasnu upotrebu elektrine energije u
domainstvima bio ostvaren, prvi korak je potpuno i blagovremeno informisanje kao
osnova razvoja stavova koji bi usmeravali budue ponaanje.
Da bi uenici osnovnokolskog uzrasta bili blagovremeno informisani, a samim tim i da bi
bilo usmeravano njihovo energetski tedljivo i efikasno ponaanje, potrebno je i
odgovarajue osposobljavanje i informisanje nastavnika tehnikog podruja (predmeti TIO
i druge srodne discipline) o mogunostima racionalnog korienja elektrine energije u
domainstvima, o meunarodnim propisima o primeni direktiva za oznaavanje elektrinih
ureaja u domainstvu, nalepnicama o energetskoj efikasnosti proizvoda, kao i o osnovnim
tehnikim karakteirsitrkama aparata koji su najvei potroai elektrine energije.
U ovom radu su dati sadraji koji bi se, po miljenju autora, morali nai u nastavnim
programima za osnovno i srednjekolsko obrazovanje za oblast efikasne energetske tednje.
2. IZVORI ENERGIJE
Vrlo je bitno da se uenici iz tehnikih predmeta na to ranijem nivou upoznaju sa
problemom postojanja ogranienih resursa energije. Pojmovi obnovljivi izvori i
neobnovljivi izvori i njihov relativni odnos mogu da razvijaju kod uenika svest o potrebi
njene racionalne potronje i tednje.
Slika 1. prikazuje u kom obimu se danas koriste izvori energije u svetu, koliko su
zastupljeni obnovljivi, a koliko neobnovljivi izvori energije.
49
Stojanovi i dr.
BIOMASA 2,8%
obnovljiva
NAFTA 38,1%
neobnovljiva
grejanje, elektrina energ., transport
transport, proizvodnja
ENERGIJA VODE 2,7%

obnovljiva
PRIRODNI GAS 22,9%

neobnovljiva
elektrina energ.
grejanje, proizvodnja,elektrina energ.
GEOTERMALNA 0,3%
obnovljiva
UGALJ 23,2%
neobnovljiva
grejanje, elektrina energ.
elektrina energ., proizvodnja
ENERGIJA VETRA 0,1%

obnovljiva
ATOMSKA 8,1%
neobnovljiva
elektrina energ.
elektrina energ.
SOLARNA 0,1%
obnovljiva
PROPAN 1,7%
neobnovljiva
svetlost, grejanje, elektrina energ.
OBNOVLJIVA: 6%
proizvodnja, grejanje.
NEOBNOVLJIVA: 94%
Slika 1: Energetski resursi u svetu
Pregled najveih potroaa energije i nivo bespovratnih gubitaka energije (nekorisna

energija) prikazani su na Slici 2.
Elektrina energija je resurs koji je najkorieniji u domainstvima. Za proizvodnju
elektrine energije je potrebno obezbediti oko 39% ukupnih energenata, pri emu se pri
njenoj prozvodnji javljaju gubici od preko 25%. Kao energent za proizvodnju najvie se
koristi ugalj (preko 20%). Takva raspodela energenata je vrlo nepovoljna i sa stanovita
ekologije i zatite ivotne sredine.
Slika 2: Raspodela i gubici energetskih resursa u svetu
50
Stojanovi i dr.
Zato treba tedeti energiju?

Svedoci smo i uesnici sveopte energetske krize koju opisuju dva procesa:
prvi proces pokazuje veliko poveanje potronje,
drugi ukazuje na usporenije pronalaenje novih energetskih izvora.
Raskorak se svakim danom produbljuje i taj jaz ima globalne razmere. Koliina raspoloive
energije je jo uvek ograniena i zato je treba tedeti. U stvari, tedljivo troiti. Nekada
dominantni oblici mehanike energije danas su zamenjeni efikasnijim, a pre svega
elektrinom energijom.
Elektrina energija je kljuni energetski oblik i izvor od kojeg zavisi najvei deo ljudskih
aktivnosti u proizvodnji, saobraaju, stanovanju, zabavi itd. Ceo svet a to znai svi ljudi,
bilo kao pojedinci, bilo kao lanovi svojih porodica, - shvata, ili e to uskoro morati da
shvati, da je neizbean i pri tome najsigurniji put za obezbeenje energije TEDNJA.
tednja je uvek racionalan pristup u troenju bilo kog resursa, bez obzira na njegovu
izdanost. tednja i utede su vid naeg izabranog ponaanja u stanju kada to nije iznueno.
O tednji se ne moe govoriti u stanju kada nekog resursa iz nekih razloga ponestane ili ga
nije ni bilo. Tada se u stvari radi o nestaici, siromatvu ili ak bedi. tednja je racionalan
nain da se izbegnu ako ne sva neenjena stanja, onda svakako stanje nestaice.
Podruje racionalne upotrebe energije je svakako najbolje podruje na kome se moe
ispoljiti kultura tednje svakog pojedinca i njegove primarne zajednice porodice i
domainstva.
3. KAKO RACIONALNOM UPOTREBOM TEDETI ENERGIJU?
Racionalno korienje energije, a ne restrikcija, ili, jo manje, spreavanje njene upotrebe
moe se uspeno realizovati vodei rauna o energetskoj efikasnosti.
Definicija efikasnosti:
Efikasnost = Ostvarena korist/ Teorijski mogua korist
ta je energetska efikasnost?
Skup termina kojima se opisuje kvalitet korienja energije;
Njen cilj je svesti potronju energije na minimum, a zadrati ili poveati nivo
aktivnosti, udobnosti i konfora.
Pod pojmom energetske efikasnosti podrazumevamo skup mera koje se preduzimaju u cilju
smanjenja potronje energije, a koje pri tome ne naruavaju uslove rada i ivljenja. Dakle,
cilj je svesti potronju energije na minimum, a zadrati ili poveati nivo udobnosti i
komfora. Ovde je bitno napraviti razliku izmeu energetske efikasnosti i tednje energije.
Naime, tednja energije najee podrazumeva odreena odricanja, dok efikasna upotreba
energije vodi ka poveanju kvaliteta ivota.
Pojam energetske efikasnosti se u dananje vreme esto vee za energetski efikasne ureaje
tj. ureaje koji imaju male gubitke prilikom transformacije jednog vida energije u drugi.
Isto tako, oblasti energetske efikasnosti pripadaju i obnovljivi izvori na strani potronje,
odnosno obnovljivi izvori koji se ne prikljuuju na distributivnu elektroenergetsku mreu, a
koriste se u sektoru zgradarstva, pre svega za sisteme grejanja i hlaenja prostora kao i
zagrevanje sanitarne vode ( suneva energija). No, svaka tehnologija i tehnika oprema, bez
51
Stojanovi i dr.
obzira koliko efikasna bila, gubi to svoje svojstvo ukoliko ne postoje edukovani ljudi koji
e se njome znati sluiti na najefikasniji mogui nain.
Prema tome, moe se rei da je energetska efikasnost prvenstveno stvar svesti ljudi i
njihove volje za promenom ustaljenih navika prema energetski efikasnijim reenjima, nego
li je to stvar kompleksnih tehnikih reenja. Stoga je i prilikom davanja preporuka za
poboljanje energetske efikasnosti prvo potrebno razmotriti navike potroaa i uputiti ih u
pravom smeru. Takve mere mogu doneti znaajne utede u finansijskom smislu, ali i
doprineti kvalitetu sredine u kojoj ivimo i radimo.
Poboljanje energetske efikasnosti znai smanjenje gubitaka energije bez naruavanja
konfora, standarda ivota ili ekonomske aktivnosti i moe se realizovati kako u oblasti
proizvodnje tako i potronje energije.
Vie se isplati ulagati u energetsku efikasnost - nego u izgradnju novih elektrana.
Energetska efikasnost je najvei i najjeftiniji izvor energije.
4. DIREKTIVE EU
Zakonske mere i standardi koji se primenjuju u zemljama EU i koje su se pokazale kao
veoma efikasne uskoro e se primenjivati i u naoj zemlji, tim pre to je na cilj pristupanje
Evropskoj uniji a imajui u vidu i zahteve Kyoto protokola u pogledu efekta staklene
bate.
Da bi se postigla efikasna tednja elektrine energije, a time i bolja zatita ivotne sredine,
te mere su u formi direktiva za pojedine kune aparate, kojima su definisani tehniki
zahtevi koje aparati treba da ispunjavaju i na osnovu njih se razvrstavaju u energetske
razrede na skali od A (najmanja potronja energije) do G (najvea potronja energije).
Direktivama je za svaki aparat propisan sadraj jedne nalepnice koja mora biti postavljena
na vidljivo mesto na aparatu i na kojoj je oznaeno kom energetskom razredu aparat
pripada.
Posebne direktive za pojedine aparate su:
Za rashladne aparate (Directive 94/2/EC; 21.1.1994: Directive 2003/66/EC; 3.7.2003).
Za ve maine (Directive 95/12/EC; 23.5.1995: Directive 96/89/EC; 17.12.1996).
Za maine za suenje vea (Directive 95/13/EC; 23.5.1995).
Za kombinovane maine za pranje i suenje vea (Directive 96/60/EC; 19.9.1996).
Za maine za posue (Directive 97/17/EC; 16.4.1997:Directive 1999/9/EC; 26.2.1999)
Za sijalice (Directive 98/11/EC; 27.1.1998).
Za sobne klima ureaje (Direktive 2002/31/EC; 22.3.2002).
Za elektrine penice (Directive 2002/40/EC; 8.5.2002).
Stavljanjem ovih direktiva u zakonsku proceduru, njihovim usvanjem i stvaranje
preduslova - opte klime u drutvu za njihovo puno potovanje doprinee na globalnom
nivou velikim utedama i racionalnijem korienju sve ogranienijih energetskih resusrsa.
5. ENERGETSKE NALEPNICE
S obzirom da je u programu TIO u osnovnoj koli predvieno da uenik stekne potrebna
znanja o elektrinim ureajima u domainstvu, to nastavnik TIO treba da poznaje kategorije
52
Stojanovi i dr.
energetske efikasnosti ureaja u domainstvu da bi mogao da usmeri i znanje i ponaanje

uenika.
Za svaki tip aparata je posebnim pravilnikom odreen nain raunanja energetske
efikasnosti. Kao primer dat je postupak raunanja indeksa energetske efikasnosti maine za
pranje vea:
Tabela 1: Primer prorauna razreda energetske efikasnosti
za mainu za pranje vea
Potronja energije C u kWh/kg za
Razred
standardni ciklus pranja pamune tkanine
energetske na 60 0C u skladu sa ispitnim postupcima
efikasnosti standarda
A
B
C
D
E
F
G
S 0.19
0.19 < S 0.23
0.23 < S 0.27
0.27 < S 0.31
0.31 < S 0.35
0.35 < S 0.39
0.39 < S
Slika 3: Razredi energetske efikasnosti
Energetski najefikasniji ureaji su razreda A, dok su najneefikasniji ureaji razreda G.

Energetske nalepnice su nain oznaavanja rada i energetske efikasnosti elektrinih ureaja
u domainstvima koje su definisane pomenutim direktivama.
ta je energetska nalepnica?
Energetska nalepnica sadri osnovne podatke o potronji energije (kao i vode).
Ona omoguava izraunavanje ukupnih trokova upotrebe aparata.
Zakonom se propisuje da energetska nalepnica mora biti postavljena na aparat na
prodajnom mestu.
Zato je nalepnica vana?
Informie kupca o parametrima energetske efikasnosti to je bitno u uslovima rasta

cena energije.
Omoguava lak izbor izmeu aparata iste kategorije poredei potronju energije (i
vode).Garantuje istu metodologij ispitivanja i kontrole sadraja nalepnice.
Koji se podaci nalaze na nalepnici?

Ime proizvoaa i tip aparata.
Oznaka energetskog razreda.
Potronja energije za jedan ciklus (pranja, suenja) ili za 24 sata.
Drugi razredi efikasnosti centrifugiranje, ienje, itd.
Potronja vode (maine za rublje, maine za posue), buka, itd.
I drugi podaci, zavisno od tipa aparata.
Koji aparati se ne oznaavaju nalepnicom?
Nalepnice nisu obavezne za: mikrotalasne penice, fenove, usisivae, TV aparate, Hi-Fi,
VCR, DVD, itd, zato to:
53
Stojanovi i dr.
Razlike u potronji ovih aparata nisu velike.

Njihova ukupna potronja energije uglavnom zavisi od duine rada.
Podaci o potronji u stendbaj reimu nisu predmet nalepnica.
ta su energetski razredi A+ i A++?
Zvanino, ove oznake vae samo za friidere, zamrzivae i njihove kombinacije.
Aparat A+ je 25% efikasniji, a aparat A++ je 50% efikasniji od aparata klase A.
Ova razlika je veoma vana kada se posmatra radni vek upotrebe aparata.
Napomena: Oznaavanje drugih aparata klasom A+ je samo marketinkog karaktera i
nema zakonsku osnovu.
Za kupanje koristiti tu umesto kade.
Koristiti tedljive slavine za vodu.
Koristiti visoko efikasne prozore.
Koristiti javni prevoz umesto sopstvenih kola.
6. ZASTUPLJENOST KUNIH APARATA U DOMAINSTVIMA SRBIJE

Prema podacima filijale statistike agencije GfK u Beogradu, broj aparata u domainstvima
u naoj zemlji prikazan je na Slici 4. Kao to se vidi sa ove slike, u naim domainstvima
od velikih potroaa najbrojnije su zastupljeni rashladni aparati, zamrzivai i ve maine.
Friider
99%
TV u boji
99%
Elektrini poret
96%
Ve maina
95%
Zamrziva
94%
poret na drva
54%
Raunar
42%
Mikrotalasna penica
19%
Maina za sudove
10%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
Slika 4: Zastupljenost pojedinih kunih aparata u Srbiji
Teko je tano utvrditi kolika je prosena godinja potronja elektrine energije glavnih
aparata u naim domainstvima, meutim, ako se uzmu kao validni podaci koji vae za
nove lanice EU onda bi oni i za nau zemlju bili sledei:
rashladni aparat 360 kWh/godinje,
zamrziva 700 kWh/godinje,
ve maina 370 kWh/godinje.
Uzimajui u obzir prethodne podatke, broj domainstava i procentualno uee glavnih
aparata u domainstvima u naoj zemlji mogue je priblino proceniti ukupnu potronju
ovih aparata na godinjem nivou. Ovi podaci su dati u Tabeli 2.
Kao to se vidi iz tabele 2. rashladni aparati, zamrzivai i ve maine ine skoro jednu
etvrtinu ukupne potronje elektrine energije u domainstvima.
54
Stojanovi i dr.
GWh
14191
Potronja glavnih
aparata
mil.
2,395
Ve maina
mil.
2,370
Zamrzivaa
Ukupna
potronja u
domainstvima
mil.
2,496
Rashladnih
aparata
Ve maina
Potronja elektrine energije
Zamrzivaa
mil.
2,521
Broj aparata u domainstvima

Rashladnih
aparata
Broj domainstava
Tabela 2. Godinja potronja elektrine energije glavnih aparata
GWh
898,6
GWh
1659
GWh
886,2
GWh
3443
[%]
24,2
Slika 5: Raspodela potronja kunih aparata u domainstvima Srbije
Sa slike 5 moe se zakljuiti koji od aparata u domainstvu su najvei potroai elektrine

energije. U sledeim poglavljima je svaki od njih detaljnije analiziran i date su mere i
preporuke na koji nain ostvariti to vee utede.
6.1 Aparati za kuvanje i peenje
LOGO
ABC
123
X.YZ
X.YZ
( )
l ()
:
XYZ
(dB(A) re 1 pW)

SRPS EN 50304

1002/40/EC
Slika 6: Energretska nalepnica i aparat za kuvanje i peenje
55
Stojanovi i dr.
Tri principa se koriste za zagrevanje posua u kome se sprema hrana:

Provoenje toplote sa klasinim elektrinim ploama;
Zraenjem toplote sa infra crvenim i staklo-keramikim ploama;
Magnetnom indukcijom sa indukcionim ploama.
U nekim grejnim ploama se ove tehnike i kombinuju.
Slika 7: Vrste grejnih ploa: klasine elektrine ploe; stakleno-keramike ploe; indukcione ploe.
Tehnologija izrade penica moe biti veoma razliita, zavisno od vrste peenja. U
savremenim elektrinim poretima postoje sledee vrste penica:
Penice sa prirodnim strujanjem vazduha,
Penice sa ventilatorom,
Penice sa parom,
Mikrotalasne penice.
Slika 8: Prirodno strujanje, ventilaciono strujanje, penica sa parom
Prema propisima EU energetska nalepnica je obavezna samo za penice ali ne i za grejne

ploe. Takoe, energetska nalepnica nije obavezna za mikrotalasne penice. Kod kupovine
elektrinih poreta treba obratiti panju na sledee podatke na nalepnici: energetski razred
(A najbolji D najloiji), potronju elektrine energije i nain rada penice (klasini ili
ventilacioni). U pogledu tednje energije najbolja kombinacija je penica energetskog
razreda A i indukcione ili infracrvene grejne ploe.
Rezime za tednju kod aparata za kuvanje i peenje
Kuvanje jela zapoeti pri najvioj temperaturi, dok ne provri, a zatim smanjiti
temperaturu.
Grejnu plou iskljuiti pre kraja kuvanja, jer je ona akumulirala izvesnu koliinu
energije koja se moe dalje iskoristiti.
Posuda u kojoj se kuva treba da bude poklopljena. Kuvanje e biti krae a potronja
elektrine energije manja.
56
Stojanovi i dr.
Dno posude u kojoj se kuva treba da je istih dimenzija kao i grejna ploa. Ako su
dimenzije grejne ploe vee od dna posude nepotrebno rasipate energiju.
Ne otvarati esto vrata penice pri svakom otvaranju sniavate temperaturu za oko
150C.
Koristite penicu za podgrevanje jela to je bre jer se jela ravnomerno zagrevaju i
troi se manje energije.
6.2 Friideri i zamrzivai
LOGO
ABC
123

kWh/
( 24 h)
XYZ
XYZ
, l
,
(dB(A) re 1 pW)
XYZ
xz

SRPS EN 153
94/2/EC
Slika 9: Energretska nalepnica i rashladni ureaj
Potronja elektrine energije friidera i zamrzivaa zavisi, izmeu ostalog, od naina

upotrebe i njegove termike izolacije. Visoka efikasnost je rezultat vie meusobno
povezanih faktora: dobre termike izolacije, efikasnosti kompresora, kvaliteta materijala i
od elektronike koja upravlja njegovim radom.
U dananjim domainstvima poveava se broj rashladnih aparata pa se i potronja
elektrine energije poveava. U ukupnoj potronji po prosenom domainstvu u naoj
zemlji, potronja rashladnih aparata dostie iznos od 18% to spada u kategoriju najveih
kunih potroaa elektrine energije.
U cilju tednje energije treba imati u vidu da stariji modeli imaju znatno veu potronju
nego modeli novije konstrukcije. Rashladni aparati iz 2005 godine imaju za vie od 50%
manju potronju od modela iz 1995 godine (tabela 3). Paljivim izborom novih energetski
efikasnih modela (A+ i A++) moe se postii znatna uteda u potronji elektrine energije a
njihova vea cena nadoknaditi u periodu od dve godine.
Pri kupovini novog frididera ili zamrzivaa treba obratiti panju na sledee podatke na
nalepnici: razred efikasnosti, potronju elektrine energije (kWh/24h), zapreminu prostora
za sveu i zamrznutu hranu.
Friideri energetskog razreda manjeg od C su zabranjeni na tritu zemalja Evropske Unije.
57
Stojanovi i dr.
Rezime za tednju kod rashladnih aparata

Temperaturu friidera podesiti na vrednosti 3 5 0C.
Ne drati vrata friidera dugo otvorena.
Friider ne sme biti blizu poreta, maine za pranje posua ili drugog izvora toplote.
Obezbediti dovoljno slobodnog prostora iznad i sa strane (najmanje 10 cm) za
slobodan protok vazduha.
Ne treba u friider stavljati otvorene posude sa tenou. Tenost isparava i to
poveava optereenje kompresora.
Toplu hranu ohladiti pre stavljanja u friider.
Spirale kondezatora iza friidera odravati istim. Zaprljan kondezator moe poveati
potronju elektrine energije i do 30%.
Redovno proveravajte da li vrata friidera dobro dihtuju.
Redovno uklanjajte naslage leda, jer na taj nain tedite energiju i produavate vek
trajanja ureaja.
Hranu iz zamrzivaa odleavajte u friideru, tako tedite energiju, zaleena hrana
dodatno hladi prostor u friideru.
6.3 Elektrini bojleri
Slika 10: Elektrini bojleri
U EU nije obavezno da elektrini bojleri za domainstvo imaju energetske nalepnice, mada

su neke drave samostalno uvele obavezu energetskih nalepnica za ove aparate (eka).
Prema nekim izvorima u naoj zemlji bojleri u kupatilu potroe oko 15% elektrine energije
koja se potroi u prosenom domainstvu. Sa stanovita tednje elektrine energije bolje je
koristiti u kuhinji akumulacione bojlere umesto protonih koji su veliki potroai energije.
Protoni, kuhinjski bojler, zajedno sa mainom za sudove, potroi godinje 6% elektrine
energije u prosenom naem domainstvu.
Saveti za tednju pri upotrebi elektrinih bojlera
Bojler ukljuujte nou kada je elektrina energija etiri puta jeftinija.
Da ne bi troili puno elektrine energije, a da bi imali dovoljno tople vode, podesite ga
na temperaturu izmeu 50 i 60 oC.
Ne kupajte se u kadi napunjenoj vodom. Za tuiranje treba manje tople vode, time i
manje elektrine energije.
58
Stojanovi i dr.
Oistite kamenac na grejau kamenac poveava potronju elektrine energije i

izaziva kvarove bojlera.
U kuhinji koristite akumulacioni bojler umesto protonog, koji naglo optereuje kunu
instalaciju i opasnost je za va raun.
6.4 Maine za pranje rublja
LOGO
ABC
123

(kWh / )
X.YZ
AB
(
60 0C

C DEFG
D EFG
ABC
(o/min)
xyz
(), kg
, l
y.z
y.z
yxz
(dB(A) re 1 pW)
yx

SRPS EN 60456
95/12/EC

Slika 11: Energetska nalepnica i maina za pranje rublja
Tehnologija pranja rublja je znaajno napredovala u poslednjih 20 godina tako da su

postignuta znaajna poboljanja u pogledu energetske efikasnosti. Ovo je postignuto
prvenstveno zahvaljujui napretku efikasnosti deterdenata za pranje to je imalo za
posledicu sniavanje temperatura za pranje pojedinih vrsta rublja. U Tabeli 3 su dati podaci
o potronji elektrine energije i vode za pranje 5 kg pamunog rublja na temperaturi od
600C.
Tabela 3. Potronji el. energije i vode za pranje 5 kg pamunog rublja na temperaturi od 60 0C
Potronja kWh za 5 kg na
60 oC
Potronja vode (l) za 5 kg na
60 oC
Godina proizvodnje
1995
2000
1985
1990
2005
1,7
1,35
1,15
1,1
0,95
130
106
79
61
49
Na smanjenje potronje elektrine energije kod savremenih modela uticalo je i poveanje

brzine centrifugiranja. Na primer, pri brzini centrifugiranja od 1600 obrtaja u minutu tedi
se oko 33% elektrine energije u odnosu na brzinu centrifugiranja od 750 obrtaja u minutu.
Pri kupovini nove maine treba obratiti panju na sledee podatke na nalepnici: razred
efikasnosti, potronju elektrine energije (kWh/ciklusu), kvalitet pranja (A najvei G
najmanji), kvalitet centrifugiranja (A najvei G najmanji) i potronju vode (litara/ciklusu).
59
Stojanovi i dr.
Rezime za tednju kod maina za pranje rublja

Znaajna uteda elektrine energije, vode i novca postie se ako se maine koriste
kada su pune i nou pri nioj tarifi.
Koristite pranje hladnom vodom ili sa niskom temperaturom kad god je to prihvatljivo.
Pri pranju grupisati rublje prema boji i stepenu zaprljanosti.
Rastapanje deterdenta pre sipanja u mainu je dobra praksa, a naroito ako se pere
hladnom vodom ili na niskoj temperaturi.
Pri kupovini uvek birati modele vie efikasnosti (razred A ).
6.5 Maine za suenje rublja
LOGO
ABC
123
X.YZ

(kWh / )
(

X.Y
(), kg
xyz
(dB(A) re 1 pW)

SRPS EN 61121
95/13/EC

Slika 12: Energetska nalepnica i maina za suenje rublja
Prosena potronja elektrine energije za suenje 5 kg pamunog rublja je oko 3 do

3,6kWh. Znaajne utede u potronji energije mogu se postii ako se rublje u maini za
pranje prethodno centrifugira na veim brzinama.
Maine za suenje nisu u domainstvima u masovnoj upotrebi kao to su maine za pranje
ali se njihovo uee stalno poveava a potronja energije po jedinici se smanjuje. Ovo je
ilustrovano u sledeoj tabeli koja se odnosi na zemlje EU.
Tabela 4. Potronja el. energije maina za suenje rublja i njihova zastupljenost u zavisnosti od
godine proizvodnje
Godina
Zastupljenost u domainstvima
Potronja po aparatu
1995
22%
313 kWh/god
2000
27%
251 kWh/god
Tehnologija maina za suenje je u stalnom napretku i tu postoje veliki potencijali za

energetske utede. Ve su realizovani neki novi postupci suenja kao to su, metod toplotne
60
Stojanovi i dr.
pumpe ili mikrotalasna tehnika, ali su takvi modeli jo relativno skupi. Meutim, treba
oekivati da e i te metode biti usavreni i takve maine biti komercijalno prihvatljive.
Pri kupovini nove maine treba obratiti panju na sledee podatke na nalepnici: razred
efikasnosti, potronju elektrine energije (kWh/ciklusu), kapacitet suenja i princip suenja
(ventilacijski ili kondezacijski).
Rezime za tednju kod maina za suenje rublja
Znaajna uteda elektrine energije i novca postie se ako se maine koriste kada su
pune i nou pri nioj tarifi.
Pri kupovini uvek birajte modele vie efikasnosti (razred A).
Ne treba preoptereivati mainu sa koliinom rublja iznad preporuene vrednosti jer e
to uzrokovati veu potronju elektrine energije.
6.6 Rasveta
Slika 13: Energetska nalepnica i svetlosni izvori
Tehnologija svetlosnih izvora od svojih poetaka u vreme Edisona, pa do dananjih dana,

imala je impresivan napredak u pogledu energetske efikasnosti koja kod trenutno
realizovanih svetlosnih izvora na bazi LED tehnologije dostie stepen konverzije elektrine
u svetlosnu energiju od 160-200 lm/W. Ako se sadanji progres nastavi LED tehnologija
postae dominantna u velikom broju primena jer ona nudi efikasnost od preko 90% to
nijedna savremena tehnologija nije u mogunosti.
Kada su u pitanju mogue utede mogue je analizirati zamenu jedne sijalice od 100 W sa
KFS od 20 W. Ako se pretpostavi da su sijalice ukljuene 3 sata dnevno (1095 sati tokom
godine) onda je godinja potronja klasine sijalice 109,5 kWh a KFS 21,9 kWh. Ovakvom
zamenom se godinje utedi 87,6 kWh. Ako se pretpostavi da je prosena cena 1 kWh za
domainstva oko 0,06 onda godinja uteda iznosi 5,25 . Klasinu sijalicu koja se koristi
3 sata dnevno obino je potrebno zameniti dva puta godinje to je troak od oko 0,8 a
KFS traje izmeu 8 i 10 godina i kota oko 5 .
U Tabeli 5 je prikazana uteda za period od 9 godina. Kao to se vidi ukupna uteda pri
zameni jedne sijalice od 100 W sa KFS od 20 W iznosi 790,6 .
61
Stojanovi i dr.
Tabela 5. Trokovi i mogua uteda pri zameni jedne sijalice od 100 W sa KFS sijalicom 20 W.
100 W kl. sijalica
20 W KFS
Uteda
Troak za energiju ()
109,5 x 9 = 985,5
21,9 x 9 = 197,1
87,6 x 9 = 788,4
Troak za sijalice ()
0,8 x 9 = 7,2
5
2,2
Ukupni troak ()
992,7
202,1
790,6
U decembru 2008. godine ministri energetike EU su predloili Evropskoj komisiji da se

fazno zabrane energetski neefikasne klasine sijalice u periodu izmeu 2009 2012. godine
u cilju smanjenja emisije gasova staklene bate i poboljanja sigurnosti u snabdevanju
energijom. Ovaj proces bi se realizovao tako to je od septembra 2009. godine zabranjena
prodaja sijalica od 100W. Zatim bi svake godine istog datuma usledilo povlaenje iz
prodaje drugih sijalica: 2010. sijalica od 75W, 2011 onih od 60W i na kraju 2012. sijalica
od 40W i 20W.
Rezime za tednju energije na rasveti:
Gasiti svetlo za sobom ako u prostoriji nema niko.
Koristiti tedljive sijalice one su skuplje, ali traju due i tede elektrinu energiju;
o Troe 75% manje elektrine energije od obinih sijalica iste svetlosne jaine (npr.
tedljiva sijalica od 25 W daje istu svetlost kao klasina sijalica od 100 W).
o Kvalitetne tedljive sijalice rade od 5.000 do 15.000 sati.
Slika 14: Uporedni prikaz potronje i gubitaka klasine i tedljive sijalice.
6.7 Kuni klima ureaji
Slika 15: Energetska nalepnica i klima ureaj
62
Stojanovi i dr.
Izbor klima ureaja nije jednostavan proces zato to treba voditi rauna o veem broju
faktora. Klima ureaj se u osnovi bira prema veliini prostorije koju treba hladiti ali se pri
tome moraju uzeti u obzir i sledei inioci:
Poloaj prostorije i orijentacija prema stranama sveta,
Oblik i namena,
Veliina zastakljenih povrina,
Broj ureaja koji u prostoriji emituju toplotu,
Broj osoba koje borave u prostoriji,
Termika izolacija prostorije.
Kapacitet (rashladna snaga) klima ureaja se izraava u BTU/h (Britsh Thermal Unit/hour).
Za visine prostorija izmeu 2,5 3 metra mogu se zavisno od povrine preporuiti sledee
veliine klima ureaja:
Tabela 6. Kapacitet (rashladna snaga) klima ureaja i povrina rashladne prostorije
BTU/h
7.000 sedmica
9.000 devetka
12.000 dvanaestica
18.000 osamnaestica
24.000 dvadeset etvorka
Povrina prostorije
Do 15 m2
Od 10 do 25 m2
Od 15 do 35 m2
Od 25 do 50 m2
Od 30 do 65 m2
Povrine prostorija iz prethodne tabele treba uzeti kao orijentacione poto na efikasnost
ureaja utiu i drugi faktori. Pri izboru klima ureaja poeljno je konsultovati strunjake za
klimatizaciju.
Energetska nalepnica. Prema propisima EU energetska nalepnica je obavezna za sve kune
klima aparate. Na alost, na naem tritu prodaju se i ureaji koji nemaju energetsku
nalepnicu ili imaju energetske oznake tipa A+, A++, AA, ili AAA koje nisu predviene za
kune klima aparate, ve predstavljaju samo marketinki trik proizvoaa koji prolazi na
tritu koje ne sankcionie takve poteze. Za aparate koji nemaju energetsku nalepnicu,
energetski razred se moe utvrditi ako u tehnikoj dokumentaciji postoje podaci o
koeficijentu energetske efikasnosti (EER). EER je odnos izmeu rashladnog uinka i
elektrine snage ureaja.
Klima ureaji su znaajni potroai elektrine energije. Kao primer potronje u tabeli 7. su
dati podaci prosene mesene potronje klima aparata energetskih razreda A i D i to ako
aparati rade samo jedan sat dnevno.
Tabela 7. Prosena mesena potronja klima ureaja razliitih energetskih razreda
BTU/h
7 000
9 000
12 000
18 000
24 000
Razred A
18 kWh
21 kWh
30 kWh
45 kWh
60 kWh
Razred D
24 kWh
30 kWh
40 kWh
60 kWh
81 kWh
Iz prethodne tabele se moe zakljuiti da ako dva klima ureaja imaju isti rashladni
kapacitet (rashladnu snagu) onaj koji je energetskog razreda A ohladie istu prostoriju sa
25%manje potroene elektrine energije nego klima ureaj energetskog razreda D.
63
Stojanovi i dr.
Veina klima ureaja koji se nude na naem tritu mogu se veoma efikasno koristiti i za
grejanje prostorija u periodima kada spoljanje temperature nisu ispod 00C. To su modeli
koji rade kao toplotne pumpe. U tom reimu koji je suprotan od reima hlaenja klima
aparat oduzima toplotu spoljanjem vazduhu i prenosi je u prostor koji sada zagreva.
Naravno, efikasnost ovog reima zavisi od spoljanje temperature; nia spoljanja
temperatura nii efekat ovakvog naina grejanja.
Rezime za tednju kod klima ureaja
Pri kupovini birajte aparat vieg energetskog razreda.
Izaberite aparat kapaciteta prema veliini prostora koji e hladiti.
istite povremeno u toku sezone filtar unutranje jedinice.
Obratite posebnu panju na podatke na nalepnici kao to su.
o Razred energetske efikasnosti (A najbolji D najloiji).
o Snagu hlaenja.
o Koeficijent energetske efikasnosti (EER; Vei bolji).
o Snagu grejanja (ako je predvieno).
o Energetsku efikasnost grejanja ((A najbolje D najloije).
6.8 Maine za pranje posua
LOGO
ABC
123

(kWh / )
X.YZ
CDEFG
AB
G
DEFG
ABC

l/
YZ
YX
XY
(dB(A) re 1 pW)

SRPS EN 50242
97/17/CE

Slika 16: Energetska nalepnica i maina za pranje posua
Upotrebom maina za pranje posua se znaajno tedi potronja vode u odnosu na runo
pranje. Runim pranjem proseno se dnevno potroi oko 30 litara vode, a za jedno
mainsko pranje ne vie od 15 litara, ali ne samo vode nego i vie elektrine energije i vie
radnog vremena. Procenjuje se da se mainskim pranjem posua godinje utedi oko tri
sedmice vremena.
64
Stojanovi i dr.
Tehnologija maina za posue stalno napreduje, a novi modeli obezbeuju bolji kvalitet
pranja i manju potronju energije. Programi se automatski podeavaju prema koliini
posua to smanjuje potronju vode i energije.
Zastupljenost maina za pranje posua u naim domainstvima nije velika, oko 10%, ali se
sve vie uviaju prednosti koje nude ovakvi ureaji (istije posue jer se pranje izvodi na
viim temperaturama i sa efikasnijim sredstvima, suenje bez unoenja spoljanjeg vazduha
to je prednost u pogledu higijene).
Energetska nalepnica: Pri kupovini nove maine treba obratiti panju na sledee podatke na
nalepnici: razred efikasnosti, potronju elektrine energije (kWh/ciklusu), razred pranja i
suenja (A najvii G najnii) i potronju vode (litara/ciklusu).
Rezime za tednju kod maina za pranje posua:
Znaajna uteda elektrine energije i novca postie se ako se maine koriste kada su
pune i nou pri nioj tarifi.
Pri kupovini uvek birati modele vie efikasnosti (razred A).
Ne treba preoptereivati mainu sa koliinom posua iznad preporuene vrednosti jer
e to uzrokovati veu potronju elektrine energije.
Odstraniti ostatke hrane sa posua i isprati ga hladnom vodom pre stavljanja u mainu.
Koristiti vie temperature samo u sluaju jako zaprljanog posua (ostaci zagorele
hrane).
6.9 Ostali kuni aparati
U ukupnoj potronji elektrine energije u naoj zemlji, u domainstvima se potroi 55,30%,
a u toj potronji najvei deo se odnosi na potronju za grejanje koja uestvuje sa oko 24%.
Razlozi za ovakvo stanje potronje elektrine energije za grejanje je niska cena elektrine
energije u naoj zemlji koja je najnia u Evropi. Meutim, ovakvo stanje nee moi jo
dugo biti takvo. Najei elektrini ureaji za grejanje su: termoakumulacione pei (TA),
grejalice i elektrini kotlovi.
Zbog jeftine elektrine energije, neselektivne naplate u sistemima daljinskog grejanja, u
naim stambenim objektima ne vodi se mnogo rauna o izolaciji zgrada i nepotrebnim
gubicima energije. Jedna od efikasnih mera za smanjenje gubitaka energije je bolja izolacija
objekata, bolje zaptivanje vrata i prozora koje se moe izvesti izolacionim trakama, nisu
skupe a utede su znaajne.
Raunari i drugi kuni zabavni ureaji predstavljaju oblast potroaa elektrine energije ija
se upotreba najbre poveava. Ne samo to se njihova brojnost poveava ve i njihov nain
upotrebe predstavlja znaajno optereenje za kune raune. Naime, ovi ureaji troe
elektrinu energiju i kada su aktivnom stendbaj reimu - kada svetle signalni indikatori a
oni nisu aktivirani za osnovnu funkciju.
Saveti za tednju pri elektrinim grejanju:
TA pe / Grejalica
Ako se mora da koristi elektrina energija za grejanje onda je najbolje da se koristi TA
pe jer je to najracionalnije.
Pri racionalnom korienju TA pe e tokom zime potroiti oko 60% ukupne

elektrine energije jednog domainstva.
65
Stojanovi i dr.
TA pei treba puniti samo nou jer je tada elektrina energija etiri puta jeftinija.
Za podeavanje temperature u prostoriji koristite termostat. Ako se naputa prostorija,
due od tri sata, treba smanjiti temperaturu na termostatu.
Grejalice, kvarcne pei su veliki potroai ne treba da budu ukljuene na maksimum.
Jedna studija koju je finansirala Evropska unija pokazala je da najvei potencijal utede
elektrine energije u domainstvima u evropskim zemljama lanicama IEA (International
Energy Agency) postoji u oblasti stendbaj reima aparata, osvetljenja i grejanja..
Slika 17: Potencijalna mogunost utede elektrine energije u domainstvima u EU.
Televizori srednje veliine imaju potronju oko 100 W, a ako se iskljue i ostanu u stenbaj
reimu (svetli indikatorska lampica) potronja je oko 5 W. Ako se, na primer, gleda TV
program samo jedan sat dnevno potronja elektrine energije bie 0,10 kWh a ako svo
ostalo vreme TV bude u stendbaj reimu potronja e biti 5 W x 23 h = 0,115 kWh, dakle
za 15% vea. Situacija sa video i DVD ureajima je jo nepovoljnija jer oni u stendbaj
reimu troe oko 5% svoje nominalne snage.
Racionalnom upotrebom raunara i zabavne elektronike, a to znai potpunim
iskljuivanjem iz mree moe se utedeti i do 10% potronje elektrine energije u
domainstvu.
Saveti za tednju pri korienju raunara i zabavne elektronike:
Iskljuivati TV, raunare i druge elektronske ureaje potpuno (indikacija ne svetli).
Dati prednost LCD televizorima u odnosu na plazma modele. Plazma modeli su vei
potroai.
Umesto stonih raunara koristite laptop modele jer manje troe elektrine energije.
Pri kupovini svih ovih ureaja obratiti panju na sledei znak;
66
Stojanovi i dr.
Slika 18: Znak kvaliteta
Svi ureaji sa ovim znakom su kvalitetniji i manji potroai elektrine energije.

7. ZAKLJUAK
Velika potronja elektrine energije u domainstvima je rezultat rastueg broja elektrinih
aparata u kui, kao i korienja elektrine energije za rasvetu. Oekuje se da e sa porastom
ivotnog standarda da raste i broj elektronskih i elektrinih aparata u domainstvima, a time
i ukupna potronja elektrine energije. Raunari i drugi kuni elektronski ureaji
predstavljaju oblast u kojoj najbre raste potronja energije.
Manja potronja energije je uslov za uticaje na klimatske promene i za smanjenje trokova
za energiju. Da se ovo ostvari treba promeniti postojei trend tako da se ukupna potronja
energije pone opadati. Najefikasnija strategija za poboljanje energetske efikasnosti u kui
je da se smanji potronja ureaja kao to su kuni aparati, rasveta, zabavna elektronika,
grejanje, hlaenje i drugi ureaji. U radu je pokazano kako se moe i sa smanjenom
potronjom energije zadrati potrebni nivo konfora. Uslov je da se utvrdi koji deo energije
se plaa a od njega nema nikakve koristi.
8. LITERATURA
[1] Bjeki, D., Stojanovi, D., Bjeki, M., Krneta, R. (2009). Procedures of consumer
education concerning saving electric energy in the household, Scinetific Bulletin of the
"Politechnica" University of Timisoara, Romania, Transactions on Power Engineering,
54(68), 73-84, Proceedings of the 8th International Power Systems Conference, Timisoara
[2] Fisher, C. (2008). Feedback on household electricity consumption: a tool for saving
energy? Energy Efficiency, 1: 79-104, DOI: 10.1007/s12053-008-9009-7
[3] Hanson, N., Bernstein, M. A. (2006). The Role of Energy Efficiency in Homebuying
Decisions, preuzeto juna 2009. godine sa
http://www.rand.org/pubs/working_papers/2006/RAND_WR352.sum.pdf
[4] Lynes, J. & Robinson, J. (2007). Teen Attitudes Towards, and Awareness of, Electricity
Conservation in Ontario: Study Highlights, Draft of the Final Report to the Ontario Power
Authority (OPA), June 20, 2007, Faculty of Environmentals Studies University
Waterloo, Canada, preuzeto juna 2009. godine sa
http://www.powerauthority.on.ca/Storage/44/4002_Highlights_from_Teen_Study_OPA__22_June_07.pdf
[5] Stojanovi D, Bjeki M, uki S, (2008). Analiza moguih efekata primene direktiva EU
za kune aparate u Srbiji kao i zemljama u naem okruenju, Zbornik radova 39.
meunarodni kongres o grejanju, hlaenju i klimatizaciji, 3-5. XII 2008, 491-497.
[6] Stojanovi D, Bjeki M, Krneta R, uki S, (2009) Energetska efikasnost elektrinog
osvetljenja, stanje, perspektive, mogunosti tednje , ETRAN 2009. Zbornik radova 53.
Konferencije za ETRAN, Vrnjaka Banja 15-18. juna 2009, ss1.3-1.1
[7] Stojanovi D, Bjeki M, Krneta R, uki S, (2009). Energetska efikasnost kunih aparata
i rasvete najvei energetski izvor u naoj zemlji, 14. simpozijum termiara Srbije,
Sokobanja 13-16.10.2009.
67


UDK: 37.014.5:62
Uvodni referat
SAVREMENE METODE OBRAZOVANJA IZ TEHNIKIH I

PRIRODNIH NAUKA
Dragan Golubovi 1
Rezime: Vreme u kome ivimo i koje dolazi zahtevaju univerzalan, fleksibilan, obuhvatan i
efikasan obrazovni sistem koji je u stanju da odgovori izazovima nauno-tehnoloke
revolucije i imperativima informatike ere. Praenjem stanja tokom poslednjih decenija
primeeno je da u svim zemljama Evrope, pa i kod nas, postoji pad interesovanja svenih
srednjokolaca za studiranje i dalje obrazovanje iz tehnikih i prirodnih nauka. Nain da se
povea interesovanje uenika za prirodne i tehnike nauke je prelazak sa preteno
deduktivnih metoda na metod uenja putem reavanja problema i metod uenja putem
istraivanja. Korienje navedenih metoda ne samo da bi povealo zainteresovanost
uenika, ve bi uticalo i na njihovu motivisanost i postignua. Primena ovih metoda
podrazumeva kvalitetan profesionalni rad nastavnika i poveanu motivaciju za rad i
njihovo angaovanje i usavravanje na dva nivoa: rad na sopstvenom usavravanju i rad
na istraivanju u primeni novih nastavnih metoda. U ovom radu navode se osnovni
elementi i prednosti navedenih novih metoda u nastavi iz tehnikih i prirodnih nauka.
Kljune rei: obrazovanje, prirodne i tehnike nauke, metode uenja putem istraivanja,
metode uenja reavanjem problema.
MODERN METHODS OF EDUCATION IN TECHNICS AND

SCIENCE
Sumary: The time we live in and the time that is to come/will come demands a universal,
flexible, comprehensive and efficient educational system that will be able to respond to the
challenges of the scientific and technological revolution and to the imperatives of IT era.
Researches conducted in the recent years in all European countries, including Serbia,
indicated that high school graduates showed a significant decrease in interest for studying
technics and science at university.In order to increase students interest for science and
technics, predominantly deductive methods should change into learning through problem
solving methods and learning through research-based methods. The utilization of the above
mentioned methods would not only increase students interest but it would affect their
motivation and achievements as well. The application of these methods implies highstandard, professional work of teachers, an increase in their motivation for teaching , their
1
Prof. dr Dragan Golubovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: golubd@tfc.kg.ac.rs
Dragan Golubovi
commitment and professional development at two levels: effort for their own professional
development and work on the research in the application of new teaching methods. This
paper presents the basic elements and advantages of the above mentioned new methods in
teaching science and technics.
Key words: education, science and technics, learning through research-based methods,
learning through problem solving methods.
1. UVOD
Na poetku 21. veka ivimo u informatikom drutvu u kome proizvodnja, obrada,
skladitenje i iskoriavanje znanja predstavljaju veoma bitan faktor kompletnog drutveno
ekonomskog napretka kao i obrazovanja svakog pojedinca, izgradnje meuljudskih
odnosa i odnosa izmeu drava i naroda.
Obrazovanje jeste i mora da bude generator novog i jo snanijeg nauno tehnolokog i
optedrutvenog razvoja.
Obrazovanje kao jedna od osnovnih pedagokih kategorija i funkcija podrazumeva
osposobljavanje za rad i ivot putem sticanja znanja, umenja i navika, razvijanje
sposobnosti i formiranje naunog pogleda na svet. Osnovni elementi obrazovanja su znanje
i sposobnost, pri emu se znanje definie kao sistem nauno zasnovanih injenica i
generalizacija koje uenici stiu i praktino primenjuju, a sposobnost kao ukupnost
ovekovih mogunosti za ukupan rad i uenje.
Drave koje raspolau veim fondom naunih znanja, koje su u stanju da kvalitetno
obrazuju kadrove, koje nauna znanja efikasno stavljaju u funciju tehnolokog razvoja,
ostvaruju superiornost u razvoju i dolaze u poziciju da ekonomski, kulturno i politiki
potinjavaju manje razvijene i nerazvijene drave. To i jeste razlog zbog koga sve zemlje u
svetu trae najbolje mogunosti obrazovanja kadrova, organizovanja kolskih sistema i
razvoja informacionih tehnologija koje e omoguiti bre i kvalitetnije sticanje znanja,
njihovu primenu, skladitenje, praktinu primenu u funkciji proizvodnje materijalnih i
duhovnih dobara.
Meutim, praenjem situacije tokom poslednjih godina primeeno je da u svim zemljama
Evrope pa i kod nas postoji pad interesovanja svenih srednjokolaca za studiranje i dalje
obrazovanje iz tehnikih i prirodnih nauka. Nastavak ovakvog trenda, gledano na dui rok,
mogao bi da dovede do pada inovatorstva i kvaliteta nauno istraivakog rada, to bi
moglo ugroziti sticanje svih znanja i vetina veoma bitnih za svakodnevni ivot u drutvima
koja, u sve veoj meri, zavise od primene znanja.
Kao uzrok smanjenog interesovanja mladih za tehnike i prirodne nauke vidi se, izmeu
ostalog, i u nainu na koji se odrava nastava u kolama iz ovih oblasti. Mnogi pedagozi su
miljenja da bi uvoenje i primena novih metoda uenja mogli imati veliki efekat kod
uenika u smislu poveanja interesovanja i postignua. Korienje novih metoda uenja
doprinelo bi boljim postignuima uenika od onih najslabijih do najsposobnijih, pri emu
ove metode treba kombinovati sa tradicionalnim deduktivnim metodama zbog razlika u
mentalnom sklopu uenika i njihovih afiniteta.
Na popularizaciji prirodnih i tehnikih nauka u naoj zemlji ve dui niz godina rade
pojedina udruenja, drutva i pokreti, ali je ipak izostao eljeni efekat. Naime, ve
69
Dragan Golubovi
ezdesetih godina prolog veka bilo je evidentno da Jugoslavija zaostaje u naunom

razvoju, na primer prema broju istraivaa na 10.000 stanovnika ( samo 8,6 u SFRJ, 12 u
Nemakoj, 18 u SAD i vedskoj, 21 u Maarskoj, 48 u SSSR). Zaivela je inicijativa za
pokretanje ire i dugorone drutvene akcije za nauno obrazovanje mladih koja e kasnije
prerasti u Pokret Nauku mladima. Zvanino cilj ovog pokreta je produbljivanje i jaanje
smisla mladih ljudi za samostalni stvaralaki rad u oblasti prirodnih i tehnikih nauka. U
Proglasu Pokreta omladincima i omladinkama se poruuje: Poite stopama velikih
naunika i pronalazaa koji u znatnoj meri stvaraju i menjaju svet u kome ivimo.
Upoznajte tajne njihovih laboratorija i prouite metode njihovog rada to e vas osposobiti
da iznova dokaete neki prirodni zakon ili prikaete pojavu koja je znaajna za fiziku,
hemiju ili biologiju naih dana... Istraivaka stanica Petnica osnovana je osamdesetih
godina 20.veka, a neto kasnije i Beogradska istraivaka stanica. Matematiko drutvo
Arhimedas je specijalizovano matematiko udruenje osnovano sedamdesetih godina
prolog veka. Delatnost drutva je usmerena na matematiko usavravanje uenika
osnovnih i srednjih kola, njihovih nastavnika i profesora, kao i na druge aktivnosti iji je
cilj popularizacija matematike. Savez za nauno-tehniko stvaralatvo mladih Srbije trajao
je preko pedest godina prolog veka i podsticao mlade da se bave stvaralaatvom u oblasti
tehnike. Posebno se angaovao za kolsku omladinu. Naalost na kraju prolog veka ovaj
Savez je ukinut, a te aktivnosti nastavila su Udruenja nastavnika tehnikog obrazovanja.
2. 2. INOVACIJE U NASTAVI
Inovacije su nuan uslov i pretpostavka za unapreenje bilo koje delatnosti, pa tako i
vaspitno-obrazovne. Praktino je nemogue poboljati vaspitno-obrazovni rad bez
znaajnih promena (inovacija) u njegovim sadrajima, organizaciji, sredstvima ili
tehnologiji. Rezultati i efekti inovacija vrednuju se i prihvataju samo u konanim ishodima,
odnosno ostvarenim pojedinanim ili kolektivnim postignuima.
Pod nastavnim inovacijama podrazumevamo progresivne, razvojne, nauno utemeljene
promene u celoj strukturi kolskog sistema ili njegovim znaajnim delovima, koje unosimo
u nastavnu stvarnost, da bismo je unapredili.
Moemo da razlikujemo dve osnovne kategorije ovih inovacija: prvu kategoriju inovacija
ine promene u sistemu vaspitanja i obrazovanja koje bismo mogli nazvati reformskim, a u
drugu grupu promene u organizaciji vaspitno-obrazovnog rada u koli i njenoj prostornotehnolokoj osnovi, koje moemo nazvati didaktiko-metodskim inovacijama. Ove dve
osnovne grupe inovacija se mogu dalje klasifikovati na pojedinane inovacije.
Reformske inovacije u sistemu vaspitanja i obrazovanja ine:
Sistemske inovacije prestavljaju radikalne promene u sistemu vaspitanja i
obrazovanja,
Organizaciono-koncepcijske inovacije odnose se na koncepcijske promene u
organizaciji nastave,
Programske inovacije odnose se na promene u kolskim programima i
Prostorno-tehnoloke inovacije obuhvataju novine u izgradnji kolskih objekata,
u tehnolokoj modernizaciji kola
Didaktiko-metodske inovacije ine:
70
Dragan Golubovi
Inovacije u pripremi vaspitno-obrazovnog rada obuhvataju operacionalizaciju

ciljeva na zadatke, programiranje rada kole, planiranje i pripremanje vaspitnoobrazovnog rada,
Organizacijske inovacije obuhvataju organizaciju asa, primenu pojedinih oblika
nastave, etape organizacije nastave,
Didaktiko-medijske inovacije odnose se na primenu audiovizuelnih didaktikih
medija, primenu obrazovnog raunarskog softvera, korienje raunarskih baza
podataka,
Evaluacijsko-dokimoloke inovacije odnose se na praenje i vrednovanje rada
uenika, praenje i vrednovanje svih vidova rada kole.
Razvoj nauke i tehnologije, drutveni i kulturni razvoj, ekonomski razvoj i razvoj medija,
uslovili su promene u nastavnim planovima i programima, posebno u broju i sadraju
nastavnih predmeta, njihovom nainu realizacije, broju nastavnih asova za pojedine
nastavne oblasti i znaaja koji pojedini nastavni predmeti imaju za opte i struno
obrazovanje uenika.
Vreme u kome ivimo i vreme koje dolazi zahtevaju univerzalan, fleksibilan, obuhvatan i
efikasan obrazovni sistem koji je u stanju da odgovori izazovima nauno tehnoloke
revolucije, imperativima informacione ere.
U svetu je uglavnom usvojen princip da se nastavni plan i program donosi uvaavajui
opte ciljeve vaspitanja i obrazovanja, posebne zadatke koji se postavljaju pojedinim
nastavnim predmetima i oblastima i funkciju koju pojedini sadraji imaju u optem i
strunom obrazovanju. Tako, na primer, prirodnim i tehnikim naukama se postavlja
zadatak da omogue uenicima saznavanje i razumevanje sveta oko sebe, prirode i njenih
zakonitosti, meuzavisnosti biljnog i ivotinjskog sveta, odnosa oveka i prirode, sutine i
znaaja naunog metoda u saznanju prirode i njenih zakonitosti, znaaju saznanja prirode
za profesionalnu i drutvenu delatnost oveka.
Logino osmiljeno koncipirani sadraji obrazovanja omoguavaju uenicima da vie ue
ideja nego podataka, vie principa nego pravila, vie zakona nego pojednostavljenih
definicija, vie primenljivog nego pasivnog znanja i vie sutinskih elemenata sadraja
nego nepotrebnih dokaza.
Savremena nastava trai od nastavnika da bude inteligentan organizator i mudar realizator
nastavnih i vannastavnih aktivnosti, istraiva i programer rada uenika, poznavalac svojih
uenika i njihov intelektualni voa. Naime, nastavnik savremenog doba i budunosti sve je
manje predava i ispitiva, neprikosnoveni autoritet koji sve zna i moe, a sve vie
istraiva, strateg nastave i uenja, pedagoki dijagnostiar, terapeut, organizator uenikih
aktivnosti, inicijator promena u nastavi i vaspita mladih generacija.
Istraivanja OECD-a pokazali su da se u proloj deceniji ukupan broj studenata u mnogim
Evropskim zemljama poveao, ali da se oni odluuju za studiranje drugih nauka, a ne
tehnikih i prirodnih nauka, tako da se procenat studenata ovih nauka smanjuje. Izvetaj
koji je objavila OECD ukazuje na to da kljunu ulogu u formiranju odnosa prema ovim
naukama ima kontakt sa materijom iz ovih naunih oblasti u najranijem ivotnom dobu,
kada formalno obrazovanje moe i pored radoznalosti dece da dovede do gaenja te
radoznalosti i stvaranja negativnog odnosa.
Danas se susreemo sa dva razliita pristupa u nastavnoj teoriji i nastavnoj praksi: jedan je
71
Dragan Golubovi
tradicionalna nastava, a drugi je inovaciona/razvijajua nastava. Tradicionalna nastava se

zasniva na koncepciji Jana Komenskog, koji je postavio razredno-predmetno-asovni
sistem sa ciljem da obrazovanje dece bude sistematino i postupno. Koncepcija nastave je
takva da nastavnik dri predavanja, a od uenika se oekuje da sluaju, razumeju i zapamte
to vei broj injenica, kao i da se prilikom propitivanja ne oslanjaju na bilo kakav
podsetnik, teze ili udbenik. Nastava je orijentisana na prenoenje znanja, vetina i navika,
nastavnik je (pre)nosilac informacija i kao takav postavljen iznad uenika, a uenik je
objekat nastavnog procesa. Oblici organizacije u tradicionalnoj nastavi su frontalni i
individualni, a nastavne metode informacione i reproduktivne, pa je glavna karakteristika
ovakve nastave pamenje gradiva. Uenici u ovakvoj nastavi usvajaju znanja napamet i
osposobljavaju se samo da ih reprodukuju, to nikako ne dovodi do njihovog stalnog
usvajanja, niti do njihove upotrebne vrednosti. To je i razlog to se poloaj uenika odlikuje
odsustvom interesovanja i pasivnou. Nastava zasnovana na tradicionalnim metodama u
osnovi ima ex-katedra predavanja, frontalni oblik organizacije nastavnog procesa, kontrolu
i ispitivanje reproduktivnog tipa. Ovakav deduktivni pristup pod nazivom odozgo na dole
ostvaruje se nastavnikovim izlaganjem raznih pojmova i teorija kao i odgovarajuih
primera iz prakse, a od uenika se oekuje da ovladaju apstraktnim interpretacijama.
Nastava iz prirodnih i tehnikih nauka i matematike realizovana tradicionalnim metodama
ne prua uenicima povezano i svesrtano razumevanje materije i razvijanje interesovanja i
tavie, moe biti isto informativna jer ve imamo ekspanziju raznih naunih otkria i
irok opus znanja na koje se samo pridodaju nova. To je moda i razlog to mnogi uenici i
studenti smatraju da je obrazovanje iz ovih oblasti neto manje znaajno, a pri tom teko i
komplikovano
Praksa i iskustvo su pokazali da kola ovako koncipirana ima niz slabosti i da bi bilo
poeljno da uenici budu aktivniji u procesu obrazovanja kako steena znanja ne bi bila
mehanika i reproduktivna.
U savremenom obrazovanju sve vie se naglaava znaaj razvoja u oblasti saznajnog
procesa, posebno intelektualnog razvoja i razvoja miljenja. Jo je Vigotski smatrao da je u
nastavi daleko vanije nauiti uenike da misle, nego im saoptavati ovo ili ono znanje.
Savremeno obrazovanje karakterie induktivni pristup koji omoguuje uenicima da due
posmatraju, eksperimentiu, konstruiu uz nadzor i vostvo nastavnika. Ovakav pristup se
zove odozdo na gore, a u novije vreme naziv je evoluirao tako da se danas pod
induktivnom metodom podrazumeva metod uenja putem istraivanja.
Nain da se povea interesovanje uenika za prirodne i tehnike nauke i matematiku jeste
prelazak sa preteno deduktivnih metoda na metod uenja putem reavanja problema
(problemska metoda) i metod uenja putem istraivanja. Korienje navedenih metoda ne
samo da bi povealo zainteresovanost uenika, ve bi uticalo i na motivisanost uenika kao
i na njihova postignua. Primena ovih metoda podrazumeva kvalitetan profesionalni rad
nastavnika i poveanu motivaciju za rad, jer je potrebno njihovo angaovanje i
usavravanje na dva nivoa: rad na sopstvenom usavravanju i rad na istraivanju u primeni
novih nastavnih metoda.
U Evropi se veoma uspeno promoviu dve inovativne pedagoke inicijative ili pedagoke
kole Polen i Sinus transfer koje svojim rezultatima potvruju da su u mogunosti da
poveaju interesovanje uenika za prirodne i tehnike nauke i matematiku. Polen je
72
Dragan Golubovi
zaiveo kao Evropski istraivaki i razvojni projekat u 12 drava u Evropi (Francuska,

estonija, Portugalija,Nemaka, holandija, Belgija, Slovenija, Maarska, panija, Italija,
vedska, Velika Britanija) prvo u osnovnim a zatim i u srednjim kolama, a finansijski ga
podravaju lokalne zajednice i ostale vankolske organizacije koje utiu na promovisanje
prirodnih i tehnikih nauka. Sinus-transfer, kao program sveobuhvatno testiran u
Nemakoj, predoava natavnicima srednjih kola naine da izmene relizaciju nastave iz
predmeta prirodnih i tehnikih nauka i matematike. U ovom programu akcenat je na
strunom usavravanju nastavnika, a program je osoben po dugoronom, planiranom, u
koli organizovanom i kooperativnom pristupu izvoenju nastave, u kome se od uenika
oekuje da ui. Razmatraju se didaktiki problemi u nastavi iz ovih nauka i stalno stimulie
nastavnike da procenjuju i promiljaju nain na koji dre nastavu tokom kontinuiranih
napora da poboljaju njen kvalitet. U toku ovog procesa uspostavlja se veoma kvalitetna
saradnja izmeu nastavnika jednog kolektiva, saradnja izmeu nastavnika iz razliitih
kola, saradnja sa istraivaima i predstavnicima vankolskih ustanova i organizacija.
3. MOGUNOSTI POBOLJANJA OBRAZOVANJA IZ TEHNIKIH I
PRIRODNIH NAUKA
Cilj nastave iz tehnikih i prirodnih nauka prvenstveno je negovanje i razvoj radoznalosti,
koju mlade osobe i deca ispoljavaju u odnosu na svet oko sebe kao i da im se izgrauje
poverenje i samopouzdanje da su u stanju da razumeju ponaanje pojedinih elemenata toga
sveta.
Kvalitetna nastava iz ovih naunih oblasti trebalo bi da omogui uenicima da steknu
iroko i opte razumevanje vanih ideja i optih okvira tumaenja svega oko nas, da
razumeju postupke naunih istraivanja koji su od sutinskog znaaja za kompletno ljudsko
materijalno okruenje i za optu kulturu svakog pojedinca, i to tako da:
- razumeju i shvate sutinu glavnih ideja,
- razumeju i prihvate naine i svrhu analize koja je neophodna za donoenje
sopstvenih odluka, kako za vreme kolovanja tako i kasnije tokom ivota za razne
ivotne situacije,
- budu osposobljeni da razumeju i kritiki procenjuju razne informacije o prirodnim
i tehnikim naukama koje se plasiraju,
- imaju dovoljno samopouzdanja da iskazuju sopstveno miljenje i stavove u
razgovorima koji se odnose na prirodne i tehnike nauke,
- budu u stanju da, uvek kada se ukae prilika ili potreba za tim, proire svoja znanja
i steknu nova, bilo zbog line zainteresovanosti ili zbog zahteva posla,
- da se na kasnijim nivoima kolovanja opredeljuju za obrazovanje iz tehnikih i
prirodnih nauka i dr.
Tradicionalni nain relizacije nastave u kolama, na svim nivoima, prosto ne moe da
zadovolji potrebe i mentalitet dananje dece koja odrastaju u savremenom, tehnikotehnoloki dinaminom dobu. Ve u danima ranog detinjstva imaju mogunosti izbora
jednog od brojnih televizijskih kanala za gledanje, mobilni telefoni i komjuteri su im,
maltene, igrake koje trenutno, ekspresno ispunjavaju njihove prohteve i elje, tako da
njihovoj prirodi jednostavno ne moe da odgovara klasini kolski as, poprilino, krute
strukture.
Prvi korak ka poboljanju obrazovanja iz tehnikih i prirodnih nauka trebalo bi, i mogu, da
73
Dragan Golubovi
uine nastavnici. Oni su ti koji decu, uenike, uvode i upoznaju sa ogromnim i ozbiljnim
znanjima i istaivanjima iz ovih naunih oblasti i za oekivanje je da od kvaliteta ostvarene
komunikacije, na relaciji nastavnik uenik, zavisi i odnos uenika prema navedenim
naunim oblastima. Sama linost nastavnika kao i njegova umenost da istakne atraktivnost
i znaaj nastavnih sadraja utiu na ponaanje i angaovanje uenika na kolskom asu.
Ono to im nastavnik prezentuje potrebno je i da zadovolji izvesna merila koje uenik, kao
mlada osoba ima: sadraji moraju biti zanimljivi, razumljivi, zabavni, prezentovani kroz to
vie primera iz prakse, matematiki pristup obradi problema mora biti jasan i jednostavan.
Takoe, uenik ima i izvesna oekivanja kada je nastavnik u pitanju jer on eli i potrebno
mu je da nastavnik bude zabavna, korektna, pravedna osoba, jasnih poruka, puna
razumevanja za sve to je vezano za uenika. Iz tog razloga osavremenjavanje nastavnog
procesa trebalo bi da se odvija na dva nivoa:
- rad nastavnika na sopstvenom usavravanju i
- rad nastavnika na istraivanju i primeni novih nastavnih metoda.
Da bi se kvalitativno poboljao nastavni proces nastavnik se mora usavravati i iz onih
oblasti i na onim podrujima koja, na prvi pogled, nemaju direktne veze sa nastavom
konkretnog nastavnog predmeta (komunikologija, psihologija, filozofija, strani jezici,
informatika...). Mada se uspeh moe oekivati tek kroz neki dui vremenski period,
rezultati usavravanja sigurno nikada nee izostati i nisu zanemarljivi. Na primer, osnovni
principi komunikacije, kao to su znaaj verbalne i neverbalne komunikacije, znaaj odnosa
tokom razgovora, linog vienja samog razgovora, sigurno su uslov za uspeno voenje
nastavnog procesa, za podsticanje uenikovih ideja, mate i intuicije, za nadogradnju i
korekciju uenikove percepcije sveta oko sebe i stvaranje uslova u kojima uenik moe dati
svoj maksimum. Ako se navedeni ciljevi ne postiu, moemo se podsetiti na krilaticu iz
komunikacije: Postoji li problem u ostvarivanju cilja, popravi kontakt (sa uenicima).
U modernoj, inovativnoj koli uenik postaje subjekat nastavnog procesa iji je cilj razvoj
sposobnosti, linosti i znanja uenika. Razvoj uenika trebalo bi da bude glavni cilj ne
samo nastavnika ve i samog uenika. Kada uenik oseti potrebu i sposobnost za promenu i
motiv za samorazvoj, nastavni proces za njega dobija odreenu svrhu, a ta svrha je njegov
sopstveni razvoj.
Zadatak i cilj nastave iz prirodnih i tehnikih nauka ne moe biti samo memorisanje i
reprodukovanje, ve sutinsko shvatanje pojava i procesa uz aktivno i svesno uee
uenika. Kod uenika treba razvijati sposobnosti posmatranja, opaanja, logikog,
stvaralakog i apstraktnog miljenja, razvijati i podsticati radoznalosti u posmatranju i
izuavanju pojava, posticati i izgraivati pozitivne osobine uenikove linosti kao to su
upornost, sistematinost, smisao za samostalni rad i reavanje problema.
Uesnici u nastavnom procesu, nastavnik i uenik, trebalo bi da budu jednaki i ravnopravni,
a karakter uzajamnog delovanja da je demokratski.
Mogunosti za poboljanje obrazovanja iz prirodnih i tehnikih nauka mogu se pronai i u
organizovanju nastavnog procesa na sledeim elementima:
- problemsko-istraivaki pristup u nastavi, koji karakterie metoda uenja putem
istraivanja otkria,
- komunikativni pristup u nastavi koji karakterie uvoenje diskusije u nastavni
proces (razliita miljenja, sueljavanje miljenja, traenje ispravnog stava),
74
Dragan Golubovi
pristup nastavi kroz igru koji se zasniva na modelovanju ivotno vanih

profesionalnih problema u nastavnom procesu i traenju puteva njihovog
razreenja,
- psiholoki pristup u nastavi koji karakterie samoopredeljenje uenika u izboru
odreene delatnosti,
- refleksivni pristup u nastavi koji se sastoji u tome da uenik shvati nain delovanja
(na koji nain se dobija rezultat i na koje se tekoe nailazi,
- delatnostni pristup u nastavi koji motivie uenika da pre poetka delatnosti shvati
koji rezultat eli postii i na koji nain e doi do tog rezultata (na kraju ovog
procesa uenik treba da zna da upotrebi znanja i vetine).
Mogunosti za poboljanje obrazovanja iz tehnikih i prirodnih nauka i matematike su
svakako u primeni inovativnih nastavnih metoda, kao to su metoda uenja putem
istraivanja i metod uenja putem reavanja problema.
4. METODA UENJA PUTEM ISTRAIVANJA
Metod uenja putem istraivanja odnosno istraivaki rad uenika je takav nastavni metod
kojim se uenici uvode u postupak naunog istraivanja na sopstvenom istraivakom
projektu. To je takav nastavni metod koji poseban znaaj daje eksperimentu i prua
mogunosti da uenici dou do novih saznanja uenjem putem otkria. Samo izvoenje
eksperimenta ne zahteva korienje i skupe opreme, ve se moe obaviti i sa uobiajenom,
dostupnom opremom.
Primer primene navedenog nastavnog metoda moemo pokazati kroz realizaciju nastavnog
asa na kome je nastavnik zadao uenicima da izvedu eksperiment sa peanikom (poznati
ureaj za merenje vremena) i da utvrde ta je to to utie na brzinu curenja peska iz jednog
dela u drugi. Ovaj eksperiment moe da se izvede na nekoliko naina:
1.
Nastavnik pokae uenicima jedan peani sat i kae im da duina vremena koje je
potrebno da pesak iscuri u donji deo ovog ureaja zavisi od preseka otvora i da e
se oni uskoro i sami uveriti u to. Ovaj nain je tako slian tradicionalnom metodu
predavanja u kome se nastavnik zadovoljava time to unapred saopti krajnji
rezultat eksperimenta i daleko je od metoda uenja putem istraivanja.
2.
Peani sat moe da se postavi i stoji na nastavnikovom stolu, uenici ga

razgledaju, skiciraju i opisuju, a zatim ih nastavnik pita da daju svoje vienje od
ega zavisi brzina kojom curi pesak. Ovakav nain rada moe da odgovara veini,
ali ne i svim uenicima.
3.
Nastavnik prui mogunost ueniku da razgleda peani sat, a posle toga postavlja
pitanje na koji nain se moe ubrzati ili usporiti curenje peska. Uenik poinje da
trai odgovor na pitanje dok isprobava sat i trudi se da ubrza ili uspori isticanje
peska.
4.
Nastavnik stavlja ispred uenika najmanje tri peana sata kod kojih u jednom
pesak curi mnogo sporije. Uenici podeljeni u grupe, razgledaju, skiciraju i opisuju
onaj sat koji stoji ispred njihove grupe. S obzirom na to da su razliiti, jedan sat e
nastaviti da radi i kada druga dva stanu. Uenici e ovo primetiti i spomtano e
poeti da razmiljaju ta je to to usporava curenje peska. Ovo je samo jedan (ne i
75
Dragan Golubovi
jedini) nain da uenici zaista doive pitanje koje postavlja nastavnik i ilustruje
svu efikasnost metode uenja putem istraivanja.
Uenici dobro pamte eksperimente koje su izvodili, ali da bi bili uspeni, potrebno je da
sami dou do zakljuaka, odnosno da samostalno izvode eksperimente. U primeru sa
peanikom, uenici e najverovatnije razmisliti o koliini peska, irini delova staklene
posude, veliini zrna peska, veliini sata, o aditivima kojima je obojen pesak i dr.
Nita ne deluje tako efikasno na uenike kao prilika da samostalno sprovode eksperimente i
samostalno uviaju da se do rezultata moe doi samo ako se elementi koji moda utiu na
rezultat ispituju redom, jedan po jedan, dok se za to vreme ostali elementi dre
nepromenjeni, tako da nakon razmatranja svakog pojedinanog elementa sami dou do
zakljuka da veliina sata nije od uticaja.
Prelazak na realizaciju i izvoenje nastave uz veu primenu metoda uenja putem
istraivanja, a iskustva su ve pokazala, moe da bude efikasan nain da se povea
zainteresovanost uenika, kako deaka tako i devojica, njihovo samopouzdanje i vee
uestvovanje u aktivnostima iz ovih naunih oblasti. Ovaj metod pobuuje radoznalost kod
uenika, podstie mo zapaanja, kritikog razmiljanja i primenu ve steenih znanja.
Naroito je pogodan za mlae uzraste kada je potrebno na neki nain kanalisati radoznalost
dece i razviti kod njih niz vetina kao to su rad u grupi, pismeno i usmeno izraavanje i
mnoge druge sposobnosti. U izvetaju OECD-a Kretanje zainteresovanosti studenata
univerziteta za prirodne i tehnike nauke i matematiku ukazuje se na injenicu da kljunu
ulogu u formiranju odnosa prema ovim naukama ima kontakt sa materijom iz ovih naunih
oblasti u najranijem ivotnom dobu. Uenje putem istraivanja posebno je pogodno za one
uenike kojima ne odgovaraju deduktivni metodi, koji nemaju dovoljno predznanja ili
samopouzdanja. U stvari, preporuka je kombinovanje deduktivnih i induktivnih metoda u
nastavi iz svih oblasti da bi se postigla razliitost naina na koji uenici ue.
U ovakvoj nastavi svi inioci nastavnog procesa su jednaki, a karakter uzajamnog delovanja
je demokratski. Oblici organizacije su grupni, nain usvajanja znanja je istraivaki i
misaoni, pa je na taj nain znanje trajno usvojeno. U ovakvoj nastavi kod uenika je
prisutna motivacija, interesovanje i aktivnost, pa nastavnik ima ulogu organizatora saradnje,
konsultanta, rukovodilaca procesa.
5. METOD UENJA PUTEM REAVANJA PROBLEMA
Metod uenja putem reavanja problema, koji se naziva problemski metod ili heuristiki
pristup, je takav nastavni metod koji sigurno moe doprineti osavremenjivanju nastave. Za
ovaj nastavni metod je karakteristino da nastavnik postupno vodi uenika kroz proces
otkrivanja prilikom reavanja problema. Nauno istraivanje jeste postupak koji ima za cilj
da utvrdi ta je problem, da izvede eksperimente i da ih kritiki razmotri, da utvrdi mogue
naine za reavanje problema, da planira nauna istraivanja, da pronalazi podatke, da
konstrolie modele, da debatuje sa onima koji drugaije pristupaju istoj stvari i formulie
svoju argumentaciju.
U dranju nastave iz prirodnih i tehnikih nauka i matematike pogodno je pribegavati
metodu uenja putem reavanja problema ili zadataka. Uenje raznih oblasti iz navedenih
naunih disciplina jeste pogodnije od metode uenja putem istraivanja jer bi u nekim
situacijama izvoenje eksperimenta moglo iskomplikovati uenje.
76
Dragan Golubovi
Ameriki filozof, pedagog i didaktiar Don Djui neposredno pred Prvi svetski rat je
osmislio i praktino realizovao projekt-metodu, koju je kasnije nazvao problem-metoda.
Njegov stav je da se znanja stiu reavanjem problema koje namee praktini ivot
korienjem naunih metoda, a ne serviranjem gotovih znanja, pri emu bi trebalo da
uenici budu subjektivno zainteresovani za problem koji reavaju a njihova reenja treba da
budu praktino primanljiva.
U problemskoj nastavi ono to se ui ne daje se u konanom obliku u kome treba da se
usvoji, ve u vidu problema. Pojam problema i pojam zadatka ne mogu se poistovetiti, jer
zadatak je iri pojam. Problem je zadatak ije su karakteristike:
- neto nepoznato, neto emu nedostaje ono to treba otkrit na osnovu podataka
koji nisu izriito dati,
- ima jednu ili vie mogunosti za reavanje,
- kompleksnost, jer za reavanje treba koristiti veliki broj sloenih logikih
operacija,
- do reenja se dolazi kroz stvaralaki pristup,
- obogauje znanja i razvija umne (mentalne) sposobnosti.
Od nastavnika se oekuje da pri realizaciji nastave iz prirodnih i tehnikih nauka i
matematike ostvare takvu situaciju koja bi pogodovala izraavanju slobodnog i
stvaralakog miljenja od strane uenika, uvaavanju ideja uenika ma koliko se one inile
nebitne i suvine, kao i da podstie sve to je originalno. Takoe, poeljno je da se nastvnik
uzdrava kako od suvinih komentara pojedinih ideja uenika tako i od nepotrebnog i
netaktinog favorizovanja drugih ideja.
Uenjem putem reavanja problema uenik samostalno pokuava da otkrije povezanost
izmeu onoga to je dato i to je cilj tj. to se trai, angaujui svoja prethodno usvojena i
steena znanja. Faze ovog postupka (po prof. Radisavu Nikoviu) su:
stvaranje problemske situacije (postavljanje problema),
nalaenje principa reenja (izbor racionalne hipoteze),
dekompozicija problema (razlaganje na ue probleme),
proces reavanja problema,
konstatacije, nalazi, zakljuci (shvatanje sutine),
provera zakljuaka u novim situacijama.
Za ovakav nastavni metod karakteristina je nova organizacija rada samog uenika u toku
asa u odnosu na tradicionalne nastavne metode. Naime, kod klasine nastave uenicima se
saoptavaju znanja u gotovom, konanom obliku, a kod nastave putem reavanja problema
uenici do saznanja dolaze samostalno pri emu nastavnik, na neki nain, usmerava njihove
misaone aktivnosti i doprinosi razumevanju nastavnih sadraja. Mnogi savremeni psiholozi
tvrde da deca po pravilu imaju jaku unutranju potrebu za uenjem. Da bi poboljali
obrazovanje uenika iz prirodnih i tehnikih nauka potrebno je zainteresovati uenike za
gradivo i sadraje koje treba nauiti. Uroene potrebe ljudi su radoznalost, potreba za
postizanje kompetentnosti i saradnja sa drugim osobama, tako da je najbitnije pravilno
usmeriti i kanalisati radoznalost uenika koja brzo prelazi sa jedne oblasti na drugu takoo
da se due vremena zadri na nekoj aktivnosti. Pred uenike treba postaviti pitanja i zadatke
koji nisu previe jednostavni i laki, jer bi im to bilo dosadno, ali i ne previe teki i
komplikovani jer bi se moglo desiti da uenici odmah odustanu od njihovog reavanja. U
eventualno takvim situacijama, nastavnik mora da pokuava da uenika podri da nastavi
77
Dragan Golubovi
da reava problemsku situaciju tako to e upravljati radom uenika i odravati smer

njegovih aktivnosti. Da bi uenici bili uspeni u reavanju problema, treba da imaju
odreena znanja koja e povezivati, uporeivati, nadograivati i tako doi do reenja
problema.
Uenje poinje izlaganjem problema koji treba da bude reen, a problem ili zadatak se
postavlja na takav nain da uenici prvo moraju da naue neto novo da bi na osnovu toga
reili zadatak, odnosno problem. Umesto da se daju u potragu za jednim jedinim tanim
reavanjem, uenici prvo postavljaju i razmatraju sve elemente zadatka, odnosno problema,
prikupljaju potrebne podatke ili informacije, utvruju koja su mogua reenja, razmatraju i
vrednuju reenja i iznose svoje nalaze i miljenja.
U svaku obrazovnu situaciju uenici ulaze sa razliitim sposobnostima i iskustvima tako da
samo uenje podrazumeva aktivnu rekonstrukciju onog znanja ili vetine koji su mu
prezentovani i to na osnovu postojeeg, unutranjeg modela sveta koji sam uenik ima. Proces
uenja je dakle sutinski interaktivan i to na dva nivoa: unutar subjekta, izmeu njegovih
prethodnih znanja i novih informacija i izmeu onoga ko ui i ko poduava (uenika i
nastavnika). Stoga uenje zahteva pregovaranje, zajedniko uspostavljanje znaenja a ne
njegovu jednosmernu transmisiju. Prepoznati ovu sutinsku karakteristiku uenja znai
sagledati u novom svetlu znaenje poznate izreke: Poni tamo gde se dete nalazi.
Metoda uenja putem reavanja problema pogodna je za sve uenike, kako za one
najsposobnije tako i za one slabije, zato to polazi od predpostavke da svako dete ima i
neke sebi svojstvene metode uenja, i posebno je pogodna za obrade i utvrivanje
nastavnih sadraja iz prirodnih i tehnikih nauka i matematike.
6. REZULTATI ISTRAIVANJA I ZAKLJUAK
Vreme u kome ivimo i koje dolazi zahtevaju univerzalan, fleksibilan, obuhvatan i efikasan
kolski sistem koji je u stanju da odgovori izazovima nauno-tehnoloke revolucije,
imperativima informacione ere.
Praenjem situacije tokom poslednjih godina primeeno je da u svim zemljama Evrope, pa i
kod nas, postoji pad interesovanja svenih srednjokolaca za studiranje i dalje obrazovanje
iz tehnikih i prirodnih nauka. Nastavak ovakvog trenda, posmatrano na dui rok, mogao bi
da dovede do pada inovatorstva i kvaliteta nauno-istraivakog rada, to bi moglo ugroziti
sticanje svih znanja i vetina veoma bitnih za svakodnevni ivot u drutvima koja, u sve
veoj meri, zavise od primene znanja.
Prema podacima Republikog Zavoda za statistiku dobijenim pri poslednjem popisu
stanovnika Srbije 2002.godine, jedna petina stanovnika ili 21,9 % ima nepotpuno osnovno
obrazovanje, jedna etvrtina ili 24 % ima osnovno obrazovanje, 41,1 % srednju kolu i oko
11 % ima vie ili visoko obrazovanje. injenica da gotovo polovina stanovnika Srbije ima
zavrenu samo osnovnu kolu, a da se po broju fakultetski obrazovanih ljudi nalazimo na
dnu liste Evrope ukazuje da je nephodno poveati ulaganja drave u obrazovanje i, ne samo
usvojiti, ve i sprovoditi koncepte reforme obrazovanja.
Prve naznake odvajanja uenika od prirodnih i tehnikih nauka uoavaju se pri upisu u
srednje kole. Naime, ve godinama je najvee interesovanje uenika za obrazovne profile
medicinske struke, komercijalnih usluga, trgovine i turizma, skoro duplo vee od slobodnih
kapaciteta ovih kola. Nasuprot tome, strune kole tehnike struke svoje kapacitete
78
Dragan Golubovi
uglavnom ne popunjavaju nakon prvog upisnog roka i ponuda njihovih obrazovnih profila,
najee, predstavlja alternativu prvom eljenom zanimanju.
Nezainteresovanost uenika za tehnike i prirodne nauke i matematiku posebno se ogleda
pri izboru fakulteta. Meu svrenim srednjokolcima ve godinama vlada nesmanjeno
interesovanje za fakultete drutvenih i medicinskih nauka, dok pojedini fakulteti tehnikih i
prirodnih nauka ne uspevaju da popune upisne kvote za budetske studente ni nakon drugog
upisnog roka. Studenti u Srbiji sem studiranja na fakultetima dravnih univerziteta imaju,
takoe, i mogunost da studiraju na privatnim fakultetima i univerzitetima, koji su dosta
fleksibilniji i prilagodljiviji deavanjima u drutvu i potranji buduih brucoa. Moda je i
to jedan od razloga to je ponuda na ovim fakultetima za studiranje tehnikih i prirodnih
nauka dosta skromnija u odnosu na dravne, i uglavnom su okrenuti drutvenohumanistikim naukama, moda i vie nego to su potrebe drutva. Pitanje odreivanja
upisnih kvota je veoma bitno za svaki fakultet, ali ve podui niz godina upisne kvote na
dravnim univerzitetima odreuju se prema automatizmu, a na privatnim samostalno, bez
jasne analize stvarnih potreba drutva za odreenim kadrovima i bez jasnih kriterijuma
(mada se u nekoj meri vodi rauna o fizikim kapacitetima). Naime, upisne kvote ne bi
trebalo da se odreuju samo na osnovu interesovanja studenata ili na osnovu potreba trita
rada, jer iako ne postoji interesovanje studenata, drava bi trebalo da razvije razliite
mehanizme kojima bi motivisala studiranje odreenih oblasti koje ona smatra bitnim za
svoj dugoroni razvoj, na primer nauka i tehnologija.
Obradom i posmatranjem podataka dobijenih anketiranjem uenika doli smo do sledeih
rezultata u naem istraivanju (ovde se navode zakljuna razmatranja detaljnije u radu
[4]), sa odgovorima:
1. eli li da nastavi kolovanje: a) elim 95,72 % ispitanika; b) Ne elim 4,28 %
ispitanika.
2. Postoje li muka i enska zanimanja: a) postoje 70,03 % ispitanika; b) ne postoje 29,66 %
ispitanika.
3. inioci koji utiu na izbor fakulteta: a) lina zainteresovanost 30,20 % ispitanika;
b) dobra plata 19,71% ispitanika; c) Brzo zaposlenje 17,50% ispitanika.
4. Trenutno najatraktivnija zanimanja u naoj zemlji: a) politiar 16,82 % ispitanika;
b) lekar 7,64 % ispitanika; c) graevinski inenjer 6,72 % ispitanika.
5. Kriterijumi za izbor najatraktivnijeg zanimanja: a) Dobra plata
ispitanika; b) brzo zaposlenje 23,85 % ispitanika;
44,66 %
6. Navedi 3 zanimanja za tvoj ui izbor: a) prosvetni radnik 9,17 % ispitanika; b)

policajac 7,95 % ispitanika; c) informatiar 5,5 % ispitanika.
7. Navedi 3 zanimanja kojima ne bi eleo da se bavi: a) lekar 20,79 % ispitanika; b)
komunalac 11 % ispitanika;c) prosvetni radnik 10,09 % ispitanika;
8. Navedi nastavne predmete koje najvie voli: a) fiziko vaspitanje 22,02 %
ispitanika; b) struni predmet 20,49 % ispitanika; c) Matematika 11,01 % ispitanika.
9. Navedi nastavne predmete koje najmanje voli: a) Matematika 36,08 % ispitanika;
b) struni predmet 16,21 % ispitanika; c) srpski jezik 10,40 % ispitanika.
79
Dragan Golubovi
10. Navedi nastvne predmete koji su ti najtei: a) Matematika 48,32 % ispitanika: b)

struni predmet 16,82 % ispitanika; c) srpski jezik 10,40 % ispitanika;
11. ta promeniti kod predmeta koji najmanje voli: a) nain predavanja 29,05 %
ispitanika: b) profesora 22,03 % ispitanika; c) obim gradiva 16,51 % ispitanika.
12. Koliko vremena provodi uz kompjuter i zato: vie od 2h...48,93 % na Internetu,
13. Uspeh iz matematike u prethodnom razredu: a) dovoljan (2)..60,55 % ispitanika;
b) dobar (3).14,68 % ispitanika, c) vrlo dobar (4)..10,70 % ispitanika, d) odlian (5)..11.01
% ispitanika.
14. Matematika u tvojim razmiljanjima: a) optereujui stav 71,25 % ispitanika; b)
relaksirajui stav 25,69 % ispitanika.
15. Matematika me optereuje jer je: a) mnogo je teka i zahtevna
ispitanika, b) dosadna je 10,73 % ispitanika; c) ne ide mi 9,01 % ispitanika.
25,32&
16. Matematika me relaksira jer: a) volim je 32,14 % ispitanika; b) laka je 20,24 %

ispitanika; c) odmara 11,90 % ispitanika.
17. U uenju matematike dnevno provodim: a) Nimalo 58,10 % ispitanika; b) 1h
32,11 % ispitanika;
18. eli li da nastavi izuavanje strunih predmeta na fakultetu: a) ne...55,56 %
ispitanika; b) da..41,66 % ispitanika.
Na osnovu prethodnih podataka zakljuujemo da uenici retko kada kompjutere koriste za
proirivanje svojih znanja ili za savlaivanje nastavnog gradiva. Uglavnom najvie vremena
provode na internetu, sluaju muziku, igraju igrice ili gledaju filmove ne strahujui da
svako preterivanje u tim aktivnostima moe obesmisliti sve tehnike blagodeti koje im se
ukazuju.
Izbor fekulteta i budueg zanimanja je ivotna odluka za svakog uenika. Vidimo da deca
vrlo realno i racionalno procenjuju drutvena zbivanja, pa tako kao najatraktivnije
zanimanje opaaju bavljenje politikom, ali je interesantno i simptomatino to to nije i
njihovo opredeljenje. Pored line zaintersovanosti, od budueg zanimanja uenici oekuju
da im obezbedi ekonomsku sigurnost (dobru platu), brzo zaposlenje i ugled. S obzirom da
bavljenje tehnikim i prirodnim naukama trenutno u naoj zemlji nije isplativo i deficitarno
i s obzirom na stanje u kome se nalazi srpska industrija, nije ni udo to uenici bee od
ovih fakulteta. Poveanje interesovanja za ove naune discipline mora animirati sama
drava adekvatnim podsticajima koji moraju ii paralelno sa tehnolokim razvojem zemlje i
poveanjem mogunosti zapoljavanja. Iz tog razloga, u obrazovanju u Srbiji bile bi
poeljne reforme u ijem centru bi bila prirodne nauke i inenjerstvo, jer samo tako bi se
kolovanjem obezbedili kvalitetni, kreativni i elastini kadrovi sposobni da pokriju iroku
lepezu poslova i na svoj nain podre privredni razvoj zemlje.
Izbor fakulteta je u tesnoj vezi sa stavom i miljenjem koje uenici imaju o matematici. Naime,
uenici za koje je matematika optereujui predmet, najmanje je vole i najtea im je u odnosu na
ostale predmete, manje se upisuju i izbegavaju tehniko-tehnoloke i prirodno-matematike
grupacije fakulteta. Trenutna situacija im odgovara s obzirom na nepromenjene visoke upisne
kvote na dravnim drutvenim fakultetima, kao i mogunost upisa na neki od brojnih, moda i
prekobrojnih, privatnih fakulteta i univerziteta iju upisnu politiku drava adekvatno ne prati i ne
80
Dragan Golubovi
analizira. Ovakvo stanje dugorono moe imati negativne posledice jer se moe otvoriti problem
zaposlenja nepotrebno kolovanih kadrova.
Odgovori uenika konkretno identifikuju matematiku kao najmanje omiljen i najtei
predmet u toku njihovog kolovanja. Kao uzrok ovakvog stava o matematici, ali i
smanjenog interesovanja mladih za tehnike i prirodne nauke vidi se i nain na koji se
odrava nastava u kolama iz ovih naunih oblast, ali i matematike. Uvoenje i primena
novih metoda uenja sigurno bi imali veliki efekat kod uenika u smislu poveanja i
interesovanja i postignua.
Korienje novih metoda uenja doprinelo bi boljim postignuima uenika od onih
najslabijih do najsposobnijih, pri emu bi ih trebalo kombinovati sa tradicionalnim
deduktivnim metodama zbog razlika u mentalnom sklopu uenika i njihovih afiniteta. Ovde
se posebno izdvajaju i preporuuju metod uenja putem istraivanja i metod uenja putem
reavanja problema. Korienjemovih metoda podstie se radoznalost i sposobnost
zapaanja kod uenika, pri emu se omoguuje razvijanje itavog spektra komplementarnih
vetina kao to su rad u grupi, pismeno i usmeno izraavanje.Navedene nastavne metode
daju dobre rezultate i kod uenika koji nemaju dovoljno samopouzdanja ili predznanja, i
kod onih uenika koji su najtalentovaniji, najkreativniji i najvie zainteresovani za
izuavanje ovih naunih oblasti.
Uz primenu navedenih istraivakih metoda, obrazovanje postaje sveobuhvatno, to je
veoma vano za ivot u drutvima koja se zasnivaju na znanju, jer je funkcionalna
nepismenost iz ovih oblasti u savremenom svetu suvie skupa i za pojedinca i za drutvo
kao celinu.
7. LITERATURA
[1] Golubovi, D.: Neka pitanja strategije razvoja tehnikog (tehnolokog) obrazovanja u
savremenim uslovima u Srbiji, Konferencija TOS 06, zbornik radova, Tehniki
fakultet, aak, 2006., str. 46-64.
[2] Rocar M, Valcri Emo V. , Schermli P. , Jorde D. , Lencen D. , Valherg-Henrikson H.:
Science Education Now: A Renewed Pedagogy for the Future Europe, Information
Expert Group EU, Brisel, 2007., p. 24.
[3] Golubovi, D.: Dostignuti nivo razvoja Tehnikog i informatikog obrazovanja,
Konferencija TIO 08, zbronik radova, aak, 2008., str. 47-56.
[4] Golubovi, D., Mili, Lj.: Evropska iskustva uenja putem uistraivanja u tehnikim i
prirodnim naukama, Informacione tehnologije i razvoj tehnikog i informatikog
obrazovanja, Tehniki fakultet Mihailo Pupin, zbornik radova, Zrenjnanin, 2009., str. 2631.
[5] Mili, Lj. : Analiza smanjenog interesovanja uenika za tehnike i prirodne nauke i
mogunosti za poboljanje stanja, magistarski rad, Tehniki fakultet, aak, 2010., str.
120.
81


UDK: 378(4/9):(62+004)
Uvodni referat
TEHNIKO I INFORMATIKO OBRAZOVANJE U PROCESU

BALKANSKIH I EVROPSKIH INTEGRACIJA
Slobodan Popov1
Rezime: Promocija evropskih naela i iskustava dati u Evropskim dimenzijama u

obrazovanju i tenja da se u Evropi bez granica otvori mogunost komunikacija,
kooperacije u funkciji prosperitetne saradnje regija u svim dravama u regionu
Jugoistone Evrope, u skladu sa ratifikovanim meunarodnim ugovorima, kao i sa
multilateralnim i bilateralnim politikim (meudravnim) sporazumima, stvorena je
Balkanska asocijacija tehnikog i informatikog obrazovanja.
Time su stvoreni uslovi za podsticanje regionalne saradnje na strunom i naunom polju iz
oblasti nauke, tehnologije i informatike. Ukljuivanje u procese evroregionalne saradnje,
kao znaajnog inioca ukupnog razvoja Evrope u smeru odrive zajednice demokratskih
drava i nacija, svih etnonacionalnih manjina, kao i starih i novih regija.
Prerastanje trouglova saradnje u koncentrine krugove saradnje, uz uvaavanje
konkretnog stanja i specifinosti svake sredine i elju za iznalaenjem podruja zajednikih
aktivnosti koje su mogue i realno prihvatljive za svaku regionalnu zajednicu, odnosno
lanicu Asocijacije. Sve to treba da doprinese unapreenju tehnike kulture, ukljuujui i
potovanje optih akata i lokalnih propisa iz sfere nauke, tehnologije kao i tehnikog i
informatikog obrazovanja.
Kljune rei: Balkanska asocijacija tehnikog i informatikog obrazovanja, evroregionalna
saradnja,
INFORMATION AND TECHNICAL EDUCATION IN BALKANS

AND EUROPEAN INTEGRATIONS
Summary: Promotion of European principles and experiences specified in the European
Dimensions of Education and Striving to provide, in Europe without Frontiers, the
opportunity to develop communication and cooperation aimed at a prosperous
collaboration between regions in all countries within the region of the South Eastern
Europe, in compliance with the ratified international treaties, as well as multilateral and
bilateral political (inter-state) agreements.
Prof. dr Slobodan Popov, PMF, Novi Sad, E-mail: spopov@ptt.rs
Slobodan Popov
Transformation of triangles into concentric circles of cooperation, respecting the

concrete status and specificities of each area, as well as the wish to determine the fields of
joint activities that are feasible and acceptable to each regional community, that is, to each
member of the Association.
Creation of conditions to facilitate and provide incentives for the regional professional and
scientific cooperation in the field of science, technology and information science,
Inclusion in the process Euro-regional cooperation as an important factor of overall
development of Europe in the direction of a sustainable community of democratic states
and nations, all ethno national minorities, as well as old and new regions. Growing
"triangles" of cooperation in the concentric "circles" of cooperation, with respect to
specific conditions and characteristics of each environment and the desire to discover
areas of common activities that are possible and acceptable for any real regional
community, and member of the Association.
All this should contribute to the improvement of technical culture, including respect for
local laws and regulations in the sphere of science, technology and technical and
information science education.
Key words: Balkan association of technical and computer education, Evroregionalne
cooperation
1. UVOD
Politiki ciljevi koji su postavljeni da se unapredi evropsko zajednitvo, kako je to
utvreno dokumentima Evropskog saveta, je tenja da se u Evropi bez granica otvori
mogunost komunikacija, kooperacije u funkciji prosperitetne saradnje regija u svim
dravama u regionu Jugoistone Evrope. U skladu stim razraeni su ciljevi zajednikog
obrazovanja koji treba da doprinesu jaanju ekonomskih, kulturnih i drugih veza
evropskih zemalja. Osnovni zajedniki okviri u Evropi, koji treba da budu primenjivani u
obrazovanju stvaranje multikulturalnog i multijezikog evropskog drutva u kome e rad,
obrazovanje i slobodno vreme biti izloeni promenama, kretanjima, komunikaciji i drugim
uticajima definisani su dokumentom Evropske dimenzije u obrazovanju kao i evropskim
standardima obrazovanja, radi ujednaavanja aktivnosti na evropskoj integraciji. Prema
ovoj koncepciji, sve nastavne oblasti treba da doprinesu pozitivnim promenama celokupnog
obrazovanja. Te promene, kako se kae, ne mogu biti svedene na nacionalne kulture, ve ih
treba posmatrati kao sastavni deo evropske batine i opte pedagoke tradicije. Obrazovanje
treba da razvije svest kod mladih za meusobno zbliavanje evropskih naroda i drava i
njihovo povezivanje, izgraivanje evropskog identiteta i shvatanja da je vana evropska
perspektiva svakodnevnog ivota, gde e se sve odluke donositi na evropskom nivou. Na
osnovu toga pripremljeni su posebni programi i projekti prema obrazovnim oblastima.
Jedno od tih oblasti je posebno apostrofirana. To je tehniko tehnoloko i nformatiko
obrazovanje.
Tehniko-tehnoloki sadraji nalaze se u skoro svim nastavnim planovima i programima
osnovnih i srednjih kola u evropskim zemljama, bilo u okviru jednog, dva ili ak tri
posebna predmeta ili su ovi sadraji integrisani u razliite predmete kao zasebne celine.
Status i znaaj ovog podruja nije isti u pojedinim regionima posebno kada je re o
83
Slobodan Popov
odnosima izmeu opteg (tehnikog) i strunog obrazovanja. U veini zemalja preovlauje

stav da opte obrazovanje nema zadatak samo da priprema za dalje obrazovanje, kao to ni
struno obrazovanje ne priprema samo za rad. U takvom balansu izmeu opteg i strunog
obrazovanja, u opteobrazovne programe su ukljueni oni elementi koji pripadaju svetu
rada, a koji omoguavaju uenicima upoznavanje organizacije i funkcionisanje radnih
procesa. Tenja za pribliavanjem opteg i struno/tehnikog obrazovanja promovisana je
u mnogim zemljama otvaranjem irih mogunosti za upis na visokokolske studije za one
koji zavravaju struno i tehniko obrazovanje. Evropske tendencije u redefinisanju ili
ponovnom definisanju tehnikog i strunog obrazovanja kreu se ka promeni statusa i
podizanju njegovog kvaliteta. Intervencije u pojedinim regionima uslovljeni su trenutnim
stanjem i drugim okolnostima.
2. BALKANSKA ASOCIJACIJA TEHNIKOG I INFORMATIKOG
OBRAZOVANJA
Skroman doprinos naporima u okviru utvrene evropske perspektive, razvijanju saradnje i
meusobnog povezivanja ljudi i drava, inicirane od uesnika regionalne Konferencije u
Ohridu odrane u junu 2008. godine, dat je osnivanjem
Balkanske asocijacije tehnikog i informatikog obrazovanja. Uviajui znaaj procesa
regionalne saradnje, formiranjem Asocijacije stvoreni su uslovi za olakanje i podsticanje
saradnje na strunom i naunom polju iz oblasti nauke, tehnologije i informatike. Polazna
ideja pri osnivanju Asocijacije bila je promovisanje razvoja nauno-tehnikog,
inovatorskog i istraivakog stvaralatva u oblasti nauke, tehnologije, tehnikih i prirodnih
nauka i informatici i na irenju tehnikih znanja i njihovoj popularizaciji kroz razne
praktine, nauno-tehnike, tehnoloke i istraivake aktivnosti. To je konkretan doprinos
ukupnom razvoju tehniko tehnolokog i informatikog obrazovanja prerastanjem
trouglova u koncentrine krugove na Balkanu pa i Evropi.
Nevladine organizacije, visokokolske institucije, predstavnici strunih drutava i
nacionalnih asocijacija tehniog i informatikog obrazovanja regije i drugi subjekti
prikljuili su se Asocijaciji ime su iskazali svoju privrenost sledeim ciljevima, naelima
i programima delovanja:
- uvereni da je informatika i tehnoloka kultura znaajna poluga razvoja i
prekogranine saradnje,
- opredeljeni za regionalnu saradnju strunih drutava i asocijacija balkanskih
drava na polju tehniko-tehnolokog i informatikog obrazovanja, evropski
sistem vrednosti i evropske integracije,
- svesni da postindustrijska tranzicija drutva u celini pa i obrazovnog sistema ima
visoku korelaciju sa tehniko-tehnolokim i informatikim potencijalom lanica
drutva,
- sa namerom da razviju to neposrednije i efikasnije uee mladih na
unapreivanju tehniko tehnolokog i informatikog obrazovanja, kao i
obogaenju sadraja komunikacija i saradnje u regiji,
- opredeljeni za civilizacijske tekovine i evropski sistem obrazovanja koji ima
naglaenu ulogu vetina iz oblasti modernih tehnologija i informatike ,
- privreni filozofiji i pedagoko-psiholokim zahtevima razvoja kreativnih lanova
drutva,
84
Slobodan Popov
smatrajui da granice izmeu susednih drava i regija nisu prepreka za saradnju i

za meusobnom komunikacijom
u cilju daljeg unapreivanja tehnikotehnolokog i informatikog obrazovanja,
- davanje inicijative za saradnju sa odgovarajuim organima i organizacijama u
oblasti obrazovanja na praktinoj primeni nauke, tehnologije i raunarske tehnike
u osnovnim, srednjim, viim i visokim kolama.
- sa namerom da razviju to neposrednije i efikasnije uee mladih svih
nacionalnosti o pitanjima unapreenja tehniko tehnolokog i informatikog
obrazovanja, doprinesu obogaenju sadraja komunikacija i saradnje u regiji,
Potpisnici Sporazuma2, pri formiranju Asocijacije su prihvatili da e, u skladu sa
evropskim standardima, nastojati da svojim aktivnostima i inicijativama konkretizuju
mogunosti koje im otvaraju postojei, bilateralni i multilateralni meudravni ugovori o
saradnji u sferama tehnikog i ionformatikog obrazovanja, kao i da svestrano podstiu
donoenje i realizaciju novih sporazuma u funkciji unapreenja prekogranine
komunikacije i saradnje drava, regija i gradova, odnosno subjekata u regionu.
Posebne aktivnosti e biti usmerene na pokretanju i podsticanju rada na omasovljenju
lanica Asocijacije. Saradnja lanica e se razvijati na razne naine kroz konsultacije,
seminare, strune rasprave i naune skupove, kao i takmienja. Ovi radno-konsultativni
susreti odravae se svake godine u drugom gradu, a periodino e se odvijati i susreti svih
gradova. U cilju koordinacije aktivnosti, potpisnici Sporazuma e formirati stalna i
povremena koordinaciona tela. Forme organizovanja, zadaci, nadlenosti i sadraji
delovanja koordinacionih tela reguliu se posebnim aktima koje usvajaju predstavnici svih
potpisnika Sporazuma. Ukljuivanje u procese evroregionalne saradnje, kao znaajnog
inioca ukupnog razvoja Evrope u smeru odrive zajednice demokratskih drava i nacija,
svih etnonacionalnih manjina, kao i starih i novih regija.
Radi ostvarivanja ciljeva Asocijacije naroito panju posveuje:
- organizovanju stalne komunikacije, razmeni iskustava i drugim oblicima
meusobne saradnje lanica;
- razmatranju aktuelnih pitanja unapreenja tehniko-tehnolokog i informatikog
obrazovanja u skladu sa evropskim standardima, najboljim tradicijama i interesima
svakog lana Asocijacije;
- utvrivanju stavova, konkretnih projekata i aktivnosti od zajednikog interesa;
- saradnji sa organizacijama koje se zalau za iste ciljeve.
U oblasti vaspitanja i obrazovanja, u skladu sa svojim mogunostima, pravima i
nadlenostima, potpisnici Sporazuma e:
2
.
- Center for the Development and Application of Science, Technology and Informatics, Prof.
Slobodan Popov, PhD
- Society of Technical Culture Pedagogues of Serbia, Mitar Mitrovi,
- Society of Technical Culture Pedagogues of Bulgaria, Prof. Sako Plakov, PhD
- Society of Technical Culture Pedagogues of Macedonia, Prof. Petko ainovski, PhD
- University of Novi Sad of Serbia, prof. Radmila Marinkovi Neduin Ph.D
- Tehnical faculty Mihajlo Pupin Zrenjanin, Prof. Momilo Bjelica, PhD, Decan
- Regional Society of Technical Education of Serbia, Prof. Milo Soro
- Politehnica University of Timisoara of Romania, Prof. Viorel-Aurel Serban PhD, Prorektor
85
Slobodan Popov
Razvijati nauno-tehniko, inovatorsko i istraivako stvaralatvo u oblasti

tehnologija, tehnikih i prirodnih nauka i informatici i na irenju tehnikih znanja
i njihovoj popularizaciji kroz razne praktine, nauno-tehnike, tehnoloke i
istraivake aktivnosti.
- Motivisae, podsticati i iriti nauno - tehnika saznanja i doprinositi razvijanju
interesovanja za nauna dostignua i tehnika ostvarenja u zemlji i svetu i njihovu
primenu u praksi.
- Davati inicijativu za saradnju sa odgovarajuim organima i organizacijama u
oblasti obrazovanja na praktinoj primeni nauke, tehnologije i raunarske tehnike
u osnovnim, srednjim, viim i visokim kolama.
- Inicirati i saraivati sa odgovarajuim organima, institucijama i organizacijama na
izradi i izdavanju strunih radova, studija, analiza, projekata, kao i odgovarajuih
publikacija iz podruja nauke, tehnologije i informatike.
- Vriti transfer inovacija i novih tehniko - tehnolokih dostignua preko svojih
lanica do subjekata koji e ih primenjivati u praksi.
- Organizovati naune i strune skupove u cilju unapreivanja tehnio
tehnolokog i informatikog obrazovanja za lake ukljuivanje u drutvo uenja i
znanja,
- Razvijati i unapreivati sistem informisanja meu lanicama Asocijacije u svim
aspektima rada.
Modaliteti funkcionisanja i saradnje lanica Asocijacije su veoma razueni. Nauni
skupovi, tematske konferencije, savetovanja, okrugli stolovi i druge vrste skupova od
interesa za sve ili za deo lanica Asocijacije mogu doprineti stratekim i fundamentalnim
pitanjima razvoja tehnikog i informatikog obrazovanja. Posebno je vano zbog toga to je
status ovih oblasti u regionu razliito reen.
3. ZAKLJUAK
Promocija evropskih naela i iskustava dati u Evropskim dimenzijama u obrazovanju i
tenja da se u Evropi bez granica otvori mogunost komunikacija, kooperacije u funkciji
prosperitetne saradnje regija u svim dravama u regionu Jugoistone Evrope, u skladu sa
ratifikovanim meunarodnim ugovorima, kao i sa multilateralnim i bilateralnim politikim
(meudravnim) sporazumima, stvorena je Balkanska asocijacija tehnikog i
Time su stvoreni uslovi za podsticanje regionalne saradnje na strunom i naunom polju iz
oblasti nauke, tehnologije i informatike. Ukljuivanje u procese evroregionalne saradnje,
kao znaajnog inioca ukupnog razvoja Evrope u smeru odrive zajednice demokratskih
drava i nacija, svih etnonacionalnih manjina, kao i starih i novih regija.
Prerastanje trouglova saradnje u koncentrine krugove saradnje, uz uvaavanje
konkretnog stanja i specifinosti svake sredine i elju za iznalaenjem podruja zajednikih
aktivnosti koje su mogue i realno prihvatljive za svaku regionalnu zajednicu, odnosno
lanicu Asocijacije.
U ostvarivanju svojih ciljeva i programa, Asocijacija sarauje sa organima lokalne
samouprave, pokrajinskim, regionalnim, i drugim organima vlasti, dravnim organima i
organizacijama, kao i sa meunarodnim (regionalnim i evropskim) organizacijama
posveenim pitanjima nauke i tehnologije i unapreivanja tehniko tehnolokog i
86
Slobodan Popov
Asocijacija posebnu panju pridaje saradnji sa nacionalnim asocijacijama organizacijama,
kao i sa strunim udruenjima i nauno-obrazovnim institucijama, angaovanim na
podruju nauke i tehnologije i unapreenju tehniko tehnolokog i informatikog
obrazovanja.
Sve to treba da doprinese unapreenju tehnike kulture, ukljuujui i potovanje optih
akata i lokalnih propisa iz sfere nauke, tehnologije kao i tehnikog i informatikog
obrazovanja.
4. LITERATURA
[1] Evropska dimenzija u obrazovanju, Ministarstvo prosvete, Beograd, 1997.
[2] Kostovi, Svetlana ( 2006) : kola na putu ka Evropi znanja, Evropske dimenzije
promena obrazovnog sistema u Srbiji,br.3. Novi Sad, Filozofski fakultet, Odsek za
pedagogiju.
[3] Nedeljkovi, Milan (2005) : Pretpostavke i implikacije informatizacije obrazovanja,
Tehnologija , informatika, obrazovanje, br. 3. Beograd-Novi Sad, IPI, Centar za razvoj
i primenu nauke, tehnologije i informatike.
[4] osi, I., Teki, . (2008b): Razvoj platformi i regiona znanja put ka drutvu znanja,
XIV meunarodna konferencija industrijski sistemi, Novi Sad, 2-3. oktobar, 2008
[5] Popov, S. (2007):Drutvo uenja i znanja izazov moderne pedagogije, uvodno
izlaganje na meunarodnom simpozijumu "Tehnologija i informatika u obrazovanju
za drutvo uenja i znanja", Institut za pedagoka istraivanja, Beograd
87


UDK: 37.018.4
Pregledni struni rad
OBRAZOVANJE U NOVOM TEHNOLOKOM OKRUENJU

Branislav Egi1
Rezime: Obrazovni sistem zapljuskuju talasi novih tehnologija koje omoguavaju brz
pristup informacijama koje postaju dostupne svima. Otvaraju se nova pitanja kada se
sistemu, po svojoj prirodi inertnom, nude promene i otvaraju nove mogunosti. Ovaj rad
predstavlja pokuaj da ukae na novi ambijent koji utie na sistem obrazovanja, na
prednosti i opasnosti nekritikog pristupa ali i na potrebu pedagoke nauke da ponudi nova
reenja.
Kljune rei: digitalizacija, net-generacija, obrazovanje, informaciona pismenost,
digitalne biblioteke
EDUCATION IN A NEW TECHNOLOGICAL ENVIRONMENT

Summary: Educational system has been influenced by the new waves of technologies that
enable fast approach to information that have now become available for everyone. New
issues are arising when new possibilities for change are offered to a generally inert system.
This paper presents an attempt to point at a new environment affecting education system, at
advantages and dangers of uncritical approach, as well as at a necessity for new solutions
obtained by pedagogical science.
Key words: digitization, net-generation, education, information literacy, digital libraries
1. UVOD
"Po sadanjoj stopi umnoavanja znanja i naunih otkria, ukupna suma znanja kojim
e raspolagati oveanstvo, bie etiri puta vea od onog momenta kada dete koje se
sada raa bude zavrilo fakultet. Kad to dete bude navrilo 50 godina ivota ukupna
koliina znanja uveae se 62 puta, a 97% znanja u tom trenutku bie otkriveno posle
njegovog roenja". [7]
Sprega informacionih i telekomunikacionih tehnologija omoguila je neslueno uveanje
znanja. Informacije postaju trenutno i svima dostupne. Jaz izmeu mogunosti novih
tehnologija i njihove primene u obrazovnom procesu postaje sve vei. Razvoj novih
tehnologija e ii svojim tokom nezavisno od toga koliko emo te pogodnosti koristiti u
1
Dr Branislav Egi, docent, Univerzitet u Novom Sadu, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin,
Zrenjanin, Srbija, E-mail: begic@ptt.rs, begic@tfzr.uns.ac.rs
Branislav Egi
obrazovanju.
Dananji obrazovni sistem po svemu sudei nije namenjen novoj generaciji stasaloj uz
raunar i Internet, sve ee nazivanoj Net-generacija. Inertan po svojoj prirodi, obrazovni
sistem ne uspeva da efikasno odgovori fenomenu enormnog uveanja znanja, zahtevima
nove generacije, sve brem zastarevanju znanja, nedovoljnoj tehnolokoj (informatikoj i
digitalnoj) pismenosti nastavnog kadra a esto i strunjaka koji upravljaju sistemom. Iako je
tehnologija sveprisutna u gotovo svim sferama delatnosti, neka istraivanja govore da je
primena tehnologije u obrazovanju, kod nastavnog osoblja daleko od univerzalnog
fenomena. Primeri govore o ne malom broju nastavnika koji tvrde da nemaju vremena da
ulau u upoznavanje novih mogunosti koje nudi tehnologija danas.
U proceni inilaca koji su pridoneli jazu izmeu obrazovnih tehnolokih sredstava i njihove
primene, Sharon Kopyc tvrdi da institucije moraju usvojiti raznovrsne, fleksibilne strategije
radi podsticanja rairenije primene tehnologije u radu nastavnog osoblja.
Istraivanja o ulozi tehnologije u menjanju i oblikovanju naina na koji ue dananje
generacije govore i o tome kako njihovi nastavnici nedovoljno koriste tehnologije u uenju.
Konkretno, izvetaj otkriva da uenici ele izazovne, tehnoloki orijentisane obrazovne
aktivnosti. Softver za upravljanje nastavom koji je nastavno osoblje najmanje koristilo, bilo
je upravo ono to je uenicima najvie pomoglo u uenju. Studenti tvrde da njihove kole i
nastavnici jo nisu prepoznali a ni odgovorili na osnovnu promenu koja se dogodila kod
uenika i zajednica uenja za iji su razvoj odgovorni.
2. DIGITALIZACIJA I NJEN UTICAJ NA OBRAZOVANJE
Digitalni dokument, proizvod informatikog doba u kome ivimo, izazov dananjice kome
mnoge arhive, biblioteke i muzeji u svetu nisu odoleli, predstavlja novu paradigmu na koju
se navikavaju sadanje generacije istraivaa i korisnika arhivske grae, paradigmu koja e
za budue generacije biti podrazumevana. Meutim, iako je ve dosta arhiva zapoelo ili
ve zavrilo, neki projekat digitalizacije mora se ipak rei da se trajnost produkta primene
ovog modula informacionih tehnologija ne moe sa pouzdanou definisati i da ga, stoga,
za sada, arhivi ne tretiraju kao moguu zamenu originala, odnosno kopiju za trajno uvanje.
Drutvo znanja kome teimo zasniva se na stalnom uenju i sticanju novih vetina. Pri tome
uenje nije vezano samo za obrazovne institucije, ve se oekuje i samostalan rad u
neformalnoj sferi obrazovanja. Jedine drutvene institucije dostupne svima u kojima je
akumulirano znanje dostupno takorei besplatno su biblioteke. Stoga njihova uloga u
razvoju i pojedinaca i drutva postaje sve znaajnija. Biblioteke koje mogu da ispune svoju
misiju moraju biti prilagoene novom vremenu, od mesta u kome se uvaju knjige i u
kojima mora da vlada tiina, moraju postati informacioni centri i mesta susretanja,
prilagoene i prostorno i vremenski potrebama i eljama potencijalnih korisnika.
Iako se digitalne tehnologije ne koriste dovoljno dugo da bi prole test vremena to se tie
trajnosti i nepromenljivosti digitalnog zapisa, zbog rairenosti, niske cene kotanja, lake
primene, teko da postoji druga alternativa. Sigurno je da nam na dugi rok niko ne bi
garantovao trajnost kompakt diskova ili hard diskova kao nosaa informacija, zbog ega je
potrebno vriti redovno pravljenje novih kopija (svakih pet godina, pa ak i na krai rok).
Jo jedno od ogranienja, koje se esto eksploatie u diskusiji, predstavlja potreba za
spoljnim ureajima da bi se digitalne kolekcije koristile. Iako je to tano, sama sutina
89
Branislav Egi
digitalnih tehnologija podrazumeva korienje takvih ureaja, poput raunara, pa u ovom

sluaju govorimo o subjektivnom odnosu pojedinaca prema aktuelnim trendovima. Posebno
poglavlje trebalo bi posvetiti autorskim pravima i lakoj mogunosti njihovog krenja takvog
na internetu. Intelektualna svojina predstavlja osnovu za podsticanje stvaralatva, pa se
programi digitalizacije moraju obavljati uz potovanje svih autorskih i srodnih prava.
Slika 1: Jaz izmeu individualnog i opteg znanja

Danas su sve vrste dokumenata izvorno u digitalnoj formi. Koliina informacije
pohranjena u knjigama napisanim od najstarijih vremena do danas impozantnog je obima:
50 miliona MB. Digitalni sadraji: slike, video, muzika, email, web stranice, instant poruke,
telefonski razgovori i drugi digitalni sadraji u svetu, kreirani, pohranjeni i umnoeni
(proseno triput) u 2006. godini iznose 161 milijardu gigabajta. To je 24 000 MB
informacije po stanovniku nae planete, ili 6 tona knjiga/stanovniku u 2006. godini, ili 3
miliona puta vie od informacija u svim knjigama dosad napisanim. Do kraja 2010. godine
ona e se, prema predvianju IDC analitiara, uveati est puta, na 988 mlrd GB. [7]
Podaci upuuju na injenicu da se stvara veliki jaz izmeu kolektivnog i individualno
znanja i zahteva nova reenja kroz nove koncepte obrazovanja.
3. OBRAZOVANJE ZA NET-GENERACIJU
Dananji uenici i studenti su generacije koja su odrasle uz novu tehnologiju. Ceo su ivot
s njom okrueni i koriste raunare, videoigrice, digitalnu audio tehniku, videokamere,
mobilne telefone (5mlrd mobilnih trnutno u svetu) i sve druge igrake i alate digitalnog
doba. Proseni student danas je proveo manje od 5.000 asova itajui, ali vie od 10.000
asova igrajui video-igrice, (a da ne pominjemo 20.000 asova gledajui TV). Raunarske
igre, e-pota, Internet, mobilni telefoni i direktna razmena poruka integralni su delovi
njihovih ivota.[8]
Pripadnici nove generacije razmiljaju i obrauju informacije na elementarno drukiji nain
od svojih prethodnika. Te razlike idu puno dalje i dublje nego to mnogi nastavnici
pretpostavljaju ili shvataju. Razliite vrste iskustava dovode do razliitih struktura mozga,
kae dr. Bruce D. Berry s medicinskog koleda Baylor. Vrlo je verovatno da su se njihovi
mozgovi izmenili, drugaiji su od naih kao rezultat naina na koji su odrasli. Bez obzira je
li to doslovno tano, sa sigurnou moemo rei da su se promenili modeli njihovog
razmiljanja.
90
Branislav Egi
Pripadnici Net-generacije su navikli na brz prijem informacija. Paralelno obrauju i rade

nekoliko poslova istovremeno. Vie vole da slike prethode tekstu, nego obratno. Skloniji su
nasuminom pristupu (kao u hipertekstu). Najbolje rade u multimedijalnom okruenju.
Uivaju u trenutnim zadovoljstvima i estim nagradama. Skloniji su igrama nego ozbiljnom
radu.
Slika 2: Komparacije osobina dveju generacija

Mi koji nismo roeni u digitalnom svetu, ali smo se u jednom trenutku u ivotu nali
oarani novom tehnologijom i prihvatili mnoge ili veinu njenih vidova, uvek emo biti
digitalni pridolice.
Situacija je vrlo ozbiljna jer je danas najvei problem u obrazovanju injenica da nai
nastavnici kao digitalni pridolice koji govore jezikom preddigitalnog doba tekom mukom
pouavaju populaciju koja govori potpuno novim jezikom. Nastavnici pridolice
pretpostavljaju da su uenici isti kao to su oduvek bili te da e iste metode koje su bile
delotvorne za nastavnike kad su bili uenici, delovati i na njihove dananje uenike. Ta
pretpostavka vie ne vredi. Prema tome, ako ne elimo zaboraviti na obrazovanje Netgeneracije dok ne odrastu i obrazuju se sami, moramo se suoiti s ovim problemom. Pritom
moramo razmotriti nau metodologiju i sadraje:
Metodologija: Dananji nastavnici moraju nauiti komunicirati na jeziku i stilom

svojih uenika. To ne znai da treba menjati znaenje vanih stvari ili dobrih
vetina razmiljanja.
Sadraji: Nakon digitalnog uda pojavile su se dve vrste sadraja: Nasleeni

sadraji i budui sadraji. Nasleeni sadraji ukljuuju itanje, pisanje,
matematiku, logiko razmiljanje, razumevanje starih zapisa i ideja itd. itav
tradicionalan nastavni plan i program. I dalje su vani, ali pripadaju drugom
vremenu. Neki od njih (poput logikog razmiljanja) i dalje e biti vani, ali neki
(poput euklidske geometrije) postat e manje vani, kao recimo latinski i grki.
Budui sadraji uglavnom su, sasvim prirodno, digitalni i tehnoloki i ukljuuju
softver, hardver, robotiku, nano tehnologiju, genome itd., ukljuuju i etiku,
politiku, sociologiju, jezike i ostale oblasti koje uz njih idu.
Dakle moramo izmiljati, ali ne ba od temelja. Prilagoavanje materijala jeziku Netgeneracije ve je uspeno izvoena i dalje se iznalaze nova reenja.
91
Branislav Egi
4. NOVI MODELI I STANDARDI INFORMACIONE PISMENOSTI

Pismenost se moe definisati kao sposobnost delovanja u konkretnom okruenju. Kao
krovni pojam figurie informaciona pismenost koju ini skup specifinih vrsta pismenosti.
Delovanje u raliitim okruenjima zahteva i kombinaciju raznih vrsta pismenosti (multiple
literacies). U okruenju novih informatikih tehnologija i komunikacionih kanala zahteva i
proirenu percepciju pismenosti. Problematiku uslonjava i injenica da koegzistiraju dva
sveta; analogni i digitalni a raster pismenosti obuhvata sve vei broj aspekata.
Slika 3: Odnos informacione i drugih savremenih modela pismenosti

Promena se dakle odnosi na irenje konvencionalnog skupa pismenosti, kao to su itanje,
pisanje i raunanje, te prerastanje u porodicu pismenosti relevantnih u modernom
kontekstu. Naravno, to ne iskljuuje pomenute modele tradicionalne pismenosti koje su
preduslov sticanja novih. Uz tradicionalni pojam pismenosti-vetine pisanja, itanja i
raunanja, novi pojam pismenosti 21. veka podrazumeva vetine komuniciranja,
korienja savremenih informacionih i komunikacionih tehnologija, kvalitetno razumevanje
prirodnih i drutvenih zbivanja, osposobljenost za reavanje problema i obavetenost pri
donoenju odluka, vetinu i spremnost za timski rad i osposobljenost za trajno uenje.[9] .
Novo tehnoloko okruenje, pored lepeze osnovne pismenosti, namee i pojam
funkcionalne pismenosti koja se definie kao skup znanja i vetina koje omoguavaju stalno
prilagoavanje drutvenim i tehnolokim promenama. U kontekstu drutva znanja
informacionu pismenost predstavlja vrstu funkcionalne pismenosti.
5. DIGITALNE BIBLIOTEKE I DIGITALNE ARHIVE
U procesu digitalizacije centralno mesto zauzima biblioteka kao institucija sa zadatkom da
upravlja, predvodi, kreira i poboljava proces prezentacije, dostupnosti i obnavljanja
informacijskih resursa. Nasuprot strahu da e digitalni formati potisnuti tampanu formu
92
Branislav Egi
knjige, danas je oigledno da biblioteka mora to spremnije da nastupi kao medijator

izmeu korisnika i rastue plime informacija, u emu joj digitalizacija ide na ruku.
Primenu ICT terminologija na definiciju bibliotekog rada ilustruju izrazi poput
"korisnikog interfejsa" ili "digitalnih objekata", koji su nali konkretnu primenu u novom,
proirenom polju delovanja biblioteke. Uzmimo za primer 'digitalni objekt', pod kojim se
podrazumeva ne samo dokument u elektronskom formatu, ve itava struktura podataka
koja predstavlja linu kartu jednog bibliotekog dokumenta. Na taj nain biblioteka ima
priliku da zauzme mesto na elu digitalne revolucije.
Savremene informacione tehnologije obezbeuju laku dostupnost podataka u brojnim
digitalnim formatima, bilo da je re o kvalitetnim i retkim muzikim izdanjima, knjigama i
asopisima u elektronskom obliku, ili najnovijim rezultatima naunih istraivanja.
Digitalno arhiviranje odlikuju brojne prednosti u vidu breg pristupa, veeg kapaciteta za
skladitenje informacija i stoga ohrabruje tradicionalne sisteme uvanja i prenoenja
informacija da se izmene saglasno novim korisnikim zahtevima, ali i u odnosu na sve veu
produkciju tampanog, audio i video materijala. U tom procesu centralno mesto zauzima
biblioteka kao institucija sa zadatkom da upravlja ogromnim korpusom ljudskog znanja,
predvodi, kreira i poboljava proces prezentacije, dostupnosti i obnavljanja informacionih
resursa.
Digitalna forma ipak nee moi tako lako da potisne knjigu bar jo neko vreme. Do tada je
na bibliotekama da, pored ovladavanja korisnim aspektima digitalnih tehnologija i
uputanja u neizvesne tokove razvoja informacionih mrea, rade na ouvanju vrednosti
klasinog modela biblioteke, ija sutina se moe odrati ukoliko se odene u atraktivno i
tehnoloki dobro dizajnirano ruho.
6. ZALJUAK
Paradigmu obrazovanja u novom tehnolokom okruenju verovatno e odreivati sledei
pravci aktivnosti:
potreba definisanja novih metamodela i standarda u okviru informacione

pismenosti, kao to su informatika i digitalna pismenost,
preispitivanje statusa izbornog predmeta informatika i programa tehnikog i
informatikog obrazovanja, implementacija ECDL programa u programe
informatike kao predmeta,
informatiko i digitalno opismenjavanje svih
nastavnika
novi pristup u pripremi materijala za uenje, uenje na daljinu, digitalni udbenik,
pristup internetu za sve uenike
izgradnja sistema kolskih servera
transformacija kolskih medijateka u digitalne biblioteke
ea aktuelizacija nastavnih sadraja nekih predmeta
Okruenje obrazovanja se danas odlikuje dinaminim promenama na tehnolokom planu i
oekuju se stalne promene a poeljno je da budu manje reformskog a vie evolutivnog
karaktera. Tehnologija e se i dalje razvijati i nee ekati na nas i da li emo je primeniti u
procesu obrazovanja ili ne. Vreme je velikih izazova za pedagoge i didaktiare od kojih se
oekuju odgovori na mnoga pitanja i nova reenja u bliskoj budunosti.
93
Branislav Egi
7. LITERATURA
[1] Berge, Z.L.: "Computer Mediated Communication and the On-Line Classroom in
Distance Education", University of Maryland, SAD, 2002.
[2] Australian Computer Society and the Australian Council for Computers in Education discussion paper: "Computers in Schools - a framework for development", Australia,
1995.
[3] Reetar Z.: "Informatizacija drutva i nova civilizacija u nastupanju ", Zagreb, 2002.
[4] Slotta, J.D., Baumgartne, E., Linn, M.C.: "Teaching High School Science in the
Information Age: A Review of Courses and Technology for Inquiry-based Learning",
Santa Monica, CA, SAD, 2000.
[5] Rorty R.: "Philosophy and Social Hope, ch7. Education as Socialization and as
Individualization", London, UK, 1999.
[6] International Data Corporation March 2007 (www.idc.com)
[7] www.educause.edu/
[8] Marc Prensky: Digitalni uroenici, digitalni pridolice, ISSN 1333-5987
[9] Sonja piranec, Mihaela Banek Zorica: Informacijska pismenost-teorijski okvir i
polazita, Zavod za informacijske studije, Zagreb, 2008.
94


UDK: 004:378(497.16)
ASPEKT UVOENJA ICT RESURSA U NASTAVI

REFORMISANOG OBRAZOVANJA CRNE GORE
Jezdimir - Luka Obadovi 1
Rezime: U radu je prikazan presjek stanja opremljenosti reformisanog srednjokolskog

obrazovnog sistema Crne Gore sa ICT resursima, sa akcentom na relevantne statistike
pokazatelje broja PC raunara i odnosa broja uenika i raunara na kraju prve decenije
treeg milenijuma, za period od kolske 2005/2006. do 2014/2015. godine. injenica je da
je primjena ICT-a uglavnom zadovoljavajua i globalno se moe rei da se po mnogim ICT
pokazateljima Crna Gora pozicionira oko evropskog prosjeka, dok je prije 10 godina bila
pri samom dnu. ICT je oblast koja se brzo razvija, nove tehnologije se pojavljuju
svakodnevno, programi se razvijaju i to je potrebno pratiti.
Kljune rei: Reforma, srednjokolsko obrazovanje, ICT, kola.
ASPECTS OF INTRODUCING ICT RESOURCES REFORMED

EDUCATION TEACHING OF MONTENEGRO
Summary: This paper presents a snapshot of the state of equipment of the reformed
secondary education system of Montenegro with ICT resources, with emphasis on relevant
statistical indicators of the PC and the relationship of students and computers at the end of
the first decade of the third millennium, the period of the academic 2005/2006. to
2014/2015. year. The fact is that the application of ICT generally satisfactory and the
global can be said that in many ICT indicators Montenegro positioned around the
European average, while the first 10 years was at the very bottom. ICT is an area that is
rapidly developing, new technologies are emerging daily, the programs are developed and
it is necessary to follow.
Key words: Reform, secondary education, ICT, school.
1. UVOD
ivimo u XXI vijeku, vijeku u kojem su informaciono komunikacione tehnologije (u daljem
tekstu ICT ili aj-si-ti) dosegle mogunosti koje su do samo nekoliko decenija unazad
mnogima djelovale nestvarno. Doba raunara gotovo je u potpunosti ovladalo drutvom.
1
Dr Jezdimir - Luka Obadovi, docent, JU Srednja struna kola Vukadin Vukadinovi, Novo
Naselje b.b., Berane; Univerzitet Crne Gore, Medicinski fakultet, Visoka medicinska kola, Svetog
Save b.b., Berane, E-mail: jezdimiro@t-com.me
Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore (u daljem tekstu MPiNCG) je u proteklom

periodu od 2000-2010. godine dalo puni prioritet uvoenju ICT-a, kroz Glavni projekat
informacionog sistema obrazovanja Republike Crne Gore, nazvan MEIS (Montenegrin
Educational Information System).
Uvoenja ICT-a u obrazovni sistem Crne Gore, gledano iz svih aspekata, predstavlja
najvei ICT projekat u Crnoj Gori, kako po koliini raunarske opreme, brojnosti kadra
kojega treba obuiti za upotrebu ICT-a, tako i po broju krajnjih korisnika, odnosno uenika.
MPiNCG je u vremenskom periodu od 2003-2010-te godine dalo puni prioritet uvoenju
aj-si-tija u obrazovni sistem Crne Gore (u daljem tekstu CG), kroz izradu niza stratekih
dokumenata i projekata u cilju planskog uvoenja aj-si-tija, od kojih izdvajamo:
Strategiju uvoenja ICT-a u obrazovni sistem CG-e, iz 2003.,
Glavni projekat informacionog sistema obrazovanja, nazvan MEIS (2004), kojim se
definiu konkretne metode, resursi i tehnologije za realizaciju informacionog sistema,
Strategiju razvoja informacionog drutva od 2004-2009., dio Obrazovanje i ICT,
Strategiju uvoenja didaktikog softvera u obrazovni sistem, iz 2008. godine,
Strategiju razvoja informacionog drutva u CG-i od 2009-2013., u kojoj je dat znaajan
aspekt obrazovanju pod nazivom eObrazovanje, 2009. godine.
Uspostavljenu organizacionu i upravljaku strukturu aj-si-ti projekta ine:
Savjet za ICT u obrazovanju CG-e. Predsjednik Savjeta je ministar prosvjete i nauke,
Centar Informacionog Sistema Univerziteta CG-e (CIS), pri MPiNCG i Ispitnom centru,
ICT koordinatori (kolski i regionalni).
Uvoenje aj-si-tija u srednjokolski obrazovni sistem CG-e, nazvano MEIS, predstavlja
najvei aj-si-ti projekat u CG-i, posmatran po mnogim aspektima, kako po koliini
raunarske opreme, obimu aplikacije za praenje resursa obrazovanja, brojnosti kadra kojeg
treba obuiti za upotrebu aj-si-tija, tako i sa aspekta broja krajnjih korisnika, odnosno broja
srednjokolskih uenika CG-e.
CIS naglaava da razvoj aj-si-tija treba posmatrati u okviru razvoja akademske mree CG-e
(MREN - Montenegro research and Educational Network), kao punopravnog lana
evropske asocijacije akademskih mrea (TERENA). MREN je formiran u okviru MPiNCG
2005. godine kao koordinaciono tijelo za planiranje i formiranje akademske mree CG-e.
Ovu mreu trenutno ini mrea Univerziteta CG-e koja je povezana na evropsku
akademsku mreu. U okruenju su obino u okviru akademske mree ukljuene i mree
osnovnih i srednjih kola, to ima niz pozitivnih efekata sa aspekta jedinstvenosti rjeenje,
protoka informacija izmeu razliitih nivoa obrazovanja, filtriranja podataka itd.
Crnogorske aktuelnosti aj-si-ti projekta su: Web Portal za nastavnike, Live@edu (e-mail
adrese i drugi korisni servisi za sve uenike srednjih kola i studente), Moja kola (web
sajtovi za sve osnovne i srednje kole CG-e), On-line asopis Prozor itd.
Da bi se nastavilo sa uspjenom primjenom aj-si-tija u obrazovnom sistemu CG-e u
narednom periodu, potrebno je nastaviti sa instaliranjem raunara (u daljem tekstu PC-a) u
preostalim raunarskim uionicama reformskih srednjih kola CG-e.
96
2. IMPLEMENTACIJA INSTALIRANIH PC-A U SREDNJIM KOLAMA CG-E I

PROJEKCIJA PC OPREMANJA U VREMENSKOJ DIMENZIJI OD 2005-2015
10
12
0
10
20
30
40
50
60
70
80
68
46
37
29
24
19
15
Broj uenika po PC-u (Pentium III I IV)
Oekivani trend dostizanja evropskog nivoa opremljenosti

srednjih kola (10 uenika na 1 PC)
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
kolska
2005/2006. 2006/2007. 2007/2008. 2008/2009. 2009/2010. 2010/2011. 2011/2012. 2012/2013. 2013/2014. 2014/2015.
Istraivanja opremljenosti srednjih kola CG-e sa raunarima bila su i u XX-om vijeku, a

nastavljena i u XXI-om vijeku. Prikaz instaliranih PC-a u raunarskim uionicama, za
vremenski period od kolske 2005/2006. do kolske 2014/2015. godine, sa predvienom
istraivakom projekcijom opremanja srednjih kola CG-e, u cilju dostizanja evropskog
nivoa opremljenosti kola u budunosti, od 10 uenika po jednom raunaru (slika 1).
Slika 1. Stanje opremljenosti srednjih kola sa PC-a i projekcija po vremenskoj dimenziji

97
Na bazi analize istraenog stanja opremljenosti raunarskih uionica srednjih kola CG-e sa
PC-a za vremenski period od kolske 2005/2006. do 2009/2010-te godine, i projekcijskog
nastavka opremanja kola sa novim PC-a u vremenskoj dimenziji koja je pred nama za
period od kolske 2010/2011. do 2014/2015-te godine, u cilju dostizanja evropskog nivoa
opremljenosti kola, projektovan je odnos od 10 uenika po jednom raunaru (slika 1).
Analiza statistikih pokazatelja govori da je kolske 2005/2006-te godine bilo 68 uenika
na 1 PC ili 68:1, da je k. 2006/2007-me godine odnos bio 46:1 (682 PC-a), k. 2007/2008me 37:1 (866 PC-a), k. 2008/2009-te 29:1 (1.082 PC-a), a k. 2009/2010-te godine odnos
je bio 24:1 (1.352 PC-a). Oekivani projektovani trend odnosa uenika po jednom
raunaru e u kolskim godinama koje dolaze iznositi: za kolsku 2010/2011-tu 19:1 (1.690
PC-a), k. 2011/2012-tu 15:1 (2.113 PC), k. 2012/2013-tu 12:1 (2.641 PC), projektovani
odnos e se dostii kolske 2013/2014-te godine i iznosie 10:1 (3.185 PC-a), dok e se
kolske 2014/2015-te godine spustiti ispod deset uenika i iznosie 8:1 (4.127 PC-a).
Za uspostavljanje informatikog drutva, neophodno je imati visok stepen razvijenosti PC
infrastrukture (oprema brzo zastarijeva). Uvoenje PC-a zahtijeva velika sredstva i vrijeme,
jer je nemogue odjednom nabaviti PC opremu, instalirati raunarske mree, implementirati
stalnu dostupnost Interneta u kole, primjenjivati aj-si-ti sadraje u procesu nastave itd.
3. REALIZACIJA MEIS PROJEKTA PC OPREMLJENOSTI
Proces aj-si-ti opremanja 47 srednjih kola CG-e (bez privatnih srednjokolskih ustanova)
zapoelo je MPiNCG kolske 2004/2005. godine, tanije krajem 2004. godine. MEIS
instaliranje PC-a Pentium IV i ostale aj-si-ti opreme uraeno je fazno u skladu sa
dinamikom reforme crnogorskog srednjokolskog obrazovanja u periodu od 2005-2009
godine, a nastavie se i 2010-te godine, kao i u godinama koje dolaze (slika 2).
MEIS INSTALIRANJE RAUNARA U RAUNARSKIM UIONICAMA 47

SREDNJIH KOLA CRNE GORE ZA PERIOD OD 2005-2010-te godine
1000
737
832
857
857
800
600
400
160
232
200
0
Godina
2005.
Godina
2006.
Godina
2007.
Godina
2008.
Godina
2009.
Poetak
2010.
Slika 2. Prikaz MEIS opremanja srednjih kola CG-e sa PC-a, po godinama (2005-2010)
98
Za period od 2005-te kada je poeo da se sprovodi MEIS projekat opremanja

srednjokolskog obrazovnog nivoa CG-e sa aj-si-ti opremom, pa sve do poetka 2010-te
godine MPiNCG je fazno u skladu sa dinamikom reforme obrazovanja (sl. 2), instaliralo
2005-te 160 PC-a, 2006-te 72 PC-a, 2007-me 505 PC-a, 2008-me 95 PC-a i 2009-te 25 PCa, ukupno 857 PC-a. Na slici 2, prikazano je ukupno stanje PC-a Pentium IV po godinama.
Sa opremanjem srednjih kola nastavie se i tokom 2010-te godine. Pored raunarskih
uionica kompjuterska oprema instalirana je i u zbornicama, kolskim upravama i
administraciji srednjih kola. LAN mree su odraene u toku faze raunarskog opremanja
kola. Sa aspekta bezbjednosti odraena su dva odvojena segmenta, administrativni i
nastavni segment. WAN segment je u veini kola rijeen putem ADSL prikljuka, koji su
donirani od strane T-com-a. U zbornicama, kolskim upravama i administraciji srednjih
kola instalirano je 369 PC-a, kole su opremljene sa 51 lap topom, tako je ukupno u 47
srednjih kola za period od 2005-2010-te godine instalirano 1.226 PC-a i lap topova, tu su
jo i 96 projektora 543 printera (tampaa), 53 skenera i druga periferna PC-a oprema.
Sa aj-si-ti opremanjem se nastavlja, zato to u svim srednjim kolama nema dovoljno
raunarske opreme ili je oprema ve zastarjela. Ovaj problem je evidentan u kolama sa
preko 1.000 uenika u kojima je neophodno instalirati jo po jednu raunarsku uionicu.
4. DEFINISANJE ASPEKTA KVALITETA OBRAZOVANJA
O znaajnosti funkcije srednjokolskog obrazovanja nije potrebno troiti rijei, ali zato se
mora istai da greke napravljene u obrazovanju ostavljaju trajne posledice.
Aspekt kvaliteta srednjokolskog obrazovnog sistema CG-e obuhvata sve funkcije i
aktivnosti: nastavu i obrazovne programe, istraivanje, osoblje, uenike, kolske prostorije,
ICT opremu, okruenje itd. Da bi se postigao i zadrao nacionalni, regionalni i
meunarodni obrazovni kvalitet, relevantne su komponente (slika 3).
Slika 3. Kontinualna unapreenja aspekta upravljanja obrazovnim kvalitetom

99
Aktivnosti implementacije aspekta upravljanja obrazovnim kvalitetom (slika 3), vezuju se

za analizu: zahtjevi korisnika obrazovnih usluga zadovoljstvo korisnika obrazovnih
usluga neprekidna poboljavanja upravljanja obrazovnim kvalitetom.
Pred srednjokolsko obrazovanje CG-e postavljaju se novi ICT izazovi, kojima se
poboljavaju naini na koje se stiu znanja, naini kako se njime upravlja, kako se prenosi,
kako mu se pristupa i kako se obrazovanje kontrolie.
5. ZAKLJUAK
Osnovna informatika pismenost je dio opte pismenosti i kulture pojedinca u dananjem
vremenu. U tom smislu, drutvo treba da omogui uenikoj populaciji sticanje
informatike pismenosti, u cilju uspostavljanja informatikog drutva, odnosno drutva
baziranog na znanju. Za uspostavljanje informatikog drutva, neophodno je imati visok
stepen razvijenosti ICT infrastrukture, kako bi se obrazovanje razvijalo u korak sa ICT-a.
Postoje razni vidovi i mogunosti sticanja ICT znanja, ali je najbolji, najjeftiniji i
najmasovniji nain putem redovnog obrazovnog sistema kroz obavezne i izborne predmete.
Svijet dananjice je svijet ICT-a. Kretanje crnogorskog drutva u pravcu uvoenja ICT-a u
sve sfere ivota i rada, kao i mnogobrojni specifini zahtjevi modernih tehnologija uslovili
su potrebu prilagoavanja srednjokolskog obrazovanja takvom okruenju.
Zakljuni pogled analize opremljenosti srednjih kola CG-e sa raunarima i projekcijskog
irenja raunara, u cilju dostizanja odnosa od 10 uenika po jednom raunaru (u Evropi je,
danas, taj odnos 5:1), u vremenskoj dimenziji od kolske 2005/2006. do 2014/2015. g.,
(vidjeti sliku 1). kolske 2005/2006. godine iznosio je 68:1, k. 2006/2007. 46:1, k.
2007/2008. 37:1, k. 2008/2009. 29:1, proporcija je k. 2009/2010. g. smanjena na 24:1.
Planirani projekcijski cilj PC opremljenosti srednjih kola, dostii e se k. 2013/2014. g. i
iznosie 10:1, dok e se kolske 2014/2015. g. spustiti ispod deset uenika i iznosie 8:1.
MPiNCG je u skladu sa MEIS projektnom dinamikom od 2005-2010-te godine u
srednjokolskim raunarskim uionicama CG-e instalirano ukupno 857 PC-a (vidjeti sl. 2).
U radu je prikazan jedan model PC stanja i projekcijskog irenja PC opremljenosti u
budunosti, koji daje mogunost da se podaci uoblie, evidentiraju, procesuiraju i sagledaju
u raznim sumarnim ICT trendovima, sa osvrtom na definisanje aspekta kvaliteta, koji daju
pogled na obrazovni sistem, u vremenskoj dimenziji od 2005. do 2015-te godine.
6. LITERATURA
[1] Obadovi J.-L.: Primjena uenja na daljinu u obrazovanju, XV Nauno-struni skup
Informacione Tehnologije (IT10), tampanje zbornika u toku, abljak, 2010.
[2] Obadovi J.-L.: Indikatori razvoja ICT u kolstvu, V Meunarodni simpozijum Tehnologija, informatika i obrazovanje za drutvo uenja i znanja (TIO-5), Rezimei
radova str. 44, Novi Sad, 2009.
[3] Ministarstvo prosvjete i nauke Republike Crne Gore: MEIS - Glavni projekat
informacionog sistema obrazovanja RCG, Podgorica, 2004.
[4] Ministarstvo za informaciono drutvo Crne Gore: Strategija razvoja Informacionog
drutva u Crnoj Gori od 2009. do 2013. godine, Vlada Crne Gore, Podgorica, 2009.
100


UDK: 378.1:656.6
OBRAZOVANJE I OBUKA NOVOG PROFILA BRODSKE POSADE

KAO IMPERATIV RAZVOJA SAVREMENOG POMORSKOG
TRANSPORTA
Branislav orovi 1, Senka ekularac 2
Rezime: Visok stepen automatizacije na prekookeanskim brodovima, kako u navigacionom,

tako i u pogonskom smislu, bitno je uticao na unapreenje sigurnosti, pouzdanosti i
ekonominosti broda. Od pomoraca, odnosno od svih lanova brodske posade, a posebno
rukovodeih, se trai da budu profesionalni u izvravanju radnih zadataka koji su izazov
savremenih zahtjeva modenih tehnologija pomorskog transporta. Upravo u ovom radu je
istaknuto da je pored investicija u visokosofisticiranu tehniku i tehnologiju, nuno ulagati u
obrazovanje i obuku ljudskih resursa, ija e kompetentnost u svakom trenutku i u svakom
smislu moi da doprinese poveanju efikasnosti i bezbjednosti ukupne transportne
operacije.
Kljune rei: Brodska posada, brod, obrazovanje, obuka, simulator.
EDUCATION AND TRAINING OF NEW PROFILE OF SHIP CREW

AS THE IMPERATIVE OF DEVELOPMENT OF THE MODERN
MARITIME TRANSPORT
Summary: High level of automation of overseas ships, both in navigation and in operating
terms, significantly influenced the improvement of safety, reliability and economy of the
ship. Seamen, respectively all members of ship crews, and especially managerial, are
required to be professional in carrying out of tasks that are challenge of modern maritime
transport technology requests. Thus, in this paper is noted that besides investments in
highly sophisticated equipment and technology, it must be invested in education and
training of human resources, whose competence in every moment and in every sense will be
able to contribute to increasing efficiency and safety of the overall transport operation.
Key words: Ship crew, ship, education, training, simulator.
1
2
Prof. dr Branislav orovi, Fakultet za pomorstvo, Dobrota 36, Kotor, E-mail: corovic@t-com.me
Mr Senka ekularac, Fakultet za pomorstvo, Dobrota 36, Kotor, E-mail: ssenka@t-com.me
1. UVOD
Nova tehnologija u brodskoj industriji donijela je velike promjene. Od brodskog osoblja se
trai vii stepen znanja, praktine obuke i trening za sve uesnike u procesu. To nije
nikakva izuzetna pojava u pomorstvu, ve zakonitost svake tehnoloke revolucije.
Tehnoloki napredak omoguuje poveanje produktivnosti tek uz uslove poboljanja
kvalifikacione strukture zaposlenih. Praksa je pokazala da se takav trend ne moe
zaustaviti, sve kada bi to i eljeli, jer nijedna zastarjela tehnologija nije preivjela, bez
obzira sa koliko velikim izvorima jeftine snage raspolagala. Razumno je, dakle i korisno,
pozabaviti se pitanjem obrazovanja brodskih posada za brodove nove tehnologije.
Konvencija STCW (Standards of Training, Certification and Watchkeeping Standardi za
obuku, sertifikati i nadziranje), obuhvata sve brodske i upravljake kompanije, centre za
obuavanje, oficire i posade na brodovima. Primjena ove Konvencije znai da su
automatika i satelitske komunikacije, odnosno nova tehnologija, istisnule dva lana brodske
posade elektriara i radiotelegrafistu, a uvele novog brodskog elektroniara koji mora biti
obrazovan iz elektronike da moe itati eme brodskih elektronskih ureaja, vriti
dijagnostiku i detekciju kvarova, kao i zamjenu komponenata. Sve u svemu, to znai da
mora savladati jedan kompletan novi brodski program. Pitanje rukovodeeg osoblja na
brodovima trgovake mornarice tipa brodskog oficira je diskutabilno, iz razloga to oficir
trgovake mornarice ve danas sa zapovjednikog mosta faktiki upravlja brodskim
mainskim kompleksom, to znai da mora da ima i predznanje o tom stroju. Programi
obrazovanja i obuke moraju se pribliiti, moraju biti kompatibilni ako teimo jedinstvenoj
posadi, to nam namee i tehnoloki razvoj. Dakle, moramo kolovati ljude za
meunarodnu podjelu rada, prema kriterijumima IMOa (International Maritime
Organization) i konkretnih brodovlasnika.
Uvoenjem automatizacije preko sredstava kao to su radar za automatsko pilotiranje,
raunari (bilo posebne namjene, bilo kao centralni ureaj integrisanog navigacionog
sistema), nafteks i drugi elektronski ureaji, donijeli su, pored mnogo pozitivnih, i
negativne posljedice. Negativna posljedica je da automatizacija smanjuje broj zaposlenih,
znai brodsku posadu, a na taj nain poveava nezaposlenost. Sa druge strane, izvjetaji
osiguravajuih drutava pokazuju da se u posljednjih deset godina poveava gubitak, kako
po broju potopljenih brodova tako i po izgubljenoj tonai, a statistike pokazuju da su u 86%
sluajeva gubici uzrokovani ljudskom grekom u procjeni situacije i prilikom donoenja
odluke.
2. AUTOMATIZACIJA I LJUDSKI FAKTOR
Uprkos automatizaciji i savremenoj elektronskoj opremi kojom su opremljeni brodovi i
uprkos sve veoj obuenosti ljudi na brodu, ipak se deavaju velike havarije i nestaju
brodovi i pomorci sa njima. ovjek je osnovni inilac i kreator svih dostignua, a ljudski
faktor u pomorstvu je i kreator sigurnosti ali i osnovni uzronik pomorskih nesrea. Danas
je znatno redukovan broj lanova posade, zavisno od tehnologije, veliine broda, namjene
broda, vrste pogona i morske zone. Koliki je minimalni broj lanova posade potreban da bi
brod bio siguran u plovidbi i odravan, teko je rei, ali je injenica da ivot i rad pomoraca
postaje sve kompleksniji, naroito na modernim brodovima integralnog i multimodalnog
transporta, gdje se pomorci susreu sa novim pojavama koje znatno oteavaju obavljanje
redovnih dunosti. Brodar iz finansijskih razloga znatno smanjuje brodsku posadu, a pri
102
tom rijetko ili nikako ne uzima u obzir psiholoke, socioloke i druge psihosomatske
posljedice kod pomorca kao individue, istiui bezbjednost posade, broda, tereta i
ovjekove okoline.
Kompjuteri, kao dio informacionog sistema u satelitskoj komunikaciji, doprinose veoj
navigacionoj sigurnosti broda, broj i sigurnijoj komunikaciji most - obala i obratno, i daju
ogromne komercijalne efekte. Zbog toga se uloga pomoraca znatno razlikuje od one prije
par godina, a u budunosti e se razlikovati znatno od njegove dananje uloge. Zato se
obrazovni sistem mora brzo prilagoavati visokoautomatizovanim radnim mjestima na
brodu. Ovakva radna mjesta predstavljaju uzrok za razne psihosomatske tegobe, zato se u
naunim pomorskim institucijama ukazuje na potrebu psiholoke i fizike selekcije
kandidata za budua zvanja pomoraca. Neke zemlje su ve prilikom upisa u pomorske
kole uvele testove pogodnosti za budue oficire. kola u Haifi vri obaveznu psiholoku
selekciju jo od l972. godine, Maarska brodarska kompanija (Mahart) uvela je testove
l977. godine, kao Pomorski fakultet u Lenjingradu, itd.
Sigurnost plovidbe i bezbjednost ljudi zavise od kvalifikovane brodske posade koja, kao to
je ve reeno, mora biti multidisciplinarno obrazovana i struno obuena. Evidentno je da
su nai pomorci traeni na svjetskim kompanijama, to znai da nae pomorske kole daju
znanja u skladu sa meunarodnim standardima. Meutim, problem je u tome to nae kole
vie obrazuju, nego to praktino obuavaju budue pomorce, a Meunarodna konvencija
STCW akcenat upravo stavlja na obuku. Rjeenje problema treba traiti u radnim
kabinetima gdje e simulator biti dio praktine nastave.
3. SAVREMENI ZAHTJEVI OBRAZOVANJA I OBUKE POMORACA
Pomorske kolske ustanove irom svijeta prilagodile su se novim izazovima i zahtjevima i
svoje planove i programe, kao i koncepcije studija uskladile sa tim aktuelnostima. Sve
obrazovne ustanove su napravile radikalne promjene u nastavnim planovima i programima,
prilagoavajui se preporukama IMO-a. U planove i programe uneeno je mnogo vie opte
tehnikih i drutveno humanistikih sadraja. U okviru permanentnog obrazovanja nude
se brojni kratkotrajni i ekonomini kursevi za unapreenje znanja i sposobnosti (Upgrading
Courses), obnovu znanja (Refresher Courses), te kursevi za dobijanje obaveznih dodatnih
ovlaenja, u skladu sa konvencijama. Najvea promjena dogodila se kao rezultat
istraivanja brodara, pomorskih instituta i obrazovnih ustanova, u nastojanju da se smanje
operativni trokovi iskoriavanja brodova, to je rezultiralo intenziviranjem primjene
simulatora u obrazovanju pomoraca svih profila. Svrha ovog prikaza je da prema dostupnim
podacima i saznanjima prezentira bitne karakteristike komponenata obrazovanja pomoraca
utemeljenog na primjeni simulatora kao nastavnih pomagala. Prilikom uvoenja,
koncipiranja i primjene simulatora, nauni i sistemski pristup postaju nezaobilazni.
Savremeni, visokoinformatizovani simulatori pruaju mogunost simuliranja situacija koje
se u praksi mogu dogoditi ponekad nakon vie mjeseci ili vie godina plovidbe, ili nikada u
karijeri jednog pomorca. Kako je praksa bitna u procesu obuavanja buduih pomoraca
(sl. 1.), to e obuka na simulatoru znatno poveati nivo vjetine i praktinog znanja koje je
potrebno za obavljanje sloenih poslova i zadataka na brodu.
Meutim, istraivanja pokazuju da simulator postaje praktino nastavno sredstvo samo ako
je komplementaran sa:
103
strukturom nastavnog programa,

kvalifikacijom i osposobljenou instruktora, i
karakteristikama kandidata pomoraca.
Danas skoro sve kolske ustanove za obuku pomoraca koriste zapaenu paletu simulatora
razliite namjene, kao to su:
simulatori za obrazovanje na podruju navigacije,
simulatori za obrazovanje na podruju brodomainstva,
simulatori za obrazovanje na podruju brodske elektronike i elektroenergetike,
simulatori za obuku osoblja ribarskih brodova,
simulatori za obrazovanje u rukovoenju brodskim kompanijama,
simulatori za rukovanje teretom.
Struktura
programa
Kandidat
student
pomorac
Simulator
simulator
equipment
Instruktor
nastavnik
Slika 1. Obrazovanje pomoraca pomou simulatora

4. STRUKTURA PROGRAMA OBUKE
Struktura programa obuke je kritina komponenta sistema obuke, utemeljena na primjeni
simulatora. Pravilnom koncepcijom programa garantuje se maksimalna obuenost na
simulatoru, a dobro razraen program bie od velike pomoi buduim pomorcima. Na
primjeru simulatora zapovjednikog mosta, navodimo neke bitne komponente programa:
ciljevi obuke,
tehnike i metode obuke,
voenje instruktora,
pomona nastavna sredstva,
trajanje obuavanja,
organizacija scenarija,
broj scenarija,
broj kandidata i sl.
104
Primjena simulatora za potrebe edukacije pomoraca je na odreeni nain specifina, a

prema istraivanjima Pomorskog instituta iz Sent Donsa koji raspolae najsavremenijom
simulacionom opremom na svijetu (sl. 2.), uslovno se moe raslaniti na pet tipova, i to:
obuka i rukovanje ureajem, (operator training),
uvjebavanje postupka, (procedure training),
obuka u donoenju odluka, (decision training),
obuka tima posade broda, (team training),
obuka brodskih ureaja i sistema, (mainterance training).
aj
e
Ur
Ob
uk
a
op
er
at
or
a
U
od vje
luk ba
a van
je
Ob
uk
a
od
r
U
po vje
stu ba
pk van
a
je
r
te
ra
e
Op
Uv
tim je
a bav
an
je
o b u k e
V r s t e
ir
fic
O
o s o b l j e
a
va
nja
B r o d s k o
r
e
ad
n
e
M
Slika 2. Obuka brodskog personala

5. KVALIFIKACIJA INSTRUKTORA
Rezultati o stepenu osposobljenosti pomoraca na simulatoru za obavljanje specifinih
zadataka govore o korelaciji izmeu postignutog uspjeha i kompetentnosti instruktora.
Ovakvo saznanje nas upuuje na osnovne predispozicije kojima mora raspolagati svaki
instruktor na simulatoru, a to su:
osnovna tehnika znanja i vjetine,
osnovna pedagoka znanja,
sklonost i izraen interes za pedagoki rad,
osnovna znanja programiranja na bar jednom programskom jeziku,
potpuno poznavanje i razumijevanje simuliranih procesa i sistema.
Uz uslov da instruktor ispunjava sve navedene preduslove, on je obavezan da proe kurs
instruktora za obuku na konkretnom simulatoru. U sutini, kurs bi trebalo da se sastoji iz
dva dijela.
U prvom dijelu treba da budu zastupljene slijedee programske cjeline:
simulator kao nastavno sredstvo,
105
simulatorski sistem (hardware, software, dokumentacija, uputstva za rukovanje),

upuivanje simulatora (priprema, upuivanje, testiranje), i
upotreba simulatora u nastavnom procesu (priprema i voenje vjebi).
U drugom dijelu:
simulator kao nastavno sredstvo sa stanovita komunikacija ovjek maina,

organizacija i planiranje kurseva, usklaeno sa zahtjevima korisnika,
pedagoki zahtjevi (metode, nastavni procesi, samostalno izuavanje i dr).
6. ZAKLJUAK
Sistem obrazovanja pomorskog kolstva doivljava velike promjene kako na tehniko
tehnolokom, sociopsiholokom, informatikom, tako i na organizacionom planu, posebno
u odnosu na smanjenje broja lanova brodske posade. Ako imamo sve ovo u vidu, budui
pomorci moraju proi obuku koja e biti funkcionalna i svrsishodna, jer je neophodno
kolovati i obuiti kadar za meunarodnu podjelu rada, prema kriterijumima koje odreuju
meunarodne zajednice. Nae kolstvo i itav sistem obrazovanja pomoraca trebamo u to
kraem roku prilagoditi aktuelnim gibanjima u svijetu. Planove i programe treba uskladiti
sa evropskim i svjetskim pomorskim centrima, a simulator treba posmatrati kao medij za
vjebanje i snano nastavno sredstvo koje dovodi do interakcije studenata i nastavnika za
vrijeme nastave, to zahtijeva nov prilaz pri strukturiranju programa, kao i stalno
usavravanje nastavnika instruktora.
7. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
106
Dokkum, K.: Ship Knowledge, a modern Encyklopedia, Dokmmar, 2003.

orovi, B.: Kadrovski menadment, Fakultet za pomorstvo, Kotor, 2000.
orovi, B: Menadment ljudskih resursa, Fakultet za pomorstvo, Kotor, 2008.
Fang, Quan-gen, et. al.: Formal safety assessment and application of the navigation
simulators for preventing human error in ship operations, str. 5-12, Journal of Marine
Science and Application, 2005.
IMO: Standards of Training Certification and Watch-keeping for seafarers, 1978,
1995.
Muirhead, P.: Simulation, open learning and the world wide web opportunities for a
new training paradigm?, str. 57-63, IMLA INSLC simulation conference papers,
2000.
Pourzanjani, M., Ali, A.: Latest trends in maritime education and training, 2
International Maritime Conference (IMC), Karachi, 2008.
Wang, C.: The development of navigation simulators and their applications, str.183
186, INSLC conference, 1996.
http://www.imo.org/
http://www.stcw.org/big.html


UDK: 378(497.11)
Struni rad
ANALIZA TRENUTNOG STANJA I MOGUA REENJA

RACIONALIZACIJE U SISTEMU OBRAZOVANJA
Slaana Mijatovi1, Danilo Beodranski 2
Rezime: Vreme u kome se govori o neophodnoj racionalizaciji u sistemu obrazovanja

Republike Srbije pogodno je za analizu trenutnog stanja u oblasti finansija u kolama
Moravikog okruga. Takva analiza podrazumeva poreenje sredstava koja Republika
Srbija izdvaja po jednom ueniku u svakoj koli Moravikog okruga. Upravo irok raspon
od kole do kole u sredstvima Republike Srbije za jednog uenika (od 4. 225, 61 do 53.
467, 38) navodi na razmiljanje o moguim nainima racionalizacije i finansijske utede,
koji su predloeni u ovom radu. Racionalizaciji u prilog ide i analiza koja se bavi brojem
uenika u odnosu na jednog nastavnika u kolama Moravikog okruga i koja pokazuje da u
kolama taj raspon ide od 19,61 do 1,61 uenika na jednog zaposlenog nastavnika.
Kljune rei: analiza, trenutno stanje, racionalizacija, uteda u finansiranju.
ANALYSIS OF THE CURRENT SITUATION AND

CONSIDERATION OF THE RATIONALIZATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
Resume: The time when it is talked about the rationalization of the education sistem in the
Republic of Serbia is appropriate for the analysis of the curent situation in the financial
area in the schools of Moravicki district. Such analysis implies comparation of the
resources which the Republic of Serbia invests in every school in the district per student.
Levels of investment per student vary from school to school ( from 4.225,61 to 53.467,38 )
and suggest thinking about possibilities of the ratinonalization and financial savings,
which are proposed in the analysis. In favor of ratinalisation goes the analysis of the
number of students per a teacher in the district, which shows the span of 19,61 to 1,61
students per an active teacher.
Keywords : analysis, current situation, rationalization, financial savings
Slaana Mijatovi, savetnik za materijalno-finansijske poslove; kolska uprava, upana Stracimira

2, pot.fah 145, aak, E-mail: sladjana.mijatovic@eunet.rs
2
Danilo Beodranski, naelnik kolske uprave, kolska uprava, upana Stracimira 2, pot. fah 145,
aak, E-mail: skuprava@nadlanu.com
1. UVOD
Na poetku kolske 2009/2010. godine na teritoriji Republike Srbije registrovano je 1711
dravnih ustanova koje se bave obrazovno-vaspitnim radom (1711 osnovnih i srednjih
kola). U ovaj broj uraunate su i osnovne i srednje kole, kao i muzike i baletske kole i
kole za uenike sa posebnim obrazovnim potrebama. Sve one nalaze se u ovom trenutku
pod ingerencijom same Republike ili, preciznije reeno, pod ingerencijom sedamnaest
kolskih uprava.
Jedna od kolskih uprava je i kolska uprava u aku koja pokriva teritoriju Moravikog
okruga, tj. teritoriju etiri optine: aak, Gornji Milanovac, Luani i Ivanjica. Na teritoriji
ove etiri optine, u trenutku kada nastaje ovaj rad, vaspitno-obrazovni proces izvodi se u
53 ustanove (kole):
u 25 osnovnih i srednjih kola na teritoriji optine aak (kao po jedna ustanova,
uraunate su muzika kola i kola za decu sa posebnim potrebama, koje inae
pokrivaju i osnovnokolsku i srednjokolsku delatnost ura);
u 10 kola na teritoriji optine Gornji Milanovac;
u 11 kola na teritoriji optine Ivanjica i
u 7 kola na teritoriji optine Luani.
2. ANALIZA TRENUTNOG STANJA U KOLAMA MORAVIKOG OKRUGA
Moda ovakvo iznoenje podataka u formi brojeva dobije neto od ivotvornosti ako se
kae da u kolskoj 2009/2010. godini nastavu u ove 53 ustanove pohaa ukupno 25431
uenik (16703 uenika u osnovnim kolama 65 = OOO3 i muzika kola) i 8728 uenika
u srednjim kolama Moravikog okruga, a da za realizaciju i kvalitet nastave i
funkcionisanje nastavno-kolskog ivota brine izmeu 3000 i 3100 zaposlenih u ovim
ustanovama. Za njihove zarade Republika u ovom trenutku izdvaja 160.235.597,00 dinara
meseno, ili preraunato u evropsku valutu : 1.606.049,88 eura meseno4. Lako se na
osnovu svih ovih podataka dolazi do prosene sume potrebne za kolovanja jednog uenika
u Moravikom okrugu u ovom trenutku. Ona iznosi 6.300,79 dinara ili 63,15 eura. U
srednjim kolama (ima ih ukupno 14 na teritoriji etiri optine, raunajui i muziku kolu i
kolu za uenike sa posebnim obrazovnim potrebama) prosena cena kolovanja jednog
uenika iznosi 6.138,26 dinara, a u osnovnim kolama 6.385,72 dinara.
to se tie srednjih kola, moe se rei da postoji relativna ujednaenost meu kolama u
kotanju jednog uenika na mesenom nivou (ukupna sredstva koja drava izdvaja za
zarade zaposlenih u ustanovi podeljena sa brojem uenika u koli u kolskoj 2009/2010.
godini) tj. novana suma koju izdvaja drava po jednom ueniku kree se od 5.071,56 u
Gimnaziji u aku do 7.243,10 u Tehnikoj koli u aku.
Stanje je drugaije u srednjoj muzikoj koli, kao i u koli za uenike sa posebnim
obrazovnim potrebama, to se svakako moe pravdati specifinostima obrazovno-vaspitnog
rada u tim ustanovama.
3
4
OOO - osnovna kola za obrazovanje odraslih

Zvanini srednji kurs evra 12. april 2010. godine iznosi 99,7721 dinara
108
Broj
Cena po ueniku
uenika na mesenom nivou
Gimnazija, aak
1178
5071,56
Ekonomska kola, aak
936
5237,45
Prehrambeno-ugostiteljska kola, aak
867
5285,76
Ekonomsko-trgovaka kola "Knjaz Milo", G. Milanovac
516
5535,15
Gimnazija Takovski ustanak, G. Milanovac
406
5849,43
Tehnika kola, Ivanjica
541
6130,88
Gimnazija, Ivanjica
419
6208,42
Srednja kola Dragaevo, Gua
653
6507,05
Medicinska kola, aak
714
6556,22
Tehnika kola Jovan ujovi, G. Milanovac
533
6700,65
Mainsko-saobraajna kola, aak
1043
7081,69
Tehnika kola, aak
839
7243,1
Muzika kola, aak
41
19271,64
kola 1. novembar, aak (za uenike sa posebnim potrebama)
12
17613,21
Naziv srednje kole
Situacija u osnovnim kolama znatno je drugaija u svakom smislu. Najpre je vano istai
injenicu da se obrazovno-vaspitni rad po planu i programu propisanom od strane
Republike sprovodi i u onim ustanovama koje imaju preko hiljadu uenika (O Tanasko
Raji u aku, O Dragia Miovi u aku, O Milica Pavlovi u aku, O Vuk
Karadi u aku, O Milinko Kui u Ivanjici), kao i u onim ustanovama koje imaju
ispod 100 uenika u trenutku kada nastaje ova analiza: O Vui Velikovi u
Meureju5, O M.V. Zverac u Bratljevu6, O Major Ili u Kuiima7, O Svetozar
Markovi u Kovilju8, O Vuk Karadi u Kaoni9. Kada se primeni ujednaen kriterijum
za sve ustanove i kada se na osnovu njega mesena suma koju Ministarstvo prosvete izdvoji
za zarade zaposlenih u ustanovi podeli sa brojem uenika u ustanovi, dobije se svota
potrebna za kolovanje jednog uenika. Napominjemo da ovo jo uvek nije i konana suma,
jer u cenu kotanja jednog uenika u ovom radu nisu uraunata sredstva koja i lokalna
samouprava izdvaja za obrazovno-vaspitne ustanove.
Naziv osnovne kole
O Dragia Miovi, aak
O Milica Pavlovi, aak
O Tanasko Raji, aak
O Vuk Karadi, aak
O Sveti Sava, aak
O Kirilo Savi, Ivanjica
O Milinko Kui, Ivanjica
O Tatomir Aneli, Mrajevci10
O Gua, Gua
O Sveti akon Avakum, Trnava11
O Sveti Sava, G. Milanovac
Broj uenika
1127
1197
1257
1047
825
785
1036
585
511
227
545
Cena po ueniku
4.225,61
4.258,13
4.399,71
4.858, 71
5.071,82
5.265,59
5.372,51
5.736,28
5.742,34
5.766,73
5.796,06
Meureje - optina Ivanjica

Bratljevo - optina Ivanjica
7
Kuii - optina Ivanjica
8
Kovilje - optina Ivanjica
9
Kaona - optina Luani
10
Mrajevci - optina aak
11
Trnava - optina aak
6
109

Naziv osnovne kole
O M. Nastasijevi, G. Milanovac
O Ratko Mitrovi, aak
O Sreten Lazarevi, Prilike12
O Filip Filipovi, aak
O Kralj Aleksandar, G. Milanovac
OBranislav Petrovi, Slatina13
O Kotraa, Kotraa14
O V.P. Dis, Zablae15
O Desanka Maksimovi, G. Milanovac
O Preljina, Preljina16
O Milan Blagojevi, Luani
O Goraii, Goraii17
O Stepa Stepanovi, G. Gorevnica18
O Boo Tomi, Prijevor19
O 22.decembar, Donja Trepa20
O eneral M. Katani, Bresnica21
O Marko Paji, Via22
O Arsenije Loma, Rudnik23
O Ivo Andri, Pranjani24
O Nedeljko Koanin, Devii25
O Takovski ustanak, Takovo26
O Major Ili, Kuii
O Vui Velikovi, Meureje
O Vuk Karadi, Kaona
O Mio Matovi, Katii27
O M.V.Zverac, Bratljevo
O Svetozar Markovi, Kovilje

Broj uenika
490
584
301
545
891
352
221
352
598
413
548
154
209
179
131
114
100
253
291
151
227
75
68
69
126
18
13
Cena po ueniku
5.867,60
5.909,49
5.959,89
6.181,89
6.188,59
6.282,76
6.465,64
6.607,19
6.794, 12
6.940,42
7.052,46
7.610,63
7.747,83
8.267,62
8.735,31
8.795,97
9.859,35
10.070,31
11.142,18
11.426,46
13.154,89
13.416,39
14.043,06
14.420,45
14.882,27
36.821, 31
53.467,38
Ovaj rad moe da ima i svoju dopunu u kojoj se jasno vidi odnos zaposleni (finansirani
radnik od strane Republike) - uenik, kao i odnos nastavnik - uenik u svakoj koli
pojedinano. Do prvog odnosa dolo se uzimanjem u obzir svih zaposlenih u koli (svaka
kola bez obzira na broj uenika ima direktora, radnika na poslovima sekretara, efa
raunovodstva, tehniku slubu).
12
Prilike - optina Ivanjica

Slatina - optina aak
14
Kotraa - optina Luani
15
Zablae - optina aak
16
Preljina - optina aak
17
Goraii - optina Luani
18
Gornja Gorevnica - optina aak
19
Prijevor - optina aak
20
Donja Trepa - optina aak
21
Bresnica - optina aak
22
Via - optina Luani
23
Rudnik - optina G.Milanovac
24
Pranjani - optina G.Milanovac
25
Devii - optina Ivanjica
26
Takovo - optina G.Milanovac
27
Katii - optina Ivanjica
13
110
Naziv srednje kole

Gimnazija, aak
Ekonomska kola, aak
Prehrambeno -ugostiteljska kola, aak
Ekonomsko-trgovaka kola "Knjaz Milo", G.
Milanovac
Gimnazija Takovski ustanak, G. Milanovac
Tehnika kola, Ivanjica
Gimnazija, Ivanjica
Srednja kola Dragaevo, Gua
Medicinska kola, aak
Tehnika kola Jovan ujovi, G. Milanovac
Mainsko-saobraajna kola, aak
Tehnika kola, aak
Naziv osnovne kole

O Dragia Miovi
O Milica Pavlovi
O Tanasko Raji
O Vuk Karadi, aak
O Sveti Sava, aak
O Kirilo Savi
O Milinko Kui
O Tatomir Aneli
O u Gui
O Sveti akon Avakum
O Sveti Sava, G.M.
O M. Nastasijevi
O Ratko Mitrovi
O Sreten Lazarevi
O Filip Filipovi
O Kralj Aleksandar
OBranislav Petrovi
O Kotraa
O V.P.Dis
O Desanka Maksimovi
O Preljina
O Milan Blagojevi
O Goraii
O Stepa Stepanovi
O Boo Tomi
O 22.decembar
O eneral M. Katani
O Marko Paji
O Arsenije Loma
O Ivo Andri
O Nedeljko Koanin
O Takovski ustanak
O Major Ili

Zaposleniuenik
1 : 12,55
1 : 11,83
1: 11,1
Nastavnikuenik
1: 16,4
1 : 15,39
1 : 15,67
1 : 11,35
1 : 14,59
1 : 10,76
1 : 10,19
1 : 10,05
1 : 9,23
1 : 9,3
1 : 9,28
1 : 8,72
1 : 8,6
1 : 15,09
1 : 13,17
1 : 14,36
1 : 12,89
1 : 11,76
1 : 13,08
1 : 11,54
1 : 11,32
Zaposleniuenik
1 : 14,22
1 : 13,99
1 : 13,68
1 : 12,56
1 :12,09
1 : 10,61
1 : 10,59
1 : 9,72
1 :10,13
1 : 9,68
1 : 10,07
1 : 9,43
1 : 9,78
1 : 9,30
1 : 9,55
1 : 9,23
1 : 8,94
1 : 8,36
1 : 8,81
1 : 8,11
1 : 8,41
1 : 7,99
1 : 7,05
1 : 7,31
1 : 6,98
1 : 6,56
1 : 6,49
1 : 5,67
1 : 5,54
1 : 5,10
1 : 4,63
1 : 4,23
1 : 4,20
Nastavnikuenik
1 : 19,61
1 : 19,23
1 : 18,65
1 : 16,85
1 : 16,63
1 : 16,07
1 : 15,01
1 : 15,12
1 : 14,96
1 : 16,07
1 : 14,34
1 : 14,91
1 : 14,59
1 : 15,10
1 : 14,67
1 : 14,02
1 : 14,64
1 : 12,77
1 : 13,73
1 : 13,2
1 : 12,37
1 : 12,47
1 : 11,83
1 : 11,61
1 : 10,22
1 : 11,03
1 : 10,46
1 : 9,41
1 : 9,32
1 : 7,55
1 : 7,88
1 : 6,83
1 : 6,79
111
Naziv osnovne kole

O Vui Velikovi
O Vuk Karadi, Kaona
O Mio Matovi
O M.V. Zverac
O Svetozar Markovi

Zaposleniuenik
1 : 4,00
1 : 4,07
1 : 3,60
1 : 1,51
1 : 1,02
Nastavnikuenik
1 : 6,88
1 : 6,48
1 : 6,23
1 : 2,77
1 : 1,61
3. MODEL RACIONALIZACIJE
Na osnovu navedene analize, a u cilju ujednaavanja sredstava koja Republika treba da
izdvoji za kolovanje jednog uenika, smatramo da u brdsko-planinskim podrujima
racionalizaciju treba vriti na sledei nain:
U kolama u kojima je cena usluge po ueniku najvia, a samim tim i broj uenika po
nastavniku ili po zaposlenom najnii, poeljno je ukinuti etiri razreda (od V do VIII), ugasiti
matinost kole i preostale razrede od I do IV prikljuiti kao izdvojeno odeljenje najblioj veoj
koli. U tom sluaju potrebno je obezbediti vozilo za prevoz uenika do najblie kole.
Sprovoenjem socijalnog programa, povoljnog po radnike, omoguio bi se odlazak iz
obrazovnog sistema zainteresovanih iz kole koja prihvata uenike manje kole, a njihova
radna mesta omoguila bi zapoljavanje radnika ija je kola izgubila matinost.
Odluke o gaenju razreda od V do VIII sredine e mnogo lake prihvatiti ako se
izdvojenom etvororazrednom odeljenju koje se pripaja veoj koli sauva naziv pod
kojim je kola do tog trenutka radila.
Ukidanjem etiri razreda, samo u jednoj koli, dobila bi se uteda za oko 6 izvrilaca u
nastavi, a sa reorganizacijom zaposlenih u vannastavi taj broj bi se poveao na 8 izvrilaca.
Ovaj model racionalizacije daleko je prihvatljiviji od ukidanja razreda od I do IV, izmeu ostalog,
i zbog toga to se smatra da je dete u uzrastu od V do VIII razreda spremnije da prihvati odvajanje
od porodice (domski i internatski smetaj) ili fiziki da podnese svakodnevni prevoz do kole.
4. ZAKLJUAK
Nesumnjivo je da je tema ovog rada vezana za drutveni kontekst i za trenutak u kome on
nastaje, za posledice svetske ekonomske krize na na drutveni sistem i za potrebe
finansijske racionalizacije u naem procesu obrazovanja. S tog aspekta, racionalizacija u
sistemu obrazovanja neophodna je i opravdana. Ali, da se ne bi zaboravila ni socioloka ili
ljudska dimenzija, potrebno je istai da predloeni model, i s te strane, ima opravdanje i
smisao, jer neosporno je da e se lake u ivotne tokove, a i u srednjokolsko okruenje,
uklopiti uenik koji nastavu od V do VIII razreda pohaa u odeljenju, u okruenju svojih
vrnjaka, od onog koji nastavu od V do VIII razreda pohaa sam.
5. LITERATURA
[1] Sajt Ministarstva prosvete www.mp.gov.rs
[2] Izvodi iz godinjih programa rada kola sa elementima za utvrivanje broja
izvrilaca (osnovne i srednje kole Moravikog okruga)
112


UDK: 628
EDNA PLANETA ZEMLJA

Miodrag Panteli1, Dragan Golubovi2, Dragana Vojteki3
Rezime: U radu je izneto: Globalni problemi planete zemlje.Voda naa nasuna.

Zagaivanje povrinskih i podzemnih voda. Izvori zagaivanja povrinskih i podzemnih
voda. Materije koje zagauju povrinske i podzemne vode. Zatita vode od zagaivanja.
Uticaj nekih tetnih supstanci koje se nalaze u vodi na zdravlje stanovnitva.
Kljune rei: Voda naa nasuna, higijenski ispravna voda.
THIRSTY PLANET EARTH

Summary: In this paper we have discussed: global problems of the planet Earth, water
which we cannot live without; pollution of the area waters and underground waters;
sources of pollution of the area waters and underground waters. Materials which pollute
area waters and underground waters, protection of the waters from the pollution. Influence
of some dangerous substances which we can find in the soil on the health of the population.
Key words: Water which we cannot live without, hygienically clean water.
1. UVOD
Problemi zatite ivotne sredine danas su postali "svetski problemi". Drutvena zajednica
probleme iz ekologije odlae za kasnije, donosei razna prelazna reenja ostavljajui da
neka naredna generacija ista rei. Ovakav pristup je doveo do unitavanja prirodnih resursa:
vazduha, voda, biljnog materijala, zemljita, propadanja divnih fazada, krovova,
spomenika, kulturnih dobara, kao i sve veeg nuklearnog zagaenja. U vazduhu je dolo do
stvaranja: smoga, kiselih kia, fenomena "staklene bate", ozonski sloj se tanji te je tako na
mnogim mestima dolo do stvaranja "rupa" u ozonskom sloju. Ona se svake godine sve vie
poveava, a na junom polu 1986. godine njena veliina je bila ravna povrini
Severnoamerikog kontinenta. Prema merenjima (1995) i arktiki ozonski omota se
prilino stanjio i uskoro bi se mogla pojaviti "rupa" jer je ozonski sloj za treinu tanji od
normalnog, koji je bio u januaru i februaru. istih reka gotovo da vie nema, vode za pie
je sve manje. Slana voda mora i okeana je zastupljena sa oko 97% zamrznuta u ledu na
polovima i planinama sa oko 2,25% a samo oko 0,75% su rezerve slatke vode.
1 Prof. dr Miodrag Panteli, Spec. sanitarne hemije, Tehniki fakultet, Svetog Save 65,aak
2 Prof. dr Dragan Golubovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: mehatron@ptt.yu
3 Prof. dr Dragana Vojteki, Visoka kola za poslovnu ekonomiju i preduzetnitvo, Beograd
Miodrag Panteli i dr.
Veina ivotnih namirnica je zagaena bioloki, hemijski i radionuklidima. Dolo je do

zagaivanja zemljita unoenjem otpadaka, taloenjem zagaivaa vazduha
(aerosedimenta) preko zagaene vode, pri poljoprivrednoj proizvodnji, otpadnim
komunalnim i industrijskim materijalom i dr. Na kraju ovde treba dodati nuklearne
reaktore, njihov vek trajanja (jaih) je oko 30 godina. Poetkom 21. veka prestaje sa radom
oko 300 reaktora. Ostaje da nove generacije ree pitanje nuklearnog otpada, zagaenog
vazduha, voda, ivotnih namirnica i zemljita, jer je naa generacija probleme iz oblasti
zatite i unapreivanja ivotne i radne sredine, uglavnom, vrlo malo reila.
Slika 1: Globalni problemi planete Zemlje

2. VODA NAA NASUNA
Voda je kolevka celokupnog ivota na Zemlji, i, kao bitni sastojak svih ivih bia, igra
presudnu ulogu u svakom biotopu. Voda je istovremeno uslov ivota, ivotna sredina i
sredstvo za proizvodnju. Neki je zovu belim ugljem, jer je i izvor energije.
Osnovna karakteristika vode na Zemlji je njeno neprekidno kruenje. Prelazi iz jednog
agregatnog stanja u drugo, zbog ega je neiscrpni prirodni izvor. Voda je gradivna materija
ivog sveta i u najveem procentu je zastupljena u njemu.
Globalne klimatske promene utiu na stalni rast prosene godinje temperature za 0,6
stepeni, to e ve do 2020. godine smanjiti padavine za petinu usled ega bi koliina vode
u rekama mogla bezmalo da se prepolovi. oveanstvu, dakle, prete sua i e.
Brojna predvianja ukazuju na neminovnost svetske krize zbog nedostatka vode u ovom
veku. Nagli porast broja stanovnika, ubrzani procesi urbanizacije i industrijalizacije i
posebno sve intenzivnija poljoprivredna proizvodnja, uslovljavaju da potrebe za vodom
postaju svakim danom sve vee. Postavlja se opravdano pitanje kako osigurati dovoljno
vode za celokupni ivot na Zemlji.
Voda pokriva 2/3 zemljine povrine, a ipak oko polovine oveanstva oskudeva u vodi.
114
Oko tri milijarde ljudi oskudeva u vodi (polovina oveanstva, nema dovoljno vode za
higijenske potrebe), a 1,3 milijardi nema dovoljno ni za pie (prema podacima svetske
komisije za vodu) (sl. 2).
Slika 2: Svet je sve edniji

Na konferenciji OUN o ivotnoj sredini odranoj u Stokholmu, juna 1972. godine izneto je
da e u toku narednih 30 godina, pored nestaice hrane, oskudica vode teko pogoditi
stanovnitvo Zapadne i Istone Evrope, Indije, SAD.
Istraivai sa amerikog univerziteta "Don Hopkins" u Merilendu, procenjuju, da e
problem nedostatka vode pogoditi blizu 2,8 milijardi ljudi 2025. godine, to e predstavljati
35 odsto oekivane svetske populacije u toj godini od 8 milijardi stanovnika.
Danas u svetu 31 zemlja oskudeva u vodi, a usled ubrzanog rasta populacije jo 17 zemalja
suoie se sa ovim problemom do 2025. godine (slika 3).
Na naoj planeti je u porastu korienje vode u gradovima, selima, industriji i poljoprivredi,
a vei deo sveta pokuava da zadovolji rastue potrebe za sveom vodom iz ogranienih i
sve zagaenijih izvorita. Ovaj nedostatak vode u budunosti ograniie ivljenja u
mnogim zemljama sveta.
Voda e uskoro biti traenija od nafte", predvia Miel Batis, bivi savetnik Federika
Majora, generalnog direktora Uneska. U Parizu je od 19. do 21. marta 1998. godine
odrana meunarodna konferencija na kojoj su mnogobrojni eksperti i pedesetak ministara
raspravljali o ovom velikom planetarnom problemu. Ljudi su konano shvatili da voda nije
neiscrpan i besplatan nebeski dar i da bi morali da se organizuju da vodenim bogatstvima
pravilno raspolau, da ih zatite i plaaju. "Ukoliko se o vodi ne povede vie rauna, dve
treine oveanstva e ve pre 2025. godine patiti od ei, upozorava Nitin Desai, bivi
115
podsekretar UN i bliski saradnik Kofi Anana.
Slika 3:Bez vode nema ivota

"Uskoro e voda sluiti kao pokazatelj nivoa razvoja neke zemlje, jednako kao i bruto
nacionalni dohodak", tvrdi Stefan Hesel, predsednik Programa za solidarnu potronju vode
u Francuskoj. Za razliku od stanovnika Evrope i Amerike koji nemaju nikakve sumnje u
ispravnost vode iz vodovoda, oko 20 odsto stanovnika irom planete je u nedostatku bolje,
primorano da pije vodu sa izvora sumnjive istoe.
Kvalitet vode je u bunarima i inflatracionim bazenima pod direktnim uticajem rene vode,
koja se koristi za prihranjivanje podzemnih voda-bunara u priobalju reka.Ove rene vode
osciliraju u pogledu izdanosti tokom godine,a esto dolazi do havarijskog zagaenja
vodotoka.Usled umanjenog protoka vodotoka dolazi do njegovog poveanog
zagaivanja:industrijskim,komunalnim
otpadnim
vodama,otpadnim
vodama
sa
poljoprivrednih zemljita,kao i od rasutih izvora zagaivanja.Ovo poveano zagaivanje
vodotoka dovodi do jakog poveanja sadraja analiziranih fizikih,fiziko-hemijskih i
hemijskih pokazatelja koji direktno utiu na ocenu higijenske ispravnosti vode za pie.
3. ZAGAIVANJE POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA
istih reka gotovo da vie nema, vode za pie je sve manje. Slana voda mora i okeana je
zastupljena sa oko 97%, zamrznuta u ledu na polovima i planinama sa oko 2,25%, a samo
oko 0,75% su rezerve slatke vode, a od ove koliine za pie se sada koristi oko 0,60%,
ostaje buduim generacijama samo oko 0,15% slatke vode.
Zagaivanje povrinskih voda predstavlja svakako jednu od najteih posledica koje nastaju
u vezi sa zagaivanjem ivotne sredine.
Na kongresu Meunarodnog udruenja za distribuciju vode, koji je odran 1964. godine u
Stokholmu donet je zakljuak da je potrebno zaustaviti proces degradacije vode i vratiti
vodi njene prirodne kvalitete.
Ameriki biolog Bari Gomoner (Barry Gommoner) u svom patetinom delu "Kakvu zemlju
emo ostaviti naoj deci", pie: "Dostigli smo jednu kritinu fazu naeg ivota na zemlji".
Nae povrinske vode se rapidno zagauju prekomernim koliinama fosfata i nitrata koji su
sadrani u upotrebljenim vodama i zbog toga se namee potreba za radikalnom
transformacijom gradske kanalizacije
116
Konstatovano je da je nestaica vode najkritiniji faktor koji moe da unazadi drutvo.

Poznati francuski akademik an Rostan (Jean Rostan) iznosi, da su brojne reke zagaene
stalnim izlivanjem voda iz kanalizacija i otpadnih industrijskih voda, vie ili manje
toksinih, i da usled njihove toksinosti preti opasnost za zdravlje ljudi, za faunu slanih
voda, nastaje teta za gajenje riba i ribolov uopte, za agrokulturu, teta za turizam itd.
Slika 4: Povrinske
vode
Podzemne vode su izvorita koja se nalaze ispod povrine zemlje i koja se povremeno
dopunjavaju atmosferskim padavinama i povrinskim vodama koje prodiru u vodonosne
slojeve.
Podzemna voda je znaajna za vodosnabdevanje stanovnitva.Poslednjih godina podzemne
vode se sve vie zagauju.Takoe podzemne vode rastvaraju materije (minerale) od kojih
se sastoji zemljina kora.Takve vode esto kroz duboke pukotine izbijaju na povrinu zemlje
u vidu izvora mineralne vode.
Slika 5:Podzemne vode
Problem predstavlja zagaenje podzemnih voda. Ova zagaenja jednim delom uzrokuje
poljoprivreda zbog korienja vetakog ubriva i otpadne vode iz seoskih naselja.
Veliki problem predstavlja i posledica zagaenja voda sa neurednih deponija. Voda i otpad
117
povezani su neraskidivo i pogubno. Svaki otpad pre ili kasnije dospeva do podzemnih voda
zagaujui je. To je dugotrajan i ljudskom oku skriven proces. Srbija e pre ili kasnije
osetiti posledice ovakve nebrige za otpad. Brojni izvori bie zagaeni, moda za koju
godinu ili kasnije, ali je sigurno da ovakav nemar trajno ugroava nae vodene zalihe. Vodu
je od otpada mogue zatiti jedino izgradnjom deponija s kontrolisanim odvodom.
Ureenih deponija u Srbiji gotovo i da nema!
Ionako loe stanje voda ugroavaju zastarele tehnologije u fabrikama i nerazumni ljudski
postupci. Beograd svoje otpadne vode, kroz 20 izliva, isputa direktno u Dunav i Savu bez
ikakvog precesuiranja. Za izgradnju postrojenja za preiavanje otpadnih voda Beograda,
koji bi se po generalnom planu nalazilo u Velikom selu, potreba je investicija od nekoliko
stotina miliona evra.
U Srbiji je sve manje i manje higijenski ispravne izvorske vode. Strunjaci smatraju da je
glavni razlog u nekontrolisanoj sei uma i da se spas nalazi u planskom poumljavanju,
povrinskim akumulacijama, malim branama i zatiti izvorita reka. Bombardovanje SR
Judoslavije 1999. godine i korienje municije sa osiromaenim uranom zagadilo je vei
broj izvora kao i vodotokova.
Slika 6: Zagaenje povrinskih i podzemnih voda

Tokom NATO bombardovanja 1999. godine raketiran je i razoren veliki broj industrijskih
objekata iz kojih su prodrle toksine i opasne materije u velikim koliinama, sa
neprocenjivom tetom po ivotnu sredinu. Razaranja sa najveim izlivanjem ovih materija
bila su u : Panevu, Kragujevcu, Boru, Novom Sadu, Bariu, Kraljevu, aku, Niu,
Novom Beogradu, Obrenovakom regionu, Prahovu i Pritini.
Raketiranje ima za posledicu poar i snanu eksploziju pa je jedan deo toksinih materija
izazvao aerozagaenje u obliku aerosola i produkata sagorevanja, koji esto znaju da budu
118
toksiniji od osnovnog oblika zagaivaa. Drugi deo opasnih materija rasprio se po

okolnom zemljitu i drugim povrinama razruenih objekata. Trei deo tetnih materija
izlio se u zemljite i odatle preko kine kanalizacije ili prirodnog dreniranja zemljita otiao
u vodotokove. Deo tetnih materija koji je ostao uzemljitu jo uvek se drenira u vodotoke
ili e sistemom preraspodele kree izmeu podzemnih voda i vodopropusnih slojeva
zemljita Na kraju sve se to zavri u vodi.
Godinu dana pre bombardovanja piralena nije bilo ni u jednom uzorku. Pojavio se tek sa
raketiranjem Zastave. Njegova koncentracija u vodi, protokom vremena se smanjivala ali
je zato u sedimentu renog dna rasla. Poveane koncentracije piralena u sedimentu renog
dna posledica su njegove hemijske prirode, jer je on tei od vode, pa se na dnu suda taloi.
Voda doe, proe i ode, ona neto sa sobom odnese, neto ponese, a neto naalost i ostane.
Od momenta akcidenta piralen je za pet dana stigao u Veliku Moravu od Kragujevca.
Vreme u kojem ivimo i ka kojem idemo zahteva vie odgovornosti, naroito u doslednijem
pridravanju propisa. U Evropi propisi koji reguliu higijensku ispravnost vode za pie ne
samo da se strogo potuju, ve se i pootravaju. A, mi emo imati higijenski ispravnu vodu
u ai samo onda kada nadlene institucije sistema primene postojee propise u
svakodnevnom ivotu.
4. IZVORI ZAGAIVANJA PODZEMNE I POVRINSKE VODE
Meu vanije zagaivae povrinskih i podzemnih voda ubrajaju se: industrijske i
komunalne otpadne vode, otpadne vode sa poljoprivednih zemljita i termoenergetskih
objekata, kao i od rasutih izvora zagaivanja: pri proizvodnji i preradi ruda, proizvodnji i
preradi nafte, od deponija smea i dr. (sl. 7).
Slika 7: Izvori zagaenja voda

5.
MATERIJE KOJE ZAGAUJU PODZEMNE I POVRINSKE VODE
Glavni zagaivai voda su bakterije, amebe ili druge vrste patogenih bakterija, virusi,
sumporna jedinjenja, amonijak, nitriti, nitrati, fosfati, cijanidi, metali, naftini derivati,
fenoli, polihlorovani bifenili, polihlorovani ugljovodonici,dioksin, detergenti, pesticidi,
radionuklidi i dr. Ovi zagaivai jednim delom dospevaju u vodotokove i vodne objekte iz
kojih se stanovnitvo snabdeva vodom.
119
6. ZATITA VODA OD ZAGAIVANJA

Radi zatite svih izvorita voda, povrinskih i podzemnih, koje se koriste za ljudsku
potronju, ili u rekreativne svrhe, potrebno je sprovesti takve mere preiavanja otpadnih
voda kojima se garantuje sigurnost opstanka ne samo ivotinjskih organizama, ve i
ravnotea svih ivih organizama ukljuujui i oveka. Ova zatita moe se ostvariti
pomou sistema zatvorenih ciklusa voda, tako da nema isputanja otpadnih voda u
povrinske vode i druge vodne recipijente. Ako se ne koristi zatvoreni ciklus vode, tada se
otpadne vode moraju preiavati korienjem niza postupaka, metoda i ureaja za
preiavanje.
Neophodno je uloiti sve snage da bi se to pre izgradila gradska kanalizacija (vie gradova
u Srbiji je ne poseduje) kako za odvoenje fekalnih otpadnih voda, tako i za odvoenje
povrinskih (atmosferskih) voda.
Dalje je potrebno izgraditi stanicu za preiavanje fekalnih otpadnih voda, kao i reiti
pitanje sakupljanja, deponovanja i prerade smea, na jednom mestu za vie gradova.
7. UTICAJ NEKIH TETNIH SUPSTANCI KOJE SE NALAZE U VODI NA
ZDRAVLJE STANOVNITVA
Vodom se mogu prenositi mnoge zarazne bolesti, mnoge vrste virusa, bakterija i drugih
mikroorganizama koji ive u vodi krae ili due vreme, a pojedine vrste mogu se pod
povoljnim uslovima u njoj i razmnoavati i preko nje preneti na oveka i izazvati hidrine
epidemije.
Vodom se mogu preneti: trbuni tifus, paratifus, bacilarna dizenterija, amebna dizenterija,
kolera, infektivni hepatitis i crevni paraziti.
120
Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije svake godine oko 500 miliona ljudi
oboli od bolesti vezane za vodu, a oko 10 miliona ljudi godinje umire zbog zagaenja
vode.
U vodi se nalazi oko 500 vrsta virusa. Prema Alkinu, Bentonu i drugima, virusi su otporni
prema temperaturi, promeni pH, a posebno prema oksidacionim sredstvima. Za unitavanje
nekih virusa potrebne su visoke koncentracije hlora, odnosno ozona i due njihovo dejstvo.
S obzirom da su i u svetu virusi vrlo malo ispitani, predstavljae za nas jedan od narednih
goruih problema. Ispitivanja na eksperimentalnim ivotinjama prema tvrenju nekih
genetiara su pokazala da samo nekoliko atoma neke materije koji prodru u elije i njeno
jezgro mogu dovesti do: genetskih, mutagenih, teratogenih i kancerogenih promena.
Prisutan amonijak u vodi oksiduje se do nitrita koji sa hemoglobinom grade
methemoglobin. Krvna zrnca blokirana nitritima ne uestvuju u funkciji disanja. Uz
dramatine simptome koji idu do besvesnog stanja javlja se i plava boja lica, a u teim
sluajevima mogui su i smrtni ishodi.
Pri unoenju manjih koliina nitrata zapaa se zaostajanje u razvoju, a dolazi u organizmu i
do redukcije nitrata do nitrita, javlja se methemoglobinemija (anemija). U jednom
amerikom gradu koji je bio lociran na reci ispod velikog grada dolo je do tekog trovanja
nitratima koji su se nalazili u vodi za pie. Do ovog trovanja je dolo posle potpunog
preiavanja kanalske vode, pri emu su se nitrati stvarali raspadanjem belanevina i
zagaivali priobalne bunare, iji porast nitrata je konstatovan posle trovanja dece.
Naveemo jo jedan sluaj. U SAD jedno vreme je bilo moderno rano odbijanje odojadi
od dojenja i ona su hranjena mlekom u prahu. Jednoga dana majka je primetila da joj dete
teko die posle uzimanja obroka skuvanog mleka u prahu, prethodno razblaenog vodom
iz gradskog vodovoda. Majka je brzo prekinula sa obrokom i skuvala kamilicu u istoj vodi i
dala detetu. Stanje kod deteta se pogoralo; hitno je prebaeno u bolnicu gde je i
postavljena dijagnoza. Pregledom vode konstatovan je uvean sadraj nitrata u istoj, i posle
toga sledila je odluka sanitarnih organa o naputanju postojeeg vodnog objekta.
Konstatovano je i tetno dejstvo nekih jona metala: ive, kadmijuma, olova, bakra,
aluminijuma, hroma, nikla, mangana. Joni ovih metala oteuju: jetru, bubrege, krvne
sudove, centralni nervni sistem, a neki se deponuju u kostima.
Zdravlje ljudi moe biti ugroeno zagaenom vodom u kojoj se nalaze: policiklini
aromatini ugljovodonici (PAU), polihlorovani bifenili (PCB), polihlorovani trifenili
(PCT), polihlorovani ugljovodonici,dioksin, naftini derivati, fenoli, detergenti, pesticidi,
radiouklidi i druga organska jedinjenja. Ove supstance ine vodu neupotrebljivom za pie
usled njihovog tetnog dejstva na ljudski organizam. Ova jedinjenja imaju izrazito
kancerogeno dejstvo.
Mnogobrojne hemijske supstance imaju tetno dejstvo na grau i funkciju gena izazivajui
somatske i generativne mutacije, koje se vre u nepolnim i polnim elijama tkiva tela.
Prema nainu delovanja na naslednu materiju, ove hemijske supstance se dele na
neposredne (izazivaju male strukturalne modifikacije u grai DNK) i posredne (izazivaju
ekstenzivna strukturalna oteenja DNK i uvek inhibiraju sintezu nove DNK).
U oba sluaja otrovi (hemijske supstance) deluju kao inhibitori fermenata, pri emu
inaktivacija fermenata moe biti povratna i nepovratna. Inhibitori fermenata podeljeni su u
121
dve grupe: opte (soli tekih metala - olova, ive, kadmijuma, bakra i dr.), i specifine
(cijanidi, sulfidi, azidi, dioksin, sumporvodonik, ugljenik (II) - oksid).
Teki metali (olovo i iva) vezuju se u organizmu za sulfhidrilne grupe i disulfidne veze i
na taj nain inhibiraju aktivnost fermenata, spreavajui proces metabolizma proteina.
Organohlorna jedinjenja se deponuju u masnim tkivima usled njihove rastvorljivosti u
lipidima (mastima).
Mehanizam dejstva toksinih materija na oveiji organizam jo uvek nije poznat.
Meutim, eksperimenti na niim organizmima ukazuju na to da toksine materije mogu biti
direktni i indirektni mutageni, tj. njihovim dejstvom moe doi do masovnog oteenja
DNK, to poveava mutabilnost u naslednoj materiji ivih bia, i ubrzavanje procesa koji
dovode do pojave raka kod oveka.
Za razliku od biolokog zagaenja, posledice konzumiranja hemijski neispravne vode, retko
dovodi do akutnog trovanja. Hemijske supstance razaraju ljudski organizam: jetru, gastro
organe, disajne, kardiovaskularne organe, bubrege, centralni nervni sistem, promene na
koi, deponuju se u kostima, izazivaju anemiju, neke od hemijskih supstanci imaju
embriogeno, mutageno, teratogeno, i kancerogeno dejstvo.
Danas se smatra da toksine materije deluju inhibitorno na enzime i enzimske sisteme koji
su od ivotnog znaaja za normalnu funkciju elije.
Voda za pie u Srbiji u 2000. godini kontrolisana je u 177 vodovoda. Bezbednu vodu pije
samo 52% stanovnitva, a oko 30% stanovnitva pije rizinu vodu, koja je samo delimino
pod kontrolom ili je uopte nema.
Lokalni vodovodi, koje koriste oko 18% stanovnitva su pod deliminom kontrolom. Ovi
podaci nam ukazuju da je higijenska ispravnost vode za pie u celoj Srbiji dovedena u
pitanje (dr Zoran Panajotovi, pomonik republikog ministra za zdravlje, Politika 29. jun
2000. god.).
Prema podacima Republikog zavoda za javno zdravlje Milan Jovanovi Batut, od 155
proveravanih vodovoda svaki drugi uspeva da obezbedi mikrobioloku i hemijski ispravnu
vodu za pie (dr Dragana Jovanovi,spec. higijene, Politika 30. avgust 2009.godine).
Stanje i problemi vodosnabdevanja stanovnitva i industrije u Srbiji sistematski je
izuavano vie godina i konstantovano je sledee: Srbija je siromana domicilnim vodama i
oskudeva u pogledu pijae vode, a njena higijenska ispravnost je jo nepovoljnija. Znaajne
koliine vode za pie Srbija moe da obezbedi formiranjem akumulacije, brane i prateih
objekata uz prethodna brojna ispitivanja i detaljna istraivanja brdsko-planinskog, slabo
naseljenog i nezagaenog slivnog podruja vodotoka, koji bi trebalo da obave naune
ustanove i Zavodi za zatitu zdravlja.
Planskim dokumentima R. Srbije predviene su za sledee akumulacije sa branom: Rovni,
Svrakovo, Selova, Vlasotince, Barje, Bovan.
Kod ovih akumulacija potrebno je:
- obezbediti iru, uu i neposrednu zonu zatite vodenog ogledala (akumulacije), shodno
zakonskoj regulativi
- zabraniti podizanje splav restorana na vodenom ogledalu, kao i izgradnju restorana i
122
drugih graevinskih objekata u priobalju vodenog ogledala

- zabraniti korienje motornih amaca na vodenom ogledalu
- preduzeti blagovremeno sve potrebne mere, da ne bi u akumulaciji dolo do stvaranja
biljne mase i taloga.
Najnovija istraivanja obavljena poslednjih godina za potrebe Vodoprivredne osnove i
Prostornog plana Srbije, potvrdila su zakljuak iz dosadanjih studija i dala prioritet
regionalnim sistemima vodosnabdevanja, uz izgradnju brane sa akumulacijama u brdsko
planinskim podrujima. Bez njih se ne moe postii vremensko prilagoavanje proticaja
potrebama potronje vode i njene higijenske ispravnosti. (M. Panteli, D. Brkovi,
Regionalni vodosistem veliki Rzav Arilje, III Jugoslovenski simpozijum Hemija i zatita
ivotne sredine, Vrnjaka Banja, 1998. god.)
Danas je poznato oko 23 miliona jedinjenja, od kojih ovek koristi oko devet miliona.
Poznato je da otpadne vode, pored bakterija i virusa sadre: azotna, fosfatna i sumporna
jedinjenja, teke metale, metalne i nemetalne jone, naftne derivate, fenole, polihlorovane
bifenole i trifenole, polihlorovane udljovodonike, trihalometane, policikline aromatine
ugljovodonike, pesticide, radionuklide i dr. a meu njima takve hemijske supstance koje
imaju: embriogeno, mutageno, terageno i kancerogeno dejstvo na ljudski organizam.
Institut za nuklearne nauke Vina, za analizu moravske vode i nanosa (mulja), uzvodno od
akumulacije "Parmenac", koristio je najmodernije metode NEUTRONSKU
AKTIVACIONU ANALIZU I X-FLUORESCENTNU ANALIZU i konstatovao je
prisustvo veeg broja hemijskih paramatera koji imaju embriogeno, mutageno, teratogeno i
kancerogeno dajstvo na ljudski organizam. Ovom analizom je dokazano prisustvo sledeih
elemenata: gvoa, mangana, nikla, bakra, cinka, olova, hroma, ive, kadmijuma,
antimona, kobalta, stroncijuma, titana, cirkonijuma, rubidijuma, itrijuma, germanijuma,
niobijuma i prisustvo jo niza elemenata.
Zavod za zatitu prirode Srbije publikova o je studiju zatite Ovarsko Kablarska klusura
1998. godine. Ovom Studijom potvreno je prsustvo navedenih elemenata u Moravskoj
vodi i nanosu (mulju).
Poznato je da u ribama, i naem organizmu, dolazi do akumuliranja radionuklida, kao i
tekih metala u koncentraciji preko 1.000 puta veoj u odnosu na sadraj u vodi (Japan,
1945. godina, Hiroima, Nagasaki posledice). (M. Panteli skobalj (riba) sa ivom i
kadmijumom, Politika 9.8.2003. godine)
Prema republikim planovima predvieno je da se na Rzavu izgrade tri brane: Svrakovo,
Roge i Orlovaa, a Vlada je izgradnju brane Svrakovo proglasila nacionalnim interesom.
Tom gradnjom brane, vodom za pie bi se do 2050. godine podmirili: Arilje, Poega,
Luani, aak i Gornji Milanovac.
Sada je u modi osporavanje akumulacija u ime ekologije.Nita pogrenije:akumulacije
prerasporeuju vodu u prostoru i vremenu,upravo,na ekoloki najpoeljniji nain,jer
omoguuju da se poveanjem protoka u rekama u malovodnim periodama pomogne
vodenim eko-sistemima da opstanu.Floskula konzervativnih ekologa:Ne gradi
nitapogibljena je za vodene eko-sisteme.Savremena strategija je: Upravljaj vodama da bi
pomogao eko-sistemima. (B.orevi, Politika 30.8.2009.).
123
Pregledima vode (osnovni i periodini) obuhvaeni su sledei parametri: temperature

vazduha, vode, boja, mutnoa, miris, ukus, pH vrednost, amonijak, nitriti, nitrati, utroak
KMnO4, hloridi, mangan, gvoe, elektroprovodljivost, ostatak isparenja i rezidualni hlor.
Na osnovu ovako malog broja analiziranih parametara (17) ne moe se dati ocena o
higijenskoj ispravnosti vode za pie (Politika 10. februar 2005. godine). Dr. Sneana Savi
sa Instituta za zatitu zdravlja u Niu saoptava da se vri samo standardna analiza vode
(osnovna, periodina), koja uglavnom potvruje higijensku ispravnost vode za pie, ali ta
bi se dogodilo da se "zagrebe" malo ispod povrine. Naime, smatra ona, proirena analiza
vode (novi zahvati i higijensko epidemioloke indikacije), kakva se radi u svetu, sigurno
bi otkrila i prisustvo onoga to ne bi smelo da bude u vodi (virusi, trihalometani i drugi
tetni hemijski parametri).
Pored osnovne i periodine vrste labaratorijkog pregleda vode za pie, zakonodavac je dao
jo dve vrste pregleda i to: novi zahvati vode i higijensko epidemioloke indikacije.
Novi zahvati vode obuhvataju fizike, fiziko hemijske i hemijske pokazatelje:
temperatura vode, boja, mutnoa, miris, ukus, pH vrednost, amonijak, nitriti, nitrati, utroak
KMn 04, hloridi, mangan, gvoe, elektroprovodljivost, ostatak isparenja i rezidualni hlor,
fenoli, fluoridi, olovo, sulfati, aluminijum, bakar, cijanid, cink, CO2 , fosfati, hrom III, VI,
jod, kalijum, nikal, selen, azbest, kalcijum, kadmijum, kiseonik, magnezijum, policiklini
aromatini ugljovodonici, polihlorovani bifenili, polihlorovani trifenili, SO2 , arsen,
trihalometan, iva, ukupni organski ugljenik, ukupna alfa aktivnost, ukupna beta
aktivnost. Nisu obuhvaeni derivati nafte, furani, dioksini, nekoliko stotina virusa i veliki
broj hemijskih supstanci.
U Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za pie date su dozvoljene koncentracije za 113
pesticida, a osnovni i periodini pregled vode ne obuhvata ni jedan pesticid, detergente
(anjonski, katjonski, nejogeni i amfoterni), zatim radionuklide i viruse ije se prisustvo u
vodi ne odreuje i dr. Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Sl. list SFRJ br.
13/91 i SRJ br. 44/99), treba koristiti i na osnovu ove vrste analize dati ocenu o higijenskoj
ispravnosti vode za pie.
Nai standardi o higijenskoj ispravnosti vode za pie znatno su ispod svetskih. Razna
uveravanja da maksimalno dozvoljene koncentracije nisu prekoraene, da nismo ispod
crte, da nema da brinemo, uz odomaeno sve je pod kontrolom jeste nedopustiva
lakomislenost. Priroda je odredila ivot bez otrova, ne priznaje sustanarstvo sa njima,
nikakave maksimalno dozvoljene i nedozvoljene koncentracije. Takve prie su obmana i
neiskrenost.(M.Panteli,Neophodna bolja kontrola vode,Politika 17.10.2009.).
U vezi pripreme Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pie dostavio sam
(M.Panteli) Upravi za zatitu ivotne sredine, direktoru dr Anelki Mihajlov (20.11.2000.)
predlog o neophonom nainu ispitivanja vode za pie. Odgovor je vrlo brzo stigao, u kome
me dr Anelka Mihajlov obavetava da ta pitanja nisu u njenoj nadlenosti. Pisao sam o
navedenom predlogu o nainu ispitivanja vode za pie Urgentnom centru, Institutu za
gastrointestinalni trakt, prof. dr Tomici Milosavljeviu, 26. septembra 2002. godine.
Odgovor ni do danas nisam dobio.
124
8. ZAKLJUAK
Kod korienja hidro sistema (vodotokova) za navodnjavanje i napajanje tla (zamljita)
pratiti sadraj hemijskih parametara i radionuklida u vegetacionom periodu u: itaricama,
travi, vou i povru, iji uvean sadraj moe negativno da se odrazi na zdravlje ljudi i
ivotinja.
O distribuciji iz akumulacija i drugih vodnih objekata, kao i o odravanju vodovodne
mree, morala bi da se stara drava, dok bi higjensku ispravnost vode trebalo da kontrolie
Zavod za javno zdravlje, koji je, nezavisan od aktuelne politike, sigurno zainteresovan za
ouvanje zdravlja stanovnotva. Ova ustanova bi trebalo da preuzme brigu o ranije
izgraenim seoskim vodovodima, iz kojih bi se voda koristila iskljuivo u tehnike svrhe.
Voda je gradivna materija ivog sveta i u najveem procentu zastupljna u njemu. Voda je
ratvara koji omoguuje transport i apsorpciju hranljivih sastojaka (energetskih, gradivnih,
zatitnih) u organizmu. Ona predstavlja reakcionu sredinu, ali je i uesnik u mnogim
reakcijama u organizmu sve hidrolitike reakcije. Bez vode ne bi bili mogui metaboliki
procesi (katabolizam i anabolizam) u ivim elijama.
Danas se smatra da toksine materije deluju inhibitorno na enzime i enzimske sisteme,
koji su ivotnog znaaja za normalnu funkciju elija i da sa genetskog aspekta NEMA
DOPUTENIH DOZA ZRAENJA, NITI KONCENTRACIJA HEMIJSKIH
MUTAGENA.
Kako je voda kolevka i venost ivota (svi metaboliki procesi u naem organizmu
obavljaju se u vodenoj sredini), drava ne bi trebalo da dozvoli da se o vodi staraju mesne
zajednice, JKP "Vodovod", lokalna samouprava, ve voda za pie mora da postane briga
drave. Zbog toga treba traiti od Ministarstva zdravlja da pokrene postupak izmene lana
18 Zakona o lokalnoj samoupravi i da voda za pie bude briga drave, a ne lokalne
samouprave.
Vodu iz priobalja reka (podzemne vode), treba koristiti samo kao tehniku vodu. Usled
njene nepouzdanosti po pitanju higijenske ispravnosti svrstavamo je u rizinu vodu.
Gradovi bi trebali da trae bolja reenja u oblasti vodo snabdevanja i da napuste najloiji
nain obezbeenje vode iz priobalja reke (bunara). Reenje je akumulacija sa branom u
gornjem toku nezagaene reke.
Drutvo Srbije za borbu protiv raka na svojoj godinjoj skuptini odranoj marta 2009.
godine , donelo je odluku da krene organizovano u borbu protiv ove bolesti, preduzimanjem
aktivnosti koje imaju zadatak da ,,iste vodu, vazduh i zemlju od agenasa koji su
odgovorni za pojavu raka. Postavlja se pitanje zato ova aktivnost nije ranije preduzeta
kada se zna da osiromaeni uran (OU), usled svoje radioaktivnosti (jonizujueg dejstva),
izaziva promene na membranama, u citoplazmi i u jedru elije. Promene u jedru su
hromozomske aberacije koje su odgovorne za izmenu funkcije elije, nastanak mutacije i na
kraju, za njenu smrt.
Stanovnitvo jo uvek umire od osiromaenog urana (OU) i umirae.
Da bi se donekle spreili negativni efekti od posledica bombardovanja SR Jugoslavije
(Srbije) 1999. god. Potrebno je pratiti alfa aktivnost u ivotnim namernicama, vodi, zemlji,
krvi i urinu.
125
ina Mertens, lekar i lan organizacije Lekari protiv atomskog rata (dobitnik Nobelove
nagrade za mir), 28.4.1999. godine na konferenciji u Bonu (Nemaka), zapitala je prisutne
novinare: Da li biste Vi voleli da ivite na takvoj zemlji! Ja ne!
NATO nije imao pravo da bombarduje Srbiju. Svi imamo pravo na prirodnu smrt. U ovom
trenutku oseamo na uasan nain nedostatak Ujedinjenih nacija,jedne organizacije koja je
trebala i koja je morala da intervenie (oze Saramago, Portugalski nobelovac).
Sve dok ne bude postojala politika volja elite na vlasti da se do istine o posledicama
bombardovanja doe,biemo svedoci lanog blagostanja koje nas sve ubedljivije vodi ka
definitivnoj propasti i nestanku (Vinko uri,NATO genocid).
Posledice NATO agresije na bezbednost i zdravlje na radu u naoj zemlji ve su prisutne,a
bie i dalje izraene u dugom vremenskom periodu.
9. LITERATURA
[1] D. Veselinovi, M. jankovi, V. orevi: Zatita i unapreivanje ivotne sredine,
Nauna knjiga, Beograd, 1980. godine.
[2] M. Panteli, R. Drakovi, R. Radosavljevi: Istraivanje povrinskih voda, renih
sistema i mera zatite na teritoriji regiona Kraljevo. Zbornik naunih radova sa
Simpozijuma epidemioloki problemi u zatiti i unapreenju ivotne sredine, Pula,
1986. godine.
[3] M. Panteli, A. Marii, R. Drakovi i D. Brkovi: Sadraj ukupne radioaktivnosti u
nekim ivotnim namirnicama, vodi i zemlji. Zbornik radova sa Simpozijuma
epidemioloki problemi u zatiti i unapreenju ovekove sredine, Pula, 1987. godine.
[4] M. Panteli: Ekologija. Izdanje Saveza organizacija za nauno-tehniko vaspitanje i
obrazovanje mladih SR Srbije, Beograd, 1988.
[5] M. Panteli, D. Brkovi: Uticaj nekih tetnih parametara koji se nalaze u vazduhu,
vodi i hrani na zdravstveno stanje stanovnitva, Politehniko obrazovanje i tehnoloki
razvoj, Zbornik radova br. 2, Novi Sad, 1992. god.
[6] M. Panteli, R. Drakovi i S. Aleksi: Mineralne vode i peloidi Gornje Trepe,
"Litopapir", aak, 1996. godine.
[7] M. Panteli, Gordana Brun i D. Brkovi. Ekologija i zatita ivotne sredine Univerzitet
u Kragujevcu Tehniki fakultet u aku, aak, 2001. godine.
[8] M. Panteli, Uticaj osiromaenog urana (OU) sadranog u NATO projektilima na
zdravlje stanovnitva i ovekovu okolinu, Tehniki fakultet aak, 2007. god.
[9] M. Panteli, B. Jordovi, G. Brun, D. Brkovi, Ekologija i zatita ivotne sredine.
Univerzitet u Kragujevcu Tehniki fakultet u aku, aak, 2007. god.
[10] M. Panteli, Ekoloka itanka, pitanja i odgovori, Univerzitet u Kragujujevcu,
Tehniki fakultet, aak 2008.god
[11] M. Panteli, D. Golubovi, Uticaj osiromaenog urana (OU) na zdravlje stanovnitva,
Zbornik radova, Tehnika i informatika u obrazovanju, Univerzitet u Kragujevcu,
Tehniki fakultet aak, aak 2008.god.
[12] M. Panteli, Z. Jugovi, B. Jordovi i B. Mihailovi, Uticaj ratne zaostavtine na
bezbednost i zdravlje na radu, Tehniki fakultet aak, Privredna komora Srbije,
Odbor za zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj aak, 2009.god.
[13] M. Panteli, B. Jordovi, Ekonomija i ekologija, Zbornik radoba br. 6, Centar za
strateka istraivanja nacionalne bezbednosti, Beograd, 2009.god.
126


UDK: 371:338.43
BRDSKO PLANINSKO PODRUJE I KOLOVANJE KADROVA

ZA RAD U TAKVIM PROSTORIMA
Predrag Ruii 1, Momilo Vujii2
Rezime: U radu se definie ta se smatra brdsko-planinsko podruje. Daju se specifinosti tog

podruja, sa aspekta veliine poseda. Mogua proizvodnja prema zahtevima trita. Vrste
tehnologija potrebnih za proizvodnju i preradu saglasno tekovinama nauke i
tehnike.Informisanost o mogunostima trita i proizvodnje. Ukazano je na modele svojinske i
proizvodne transformacije koji su bili do polovine dvadesetog veka u Srbiji, Engleskoj,
Francuskoj, Nemakoj, Japanu, bivim socijalistikim zemljama i Jugoslaviji. Ukazuje se na
organsku proizvodnju. Prikazuje se kolovanje kadrova za poljoprivrednu proizvodnju i preradu
u dravama koje su nastale iz bive Jugoslavije. Na kraju daje se predlog za kolovanje kadrova
koji bi radili u proizvodnji i preradi proizvoda brdsko-planinskog podruja.
Kljune rei: Brdsko-planinsko podruje, specifinosti, transformacije, proizvodnja,
informisanje, trite, kolovanje, predlog za kolovanje.
HILLY AND MOUNTAINOUS AREAS AND WORK EDUCATION

PROGRAMMES IN THESE AREAS
Summary: The paper presents the concept of hilly and mountainous area, the features of the area
presented from the aspect of its size, possible production according to the market requirements,
types of technologies required for the production and manufacturing in accordance with scientific
and technological achievements, and informisanost about market and production possibilities.
The paper has put an emphasis on the ownership and production transformation that took place
in Serbia, England, France, Germany, Japan and ex-communist countries until the second half of
twentieth century. Furthermore, the paper calls attention to organic production. It also presents
staff education for agriculture production and manufacture in the countries originated from ex
Yugoslavia. In the end, it offers a suggestion for education of the staff that would work in
production and manufacture of the hilly and mountainous area products.
Key words: Hilly and mountainous area, features, transformations, production, information
flow, market, education, suggestions for education programmes.
1
Prof. dr Predrag Ruii, redovni profesor u penziji, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: ruzicic@tfc.kg.ac.rs
2
Dr Momilo Vujii, vanr. prof., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: vujicic@tfc.kg.ac.rs
Predrag Ruii
1. UVOD
Brdsko-planinsko podruje definie nadmorska visina, geografski poloaj, oblik terena,
klimatski uslovi i kvalitet zemljita. Polazei od ovoga , nametnuto je prema raspoloivim
resursima ta se u ovakvim podrujima moe proizvoditi i po kakvim tehnologijama, kava
se oprema mora koristiti za njihove realizacije, kakvi su najpogodniji oblici organizovanja
ivota i proizvodnje, u trenutnom stanju i u perspektivi. Specifinosti koje karakteriu ovaj
prostor i ivot u njemu treba izuavati, uvoditi mogue oblike proizvodnje koji su optimalni
za to podruje i prema tekovinama sopstvenih saznanja i saznanja iz sveta i okruenja
unapreivati. Za to se svakako moraju kolovati potrebni kadrovi, osim opteg obrazovanja
koje se moe univerzalno koristiti, moraju se kolovati i namenski obrazovati kadrovi ije
e profesije biti vezane za rad i proizvodnju u brdsko-planinskom podruju.
Srbiju prostorno najvie ini brdsko-planinsko podruje. U najduem periodu dvadesetog
veka na ovim prostorima su se uglavnom proizvodili primarni proizvodi biljnog i
ivotinjskog porekla. Preradni kapaciteti za njih su bili zanemarljivo mali, ako bi se mislilo
na industrijsku preradu. Krajem devetnaestog i poetkom dvadesetog veka prerada je bila
zastupljena na nivou primarne proizvodnje sa tenologijama koje su u tom periodu bile na
nivou ili priblino nivou koji je bio u Evropi i irem okruenju (domaa radinost i zanatska
proizvodnja).U drugoj polovini dvadesetog veka primarna proizvodnja se sporo i
nedovoljno unapreivala, a sekundarna proizvodnja je ostala gotovo zanemarljiva i mala.
Stanovnitvo sa ovih prostora se selilo u gradska podruja i prestajalo da se bavi primarnom
poljoprivrednom proizvodnjom. Najnepovoljnije za ova podruja ispalo je to, to je vrlo
mali broj maladih ljudi ostajao da ivi na njemu.Odselile su itave porodice,ostao je prazan
veliki broj stambenih i ekonomskih objekata. Zbog nedostatka pomdmladka i mnoge kole
postale su prazne. Ispraznila su se kompletna podruja, nekada podruja sa relativno veim
brojem stanovnika, danas nemaju ni jednog itelja. Trenuto stanje u Srbiji ukazuje , da se
neopravdano zapostavlja brdsko-planinsko podruje , a bogatstvo i potencijali ovog
podruja mogli bi da ree veliki broj problema koji naroito optereuje veliki broj
nezaposlenih a mladih ljudi.Sve nadlene institucije trebalo bi da stvore uslove da se
ovakvo stanje promeni i potencijali brdsko-planinskog podruja maksimalno iskoriste,
prvenstveno na dobrobit buduih generacija.
2. SPECIFINOSTI BRDSKO-PLANINSKOG PODRUJA
Brdsko-planinsko podruje u Srbiji u trenutnim uslovima izgubilo je na znaaju kojeg je
nekada imalo, ne sa aspekta potencijala i tranje ve sa aspekta ponude proizvoda. Trite
je spremno da prihvata poljoprivredno-prehranbene i druge proizvode brdsko-planinskog
podruja. Ponuda ovih proizvoda iz Srbije smanjena je zbog nepovoljnog razvoja
proizvodnih snaga i odnosa koji su na oim prostorima vladali od druge polovine dvadesetog
veka do danas. Konkretizacija ovog problema vezana je za politiku razvoja koja se vodila
na prostorima Srbije, tako da je to posledica nasleenog stanja od kojeg se odustaje a novih
reenja nema. Mogue i eljeno reenje treba projektovati.
Brdsko-planinsko podruje treba da bude homogena socijalna sredina gde treba da vae isti
ekonomski zakoni bez oseaja diferencijacije prema drugim podrujima. Trenutno treba
afirmisati postojea sitna domainstva, kao model pogodan sa bre savladavanje krize koja
traje ve dui vremenski period. Maksimalno treba koristiti nauno-tehnika dostignua da
bi se ostvario optimalni rezultat uz potovanje spoljnih i nepromenljivih faktora (klima,
128
Predrag Ruii
reljef i dr.).
Zato se preporuuje sitan posed i kakva je perspektiva takvog poseda. Sitna domainstva
su otpornija i stabilnija naroito u periodu kriza i prelaznih perioda. Sitno gazdinstvo ako je
vlasnik ili zakupac moe da obradi manji ili mikro posed koristei sopstvena (tehniki
zastarela-neproduktivna) sredsva za rad uz aktivnost lanova svoje porodice. Trite
zahteva , odnosno potroa, jevtin proizvod i da ponuda bude zadovoljavajua kvantitativno
i kvalitativno, a proizvoa eli da ostvari profit. Sitno gazdinstvo, u prvom redu je
motivisano da ostvri dovoljno za sopstveni opstanak pa tek onda da se okrene zahtevima
trita. Da bi zadovoljio vee zahteve trita sitni proizvoa bi morao da koristi dostignua
savremene nauke i tehnologija, koja nisu pogodna za sitna domainstva. Vea proizvodnja
zahteva i vea finasijska sredstva, isplativo korienje tehnikih sredstava, specijalizaciju
proizvodnje i naravno vie znanja .
Sva pozitivna saznanja iz nauke i tehnike treba primeniti u brdsko-planinskoj proizvodnji
(mehanizacije, hemizacije, biotehnologija, tehnologija proizvodnje, ekonomije, finansija i
dr.) . Ovde je vrlo vano da se zna ta treba prouavati ili zata pratiti svetska dostignua
kako bi se odredila proizvodnja, tranja i trina ravnotea. Proizvodila bi se potrona i
proizvodna dobra, konvencionalni (GMO i ne GMO) i organski proizvodi.
Informisanost trita o proizvodima iz brdsko-planinskog podruja ima veliki znaaj. Jedna
oblast moe se opredeliti za samo jednu vrstu proizvoda ukoliko joj na tritu vlada tzv
perfektna konkurencija. O tom proizvodu trite je u potpunosti informisano i o kvalitetu
tog proizvoda se unapred zna. Proizvoa (prodavac) je u svakoj prilici u potpunosti
informisan o kvalitetu proizvoda, kupac odluuje da li je spreman da plati za oekivani
kvalitet. Na tritu se pojavljuju proizvodi razliitog kvaliteta o emu je sada kupac vie
informisan. Kupac je spreman da plati za prosean kvalitet i time definie svoju ponudu, pa
se moe dogoditi da se proizvod vieg kvaliteta istisne sa trita. Bez ireg uputanja u
odnos kvalitet spremnost da plati, kupac se oipredeljuje da kupi proizvod na bazi nekog
predhodnog iskustva. Opredeljenje za vrstu ili vrste proizvoda je kompleksan i ozbiljan
problem i zahteva ozbiljne analize neposredno i za dui period. Proizvoa mora uzeti u
obzir da na tritu postoji i inspekcijski nadzor, baziran na standardizaciji proizvodnog
procesa i zakonskoj regulativi. U interesu kupca i proizvoaa je da na proizvodu koji se
iznosi na trite postoji obavetenje o njegovom kvalitetu i poreklu,to se sada obavezno
unosi u njegovu dekleraciju. Dekleracijom se zatiuju interesi proizvoaa i kupcapotroaa. Jasno se vidi da postoji elastinost ponude i potranje na ciljanom podruju,
menja se proizvodni potencijal i populacija kao bitan parametar pri donoenju konani
odluka o vrsti i koliini proizvoda.
3. TRANSFORMACIJA PROIZVODNJE OD TRADICIONALNE DO MDERNE
Najkomplikovaniji zadatak koji trba da se rei u Srbiji je obnavljanje proizvodnje u
brdsko-planinskom podruju i prelazak na savremene oblike proizvodnje. Proizvodnju treba
dovesti na nivo robne proizvodnje. Kao prvo mora se prihvatiti neminovnost, da se
proizvodnja i proizvodni odnosi moraju razvijati. Treba da se identifikuju odnosi koji
postoje sa ostalim podrujima i sektorima privrede.
Cilj procesa transformacije proizvodnje u brdsko-planinskom pdruju je oivljavanje
proizvodnje uz uvaavanje principa podele rada i specijalizacije. Ovo iskljuuje obraanje
panje samo na sopstvene potrbe i zahteva uzimanje u obzir i potrebe okruenja, drave i
129
Predrag Ruii
sveta, ime se utvruju i koncentreiu faktori proizvodnje.Traba stvoriti stabilne sisteme

proizvodnje kroz komplementarne aktivnosti. Ovi sistemi moraju biti integrisani sa ostalim
podrujima drave i sveta, kako bi se obezbedilo optimalno iskorienje resursa brdskoplaninskog podruja Srbije. Brdsko-planinsko podruje Srbije moe postati stabilan
proizvoa hrane ,ime doprinosi stvaranju prehranbene sigurnosti nacije, to je vrlo vano
ako se uzme u obzir stalno poveanje broja stanovnika.
Organizacioni oblici proizvodnje menjali bi se od sitnih gazdinstava do krupnih gazdinstava
(porodinih farmi), specijalizovanih zadruga do agrobiznis korporacija. Vreme
organizacionih transformacija zavisie od koncentracije i centralizacije kapitala i nivoa
znanja sa kojim budu raspolagali proizvoai sa tog podruja.
4. PRISTUPI PROCESIMA TRANSFORMACIJE
Prodorom kapitalistikih oblika proizvodnje pojavili su se razliiti modeli proizvodnje u
poljoprivredi, odnosno proizvodnje u brdsko-planinskim uslovima.Ovde se navodi nekoliko
primera vezanih za istorijsku prolost u Srbiji i nekim drugim dravama sveta i postupci
transformacije kao mogui model.
Obzirom na aktuelnost i moguu primenjivost pokazae se model transformacije i
organizacije proizvodnje u Srbiji krajem devetnaestog i u prvoj polovini dvadesetog veka.
Poee se od zakona koji je prvi put regulisao ovo pitanje.
Mi Aleksandar I po milosti Boijoj i volji narodnoj Kralj Srbije proglaujemo i
objavljujemo svima i svakome i da smo mi potvrdili i potvrujemo Zakon o
zemljoradnikim i zanatskim zadrugama.
Ovaj Zakon su objavile Srpske Novine, slubeni dnevnik Kraljevine Srbije, u sredu 16.
decembra 1898. god. br. 275. na est strana sa 110 lanova.
Obradivo zemljite u Srbiji bilo je u privatnom vlasnitvu. Posedi su bili razliitih veliina.
Velikih zemljoposednika i industrijskih oblika proizvodnje gotovo da nije bilo. U cilju
razvijanja proizvodnje i bolje organizacije donet je gore pomenuti Zakon o
zemljoradnikim i zanatskim zadrugama. U lanu 1.ovog Zakona stoji:
A. Zemljoradnike zadruge mogu vriti ove poslove:
1. Davati svojim zadrugarima kredit i primati na priplod uteevine;
2. Nabavljati zadrugarima sredstva za posebnu ili pojedinanu upotrebukao:
poljoprivredne sprave,semenje, sadnice, stoku, alate, sprave za preradu i td.
3. Nabavljati zadrugarima sredstva za potronju;
4. Zajedniki proizvoditi poljoprivredne proizvode ili ih zajedniki preraivati ili
raditi i jedno i drugo; i
5. Zajedniki prodavati svoje poljoprivredne proizvode ili svoje izraevine.
B. Zanatske zadruge mogu vriti ove poslove:
1. Zajedniki nabavljati sirovine i sprave, radi posebne ili zajednike prerade ili
upotrebe;
2. Zajedniki prodavati predmete posebno izraene;
3. Zajedniki izraivati predmete i zajedniki ih prodavati; i
4. Zajedniki se obezbeivati za sluaj bolesti, povrede u radu, starosti i smrti.
Zemljoradnike i zanatske zadruge mogu vriti, jedan, vie ili sve pomenute poslove.
130
Predrag Ruii
Zadruge su osnivane sa neogranienom ili sa ogranienom odgovornou. Sve ostalo

potrebno za funkcionisanje zadruga regulisano je pomenutim Zakonom.
Postojale su zemljoradnike kreditne zadruge, nabavljake zadruge, proizvoake zadruge
(nosile su naziv prema vrsti proizvodnje i proizvoda, mlekarske,opanarske, voarske i sl.),
zdravstvene zadruge i druge. Zadruge su se udruivale u saveze na nivou sreza, okruga a na
nivou Kraljevine postojao je Glavni savez srpskih zemljoradnikih zadruga.
Ostvarena dobit svih zadrugara mogla se deliti, srazmerno udelu svakog zadrugara, ili da se
cela dobit unosi u rezervni fond.Eventualno nastali gubici takoe su se delili solidarno na
zadrugare prema udelu i definisanoj odgovornosti.
U Velikoj Britaniji zakonskim putem privatna svojina je najpre regulisana u petnaestom i
esnaestom veku, stvoreni su privatni panjaci,a u osamnaestom veku optinsko zemljite
pretvara se u privatne proizvodne jedinice.Organizaciona forma za transformaciju bilo je
zakupno gazdinstvo. Krupna gazdinstva su jedinice vlasnitva ali ne i proizvodnje.
Novostvorena vrednost je zbir rente,profita i najamnine.Uvoena je zatita za domau
proizvodnju (itni zakon od sedamnaestog do kraja pedesetih godina devetnaestog veka).
Klasian primer prodora kapitalizma u poljoprivredu bio je u Francuskoj. U njoj se takoe
pojavila fiziokratska kola-shvatanje da je celokupan ivot ljudi, socijalni i politiki
potinjen zakonima koje je postavila sama priroda. Priroda proizvodi vrednosti i one
radinosti koje su neposredno vezane za zemlju (zemljoradnja, umarstvo, rudarstvo,
ribarstvo) imaju proizvodni karakter, samo se od zemlje dobija ist prinos i van nje nema
bogatstva i ostvarenja vika vrednosti. Ruenjem apsolutistike monarhije oduzeto
zemljite postaje optinsko vlasnitvo,deli se buroaziji (srednji posed) i sljatvu (sitan
posed).Krupni posed ostaje u vlasnitvu veleposednika-formiraju se zakupni odnosi.
Uvoenjem carinskih tarifa spreava se uvoz a stimulie izvoz itarica. Poljoprivrednici
kupuju zemljite a malo ulau u razvoj novih tehnologija i opreme sve do sredine
devetnaestog veka. Raste uloga porodinog gazdinstva.
Model transformacije u Nemakoj vezan je za feudalno vojniki tip drave kakva je bila
Pruska u periodu od sedamnaestog do devetnaestog veka. To je bila meavina zakupnog
sistema i odravanja poseda junkera (plemstva koji su bili oficiri u pruskoj
vojsci).Organizaciona forma je krupan posed koji se ne rasparava, ve se transformie u
kapitalistiko gazdinstvo a junkeri postaju preduzetnici. S druge strane drava finansira
istraivako-razvojne institucije. I Nemaka je 1879. godine uvela mere zatite svoje
proizvodnje, uvela je carine na uvoz itarica.
Promene u SAD proisticale su iz osvajakog karaktera. Zemlja je prvo zauzimana, a potom
je vrena njegova raspodela koja je zavisila od odnosa dravnih i privatnih snaga. Slogan
modela je bio Slobodno gazdinstvo slobodnog seljaka u slobodnoj zemlji . Veliki
zemljini fond je raspodeljen sistemom darovanja (plemstvu, crkvi, ratnicima i
doseljenicima) i mogunou kupovine zemljita za male svote novca
(agrarni
zakon iz 1804.god.). Krajem devetnaestog veka drava finansira eksperimentalne stanice i
poljoprivredne kole, uzimajui znanje kao osnovni faktor privrednog napretka. Ameriki
nacionalni model je porodino gazdinstvo.
Nacionalni karakter poseda u Japanu je izrazito mali ( 1- 1,5 ) ha. Krajem devetnaestog i
poetkom dvadesetog veka pojavio se ilegalni zakup i naturalna renta. Zakupni odnosi
zasnivani su na 40-45 % obradivog zemljita iji su vlasnici bili relativno mali broj lend
131
Predrag Ruii
lordova-pripadnika gono klase. Agrarnom reformom (1946-1950) od lend lordova oduzeto

je oko 2 miliona hektara i predato bivim zakupcima uz uslov da ga efikasno
obrauju.Putem institucionalnih transformacija i vertikalnih intrgracija stvarani su krupniji
posedi kao nosioci tehnolokih promena. Paralelno sa ovim investirano je u preraivake
kapacitrte, a Ministarstvo za poljoprivredu i tehnologiju formira poljoprivredne kole i
koled, uvode se putujui uitelji koji vre grupnu obuku seljaka za primenu novih
tehnologija, formiraju se nacionalne eksperimentalne stanice.Drava podstie aktivnost
zadruga.
Agrarno pitanje u bivim socijalistikim zemaljama temeljilo se na formiranju krupnih
gazdinstava, koja su bazirana na kolektivnoj i dravnoj svojini. Tu se mogu uoiti dva tipa :
Kolhozni (sovjetski i kineski) i model kooperacija zadrunog tipa(jugoslovenski). Sve
socijalistike zemlje koje su se pojavile posle Drugog svetskog rata prihvatile su model
kolektivizacije radi formiranja krupnog gazdinstva.U Albaniji je bila 100%, SSSR 90% a u
Poljskoj 14,3%. Model kolhoza omoguavao je najbru koncentraciju i centralizaciju
osnovnih faktora proizvodnje, upotrbu najmodernije mehanizacije i primenu tehnikotehnolokih mera unapreenja proizvodnje. Ovakav model voen je ideologijom a ne
ekonomskim merama, iskljuena je dobrovoljnost i ekonomska zainteresovanost za rad na
ovakvim gazdinstvima. Model kooperacije (poslednji model transformacije u Jugoslaviji),
podrazumevao je da postoji nosilac proirene reprodukcije, to je bilo krupno dravno
drutveno preduzee.Spona izmeu drutvenih i individualnih gazdinstava bio je
kooperativni odnos. Ovaj odnos sastojao se u kreditiranju ugovorene proizvodnje , pruanju
saveta u promenama strukture proizvodnje , uvoenju novih repromaterijala i tehnologija i
otkupu kreditirane proizvodnje. Zadruge su potpuno izgubile prvobitnu ulogu i prele su u
obinu trgovinsku organizaciju sa vrlo malom naznakom da podstiu poljoprivrednu
proizvodnju.
Svi modeli transformacije u bivoj Jugoslaviji od Drugog svetskog rata do njenog raspada ,
od kolektivizacije do kooperacije doivljavao je transformacije koje su dovele do gotovo
potunog pranjenj brdsko-planinskog podruja i do veoma velike nezaposlenosti radno
sposobnog naroda u industriji i u poljoprivrednoj proizvodnji. Nezaposlenost u industriji
naroito se izrazila nakon raspada Jugoslavije. Nezaposlenost u brdsko-planinskom
podruju rasla je biolokim starenjem stanovnitva na tom podruju , mladi su naputali
ova podruja, nisu nalazili motiv da otponu nekkvu proizvodnju i otponu ivot na
prostorima gde su iveli njihovi oevi ili dedovi.Nisu bili sposobni da uvide ogromne
potencijale koja poseduje brdsko-planinsko podruje Srbije.
5. KUDA I KAKO DALJE
Gazdinstvo u porodinom vlasnitvu treba da bude osnova za razvoj u brdsko-planinskom
podruju Srbije. Proizvodili bi se ratarski, voarski, stoarski proizvodi i preraevine od
ovih proizvoda . U mnogim krajevima mogla bi se gajiti riba, ume i umski proizvodi i
preraevine, lekovito bilje i sakupljati i preraivati razliiti umski plodovi. Mogli bi se
razvijati , u poetnoj fazi razvoja, manja industrijska preduzea za preradu svih sirovina
proizvedenih na ovim prostorima. Ovakav karakter proizvodnje zahteva odgovarajuu
radnu snagu, organizaciju proizvodnje, organizaciju trita, promenu dravne politike i
zakonodavstva i promene u nainu ivota mnogih koji bi se odluili da ive i rade u brdskoplaninskom podruju.
132
Predrag Ruii
Najpre treba dobro prouiti kako se radi u razvijenim zemljama sveta i definisati kako ih
najbre dostii, potom kako ih pratiti i na kraju postoji li mogunost da se prevaziu
koristei svoja saznanja i iskustva. Treba proizvoditi jevtino i ostvariti profit. Kako dostii
moderne tehnologije, kako prevazii jaz velikih i malih, kako poveati proizvodnju, od
sopstvenih potreba do izvoza. Reiti problem nezaposlenosti i obezbediti odriv razvoj
proizvodnje. Savladati moguu krizu u kontekstu liberalizacije trita (STO) odnosno
poveanja konkurencije i pratiti zakonitosti trita.
Ovde se jo jednom mora potencirati trnutni i veliki problem nezaposlenosti koji se pojavio
i u industriji i poljoprijredi. Za efikasno reavanje ovog problema moe da poslui ba
brdsko-planinsko podruje. Ovom pdruju vratio bi se znaaj kojeg neminovno ima. Mere
koje se sada sprovode, a vezane su za promene koje su proistekle iz privatizacije drutvenih
(dravnih) preduzea, dovele su do deregulacije mnogih privrednih grana u Srbiji, do pada
proizvodnje i do ugroavanja elementarne prehrambene sigurnosti stanovnitva (otvorene
narodne kuhinje).Ovakvo stanje samo je pogoralo uslove i privreivanje u brdskoplaninskom podruju.
Porodino gazdinstvo kojem je za sada ovde dat primat nemora da bude jedini oblik
svojine. Sigurno je da e porodina domainstva sopstevenim razvojem uveavati posed i
jaati svoj ekonomski potencijal (posedi e biti i vei od 100 ha). Pojavljivae se
specijalizovani proizvoai, toliko veliki da dou do take neekonominosti. Uporedo sa
proizvoaima razvijae se preraivai i trgovina. Za sada je preporuljivo razvijati vie
manjih fleksibilnih jedinica. Sa proizvodnjom u manjim proizvodnim ili preraivakim
jedinicama moe se poeti i sa niim stepenom tehnoloke opremljenosti (valja prouiti ta
se i kako se radilo u Srbiji poetkom dvadesetog veka). Krajnji domet bie agriindustrijska
proizvodnja koncentrisana i usmerena na specijalizaciju, utemeljena na menadmentu ,
kontroli trita , standardizaciji proizvodnih procesa, potroaki i trino usmerena.
Bavljenje proizvodnjom i preradom u brdsko- planinskim uslovima tada postaje iskljuivo
borba za profit.
Svaki razvoj brdsko-planinskog podruja mora se bazirati na komercijalnim osnovama, sa
bazom koja je dobro organizovana i trino orjentisana. Posebno je vano stvoriti
odgovarajui sistem bankarsva i finansija, razviti sistem trinih informacija i legislativu
(zakonodavno telo) koja treba da podri privatno vlasnitvo i razvoj preduzetnitva u
brdsko-planinskom podruju.
6. ORGANSKA PROIZVODNJA U BRDSKO-PLANINSKOM PODRUJU
Organska proizvodnja obuhvata proizvodnju hrane i namirnica biljnog i ivotinjskog
porekla. Za ovakvu proizvodnju predvieni su bazini standardi i zakonska regulativa za
proizvodnju, kontrolu i sertifikaciju proizvoda. Ovakva proizvodnja posebno bi bila vana
za brdsko-planinsko podruje Srbije, jr je veliki deo tog podruja ekoloki nenaruena
sredina. Bazini standardi za ovu proizvodnju formulisani su u okviru IFOAM
(International Federation of Organic Agriculture Movements) koja je osnovana 1972.
godine . Na tim principima izraena su dokumenta Evropske unije i savezni zakon o
organskoj proizvodnji od 30.06.2000. godine i pravilnici od 11.09.2002 . godine kao i
dopune i izmene koje su nastale ili e nastati u vezi sa ovim.
Kvalitet uz bezbednost hrane za ljudsko zdravlje su osnovni zahtevi.Svaki od vrsta
proizvoda koji je proizveden od biljaka i ivotinja u brdsko-planinskom podruju poseduju
133
Predrag Ruii
karakteristine hranidbene materije, prirodan miris, ukus, boju, eere, vitamine, lekovite
sastojke i vrlo male tetne sadraje. Sve ove kvalitete treba i zadrati kroz sve faze dalje
prerade, berbe, transporta, pranja i prerade do upakovane robe.Zagaenja i kompromitacija
moe nastati najee od ljudi i vode, pa se u procesu proizvodnje i prerade zahtevaju
osnovne sanitarne mere. Proizvodnja treba da bude u skladu sa biolokim principima.
Klimatski i geografski uslovi opredeljuju tip proizvodnje a vrsta biljke odreuje nain
obrade zemljita i druge mere.
Odnos biljne i ivotinjske proizvodnje u brdsko-planinskim uslovima moraju biti usklaeni.
Mora se obezbediti dovoljno hrane za stoarstvo a stoarstvo da obezbedi dovoljno
organskog ubriva za biljnu proizvodnju. Ovim se obezbeuje multifunkcionalnost i
samoodrivost poljoprivrednog gazdinstva porodinog tipa.
U okviru bazinih standarda IFOAM data je preporuka telu za sertifikaciju minimum
potrebnih uslova za ureenje poljoprivrednih povrina na ekolokim principima. Zakonom
su regulisane metode proizvodnje, prerde, pakovanja, uvanja i transporta, zata su
neophodna odreena znanja, ija se primena kontrolie po odreenoj proceduri.Ovlaena
inspekcija kontrolie, ocenjuje i sertifikuje na nivou drave dodelom zvaninog znakaproizvod organske proizvodnje.Proizvodnja, kontrola i sertifikacija regulisane su
pravilnikkom ( Sl.list SRJ br.51 i 67 od 2002. god.).
Za organsku proizvodnju mora se predhodno izvriti hemijska analiza zemljita.Kontrolie
se u toku predhodne tri godine.Parcele koje nisu koriene u predhodne dve godine mogu
se odmah koristiti za organsku proizvodnju. Za brdsko-planinska podruja u Srbiji koja se
ve dui period ne obrauju , daje ansu da odmah zapone organsku proizvodnju.
U prelaznom periodu uvode se knjige polja, u kojima se unose odreeni poadci o planiranoj
vrsti proizvodnje (sorta , rasad, ubrenje, pojava tetoina, bolesti, korova i efekti zatite) u
kojima se pored ostalog vodi rauna o stanitima za korisne insekte i ptice kroz odreene
koridore u kojima se gaje biljke potrebne za korisne insekte ili za one koji privlae
prouzrokovae tetoina i bolesti, ime se izbegava hemijski tretman.
Organska proizvodnja podrazumeva korienje stajnjaka i komposta u biljnoj proizvodnji.
Kontrolie se sadraj naroito na teke metale. tetoine i korovi se suzbijaju pravilnim
izborom vrste i sorte bilja, pravilnim plodoredom, obradom zemljita, razvojem neprijatelja
tetoinama, a korov se unitava fizikim i mehanikim putem.Isto tako za gajenje voa i
stoke postoje propisane procedure kojih se mora pridravati. Upotreba lekova i zatitnih
preparata strogo je kontrolisana. Vodi se evidencija o tome ta je i kada upotrbljeno.
Prilikom prerade primarnih proizvoda organske proizvodnje , tehnoloke linije organske
proizvodnje moraju biti odvojene od drugih. Za pakovanje koristi se ambalaa od prirodnih
i razgradivih materijala. Uslovi uvanja iskljuuju mogunost bilo kakvog zraenja.
Za celokupnu proizvodnju od prijema do trita mora da postoji dokumentacija koja je
pristupana kontroli. Pravilnikom je regulisana lista dozvoljenih sastojaka
nepoljoprivrednog porekla, lista pomonih sredstava i drugih proizvoda koji se mogu
koristiti za preradu organskih proizvoda.
7. KOLOVANJE ZA PROIZVODNJU I PRERADU POLJOPRIVREDNIH
PROIZVODA U DRAVAMA BIVE JUGOSLAVIJE
134
Predrag Ruii
Kroz predhodne analize prikazani su problemi i zahtevi za ivot i rad i proizvodnju u

brdsko-planinskim uslovima. Prvenstveno, vidi se da je za to neophodno odgovarajue
znanje. Nema struke koja nebi mogla da nae svoje mesto i mogunosti da radi na tim
prostorima. Struke koje bi najvie mogle da pronau delatnost za sebe, bile bi
poljoprivredno-prehrambene struke, ugostiteljsko-turistike, tehnike, ekonomske i iz
oblasti zdravstvenih struka.
Radi uvida, ta se od navedenih profesija koluje u dravama bive Jugoslavije dae se
prikaz ta se koluje u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji, dravama koje su respektabilne za uvid
i uporeivanje. Radi uvida nee se davati prikz svih poljoprivrednih kola, ve njih
nekoliko dovoljnih da ilustruju ono ta se koluje u njihovim dravama.
U Srbiji su Poljoprivredna kola sa domom uenika Ljubo Mii Poega osnovana 1956.
godine,Srednja poljoprivredna kola Zrenjanin osnovana 1956. godine, Poljoprivredna
kola Kraljevo osnovana 1882. godine, na posedu grofa Rudolfa Koteka 1947. godine
osnovana je Poljoprivredna kola sa domom uenika u Futogu, Bio kola-Poljoprivredna
kola- Vrac osnovana 1921. najpre je bila Zadruno- vinarska kola, Poljoprivrednoveterinarska kola sa domom uenika u Svilajncu osnovana 1956.godine. U aku postoji
Prehrambeno-ugostiteljska kola osnovana 2003.godine.kolovanje u njima organizovano
je kao etvorogodilje ili trogodinje .
U etvorogodinjem kolovanju koluju se: Tehniari, pljoprivredni veterinarski,
hortikulture, za biotehnologiju, zootehniar, prehrambeni, turistiki, za ugostiteljstvo,
kulinarstvo, umarstvo i obradu drveta i za pejzanu arhitekturu. U trogodinjem
kolovanju kolujuse za zanimanja: Mesar, rukovalac-mehaniar poljoprivredne tehnike,
proizvoa prehrambenih proizvoda, mlinar, pekar, konobar, kuvar, poslastiar,
poljoprivredni proizvoa, cvear vrtlar, proizvoa finalnih proizvoda od drveta.
Organizovano je vanredno kolovnje i specijalizacije.U koli u Futogu, neko ko nije u
mogunosti da redovno pohaa kolu , to moe da uini vanredno za sve obrazvne profile.
Mnoge kole poseduju svoje ekonomije.kola u Svilajncu ima ekonomiju od 135 ha
zemljita. Proizvode se itarice, povre, voe, groe i stoka. Ekonomsko dvorite ima 3ha
a za stoarstvo 8ha. kola u Zrenjaninu poseduje obradivo zemljite, vonjak, ekonomsko
dvorite, magacin rezervnih delova i opreme, garae za traktore i kombajn, skladite suve i
zrnaste hrane, podrum sa predprostorijama, pecaru, farmu za goveda, farmu za svinje,
farmu za koke nosilje i ovarnik. U Futogu, kola poseduje
oko 80 ha
obradive porine kao i potrebnu mehanizaciju za njihovu obradu.Uzgajaju krave konje,
ovce, koze, svinje, kokoke i drugo. kola poseduje staklenik koji se koristi za proizvodnju
u jesenjem, zimskom i prolenom periodu. Pored plastenika postoji prostor gde se po
potrebi postavljaju plastenici.Na pojednim delovima ekonomije postoji manji vonjak i
vinograd, prostor za uzgoj pela, povrtnjak i prostor za gajenje lekovitog bilja. Za
odravanje kvaliteta i kvantiteta poljoprivrednih proizvoda koristi se sistem za
navodnjaanje.Na pomenutim prostorima ekonomije realizuje se praktina nastava za sve
obrazovne profile.Ekonomiju poseduje i poljoprivredna kola u Poegi.
Dom za smetaj uenika nemaju sve kole.kola u Futogu poseduje dom za smetaj uenica
kapaciteta 50 leajeva, a za uenike kapaciteta 120 leajeva, Sobe imaju zajedniki ulaz,
ajnu kuhinju i kupatilo. U domu postoji itaonica , TV sala i biblioteka. kolska kuhinja sa
trpezarijom nalazi se u posebnoj zgradi, a u njoj se hrane stanovnici doma. U ovoj koli radi
uenika zadruga u kojoj uenici uz pomo profesora uestvuju u proizvodnji odreenih
135
Predrag Ruii
poljoprivrednih proizvoda. Profit koji se ostvari prodajom proizvoda deli se po pravilniku

uenike zadruge. To su uglavnom proizvodi primarne proizvodnje, luk, ampinjoni, duvan
i drugo. kola poseduje slubu obezbeenja za kolske objekte i ekonomiju. kolsko
dvorite je ograeno i nije dozvoljen pristup za lica koja nisu zaposlena ili ne pohaaju
poljoprivrednu kolu. kola u Svilajncu poseduje dom sa 109 soba sa 3 do 5 kreveta u
sobi. Dom raspolae sa posebnim prostorijama za uenje, drutveni ivot, priredbe,
fiskulturnu salu, kuhinju sa trpezarijom, prostorijama za vaspitae i internom radio
stanicom. kola u Poegi takoe poseduje dom uenika.
Najvea poljoprivredna kola u Hrvatskoj je Poljoprivredna kola u Zagrebu.Iz tog razloga
je uzeta da se pokae ta se koluje u Hrvatskoj. Ova kola stara je preko pola veka. U ovj
koli koluju se, araner interijera cvijeem, uzgajiva bilja u zatvorenom prostoru,
cvjear, vrtlar, voar, vinogradar-vinar, poljoprivredni tehniar opi, poljoprivredni tehniar
vrtlar,poljoprivredni tehniar fitofarmaceut, agroturistiki tehniar i obrazovanje odraslih.
Teorijska nastava izvodi se u uionicama, a praktina u kabinetima, informatikoj uionici,
fitofarmaceutskom, stoarskom i aranerskom praktikumu te praktikumu bilinogojstva. Uz
kolu se nalazi staklenik i plastenik.
Grm Novo Mesto-Centar biotehnike in turizma, Slovenija, osnovan je 1886.godine, etiri
godine posle Poljoprivredne kole u Kraljevu.U Centru ima:Biotehnika gimnazija za
gostinstvo in turizam, Vija strokovna ola, Kmetijska ola Grm i Biotehnika gimnazija.
Biotehnika gimnazija koluje za zvanja: ivilsko prehranski tehnik, naravovarstveni
tehnik, mlekar, mesar, slaiar i pek Za gostinstvo in turizam osnovana je 1961 god.
Postoje programi za etiri stepena obrazovanja:
-
Srednje strokovno izobraevanje, (SSI), poklic: kmetijski tehnk, vrtnarski tehnik,

kmetijsko podjetniki tehnik, hortikulturni tehnik, gostinski tehnik, turistini
tehnik i gastronomsko turistini tehnik,
Srednje poklicno izobraevanje, (SPI), poklic: kmetovalec-gospodar na podeelju

(poklicni standard, poljedelac, saar, vinogradnik, ivinorejec, zelenjadar,
vzdrevalec rekreacijskih zelenih povrin), vrtnar,cvetliar, gospodar na
podeelju,kuhar,gastronom hotelir,
Nije poklicno izobraevanje, (NPI), pklic: pomonik kmetovalca (peka i

slastiarja, mesarja, oskrbnice), pomonik v biotehniki,
Poklicno tehnikega izobraevanja, (PTI), poklic: kmetijsko-podjetniki tehnik,

hortikulturni tehnik,kuhar,gostinsko-turistini tehnik i gastronomski tehnik.
Za obrazovanje odraslih na stepenu SPI koluje se gastronom hotelir, na stepenu SSI

gastronomsko-turistini tehnik i na stepenu PTI gastronomski tehnik.Za odrasle odravaju
se i posebni kutsevi-teaji za zdravstveno obrazovanje, rad sa traktorom i trktorskim
prikljucima. testiranja prskalica, podrumarstva, vinogradarstva, obrade i proizvodnje
sadnica, zdrave hrane, ekologije u poljoprivredi, povrtarstvo u rasadniku, raunar u
poljopivredi, teaj stranog jezika, trgovine i komuniciranja, zadrugarstva, prava,
hortikulture, araniranja, rezidbe drvea, obrade zemljita, jahanja, rekreacij za seljake,
prostorne arhitekture i sigurnosti na radu.
Via strokovna ola organizuje studijski program: upravljanje podeelja in krjine. Studije
136
Predrag Ruii
traju 2 godine i dobija se zvanje inenjer kmetejstva in kraine.

Za dobijanje potpune slike ta se i kako koluje u svim ovim kolama i dravama bilo bi
potrebno da se uzmu u obzir i uporede ciljevi i programi svakog od nabrojanih obrazovnih
profila.Nazivi profesija koje se koluju daju globalni pogled ta se koluje i moe za
poetak da poslui za projektovanje novih zanimanja ukoliko su potrebna.
8. PREDLOG ZA KOLOVNJE KADROVA KOJI E PROIZVODITI I
PRERAIVATI PROIZVODE U BRDSKO-PLANINSKOM PODRUJU
Brdsko-planinsko podruje u Srbiji poseduje raznovrsne visoke proizvodne potencijale. Oni
su , moe se rei, bez naroitih kvalitativnih analiza neiskorieni, na niskom stepenu
primarne proizvodnje, a preradni kapaciteti su zanemarljivo mali. Sa ovih prostora u Srbiji
potie veliki broj visoko strunih i naunih kadrova, koji rade u svim pdrujima Srbije, a
mnogi od njih i u drugim zemljama irom sveta. Ukupno gledano ljudi sa ovih prostora
poseduju znanje koje se koristi u drugim krajevima Srbije i sveta. Blago reeno njihovo
znanje vrlo malo se koristi u zaviaju iz kojeg potiu.
Trenutno u Srbiji je veliki broj nezaposlenih mladih ljudi. od kojih je veliki broj poreklom
ili iz brdsko-planinskog podruja, a ekaju zaposlenje u nekom drugom podruju. Mnogi od
njih poseduju i imanja u brdsko-planinskom podruju koje se nedovoljno ili u opte ne
obrauje. Kroz dui period u dvadesetom veku, sa ovog podruja odselio se veoma veliki
broj stanovnika. Ono stanovnitva to jo ostaje na tim prostorima je staro i mnogi od njih
vie nisu radno sposobni. Svakim danom poneka kua ostaje bez stanovnika, tako da sada
postoji veliki broj stambenih objekata u kojima niko ne stanuje. U mnoga domainstva ve
dui period nije kroio niko, tako da su obrasli u korov i ikaru i izloeni intezivnom
propadanju. Mnoge kole su bez aka a njihovi objekti izloeni sporom a neki i ubrzanom
propadanju. Mnoga sela su ostala bez stanovnitva i opustela.
Krajnje je vreme da se ovakav proces prekine i da se mladi ljudi ponu vraati u svoj
zaviaj ili zaviaj svojih oeva i dedova, naputena ognjita oive , a bogastvo koje itezivno
propada pone da donosi prihode , na dobrobit svih koji ive na tim prostorima, ili bi rado
prihvatili da u njima ive. Mladi ljudi koji bi se i odluili na ovakav korak, prvenstveno
moraju da znaju kako i ta da proizvode na brdsko-planinskom podruju i kakva je
perspektiva toga to budu proizveli na domaem i stranom tritu. Da bi se to ostvarilo
potrebno je otvoriti kole koje e davati potrebna znanja, najpre za redovno srednjekolsko
obrazovanje (u trogodinjem ili etvorogodinjem trajanju) ili , odmah, kroz dopunsko
kolovanje-prekvalifikaciju onih koji imaju druga ili slina zanimanja . Nema struke koja
ne nebi mogla da nae svoje mesto i mogunosti da pronae delatnost za sebe u brdskoplaninskom podruju. Oblasti iz kojih bi se najpre moglo primeniti raspoloivo znanje su
poljoprivredne, prehrambene , ugostiteljsko-turistike, tehnike, ekonomske, obrazovne i
zdravstvene struke.
U kojem cilju bi trebalo otvarati srednje kole i sa kavim znanjima bi trebalo da raspolau
namenski kolovani kadrovi. Ovde e se dati globalni obrazovni cilj zbirno za vinu struka
koje bi se kolovale za rad u brdsko-planinskom podruju, iz kojeg bi se mogli dafinisati
pojedinani obrazovni ciljevi za svaku struku ponaosob.
Predlog globalnog obrazovnog cilja. Ovaj cilj treba da omogui acima :
137
Predrag Ruii
Da razvija motivaciju za obrazovanje radi ostvarenja i oblikovanja trajnih sistema

vrednosti u brdsko-planinskom podruju,
- Da dobije osnovna znanja za razumevanje zakonitosti u prirodi i drutvu,
- Da naue prirodne i drutvene zakone za svoj lini razvoj i uspeno ukljuenje u
drtvenu zajednicu,
- Da se osposobe za upotrebu strunih znanja pri reavanju realnih praktinih
problema u struci,
- Da razvijaju sposobnost za kritiko miljenje,
- Da upoznaju temeljna tehnoloka-struna znanja potrbna za uspean rad i
proizvodnju u brdsko-planinskom podruju,koja se odnose na ue strunu oblast,
- Da razvijaju sposobnost za komunikaciju sa saradnicima, strankama i timski rad,
- pismeno ili usmeno komuniciraju sa saradnicima i drugim spoljnim saradnicima i
pri tome upotrebljavaju neophodnu strunu trminologiju,
- Upoznaju podruje ue strunog znanja iz svoje struke i naine povezivanja
teorije i prakse, razvijaju zainteresovanost za struku i tehniko-tehnoloku
disciplinu,
- Ovladaju tehnolokim znanjima iz soje struke na naelima trajnog razvoja,
kvaliteta proizvodnje, pronalaenju racionalnih i strunih reenja i zatite na radu,
- Da se osposobe za upotrdbu strune literature, tehnike i tehnoloke dokumetacije,
tehnikih propisa i standarda, optih a naroito za brdsko-planinsko podruje,
- Ovladaju znanjima koja ih podstiu na preduzetnika razmiljanja: porodine
proizvodnje, malih i srednjih preduzea odnosno zadrugarstva ili korporativno
preduzetnitvo,
- Temeljno ovladaju strunom terminologijom i osposobe da prate novosti iz nauke
i svoje strune oblasti, razvijaju istrajnost, invetivnost i spremnost za obrazovanje
u toku celog svog ivota,
- Osposobe za sporazumevanje u razliitim sredinama na matrnjem ili strnim
jezicima. naroito jazika koji se odnosi na uu struku.
- U potovanju zakona iz podruja zatite ivotne sredine, korienja energije i
matrijala, upozna uticaj oveka na prirodu, okolinu i prostor brdsko-planinskog
podruja,
- Upotrebljava slobodne informaciono-komunikacione tehnologije sa namerom
uspenog traenja, odravanja, obrade i upotrebe informacija,
- Da dobije znanja za stvaranje i korienje dokumentacije i obavljanje drugih
komunikacionih poslova pomou raunara,
- Da dobije znanja za skladitenje i uvanje sirovina i proizvoda, kontrolu kvaliteta
sirovina i gotovih proizvoda u brdsko-planinskom podruju,
- Da ovladaju znanjima koja su neophodna za odravanje i kontrolu higijeskih
uslova u radnim prostorima , naroito gde se skladiti, prerauje i prozvodi hrana i
gaje biljke i ivotinje, odnosno gde se nalaze ivi organizmi.
Koji bi obrazovni profili bili odreeni kao prikladni za rad u brdsko-planinskom podruju
ne mogu se sada i ovde predloiti. Osnova za definisanje obrazovnih profila svakako bi
posluili oni koji su ovde napred navedeni a koluju se u poljoprivrednim i prehrambenim
kolama u dravama bive Jugoslavije.Oni su taksativno navedeni od njih bi se polo, a
moda bi se nakon potrebnih analiza uvela i neka nova zanimanja koja bi odgovarala
brdsko-planinskom podruju. Svemu ovome doprinela bi i detaljnija analiza programa koji
se izuavaju za odgovarajuu struku , u primarnoj proizvodnji za proizvodnju drvne grae,
138
Predrag Ruii
umskih plodova, lekovitog bilja, divljih ivotinja, domaih ivotinja , voa i povra i
proizvoda od ivotinja, a u sekundarnoj-preraivakoj proizvodnji: proizvoda za ljudsku
ishranu, proizvoda koarske, drvne, farmaceutske, kozmetike, tekstilne i druge
preraivake industrije.
Ovde e se sada neto rei o poetnoj neophodnoj matrijalnoj bazi za kolovanje kadrova za
rad u brdsko-planinskim uslovima. Za kolske objekte mogle bi se koristiti naputene
osnone kole koje sada nemaju aka. Tu mogu da se pojave dva problema, prvo da su
prostorno male, a drugo da su trenutno u takvom stanju da se ne mogu odmah koristiti.
Veliina objekta moe unapred da sugerie da se u njemu koluje manji broj aka. Ako se
odlui za njegovo korienje u njemu e se kolovati manji broj struka.Izabrale bi se struke
koje najvie odgovaraju za to podruje. Stanje objekta nakon odreenih potrbnih tehnikih
zahvata moe se brzo dovesti u zadovonjavajue stanje. Za kolovanje svih potrebnih
struka, zbog iskazanog ogranienja u jednom mestu , moe se predvdeti da se razliite
struke koluju u drugim mestima, to moe da se pokae i da je korisno jer bi se na nekom
prostoru kolovale one struke koje su najpotrbnije za to podruje.
kolska ekonomija za izvoenje praktine nastave iz biljne ili ivotinjske proizvodnje
mogla bi da budu naputena seoska imanja koja se trenutno ne koriste. Namena ekonomija
bila bi zavisna od struke koja se koluje u koli sa tog podruja. Mogue je da bi vlasnici tih
imanja ustupili za potrebe kole besplatno ili uz vrlo malu nadoknadu.
kola bi svakako imala dom uenika. Njega bi inile naputene seoske kue.One bi se
graevinski dovele do nivoa da se u njima moe savremeno iveti. Oko svake kue izgradili
bi se, ili doveli u funkciju i drugi ekonomski objekti koji prate svako seosko
domainstvo.Adaptacija svake kue dovela bi se do takvog nivoa da moe posluiti kao
objekat za seoski turizam. Posao recepcionera u letnjem periodu i domaina za turiste,
obavljali bi aci koji u njima stanuju , naravno uz pomo svojih nastavnika i vaspitaa.
Korienje postojeih objekata i zemljita mogla bi brzo da organizuje primarnu biljnu i
ivotinjsku proizvodnju . Za preradu-sekundarnu proizvodnju mogli bi se u prvoj fazi
adaptirati neki postojei objekti, a kasnije namenski gradili za potrebe kole a moda i za
odreeno podruje u kojem bi aci obavljali potrban praktian rad.
Kompletno opremanje kole zahteva neophodnu mehanizaciju i savremena tehnika
sredstva. Ovaj deo za poetak rada kole je najtee obezbediti. Tu najpre moe da pomogne
drava preko odgovarajuih odluka za odobrenje finansijskih sredstava za nabavku
pomenutih sredstava, ili da se pronau donatori koji bi pomogli novano ili materijalno,
poklanjanjem odgovarajuih novanih ili tehnikih sredstava.
Za funkcionisanje ovakvog sistema neophodno je osnovati aku zdrugu. Delatnost i
organizacija zadrunog funkcionisanja mogao bi se potpuno bazirati na Zakonu o
zemljoradnikim i zanatskim zadrugama iz 1898 godine, kojeg je napisao Ministar narodne
privrde, a kasnije predsednik Kraljevske akademije nauka i umetnosti S.M.Lozani, da je
Narodna skuptina reila, a potvrdio, proglasio i objavio svima i svakome njegovo
velianstvo kralj Aleksandar Obrenovi. Posle nekoliko godina kada bi ovaj sistem
profunkcionisao mogao bi sam sebe da finasira od svojih prihoda. kola u svom sastavu bi
imala ekonomiju, dom urnika, ueniku zadrugu i moda neki pogon za sekundarnu
proizvodnju ili preadu. Druge potrebne utanove i slube koje ne bi mogle da budu u sastavu
kole, a neophodne su za normalan ivot morale bi se obezbediti sa lokalnom zajednicom.
139
Predrag Ruii
9. ZAKLJUAK
U Srbiji postoji veoma bogato a neiskorieno brdsko-planinsko podruje. U svim
periodima poev od esnaestog veka drave su posebno vodile rauna o proizvodnji i
preradi hrane. titile su sopstvenu proizvodnju. Otvarale su kole za kolovanje
poljoprivrednih proizvoaa . Razvijale su naune ustanove za razvoj takve proizvodnje i
subvencionisale poljoprivrednu proizvodnju. Srbija ve vie od pola veka dozvoljava da
njeni najbogatiji brdsko-planinski predeli ostaju i bez stanovnitva. Najbogatije zemlje u
svetu su one koje su maksimalno iskoristile svoje brdsko-planinske resurse. Retko koja
zemlja u Evropi, kao Srbija, raspolae sa tako potencijalno bogatim brdsko-planinskim
podrujem. Ovde se pokuava da se ukae kako je mogue da se ovakvo stanje u Srbiji
promeni. kolovanje i prenoenje znanja svakako je neophodan korak. ekanje da neko
spolja organizuje proizvodnju i preradu u brdsko-planinskom podruju Srbije, a da to ne
ine njeni stanovnici, koji su po svim merilima u mogunosti da to uine, vodi dobrovoljnoj
predaji svojih bogastava i ropskoj poziciji u svojoj dravi, na za sada svom posedu.
10. LITERATURA
[1] Ruii P. (2005). Kompleksnost proizvodnih tehnologija, opreme i organizacije
proizvodnje u brdsko planinskom podruju, Naunostruni asopis Traktori i
pogonske maine, 2, 10-16.
[2] Srpske novine, slubeni dnevnik Kraljevine Srbije, u Beogradu, 16. decembra 1898,
broj 275, Meuoptinski arhiv u aku.
140


UDK: (62+004):631.6
ULOGA TIO U PRIMENI POLJPRIVREDNE TEHNIKE

Petar Neni 1, Petar Dubljevi 2
Rezime: Republika Srbija raspolae sa preko 4.500.000 ha obradivih povrina, ali, na

alost, jo uvek sa zaputenim viegodinjim zasadima, utrinama i neobraenim
povrinama. Poznato je da ostaje nekoliko stotina hiljada hektara neobraenih povrina.
Znai da se svake godine gubi ogroman dohodak.
Poljprivreda je grana koja moe mnogo vie da d, to pokazuju rezultati izvoza. Sitnosopstvenika proizvodnja, usitnjenost parcela, slaba putna mrea, neoubuenst korisnika
tehnike, daju loije rezultate.
S toga, tehnika (od traktora do kombajna i uvanja i plasiranja proizvoda), treba da
doprinese poveanju poljoprivredne proizvodnje, kako po kvantitetu, tako i po kvalitetu
proizvoda. Obrazovanje u kolstvu treba da doprinese racionalnijem korienju tehnike u
poljoprivredi. Narodna tehnika svojim radom doprinosi pravilnoj upotrebi oranja,
kombajniranja i sl.
Iz navedenog treba zakljuiti da obrazovni sistem mora doprineti da se unapredi
poljoprivreda kroz primene tehnike (pogonskih i radnih maina, ergonomije i sl.).
Kljune rei: Poljoprivredna proizvodnja; savremena sredstva i oprema u poljoprivredi;
poznavanje poljoprevrednih maina i orua od traktora do kombajna.
THE ROLE OF TIE IN THE APPLICATION OF AGRICULTURAL

EQUIPMENT
Summary: The Republic of Serbia has over 4,500,000 ha of arable land. Nevertheless, this
land still includes neglected and underutilised planted areas, meadows and uncultivated
land. It is well-known that several hundred thousand hectares of land remain uncultivated.
This means that a considerable lack of revenue occurs per year.
Agriculture is the branch that has much more to offer, which is evident from export results.
Independant and individual production, fragmented parcels, poor road network, and
unskilled users of agricultural equipment lead to much worse results.
1
2
Prof. dr Petar Neni, Poljoprivredni fakultet, Zemun, Narodna tehnika Srbije, Beograd
Petar Dubljevi, Narodna tehnika Beograda, Beograd
Therefore, agricultural equipment (from tractor to combine harvester) and methods (such
as preserving and launching products to the market) should contribute to the increase of
agricultural production in both quality and quantity of the product. School education
should contribute to more rational utilization of agricultural equipment. Traditional
methods contribute to the correct plowing, harvesting, etc.
Thus, educational system should contribute to the development of agriculture through the
application of agricultural equipment (power-generating and operating machines,
ergonomics, etc.).
Key words: Agricultural production; modern agricultural tools and equipment; expertise in
work with agricultural tools and machines (from tractors to combine harvesters)
1. UVOD
Zemljoradnja od nastanka ivota na zemaljskoj kugli je osnova opstanka oveka, ali isto
tako i njenog unapreenja. I danas se u svetu, pa i kod nas pridaje prvorazredni znaaj, ne
samo po vrstama biljaka, voaka i vinove loze, ve i u primeni genetskog potencijala,
selekcije, sortimenta, edafskih uslova, klimatskih uslova, do oslobaanja oveka od
mehanikog rada. Naravno, ovek je izvrilac svih radnih procesa uz primenu
poljoprivredne tehnike (alati, oprema, maine, ureaji do mehatronike)!
I ranije je naznaeno sledee:
Ukupno obradivih povrina u naoj zemlji iznosi 4,5 miliona hektara, i navedenu povrinu
samo jednom (a nekada vie u zavisnosti od gajene biljke) poorati, to iznosi preko 900.000
m3 prevrnute zemlje! Prosek dubine obrade 20 cm, a mnoge povrine u zavisnosti od
gajenih biljaka zahtevaju i veu dubinu!
Srbija danas raspolae sa vie od 400.000 traktora svih kategorija (motokultivatori,
jednoosovinski i dvoosovinski traktori, guseniari), preko dva miliona raznih prikljuaka
(radnih maina, plugova, drljaa, tanjiraa, setvospremaa, sejalica, maina za zatitu bilja
od biljnih bolesti i tetoina i dr.) i preko 15.000 kombajna sa raznima adaptivnim
ureajima, mnotvo radionica, garaa, skladinih prostora, preraivakih kapaciteta,
hladnjaa i drugo.
Sve navedene injenice i podaci govore u prilog da se dobijanje visokih prinosa i
odgovarajueg kvaliteta proizoda ne moe postii bez upotrebe mehanikog i ljudskog
rada! S toga, poljoprivredna proizvodnja zahteva mnogo i jednog i drugog rada. Smatramo,
da primena TIO na svim nivoima obrazovanja, kao i naih neposrednih poljoprivrednih
proizvoaa moe doprineti uspenoj poljoprivredi.
2. USLOVI ZA PRIMENU POLJOPRIVREDNE TEHNIKE
Obzirom da Srbija ima sve uslove za uspenu poljoprivrednu proizvodnju kako edafske
(zemljine) tako i klimatske inioce, te je potrebno da TIO pospei i omogui pravilnu
primenu svih sredstava poljoprivredne tehnike (alati, oprema, ureaji, radne i pogonske
maine, skladini prostori, tehnoloki procesi i dr.) Navodimo samo najznaajnije uslove za
korienje i eksploataciju poljoprivredne tehnike:
142
Pravilan izbor sredstava mehanizacije vodei rauna o stepenu razvoja kod nas i u
svetu;
-
Racionalno i ekonomino korienje istih ;
Redovno odravanje i uvanje;
Redovno voenje evidencije o uinku, kvarovima, zameni delova i slino;
Pravilno rukovanje i korienje od strane neposrednog uesnika;
Planirati zamenu za dotrajala sredtva mehanizacije imajui u vidu i razvoj istih u

datom trenutku.
Uslove koje poljoprivreda treba da obezbedi:

-
to vie kompleksirati (ukrupniti) poljoprivrednu povrinu. Sadanja povrina

parcela od cca 33 ara ne obezbeuje racionalnu i ekonominu primenu
poljoprivredne tehnike;
Obezbediti putnu mreu od ekonomskog dvorita do parcele i skladinih i

prehrambenih sistema;
Obaviti odvodnjavanje i po mogustvu primeniti navodnjavanje;
Primeniti pravilnu plodosmenu (plodored) u cilju ekonominijeg korienja

sredstava mehanizacije;
Obuiti sve korisnike poljoprivredne mehanizacije, ako je potrebna i van zemlje

(mnoge sloene maine imaju ugraene elektronske ureaje i potrebne sisteme)
Voditi rauna o zagaenju ivotne sredine, posebno ne prosipati gorivo ulje bilo gde
Primeniti striktno zakon o zatiti na radu;
Strogo voditi rauna ouvanju svih sredstava mehanizacije, naroito u toku ,,mrtve
sezone!
TIO treba da obezbedi svakom neposrednom rukovaocu sredstvima poljoprivredne tehnike

da proui svaki radni proces u proizvodnji bilo koje gajene vrste i da poznaje mainu sa
kojom upravlja (od kojeg je materijala, zatim radnih delova, pravilnog agregatiranja i sl).
Posebnu panju posvetiti sigurnosti u radu i opasnosti koje mogu proistei u procesu rada
3. ZNAAJ TIO NA SVIM NIVOIMA RUKOVANJA POLJOPRIVREDNOM
TEHNIKOM
Tehnika i tehnologija, proizvodnja i radnih procesa izuzetno brzo osvajaju svet, to samo
moe da raduje, ali sve treba podrediti pravilnom korienju i korisnosti za oveka. Treba
pozdraviti to kole na svim nivoima se trude da obezbede to vie raunara, video
sredstava, elektronike u celini, ali za poljoprivredu TIO treba da primeni sledee:
Veoma rano smo se oslobodili runog alata (lopata, motika, aov, kosa, srp, budak), a dete
nema pojma da i to neemu slui, a kamoli da koristi, to smatramo da je to veliki
nedostatak obrazovanja;
Uenici osnovnih kola starijih razreda (V-VIII razreda) treba da se upoznaju sa ovom
granom proizvodnje i sredstvima poljoprivredne tehnike,
143
Uenike zadruge u osnovnim kolama (gde postoje) bave se poljoprivrednom

proizvodnjom na malim povrinama i uz upotrebu upravo runog alata, a negde i sloenijim
mainama. Osim toga, mladi zadrugari uestvuju i na takmienjima oraa! Ima vrsnih
uenika koji veto barataju sa mainskim agregatom (traktor plug i dr.);
U srednjim poljoprivrednim kolama koje raspolau sa poljoprivrednom povrinom do 100
ha i snabdeveni sredstvima mehanizacije izvanredno to koriste na takmienjima oraa ne
zaostaju za starijim uesnicima;
Na poljoprivrednim fakultetima u zemlji od 1967. godine (Beograd, Novi Sad) obrazuju se
kadrovi, upravo iz oblkasti poljoprivredne tehnike to isto vai i za visoke poljoprivredne
kole (abac, Prikuplje).
Navodimo primer obrazovnja Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu-Zemunu, a ne zaostaje
ni Novi Sad ima odlino koncipiran obrazovni profil diplomiranih inenjera poljoprivrede
podreeni upravo sadanjem razvoji poljoprivrede:
-
strunjak za melioraciju zemljita (odvodnjavanje navodnjavanje);

strunjak za ratarstvo, stoarstvo, voarstvo i vinogradarstvo kao proizvodni
nastavni odseci;
- strunjak za poljoprivrednu tehniku i zatitu bilja koji opsluuju prethodna tri
nastavna odseka;
- strunjak za prehranbenu tehnologiju i
- strunjak za agrekonomiju
Slobodno se d zakljuiti da u navedenim nivoima kolstva zastupljeno je TIO, samo ga
treba i u oblasti poljoprivredne tehnike jo vie pojaati.
4. DOPRINOS NARODNE TEHNIKE
Prethodni period vremena od 1947. do dananjih dana dat je veliki znaaj i doprinos
Narodne tehnike u TIO ne samo u kolama ve i mnogo ire u svim optina
poljoprivrednim organizacijama i drugo, jer je Narodna tehnika kada je bila u najveem
usponu (posle 1960. godine) u svom imala 15 saveza koji su uspeno radili kroz razne
seminare, takmienja, predavanja i uneposrednim kontaktima.
Na alost, posle 1990. godine dolazi do slabljenja uloge Narodne tehike kada su se mnogi
savezi osamostalili i kada je od strane Skuptine grada zgrada Narodne tehike dobila drugu
namenu, a dodeljeni prostor nedovoljan, to je sa jedne strane, i druge, u meuvremenu
formirana su mnoga udruenja klubovi, centri za talente i slino.
Jedino je ostalo takmienje oraa, pre svega mladih oraa iz osnovnih kola, srednjih
poljoprivrednih kola i starijih traktorista i raznih poljoprivrednih organizacija na nivou
grada i Republike. Meutim, zahvaljujui naporima Narodne tehnike, pre svega grada uz
puno angaovanja entuzijasta za ovo takmienje isto je i pored svih tekoa odravano
skoro redovno, sa izuzetkom prole godine. Najverovatnije da emo se organizovati na
osnovu donetog zakona o udruenjima i nastaviti ovo veoma znaajno takmienje za
uspenu poljoprivrenu proizvodnju. Pri tom emo uiniti sve da TIO zaivi na svim
nivoima, a posebno kod naih poljoprivrednih proizvoaa, jer je uee poljoprivredne
tehnike sve sloenije, komplikovanije, ali zato znaajnije i evidentnije.
144
5. ZAKLJUAK
Konano, sazreli su uslovi da se obradi zemljita posveti izuzetna panja. Sve razvijene
zemlje posveuju najveu panju pravilnom nainu oranja i udrueni su u Svetku
organizaciju oraa. Raspadom SFRJ, Srbija nije vie lan meunoradne organizacije oraa,
ali su zato Slovenija (lan od 1991.), Hrvatska (od 1995.) i Makedonija (od 2009.godine).
Imperativ je da i Srbija postane lan meunarodne organizacije oraa.
Nadamo se da emo u tome uspeti to pre, kako bi postali lanovi Evropske unije, zata se
zalae i naa drava. Orai, redovno i obavezno oru i prevru zemlju, ne trajkuju, jer ako
se ne poseje nema ni etve u poljoprivredi.
Uvereni smo da e zahvaljujui i uticaju i znaaju TIO pored svih mera i napora, uz pomo
i Narodne tehnike biti pooran i zasejan kvadratni metar obradivih povrina i svaka tala
napunjena grlima stoke.
6. LITERATURA
[1] Neni, P.: Znaaj primene tio u poljoprivredi, Zbornik radova nauno-strunog skupa
Tehnika i informatika u obrazovanju TIO 08; str. 248-251, Tehniki fakultet, aak
145


UDK: 334.71(497.11)
Struni rad
DOPRINOS ZANATSTVA U RAZVOJU PRIVREDE SRBIJE

Miroslav Jevremovi1, Dragan Golubovi2
Rezime: Na zanatstvo se dosta raunalo u prolosti i prilikom sprovoenja raznih privrednih

reformi imalo je vanu ulogu. U to vreme zanatstvo je bila posebna privredna delatnost.
Drava je uvodila brojne stimulativne mere za pospeivanje razvoja zanatstva kao delatnosti i
uopte zanatske proizvodnje. Kroz sprovedene brojne privredne reforme u ptoteklih 30 godina
zanatska preduzea i zanatstvo je postepeno gubilo svoj identitet, izjednaeno je sa
preduzeima svrstavajui se u drutva lica i drutva kapaitala, u preduzetnitvo. Danas smo
doli do toga da nemamo organizovano zanatstvo kao privrednu delatnost. kolovanje
zanatlija i podizanje zanatskog podmlatka je zapostavljeno. Meutim, i u ovakvim uslovima,
zanatstvo ipak opstaje i daje svoj doprinos privredi Srbije. U radu se ukazuje na uinjenicu
da e se morati uloiti vie napora u dravi da zanatstvo bude subjekt privreivanja, a ne
subjekt samo oporezivanja. Istraivanjima se dolo do zakljuka da zanatstvo moe nai svoje
mesto na tritu kroz jedan organizovan i osmiljen nastup uz pomo odreenih subjekata.
Kljune rei: zanatstvo, stari zanati, mala privreda, preduzetnitvo.
CONTRIBUTION OF CRAFTSMANSHIP TO THE DEVELOPMENT

OF SERBIAN ECONOMY
Summary: Craftsmanship was considered very important in the past, and it played a significant
role during economic reforms. At the time, craftsmanship was an independent economic activity.
The state intoduced numerous stimulating measures for promoting craftsmanship development
as an economic activity and the development of craft production. As the numerous economic
reforms were caried out in the last 30 years, craft enterprises and craftsmanship gradually lost
their identity, and they became equal to enterprises such as partnerships and joint stock
corporations. Consequently, craftsmanship is not organized as an idependent economic activity
nowadays. Education of a new generation of craftsmen has been neglected. Nevertheless,
craftsmanship has maintained its position under such circumstances and it is contributing to the
Serbian economy. The paper focuses on the fact that it is the government that should put more
effort into making craftsmanship profitable instead of being the subject of self taxation. Surveys
have led to the conclusion that craftsmanship can find its place on the market through an
orginized and planned activities with the aid of appropriate subjects.
Key words: craftsmanship, traditional crafts, small economy, enterprises.
1
Miroslav Jevremovi, prof. tehn. i inform., privatni preduzetnik, Kua starih zanata, Martina
Kopika 18, Stara pazova, E-mail: jevrem@nadlanu.com
2
1. UVOD
Poznato je, iz nae privredne prolosti, da je zanatstvo u Srbiji igralo vanu ulogu u
privrednom razvoju zemlje. Takoe, zanatstvo je dalo veliki doprinos, naroito posle
ratova, u obnovi privrede, a naroito posle prvog i drugog svetskog rata. Mnogi se seaju da
su posle drugog svetskog rata formirane zanatske zadruge, zanataska preduzea. Zanatstvo
se organizovalo u zanatske komore. Mnoga zanatska predeuzea u periodu obnove privrede
posle drugog svetskog rata veoma su uspeno radila, uspeno se razvijala i prerasla u velike
radne kolektive i velike fabrike.
Na zanatstvo se dosta raunalo u prolosti i prilikom sprovoenja raznih privrednih reformi.
U to vreme zanatstvo je bila posebna privredna delatnost. Drava je uvodila brojne
stimulativne mere za pospeivanje razvoja zanatstva kao delatnosti, i uopte zanatske
proizvodnje.
Kroz sprovedene brojne privredne reforme u proteklih 30 godina zanatska preduzea i
zanatstvo je postepeno gubilo svoj identitet, izjednaeno je sa preduzeima. Ono je
jednostavno nestajalo. Kreatori privrednog sistema zaboravili su na zanatstvo. Eliminisali
su ga. Svrstali ga pod Zakon o privrednim drutvima, u drutva lica i drutva kapaitala, u
preduzetnitvo. kolovanje zanatlija i podizanje zanatskog podmlatka je zapostavljeno.
Danas smo doli do toga da nemamo organizovano zanatstvo kao privrednu delatnost.
Zanatstvo potremo samo u nekim retkim sluajevima kada nam zatreba. Namerno ne
istiem kada se sve ovo deavalo u prolosti, pa i danas.
Ovo stanje iznosim ne zbog neke nostalgije kao zanatlija koji se bavi starim zanatima. Ja se
bavim zanatskom proizvodnjom suvenira i drugih predmeta. Imam firmu koja se zove
Kua starih zanata. Ne ide mi tako loe, ali oseam da nas ima malo i da jo uvek ne
predstavljamo neku privrednu snagu. No, bez obzira na trenutno stanje, elim da ohrabrim
zanatstvo kao delatnost i zanatlije, i sve one koji u zanatstvo i zanatlije veruju, da smognu
snage i uloe novi napor u razvoj u zanatske delatnosti.
Svakako nastale su nove okolnosti, nove tehnologije. Nastale su nove trine potrebe. Pred
zanatstvom se postavljaju novi zahtevi, nove navike. Otvaraju se nova trita.
Upravo u ovim novonastalim uslovima rada i privreivanja treba traiti ansu u istraivanju
mogunosti koje bi zanatstvu dalo ansu da vie doprinosi razvoju nacionalne privrede.
2. USLOVI ZA RAZVOJ ZANATSTVA
Za razvoj zanatstva i njegov doprinos privrednom razvoju postoje realni uslovi, meu
kojima bih nabrojao samo neke resurse:
1 - Kadrovski resursi:
Zanatstvo ima solidne kadrovske resurse.
- za bavljenje zanatstvom, u dosadanjoj praksi, preteno su se opredeljivali
zantlije sa dugogodinjim iskustvom;
- dugodinje zanatsko iskustvo raalo je nove kreativnosti, visok kvalitet izrade
zanatskih proizvoda;
147
Slika 1: Neki od proizvoda i aktivnosti kue starih zanata

148
- zanatlije sa svojim strunim iskustvom i znanjem danas su u stanju da izrauju

od jednostavnih proizvoda do replike starih modela automobila;
- iskusne zanatlije bile su sposobne da svoje zanatsko znanje uspeno prenose na
zanatski podmladak;
- iskusne zanatlije su ulagali sopstvena sredstva u svoj razvoj.
2 - Sirovinski resursi:
- nae zanatstvo je ranije, a i danas koristilo u najveem obimu domae sirovine;
- zanatstvo je nekada bila delatnost koja je uspeno vrila supstituciju uvoznih sa
domaim materijalima. Ova mogunost postoji i danas.
Posebno mesto i ulogu imaju u svemu ovome stari zanati. Zato se pitamo gde je mesto i
uloga starih zanata u razvoju nae privrede?
Postoje iroke mogunosti za zanatstvo kroz razne oblike angaovanja u proizvodnji:
- kao to su kooperantski odnosi sa velikim privrednim sistemima;
- ukljuivanje zanatskih proizboda u turistiku ponudu i druge brojne mogunosti.
Ja bih se u svom izlaganju malo vie posvetio mestom i ulogom starih zanata u turistikoj
privredi.
Poznato je, da se zanatstvo bavi izradom raznih rukotvorina rune izrade. Ove rukotvorine
imaju sve ee obeleje izvanredne kreativnosti. Ove rukotvorine mogu da privuku panju
turista.
Kod nas postoje veoma poznate zanatlije koji godinama upotpunjuju turistiku ponudu sa
veoma prepoznatljivim proizvodima koji su dobili obeleje nacionalnih suvenira i
proizvoda sa geografskim poreklom.
Ovo ukazuje da mi moemo da dalje nastupamo u ovom pravcu i proirujemo asortiman
ponude. Ja bih naveo samo nekoliko primera:
- izrada suvenira od drveta u pojedinanoj izradi ili u zbirnom prikazu, kao to su
drvene posude, alatke, nametaj, nanule, muziki instrumenti;
- izrada suvenira od metala ili lima, kao to su: amblemi, grbovi, makete
spomenika i spomenikih obeleja, i druga heraldika obeleja ili izrada ,
- izrada rukotvorina tkanjem, trikanjem, vezenjem, heklanjem;
- izrada suvenira koji simbolizuju odeu, obuu i dr.
Da ne nabrajam dalje, poznato je da danas u turistikoj ponudi imao veoma uspene
zanatske rukotvorine koje su nacionalni geografski beleg.
Meutim, i pored svih raspoloivih resursa, svedoci smo da ipak ide teko, ne samo u ovo
doba globalne krize, ve je to bilo i ranije.
149
Slika 2: Kua starih zanata nekad fabrika drvenih podpetnica sa izvoznim

mogunostima
Neto treba preduzeti kako bi se krenulo dalje. Moda bi moglo da se krene u sledeem
pravcu:
1 - pronai nove oblike organizovanja zanatstva u cilju dopune ili proirenja
turistike ponude;
150
2 - zatraiti od dravnih organa odreene stimulativne mere koje bi zanatstvu

omoguile bri razvoj, kao to su: oslobaanje zanatske delatnosti od poreskih obaveza;
3 - formiranje fondova za podsticaj razvoja zanatstva;
4 - izboriti za povoljne kredite kod poslovnih banaka, ili poveati iznos
sufinansiranog dela Fonda za razvoj zanatske delatnosti u bankarskim kreditima;
5 - da se iznae formula za povean obim sufinansiranja namenskih kredita za
razvoj zanatstva, finasiranje reklamnog materijala, nastupa na turistikim smotrama,
priredbama i sajmovima;
6 - novi trini uslovi zahtevaju nove oblike organizovanja onih subjekata koji se
bave privreivanjem kroz obavljanje zanatske delatnosti, nastupa na domaem i lokalnom
tritu i dr.
3. ZAKLJUAK
Sve ovo ukazuje da zanatstvo, i u sklopu njega stari zanati mogu nai svoje mesto na tritu
kroz jedan organizovan i osmiljen nastup. Zbog toga moraemo sa vie upornosti da
istrajemo u zahtevima da zanatstvo ne bude subjekt oporezivanja, ve subjekt privreivanja.
Zanatsvo je u prolosti predstavljlo embrion razvoja velikih industrijskih sistrema, a u
dananje vreme moe znajno doprineti podrci dobrog njihovog dobrog funkcionisanja.
Zato je potrebno, pre svega, zaustaviti izumiranje zanatstva u Srbiji i uiniti nove podsticaje
za njegov opstanak i dalji razvoj.
4. LITERATURA
[1] Miroslav Jevremovi, Tehniko obrazovanje u tradiciji zanatstva Strbije, Konferencija
TOS 06, Tehniki fakultet, aak, 2006.
[2] Milan Matijevi: Kraljevaki esnafi, Istorijski arhiv Kraljevo, 1995.
[3] Regionalna privredna komora Kraljevo: Materijal za sednicu Odbora za ugostiteljstvo
i turizam 25.marta 2009.
[4] Privrena komora Srbije: Odbor za turizam, materijal za sednicu 12. aprila 2008.
151


UDK: 371.132
Struni rad
TIMSKI RAD I OBRADA PODATAKA U KOLAMA U PROCESU

SAMOVREDNOVANJA
Rada Karanac 1, eljko Papi2
Rezime: Savremena i dinamina kola, sopstvenim stratekim planiranjem razvoja,

kontinuiranim profesionalnim razvojem nastavnika, proizvodi kompetentnog uenika i u
potpunosti odgovara zahtevima drutvene zajednice. Kvalitetan razvoj kole, unapreenje
slabosti i odrivost jakih strana se postie procesom samovrednovanja, koji prua
objektivnu analizu stanja u koli u svim segmentima obrazovno-vaspitnog rada, kroz
participaciju socijalnih partnera. Na uzorku od 25 kola Moravikog okruga (kolska
uprava aak) su analizirani sastavi timova za samovrednovanje, nain rada, obrada
podataka, kao i saradnja sa ostalim timovima i strunim aktivima u koli. Kroz predloenu
proceduru rada timova ukazujemo na sloenost procesa samovrednovanja koji se odvija
kroz vie faza i aktivnosti i koji predstavlja osnovu za izradu razvojnog plana kole.
Kljune rei: Samovrednovanje, timovi, kolsko razvojno planiranje, profesionalni razvoj
nastavnika.
TEAM WORK AND DATA PROCESSING IN SCHOOLS IN THE

PROCESS OF SELF-EVALUATION
Summary: Modern and dynamic school with own strategic development planning, continuing
professional development of teachers makes competent students, and fully meets the
requirements of the community. A good school development, improvement of the weaknesses and
sustainability of the strong side is achieved by the process of self - evaluation, provides an
objective analysis of the situation at the school in all segments of the educational work, through
the participation social partners. The sample of 25 school Morava district (School administration
Cacak) were analyzed for composition of the teams, profile, data processing and cooperation
with other teams and professional active in school. Through the proposed procedure of teams we
indicate the complexity of the process of self-evaluation that is conducted through several phases
and activities and that is the basis for making the school development plan.
Key words: Self-evalution, teams, school development planning, professional development
of teachers.
1
2
Rada Karanac, savetnik za razvojno planiranje kolska uprava aak, Cara Duana bb, aak,
e-mail: rada.k@eunet.rs
Dr eljko M. Papi, direktor, Regionalni centar za profesionalnih razvoj zaposlenih u obrazovanju
aak, Cara Duana bb, aak, e-mail: office@rc-cacak.rs
Rada Karanac i eljko Papi
1. UVOD
Samovrednovanje se koristi kao unutranji mehanizam za unapreivanje kvaliteta
obrazovanja u veini evropskih drava. Prema Stalkeru (Stalker, 2002), osiguranje kvaliteta
podrazumeva razliite aktivnosti koje kola moe i treba da preduzme kao deo sopstvene
samoevaluacije profesionalnih, obrazovnih i upravljakih zadataka, koje koriste u cilju
pruanja efektivnog obrazovanja za uenike i koje mogu da se preduzmu i kao deo eksterne
evalacije. Prema Donaldsonu (Donaldson, 2009): Preporuka EU je da zemlje lanice treba
da razvijaju kulturu ocenjivanja. Treba da razvijaju politike za ceo kontinuum doivotnog
uenja, koje u potpunosti uzimaju u obzir kombinaciju efikasnosti i ravnopravnosti i
dugoronost.3
U Republici Srbiji do 2003.god. nije postojala institucija koja je pratila i vrednovala kvalitet
obrazovanja. Jedina aktivnost praenja i evaluacije je bilo nastavniko ocenjivanje uenika
(Havelka i dr., 2002). Nastavnici su razmiljajui kako da unaprede svoj rad, bili u procesu
samoprocene (samoevaluacije). Koristei raspoloiva znanja procenjivali su neke svoje
aktivnosti i postignute rezultate, koje nisu izvodili u skladu sa poznatim procedurama i
kriterijumima. Izmenama i dopunama Zakona o osnovana sistema obrazovanja i vapitanja
(Sl. Glasnik RS, br. 62/03 i 64/03), uspostavljene su osnove sistema obezbeivanja
kvaliteta u obrazovanju. Od tada je zapoeo rad na procesu samovrednovanja, kroz izradu
razvojnih dokumenata. U okviru reforme obrazovanja u periodu od 2002. do 2005. god. na
nacionalnom nivou su se razvijale aktivnosti u vezi sa izradom mrea indikatora kvaliteta
svih pedagoki relevantnih aspekata rada kola sistematizovanih prema kljunim oblastima
(Radulovi, Dimitrijevi i dr., 2007).
Dokument koji sadri predloge ovih oslonaca je objavljen 2003. god. pod nazivom kola
po meri dece, a 2004. god. izraen je dokument Priprema kola za samovrednovanje,
koji je pruao osnovne smernice za razvoj samovrednovanja. Proces samovrednovanja je
poeo da se implementira u obrazovni sistem Republike Srbije od kolske 2005/2006.
godine, tek posle objavljivanja i predstavljanja Prirunika o samovrednovanju i vrednovanju
rada kole 2005. godine, a Pravilnik o struno-pedagokom nadzoru Sl. Glasnik RS, br.
19/2007, prvi put ureuje merila za vrednovanje kvaliteta rada kola. Prirunik definie
sedam kljunih oblasti samovrednovanja (kolski program i Godinji program rada;
Nastava i uenje, Postignua uenika; Podrka uenicima; Etos; Resursi i Rukovoenje,
organizacija i obezbeivanje kvaliteta) i sadri praktina uputstva za realizaciju procesa
kroz navoenje pokazatelja, nivoa ostvarenosti i predloga instrumenata. Osiguranje
kvaliteta rada ustanova je zakonski utemeljeno u obrazovni sistem 2009.g. (Zakono o
osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja Sl. glasnik RS 72/09). Osiguranje kvaliteta
obrazovanja u Republici Srbiji moemo posmatrati na nivou sistema, kada se ono odnosi na
efektnost i efikasnost obrazovnog sistema radi dobrobiti drutva u celini i na nivou
ustanove, kada se odnosi na aktivnosti koje doprinose kvalitetu rada ustanove radi dobrobiti
neposrednih korisnika (apri, 2009).
Graham Donaldson (2009., 12. jun): Ocenjivanje kola i unapreenje kola u Evropi. Predavanje
odranao u Klubu narodnih poslanika u Beogradu.
153
2. SAMOVREDNOVANJE RADA KOLA

Samovrednovanje je postupak kojim kola procenjuje sopstveni rad i sopstvenu praksu,
omoguava jasno prepoznavanje snaga kole i podruja za poboljanje i vodi ka planiranju
mera za unapreivanje. kole vrednuju i ocenjuju kvalitet rada onoga to same pruaju.
Prepoznaju spefinosti, definiu vrednosti, razrauju strategiju kroz definisanje
kratkoronih i dugoronih ciljeva, odreuju vremensku dinamiku, nosioce aktivnosti i
sainjavaju plan evaluacije i postavljaju okvir za definisanje svojih razvojnih planova za
period od tri do pet godina. Procesom samovrednovanja, kole ukljuuje ne samo zaposlene
i uenike, ve i roditelje i predstavnike lokalne zajednice. Na ovakav nain se poveava
participacija socijalnih partnera u radu i ivotu kole (Karanac, Papi, 2009).
Proces samovrednovanja pokazuje da li su i koliko aktivnosti koje se u koli preduzimaju
efikasne. Pristup samovrednovanja podrazumeva da kola mora i moe sama najbolje da
odgovori na pitanja (Bojani i dr., 2005):
koliko je dobra naa kola?
kako to znamo?
ta treba da uinimo da bude jo bolja?
Da bi se odgovorilo na ova pitanja kola mora da pokrene niz aktivnosti, koje se
prvenstveno odnose na snimanje - analizu postojeeg stanja, na osnovu koga se saznaje ta
je dobro uraeno u koli, a ta nije i kako ubudue biti uspeniji u tome, razrauje se
strategija za ostvarivanje odreenih ciljeva. Samovrednovanje obuhvata sve obrazovnovaspitne procese i podrazumeva primenu tri pristupa evaluacije (Bjeki, Papi, 2005):
dijagnostiki pristup utvruje (ne)postojanje, sposobnosti i spremnosti lanova
aktiva/tima. Koristi se najee na poetku bilo kog procesa;
formativna evaluacija - predstavlja povratnu informaciju svih aktera ivota i rada kole.
Prepoznaje situacije i greke, da bi se na osnovu nje i otklonile, a u cilju unapreenja
procesa;
sumativna evaluacija - radi se na kraju procesa, vrednuju se i ocenjuju efekti, rezultati
nakon to je odreeni proces zavren
Proces samovrednovanja u kolama, sprovode timovi za samovrednovanje, koje imenuju
direktori kola. Timovi donose plan samovrednovanja, proceduru rada i sarauju sa ostalim
timovima i aktivima u koli. U cilju povezivanja svih procesa u koli i stratekog
planiranja, timovi za samovrednovanje nuno ostvaruje najveu saradnju sa timom za
zatitu uenika od nasilja i strunim aktivom za razvojno planiranje.
U zavisnosti od cilja praenja, timovi za samovrednovanje mogu da izaberu kljunu oblast,
podruja vrednovanja ili pokazatelje koji e biti predmet samovrednovanja u odreenom
periodu. kolski timovi u procesu samovrednovanja primenjuju razliite vrste tehnika za
prikupljanje podataka i u skladu sa njima koriste razne vrste instrumenata date u Priruniku
ili ih mogu samostalno izraivati. Potrebno je obezbediti dokaze na osnovu analize
podataka, miljenja socijalnih partnera, pregledom dokumentacije i resursa, neposrednim
posmatranjem rada u praksi.
Nakon obrade dobijenih podataka timovi definiu izvetaje koji sadre analizu dobijenih
podataka, primere dobre prakse i predloge mera za unapreenje i poboljanje kvaliteta rada.
Na osnovu izvetaja, odreuje se nivo ostvarenosti (od 1 do 4) za podruje vrednovanja.
Akcionim planovima se odreuju ciljevi za odrivost i unapreenje rada i predstavljaju
154
osnov za izradu kolskih razvojnih planova. Razvojni planovi kola pruaju jasnu sliku
kole, poeljno stanje u budunosti (vizija), razraen plan aktivnosti (ciljevi, zadaci,
aktivnosti) kroz definisane metode i postupke ostvarivanja ciljeva. Praenje realizacije
ostvarivanja razvojnog plana je olakana definisanim kriterijumi evaluacije, instrumentima
vrednovanja, vremenskim rokovima i nosiocima aktivnosti. U skladu sa razvojnim planom
kole, donosi se godinji plan rada, kojim se utvruju prioriteti razvoja za tekuu kolsku
godinu.
3. METODOLOGIJA ISTRAIVANJA I STRUKTURA UZORKA
Proces samovrednovanja i kolsko razvojno planiranje predstavljaju neraskidivu vezu i
dovode do kontinuiranog unapreenja rada kole. Svi procesi u koli zahtevaju
uspostavljanje timskog rada, meusobnu saradnju timova i saradnju i podrku svih
socijalnih partnera. Samovrednovanje predstavlja proces koji se zbog sloenosti odvija kroz
vie faza i aktivnosti. Imajui u vidu ove aspekte, u radu je analiziran timski rad , procedura
rada u timu i nain obrade i prikazivanja dobijenih podataka.
kola je ekspertska organizacija sa vrlo visokim stepenom fleksibilnosti. Inovacije
zahtevaju izuzetan stepen unutranje organizacije, kompetentne nastavnike - refleksivne
praktiare (Schon, 1987) i direktore menadere. Implementacija samovrednovanja i
kolskog razvojnog planiranja u obrazovno-vaspitni sistem predstavlja promenu u nainu
organizacije rada kola koja podrazumeva neophodnost unapreenja sistema menadmenta,
pre svega u organizacionim i procesnom smislu (Selakovi, Papi, 2009).
Za potrebe istraivanja, opredelili smo se za sluajan sistematski uzorak od dvadeset pet
kola na podruju kolske uprave u aku.
Grafikon 1. Struktura ispitivanih kola po prostornoj zastupljenosti

Grafikon 1. prikazuje zastupljenost kola uzorkom za istraivanje, u odnosu na prostornu
rasprostranjenost. Istraivanjem su obuvaene osnovne kole u seoskim i gradskim
sredinama i srednje kole: 19 osnovnih kola (76% od ukupnog uzorka), i 6 srednjih kola
(34% od ukupnog uzorka). 9 osnovnih kola (36% od ukupnog uzorka), su seoske kole,a
10 osnovnih kola (40 %) su gradske kole. Sve srednje kole iz uzorka su gradske kole.
Voeno je rauna da u uzorku budu zastupljene kole sa razliitim brojem uenika, tzv.
male, srednje i velike kole. Najvei broj kola iz uzorka (48%), su kole koje imaju
preko 600 uenika. Najbitnija razlika izmeu kola sa razliitim brojem uenika, u procesu
samovrednovanja, je u organizaciji rada timova i aktiva.
155
Grafikon 2. Struktura kola po broju uenika

Anketiranjem direktora, lanova timova za samovrednovanje, timova za zatitu uenika od
nasilja i strunih aktiva za razvojno planiranje prikupljeni su podaci o formiranju,
funkcionisanju i saradnji timova i aktiva. Dobijeni rezultati su analizirani sumarno i
komparativno, u okviru uzorka, a prikazani su i objanjeni grafikom i deskriptivnom
metodom.
Na osnovu izvetaja i razgovora sa koordinatorima timova, aktiva i strunim saradnicima,
prikupljeni su podaci o nainu obrade i prikazivanja podataka dobijenih tokom
samovrednovanja. Podaci su objanjeni deskriptivnom metodom.
4. REZULTATI I DISKUSIJA
U cilju bolje organizovanosti rada kole, direktor obrazuje timove za ostvarivanje
odreenih aktivnosti ili realizacije projekta. Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i
vaspitanja je definisano da timove mogu da ine predstavnici zaposlenih, roditelja, jedinice
lokalne samouprave, odnosno strunjaka za pojedina pitanja. Participacija i aktivno uee
uenika u procesima samovrednovanja i kolskog razvojnog planiranja je neophodna.
Najveu participaciju uenici ostvaruju u procesu razvojnog planiranja i primeni protokola
za zatitu uenika od nasilja. Timovi na ovakav nain razvijaju meusobno poverenje i
stvaraju klimu koja je podsticajna za ivot i rad u koli. Preuzimajui inicijativu i
odgovornost za razvoj kole i ukljuivanjem svih socijalnih partnera u rad, kole organizuju
sopstveni INSET, koji predstavlja nadgradnju inicijalnog obrazovanja, u okviru koga se
ostvaruje kontinuirani profesionalni razvoj zaposlenih (Alibabi, 2006).
Grafikon 3. Broj timova za samovrednovanje u kolama

Grafikon 3. pokazuje broj timova za samovrednovanje koji su formirani u kolama. Najvei
broj kola iz uzorka (28%), ima 7 timova za samovrednovanje, tako da je svaki tim zaduen
156
za po jednu kljunu oblast. Jedna kola (4% od uzorka), je formirala devet timova. Po dva
tima su zaduena za samovrednovanje kljunih oblasti Nastava i uenje i Postignua
uenika i formirani su u kolama koje imaju preko 600 uenika, zbog efikasnijeg i
kvalitetnijeg naina rada. Jedna kola iz uzorka je u cilju unapreenja rada i razvoja kole i
bolje saradnje timova i aktiva, formirala timove za samovrednovanje iji su koordinatori
lanovi strunog aktiva za razvojno planiranje i tima za zatitu uenika od nasilja. Na
ovakav nain je uspostavljena veza izmeu svih procesa u koli, kao i horizontalno uenje
(uenje jedni od drugih). Poboljana je saradnja lanova timova i aktiva i unapreena
informisanost svih socijalnih partnera. Evidentno je da su kole sa malim brojem uenika
(ispod 100), formirale jedan ili dva tima, jer je i broj nastavnika manji, tako da su svi
zaposleni angaovani u odreenim timovima ili aktivima.
Grafikon 4. Saradnja izmeu timova i aktiva

Grafikon 4. ukazuje na meusobnu saradnju izmeu timova za samovrednovanje, tima za
zatitu uenika od nasilja i strunog aktiva za razvojno planiranje. Najvei broj kola iz
uzorka (56%), navodi da timovi i aktivi ostvaruju meusobnu saradnju. Saradnja se ogleda
kroz zajednike sastanke i diskusije oko procedura rada, dobijenih podataka, izrade
akcionih planova i naina integrisanja u kolski razvojni plan. 24% kola iz uzorka, navodi
da je saradnja izmeu timova i aktiva u koli delimina, to podrazumeva da timovi
zajedniki rade samo u trenutku kada je potrebno akcioni plan integrisati u razvojni plan
kole. U 20% kola do sada nije ostvarena zajednika saradnja timova i aktiva.
U cilju kvalitetnijeg stratekog planiranja predlaemo uspostavljanje procedura rada
timova, koja obuhvata sve korake koje timovi i aktivi treba zajednikom saradnjom da
ostvaruju: izrada planova rada timova i aktiva ; prikupljanje, obrada i analiza podataka;
izrada izvetaja; zajedniki sastanak koordinatora timova; definisanje akcionih planova i
izvetavanje svih socijalnih partnera.
Obrada, analiza i prezentovanje dobijenih podataka predstavlja najvidljiviji deo za sve
uesnike procesa samovrednovanja. Za obradu podataka kolski timovi koriste statistike
metode za koje poseduju odgovarajua znanja. kole iz uzorka najee koriste Excel za
obradu podataka, manji broj kola koristi SPSS 10-14, a za pojedine kljune oblasti
(Postignua uenika), koriste interne raunarske programe napravljene za potrebe ovog
istraivanja kao i model kolske evidencije postignua uenika na takmienjima.
Prikazivanje podataka se najee vri tabelarno, brojano, grafiki i statistikim merama.
Uz navedene modele prikazivanja podataka gotovo uvek, kole koriste i tekstualno
(deskriptivno) objanjenje. Od grafikih modele kole koriste bar dijagram, stereogram i
157
kruni dijagram, uraen u Excel- u. Grafika metoda prikazivanja podataka je

najzastupljenija, jer se informacije prikazuju na atraktivan, zanimljiv i efikasan nain.
Takoe, informacije prikazane grafiki su pregledne i lako shvatljive.
Procesi kolskog razvojnog planiranja i samovrednovanja rada kole, zahtevaju veliko
ulaganje, trud, angaovanje, sposobnosti i znanja svih uesnika obrazovnog vaspitno
procesa.
5. ZAKLJUAK
Samovrednovanje kole je proces sistematskog i trajnog praenja, analiziranja i
preispitivanja vlastite prakse sa ciljem unapreivanja rada kole.
Timski rad je osnova za implementaciju svih proces u kolama, jer samo na takav nain
kole postaju odgovorne za sopstveni razvoj.
Istraivanje je pokazalo da je meusobna saradnja timova za samovrednovanje, timova za
zatitu uenika od nasilja i strunog aktiva za razvojno planiranje, neophodna za izradu
kolskog razvojnog plana i osiguranja kvaliteta rada u kolama. Brojnost timova u kolama
ukazuje na participaciju svih zaposlenih, na bitnost i sloenost procesa samovrednovanja.
Efikasnije i kvalitetnije se realizuju sve aktivnisti koje su predviene prilikom
samovrednovanja rada u kole.
6. LITERATURA
[1] Alibabi, .: Upravljanje profesionalnim razvojem nastavnika, Inovacije u nastavi br.2,
Beograd: Uiteljski fakultet, 2006.
[2] Bojani, M., Bukinac, B., Vasi, J. i sar.: Prirunik za samovrednovanje i vrednovanje
rada kole, Ministarstvo prosvete Republika Srbija, Beograd, 2005.
[3] Beinovi, P.,: Prirunik za samovrednovanje kola, Institut za drutvena istraivanja
u Zagrebu Centar za istraivanje i razvoj obrazovanja, Zagreb, 2007.
[4] Bjeki, D., Papi, .: Ocenjivanje - Prirunik za ocenjivanje u srednjem strunom
obrazovanju,
sajt
poseen
30.
marta
2010.
godine
na
http:
//www.vetserbia.edu.rs/Zbirka%20doc/Ocenjivanje.pdf/, 2005.
[5] Karanac, R., Papi, ., Beodranski, D.: Strateko planiranje razvoja kola
(samovrednovanje rada kole; program zatite uenika od nasilja; kolsko razvojno
planiranje, Regionalni centar za profesionalni razvoj zaposlenih u obrazovanju, aak,
2009.
[6] Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije: Kvalitetno obrazovanje za sve-put ka
razvijenom drutvu, Beograd, 2004.
[7] Radulovi V, Dimitrijevi, Z., Simi, LJ.,: Program strunog usavravanja
Samovrednovanje u funkciji razvoja kola/ustanova, Zavod za vrednovanje kvaliteta
obrazovanja i vaspitanja Republika Srbija, Beograd, 2007.
[8] Selakovi, M., Papi, .,:, Oblikovanje obrazovne ponude srednjih strunih kola kroz
primenu koncepta upravljanja znanjem, Zbornik radova, Split, Fakultet za
menadment, Novi Sad, 2009.
158


UDK: 371:005
Struni rad
UPRAVLJANJE PROCESIMA VASPITANJA I OBRAZOVANJA

Sneana Vukovi1
Rezime: Glavni zadatak upravljanja obrazovanjem je da odredi koliko se moe uticati na
razvoj i funkcionisanje linosti. Pojam autonomije linosti podrazumeva da je dinamski
sistem optimalno izolovan, optimalno otvoren i optimalno zatvoren. Modernizacija
nastavnih sadraja podrazumeva pronalaenje tehnologije upravljanja nastavnim
procesom kako bi uenici stekli savrenije navike, sposobnosti i vetine. Jedno od najveih
ogranienja kolskog napredovanja je nedostatak razumevanja kole kao organizacije.
Organizacije moemo posmatrati iz razliitih perspektiva kolski menadment nisu samo
uloge (administrativna, funkcija unapreenja obrazovanja, socijalna) ve niz funkcionalnih
oblasti u kojima individua ima prirodne predispozicije i potencijale za razvoj. Menadment
podrazumeva timski rad i podelu uloga.
Kljune rei: Obrazovanje, ciljevi, upravljanje, menadment
MANAGEMENT OF THE UPBRINGING AND EDUCATION

PROCESSES
Summary: The main task of the education management is to determine to which degree
personality development and functioning can be affected. The term personality authonomy
implies that the dynamic/dynamo system is optimally isolated, optimally open, and
optimally closed. Updating of teaching materials implies application of technologies for
managing teching process so that the students could gain better habits, abilities and skills.
One of the most common impediments to the education progress is the lack of
understanding shown by school as an organization. The organisation can be viewed from
different aspects. School management does not only imply roles (administrative, function of
education progress, social), but an array of funcional areas in which an individual
possesses inborn inclination and potentials for further development. Management implies
team work and allocation of roles.
Kljune rei: Education, aims, management
Mr Sneana Vukovi, Naelnik Odeljena za strategiju i razvoj obrazovanja, Ministarstvo prosvete

RS, Nemanjina 22-26, Beograd, E-mail: snezana.vukovic@mp.gov.rs
Sneana Vukovi
1. UVOD
Kada se utvruju ciljevi i zadaci u vaspitanju i obrazovanju postavljaju se pitanja: ta su
ciljevi, kakva je njihova funkcija, ko odreuje ta sadre, itd. Ciljevi ukazuju na ono to
obrazovanjem elimo da postignemo i to smatramo poeljnim u vaspitanju i obrazovanju
uenika. Ciljevi i zadaci moraju biti u skladu sa drutvenim vrednostima, ali u skladu i sa
mogunostima i uzrastom uenika, sa njihovim potrebama i interesovanjima, koji se
iskazuju u kognitivnom, afektivnom i fizikom domenu. Postavljaju se pitanja: ta je
zajedniko za sve uenike, a ta je to to se menja, individualizuje i personalizuje?
Zajedniki za sve uenike je opti cilj vaspitanja, koji podrazumeva poduavanje onim
oblicima ponaanja, naina, miljenja i delovanja koji imaju vrednosti za nae drutvo. Ako
su dobro definisani oni odreuju i ta se nastavnim programima moe postii,tj.kakvi su
ishodi.
Savremene tendencije u obrazovanju i vaspitanju odreuju da e ideal nastave u budunosti
biti potpuno idealizovano uenje koje e svakom ueniku obezbediti ono to je nekada bila
povlastica malog broja privilegovanih. U idiografski modelovanoj programiranoj nastavi,
koju predstavlja uenje putem kompjutera, tei se autentinoj individualizaciji nastave. K.
Voskresenski (1996) navodi da su efekti ovakve nastave veliki i da predstavljaju
individualno, ubrzano napredovanje, mogunosti predvianja ishoda uenja i nastave i
poveanje obrazovnih efekata nastave u celini.
Termin "kibernetika", koji se esto upotrebljava, predstavlja nauku koju su mnogi autori
razliito definisali, ali se smatra da kibernetika podrazumeva izuavanje dinamikih sistema
koji se mogu upravljati ili regulisati pomou informacija. Ovde kibernetiku posmatramo u
kontekstu procesa u obrazovanju.
Veliki broj definicija kojima se kibernetika objanjava govori u prilog njene primenljivosti
u mnogim drugim naukama. Zajedniko za sve definicije je da odreuju da se kibernetika
bavi sistemima, a da se upravljanje kao proces realizuje u sistemima pomou komunikacija
kao procesom i informacijama kao obelejem tih procesa. Reavanje problema upravljanja
sistemima zahtevalo je uvoenje metoda instrumenata koji se mogu obuhvatiti sledeim
odrednicama (slika 1):

Slika 1.
Mogunost izbora izmeu vie upravljakih akcija je osnovni uslov upravljanja, a u
jednostavnijim zadacima sprovodi ga ovek sam, dok je za sloenije potrebno korienje
kompjutera. Zadatak upravljanja je usmereno voenje fizikih objekata i organizacija to
pretpostavlja postojanje cilja. Cilj zavisi od injenice da li su sistemi upravljivi ili
neupravljivi (Nadrljanski, 2000).
Ciljevi upravljanja predstavljaju ciljeve upravljakog podsistema, a upravljaki podsistem
je zaduen za proizvodnju upravljakih akcija.
Reavanje upravljakih zadataka mogue je sa stanovita deterministikog i heuristikog
upravljanja.
160
Sneana Vukovi
Deterministiko upravljanje razvija metode za svako konkretno upravljanje i njime se na

osnovu matematikog modela kvantitativno izraavaju upravljake akcije sistema.
Heuristiko upravljanje uvodi aproksimacije, dopunske uslove i pravila koja
pojednostavljuju upravljaki zadatak.Ovakvo upravljanje ima svoju primenu u sistemu
obrazovanja.
Ukoliko se za ostvarenje upravljakih akcija ne koriste podaci o vrednostima upravljanih
veliina, takav sistem nazivamo otvorenim sistemom upravljanja.
Zatvorenim sistemom smatramo onaj sistem kod koga se upravljane akcije formiraju na
osnovu podataka o ostvarenim vrednostima upravljanih veliina u toku procesa upravljanja.
Ovakav sistem ima, osim direktne, i povratnu granu koju smatramo povratnom spregom.
Povratna sprega povezuje izlaz iz sistema i upravljaki podsistem, a podaci koji se prenose
povratnom vezom mogu imati pozitivno ili negativno dejstvo. Pozitivna povratna sprega
poveava uticaj ulaznog dejstva na izlaznu veliinu upravljanog podsistema. Negativna
povratna sprega u sistemu sa upravljanjem smanjuje uticaj ulaznog dejstva na izlaznu
veliinu upravljanog podsistema.
U izuavanju dinamike linosti veoma je vano uvoenje tri dinamska pojma. Prvog, koji
se odnosi na unutranju dinamiku sistema i obuhvata podsistemsku dinamiku linosti i
aktivnost elemenata. Drugog pojma, koji se odnosi na dinamiku odnosa linosti sa
spoljanjim svetom i treeg koji se odnosi na kretanje celokupnog sistema linosti. Dva
bitna aspekta kibernetike, koji su bili predmet prethodnih razmatranja, uenje o kontroli i
uenje o upravljanju su veoma vani za tumaenje dinamike linosti. Ovakva razmatranja
priznaje i BIM model linosti (Beogradski integrativni model), koji predstavlja asimilaciju
transakcione analize, psihoanalize i komunikacionih modela linosti. Poznavanje i
korienje ideje o samokontroli omoguava linosti kao specifino organizovanom sistemu
da opstane kao takav, uz prilagoavanje sredini u kojoj funkcionie. O upravljanju u
psihologiji se vrlo retko i dvosmisleno pie, o povratnoj pozitivnoj i negativnoj sprezi jo
manje, a one su veoma bitne za razumevanje linosti i psihoterapijski proces. Teorija
sistema, kako navodi Mandi (1990) podrazumeva da je "kretanje celokupnog dinamskog
sistema neophodan uslov njegovog optimalnog funkcionisanja".
Osnovna karakteristika dinamskog sistema je njegova celovitost. Bez obzira koliko je
rascepkan i haotian, sistem linosti uvek predstavlja neku celinu. Prema ovoj teoriji postoji
relativna nestalnost odnosa meu elementima i mogunost razliite ureenosti unutar
dinamskog sistema.
U mnogim komunikacionim modelima linosti nuan je izvestan stepen otvorenosti ili
zatvorenosti prema okolini. U otvorenim komunikacionim modelima sistem linosti zavisi
od informacije i njene razmene izmeu karakteristine dinamske strukture i okoline.
Potreban je i izvestan stepen zatvorenosti da bi sistem postigao celovitost, razliitost i
identitet. O otvorenosti i zatvorenosti ivih dinamskih sistema moe se govoriti samo u
relativnim pojmovima. Ovu dilemu razreava pojam autonomije linosti, koji podrazumeva
da je dinamski sistem optimalno izolovan, optimalno otvoren i optimalno zatvoren, te da je
postigao takav stepen i vrstu samoorganizacije u odnosu na unutranje i spoljanje uslove
da funkcionie na nivou usavravanja progresa svog opstanka.
Poto otvorenost i zatvorenost sistema odreuju sudbinu razliitih dinamskih ravnotea,
autonomija utie na to da neke promene postaju reverzibilne u vremenu. Autonomija
161
Sneana Vukovi
linosti ne oznaava totalnu nezavisnost od njene interpersonalne okoline. Razvojno

gledano, posle faze infantilne simbiotske zavisnosti prolazimo kroz fazu pubertetske
pseudonezavisnosti, da bismo zatim doli u fazu zrele meuzavisnosti sa nekim ljudima iz
svoje okoline. U tim razliitim fazama razvoja izolovanost, otvorenost i ureenost sistema
se menjaju. Sposobnost preivljavanja sistema linosti, njegove stabilnosti, uravnoteenosti
i optimalnosti njegovog funkcionisanja, a posebno njegova adaptacija zavise od
upravljujuih, korektivnih procesa koji su linosti na raspolaganju. Jedan od tih procesa je
proces vaspitanja i obrazovanja, koji veoma iroko i duboko utie na razvoj i
funkcionisanje linosti. Jedan od glavnih zadataka upravljanja obrazovanjem je da odredi
kako i koliko se na taj proces moe uticati.
2. NASTAVA KAO UPRAVLJIV PROCES
Novi ciljevi vaspitanja su: priprema za ivot, postizanje strunosti, podsticanje radoznalosti,
inicijative, kreativnosti, fleksibilnosti, rizika, individualnog razvoja, uenje timskom radu,
tolerantnosti, koegzistenciji, humanosti, itd. Dok je tradicionalno obrazovanje inertno na
promene i trajno u konfliktu sa okruenjem, radikalne izmene postojeeg stanja nisu
mogue bez primene nove obrazovne tehnologije. Strunjaci su predviali da e dinamika
promena akcelerirati i da e se do 2000. godine napustiti stari modeli obrazovanja i
evolutivnim putem razvijati novi modeli. Promene su tekle neravnomerno i u mnogim
oblastima obrazovanja jo uvek se nalazimo na nivou osrednjosti i obrazovne konfekcije.
Protivrenosti izmeu onoga to uenici mogu da naue u koli i onoga to su duni da
naue jo su prisutne i posledica su veoma velikog broja informacija dostupnog usled
ulaska u informatiko drutvo, koje predstavljaju sve vei obim znanja koje uenik treba da
savlada. Ovakve prepreke mogu da se smanje prestrukturiranjem nastavnih sadraja ili
modernizacijom nastavnih sadraja.
Modernizacija nastavnih sadraja podrazumeva pronalaenje tehnologije upravljanja
nastavnim procesom kako bi uenici stekli savrenije navike, sposobnosti i vetine. Nastava
kao upravljiv proces ima svoje specifinosti ali se u njoj mogu prepoznati i mnogi elementi
i procesi tipini za veliku klasu sistema.
Nastavnik predstavlja upravljaki sistem, a uenik upravljani. Nastavnik ostvaruje odreeni
cilj, tj. ostvaruje upravljanje pomou odreenih informacija koje daje uenicima.
Saoptavanjem informacija uenicima nastavnik izaziva kod njih eljene procese koji e
omoguiti postizanje postavljenog cilja. Delovanje na uenike se postie programom
upravljanja, dok i na nastavnike i na uenike deluje okolina. O rezultatima delovanja
upravljakog sistema sistem mora imati povratnu informaciju, koja predstavlja neprekidnu
povratnu spregu.
Specifinosti upravljanja nastavom se ogledaju "u tome to su u nastavi predmet
upravljanja psihika delatnost i ponaanje uenika, koji imaju svoje specifine osobine i
zakonomernosti, i drugo, upravljani sistem je i subjekt, sa sopstvenim karakteristikama.
Sledee, ciljevi koji stoje pred upravljakim sistemom - nastavnikom su i ciljevi samog
uenika" (Nadrljanski, 2000). Iz toga sledi da je upravljani sistem i autoupravljani sistem
sposoban za samoregulaciju.
Sposobnost za autoupravljanje predstavlja i najvaniji cilj upravljanja u nastavi jer kod
uenika izaziva samostalnost kako bi sopstvenom aktivnou stigao do postavljenog cilja.
162
Sneana Vukovi
Uslovi koji su potrebni za efikasan proces upravljanja nastavom su:

Postojanje tano definisanog cilja upravljakog sistema
Taj cilj predstavlja i cilj autoupravljanja upravljanog sistema
Postojanje programa upravljanja
Neophodno je da upravljaki sistem ima operativnu informaciju o stanju, promenama i
procesima koji se deavaju u upravljanom sistemu
Upravljaki sistem mora da je sposoban za adaptaciju stanju i osobinama upravljanog
sistema.
U tradicionalnoj nastavi nastavnik nije u mogunosti da istovremeno prima, analizira i
shvata informaciju od svakog uenika, da ostvaruje optimalna reenja za svakog uenika,
posebno kako bi istovremeno uio razliite uenike na razne naine i da takoe obavlja
nastavu razliitim tempom. Zato je neophodno postojanje operativne povratne sprege i
adaptacija upravljakih aktivnosti stanju i osobinama upravljanog sistema, kao i uvoenje u
uionicu raunara koji bi sprovodili deo upravljakih aktivnosti.
Teorijske osnove procesa uenja umnogome su podloga za stvaranje softvera u uenju.
Kognitivna psihologija se bazira na teorijama Pijaea i Brunera i posmatra ontogenetski
razvoj individue u razmeni procesa sa okolinom. Ovi procesi "akomodacije" i "asimilacije"
predstavljaju prilagoavanje steenih kognitivnih koncepata novim pragmatinim uslovima
i ukljuivanjem eksternih objekata i stanja u unutranje strukture individue modifikacijom
postojeih kognitivnih struktura. Asimilacioni i akomodacioni procesi predstavljaju
savladavanje poremeaja u susretu sa okolinom i stvaranje novih ema.
Iz kognitivne psihologije razvio se metod uenja putem otkrivanja gde su saznajni procesi
orijentisani ka heuristici ljudskog otkrivanja gde se potuje sloboda uenika koji uei na
kompjuteru (i sa kompjuterima) sam bira puteve i strategije u ophoenju sa programom.
Ova vrsta uenja se provlai kroz sve vrste softvera za uenje potpomognuto kompjuterom,
ali i za interaktivno uenje koje se odvija u radionicama u nastavi
kola, u ijem je sreditu ranije bila biblioteka, poinje da stvara uslove sveobuhvatnog
sistema resursa za uenje i nastavu, a prua joj se i mogunost da se menja u pravcu
"virtuelne kole", koja se oslobaa svih paradigmi uenja i poduavanja, koja moe da
zadovolji potrebe drutva koje ui, osposobljava pojedinca za realno shvatanje i razumno
prihvatanje promena, za stvaralako delovanje i potinjavanje promena ljudskim
potrebama.
3. KOLA KAO ORGANIZACIJA KOJOM SE UPRAVLJA
Znati kuda ste se uputili je jedna stvar, a znati kako tamo stii je druga stvar. Nije tako
jednostavno znati kuda ste se uputili u svetu koji se veoma brzo menja. Nastavnici ele da
znaju u kom e se pravcu kretati obrazovanje i ta uraditi da ono bude kvalitetnije. Kako
uiniti da obrazovanje bude manje stresno, a rezultati mnogih istraivanja ukazuju da je
stresno za sve njegove aktere
Jedno od najveih ogranienja kolskog napredovanja je nedostatak razumevanja kole kao
organizacije. Organizacije moemo posmatrati iz razliitih perspektiva:
1.
Strukturalne perspektive dozvoljavaju pogled na organizacije kao racionalne sisteme, a

podravaju ga sledee teorije: klasina organizaciona teorija, sistemska teorija, teorija
sluaja i socijalno-tehnoloka teorija.
163
164
Sneana Vukovi
Klasina organizaciona teorija vodi poreklo od Maksa Vebera, nemakog

sociologa sa poetka ovog veka, Tejlora, amerikog inenjera i H. Fejola,
francuskog industrijalca. Oni uvode mnoge principe koji dovode do vee
produktivnosti. Izmeu ostalog, to su hijerarhijska struktura, specijalizacija,
struktura upravljanja, interpersonalni odnosi, mogunosti poziva, orijentacija na
ciljeve. Na primer, kola je formalna organizacija koja tei ciljevima. Rezultati se
mere kroz postignue uenika. Ali, u stvarnosti kola ima difuzne ciljeve koji su
esto u sukobu jedan sa drugim. Nastavnici su vie zaokupljeni nainima i
sredstvima, nego samim ciljevima. Koja vrsta pedagokih ciljeva se moe najbolje
realizovati u kolama saglasno klasinim principima? U godinama iza nas
evropske zemlje su se pomerile od hijerarhijske kontrole, centralizacije i
fragmentiranosti procesa uenja, pa klasina teorija deluje anahrono.
Teorija otvorenog sistema pomera se iz statinog u dinamian opis organizacija.
Kako je okruenje uvek u stanju kretanja, stalno ima uzimanja i davanja izmeu
nje i okruenja. Sistemski teoretiari smatraju celishodnijim prouavanje onoga to
se trenutno deava u organizaciji nego poinjanje sa formalnim ciljevima. Tada se
posmatra njeno okruenje: input (ulaz), ta ona radi sa svojim resursima: prolaz i
ta vraa u okruenje: rezultati, tj. izlaz (output). inioci resursa mogu biti ljudski
(nastavnici, uenici) i materijalni (udbenici, zgrade), zatim stavovi uenika,
roditelja, nastavnika, lokalne zajednice, i vie generalnih: ideja koje se objavljuju u
medijima. Takozvani prolaz u okviru ove teorije predstavlja proces uenja u
uionici. Neki drugi procesi predstavljaju procese podrke za instruktivni rad:
planiranje, sastanci, donoenje odluka, evaluacija, unapreivanje materijala,
komunikacija, rukovoenje. Jasno je da nema granica u aktivnostima koje
karakteriu kolu. Rezultati kole su odreeni onim to su nauili, konkretnim
znanjima i vetinama, stavovima i normama koje je kola uobliila i pomau
ukljuivanje uenika u drutvo. Rezultati (izlaz) su odnos roditelja prema koli,
koji u politikim terminima predstavljaju znaenje koje kola uiva u drutvu.
injenica je da u koli postoji veza izmeu onoga to je kola dobila kao
organizacija (resursi) i kvaliteta njenog rada (ishodi).
Teorija sluaja slina je teoriji otvorenog sistema u vezi sa organizacijom i njenim
okruenjem. Dodatna znaajna promena mesta u okruenju zahteva promenu u
organizaciji. Teoretiari mogunosti smatraju da naini na koji se organizacije
izgrauju i nain na koji se rukovodi zavise od situacije. Mehanike organizacije
su prisutne u stabilnim drutvima i one su kompleksne sa precizno definisanom
hijerarhijom i pravima. Mo je skoncentrisana na vrhu, a komunikacije i uloge su
vertikalni. Organska organizacija nastaje u situacijama brzih promena okruenja, a
ciljevi individua su usklaeni. Mo i uticaj su maksimalno podeljeni, to vodi
zajednikoj odgovornosti za reenja, komunikacija je horizontalna i vertikalna.
Dolazi do preklapanja uloga, svi izvravaju svoje poslove. Zato to su kole u
mnogo pogleda neograniene i nemaju potrebe da se plae kazni iz okruenja, zato
to uprava i nastavnici imaju mo nad uenicima, velika odgovornost (politika,
akademska i moralna) poiva na odraslima u kolskom ivotu.
Socio-tehnika teorija je delo Trista i Ricea, nastalo kombinovanjem elemenata
sistemske i humanistike teorije. Naglaava posao menadera koji treba da
pregovara sa okolinom i stvori ravnoteu u sistemu.
Sneana Vukovi
2.
Humanistika perspektiva se odnosi na individualni doprinos u organizacijama i na

interakcije izmeu lanova organizacije. Centralno mesto predstavljaju ljudske potrebe
i njihovo zadovoljavanje. Autori su Mayo, Herzbeg, McGregor i nihovo glavno pitanje
je motivacija zaposlenih. Otkrili su da grupe normi, klima, veza sa menadmentom i
potreba za linim usavravanjem predstavljaju faktore produktivnosti. Maksimalna
participacija u odluivanju, otvorena i dvosmerna komunikacija poveavaju
efektivnost.
3.
Politika perspektiva pretpostavlja organizaciju kao scenu za sukobe i konflikte

interesa. To je ilustrovano primerom borbe za resurse i najvie je uoljivo kroz
isticanje klasinih vrednosti i interesa individua i grupa.
Konfliktna perspektiva vidi organizaciju kao koaliciju pojedinaca i interesne
grupe. Oni imaju razliite vrednosti, informacije i percepcije realnosti. Ciljevi se
postavljaju na osnovu upravljanja i procesa pregovaranja meu grupama, na
osnovu njihove borbe interesa i borbe moi na svim nivoima.
Trini model pretpostavlja da su organizacije trite sa trgovinskom
razmenom, a ciljevi su podreeni linim. Prema Bernardu kole postoje zbog
nastavnika, a ne zbog uenika.
Jasno je da je politika perspektiva zamka, jer potcenjuje znaaj saradnje u organizaciji
i stepen racionalnosti.
4.
Simbolika perspektiva zanima se za mitove, rituale, ceremonije, organizovanu kulturu

i metafore. Ogleda se u dve teorije:
Teorija organizovane anarhije, koja se moda moe primeniti na univerzitete, ali
ne i na kolske institucije. Varijabla uea varira u zavisnosti od provedenog
vremena i utroenog rada.
Slobodno spojeni sistemi, teorija koja pretpostavlja da se promene u jednom delu
sistema odraavaju na drugi deo. Karakteristike mnogih kola su izdvojena
odeljenja sa nastavnikom koji nema direktora u blizini. Pitanje je koliko je to
dobro. U svakom sluaju, ova teorija ulazi u iri domet ljudskog ponaanja.
Integralna teorija pojavila se poslednje decenije, kroz studije organizacija Mintzberg
(McGill Univerzitet u Kanadi, 1991) i Senge (Mit sloan School of Menagement u
SAD, 1992).
Ova teorija pokuava da odredi koje strategije su najbolje za razvoj organizacija, a
dogaaje u organizaciji tumai kao interakciju sedam razliitih snaga: vostva,
delovanja, tj. optimalizacije trokova i rezultata, izvoenja zadataka koji zahtevaju
znanja i vetine, usredsreivanja, inoviranja metoda, kooperativnosti.
5.
Svaki od upravo opisanih pogleda na organizaciju predstavlja prozor, nain sagledavanja

realnosti. Neki ljudi doivljavaju ivot iz samo jedne perspektive i zaboravljaju da postoje i
drugi prozori. Prouavanje unapreenja kole kao organizacije pokazuje novi pogled na
drutvo i kolski sistem. U svoje iskustvo unosimo novi referentni okvir i posveujemo
vreme i u ovom radu razliitim perspektivama. Mnogi istraivaki radovi u svetu
osvetljavaju karakteristike kole kao organizacije. Pod karakteristikama podrazumeva se da
postoje aspekti tipini za veinu, koji imaju postojani trend. Postoje i negativni aspekti, koji
su tipini za veinu naih kola, a predstavljaju dugotrajne trendove. To su:
165
Sneana Vukovi
Nejasni ciljevi. Ciljevi kola su esto nejasni, uopteni i meusobno

nekomplementarni (kolsko razvojno planiranje zahteva obuku za taj proces)
Vulnerabilnost, tj. kole su zavisne od finansijske podrke i retko tee
samostalnosti
Niska integracija, tj. nastavnici rade na svoj nain u svojim uionicama. Postoji
veoma nizak stepen saradnje izmeu nivoa (odeljenja, aktiva, ali i kola)
Nedostatak trine orijentacije. kole postoje bez obzira na njihove rezultate i
kvalitet produkcije.
Ovakve karakteristike dopunjujemo saznanjima da su kole kao organizacije zaboravne
institucije, tj. mnoge odluke se donose a ne realizuju se.
Prema Osingeru (2002) kole kao strune organizacije imaju sledea obeleja:
Rad zavisi od strunosti i motivacije saradnika
Znanje proizilazi i iz samog korisnika, uglavnom je viestrano, zahteva
minimalno uee tehnologije i realizuje se putem odnosa
Rezultati i kriterijumi uspeha su nedefinisani i kontrolu kvaliteta je teko definisati
Spolja je teko upravljati nastavom, tako da uglavnom rad nastavnika zavisi od
samokontrole nastavnika (iako nastavnici imaju utisak da su stalno kontrolisani)
Postoji velika autonomija pojedinca
Postoji horizontalna hijerarhija, tj. vakuum u rukovoenju (jedan rukovodilac u
organizaciji od 1200 ljudi, uenika i nastavnika)
Veoma nizak stepen integracije i poziva na saradnju
Veliki stepen zavisnosti rezultata od sredine i klijenata, a veoma nizak stepen
samorefleksije.
4. MENADMENT NA NIVOU KOLE I ULOGA RUKOVODIOCA U
UNAPREENJU KOLE
Koje funkcije menadmenta je vano ispunjavati u koli?
1.
2.
166
Administrativna funkcija
Organizovanje - korienje raspoloivih sredstava (ljudi, materijal, novac, oprema)
tako da se kolski ciljevi dostignu
Proces odluivanja - stvaranje, razvijanje podrke. Traenje dovoljne informacione
podrke za prikupljanje informacija koje nedostaju
Delegiranje - davanje razvojne anse nastavnicima i uenicima putem davanja
odgovornosti i zadataka
Reprezentovanje - kontaktiranje sa sredinom, sa kolskim sistemom i njegovim
administrativnim telima.
Funkcija unapreenja obrazovanja
Razjanjenje vrednosti - pomaganje koli (uenicima, nastavnicima, roditeljima)
da se razjasne norme i ciljevi. Razjanjenje sopstvenih ciljeva
Razvoj - pripremanje procesa planiranja i razvoja kole, obavezno je da bude
aktivni lan Strunog aktiva za razvojno planiranje
Voenje - pomo svakom nastavniku da ovlada radnim situacijama i reagovanje na
njihovo ponaanje
Evaluacija - priprema za evaluaciju kolskih aktivnosti i samovrednovanje.
Sneana Vukovi
3.
Socijalna funkcija
Motivacija - izlaenje u susret potrebama pojedinca u koli, ohrabrivanje i podrka
Komunikacija - graenje strukture i procesa potrebnih za otvorenu dvosmernu
komunikaciju
Razreenje konflikta
Staranje o zaposlenima (line krize)
kolski menadment nisu samo uloge ve niz funkcionalnih oblasti u kojima individua ima
prirodne predispozicije i potencijale za razvoj. Menadment podrazumeva timski rad i
podelu uloga.
Menaderi kole moraju da zanu viziju kole, da kreiraju pravce kuda ide kola, da
kreiraju proces planiranja. Rukovodioci kole moraju da se orijentiu ka cilju, da se usmere
na ljude, da su samosvesni, da sagledavaju posao u perspektivi.
Proces razvoja kole mora biti kontinuirani, fleksibilni proces a ne periodina aktivnost.
kolski razvojni plan , kao produkt tog procesa, je najvaniji dokument i nosilac pravaca
razvoja koji mora biti svima vidljiv.
LITERATURA
[1] Vilotijevi, M., (1993), Organizacija i rukovoenje kolom, Nauna knjiga, Beograd
[2] Viktor, E., (1966), Science for the Elementary School, The macmillan company,
NewYork colier
[3] Voskresenski, K., (1996), Didaktika-individualizacija i socijalizacija u nastavi,
Univerzitet u Novom Sadu
[4] Vukovi, S., (2005), Upravljanje stresom u procesu vaspitanja i obrazovanja, Prosvetni
pregled, Beograd
[5] Nadrljanski, ., (2002), Obrazovni softver - hipermedijalni sistemi, Univerzitetski
udbenik, Zrenjanin
[6] Osinger, D., (2002), kolski razvoj kao proces, seminar MPS, Beograd.
[7] Grupa autora, (2001), kola u pokretu, Kultur Kontakt Austrija, Sarajevo.
167


UDK: 371.3::(007+004)
Struni rad
RAZVIJANJE UENIKIH SPOSOBNOSTI POMOU

PLANIRANE I ORGANIZOVANE NASTAVE
Dragana Smiljani1
Rezime: Rad se bavi povezanou nastavnih sadraja sa organizacijom i metodikom

predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje, sa ciljem ostvarivanja postignua uenika. U
radu se razmatraju mogunosti za realizaciju nastavnog procesa u cilju uspostavljanja
potrebnih mera za uspenu organizaciju nastave. Nastavnik primerenim nastavnim metodama
i dobro organizovanom nastavom, treba da omogui ueniku da nesmetano stie znanja,
razvija vetine i usvaja vrednosne stavove. Mogunosti koje pruaju sadraji predmeta TIO-a
u pogledu izbora metoda, oblika rada i upotrebe nastavnih sredstava, doprinose da ovaj
predmet ima veliki uticaj na formiranje linosti uenika. Nastava treba da se zasniva na
metodikim reenjima koja omoguavaju sticanje stabilnih i trajnih znanja i usvajanje
upotrebljivih vetina. U nastavi TIO-a, poeljno je uvaavati individualne razlike uenika u
interesovanjima, motivaciji, sposobnostima, tempu uenja i ranije steenom znanju i iskustvu.
Kljune rei: postignua uenika, organizacija nastave, sticanje znanja i usvajanje vetina
DEVELOPMENT OF STUDENTS ABILITIES THROUGH

PLANNED AND ORGANIZED TEACHING
Summary: This work is studying the relationship of teaching contents and organization as
well as teaching methods of the subject Technical and IT Education, with the goal of
obtaining students achievements. In this work are considered the possibilities for the
realization of educational process for achieving establishment of necessary measures for
successful organization of teaching. The teacher should enable student to acquire knowledge
smoothly, to develop skills and adopt value systems with the appropriate teaching methods
and well organized teaching. The possibilities offered in the subject Technical and IT
Education, regarding the choice of methods, aspects of work and use of teaching sources
contribute much for this subject to have great influence in forming of students personality.
The instructions should be based on methodical solutions that enable gaining of stable and
long-lasting knowledge and adoption of practical abilities. In the Technical and IT Education
it is desirable to respect individual differences of students regarding their interests,
motivation, capabilities, pace of learning and the previous gained knowledge and experience.
Key words: students achievements, teaching organization, knowledge gaining and skill adoption
1
Dragana Smiljani, savetnik-koordinator, Zavod za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja,

Beograd, E-mail: s.gaga@scnet.rs
Dragana Smiljani
1. UVODNE NAPOMENE
Obrazovno vaspitna praksa rukovoenja stratekim ciljevima probraaja obrazovanja i
vaspitanja pokazuje veoma velike mogunosti naglaenog subjektiviteta uenika. Posebno
je to izraeno u planiranju, organizovanju i vrednovanju ostvarenih rezultata uenika. Novi
Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja eli da stvori povoljniju obrazovnovaspitnu klimu u ustanovama i na taj nain doprinese razvoju postignua uenika. Promene
u drutvu se deavaju sa izuzetnom dinamikom to utie na izbor obrazovno- vaspitnih
mera. Iz tog razloga neophodne promene se baziraju na jedinstvenoj analizi i potrebi za
primenom mera koje unapreuju obrazovno-vaspitni proces. Mogunosti i rezultati primene
uspenih didaktiko-metodikih pristipa u nastavi i u vannastavnim aktivnostima mogu
znaajno da unaprede efekte nastave i vannastavnih aktivnosti i vrednosti za korisnike
(uenike) obrazovno-vaspitnog procesa.
2. SADRAJ I STRUKTURA AKTIVNOSTI NA OSTVARIVANJU ZADATAKA
ZA UNAPREIVANJE OBRAZOVANJA I VASPITANJA
Dakle uenici posredstvom obrazovno-vaspitnog procesa (nastava i vannastavne aktivnosti)
pristupaju procesu uenja tako to kroz sadraje nastave i vannastavnih aktivnosti usvajaju
odreena znanja, vetine i vrednosne stavove. Na osnovu toga nastavnik je u obavezi da
razvija odnose gde e uenik im vie postati aktivni inilac.
Cilj vaspitanja jeste formiranje svestrane linosti kod koje su u skladnom jedinstvu
zastupljene intelektualna, fizika, moralna, estetska i radno-tehnika komponenta linosti
to doprinosi da uenici postanu uspeni stvaraoci. Ove ovako sloene zadatke kola ne
moe ostvariti samo putem nastavne delatnosti, ve kroz angaovanje celokupnih svojih
potencijala i svestranu saradnju sa uom i irom drutvenom sredinom.
3. FAKTORI NASTAVE U FUNKCIJI OSTVARIVANJA POSTIGNUA
UENIKA
Na Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja moemo da gledamo kao osnovnu
regulacionu meru koja ima za cilj da pobolja sve tri dimenzije obrazovanja:
jednakopravnost, efikasnost i kvalitet obrazovanja i vaspitanja, stvori povoljniju obrazovnovaspitnu klimu u ustanovama i na taj nain doprinese razvoju postignua uenika i odraslih.
Kod postignua uenika utvruje se nivo steenih znanja, vetina i usvojenih vrednosnih
stavova. Postavlja se pitanje: zbog ega nam je vano da utvrdimo postignua uenika u
nastavi predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje? To je pre svega znaajno da bi na
osnovu tog saznanja mogli da utiemo na opti uspeh uenika i time podstaknemo napredak
uenika u uenju i time poveemo sve indikatore koji utiu na kvalitet znanja uenika.
Poznato je da nastavom realizujemo postavljene ciljeve i zadatke. Zbog toga vrednovanje
postignua nastave, odnosno uenika, treba da pokae jesu li ostvareni ciljevi koji se
odnose na sve komponente bitne za razvoj uenika. Na kvalitet obrazovanja i vaspitanja, a
samim tim i na efikasnost nastave utiu sledei faktori:
Adekvatan izbor didaktiko-metodikih pristupa nastavi i uenju,
Potovanje i sprovoenje odredbi zakona kojima se postie ostvarivanje ciljeva o/v u
skladu sa zakonom,
Mesto i uloga nastavnika, pomonika direktora, direktora i strunih organa u ustanovi,
169
Dragana Smiljani
Specifinost, problemi, mogunosti i izmene koje se javljaju kao posledica uvoenja

novih zakonskih mera imaju za cilj:
o unapreivanje kvaliteta nastave
o vii standarde obrazovanja
o poboljanje kvaliteta rada nastavnika
Uvoenjem novih zakonskih reenja koja se odnose na unapreivanje kvaliteta obrazovanja
pre svega se utie na to da se u kolama u to veoj meri ostvari opti cilj unapreivanje
kvalitata nastave i vii standardi obrazovanja. Taj cilj se moe ostvarivati ukoliko se:
o unapreuje socijalizacijska uloga kole,
o pobolja kvalitet rada nastavnika,
o unapreuje kvalitet rukovoenja u obrazovno-vaspitnom sistemu,
o ostvaruju novi mehanizmi saradnje sa roditeljima i uenikim parlamentima,
o unapreuje kvalitet nadzora nad funkcionisanjem sistema obrazovanja i vaspitanja.
Opti principi sistema obrazovanja i vaspitanja propisani Zakonom pre svega se odnose na
to da sistem obrazovanja i vaspitanja mora da obezbedi za svu decu, uenike i odrasle:
jednako pravo i dostupnost obrazovanja i vaspitanja;
kvalitetno i uravnoteeno obrazovanje i vaspitanje;
obrazovanje i vaspitanje u demokratski ureenoj i socijalno odgovornoj ustanovi;
usmerenost obrazovanja i vaspitanja na dete i uenika kroz raznovrsne oblike nastave,
uenja i ocenjivanja;
jednake mogunosti za obrazovanje i vaspitanje na svim nivoima i vrstama
obrazovanja i vaspitanja, u skladu sa potrebama i interesovanjima dece, uenika i
odraslih;
osposobljenost za rad uenika i odraslih usklaenu sa savremenim zahtevima profesije
za koju se pripremaju.
Da bi se postavljeni principi zaista i ostvarili potrebno je posebnu panju posvetiti:
Pravovremenom ukljuivanju dece u predkolsko vaspitanje i obrazovanje;
Adekvatnoj pripremljenosti uenika za kolsko uenje i za prelazak na vie nivoe
obrazovanja i vaspitanja;
Mogunost da uenici sa izuzetnim sposobnostima (talentovani i obdareni) bez obzira
na sopstvene materijalne uslove imaju pristup odgovarajuim nivoima obrazovanja i
ustanovama;
Mogunost da uenici sa smetnjama u razvoju i invaliditetom bez obzira na sopstvene
materijalne uslove imaju pristup svim nivoima obrazovanja i ustanovama;
Ostvarivanju prava na obrazovanje, bez ugroavanja drugih prava deteta i drugih
ljudskih prava (Zakon se u pojedinim odredbama oslanja na odgovarajue strategije
koje propisuju potovanje odreenih prava dece i uenika).
Opti ishodi obrazovanja i vaspitanja kao rezultat celokupnog procesa obrazovanja se mogu
planirati ukoliko se pre toga utvrde i donesu standardi obrazovanja i vaspitanja.
Pod pojmom standarda, najee podrazumevamo oblik dokumenta koji sadri skup
uslova, odnosno, zahteva koje treba ispuniti. Postavlja se pitanje: zato standardi? Sa punim
pravom moemo rei, standardi su nam potrebni da bi pokazali i osigurali:
da je obrazovno-vaspitna usluga u skladu sa zakonom i potrebama korisnika, u naem
sluaju uenika i
da obrazovni proces funkcionie i da stalno poboljavamo efikasnost.
170
Dragana Smiljani
Opti standardi postignua utvruju se na osnovu optih ishoda obrazovanja i vaspitanja, po

nivoima, ciklusima i vrstama obrazovanja i vaspitanja, odnosno obrazovnim profilima.
Dijagram toka ostvarivanja postignua uenika moe da se kree na sledei nain: priprema
uenika ili motivacija, obrada novog gradiva uz korienje oiglednih primera, potom
obnavljanje preko pojedinih vebi gde se vri realizacija odreenih zadataka i na kraju sa
domaim radom reavanjem odreenih zadataka.
4. OSTVARIVANJE CILJEVA ASA KROZ AKTIVNU NASTAVU
Savremena nastava obino se opisuje sintagmom da je to nastava orjentisana na uenika/e.
To pre svega podrazumeva metode aktivne nastave, odnosno, dominantnu aktivnost
uenika (a ne nastavnika) pri formulisanju i usvajanju novih pojmova (tzv. uenje
otkrivanjem) kao i uvebavanje i povezivanje obraenih nastavnih sadraja (kreativno
vebanje i ponavljanje gradiva). Aktivnom nastavom se razvija kod uenika odgovornost za
sopstveni uspeh i napredovanje u nastavi.
Orjentacija na ovakav vid nastave od nastavnika trai da se ova nastava planira unapred. U
ovako orjentisanoj nastavi to znai zastupljenost vie praktinih aktivnosti uenika. To za
sobom povlai neto izmenjenu (drugaiju) ulogu nastavnika gde je nastavnik organizator
procesa uenje, a ne jedini autoritet znanja. Na asu je potrebno koristiti vie razliitih i
raznovrsnih nastavnih sredstava i izvora znanja, a ne samo udbenik i zbirku zadataka za
koje se smatra da su obavezni.
Planiranje optih ciljeva nastavnog asa, pre svega se odnosi na to da nastavnik treba da, u
nekoliko reenica opie oekivana postignua uenika (ishodi uenja) na tom asu ili tim
asovima. U svojim pripremama za as, nastavnik pravi skicu svog neposrednog rada, gde
prikazuje, kroz jasne reenice, ta e uenici znati, umeti (da urade, naprave, izvedu,
prikau) i vrednuju (procene) po zavretku asa (asova). U samim pripremama za as,
detaljnije se razrauju specifini ciljevi, tj zadaci (ishodi), odnosno zadaci nastavnog asa.
Priprema za nastavu trba da sadri i nain na koji e se vriti vrednovanje postignua
uenika u skladu sa o/v ciljevima i optim i posebnim standardima znanja uenika.
Specifine ciljeve najee delimo prema podrujima ljudskog saznanja na:
1. obrazovne (materijalne)
2. funkcionalne
3. vaspitne
Za obrazovne (materijalne) ciljeve moemo rei da nas upuuju na oekivano znanje i
razumevanje koje uenici treba da steknu na pojedinim asovima iz odreenog nastavnog
predmeta, u kojem obimu i kojim intenzitetom. Obrazovni cilj obuhvata naune pojmove i
njihova svojstva, terminologiju i simbole koje uenici na asovima treba da usvajaju ili
ponavljaju. Ovi ciljevi formiraju osnovu za doivotno uenje.
U funkcionalne ciljeve ubrajamo vetine, saznajne sposobnosti i oblike misaonog procesa
za koje oekujemo da e ih uenici razvijati u konkretnim uslovima nastavnog procesa.
esto se kae da je vetina vebom (vebanjem i uenjem) steeno umee da se dovoljno
precizno i dovoljno brzo izvode potrebne operacije (ili nizovi operacija) sa ciljem reavanja
postavljenog zadatka, kao i vetine uspene upotrebe tehnologije, ureaja, aparata i maina.
Smatra se da se sposobnosti ne stiu, ve se razvijaju uenjem, a zavise od psihofizikih
predispozicija uenika i one se iskazuju u terminu uenikih postignua.
171
Dragana Smiljani
Vaspitni ciljevi kojima teimo u nastavnom procesu su vrednosti, stavovi i ostale pozitivne
osobine linosti za koje oekujemo da e ih uenici razvijati kroz nastavni proces. Ponekad
uenici pokazuju negativne percepcije za odreene nastavne predmeta, pa je tu posebno
vano da se kod takvih predmeta na asovima vodi rauna da se kod svih uenika razvija
samopouzdanje u sopstvene sposobnosti i uvaavanje tog nastavnog predmeta.
Efikasnost obrazovanja i vaspitanja je vidljiva ukoliko se ostvaruje korelacije predmeta u
nastavi. Potrebno je uspostavljati horizontalnu i vertikalnu vezu unutar nastave tako to
treba povezivati predmete meusobno i predmete sa situacijama iz realnog sveta i ivota.
U okviru teorijskih razmatranja i empirijskih prouavanja problema u vezi sa motivacionim
procesima kod uenika u nastavi potrebno je posvetiti panju sloenom odnosu izmeu
sadraja nastave, prirode znanja i pojmova koji se u nastavi usvajaju. Postavlja se sledee
pitanje: na koji nain priroda sadraja nastave utie na motivacione tokove kod uenika? U
tom smislu, prouavanje osnovnih svojstava motivacije kod uenika u procesu saznavanja
odnosi se na razvoj razliitih elemenata saznajnog interesovanja, pri emu naglasak treba
staviti na prouavanje motivacionih efekata odreenih aktivnosti u procesu saznavanja, kao
to su reavanje problemskih zadataka koji omoguavaju uenicima samostalno otkrivanje
novog znanja, usmerenost na procese otkrivanja unutranje sutine i kljunih svojstava
predmeta saznavanja i formiranje modela saznajnog sistema za odreeni predmet
saznavanja, odnosno, razvoja sistema znanja u odreenoj oblasti saznavanja.
U tradicionalno koncipiranoj nastavi, predmet saznavanja je stavljen u kontekst u kojem je
zastupljen didaktiki princip oiglednosti, kojim se omoguava vizuelno i na odgovarajue
druge naine upoznavanje spoljanjih svojstva predmeta, pojava i procesa objektivne
stvarnosti. Kljuni problem procesa saznavanja u kojem se upoznaju, pre svega, spoljanja
pojavna svojstva predmeta saznavanja, sastoji se u injenici da uenici nisu u mogunosti
da u procesu saznavanja dopru do sutine, unutranjih veza, odnosa i svojstava, koje ine
povezan sistem odreenog predmeta prouavanja. Uenici na taj nain usvajaju nepotpuna i
meusobno nepovezana znanja, zbog toga to se ne omoguava u procesu saznavanja
povezivanje unutranjih sutinskih svojstava i spoljanjih pojavnih svojstava, utvrivanjem
njihove meusobne zavisnosti i uslovljenosti. Ta znanja uenici, najee, dobijaju u
gotovom vidu, jer su spoljanja svojstva sama po sebi "oigledna".
Princip oiglednosti u nastavi nam kazuje da ono to se obrauje treba da bude pokazano i
dokazano kad god je mogue i eksperimentalno. Izlaganje nastavnika treba da obiluje
jasnim predstavama, ubedljivim primerima, uporeenjima i suprotstavljanjima, koje na lako
prihvatljiv i ubedljiv nain prikazuju uenicima sutinu pojava i pitanja. Osposobiti uenika
da moe da izvodi zakljuke na osnovu injenica i obratno. Izraava se zahtev za nastavom
u kojoj se kod uenika obrazuju predstave i pojmovi na osnovu ivog percipiranja
prouavanih predmeta i pojava objektivnog sveta ili njihovog prikazivanja. Veliki znaaj za
usvajanje znanja imaju razliite forme oiglednog aktivnog upoznavanja uenika sa
prouavanim objektima.
Primenom u nastavi principa povezanosti teorije s praksom postie se da uenici shvate
znaaj teorije u ivotu, da naue da primenjuju steena znanja u reavanju praktinih
zadataka i da uoe injenicu da se time poboljava kvalitet njihovog znanja. Potreban je
takav rad u nastavi koji dovodi uenika do saznanja o zadacima uenja i koji uz aktivno
usvajanje i primenjivanje znanja doprinosi snalaenju u injenicama i pojavama. Ovaj
princip svesnosti i aktivnosti uenika u nastavi zahteva nastavu u kojoj su uenici aktivni i
u ijem toku se razvija njihova inicijativa i samostalnost u radu.
172
Dragana Smiljani
Unapreenje nastave u okviru predmeta TIO, proces je u kojem uestvuju ne samo kreatori
programa i pravila u sistemu obrazovanja nego i to u najveoj meri, oni koji poduavaju
(nastavnici, profesori) i oni koji ue (uenici, studenti, ali i nastavnici).
5. INTERESOVANJE UENIKA KAO POKAZATELJ NASTAVNOG
PREDMETA TEHNIKO I INFORMATIKO OBRAZOVANJE U STICANJU
OPTEG OBRAZOVANJA
U naim kolama primetno je postojanje znaajne povezanosti u stepenu interesovanja za
nastavne predmete s obzirom na interesantnost njegovih sadraja i njegovog znaaja za
budui ivot, dalje kolovanje i afirmaciju uenika.
Orjentisanost uenika da se bave nekim zanatskim poslovima privlai njihovu panju, javlja
se motiv koji vremenom dovodi do porasta interesovanja. Uenike poinju da interesuju
maine i alati, instalacije, proizvodnja i prenoenje elektrine energije, itd, jer poznavanje
ove problematike i sposobnosti rukovanja alatima i mainama (po reima uenika)
omoguie im solidan ivot. Drugo to izaziva interesovanje za pojedine sadraje TIO
jeste primenljivost znanja u svakodnevnom ivotu. Uenicima je interesantno da ue o
ureajima u domainstvu (pegla, elektrini poret, maina za pranje vea, TV, kompjuter,...)
zbog toga to je nemogue zamisliti savremeni ivot bez navedenih ureaja, pa je potrebno
poznavati ih da bi smo znali da sa njima rukujemo i eventualno otklonimo mogue kvarove.
Znaajna je povezanost interesovanja za nastavni predmet TIO sa sadrajima, s obzirom na
interesantnost i vrednost za budui ivot, dalje kolovanje i profesionalnu afirmaciju.
Interesovanje za TIO je posledica shvatanja neophodnosti poznavanja sadraja ovog
nastavnog predmeta iz razloga to veliki broj uenika planira da nastavi kolovanje u nekoj
strunoj koli.
Razvijenost uenikih interesovanja je zbog sadraja rada i procene vanosti sadraja za
budui ivot, kolovanje i afirmaciju uenika, kao i adekvatne organizacije obrazovnovaspitnog rada. Uenicima su interesantniji oni nastavni predmeti, odnosno podruja
obrazovno-vaspitnog rada, koji su u veem stepenu korelacije sa njihovim trenutnim
potrebama ili buduim ivotnim ciljevima. Uenike mlaeg uzrasta (do sedmog razreda)
vie interesuju oni sadraji rada koji su u vezi sa trenutnim potrebama, dok kod uenika
osmog razreda u veoj meri utie shvatanje vrednosti odreenog sadraja za budui ivot,
dalje kolovanje i afirmaciju u drutvu, ime se u pozitivnom smislu izdvaja TIO.
Organizacija nastave ima veliki znaaj za javljanje i razvoj interesovanja kod uenika. To
potvruje stepen uenikih interesovanja za nastavni predmet TIO kod uenika u pojedinim
kolama.
Proces sticanja znanja po svojoj prirodi je sloen proces, a ta sloenost posebno dolazi do
izraaja u nastavi u kojoj funkcioniu razliite zakonitosti. Poznato je da nastavni program
TIO-a obuhvata razliite vrste znanja (injenice, pojmove, vetine i vrednosne stavove) i
oni se mogu smatrati elementima uenja ovog predmeta. Nastava Tehnikog i
informatikog obrazovanja ima dodirnih taaka sa drugim predmetima, kao to su: fizika,
hemija, matematika. Korelacija meu njima je neophodna radi efikasnosti u nastavi.
Da bi se to potpunije ostvarili zadaci, nastava TIO treba da obezbedi maksimalno moguu
korelaciju bar sa srodnim predmetima. No, kako svaki od pomenutih predmeta ima svoju
prepoznatljivu strukturu, korelacija se ne moe obezbediti vremenski. Korelacija je u
173
Dragana Smiljani
programu postignuta na taj nain to je izbegnuto ponavljanje slinih sadraja u TIO i

srodnim predmetima.
Korelacija omoguuje sutinski odnos meu predmetima, proirivanje i produbljivanje
gradiva, ostvaruje sintezu sadraja. Moe da se ostvari u istom razredu, na istom nivou, to
je horizontalna korelacija, dok se vertikalna ostvaruje na razliitim nivoima, od niih ka
viim razredima.
U nastavi, korelacija znai funkcionalno povezivanje i usklaivanje nastavnih sadraja iz
razliitih predmeta koji su slini ili se meusobno dopunjuju. Korelacija je funkcionalno
povezivanje svih elemenata nastavnog procesa u usklaenu jedinstvenu celinu.
6. PODSTICANJE I USMERAVANJE UENIKA NA STICANJE ZNANJA,
RAZVIJANJA VETINA I USVAJANJA VREDNOSNIH STAVOVA
U prirodi oveka jeste stalni interes da dobije povratnu informaciju o onome ta radi, kako
radi i kakvi su uinci takvog rada. Kad uimo, prirodno je i sasvim oekivano da elimo
znati koliko smo nauili, da li emo to negde primeniti, odnosno na kojem je stepenu nae
znanje s obzirom na mogunost proirivanja, produbljivanja i povezivanja s drugim
oblastima naeg zanimanja.
Poznata je injenica da je stvaranje povratne veze izmedu onih koji predaju i onih koji ue
od izuzetnog znaaja u svakom procesu prenoenja i sticanja znanja, a posebno u procesu
koji je usmeren ka ueniku. Da bi se primenio takav nain predavanja, potrebno je
poznavati tehnike za prikupljanje informacija u povratnoj vezi izmeu uenika i nastavnika.
To e pomoi da naa predavanja bude efikasnija. Tehnike za ostvarenje povratne veze
treba da osiguraju da u to kraem vremenu i to efikasnije dobijemo podatke i odgovore na
pitanja koja e nam pokazati kako poduavamo nae uenike i kako moemo unaprediti taj
proces. Povratna veza korisna je kako za nastavnike, tako i za uenike, kojima se pomae
da bolje razumeju ono to ue, ali i da se promovie proces uenja.
Smisao uenja je da usvojena znanja budu dugorona. Nije dovoljno da uenici samo u
jednom vremenskom periodu pokau da su stekli odreena znanja. Istraivai se slau da su
grupni rad i diskusija u odeljenju veoma korisni za sticanje trajnog znanja. Rezultati
pokazuju da u poreenju sa tradicionalnom nastavom, primenjena kooperativna nastava
moe da omogui trajnije deklarativno, proceduralno i ukupno znanje.
U skladu s razliitim shvatanjima uloge ulnog iskustva u saznanju i nastavi, razvili su se i
raznovrsni modeli oiglednosti u nastavi. Jedan od takvih modela je, na primer, svakidanja
ili tradicionalna nastavna oiglednost, a savremeniji su: upotreba nastavnog filma i drugih
audiovizuelnih sredstava, korienje raunarskog obrazovnog softvera, neposredan
vanuioniki praktian rad uenika, i dr. U ovom radu je najpre razmotreno i sueljeno
nekoliko teorijskih shvatanja o oiglednosti koja su se postepeno razvijala s istorijskim
razvojem kole i nastave.
Svakidanji model oigledne nastave (gde se oiglednost ostvaruje prirunim nastavnim i
pomono-tehnikim sredstvima u uionici), uslovno (zbog vieg tehniko-tehnolokog
nivoa sloenosti i veih mogunosti ulnog opaanja) moemo nazvati savremenijim
modelima oiglednosti. U krajnjem ishodu pokazalo se da je veina savremenijih modela
oigledne nastave u predmetu TIO znatno efikasnija od tradicionalne ili klasine
oiglednosti, ali i da neadekvatna primena tih istih modela, ma koliko se oni smatrali
174
Dragana Smiljani
savremenim, ne moe mnogo uticati na poveanje nivoa efikasnosti nastave u smislu

sticanja znanja ili ostvarenja ostalih vaspitno-obrazovnih ili razvojnih efekata nastave.
Istraivanje faktora i uslova adekvatnog podsticanja i usmeravanja uenika na sticanje
znanja i vetina kroz o/v proces odnosi se u ovom radu na uenike u drugom ciklusu
osnovne kole. Rezultati istraivanja treba da budu skroman doprinos naunom razmatranju
ovog vrlo znaajnog problema o/v i podsticaj za nova istraivanja iz oblasti profesionalne
orijentacije uenika i osposobljavanja uenika za samostalan rad u realizaciji vebi i
reavanju radnih zadataka.
Glavni inioci obrazovno-vaspitnog procesa su uenik i nastavnik. Od njihovih linih
osobina zalaganja, meusobnih odnosa zavisi uspenost i efikasnost rada u koli. Aktivno
uee uenika u svim etapama o/v procesa doprinosi da on postane subjekt istog. Ako je
vaspitanik zaista aktivan u navedenom procesu, zagarantovali smo mu uslov za
samoobrazovanje, permanentno usavraavanje.
7. FUNKCIJA NASTAVNIH SREDSTAVA
Nastavna sredstva su didaktiki oblikovana izvorna stvarnost koja omoguava pristupanije
upoznavanje uenika sa nastavnim procesom. Nastavna pomagala (oprema) pomau u
korienju, predstavljanju nastavnih sredstava u nastavnom procesu. Laboratorijskoeksperimentalna nastavna sredstva odnose se na razliite aparate i ureaje pomou kojih se
prouavaju prirodne zakonitosti, svojstva materijala, izvode merenja i dr. U manipulativna
ubrajamo alate i pribor. Operativna nastavna sredstva su ureaji i aparati za prouavanje
procesa proizvodnje. Proizvodnim nastavnim sredstvima nazivamo maine i alate za
proizvodni rad.
Nastavnikov zadatak je da osigura to bogatiji izvor neposrednih iskustava, koja su temelj
svakog saznanja, miljenja i zauzimanja stavova. Upotreba vizualnih nastavnih sredstava
zasniva se na injenici da su ona manje apstraktna od rei. Pravilna upotreba vizualnih
sredstva pozitivno utie na kvantit, kvalitet, trajnost znanja i razvitak uenikih
sposobnosti.
Nastavna sredstva doprinose racionalizaciji nastavnog procesa, poboljanju pamenja i
zadravanju nauenog. Ona pojaavaju vaspitni efekat nastave i to pre svega na moralnom i
estetskom planu. elimo da osavremenimo nastavu, da nastavni proces zainteresuje
uenika, da on svesno uestvuje u pripremi nastave, da pokae aktivnost na asu, da lake i
bolje ovlada materijom koja se izlae.
8. LITERATURA
[1] Vilotijevi M., Didaktika 2, Nauna knjiga, Beograd 1999. godine
[2] Smiljani D., Metodika prktine nastave i inioci koji je konstituiu, Institut za
ekonomiku i finansije, Beograd 2007. godine
[3] Ivi I., Peikan A., Jankovi S., Prirunik za primenu metoda aktivnog uenja/nastave
Aktivno uenje, Beograd: Institut za psihologiju, Filozofski fakultet, 2001. godine
[4] Smiljani D., Uticaj upotrebe nastavnih sredstava na kvalitet prenoenja znanja i
sticanja vetina, Kvalitet i efikasnost nastave u drutvu koje ui - Meunarodna
Konferencija, Zbornik radova, Beograd 2009. godine
175


UDK: 371.3
Struni rad
OBRAZOVNI STANDARDI POSTIGNUA ZA NASTAVNI

PREDMET TEHNIKO I INFORMATIKO
OBRAZOVANJE U OSNOVNOJ KOLI
Milan Sanader1
Rezime: Obrazovni standardi Tehnikog i informatikog obrazovanja ine deo obrazovnih

standarda obaveznog obrazovanja. Rad je posveen identifikaciji znanja, umenja i vetina
koje uenici treba da pokau iz Tehnikog i informatikog obrazovanja na osnovnom, srednjem i naprednom nivou. Za oekivati je da najmanje 80% uenika postigne osnovni nivo,
oko 50 % srednji nivo i 25 % napredni nivo.
U radu se polo od definisanih kljunih znanja, vetina i umenja (Standardi znanja i vetina
za Tehniko i informatiko obrazovanje Zbornik radova, strana 316 do 332 Kon-ferencija
aak 2008). Pri razvrstavanju po nivoima koriena je Blumova taksonomija znanja i
dugogodinja iskustva autora na izradi i primeni testova znanja. Pored razvrstavanja po
nivoima (osnovni, srednji i napredni), standardi su razvrstani i po razredima (peti, esti,
sedmi i osmi).
Kljune rei: Standardi znanja, postignia, nivoi znanja, osnovna kola
EDUCATIONAL STANDARDS OF ACHIEVEMENTS

IN THE COURSE ON TECHNOLOGY AND
INFORMATICS IN PRIMARY SCHOOLS
Summary: Educational standards of IT Education are a part of educational standard of
compulsory education. The paper is aimed at idetifying knowledge, abilities and skills in IT
that students should attain at basic, intermediate and advanced level. It is expected that at
least 80% of students attain basic level, around 50% of students should achieve
intermediate level and 25% advanced level.
The starting point for the paper were defined crucial knowledge, abilities and skills [4].
Blooms taxonomy of learning domains and long-standing experience of the authors in
designing and applying tests of knowledge were taken into account when standards were
sorted according to the levels (basic, intermediate and advanced). In addition, the standards
were also classified according to the school grades (i.e. the fifth, sixth, seventh and eighth).
Key words: Standards of knowledge, achievements, levels of knowledge, primary school
1
Milan Sanader, prof, direktor i urednik IP M&G Dakta, Beograd, Borivoja Stevanovia 19;
Redakcija: Slanaki put 143L; E-mail: migdakta@eunet.rs
Milan Sanader
1. UVOD
Obrazovne standarde imaju gotovo sve zemlje Evrope. Nacionalni prosvetni savet usvojio
je maja 2009. godine dokument pod nazivom Obrazovni standardi za kraj obaveznog
obrazovanja za deset predmeta. (srpski jezik, matematika, istorija, geografija, biologija,
fizika, hemija, muzika kultura, likovna kultura i fiziko vaspitanje). Predmet tehniko i
informatiko obrazovanje je u grupi obaveznih predmeta u okviru drugog ciklusa (peti,
esti, sedmi i osmi razred) zastupljen je u Nastavnom planu sa po dva asa nedeljno.
Nedopustivo je da za takav predmet ne postoje obrazovni standardi. Od 2006. godine ine
se napori da Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja uvrsti u proceduru
donoenje standarda postignua za tehniko i informatiko obrazovanje. Osnova za izradu
standarda je nastavni Plan i Program ije se polazite nalazi u ivotnom okruenju (slika 1.)
177
Milan Sanader
2. OBRAZOVNI STANDARDI POSTIGNUA

Obrazovnim standardima postignua za predmet tehniko i informatiko obrazovanje
obezbeuje se da uenici na kraju odreenog obrazovnog nivoa imaju podjednak kvalitet znanja
iz tehnike i informatike. Oni predstavljaju iskaze o temeljnim znanjima, vetinama i umenjima.
Tabelarno dati iskazi omoguavaju nastavniku da vri proveru postignutog nivoa testiranjem ili
posmatranjem. Glavne karakteristike standarda postignua su: proverljivost specifikovanih
obrazovnih ishoda, usredsreenost na bazna znanja, kumulativnost, diferenciranost,
razumljivost, izvodljivost i obaveznost za sve. Postignua uenika data su po nivoima i
godinama uenja. Za razvrstavanje po nivoima usvojeni su: osnovni, srednji i napredni nivo. Za
razvrstavanje po godinama uenja uzeti su peti, esti sedmi i osmi razred osnovne kole.
Osnovni nivo obuhvata bazina znanja, vetine i umenja. Pomenuta znanja su funkcionalna
i transferna to uenicima omoguava kvalitetno snalaenje u ivotu i nastavak uenja.
Znanja na osnovnom nivou su uglavnom manje sloena, ali to ne znai da meu njima
nema i sloenijih za koje se smatra da njima treba da ovledaju gotovo svi uenici. Oekuje
se da ovaj nivo postignu gotovo svi uenici, a najmanje njih 80%.
Srednji nivo standarda primeren je prosenim uenicima, a oekuje se da ih 50% usvoji taj nivo.
U okviru naprednog nivoa dati su standardi koji opisuju transferna znanja i umenja
potrebna za dalje kolovanje. Na ovom nivou oekuje se da uenici povezuju razliita
znanja, analiziraju, uporeuju i primenjuju ih u nestandardnim situacijama. Oekuje se da
25% uenika postigne ovaj nivo.
U tabelarnom prikazu za oznaku standarda usvojena je troznana oznaka.
1. znak nivo
Osnovni - O
Srednji - S
Napredni - N
2. znak rimski broj (redni broj teme)
I- GRAFIKE KOMUNIKACIJE (TEHNIKO CRTANJE)
II- INFORMATIKE TEHNOLOGIJE
III- MATERIJALI I TEHNOLOGIJE
IV- ENERGETIKA
V- TEHNIKA SREDSTVA I OBJEKTI
VI - ZATITA PRI RADU I ZATITA PRIRODNE OKOLINE
VII- KONSTRUKTORSKO MODELOVANJE
3. znak arapski broj (godina uenja)
1 - prva godina uenja
2 - druga godina uenja
3 - trea godina uenja
4 - etvrta godina uenja
U tabelama, radi bolje preglednosti, godinama uenja pridruene su boje:
178
1 - prva godina uenja - zelena

2 - druga godina uenja - narandasra
3 - trea godina uenja - plava
4 - etvrta godina uenja - crvena
Milan Sanader
Intenzitet boje u okviru godine pojaava se od osnovnog do naprednog nivoa (tabela).

GODINA UENJA
Osnovni -O
NIVO
Srednji -S
Napredni -N
1-prva godina uenja

2-drugagodina uenja
3-trea godina uenja
4-etvrta godina uenja
Primer oznake standarda:

Nivo: osnovni
Tema: Tehnika sredstva i objekti
Godina uenja: druga
O V-2
Prva godina uenja peti razred
Redni broj
oblasti
I
STANDARD
O I-1
S I-1
N I-1
NAZIV OBLASTI
GRAFIKE KOMUNIKACIJE (TEHNIKO CRTANJE)
POSTIGNUA
Uenici treba da:
upoznaju formate papira
razviju vetinu korienja pribora za tehniko crtanje
umeju da povlae paralelne vertikalne, horizontalne i linije pod uglom od 30o,
45o, 60o
znaju naziv, izgled i primenu vrsta linija
umeju da odaberu tvrdou mine olovke u zavisnosti od vrste linije
znaju pojam i elemente kotiranja
znaju pojam i vrste razmere
umeju da nacrtaju du, povrinu u razliitim razmerama i da ih iskotiraju
umeju pravilno da ispisuju tekst
umeju da itaju tehniki crte
prepoznaju nain prostornog prikazivanja predmeta
umeju da nacrtaju jednostavan predmet (oblika kvadra) u perspektivi, izometriji
i ortogonalnoj projekciji
umeju da nacrtaju telo (kvadar) u razliitim razmerama i da ga iskotiraju
umeju da izrade miniprojekat priborom za jednostavno tehniko sredstvo
Redni broj
oblasti
II
STANDARD
O II-1
NAZIV OBLASTI
INFORMATIKE TEHNOLOGIJE
POSTIGNUA
znaju nazive osnovnih i dopunskih ureaja raunara
umeju pravilno da ukljue i iskljue raunar
umeju da koriste tastaturu i mi
poznaju osnovni izgled ekrana u Windows okruenju
umeju da koriste osnovne alatke za rad sa prozorom
umeju da nacrtaju liniju i povrinu za poznate parametre
umeju da ispisuju tekst
umeju da formiraju , sauvaju i tampaju dokument
179
S II-1
N II-1
Redni broj
oblasti
III
STANDARD
S III-1
N III-1
Redni broj
oblasti
IV
STANDARD
O IV-1
S IV-1
N IV-1
ENERGETIKA
POSTIGNUA
upoznaju izvore energije

znaju neke pretvarae energije
prepoznaju proste mehanizme za prenos energije kod vodnog toka i
vetrenjae
razumeju nain funkcionisanja kolektora solarne energije
NAZIV OBLASTI
180
MATERIJALI I TEHNOLOGIJE
POSTIGNUA
znaju vrste, vana svojstva i primenu: tehnikog drveta, hartije, vlakana,
koe i plastike
upoznaju neke postupke obrade drveta, hartije, vlakana, koe i plastike
prepoznaju grau i poluproizvode od drveta
prepoznaju proizvode od drveta, hartije, vlakana, koe i plastike
upoznaju pojam merenja
razviju vetinu merenja duina
upoznaju pribor, alat i tehnoloke postupke obrade drveta, hartije, vlakana,
koe i plastike
razvijaju vetinu korienja pribora i alata za runu obradu drveta, hartije,
vlakana, koe i plastike
razumeju kako se na osnovu svojstva i zahteva konstrukcije vri izbor
drveta, hartije, vlakana, koe i plastike
razumeju proces dobijanja materijala (hartija, tekstil, plastika)
umeju da izvedu jednostavan postupak ispitivanja materijala (tvrdoa,
vrstoa)
umeju da tumae dobijene rezultate izvedenih ispitivanja
umeju da izvre izbor drveta, hartije, vlakana, koe i plastike prema
svojstvima i zahtevima konstrukcije
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
V
STANDARD
O V-1
znaju funkciju osnovnih i dopunskih ureaja raunara

upoznaju transformacije objekta
umeju da pomeraju , grupiu i pozicioniraju objekte na ekranu
umeju da izrade miniprojekat raunarom za jednostavno tehniko sredstvo
NAZIV OBLASTI
O III-1
Milan Sanader
TEHNIKA SREDSTVA I OBJEKTI

POSTIGNUA
znaju principe delovanja alata pri obradi drveta, hartije, plastinih masa i
tekstila
znaju da odaberu odgovarajui alat za radni postupak pri obradi materijala
znaju funkciju nekih tehnolokih maina (builica, makaze...)
znaju podelu saobraaja i saobraajnih sredstava
upoznaju naine regulisanja saobraaja
razumeju znaaj potovanja pravila u saobraaju
S V-1
N V-1
Redni broj
oblasti
VI
STANDARD
O VI-1
S VI-1
N VI -1
N VII -1
ZATITA PRI RADU I ZATITA PRIRODNE OKOLINE

POSTIGNUA
znaju pravilno da urede radno mesto
umeju da pravilno koriste pribor i alat pri runoj obradi materijala
znaju mere zatite pri povrinskoj obradi (bojenje i lakiranje)
znaju mere line higijene
prepoznaju tetan uticaj otpadnih voda i sagorevanja fosilnih goriva na
zemljite, vodotokove i vazduh
znaju mere i sredstva zatite na radu u uslovima kolske radionice
znaju mere zatite ivotne sredine
umeju da sortiraju otpadni materijal za reciklau (hartija, plastika, tekstil...)
razumeju efekat staklene bate
razumeju znaaj reciklae
NAZIV OBLASTI
S VII -1
znaju da prepoznaju ispravan alat (otar, ima drku, pravilnu pritegnuti

noevi makaza)
umeju pri radu da upotrebe jednostavnije maine (builica)
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
VII
STANDARD
O VII-1
Milan Sanader
KONSTRUKTORSKO MODELOVANJE
POSTIGNUA
razvijaju vetinu korienja pribora i alata za runu obradu drveta, hartije,
vlakana, koe plastike
*Na osnovu ponuene tehniko-tehnoloke dokumentacije
umeju da izrade model pribora, alata, upotrebnog sredstva od drveta,
hartije, vlakana, koe i plastike
umeju da izrade model energetskog pretvaraa: vodni toak, sunevi
(solarni) kolektor, vetrenjaa ...
umeju da izrade model saobraajnog znaka ili saobraajnog sredstva
razvijaju vetinu sklapanja elemenata
**Na osnovu prostornog prikaza (izometrijskog)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model pribora, alata, upotrebnog
sredstva od drveta, hartije, vlakana, koe i plastike
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model energetskog pretvaraa:
vodni toak, sunevi (solarni) kolektor, vetrenjaa ...
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model saobraajnog znaka ili
saobraajnog sredstva
***Za sopstvenu ideju na slobodnu ili zadatu temu
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela pribora,
alata, upotrebnog sredstva od drveta, hartije, vlakana, koe i plastike
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela energetskog
pretvaraa: vodni toak, sunevi (solarni) kolektor, vetrenjaa ...
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela
saobraajnog znaka saobraajnog sredstva
181
Milan Sanader
Druga godina uenja esti razred

Redni broj
oblasti
I
STANDARD
O I-2
S I-2
N I-2
NAZIV OBLASTI
POSTIGNUA
Uenici treba da:
znaju pravila kotiranja crtea u graevinarstvu
prepoznaju znaenje simbola
umeju da nacrtaju jednostavnije konstrukcije (stepenice) u perspektivi,
izometriji i ortogonalnoj projekciji
poznaju vrste projekata i crtea
poznaju specifinosti tehnikog crtanja u graevinarstvu
znaju pojam horizontalnog i vertikalnog preseka i visinskih kota
umeju da nacrtaju horizontalni presek za jednu prostoriju u razmeri 1:50
umeju da nacrtaju situacioni plan individualnog stambenog objekta
znaju pojam situacionog plana, graevinske i regulacione lini-je
umeju da izrade miniprojekat priborom za jednostavan graevinski objekat
ili njegov deo (kiosk ili jedna prostorija u stanu-deija soba)
Redni broj
oblasti
II
STANDARD
O II-2
S II-2
N II-2
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
III
STANDARD
O III-2
182
POSTIGNUA
upoznaju mogunosti Interneta
umeju da pripreme tekstualnu poruku
umeju da poalju, prime i tampaju poruku
umeju da koriste CD
umeju da koriste osnovne vodie pomone linije
umeju da nacrtaju kvadrat u izometriji
umeju da boje povrine
umeju da kopiraju objekte
umeju da nacrtaju i kotiraju kvadar u ortogonalnoj projekciji
umeju da pripreme poruku sa prilogom i slikom
umeju da koriste skener
umeju da koriste flash memoriju
umeju da nacrtaju pravougaonik i kvadar u izometriji
umeju da nacrtaju neke simbole nametaja i konstruktivnih elemenata
umeju da ispisuju tekst po zadatoj liniji
umeju da od otvorene poligonalne linije prave zatvorenu
umeju da izrade miniprojekat priborom za jednostavan graevinski objekat
ili njegov deo (kiosk ili jedna prostorija u sta-nu-deija soba)
NAZIV OBLASTI
POSTIGNUA
poznaju vrste materijala koji se koriste u graevinarstvu
znaju nazive poluproizvoda, vana svojstva i primenu u graevinarstvu
upoznaju naine merenja veih duina
S III-2
N III-2
Redni broj
oblasti
IV
STANDARD
O IV-2
S IV-2
N IV-2
S V-2
razumeju kako se na osnovu svojstava i zahteva konstrukcije vri izbor

materijala u graevinarstvu
upoznaju teholoke postupke u izgradnji graevinskog objekta
razviju vetinu merenja uglova
upoznaju odnos dimenzija pribora, alata, nametaja prema oveku
upoznaju naine merenja visinskih razlika i uglova
razumeju odnos dimenzija prostorija i elemenata prema ove-ku
razumeju proces dobijanja nekih graevinskih materijala (opeka, cement)
umeju da ispitaju na modelu vrstou armiranog i nearmiranog betona
umeju da tumae dobijene rezultate ispitivanja
umeju da izvre izbor materijala prema njegovim svojstvima i zahtevima
konstrukcije iz oblasti graevinarstva
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
V
STANDARD
O V-2
Milan Sanader
ENERGETIKA
POSTIGNUA
upoznaju izvore toplotne energije
znaju poloaj grejnih tela i dimnjaka u prostoriji i objektu
razumeju znaaj izvoenja toplotne (termo) izolacije na objektu u cilju
utede energije
razumeju znaaj ekonominog korienja energije
razumeju princip rada sunevog kolektora
umeju da izaberu najekonominije gorivo na osnovu analize cena
NAZIV OBLASTI

POSTIGNUA
upoznaju neke objekte koji su znaajni u razvoju graevinarstva
znaju naziv i namenu prostorija u stambenim objektima
znaju delove konstrukcije objekta
upoznaju gradilite
znaju da nabroje vrste kunih instalacija
znaju osnovne alate i maine koji se koriste u pojedinim radovima u oblasti
graevinarstva
upoznaju objekte razliitih namena
upoznaju objekte u ruralnoj sredini
znaju podelu poljoprivrede
upoznaju tehnika sredstva (alate i maine) koja se koriste u poljoprivredi
upoznaju naine postavljenja objekta na parceli
prepoznaju namenu prostorije prema ucrtanim simbolima
upoznaju pravila postavljanja prostorija u odnosu na strane sveta
znaju faze u izvoenju individualnog stambenog objekta
upoznaju nain funkcionisanja kunih instalacija
upoznaju principe ureenja enterijera i eksterijera
upoznaju objekte koji su delovi saobraajnih sistema
znaju postupke u proizvodnji hrane
znaju objekte za proizvodnju hrane
razumeju znaaj navodnjavanja zemljita i sprovoenja mera zatite biljaka
183
N V-2
Redni broj
oblasti
VI
STANDARD
O VI-2
S VI-2
N VI -2
N VII -2
184

POSTIGNUA
poznaju neke kritine situacije u korienju kunih instalacija, kao i mere zatite
poznaju neke kritine situacije u izvoenju graevinskih radova, kao i mere
zatite
znaju delove zatitne opreme koja se koristi u izvoenju graevinskih
radova
umeju da odrede odgovarajue sredstvo za gaenje manjeg poara izazvanog
paljenjem nafte, gasa, elektrinih instalacija
NAZIV OBLASTI
S VII -2
razumeju znaaj pravilno postavljenog nametaja i osvetljenja

znaju sisteme gradnje
znaju naine gradnje
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti j
VII
STANDARD
S VII -2
Milan Sanader
POSTIGNUA
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model tehnikog sredstva u
oblasti graevinarstva (zidarske i molerske alatke)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu konstruk-tivnog elementa
(temelj, zid, stepenice)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu graevinskog objekta:
kioska, esme, prizemne kue, kue na dva nivoa (sa potkrovljem, spratna),
autobuske stanice, mosta, crkve, seoskog domainstva
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model tehnikog sredstva za
poljoprivrednu proizvodnju: aov, grabulje, motika
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu objekta za poljoprivrednu
proizvodnju (plastenik)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model tehnikog sredstva u
oblasti graevinarstva (zidarske i molerske alatke)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu konstruk-tivnog elementa
(temelj, zid, stepenice)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu graevinskog objekta:
kioska, esme, prizemne kue, kue na dva nivoa (sa potkrovljem, spratna),
autobuske stanice, mosta, crkve, seoskog domainstva
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model tehnikog sredstva za
poljoprivrednu proizvodnju: aov, grabulje, motika
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i maketu objekta za poljoprivrednu
proizvodnju (plastenik)
umeju da izrade i realizuji miniprojekat oblikovanjem modela tehnikog
sredstva u oblasti graevinarstva (zidarske i molerske alatke)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem makete
konstruktivnog elementa (temelj, zid, stepenice)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem makete graevinskog
objekta: kioska, esme, prizemne kue, kue na dva nivoa (sa potkrovljem,
Milan Sanader
spratna), autobuske stanice, mosta, crkve, seoskog domainstva

umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela tehnikog
sredstva za poljoprivrednu proizvodnju: aov, grabulje, motika
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem makete objekta za
poljoprivrednu proizvodnju (plastenik)
Trea godina uenja sedmi razred

Redni broj
oblasti
I
STANDARD
O I-3
S I-3
N I-3
NAZIV OBLASTI
POSTIGNUA
Uenici treba da:
znaju pravila kotiranja crtea u mainstvu
umeju da nacrtaju krug u izometriji
umeju da nacrtaju obla tela u izometriji i ortogonalnoj projekciji
prepoznaju vrste preseka
umeju da obelee vei broj otvora koristei tabelarno prikazane podatke
umeju da izrade miniprojekat priborom
Redni broj
oblasti
II
STANDARD
O II-3
S II-3
N II-3
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
III
STANDARD
O III-3
S III-3
POSTIGNUA
znaju pravila kotiranja crtea u mainstvu
umeju da nacrtaju krug u izometriji
umeju da nacrtaju u izometriji raunarom: krug, pravilan mnogougao, valjak
umeju da nacrtaju rafuru preseka
umeju da nacrtaju zupanik u jednom ortogonalnom izgledu i izometriji
umeju da izrade miniprojekat raunarom
NAZIV OBLASTI
POSTIGNUA
poznaju upotrebu mainskih materijala
znaju podelu mainskih materijala
znaju svojstva mainskih materijala
znaju merila za merenje malih duina
znaju osnovnu podelu tehnologije obrade
znaju nazive alata koji se koristi za obradu metala skidanjem strugotine
upoznaju mogue meusobne veze delova
znaju elemente kojima se ostvaruje raskidiva i neraskidiva veza
znaju postupke povrinske zatite metala
upoznaju postupke dobijanja mainskih materijala
upoznaju postupke ispitivanja svojstava materijala
prepoznaju neka svojstva materijala na osnovu rezultata ispitivanja
razumeju kako se na osnovu svojstva i zahteva konstrukcije vri izbor
materijala
umeju da mere male duine i zapisuju rezultate merenja
upoznaju odnos dimenzija pribora, alata, maina prema oveku
185
N III-3
Redni broj
oblasti
IV
STANDARD
O IV-3
S IV-3
N IV-3
S V-3
N V-3
ENERGETIKA
POSTIGNUA
znaju vrste pogonskih maina
razumeju princip rada i poznaju tipove vodnih turbina
razumeju princip rada turbina na vetar
razumeju princip rada toplotnih motora
koristei emu ili model mogu da objasne princip rada motora sa
unutranjim sagorevanjem (dvotaktni, etvorotaktni, reak-tivni)
NAZIV OBLASTI
186
razumeju osnovni princip obrade metala skidanjem strugotine

upoznaju obrade metala skidanjem strugotine
upoznaju obrade metala obrade bez skidanja strugotine
umeju da izvre izbor alata u zavisnosti od materijala i tehnolokog
postupka
razumeju proces dobijanja nekih metala (gvoe, bakar, aluminijum)
umeju da ispitaju na modelu tvrdou, vrstou metala
umeju da tumae dobijene rezultate ispitivanja
prepoznaju osnovna naprezanja
konstrukcije iz oblasti mainstva
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
V
STANDARD
O V-3
Milan Sanader

POSTIGNUA
znaju osnovnu podelu mainskih elemenata
znaju pojam mehanizma
upoznaju namenu tehnolokih maina
znaju vrste tehnolokih maina
znaju osnovnu podelu transporta
znaju vrste robota i njihovu namenu
znaju elemente opte i posebne grupe
razumeju znaaj kombinovanja elemenata u sloene mehanizme, maine i
sisteme
prepoznaju kretanje koje izvode elementi u mehanizmu
upoznaju princip hidraulike i pneumatike
upoznaju hidrauline i pneumatske komponente
prepoznaju kretanja koja izvodi alat i predmet obrade kod tehnolokih
maina
poznaju namenu sredstava spoljanjeg transporta
znaju namenu i vrstu sredstava unutranjeg transporta
upoznaju naine upravljanja mainama
upoznaju radni prostor, pogon i mogua kretanja robota
upoznaju naine upravljanja robotom
razumeju kako se prenosi sila kroz fluide
umeju da odrede kretanje klipa u cilindru u zavisnosti od kretanja fluida
kroz ventil
razumeju pojam redukcije broja obrtaja i njen uticaj na snagu
Redni broj
oblasti
VI
STANDARD
O VI-3
S VI-3
N VI -3
N VII -3

POSTIGNUA
znaju mere zatite pri obradi metala runim alatom i maina-ma
razumeju uticaj rada tehnolokih maina na oveka i ivotno okruenje
razumeju proces sagorevanja fosilnih goriva i njegov uticaj na ivotnu
sredinu
razumeju ulogu filtera za preiavanje vazduha i postrojenja za
preiavanje voda
NAZIV OBLASTI
S VII -3
umeju da odrede broj obrtaja izlaznog vratila za vezu dva zupanika

razumeju smer okretanja vratila za vezu dva, tri i etiri zupanika
razumeju pojam upravljanja mainama
shvate znaaj upravljanja mainama
znaju komponente kojima se upravlja mainama (mehanike, hidrauline,
pneumatske)
umeju da primenom konstruktorskih kompleta izrade robot
umeju da interfejsom ostvare vezu robota i raunara
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti j
VII
STANDARD
O VII-3
Milan Sanader
POSTIGNUA
umeju da izrade model pribora i alata (univerzalna elina igla, taka,
klju, odvija)
umeju da izrade model reduktora
umeju da izrade model mehanizma (kulisni, bregasti)
umeju da izrade model maina (brusilica, ekscentar presa, eki, makaze,
makaze za ianje ograde, transportna traka, elevator, vetrenjaa)
umeju da izvre proveru funkcionalnosti konstrukcije
umeju da izaberu odgovarajuu vezu
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model pribora i alata (univerzalna
elina igla, taka, klju, odvija)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model reduktora
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model mehanizma (kulisni,
bregasti)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model maina (brusilica,
ekscentar presa, eki, makaze, makaze za ianje ograde, transportna traka,
elevator, vetrenjaa)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela pribora i
alata (univerzalna elina igla, taka, klju, odvija)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela reduktora
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela mehanizma
(kulisni, bregasti)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela maina
(brusilica, ekscentar presa, eki, makaze, makaze za ianje ograde,
transportna traka, elevator, vetrenjaa)
187
Milan Sanader
etvrta godina uenja osmi razred

Redni broj
oblasti
I
STANDARD
O I-4
S I-4
N I-4
NAZIV OBLASTI
POSTIGNUA
Uenici treba da:
znaju simbole za osnovne elektroinstalacione elemente
umeju da itaju dvopolnu emu instalacije
poznaju vrste projekata i crtea u elektrotehnici
umeju da na osnovu dvopolne eme nacrtaju jednopolnu za jednostavna
strujna kola kune instalacije i obrnuto
umeju da nacrtaju jednopolnu i dvopolnu emu jednostavnijih strujnih kola
kune instalacije
umeju da izrade miniprojekat priborom (jednopolna ema za manju osnovu
stana-kue
Redni broj
oblasti
II
STANDARD
O II-4
S II-4
NAZIV OBLASTI
N II-4
188
POSTIGNUA
znaju pojam raunarske mree
umeju da nabroje ureaje koji se koriste za ostvarivanje mree
poznaju raunarske programe
znaju vrste raunarskih mrea
znaju naine povezivanja raunara u mrei
umeju da nacrtaju neke simbole raunarom
umeju da nacrtaju jednopolnu i dvopolnu emu jednostavnih strujnih kola
koristei biblioteku simbola
razumeju princip rada logikih kola
poznaju elemente programiranja
znaju pojam i simbole za izradu algoritma
umeju da prepoznaju nain povezivanja raunara u mrei
umeju da oforme biblioteku simbola
umeju da vektorski objekat konvertuju u Bitmap-u
umeju da izrade miniprojekat priborom (jednopolna ema za manju osnovu
stana-kue
znaju da broj u dekadnom zapisu prevedu u binarni zapis i obrnuto
umeju da za jednostavne probleme urade algoritam i program
upoznaju nain izbora optimalnog sistema upravljanja za dinamike
ekonstrukcije
umeju da izrade ili usvoje jednostavniji program za upravljanje pomou
raunara

Redni broj
oblasti
III
STANDARD
O III-4
S III-4
N III-4
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti
IV
STANDARD
ENERGETIKA
POSTIGNUA
S IV-4
N IV-4
Redni broj
oblasti
V
STANDARD
S V-4
POSTIGNUA
znaju osnovne elektroinstalacione elemente
znaju podelu elektroinstalacionih elemenata
umeju da itaju podatke na elektrinom brojilu
znaju da mere napon, struju i otpor na modelima
upoznaju odnos dimenzija aparata, ureaja i maina prema o-veku
razumeju princip rada nekih elektromehanikih i elektronskih komponenti
(elektrino brojilo, dioda, tranzistor, integrisano kolo)
konstrukcije iz oblasti elektrotehnike
konstrukcije iz oblasti elektronike
NAZIV OBLASTI
O IV-4
O V-4
Milan Sanader
znaju vrste elektrana

poznaju izvore napajanja i naine pretvaranja elektrine energije u
aparatima, ureajima i mainama
poznaju znaajne delove sistema za prenos elektrine energije
poznaju tok pretvaranja energije u elektranama
NAZIV OBLASTI

POSTIGNUA
znaju osnovne elektroinstalacione elemente
znaju osnovne veliine u elektrotehnici
razumeju pojam uzemljenja i njegovu funkciju
znaju pojam grejnog tela i oblike u kom se izrauje
znaju delove elektromagneta
znaju da nabroje elektrine maine
znaju vrste generatora
znaju elektrine ureaje na automobilu
upoznaju princip rada telegrafa i telefona
upoznaju pojam poluprovodnika i poluprovodnike elemente
znaju osnovne grupe elektronskih komponenti (aktivne i pasivne)
znaju osnovne boje televizijske kamere
umeju da rukuju faznim ispitivaem i da tumae dobijene rezultate
razumeju pojavu pretvaranja elektrine u toplotnu energiju
upoznaju pojam bimetala
razumeju princip rada elektrotermikih aparata i ureaja u do-mainstvu
razumeju princip rada elektromagneta
znaju da objasne funkciju elektrinih maina
prepoznaju vrstu elektromotora ugraenog na ureaju ili maini
189
N V-4
Redni broj
oblasti
VI
STANDARD
O VI-4
S VI-4
N VI -4

POSTIGNUA
upoznaju karakteristine situacije kada je zbog nepanje ivot ugroen
znaju kako se prua prva pomo unesreenom od strujnog udara
razumeju uticaje rada elektrinih maina na oveka i ivotno okruenje
znaju vrednosti jaine struje i napona koji su opasni po ljudski ivot
znaju da se raunarske komponente recikliraju
NAZIV OBLASTI
190
poznaju svojstva i naziv legura od kojih se izvode grejne spirale

razumeju vezu grejnih spirala u grejnoj ploi
umeju da tumae zavisnost snage od otpora i napona
upoznaju parametre od kojih zavisi sila privlaenja elektro-magneta
prepoznaju elektromagnet ugraen u ureaju ili maini
razumeju razliku u konstrukciji kolektorskog i asinhronog (kaveznog)
motora
razumeju funkciju elektrinih ureaja na automobilu
upoznaju principe pretvaranja zvunih talasa u elektrinu stru-ju
upoznaju pojam modulacije
upoznaju pojam elektromagnetnih talasa
upoznaju pojam demodulacije
upoznaju pojam pretvaranja slike u elektrinu struju
upoznaju nain prenosa radio i TV signala
razumeju funkciju satelita
NAZIV OBLASTI
Redni broj
oblasti j
VII
STANDARD
O VII-4
Milan Sanader
POSTIGNUA
umeju da izrade modele elemenata strujnih kola (sijalino grlo, prekida,
osigura, kontakt sa izvorom)
umeju da izrade model strujnog kola kune instalacije (jedna sijalica, dve
sijalice sa jednopolnim prekidaem-redna veza, dve sijalice sa jednopolnim
prekidaem-paralelna veza, dve sijalice sa naizmeninim prekidaem, dve
sijalice sa serijskim prekidaem)
umeju da izrade model elektrotermikog ureaja (elektrini upalja,
bimetalni termoregulator)
umeju da izrade model sa ugraenim elektromagnetom (elektromagnetni
rele)
umeju da izrade model elektromotora
umeju da izrade model elektrinih ureaja na automobilu (razvodnik
paljenja)
umeju da izrade model komunikacionog ureaja (telegraf, radio prijemnik)
umeju da izrade model logikih kola
umeju da izrade model semafora
umeju da izrade model automata (ulina rasveta, zalivanje cvea)
Milan Sanader
S VII -4
N VII -4
znaju da provere funkcionalnost modela strujnog kola

prepoznaju ivotnu situaciju koja je izvedena u modelu
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model agregata elektrana
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i modele elemenata strujnih kola
(sijalino grlo, prekida, osigura, kontakt sa izvorom)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model strujnog kola kune
instalacije (jedna sijalica, dve sijalice sa jednopolnim prekidaem-redna
veza, dve sijalice sa jednopolnim prekidaem-paralelna veza, dve sijalice sa
naizmeninim prekidaem, dve sijalice sa serijskim prekidaem)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model elektrotermikog ureaja
(elektrini upalja, bimetalni termoregulator)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model sa ugraenim
elektromagnetom (elektromagnetni rele)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model elektromotora
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model elektrinih ureaja na
automobilu (razvodnik paljenja)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model komunikacionog ureaja
(telegraf, radio prijemnik)
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model logikih kola
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model semafora
umeju da izrade tehniku dokumentaciju i model automata (ulina rasveta,
zalivanje cvea)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela agregata
elektrana
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela elemenata
strujnih kola (sijalino grlo, prekida, osigura, kontakt sa izvorom)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela strujnog kola
kune instalacije (jedna sijalica, dve sijalice sa jednopolnim prekidaemredna veza, dve sijalice sa jednopol-nim prekidaem-paralelna veza, dve
sijalice sa naizmeninim prekidaem, dve sijalice sa serijskim prekidaem)
elektrotermikog ureaja (elektrini upalja, bimetalni termo-regulator)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela sa ugraenim
elektromagnetom (elektromagnetni rele)
elektromotora
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela elektrinih
ureaja na automobilu (razvodnik paljenja)
komunikacionog ureaja (telegraf, radio prijemnik)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela logikih kola
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela semafora
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela automata
(ulina rasveta, zalivanje cvea)
umeju da izrade i realizuju miniprojekat oblikovanjem modela robotske ruke
191
Milan Sanader
3. ZAKLJUAK
Obrazovni standardi postignua objektivizuju i standardizuju ocenjivanje. Od kol-skih
ocena umnogome zavise dalekosene ivotne odluke, kao to je izbor kole i profesije.
Razlike u kriterijumima ocenjivanja koje mogu biti subjektivnog i objektivnog karaktera,
mogu se bitno smanjiti ili eliminisati primenom standarda uenikih postignua. Objektivno
ocenjivanje ujednaava anse uenika pri upisu na naredni nivo kolovanja. Pored toga
standardi omoguavaju strunim institucijama da razviju nastavne materijale koji e biti
kvalitetna podrka nastavnicima i uenicima u njihovom svakodnevnom radu.
4. LITERATURA:
[1] Havelka, N., Hebib, E., Baucal. A. (2003) Ocenjivanje za razvoj uenika-Prirunik za
nastavnike, Beograd: Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije
[2] Grupa autora (2006) Zbornik radova nauno-strunog skupa Tehniko obrazovanje u
Srbiji TOS 06; Predlog nastavnog programa za predmet tehnika-osnovna kola str.
289-316, aak: Tehniki fakultet aak
[3] Dragan Golubovi (2008) Zbornik radova nauno-strunog skupa Tehnika i
informatika u obrazovanju TIO 08; Dostignuti nivo razvoja tehnikog i
informatikog osnovnog obrazovanja str. 47-56, aak: Tehniki fakultet aak
[4] Milan Sanader (2008) Zbornik radova nauno-strunog skupa Tehnika i informatika u
obrazovanju TIO 08; Standardi znanja i vetina za tehniko i informatiko
obrazovanje str. 316-332, aak: Tehniki fakultet aak
[5] Grupa autora (2009) Obrazovni standardi za kraj obaveznog obrazovanja, Beograd:
Ministarstvo prosvete Republike Srbije, Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i
vaspitanja
192


UDK: 378(497.11)
Struni rad
OBRAZOVNI SASTAV STANOVNITVA SRBIJE

Ljiljana Mili1
Rezime: Ulaganja i briga o sistemu obrazovanja su veoma bitni za svaku dravu koja eli
da unapredi reavanje svih optih,kulturnih, socijalnih, politikih i privrednih problema
koji mogu biti aktuelni u bilo kom drutvu. Nedovoljno obrazovano stanovnitvo doprinosi
usporavanju procesa demokratizacije zemlje kao i degradaciji kulture i dovodi do niskog
standarda stanovnitva. Problem nedovoljnog interesovanja mladih za obrazovanje iz
prirodnih i tehnikih nauka je izraen zadnjih godina u svim evropskim zemljama i kod nas
i to, dugorono gledano, moe biti prepreka za svakoliki razvoj savremenih drutava za
koja su od prvorazrednog znaaja upravo strunjaci iz ovih naunih oblasti.
Kljune rei: obrazovanje, prirodne i tehnike nauke, obrazovanje u Srbiji
EDUCATIONAL COMPOSITION OF SERBIA

Summary: Investment and care of the education system are very important for every
country that wants to improve the resolution of all the general, cultural, social, political
and economic problems that may be current in any society. Under-educated population
contributes to the slow process of democratization of the country as well as the degradation
of culture and leads to low standard of the population. Problem of lack of interest young
people in education in natural sciences and engineering in recent years is expressed in all
European countries and with our long term it can be an obstacle to development of modern
societies which are of utmost importance right experts in those scientific fields
Key words: education, natural and technical sciences, education in Serbia
1. UVOD
Obrazovanje iz prirodnih i tehnikih nauka i matematike sve manje privlai uenike i
svrene srednjokolce, bez obzira to postoji opta saglasnost o vanosti obrazovanja za
svako drutvo.Pismenost iz ovih oblasti je veoma bitna za razumevanje svih ekolokih,
ekonomskih, medicinskih i drugih problema sa kojima su suoena moderna drutva,
potpuno zavisna od sve kompleksnijih tehnikih i naunih noviteta. Ukoliko se ne
preduzmu izvesne efektivnije mere, gledano na dui vremenski period, injenica je da bi
moglo doi do opadanja inovatorstva, a samim tim i do smanjenja kvaliteta naunoistraivakog rada.
1
Ljiljana Mili, dipl.ma.in., Tehnika kola Radoje Ljubii, Uice, E-mail: ljiljmilic@gmail.com
Ljiljana Mili
Meu svrenim srednjokolcima ve godinama vlada nesmanjeno interesovanje za fakultete

drutvenih i medicinskih nauka, dok pojedini fakulteti prirodnih i tehnikih nauka ne
uspevaju da popune upisne kvote za budetske studente ni nakon drugog upisnog roka.
Ne tako davno, jedna od kljunih prednosti srpskih preduzea i kompanija bila je strunost
zaposlenih. Danas, a sigurno jo vie u budunosti, stvaranje tehnolokih inovacija, primena
visokih tehnologija, sposobnost i brzina transfera najsavremenijih dostignua nauke i
tehnike u proizvodne pogone, opredeljivae koje kompanije, ali i nacije, imaju perspektivu
Znanja koja dananji studenti stiu na fakultetima, istraivaki projekti koji se sprovode u
institutima i u razvojnim centrima kompanija opredelie budunost srpske privrede.
Tehnoloka opremljenost modernih kompanija, digitalizacija u proizvodnim pogonima i
elektronsko poslovanje u administraciji utiu na to da i kompetencije srednje obrazovanih
zaposlenih moraju biti unapreene i stalno obnavljane.
Decanijama unazad su inenjeri koji su se kolovali u Srbiji bili najtraeniji kadar u
zapadnoj Evropi i SAD. injenica je da su njihova znanja jedini razlog i izvor njihovog
uspeha u tim zemljama, i zbog toga nema razloga da ne verujemo u njihove mogunosti i
snagu da pokrenu i domau privredu. Neophodno je osnaiti sve inicijative za poveanje
broja studenata prirodnih i tehnikih nauka kao i osavremenjivanje programa i naina na
koje inenjeri svih vidova stiu svoja znanja. Broj inenjera koji e se kolovati u
budunosti i povezanost njihovog znanja sa praktinim potrebama proizvodnih kompanija u
svim granama industrije i privrede bie presudni ne samo za razvoj domaih kompanija ve
i za dolazak stranih investitora iz tih grana.
Problem sve manjeg interesovanja mladih za prirodne i tehnike nauke i matematiku
prisutan je i u pojedinim zemljama lanicama EU kao i u SAD. Meutim, to se tie SAD,
problem nije toliko alarmantan iz prostog razloga to je ta drava jo uvek vrlo privlana za
najkvalitetnije kadrove i umove iz celog sveta kojima se omoguuju dobri uslovi za dalji
nauno-istraivaki rad i lino usavravanje.
Sa druge strane, lanice Evropske Unije su identifikovale probleme obrazovanja i na
sastanku u Lisabonu, u martu 2000. Godine, lideri EU su dogovorili strategiju iji je cilj bio
da Unija postane najkonkurentnija i najdinaminija ekonomija znanja do 2010.godine. U
okviru napora ka ostvarenju tog cilja, 2002. godine postavljeni su zajedniki ciljevi za
unapreenje sistema obrazovanja i obuke u Evropi. Pet ciljeva su smanjenje stope
naputanja kolovanja za 10%, smanjenje za najmanje 20% procenata slabih aka u oblasti
pismenosti, obezbeenje da najmanje 85% mladih zavri vie drugostepeno obrazovanje,
poveanje od najmanje 15% broja nosilaca diplme treeg stepena iz matematikih,
prirodnih i tehnikih nauka uz smanjenje neravnotee polova i stvaranje uslova da 12,5%
odrasle populacije uestvuje u doivotnom obrazovanju. Meutim, godinji izvetaj
Evropske komisije o napretku u pravcu ostvarivanja Lisabonskih ciljeva u obrazovanju,
sainjen na osnovu statistike iz 2005. Godine ukazuje na sporo i nedovoljno napredovanje u
domenu obrazovanja. Najuspenije zemlje u pogledu broja diplomaca iz matematikih,
prirodnih i tehnikih nauka na hiljadu osoba u starosnoj grupi od 20 do 29 godina su Irska
(24.5%), Francuska (22,5%) i Litvanija (18,9%), dok su Slovaka, Poljska, Portugal i Italija
zabeleile, dok su Slovaka, Poljska, Portugal i Italija zabeleile najvei rast od preko 70%.
Napredak u pravcu smanjenja polne neravnotee je takoe bio veoma slab i iznosio je
0,4%, tako da je broj enskih diplomaca iz navedenih oblasti sa 30,8% iz 2000. godine, u
2005.godini iznosio 31,2% ukupnog broja diplomaca. Najuspenije zemlje, kada je re o
194
Ljiljana Mili
polnoj ravnotei, su Estonija, Bugarska, Grka i Rumunija, u kojima ene ine vie od 40%
svih diplomaca iz matematikih, prirodnih i tehnikih nauka.
U zapadnim drutvima se prilino agresivno promovie epikurejski nain ivota, tako da se
bilo kakav lini napor ili odricanje ini besmislenim. Opti trend je da se izbegavaju
teki, matematiki orijentisani fakulteti, u korist narativnih. Bekstvo od matematike
poinje jo tokom srednje kole i to je mesto gde se obrazovne slabosti prvo generiu.
Dodatni problem je to to su i inenjeri i naunici, kada rade u struci, degradirani i relativno
sl abo plaeni, a globalizacija i konkurencija sa istoka dodatno potenciraju ovakve
trendove.
. U Evropi se veoma uspeno promoviu dve inovativne pedagoke inicijative ili pedagoke
kole Polen i Sinus transfer koje svojim rezultatima potvruju da su u mogunosti da
poveaju interesovanje uenika za prirodne i tehnike nauke i matematiku. Polen je
zaiveo kao Evropski istraivaki i razvojni projekat u 12 drava u Evropi (Francuska,
estonija, Portugalija,Nemaka, Holandija, Belgija, Slovenija, Maarska, panija, Italija,
vedska, Velika Britanija) prvo u osnovnim a zatim i u srednjim kolama, a finansijski ga
podravaju lokalne zajednice i ostale vankolske organizacije koje utiu na promovisanje
prirodnih i tehnikih nauka. Sinus-transfer, kao program sveobuhvatno testiran u
Nemakoj, predoava natavnicima srednjih kola naine da izmene relizaciju nastave iz
predmeta prirodnih i tehnikih nauka i matematike. U ovom programu akcenat je na
strunom usavravanju nastavnika, a program je osoben po dugoronom, planiranom, u
koli organizovanom i kooperativnom pristupu izvoenju nastave, u kome se od uenika
oekuje da ui. Razmatraju se didaktiki problemi u nastavi iz ovih nauka i stalno stimulie
nastavnike da procenjuju i promiljaju nain na koji dre nastavu tokom kontinuiranih
napora da poboljaju njen kvalitet. U toku ovog procesa uspostavlja se veoma kvalitetna
saradnja izmeu nastavnika jednog kolektiva, saradnja izmeu nastavnika iz razliitih
kola, saradnja sa istraivaima i predstavnicima vankolskih ustanova i organizacija.
Ne samo da je broj naunika i inenjera sve manji, ve je i njihova distribucija sve udnija.
Mladi diplomci u velikom broju okreu lea industriji, univerzitetu i institutima i najee
se orijentiu ka sektoru usluga. Najbri nain da dou do dobro plaenog posla za diplomce
sa kvalitetnim matematikim znanjem jesu finansijske, konsultantske ili revizorske kue.
Kadrovska politika ovih kua upadljivo favorizuje ba ove profile. Korporacije kupuju
njihov radni kapacitet i sposobnost za brzo usvajanje znanja.
Prema izvetaju Evropske komisije, Evropa i Amerika danas koluju oko 170.000 inenjera
godinje. Na drugom kraju sveta, Indija i Kina svake godine odkoluju oko milion
inenjera. Taj rezervoar je nepresuan, a kvalitet univerziteta u ovim zemljama je sve vii.
Zapad je ovaj problem dugo zanemarivao, jer je bio u stanju da potrebnu radnu snagu
obezbedi uvozei je. Meutim, trendovi se menjaju i azijske zemlje postaju sve monije i
sve bolje plaaju svoje strunjake. Tako, na primer, indijski inenjer vie nema potrebu da
naputa svoje kulturno okruenje, kida ili slabi porodine veze, da bi negde na Zapadu bio
graanin drugog reda i onda kada je prvoklasan. Sve dok se samo proizvodnja selila na
Istok, Zapad je bio oputen jer su veliki profiti koje ostvaruju dovodili do oputenosti uz
uverenje da samo oni vladaju i kontroliu tehnologiju. U tom kontekstu nije bitno gde se
neto proizvodi, ve gde se ideje kreiraju i razvijaju. Meutim, obrazovani, vredni i daroviti
azijski inenjeri su uili veoma brzo, usvajali nove tehnologije i osvajali ih. Jaz jo uvek
postoji, ali ubrzano nestaje.
195
Ljiljana Mili
2. OBRAZOVANJE IZ PRIRODNIH I TEHNIKIH NAUKA

Srbija u obrazovanju poprilino kruto prati zapadne trendove. Naime, visokokolski sistem
proizvodi sve vei broj diplomaca koji se nikada nee zaposliti u struci i ije znanje ne
treba nikome ni u zemlji niti van nje. Matematika nije na ceni, prirodne nauke i
inenjerstvo se potiskuju i sve je manje studenata koji upisuju ove fakultete. Ono malo
koliko ih zavri uglavnom pokuava da napusti zemlju, poput starijih kolega. Njihova
znanja napolju su vrlo traena, mada nisu uvek adekvatno i plaena. Meutim, kako u
zemlji ima i ostaje sve manje kadrova, naa privreda je sve manje atraktivna za proizvodne
investicije, to moe biti i jedan od razloga naeg eventualnog industrijskog zaostajanja. Iz
tog razloga, u obrazovanju u Srbiji bile bi poeljne reforme u ijem centru bi bila
matematika, prirodne nauke i inenjerstvo, jer samo tako bi se kolovanjem obezbedili
kvalitetni, kreativni i elastini kadrovi sposobni da pokriju iroku lepezu poslova i na svoj
nain podre privredni razvoj zemlje.
Na popularizaciji prirodnih i tehnikih nauka, kao i matematike u naoj zemlji ve dui niz
godina rade pojedina udruenja, drutva i pokreti, ali je ipak izostao eljeni efekat. Naime,
ve ezdesetih godina prolog veka bilo je evidentno da Jugoslavija zaostaje u naunom
razvoju, na primer prema broju istraivaa na 10.000 stanovnika ( samo 8,6 u SFRJ, 12 u
Nemakoj, 18 u SAD i vedskoj, 21 u Maarskoj, 48 u SSSR). Zaivela je inicijativa za
pokretanje ire i dugorone drutvene akcije za nauno obrazovanje mladih koja e kasnije
biti poznata kao Pokret Nauku mladima. Zvanino cilj ovog pokreta je produbljivanje i
jaanje smisla mladih ljudi za samostalni stvaralaki rad u oblasti prirodnih i tehnikih
nauka. U Proglasu Pokreta omladincima i omladinkama se poruuje: Poite stopama
velikih naunika i pronalazaa koji u znatnoj meri stvaraju i menjaju svet u kome ivimo.
Upoznajte tajne njihovih laboratorija i prouite metode njihovog rada to e vas osposobiti
da iznova dokaete neki prirodni zakon ili prikaete pojavu koja je znaajna za fiziku,
hemiju ili biologiju naih dana... Istraivaka stanica Petnica osnovana je osamdesetih
godina 20.veka, a neto kasnije i Beogradska istraivaka stanica. Matematiko drutvo
Arhimedas je specijalizovano matematiko udruenje osnovano sedamdesetih godina
prolog veka. Delatnost drutva je usmerena na matematiko usavravanje uenika
osnovnih i srednjih kola, njihovih nastavnika i profesora, kao i na druge aktivnosti iji je
cilj popularizacija matematike.
3. OBRAZOVNI SASTAV STANOVNITVA SRBIJE
Prema podacima dobijenim pri poslednjem popisu stanovnika Republike Srbije
2002.godine, jedna petina stanovnika ili 21,9% ima nepotpuno osnovno obrazovanje, jedna
etvrtina ili 24% ima osnovno obrazovanje, 41,1% srednju kolu i oko 11% ima vie ili
visoko obrazovanje. Podaci Republikog Zavoda za statistiku o obrazovnoj strukturi nacije
dati su u sledeoj tabeli:
Stepen obrazovanja
Bez kole i sa 1-3
razr.osn.k.
4-7 razreda osn. kole
Osnovno obrazovanje
Srednje obrazovanje
Vie obrazovanje
Visoko obrazovanje
196
1962.god.
32,4
1971.god.
23,7
1981.god.
17,3
1991.god.
12,4
2002.god
7,7
47,7
7,2
10,9
0,6
1,2
41,4
14,0
17,4
1,4
2,1
28,5
22,9
26,2
2,6
2,5
21,2
24,5
32,1
3,8
5,1
14,2
23,9
41,1
4,5
6,5
Ljiljana Mili
injenica da gotovo polovina stanovnika Srbije ima zavrenu samo osnovnu kolu, a da se
po broju fakultetski obrazovanih ljudi nalazimo na dnu liste Evrope ukazuje da je nephodno
poveati ulaganja drave u obrazovanje i, ne samo usvojiti, ve i sprovoditi koncepte
reforme obrazovanja. kolsko obrazovanje je jedna od najvanijih niti u drutvenom i
ekonomskom sklopu svake nacije. Ono u svakom sluaju iziskuje i znaajne ekonomske
resurse zemlje koji bi podrali reformu obrazovanja i to tako da se ouva najbolja tradicija
srpskog obrazovanja izgraena na ve postojeoj strunosti nacionalnog sistema kolstva i
na najboljoj meunarodnoj praksi.
4. OSNOVNO I SREDNJE OBRAZOVANJE
Prama podacima Republikog zavoda za statistiku u Srbiji (bez podataka za Kosovo i
Metohiju) postoji 3578 redovnih osnovnih kola, u kojima se koluje 656103 uenika.
Takoe, postoji i 249 specijalnih i 16 osnovnih kola za obrazovanje odraslih. Ukupan broj
zaposlenih je 47.569, to daje odnos nastavnika i uenika 1:14. Meutim, odnos broja
uenika i odeljenja daje prosek od 21-22 uenika po odeljenju, ali je poznato da se u
gradskim sredinama ovaj broj penje i do preko 30. Mrea osnovnih kola je veoma
razvijena, ak i preko mere odrivosti, ali neravnomerna u odnosu na priliv uenika u
pojedinim sredinama.
Prema podacima, u Republici Srbiji ima 548 srednjih kola, od ega je 20 privatnih. Od
ovog broja, 320 su dravne srednje strune kole, a 111 su gimnazije. Takoe, postoji i 32
meovite strune gimnazije, 3 meovite strune umetniko likovne, 6 likovnih, 26
muzikih, 2 baletske i 28 kola za uenike sa posebnim potrebama. Prema podacima, u
redovnim srednjim kolama je oko 300.000 uenika, od ega u gimnazije ide blizu 75.000
dece. Inae, najvee interesovanje, kod svrenih osnovaca, jeste za nastavak kolovanja u
gimnazijama. Kada se posmatraju srednje strune kole, daleko najpopularnije su
medicinske i ekonomske kole, kao i umetnike, Za razliku od navedenih kola, tehnike
kole tee ostvaruju planirani upis uenika i za etvrti i za trei stepen obrazovanja, mada
imaju veoma irok spektar obrazovnih profila, ak i u onim situacijama kada su obezbeene
stipendije i zaposlenje (naroito izraeno kod zanimanja treeg stepena).
Postoji relativno iroka mrea srednjih strunih kola koja dovoljno pokriva i gradske i
seoske sredine, ali ta mrea postoji ve dvadesetak godina i nije menjana bez obzira na
svakolike promene u naem drutvu. Naime, gigantske kompanije koje su na neki nain i
uslovile i potraivale ovakvu mreu kola odavno ne postoje i neophodno je da se mrea
kola prilagodi trenutnom stanju.
kolske 2000/2001. godine ukupni broj uenika u svim dravnim srednjim kolama bio je
323.490, od kojih se 244.962 (75,72%) kolovalo u strunim kolama i 78.528 (24,28%) u
gimnazijama. kolske 2009/2010.god. u srednjim kolama u Srbiji je znatno manje uenika
i od njih 242.666, u strunim kolama se obrazuje 188.652 (77,74%) a u gimnazijam 54.014
(22,26%).
Ve dui niz godina upis uenika u srednje strune kole se planira i obavlja po
automatizmu. Prikaz upisa uenika u srednje strune kole po podrujima rada dat je u
sledeoj tabeli:
197
Podruje rada
Poljoprivreda, proizvodnja i
prerada hrane
umarstvo i obrada drveta
Geologija, rudarstvo i metalurgija
Mainstvo i obrada metala
Elektrotehnika
Hemija, nemetali i grafiarstvo
Tekstilstvo i koarstvo
Graevinartvo i geodezija
Saobraaj
Trgovina, ugostiteljstvo,turizam
Ekonomija, pravo, administracija
Hidrometeorologija
Kultura, umetnost, javno inform.
Zdravstvo i socijalna zatita
Line usluge
UKUPNO
Ljiljana Mili
1999/2000.
Br.u.
(%)
2000/2001.
Br.u.
(%)
2009/2010.
Br.u.
(%)
24.945
9,90
24.363
9,95
17.273
9,16
4.820
1.591
47.954
35.030
11.335
10.183
8.889
9.845
25.754
36.594
375
5.350
25.132
4.119
251916
1,91
0,63
19,04
13,91
4,50
4,04
3,53
3,91
10,22
14,53
0,15
2,12
9,98
1,64
100
4.820
1.591
47.954
34.665
10.638
9.486
8.573
9.473
25.153
36.468
329
5.316
24.908
4.284
244962
1,97
0,54
18,45
14,15
4,34
3,87
3,50
3,87
10,27
14,89
0,13
2,17
10,17
1,73
100
3.522
478
27.268
23.601
9.919
3.769
6.380
11.193
24.438
32.691
60
3.888
20.337
3.835
188652
1,87
0,25
14,45
12,51
5,26
1,99
3,38
5,93
12,95
17,34
0,03
2,06
10,79
2,03
100
Godinama unazad uoljiva je neravnomernost i disproporcija u opredeljivanju uenika za

pojedina podruja rada i pojedine obrazovne profile. Meutim, ovakva razlika u broju
upisanih uenika nije validan pokazatelj interesovanja uenika ve je posledica razliitih
kapaciteta pojedinih kola. etiri podruja rada (Mainstvo i obrada metala, Ekonomija,
pravo i administracija, Elektrotehnika, Poljoprivreda i prerada hrane) apsorbuju preko 45%
ukupne populacije uenika srednjih kola, odnosno 56,56% populacije uenika srednjih
strunih kola u Srbiji.
Iako je 77% svih uenika u srednjem obrazovanju upisano u strune kole, injenica je da je
veina svrenih osnovaca najzainteresovanija za upis u gimnazije, ali to ne uspevaju zbog
ogranienih kapaciteta ovih kola. Trenutna ponuda srednjeg strunog obrazovanja ne
odraava ni potrebe privrede za pojedinim kadrovima, a i ne zadovoljava elje uenika za
njihovo profesionalno opredeljenje, ve je uglavom posledica raspoloivih kapaciteta kola.
Na primer, interesovanje uenika za obrazovne profile medicinske struke, komercijalnih
usluga, trgovine i turizma je duplo vea od slobodnih kapaciteta ovih kola. Nasuprot tome,
mainske kole su veoma brojne i imaju velike kapacitete, ali ih ne popune u prvom
upisnom roku, ve predstavljaju alternativu drugom eljenom zanimanju.
U skladu sa promenama u ukupnom ekonomskom okruenju, potrebama privrede i
tokovima razvoja novih tehnologija, strategija razvoja srednjeg obrazovanja treba da se
prilagodi novim izazovima koji donose prosperitet, ali i trae adekvatno obrazovane i
osposobljene pojedince i naciju u celini. Zbog toga bi osnovni cilj daljeg razvoja
obrazovanja u Srbiji bio da ono zaista u 21. veku postane bitan inilac ekonomskog i
drutvenog razvoja i faktor unapreenja modernih drutvenih i ekonomskih odnosa. Visoko
kvalitetno obrazovanje treba da stvara takve strunjake koji e moi da se ukljue u otru
meunarodnu konkurenciju u svim oblastima ljudskog delovanja.
Struno obrazovanje u Srbiji trebalo bi da bude usmereno na jaanje strunih znanja, kao i
na sticanje kljunih sposobnosti i vetina, neophodnih za postizanje vee fleksibilnosti u
savlaivanju promenljivih zahteva sveta rada i drutva u celini.
198
Ljiljana Mili
5. ZAKLJUAK
Obrazovanje i razvoj ljudskih resursa su pretpostavke ekonomskog razvoja svake drave. U
Srbiji skoro polovina stanovnitva ima, ili delimino ima, samo osnovnu kolu, a samo oko
11% ima vie ili visoko obrazovanje.
Upisna politika za srednje strune kole ve dui niz godina se planira i obavlja po
automatizmu i znaajnije nije menjana tako da ne prati privredna deavanja u drutvu:
industrijski giganti ve desetak godina ne postoje, otvaraju se manja preduzea za koja se
ne obrazuju adekvatni kadrovi. Mada najvei broj svrenih osnovaca eli da upie
gimnazije, u tome ne uspevaju zbog ogranienih kapaciteta tih kola. Takoe, veliko je
interesovanje za medicinsku i ekonomsku struku i mada ne postoji realna potreba i dalje se
obrazuju navedeni kadrovi, za razliku od pojedinih podruja rada, na primer, mainstvo,
gde se pojedini obrazovni profili gase , zbog nedovoljnog interesovanja uenika. Drava bi,
zarad svekolikog razvoja, trebalo da iznae mehanizme za poveanje interesovanja dece za
obrazovanje iz prirodnih i tehnikih nauka kako bi obezbedila strunjake koji bi mogli da se
ukljue u meunarodnu konkurenciju u svim oblastima ljudskog delovanja.
6. LITERATURA
[1] Maksimovi, I., eibovi, R., Despotovi, M.: Reforma srednjeg strunog
obrazovanja:od razgovora ka realizaciji, Ministarstvo prosvete i sporta R. Srbije,
Beograd, 2002.
[2] Rakita, D: Analiza upisa u srednje kole, Zajednica saobraajnih kola, Zlatibor, 2010.
[3] Golubovi, D.: Evropska iskustva uenjem putem istraivanja u tehnikim i prirodnim
naukama, Zbornik radova, Zrenjanin, 2009.
[4] http://edukacija.rs
199


UDK: 37.07::005.7
Struni rad
OBRAZOVNE POTREBE DIREKTORA KAO INILAC

UPRAVLJANJA NJIHOVIM PROFESIONALNIM RAZVOJEM
Slavica Jai1
Rezime: Savremeni uslovi, kao i napredak itavog drutva, zahtevaju brzo odluivanje kao
i efikasno planiranje, praenje i upravljanje svih sistema. Jaanjem obrazovnih potreba
direktora kao inioca upravljanja njihovim profesionalnim razvojem poveava se
motivisanost i zadovoljstvo svih onih koji su ukljueni u obrazovno-vaspitni proces.
Promene koje se deavaju u obrazovanju nesporno nose direktori, koji da bi bili nosioci
promena i razvoja moraju permanentno da se profesionalno usavravaju. Da bi ili u
korak sa zahtevima koji se pred njih postavljaju, neophodno je da se kroz proces
obrazovanja i usavravanja upoznaju sa savremenim znanjima, umenjima i vetinama koje
e im to omoguiti.
Kljune rei: upravljanje, obrazovne potrebe, direktor, usavravanje, proces
EDUCATIONAL NEEDS OF DIRECTORS AS A FACTOR MANAGE

THEIR PROFESSIONAL DEVELOPMENT
Summary: Contemporary conditions and progress of the whole society, requires quick
decision making and effective planning, monitoring and management of all systems.
Strengthening the educational needs of directors as a factor of managing their professional
development increases motivation and satisfaction of all those involved in the educational
process. Changes that are happening in education arguably carry directors, who can be
cataliysts of change, and their development must be permanent to advance professionally.
To keep the pace with the demands that are placed before them, it is necessary to go
through the process of education and training and to explore the contemporary knowledge
and skills that will allow them to be able to do it.
Keywords: management, educational needs, directors, the process of training and
development.
1. UVOD
Svedoci smo velikog raskoraka naeg sadanjeg obrazovnog sistema sa potrebama drutva.
Evidentno je da su te promene sve bre i zahtevnije. Svakodnevna brojna istraivanja
1
Mr Slavica Jai, Ministarstvo Republike Srbije, Nemanjina 22-26, Beograd,

E-mail: slavica.jasic@mp.gov.rs
Slavica Jai
uporno nam sugeriu da nae kole pokazuju sve slabiji uspeh. Ubrzani tokovi razvoja
uslovljavaju kontinuitet ovekovog obrazovanja i usavravanja, koji nije statian proces,
ve proces koji zahteva stalnu aktivnost, napredovanje i profesionalni razvoj.
Analizirajui brojne razloge za to, dolazi se do zakljuka da kole sa slinim kadrom,
opremljenou, okruenem, standardom, nisu uvek iste po kvalitetu. Jedan od glavnih
razloga je direktor sa liderskim i menaderskim karakeristikama. Promene koje se deavaju
u obrazovanju nesporno nose direktori, koji da bi bili nosioci promena i razvoja moraju
permanentno da se profesionalno usavravaju. Da bi ili u korak sa zahtevima koji se pred
njih postavljaju, neophodno je da se kroz proces obrazovanja i usavravanja upoznaju sa
savremenim znanjima, umenjima i vetinama koje e im to omoguiti.
Da bi se prevazili nedostaci, izmeu ostalog, treba obogaivati teoriju i praksu
problematike strunog usavravanja novim aspektima. Time se dopunjuju i inoviraju
osnovne postavke i praktina reenja o realizaciji usavravanja na svim nivoima.
2. ULOGA DIREKTORA U OBRAZOVNO-VASPITNOM PROCESU
Koncepcija profesionalnog razvoja direktora neophodna je da bi direktor mogao da
realizuje uloge koje se od njega oekuju u savremenim uslovima. Profesionalni razvoj
obuhvata kontinuirani proces koji poinje izborom zanimanja, preko bazinog obrazovanja
(fakultet), izborom na mesto direktora, kao i stalni razvoj i unapreivanje svoga rada.
Neminovno se namee nauni pristup organizaciji i upravljanju, kako bi, u promenljivim
uslovima okruenja kao i u deavanjima u naem drutvu (tranzicija i demokratizacija)
obezbedio kvalitetan razvoj kolskog sistema.
Menadment trai i pronalazi puteve da se postavljeni ciljevi ostvare to je mogue
efikasnije. Opstanak i razvoj kola zavisi upravo od sposobnosti menadmenta da je
prilagoava novonastalim okolnostima i raznim unutranjim i spoljanjim faktorima koji
utiu na nju.
Proces menadmenta prolazi kroz faze:
planiraranje (rezultata, ishoda, ulaganja, odnosa izmeu planiranih rezultata i ulaganja,
kadrova ...);
organizovanje (kordinacija aktivnosti i resursa, kadrovanje,
identifikovanje poslova
i zadataka, selekcija i uvoenje u posao, obuka i struno usavravanje, profesijonalni
razvoj, motivacija ...);
voenje (aktivnosti vezane za meusobni odnos menadera i zaposlenih); kontrola
(proces kojim se omoguava da se akcija sprovede u skladu sa plan
kontrola (proces kojim se omoguava da se akcija sprovede u skladu sa planom).
PLANIRANjE
ORGANIZOVANjE
MENADMENT
KONTROLA
VOENjE
Slika 1. Proces menadmenta

201
Slavica Jai
Znaajan deo menaderske funkcije je donoenje odluka. Ono podrazumeva izbor najboljeg
toka akcija za odreenu situaciju ili izbor izmeu alternativnih tokova akcije da bi se
postigao planirani cilj.
Sve uloge direktora su meusobno uslovljene i povezane, ipak realizacija svake uloge
zavisi od toga koliko je direktor obrazovan iz pojedinih oblasti, koliko prati promene koje
su bitne za njegov rad, koliko je otvoren prema promenama i spreman da stalno ui i
usavrava se u cilju unapreenja svoga rada.
3. USLOVLJENOST ULOGA DIREKTORA PROFESIONALNIM RAZVOJEM I
STRUNIM USAVRAVANJEM
U toku svog profesionalnog razvoja direktor je stavljen u niz razliitih okolnosti. Nakon
zavrenog bazinog obrazovanja i na poetku svoga rada direktor se prvi put samostalno
ukljuuje u obrazovno-vaspitni proces, najpre kao nastavnik ili struni saradnik. Nastavnik
dolazi sa strunim znanjima koje treba da prenese uenicima u okviru nastavnog procesa,
ali znanja iz metodike, pedagogije, psihologije su razliitog nivoa, zbog toga je vano da
bude otvoren i spreman da se usavrava, da prihvati razmenu sa kolegama, sa mentorom i
time realizuje ulogu nastavnika kao uenika (Bahtijevi-iber, 1984). Na poetku ova uloga
trebalo bi da bude dominantna jer uslovljava realizaciju mnogih aktivnosti. Uvoenjem u
rad upoznaju se i sa ostalim vanim ulogama u nastavnom procesu i u koli.
U praksi se najee u organizaciji rada kole i direktora kao pojedinca polazi od planiranja.
Izrada plana rada od direktora zahteva da osmisli i realno isplanira aktivnosti u skladu sa
programskim ciljevima i zadacima.
Koncept strategijskog menadmenta javlja se polovinom XX veka kao odgovor na poslovne
i menadment izazove ubrzanja promena. Izrastao je iz planske funkcije menadmenta i
ukljuuje strategijsko planiranje i strategijsku akciju tj. promenu. Strategijski menadment
je u stvari menadment promena. U uslovima brzih promena i svih fenomena koji prate te
promene, informacije i znanje postaju glavne poluge, a sposobnost uenja i menjanja jedini
izvor konkurentske prednosti. Postoje dve vrste organizacija: organizacije koje se menjaju i
organizacije koje nestaju. Strategijski menadment je orjentisan na efikasnosti organizacije
raditi prave stvari u pravom trenutku. Proces strategijskog menadmenta ukljuuje etiri
glavne konponente: analizu okruenja, formulisanje strategije, realizovanje strategije i
kontrolu sprovoenja strategije.
Menader direktor kole deluje na samoj granici sopstvene kole i najodgovorniji je za
pregovore sa okolinom. Odgovara na zahteve i pritiske roditelja, sindikata zaposlenih,
dravne administracije i suoava se sa spoljnjim smetnjama. Da bi kola mogla da zadovolji
oekivanja mora konstantno ispitivati potrebe svoje okoline bez obzira to je velikim delom
pod dravnom regulativom.
Formulisanje strategije je proces koji obuhvata definisanje misije organizacije (svrha
postojanja i filozofija organizacije), specifikaciju ciljeva i razvijanje strategije, a usmeren je
na razvijanje dugoronih planova za efikasno upravljanje mogunostima i pretnjama u
okruenju. Sprovoenje strategije je proces kojim se aktiviraju ve formulisane strategije i
podrazumeva svakodnevno donoenje odluka.
Poslednja faza strategijskog menadmenta su evaluacija i kontrola, kojom se omoguava
sagledavanje eventualnih slabosti sprovedene strategije i njihova korekcija. Osnovni cilj
202
Slavica Jai
evaluacije nije kontrola, ve sagledavanje kvaliteta postojeeg stanja, uoavanje

eventualnih problema i razvijanje strategija za njihovo prevazilaenje. Moemo govoriti o
samoevaluaciji kao postupku da se vrednuje sopstvena praksa i sopstveni rad i razvoj koji
oslobaa kole od napetosti koja se javlja kao posledica spoljanjeg vrednovanja.
Osnovne funkcije samoevaluacije u koli su:
praenje primene obrazovnih standarda,
pruanje podrke nastavnicima i strunim saradnicima,
podizanje nivoa obrazovanja kod uenika,
formiranje profesionalnih i strunih timova za evaluaciju,
razvijanje kulture i etike evaluacije i samoevaluacije.
Koliko struno usavravanje utie na ostvarivanje razliitih uloga direktora pokazuje da je
to postalo imperativ direktorskog poziva. Promene u obrazovnom sistemu menjaju zahteve
koje se nameu direktoru u njegovom radu.
Obrazovne institucije se susreu sa izazovom razmene informacija i znanja meu ljudima

unutar organizacije kao i sa okruenjem. Menadment znanja u obrazovanju je okvir ili
pristup koji omoguava ljudima unutar organizacije da razviju set vetina za prikupljanje
informacija i deljenje onoga to znaju, i to dalje rezultira aktivnostima usmerenim
poboljanju u pruanju usluga spoljnjim korisnicima.
4. PROFESIONALNI RAZVOJ DIREKTORA
Zaposleni u koli u svojim svakodnevnim aktivnostima i procesu donoenja odluka ve
uveliko koriste menadment znanja, a da toga moda nisu ni svesni. Kontinuirana i
kontrolisana primena ovog koncepta u praksi nudi dalju nadgradnju ove ve postojee
energije, bolju iskorienost resursa i unapreenje postojeih resursa i unapreenje samog
nastavnog procesa (Aranelovi, 1986).
Za kole se puna korist od menadmenta ogleda u poboljanju rezultata uenika, to dalje
dovodi do uveane koristi kako za uenike tako i za nastavnike, ali za drutvo u celini.
Tabela 1. Odreenoj etapi u razvoju institucije odgovara i odreeni tip (profil) menadera
ZANATLIJA
utapa se u svet
zaposlenih majstora
T I P O V I M E N A D E R A
BORAC U
OVEK
KOCKAR
DUNGLI
ORGANIZACIJE
cilj mu je da vlada
ceni harmoniju,
usresreen je na
drugima, da
dobre odnose i
pobedu i slavu
dominira
zajednitvo
KARIJERISTA
cilj mu je lini
razvoj i prosperitet
Uspenost funkcije menadera se temelji na primeni, onosno korienju, pet grupa vetina:
tehnikih (tehnika inteligencija, znanja o tehnikama procedurama, senzorne, motorne i
intelektualne vetine, umenost i spretnost u primeni razliitih postupaka i strategija);
konceptualne ( koji dejstvuju u odnosu organizacije i okruenja, sposobnost planiranja
i predvianja, organizovanja i odluivanja, sposobnost kreiranja strategije razvoja);
interpersonalne (sposobnost rukovoenja, motivisanja, saradnje i upravljanja
konfliktima);
komunikacione (sposobnost emitovanja informacija, emocija, verbalna i neverbalna
komunikacija);
kreativno reavanje problema (sposobnost uvianja, definisanja, kreiranja, sposobnost
evaluacije - procesa i reenja).
203
Slavica Jai
Sve navedene osobine su uglavnom isprepletane sa dominacijom jedne ili vie u svakoj
konkretnoj situaciji.
U uspostavljanju funkcija kolskog menadmenta postoji i limitirajui faktor, a to je
dravno upravljanje kolom pa je ta funkcija time ograniena. Da bi izvrio propisane
zadatke direktor treba da bude efikasan u organizaciji rada ustanove, to zahteva
poznavanje osnova menadmenta. Jedno od vanih naela za menadera je da odgovarajui
zadatak poveri odgovarajuim ljudima na odgovarajui nain.
Jasno je da direktor-menader mora da ima ire obrazovanje i kulturu i da se istie
pedagokim radom. Mora biti vizionar i inovator u osavremenjivanju nastave i da je u svom
prethodnom radu imao uspeha sa svojim uenicima.
Za jedan ozbiljan i efikasan rad potrebno je da Ministarstvo prosvete donese nacionalni
standard u obrazovanju (plan za formiranje menadment tima kole kao i program
permanentnog obrazovanja i usavravanja njegovih lanova kao i plan i program
usavravanja svih lanova kolektiva kole).
Moramo imati u vidu da su tehnoloke promene toliko brze da 90% onoga to sada znamo
za 6 godina zastareva i da e nepismeni u XXI veku biti oni koji ne mogu brzo da se odue
i novo naue. Iz tog razloga mora se posvetiti puna panja stvaranju i kolovanju modernog
tima kolskih menadera koji e biti spremni da prate savremene tokove u obrazovanju.
5. STRUNO USAVRAVANJE DIREKTORA KAO INILAC
PROFESIONALNOG RAZVOJA
Specifinost profesije direktor, kao i njegove uloge u obrazovno-vaspitnom procesu je
velika. Direktor povezuje struna znanja sa pedagokim zahtevima u realnom kontekstu.
Direktor mora da poseduje vetine neophodne za voenje kole, kao i da poseduje znanja iz
pedagogije i psihologije kako bi pomogao razvoju linosti, podsticao njihovu motivaciju za
stalno uenje i stvorio preduslove za njihovo permanentno obrazovanje. Poto ivimo u
drutvu koje se stalno menja i zahteva neprekidno uenje, direktori moraju linim primerom
da budu model zaposlenima, posebno nastavnom kadru, i uenicima za stalno obrazovanje
tokom itavog ivota.
esto se u realnim okolnostima pojavljuje raskorak izmeu bazinog obrazovanja direktora
i potreba savremene kole. Jedan od poetnih koraka ublaavanja ovog diskontinuiteta u
obrazovanju je formiranje svesti kod samih direktora o potrebi stalnog strunog
usavravanja kao mogunost vlastitog napredovanja. Ovim bi se obezbedilo prevazilaenje
shvatanja nekih direktora da je struno usavravanje tui zadatak ili nametnuta im obaveza.
To je samo jedan od niza preduslova za kvalitet rada direktora koji direktno utie na
kvalitet obrazovanja. Tu su jo i stvaranje pozitivne drutvene klime, izbor strukture znanja
i vetina neophodnih za obavljanje direktorskog poziva, njegov drutveni i materijalni
status, kao i spremnost da se permanentno obrazuje i usavrava.
Pojam struno usavravanje direktora se razliito definie i najee sagledava se kao:
deo permanentnog obrazovanja direktora koji poinje ukljuivanjem u profesiju
(najee nastavnika) i traje itav radni vek;
obrazovanje i razvoj linosti direktora.
Struno usavravanje kod nas je vrlo esto bilo uslovljeno zakonskim odrednicama, s tim
204
Slavica Jai
to s uvek naglaavala permanentnost, neophodnost i potreba. Poslednjih godina tendencija

strunog usavravanja direktora se usmerava pored novih znanja i na razvoj i sticanje
menaderskih kompetencija direktora neophodnih za unapreivanje obrazovno-vaspitnog
rada. Konkretnija odreenja se odnose na proces i sadraj pa su usmereni na:
osposobljavanje direktora za veu samostalnost u obrazovno-vaspitnom radu, sticanje i
inoviranje znanja u struci, osposobljavanje za stalni proces samovrednovanja, praenja i
unapreivanja sopstvene prakse, osposobljavanje i primenu novih obrazovnih tehnologija,
ostvarivanje saradnje sa svim akterima koji su ukljueni u rad kole, razvijanje sposobnosti
i vetina za upravljanje i rukovoenje obrazovnom ustanovom.
Struno usavravanje direktora je sloen proces pa ga je samim tim teko definisati kao
jedinstven pojam i esto se odreenje ovog pojma sagledava najee kroz etiri njegove
komponente i to:
struno usavravanje je kontinuirani proces koji treba da traje od poetka

profesionalnog rada do kraja radnog veka i deo je permanentnog obrazovanja
direktora;
usavravanje predstavlja usvajanje, obogaivanje i praenje znanja i inovacija iz

uestrune, didaktiko-metodike, pedagoke i psiholoke i drugih oblasti
znaajnih za rad direktora;
sticanje, usavravanje i jaanje sposobnosti i vetina nephodnih za realizaciju svih

direktorskih uloga;
lini rast i razvoj nastavnika i njegovo profesionalno napredovanje.
Osnovni zahtev savremene kole je kontinuirani proces strunog usavravanja direktora ija
je glavna karakteristika progresivnost. Svaki dobar sistem koji je determinisan odreenim
ciljem mora da ima svoju strukturu, mehanizme i principe funkcionisanja pa tako i struno
usavravanje direktora.
6. ZAKLJUAK
Moramo imati u vidu da su tehnoloke promene toliko brze da 90% onoga to sada znamo
za est godina zastareva i da e nepismeni u XXI veku biti oni koji ne mogu brzo da se
odue i novo naue. Iz tog razloga mora se posvetiti puna panja stvaranju i kolovanju
modernog tima kolskih menadera koji e biti spremni da prate savremene tokove u
obrazovanju.
Postojanje raznovrsnih i adekvatnih programa jedan je od najznaajnijih uslova
koncepcijske postavke strunog usavravanja. Istie se da dobar program treba prvenstveno
davati znanja primenljiva u praksi, na radnom mestu, mora uvaavati predzanja polaznika i
omoguiti struno napredovanje, otvoriti perspektivu daljeg usavravanja i osposobljavanja
za samoobrazovanje.
Snaga i vrednost promena u obrazovanju zavise od snage i kreativnosti onih koji su
neposredno ukljueni u obrazovanje. Prilikom sprovoenja reformi, u razradi koncepcije, i
pojedinanih reenja, posebnu panju treba posvetiti upravljanju obrazovanjem i strunim
usavravanjem direktora.
205
Slavica Jai
7. LITERATURA
[1] Adies, I. (1979): Dijagnoza stilova upravljanja, Novi Sad, Prometej
[2] Adies, I. (2004): Stilovi dobrog i loeg upravljanja, Novi Sad
[3] Asch, S. E. (1997): Forming impressions of profesionality, Journal of Abnomakl and
Social Psychology
[4] Alibabi, . (2002): Teorija organizacije obrazovanja odraslih, Beograd, Institut za
pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu
[5] Aranelovi, D. (1986): Obrazovanje i usavravanje nastavnika, vaspitaa i saradnika,
Beograd, Nova Prosveta.
[6] Banur, V., Potkonjak, N. (1996): Pedagoka istraivanja u koli, Uiteljski
[7] Bahtijevi-iber, F. (1984): Hijerarfija vanosti i zadovoljenosti motivacionih faktora
u radu, Primenjena psihologija, br.5
[8] Vilotijevi, M. (2005): Promenama do kvalitetne kole, Beograd, Zajednica uiteljskih
fakulteta Srbije
[9] Vilotijevi, M. (1995): Model godinjeg programiranja kole, Centar za usavravanje
rukovodilaca u obrazovanju, Beograd
[10] Vlahovi, B. (1983): Usavravanje pedagokih kadrova u funkciji modernizacije
tehnologije vaspitno-obrazovnog procesa, Nastava i vaspitanje, br. 1-2
[11] Deset godina reformi obaveznog obrazovanja u nekim evropskim zemljama (2001),
Beograd: Ministarstvo prosvete i sporta
[12] Ini, B. (2003): Menadment, Beograd, Fakultet za menadment i bankarstvo
[13] Milievi, V. (2002): Strategijsko poslovno planiranje, Beograd, FON Grupa autora,
(1998): kole i kvalitet, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
[14] Elder, G. H. Ir.: Family Structure and Educational Attainment, American sociological
Review
[15] Nicholas, M.&Schwartz (2000): family terapy: concepts and methods. Boston: Allyn
& Bacon
[16] Pedagoki leksikon, ZUNS, Beograd, 1996.
[17] Pedagoka enciklopedija, ZUNS, Beograd, 1989.
206


UDK: 37.02
DIDAKTIKE INOVACIJE U TREEM MILENIJUMU

Slavica Jai1, Vesna Kartal 2, Zoran Kosti 3
Rezime: Vreme u kojem ivimo odlukuje se snanim promenama u tehnici i tehnologiji

koje su zaivele u mnogim oblastima drutva. Obrazovanje se, po pravilu, sporije otvara
prema novim tehnologijama u odnosu na proizvodnju, saobraaj, uslune delatnosti. i dr.
Ipak, deca koja kod kue i van kole ive u tehnoloki bogatom okruenju oekuju premene
u obrazovanju u skladu sa imperativima obrazovanja za 21. vek. U tom smislu ve se
polako u obrazovanje uvode sistemi za automatsku obradu podataka, multimedijalni
sistemi, uenje na daljinu, virtuelne kole i druge tehnologije koje dovode do poveanja
aktivnosti uenika, kvalitetnijeg vrednovanja znanja i napredovanja uenika u skladu sa
individualnim sposobnostima i predznanjima.
Kljune rei: obrazovanje, tehnika, tehnologija, promene, multimedijalni sistemi.
DIDACTICS INNOVATIONS IN THIRD MILLENIUM

Summary: The period we live in is distinguished with vigorous changes in techniques and
technology witch have been revived in many parts of society. Education if possible should
slowly open towards new technology having reference to production, communication,
service activities and so on. However, children who at home and out of school live in rich
technological surroundings expect educational changes in accord with educational
imperatives of the 21-th century. In that sense, slowly is being introduced in education
systems for automatic data processing, multimedia systems, distance learning, virtual
schools and other technologies that lead to increasing student activities, better knowledge
evaluation and student progress in accord with individual abilities and prior knowledge.
Keywords: education, technique, technology, changes, multimedia systems.
Mr Slavica Jai, Ministarstvo Republike Srbije, Nemanjina 22-26, Beograd, E-mail:

slavica.jasic@mp.gov.rs
2
Vesna Kartal, Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja, Fabrisova 10,
Beograd, E-mail: vkartal@ceo.edu.rs
3
Mr Zoran Kosti, Ministarstvo Republike Srbije, Nemanjina 22-26, Beograd, E-mail:
zoran.kostic@mp.gov.rs
Slavica Jai i dr.
1. UVOD
Savremeno drutvo karakteriu dinamine promene, intenzivan razvoj proizvodnih,
informacionih i telekomunikacionih tehnologija, ime se stvaraju preduslovi za kvalitativne
promene u svim sferama drutva, a posebno u obrazovanju. Eksplozija novih znanja
karakterie informatiko drutvo, u kojem je arhiviranje, obrada i prenos informacija
zasnovana na savremenim tehnologijama i metodama informacione ere. Informaciona era
predstavlja znaajan napredak u odnosu na poljoprivrednu eru u kojoj je kompletna
proizvodnja bila ostvarena korienjem ljudske snage i energije, kao i na industrijsku eru u
kojoj se proizvodnja zasnivala na korienju razliitih maina, ime je znaajno smanjeno
angaovanje ljudskog fizikog rada. Sa pojavom elektronskih raunara i drugih proizvoda
informacionih i telekomunikacionih tehnologija razvijaju se nove naune discipline koje se
bave analizom, projektovanjem i razvojem informacionih sistema.
2. INOVIRANJE OBRAZOVNE TEHNOLOGIJE
Obrazovna tehnologija se razvila poslednjih 50 godina vie nego za prethodna dva veka. Tome
je naroito doprineo razvoj i uvoenje programirane i poluprogramirane nastave (posebno
maina za uenje), kompjutera koji se koriste u razliite svrhe, televizije koja je pojavom
satelita i kablovske televizije postala veoma popularna i univerzalno primenjiva, interneta i
virtuelne realnosti, raznih organizacionih oblika nastave (kola bez razreda, dvojni plan
progresa, timska nastava, mikro nastava, problemska nastava), tehnika i postupaka kojima
mogu da se koriste nastavnici i uenici u svim fazama pedagokog procesa (Mandi, 1995).
U pedagokom radu sa uenicima, nastavno gradivo i proces nastave su i delikatni i suptilni, a
nae znanje o njima je nedovoljno, i u tome Landa vidi uzrok skromnom uspehu savremene
nastave i uenja. Da bi se procesom nastave moglo sigurnije upravljati, Landa trai
poznavanje cilja upravljakog sistema, posedovanje potpunih informacija o sistemu kojim se
upravlja, izradu programa upravljanja i prilagoavanje sistema koji upravlja stanju i
osobinama sistema kojim se upravlja. Na osnovu spoljanjih manifestacija umnih radnji moe
da se zakljui koje skrivene umne radnje uslovljavaju spoljanje manifestacije. Posebno veliki
znaaj za nastavu ima razvijanje modela pravilnih misaonih procesa, to jest, odreivanje ta i
kako treba da se odvija u uenikoj glavi da bi uspeno reavao odreane zadatke, koje umne
operacije (a esto i kojim redosledom) mora izvriti radi toga. Ovakvi modeli predstavljaju
obrazac procesa koji nastavnik mora formirati kod uenika (Landa, 1975).
Kada su se u programiranoj nastavi poele koristiti maine za uenje (Presi 1926, a Skiner i
ostali docnije) i kada je uvedena i verifikovana kompjuterska nastava, pojavio se pedagoki
optimizam, iz koga su proizlazile ideje da e se prevladati protivurenosti izmeu onoga to
uenici mogu da savladaju u odreenom vremenu i onoga to su duni da naue prema
nastavnom programu (Landa, 1975), da e nova nastavna tehnika i tehnologija izvriti
racionalizaciju nastave, poveati efikasnost pedagoke delatnosti, obrazovni nivo uenika i
promeniti poziciju uenika i nastavnika u procesu nastave, uticati na kvalitet interakcije u
nastavi, podsticati demokratizaciju odnosa izmeu nastavnika i uenika, kreirati
pretpostavke uspene socijalne integracije uenika.4
4
, (-);

.
208
Slavica Jai i dr.
Automatska obrada informacija telefonom, telefaksom ili drugim modernim

komunikacijskim sredstvom za dobijanje audio i audio-vizuelnih informacija, je sistem koji
omoguava da nastavnik brzo doe do informacija, prezentuje ih uenicima kad je planirao,
podstakne uenike da se i sami koriste ovim izvorima informacija i, da na taj nain,
samostalno stiu znanja. Sistem automatskog pristupa informacijama instalirani su u
kolama tako da uenici preko njih, u sluaju potrebe, mogu dobiti pomo od nastavnika,
uiti prema sadrajima nastavnog programa i proveravati svoje znanje odgovarajuim
tekstovima koje sadri sistem. Sistem se moe prilagoditi svim uslovima, nastavnim
predmetima, vrstama kola, ali moe sluiti i da se steeno znanje u nastavi proiruje,
obogauje, koriguje novim saznawima i osveava zanimljivim detaljima kojih nema u
nastavnom programu. Prema tome, ovaj sistem omoguuje uenicima da kod kue stiu
znanja, udovoljavaju zahtevima nastavnog programa i savladavaju deo gradiva ili celo
gradivo predvieno za odreeni period (mesec, pola godine ili ak celu kolsku godinu,
mada ree). Ovaj sistem naroiti se koristi onda kad, zbog vremenskih nepogoda, uenici
ne mogu da dou u kolu, kad zbog epidemije gripa kola ne radi i kad zbog drugih razloga
nije mogue drati nastavu u kolama.
Multimedijalni informacioni sistem je moderno nastavno sredstvo, univerzalni sistem
nastavnog rada sa dvostranom komunikacijom, faktor koji doprinosi modernizovanju
nastave, podizanju kvaliteta pouavanja i uenja, unapreivanja vrednovanja rada
nastavnika i uenika i uspenom obavljanju velikog broja istraivakih i administrativnih
poslova u koli i drugim institucijama koje se bave kolskim problemima. Za uenike
kompjuter je izvor preciznih informacija, tutor u procesu uenja, sredstvo brzog sticanja
znanja, ureaj koji omoguuje brzu povratnu informaciju i zadovoljavanje intelektualnih
potreba uenika. Multimedijalni informacioni sistem kao sredstvo, koje pomae realizaciji
nastavnog procesa i omoguuje uenje, faktiki je u ulozi tutora koji omoguuje uenje i
sticanje znanja, ostvarivanje povratne informacije, unosi neophodne korekcije u procesu
komunikacije sa uenikom i vodi dijalog s uenikom. Uenici, mogu, koristei se
kompjuterom, da ue individualno, tempom koji njima odgovara i da provode onoliko
vremena u uenju koliko oni ele, a esto ostaju sve dotle dok ne naue predvieno gradivo.
U uslovim primene mikrokompjutera u nastavi nastavnici kreiraju uslove za uenje, brinu
se da sistem funkcionie normalno, pruaju pomo uenicima u procesu sticanja znanja kad
im je ona potrebna, istrauju i dijagnosticiraju probleme koji se u procesu uenja javljaju i
komuniciraju sa uenicima kao sa ljudima kojima je s vremena na vreme potrebna pomo,
podrka ili neka dopunska informacija. Na ovaj nain stvaraju se uslovi za kvalitetniju
interakciju izmeu nastavnika i uenika.
Mikrokompjuter kao sredstvo upravljanja kolom i nastavom prikuplja podatke znaajne za
donoewe odluka, za organizaciju i izvoenje nastave i za efikasnije samostalno uenje.
Njime se lake programira rad, pravi raspored nastavnih sati, predvia vreme za
vannastavni i vankolski rad uenika, daju odgovarajua uputstva uesnicima u nastavi,
vrednuju rezultati rada kole, nastavnika i uenika. Brojni pedagoki struljaci smatraju da
e uenici u dvadesetprvom veku, pored fonetike pismenosti, morati da steknu i
informatiku pismenost, te se u tom smislu u kolovanju pokuava inovirati obrazovna
tehnologija .
3. INTERAKTIVNO UENJE NA DALJINU
Obrazovanje na fakultetima i u kolama
koji nemaju dovoljan broj nastavnika u

209
Slavica Jai i dr.
tradicionalnoj nastavi se odvijalo oteano, neredovno i sa znaajnim finansiskim izdacima

vezanim za gostovanje nastavnika. U nameri da se prevaziu ovi problemi, a u kontekstu
brzine tehnolokih promena razvijali su se programi za uenje na daljinu. Sistemi
interaktivnog uenja na daljinu mogu se realizovati kroz etiri kategorije:
auditivni mediji u kojima su se koristile interaktivne tehnologije korienjem

telefonskih linija, audiokonferencija i kratkotalasnih radio signala. U okviru
auditivnih tehnologija koriste se i kasetofoni i radioaparati koji spadaju u pasivne
audio ureaje jer povratna informacija izostaje ili se prima u odloenom
vremenu.
vizuelni mediji u koje spadaju pokretne i nepokretne slike u kombinaciji sa

interaktivnom auditivnom komunikacijom (jednosmerna ili dvosmerna video sa
dvosmernom audio komunikacijom)
tampani materijali koji predstavljaju jedan od fundamentalnih elemenata u

programu obrazovanja na daljinu u koje spadaju knjige, radne sveske, uputstva,
seminarski radovi sl. U ove materijale moe se svrstati i elktronska pota kojom
se moe obezbediti povratna informacija u realnom a najee u odloenom
vremenu.
kompjuterska interaktivna komunikacija (Computer conferencing)

predstavlja korienje elektronskih komunikacionih kanala za interaktivnu
komunikaciju sa razliitih lokacija irom sveta. U obrazovanju se moe koristiti
za praenje predavanja, prakse uenika i studenata za naune skupove i
promocije. Posebno je znaajna upotreba u nastavi srodnih fakulteta gde
nastavnici sa vie fakulteta mogu da prate izlaganja svojih kolega, zajedno sa
studentima, a zatim komuniciraju, postavljaju jedni drugim pitanja i zadatke te
zajedniki dolaze do optimalnog reenja.
Studenti posredstvom Intraneta ili Interneta (od kue) pristupaju svim radnima materijalima
za formalno i neformalno obrazovanje.
Slika 1: Interakcija sa studentima

210
Slavica Jai i dr.
Softver ine sadraji vezani za osnovnu literaturu iz svakog predmeta u hipertekstualnom

obliku, predavanja profesora u pisanoj formi i u Power Point-u, sekvence video-klipova sa
predavanja profesora, zadaci za vebu, primeri realizovanih projekata, ispitna pitanja,
uputstva za pripremu ispita i sl. Svaki predmet bi imao rezervisan diskusioni forum preko
kojeg bi studenti mogli da proitaju odgovore na najee postavljena pitanja, da
postavljaju nova pitanja i dobijaju odgovore, da alju seminarske i diplomske radove i
dobijaju povratne informacije i uputstva kako da izvre korekcije i kvaltetnije zavre svoje
obaveze. U ovom modulu su predviene i kompjuterske konferencije preko kojih bi
studenti srodnih fakulteta mogli da prate nastavu u isto vreme sa razliitih fakulteta,
meusobno komuniciraju i razmenjuju znanja.
Posebno je znaajno naglasiti da informaciona tehnologija ne iskljuuje niti umanjuje
znaaj nastavnika u obrazovnom procesu, nego mu daje sofisticiraniju ulogu kojom se
smanjuje vreme za izlaganje nastavnih sadraja koje studenti mogu samostalno da
proitaju, a ostaje vie vremena za razvoj kreativnih potencijala, kritikog miljenja i razvoj
razumevanja principa reavanja zadataka.
4. VIRTUELNA REALNOST U OBRAZOVANJU
Virtuelna realnost je nastala iz vekovne elje oveka da se kao u pozoritu ili kroz umetnost
doive imaginarni svetovi. Virtuelnu realnost moemo definisati kao trodimenzionalnu
kompjuterski generisanu simulaciju u realnom vremenu formiranu od strane korisnika .
Sloenost i viedimenzionalnost komunikacije raunar-korisnik stvara oseaj vlastitog
prisustva korisnika u simuliranom okruenju, tako da simulacija prati radnje korisnika sa
malim zakanjenjem. Posebno znaajna karakteristika virtuelne realnosti je interakcija koja
se stvara sa osobama kojima je kompjuterski simuliran karakter i znanja, tako da se npr. u
obrazovanju moe formirati karakter nastavnika koji bi mogao da komunicira sa uenicima
na nain koji bi po miljenju pedagoga bio optimalan. Fleksibilnost virtuelne realnosti
ogleda se u tome to dozvoljava ueniku da prilagoava osobine virtuelnih likova prema
sopstvenim eljama sa ogranienjima koje definiu autori projekta.
U podruju obrazovanja nudi se mogunost da se sa aplikacijama ispita ono to je inae
nepristupano, i da se pokau izazovi predstavljanja i sadejstva sa informacijama..
Virtuelna realnost e, u budunosti biti upotrebljena za usmeravanje mnotva obrazovnih i
vebovnih projekata, stepenovano od razreda osnovne kole do aplikacija korporacijskih
seminara, i dalje. Obrazovanje uz virtuelnu realnost e, verovatno, biti izuzetno korisno, jer
e uenici imati mogunost da vizualizuju pa ak i dodirnu ono to je inae nedodirljivo.
Projekat kreiranja prave virtuelne kole je veoma sloen i zahteva mnogo vremena, ali se u
prvoj deceniji dvadestprvog veka oekuje da e biti eksperimentalno primenjen u mnogim
kolama. Psiholozi i sociolozi su na osnovu prvih iskustava korisnika sa virtuelnim
okruejem ispoljili rezervu, a mnogi su zaranjanje u virtuelne svetove osudili na propast, jer
se, prema njigovom miljenju gubi oseaj za realni svet. Nakon uivanja u svetu koji su
korisnici stvorili prema sopstevim eljama tekoe realnog sveta izgledaju jo vee i tee
premostive, te se kod mnogih korisnika javlja apatija, frustracije, asocijalizacija i depresija.
Reenje ovih problema trai se u definisanju ogranienja u pogledu vremena korienja i
funkcija koje se definiu u virtuelnom okruenju. Strogo namenski definisan i vremenski
ogranien virtuelni svet (npr. simulator letenja u obuci pilota) pokazuje izvanredne
rezultate, kao u praktinoj primenjivosti, tako i u zadovoljstvu korisnika.
211
Slavica Jai i dr.
5. ZAKLJUAK
Razvoj elektronike, telekomunikacija, teorije informacije i drugih nauka omoguio je
inoviranje pedagoke tehnologije koja doprinosi unapreivanju nastave, motivacije uenika,
podizanju kvaliteta uewa i dr. Pojava programirane i poluprogramirane nastave, maina za
uenje, mikrokompjutera i obrazovne televizije uslovila je znaajniji razvoj obrazovne
tehnologije u poslednjih 50 godina vie nego u prethodna dva veka. Sistemi za automatsku
obradu informacija, korienjem raunara, telefona, satelitskih i drugih komunikacionih
tehnologija omoguili su da nastavnik brzo doe do informacija, prezentuje ih uenicima,
podstakne uenike se i sami koriste ovim izvorima informacija i da na taj nain samostalno
stiu nova znanja. Mikrokompjuteri sa multimedijskim perifernim ureajima (mikrofoni,
zvunici, kamere, video-rikorderi i dr.) i snanim mikroprocesorima pomau realizaciju
nastave i omoguavaju uenje, dobijanje povratne i dodatne informacije, te maksimalno
aktiviraju uenike u procesu uenja.
6. LITERATURA
[1] Bakovljev, M. (1977): Efikasnost programirane obrade gradiva interpunkcije,
Beograd,;
[2] Kvaev, R. (1977): Modeliranje procesa uenja, Beograd,;
[3] Landa, L. N.: The Improvement of Instruction, Learning and Performance,
Educational Technology, Englewood Cliffs, October, 1982;
[4] Landa, L. N. : Kibernetika i pedagogija I, Beograd, 1975;
[5] Aranelovi, D. (1986): Obrazovanje i usavravanje nastavnika, vaspitaa i saradnika,
Beograd, Nova Prosveta.
[6] Banur, V., Potkonjak, N. (1996): Pedagoka istraivanja u koli, Uiteljski
[7] Mandi, D., Mandi, P. (1995): Obrazovna i poslovna informatika, Beograd,;
[8] Vilotijevi, M. (2005): Promenama do kvalitetne kole, Beograd, Zajednica uiteljskih
fakulteta Srbije
[9] Deset godina reformi obaveznog obrazovanja u nekim evropskim zemljama (2001),
Beograd: Ministarstvo prosvete i sporta
[10] Ini, B. (2003): Menadment, Beograd, Fakultet za menadment i bankarstvo
[11] Milievi, V. (2002): Strategijsko poslovno planiranje, Beograd, FON Grupa autora,
(1998): kole i kvalitet, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
212


UDK: 371.13
Struni rad
DOIVOTNO UENJE OKVIR INDIVIDUALOG

USAVRAVANJA NASTAVNIKA
ana Bojovi1
Rezime: U radu su, u kratkim crtama, dati neki od osnovnih segmenata u razvoju procesa
doivotnog uenja na Evropskom nivou, kao i njegove uloge u individualnom usavravanju
nastavnika. Polo se od konstatacije da je profesionalno i lino usavravanje nastavnika
potrebno posmatrati u svetlu doivotnog uenja.
Kljune rei: doivotno uenje, drutvo uenja, strategije obrazovanja, nastavnik,
individualno usavravanje.
LIFELONG LEARNING AS THE FRAME FOR THE INDIVIDUAL

TEACHER DEVELOPMENT
Summary:The paper deals with some of the basic segments in the development of the life
long learning at the European level, as well as with the role it plays in the individual
teacher development. The starting point was the assumption that the professional and the
personal teacher development should bi observed in the light of the lifelong learning.
Key words: life long learning, learning society, strategy of education, tacher, individual
development.
1. UVOD
Uslov postanka i preivljavanja oveka kao pojedinca i kao lana drutva je uenje. U
literaturi postoje razliite definicije uenja. Tako se u Pedagokom leksikonu, u okviru
psiholokih definicija naglaava da je uenje proces trajnog menjanja ponaanja subjekta
koji ui pod delovanjem njegovog iskustva, dok se u pedagokim definicijama naglasak
stavlja na rezultate uenja gde je uenje sticanje znanja i razvijanje vetina i navika kao i
ovladavanje dostignuima prethodnih generacija (1989: 458). Za uenje, bilo da se njime
bavimo kao procesom ili ga posmatramo kroz ostvarene rezultate, zainteresovano je vie
drutvenih nauka u okviru kojih istiemo one koje se bave problemima obrazovanja i
vaspitanja na svim nivoima. Bez obzira na kom nivou se sprovodilo, uenje mora da
odgovori izazovima i promenama vremena u kojem ivimo to vodi ka potrebi
transformisanja obrazovnog sistema.
1
Dr ana Bojovi, Uiteljski fakultet, Trg Svetog Save 36, Uice, E-mail: rzjzboj@ptt.rs
ana Bojovi
2. DOIVOTNO UENJE/OBRAZOVANJE
Obrazovni sistem mora stalno da se inovira jer se i znanja stalno obnavljaju pa prenoenje
znanja sve vie postaje uenje. Zbog izazova koje namee moderno, dinamino drutvo,
doivotno obrazovanje ima tendenciju da takvo drutvo polako pretvara u drutvo koje ui
(Learning society) u okviru kojeg doivotno uenje postaje temelj opstanka i napredovanja
kako pojedinca tako i drutva, a drutvo se shvata kao drutvo znanja ili drutvo uenja
(Burbules, 2000: 18).
Sobzirom da se koliina novog znanja stalno poveava, a postojea znanja zastarevaju neki
teoretiari smatraju da e uenje i usavravanje pojedinca postati proces koji e trajati ceo
ivot ime doivotno uenje postaje neophodni obrazovni kontinuum koji se protee kroz
ceo ivot, odnosno postaje proces podsticanja razvoja svestranog ljudskog bia, kako
njegovog znanja i sposobnosti tako i njegove spremnosti za kritikim rasuivanjem i
delovanjem.
Koncept doivotnog obrazovanja/uenja (Life long Learning) baziran je na ideji uenja koje
traje ceo ivot i oba termina, i doivotno obrazovanje i doivotno uenje, ukljuuju jedan
drugog jer doivotno obrazovanje podrazumeva sistem organizacionih, administrativnih,
metodolokih i proceduralnih mera kao preuslova ostvarenja doivotnog uenja
Svaka oblast ljudskog delovanja prua priliku za uenje ali e mogunosti ostati
neiskoriene ukoliko pojedinac nije prethodno stekao temeljno obrazovanje realizovano
kroz kolu koja treba da, sem svojih osnovnih zadataka, razvija i podstie elju pojedinca
za daljim uenjem jer se uiti moe ceo ivot, ali ii u kolu ceo ivot nije mogue. Ovim
ukazujemo na potrebu tako utemeljenog obrazovnog sistema koji moe, u svakom trenutku,
svakom pojedincu, bez obzira na ivotnu dob ili profesionali status pruiti mogunost
daljeg ovladavanja novim i raznovrsnim znanjima.
Meutim, nije sve ni u delovanju kole. Prema reima Haurda Gardnera (Hauard Gardner)
mi smo vie bia kulture i okruenja nego to smo bia uma to ukazuje na nau potrebu
da delujemo u zajednici i to zajednici koja ui i u kojoj bi svaki pojedinac u isto vreme
bio i uitelj i uenik (Prema: Clegg, 1998: 58). Takav pojedinac bi svojom otvorenou za
novim i drugaijim saznanjima postavio temelj drutvu znanja koje bi moglo odgovoriti
najpre dananjim zatevima, a potom imperativima budunosti.
O tome se govori i u Hamburkoj deklaraciji o obrazovanju2 odraslih (1997) kao i u
Meunarodnim standardima klasifikacije obrazovanja (1997) u kojima Meunarodna
organizacija rada (ILO) ukazuje na neminovnost prihvatanja koncepcije obrazovanja tokom
celog ivota ija je realizacija pretpostavka stvaranja drutva koje ui, ime se postavljaju
temelji ostvarivanja svih drugih linih i socijalnih prava pojedinca (Dmitrovi, 2009: 704).
Ideja o doivotnom uenju i usavravanju se ubrzano iri, postaje kljuni nosilac velikog
broja meunarodnih dokumenata vezanih za strategiju obraovanja odraslih. Stoga je, po
preporuci Evropskog saveta, u Lisabonu 2000. godine doneta strategija obrazovanja
odraslih predstavljena u Memorandumu neprekidnog obrazovanja evropskih zemalja.
2
U Hamburgu, jula 1997, pod pokroviteljstvom UNESCO-a doneta Hamburka deklaracija O uenju
odraslih (Fifth Interantional Conferenceon Adult Education/Confintea V/, Adult Learning: A key
for the Twenty-First Centuri, A Unesco conference in Cooperation with International Partner,
Hamburg, Germany, 14-18 july 1997)
214
ana Bojovi
Memorandum je zasnovan na est principa:

podsticanje i razvijanje fundamentalnih vetina neophodnih za ivot i rad svakog
pojedinca (ovladavanje stranim jezicima, poznavanje novih informacionih i
komunikacionih tehnologija);
poveanje investiranja u ljudske resurse;
inoviranje sadraja obrazovanja i nastave u pravcu osveivanja potrebe za doivotnim
uenjem;
jednako vrednovanje svih vidova i oblika obrazovanja;
dostupnost i kontuirano informisanje o mogunostima obrazovanja za sve, bez obzira
na uzrast, status i prethodno obrazovanje;
podsticanje uenja na daljinu.
Svakako da ovako savremeno postavljena strategija obrazovanja odraslih, utemeljena na
naelu doivotnog obrazovanja i drutva koje ui, znaajno obezbeuje uslove za
ostvarenje kompetencije nastavnika, kao i kvalitetne pravce njegovog daljeg profesionalnog
razvoja.
injenica je da, danas, vie niko ne moe oekivati da e ovladati korpusom znanja
potrebnim za ceo ivot. Nauno - tehnoloki razvoj zahteva kontinuirano inoviranje znanja
koje se protee ne samo dok traje radni vek pojedinca ve i dalje, kroz ceo ivot i koje jeste,
u stvari, doivotno uenje. Stoga smatramo da e doivotno uenje biti vid strategije u
procesu prilagoavanja stalnim promena, kako naunim tako i tehniko-tehnolokim, u
smislu javljanja novih zanimanja, sa ciljem lakeg savladavanja prepreka u ritmu ljudske
egzistencije. Doivotno uenje moe postati klju za XXI vek (Flori-Kneevi,
2008:58).
3. USAVRAVANJE NASTAVNIKA U SVETLU DOIVOTNOG UENJA
Tokom razvoja ljudskog drutva, menjao se i sam ovek, radio je na sebi, unapreivao
svoje intelektualne i radne kapacitete sa ciljem da, kroz svoje lino, individualno
obrazovanje unapreuje drutvo u kojem ivi. Zahvaljujui tome danas moemo da
govorimo o drutvenom, naunom i tehniko-tehnolokom progresu.
Ovim ukazujemo na injenicu da ideja o individualnom usavravanju pojedinca nije nova.
Ona se moe pronai i u izvornim koncepcijama Aristotela, Sokrata i Platona. Konkretno,
Sokratova vaspitno-obrazovna delatnost ima veoma jasno i snano izraene elemente
doivotnog uenja i obrazovanja. Svoju privrenost doivotnom uenju Sokrat je dokazivao
do kraja svog ivota. Naime, ve u poodmaklim godinama Sokrat je uio plesati i svirati
liru istiui da nije besmisleno nauiti neto to ovek ne zna (Brali, 2007: 29). Zato se
Sokrat smatra jedinstvenim primerom vlastitog rada na samoobrazovanju.
Danas, u uslovima snanog razvoja u svim sferama ljudskog ivljenja, kada se znanje
uveava geometrijskom progresijom, a tehniko-tehnoloki razvoj grabi krupnim koracima
napred, pojedinac je prisiljen da prati taj korak. Odbacuje se ideja konanog zavrenog
profesionalnog obrazovanja, najee tokom kolovanja, sve do sticanja diplome, i sve vie
dolazi do izraaja ideja o doivotnom uenju i usavravanju, gde individualno usavravanje
pojedinca postaje faktor njegovog profesionalnog razvoja, ali u drutvu koje ui
(Vasilijevi, 2008:18).
Polazei od ove konstatacije postavlja se pitanje koliko je obrazovni sistem, koji je stalno
215
ana Bojovi
pod uticajem raznovrsnih faktora u stanju da prati nauni i tehniko-tehnoloki razvoj. Ako
obrazovni sistem shvatimo kao polugu unapreivanja razvoja u svim oblastima ljudskog
ivota i rada primetiemo tekoe u praenju ovog razvoja, pa ak i zaostajanje za njim.
Javlja se raskorak koji se odslikava u pomanjkanju obrazovanih lanova drutva sposobnih
da se aktivno i stvaralaki ukljue u svakodnevni ivot.
Svakako da nova tehnoloka i tehnika napredovanja zahtevaju nastavnika spremnog da
stalno unapreuje svoj vaspitno-obrazovni rad tako to e se osposobiti za brzu i kvalitetnu
stvaralaku preradu nadolazeih informacija, kao i njihovu kreativnu primenu u praksi. U
okviru napredovanja nastavnika, njegova priprema, njegov rad i dalje usavravanje postaju
kompleksnije jer ne samo to se nastavnik profesionalno adaptira i kroz adaptaciju menja,
ve on postaje i pokreta daljeg naunog, socijalnog i obrazovnog progresa. Stoga je vrlo
vano planirati pripremu nastavnika za samoobrazovanje, konstantno unapreivati
profesionalnu kompetenciju nastavnika usmerenu ka formiranju stvaralake i
samorazvijajue linosti. Pri tom kompetenciju nastavnika shvatamo kao rad sa razliitim
starosnim kategorijama uenika koji u sebe ukljuuje nastavnikovo upoznavanje sa
socijalno-psiholokim osobenostima i didaktikim specifinostima uenja u razliitim
periodima ivota, to pretpostavlja njegovo poznavanje oveka u totalitetu za razliku od
tradicionalne usmerenosti na period detinjstva.
Prema miljenju nekih teoretiara najvee promene u obrazovanju i uenju pokrenue

upravo nastavnici (Savievi, 2009: 694). Dosadanji reformski pokuaji ostali su bez
efekta upravo zato to su nastavnici bili samo posmatrai reformskih zbivanja. Naime, u
stvaranju strategije pripremanja nastavnika za nastavniki poziv uvek se panja usmerava
na injenicu da je vano da nastavnik dobro ovlada odreenom disciplinom, postane
strunjak u svom domenu posla, dok pedagoko, didaktiko-metodiko, psiholoko i
andragoko obrazovanje ostane zanemareno. Time se stvara odreena nedoreenost jer, sa
jedne strane imamo nastavnike koji odlino poznaju svoj predmet, a sa druge strane, ti isti
nastavnici slabo ili nikako ne poznaju uenike sa kojima rade. Smatramo da sadraj
nastavnog predmeta koji predaju treba da bude samo sredstvo kojim se utie na ukupan
psiho-fiziki razvoj uenika. Stoga je neophodno, gotovo nuno, uspostavljanje ravnotee
izmeu kolovanja nastavnika u okviru njihovog opredeljenja za odreenu disciplinu i
pedagokog, didaktiko-metodikog, psiholokog i andragokog pripremanja nastavnika.
Bez obzira da li se radi o strunom kolovanju nastavnika ili o pedagokoj, didaktikometodikoj ili nekoj drugoj vrsti pripreme ne sme se prenebregnuti injenica da i jedna i
druga priprema ulaze u sferu doivotnog uenja u okviru kojeg se kristalie novi profil
nastavnika usmeren ka stalnom, linom usavravanju, ka samoaktualizaciji. Samo tako
nastavnik moe postati linost koja usmerava, savetuje i vodi vaspitno-obrazovni sistem, a
ne da bude linost koja pokuava da ide u korak sa novim deavanjima.
4. LITERATURA
[1] Brali, . (2007): Paidea antikih grka kao rani oblik koncepcije doivotnog uenja,
Zbornik: Andragogija na poetku treeg milenijuma, 27-39, Institut za pedagogiju i
andragogiju, Beograd.
[2] Burbules, C. N. (2000): Globalization and Education, New York: Routledge.
216
ana Bojovi
[3] Clark, T. Clegg, S. (1988): Changing Paradigms, London: Harper Collins.

[4] Vasilijevi, D. (2008): Individualno usavravanje nastavnika, Zbornik, 10, Uiteljski
fakultet, Uice.
[5] Dmitrovi, P. (2009): kola u svjetlu potreba za doivotnim obrazovanjem, u odnosu
na mlade i odrasle, Zbornik: Budua kola, 1, 697-710, Srpska akademija obrazovanja,
Beograd.
[6] Flori-Kneevi, O. (2008): Pedagog u drutvu znanja, Filozofski fakultet, Odsek za
pedagogiju, Novi Sad.
[7] The Memorandum of Lifelong Learning 2000. Lisabon: The European Commission.
[8] Savievi, D. (2000): Koreni i razvoj andragokih ideja, Insitut za pedagogiju i
andragogiju Filozofskog fakulteta, Andragoko drutvo Srbije, Beograd.
[9] Savievi, D. (2009): Andragoke potrebe i mogunosti savremene kole, Zbornik:
Budua kola, 1, 688-696, Srpska akademija obrazovanja, Beograd.
[10] www.edukacija.rs, pregledano 17. 03. 2010.
217


UDK: 371.13
Struni rad
DOIVOTNI PROFESIONALNI RAZVOJ NASTAVNIKA

Miloratka Simeunovi1
Rezime: Cilj ovog rada je ispitivanje razliitih oblika obrazovnog procesa o primeni
steenih znanja i vetina za obavljanje nastavnike profesije. U radu je razmatrano
procena strunog usavravanja nastavnika na primeru osnovnih i srednjih kola optine
Ivanjica. Predmet ovog istraivanja jeste podizanje kvaliteta nastave, a time i uenja i
postignua uenika kada je u pitanju ukljuivanje nastavnika u proces doivotnog uenja.
Rezultati istraivanja posluili su i za analizu profesionalnog razvoja na nivou kole, kao i
za koncipiranje podrke obrazovno-vaspitnim organizacijama u narednom periodu.
Kljune rei: nastavnik , doivotno uenje.
TEACHERS LIFETIME PROFESSIONAL DEVELOPMENT

Summary: The goal of this paper is the examination of different forms of educational
process about the application of acquired knowledge and skills in teacher's profession. The
paper deals with the evaluation of professional teacher's training on the example of
primary and secondary schools in the Ivanjica community. The topic of this research is the
improving of teaching quality, studying and students' achievements regarding the inclusion
of teachers in the process of lifetime learning.
The research results were used for the analysis of the professional development on the
school level, and also for the outlining of support for educational organizations in the
following period.
Key words: teacher , lifetime learning.
1. UVOD
Profesionalni razvoj nastavnika je zakonom regulisano pravo i obaveza svakog pojedinca.
Struno usavravanje nastavnika pokriva sve oblasti profesionalnog razvoja od inicijalnog
obrazovanja do strunih seminara i radionica kao i literature neophodne svakom
profesionalcu.
Profesionalni razvoj nastavnika ima karakter doivotnog usavravanja. Inicijalno
obrazovanje vezuje ce za univerzitetske institucije, a struno usavravanje za institute,
1
Miloratka Simeunovi, Thnika kola, OMilinko Kui Ivanjica, e-mail: milasim@neobee.net
Miloratka Simeunovi
zavode, struna udruenja nastavnika, razne ne vladine asocijacije i organizacije. Najee

ce odvija preko seminara radionica, studijskih putovanja i razmene nastavnika. Edukatori su
eksperti iz nauke, iskusni nastavnici iz kola ili strunjaci iz ostalih sfera drutvenog ivota
koji su zainteresovani za obrazovanja. Znanja i iskustva koja polaznici stiu na seminarima
i radionicama vrednuju se na nain na koji ih nastavnik primenjuje u nastavi i mogu da
utiu na profesionalno napredovanje pojedinaca.
2. STRATEGIJA PROFESIONALNOG RAZVOJA NASTAVNIKA
Strategija stalnog profesionalnog razvoja nastavnika sprovodi se kroz jedinstven koncept
osnovnog obrazovanja (studije), pripravnitva, strunog usavravanja, sistema praenja i
profesionalnog napredovanja kroz zvanja.
Cilj strunog usavravanje uz rad sprovodi se u cilju kontinuiranog razvoja profesionalnih
kompetencija:
Aktivnim ueem u sopstvenom kontinuiranom strunom usavravanju i
unapreivanju obrazovnog sistema,
Ukljuivanjem u proces doivotnog obrazovanja uz podrku kole, centara za
profesionalni razvoj, fakulteta, Ministarstva prosvete Republike Srbije i lokalne
zajednice.
Nove institucije za podrku razvoju obrazovanja na nacionalnom nivou:
Centar za strateki razvoj,

Centar za razvoj programa i udbenika,
Centar za profesionalni razvoj zaposlenih,
Centar za struno i umetniko obrazovanje.
Centar za profesionalni razvoj zaposlenih nacionalni nivo:
Unapreivanje i razvoj sistema strunog usavravanja i profesionalni razvoj zaposlenih

u ustanovi,
Polaganje ispita za dozvolu za rad nastavnika, vaspitaa i strunog saradnika i ispita za
direkrora,
Vrednovanje kvaliteta ostvarivanja programa stalnog strunog usavravanja
zaposlenih,
Pruanje struno-pedagoke pomoi nastavniku, vaspitau i strunom saradniku,
Saradnja sa nastavnikim fakultetima, univerzitetima i drugim strunim institucijama u
zemlji i inostranstvu. [2]
3. STRUNO USAVRAVANJE NASTAVNIKA

Biti uspean u obavljanju bilo koje profesije gotovo je nemogue bez kontinuiranog
profesionalnog razvoja koji se moe sagledati u kontekstu koncepcije doivotnog uenja.
Ako elimo da nai nastavnici uspeno pomau i podravaju proces uenja uenika, onda
oni sami moraju da budu uspeni uenici. Ako su nae kole organizacije u kojima se ui,
onda i one same moraju biti organizacije koje ue. [5]
Kao organizacija koja ui, kola treba sama da prati i evaluira svoj rad, te da ga na osnovu
toga unapreuje.
Takva kola treba da ima:
219
Miloratka Simeunovi
Jasan i zajedniki program,

Timsku strukturu koja zamenjuje hijerarhijsku strukturu,
Rukovodei kadar osposobljen za rukovoenje i ukljuivanje drugih u proces
rukovoenja,
Kulturu saradnje i razmene iskustava,
Mogunost poduavanja i mentorisanja kolega,
Mogunost da se prenosi i stvara znanje.
U koli koja ui:
U centru svega su deca i njihovo uenje,

Nastavnici su podstaknuti da i sami budu oni koji ue,
Nastavnici se podstiu da sarauju i ue jedni od drugih,
kola (svi oni koji ine kolu) ue kako da napreduju,
Direktor je vodei uenik . [1]
4. PRIMER STRUNOG USAVRAVANJA U KOLAMA OPTINE IVANJICA

Osnovni cilj istraivanja bio je: utvrditi da li primena strunog usavravanja utie na
ukljuivanje nastavnika u proces doivotnog uenja.
Rezultati istraivanja posluili su i za analizu poetnih iskustva u primjeni modela
profesionalnog razvoja na nivou kole, kao i za koncipiranje podrke obrazovno-vaspitnim
organizacijama u narednom periodu. [4]
4.1. Zadaci istraivanja
Definisani su sledei zadaci istraivanja:
- utvrditi da li struno usavravanje utie na motivaciju nastavnika za doivotnim
uenjem,
- utvrditi da li metode uenja koje se primjenjuju na seminarima doprinose razvoju
efikasnijih metoda samostalnog uenja kao uslova za uspeno doivotno uenje,
- utvrditi da li struno usavravanje doprinosi promiljanju nastavnika o sopstvenoj
praksi kako bi na osnovu samorefleksije planirao dalje uenje.
4.2. Hipoteze istraivanja
Glavna hipoteza: Primena strunog usavravanja i njen uticaj na razvoj potreba nastavnika
za doivotnim uenjem.
Podhipoteze:
1. Aktivnosti koje utiu na motivaciju nastavnika za doivotnim uenjem.
2. Metode uenja koje se postiu strunim usvravanjem doprinose razvoju efikasnijih
metoda samostalnog uenja kao uslova za uspeno doivotno uenje.
3. Struno usvravanje doprinosi promiljanju nastavnika o sopstvenoj praksi kao
osnovi planiranja daljeg uenja.
4.3. Metode, tehnike i instrumenti istraivanja
U istraivanju je koriena analitiko-deskriptivna metoda i tehnika anketiranja. Instrument
istraivanja bio je anketni upitnik na koji su davali odgovore nastavnici i uitelji.
220
Miloratka Simeunovi
4.4 Uzorak istraivanja

Osnovni skup istraivanja, kada su kole u pitanju, sastoji se od sedam osnovnih kola i dve
srednje kole.U osnovnim kolama uestovalo je 73 nastavnika razredne nastave i 164
nastavnika predmente nastave. U srednjoj Tehnikoj koli u istrazivanju je bilo ukljueno
45 nastavnika , a u Gimnaziji 30 nastavnika. Istraivanje je vreno na osnovu ukupnog
broja bodova dobijenih na seminarima za svakog pojedinca posebno u perodo od 2004 do
2009 godine.. Rezultati ovog uzorka prikazani su na skali od 1 (minimalno) do 5
(maksimalno).Pokazalo se da nastavnici razredne nastave imaju najvie bodova dobijenih
na seminarima i oni su na skali strunog usvravanja dobili ocenu 4,5. Nastvnici razredne
nastave dobili su ocenu 3,8 na skali od jedan do pet. Neto slabiji uspeh postigli su
nastavnice srednje strune kole 2,2, dok su nastanici Gimnazije dobili ocenu 1,8 na skali
od 1 do 5. [3]
Grafik 1: Proseno zadovoljstvo usvojenim znanjima i vetinama u toku strunog

usavravanja i obrazovanja
5. POVEZIVANJE STRUNOG USAVRAVANJA SA NAPREDOVANJEM U
STRUCI
Rezultati dobijeni primenom navedenog instrumenta analizirani su i interpretirani u odnosu
na:
- uee nastavnika u realizaciji aktivnosti profesionalnog razvoja na nivou kole,
- uticaj uea nastavnika u aktivnostima profesionalnog razvoja na doivotno
uenje,
- uticaj uea nastavnika u aktivnostima profesionalnog razvoja na razmiljanje o
sopstvenoj nastavnoj praksi.
U tabeli 1. dat je prikaz usvojenih znanja i vetina na posmatranom rangu nastavnika
razredne nastave i nastavnika predmetne nastave u osnovnim kolama.
Rang steenih znanja i vetina predstavljen je ocenom od jedan do pet. Ocena jedan
predtavlja najnii a ocena pet najvii rang na skali ocenjivanja znanja i vetina. Najnizi
rang zabeleen je u pimeni informatike u nastavi a najvii u voenju razreda, rad sa
nadarenim uenicima i poznavanju kolskog zakonodavstva.
221
Miloratka Simeunovi
Tabela 1: Znanje i vetine razrednog i premetnog nivoa nastavnika

RANG
razredni
RANG
predmetni
Primena informatike u nastavi
Rad sa uenicima sa emocionalnim smetnjama i

smetnjama u ponaanju
Rad s uenicima sa tekoama u uenju
Rad sa nadarenim uenicima
Poznavanje kolskog zakonodavstva
Komunikacija i saradnja sa roditeljima
Primena praktinih vetina u nastavi
Voenje razreda
ZNANJA I VETINE
U tabeli 2. dat je prikaz usvojenih znanja i vetina na posmatranom rangu nastavnika

srednje strune kole i gimnazije.U rangu poznavanja znanja i vetitna za nastavnike
predmetne nastave najslabiji rang zabeleen je pri radu sa uenicima sa tekoama u
uenju, dok je rad sa nadarenim uenicima i primena praktinih vetina u nastavi na
najviem rangu.
Tabela 2: Znanje i vetine ranga nastavnika srednjih kola
ZNANJA I VETINE
RANG
RANG
strukovne
gimnazije
kole
Rad sa uenicima sa tekoama u uenju
Rad sa uenicima sa emocionalnim smetnjama i smetnjama u

ponaanju
Primena informatike u nastavi
Voenje razreda
Poznavanje kolskog zakonodavstva
Komunikacija i saradnja sa roditeljima
Primena praktinih vetina u nastavi
Na pitanje da li treba struno usavravanje da bude povezano sa napredovanjem u struci

uvoenjem bodova za uee u usavravanju, uitelji i nastavnici dali su svoj odgovor. Na
osnovu ukupnog broja ispitanih uitelja njih 16% ne zna, 34% ispitanika dalo je odgovor
ne i polovina (50%) od isptanih uitelja odgovorilo je potvrdno.
222
Miloratka Simeunovi
Grafik 2: Struktura ispitanika nastavnika razredne nasatve i nastavnika predmetne nastave

Kod nastavnika predmente nastave 29% ispitanih dalo je odgovor ne znam, 22% odgovor
ne i 49% odgovorilo je potvrdno.
Podruja o kojima bi uitelji i nastavnici eleli
usavravanja su:
da naue vie u okviru strunog
Tabela 3: Podruja uiteljskog i nastavnikog rada

OSNOVNE
KOLE
SREDNJE
KOLE
Rad sa uenicima sa razliitim tekoama u uenju i

ponaanju
Rad sa raunarom i primena informatike u nastavi
Primena novih nastavnih metoda i vetina u uenju
Komunikacijske vetine (saradnja sa uenicima i sa

roditeljima)
Naini praenja i vrednovanja uenikog postignua
Najnovije vetine i dostignua u predmetnom podruju
PODRUJA UITELJSKOG/NASTAVNIKOG RADA
Nastavnici i uitelji u strunom usavravanju akcenat uglavnom stavljaju na uvoenje

inovacija u njihovom radu. Korienje raunara kao neophodnog sredstva u nastavi, zatim
nove metode za izvoenje nastave, uglednih i oglednih asova, analiza relevantne literature,
okrugli stolovi i diskusije na odabrane teme, realizacija ili uee na radionicama i
seminarima, realizacija akcionih istraivanja i sl. Veliki i dragocen deo procesa uenja
nastavnika u koli ini razmena iskustava sa kolegama. U tu svrhu mnoge kole planiraju i
realizuju susrete sa drugim kolama i u skladu sa tim razmenu ideja o kvalitetnoj i uspenoj
realizaciji nastavnog procesa. Relevantan podatak za realizaciju cilja ovog istraivanja i
donoenja zakljuaka jeste razlog za ukljuivanje nastavnika u profesionali razvoj.
Nastavnici i uitelji odgovorili su na ovo pitanje zaokruivanjem jednog od ponuenih
odgovora.
223
Miloratka Simeunovi
Kao odgovor na ovo pitanje uiteljima i nastavnicima ponuene su etiri mogunosti:

1) Imam potrebu za sticanjem i osavremenjivanjem znanja,
2) To je moja profesionalna obaveza,
3) To od mene zahteva uprava kole,
4) To je prilika da razmenim iskustva sa kolegama.
Analiza istraivanja pokazuje da su se uitelji i nastavnici odluili uglavnom za
osavremenjavanjem znanja. Taj razlog nastavnici su naveli 256 puta (82%), to pokazuje da
su svesni potrebe za daljim uenjem i profesionalnim razvojem. Takoe, sudei po tome to
je kategorija to je moja profesionalna obaveza izabrana 50 puta (16%), jasno je da
nastavnici prepoznaju i prihvataju ovaj deo svoje profesionalne karijere kao nezaobilazan.
Ne treba zanemariti podatak da je kategorija to je prilika da razmenim iskustva sa kolegama
prisutna 6 puta (2%) u njihovim odgovorima, to upuuje na zakljuak da su neki
nastavnici delimino spremni na timski rad i uzajamno uenje.
Grafik3: Razlozi za doivotni profesionalni razvoj nasatvnika

6. ZAKLJUAK
Na osnovu sprovedene ankete meu uiteljima i nastavnicima dolazi se do sledeih
zakljuaka:
Prosene procene doprinosa zananja i vretina i kod uitelja i kod nastavnika nisu
zadovoljvajue. Potrebna je vea zastupljenost edukacijskih znanja.
Doivotno kontinuirano usavravanje treba temeljiti na praenju potreba nastavnika i
uitelja, ali i na miljenju ostalih delova obrazovnog sistema ( strunih slubi, roditelja,
fakulteta).Potrebno je razraditi i regulisati sastav povezivanja strunog usavravanja sa
napredovanjem u profesiji.
Rezultati dobijeni ovim istraivanjem potvruju nau osnovnu hipotezu da primena sistema
strunog usavravanja utie na razvoj potrebe nastavnika za doivotnim uenjem, kao i
postavljene podhipoteze:
224
Miloratka Simeunovi
1. Aktivnosti strunog usavravanja utiu na motivaciju nastavnika za doivotnim

uenjem.
2. Metode uenja koje se primjenjuju na seminarima doprinose razvoju efikasnijih metoda
samostalnog uenja kao uslova za uspeno doivotno uenje.
3. Struno usavravanje doprinosi promiljanju nastavnika o sopstvenoj praksi kao osnovi
planiranja daljeg uenja.
7. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
http://195.66.163.162/download/razvoj_nastavnika-bilten4-2009.pdf.
http://www.rc-cacak.co.rs/?q=node/8.
***Interna dokumentacija kola u optini Ivanjica, 2009.
Katalog programa strunog usavravanja nastavnika za 2004/05 2006/7 i 2008/9
kolsku godinu,Zavod za obrazovanje, Beograd 2009.
[5] Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (sl.gl.br. 62/03, 64/03,58/04)
225


UDK: 37:004
Struni rad
ELEKTRONSKI PRISTUP NAUNIM INFORMACIJAMA

Milenko Kundaina 1
Rezime: U radu se sagledavaju mogunosti elektronskog pristupa naunim informacijama.

Posmatra se uloga raunara i Interneta. Posebno se sagledavaju elektronski izvori
informacija i to: ISI-jeve baze podataka, baze podataka koje prate obrazovanje, pristup
asopisima i bazama preko KoBSON servisa i pristup elektronskim katalozima i
bibliografijama.
Kljune rei: obrazovanje, naune informacije, elektronski izvori, baze podataka, katalozi,
elektronske publikacije.
ELECTRONIC APPROACH TO SCIENTIFIC INFORMATION

Summary: The paper deals with the possibility of electronic approach to scientific
information. The role of computer and Internet are considered. A special attention is paid
to electronic sources of information such as: ISI data base, data base that follow education,
approach to magazines and base via KoBSON service and approach to electronic
catalogues and bibliographies in libraries.
Key words: education, scientific information, electronic sources, data base, electronic
catalogues, electronic publications, electronic catalogues, electronic bibliographies.
Naune informacije nastaju kao rezultati istraivake delatnosti naunih radnika, istraivakih timova i naunih institucija i u daljim istraivakim procesima egzistiraju kao fundamentalna znanja. Znanstvene se informacije piu zato da ih se ita i razumije, jer je to nain komuniciranja meu znanstvenicima, nain razmjenjivanja informacija meu njima
(Silobri 2003: 39). Da bi informacije postale naune, treba da ispunjavaju odreene uslove: da se do njih dolo uz punu objektivnost istraivaa, da su pouzdane, precizne i sistematski prikupljene. Za Iv-Fransoa Le Koadika (2005) informacije su zapisana (registrovana) saznanja u pisanoj (tampanoj ili digitalnoj), usmenoj ili audio-vizuelnoj formi na nekom mediju.
U naunoj produkciji, broj naunih informacija raste eksponencijalno, to dovodi do kumulacije znanja. Prikupljanje informacija je kljuni deo procesa naunog stvaranja. Meutim,
najvea potekoa u procesu naunog stvaranja i korienja znanja jeste pretraivanje i pronalaenje postojee literature iz odgovarajue oblasti u formi objavljenih tekstova. Taj pro1
Prof. dr Milenko Kundaina, Uiteljski fakultet u Uicu, Trg Svetog Save 36, E-mail:
kundi@nadlanu.com
Milenko Kundaina
ces prati disproporcija izmeu, s jedne strane, stalno rastue koliine informacija i implozije vremena, neophodnog za njihovo pronalaenje i, s druge strane, nedovoljne kompetencije
i sposobnosti pojedinaca u pronalaenju odgovarajue literature, posebno u pristupu digitalnim informacijama.
Poveanje koliine naunog saznanja, s jedne strane, uslovilo je potrebu nastanka novih naunih disciplina i podelu svake nauke na ue specijalizovane oblasti, s druge, omoguilo je
stvaraocima da problemima prouavanja i istraivanja pristupaju s razliitih naunih aspekta. Takva tendencija omoguila je korisnicima naune misli da lake prate nauna dostignua i nova saznanja. U tom smislu, nauka brie granice ne samo izmeu naunih disciplina,
ve i drava, pa sve vei broj autora svoje radove objavljuje u drugim zemljama. Gete kae:
Nema patriotske umetnosti niti patriotske nauke.
Budui da sama istraivaka delatnost zahteva organizovani pristup informacijama, ona
podrazumeva sloenu intelektualnu aktivnost stvaralaca, u kojoj do izraaja dolaze intelektualne sposobnosti i smisao za istraivanje. Sam proces pristupa znanju, posebno pristupa
digitalnim informacijama (pronalaenje, evidentiranje, obrada, analiza, uvanje, zatita i
korienje injeninog materijala, tj. naunih informacija), smatra se dimenzijom istraivake umenosti, tj. istraivako-komunikacione kompetencije. Ovu kompetenciju obeleava vie karakteristika. To su: (1) motivacija istraivaa (kakva im je nauna radoznalost,
koliko su zaokupljeni naunim interesima, da li poseduju istraivaku orijentaciju, koliko
su spremni da svoje potrebe za naunim izvorima izraze kroz konkretne oblike razmene informacija i primenu informacionih tehnologija i koliko su zadovoljni kao njihovi korisnici u
istraivanjima, kakva im je lina motivacija u vezi s naunom i strunom karijerom); (2)
sposobnosti istraivaa (specifine sposobnosti u pogledu upotrebe informacionih tehnologija, izrada anotacija, pronalaenje informacija, preuzimanje podataka sa Interneta, prezentacija podataka, prenos i razmena informacija o istraivanjima koja su u toku, skladitenje
informacija) i (3) kompetentnost istraivaa (ta znaju o bibliotekim katalozima, Internet
lokacijama bazama podataka, kakva im je vetina i navike istraivanja na Internetu pronalaenju sajtova koji vrede, o kojim naunim delima su informisani i kakvo im je istraivako iskustvo u tom pogledu). Oigledno je da istraivako interesovanje i komunikaciona
vetina primene informacionih tehnologija naunika postaje znaajan inilac u pronalaenju
informacija i preduslov i nezamenljiva etapa u procesu naunog stvaralatva. Oekivati je
da su ee prisutni meu mlaim istraivaima u organizovanijim akademskim zajednicama.
Budui da naune informacije egzistiraju u objavljenim naunim delima i predstavljaju zajedniku svojinu akademske zajednice deo meunarodnog fonda znanja, to je istraivanje
svakog naunog problema vezano za njihovo pronalaenje. U procesu naunog stvaralatva,
do informacija se dolazi preko mnogobrojnih i raznovrsnih izvora, a u odreenim sluajevima i neposrednim kontaktima sa njihovim stvaraocima. Zbog toga prikupljanje, obrada i
sreivanje informacija, znaajnih za odreeni problem prouavanja i istraivanja, zapoinje
pronalaenjem naunih izvora (saznavanjem da li postoje, gde se nalaze i koje informacije
sadre) i njihovim sistematskim korienjem.
Nosioci informacija su dokumenti. Prema Ilejn Svenonijus (2007), dokumenti su najmanji,
osnovi entiteti bibliografskog univerzuma. Informacije mogu biti zabeleene na razliitim
medijima (fizikim oblicima): hartija (tampani materijali knjige, crtei, napisi, rukopisi,
fotografije, ilustracije, mape), filmske trake, video i nosai zvuka, mikrofilmovi, kartice,
227
Milenko Kundaina
magnetne trake, mikrofie, kompakt diskovi, optiki diskovi i sl. Na nekim nosiocima informacije su dostupne ulima, a na nekim je potreban posredni mehanizam. Nosioci naunih informacija se mogu svrstati u dve grupe: (1) tampani dokumenti (monografske i periodine publikacije) i (2) elektronski mediji (CD-ROM i DVD-ROM i Internet). Naune informacije se mogu saoptiti i direktnim kontaktima, kao lina saoptenja naunih stvaralaca.
U naunoistraivakoj delatnosti, kao i u pojedinanim naunim ostvarenjima, naune informacije se kreu od izvora do korisnika, imaju slobodan protok koji podrazumeva besplatnu dostupnost i upotrebu uz jasno navoenje njihovog autora. Za tu svrhu, informacije
se organizuju prema ustaljenim svetskim standardima, tako da omoguuju korisnicima brzo
i pravovremeno pronalaenje. Korienje digitalnih informacija zavisi, prevashodno, od poznavanja bibliografskog jezika i umea korienja informacionih tehnologija. Zahvaljujui
tim tehnologijama, pojedinci i naune institucije imaju mogunosti i ansu da se aktivno
ukljue u svetske tokove naune misli. Svaka promena u informacionim tehnologijama, u
elektronskom dobu, u kome egzistiraju razne informacije, odraava se na intelektualno
stvaralatvo pojedinaca, istraivakih timova i naunih institucija.
Udruenje visokokolskih i naunoistraivakih biblioteka u Americi donelo je 2000. godine standarde za utvrivanje informacione kompetencije u informacionoj pismenosti, po emu ona predstavlja skup sposobnosti kojima pojedinac prepoznaje informacione potrebe,
pronalazi informacije, vrednuje ih i efikasno koristi. Informaciono pismena osoba je u stanju da: odredi obim informacione potrebe; pristupa potrebnim informacijama efikasno i delotvorno; kritiki ocenjuje informacije i njihove izvore; izabrane informacije ugrauje u bazu znanja; svrsishodno koristi informacije za postizanje odreenog cilja; poznaje ekonomska, pravna i drutvena pitanja u vezi sa korienjem informacija, zna da im pristupi i koristi etiki i legalno (Mati 2003: 205). Aleksandra Vrane (2006) pod informacionom pismenosti podrazumeva sposobnost da se locira, evaluira i efektivno koristi traena informacija.
Internet prua mogunost istraivaima da budu u toku s najnovijim naunim dostignuima
u svetu, da razmenjuju informacije kao preduslov za izradu naunih radova, da ubrzavaju i
podiu na vei nivo proceduru i tok naunog istraivanja, da iskoriste povezivanje u raunarske mree vie raunara, radi obrade i pregleda podataka od vie korisnika istovremeno,
te da na osnovu pristupa podacima mogu utvrditi konstruktnu i sadrajnu valjanost svojih
istraivanja. Internet omoguuje veliki broj istovremenih korienja i razmena naunih informacija u svim etapama naunoistraivakog procesa, da se sagleda ta donose najnoviji
radovi, kako da se doe do tih radova i kako da se uspostave kontakti s autorima.
Budui da je upotreba Interneta nezaobilazna, nivo primene u pojedinim etapama naunog
istraivanja je razliit, to zavisi od predmeta i cilja istraivanja i kompetencija istraivaa
da ga koristi. U fazi projektovanja istraivanja pomou Interneta istraivai imaju mogunost da se u svako vreme ukljue u odreene tokove naune misli u svetu. U mogunosti su
da dobiju informacije o objavljenim lancima, njihovom naunom nivou, da ih koriste u naunim istraivanjima, da pregledaju kataloge knjiara i biblioteka, liste elektronskih publikacija, pretrauju objavljene knjige, dobiju informacije o novim izdanjima u pojedinim naunim oblastima, da se upoznaju sa izdavakim planovima naunih ustanova, pretrauju sadraje asopisa, da dobiju informacije o mogunostima i nainu naruivanja asopisa, imaju
mogunost da pregledaju naune i strune lanke koji imaju posebnu vrednost za odreenu
228
Milenko Kundaina
naunu oblast i sl. Pomou Interneta u bibliotekama se bre dolazi do: elektronskih baza bibliografija, kataloga, indeksa, apstrakata, sadraja monografskih i periodinih publikacija,
uvoda, predgovora, citata i sl., do tampanih materijala, tekstova, slika, grafikona, tabela,
mernih instrumenata, video zapisa, slajdova, leksikografskih odrednica i drugih elektronskih informacija, kao to su tekua istraivanja, njihovi autori i institucije koje ih realizuju.
Pretraivanje bibliografskih, katalokih i indeksnih baza u kompjuterizovanim bibliotekama
(univerzitetskim i nacionalnim) postalo je sastavni deo istraivakog procesa. Internet omoguuje upotrebu kompjuterskih enciklopedija i sistema elektronskih oglasnih tabli. Anketiranje posredstvom Interneta jedna je od istraivakih tehnika, kojom se najbre dolazi do
povratnih informacija o predmetu istraivanja. U zavrnoj fazi naunog istraivanja, tj. izradi izvetaja istraivanja, Internet se koristi u: obezbeivanju najnovijih sadraja za izdvajanje velike koliine citata, prezentaciji rezultata istraivanja, razmeni elektronske pote, pregledu naunih prezentacija, formiranju privremenih i stalnih diskusionih grupa, pristupu
usko orijentisanim diskusionim grupama (forumima), razmeni podataka i radova u elektronskom obliku pre objavljivanja i sl. Dostavljanje tekstova redakcijama naunih asopisa,
odravanje veze izdava tamparija i slino ubrzava proces upoznavanja korisnika sa informacijama. Internet omoguuje razmenu podataka izmeu lanova unutar istraivakih timova, izmeu studenata i mentora, korigovanje rukopisa seminarskih radova, master radova i doktorskih disertacija, ubrzava i olakava diseminaciju naunih informacija. Oigledno
je da na osnovu ovih mogunosti Internet u naunoj delatnosti, u znaajnoj meri, kao i raunar, utie na menjanje klasino utvrenih etapa procesa naunog istraivanja i to u korist
stvaralatva istraivaa. Primenu Interneta u naunoistraivakom radu prate i neki nedostaci: nesistematina lociranost najrazliitijih vrsta informacija; ostvarivanje kontakata sa ostalim naunim radnicima lanovima istraivakih timova, mentorima, bibliotekama i sl., bez
fizikog kontakta; veliki broj podataka koji se dobiju pretraivanjem umanjuje kvalitet dobijenih informacija; nepotpunost bibliografskih zapisa, koji pored naslova i opisa ili rezimea rada ne sadre rad u celini; pronalaenje informacija o istraivanjima obavlja se metodom pokuaja i pogreaka, kao i sluajnim otkrivanjem i identifikovanjem kljunih rei; postojanje vee mogunosti zloupotrebe i plagiranja radova u odnosu na tampane izvore; nemogunost pronalaenja naunih informacija starijih od 15 godina; limitiran pretplatniki
pristup asopisima i drugo.
Na Internetu postoji vie baza podataka u kojima su pristupani radovi iz razliitih naunih
podruja. To mogu biti bibliografski podaci, indeksi, apstrakti, katalozi. U tim bazama dostupni su i celokupni radovi iz velikog broja asopisa, sve ee u PDF formatu (gde su
radovi dostupni samo za itanje, ne mogu se menjati, a izgledaju kao u asopisu prelom
strane i sl.). Elektronske baze podataka se formiraju u specijalnim korporacijama, naunim
institutima i bibliotekama za organizaciju bibliotekog fonda. Baze ine i zbirke automatizovanih kartoteka koje se, na zahtev korisnika mogu pretraiti, kopirati i tampati. Njima se mogu dodavati novi podaci, a zastareli uklanjati. Neki imaju ak i petnaestominutno auriranje
podataka. Meutim, trokovi pristupanja bazama podataka umanjuju stepen korienja, jer veina komercijalno funkcionie. Za potrebe formiranja baze podaci se prethodno klasifikuju i
ifriraju. Biblioteke u svojim bankama podataka poseduju sve informacije o sopstvenom knjinom fondu. Povezivanjem baza podataka u raunarsku mreu mogue je veoma lako ustanoviti da li neka od biblioteka poseduje traeni dokument.
Prema vrstama informacija, baze podataka se formiraju kao: (1) referentne (sadre skraene i
saete informacije) i (2) izvorne (sadre podatke o samim injenicama). Referentne baze po229
Milenko Kundaina
dataka se dele na bibliografske i na referentne u uem smislu. Bibliografske baze podataka

su vrsta elektronskih referentnih baza, koje sadre osnovne podatke o objavljenim radovima. Pored imena autora, godine izdanja, naziva publikacije, naziva lanka, godita, broja
sveske, stranica, sadre: afilijacije autora (naziv ustanova u kojima autori rade), kljune rei
i rezime rada, jezik na kome je rad objavljen i spisak literature koji pripada svakom radu.
Neke bibliografske baze imaju i hiperveze prema delovima radova. Nazivaju se citatne baze, jer omoguuju izraunavanje indeksa citiranosti, kojim se utvruje koliko su pojedini istraivai, istraivaki timovi, naune institucije i naune oblasti citirane. Da bi neki naunik
uao u citatnu bazu podataka potrebno je da ispuni odreene uslove: (1) pripadnost naunom polju, (2) naunu originalnost, (3) citiranost u drugim izvorima. Neke elektronske biblioteke baze raspolau sa apstraktima, pa ak i sa punim tekstovima radova i to u dva oblika: (1) istom tekstu bez grafikona, formula, slika, tabela, istaknutih delova i fusnota i (2)
originalnom tekstu sa svim strukturalnim delovima. Referentne baze podataka u uem smislu sadre samo podatke o lokacijama traenih izvora. Tu spadaju adresari, poslovni vodii
o institucijama, bibliotekama, knjiarama, sajmovima knjiga. Ove baze sadre identifikacione podatke o naslovima publikacija s linkovima ka popisima biblioteka u kojima se taj naslov nalazi. Preko nekih od njih je mogue direktnom vezom naruiti kopije lanaka. Ne
mogu se pretraivati preko kljunih rei. Postoji vie baza podataka koje prate nauke o
obrazovanju kako u optim, tako i u uim dimenzijama. U bazama podataka se nalazi
uglavnom literatura objavljena posle 1960. godine. Drave Evrope su povezale svoje informacione centre u mreu EURONET sa oko 150 baza podataka.
ISI-jevi citatni indeksi se formiraju u Institutu za naune informacije (Institute for Scientific Information), koji je u sastavu je informacione komercijalne korporacije Thomson (Filadelfija, SAD). Omoguuje selekcioniranje naunih informacija u multidisciplinarnim bazama podataka, od 1962. godine. Korporacija je vlasnik vie serija bibliografskih baza o objavljenim radovima u odabranim asopisima. Baze su komercijalne prirode i pojavljuju se u
vie verzija: papirnoj, CD-ROM, i Web verziji. ISI-jevi citatni indeksi su: SCI Science Citation Index, SCIe Science Citation Index Expandend, SSCI Social Science Citation Index, AHCI Arts and Humanities Citation Index-e, WoS Web of Science. SCI baza raspolae sa tri meusobno povezana indeksa: (1) Indeks izvora (Source Index), (2) Indeks
permutacija (Permuterm Subject Index) i (3) Indeks citata (Citation Index). Indeks izvora
(Source Index) predstavlja spisak objavljenih radova, sa naslovom i podacima o publikaciji
naznaenim u SCI-u, u obuhvaenim periodinim izdanjima u toku godine po autorima. U
njegovom sastavu se nalazi Corporate Index (naznaava i geografsku pripadnost i filijaciju
autora), koji sve podatke o navedenim radovima pojedinanih autora koji pripadaju nekoj
instituciji (fakultet, institut, univerzitet) grupie i sreuje prema abecednom redu. Indeks
permutacija (Permuterm Subject Index) je predmetni registar nastao isticanjem najvanijih
izraza iz obraenih lanaka (sadri znaajne rei iz naslova sparene s drugim znaenjskim
reima, poreane prema glavnim i uim pojmovima i ime prvog autora). Koristi se kad istraiva nema kljuni lanak, ili kad lanak koji istraiva poznaje nije citiran u Citatnom
indeksu. Indeks citata (Citation Index) sadri abecednu listu autora koji se pojavljuju u popisima literature ili podnonim napomenama svih radova navedenih u Indeksu izvora, pri
emu je za svako citiranje navedeno prezime prvog autora, godina objavljivanja, naslov publikacije, svezak i stranice. Pretraivanjem ovog indeksa mogu se identifikovati lanci u
kojima su citirani ili u kojima su preporueni poznati izvori. U citatnom indeksu mogue je
pogledati rad koji je autoru ve poznat, sa namerom da bi se otkrili novi nauni radovi koji
su u njemu citirani. Indeks omoguuje da se pronau lanci u kojima je citirana ista refe230
Milenko Kundaina
rentna literatura i time pripadaju slinoj oblasti istraivanja. Ovaj postupak se naziva unakrsno pronalaenje referentnih radova. Znaajni radovi su citirani u velikom broju lanaka, pa
e kao takvi biti znaajni za problem istraivanja.
Imati lanak evidentiran u ISI-jevim bazama podataka znai imati objavljen lanak u asopisu koji ta baza podataka obrauje. Biti citiran prema citatnim ISI-jevim bazama podataka
znai da se na odreen rad neko od istraivaa poziva, nezavisno od toga gde je rad objavljen i kakvog je kvaliteta. To moe biti i sam autor iji se rad nalazi u korpusu asopisa
koje obrauju ISI-jeve baze podataka. Iz tih razloga, pre odluke o mestu objavljivanja naunog lanka potrebno je proveriti da li je asopis pokriven u ISI-jevim bazama podataka, tj.
nalazi li se u listi naslova asopisa. ISI-jeve baze imaju propisane uslove za uvrtavanje nekog asopisa u bazu. Ti uslovi su: kvalitet sadraja objavljenih lanaka, redovnost izlaenja
(na uvid se uredniku dostavljaju tri sukcesivna broja), pridravanje meunarodnih standarda
u oblikovanju asopisa, informativnost naslova, sadrajna preciznost naslova priloga i apstrakata, kompletnost bibliografskih informacija za citirane reference i pune adrese autora,
zatim naslove lanka, apstrakte i kljune rei na engleskom jeziku, meunarodnu raznolikost po autorima izvornih i citiranih lanaka (Kujundi 2004: 110). Current Contents (CC)
je jedna od ISI-jevih bibliografskih izvora i multidisciplinarnih baza pregleda sadraja periodinih publikacija, ali i originalnih naunih dela na engleskom jeziku s meunarodnom recenzijom. Nazvana je Tekui sadraj, jer prua podatke o toku objavljenih naunih informacija i omoguuje pristup bibliografskim zapisima vie od 8000 meunarodnih asopisa i
knjiga. Omoguuje pristup sadrajima i bibliografskim podacima tekuih brojeva vodeih
meunarodnih asopisa iz svih podruja nauke. Journal Citation Report (JCR) je posebna
ISI-jeva baza podataka, iji je proizvoa ISI Web of Science, koja sadri statistike podatke o faktoru uticaja asopisa, podatke o strunoj kategoriji asopisa, kao i podatke o relativnoj vrednosti asopisa u odreenoj kategoriji, sve na osnovu merenog faktora uticaja (Impact Factor IF) i jo nekim indikatorima o strukturi citiranja.
Baze podataka koje prate obrazovanje su: Educational Resources Informatin Center
(ERIC), British Education Index (BEI), Psychological Abstracts (PsycINFO), PsycARTICLES, Education Abstracts, Social Science Research Network Electronic Library, Physical
Education Index, Sociogical Abstracts, Criminal Justice Periodicals Index, Disertation Abstracts, the Philosophers Indeex, ArtBibliographies Modern.
LITERATURA
[1] Iv-Fransoa L. K.: Nauka o informacijama, Clio, Beograd, 2005.
[2] Kujundi, E.: Metodi bibliografskog pristupa znanju i umijee citiranja. Biblioteka
Grada Sarajeva, Sarajevo, 2004.
[3] Kundaina, M. i Banur, V.: Akademsko pisanje, Uiteljski fakultet, Uice, 2007.
[4] Mati, D.: Informaciono opismenjavanje korisnika biblioteke za pristup znanju, u:
Tehnologija, informatika, obrazovanje 2, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd,
2003.
[5] Silobri, V.: Kako sastaviti, objaviti i oceniti znanstveno djelo. Peto dopunjeno
izdanje, Medicinska naklada, Zagreb, 2003.
[6] Svenonijus, I.: Intelektualna osnova organizovanja informacija. Clio, Beograd, 2007.
[7] Vrane, A.: Od rukopisa do biblioteke pojmovnik, Filoloki fakultet, Beograd, 2006.
231


UDK: 371.385.4
Struni rad
BZ ISTRAIVAA NMA ISTRAIVANJA

Svetislav Markovi 1
Rezime: Podinano znanje svakog ovka najee prdstavlja skup podataka,

fragmatino je. esto vrlo malo injenica koje podinac zna proizilazi iz poznavanja
optih principa. Fond znanja in istinska znanja, ali i znanja koja u svojoj osnovi
predstavljaju neka verovanja ili pretpostavke. Neka znanja su zablude. Ovome u
mnogome doprinosi sistem obrazovanja na svim nivoima. Obrazovanj malo koristi ovku
ukoliko ni koncipirano tako da on naui da tmljno i iscrpno misli i da svo duh
koncntri na dan problm dok n shvati da njgov kritiki razum tim apsolutno
zadovoljn.
Kljune rei: Istraivanje, istraiva, istraivaki tim, obrazovanje.
NO RESEARCHER, NO RESEARCH
Summary: A humans individual knowledge is commonly seen as a set of data and it is
incomplete. Very often, a few pieces of information one knows emerges from the knowledge
of basic principles. Overall knowledgeconsists of some real knowledge, but it also
consists of some beliefs or assumptions. Some knowledge is, in fact, a misconception and
all levels of the Educational system we know of help nourish this misconception. Education
is worthless to a person unless it is designed so that it can teach them to think freely and
deeply, and to concentrate their spirit onto one specific problem until they realize that their
critical thinking is thus completely satisfied.
Key words: Research, researcher, researching team, education.
1. UVOD
Kada s n bi okivali novi rzultati istraivanja n bi bilo sigurnosti i prspktiv.
Budunost bi bila nizvsna. Samo istraivanj ovku mo da obzbdi vru u bolju
budunost. r, rzultati istraivanja s morau, pr ili kasni, usmriti u pravcu budu
primn. To prdstavlja duboko ljudsku moralnu vrdnost nauk.
2. ISTRAIVANJ JE RAZVONA I PROIZVODNA SNAGA DRUTVA
Istraivanje prdstavlja usmereni proces ljudskih aktivnosti na otkrivanju novih saznanja,
injenica i odnosa meu pojavama. Karakteriu ga slede osobin:
1
Dr Svetislav Lj. Markovi, profesor, VTSS aak, Svetog Save 65, E-mail: svetom@nadlanu.com
Svetislav Markovi
Jedinstvenost i neponovljivost. Za razliku od procesa proizvodnje, istraivanje je uvek

jedinstveno. Ukoliko je nauni rad uspean ne postoji potreba za njegovim
ponavljanjem. Mutim, kada rezultati istraivanja, koji donos nova saznanja, nisu
pravovremeno objavljeni gube jedinstvenost i neponovljivost.
Neizvesnost. Ishod istraivanja u pogledu uspenog reenja postavljenog problema je
neizvestan, uz postoanj rizika. On prdstavlja verovatni dogaaj sa nepoznatom
verovatnoom pojavljivanja. Ponavljanje procsa sa istim predmetom istraivanja
poveava verovatnou uspenog ishoda.
Cilj istraivanja otkrivanj obktivn istin, koo ovk po svoo prirodi ti. To
zadniki cilj svih istraivanja bz obzira na znaa problma koi s rava. Istraiva u
traganju za istinom vidi dra i lpotu svog poziva. Istraivanj tranj istin, to
podstrk koi ini ovka dinstvnim.
Uspno istraivanj trba da dovd do samo dnog, gzaktnog i pravog rnja.
Svako istraivanj otvara nov problm i ravanj zahtva nova istraivanja. Na ta
nain istraivanja mogu da s proir do undogld. Ovo osnovna karaktristika svakog
naunog rada. Istraivanj organizovan mtod koi nprkidno podgrva nzadovoljstvo
postignutim rzultatima. Rzultati odrnog istraivanja su na konani samo u ono
mri u koo su diktirani ograniavauim faktorima kao to su: vrm, kadrovi i finansiska
srdstva.2 Rzultati istraivanja , pr ili kasni, biti usmrni u pravcu budu primn.
3.
FUNDAMNTALNA I PRIMNJNA ISTRAIVANJA
Motiv istraivanja mo da bud dvoak. Prilikom fundamntalnih istraivanja uglavnom s

radi o profsionalnom, ili uronom, intrsovanju istraivaa da upozna ili pronikn u
zbivanja i zakon prirod. Kod primnjnih istraivanja priorittna lja da s unaprdi
postoa thnika (proizvod, proizvodni procs, organizacia i konomika poslovanja ili,
uoptno, poslovanj ovka).
Kada s pravi razlika izmu fundamtnalnih i primnjnih (aplikativnih) istraivanja,
niukom sluau s n misli da dna izlaz iz domna vrdnosti za ovka, odnosno iz
mogunosti praktin primn, a da su druga u nposrdno vzi sa ljudima i njgovim
praktinim potrbama. Razlika samo u tom da li s primna odla na nodrno
vrm, ili s oku nposrdna ralizacia rzultata istraivanja.
4. ISTRAIVA KAO FAKTOR ISTRAIVANJA
ovk-istraiva navanii faktor u istraivanju. dna istraivaka organizacia vrdi
onoliko koliko vrd njn rukovodilac i istraivai. Zgrade i oprema nita ne znae bez
ljudi.
Sposobnost opaanja, ili ostljivost na problm, dna od navaniih osobina
istraivaa, r mu poma da anticipira3 tko sa koima da s susrtn prilikom
pronalanja bilo kog prdlonog rnja. Mali broj ljudi posdu sposobnost uoavanja
problema. Dobrim delom, ova osobina moe se razviati upornim radom, usmerenim
razmiljanjem i paljivim posmatranjem. Samo uoavanje problema nije dovoljno da
2
3
D. Simi, Mtod nauk i thnikog razvoa, str. 10.

anticipirati prdvidti, okivati, dlovati unaprd, prduhitriti.
233
Svetislav Markovi
istraivaa pokrene na rad. Neophodno je da pri uoavanju problema naunik-istraiva

ima oseaj da problem moe da rei, kao i podsvesno, intuitivno nasluivanje mogueg
pravca reavanja. Ljudi koji se nedovoljno udubljuju u svoj rad, nisu uvebali da paljivo i
strpljivo posmatraju i nisu se navikli da ono to rade usavre i oplemene. Oni najee
konstatuju da nemaju prilike za nauno-istraivaki rad. esto se govori o otkriu koje je
rezultat nekog sluaja. Meutim, ukoliko se bolje proue ta takozvana sluajna otkria, bi
oigldno da se radi o iskorienim prilikama, a n sluanim otkriima.
Od dobrog istraivaa se trae:
intelektualne sposobnosti,
volja i moralni kvalitti,
zadovoljavaui nivo strunosti i
fizika kondicija istraivaa.
Koncentracija, upornost, strpljenje, istrajanost, pamenje, mata, talenat, radoznalost i
ljubav za nauni rad su osnov za nauno-istraivaki rad oveka.
Pod intelektualnim sposobnostima podrazumevau s:
sposobnosti panje i pamenja (radoznalost, pamenj-mmoria, koncentracija...),

sposobnosti povezivanja ideja-imaginacij4,
sposobnosti miljenja i rasuivanja (mo jasnog definisanja pojmova, sposobnost
poimanja, uporeivanja-komparaci, analize i sinteze, indukcije i dedukcije),
individualne karaktristik uma (irina, dubina, samostalnost, gipkost i dosldnost uma
i brzina miljnja).
Bz radoznalog duha nma istraivaa. S drug stran, mnogi smatrau da sposobnost
koncntraci nabitnia karaktristika stvaralakog uma. Sigurno da dobra mmoria
prdstavlja nophodni prduslov za uspnog istraivaa.
Imaginacia ili mata prdstavlja sposobnost probraavanja prdstava ko odraavau
ralnu stvarnost i stvaranja novih prdstava. U psihologii s razlikuu rproduktivna
imaginacia, stvaralaka imaginacia i matanj. Za istraivaa nophodno da posdu
stvaralaku imaginaciu, koa kao rzultat da novu prdstavu do ko stvaralac li da
do (umtniko ostvarnj, nauno dlo ili thniko otkri). Vlika mmoria i
sposobnost imaginaci istraivaa prdstavljau niscrpan izvor ida. Razvinom
imaginaciom istraiva mo pribliiti musobno voma udaljn id.
Ukoliko istraiva posdu izranu sposobnost miljnja i rasuivanja u situacii da
podinan prdmt i poav gnralizu. To s oglda kroz:
mo asnog dfinisanja pomova bz npravilnog proirivanja ili suavanja,
mo poimanja, kao sposobnost shvatanja uzroka koi uslovljavau poavu i promnu,
kao i odravanja vza i odnosa prdmta ili poava ralnog svta, uz razgovtnost
shvatanja vza i odnosa i obrazlonost ili svst o razlozima zbog koih poimanj
posmatramo kao pravilno,
mo miljnja, odnosno sposobnost misaonih-intlktualnih opracia: uporivanj
(utvrivanj slinosti i razlika izmu prdmta ili poava ralnog svta), analiza
4
imaginacia uobrazilja, mata, zamiljnost. Mata prdstavlja misaoni procs zamiljanja buduih dogaaa,
kao i sposobnost stvaranja novih clina kombinovanjm razliitih prdstava, ida i pomova koi u takvom
obliku n posto u ranim iskustvu.
234
Svetislav Markovi
(misaono ralanjavanj nga na dlov ili izdvaanj posbnih karaktristika obkta

istraivanja) i sintza (misaono sdinjavanj podinih dlova obkta istraivanja ili
spaanj u mislima njihovih posbnih svostava), indukcia (prlanj od posbnih
sluava na opti stav) i ddukcia (izvonj posbnog sluaa iz optg stava).
U individualn osobin uma spadau:
irina uma, ili iroko polj svsti, prdstavlja sposobnost da s stvaralaki misli u
razliitim oblastima ljudskog znanja i praks.
Dubina uma sposobnost da s pronikn u stvarnu sutinu problma.
Samostalnost uma, kou karaktri samostalan prilaz u ravanju problma.
Gipkost uma sposobnost da s lako odbaci sv ono to s pokazalo npravilnim i da
s pri tom tra putvi za nova rnja, koa bi bila oslobona prthodno uonih
npravilnosti.
Dosldnost uma s oglda kroz strogu loginost rada.
Brzina miljnja s mora razlikovati od povrnosti i brzopltosti.
Volja i moralni kvaliteti istraivaa su sto prsudni fakor u istraivakom radu. Bz rada,
strpljenja i istrajnosti nma nauk i umtnosti. Voljni i moralni kvalitti istraivaa s
ogldau kroz:
ntuziazam5,
Intelektualno potnj, r istraiva treba da bude prvo iskren prema sebi, a zatim i
prma drugom i da sebi bude najvei kritiar. Tako, obavljni rad trba da sadri
korktan popis svih autora i njihovih dla koa su korina u istraivanju. U tsno vzi
sa potnjm stoi i skromnost, kao odlika vlikih umova.
Prduzimljivost i iniciativa, r dalko vi bro ljudi sa idama, od onih koi id
mogu da ralizuu.
Krativnost6,
Struni nivo istraivaa osnovni prduslov za istraivanja u odgovarauo oblasti.
Stvorn ili nasln navik, r navika mo biti nabolji sluga ili nabolji gospodar.
Fizika kondicia istraivaa, uz ouvanj dobrog zdravlja, omoguavau istraivau da
s nsmtano posvti dugotranim istraivanjima.7
Voma bitna karaktristika stvaralaca unutranja disciplina. Kada se ovek uhvati u kotac sa
sloenim problemom i ne ostavlja ga sve dok ne do do renja, tada on sigurno poseduje
osnovne osobine potrebne za stvaralaku delatnost. Ljudi sa stvaralakim duhom su, po pravilu,
neobini, oni duboko veruju u svoje mogunosti i prednost uvek daju individualnom radu.8
Istraivai odluuu koliko vrmna da posvt razliitim problmima, a sto su pod
uticam kulturnih, drutvnih, politikih i konomskih faktora. Oni iv i rad u kulturi
koa sto obliku njihov pristup problmima, dstvuu u okviru tori koa sto obliku
njihovo trnutno razumvanj prirod, rad u drutvu ko odluu koa od naunih
tma biti finansiski podrana a koa n, gzistirau u okviru politikog sistma koi sto
odru ko tm su dozvoljn i finansiski nagran, a ko n.
oduvljnj ili ntuziazam (gr. , od - u bogu) poam antik filozofi koi oznaavao
stanj ovka punog boga. U novi vrm ntuziazam s poistovu s nkritikim oduvljnjm za nto.
6
stvaralatvo ili krativnost sposobnost stvaranja ng novog vtinom mat, bilo da r o novom rnju
nkog problma, novom mtodu ili napravi, ili novom umtnikom prdmtu ili formi. Ova trmin obino s
odnosi na bogatstvo ida i originalnost razmiljanja, ali i praktinost rada.
7
D. Simi, Mtod nauk i thnikog razvoa, str. 107-116.
8
P. Hill, The science of engineering design, p. 75.
5
235
Svetislav Markovi
5. SAMOSTALAN I TIMSKI RAD U ISTRAIVANJU

Svaki istraiva , uglavnom, individualista. Za krativan istraivaki rad individualizam
nophodan. Istraiva trba da ima dovoljno odrn ruk i vliku samostalnost, ali i
pravovrmno uklapanj u timski rad.
Istraivaki tim vredi onoliko koliko vrede istraivai u njmu. Pravilan izbor istraivaa
nobino vaan, r usph zavisi od sastava istraivakog tima. Iskusnii istraivai (1, 2, 3,
4) imau voma visoko znanj u oblastima svo u spcializaci, a rlativno nisko u
drugim naunim oblastima (slika 1). Sa drug stran, istraiva-potnik (6) u svim
rlvantnim oblastima ima udnano, skromno znanj. Za razliku od njih, rukovodilac
istraivakog tima (5) posdu rlativno visoko znanj u svim oblastima znaanim za
tmu istraivanja i razvoa (A, , K, M). Ukupan fond znanja istraivakog tima
prdstavljn krivom liniom, koa prdstavlja nav vrdnosti znanja istraivaa u
podinim oblastima.
Slika 1: Zavisnost intnzitta znanja od oblasti istraivanja

Nophodno priodino odravati sastank svih usnika koi rad na ralizacii
odrnog istraivakog ili razvonog prokta, kako bi s ostvarila razmna miljnja o
uonim ili okivanim problmima. Voma vano ngovanj duha kolktivnog
(timskog) rada. Odgovornosti morau biti asno dfinisan.
Istraiva log karaktra i on koi nrado sarauu trba izbgavati, izuzv ako s n radi
o gniima.
Komunikacija izmeu uesnika u istraivanju i razvoju prdstavlja izuzetno specifian
problem. Razlike u pristupu problemima, u shvatanju tuih ideja i pravaca razvoja, mogu u
potpunosti da razbiju tim i da individualizuju pojedince u timu. Individualnim
razmiljanjem s vrlo brzo zatvara krug moguih ideja. Samozadovoljstvo dostignutim
prvim rezultatom obino dovodi do prestanka daljih napora u istom pravcu. Uspan timski
rad s zasniva i na intenzivnoj komunikaciji lanova tima, razmeni ideja i podsticanju
razmiljanja koja vode definisanom cilju.
Razvijani su razliiti metodi s ciljem da se rei problem komunikacije izmeu pojedinaca
unutar tima, meusobn razmen informacija i podsticanja razmiljanja i generisanja novih
ideja. Individualnost u razmiljanju otklanjaju korekcije drugih lanova tima.
236
Svetislav Markovi
Od rukovodioca istraivakog tima se trai da je osvdoni i istaknuti nauni radnik, aktivan

strunjak u vrhu odreene oblasti, da ima iroko i pouzdano znanje, organizatorske
sposobnosti, visoke moralne kvalitete, da poznaje i primenjuje psihologiju, da zna da motivie
ljude, da bodri, slua i kritikuje. Samo vti rukovodioci istraivakih timova umu da
sasluau miljnja drugih. Sluaui miljnja saradnika, mo s korigovati sopstvno
miljnj, a argumntovanim odbacivanjm przntiranih prdloga mogu s nai novi
argumnti, koima s uvruu sopstvni stavovi. Umti sasluati pr svga znai biti vaspitan,
potovati miljnj i linost koa to miljnj izla, podrati slobodu izlaganja linih stavova,
razviati odgovornost kod saradnika... Od rukovodioca istraivanja s oku da:
dobro pozna ljud sa koima radi (karaktr, kvalitt i slabosti, problm na poslu i u
privatnom ivotu, fiziko i zdravstvno stanj...),
sprman da svakom oda priznanj za postignut rzultat,
rukovodi nnamtljivo, koristi sugsti ngo nardb,
bud human, da um da ohrabri i razum drugoga, da pomogn i zatiti od npravd,
bud otvorn, iskrn i pravian,
saradnika uvk podri u onom to dobro...
6. ZAKLJUAK
Nauno miljnj ni rzrvisano samo za naunik. Kada s nko koristi mtodima i
principima naunog miljnja u svakodnvnom ivotu - kao to su prouavanj istori ili
knjivnosti, istraivanj drutva i vlad, tranj rnja za problm u konomii ili
filozofi, ili samo pokuava da odgovori na pitanja o sbi lino - ka s da posdu
kritiko miljnj. Kritiko miljnj da pouzdana znanja o svim aspktima ivota i
drutva, i ni ogranino na formalno prouavanj prirod. Nauno miljnj idntino u
torii i praksi, ali s izraz koristi pri opisivanju mtoda koi da pouzdan znanja o
prirodnom svtu.
Kritiko miljnj moda navania vtina kou unik mo da naui u koli i na
fakulttu.
7. LITERATURA
[1] Borovi Slavko, Mtodologia ksprimntalnog naunog rada, Radniki univrzitt
Radivo irpanov, Novi Sad, 1978.
[2] Vljovi Prdrag, Mtod naunog rada, Agronomski fakultt, aak, 2001.
[3] Zaaranovi Gligori, Osnovi mtodologi nauk, Institut za politik studi
Fakultta politikih nauka, Bograd, 1974.
[4] Kon Moris Rafal, Ngl rnst, Uvod u logiku i nauni mtod, asn, Bograd,
2006.
[5] Prodanovi Tomislav, Mii Nikola, Nauno istraivanj, mtod, procdura, zik i
stil, Agronomski fakultt, aak, 1996.
[6] Simi Duan, Mtod naunoistraivakog rada, asopis Motorna vozila i motori
MVM, Kraguvac, 16/1977, 17/1977, 51/1983.
[7] Simi Duan, Mtode nauk i thnikog razvoa, DSP, Kraguvac, 2002.
[8] Hill Percy, The science of engineering design, Holt, Rinehart and Winston, New York,
1970.
[9] ami Midhat, Kako nasta nauno dlo, Svtlost, Saravo, 1977.
237


UDK: 37(497.11)
Struni rad
OBRAZOVNA TEHNOLOGIJA KAO NUNOST

SAVREMENOG OBRAZOVNOG PROCESA
Goran Bilandija 1
Rezime: Analiza savremene obrazovne tehnologije pokazuje da ona poseduje takve

mogunosti da moe u najveoj moguoj meri da simulira prirodni tok nastavnog
procesa, individualne i samostalne naine, oblike i metode uenja, i da moe stvoriti
takvo intelektualno okruenje, ili sredinu za uenje, u kojoj svaki uenik moe
napredovati u onoj meri koju mu omoguavaju njegove intelektualne sposobnosti,
motivacija i predznanje.
Kljune rei: Tehnologija, obrazovanje, znanje.
EDUCATIONAL TECHNOLOGY AS A NECESSITY

OF MODERN EDUCATION PROCESS
Summary: Analysis of modern educational technology shows that it has such features to be
as much as possible to simulate the natural flow of the teaching process, individual and
independent ways, forms and methods of teaching ment, and that can create such an
intellectual environment, or the environment for learning, in which each student can
progress to the extent that he allows his intellectual ability, motivation and knowledge.
Key words: Technology, education, knowledge.
1. UVOD
Obrazovna tehnologija je ve dugo prisutna u realizaciji obrazovnog procesa i procesa uenja
i bila je poznata pod nazivom "obrazovna tehnika", "nastavna sredstva", "A/V sredstva",
"demonstraciona sredstva", instrukciona sredstva", "oigledna sredstva", "film u nastavi",
"nastavne maine". Osnovni nedostatak u tumaenju i primeni ovih nastavnih sredstava,
odnosno obrazovne tehnologije, je bio taj to se prilikom njihovog tumaenja najvie panje
pridavalo tehnikim karakteristikama, mogunostima i nainu korienja u smislu manuelnog
manipulisanja i tehnikog funkcionisanja, dok je vrlo malo panje posveivano pedagokom
opravdanju njihove primene. Problem je u tome, to se obrazovna tehnologija shvata na
raznovrsne naine i to je ona kao pojava, interdisciplinarni konglomerat raznih nauka, teorija,
tehnika, tehnologija, meusobno povezanih sa jednim ciljem, a to je da se obrazovni proces i
proces uenja uini efikasnijim, a time i racionalnijim i optimalnijim i da se prilagodi brzim
1
Mr Goran Bilandija, profesor TIO ; O Gornja Varo ; Zemun ; mail: bilandzija@gmail.com
Goran Bilandija
promenama drutvenog sistema, proizvodnje, tehnike i nauke.

Veina istraivanja obrazovnog procesa polazila je, do sada, prvenstveno od prouavanja tri
faktora koja ine njegove osnovne elemente a to su: uenik, nastavnik i nastavni programski
sadraj.
Meutim, oigledno je da postoji i etvrti faktor koji povezuje sva tri navedena elementa, a to
je obrazovna tehnologija (sl. 1). Poto su prva tri elementa, kod nas i u svetskoj literaturi i
praksi, relativno dobro proueni, mi smo redosled prouavanja ovih elemenata promenili, i
obrazovnu tehnologiju sa poslednjeg mesta "pedagokog trougla", tj. "pedagokog
etvorougla" u navedenom redosledu, postavili na prvo mesto, smatrajui je kao "vezivno
tkivo" za ostale elemente i jedan od najvanijih uslova za realizaciju savremenog obrazovnog
procesa, procesa uenja. Pored menjanja redosleda osnovnih elemenata obrazovnog procesa,
pokuali smo da ga sagledamo sa jednog drugaijeg stanovita, nego to je to do sada bio
sluaj.
Slika 1: Obrazovna tehnologija

Obrazovna tehnika je postala mono sredstvo i pomo nastavnicima i uenicima za lake
dobijanje i obradu informacija i osnovni izvor znanja, koji im daje na uvid obraeno znanje
prethodnih generacija.
U sva etiri elementa nastavnog procesa dolo je do transformacije u pogledu njihovog
znaaja, uloge i mogunosti, i smisla je sve usmereno ka ueniku kao osnovnom iniocu
obrazovnog procesa Zbog toga je najvaniji cilj obrazovne tehnologije da omogui ueniku
lake, bre i efikasnije dobijanje, obradu i usvajanje odreenih informacija, inei ih lakim i
prihvatljivijim, i to u odnosu na njihove individualne osobine, sposobnosti, mogunosti i
predznanje.
Ovim se nastoji da nastavni proces i proces uenja postanu egzaktniji i da pedagogija bude
nauka pouavanja i uenja, a ne umetnost "pouavanja", da nastanak i razvoj obrazovne
tehnologije ne zavisi samo od drugih vrsta naunih delatnosti, kao na primer od
tehnike i informatike, ve da bude iniciran i koncipiran prvenstveno od pedagogije i
psihologije, s tim da hardverski deo preuzme tehnika, da obrazovna tehnologija ne
bude samo orue nastavnika ve i uenika.
239
Goran Bilandija
2. OBRAZOVNA TEHNOLOGIJA KAO NUNOST SAVREMENOG

OBRAZOVNOG PROCESA
Nikad kao danas re "znanje" nije imalo vei znaaj i veu ulogu u ivotu savremenog oveka.
Nikada nije postojala vea potreba za njim i njegovim korienjem nego sada. Stvara se novi
svet - svet nauke, uenja i miljenja.
Veina intelektualaca ve sada osea da je sticanje znanja, struno usavravanje, stalne
inovacije, imperativ dananjice i nunost svakog oveka u aktivnom radnom odnosu. Neki su
uplaeni pred masom novih znanja. Neki ne prate ni jedan odsto onoga to se u svetu iz
pojedinih struka publikuje. Sve je glasniji zahtev, u razvijenijim zemljama, da se obavezno
kolovanje pone ranije i produi.
Posmatrajui eksplozivni razvitak i prisustvo tehnike (sl. 2) i tehnologije u svim domenima
ljudskog rada, moemo ve danas opravdano tvrditi da sadanje tradicionalno obrazovanje
obrazuje uenike i studente za drutvo koje ve nestaje ili koje za desetak godina nee
postojati.
Proizvodnja i korienje informacija dostiu, po brzini, obimu i kvalitetu, do sada neviene
razmere, a informaciona privreda postaje sve znaajnija grana ljudskog rada.
Slika 2: Neki oblici tehnike u nastavi

Informaciono ili kompjutersko drutvo, ve sada stavlja pod znak pitanja vrednost postojeeg
sistema obrazovanja, njegove institucije i njegovu efikasnost, zamerajui mu monopolistiki
nain obrazovanja i neadekvatno kolovanje uenika za profesije i zanimanja koja postoje i
koja nastaju. Sigurno je, da se danas, u veku modernih izvora znanja (sl. 3), moraju
menjati naini, oblici i metode realizacije nastave i uenja, postojei nastavni sadraji,
kao i sam razredno asovni i predmetni sistem realizacije nastavnog procesa.
Osnovna uloga, cilj i opravdanost primene obrazovne tehnologije, sastoji se u tome da
pomogne u poveanju efikasnosti nastavnog procesa i procesa uenja pod ime
240
Goran Bilandija
podrazumevamo:
poboljanje kvaliteta i kvantiteta uenja;
poveanje mogunosti delovanja nastavnika na uenike u obrazovnom i vaspitnom
smislu;
smanjivanje vremena za uenje da bi se postigli postavljeni obrazovni ciljevi;
smanjivanje finansijskih trokova.
Slika 3: Moderni izvori znanja

Ako prihvatimo da je obrazovanje i obuka, manje ili vie, obrada informacija i njihovo
transformisanje u znanje, onda moemo sa sigurnou rei da je obrazovni proces sada realno
dobio sredstva sa kojim i uz pomo kojih e moi revolucionisati nain poduavanja i obuke
uenika i izmeniti mnoge stavove o nastavnom procesu.
Prema Vigrenu (Wigren), potrebno je oblikovati novi lik uenika koji e odgovarati sadanjem
i buduem drutvu.
ovek mora da se obrazuje do kraja radnog veka. Nekada je uenje bilo luksuz za elitu, sada je
to nacionalna potreba, potreba irokih masa, u pravom smislu te rei. Ko ne shvata ove
procese, ne shvata tendenciju vremena, on zaostaje. Ko, suprotno ovome, shvati ove procese,
za njega je budunost ve poela.
Drutvo koje nije spremno za tehnoloku revoluciju mora stagnirati i ne moe se takmiiti u
svetskim ekonomskim procesima, promenana i razmenama, jer tehnoloki napredak uslovljava
nivo ekonomskog razvoja, a on uvek zavisi od obrazovanja i znanja.
Mnogobrojna istraivanja efikasnosti uenja, pomou obrazovne tehnologije, ukazuju na to da
efikasnost uenja ne zavisi samo od karakteristika njihovih komunikacijskih kanala, ve i od
kvaliteta poruka. Savremena obrazovna tehnologija ve odreuje, budunost pedagogije.
Elektronsko doba menja nae tradicionalne pojmove o materiji, prostoru, vremenu, energiji,
informacijama pa i obrazovanju. U takvim uslovima uloga nastavnika, kole, obrazovanja,
prirode uenja, mora se preispitati u svetlosti savremene obrazovne tehnologije. S pojavom
svemirskih letova, satelita, genetskih istraivanja, uvidelo se da e opstanak i progres nekog
naroda u sve veoj meri zavisiti od iroko rasprostranjenog korienja raznih vrsta tehnologija.
Tehnologija je izazvala revoluciju industrije, zabave, poljoprivrede, ratne tehnike, a oekuje se,
s pravom, da e to izazvati i u obrazovnom procesu. Tehnologija se esto koristi kao sinonim
za razliitu opremu, objekte, aparate, instrumente i za neodreenu kombinaciju opreme i
neophodnog znanja za realizaciju neega. Sama re tehnologija je kombinacija grkih rei
"techne" to znai spretnost, vetina, nain, znanje, pravilo, umenost, orue, umetnost, zanat,
sredstvo i "logos" to znai nauka, re, uenje, duevno stanje. Iako ni danas ne postoji njeno
jedinstveno, opte prihvaeno znaenje, ipak veina strunjaka prihvata odrednice koje
241
Goran Bilandija
oznaavaju sam proces rada, proizvodnju, i zbog toga se pod terminom tehnologija najee
podrazumeva znanje potrebno za proizvodnju dobara i usluga. Zbog toga i jedna od definicija
tehnologije glasi: "Tehnologija je sistematina primena znanja da bi se postigao cilj". Ovo
znanje ne mora biti samo iz jedne specifine oblasti, ve iz raznih naunih oblasti. Znanje se
primenjuje na sistematini nain i veinom se odnosi na odreene postupke da bi se proizveli
ili postigli predvieni rezultati. Tehnologija se odnosi i na planiranje, sisteme, metode,
organizaciju celokupnog procesa proizvodnje. Nju sainjavaju sredstva za postizanje nekog
cilja i sistematski i organizovani proces rada.
Teorijsku osnovu, obrazloenje i opravdanje primene obrazovne tehnologije (sl.4.) u
obrazovnom procesu ine znanja iz raznih naunih oblasti i disciplina, kao to su: pedagogija
(didaktika i metodika), psihologija (psiholoke teorije uenja, recepcija, pamenje, panja,
imaginacija), kibernetika (teorije upravljanja i regulisanja, algoritma i modela, fidbeka),
komunikologija. Ove discipline identifikuju razne faktore koji utiu na proces uenja, nastave i
efikasnost raznih medija.Razvoj obrazovne tehnologije nije bio unapred smiljen cilj pedagokih strunjaka.
Slika 4; Primena obrazovne tehnologije

Obrazovna tehnologija se moe prouavati, analizirati i sagledavati iz razliitih uglova i zbog
toga dolazi do velike sloenosti i razlika u njenom tumaenju i prikazivanju. ak i male jezike
finese utiu da se ona drugaije vidi. Tako, nije isto "tehnologija obrazovanja", "tehnologija u
obrazovanju", "obrazovna tehnologija", "nastavna tehnologija".
Prema Eltonu (1977), postoje tri iroke linije razvoja obrazovne tehnologije. To su: (1)
masovne komunikacije (instrukcije); (2) individualizovano uenje i (3) grupno uenje. Svaka
od ovih linija (mi bi rekli etapa) sastojala se od tri faze koje su smenjivale jedna drugu. To su:
faza istraivanja, faza razvoja i faza korienja, kao to je to prikazano u tabeli 1.
Tabela 1: Istorijski razvoj obrazovne tehnologije
Istraivanje (1950)
Razvoj (1955)
Korienje (1960)
Istraivanje (1960)
Individualizovano uenje (1945) Razvoj (1970)
Koricenje (1975)
Istraivanje (1975)
Grupno uenje (1950)
Razvoj (1980)
Korienje (1985)
Sutinska ogranienja (a i veliki trokovi odravanja) su uticali da su mnogi obrazovni masovni
Masovne komunikacije (1940)
242
Goran Bilandija
sistemi, kao to je na primer televizija zatvorenog kruga, poeli smanjivati svoj uticaj i rad.
Meutim, "masovne instrukcije" i dalje predstavljaju veoma znaajni deo obrazovnog
delovanja i kao takve su se odrale i do dananjeg vremena.
Novi uslovi, konteksti i naini njihove realizacije u nastavnom procesu, ne mogu se bazirati na
njihovim tradicionalnim postavkama, nainima primene i tumaenja, ve se moraju sagledavati
u svetlu postojeih mogunosti hardverske i softverske osnove obrazovne tehnologije. Pojmovi
i termini "obrazovna tehnologija", "nastavna tehnologija", "pedagoka tehnologija" su se kod
nas, u naoj strunoj literaturi i nastavnoj praksi, pojavili oko 1960. godine. Oni pokrivaju i
zahvataju polje, oblast i delatnosti vezane sa obrazovnim procesom u najirem smislu, sa
nastavnim procesom kao uim odreenjem i sa procesom uenja kao osnovom obrazovnog
procesa. Analiza postojee pedagoke literature pokazuje da se pojam obrazovna tehnologija
koristi u raznim varijantama, znaenjima, raznovrsnim tumaenjima u zavisnosti od shvatanja
njene uloge, znaenja i onoga to taj pojam obuhvata. Analiza strune literature pokazuje
veliku raznovrsnost u korienju tog pojma, ali i velike razlike u njegovom poimanju i
tumaenju. Smatram da nema nekog velikog razloga da se pojam tehnologija, primenjen u
obrazovnom procesu, drugaije shvata i tumai od njegovog sutinskog znaenja, odakle je i
nastao, to jest, u proizvodnji i tehnikim naukama. Neslaganje, u odnosu na pojam obrazovna
tehnologija, odnosi se na:
naziv, i postavlja se pitanje da li on u celini obuhvata celu oblast obrazovanja,
na definiciju oblasti koju treba da obuhvati ovaj pojam,
na adekvatnost rei koje objanjavaju ovu oblast i
okvir koga obuhvata ovaj pojam i njegov sadraj, odnosno sam nain definisanja.
Definicije obrazovne tehnologije su esto kontradiktorne i svaki autor je definie prema svom
teoretskom pristupu, ili prihvata definiciju koja mu za neko njegovo prouavanje odgovara. U
poetku su navedeni pojmovi, manje ili vie, bili ogranieni i zahvatali savremena tehnika
sredstva koja se mogu ili se primenjuju u nastavnom procesu ili procesu uenja.
Ako prihvatimo da obrazovna tehnologija predstavlja prenos i proizvodnju nastavnih
informacija, da omoguava razne oblike, naine i metode njihovog prezentovanja i
transformisanja u znanje, potrebno je jasnije razgraniiti sadraj obrazovne tehnologije od
didaktike, informatike, logike, psihologije. Meutim, ako iskljuimo sadraje ovih nauka iz
pojma obrazovne tehnologije, onda se ona teko moe razumeti, a ako i prihvatimo, postavlja se
pitanje gde se ovi pojmovi prepliu, ta im je zajedniko, koje su razlike i ta koji pojam znai u
odnosu na nastavni proces i proces uenja. Oduzimamo li tehnologiji sredstva, ostaje samo
proces koji se ne moe realizovati bez njih, a ako shvatimo pojam tehnologije kao odreeni broj
sredstava, ureaja i predmeta, ne podrazuinevajui tu i proces prerade, proizvodnje, prenosa,
oblikovanja, prezentacije informacija, onda takvo tumaenje ne bi bilo adekvatno.
Pod pojmom obrazovna tehnologija moraju ostati sredstva, metode i oblici rada koji se
primenjuju u obrazovnom procesu, jer izostanak bilo kog elementa onemoguava njeno
funkcionisanje, meutim, ona nije samo tehnoloko sredstvo, nego nova oblast, metoda i
organizacija rada koja uslovljava inoviranje ve postojeih naina rada. Ona doprinosi
racionalizaciji nastave i promeni poloaja i funkcije kako nastavnika tako i uenika, i omoguava razvijanje kreativnosti i individualizaciju nastavnog procesa. Nju treba shvatiti kao
primenjenu nauku koja u sebe ukljuuje razne sisteme, modele, analize i postupke uenja i
istraivanja. Tehnika nastavna sredstva stvaraju potrebne uslove za realizaciju pojedinih
vidova obrazovne tehnologije.
243
Goran Bilandija
3. ZAKLJUAK
Kao pisac ovog rada, hteo bih da ukaem na problematiku koja u stalnim drutvenim
previranjima treba da bude prioritet u oblasti obrazovanja, kao i u korienju obrazovnih
tehnologija. U uzrastu od este do desete godine, u vremenu kad deca pohaaju nastavu i u
veini sluajeva prvi put se upoznaju sa nastavnim sredstvima uopte, treba istai prioritet kako
u odnosu decatehnologija , tako i u odnosu decanastavnik (bio on uitelj ili strunjak iz
informatike), a i u uzrastu od V do VIII razreda na predmetu tehniko i informatiko
obrazovanje, koji je logian nastavak obrazovanja dece u tehnikom i informacionom smislu.
Moemo rei da obrazovna tehnologija obuhvata i sredstva i postupke koji se koriste u
nastavnom procesu i procesu uenja da bi poveali njegovu efikasnosti da bi nastava postala
racionalnija i optimalnija. Po novoj koncepciji obrazovne tehnologije, ona se vie ne moe
shvatiti kao primena tehnikih medija iako joj to ini osnovu, ve i kao primena raznih naunih
postupaka, principa, modela, metoda i teorija u obrazovnom procesu koji su nastali u
pedagogiji, psihologiji, teoriji komunikacija, sociologiji, kibernetici. Zato je vodilja ozbiljan
pristup u ostvarivanju cilja izgraivanja i podizanja obrazovnih tehnologija, da se ne troe
sumanute svote novca na saniranje posledica trenutnog stanja, ve na investiranje u tehnologije
koje e doneti blagostanje u dugom periodu koji je pred nama.
4.
LITERATURA
[1] Solea, D. (2003): Obrazovne tehnologije, Uiteljski fakultet, Sombor.

[2] Bilandija, G. ; (2005): Obrazovne tehnologije u realizaciji programa izbornog
predmeta "Od igrake do raunara" za osnovnu kolu, aak, Tehniki fakultet.
[3] Mandi, P., Mandic, D. (1997): Obrazovna informaciona tehnologija, Uiteljski fakultet,
Beograd.
[4] Delor, . (1996): Obrazovanje - skrivena riznica, UNESCO - International
Commision on Educations for the Twenty first century.
[5] Fernandez, J.A. (1996): Education and teachers in western Europe,
UNESCO,
Warsaw.
[6] Mehisto, P. (1993): Education in a Time of Rapid Changer. A Perspectives from
Eastern Europe, Education and change in central and Eastern Europe, UNICEF
SADAC, Geneva.
[7] Learning: The treasure within, (1996): Report to UNESCO of the International
commision on Education for the Twenty-first Century, UNESCO, Paris.
[8] Aktuelnosti u obrazovanju, god.VI, br.4 (1999): (A Decade of Reforms at Compulsary
Education level in the Europen Union) Minsitarstvo prosvete i sporta, Beograd.
[9] Kvalitetno obrazovanje za sve - put ka razvijenom drutvu (2002): Ministarstvo
prosvete i sporta, Beograd.
[10] Danilovi, M. (1996): Savremena obrazovna tehnologija - Uvod u teorijske osnove.
Beograd,Institut za pedagoka istraivanja.
[11] Danilovi, M. (1998): Tehnologija uenja i nastave. Univerzitet u Novom Sadu,
Tehniki fakultet "Mihailo Pupin" Zrenjanin; Institut za pedagoka istraivanja,
Beograd.
[12] Danilovi, M. (2000): Primena multimedijalne informatike tehnologije u
obrazovanju, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, br. 32 (179-192). Beograd,
Institut za pedagoka istraivanja.
244


UDK: 005.5
Struni rad
UPRAVLJANJE ZNANJEM U FUNKCIJI KONKURENTSKE

PREDNOSTI
Sanja Stanisavljev 1, Nataa urii 2, eljko Miladinovi 3
Rezime: Znanje se posmatra kao klju za pomeranje moi u budunosti.Kontinualno

unapreivanje produktivnosti znanja i rada jeste osnovni imperativ savremene privrede i
svakako najznaajniji faktor u konkurentskoj borbi preduzea na globalnom tritu.
Tehnoloki, trino ekonomski, politiki, drutveni i globalni faktori, utiu na ubrzanje
promena, kao i na oblikovanje teorije i prakse ekonomije i menadmenta. Koncept
Knowledge management (Menadment znanja) sve vie je jedan od kljunih koncepata
kreiranja konkurentske prednosti u novoj ekonomiji i menadmentu.Sposobnost neke
organizacije da ui i da se menja, da ui bre od drugih, da steeno znanje pretoi u
praksu, predstavlja najveu prednost koju ona moe da poseduje. U radu e biti
predstavljen znaaj znanja i upravljanja znanjem, kao kljunih faktora za postizanje
konkurentske prednosti na savremenom, globalnom svetskom tritu.
Kljune rei: Znanje, upravljanje znanjem, intelektualni kapital.
KNOWLEDGE MANAGEMENT IN THE FUNCTION OF

COMPETITIVE ADVANTAGE
Summary: Knowledge is viewed as a key to be able to move in the future. Continuous
improvement of productivity and knowledge is the basic imperative of the modern economy
and certainly the most important factor in the competitive battle in the global enterprise
market. Technological, market - economic, political, social and global factors influence the
acceleration of change, as well as the formation of the theory and practice of economics
and management. The concept of "Knowledge management (knowledge management) are
more and more is one of the key concepts of creating a competitive advantage in the new
economy and management. The ability of an organization to learn and to change, to learn
faster than others, that knowledge transfuse in practice, represents the largest advantage
that it can have. The paper will be presented to the importance of knowledge and
1
Sanja Stanisavljev, struni saradnik,Tehniki fakultet, ure akovia bb, Zrenjanin,

E-mail: sanja@tfzr.uns.ac.rs
2
Nataa urii, struni saradnik Tehniki fakultet, ure akovia bb, Zrenjanin,
E-mail: natasa@tfzr.uns.ac.rs
3
eljko Miladinovi, struni saradnik Tehniki fakultet, ure akovia bb, Zrenjanin,
E-mail: zekilimzr@gmail.com
Sanja Stanisavljev i dr.
knowledge management, as key factors for achieving a competitive advantage in the

modern, global world market.
Key words: Knowledge, knowledge management, intellectual capital.
1. UVOD
Globalna konkurencija i brzina promena u organizaciji, istie znaaj ljudskog kapitala i
sposobnost brze implementacije znanja unutar organizacije, kao jedini siguran izvor trajne
konkurentske prednosti. ivimo u vremenu kada znanje postaje osnovni kapital u
organizaciji, ali i glavni aktivator razvoja te organizacije. Konkurentnost koja se ranije
gradila na posedovanju specifinih resursa, niskim trokovima, ustupila je mesto
konkurentnosti koja se bazira na posedovanju znanja i na efektivnom upravljanju znanjem.
Zato savremene organizacije sve vie svojh resursa (novca, vremena, energije, informacija
isl.) posveuju obrazovanju i stalnom obuavanju zaposlenih. U savremenoj ekonomiji, gde
vladaju surovi trini uslovi, znanje postaje kljuni faktor u opstanku i razvoju preduzea.
ivimo u vremenu sve brih, dramatinijih, kompleksnijih i nepredvidljivih promena.
Tehnoloki, trino ekonomski, politiki, drutveni i globalni faktori, utiu na ubrzanje
promena, kao i na oblikovanje teorije i prakse ekonomije i menadmenta. Koncept
Knowledge management (Menadment znanja) sve vie je jedan od kljunih koncepata
kreiranja konkurentske prednosti u novoj ekonomiji i menadmentu
Menadment znanja promovie integrisani pristup identifikovanju, usvajanju, prikupljanju,
delenju i evaluaciji intelektualne imovine svakog preduzea.
U dananjem
hiperkonkurentskom poslovnom okruenju, znanje nije samo kritian faktor sve brih
promena, ve je inilac brzih transformavija starih ekonomskih paradigmi i starih koncepta
menadmenta.
2. DEFINICIJE ZNANJA
Upravljanje znanjem je integralni, sistemtski pristup u identifikovanju, upravljanju i
deljenju svih korporativnih informacionih vlasnitva, ukljuujui baze podataka,
dokumenta, politike i procedure kao i prethodno neartikulisane ekspertize i iskustva koja
poseduju zaposleni pojedinano. U osnovi, to je stvaranje baze kolektivnih informacija i
iskustava preduzea dostupnih pojedinanom naunom radniku, koji je odgovoran za
njihovo mudro korienje i popunjavanje. Ovaj neprekidni krug snai organizaciju koja ui,
stimulie kolaboraciju i hrabri ljude da neprekidno poboljavaju nain na koji obavljaju
posao .
Upravljanje znanjem zadovoljava kritine parametre organizacijskog prilagoavanja,
preivljavanja i kompetentnosti pred naratajuim skokovitim promenama u okruenju.
Sutinski, ono ukljuuje organizacione procese koji trae sinergetske kombinacije podataka
i mogunosti procesiranja informacija informacionim tehnologijama i kreativne i
inovativne sposobnosti ljudskih bia4.
Upravljanje znanjem je eksplicitno i sistematino upravljanje vitalnim znanjem i
odgovarajuim procesima: kreiranjem, prikupljanjem, organizovanjem, raspodelom,
4
Dr. Yogesh Malhotra, www.kmnetwork.com/kmdefs.htm
246
korienjem i eksploatacijom. Ono zahteva prevoenje personalnog znanja u korporativno

kada moe biti pristupano kroz organizaciju i na prikladan nain primenjeno5.
Upravljanje znanjem je nain na koji organizacije kreiraju, uvaju i ponovo koriste znanje
da bi ostvarile ciljeve organizacije6.
Sistematski proces pronalaenja, selektovanja, organizovanja preiavanja i
prezentovanja informacija na nain koji poboljava sposobnosti zaposlenih u odreenoj
oblasti od interesa7.
Istorija znanja
Studija o ljudskom znanju bila je centralni predmet razmatranja jo od vremena starih Grka.
Klasina definicija znanja je justified true belief. U smislu, znanje je miljenje
proizvedeno u glavi. To je proizvod ljudske refleksije i iskustva.
Koncepti podataka, informacija i znanja su generalno zbunjujui. podaci predstavljaju
opaanja ili injenice izvan konteksta, te stoga sami po sebi ne nose nikakvo znaenje.
Informacije nastaju kad se podaci stave u kontekst koji ima znaenje, esto u obliku poruke.
Znanje predstavlja naa verovanja i vrednovanja koja se zasnivaju na smisleno
organizovanom skupu informacija (poruka) do kojih dolazimo iskustvom, komunikacijom
ili zakljuivanjem.
Polazei od informacija kao glavnog faktora za konstituisanje znanja, upravljanje znanjem
se moe definisati kao sistematski proces traenja, selektovanja, organizovanja, destilisanja
i prezentovanja informacija na nain koji poboljava razumevanje zaposlenih u specifinim
podrujima interesovanja. Upravljanje znanjem pomae organizaciji da ostvari dobitak na
prepoznavanju i razumevanju sopstvene ekspertize. Specifine aktivnosti u okviru
upravljanja znanjem pomau fokusiranje organizacije na sticanje, uvanje i iskoriavanje
znanja za reavanje problema, dinamiko uenje, strategijsko planiranje i donoenje odluka.
Svetska ekonomija svakodnevno doivljava metamorfozu i evolutivne promene koje za
posledicu imaju promenu uslova u kojima se obavlja poslovanje. Posmatrano sa aspekta
preduzea svaka faza razvoja ekonomije nosila je sa sobom odreene specifinosti koje su
morale biti uoene od strane preduzea i akceptirane kao strategijske pretpostavke. Charles
Heckscher je identifikovao tri faze u industrijskoj istoriji:
1. era manufakturne proizvodnje,
2. era masovne proizvodnje,
3. era znanja.
Svaka od njih ima posebne karakteristike oliene u nainu funkcionisanja preduzea. U eri
manufakturne proizvodnje akcenat je na proizvoakoj sposobnosti radne snage i
produktivnosti pojedinca. U eri masovne proizvodnje ljudski rad se zamenjuje mainskim
to za posledicu ima ogromno poveanje produktivnosti i znaajno snienje trokova
proizvodnje. Znaajno vea tranja od ponude i ne previe visoki zahtevi potroaa
omoguili su proizvodnju velikih serija istovetnih proizvoda. Fokus je vie na koliini, a
manje na kvalitetu.
5
David J. Skyrme, www.skyrme.com/insiehts/22km.htm

Wally Bock, www.wallybock.com
7
www.knowledgepoint.com.au
6
247
Era znanja donosi nove rapidne promene u drutvu, tehnologiji i nauci to je za posledicu
imalo ogroman uticaj na konkurentski poloaj preduzea i njihovu sposobnost da na pravi
nain odgovore izazovima okruenja. Ove promene su naroito brojne i znaajne u
poslednjih deset godina i ukratko se mogu svesti na sledee:
Znanje je kritian faktor uspeha za poslovanje preduzea. Povezivanje ljudi koji
poseduju specifine vetine i znanje postaje imperativ menadera u njihovom
nastojanju da obezbede odrivu konkurentsku poziciju.
Vreme za donoenje odluka je sve krae. Turbulentnost okruenja i brzina promena
zahtevaju momentalne organizacione reakcije. Dodatni problem predstavlja potreba da
se to dalje zaviri u budunost i da se u sadanosti donesu odluke koje e imati
posledice u daljoj budunosti. Da izraaja dolazi analitiko prosuivanje i
konceptualno razmiljanje.
Relacije izmeu zaposlenih su mnogo kompleksnije. Novi tip poslovnih relacija
izmeu preduzea zahteva razvoj vetina koje istiu nezavisnost, komunikativnost i
sposobnost da se izgrade i odre jake relacije izmeu zaposlenih. Koncept virtualnih
organizacija menja nain na koji ljudi meusobno interaguju i smanjuje potrebu za
fizikim kontaktom zaposlenih, a u mnogim sluajevima je i potpuno redukuje.
Informaciona i komunikaciona tehnologija je ugraena u veliki broj meuljudskih
interakcija i poslovnih transakcija. Ljudi su postali tehnoloki zavisni vie nego ikada
pre. Mera nepismenosti nije vie poznavanje itanja i pisanja, ve poznavanje rada na
raunaru i njegovo korienje u privatne i poslovne svrhe.
U eri znanja znaajne promene se odnose i na promenu potroake realnosti koja
podrazumeva sve sofisticiranije zahteve potroaa. Problem preduzea nije kako da
zadovolji tekue potrebe ve kako da predvidi budue potrebe potroaa i da ih na
odgovarajui nain zadovolji. Upotreba visokih tehnologija u generisanju proizvoda i
usluga zahteva permanentno ulaganje u opremu, ali i edukaciju zaposlenih.
Rudy Ruggles, jedan od vodeih mislioca i praktiara u oblasti upravljanja znanjem je
identifikovao sledee elemente kao integralne komponente upravljanja znanjem:
Generisanje novog znanja,
Raspolaganje korisnim znanjem iz spoljnih izvora,
Korienje raspoloivog znanja za donoenje odluka,
Ugraivanje znanja u procese, proizvode i/ili usluge,
Prikazivanje znanja u dokumentima, bazama podataka i softveru,
Olakavanje irenja znanja kroz organizacionu kulturu i inicijativu,
Transferisanje postojeeg znanja u druge delove organizacije,
Merenje vrednosti znanja i/ili uticaja upravljanja znanjem.
Rukovanje znanjem i ekonomija znanja
Kako u svim navedenim definicijama tako i u krugovima prodajnih/izvrnih kompanija za
projektovanje upravljanja znanjem kao i njihovih klijenata figuriu dva aspekta upravljanja
znanjem:
Upravljenje informacijama ("Management
of information") - Na ovom polju
istraivai i strunjaci su informatiari ili informacioni strunjaci koji uestvuju na
razvijanju informacionih sistema preduzea, primeni vetake inteligencije, stvaranju
groupware-a i slinim razvojnim projektima. Za njih je znanje: objekat. Ovu granu
upravljanja znanjem moemo nazvati rukovanje znanjem;
248
Upravljanje ljudima ("Management of people") - Strunjaci i istraivai na ovom polju

su iz oblasti filozofije, sociologije, poslovnih ili upravljakih nauka. Prvenstveno se
bave prouavanjem i unapreenjem linih sposobnosti ili ponaanja oveka. Za njih je
znanje tok, dinamino promenljiva sposobnost, kompleksni skup strunog znanja.
Odgovarajui naziv za ovu ve due prisutnu granu bilo bi ekonomisanje znanjem.
Obe ove grane mogu se podjednako razmatrati na nivou jedinke kao i na organizacionom
nivou. Na nivou prouavanja oveka kao jedinke, ekonomisanjem znanja prvenstveno se
bavi psihologija, a na nivou organizacije, organizacione nauke, sociologija, filozofija.
Oblast prouavanja rukovanja znanjem na nivou jedinke spada u vetaku inteligenciju ija
je to i najznaajnija sfera, dok na nivou organizacije ona pripada reinenjeringu.
Istovremeno, radi uspenog upravljanja znanjem unutar organizacije, neophodno je vriti

prouavanja do nekih nivoa kako to proizilazi iz knjige "Stvaranje polovnog preduzetnitva
na osnovama znanja" (Creating the Knowledge-based Business) David-a J., Skyrme-a i
Debra-e M. Amidon-a, koja je kao obnavljajui kriterijum uspeha upravljanja znanja
obeleila sledee:
uloga lidera znanja - jasna vizija, koju top menadment - vrhunsko rukovodstvo
svesrdno podrava;
jedistveno potvrena poslovna korist - detektovanje (dijagnoza) uspene delatnoasti i
planiranje buduih koraka (organizacioni nivo, aspekat ekonomisanja znanja);
organizacioni tokovi - sadre u sebi mapiranje znanja i upravljanje informacijama
(aspekt rukovanja znanja na nivou jedinke i organizacionom nivou);
kultura podele znanja - meugranina timska saradnja (organizacioni nivo,
ekonomisanje znanjem);
kontinualno uenje - mree u kojima se ui (organizacioni nivo, ekonomisanje
znanjem);
adekvatna informaciona i komunikaciona infrastruktura - tehnologije koje podravaju
groupware i druge vrste saradnje, kao npr. Internet (organizacioni nivo, aspekt
rukovanja i ekonomisanje znanjem).
Transferi/konverzija znanja
Za razliku od opipljivih, konkretnih dobara, kojima sa upotrebom opada vrednost, znanje
raste kada koristi, a gubi na vrednosti kada se ne koristi. Poveati kompetentnost u
korienju stranog jezika ili sportu zahteva ogroman trening a takoe i za kompetentnost
menadera je potrebno dugo vreme obuke na poslu. Kada neko prestane da govori strani
jezik njegovo znanje se gubi.
Proizvodnja i transport fizikih dobara od dobavljaa sirovina, preko fabrike i proizvodnje
do kupaca, predstavlja koncept lanca vrednosti. Ako vidimo organizaciju kao kreatora
vrednosti transferom i konverzijom znanja sa klijentima, lanac vrednosti kolapsira i postaje
mrea vrednosti. Interakcija ljudi je kroz razliite uloge i veze koje kreiraju kako bi stvorili
neopipljive vrednosti (znanje, ideje itd.) i opipljive vrednosti. Za razliku od lanca vrednosti,
neopipljiva vrednost u mrei vrednosti raste svaki put kada se neki transfer dogodi zato to
znanje fiziki ne napusta kreatora kao posledica transfera. Ono sto ja nauim od tebe dodaje
se mom znanju ali ne napusta tebe da bi se oduzelo od tvog znanja. Zato, posmatrano sa
gledita organizacije, znanje se dupliralo. Podeljeno znanje je udvostrueno znanje. Sa
gledita pojedinca ovo se nesto razlikuje. Sada podeljeno znanje moda je izgubljena
konkurentska prednost, ansa za napredovanje ili mogunost za dodatni rad, zaradu i
249
priznanje. Strah od otputanja ili konkurencije jednostavno oslikava razloge zato pojedinci
nee da podele svoje znanje.
Zadaci pri formulisanju strategije su reavanje problema povezanih sa prevazilaenjem i
izbegavanjem prepreka koje spreavaju prenoenje znanja. Klju u kreiranju znanja je u
prenoenju i konverziju znanja. Prenoenje znanja izmeu dve individue je dvosmeran
proces koji poveava kompetentnost obe individue. Timski rad postaje konkretizacija
znanja i ukljuuje ceo tim. ta vise, transfer kompetentnosti zavisi od konverzije iz tacitnog
u eksplicitno i nazad ponovo u tacitno u beskrajnoj spirali.
Znanje je resurs shvaen kao sposobnost za delovanje, ne moe se posmatrati odvojeno od
ljudi. Pitanja motivisanosti ljudi da prenose i kreiraju znanje postaje temeljni strateki
zadatak. Pristup menadera, rukovodioca
bi trebao biti vie trenerski stil za razliku
od tradicionalnog komandnog stila.
Nonaka koristi re "omoguavanje" da
opie potreban pristup menadera. Jedna
odlika teorije firme bazirane na znanju je
da
preispituje
percepciju
granica
organizacije. ta je u stvari organizacija
ako su klijenti i dobavljai ukljueni kao
familija u firmu kao na slici 1? Kada je
vano koliko je efektivno kreiranje
vrednosti u celom sistemu, manje je vana
injenica da li je neko formalno zaposlen
Slika 1. Firma viena iz perspektive
ili je klijent ili dobavlja sve dok se
bazirane na znanju
vrednost stvara.
3. ZNANJE KAO KLJUNI FAKTOR NOVE ORGANIZACIJE I
KONKURENTNOSTI
U informacionom drutvu znanje postaje osnovni resurs privreivanja, koji omoguava da
ostala tri resursa, radna snaga, kapital i prirodni resursi budu produktivni. Znanje postaje
presudni faktor proizvodnje. Draker izraava miljenje da su tradicionalni resursi zemljite (prirodni resursi), radna snaga i kapital, postali od sekundarnog znaaja, jer se
mogu lako pribaviti samo ako se poseduje znanje. U novom drutvu znanje e postati
strateki izvor moi i bogatstva, a osnovna drutvena grupacija bie korisnici znanja,
odnosno osobe koje su sposobne da stave znanje u funkciju obavljanja poslovne aktivnosti.
Njih Draker naziva radnicima znanja. Re je o drutvu u kome umesto "odgovornosti za
uinak ljudi" dolazi "odgovornost za primenu znanja i uinak koji se zahvaljujui tome
postie".
Marketing omoguava upravljanje znanjem, odnosno stvara mogunost za poveanje
produktivnosti znanja ostalih poslovnih funkcija preduzea. Marketing predstavlja kljuni
instrument koji ini znanje produktivnijim. Danas znamo da sutinu upravljanja bilo kojom
funkcijom, a posebno marketingom, ine informacije dobre informacije omoguavaju
uspenu marketing akciju. Konkretno, to znai da upravljanje marketingom postaje
aktivnost obrade informacija.
250
Sve aktivnosti preduzea moraju biti maksimalno trino orijentisane, a poseban znaaj
dobijaju one aktivnosti koje su direktno usmerene ka tritu, rastu i razvoju preduzea. U
savremenim uslovima poslovanja u upravljanju preduzeem posebno se izdvajaju poslovne
funkcije, koje zbog svoje trine orijentacije nose strategijski predznak. To su marketing,
kvalitet i istraivanje i razvoj. Rast i razvoj preduzea, pa samim tim i njegova uspenost,
odreeni su tesnom meuzavisnou tri pomenute funkcije i njihovim sinergetskim
efektom. Postizanje poslovne izvrsnosti (odnosno zauzimanje trine pozicije izvrsne
kompanije) i kreiranje proizvoda i usluga svetske klase, kao osnovnog preduslova rasta i
razvoja preduzea, nije posao samo jedne poslovne funkcije, ili jedne organizacione celine
preduzea, ve je rezultat sinhronizovanog delovanja svih funkcija u preduzeu, prema
precizno definisanim ciljevima poslovanja.
Glavni problemi s kojima se susreemo na naim prostorima kada je u pitanju marketing
jeste sledei: neusvajanje marketing logike, neshvatanje integralnog marketing koncepta,
pogreno shvatanje marketinga, neadekvatno tretiranje ulaganja u marketing, problemi
organizacione strukture, nedovoljna brzina usvajanja novih trendova, metoda i tehnika u
marketing. Osnovni zadatak marketinga jeste da doprinese realnosti procene internih
mogunosti i slabosti i eksternih ansi i opasnosti. Koncepcijsko i organizaciono
pozicioniranje marketing funkcije mora biti u ulozi jaanja upravljake i akcione
sposobnosti preduzea da, kao serviser okruenja, odnosno potroaa, ostvaruje svoju
misiju efikasnije i efektivnije u odnosu na konkurenciju. Marketing se mora precizno
pozicionirati u internom okruenju poslovnih funkcija u preduzeu, kao funkcija od
izuzetne vanosti za preduzee, zajedno sa istraivako-razvojnom funkcijom i funkcijom
upravljanja kvalitetom.
Marketing se, dakle, mora tretirati kao poslovna filozofija iji znaaj proizilazi iz injenice
da marketing integrie, koordinira i usmerava aktivnost preduzea na identifikaciji i
anticipiranju i zadovoljavanju potreba i zahteva kupaca i potroaa. Osnov svake poslovne
aktivnosti preduzea treba da ine informacije koje su nastale kao proizvod napora
marketinga. Domai privrednici moraju da shvate da je marketing strateka poslovna
funkcija koja treba da doprinese da se iznae onaj kritian faktor koji u datoj situaciji
omoguava kreiranje i odravanje diferentne prednosti u odnosu na konkurenciju.
Marketing se mora prihvatiti kao poslovna koncepcija koja je stratekog, preventivnog i
usmeravajueg karaktera.
Organizacija zasnovana na znanju
Govorei o novom konceptu organizacije Draker kae da je priroda znanja u estim
promenama. Dinamika znanja namee potrebu da svaka organizacija mora da ugrauje
menadment promena u strategiju svog preduzea. Organizacija mora da se eksploatie
odnosno mora da razvija sledeu generaciju promena sopstvenog uspeha. Inovativnost mora
biti organizovana i usmeravana kao proces u savremenoj organizaciji. Moderna orginizacija
se sastoji od specijalista znanja iz toga proizilazi da ona mora da bude organizacija
jednakih, a ne organizacija nadreenih i podreenih.
Draker je ukazao na evolutivni proces promene pojma znanja. Ranije se znanje vezivalo uz
linost sada se vezuje uz rad, postalo je i resurs i orue. Znanje je prema sadanjim
kriterijumima javno dobro.
251
Konkurentna prednost se sve vie zasniva na neopipljivoj aktivi koju konkurenti ne mogu
da pribave ili uspeno imitiraju u kratkom vremenskom periodu. Aktiva koju preduzee
stvara akumuliranjem unutar preduzea je ona koja se stvara godinama putem "uiti
radei". Ona se ne moe pribaviti putem trinih transakcija. Strategija se stvara na aktivi
ija je ponuda ograniena. Konkurenti moraju da ubrzaju svoju stopu uenja u nastojanju da
smanje razmak za preduzeem koje na osnovu akumulacije aktive vodi u grani. Prema
Drakeru znanje danas predstavlja jedini znaajni izvor preduzea. Tradicionalni resursi
preduzea (zemlja i prirodni resursi, radna snaga) nisu izgubili na znaaju ali su ostali
sekundarni. Oni se stiu ukoliko postoji znanje. Znanje se sada posmatra kao sredstvo za
ostvarivanje drutvenih i ekonomskih rezultata. Po njemu, prinos znanja potreban da se
ustanovi kako postojee znanje moe da se iskoristi da bi se ostvarili rezultati, u stvari
predstavlja ono to podrazumavamo pod terminom menadment. On menadment posmatra
kao centralni organ drutva znanja, dok je menader odgovoran za primenu znanja i uinak
koji se, zahvaljujui tome postie.
4. ZAKLJUAK
Ukljuivanje svih nivoa menadmenta u proces upravljanja znanjem zahteva poveanje
kompetencija menadera, a samim tim i menaderskog znanja. Jaanjem menaderskih
kompetencija za upravljanje znanjem postie se svrsishodnije upravljanje znanjem u okviru
organizacije i poveanje njene konkurentnosti. Menaderi treba da imaju vei oseaj za
nevidljivu i neopipljivu imovinu ljudi, sadranu u umovima i iskustvima zaposlenih. Bez
ove imovine, kompanije su neopremljene vizijom i sposobnou da predvide budunost.
Preduzea koja aktivno i kontinualno primenjuju savremene metode i tehnike menadmenta
imaju znatno bolju ansu da ojaaju svoju konkurentsku sposobnost na globalnom triu i
da zauzmu stabilnu trinu poziciju sa perspektivom za dalji trini rast. Kontinualno
unapreivanje produktivnosti znanja i rada jeste osnovni imperativ savremene privrede i
svakako najznaajniji faktor u konkurentskoj borbi preduzea na globalnom tritu. Ove
pretpostavke treba da se ugrade u poslovnu politiku svake organizacije. U savremenoj
privredi menaderi, moraju biti osobe koje su sposobne da stalno stiu nova znanja. Ova
injenica ukazuje na novu ulogu obrazovanja obrazovanje mora da proima celo drutvo.
Sistem obrazovanja mora da postane otvoren, dinamian, ofanzivan, koliko i samo znanje, a
kola gubi monopol u pruanju znanja. Informatiko drutvo zahteva strunjake koji
poseduju spoj razliitih znanja i vetina, pre svega iz oblasti menadmenta i informacionih
tehnologija, koji su sposobni da brzo donose odluke, koji pokazuju interes i sposobnost za
primenu novih metoda i tehnika poslovanja i koji sami tee poboljanju radnog procesa.
5. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
Riderstrale, J., Nordstrom, K., Funky Business, Plato, Beograd, 2004.

Tisen R., Andrisen D., Depre F.L., Dividenda znanja, Adies, Novi Sad, 2006
Berman K., Najt D., Finansijska inteligencija, Asee, Novi Sad, 2007.
Kolovi, M. (1998 ) Informacijska ekonomija ili Era znanja Poslovni savetnik,
Progres, Zagreb br.5
[5] Bontis, N. (2002) World Congress on Intellectual Capital Readings, Butterworth
Heinermann.
[6] Drucker Peter, Moj pogled na menadment, Adies, Novi Sad, 2003
[7] Riderstrale J., Nordstrom K., Funky Business, Plato, Beograd, 2005.
252


UDK: 378.1(497.11)
POSTIGNUA AKREDITOVANIH PROGRAMA AGENCIJE

FILIPOVI FB SOFT
Branislav Filipovi1, Milo Vuji2, Milan Vuji3
Rezime: Agencija za obrazovanje i posredovanje Filipovi FB Soft iz Jagodine osnovana

2003 godine, sa podrkom Tehnikog fakulteta iz aka, godinama dobija odobrenje od
Centra za profesionalni razvoj zaposlenih u obrazovanju akreditaciju za izvoenje
mnogobrojnih programa. Uspenost u izvoenju odobrenih programa radi unapreivanja
nastavnog procesa u osnovnim i srednjim kolama korienjem informacione tehnologije
prikazaemo u prvom redu sa aspekta velikog broja korisnika ovih akreditovanih
prograskih modula sa podacima do kraja 2009 godine. Analiziraemo akreditovane
programe upotrebe multimedijalnih sredstava u nastavi i primenu informatike u nastavi
tehnikog obrazovanja. Razmotriemo aspekte optih i specifinih ciljeva programa,
predviene sadraje i vrste aktivnosti kao i metode, tehnike i oblike rada, njihovu dinamiku
realizacije, oekivane efekte programa, postupke praenja i obezbeivanja odrivosti samih
programa.
Kljune rei: agencija, akreditacija, programi, rezultat.
ACHIEVEMENTS OF ACCREDITED PROGRAMS OF AGENCY

FOR EDUCATION FILIPOVI FB SOFT
Summary: The Agency for education and mediation Filipovic FB Soft from Jagodina was
established in 2003, with support from the Technical Faculty of Cacak, and for many years
receives accreditation for carrying out numerous programs and approval from the Center
for professional development of employees in education. Success in the performance of
approved programs using information technology will be shown in the first row from the
aspect of a large number of users of these accredited programs to the end of year 2009. We
will analize the accredited programs The use of multimedia resources in teaching and
The continued application of information technology in teaching technical education. We
will consider the aspects of general and specific objectives of the program, provide the
content and types of activities and methods, techniques and forms of work, the dynamics of
Bratislav Filipovi, ecc, Agencija za obrazovanje i posredovanje " FILIPOVI FB Soft, 7 juli
br.11, Jagodina, E-mail: skolafbsoft@nadlanu.com
2
Mr Milo Vuji, dipl.in., nastavnik raunarstva i informatike, Ekonomska kola, K. Milice bb,
Jagodina, E-mail: vmilosv@ptt.rs
3
Milan Vuji, student Tehnikog fakulteta, aak, E-mail: skyline.630@hotmail.com
Branislav Filipovi i dr.
their implementation, the expected effects of the programs, monitoring procedures ensuring
the sustainability of the programs themselves.
Keywords: agencies, accreditation, programs, results, aspects
1. KARAKTERISTIKE PROGRAMA UPOTREBE MULTIMEDIJALNIH
SREDSTAVA U NASTAVI
Program je namenjen edukaciji profesora razredne i predmetne nastave u osnovnim i
srednjim kolama za rad na raunaru. Program prua potrebna znanja i umea, koja su
neophodna za obavljanje nastavnike uloge, omoguuje aktivno uee nastavnika u
procesu strunog usavravanja i unapreivanja obrazovnog procesa kao i to osposobljava
polaznike programa za korienje i primenu novih obrazovnih tehnologija.
Program osposobljava nastavnike za primenu savremenih dostignua informatike
tehnologije u nastavi i prua mogunost za kompletnu realizaciju postavljenih zadataka za
daljni razvoj i osavremenjavanje vaspitno obrazovnog procesa kroz neposrednu primenu
informatikih tehnologija. Postavlja dobru osnovu da se uenicima predoe i priblie
osnovini informatiki pojmovi kao i neophodne vetine u savladavanju i realizaciji
nastavnih sadraja.
Ciljnja grupa polaznika su profesori razredne i predmetne nastave osnovnih i srednjih
kola, struni saradnici, direktori osnovnih i srednjih kola. Broj uesnika u grupi je 10-15
polaznika, svi po sistemu jedan polaznik jedan raunar. Predvieni sadraji u programu
odnose se na korienje Windowsa kao i na kontinuirano korienje multimedijalnih
sredstava u nastavi u prvom redu Interneta i Power Pointa. Koriste se predavanja, pokazna
nastava, diskusije, praktina nastava, kontrolni test. Dinamika realizacije programa odnosi
se na tri radna dana po est asova.
Oekivani i realizovani efekti programa su:
ovladavanje znanjima iz oblasti informatikih tehnologija i primena steenih znanja u

realizaciji vaspitno obrazovnih ciljeva,
usvajanje novih saznanja u obalsti informatike tako da se profesori osposobljavaju da

aktivno uestvuju u procesu unapreenja i usavravanje nastavnog procesa,
ispoljavanje kreativnosti nastavnika sa ciljem produbljivanja i proirivanja nastavnog

sadraja i uvoenje novih sadraja, koji prevazilaze nivo redovnog kolskog programa.
Predvieni postupci praenja i vrednovanja realizacije programa odvijaju se preko ankete

uesnika, evaluacionog upitnika, miljenja direktora i nastavnikog vea o primeni
steenog znanja i vetina i drugo.
Postupci koji se koriste za obezbeivanje odrivosti programa su:
razvojne tendencije programa koje se zasnivaju na uvaavanju potreba profesora

razredne i predmetne nastave razliitih struka na dostignuima iz oblasti raunarstva i
informatike,
kontinuirano upoznavanje sa najnovijim izdanjima edukativnih softverskih paketa.
254
2. REZULTATI PROGRAMA UPOTREBA MULTIMEDIJALNIH SREDSTAVA

U NASTAVI
Prikaimo sada rezultate programa tabelom koja nam prikazuje broj polaznika koji su
uestvovali u ovom programskom modelu. Da napomenemo da su ovo podaci do 2009 god.
Tabela 1. Broj polaznika na programu primene multimedijalnih sredstava u nastavi
Red.broj
3.
Naziv kole i mesto
Broj polaznika
1.
O.."Ljubia Uroevi",Ribare
45
2.
O.. "ura Jaki", uprija
36
3.
O.. "Goran Ostoji", Jagodina
40
4.
O.. "Svetozar Markovi", Rekovac
59
5.
Poljoprivredna kola Svilajnac
10
6.
O.. "Rada Miljkovi", Jagodina
38
7.
Tehnoloka kola Parain
30
8.
O.. "Miloje Simovi",Dragobraa
23
9.
O.. "Ljubia Uroevi", Ribare
15
10.
Gimnazija "Svetozar Markovi", Jagodina
15
11.
O.. "Boko urii", Jagodina
15
12.
O.. "Vuk Karadi", Tutin
18
13.
O.. "Rifat Burdevi Tro", Tutin
14.
O.. "Dr.Ibrahim Baki", Leskova
15.
O.. "Aleksa anti", Crkvine
16.
O.. "Karaore", Topola
17
17.
O.. "Ratko Mitrovi", aak
18
KARAKTERISTIKE PROGRAMA PRIMENE INFORMATIKE U NASTAVI

TEHNIKOG OBRAZOVANJA
Savremena i moderna nastava danas se ne moe zamisliti bez upotrebe infomatikih

tehnologija, a posebno nastava tehnikog i informatikog obrazovanja. Meutim nastava
tehnikog obrazovanja ne bi smela da se svede na izuavanje informatike, ve treba da
koristi savremena sredstva u cilju unapreenja i usavravanja nastavnog procesa.
Primenom programa Home Designer 6.0 i EasyDraw 2.3, nastava tehnikog obrazovanja
je interesantnija, sadrajnija i praktinija. Sve to doprinosi podizanju nivoa obrazovanja i
praktinog znanja uenika, koja stiu kroz konkretnu primenu programa za crtanje i
projektovanje.
Program je orjentisan na sticanje praktino primenljivih znanja i umea, koja profesorima
i nastavnicima tehnikog i informatikog obrazovanja omoguuju laku i praktiniju
255
realizaciju nastavnih sadraja. Ovim programom mi omoguujemo profesorima i

nastavnicima tehnikog i informatikog obrazovanja u osnovnim kolama da ovladaju
primenom i korienjem programa Home Designer 6.0 i EasyDraw 2.3 i da steena znanja
primenjuju u realizaciji svojih vaspitno-obrazovnih aktivnosti. Usvajanjem novih saznanja
iz oblasti informatike ispunili smo oekivanja da profesori i nastavnici tehnikog i
informatikog obrazovanja budu spremniji da aktivno uestvuju u procesu unapreivanja i
usavravanja nastavnog procesa.
Program obuke se realizuje u trajanju od 12 asova rasporeenih u dva radna dana po est
asova dnevno. Nastava se izvodi u grupama od 10-20 polaznika (maksimalno 20 ukoliko
postoje uslovi, jedan polaznik jedan raunar). Ciljnja grupa su profesori tehnikog i
informatikog obrazovanja osnovnih kola. Instrumenti predvieni za korienje tokom
realizacije programa su raunari, video bim, programski paketi Home Designer 6.0 i
EasyDraw 2.3 kao i pratea raunarska oprema.
Monitoring programa prate i superviziraju:
"Agencija za obrazovanje i posredovanje Filipovi-FB Soft" iz Jagodine,
gimnazija "Svetozar Markovi" iz Jagodine,
ekonomsko-trgovaka kola "Slavka urevi" iz Jagodine kao i
Prva tehnika kola takoe iz Jagodine.
Razvojne tendencije programa zasnivaju se na uvaavanju potreba profesora razredne

nastave i profesora predmetnih nastava razliitih struka zasnovane na dostignuima u
oblasti raunarstva i tehnike. Koristili smo internu evaluaciju programa (od strane samih
uesnika) i samoevaluaciju od strane supervizora i kola koje su uputile polaznike na
obuku. Evaluacija obuhvata evaluacija postignua polaznika, evaluacija sadraja, naina
rada kao i rada instruktora. Predvieno je da sve ove programe finansiraju kole u kojima
polaznici rade ili sami polaznici.
4. REZULTATI PROGRAMA PRIMENE INFORMATIKE U NASTAVI
TEHNIKOG OBRAZOVANJA
Prikaimo sada rezultate programa tabelom koja nam prikazuje broj polaznika koji su
uestvovali u ovom programskom modelu. Da napomenemo da su ovo podaci do 2009 god.
Tabela 2. Prikaz broja polaznika na programu primene informatike u nastavi tehnikog
obrazovanja
Red.broj
256
Naziv kole i mesto
Broj polaznika
O.. "Vuk Karadi",Glogovac, nastavnici
15
O.. "Vuk Karadi", Glogovac, uenici
45
O.. "Vuk Karadi", Duboka, uenici
86
O.. "Ljubia Uroevi", Ribare, uenici
5. ZAKLJUAK
Eliminisanje improvizacije u bilo kojoj fazi sprovoenja realizacije programskih modula,
sticanje refereci kod zahtevnih korisnika uopteno doprinosi uspehu i ostvarivanju krajnjih
ciljeva programa a to je sve vie i vie ukljuivanje obrazovne tehnologije u sam nastavni
proces na osnovnom i srednjekolskom nivou obrazovanja. Praenje odvijanja nastavnog
procesa posebno iz predmeta tehnike struke stvara ideju a kasnije i realizaciju da se
nastavni sadraji, uz potovanje metodikih i didaktikih principa samog nastavnog
predmeta, realizuju i uz pomo savremenog nastavnog sredstva odnosno raunara. To sve
ima za cilj da se uz pomo multimedijalnih nastavnih sredstava u prvom redu raunarskih
sistema i njima prateih edukativnih softvera, nastava tehnike priblii to upotpunijem
savladavanju znanja i vetine uz uee svih inilaca nastavnog procesa i to ne samo iz
predmeta tehnikog sadraja ve da to bude i potrebno nastavno sredstvo i iz bilo kojih
drugih predmeta.
6. LITERATURA
[1] http://www.fbsoft.rs/
[2] Popov S., Golubovi D.: Inovirani program tehnikog obrazovanja, Komisija
Ministarstva za prosvetu i sport RS, Beograd, 2006.
[3] Popov S. : Tehniko obrazovanje za 5. razred osnovne kole, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva, Beograd , 2005.
[4] Popov S. : Tehniko obrazovanje za 6. razred osnovne kole, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva, Beograd, 2005.
[5] Golubovi D., Perii.:Tehniko obrazovanje za 8. razred osnovne kole, Zavod za
udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005.
[6] Vuji M., Vuji M.: Znanjem na sva ula, asopis: Prosvetni pregled deo pedagoka
praksa, s. 2-4. br.2427, Beograd, 2009.
[7] Vuji M.: Savremene informacione tehnologije, asopis: Prosvetni pregled deo
pedagoka praksa, s.2-3. br.2439, Beograd, 2009.
257


UDK: 37.018.43
Prethodno saoptenje
SPREMNOST VISOKOKOLSKIH NASTAVNIKA ZA

INOVACIJE U RADU POMOU IKT I E-UENJA
Vesna Stevanovi 1, Malia Stevanovi 2
Rezime: E-uenje i e-nastava postali su integralni deo nastavno-obrazovnog procesa na

svim nivoima obrazovanja. Uloga nastavnika, kao glavnog pokretaa i inicijatora za
modernizaciju nastave, je nezamenljiva. Prihvatanje e-uenja, kao i svake druge inovacije
u nastavi, zavisi od sposobnosti, znanja, stavova i motivacije nastavnika.
Spremnost nastavnika za e-uenje ima vanu ulogu u procesu uvoenja e-uenja u
obrazovni sistem. Samo nastavnici koji su osposobljeni za korienje IKT, mogu ta znanja
primeniti u svom nastavnom radu. Neophodno je uveriti nastavnike da e primena e-uenja
dovesti do boljih rezultata u nastavnoj praksi i informisati ih o istraivanjima irom sveta
koja svedoe o pozitivnim efektima e-uenja na rezultate studenata.
Kljune rei: e-uenje, IKT, spremnost nastavnika za e-uenje.
HIGH SCHOOL TEACHERS READINESS FOR WORK

INNOVATIONS USING ICT AND E-LEARNING
Summary: E-learning and e-teaching have become an integral part of teachingeducational process at all education levels. The teachers role, as the main initiators for the
teaching modernization is irreplaceable. The e-learning acceptance, like any other
educational innovation, depends on teachers abilities, knowledge, beleifs, attitudes and
motivation.
The teachers readiness for e-learning has an important role in the process of introducing
e-learning in educational system. Only teachers who are trained to use ICT, can apply that
knowledge in their teaching. It is necessary to ensure teachers that the implementation of elearning leads to better results in teaching practice and inform them about the researches
around the world that testify to the positive effects of e-learning on students efficiency.
Key words: e-learning, ICT, teachers readiness for e-learning.
1. UVOD
Razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i raunarskih sistema uticao je na sve
oblasti ljudskog delovanja. Time se, kao imperativ, javlja inicijativa za korienje
1
Vesna Stevanovi, Visoka poljoprivredno-prehrambena kola strukovnih studija, Prokuplje,

E-mail: vesna.stevanovicpk@gmail.com
2
Malia Stevanovi, O.. Ratko Pavlovi-iko, Prokuplje, E-mail: malisa.stevanovic@gmail.com
Vesna Stevanovi, Malia Stevanovi
informaciono-komunikacionih tehnologija u nastavi i odnosi se na sve predmete, a naroito

na one kod kojih se korienje IKT u nastavi, inae ne podrazumeva.
Nastavnik mora da se stalno obrazuje i usavrava, kako bi ostao i struno i pedagoki
spreman da odgovori na izazove koje pred njega postavlja moderno vreme.
Spremnost nastavnika za struno usavravanje i prihvatanje inovacija u nastavnom procesu,
u okviru kojih se podrazumeva i uvoenje e-uenja i primena IKT u obrazovanju, jedan je
od kljunih faktora za uspeno osavremenjavanje nastave.
Od nastavnika se oekuje da ume da koristi IKT u nastavi i da zna kako e-uenje i e-nastava
mogu da unaprede proces sticanja znanja (UNESCO, 2008).
U Srbiji su Nacionalni prosvetni savet i Zavod za unapreenje obrazovanja i vaspitanja
izradili predloge standarda znanja, vetina i sposobnosti nastavnika. Ti standardi predviaju
i standardizovanje informatikih kompetencija nastavnika.
Da bi se smatralo da poseduje odgovarajue informatike kompetencije, potrebno je da
nastavnik (Bjeki, et al. 2006):
vlada operativnim sistemom prihvaenim u svojoj sredini;
koristi web i razliite aplikativne softvere pri planiranju nastave;
ume da koristi programe paketa MS Office;
kao odeljenjski stareina koristi baze podataka i statistike pakete za obradu podataka o
uenicima;
bude osposobljen da kreira virtuelno okruenje za svoj predmet;
bude spreman da uputi uenika kako da koristi raunar i odreene sadraje u okviru
predmeta;
razvije vetine upravljanja informacijama i evaluacije sadraja;
zna da koristi odgovarajue alate za pravljenje elektronskih testova znanja i primenjuje
ih u proveri znanja svojih uenika;
Veliki broj nastavnika, u naem kolskom sistemu, nije sistematski sticao informatika
znanja u toku svog obrazovanja za profesiju. Meutim, sadanje obrazovanje nastavnika
razliitih profila obuhvata i informatiko osposobljavanje, mada je i ono nedovoljno da se
nastavnici osposobe da koriste raunar kao konstruktivistiku komponentu nastavnoobrazovne tehnologije. Nastavnici koji koriste raunar su, uglavnom, ovim tehnikim
dostignuem ovladali samostalno, istraujui i isprobavajui.Organizovano osposobljavanje
i usavravanje nastavnika za korienje raunara u nastavno-obrazovnom procesu poinje
tek od 2003. godine.
2. PRIHVATANJE INOVACIJA U NASTAVI
Inovacija je termin latinskog porekla i oznaava novinu (inovirati uraditi neto novo).
Inovacije u nastavi su uvoenje novina u vaspitno-obrazovni rad i najee se odnose na
primenu novih metoda, postupaka, sredstava, koncepcija nastavnih sadraja ili nastavnih
programa. Inovacije u nastavi su jako kompleksna pojava. Inovacija je ideja (objektivno
ne mora biti nova) koja, doivljena kao vrednost, odreuje promene u ponaanju pojedinca
usmerene ka ostvarivanju odreenih ciljeva sadranih u poboljanju efikasnosti nastave kao
organizovanog procesa uenja i razvoja linosti uenika. (Miti, 1999).
259
Faktori koji utiu na uspeno prihvatanje inovacija u nastavi su (Miti, 1999):

pozitivan odnos nastavnika prema inovacijama;
jasno razumevanje inovacije;
inovacija treba da je u okvirima nastavnikovih sposobnosti;
obezbeenje neophodnih resursa za inovaciju;
administrativne i organizacione pripreme;
upotreba komunikacionih kanala za pruanje informacija, promenu stavova;
vreme neophodno za prihvatanje inovacija.
Pozitivni stavovi nastavnika, kao usvojioca inovacija, svest o problemu koji se javlja u
nastavi, svest da inovacija moe unaprediti nastavu su neposredni faktori od kojih zavisi
prihvatanje i primena inovacija. Kako e pojedinac prihvatiti inovaciju u mnogome zavisi i
od uticaja grupe, kojoj taj pojedinac pripada. Nije dovoljno da bude doneta odluka o
prihvatanju inovacije, ve je nuno da ta inovacija bude primenjena, uvedena u neposrednu
nastavnu praksu.
3. SPREMNOST ZA E-UENJE
Elektronsko uenje (e-uenje, e-learning) predstavlja izvoenje treninga, uenja ili
edukativnog programa uz pomo informaciono-komunikacione tehnologije (IKT), najee
putem Interneta. Podrazumeva postojanje predavanja i vebi na Internetu, CD ili DVD
mediju, konsultacije sa predavaima putem Interneta, protok elektronske pote meu
uesnicima, postojanje foruma, testiranje na Internetu, video konferencije i sl. To je
interaktivno uenje u okviru koga je sadraj dostupan on-line. Karakterie ga i brzi
feedback za sve uenikove aktivnosti. E-uenje se moe, ali ne mora odvijati u okviru
postojeeg kolskog sistema i moe se javiti u nekoliko modaliteta:
On line uenje koje se iskljuivo obavlja korienjem raunara i informacionokomunikacionih tehnologija (IKT);
Hibridno uenje (hybrid, blended learning) kao kombinacija klasinih predavanja sa

elementima razliitih tehnologija, videa, Interneta...;
Uenje u virtuelnim uionicama (video konferencije).
Spremnost drave za e-uenje predstavlja meru za kvalitet infrastrukture informacionokominikacionih tehnologija (IKT) jedne drave i mogunosti njenih stanovnika da koriste
dostignua IKT za sopstvenu dobrobit. The Economist Intelligence Unit i IBM rangirali su
spremnost drava za e-uenje (tabela 1) na osnovu 4C modela:
Conectivity - Povezanost (kvalitet i mogunosti pristupa Internetu),
Capability - Potencijal (jak obrazovni sistem, sposobnost drave da stvara i koristi elearning sadraje),
Content - Sadraj (online obrazovni sadraji),
Culture - Kultura (spremnost drutva i drave da podri promene potrebne za

rasprostranjenu upotrebu e-learninga-a).
260
Tabela 1: Spremnost drava za e-uenje u 2008. godini, prema EIU&IBM

Pozicija u 2008. godini
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Pozicija u 2007. godini

2
4
2
9
1
6
8
7
5
11
Drava
Sjedinjene Amerike Drave
Hong Kong
vedska
Australija
Danska
Singapur
Holandija
Velika Britanija
vajcarska
Austrija
Lidija Kralj je na osnovu ova etiri faktora analizirala spremnost hrvatskog kolstva za euenje i dola do zakljuka da su uenici najspremniji, bez obzira da li su u osnovnoj,
srednjoj koli ili na fakultetu (Kralj, 2006). Nakon toga slede nastavnici, a tek onda kolska
uprava, koja je najmanje spremna na promene u kolstvu koje ukljuuju e-uenje.
Spremnost za e-uenje zavisi od prethodnih iskustava (koja ine osnovu za sticanje novog
znanja ili vetine), motivacije za novo uenje i prethodno dostignutog nivoa znanja.
Chapnick izdvaja osam faktora za odreivanje spremnosti za e-uenje (Chapnick, 2000.
prema: So and Swatman, 2009):
Psiholoka spremnost,
Socioloka spremnost,
Spremnost okruenja,
Spremnost ljudskih resursa,
Finansijska spremnost,
Spremnost tehnolokih vetina,
Spremnost opreme,
Spremnost sadraja,
4. ORGANIZACIJA ISTRAIVANJA
Predmet ovog istraivanja je spremnost nastavnika za e-uenje, a slina istraivanja raena
su irom sveta u proteklih godinu dana. Sprovedeno je pod pretpostavkom da nastavnici
imaju pozitivan stav o strunom usavravanju, pa tako i o usavravanju u oblasti IKT, sa
namerom da se utvrdi spremnost nastavnika za e-uenje, i faktori sa kojima je povezana:
nastavni stil,
uestalost korienja IKT u nastavi,
spremnost za usavravanjem u oblasti IKT,
stavovi o tradicionalnom i e-uenju.
Pretpostavljeno je, takoe, da spremnost za e-uenje direktno zavisi od godina starosti,
godina pedagokog staa i obrazovnog nivoa nastavnika, kao i od nastavnikovih stavova
prema primeni IKT u nastavi.
U cilju prikupljanja podataka korien je upitnik, koji su kreirali autori rada za potrebe
svojih istraivanja (Stevanovi, et. al 2009).
Istraivanje je obavljeno u aprilu 2009. godine, trajalo je sedam dana, bilo je anonimno i
261
nastavnici su mogli da popunjavaju upitnike u koli ili kod kue, u bilo koje vreme u
navedenom periodu. Istraivanjem je obuhvaen uzorak od 44 nastavnika Visoke
poljoprivredno-prehrambene kole strukovnih studija u Prokuplju. Nastavnici su svoja
informatika znanja sticali uglavnom samostalno, kroz prethodno obrazovanje ili od
prijatelja. Ukoliko su i pohaali neku obuku, to je bila individualna inicijativa, a ne
organizovana obuka.
Tabela 2: Demografske i obrazovne karakteristike
Godine starosti
Manje od 35
7
35-50
28
Vie od 50
9
Ukupno
44
Godine rada u nastavi

Manje od 10
21
10-20
17
Vie od 20
6
Ukupno
44
doktorat
22
Ukupno
44
Nivo obrazovanja (strune spreme) nastavnika

visoka
magisterijum
6
16
5. REZULTATI
Upitnikom su ispitivane i pedagoke karakteristike nastavnika, odnosno nastavni stil,
iskustva nastavnika u primeni IKT u nastavi, oblici e-uenja koji se koriste u radu
ispitivanih nastavnika, kao i stavovi o kvalitetu e-uenja u odnosu na tradicionalno uenje.
Tabela 3: Nain rada nastavnika
Pitanje
Korienje razliitih metoda u nastavi
Podsticanje ideja studenata
Nagraivanje samostalnosti studenata
Podrka studentima
Kontinuirano praenje napredovanja studenata
Disciplina i tiina na asu
Rado koristim Internet
Koristim Internet za komunikaciju
Nikad [%]
1,6
0,8
14,5
22,6
Povremeno [%]
58,9
32,3
25
26,6
16,1
33,9
41,1
46
Stalno [%]
39,5
67,7
75
72,6
83,9
66,1
44,4
31,5
Iz prikazanih rezultata (tabela 3) vidi se da veina ispitivanih nastavnika koristi

demokratski stil u poavanju i radu sa studentima. Na pitanje koliko esto koristi razliite
metode u nastavi, samo je 1,6% ispitanika odgovorilo da to nikad ne radi, ali je 58,9%
nastavnika koji povremeno koriste razliite metode u svom nastavnom radu.
Nakon ovih, usledila je grupa pitanja o tome da li se i koliko esto koristi IKT u nastavi,
koja vrsta e-uenja se koristi i na koji nain su sticana znanja o primeni IKT u nastavi.
Svega 2% ispitanih nastavnika koristilo je on-line uenje, a 75,8% nastavnika koristilo je
hibridno uenje. Nijedan od ispitanika nije imao iskustva sa uenjem u virtuelnim
uionicama. Od nastavnika koji su koristili hibridno uenje, traeno je da odgovore i na
pitanje ta su od IKT-a koristili u svojoj dosadanjoj praksi. Preko 90% ispitanika
odgovorilo je da je to video bim i Power Point prezentacije. Vrlo je malo onih koji su
koristili multimediju, diskusione forume i dr. u nastavi.
262
Kako e-uenje podrazumeva korienje Interneta, naredna pitanja (tabela 3) odnosila su se

na uestalost korienja Interneta kao sredstva za komunikaciju sa kolegama i studentima,
kao i spremnost da se ubudue uesta komunikacija preko Interneta.
Na pitanje Da li ste spremni da sa svojim studentima i kolegama komunicirate preko
Interneta? 62,9% ispitanika odgovorilo je potvrdno, a 29% je odgovorilo da nije sigurno.
Miljenje o kvalitetu e-uenja u odnosu na tradicionalno je vrlo raznoliko: 40,3% ispitanika
smatra da su jednako kvalitetne obe vrste uenja, 46,8% ispitanika nije sigurno, a 12,9%
ispitanika daje prednost tradicionalnom uenju.
Poslednja dva pitanja odnosila su se na spremnost nastavnika za primenu IKT u nastavi i
spremnost za usavravanje o primeni IKT u nastavi (tabela 4).
Tabela 4. Spremnost za usavravanje i primenu IKT u nastavi
Pitanje
Usavravanje o primeni IKT u nastavi
Spremnost za korienje IKT u nastavi
DA [%]
Nisam siguran [%]
NE [%]
85,5
76,6
12,9
23,4
1,6
Spremnost nastavnika za primenu IKT u nastavi, odnosno za e-uenje povezano je sa

godinama starosti, godinama rada u nastavi i obrazovnim nivoom nastavnika (sl. 1).
100.00%
90.00%
80.00%
70.00%
60.00%
50.00%
40.00%
30.00%
20.00%
10.00%
0.00%
manje od 35
35-50
90.00%
87.00%
vie od 50
manje od 10
43.00%
10-20
93.00%
80.00%
95.00%
81.00%
vie od 20
53.00%
51.00%
magistratura
visoka
doktorat
Godine starosti
nastavnika
Godine rada u
nastavi
Obrazovni nivo
nastavnika
Slika 1: Spremnost nastavnika za e-uenje

Tabela 5. Korelacija korienja IKT u nastavi i komunikaciji, i naina rada nastavnika
Uestalost korienja
IKT u nastavi
Razliite metode u nastavi
Podsticanje ideja studenata
Nagraivanje samostalnosti
Podrka studentima
Kontinuirano praenje
Disciplina i tiina na asu
N=44
0,07
0,03
-0,01
0,28**
0,05
-0,15
Korienje
Interneta rado
0,13
0,10
0,148
0,23*
-0,00
-0,08
**p<0,01
*p<0,05
Internet za
komunikaciju
0,21*
0,06
0,055
0,29*
-0,017
-0,05
263
Dobijeni rezultati (tabela 5) ukazuju na injenicu da postoje statistiki znaajne korelacije

izmeu podrke studentima i korienja Intreneta (za komunikaciju i ostalo), kao i
uestalosti primene IKT u nastavi. Takoe, postoji korelacija izmeu korienja razliitih
metoda u nastavi i korienja Interneta za komunikaciju.
6. ZAKLJUAK
Razvoj e-uenja u svetu danas je dostigao jednu od prelomnih taaka. Veliki broj svetskih
priznatih visokokolskih ustanova u svom programu studija pruaju mogunost izbora i ove
kategorije uenja.
Uvoenje e-uenja u kolski sistem podrazumeva ostvarivanje nekoliko osnovnih uslova:
organizaciju sistema podrke, edukaciju nastavnika i osoblja za tehniku podrku, strateku
opredeljenost ka sistemskom uvoenju informacionih tehnologija u nastavni rad. Nije
dovoljno samo uloiti novac i ekati da se ostalo desi samo po sebi.
Korienje IKT u nastavi jo uvek nije dovoljno razvijeno i neophodno je organizovati
edukaciju nastavnika, jer je preko 85% ispitanih nastavnika izrazilo spremnost da usavrava
svoja znanja o primeni IKT u nastavi.
Neophodno je edukovati nastavnike o mogunostima e-uenja, kako bi promenili svoje
stavove o e-uenju i prihvatili da je jednako kvalitetno kao i tradicionalno.
7. LITERATURA
[1] Bjeki, M., Bjeki, D., Stankovi, N. (2003/2004). Kriterijumi informatike
pismenosti nastavnika, Nauni skup Komunikacija i mediji u savremenoj nastavi,
Zbornik radova, Jagodina: Uiteljski fakultet: 336-352.
[2] Bjeki, D. (2008). Psihologija uenja i nastave u e-obrazovanju, aak: Tehniki
fakultet e-lab.
[3] Economist Intelligence Unit & IBM (2008). E-rediness Rankings 2008,
http://a330.g.akamai.net/7/330/25828/20080331202303/graphics.eiu.com/upload/ibm_
ereadiness_2008.pdf
[4] Kralj, L. (2006). Spremnost Hrvatske za e-learning kakav je potencijal hrvatskog
kolstva za e-learning. Edupoint, 46, Zagreb.
[5] Miti, V. (1999). Psiholoki inioci prihvatanja inovacija u nastavi, Novi Sad:
Budunost
[6] So, T., Swatman, P. (2009). How Gender and Age Influence the e-Learning Readiness
of Teachers in Hong Kong, CITE Research Symposium 2009 Learning Communities
and Technology: The Next Ten Years, Hong Kong
[7] Stevanovi, V., Stevanovi, M., Peji, B. (2009). Spremnost nastavnika na razliitim
nivoima obrazovanja za e-uenje, XIV JISA Kongres, Herceg Novi
[8] Stevanovi, V. (2010). Spremnost nastavnika za e-uenje, master rad na DAS tehnika i
informatika master za e-uenje, aak: Tehniki fakultet
[9] UNESCO, (2008). ICT Competency Standards for Teachers, preuzeto 13.05.2009. sa:
www.unesco.org/en/comptency-standards-teachers
264


UDK: 37.018.43
Struni rad
UENJE NA DALJINU U FUNKCIJI STRUNOG

USAVRAVANJA NASTAVNIKA
Ljiljana Gruji1
Rezime: Obrazovanje u 21. veku se ne zavrava formalnim obrazovanjem i sticanjem

diplome. Za opstanak u vremenu brojnih i burnih promena nuno je dalje struno
usavravanje kroz neformalno obrazovanje. Uenje na daljinu u funkciji strunog
usavravanja nastavnika moe biti podjednako efikasno kao i tradicionalno uenje. U radu
je dat opis iskustvenog procesa individualnog usavravanja uenjem na daljinu. Cilj je da
nastavnici prihvate izazov ovog koncepta u obrazovanju, da se ohrabre u jaanju
sopstvenih kapaciteta i da aktivnije uzmu uee u procesu linog profesionalnog razvoja.
Kljune rei: Uenje na daljinu, nastavnik, struno usavravanje, obrazovanje.
DISTANCE LEARNING IN THE FUNCTION OF ADVANCED

TEACHER TRAINING
Summary: Education in the 21st century does not end with the formal education and
acquiring a diploma. For the existence in the time of frequent and turbulent changes, it is
necessary to obtain further professional training through informal education. Distance
learning in the function of advanced teacher training can be as effective as traditional
learning. The work gives an insight into experiential process of personal professional
training by distance learning. The aim is that teachers accept the challenge of this concept
in education, get encouraged to strengthen their own capacities and take a more active part
in the process of personal professional development.
Key words: Distance learning, teacher, professional training, education.
1. UVOD
Formalnim obrazovanjem i sticanjem diplome se ne zavrava obrazovanje u 21. veku. Ono
je dunost i obaveza svih nas koja traje tokom celog ivota. Razlozi za doivotno
usavravanje jesu u injenici da je naa sadanjica obeleena brojnim ekonomskim,
drutvenim, tehnolokim, kulturnim i demografskim promenama.
Put osiguranja kvaliteta obrazovanja jeste u obrazovanju i usavravanju nastavnika i to
takvom obrazovanju i usavravanju koje e adekvatno odgovoriti na nove potrebe i interese
1
Ljiljana Gruji, profesor razredne nastave, Gornji Milanovac, e-mail: ljiksi@alfagm.net,

grujic.lj@gmail.com
Ljiljana Gruji
pojedinca u ovom vremenu (Gruji, 2009). U Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i

vaspitanja pie da nastavnik, vaspita i struni saradnik, bez obzira ima li licencu ili ne,
''duan je da se stalno usavrava radi uspenijeg ostvarivanja i unapreivanja obrazovnovaspitnog rada i sticanja kompetencija potrebnih za rad, u skladu sa optim principima i za
postizanje ciljeva obrazovanja i standarda postigunua'' (Slubeni glasnik RS, br. 72/2009,
lan 129., stav 1.).
Nije sporna injenica da veina nastavnika ulae odreene napore kako bi savladala nove
vetine. Oni pohaaju seminare, sakupljaju sate strunog usavravanja, ali se sve odvija na
tradicionalan nain. Nastavnici odlaze u Regionalne centre za struno usavravanje,
pasivno sluaju ili aktivno uestvuju u radu i na samom kraju dobiju uverenje o prisustvu.
Upotrebom savremenih tehnologija takav pristup se lako moe promeniti time to se
savladavanje programa usavravanja obavlja uenjem na daljinu. Izvestan broj nastavnika
prihvata ovakav vid obrazovanja, istina sa zadrkom. To govori da informatika pismenost
nastavnika nije na zadovoljavajuem nivou. Utisak koji se takoe namee jeste da su
nastavnici skeptini u pogledu kvaliteta i koliine sadraja koji im se nudi ovim konceptom
obrazovanja.
2. UVOENJE STRUNOG USAVRAVANJA NASTAVNIKA PUTEM UENJA
NA DALJINU U NA OBRAZOVNI SISTEM
Prole godine Zavod za unapreenje vaspitanja i obrazovanja (ZUOV) je krenuo sa
realizacijom projekta uvoenja uenja na daljinu u sistem profesionalnog razvoja
zaposlenih u obrazovanju. Ideja je da program strunog usavravanja putem uenja na
daljinu postane ravnopravan sa klasinom metodom izvoenja programa, uzimajui u obzir
podatak da u svetu postoji odreen broj univerziteta na kojima se studira iskljuivo na
daljinu, ali i injenica da je i kod nas uenje na daljinu jedan od uslova za akreditaciju
fakulteta. Tako je u prvo vreme odabrano tri seminara iz Kataloga odobrenih programa
strunog usavravanja za kolsku 2008/2009. godinu, s tim da od oktobra 2009. godine
autori svih odobrenih i izvoenih programa mogu da konkuriu za ovakav nain realizacije.
Kakav je odziv autora programa bio ostaje da se vidi u danima koji nam dolaze.
3. OPIS ISKUSTVENOG PROCESA INDIVIDUALNOG USAVRAVANJA
UENJEM NA DALJINU
U redovima koji slede dat je iskustven opis procesa individualnog usavravanja
pohaanjem odreenih kurseva uenjem na daljinu iji su sadraji predmet mog linog
interesovanja.
Da bi postao polaznik programa, neophodna je prijava na konkurs ili jednostavno na sajt
obrazovne institucije koja organizuje seminar ili kurs putem uenja na daljinu.
Prijavljivanje se vri elektronskim putem, popunjavanjem neophodnih podataka na sajtu
institucije. Ti podaci najee podrazumevaju: ime, prezime, adresu, kontakt telefon, email, zanimanje i stepen strune spreme, naziv organizacije u kojoj je onaj koji aplicira
zaposlen, naziv odabranog seminara ili kursa, vremenski period i nain pohaanja kao i
nain plaanja. Automatski se dobija i e-mail kojim se potvruje prijem zahteva koji e biti
uneti u bazu podataka. Kada se izvri izbor polaznika seminara ili kursa, polaznik se
obavetava elektronskom porukom ili telefonom kako bi se potvrdilo odobreno uee i
izvrio detaljniji dogovor u vezi sa poetkom pohaanja. Nakon novane uplate, polaznik
266
Ljiljana Gruji
moe dobiti CD na kojem se nalazi mutimedijalni materijal, ali obavezno mora imati
korisniko ime i ifru. Ono mu je dodeljeno ili je sam odabrao i njime e se prijavljivati na
sajt obrazovne institucije svaki put kada bude koristio sadraj seminara ili kursa. Tim
nainom pristupa sajtu obezbeuje se zatita i osigurava dostupnost uenju sadraja.
Logovanjem na sajt omogueno je pokretanje CD-a sa materijalom za uenje i pristup
platformi odn. sistemu.
Materijal za uenje je multimedijalan, a samo uenje interaktivno. Materijal je podeljen na
nastavne teme, odnosno module. Svaki modul se sastoji od odreenog broja nastavnih
jedinica. Svaka nastavna jedinica sastoji se od elemenata kao to su: tekstovi u pdf ili html
formatu, php odn. asp stranice, audio ili video materijal i slino. Lekcije su napisane
jednostavno, razumljivo, pune korisnih informacija. Ukoliko je neophodna pomo u
savladavanju sadraja, polaznik ima mogunost da zatrai pomo nastavnika mentora, tzv.
instruktora. U zavisnosti od modaliteta uenja na daljinu, sinhronog ili asinhronog (urovi
i Gruji, 2008), pitanje se moe postaviti mail-om, chat-om, skype-om ili postaviti na
forumu platforme na kojoj se nalazi seminar ili kurs. Nastavnik mentor je duan da
objanjenje dostavi u roku od 24 asa. Kada polaznik smatra da je savladao sadraj
nastavne jedinice, moe prei na polaganje testa vezan za istu.
Za polaganje je takoe potreban pristup internetu, logovanje na sajt i pokretanje rada CD-a.
Klikom na link predvienim za test polaganja nastavne jedinice na monitoru se pojavljuje
prozor koji jo jednom pita polaznika da li je siguran da eli da polae test, jer se tako
pokrenut test ne sme prekidati i moe se polagati samo jednom. Tada uzbuenje raste i
avantura polaganja moe da pone. Na samom poetku, pre nego testiranje pone, dobija se
informacija o samom testu odn. duini trajanja polaganja, broju pitanja i nainu odgovora
na njih. Otvaranjem sledeeg prozora samo testiranje poinje i vreme polaganja testa se
meri. Svaka strana testa sadri jedno pitanje. Omogueno je nesmetano kretanje kroz test i
pre nego to se daju odgovori na sva pitanja. Izuzetno je vana koncentracija na postavljeno
pitanje kako bi se dao to taniji odgovor. Takoe, ne sme se zanemariti ni postojanje svesti
o vremenskom roku koji je dat na raspolaganje za polaganje testa. Vreme se meri i to je
vidljivo polazniku. Kada je polaznik dao odgovore, pre nego to se izvri procena
uspenosti, jo jednom se pojavljuje prozor u kojem se nalazi pitanje da li je siguran da eli
da zavri testiranje. Davanjem potvrdnog odgovora nastupaju trenuci ekanja dok se vri
obrada podataka. Neizvesnost je zavrena onog trenutka kada se pojavljuje prozor sa
procentom uspenosti poloenog testa nastavne jedinice, vremenom potroenim za
reavanje, brojem tanih i netanih odgovora i jednostavnim kretanjem kroz test koji je
polagan i saznanjem koji su konkretno odgovori tani a koji ne. Tako izgleda polaganje
testa vezanih za nastavne jedinice sadraja seminara ili kursa.
Isti princip polaganja vai i za polaganje testa po nastavnim temama, tzv. modulu.
Razumljivo je da test po modulu sadri vei broj pitanja obzirom da se odnosi na itavu
jednu oblast odn. nastavnu temu, pa je u skladu sa tim i vreme polaganja due. Opet vai
pravilo da se jednom pokrenut test po modulu ne sme prekidati i moe se pokrenuti samo
jednom. Izuzetak od tog jedino moe biti tehnike prirode, zbog pucanja dial up konekcije,
loeg protoka veze i slino. Tada je neophodna tehnika podrka ili pomo administratora
sajta obrazovne institucije koji e problem reiti. Testu polaganja po modulu mogue je
pristupiti tek onda kada se zavri sa polaganjem testova za svaku nastavnu jedinicu u okviru
tog modula.
267
Ljiljana Gruji
Deava se da ak ni svi poloeni testovi nastavnih jedinica nisu jedni, ve jedan od

nekoliko uslova koje je potrebno ispuniti pre nego to se polae test po modulu.
Savladavanjem sadraja razliitih seminara ili kurseva putem ovog koncepta uenja, da bi
se stekao uvid u stepen razumevanja i znanja, od polaznika se zahteva da uradi seminarski
rad, odradi nekakav zadatak u okviru projekta. Taj zadatak polaznik dobija od nastavnika
mentora seminara, tzv. instruktora, koji ga meilom obavetava o tome ili to obavetenje
stavi na prozor na kojem se nalazi sadraj seminara sa nastavnim jedinicama. Pored teksta
zadatka projekta, polaznik je obaveten o svim zahtevima koji se pred njega postavljaju:
nainu izrade, formi i vremenskom periodu izrade i slanja. Vano je napomenuti da se
slanje uraenog rada takoe vri elektronskim putem, klikom na link koji je za tu namenu
predvien.
Kada su ispunjeni svi uslovi za polaganje testa za nastavnu temu, polaznik moe tek tada
pristupiti sistemu i polagati ga. Posle polaganja ovog, savladava sadraje narednih lekcija
pojedinano, polae test posle svake savladane lekcije, pristupa polaganju testa za taj modul
i tako redom sve do kraja seminara ili kursa.
Na kraju se polae zavrni test. On sadri pitanja iz itavog materijala seminara ili kursa.
Od procene uspenosti na zavrnom testu zavisi da li e polaznik dobiti sertifikat na kraju.
Visok stepen uspenosti jeste onaj koji podrazumeva savladanost minimum tri etvrtine
sadraja kursa. Kako se na platformi nalazi link kojim se omoguava uvid polaznika o
vremenu polaganja svakog testa pojedinano, stepen savladanosti testova i projekta,
polaznik ve time i sam zna da li e biti ponosan vlasnik sertifikata. Takoe se
elektronskim putem on o tome i zvanino obavetava. Sertifikat polazniku se dostavlja
potom na kunu adresu i time je ceo proces zavren. Dobijanjem sertifikata polazniku je
onemoguen dalji pristup sistemu ak i kada vreme na koje je prijavljen nije isteklo.
Ukoliko se dogodi da je polazniku vreme pristupa sistemu isteklo, on gubi pravo na njega i
dalje polaganje mu je onemogueno.
4. NEKI ASPEKTI OBRAZOVANJA NASTAVNIKA UENJEM NA DALJINU
Tehniki posmatrano, za obrazovanje putem uenja na daljinu nastavniku nije potrebno
mnogo: raunar osrednje konfiguracije, pristup internetu i poznavanje naina korienja
informaciono komunikacionih tehnologija. Poznavanje stranog jezika jeste jo jedan nuan
uslov za obrazovanje uenjem na daljinu, zbog mogunosti pristupa obrazovnim
institucijama ne samo kod nas ve i u svetu. Za pojedine seminare i kurseve nije potrebna
novana uplata jer su besplatni. Besplatni kursevi se mogu nai na sledeim internet
adresama (izvor: Kompjuter biblioteka):
Massachusetts Institute of Technology http://ocw.mit.edu
Open University http://openlearn.open.ac.uk
Carnegie Mellon University http://www.cmu.edu
Tufts University http://ocw.tufts.edu
Stanford http://itunes.stanford.edu
University of California, Berkeley http://webcast.berkeley.edu
Utah State University http://ocw.usu.edu
Kutztown University of Pennsylvania http://www.kutztownsbdc.org
University of Southern Queensland http://ocw.usq.edu.au
University of California, Irvine http://ocw.uci.edu
268
Ljiljana Gruji
Ono to razlikuje uenje na daljinu od tradicionalnog uenja jeste pristup sadrajima u

vremenu i trajanju koliko sami elimo, uenje se odvija sopstvenim tempom, iz fotelje,
ime se racionalno koristi vreme - neobnovljiv resurs. Od polaznika se oekuje upornost,
doslednost, organizovanost, visoka motivisanost.
Nastavniku koji prihvata koncept doivotnog uenja (eng. lifelong learning) jasno je da
sticanje novih znanja, vetina i umenja pohaanjem seminara iz Kataloga odobrenih
programa strunog usavravanja nije dovoljno. Ono to se u menadmentu ljudskih resursa
(eng. human resource management ili krae HRM) naziva ''mekim vetinama'' (eng. soft
skills) jesu specifina umea i vetine koja se stiu neformalnim obrazovanjem kroz
pohaanje seminara, kurseva i obuka. Jasno je da umea upravljanja vremenom, stresom,
konfliktima, izgradnja timova, postavljanje ciljeva i sl., nastavniku su od izuzetne koristi i
pomoi kako u profesionalnom, tako i u linom ivotu.
Formalno posmatrano, sertifikati o savladanosti pojedinih vetina jo uvek kod nas nemaju
onu teinu kao u drugim zemljama gde se njihovo posedovanje upisuje u radnu knjiicu,
ime se postaje konkurentniji na tritu rada. To ne bi trebalo nastavnika da obeshrabri niti
da ograniava. Naprotiv, gledajui u budunost, nastavnik bi trebalo da prepozna vrednost i
neophodnost linog obrazovanja uenjem na daljinu, da uzme aktivnu ulogu u sopstvenom
strunom usavravanju kako bi bio spreman da u dogledno vreme i on sam bude jedan od
nezamenljivih uesnika uenja na daljinu u obrazovanju svojih uenika.
5. ZAKLJUAK
Za opstanak u dananjem svetu burnih i brojnih promena neophodno je znanje. Ono se stie
formalnim ali isto tako i neformalnim obrazovanjem koje je izuzetno vano u funkciji
strunog usavravanja i profesionalnog razvoja svakog pojedinca. Prihvatajui koncept
doivotnog uenja nastavnik koji je voljan da se struno usavrava nai e nain ostvarenja
sopstvenog razvoja, ukljuujui i obrazovanje putem uenja na daljinu. Uenje na daljinu u
funkciji strunog usavravanja nastavnika moe biti podjednako efikasno kao i
tradicionalno uenje.
6. LITERATURA
[1] urovi, Ljiljana i Gruji, Ljiljana (2008): Uenje na daljinu, Konferencija TIO 2008,
Zbornik radova, aak, Tehniki fakultet, 392-396.
[2] Gruji, Ljiljana (2009): Razliiti pristupi kompetencijama nastavnika u savremenoj
koli, Nauni skup sa meunarodnim ueem ''Inovacije u osnovnokolskom
obrazovanju - vrednovanje'', Zbornik radova, Beograd: Uiteljski fakultet i asopis
''Inovacije u nastavi - asopis za savremenu nastavu'', 486-492.
[3] Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Slubeni glasnik RS, br. 72/2009
[4] http://saveti.kombib.rs/KAKO_DA_pohadate_besplatne_kurseve_preko_Interneta.html
[5] http://www.zavod.edu.rs
269


UDK: 316.77
NOVE TENDECIJE U OBRAZOVANJU

Milica Jankovi 1, Obrad Anii 2
Rezime: Danas se razvija veoma veliki broj kurseva za obrazovanje zasnovanih na

korienju WWW, koji poseduu sve bitne osobine potrebne za kreiranje operativnih sistema
nazvanih Computer Aided Learning Operation Systems (CALOS). Radi se pre svega o
trogodinjim kursevima koji sadre: interaktivne vebe, interaktivnu simulaciju i
demonstracije, on-line beleke, komunikaciju student-nastavnik, komunikaciju studentstudent, detektovanje napretka studenta, renik i bibliografiju. Ovi operativni sistemi
raspolau tekstom, animacijama i zvukom. Njihova implementacija obuhvata mnotvo CGI
(Common Gatenjay Interface) programa, GIF slika i HTML relacija.
Kljune rei: Komunikacij, kursevi, obrazovanje
NEW TENDENCIES IN EDUCATION

Summary: Today we develop a very large number of courses of education based on the use
of WWW, which owns all the essential features necessary to create the operating systems
called Computer Aided Learning Operation Systems (CALOS). It is primarily about the
three -year courses which include: interactive exercises, interactive simulations and
demonstrations, on - line notes, student - teacher communication, student-student
communication, student progress detection, dictionary and bibliography. These operating
systems have text, animation and sound. Their implementation involves a lot of CGI
(Common Gatenjay Interface) programs, GIF images and HTML relations.
Key words: Communication, courses, education
1. UVOD
Uticaj irenja globalne svetske mree na sve oblasti ivota i rada ljudi je veliki. Programski
jezici, operativni sistemi, razne vrste softverskih aplikacija, alata i drugo, prilagoeni su, ili
posebno kreirani za rad na mrei i prenos preko iste. Mogunosti Internet-a su gotovo
neiscrpne te je zadatak svakog obuenog i inventivnog poznavaoca mrea kreiranje
korisanih softverskih alternativa koje olakavaju rad ljudi razliitih zahteva i interesovanja.
WWW je najkorisniji servis Internet-a putem koga je mogue pristupiti datotekama i
informacijama. Dokumenti na Web-u su povezani hiprvezama, pa se pretraivanje vri tako
1
2
Milica Jankovi, prof., O ivan Marii, Kraljevo, E-mail: zmaricic@ptt.rs

Obrad Anii, dipl. in. ma., prof., O Jovan Dui, Kraljevo, E-mail: oanicic@gmail.com
Milica Jankovi, Obrad Anii
to se klikne na odgovarajuu kljunu re. Sa aspekta obrazovanja, WWW je izuzetno

koristan resurs za uenje posretstvom raunara jer prua mogunost formiranja novih i
dopune ve postojeih kurseva iz neke oblasti, a sve to za povezanetzv. host raunare. Sve
je vei broj kurseva za obrazovanje koji su posredstvom WWW dostupni korisnicima irom
sveta. Razvijai ovih kurseva tee poboljanju istih, kako u pogledu teorijskih performansi
tako i to se tie potreba i interesovanja polaznika kurseva. Tendencija se vidi u
prilagoavanju uenja posredstvom raunara svakom pojedinanom polazniku, to
podrazumeva razvoj softverskih paketa u ovoj i srodnim oblastima. Kada govorimo o
prednostima korienja WWW za uenje posredstvom raunara, pre svega se misli na
sledee:
Kursevi mogu da budu poboljani od strane eksperata, te je omogueno stalno
dopunjavanje i izmena u skladu sa potrebama i trendovima; mogua je istovremena
obuka veeg broja polaznika sa manjim trokovima; svim polaznicima obezbeen je
podjednak tretman i rezultati obuke ne zavise od pristupa instruktora kursu, ime se
smanjuje subjektivan aspekt nastavnog procesa;
Nain uenja i sloenost gradiva prilagoen je svakom od polaznika kursa putem
prilagoavanja potreba, elja i sposubnosti;
Interaktivne Web vebe nude vei broj mounosti posmatranja i ponavljanja
eksperimenata i praktinih vebi nego to je to mogue za isto vreme u tradisionalnoj
nastavi- pristup kreda i tabla ili pristup olovka i sveska;
Mrena priroda WWW doputa dopisno obrazovanje i to putem ve ugraenih i
popularnih servisa i alata kakvi su chat, e-mail, razni sharenjare radni prostori i prikazi
sadraja;
Kursevi mogu da budu stacionirani na bilo kom serveru; sve to se zahteva je pristup
tom raunaru putem mree ili modema; ovo je olakica za sve uenike i studente a
naroito one koji su fiziki udaljeni od svojih obrazovnih ustanova ili im je putovanje
do kampusa komplikovano u bilo kom smislu;
Web je veoma koristan nosilac informacija i podataka a njegovi pretraivai su veoma
popularni zbog svoje korisnike orijentacije pa ak i za one koji raunare poznaju
veoma malo.
2. OBRAZOVNI KURSEVI NA WWW
Obrazovni kursevi na Web- u su u velikoj meri interaktivni. Da bi se postigla njihova
anteraktivna priroda, HTML i slike koje su na stracici generiu se dinamiki. Stranice se
ureuju na osnovu:
odziva korisnika,
beleki pohaaoca kursa,
informacija od strane studenata/uenika,
pristupa studenata/uenika vebanjima,
potrebnih informacija za navigaciju.
Sadraji kurseva su napisani u osnovnim i dopunjenim verzijama HTML-a i VRML-a, kao i
drugim jezicima. Sadraji su proputeni kroz popularni PERL skript jezik, koji poseduje
mogunosti manipulacije podacima i tekstom, to je naroito bitno kod razvoja CGI i
drugih aplikacija. Ovo ini HTML i GIF formate dinamikim. Kursevi najee alate sa
kojima rade smetaju na jedan server, kome je pristup ogranien samo na registrovane
271
korisnike kursa, te se oni pokreu samo sa servera autora kursa. Nije poterbno nikakvo
dodatno instaliranje softvera na maini klijenta.
Univesity of British California (UCB), nakon nekoliko godina napornog rada na
raunarskim kursevima za obrazovanje, oprobao se u izradi kurseva za Internet mreu. Ovaj
Kanadski univerzitet poseduje veoma jake veze sa brojnim vanim naunim i obrazovnim
institucijama itom sveta koje se bave slinim delatnostima, te su veoma bitni radovi koji
nastaju na njemu. CPSC 216 i neto novija verzija CPSC 315 su sloeni obrazovni paketi
raznijeni na ovom univerzitetu, koji su nali primenu u kolama i fakultetima Severne i
June Amerikekao i Evrope. Ovi paketi sloili su kao osnov za izradu slinih interaktivnih
sisteme za obuku razliitih siljnih grupa putem Internet-a. Zbog svoje jednostavnosti u
primeni, ali i viestrukosti i fleksibilnosti upotrebe, CPSC 315 posloie nam kao referenca
za razjanjenje nekih bitnih pojmova vezanih za obrazovne kurseve postredstvom WWW.
3. SADRAJ KURSEVA NA WWW
Svaka stranica kursa CPSC 315 ima svoj button-bar na vrhu ali i tastere koji se nalaze na
donjem delu svake strane i slue za pristup i komunikaciju studenta/uenika sa materijalima
kursa (navigaciju-pretraivanje materijala, renik, vebanja, bibliografiju, chat, standardan
task bar itd.). Ovaj button-bar generie se dinamiki i to prema:
informacijama sa spoljnjeg fajla za pretraivanje,
fajlovima korisnikog pristupa i prioriteta svakog pojedinanog koriskika,
HTML i dodatnih (ne HTML) informacijasadranih na stranicama kursa.
Ukoliko na primer, fajl studentovih ili uenikovih prioriteta indikuje korienje crno-belog
prikaza kursa na ekranu, tada se kolekcija tastera generie na crno belom ekranu sa velikim
varijatetom nijansi izmu bele i crne boje. Takoe, ukoliko postoji skup pitanja sa vie
strukim odgovorima koja su ugraena u source fajl takvi fajlovi su automatski oseneni
nakon to su pronaeni od strane pretraivaa, a ikona koja oznaava ovakvu vrstu pitanja
se generie na delu za tastere na stranici. Kliktanjem na ikonu pitanja dobijaju se pitanja sa
alternativnim odgovorima, a na zahtev i tani odgovori. Iz ovoga se moe naslutiti
prevashodno korisnika orijentacija paketa za obrazovanje i fleksibilnost koja se ogleda u
prilagoavanju raznolikim zahtevima pohaaoca kursa.
4. NAVIGACIJA
Ciljevi navigacije mogu da se svrstaju u etiri osnovne grupe:
da se uobiajena putanja koroz materijale kursa jasno i nedvosmisleno naznai,
da se omogui nestandarno kretanje kroz materijale kursa, a radi prilagoavanju
razliitim prohtevima i pobudama pohaaoca kursa,
podsticanje na pretraivanje van uobiajene putanjekursa, ali uz jednostavan nain
povratka na destinaciju sa koje je student/uenik poao; korisnik bi trebalo da putem
jednostavne upotrebe mia ponovo doe na glavni put, bez obzira koliko se od njega
udaljio,
kada zapoinje novu sesiju, studenta bi trebalo vratiti na ono mesto (dokument,fajl) na
kom je bio kada je poslednji puta prekinuo svoj rad.
Da bi prva dva cilja navigacije bila realizovana, poterbno je ugraivanje kako hijerarhijskog
tako i linearnog pregleda kursa. Korienje hijerarhijskog pregleda student je u mogunosti
da vidi sadraje kursa na svim nivoima sloenosti i bira oblast koja ga interesuje.
272
Korienjem linearnog pregleda, student moe da se kree standardnim putem kroz

materijale kursa, sa predhodne na sledeu stranicu. êsto nema informacija o navigaciji na
stranicama kursa. Umesto toga postoji jednostavan fajl definisan u PERL script-u, a sadran
je u sekvencama stranica koje se nalaze na standardnom putu kursa. Ovaj fajl ima zadatak
da sauva poslate i dobijene informacije sa stranica kursa. Ovim je preureenje i povraaj
prebrisanih materijala uinjeno trivijalnim.
Da bi bila ispunjena sledea dva zadatka navigacije, potrebno je da se zna ko pristupa
kursu. Kontrola pristupa koja se koristi radi ograniavanja pristupa kursu, dozvoljava nam
da saznamo identitet studenta/uenika. Kada jednom odredimo ko je pristupio kursu,
jednostavno se registruje ko pristupa kojoj stranici. Kada, zatim, raspolaemo sa belekama
o pristupu svakog studenta kursu, postoji mehanizam koji po potrebi vraa studenta na
uobiajeni put ili na lokaciju gde je zavrena njegova predhodna sesija. Registrovanje
korisnika nam prua mogunost da donosimo zakljuke o studentu i njegovom pristupu
razliitim delovima paketa ili pojedinanih kurseva.
5. KOMUNIKACIJA
Komuniciranje izmeu studenata/uenika kao i izmeu studenta/uenika i nastavnika
obavlja se posredstvom chat servisa ili preko aktiviranja odgovarajueg tastera.
Chat servis podrava komunikaciju izmeu uesnika kursa, u realnom vremenu. Prikazan je
virtuelan skup soba za "askanje" kojima se moe pristupiti. Imena studenata/uenika koji
chat-uju u bilo kojoj od soba (uestvuju u diskusiji o nekoj temi po kojoj virtuelna soba
nosi naziv) mogu na zahtev da budu prikazana na ekranu i na taj nain da budu dostupna
bilo kom registrovanom korisniku. Na ovaj nain, uenik pored toga to bira sadraj koji
eli da razmatra, moe i da izabere sagovornike sa kojima eli da obavlja elektronski
dijalog na neku temu. "Vrata" sobe mogu da budu zatvorena radi obavljanja neke
cenzurisane ili zatvorene komunikacije (izmeu nastavnika ili izmeu studenata i
nastavnika). Svaka soba moe da se identifikuje putem korisnika koji u njoj borave a
prezentuje se putem konkretnih primera komunikacije koja u njoj moe da bude voena.
Putem odgovarajuih tastera namenjenih razmeni informacija, mogue je slati poruke na
vie destinacija ili javne poruke. Takvim tasterima moe da se pristupi na dva naina:
sa posebne strane na kojoj se nalaze tasteri za komunikaciju,
i sa bilo koje registrovane stranice kursa.
Kada se pristup vri na prvi nain, poruke koje se alju prikazane su studentu radi pregleda.
Takoe, student je u mogunosti da pregleda poruke koje su njemu poslate. Servis koji
omoguava da utvrdimo identitet korisnika, ovde se upotrebljava da se ve prikazane
poruke ne bi ponovo prikazivale, sem na izriit zahtev studenta/uenika. Tasteri omoguuju
slanje povratnih poruka, dodavanje teksta na poslate ili primljene poruke i slanje istih, kao i
mogunost povratka na poslednji dokument koji je bio pregledan pre zapoinjanja
komunikacije.
Kada se taster aktivira sa registrovane stranice kursa, prikazuju se samo poruke koje imaju
veze sa tom stranicim. Poruke imaju veze sa stranicom ukoliko su poslate sa te stranice ili
ako pretdstavljaju odgovor na poruke poslate sa te stranice. Ako tastere pokreemo sa
registrovanih stranica kursa, u prilici smo da vidimo sve poslate i primljene poruke koje se
odnose na tu stranicu, bez obzira da li su one ve viene.
273
Na ovaj nain praktino se realizuje globalni mehanizam beleenja, tako da je diskusiju

koja se tie sadraja neke strane mogue prikazati svim zainteresovanim korisnicima. Cilj
je da pitanja, odgovori i rasprave postanu delovi svake stranice, ime rad postaje
zanimljiviji i efikasniji. Mane stranica kursa odnose se na tabele tastera posredstvom kojih
se moe pristupiti drugim lancima. Naime, ovakav pristup korisnika moe da dovede do
stranica koje ni sami instruktori nisu poseivali, te nisu upoznati sa njihovim sadrajima
(koji mogu da budu u bilo kom smislu neodgovarajui) i nisu u mogunosi da odgovore na
pitanja vezana za njih.
6. INTERAKTIVNA VEBANJA I SIMULACIJE
Interaktivne grafike raunarske simulacije omoguavaju studentu da istrauje principe
operativnih sistema. One su raunarski voene ali i navoene od strane studenta. Studentski
navoeni interaktivni primeri simuliraju mogunosti operativnih sistema za upotrebu
poetnih pravila (ulaznih podataka) koja zadaju studenti. Raunarski voene simulacione
vebe proveravaju znanje studenata predstavljanjem skupa pravilai postavnjanjem pitanja
radi navoenja studenta na pravi odgovor. Reakcija (odgovor) studenta se belei radi
korekcije takoe primenom simulacije. Raunar moe da generie gotovo neogranien skup
poetnih pravila te je stoga zanemarljiva mogunost izvravanja istog vebanja vie puta.
Ove interaktivne vebe i simulacije zajedniki ine deo kursa usmeren na nadoknaivanje
iskustva iz uionica za koje su ovakvi kursevi uskraeni. Zbog toga, posao izrade obarzaca
za interaktrivne vebe i simulacije mora da bude to detaljnije uraen, jer time obrazovni
teaj psredstvom raunara nadomeuje svoj najvaniji nedostatak.
Treba znati da u tipinoj uionici samo jedan do dva primera o kojima govorimo mogu da
budu obraena u raspoloivom vremenu za razmatranje i reavanje problema. U viruelnoj
uionici, ak pet do deset primera moe da se realizuje za isto to vreme. U tome treba i
videti prednost ovakvog naina vebanja i sticanja praktinih znanja.
7. NAPREDOVANJE STUDENTA I UENIKA
Pitanja koja imaju mogunost izbora izmeu vie odgovora praktikuju se da bi se
student/uenik osposobio da u svakom trenutku bude spreman na pravilnu odluku. Kako
odgovore smilja ekspert iz odreene oblasti, oni su precizni i odaju nain na koji
student/uenik razmilja o nekoj temi. Pitanja koja se odnose na neku registrovanu stranicu
kursa, mogu da budu viena jednostavnimaktiviranjem ikone za pitanja koja se nalazi na
button-bar-u. Kada student/uenik da odgovor, rezultat (tano ili netano) ispisan je na
ekranu, kao i tekstualno i grafiko obajanjenje za korektnost ili nekorektnost odgovora koji
je dat. Postoji mehanizam za sprovoenje periodinih kvizova. Data je forma koja ukljuuje
pitanja i prostor za ulazni tekst studenta/uenika. Taj smer se koristi za beleenje perioda
koji protekne od trenutka kada je pitanje postavljeno do trenutka kad student pone da
upisuje svoj odgovor.
8. OSTALE OSOBINE KURSEVA
Kao druge bitne karakteristike kursa, mogu da budu navedene sledee:
kompletan renik sa mogunou pretrage ukljuuje tekst, slike i putanje ka belekama
kursa,
274
svaka stranica ima ikonu ijim se aktiviranjem prezentuje lista stranica i podglavlja sa
njihovim elementarnim sadrajima; aktiviranjem ove ikone student/uenik se upuuje na
delove kursa koji imaju veze sa odnosnom stranicom,
mehanizam beleenja omoguava svakom korisniku da pravi svoje privatne zabeleke
na odvojenim stranicama,
svaka registrovana stranica poseduje ikonu ijim pokretanjem dobijamo ciljeve koji se
ele postii prouavanjem sadraja te stranice.
9. ZAKLJUAK
CPSC 315 je popularan trogodinji kurs iz raunarskih nauka koji prua osnove za
projektovanje operativnih sistema. Tradicionalno se ovaj kurs sprovodi putem predavanja
(tri asa nedeljno) dva do tri puta godinje za oko osamdeset polaznika. Provera se vri
putem etiri periodina ispita iz prethodno obraivanih tema, provere na sredini kursa i
zavrnog ispita. Autor kursa CPSC 315 je vodio predavanja poslednjih pet godina, i stekao
znajajna praktina znanja i zapaanja.
Moemo da budemo sigurni da studenti/uenici ne rangiraju bolje WWW kurs, jersu veoma
zadovoljni tradicionalnim kursom iz raunarskih nauka, na kome je baziran mreni kurs.
10. LITERATURA
[1] Partner u uenju, Elektronski asopis za nastavnike, Decembar 2006. godine,
www.itsyu.net
[2] http://www.icus.net/elearning/elearnstandards.shtm
[3] Moodle A Free, Open Source Management System for Online Learning,
http://moodle.org
[4] http://www.mathos.hr/dmenon/dmenon/Nastava/Pedagogija/pedagog.pdf, Odjel za
matematiku, Osijek, Hrvatska, 2007.
[5] Berlinska deklaracija o otvorenom pristupu znanstvenom znanju
[6] Slavomir Stankov, Ana Ban, "Pristupi i trendovi u standardizaciji E learning-a", Split
2004.
[7] E-Learning 1.0 Model Behavior Laura Francis and Tracy Turner,
http://www.learningcircuits.org/2002/apr2002/elearn.html
[8] Matja Debevc, Andrej Tibaut and Ivan Gerli, A model for open distance learning,
www.crolist.efzg.hr/bib
275


UDK: 371.3:004
Struni rad
UIONICE NEKAD I SAD

Danijela Vasilijevi1
Rezime: U radu se razmatra razvoj uionica sa istorijskog stanovita, od prvih uionica

nastalih pod okriljem crkava i manastira, preko univerzalnih, specijalizovanih, do
savremenih multimedijalnih i virtuelnih uionica.Optimalno opremljena uionica u
skladu sa najnovijim obrazovnim standardima i dostignuima, nije sama po sebi garant
kvaliteta nastave. U kojoj meri e uionica odgovoriti postavljenim zahtevima zavisi i od
njene tehniko-softverske podrke, ali i od profesionalne kompetencije nastavnika.
Kljune rei: uilita, klasine, specijalizovane uionice, specijalizovane uionice,
multimedijalne i virtuelne uionice.
THE HISTORY OF THE CLASSROOM DEVELOPMENT

Summary: The paper is about the development of the classrooms observed from the
historical point of view from the first classrooms which were within the churches and
monasteries, through the universal, specialized classrooms, up to the time of the modern,
multimedia and virtual ones. A well-equipped classroom, which fulfills the newest
standards and achievements, is not, by itself, a guarantee for the efficient teaching. In what
extent will a classroom fulfill the teaching requirements, depends on its technical and
software support, but also on the professional teachers' competences.
Key words: places for teaching and learning, universal classroom, specialized classroom,
multimedia and virtual classroom.
1. OD UILITA DO PRVIH UIONICA
Prve uionice u nas, tanije uilita bila su u sastavu institucija ija osnovna namena nije
bila uenje i pouavanje. To su uglavnom bili posebni prostori za organizaciju crkveno
verskih obreda u ili pri manastirima i crkvama u okviru kojih su se pripremali i budui
monasi, duhovnici, crkveni velikodostojnici za budui poziv. Vremenom manastiri i crkve
postaju uilita za svu decu, bez obzira na njihovo dalje ivotno opredeljenje. Oni postaju
centri srpske pismenosti, kulture, obrazovanja. (Potkonjak 1999: 47).
Pored crkvenih uilita, u srednjem veku, sve do dolaska Turaka na Balkan i dokle su
postojali srpski dvorovi, zakljuno sa Brankoviima, egzistiraju i tzv. dvorska uilita. U
1
Dr Danijela Vasilijevi, docent, Uiteljski fakultet, Trg Svetog Save 36, Uice.
Danijela Vasiljevi
gradovima su otvarana privatna uilita za decu bogatijeg drutvenog sloja pohaala su ih

deca vienijih trgovaca i zanatlija.
U svim uilitima su uglavnom koriene crkvene knjige; pisalo se najpre na kamenim
tablicama ili daicama presvuenim tanjim slojem voska. Te daice su se nazivale tice i
po njima se pisalo tapiima, koji su na jednom kraju bili zaotreni pisaljka, dok je drugi
kraj bio zaravnjen i sluio je za brisanje, odnosno poravnavanje voska.
Tek krajem osamnaestog veka otvaraju se i optinske i privatne kole institucionalnog
karaktera.
Pred Prvi srpski ustanak, u Srbiji je radilo oko 40 kola. To su najee bile naputene
turske kue u gradovima, koje su u najboljem sluaju bile opremljene stolom i stolicom za
uitelja i akim klupama. Klupe za uenike mogle su da prime 10 do 12 uenika, poto su
bile vrlo dugake. Sastojale su se iz uske daske povezane sa dugakim seditem za uenike,
poprilino udaljenim od radne povrine predviene za pisanje. Meutim, seoske kole,
najee neupotrebljavane zgrade bogatijih ljudi na selu, nisu bile tako bogato
opremljene. Uitelji i deca su sedeli na tronocima, a neretko i na podu prekrivenim
asurama.
I dalje se pisalo na ticama. Hartija, guije pero i mastilo spravljano od uglja, ai ili boje
polako se uvode u upotrebu. Ipak, ovaj pisai pribor postae dostupniji uiteljima i
uenicima kasnije, tokom devetnaestog veka.
Nita se znaajno ne menja u pogledu opremljenosti kolskog prostora ni u prvoj polovini
devetnaestog veka. Jovan Sterija Popovi, naelnik Popeiteljstva prosvetenija, 1844.
godine donosi prvi opti zakon o osnovnim kolama Ustroenie javnog uilinog
nastavljenija, kojim se, izmeu ostalog, posebna panja posveuje ureenju kolskog
prostora i upotrebi nastavnih sredstava. Predviena je upotreba kamenih akih tablica,
raunaljki sastavljenih od 12 ica i 78 kuglica za izuavanje rauna i sl. (kole u Srbiji
1844: 18).
esto su raunaljke pravljene od kanapa na koje su nizani orasi, iarke, a za raun su od
koristi bila i zrna kukuruza i pasulja. Neto kasnije javile su se prve pregledalice za lepo
pisanje, a 1852. godine i crne krasnopisne tablice za vebanje lepog pisanja krasnopisa.
Iste, 1852. godine, procenjuje se da kolske zgrade bi trebalo da imaju od jedne do tri i vie
uionica (kolskih soba), to je zavisilo od toga da li je kola u selu ili gradu (varoi). Dve
godine kasnije usvojeni su normativi za graenje kola, kojima se propisuju standardi za
gradnju i opremanje kolskih soba. Naime, uinice se imaju graditi sa istone ili jugoistone
strane kole, moraju biti pravougaonog oblika, upadna svetlost mora dolaziti sa leve strane
uenika, skamije rasporeene u dva niza, ali tako da uitelj moe prii svakom ueniku
ponaosob, te da poslednje skamije budu podignutije u odnosu na ostale kako uenici ne bi
zaklanjali jedni druge. 1858. godine, Popeiteljstvo prosvetenija alje Raspis svim
okruzima o novim standardima za gradnju kola i uionica:
1. Da klupe ili skamije budu po veliini i uzrastu uenika za sedenje zgodne i sa
svim potrebnim snabdevene, tj. da nisu odve visoke ili niske, da su dovoljno
iroke, da imaju police, na kojima uenici svoje knjige dre, da ove police
uenicima ne smeu, kada sede, da su na skamijama okrugle jame izrezane u
kojima e uenici mastionice ili divite drati, da klupe vrlo koso ne lee i da su
zadnje neto postepeno malo uzvienije i tako poloene da uitelj sve uenike u
277
Danijela Vasiljevi
oima ima i kada za svojim stolom sedi.

Da klupe ne budu vrlo dugake i uz duvar pripite, zato je najbolje da se mesta u
dva ili tri reda naine i tako postave, kako e uitelj izmeu tih redova sa svih
strana prolaziti i uenike bolje nadgledati moi.
3. Da kola ima dve crne table, jedna za raun, a druga za pisanje sa linijama
snabdevena, i ove da budu tako postavljene, kako bi svi uenici u njih bez
zasijavanja oiju gledati mogli.
4. Svaka kola treba da ima: veliku ticu, crne tablice za krasnopisanije, nune
zemljovide, stolicu i sto za uitelja, jedan orman pod zatvorom za ostavljanje
kolskih stvari, jedan divit sa peskaonicom i lenjir, dva protokola i ikonu, koja e
Svetog Savu predstavljati. (Spasi, 1859, glava V)
Sedamdesetih godina devetnaestog veka uioniki prostor inili su: katedra i stolica za
uitelja, tabla, kreda, suner i skamije za uenike. Za nastavu zemljopisa koriena je tzv.
mutava mapa (nema karta), karta Kneevine Srbije, globus; uitelji su u saradnji sa
uenicima izraivali herbarijume, insektarijume, prikupljali plodove prirode i pravili
raznovrsne zbirke i kolekcije. Nastava istorije zasnivala se na upotrebi: slika srpskih
vladara (kneza Miloa, Mihajla i kralja Milana), slike Sv. Save, slika na kojima su prikazani
grbovi srpskih vladara zemalja. Raun se izuavao uz pomo: velike ruske raunaljke,
zbirki metarskih mera i drvaca, ploica za izuavanje razlomaka. Za izuavanje srpskog
jezika uenici su koristili ticama, ali i hartijom, plajvazom, guijim perom,
pregledalicama za krasnopis, slovaricama i propisima.
2.
Pravila o graenju kola i o nametaju kolskom doneta su 1881. godine, kojim se

graditelji kola obavezuju na to da: Nijedna uionica ne sme biti dua od 10, ira od 7, ni
via od 4 metra, a visina nikad manja od 3,5 metra... U takvoj uionici sa higijenskog i
pedagokog gledita eleti je da ne bude vie od 45 aka. No doputa se da najvei broj
aka bude 50. im broj aka pree 50 treba se starati da se nova uionica otvori (Pravila o
graenju kola i o nametaju kolskom, 1881: 3).
kole se snabdevaju potrebnim propisnicama, slovaricama, pismaricama, propisima i
modelima (duina, irina, visina, zapremina, tenost), raznovrsnim lenjirima, mapama,
trajberovim i drugim slikama za nastavu prirodnih nauka (ivotinjski svet, biljni svet,
anatomija oveka), uladima (loptama) za gimnastiku, kolskim priborom (plajvazi, crtanke
i sl.).
U to vreme postojale su tri vrste skamija: 1) stare, dugake, ve pomenute, skamije za
desetak uenika; 2) skamije za 4 do 5 uenika i 3) skamije - klupe dvosedi sa kvadratnom
nagibnom ploom, presvuene masnom crnom bojom.
Nova pravila o graenju kola i o kolskom nametaju stupaju na snagu 1899. godine.
Ovim normativima se predvia poeljan izgled uionica: katedra ili sto sa postoljem za
uitelja, kolska tabla, ali ne na nogare, ve zidna, i to u prva dva razreda: jedna partana
tabla za pisanje i jedna istakana za crtanje; u viim razredima: jedna istakana tabla i jedna
bez linija i taaka; orman za odlaganje uila i nastavnih sredstava; klupe za 2 do 4 uenika
sa naslonom, seditem, nagnutom radnom ploom i daskom za odlaganje knjiga ispod radne
povrine; termometar u cilju regulacije optimalne temperature u prostoriji; ikona Sv. Save i
slika vladara. Naravno, nisu sve kole bile opremljene na ovaj nain, jer im to materijalni
uslovi nisu dozvoljavali.
278
Danijela Vasiljevi
2. UIONICE DVADESETOG I DVADESET PRVOG VEKA

Poetak i prvu polovinu dvadesetog veka obeleili su mnogobrojni ratovi. Samim tim rad
kola bio je ometan, esto prekidan, pa nije bilo odgovarajuih uslova i mogunosti za
unapreivanje uionikog prostora.
Nakon Drugog svetskog rata uinica dalje nastavlja svoj razvoj, najvie u pogledu
opremljenosti nastavnim sredstvima.
I dalje su to uglavnom uinice pravougaonog oblika namenjene jednom odeljenju ili
jednom razredu. Takve uionice se jo nazivaju i univerzalnim ili klasinim uionicama, jer
su namenjene izvoenju nastave za sve predmete, kao i za izvoenje vannastavnih
aktivnosti. Vremenom e skamije zameniti ake klupe, ali se raspored sedenja uenika
znaajno ne menja. I dalje je aktuelno sedenje u potiljak, to pogoduje izvoenju
frontalne nastave.
Neki didaktiari univerzalnim uionicama pripisuju: jednosmernu komunikaciju,
predavanje eks katedra, mehaniko, reproduktivno uenje bez razumevanja sadraja,
dominaciju nastavnika i objekatsku poziciju uenika i sl. Ipak, valja podvui injenicu da
univerzalne, klasine uinice i danas egzistiraju, to ukazuje na njihovu funkcionalnost. Da
nije tako, odavno bi ih zamenile specijalizovane ili neke druge uinice.
Osnovna prednost klasinih uionica je: racionalizacija vremena i prostora (ne gubljenje
vremena u traenju novog prostora za rad i premetanju aka sa jednog mesta na drugo);
uenici uionicu doivljavaju kao lini prostor za rad, to je od posebne vanosti za decu
mlaeg kolskog uzrasta; uz odgovarajui kolski nametaj, klasina uionica lako i brzo
moe postati pogodna za realizaciju: razliitih sociolokih formi nastavnog rada (grupni,
rad u paru, individualni oblik rada), razliitih nastavnih metoda (demonstrativna, metoda
crtanja, pisanja...) i formi komunikacije (kolske debate, diskusije...), razliitih nastavnih
sistema (timske nastave, diferencirane nastave, egzemplarne nastave...).
Slabosti univerzalnih uionica vie dolaze do izraaja u viim razredima osnovne kole,
kada se prelazi sa razredne na predmetnu nastavu. Nastavnike optereuje upotreba
raznolikih nastavnih sredstava, tehnikih ureaja koje nose iz jedne u drugu uionicu, pa
vrlo esto izbegavaju njihovo korienje. Osim toga, njihova postavka, instalacija esto
oduzima puno vremena, a nije ni sva tehnika oprema prenosiva. Uionice se ne mogu
opremati u skladu sa potrebama jednog nastavnog predmeta, jer je prostor vienamenski, a
sve to znaajno utie na kvalitet nastave.
Savremene univerzalne uionice su opremljene savremenom tehnikom opremom za
izvoenje frontalne nastave (kompjuter, BIM projektor, elektronska tabla..).
U cilju prevazilaenja slabosti univerzalnih uinica, sedamdesetih i osamdesetih godina
dvadesetog veka postaju aktuelne specijalizovane uionice. One su didaktiki, metodiki,
prostorno i organizaciono prilagoene izvoenju nastave jednog konkretnog predmeta ili
grupe vie srodnih predmeta.
Kao prednosti specijalizovanih uionica najee se navodi: funkcionalnost i svrsishodnost
upotrebe prostora, tehnike opreme, nastavnih uila; vea zainteresovanost uenika za rad;
vea intelektualna angaovanost, aktivnost uenika; trajnost i funkcionalnost znanja
uenika; nastava zasnovana na oiglednosti, otkrivanju; problematizovana nastava;
mogunost primene raznovrsnih nastavnih metoda, sociolokih oblika nastavnog rada,
279
Danijela Vasiljevi
nastavnih sistema, principa vaspitno obrazovnog rada; mogunost efikasne realizacije

razliitih tipova asova od uvodnog, asa obrade, ponavljanja, vebanja, do provere
nauenog; uspenija, kvalitetnija organizacija rada sa darovitim uenicima, uenicima sa
posebnim, dodatnim interesovanjima, ali i uenicima koji tee napreduju; ekonomian i
racionalan vaspitno-obrazovni rad (nema transporta tehnikih ureaja, nastavnih sredstava,
pomagala).
Optimalni uslovi specijalizovanih uionica dolaze do izraaja samo ukoliko se obezbedi
profesionalno voenje uenika, uz uvaavanje individualnih potencijala pojedinca i
funkcionalnu, svrsishodnu upotrebu nastavnih sredstava na intelektualnom putu: od
oiglednosti ka apstraktnosti.
U suprotnom, prednosti specijalizovane uionice nee doi do izraaja: dobro opremljen
prostor nije sam po sebi direktna pretpostavka efikasne nastave; nekada je racionalnije
formirati kombinovane specijalizovane uionice, posebno ukoliko je nastavnim planom
predvien mali fond asova predmeta; nisu sve kole u mogunosti iz materijalnih,
prostornih, organizacionih razloga, da opreme specijalizovane uinice; male (seoske) kole
nemaju dovoljno raspoloivog prostora (obino se izvodi kombinovana nastava), dok velike
(gradske) kole pored manjka prostora, najee imaju problem sa dobrom organizacijom
rasporeda asova koji bi omoguio uenicima svih odeljenja i razreda nastavu u
opremljenim specijalizovanim uionicama za svaki predmet; finansijski faktor je najea
konica u opremanju kola; teko je obezbediti specijalizovane uionice za sve predmete,
pa i grupe predmeta;
Elektronska uionica jeste tip uionice zasnovane na programiranom pristupu uz primenu
audio-vizuelnih medija. To je posebno ureen prostor, iji sastav ine: nastavniki pult sa
komandnim ureajima, veliki, pregledni razredni ekran sa zvunicima, kabina sa audiovizuelnim sredstvima i sedita za uenike sa responderima.
Posredstvom komandnog ureaja, nastavnik rukovodi, koordinira radom uenika. On
pokree programe ostvarujui dvosmernu i viesmernu komunikaciju sa uenicima, prati
usmerava uenike u toku rada i vrednuje njihove odgovore. Responderi, ugraeni u radne
stolove uenika, omoguavaju odabir ponuenog odgovora pritiskajui odgovarajui taster.
Nastavnik posredstvom kontaktnog sistema, na komandnom pultu ostvaruje uvid u tanost
odgovora, te daje povratnu informaciju za svakog uenika posebno o kvalitetu odgovora sa
potrebnim pojanjenjima, daljim smernicama za rad, dopunskim ili dodatnim zadacima i sl,
kao i bodovnom statusu uenika.
Nastavni rad podran responderskim sistemom najvie odgovara linearnom modelu
programirane nastave kojim uenik sukcesivno savladava sadraje, pa prema tome,
prednosti ovog modela mogu se pripisati i uionicama ovog tipa.
Ukoliko programi dozvoljavaju individualno napredovanje uenika u skladu sa svojim
tempom rada, mogunostima, sposobnostima, interesovanjima uenika, njegovim
predznanjem, efikasnu unutranju diferencijaciju, grupni rad na vie nivoa teine, onda
moemo govoriti o veem stepenu individualizacije vaspitno-obrazovnog rada u
elektronskim uionicama.
U pozitivne strane elektronskih uionica ubrajaju se i: brza, pravovremena povratna
informacija za svakog uenika posebno, uvid u postignue uenika, kompleksniji
evaluativni karton uenika kao pojedinca, mogunost realizacije nastave razliitih nastavnih
280
Danijela Vasiljevi
predmeta bez obzira na stepen sadrajne bliskosti, vea motivisanost uenika za rad,
konstantna aktivnost svih uenika, objektivno vrednovanje (bez halo efekta), mogunost
ponovnog emitovanja sadraja... Meutim, evidentna su i ogranienja: postavlja se pitanje
kvaliteta nivoa znanja uenika; mogua favorizacija znanja prepoznavanja i mehanike
reprodukcije; didaktiki enciklopedizam moe doi u prvi plan; uenici ne mogu dati
podrobne, opisne odgovore kojim se ostvaruje uvid u razumevanje nauenih sadraja;
postoji opasnost od nasuminih odgovora, ali i pomoi sa strane; teko se kontrolie rad
manje motivisanih uenika; nisu svi sadraji i nastavni predmeti pogodni za programiranje;
primena eksperimentalno-laboratorijske metode i metode praktinih radova je ograniena;
nastava lako moe postati ablonizovana; nema dovoljno prostora za detaljno objanjenje
nejasnog...
Sa dananjeg stanovita, elektronske uionice su prevaziene. One su u tehnolokom smislu
evoluirale u napredniji vrstu multimedijalne uionice.
Kako i sam naziv kae, multimedijalne uionice predstavljaju takav uioniki prostor koji
omoguava upotrebu raznovrsnih medija, bilo sukcesivno ili simultano. Ono to razlikuje
multimedijalne uionice od elektronskih i ini ih naprednijim, jeste mogunost
integrativnog povezivanja raznolikih, manje ili vie zahtevnih, medija i njihovih izraza
(tekstualnih, vizuelnih statine, dinamine slike, animirani sadraji, grafika, zvuni
sadraji...) uz integrativni odnos na relaciji: uenik nastavnik, uenik uenik, nastavnik
sadraj, uenik sadraj, nastavnik uenik sadraj uenik.
Dakle, multimedijalna uionica mora imati odgovarajuu raunarsko-tehniku podrku
zasnovanu na primeni najsavremenije informacione tehnologije, ali i odgovarajua
softverska reenja koja su u funkciji efikasnog vaspitno-obrazovnog procesa. Imajui to
vidu, multimedijalne uionice bi trebale da imaju sledee sadrajne elemente:
pregledni nastavniki raunar (multimedijalni sistem) sa potrebnom prateom
opremom (kamere, zvunici, mikrofoni, slualice, savremeni mikroskopi i
grafoskopi sa zum tehnikom, skener, tampai...); elektronska interaktivna
razredna tabla; BIM projektor; radna mesta sa raunarima za svakog uenika uz
posebnu prateu tehniku opremu; posebno predvien, osmiljen i opremljen
prostor za izvoenje grupnih aktivnosti; funkcionalni nametaj (stolovi, stolice,
ormari za softoteku, CDteku, diskoteku...)...
softversku podrku za: nesmetan, brz pristup Internetu; realizaciju nastave
razliitih nastavnih predmeta u skladu sa aktuelnim nastavnim programom;
efikasno izvoenje programirane, diferencirane, individualizovane nastave;
uspenu organizaciju razliitih sociolokih formi nastavnog rada; izvoenje
nastave svih tipova asova, kontrolu, upravljanje i vrednovanje postignua svakog
uenika posebno, on-line komunikaciju, ali i uenje na daljinu (za saradnju sa
roditeljima, za decu koja opravdano izostaju sa nastave i sl.); zatitu uenika od
upada neeljenih sadraja i upada na neeljene sajtove...
Kvalitet obrazovnog softvera umnogome odreuje kvalitet nastave u multimedijalnoj
uionici. Zbog toga je vano da izrada obrazovnih softvera bude poverena timu strunjaka:
nastavniku (uitelju, predmetnom nastavniku), pedagogu, psihologu, programeru,
informatiaru. Bitna pretpostavka uspeno osmiljenog obrazovnog softvera za izvoenje
nastave konkretnog predmeta, svakako je odgovarajua osposobljenost nastavnika za
optimalno korienje kapaciteta multimedijalne uionice. Pod osposobljenosti nastavnika
281
Danijela Vasiljevi
podrazumevamo zavidne didaktiko-metodike vetine, ali i informatiko-kibernetika

umea.
Isti zahtevi moraju se postaviti i pred virtuelnu uionicu. Danas se sve vie govori o
virtuelnom obrazovanju, virtuelnoj koli, virtuelnoj nastavi i virtuelnom ueniku i
nastavniku. Virtuelne uionice ne postoje u realnom prostoru, to je internet tvorevina
zasnovana na meusobnoj komunikaciji uenika i nastavnika u elektronskom okruenju, uz
upotrebu elektronskih multimedijalnih izvora znanja. Dominantni medij je elektronski
interaktivni udbenik, ali su uenicima na raspolaganju i druga interaktivna nastavna
sredstva. U ovakvim, virtuelnim uslovima, uenik svoj zadatak unosi u virtuelnu svesku,
moe iscepiti stranicu i predati je virtuelnim nastavniku uz pomo klika miem.
Specijalni obrazovni softveri omoguavaju napredovanje uenika u skladu sa sopstvenim
tempom uenja i prilagoavaju zahteve nivou predznanja svakog uenika posebno. Kao
dobar primer virtuelne nastave u mlaim razredima osnovne kole moe da poslui primer
osnovne kole Robert C. Bisler U Fulertonu u Kaliforniji.
Sve prednosti univerzalnih, specijalizovanih i elektronskih uionica mogle bi se, u
optimalnim uslovima pripisati i multimedijalnim, i virtuelnim uionicama. Listi pozitivnih
karakteristika mogu se pridodati i: mogunost interakcije uenika sa konkretnim sadrajem,
individualizacija vaspitno obrazovnog rada u skladu sa mogunostima, potrebama,
interesovanjima, sposobnostima, znanjima, tempu napredovanja uenika; dostupnost online biblioteka, medijateka; viesmerna komunikacija; mogunost efikasnog voenja
sloene administracije, i opisnih, i numerikih ocena uz formiranje dosijea za svakog
uenika; digitalni dnevnici; digitalne pisane pripreme; stalno unapreivanje i inoviranje
nastave; ekonominija priprema nastavnika za as (nema potrebe za tampanjem nastavnih
listia, raznih slika, tekstualnih sadraja, aplikacija i sl.); prezentacije su uenicima
interesantnije i dodatno ih motiviu za rad...
Ukoliko se ne ostvare maksimalni standardi, koji se pred multimedijalne i virtuelne
uionice postavljaju, njihova ogranienja e doi do punog izraaja. Osim toga, valja imati
na umu, da psiho-fiziki razvoj uenika, posebno dece mlaeg kolskog uzrasta, moe biti
doveden u pitanje ukoliko deca veinu svog radnog vremena u koli provode u sedeem,
neretko nepravilnom poloaju, zurei u ekran. Deca ove hronoloke dobi imaju prirodnu
potrebu i za snanom motoriko-fizikom ekspresijom. Isto tako, kako fizike, tako i
intelektualne aktivnosti imaju vie efekta u neposrednom prirodnom ili drutvenom
okruenju, pa ih nikakvo multimedijalno sredstvo ne moe u tom smislu zameniti (osim u
sluajevima kada je to didaktiki opravdano). Neposredna, spontana socijalizacija uenika,
ne moe biti izjednaena sa programiranom, informatikom socijalizacijom, a i vaspitni
aspekt nastave je esto u ovakvim uslovima zanemaren. Otuda virtuelne uionice ne treba
shvatiti kao obavezujue reenje, ve kao alternativu.
3. ZAKLJUAK
Pratei evolutivni razvoj uionice od njenih poetaka do danas, namee se zakljuak da je
dinamika njenog razvoja posebno izraena u poslednjoj deceniji 21. veka.
Kvalitet unapreivanja uionice se posebno ogleda u njenom tehniko-tehnolokom
aspektu, ali i softverskim reenjima, koja su sve vie usmerena na uenika, njegovu
individuu, s jedne strane, ali i kolektiv, ueniku zajednicu, s druge strane. Ipak, valja
naglasiti, optimalno opremljena uionica u skladu sa najnovijim obrazovnim standardima i
282
Danijela Vasiljevi
dostignuima, nije sama po sebi garant kvaliteta nastave. Da bi opravdala oekivanja, ona
mora omoguiti subjekatsku poziciju i nastavnika i uenika u nastavnom procesu, posebno
u mlaim razredima osnovne kole, svestrani razvoj uenika, individualizaciju i
diferencijaciju nastave u cilju razvoja i samoaktualizacije uenika, permanentno uenje i
razvoj, ali i socijalizaciju, viesmernu komunikaciju. Optimalno opremljena savremena
uionica mora imati uslove i za kognitivni, afektivni i konativni razvoj uenika, i kao
pojedinca, i kao lana kolektiva i u tom smislu da omogui adekvatno ostvarivanje
obrazovnih, vaspitnih i funkcionalnih ciljeva i zadataka nastave. U kojoj meri e uionica
odgovoriti postavljenim zahtevima zavisi i od njene tehniko-softverske podrke, ali u
najveoj meri, i od profesionalne kompetencije nastavnika. Zato se i kae da je nastavnik
nezamenljiv faktor nastavnog procesa, bio on virtuelan ili ne, te da ga ne moe potisnuti,
niti zameniti niti jedan raunar, bez obzira koliko bio savremen.
4. LITERATURA
[1] Vasilijevi, Danijela (2007): Obrazovanje srpskih uitelja do Prvog svetskog rata,
Obrazovanje i usavravanje nastavnika, Uiteljski fakultet, Uice, str. 99116.
[2] Vilotijevi, Mladen (1999): Didaktika 3, Organizacija nastave, Uiteljski fakultet i
Nauna knjiga, Beograd.
[3] Obradovi, Laza (1895): Kakve su danas nae kolske zgrade, i kakve bi trebale da su,
prema naim prilikama, Uitelj, Beograd, sveska 12: str. 565576 i sveska 13: str.
613624.
[4] Pedagoki leksikon, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1996.
[5] Pedagoki renik I, Zavod za izdavanje udbenika, Socijalistika Republika Srbija,
Beograd, 1967.
[6] Potkonjak, Nikola (1999): Obrazovanje uitelja u Srba, Uiteljski fakultet, Uice.
[7] Pravila o graenju kola i o nametaju kolskom, Beograd, 1881.
[8] Pravila o graenju kola i nametaju kolskom, Beograd: Uiteljski vesnik, 1899.
[9] Raspis, kojim se propisuje koje sve stvari kola mora da ima, Beograd, 1858.
[10] Uionica XIX veka, Pedagoki muzej, Beograd, 2006.
283


UDK: 658.562:616-7
Sruni rad
QUALITY ASSURANCE OF MEDICAL DEVICES. COURSE OF

THE STUDY PROGRAMME IN BIOMEDICAL ENGINEERING
Mirela Toth-Tascau 1, Cosmina Vigaru 2
Summary: The paper presents the main problems of quality management system regarding
to medical devices, a short presentation of the Romanian certification body for medical
devices and the objectives and topics of the course Quality Assurance of Medical Devices
and its importance for the specialists in Biomedical Engineering.
Key words: quality management system, quality assurance, medical devices, bachelor
studies, Biomedical Engineering programme.
KONTROLA KVALITETA MEDICINSKIH UREAJA. TOK

STUDIJSKOG PROGRAMA U BIOMEDICINSKOM
INENJERSTVU
Rezime: U radu su predstavljeni glavni problemi upravljanja sistemom kvaliteta
medicinskih ureaja, kratka prezentacija Rumunskog registra medicinskih ureaja, i ciljevi
i teme kursa Kontrole Kvaliteta Medicinskih Ureaja i njen znaaj za biomedicinsko
inenjerstvo.
Kljune rei: upravljanje sistemom kvaliteta, kontrola kvaliteta, medicinski ureaji,
osnovne studije, program biomedicinskog inenjerstva.
1. INTRODUCTION
Generally, an effective quality management system is recognised as a key regulatory
consideration for allowing medical device manufacturer to market their products around the
world. Free trade of medical devices within the European Union is achieved through
compliance with the requirements of the applicable EU Directives [1].
In order to demonstrate the conformity with the essential requirements and to enable
conformity to be verified, it is desirable to have harmonized European standards to protect
against the risks associated with the design, manufacturing and packaging of medical
1
2

Lecturer Ph.D. Cosmina Vigaru, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical
Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: cosmina@cmpicsu.upt.ro
Mirela Toth-Tascau, Cosmina Vigaru
devices. Romanian manufacturers have to respect both EU Directives regarding medical

devices and harmonized European standards in accordance with the general guidelines
established by competent bodies.
For example, the COUNCIL DIRECTIVE MDD 93/42/EEC of 14 June 1993 concerning
medical devices and ISO 13485:2004 Medical devices - Quality management systems Requirements for regulatory purposes have to be enforced by any medical device
manufacturer [1]. For the purpose of this Directive, Romanian documents have been
adopted:
Government Decision HG 911/11.08.2005 establishing the conditions for marketing
and operation of medical devices;
Government Decision HG 466 / 23.05.2007for amending and supplementing of HG
911/11.08.2005;
Government Decision HG 54/29.01.2009 on conditions of the marketing of medical
devices;
Health Minister Order no. 92/2007 regarding the registration of medical devices and
medical device manufacturers.
According to Council Directive 93/42/EEC, medical devices must meet the essential
requirements which apply to them, taking into account the basic functions of the device. All
the medical devices have to be tested in order to ensure that they may be placed on the
market and put into service. Thus, in addition, before the certification, medical devices have
to be tested in OTDM laboratories (or other accredited laboratory) and clinical
investigations have to be made.
From the last years, in Romania, the medical devices manufactured, placed on the market
and put into service have been affixed CE marking.
As it is known, the CE marking is not a quality certification. It is used by the European
Competent Authorities as a way to quickly determine whether the product has met all of the
requirements of the Medical Device Directive 93/42/EEC or other specific directives and
standards.
Nowadays, many Romanian customers (hospitals, clinics, doctors, etc.) ask their medical
device suppliers to be SR EN ISO 9001:2008 certified. However, the European Union does
not require device manufacturers to comply with SR EN ISO 9001:2008 in order to obtain a
CE mark. Thus, our manufacturing laboratory has an implemented quality system, but not
yet a certified one.
The Romanian Certification Body OTDM CERTIFICATION was assessed by RENAR
notified Romanian body according to the SR EN 45011:2001 Standard and was accredited
for the medical devices conformity certification activity. By Order of the Minister of
Ppublic Health, OTDM CERTIFICATION was designated to perform the assessment of
conformity of medical devices [4].
OTDM CERTIFICATION is the only notified Romanian body in Brussels for the
European Directive 93/42/EEC referring to medical devices. OTDM CERTIFICATION
have been notified for the following [4]:
Total quality assurance;
EC type examination;
EC Verification;
285
Production quality assurance;

Product quality assurance.
2. OBJECTIVES AND TOPICS OF THE DISCIPLINE QUALITY ASSURANCE

OF MEDICAL DEVICES
After a common-core courses for two years, students can opt for packages of elective
courses according to their specialisation. Thus, the discipline is provided in 8th semester in
the Curriculum of Medical Engineering specialization, in Politehnica University of
Timisoara. The discipline has 2 hours per week for lectures and other 2 hours per week for
project. At the end of the teaching period is provided a distributed evaluation, having
assigned 2 ECTS Credits. The students evaluation is made upon a written paper work, the
final mark being calculated in relation with project activity in percentage of 50 %.
The purpose of the course Quality Assurance of Medical Devices is to create the student
ability regarding the main problems of product quality, knowledge of the standards of
quality management system, knowledge of the legal requirements concerning the marketing
and the use of medical devices and the evaluation of medical device conformity.
The main topics of the lectures are:
General knowledge about legislation and New Approach;
General knowledge about standardization. European Directives;
Quality, Quality management, Quality systems elements, Quality management
documents;
Model of quality management system based on process;
SR EN ISO 9001:2008, Quality management systems Requirements;
SR EN ISO 13485:2004, Medical devices. Quality management systems. Requirements
for regulatory purposes;
Methods for Quality assurance, auditing and certification for product quality;
Essential Requirements;
Specific requirements for different categories of medical devices: Development and
manufacturing of medical devices. Testing of Medical devices;
Risk Analysis;
Medical devices conformity evaluation according to UE directives. Market
surveillance;
Medical devices clinical trials on human subjects: conditions necessary for clinical
trials, clinical trial plan, the role of clinical investigator;
PDCA Principle (Plan-Do-Check-Act);
SWOT Analysis.
The lectures present in detail two important standards: ISO 9001, an internationally
recognized Standard, and ISO 13485 which contains the functioning requirements of a
quality management system for medical devices.
The objective of ISO 9001 Standard is to establish general requirements for the quality
management system in any field (producers, services). Quality management represents the
organization practice in order to provide products and services according to the customers
requests. A ISO 9001 certificate proves that the quality management system of the
manufacturer meets all the requirements of this international standard [2], [4].
286
Each management system is based on the requirements of the ISO 9001 standard,
completed by other requirements specified in other standards, specific to the field of
activity. The main objective of ISO 13485 Standard is to facilitate the use of regulation
requirements harmonized for medical devices within the quality management system. As a
result, it includes a few particular requirements for medical devices and excludes a few of
the requirements of ISO 9001 that are not suitable as regulation requirements [3], [4].
The project consists in elaboration of the documents for a certain medical device
certification. The students have to choose one of implants designed in the framework of the
discipline Dental and Orthopedic Implantology. Thus, the project content has two parts:
one regarding the quality management system of the manufacturing entity, and the second
one regarding the documents neccessary to certificate a certain medical device.
Topics for the quality management system of manufacturing entity:
Quality manual;
Quality system procedures;
Quality documents;
Documents of quality recording.
Topics for certification of a certain medical device:
Essential Requirements;
Technical specification of the medical device;
Configuration of the medical device;
Technical manual or instructions of the medical device;
Risk analysis;
List of Romanian standards which adopt the harmonized European standard;
Conformity declaration.
3. CONCLUSIONS
The course Quality Assurance of Medical Devices offers to the students basic knowledge on
the quality management system, legal requirements concerning the marketing and use of
medical devices and the evaluation of medical device conformity. Quality management
system is important for any field of activity, including medical devices or equipments. Also,
knowledge about certification of medical devices and legal requirements concerning the
marketing and use of medical devices is important for specialists in Biomedical
Engineering.
4. REFERENCES
[1] MDD 93/42/EEC concerning medical devices.
[2] SR EN ISO 9001:2008 Management Quality Systems. Requirements.
[3] SR EN ISO 13485:2004, Medical devices. Quality management systems.
Requirements for regulatory purposes.
[4] http://www.otdm.ro/
287


UDK: 007.52
Struni rad
DOCTORAL STUDIES IN TOTAL KNEE ARTHROPLASTY

Delia Bugariu 1, Mirela Toth-Tascau 2, Liviu Bereteu 3
Summary: The presented thesis studies the knee arthroplasty, in order to contribute to the
improvement of knee prostheses. The main subjects treated in the research activity consist
in: biomechanical study of the knee joint; 3D reconstruction of the knee joint starting from
the ct images; conception and design of new models of partial and total knee prostheses;
experimental motion analysis of patients having different pathologies (implanted and nonimplanted); manufacturing of the designed models of knee prostheses; testing of the
manufactured prostheses.
Key words: total knee prosthesis, knee replacement, knee arthroplasty, numerical analysis,
motion analysis, testing, manufacturing
DOKTORSKE STUDIJE U OBLASTI POTPUNE

ANTROPLASTIKE KOLENA
Rezime: Prikazani rad prouava antroplastiku kolena, kako bi se doprinelo usavravanju
proteza za koleno. Glavne teme koje su obraivane u ovoj istraivakoj delatnosti su:
biomehaniko istraivanje zgloba kolena; 3D rekonstrukcija zgloba kolena poev od ct
(skener) slika; osmiljavanje i oblikovanje novih modela deliminih i potpunih proteza
kolena; eksperimentalne analize kretanja pacijenata sa razliitim patolokim pojavama
(uroenim i neuroenim); izrada dizajniranih modela proteza za koleno; ispitivanje
izraenih proteza.
Kljune rei: potpuna proteza kolena, zamena kolena, antroplastika kolena, numerika
analiza, analiza kretanja, ispitivanje, izrada
1.
INTRODUCTION
It is well known that the knee is the most complex joint of the human body, and one of the
most exposed to stress. Therefore, the cases when it comes to prosthetic devices are very
common. The diseases which affect this joint have different effects, leading to the necessity
to replace the natural joint by a prosthesis with a very diversified geometrical construction,
1
2
3
Ph.D. Student Delia Bugariu, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical

Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1: delia@cmpicsu.upt.ro
Professor Ph.D. Liviu Bereteu, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical
Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: bereteu@mec.upt.ro
Delia Bugariu i dr..
complex and closer to the anatomical shape of the joint.

Knee replacement is a routine operation for knee pain when the knee joint has been
severely damaged, most commonly by arthritis. Knee replacement, or knee arthroplasty, is
a surgical procedure in which damaged parts of the knee joint are replaced with artifical
parts (artificial joint), to relieve the pain and disability of osteoarthritis. There are two main
types of surgery, depending on the condition of the knee: total knee replacement and partial
knee replacement [1], [2], [3], [4]. In general, the surgery consists of replacing the diseased
or damaged joint surfaces of the knee with metal and plastic components shaped to allow
movement of the knee [1], [2]. The artificial joint or prosthesis generally has two
components, one made of metal, which is usually cobalt-chrome or titanium. The other
component is a plastic material, which is usually polyethylene.
The general goal of total knee replacement is designed to provide painless and unlimited
standing, sitting, walking, and other normal activities of daily living. There are currently
over 100 different prosthetic knee designs available to the orthopaedic surgeon.
The subject of this thesys represents a continuity of the research in the fields of
biomechanics of human lower limb. The subject of the diploma project (Bachelor
programme) was focused on the biomechanics of the hip joint. A total hip prosthesis was
design and analysed using Finite Element Method.
In adition, the research activity for this thesis is developed in the frame work of the Centre
for Modelling the Prosthetic Appliances and Surgical Operations on Human Skeleton in
Politehnica University of Timisoara. The research fields of the CMPICSU Research Centre
are:
Theoretical and applied Biomechanics;
Implantology and prosthetics;
Modern technologies for manufacturing;
Testing of medical devices;
Acquisition and processing of biomedical signals and images.
The infrastructure of this research centre consists in highly equiped laboratories, able to
support the achievement of the thesys goal, both experimental and technological.
The main subjects treated in the research activity consist in:
Biomechanical study of the knee joint;
3D reconstruction of the knee joint starting from the CT images;
Conception and design of new models of partial and total knee prostheses;
Experimental motion analysis of patients having different pathologies (implanted and
non-implanted);
Manufacturing of the designed models of knee prostheses;
Testing of the manufactured prostheses.
2. METHODS AND RESOURCES
The research activity in the knee joint biomechanics consists in the development of
theoretical and numerical models to better understand clinical problems associated to the
humain joint. Some of the points of interest are: joint forces, joint kinematics, soft tissues
and bone modeling.
The research activity is also focused on 3D reconstruction of the knee joint starting from
the CT images and numerical analysis of the knee joint and the interface between bone and
289
implants. The Medical Imaging Laboratory uses computer tomography (SIEMENS

SOMATOM Plus 4 Power), providing image acquisistion and processing of the necesary
anatomical elements. The patients can be scanned using the computer tomography. The
obtained images can be imported in Mimics software in order to perform the image
processing. 3D reconstruction offers better information about the joint anatomy, diseases
that the patients suffer from, anatomical differences between the patients joints regarding
age, gender and stature.
The kinematic analysis is performed using the CMS-HS Zebris measuring system and a
FDM measuring system for force distribution. The Zebris measuring system performs a
simple and fast analysis of all important parameters of the human gait (fig. 1). The FDM
measuring system consists of a sensor platform and its respective software enabling a fast,
simple analysis of the recorded measuring data on the PC.
The studies will be performed on patients, before implantation and after implantation of a
knee prosthesis. Based on the motion analysis results (fig. 2), conclusions will be drawn
regarding the diseases harshness, degree of the knee affection and then, and capacity of the
prosthesis to replace the anatomical joints functions.
Figure 1: Zebris Measuring system
Figure 2: Gait analysis report

290
By collaborating with orthopedic surgeon, new models of knee prosthesis more often used
in different types of diseases will be designed.
There are different types of prostheses that will be taken into account. These prostheses
differ by: fixing method (cemented or uncemented), size of the replaced area (partial/total
knee prosthesis), degrees of freedom, etc. There will be proposed several solutions, both for
partial and total prostheses (fig. 3). Other structural models for the knee prosthesis will be
proposed, in order to develop a prosthesis that will allow the amplest movements.
Another important subject is related to the materials used for manufacturing the proposed
prostheses. The most often used material are Titanium, Polyethylene and Co-Cr. Titanium
and its alloys possess suitable mechanical properties such as strength, bend strength and
fatigue resistance to be used in orthopaedics applications. Other specific properties that
make it a desirable biomaterial are density and elastic modulus. The polyethylene layer has
the role to absorb a part of the shocks, during the patient walking (the moment when the
patient touches the ground with his foot). Due to its good mechanical properties (fatigue
strength, tensile breaking strength), alloys of cobalt-chromium-molybdenum, are typically
used in the manufacture of orthopedic implants, especially on hip and knee prostheses. Also
the abrasive properties and very high corrosion resistance, can not be ignored.
Figure 3: Types of total knee prostheses

Based on the numerical analysis, certain solutions will be selected and manufactured in
Manufacturing Laboratory, using CNC machines and rapid prototyping equipments.
In vitro mechanical tests and measurements will be realized in CIDUCOS Testing
Laboratory. There will be developed several mechanical tests such as: compression, torsion
and fatigue, and then the results will be analyzed and interpreted.
3.
CONCLUSIONS
The presented thesis Research and contributions to the design and implementation of knee
prostheses, and the results obtained during the 3 years of study, will be used to obtain an
improved knee prosthesis that allows to the patients a greater mobility.
The results obtained during the research, will be published in articles, professional journals
and national and international conferences.
4. AKNOWLEDGEMENT
This work was partially supported by the strategic grant POSDRU 6/1.5/s/13, (2008) of the
Ministry of Labor, Family and Social Protection, Romania, co-financed by the European
Social Fund Investing in people.
291
5. BIBLIOGRAPHY
[1] I.G. Hide, A.J. Grainger, I.W. Wallace, A Hui, R.S.D. Campbell: A radiological
technique for the assessment of wear in prosthetic knee replacements, Skeletal
Radiology Journal, Springer Berlin/Heidelberg, Volume 29, Number 10 / October,
2000.
[2] G. Vczi, I. Udvarhelyi, M. Sarungi: Comparison of results of different types of knee
arthroplasties, Orthopaedic and Trauma Surgery Journal, Springer Berlin/Heidelberg,
Volume 116, Number 3 / February, 1997.
[3] http://orthopedics.about.com/od/hipkneereplacement/tp/kneereplacement.htm,
About.com: Orthopedics
[4] http://www.genou.com/anglais/kneeproshesis.htm, Knee Replacement Surgery
292


UDK: 621.9: 616-089.843 ](043.3)
Struni rad
DOCTORAL STUDIES IN STABILIZATION AND

ARTHROPLASTY OF LUMBAR SPINE
Cristian Saftescu-Jescu 1, Mirela Toth-Tascau2, Liviu Bereteu 3
Summary: The thesis studies both lumbar stabilization implants and total lumbar disc
arthroplasty (TLDA), in order to improve the anatomical integration using modern
procedures and technologies. The main treated topics are: synthesis of the state-of-the-art
research in the interest field, study of lumbar spine biomechanics, 3D modeling of the
lumbosacral segment starting from CT images, design constructive solutions of both
vertebral and intervertebral stabilization implants, simulating of different functional spinal
units, implant manufacturing using modern technologies, and implant endurance testing.
The doctoral studies benefit of properly equipped laboratories for completing the expected
tasks.
Key words: lumbar spine implant, 3D modeling, biomechanics, manufacturing, endurance
testing.
DOKTORSKE STUDIJE U OBLASTI STABILIZACIJE I

ANTROPLASTIKE LUMBALNE KIME
Rezime: Ovaj rad prouava kako stabilizaciju lumbalnih implantanata tako i potpunu
antroplastiku lumbalnog diska (TLDA), kako bi se pospeilo anatomsko sjedinjavanje
korienjem savremenih tehnika i tehnologija. Glavne obraivane teme su: sinteza
savremenog istraivanja u polju interesovanja, prouavanje biomehanike lumbalne kime,
3D modelovanje lumbar sakralnog dela poev od CT slika, osmiljavanje konstruktivnih
reenja prljenastih i meuprljenastih implantanata za stabilizaciju, simulacija razliitih
funkcionalnih delova kime, proizvodnja implantanta korienjem savremenih tehnologija,i
testiranje izdljivosti implantanata. Za adekvatnu realizaciju doktorskih studija neophodne
su dobro opremljene laboratorije.
Kljune rei: implantant lumbalne kime, 3D modelovanje, biomehanika, izrada, test
izdrljivosti.
1
Ph.D. Student Cristian Saftescu-Jescu, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical

Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: cristi@cmpicsu.upt.ro
2
3
Professor Ph.D. Liviu Bereteu, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical
Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: bereteu@mec.upt.ro
Cristian Sftescu-Jescu i dr.
1. INTRODUCTION
The human spine, an element which influences our everyday life, both as a basic
biomechanical component and as a metaphor of ones personality, has been the subject of
various researches, due to the increasing rate of back pain, especially in the lumbar segment
of the spine.
Statistics nowadays show that 75-85% of people suffer from spine disorders at some point
in their lives, back pain representing the second most common reason for seeing any doctor,
the third most common reason given for surgery and the fifth most frequent cause of
hospitalization. The age group with the most reported symptoms is adults age 45-64.
Behind all these numbers are the factors that produce back pain coming from either
accidental injuries, everyday activities or even from obesity.
Considering a human body in an orthostatic position, experimental data shows that the
lumbar vertebrae, L1-L5, carry the most amount of body weight being subjected to the
largest forces and stresses along the spine.
One justification for choosing this research subject stands in the bachelor theme continuity,
where the modeling of an implanted functional lumbar unit was the main goal. During the
project, the synthesis of the state-of-the-art research in the interest field began and several
constructive solutions of spinal implants were achieved from modeling and simulating.
The main treated topics are: synthesis of the state-of-the-art research in the interest field,
study of lumbar spine biomechanics, 3D modeling of the lumbosacral segment starting
from ct images, design constructive solutions of both vertebral and intervertebral
stabilization implants, simulating of different functional spinal units, implant manufacturing
using modern technologies, and implant endurance testing.
2. STATE-OF-THE-ART RESEARCH
On whether the vertebral segment mobility is missing or restored, two categories of
implants are known in literature: stabilization devices (placed either exteriorly or interbody)
and preserving motion devices (total disc replacements or interspinous spacers).
Lumbar stabilization implants placed onto the spine are considered temporary devices
because their function stops once fusion occurs, and thus the implants may be retracted (as
an explant) or not, depending on the case. The role of the stabilization implants is to help
restore and maintain normal alignment of the lumbar spine and to keep the spine fixed
(stable) during the fusion process (fig. 1) [1].
Figure 1: Lumbar exterior stabilization implants
294
Lumbar interbody implants are devices used by surgeons to decompress and stabilize the
spine. Decompression consists in surgically removing tissues pushing or pinching a nerve
while spinal stabilization involves fusing two or more vertebrae together. Such devices,
combined with bone graft, restrict all the movement between vertebral bodies (fig. 2) [1].
Figure 2: Lumbar interbody stabilization implants

The total disc replacement device is intended to advanced degenerative disease patients.
Nowadays it comes in different designs, but generally consists of two plates bounded by a
motion system (fig.3). Despite the positive clinical results, there is a continuous debate
between specialists concerning the efficiency of using TLDA rather than spinal fusion [2].
Figure 3: Total lumbar disc replacements

Interspinous spacers (fig. 4) are designed for treating lumbar spinal stenosis and disc
herniation. They mode of action is to distract an affected spinal segment by placing it in a
slightly flexed position, thus decompressing the nerve root to relieve pain [2].
Figure 4: Interspinous spacers

Regarding the biomechanics of lumbar spine, during any type of movement, ligaments,
groups of muscles, intra-abdominal pressure and body weight determine forces and torques
influencing the motion between vertebrae and discs. It is very difficult to determine the
exact amount of load bearing the lumbar segment, neither the corresponding forces and
torques [3], [4], [5].
295
3. METHODS AND RESOURCES

The doctoral research is developed in the Mechanical Engineering Faculty, one of the
"Politehnica" University of Timisoara faculties, benefiting by the infrastructure of the
Centre for Modeling the Prosthetic Appliances and Surgical Operations on Human
Skeleton a Multiple User Research Centre. The centre laboratories are highly equipped
being able to support the achievement of the thesis goal, both experimental and
technological.
The Medical Imaging Laboratory uses computer tomography (SIEMENS SOMATOM Plus
4 Power), providing image acquisition and processing of the necessary anatomical
elements.
The Modeling and Design Laboratory contains performance computers with specialized
software for the doctoral study. Thus, the CT images achieved are processed, in order to
obtain 3D entities of the corresponding images, following numerical analysis simulations to
take place on the reconstructed embodiments. Constructive solutions for implants are
designed, and then tested as an anatomical functional lumbar unit, in assembly with the
scanned elements, in various situations depending on the type of loads, movement, exterior
forces, materials, etc.
Achieving positive results from the simulations, encourages one to proceed in creating the
selected implant in a high quality design. The Manufacturing Laboratory includes classical
machines processing, CNC machines processing and unconventional processing (EDM
fabrication, rapid prototyping using both metal and plastic powder).
In vitro mechanical tests and measurements will be realized in the CIDUCOS Testing
Laboratory. Different lumbar functional units derived from cadavers are studied with and
without implants, determining the most efficient way to a future successful implant design.
Using the Zebris system from the Motion Analysis Laboratory, implanted patients will be
analyzed, in order to obtain a substantial database for future in vivo/in vitro comparisons.
The investigations imply triangulation in ultrasonic field, a non-invasive technique.
4. CONCLUSIONS
The thesis studies both lumbar stabilization implants and total lumbar disc arthroplasty
(TLDA), in order to improve the anatomical integration using modern procedures and
technologies. The infrastructure of the CMPICSU Research Centre assures the best
conditions to solve all the proposed subjects. The results obtained during the research, will
be published in articles, professional journals and national and international conference
proceedings.
5. AKNOWLEDGEMENT
This work was partially supported by the strategic grant POSDRU 6/1.5/s/13, (2008) of the
Ministry of Labor, Family and Social Protection, Romania, co-financed by the European
Social Fund Investing in people.
296
6. REFERENCES
[1] http://www.spineuniverse.com/
[2] Steven M Kurtz, Avram Allan Edidin, Spine Technology Handbook, Academic
Press Publisher, 2006.
[3] Panjabi Manohar, White III Augustus, Biomechanics in the Musculoskeletal
System, Churchill Livingstone Inc, 2001.
[4] Gordon Robertson, D. Gordon E. Robertson, Graham Caldwell, Research Methods in
Biomechanics, Human Kinetics Publishers, 2004.
[5] Paul Brinckmann, Wolfgang Frobin, Gunnar Leivseth, Musculoskeletal
Biomechanics, Georg Thieme Verlag, Stuttgart, 2002.
297


UDK: 621.8:61.75-089.28
Struni rad
ACOUSTICS AND HEARING PROSTHESES

Cosmina Vigaru 1
Summary: The paper presents the main problems concerning Acoustic and hearing
prostheses. The aim of discipline is to acquire knowledge about acoustic waves
propagation and attenuation, noise effects on human organism in generally and on hearing
organ in special, required for elaborate and realize hearing prostheses. These prostheses
must replace the hearing organ functions and be as efficient as possible.
Key words: ear, hearing aid, prosthesis
AKUSTINE I SLUNE PROTEZE

Rezime: U radu su predstavljeni glavni problemi koji se javljaju kod akustinih i slunih
proteza. Cilj ove discipline je sticanje znanja o irenju i slabljenju akustinih talasa, o
uticaju buke na ljudski organizam uopte, a posebno na sluni organ, znanja koje je
potrebno za razvijenje i izradu slunih proteza. Ove proteze moraju zameniti funkcije
slunog organa i biti to je mogue efikasnije.
Kljune rei: uho, sluno pomagalo, proteza
1. INTRODUCTION
Developing this complex scientific field was done in close connection with the
diversification measurement and control equipments for sound and noise characteristics.
Acoustics is the science of sound, considered as part of physics that deals with the study on
the production, propagation, reception and sound effects.
The auditory analyzer is a complex structure with an amazing sensibility. The auditory
analyzer has three important parts: external ear, middle ear and inner ear.
2. COURSE INFORMATION
The presented discipline has 2 hours per week for lectures and other 2 hours per week, one
for laboratory, and one for project. At the end of the teaching period is provided an
distributed evaluation, having assigned 4 ECTS Credits. The students evaluation is made
upon a written paper work, the final mark being calculated in relation with the laboratory
and project activity, in percentage of 50 %. The mark for application activities is calculated
as a weighted average between 25% laboratory work and 75% project.
1
Lecturer Ph.D. Cosmina Vigaru, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical

Engineering, Timisoara, Bd. Mihai Viteazu No 1, E-mail: cosmina@cmpicsu.upt.ro
Cosmina Vigaru
In order to assure an international compatibility, the discipline syllabus was established

taking into account syllabi of some similar courses taught in other universities, such as:
University of Salford [4], Frankfurt University of Applied Sciences [5], University of
Portsmouth [6].
The modern prostheses are complex consist from mechanical and electronical
component, so a medical engineering graduate should have the following knowledge and
skills:
knowledge of design and element calculation in order to realize an ear model;
knowledge of the basic principles signal analysis;
knowledge of the basic principles of electronics in order adjust and repair a prosthesis.
This course is useful to the medical engineering graduates and gives them the opportunity
to work in these areas:
design and production of hearing prostheses;
maintenance adjustment and repairment of hearing protheses;
upgrading of existing automated systems;
service activities.
The lectures are taught using modern techniques such as oral communication and
conversation, video projector and internet. The students receive the course support both in
electronic format and print material. In addition, they can study the recommended
bibliography available in university library.
3. COURSE DESCRIPTION AND OBJECTIVES
The aim of discipline is to acquire knowledge about acoustic waves propagation and
attenuation, noise effects on human organism in generally and on hearing organ in special,
required for elaborate and realize hearing prostheses.
The course consists of 9 chapters of the main areas of acoustics, disorder of human ear,
rehabilitation methods in close correlation with the implications there are in practice.
The main topics of the lectures are:
Acoustic wave - Acoustic field. Sound pressure. Plane wave. Spherical wave. Sound
intensity level. Sound pressure level;
Acoustic wave propagation - Reflection. Refraction. Interference. Doppler Effect;
Physiological acoustics. Sound characteristics. - Anatomy of the auditory organ.
Listening mechanism. Area of audibility. Weber-Fecher law. Sound strength. Height sound.
Sound timbre;
Pathophysiology of auditory disorders - Factors that cause hearing loss. Types of
hearing loss;
Methods for investigating the auditory apparatus - Audiometry. Timpanometry;
Sound measurement - Devices for noise measurement. Measurement methods.
Frequency Analysis;
Principles and solutions for the noise control - Effects of noise on the human body.
Noise reduction methods. Individual protection means. Standards for noise measuring;
Hearing prostheses - Types of hearing prostheses. Constructive elements;
Cochlear implant - Types of cochlear implants. Constructive elements.
The topics of the laboratory sessions are focused on:
Presentation of the equipments used in noise measuring;
299
Cosmina Vigaru
Noise measurement of traffic road;

Audiometry. Investigation of the human ear conducted both by air and bones;
Performing and interpretating an audiogram;
Masking effect;
Performing and interpretating the tympanogram;
Hearing prostheses and cochlear implants.
The first part of the applications is reserved to examplify the measurement of acoustic
quantities in order to characterize the noise environment. Acoustic measurements are made
using a sonometer.
The second part of applications is reserved to investigation of the human ear. Audiometry is
the testing of hearing ability. Typically, audiometric tests determine a subject's hearing
levels with the help of an audiometer (fig. 1), but may also measure the ability to
discriminate between different sound intensities, recognize pitch, or distinguished speech
from background noise. Acoustic reflex and oto-acoustic emissions may also be measured
using a middle ear analyzer (fig. 2). Students can perform tests on: tympanometry; reflexes
using four different tones or three types of noise; ipsi and contralateral reflex decay tests;
Eustachian Tube Function tests for intact and perforated eardrums.
Results of the audiometric tests are used to diagnose hearing loss or diseases of the ear, and
often make use of an audiogram. Students learn how to interpret an audiogram.
In particular, the conditions for teaching are ideal for practical evaluation of the ear disorder.
Figure 1: Audiometer MA 33
Figure 2: Middle ear analyzer MI 44

300
Cosmina Vigaru
The project is in accordance with laboratory work and course content. The goal of the
project is to produce a computer model that can be used to simulate the ear function. The
project subjects are established taking into account the following issues:
middle ear function is important for sound transmission to the cochlea;
modeling of the middle ear is important in order to build middle ear prostheses;
aim of any prosthesis is to rehabilitate the damaged organ in order to improve its
natural function;
based on a better understanding of the middle ears sound transmission, prostheses
design could be optimized to produce transmission characteristics that are seen in the
normal human ear;
partial ossicular reconstruction prostheses (PORP) are frequently used in practice to
restore ossicular continuity when the incus is eroded or missing;
total ossicular reconstruction prostheses (TORP) are used when the arch of stapes are
absent or the malleus is missing or eroded.
4. CONCLUSIONS
The course Acoustics and hearing prostheses offers to the students basic knowledge on the
fundamental concepts of acoustics, methods for investigating the auditory apparatus,
equipment use, hearing aids and cochlear implants. All the achived skills are important for
specialists in Biomedical Engineering.
5. REFERENCES
[1] http://maico-diagnostics.com
[2] N. Enescu et. al., Acustic tehnic, EdituraTehnic, Bucureti, 1998.
[3] M. Poenaru, Agresiunea sonor i surditatea de percepie. Editura Mirton, Timioara,
1999.
[4] http://www.salford.ac.uk/
[5] http://www.fh-frankfurt.de/en/the_university.html
[6] http://www.port.ac.uk/
301


UDK: 616-7:004.3
Struni rad
FABRICATION OF MEDICAL DEVICES

Stoia Dan Ioan 1
Summary: The paper presents the extended content of the curriculum for the course named
Fabrication of the medical devices, and the benefits of achieving this course in enlargement
of the students employment perspective. The course is provided in 5th semester in the
Curriculum of Medical Engineering specialization, in Politehnica University of Timisoara,
Romania.
Key words: Medical device, manufacturing, advanced technology, CNC programming.
PROIZVODNJA MEDICINSKIH UREAJA

Rezime: U radu je predstavljen proireni sadraj nastavnog programa za predmet
Proizvodnja medicinskih ureaja, i prednosti uvoenja ovog programa zbog kreiranja
brojnijih perspektiva studenata za zaposlenje. Postojanje ovog predmeta je omogueno u
petom semestru prema nastavnom planu specijalistikih studija Medicinskog Inenjerstva,
na Politehnikom Univerzitetu u Temivaru u Rumuniji.
Kljune rei: medicinski ureaji, proizvodnja, razvijena tehnologija, CNC programiranje
1. INTRODUCTION
The actual dynamics of the society imposes forming of highly adaptable personnel. The
adaptability of a mechanical engineer in the working field comes under both his skills and
abilities achieved during studies, trainings and self experience. Due to the constant
technological developments and the changing in perspective of object manufacturing, a
course achieved in the Bachelor Programme will be not enough. Continuous trainings are
mandatory for maintaining the top level qualification together with the possibility to adapt
in the working field.
The presented course is offered to the students on the 5th semester of the Bachelor
Programme on Medical Engineering Specialization. This study programme is active in
Mechanical Engineering Faculty of the POLITEHNICA University of Timisoara.
In order to elaborate the syllabus of the course, recent technical bibliography has been
studied, together with the European standards regarding the development of the students
skills and abilities. The literature refers to machine architecture, CNC programming,
classical and advanced technologies [1], [2], [3].
1
Asist.dr.eng. Stoia Dan Ioan, Politehnica Univ. of Timisoara, Romania email: ionut@cmpicsu.upt.ro
Dan Ioan Stoia
2. COURSE INFORMATION
The presented discipline has 2 hours per week for lectures and other 2 hours per week for
laboratory. At the end of the teaching period is provided an exam, having assigned 4 ECTS
Credits. The students evaluation is made upon a written paper work, the final mark being
calculated in relation with the laboratory activity, in percentage of 50 %.
In order to understand the contents of this course, there are necessary the following
prerequisites:
Knowledge about 3D and 2D CAD design;
Computer skills and abilities in technical field;
Knowledge about measuring techniques;
Knowledge in Biomaterial Science;
Basics knowledge in Classical Mechanics;
Basics knowledge regarding the functional anatomy of the human skeleton;
Tolerances, dimensions and shape deviations.
In order to assure an international compatibility, the discipline syllabus was established
taking into account syllabi of some similar courses taught in other universities, such as:
California University of Pennsylvania [4], University of Virginia [5], and Technical
University of Munich [6].
The lectures are taught using modern techniques such as video projector and internet. The
students receive the course support both in electronic format and print material. In addition,
they can study the recommended bibliography available in university library.
3. COURSE DESCRIPTION AND OBJECTIVES
The course has two main purposes: to transmit basic knowledge about fabrication,
mandatory knowledge for any mechanical engineer, and to develop advanced abilities for
students in the fabrication of medical devices field. At the end of the course the students
have to achieve the following technological abilities:
Knowledge of main fabrication technologies;
Writing of NC programs;
Understanding the architecture of the machine tools used in different applications;
Providing optimal technological solutions for fabrication of the medical devices.
The specific abilities of the students will be:
CAM design of prosthetic mechanical elements;
Dental, maxillofacial and orthopedic implants fabrication.
The content of the course can be divided in two parts, accordingly with its two purposes.
The first part of the course transmits basic information about the main categories of
technology. This has the reason to develop basic technological skills of the students. With
the first part of the course in background, the second part approaches specific issues in
medical device manufacturing. This part focuses on development the abilities of the
students. The main chapters of the course are:
Basic machining technologies: lathing, milling, drilling and boring, grinding,
broaching;
Basic forming technologies: die casting, extrusion, forging, cold rolling, bending;
303
Dan Ioan Stoia
Advanced technologies: Laser cutting and welding, wire and solid electro-erosion,
rapid prototyping;
Machine tools architecture. Coordinate systems, axes and origins;
G code programming I and II;
Specific technologies for Medical device fabrication: process, machine, tools,
adaptations and manufacturing strategies.
The main topics and schedule of the chapters are presented in Fig. 1.
Figure 1: Main topics involved in the chapters

The applications mainly follow the courses chapters and are also divided in two parts. The
first part corresponds to CAM modeling, writing of a NC program and validation of the
program in simulation environments. The experimental part of the applications consists of
identification of the machines architecture, machine operation and fabrication itself. The
application issues are:
NC programming;
CNC machines architecture;
Lathing machine operation;
Milling machine operation;
Wire electro-erosion operation;
Plastic powder rapid prototyping;
Metallic powder rapid prototyping.
The schedule of the applications is presented in Fig.2.
304
Dan Ioan Stoia
4. EMPLOYMENT IMPACT
By submitting, taking part at the theoretical and practical activities and passing the
examinations of this course, the students will develop their skills and abilities in
manufacturing field. This represents a great achievement for an engineer, increasing its
chances of employment in the working field. The activities that can be performed by an
engineer having passed this course are:
Production activities:
CAM design of medical devices;
NC code programming;
CNC machine operation and maintenance;
Technological solutions for optimal manufacturing conditions;
Supervision of the manufacturing processes.
Research activities:
New technologies in fabrication of medical devices;
Optimal manufacturing solutions for biomaterials;
Surface technology.
Figure 2: Schedule of the application topics

5. CONCLUSIONS
The paper presents an extended syllabus of the discipline Fabrication of Medical Devices,
underlining the importance of attending this course during the Bachelor Programme on
Medical Engineering Specialization. The skills and abilities achieved by the students during
this course will play an important role in finding and addapting to a working place in
industry, research or education. It has to be mentioned that for keeping up with newest
technological developments, follow up trainings have to be encouraged.
6. REFERENCES
[1] Benhabib, B., Manufacturing-Design, Production, Automation and integration. 2003,
New York: Marcel Dekker Inc.
[2] Evans, K., Programming of CNC Machines. 2007: Industrial Press
[3] Cooper, K.G., Rapid Prototyping Technology: Selection and Application. 2001: Marcel
Dekker Inc.
[4] http://workforce.cup.edu/nowak/ted426/TED%20426%20-%20Syllabus.doc
[5] http://www.arch.virginia.edu/arch549/Arch549_Syllabus.pdf
[6] http://portal.mytum.de/studium/
305


UDK: 62:577.3
Struni rad
PRIMENA HHSIM U NASTAVI BIOFIZIKE - MODELIRANJE

AKTIVACIJE NERVNOG IMPULSA
Zoran Vosika 1, Miroslava Risti2
Rezime: U novom EU sistemu klasifikacije naunih disciplina biofizika se definie kao

moderna biomedicinska nauka (Official Journal of the European Communities, L189.V.34,
1991.). Treba naglasiti da se u klasifikaciji Unije biofizikih drutava, biofizike tehnike
tretiraju kao posebno podruje, ime biofizika instrumentacija posebno doprinosi
biomedicinskim istraivanjima i u samoj klinikoj praksi. ivi organizmi se u okviru
biofizike razmatraju kao bioloko-fiziko-hemijsko-kibernetiki sistemi. U tom smislu,
predmet posebnog interesa poslednjih dvadeset godina su elijski procesi. U radu se
razmatra upotreba besplatnog softvera-grafikog simulatora HHsim aktivacije nervnog
impulsa na neuronu zasnovanog na Hodkin-Huxley-vom modelu u fakultetskoj nastavi.
Kljune rei: Biomedicinsko inenjerstvo, biofizika, modelovanje, HHsim, student .
APPLICATION OF HHSIM IN TEACHING BIOPHYSICS MODELING ACTIVATION OF NERVE IMPULSES

Summary: The new EU system of classification of scientific disciplines and biophysics is
defined as a modern biomedical science (Official Journal of the European Communities,
L189.V.34, 1991.). It should be noted that within the Union biophysical classification
societies, biophysical techniques are treated as a separate area, which contributes to the
biophysical instrumentation especially biomedical research and clinical practice itself.
Living organisms in the biophysics are considered as biological and physical-chemicalcybernetic systems. In this sense, the subject of special interesting the last twenty years are
cellular processes. The paper discusses the use of free software-graphical simulators
HHsim activation of nerve impulses in the neurons based on Hodkin-Huxley model in the
faculty teaching.
Key words: Biomedical engineering, biophysics, modeling, HHsim, student.
Mr Zoran Vosika, Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu, Kraljice Marije 16, Beograd , E-mail:
zvosika@mas.bg.ac.rs
2
Dr Miroslava Risti, Uiteljski fakultet Univerziteta u Beogradu, Kraljice Natalije 43, Beograd,
E-mail: miroslava.ristic@uf.bg.ac..rs
Zoran Vosika i Miroslava Risti.
1. UVOD
Raunarski podrana nastava i uenje u poetku je bila izuzetno sloen i skup poduhvat.
Stalnim razvojem informaciono-komunikacionih tehnologija, padom cena na tritu
hardvera i softvera, kao i nizom razliitih projekata za razvoj i primenu novih tehnologija,
ona postaje standard. Znalaki projektovana od strane strunjaka razliitih profila, sa
relevantnim sadrajima i kompetentnim nastavnim kadrom raunarski podrana nastava i
uenje veoma efikasno doprinosi postizanju nastavnih ciljeva.
Naveemo samo neke od prednosti raunarski podrane nastave i uenja: raznolikost,
zanimljivost, savremenost, motivsanost, komunikativnost, preglednost, vraanje i
ponavljanje do potpunog razumevanja kao i bolje pamenje sadraja.
U svetu postoji nekoliko prihvaenih metoda za pouavanje pomou raunara. To su:
1)pouavanje pomou raunara; 2) raunarski podrano uenje; 3) obuka zasnovana na
raunaru i 4) inteligentni tutorski sistemi. (Mandi D., 2003)
Pouavanje pomou raunara ( eng. Computer-Aided Instruction - CAI) - U ovoj metodi
raunari slue za prezentovanje informacija - uenje se svodi na davanje informacija
studentima koji oni pasivno usvajaju, a usvojeno se proverava ablonizovanim testovima.
Studenti najee nekritiki prihvataju sve to im se preko programa nudi bez mogunosti
da sami odlue ta ele istraivati i da onda upotrebe raunar. Pouavanje pomou raunara
je metod koji je dobar za testiranje sposobnosti i znanja ali ne i za samostalno istraivanje.
Pionir u pouavanju putem raunara je PLATO (eng. Programmed Logic for Automated
Teaching Operations) koga su razvili inenjeri i fiziari u laboratoriji CERL (eng.
Computer-based Education Research Laboratory) na Univerzitetu Ilinois.
Raunarski podrano uenje (eng. Computer-Aided Learning - CAL) - Raunarski
podrano uenje (CAL) pogodno je za ostvarivanje interakcije izmeu korisnika i raunara,
a nastavu i obuku ini oiglednijom, dinaminijom i interesantnijom. Kod uenja pomou
raunara centralno mesto zauzima interakcija u kojoj uenik sam odluuje o daljem toku
traenja informacija i ui reavanjem problemskih situacija ili kroz igru. Raunarski
podrano uenje koristi se relativno dugo u obrazovanju. Razvojem personalnih raunara
doivljava ekspanziju. Multimedijalni raunari omoguavaju integraciju slike, teksta, zvuka
u filma u jedinstveni sistem i tako pruaju odlinu tehniku prezentaciju najraznovrsnijih
informacija ime iskljuuju upotrebu klasinih nastavnih sredstava (dijaprojektor,
grafoskop, epidiaskop). Uenje pomou raunara svakom korisniku omoguava da
napreduje u skladu sa postojeim predznanjima, sposobnostima i interesovanjima. Lak
pristup velikom broju podataka prua mogunost korisnicima da postanu nezavisni i
preuzmu kontrolu nad svojim uenjem. Raunar svima daje iste anse, razvija kod korisnika
samoinicijativu i stvara mogunost individualnog napretka.
Obuka zasnovana na raunaru (eng. Computer-Based Training CBT) - Obuka zasnovana
na raunaru moe se realizovati u dva osnovna oblika: raunarski asistirano predavanje i
raunarski upravljano predavanje. Obuka zasnovana na raunaru je korisna za organizacije
koje ele da obezbede samostalno voenu obuku.
Inteligentni tutorski sistemi (eng. Intelligent Tutoring Systems - ITS) - Inteligentni tutorski
sistemi (ITS) koriste tehnike vetake inteligencije za modeliranje sadraja za uenje. Pod
treminom "inteligentni" podrazumeva se sposobnost sistema da poseduje znanje o tome
307
ta pouavati, koga pouavati i kako pouavati. Jedan od najvanijih ciljeva ITS-a je

individualizacija nastave i obuke, koju postie preko adaptacije sistema.
Softverski sistemi mogu biti razliiti poev od autorskih sistema, preko coursewera pa do
inteligentnih tutorskih sistema.
2. OBRAZOVNI RAUNARSKI SOFTVER TIPA SIMULACIJE
Raunarski softver je vrlo sloen produkt timskog rada kreiran za odreene funkcije u
razliitim procesima kao to su nastavni ili strateki. Softver kako navodi Nadrljanski .
(2000) predstavlja sloeni, intelektualni, informatiki, estetski, funkcionalni i tehniki
proizvod koji se mora vrednovati kao sloena celina.
Iskustva zemalja koja imaju razvijenu industriju obrazovnog softvera ukazuju da je
potrebno da se obrazovni raunarski softver primenjuje i razvija u skladu sa zahtevima
posebne metodike nastave i uenja podrane raunarom. Od sutinske vanosti je kvalitet
obrazovnog softvera. Kvalitetan softver stvara mogunost studentima da napreduju tempom
koji odgovara njihovim psiholokim i perceptivnim sposobnostima, kao i predznanjima iz
odreene oblasti.
Kvalitet obrazovnog softvera je od kljunog znaaja. Iz tog razloga u postupku odreivanja
kvaliteta softvera koriste se razliiti instrumenti za vrednovanje. U svetu su razvijeni
dokumenti, instrumenti i vodii za vrednovanje. Tipian primer recenzentskog instrumenta
je ek lista, koja obaveno sadri i uputstvo za popunjavanje, odnosno ifarnik ili katalog
za odreene oznake koje se koriste u njima. ek lista moe biti prespektivna (sadri upite u
vidu kratkog teksta) i funkcionalna (razraeni kompleks pitanja).
Opti utisak ili sud o softveru se izvodi na kraju, kada se predhodno procene njegove
parcijalne komponente. Opti sud koji se moe dati prikazan je npr. odlian (++), dobar (+),
zadovoljavajuu (o), nepreporuljiv (-), nedovoljan (-).
Napomene u ek listama se obino odnose na: opti utisak, norme, zajednike impresije i
vrstu ili klasifikaciju softvera.
U literaturi se navodi veliki broj klasifikacija obrazovnog raunarskog softvera na osnovu
razliitih kriterijuma kao to su: pedagoko-psiholokih kriterijumi (funkcije u nastavnom
procesu), kibernetiki kriterijumi (samostalnost u upravljanju), informatiko-raunarski
kriterijumi (naini upotrebe raunara) i didaktiko-metodiki kriterijumi (metode uenja i
pouavanja). U svim poznatim klasifikacijama obrazovnog raunarskog softvera, bez obzira
na izabrani kriterijum, znaajno mesto zauzimaju softveri tipa simulacije.
Ova vrsta obrazovnog raunarskog softvera omoguuje modelovanje realnog sveta ili nekih
realnih stanja, da bi se mogli jednostavnije prouavati. Korisnik programa, u naem sluaju
student, moe da proverava hipoteze, menjajui varijable modela, i da posmatra efekte tih
promena. Naravno, u ovoj kategoriji obrazovnog raunarskog softvera treba uoiti razlku
izmeu simulacije kod koje student treba da sam odredi model, i simulacije kod kojih
student radi sa zadatim modelom.
Programi simulacije su naroito razvijeni u oblasti prirodnih nauka (fizika, matematika,
hemija, biologija i dr.) ali se koriste i u drutvenim naukama.
Na inostranom sofverskom tritu uoen je porast obrazovnih programa koji mogu biti
308
komercijalni ili besplatni. Za potrebe nastave izbornog predmeta Biofizika koristili smo
besplatni obrazovni softver tipa simulacije HHsim .
3.
OSNOVE HODKIN-HUXLEY-OVOG MODELA
U okviru izboornog nastavnog predmeta Biofizika nastavna tema Biofozika nervnog

sistema, Hodkin-Huxley-jev model se obradjuje teoretski, eksperimentalno, putem softvera
u okruenju Matlaba i pomou obrazovnog softvera tipa simulacije HHsim.
U ovom delu rada daemo kratak osvrt na teorijske osnove Hodkin-Huxley-jevog modela
akcionog potencijala neurona. On je prvi model kojim se opisuje prostiranje elektrinog
impulsa du neurona. Autori su za pomenuti model dobili Nobelovu nagradu 1963. godine.
Membranski potencijal nervne elije-neurona je rezultanta vika negativnog naelektrisanja
na jednoj strani elijske membrane i vika pozitivnog naelektrisanja na drugoj strani. elije
u mirovanju imaju viak negativnog naelektrisanja unutar i viak pozitivnog sa spoljanje
strane elije. Rezultujui elektrini potencijal naziva se membranski potencijal mirovanja
(Vm) . Membranski potencijal moe biti meren stavljanjem jedne tanke elektrode unutar
elije i druge izvan elije. Poto unutranjost elije ima viak negativnog naelektiranja,
kae se da elija ima negativan potencijal mirovanja (- 60 mV za dinovski akson lignja).
Apsolutna vrednost potencijala mirovanja varira u zavisnosti od vrste elije, ali obino
iznosi od- 70 mV do - 90 mV. Na prvi pogled je jasno da je ovakva separacija jona sa obe
strane mebrane termodinamiki nepovoljna i da bi momentalno dolo do izjednaavanja
koncentracija u oba dela unutranjosti i spoljanjosti da elija ne poseduje dva kljuna
mehanizma: 1) Selektivnost za prolazak jona kroz membranu; 2) Mehanizam aktivnog
transporta jona kroz membranu. Membrana je diferencijalno permeabilna, to znai da neke
jone proputa, kao to je jon kalijuma, a neke ne, kao to su organski anjoni (negativni
joni), dok slabije proputa jone natrijuma i hlora. Drugi mehanizam baziran na aktivnom
transportu, neprekidno odrava koncentraciju kalijuma u citoplazmi visokom, a
koncentraciju natrijuma niskom i time je obezbeen kontinuirani koncentracioni gradijent
(radi se o jonskoj pumpi natrijumkalijum ATP aza, koja uz utroak energije za svaka tri
jona natrijuma koja izbaci iz elije unose dva jona kalijuma).
Nervne elije pokazuju specijalnu osobinu koja se zove elektrina ekscitabilnost. Odreeni
tip stimulusa dovodi do sekvence brzih promena u membranskom potencijalu poznata kao
akcioni potencijal. U vremenu manjem od milisekunde, membranski potencijal pada
dramatino od potencijala mirovanja nakon stimulusa do + 40 mV unutranjost
membrane postaje pozitivna za kratak period. Potencijal tada pada neto sporije dostiui
vrednost oko 75 mV, tj dolazi do hiperpolarizacije, pre nego to se potencijal stabilizuje
dostiui ponovo vrednost potencijala mirovanja. Kada se jednom inicira, akcioni
potencijal putuje du aksona-vlakna neurona. Poto je akson obavijen slojem izolatora
(membrane oligodendrocita ili Schvan-ovih elija), akcioni potencijal moe da putuje bez
znaajnih gubitaka. Da bi se osiguralo da se signal ne izgubi, postoje ogoljeni delovi
membrane aksona na pravilnim prostornim razmacima (Ranvier-ova suenja) na kojima se
signal obnavlja.
Hodgkin Huxley-ev model akcionog potencijala (AP) se bazira na merenjima jonskih
struja kroz aksonsku membranu primenom tehnike nazvane ''metod nametnute voltae''
(''voltage clamp ''). Navedeni autori su ustanovili da je AP rezultat provodljivosti membrane
za jone Na+ i Ka+ i da ta provodljivost specifino zavisi od membranskog potencijala Vm i
309
vremena t. Iz ovog metoda je proiziao metod nametnute voltae na deliu membrane

(''patch clamp ''), kojim se registruju jonske struje pojedinanih jonskih kanala. Pored AP,
za male stimuluse, membrana se ponaa kao sistem, pasivni element sastavljen od paralelne
veze kondenzatora i otpora koji vremenski relaksira do Vm. Postoji minimalna ekscitacija
napona posle koje dolazi do pojave akcionog potencijala, tzv threshold.
Na slici 1. prikazan je elektrini model elijske membrane. U ravnotenom stanju,
provodnosti g (natrijuma), g (kalijuma), g (hlora) su mnogo manje nego pri
Na
Cl
depolarizaciji (ove provodnosti opisuju kretanje jona kroz membranu). E (natrijuma), E

Na
(kalijuma), V su elektromotorne sile redom za natrijumove, kalijumove i ostale anjone, Vin

Cl
i Vout su potencijali sa unutranje i spoljnje strane membrane, iapp je jaina struje koja
prolazi kroz sistem. Cm je elektrini kapacitet membrane. Sam model je postuliran na
osnovu eksperimentalnih podataka. Pri tome, u eksperimentima, Hodgkin i Huxley koristili
su blokatore-inhibitore Na+ i Ka+ jonskih kanala.
Slika 1: Hodgkin Huxley-ev elektrini model membrane elije

Navedene provodnosti jona natrijuma i kalijuma su funkcije parametara m, n i h (m je
aktivaciona promenljiva natrijuma, h je inaktivaciona promenljiva natrijuma, n je
aktivaciona promenljiva kalijuma). Prvi parametar m opisuje otvaranje natrijumovih
kanala, h opisuje zatvaranje natrijumovih kanala, a n opisuje otvaranje kalijumovih kanala
u toku stvaranja akcionog potencijala. m, i n se mogu tumaiti kao verovatnoa otvaranja
odgovarajuih kanala, h se moe tumaiti kao verovatnoa zatvaranja natrijumovih kanala.
Time, Hodgkin Huxley-ev model opisuje strukturu i funkciju elijske membrane.
4. PRIKAZ OBRAZOVNOG SOFTVERA TIPA SIMULACIJE HHSIM
Obrazovni softver HHsim se preuzima sa sajta koji je dat u literaturi [5]. Zatim ga je
potrebno raspakovati i instalirati u odgovarajui folder. Tom prilikom instalira se
Matlabovo grafiko okruenje. HHsim se pokree u istom folderu u kojem je raspakovan,
pokretanjem fajla hhsim.exe i dobija se ekranski prikaz korisnikog interfejsa HHsim koji
je prikazan na slici.2.
Pritiskom na aktivne dugmie Stim1 ili Stim2 (dve vrste stimulusa) dobijaju se simulacije
akcionog potencijala, m, n i h parametara u zavisnosti od vremena. Set dugmadi sa
310
naredbama Run, Nudge i Stop, definiu trajanje procesa, dugme Clear vraa u poetno
stanje, dok padajui meni Voltage Recording opisuje, redom, akcioni potencijal i, za
Voltage clamp, strujno ponaanje elijske membrane. Padajui meniji m, n i h
omoguavaju, da se pored navedenih parametara, u vremenu prate i druge fizike veliine.
U gornjem levom uglu su, redom, polja Membrane, Chanels, Stimuli, i Drugs. Klikom na
prvo polje otvara se prozor u kojem se mogu podesiti koncentracije jona unutar i van elije
Cin i Cout, promeniti temperatura membrane i njen kapacitet.
Slika 2: Ekranski prikaz obrazovnog softvera HHsim (Start Ekran)

Polje Chanels poseduje mogunost biranja osobina jonskih kanala. Klikom na Stimuli
opisuje se amplituda i vreme trajanja pravouganog inicajlnog strujnog stimulusa. Polje
Drugs opisuje dejstvo inhibitora -kiselina na proces uspostavljanja AP. U daljem tekstu
razmotrie se nekoliko primera korienja HHsim-a.
Pojava thresholda karakterie razliku izmedju ivog i neivog neurona. Mrtav neuron se
ponaa kao pasivan element. Threshold se prati ako se klikne polje Stimuli i menja
amplituda struje (slika. 3). On je jedna vana karakteristika neurona.
Slika 3: Ekranski prikaz prozora Stimuli

Mogue je generisati i dva impulsa razliite amplitude i trajanja, razdvojene odgovarajuim
311
vremenskim intervalom. Tako se eksperimentisanjem moe dobiti najmanji period izmedju

dva AP, odnosno, vreme oporavljanja. Ovo vreme je karakteristika neurona.
Klikom na ChanelsDetails(prvi) dobie se panel za odgovarajue jone. Po programskom
defaultu, osnovni prikaz sadri jone Na+ ija se amplituda provodljivosti gmax moe menjati.
Pored toga, postoje m i h povezani sa Hodgkin Huxley-evim parametrima alpha i beta.
Svi oni imaju vie tipova fitovanih zavisnosti threshold, magnitude i slope (nagib) i
nametnutog napona V. Pored toga, moe se birati oblik proizvoda stepenih zavisnosti za
g . Drugi Details opisuje parametar n, a trei je kanal definisan korisnikom User
Na
Channel. Primeuje se da u prozoru Chanels postoje pasivni i aktivni provodnosti. Gaenje

samo kalijumovih (odnosno, njihovih jona) aktivnih kanala vri se pomou klika na
naredbu Delayed Rectifier, a gaenje samo natrijumovih aktivnih kanala pomou naredbe
Fast Sodium. Posle gaenja samo prvih kanala pojavljuje se novo ravnoteno stanje. Posle
gaenja samo drugih, ako je amplituda 100 nA i vreme trajanja 5 ms, AP se ne vraa odmah
na prethodni ravnoteni poloaj, ve postoji i jedan, prelazni. Mogu se gasiti i pasivni
kanali.
5. ZAKLJUAK
Prikazani softver tipa simulacije HHsim je jednostavan i lak za upotrebu i ima dobar
korisniki interfejs. Studenti ovim raunarskim softverom mogu da ovladaju za 45 minuta.
Na osnovu ek liste kojom se vrednuje obrazovni softver ovaj softver smo ocenili kao
dobar (na skali:odlian, dobar, zadovoljavajuu, nepreporuljiv, nedovoljan).
Efekti primene HHsim u nastavi Biofizike su: individualizaciju uenja i napredovanje
studenata u zavisnosti od njihovih predznanja i interesovanja; vizuelni prijem informacija ;
neogranieno ponavljanje datih sadraja; organizaciju kooperativnog-interaktivnog uenja;
upravljanje procesom uenja; laki pristup u odnosu na tradicionalnu nastavu kada je ovaj
model studentima esto nerazumljiv; mogunost lakeg uvida u razliita vienja jednog
problema; poboljanje kvantuma i kvaliteta znanja. Sutinski doprinos upotrebe ovog
softvera ogleda se u razumevanju sutine Hodkin-Huxley-evog modela, to predstavlja
odlinu bazu za razumevanje koncepta neuronskih mrea. Pored toga, studenti unapredjuju
postojea informatika znanja i vetine i stvaraju adaptibilnost za rad pod razliitim
softverskim platformama.
6. LITERATURA
[1] Mandi D. (2003): Didaktiko-informatike inovacije u obrazovanju, Mediagraf,
Beograd.
[2] Nadrljanski . (2000): Obrazovni softver hipermedijalni sistemi, Tehniki
fakultet "Mihajlo Pupin", Zrenjanin.
[3] Peterson J. (2009): A Simple Sodium - Potassium Gate Model, dostupno na:
http://www.ces.clemson.edu/~petersj/BioEng/SimpleGates/
[4] Risti M. (2009): Didaktiko-informatike inovacije u nastavi i uenju , u Zborniku
radova Inovacije u osnovnokolskom obrazovanju vrednovanje, Uiteljski fakultet
Beograd
[5] Touretzky D., Albert M., Daw N., Alok L. and Bonakdarpour M.(2008): HHsim:
Graphical Hodgkin-Huxley Simulator dostupno na:
http://www.cs.cmu.edu/~dst/HHsim/
312


UDK: 37:[621.7.06-52+004.3
Struni rad
MOGUNOST PRIMENE CNC MAINE ZA GRAVIRANJE KAO

UILA U NASTAVI MEHATRONIKE
Ivan Spasojevi 1, Marko Popovi 2, Zvonimir Jugovi 3
Rezime: Mehatronika kao nauna disciplina pojavljuje se zadnjih godina i u srednjim

kolama. Mehatronika je sinergetski spoj vie naunih disciplina i to mainstva,
elektrotehnike i informaciono-komunikacionih tehnologija. Ovaj rad je nastao kao plod
izrade diplomskog rada Analiza mehatronikog sistema na primeru CNC maine za
graviranje na smeru raunarska tehnika, na Tehnikom fakultetu u aku. U radu je
prezentirana jedna mogunost primene ovog mehatronikog sistema kao uila u nastavi.
Kljune rei: Obrazovanje, mehatronika, nastavna sredstva.
APPLYING CNC ENGRAVING MACHINES AS AIDS IN

TEACHING MECHATRONICS
Summary: Mechatronics as a scientific discipline in recent years appeared in high schools.
Mechatronics is the synergetic combination of several scientific disciplines and mechanical
engineering, electrical engineering and information and communication technologies. This
work was created as a result of making dissertation "Analysis mechatronics system on the
example of CNC engraving machines at the direction of computer science, at the
Technical Faculty of aak. The paper has presented a possibility of applying this
mechatronics system as teaching aids.
Key words: Education, mechatronics, teaching aids.
1. UVOD
Mehatronika, kao nauna disciplina poela je da se izuava na visokom obrazovanju.
Zadnjih nekoliko godina poelo se sa ovom vrstom obrazovanja na nivou srednjih kola.
Prvo su raeni pilot programi (Tehnika kola u Trsteniku) a sada u Srbiji ve ima 20
srednjih kola koje koluju obrazovni profil - tehniar mehatronike.
1
Ivan Spasojevi, student master studija smera mehatronika, Tehniki fakultet, Svetog Save 65,
aak, e-mail: spasojevic.ivan82@gmail.com
2
Mr Marko Popovi, Tehniki fakultet,Svetog Save 65, aak, E-mail: marko@tfc.kg.ac.rs
3
Prof.dr Zvonimir Jugovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: zvonko@tfc.kg.ac.rs
Ivan Spasojevi i dr.
Cilj strunog obrazovanja za obrazovni profil tehniar mehatronike je osposobljavanje

uenika za sledea znanja i vetine:
razlikovanje elemenata mehatronikog sistema i to senzora, pretvaraa, aktuatora,
elektrinih pogona, elektrine opreme, elemenata za prenos snage, hidraulike i
pneumatske komponente;
objasni princip rada mehatronikog sistema;
savlada dijagnostike metode;
razlikuje vrste merenja i merne ureaje;
objasni digitalne sisteme, PLC i njihovo programiranje;
odrava instalacije mehatronikog sistema;
vri montau komponenti mehatronikog sistema;
utvrdi i otkloni greke i kvarove.
2. PRIMER MEHATRONIKIH SISTEMA
Mehatroniki sistem uglavnom predstavljaju maine novije generacije, a mehatronika je
sinergetska kombinacija vie inenjerskih disciplina. To je sinergetski spoj mainstva,
elektrotehnike i informaciono-komunikacionih tehnologija (raunarstvo, informatika,
automatika, obrada signala itd), slika 1.
Slika 1. Discipline koje ine mehatroniku

ivot savremenog oveka je takorei nezamisliv bez mehatronikih sistema. To je najbolje
ilustrovati sledeim primerima.
Savremeni automobil je daleko od isto mehanikog sistema ve je mehatroniki sistem,
jer sadri veliki udeo elektronike i raunarstva u upravljanju motorom, koenju, ogibljenju,
sistemu sigurnosti, navigaciji, itd.
314
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Vazduni amortizeri sa
elektrinim podeavanjem
Dodatna zapremina vazduha,
obavezan prekida
Senzor visine vozila
Senzor ubrzanja
Elektronska kontrolna jedinica
Ventil bloka motara, ukljuujui
senzor pritiska
Kompresor
Vazduni pritisak u rezorvoaru
Veza sa elektronikom i
kontrolnom tablom
Slika 2. Automobil kao primer mehatronikog sistema

Savremena proizvodnja zahteva brze automatizovane obradne centre i robotizovane
proizvodne linije. Primer jednog takvog mehatronikog sistema dat je na slici 3 (a) i 3 (b).
a) proizvodni centar
b) montana liniija
Slika 3. Savremena proizvodnja kao primer mehatronikog sistema
Mehatronika je prisutna i u medicini, to je ilustrovano primerom proteze ake kao
ortopedskog pomagala to je ilustrovano na sledeem primeru.
Slika 4. Primer mehatronikog sistema koji je zastupljen u medicini

Mehatronika je prisutna i u domainstvu. Savremeni kuni tehniki ureaji i aparati sadre
veliki udeo elektronike i raunarstva u upravljanju. [6]
315
Slika 5. Primer mehatronikog sistema zastupljenog u domainstvu

3. CNC MAINA ZA GRAVIRANJE KAO UILO
Laboratorijska nastavna sredstva su uila, modeli, instrumenti i aparati koji se koriste u
nastavnom procesu da bi se ostvarila oiglednost kod izuavanja pojava, procesa, fizikih
zakona i teorija, kako bi se podstakao uenik na intenzivnije uenje. Nastavna sredstva
takoe podstiu razvijanje umnih i drugih sposobnosti kod uenika kako bi on lake
razumeo i bre usvojio gradivo predvieno nastavnim programom.
Kako su mehatroniki sistemi uglavnom maine novije generacije i predstavljaju spoj
mainstva, elektrotehnike i informaciono-komunikacionih tehnologija, to je uenicima
teko da usvoje odreena znanja i savladaju gradivo pa je neophodno da imaju
odgovarajua laboratorijska uila.
Jedan primer mehatronikog sistema kao uila moe biti CNC maina za graviranje, slika 6.
Posmatrani sistem se sastoji od personalnog raunara i maine za graviranje. Maina za
graviranje se sastoji iz tri celine, i to elektrinog dela (upravljaki deo maine), mehanikog
dela (spoj odreenih mainskih elemenata u jednu funkcionalnu celinu) i radnog (izvrnog)
elementa. Ove celine spojene u jedno ine jedan mehatroniki sistem.
Slika 6. Konkretan mehatroniki sistem

Raunar koji je sastavni deo mehatronikog sistema koristi se za poslove pripremanja
crtea ili slike koje je potrebno izgravirati, prebacivanja crtea u memoriju maine,
316
podeavanja maine pre putanja u rad, itd.

Na spoljanjem delu elektrinog (upravljakog) dela maine za graviranje nalaze se port za
serijsku komunikaciju, glavni prekida, stakleni osigura, dovod napajanja, signalna
lampica, prekida za nuno prekidanje rada same maine, serijski port, dok unutranji deo
upravljakog dela ine transformator za sniavanje napona, jedan PIC kontroler, memorija i
drajveri za upravljanje koranim motorima i elektromagnetom.
Mehaniki deo mehatronikog sistema se sastoji od dva korana motora (za pokretanje
radnog elementa po x i po y osi), voica po kojima se kree glava radnog elementa,
mainskih komponenata koje su upotrebljene izmeu koranih motora i glave radnog
elementa, slika 7 (a).
Radni element vri glavnu funkciju ovog sklopa (maine). On preko svog elektromagneta
na koji se dovode upravljaki impulsi sa upravljakog modula, pomera radni element tako
da nakon njegovog pomeranja vidimo efekat (pod efektom se podrazumeva to da je
rotaciono glodalo ostavilo eljeni trag na predmetu gde se vri gravura), slika 7 (b).
(a)
(b)
Slika 7. Maina za graviranje, funkcionalna celina elektrinog i mehanikog i radnog
dela(a), i radni element (b)
U realnom svetu pojave kao to su slika, zvuk, pokret su kontinualne dok raunar je
diskretna maina, i zato informacije ne moe da uva u kontinualnom obliku.
Postupak kojim se kontinualne informacije prevode u digitalni oblik, koji raunar jedino
moe da razume, naziva se digitalizacija.
Slike se u raunaru predstavljaju matricom (mreom) kvadratia zvanih pikseli. Svaki
piksel ima svoju boju. Boja piksela je predstavljena u raunaru odreenim brojem bitova;
broj bitova za opis boje jednak je za sve piksele na slici.
Format koji softver maine prepoznaje je PCX format. Da bi se dobio PCX format potrebno
je fotografiju, ako nije dostupna u elektronskom obliku, prevesti u elektronski oblik, tako
to e se izvriti skeniranje fotografije. Zatim pomou programskih paketa PHOTOSHOP-a
i COREL-a elektronski oblik se prevodi u eljeni format, to je prikazano na slici 8.
317
(a)
(b)
Slika 8. Izgled fotografije za koju je potrebno izvriti pripremu (a), i izgled pripremljene
fotografije (b)
4. ZAKLJUAK
Prikazani primer uila predstavlja tipian mehatroniki sistem jer predstavlja spoj
mainstva, elektrotehinke i raunarstva.
Izrada ovakvog uila je relativno jeftina, jer sve komponente kotaju oko 350-400 eura, a
uenici zajedno sa svojim nastavnicima mogu da ga naprave u kolskim radionicama.
Poto se u svim kolama postoje raunari, realizacija ovakvog uila je lako ostvariva. Za
posmatrani mehatroniki sistem potrebno je nabaviti korane motore, odgovarajue voice
za kretanje, zupaste kaieve, elektronske komponente, prekidae, mikrokontroler,
memoriju, izvor napajanje, pleksiglas itd.
Potroni materijal za korienje uila nije skup, jer maina ima mogunost graviranja po
staklu, ogledalu, granitu itd., a ako se dobro osmisli proizvod koji e se gravirati moe da
doe i do komercijalizacije.
5. LITERATURA
[1] I. Spasojevi, Analiza mehatronikog sistema na primeru CNC maine za graviranje,
diplomski rad, Tehniki fakultet aak, 2009.g
[2] S. Mini, M. Vorkapi, Raunarsko obrazovanje za inenjera mehatronike, str.137143, TOS Konferencija aak, aak, 2008.g
[3] D. Golubovi, D. Stojanovi, S. Rani, Mehatroniko obrazovanje-budunost u
obrazovanju inenjera, str.152-159, TOS Konferencija aak, aak, 2006.g
[4] D. Golubovi, M. Mijatovi, O. Robajac, Mehatroniko obrazovanje u srednjoj koli,
str.145-151, TOS Konferencija aak, aak, 2006.g
[5] Z. Jugovi, R. Slavkovi, M. Popovi, Implementacija raunara u nastavni proces iz
predmeta mainski elementi, str.494-500, TOS Konferencija aak, aak, 2006.g
[6] V.S. Vasi, M.P. Lazarevi, Standard Industrial Guideline for Mechatronic Product
Design, FME Transactions New Series, Volume 36, Number 3, University of
Belgrade, 2008.
[7] http://www.industrija.rs/broj_19.html
[8] http://www.vetserbia.edu.rs/Curricula/TEHNICAR%20MEHATRONIKE/Mehatronik
a.pdf
[9] http://www.ps-log.si/ucila.php
318


UDK: 004.431.4PLC](075.8)
Struni rad
PRIMER FUNKCIONISANJA JEDNOG MEHATRONIKOG

SISTEMA U LABORATORIJI ZA MEHATRONIKU NA
TEHNIKOM FAKULTETU
Radomir Slavkovi 1, Nikola Bokovi 2, Nedeljko Dui 3
Rezime: U ovom radu predstavljen je primer upravljanja cilindrima pomou

programabilnog logikog kontrolera japanskog proizvoaa, firme Omron. Cilj
upravljanja je simulacija jedne faze reciklae tankog limenog otpada (limenki). Koriena
oprema je sastavni deo laboratorije za mehatroniku na Tehnikom fakultetu u aku.
Kljune rei: mehatroniki sistem, PLC, upravljanje, simulacija
AN EXAMPLE OF FUNCIONING OF A MECHATRONIC SYSTEM

IN A LABORATORY FOR MECHATRONICS AT TECHNICAL
FACULTY
Summary: This paper presents an example of cylinder management with the aid of a
programmable logic controller, produced by a Japanese manufacturer Omron. The aim of
the management is to simulate one phase of the recycling process of thin sheet metal refuse
(tins). The equipment used is an integral part of the laboratory for mechatronics at
Technical Faculty aak.
Key words: mechatronical system, PLC, management, simulation
1. UVOD
Prema standardizaciji Udruenja proizvoaa elektrine opreme (The National Electrical
Manufacturers Association -NEMA) programabilni logiki kontroler je definisan kao:
Digitalni elktronski ureaj koji koristi programabilnu memoriju za pamenje naredbi
kojima se zahteva izvoenje specifinih funkcija, kao to su logike funkcije, sekvenciranje,
prebrojavanje, merenje vremena, izraunavanje, u cilju upravljanja razliitim tipovima
maina i procesa preko digitalnih i analognih ulazno-izlaznih modula.
1
Prof. dr Radomir Slavkovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,

E-mail: slavkovic@tfc.kg.ac.rs
2
Nikola Bokovi, dipl.in.meh., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: boskovicn82@gmail.com
3
Nedeljko Dui, prof. teh. inf., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: nedeljko.ducic@fondmt.rs
Radomir Slavkovi i dr.
Prvobitno, PLC je zamiljen kao specijalizovani raunarski ureaj koji se moe

programirati tako da obavi istu funkciju kao i niz logikih ili sekvencijalnih elemenata koji
se nalaze u nekom relejnom ureaju ili automatu. Postepeno, obim i vrsta operacija koju
moe da obavi PLC proirena je uljuivanjem sloenijih funkcija potrebnih za direktno
digitalno upravljanje nekim sistemom. Nezavisno od repertoara funkcija, od samog poetka
projektovanja PLC-a, vodilo se rauna o tome da on treba da radi u krajnje nepovoljnim
klimo-tehnikim uslovima koji vladaju u industrijskom okruenju i da treba da bude
dovoljno fleksibilan u smislu prilagoavanja razliitim izmrnama na procesu. Otuda je PLC
projektovan kao izuzetno pouzdan modularan ureaj koji se veoma lako odrava i
programira. Pored toga, najvei broj metoda za programiranje PLC-a zasniva se na
grafikom metodu - lestviasti logiki dijagram koji je ve dugi niz godina u upotrebi u
industriji pri projektovanju logikih i sekvencijalnih relejnih ureaja.
2. OPIS SISTEMA
Realizovani sistem za simulaciju jedne faze reciklae tankog limenog otpada sadri: dva
cilindra sa dvostranim upravljanjem, dva razvodnika 5/3 koji se aktiviraju preko solenoida,
pripremnu grupu, kompresor, granine prekidae i PLC kontroler Omron CPM1-A sa
relejnim izlazima.
Slika 1. Cilindar sa oznakom C1

U radni prostor cilindra C1 doprema se limeni otpad za reciklau (slika 1). Hod klipa C1
ogranien je poloajem graninog prekidaa g.p.C1+. Radni hod klipa izvodi prvu fazu
presovanja limenog otpada, nakon ega se vraa u poetni poloaj. Transport delimino
presovanog otpada nastavlja se preko strme ravni, kojom se doprema u radni prostor
cilindra C2 (slika 2).
Slika 2. Transport limenog otpada

320
Druga faza presovanja se sastoji od izvlaenja klipa C2 do poloaja odreenog graninim

prekidaem g.p.C2+, presovanja materijala (slika 3) i vraanja klipa u poetni poloaj.
Slika 3. Druga faza presovanja limenog otpada

3. PROGRAMSKA REALIZACIJA SISTEMA
Na slici 4. prikazan je izgled leder dijagrama za upravljanje sistemom. Prva linija u leder
dijagramu predstavlja izvlaenje klipa C1 do graninog poloaja g.p.C1+. Operater
zapoinje izvravanje linija dijagrama pritiskom na taster START.
Slika 4. Izgled leader dijagrama

Nakon dostizanja poloaja odreenog graninim prekidaem g.p.C1+, iskljuuje se dalje
izvlaenje klipa C1 i ukljuuje se povratni hod klipa ka poetnom poloaju. Istovremeno
se ukljuuje, tj. setuje, tajmer (TIM 01) koji je podeen na vremenski interval od 5 sekundi,
to ujedno predtavlja vreme transporta otpadnog lima izmeu dva radna prostora. Kada
istekne period od 5 sekundi aktivira se cilindar C2 iji se klip izvlai i vri zavrno
presovanje u poloaju odreenom graninim prekidaem g.p.C2+. Nakon isteka perioda od
jedne sekunde (dovoljanog za presovanje otpada) podeen tajmerom 2 (TIM 02) klip se
321
vraa u poetni poloaj. Proces se ponavlja za svaki novi limeni otpad. Leder dijagram se
realizuje u programskom okruenju Omron CX Programer gde postoji bogata paleta alata
za kreiranje dijagrama. Nakon kreiranja programa potrebno je iskompajlirati program (slika
5).
Slika 5. Ikonica za kompajliranje

Iskompajlirani program se eksportuje na PLC alatkom Transfer to PLC, (slika 6 i slika 7).
Slika 6. Eksportovanje programa
Slika 7. Transfer podataka
4. ZAKLJUAK
U ovom radu prikazan je jedan od naina automatizacije sistema za reciklau limenog
otpada. Reciklaa kao delatnost od izuzetne je vanosti za oveka, zatitu i unapreenje
ivotne sredine, a istovremeno predstavlja i vrlo znaajnu oblast privreivanja, ije pravo
vreme nastupa. Reciklaa je postupak upravljanja otpadom, koji se zasniva na ponovnoj
upotrebi materijala, ve jednom upotrebljenih u odbaenim proizvodima, za istu ili neku
drugu svrhu. Primenom programabilnog logikog kontrolera proces reciklae je unapreen
na opisani nain. PLC kontroleri su danas u irokoj primeni. Klju uspeha PLC kontrolera
ipak lei u nainu njihovog programiranja. Za programiranje PLC kontrolera koristi se jezik
lestviastih logikih dijagrama (ili leder dijagrama - ladder diagram), koji je ve dugi niz
godina u upotrebi u industriji pri projektovanju logikih i sekvencijalnih relejnih ureaja.
5. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
322
Mati, N. (2007). Uvod u industrijske PLC kontrolere, Beograd:Mikroelektronika.

Pilipovi, M. (2006). Automatizacija proizvodnih procesa, Beograd: Mainski fakultet.
http://www.automatika.rs, Automatika Team, Beograd, 2010.
http://www.mikroe.com, mikroElektronika, 2010.
www.omron.com, Omron, Japan, 2010.


UDK: 37:004.4](075.8)
Struni rad
NOVINE U AUTO CAD U 2010

Sneana Radonji1, Jelena Barali2, Nedeljko Dui3
Rezime: Na Tehnikom fakultetu u aku se od 1993. godine izuava AutoCAD u okviru

predmeta Tehniko crtanje. Poelo se sa verzijom AutoCAD -10 u operativnom sistemu
DOS, a onda se pojavio operativni sistem WINDOWS i verzije od AutoCAD 14 do
najnovije verzije AutoCAD 2010. U ovom radu se prezentiraju novine u AutoCAD-u 2010,
jer je isti doniran naem Fakultetu
Kljune rei: AutoCAD, komande, tehniko crtanje
INNOVATIONS IN AUTO CAD 2010

Summary: AutoCad has been studied within the course Technical drawing at Tecnical
Faculty aak since 1993. AutoCAD-10 in DOS operating system was the first utilized
version, after which WINDOWS operating system was developed along with new versions
of AutoCAD, from AutoCAD 14 to the newest verson AutoCAD 2010. This paper presents
the innovations in AutoCAD 2010 which has been granted to our Faculty.
Key words: AutoCAD, instructions, technical drawing
1. UVOD
Program AutoCAD je najstariji program za konstruisanje softverske kompanije Autodesk,
koja je vodea CAD kompanija u svetu. Nekoliko podataka koji svedoe o veliini
kompanije, gigantu u oblasti svog delovanja.
Autodesk je osnovan 1982. godine. Sa oko 87 predstavnitava u 32 zemlje i preko 9
miliona legalnih korisnika, predstavlja etvrtu po veliini PC softversku kompaniju u svetu.
Od deset najveih PC softverskih kompanija na svetu samo je kompanija Microsoft starija
od Autodeska. Poslednjih devet Oskara za najbolje vizuelne efekte u filmovima koriste
Autodeskov Discreet softver. Autodesk proizvodi su dostupni na 20 jezika u 106 zemalja
u svetu. U svetu postoji preko 2,100 autorizovanih prodavaca (Autodesk Authorized
1
Prof. dr Sneana Radonji, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: snezar@tfc.kg.ac.rs
Mr Jelena Barali, dipl.in.ma., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail:
jbaralic@tfc.kg.ac.rs
3
Nedeljko Dui, prof. teh. inf., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail:
nedeljkod@gmail.com
2
Sneana Radonji i dr.
Resellers) i sistemskih centara (Autodesk Systems Centers). Jedan od autorizovanih

prodavaca je i firma TeamCAD d.o.o. Takoe postoji vie od 1,100 Autodesk trening
centara. Jedan od autorizovanih trening centara je i firma TeamCAD d.o.o. Autodesk
softver se koristi u preko 50,000 edukacionih institucija irom sveta.
Svake godine se preko 2 miliona studenata edukuje za korienje softvera firme Autodesk.
Autodesk programi su podeljeni po sledeim oblastima:
Opti CAD programi: AutoCAD 2010, AutoCAD 2009, AutoCAD LT 2009,

Raster Design 2009, Autodesk Impression, Autodesk Buzzsaw ...
AEC: AutoCAD Architecture 2009, AutoCAD MEP 2009, Revit Architecture
2009, AutoCAD Revit Architecture Suite 2009, Revit MEP 2009, AutoCAD
Revit MEP Suite 2009, Autodesk Navisworks, Autodesk Robot Structural
Analysis Professional
Mainstvo 3D: Autodesk Inventor Professional 2009, Autodesk Inventor
Simulation Suite 2009, Autodesk Inventor Routed Systems Suite 2009, Autodesk
Inventor Suite 2008 ...
Mainstvo 2D: AutoCAD Mechanical 2009, AutoCAD Electrical 2009,
AutoCAD P&ID 2009 ...
Mainstvo PLM: Autodesk Vault, Autodesk Productstream, Autodesk
Productstream Professional, Autodesk Streamline
Industrijski dizajn: Autodesk AliasStudio, Autodesk Showcase ...
2. NOVO U AUTOCAD-U 2010

Novosti u AutoCAD-u 2010 u odnosu na prethodne verzije su brojne. One se uoavaju ve
pri samom pokretanju programa. Prva promena koju uoavamo je korienje traka
(ribbons) umesto dosadanjih paleta sa alatima. Trake se koriste za pristup komandama.
Ovaj deo sa trakama se nalazi na vrhu prozora, slika 1. Trake organizuju komande po
grupama u komandne panele.
Slika 1. Poloaj traka u prozoru AutoCAD 2010

Razliiti radni prostori (mainski, strukturni i klasian mainski) imaju svoje specifinosti
razliite redoslede operacija i razliito okruenje, slika 2.Trake, panele i komande moete
da prilagopdite svojim specifinim zahtevima korienjem CUIx editora i ta podeavanja
324
sauvati u svom radnom prostoru. Takoe, moete da izmenite osnovni radni prostor, i da u
njega dodate komande koje najee koristite.
Slika 2. Razliiti radni prostori

Jo jedna novost su objanjenja o komandama u trakama(tooltips). Ukoliko kursor zadrite
due iznad neke oznake za komandu, pojavie se dodatne informacije o toj komandi. Gde
god je to mogue pojavljuje se proireni prozor koji prikazuje ta i kako ta komanda radi,
slika 3. Ukoliko su potrebne dodatne informacije o komandi, pritiskom na taster F1 otvara
se stranica sa pomonim informacijama (help), gde moete nai detaljna objanjenja o
svakoj komandi.
Slika 3. Objanjenje komande (tooltip)

U AutoCAD-u 2010 postoji i dobro opremljena biblioteka simbola. Novost u AutoCAD-u
2010 je biblioteka simbola za zavarene spojeve i kvalitet obraenih povrina slika 4., kao i
mogunost da se ovi simboli menjaju i prilagoavaju naim zahtevima. Biblioteka simbola
je lako dostupna sa trake. Simbole koje najee koristite, moete koristiti direktno sa trake,
to je mnogo bre.
Slika 4. Biblioteka simbola

325
Pored ovih simbola, postoje i simboli za obeleavanje konusa i nagiba. Korienje ovih
simbola omoguava i automatsko izraunavanje nagiba linije koja je selektovana. Takoe
se vri i automatsko prepoznavanje da li je objekat kosa ravan pod nekim nagibom ili je
konus. Izraunata vrednost moe biti izraena u procentima ili kao racionalan broj, prema
naem zahtevu. Ukoliko postoje posebni zahtevi kao kod Morze konusa, izraunata
vrednost moe biti izmenjena i umesto nje unet eljeni tekst.
U AutoCAd-u 2010 postoji i proirena biblioteka simbola za obeleavanje geometrijske
tanosti delova, kao i simbola koji se veoma esto koriste, a nisu u standardnim simbolima,
kao to su neka grka slova, osnaka za prenik i sl. Njih sada moete lako ubaciti u crte.
Dovoljan je da izaberete komandu Insert Symmbol i da zatim izaberete simbol koji je
potreban.
Jo jedna zanimljivost kod simbola je njihovo preslikavanje u ogledalu (Symbol
Mirroring). Naime, kada sa nekim simbolom obeleavamo simetrian komad, korienjem
ove komande inteligentno reavamo ovaj problem, slika 5. simboli koje elimo da
preslikamo se preslikavaju u ogledalu, ali tekst ostaje u normalnom poloaju.
Slika 5. Primena komande Symbol Mirroring

3. UNAPREENJA U AUTOCAD-U 2010 U ODNOSU NA PREDHODNE
VERZIJE
Pored ovih novosti koje se na prvi pogled uoavaju, postoje i neka generalna unapreenja
koja se tek kasnije uoavaju. Velike promene su izvrene u radu sa sklopnim crteima. U
tom smislu je kreiran BOM koji je dosta unapreen. BOM (Bill of Materials) je tabela u
kojoj su smeteni podaci o delovima, podsklopovima i sklopovima na crteu. Ako BOM
uporedimo sa bazom podataka, lista delova (sastavnica) je onda izvetaj. Lista delova moe
da sadri pojedine podatke o delu ili sve podatke o delu koji postoje u BOM-u. Oznaka dela
u balonu (pozicija) na sklopnom crteu povezuje taj teo sa odgovarajuim u listi delova.
BOM mora minimalno da ima podatke o delovima/podsklopovima koji su prikazani u listi
delova. Kada se kreira BOM, mogu se uneti podaci o nekom delu koji nam nisu potrebni na
crteu (cena, rok nabavke i td.).
Kada se u crte unese deo, podsklop ili standardni deo, a radite u strukturnom radnom
prostoru, AutoCAD 2010 automatski dopunjava BOM sa karakteristikama objekta koji je
unet, slika 6. Ove informacije se mogu urediti za svaku komponentu pojedinano pomou
prozora za dijalog Propertis.
326
Slika 6. BOM prozor za dijalog

U AutoCAD-u 2010 je omogueno otvaranje crtea iz prethodnih verzija AutoCAD-a , pri
emu se automatski vri zamena naslova blokova i lista delova odgovarajuim pojmovim
iz AutoCAD-a 2010, slika 7. Takoe se stvara hijerarhijski odnos izmeu delova,
podsklopova i sklopova u BOM-u.
Slika 7. Otvaranje crtea iz verzije AutoCAD 2009

U ovoj verziji AutoCAD-a je unapreena fleksibilnost komandi. To je postignuto sa
komandom AMSETUPDWG. Ova komanda omoguava da se u neki crte unesu eljeni
standardi, liste sa teksturama povrina, biblioteke simbola. Takoe je omogueno da se ti
uneti podaci prilagode naim zahtevima i kao takvi sauvaju. Promene koje te izmene
izazivaju na naem crteu se mogu videti, pa se prema tome odluujemo da li emo te
izmene prihvatiti ili ne.
Pored ovih specifinih komandi, unapreene su i neke uobiajene komande, kao to je
komanda za crtanje pravougaonika Rectangle. Sada je omogueno da se lako menja
poetna taka za crtanje pravougaonika i prihvatanje dimenzionog unosa. Takoe, moete
izabrati da ivice oborite pod nekim uglom i da li elite da crtate osne linije pravougaonika
ili ne slika 8.
U AutoCAD-u 2010 moete pomerati, kopirati i rotirati isti objekat u jednom zahvatu.
Umesto da za svaki zahvat koristite posebnu komandu, ovo sve moete obaviti pomou
jedne nove AMCOPYRM komande.
327
Slika 8. Opcije pri crtanju pravougaonika

U ovoj verziji AutoCAD-a moetre kreirati i svoje objekte koje ete smestiti u
odgovarajuu biblioteku i koristiti ga kao i svaki drugi standardni deo, slika 9. Ovako
ureena biblioteka standardnih delova se moe koristiti na vie umreenih raunara.
Slika 9. Kreiranje dela i njegovo smetanje u biblioteku

Upravljanje sadrajem biblioteka je takoe unapreeno. Korienjem ove opcije moemo
pozvati ili opozvati celokupnu biblioteku, stvarati, brisati i povezivati biblioteke, definisati
filtere za selekciju i td. Ako ste u crte ve uneli neki standardni deo, ovom delu moete
menjati dimenzije. Takoe moete menjati i dimenzije delova u bibliotekama. Sve itmene
na delovima u bibliotekama moete pogledati pre nego to te izmene sauvate.
Slika 10. Izgled padajueg menija geometrijskih

mera standardnog zavrtnja koje se mogu menjati
328
Takoe je unapreena i paleta sadraja umetnutih standardnih delova. Zahvaljujui tome,

moemo odabrati najee koriene standardne delove za kreiranje uobiajene palete. Na
slici 10 je prikazan izgled padajueg menija geometrijskih mera standardnog zavrtnja koje
se mogu menjati. Izborom novog prenika zavrtnja, menja se i njegov izgled na crteu.
Promene se izvode od iste bazne take.
Biblioteke standardnih delova su napravljene u skladu sa najnovijim ISO, DIN i GOST
standardima.
4. ZAKLJUAK
Softver AutoCAD 2010, predstavlja produkt tehnikog napretka. Opti zakljuak je da se
ovaj softver moe upotrebiti za izradu svih vrsta tehnikih crtea. Tehniki crtei se u
AutoCAD u prave mnogo bre i preciznije nego kada se radi runo moda ak i deset
puta bre ako to radi uvebani korisnik AuroCAD a. Crtei se mogu tampati na tampau
ili ploteru u bilo kojoj razmeri bez potrebe da se ponovo crtaju, zatim se mogu razmenjivati
meu raunarima ili se slati elektronskom potom po celom svetu bez potrebe da se crte
fiziki poalje. Funkcionalnost ovog softvera je jako izraena negde oko 90%, AutoCAD je
pouzdan 95%, upotrebljiv u konkretnim projektima 100%. Efikasnost AutoCAD a se
moe predstaviti sa 70%, a u pogledu prenosivosti moe se konstatovati da je prenosiv.
5. LITERATURA
[1] AutoCAD 2008 2D i 3D projektovanje (2007), Beograd: CET Computer
Equipment and Trade.
[2] http://usa.autodesk.com/
[3] Radonji S., KOMPJUTERSKA GRAFIKA - primena AutoCAD-a 2000, Tehniki
fakultet aak, 2004, proireno izdanje sa konstruisanjem u 3D. 191 str.
2008.,(ponovljeno izdanje)
[4] Niki P., Mitrovi A., Zemani I., Ulemek M., KOMPJUTERSKA GRAFIKA,
Visoka kola tehnikih strukovnih studija, aak, 2008
329


UDK: 004.42CATIA
Struni rad
UPOTREBA MODULA STRUKTURNE ANALIZE SOFTVERSKOG

PAKETA CATIA V5 R17 U OBUCI STUDENATA
Igor Marii 1, Dragan Golubovi 2
Rezime: Strukturna analiza se veoma uspeno moe koristiti u edukaciji studenata. Kao
pokazni primer ove analize, data je potvrda preporuke za konstrukcione veze ostvarene
putem zavrtnjeva i ivija u mainskim konstrukcijama, shodno standardu DIN 18 800/1.
Priloen je i analitiki proraun sproveden u programu VIEWEG.
Kljune rei: Metod konanih elemenata, CATIA, strukturna analiza.
USING GENERATIVE STRUCTURAL ANALYSIS MODUL OF

SOFTWARE CATIA V5 R17 IN EDUCATION OF STUDENTS
Summary: Structural analysis can be very successfully used in education of students.
Presented example of this analysis give a confirmation of recommendation for mechanical
constructions connections created with bolts and pins, following a standard DIN 18 800/1.
A analytical solution presented in software VIEWEG too.
Key words: Finite element method, CATIA, structure analysis.
1. UVOD
Strukturna analiza metodom konanih elemenata se u okvirima edukacije studenata moe
veoma uspeno koristiti kao motivaciono sredstvo u savladavanju gradiva. Radi
zainteresovanosti studenata tokom savladavanja gradiva iz oblasti mainskih elemenata i
konstrukcija, prua se izvanredna mogunost doaravanja fizikalnosti procesa do kojeg
dolazi kada se razmatrani mainski deo ili pak sklop izloi dejstvu spoljanjeg optereenja.
Uslov za kvalitetno i aktivno praenje dela nastave koja se izvodi pomou strukturne
analize je prethodno savladano teorijsko znanje iz tekue oblasti, kao i savladavanje tehnike
trodimenzionalnog modeliranja mainskih delova u nekom od programa (CATIA, Solid
Works, ProE. i sl.). Dakle optimalan pristup nekoj tematici iz mainskih elemenata i
konstrukcija, bio bi integracija analitikih i numerikih metoda.
1
2
Igor Marii, dipl. ma. in., UNIPROMET, aak, E-mail: igicamar@yahoo.com

Prof. dr Dragan Golubovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: golubd@ tfc.kg.ac.rs
2. STRUKTURNA ANALIZA REALIZOVANA IMPLEMANTACIJOM METODE

KONANIH ELEMENATA
Metoda konanih elemenata koja se u strukturnoj analizi primenjuje predstavlja tehniku
numerike analize za dobijanje priblinih reenja u irokom spektru inenjerskih problema.
U poetku namenjena prvenstveno naponskoj analizi sloenih avio-struktura i nuklearnih
postrojenja, gde je potrebna i dovoljna sigurnost pomenutih konstrukcija imperativ, danas je
iroko primenjena u mehanici kontinuuma. Upravo iz razloga te raznolikosti i
prilagodljivosti u primeni, na nju se, kao na poseban matematiki alat u strukturnoj analizi
danas skree posebna panja u naunim i inenjerskim krugovima.
Prema [3] itava metoda konanih elemenata (M.K.E) se bazira na fizikoj diskretizaciji
kontinuuma koji ima beskonani broj taaka. Svaka taka u kontinuumu ima svoje stepene
slobode (est ih je: 3 translacije i 3 rotacije), pa se kontinuum kao takav zamenjuje
konanim brojem elemenata, sa ogranienim brojem stepeni slobode. Konani elementi su
zapravo meusobno povezani preko taaka na konturi bez prekrivanja i presecanja, i te
take se nazivaju vorovi (sl. 1).
Slika 1: Izdvojeni entiteti razmatranog kontinuuma, konani element i vor

Istorijski gledano, ideja o diskretizaciji domena sa beskonanim, na domen sa konanim
brojem elemenata datira jo iz 1930. god. ! S poetka ezdesetih godina metoda doivljava
svoju veliku ekspanziju. Skori dolazak raunara uslovio je da se stvore izuzetno povoljni
uslovi za reavanje poprilino sloenih strukturnih analiza, u ono vreme prevashodno iz
oblasti avio-inenjeringa (Boeing). Sedamdesetih se oblast primena metode konanih
elemenata proiruje na celokupnu mehaniku kontinuuma. Slede mnoge konferencije, piu
se mnogi radovi, a prva knjiga iz ove oblasti je ugledala svetlo dana 1970.god.
3. CATIA-COMPUTER AIDED THREE-DIMENSIONAL INTERACTIVE
APPLICATION (RAUNAROM PODRAN TRODIMENZIONALNI
INTERAKTIVNI PROGRAMSKI PAKET)
Korisniku pristupana i relativno jednostavna za upotrebu, ali veoma irokih mogunosti,
danas se smatra svojevrsnim standardom auto- i avio-industrije. U Srbiji je svoje mesto
veoma uspeno nala u alatniarstvu, u vojnim projektima, projektima u avio i auto
industriji, na fakultetima, u projektima nadgradnje specijalnih vozila [4] i sl. Kod nekih
naih suseda standardan je predmet i u srednjim mainskim kolama, to ne treba
zanemariti, jer postoje nekomercijalne verzije ovog programa, pa se potencijalna sredstva
sigurno mogu izdvojiti. Modularnoga je tipa, namenjena velikim firmama. Inenjeru
omoguava da bez ogranienja iskae sve svoje zamisli budueg projekta. Koncipirani
331
sklop se moe podvrgnuti kinematskoj, ali i strukturnoj analizi. U strukturnoj analizi se

svakom prethodno izmodeliranom mainskom delu dodeljuje materijal, pa se sa dodeljenim
karakteristikama materijala ulazi u analize razliitog tipa, statike ili dinamike. Na
raspolaganju su skoro sve vrste optereenja koja se u praksi pojavljuju. Mogua je
kombinacija ovoga modula sa modulom optimizacije, gde se mogu zahtevati maksimalno
dozvoljeni naponi ili maksimalno dozvoljena pomeranja (oblast vrstoe i krutosti).
Objekat optimizacije moe biti svaki korieni parametar u radu, gde bi raunar sam
vrio dimenzionisanje analiziranoga dela, to u mnogome ubrzava i olakava napor u
projektovanju, odnosno konstruisanju. Izrada tehnike dokumentacije bilo kakvog
mainskog dela ili sklopa jednostavno se reava u modulu namenjenom za crtanje, pri emu
se svaka izmena na modelu, odraava i na crteu, to je jako bitno napomenuti.
4. PRIMER ANALITIKO-NUMERIKOG PRORAUNA (KORIENJE
STRUKTURNE ANALIZE U CILJU POTVRDE PREPORUKA DATIH ZA
KONSTRUKCIONE VEZE OSTVARENE PUTEM ZAVRTNJEVA I IVIJA U
MAINSKIM KONSTRUKCIJAMA SHODNO STANDARDU DIN 18 800/1)
Prema [1], potrebno je proraunati vrstou elemenata nepokretnog spoja (sl. 2),ostvarenog
pomou ivije 16x32 za sluaj prenosa aksijalne sile F=2500 [daN]. ivija se kao
posrednik veoma esto koristi u metalnim konstrukcijama i to u sluajevima kada se
javljaju zahtevi za estom i jednostavnom montaom, odnosno demontaom spojenih
elemenata, ili se pak postavlja kao cilindrini oslonac sa jednim stepenom slobode, pri
emu je optereena na savijanje, smicanje (poseban sluaj savijanja) i pritisak. Standard
DIN 18 800/1 upravo opisuje proraun veza ostvarenih sa ivijama i uicama. U ovom
primeru strukturne analize razmatra se prenos aksijalne sile sa srednje uice na spoljanje
(pri emu su ove spoljanje uice, radi olakanja analize, pretvorene u jedan deo-uicu).
Slika 2: Prikaz elemenata nepokretnog spoja (srednja uica, spoljanja uica, ivija,
podloka i rascepka, gde poslednje dve ne uestvuju a analizi)
Elementi sklopa su:
ivija 16x32 (DIN EN 22341 Form B_ISO 2341)
Materijal ivije je elik za automate podesan za poboljanje, prema preporukama normalne
izvedbe, tvrdoe (od 125 HV do 245 HV, to odgovara tvrdoi po Rokvelu od 40 HRc do
78,5 HRc), usvojen elik:
.1490- 35 S 20-Wn.-1.0726, sa karakteristikama:
Re=43 [daN/mm2], Rm=63 [daN/mm2], E=20000 [daN/mm2], =0.3
Srednja uica sa svojim karakteristinim, proraunatim i usvojenim merama: a, b, c,
dL (sl. 3).
332
Materijal
srednje ploice je finozrni konstrukcioni elik S355 Wn.-1.0545 sa
karakteristikama:
Re=35,5 [daN/mm2], Rm=47 [daN/mm2], E=20000 [daN/mm2], =0.3
Zavarljiv, solidnih mehanikih karakteristika, namenjen izradi sudova pod pritiskom,
elemenata elinih konstrukcija, mostova, drumskih vozila i sl. Ovi elici se posebno
oznaavaju.
Slika 3: Prikaz srednje ploice

Spoljna uica data u vidu jednog dela radi pojednostavljenja strukturne analize.
(materijal je isti kao za srednju uicu).
Podloka 24 x 3 (DIN EN 28738) i rascepka 4 x 25 (DIN EN ISO 1234) kao elementi
osiguranja ivije od ispadanja (ne podleu strukturnoj analizi).
Prema [2], od celokupnog analitikog prorauna sklopa, u radu se opisuje samo provera
savojne vrstoe ivije, koja je pored savijanja optereena i na smicanje (poseban vid
savijanja) i pritisak. Sraunavanje napona savijanja dato je putem programa VIEWEG
namenjenom proraunu razliitih mainskih elemenata (sl. 4 i 5).
Slika 4: Prikaz radnog napona savijanja
333
Slika 5: Prikaz dozvoljenog napona savijanja

Poto je b=186.51 [daN/mm2] <b
dovoljnu savojnu vrstou.
zul=312.73
[daN/mm2], zakljuujem da ivija ima
Od celokupnog numerikog prorauna nepokretnog sklopa, ovde se opisuje samo provera

deformacionog i naponskog stanja srednje uice (sl. 6) i daje prikaz celokupnog sklopa u
deformisanom stanju (sl. 7).
Slika 6: Srednja uica sa svojim deformacionim (levi prikaz) i naponskim stanjem (desni
prikaz)
334
Slika 7: Izgled analiziranog sklopa u deformisanom stanju

5. ZAKLJUAK
Primena strukturne analize u proraunima mainskih delova ili sklopova ve se uveliko
smatra standardom u mnogim tehniki razvijenim zemljama. Kroz rad je dat samo jedan
slikovit primer za opravdanu primenu ove metodologije u obuci studenata i osposobljavanju
mladog strunog kadra, koji e biti sposoban da se suoi sa realnim problemima iz prakse.
Cilj je jasan oko zauzimanja vrstog stava oko uvoenja ovog novog naina u
projektovanju, odnosno konstruisanju, ali samo u kombinaciji sa prethodno steenim
teorijskim znanjem iz odgovarajuih oblasti. Dakle nivo tehnikog obrazovanja se mora
prilagoditi nivou koji zahteva tehnika koju diktiraju tehniki razvijene zemlje.
6. LITERATURA
[1] Golubovi D.: Projekat Identifikacija naprezanja sloenih struktura, Tehniki
fakultet, aak, 2010.
[2] Wittel H., Muhs D., Jannasch D., Voiek J., Roloff/Matek Maschinenelemente,
Normung, Berechnung, Gestaltung, 19. Aufgabe, Wiesbaden 2009.
[3] Marii I., Primena programa CATIA V5 u reavanju naponsko-deformaciog stanja
noseih struktura maina alatki, Seminarski rad, str. 4, Tehniki fakultet, aak, 2006.
[4] Marii I., Projekat nadgradnje specijalnog vozila UNIMAG 1700 L,
UNIPROMET, aak, 2010.
335


UDK: 37:(627+621.313/.314)](075.8)(497.11)
SADRAJI IZ OBLASTI ELEKTRINIH MAINA I

ELEKTROMOTORNIH POGONA NA FAKULTETIMA
U SRBIJI I OKRUENJU
Marko Rosi1, Miroslav Bjeki 2
Rezime: U ovom radu je izvrena uporedna analiza zastupljenosti oblasti elektrinih

maina i elektromotornih pogona u studijskim programima elektrotehnikih fakulteta u
naoj zemlji i zemljama u okruenju. Utvreno je da su programi predmeta iz ove oblasti na
uporeivanim fakultetima slini, to omoguava mobilnost studenata, ali da postoje razlike
i specifinosti u sadraju i obimu kurseva u zavrnim godinama studija kada treba sticati
specijalizovana znanja i profesionalne vetine. Ove razlike i odreuju prepoznatljivost
fakulteta i njihovih nastavnika.
Kljune rei: Elektrine maine, Elektromotorni pogoni, studijski program, kurs.
CURRICULUM MATERIALS IN THE FIELDS OF ELECTRIC

MACHINERY AND ELECTRIC DRIVE AT FACULTIES IN SERBIA
AND NEIGHBOURING COUNTRIES
Summary: This paper presents a comparative analysis of the degree to which electric
machinery and electric drive materials are presented in the curriculum at electro
engineering faculties in our country and in surrounding countries. It has been concluded
that the syllabi of the courses in these fields at the compared faculties are similar, and that,
therefore, students mobility is possible. However, there are also certain differences and
specific features in the curriculum material and its volume in the final years of the courses,
when students should acquire specialized knowledge and professional skills. These
differences are what make the faculties and university teachers distinguishable.
Key words: Electric machinery, Electric drive, curriculum, university courses.
1.
UVOD: KOMPLEKSNOST NAUNOG I NASTAVNOG PODRUJA

ELEKTRINIH MAINA I ELEKTROMOTORNIH POGONA
Razvoj kurikuluma je proces sistematskog planiranja sadraja i ishoda pouavanja i uenja

u okviru obrazovne institucije, a vodi razvoju posebnih kurseva i programa predmeta.
Vaan korak razvoja kurikuluma je odreivanje sadraja. S obzirom na interaktivnost
nastave, propisana struktura programa se inovira i razvija u konkretnoj nastavnoj praksi.
1
2
Marko Rosi, asistent, Tehniki fakultet, aak, rosic@tfc.kg.ac.rs

Dr Miroslav Bjeki, docent, Tehniki fakultet, aak, mbjekic@tfc.kg.ac.rs
Jedan od glavnih razloga za menjanje strukture i sadraja kurseva u visokom obrazovanju

tokom poslednjih 10 godina kod nas, a vie od 2 decenije u irem evropskom kontekstu,
vezan je za implementaciju principa Bolonjske deklaracije, s jedne strane, ali i za praenje
razvoja nauka koje su u osnovi pojedinih kurseva, kao i zahteva prakse, s druge strane. U
visokom obrazovanju je prepoznatljiva tendencija transformacije kurikuluma i kurseva od
onih tradicionalno teorijski i akademski orijentisanih, ka univerzitetskim kursevima ire
praktine orijentacije i profesionalne diferenciranosti (European Commision, 2000: 133).
Zbog znaajne teorijske orijentacije kurseva u pojedinim oblastima u drugoj polovini
dvadesetog veka postojala je velika slinost, ak unificiranost kurseva jedne oblasti na
razliitim univerzitetima. Danas, pak, postoje i konceptualne i sadrajne razlike, to je
prepoznatljivo i u univerzitetskom obrazovanja u podruju elektrotehnikog i raunarskog
inenjerstva, tako da je dalje restrukturiranje kurseva nunost (Shuhui Li Challoo, 2006).
Univerzitetski kursevi u podruju elektrinih maina i elektromotornih pogona obuhvataju:
bazine sadraje i principe koji se ve vie decenija ne menjaju,
nove sadraje zasnovane na ubrzanom razvoju elektronike, raunarske tehnike i
tehnologija, koji nameu potrebu prouavanja novih modela upravljanja i regulacije.
Ove promene zahtevaju restrukturiranje kurseva, ali postavljaju i brojne dileme o redosledu,
obimu i strukturi njihovih sadraja, koherentnosti kurikuluma, aktuelnosti itd.
Motiv za pisanje ovakvog rada je specifinost nastavnih sadraja koje treba obuhvatiti i
uklopiti zadovoljavajui dva, na prvi pogled nepomirljiva zahteva:
1. stalno smanjivanje fonda asova i semestara, po zahtevima Bolonjskog procesa, koji
zahteva rastereenje studenata i saimanje gradiva, i
2. stalni razvoj i novine u oblastima Elektrinih maina i Elektromotornih pogona,
posebno u oblasti upravljanja i regulacije elektrinih pogona.
Istovremeno, postojanje elektrotehnikih fakulteta koji su danas deo visokokolskog
sistema razliitih zemalja, a dug vremenski period su pripadali jednom obrazovnom sistemu
u kome su se, na priblino slian nain izuavali nastavni sadraji, koristila ista literatura i,
zahvaljujui meusobnim kontaktima, razmenjivale ideje i usaglaavali programi, postavlja
pitanja o slinosti ili razliitosti kurikuluma, kao i o potencijalnoj mobilnosti studenata.
Nastavni sadraji koje je potrebno obraditi u predmetima Elektrine maine i
Elektromotorni pogoni podeljeni su na oblasti, a redosled je odreen referentnim
udbenicima. Odlina knjiga Electric Machinery, Ficderalda i Kingslija (A. E: Fitzgerald
and C. Kingsley) [1] iz 1962. godine, koja je bila i ostala na naim prostorima jedan od
osnovnih udbenikih izvora, doivela je i VI izdanje i posluila je u ovom radu kao osnova
definisanja nastavnih celina koje e se analizirati. Te tematske celine su sledee:
T1: magnetna kola i materijali,
T2: transformatori,
T3: principi elektromehanike konverzije
energije,
T4: osnove elektrinih rotacionih maina,
T5: maine jednosmerne struje,
T6: asinhrone maine,
T7: sinhrone maine,
T8: specijalne elektrine maine,

T9: opta teorija elektrinih maina i
dinamiki modeli,
T10: elektromotorni pogoni,
T11: upravljanje i regulacija
elektromotornih pogona,
T12: elektrina vua i elektrina vozila,
T13: ostali - dodatni i napredni kursevi.
337
Kompeksnost sadraja i relativnost izbora tematskih celina moe se uoiti iz sledeih

podela na osnovu analize tematskih sadraja kurseva:
I Teorijska i praktina znanja:
Teorijski sadraji:
Magnetna kola i materijali (T1)
Principi elektromehanike konverzije energije (T3)
Osnove elektrinih rotacionih maina (T4)
Magnetna polja (T6, T7))
Opta teorija elektrinih maina transformacije (T9)
Praktine vetine: ispitivanje elektrinih maina (T13)
II Tipovi maina:
Transformatori (T2):
Energetski
Specijalni (auto, merni, impulsni, za poviene frekvencije)
Rotacione maine:(T4)
Jednosmerne maine (T5)
Naizmenine maine:
Asinhrone (T6):
Trofazne
Jednofazne
Sinhrone (T7)
Specijalne elektrine maine (T8)

III Analiza radnih stanja:
Statika stanja (prirodne i vetake karakteristike) (T5, T6, T7, T10)
Prelazne pojave kod elektrinih maina (polazak, koenje, promena radnog reima)
(T9,T13)
IV Konstrukciona reenja:
Klasine elektrine maine (jednosmerne, asinhrone, sinhrone) (T5, T6, T7)
Specijalne elektrine maine (reluktantne, sa stalnim magnetima, univerzalne,
korane) (T8)
V Maina u pogonu:
Elektromotorni pogoni (izbor motora, radni reimi, zagrevanje, zatita, viemotorni
pogoni) (T10)
Upravljanje i regulacija elektromotornih pogona (T11)
Elektrina vua, elektrina vozila (T12)
VI Specijalni sadraji (T13):
Zagrevanje i zatita
Modelovanje i simulacije
Dijagnostika i monitoring
Projektovanje elektrinih maina i pogona
Digitalno upravljanje elektromotornim pogonima
338
2.
ORGANIZACIJA ISTRAIVANJA
2.1. Problem i predmet istraivanja

Problem: Tekoe organizovanja kurseva iz oblasti elektrinih maina i elektromotornih
pogona u kontekstu novih zahteva primene prepoznatljive su u svim situacijama razvoja
studijskih programa: kako, u kom obimu, u koliko kurseva i sa kojim fondom asova
realizovati raznovrsne sadraje koji se odnose na elektrine maine i pogone? Postavlja se i
pitanje sa kojim pretpostavljenim teorijskim predznanjem studenata treba realizovati
kurseve?
Predmet istraivanja: Zastupljenosti oblasti Elektrinih maina i Elektromotornih pogona u
studijskim programima elektrotehnikih fakulteta u naoj zemlji i u zemljama u okruenju.
2.2. Varijable
Studijski programi referentnih elektrotehnikih fakulteta.,

Pojedinani univerzitetski kursevi prouavane oblasti: sadraj, fond asova, ESPB,
izbornost.
2.3. Metode i tehnike istraivanja

Metoda istraivanja: analiza sadraja.
Tehnike obrade podataka: komparativna analiza, kvalitativna analiza, deskriptivna
statistika. Za svaki fakultet izvren je proraun koliko asova je posveeno svakoj temi.
Zastupljenost izbornih predmeta je izraunata tako to je fond asova takvog predmeta
deljen sa brojem izbornih predmeta (slino kao u procesu akreditacije studijskih programa
izraunavanje optereenja za nastavnika za izborne predmete).
2.4. Uzorak
Studijski programi i programi kurseva oblasti elektrinih maina i elektromotornih pogona
dostupni na zvaninim web stranicama fakulteta:
Elektrotehniki fakultet, Beograd,
Elektrotehniki fakultet, Banja Luka,
Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad,
Elektrotehniki fakultet, Sarajevo,
Elektronski fakultet, Ni,
Tehniko veleuilite, Zagreb.
Tehniki fakultet, aak,
2.5. Tok istraivanja
Podaci su prikupljeni u toku marta meseca 2010. godine. Izvori podataka su bili sadraji sa
zvaninih web prezentacija fakulteta i trenutno aktuelni kurikulumi [2-19].
3.
REZULTATI ISTRAIVANJA
U narednim tabelama dat je prikaz predmeta iz oblasti Elektrinih maina i Elektromotornih

pogona koji se predaju na osnovnim i master studijama na elektrotehnikim fakultetima.
Dat je raspored predmeta po semestrima u kojima se izvode, ukupan fond asova (P
predavanja, Vvebe, Llaboratorija, DONdodatni oblici nastave) i broj ESPB.
339
Svi predmeti su jednosemestralni, prema zahtevima Bolonjske deklaracije. U tabelama su

dati samo predmeti i obaveze studenata iz oblasti Elektrine maine i Elektromotorni
pogoni. Predmeti su, dakle, izabrani kao da ih je birao student zainteresovan za
navedene oblasti i koji eli da maksimalno iskoristi mogunost izbornosti nastavnih
sadraja za sticanje tih znanja. Isto vai i za liste izbornih predmeta i projekata.
Zatim je data tabela nastavnih sadraja tema koje se u pojedinim predmetima izuavaju.
Teme su date veoma uopteno, bez navoenja manjih nastavnih celina. Na osnovu broja
tema koje se obrauju u pojedinom predmetu, kao i na osnovu fonda asova i broja ESPB
datog predmeta, moe se stei uvih u detaljnost obraenih sadraja.
3.1. Elektrotehniki fakultet Beograd [2], [3]

Osnovne studije:
Master studije:
Semestar
IV
V
VI
VII
VIII
10 predmeta (270 +165+105)

3 predmeta (225)
44 ESPB
18 ESPB
Oznaka
ESPB
Naziv predmeta i tip
premeta
Osnovne studije Energetski pretvarai i pogoni (8 semestara)
Fond asova
(P+V+L)
BG-1
Elektrine maine
45+15+0
BG-2
Asinhrone maine
30+15+15
BG-3
Energetski transformatori
45+15+0
BG-4
Sinhrone maine
30+15+15
BG-5
Projekat
BG-6
Elektromotorni pogoni
BG-7
Elektrina vozila - izborni
30+30+0
BG-8
Zagrevanje i zatita elektrinih maina - izborni
30+30+0
0+0+30
30+15+15
BG-9
Projekat
0+0+30
BG-10
Izborni predmet
30+30+0
Izborni predmeti
1. Digitalno upravljanje pretvaraima i pogonima (VIII)
2. Viemotorni pogoni (VIII)
3. Regulacija elektromotornih pogona (VII)
4. Ispitivanje elektrinih maina (VII)
5. Elektrine maine jednosmerne struje (VII)
Projekti
1. Projekat iz energetskih transfor-matora
2. Projekat iz sinhronih maina
3. Projekat iz elektromotornih pogona
4. Projekat iz digitalnog upravljanja
pretvaraima i pogonima
Master studije Elektroenergetski pretvarai (2 semestra)

6
Odabrana poglavlja iz elektromotornih pogona
IX
BG-11
BG-12
BG-13
Sinhroni servomotori sa permanentnim magnetima

Laboratorijske vebe iz elektromotornih pogona (2
bloka)
75
75
75
Za predmete BG-7 i BG-8 izabrani su jedini predmeti iz grupe izbornih predmeta sedmog
semestra koji se bave elektrinim mainama ili elektromotornim pogonima.
Predmeti sa oznakama BG-1, BG-2, BG-3, BG-5, i BG-6 pripadaju grupi predmeta sa
takvim statusom gde se samo jedan od njih moe zameniti sa predmetom iz grupe izbornih
predmeta. Fondovi asova su dati kao ukupan broj asova na nivou semestra.
340

Predmet
[4], [5], [6]
Oblasti
BG2
T6
BG-1
T1, T3,T4, T9
Predmet
[4], [5], [6]
Oblast
BG91
T13
BG52
T7
BG-51
T2
BG3
T2

BG4
T7
BG92
T13
BG6
T10
BG93
T10
BG7
T12
BG94
T13
BG8
T13
BG101
T13
BG11
T13
BG102
T13
BG103
T11
T8, T13
BG13
T13
BG104
T13
BG105
T5
BG-12
Predmet BG-1, kao prvi kojim poinje kurs elektrinih maina, obuhvata vie oblasti: T1,
T2, T3, i T9 (oblast opte teorije i dinamikog modeliranja elektrinih maina). U
predmetima BG-8, BG-9-4, BG-10-1, BG-10-2, BG-10-4, BG-11, BG-12 i
BG-13, detaljnije se izuavaju oblasti elektrinih maina i elektromotornih pogona koje
nisu posebno navedene u spisku tema T1-T12.
3.2. Fakultet tehnikih nauka Novi Sad [7], [8]
Osnovne studije:
Master studije:
Semestar
Oznaka
predmeta
6 predmeta (210+195+15)
3 predmeta (135+90+0)
ESPB
29 ESPB
16 ESPB
Fond asova
(P+V+DON)
Osnovne studije Energetska elektronika i elektrine maine (8 semestra)

V
NS-1
5
Elektrine maine 1
VI
VII
VIII
30+30+0
NS-2
Elektrine maine 2
30+30+0
NS-3
Elektrine maine 3
45+30+15
NS-4
30+30+0
NS-5
Ispitivanje elektrinih maina
45+45+0
NS-6
Regulacija elektromotornih pogona
30+30+0
Master studije - Energetska elektronika i elektrine maine (2 semestra)

NS-7
6
Modelovanje elektrinih maina i pretvaraa
IX
45+30+0
NS-8
Izborni predmet
45+30+0
NS-9
Elektrina vua i vozila izborni
45+30+0
Izborni predmeti
1. Specijalni elektromotorni pogoni (IX s.)
2. Specijalne elektrine maine (IX s.)
Na Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu svi navedeni predmeti na osnovnim studijama
su obavezni za odgovarajui modul. Na master studijama, predmet NS-7 je obavezan dok
su predmeti NS-8 i NS-9 izborni. Za predmet NS-8 se moe birati predmet sa liste
ponuenih izbornih predmeta dok je za predmet NS-9 izabran jedini predmet koji se bavi
oblastima elektrinih maina ili elektromotornih pogona.
Predmet
NS-1
NS-2
NS-3
Oblasti
T1, T2,
T4
T3, T5,
T7
T3, T6,
T13
NS-4
T10
NS-5
T13
NS-6
NS-7
NS-81
NS-82
NS-9
T11
T9,
T13
T13
T8
T12
Fakultet tehnikih nauka u Novom Sadu u prva tri ispita NS-1, NS-2 i NS-3 obrauje vie
navedenih oblasti. Zatim se u predmetu NS-5 izuava ispitivanje elektrinih maina a u
predmetu NS-7 pored opte teorije i modelovanja dinamikih stanja izuavaju se i prelazni
341
procesi rada elektrinih maina. Izborni predmet NS-81 se bavi i problemima digitalne
regulacije elektromotornih pogona i servo aplikacija.
3.3. Elektronski fakultet Ni [9], [10]
Osnovne studije:
Master studije:
Semestar
Oznaka
predmeta
6 predmeta (195+180+60)
4 predmeta (120+105+15)
ESPB
36 ESPB
16 ESPB
Fond asova
(P+V+DON)
Osnovne studije Elektroenergetika (8 semestara)

III
NI-1
6
Elektromehaniko pretvaranje energije - izborni
IV
NI-2
6
Transformatori i maine jednosmerne struje
V
NI-3
6
Maine naizmenine struje
VI
NI-4
6
Dijagnostika i monitoring elektrinih maina
VII
NI-5
6
VIII
NI-6
6
Odabrana poglavlja iz elektromotornih pogona
45+30+0
30+30+15
30+30+15
30+30+15
30+30+0
30+30+15
Master studije Elektroenergetika (2 semestra)

IX
NI-7
Opta teorija elektrinih maina
IX
NI-8
Regulacija elektromotornih pogona
30+30+0
30+15+0
NI-9
Elektrina vua - izborni
30+30+15
NI-10
Projektovanje elektromotornih pogona - izborni
30+30+0
Na Elektronskom Fakultetu u Niu svi predmeti sa osnovnih studija, osim predmeta NI-1,
su obavezni za modul. Predmet NI-1 je izborni, a naveden je jedini od interesa studentima
koji se zanimaju za oblasti elektrinih maina i elektromotornih pogona. Na master
studijama su dva obavezna NI-7 i NI-8 i dva izborna predmeta NI-9 i NI-10.
Predmet
NI-1
NI-2
NI-3
NI-4
NI-5
NI-6
NI-7
NI-8
NI-9
NI-10
Oblast
T1, T3, T-4
T2, T5
T6, T7
T13
T10
T9, T11, T13
T9
T11
T12
T13
Predmeti NI-1, NI-2 i NI-3 na Elektronskom fakultetu u Niu obuhvataju prvih 7 tema.
Predmet NI-4 izuava dijagnostiku i monitornig razliitih stanja elektrinih maina. NI-6
pored opte teorije elektrinih maina, dinamikih modela i regulacije elektromotornih
pogona obuhvata i pogone specijalne namene. Na master studijama u dva predmeta NI-7 i
NI-8 se posebno, u neto irem obimu, izuavaju oblasti opte teorije elektrinih maina i
regulacije elektromotornih pogona.
3.4. Tehniki fakultet aak [11], [12]
Osnovne studije:
Master studije:
5 predmeta (150+150+45)
1 predmet (30+30+0)
Oznaka
ESPB Naziv predmeta i tip
predmeta
V
A-1
6
Elektrine maine 1
VI
A-2
6
Elektrine maine 2
VI
A-3
5
Elektrine maine 3
VII
A-4
5
VIII
A-5
4
Specijalne elektrine maine izborni
Semestar
342
26 ESPB
5 ESPB
Fond asova
(P+V+DON)
30+15+15
30+45+15
30+30+0
30+30+15
30+30+0

IX
A-6
5
Izborni predmet
Izborni predmeti
1. Specijalne elektrine maine (IX s.)
2. Regulacija elektromotornih pogona (IX s.)
30+30+0
Na Tehnikom fakultetu u aku predmeti A-1, A-2, A-3 i A-4 su obavezni predmeti
za modul. Predmet A-5 je izborni, i naveden je jedini predmet iz grupe izbornih predmeta
koji se bavi elektrinim mainama ili elektromotornim pogonima. Na master studijama
pored ostalih, obaveznih i izbornih, postoji samo jedan izborni predmet gde se moe
izabrati jedan od dva ponuena predmeta koja se bave navedenim oblastima.
Predmet
A-1
A-2
A-3
A-4
A-5
A-61
A-62
Oblast
T1, T2, T4
T3, T5, T6
T7
T9, T10
T8
T11
T8
Takoe i na Tehnikom fakultetu u aku, karakter prva dva predmeta iz elektrinih

maina ogleda se u pokrivanju ireg spektra oblasti, to ini dobru osnovu za predmete koji
su po studijskom programu u kasnijim semestrima. Predmet A-1 je koncipiran tako da
prua osnovna znanja iz oblasti elektrinih maina, a mogu ga birati i studenata smerova
Mehatronika i Raunarsko inenjerstvo. Predmet A-2 je sa veim fondom asova i
obavezan je predmet samo za studente Elektroenergetike. Oblast specijalnih elektrinih
maina izuava se kroz dva izborna predmeta sa istim nazivom, jedan na osnovnim A-5 i
drugi na master studijama A-6-2.
Prethodni nastavni plan (poslednja generacija studenata upisana kolske 2006/07. godine)
smera Elektroenergetike [13] sadrao je sledee predmete:
Elektrine maine (2+1+1) 5 ESPB,
Energetski transformatori (2+1+1) 4 ESPB,
Asinhrone maine (2+1+1) 5 ESPB,
Sinhrone maine (2+1+1) 4 ESPB,
Elektromotorni pogoni (2+1+1) 5 ESPB,
Regulacija elektromotornih pogona (2+1+1) ESPB i
Specijalne elektrine maine (2+1+1).
Ukupno 7 predmeta sa fondom asova (210+105+105) i 33 ESPB.
3.5. Elektrotehniki fakultet Banja Luka [14], [15]
Osnovne studije:
Master studije:
6 predmeta (195+135+75)
1 predmet (45+0+30)
33 ESPB
6 ESPB
Oznaka
ESPB Naziv predmeta I tip
predmeta
Osnovne studije Elektroenergetski i industrijski sistemi (8 semestara)
IV
BL-1
8
Elektromehaniko pretvaranje energije
Fond asova
(P+V+L)
Semestar
V
VI
45+30+15
BL-2
Elektrini generatori i transformatori
30+30+0
BL-3
Elektromotorni pogoni izborni
45+30+15
BL-4
Ispitivanje elektrinih maina izborni
30+15+45
VII
BL-5
6
Regulacija elektromotornih pogona - izborni
IX
BL-6
6
Digitalno upravljanje pretvaraima i pogonima - izborni
Predmet
Oblasti
BL-1
T3, T4, T5, T6, T9
BL-2
T7, T2
BL-3
T10, T9
BL-4
T13
BL-5
T11, T13
45+30+0
45+0+30
BL-61
T13
343
3.6. Elektrotehniki fakultet Sarajevo [16], [17]

Osnovne studije:
Master studije:
Semestar
Oznaka
3 predmeta (108+32+30)
2 predmeta (69+30+26)
ESPB
13,5 ESPB
12 ESPB
Fond asova
(P+V+L)

V
SA-1
SA-2
2,5
VI
SA-3
Elektrine maine 1
39+15+16
Elektrini sistemi u transportu izborni
30+0+0
39+15+16

VII
SA-4
Elektromotorni pogoni i dinamika elektrinih maina
39+16+15
VIII
SA-5
Elektrine maine 2 izborni
30+10+15
Predmet
SA-1
SA-2
SA-3
SA-4
SA-5
Oblasti
T2, T3, T4, T5, T6, T7
T12
T10
T10, T11
T8, T13
3.7. Tehniko veleuilite Zagreb [18], [19]

Strune studije:
Specijalistike studije:
Semestar
Oznaka
predmeta
III
ZG-1
4 predmeta (135+70+40)
2 predmeta (120+0+0)
ESPB
22 ESPB
12 ESPB
Fond asova
(P+V+L)
Strune studije Energetska elektrotehnika (6 semestara)

5
Elektrini strojevi 1
30+30+0
III
ZG-2
Transformatori
30+0+15
IV
ZG-3
Elektrini strojevi 2
45+30+15
ZG-4
30+10+10
Specijalistike diplomske strune studije - Elektroenergetika (4 semestra)

III
ZG-5
Elektrini strojevi izborni
60+0+0
III
ZG-6
Transformatori izborni
60+0+0
Predmet
Oblasti
ZG-1
T3, T4
ZG-2
T2
4.
ZG-3
T7, T6, T5
ZG-4
T10, T11, T13
ZG-5
T7, T6, T8, T13
ZG-6
T2
DISKUSIJA
Prikazane tabele u poglavlju 3. daju detaljni pregled kurseva, fondova asova i sadraja
predmeta iz oblasti elektrinih maina i elektromotornih pogona.
Koliko su zastupljene pojedine teme prikazano je brojem asova (grafici 1. i 2). Grafik 1.
prikazuje podatke za fakultete u Srbiji, a grafik 2. za fakultete u okruenju.
344
Analiza zastupljenosti pojedinih tema na fakultetima u Srbiji

250
ukupni broj asova
200
BG
150
NS
A
100
NI
50
0
1
10
11
12
13
Teme (T)
Slika 1: Zastupljenost pojedinih tema EM i EP na elektrotehnikim fakultetima u Srbiji
Analiza zastupljenosti pojedinih tema na fakultetima u zemljama u okruenju

250
ukupni broj asova
200
150
BL
SA
ZG
100
50
0
1
10
11
12
13
Teme (T)
Slika 2: Zastupljenost pojedinih tema na elektrotehnikim fakultetima u zemljama u okruenju
345
Dakle, sve teme su relativno ravnomerno zastupljene, s tim to se na nekim od fakulteta

pojedine teme i ne obrauju. Na primer: Tema 1 (magnetna kola i materijali) se ne
prouava posebno u zemljama u okruenju, dok je kod na fakultetima u Srbiji zastupljena
na slian nain sa oko 20 asova na svim fakultetima u Srbiji.
Elektrotehnicki fakulteti (departmani) u Beogradu, Novom Sadu, Niu i Banjaluci imaju
relativno veliki broj asova koji se bave naprednim kursevima, dok u programima fakulteta
u aku tih sadraja nema.
Teme T3-T7 skoro u istom obimu prouavaju se na svim fakultetima, to je i bilo
oekivano, jer su to sadraji koji obrauju klasinu teoriju iz Elektrinih maina.
Posebnosti nastave oblasti elektricnih maina i elektromotornih pogona na pojedinim
fakultetima su sledee:
Na Elektrotehnikom fakultetu u Beogradu se najvie asova posveuje sadrajima:

transformatori, asinhrone, sinhrone maine i elektromotorni pogoni. Takoe je najvie
asova predvieno za izborne napredne kurseve.
Na Fakultetu tehnikih nauka u Novom Sadu je najravnomernije rasporeen sadraj

predmeta, pri emu takoe je najvie asova predvieno za napredne kurseve.
Na Elektronskom fakultetu u Niu, a prema podacima sa web stranice fakulteta, nema

tema iz oblasti Specijalnih elektrinih maina, dok je optoj teoriji posveen relativno
vei broj asova u okviru obaveznog predmeta Opta teorija elektrinih maina.
Na Tehnikom fakultetu u aku istie se broj asova posveen predmetu Specijalne

elektrine maine, pri emu nema posebnih izbornih naprednih kurseva. To je i
razumljivo imajui u vidu broj nastavnika i saradnika koji realizuju ove programe.
Na Tehnikom veleuilitu u Zagrebu se najvie prouava oblast transformatora.
NaTehnikom fakultetu u Sarajevu je predmetu Elektromotorni pogoni posveeno

najvie asova.
Na Tehnikom fakultetu u Banjaluci se oblast opte teorije obraduje u okviru dva

predmeta.
5.
ZAKLJUAK
Programi predmeta iz oblasti elektrinih maina i elektromotornih pogona u okviru

studijskih programa elektroenergetskog usmerenja na fakultetima u Srbiji i u zemljama u
okruenju, a koje su delile vie decenija isti obrazovni sistem, su slini. Ovo omoguava
mobilnost studenata, to je u skladu sa prihvaenim principima Bolonjske deklaracije.
Meutim, postoje razlike i specifinosti u sadraju i obimu kurseva u zavrnim godinama
studija kada student treba da stekne specijalizovana znanja i profesionalne vetine. Ove
razlike i odreuju prepoznatljivost fakulteta i njihovih nastavnika.
346
6.
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Fitzgerald, A.E, Kingsley, C, Umans, S. Electric Machinery, McGraw- Hill, 2003.

http://www.etf.rs/index.php?option=com_content&task=view&id=74&Itemid=86
http://www.etf.rs/index.php?option=com_content&task=view&id=440&Itemid=138
http://energetika.etf.rs/obavezniepp.html
http://energetika.etf.rs/izborni.html
http://www.pogoni.etf.bg.ac.rs/index1.htm
http://www.ftn.uns.ac.rs/_data/planovi/2009/osnovne/e1.pdf
http://www.ftn.uns.ac.rs/_data/planovi/diplomske/eet.pdf
http://www.elfak.ni.ac.rs/phptest/new/html/nastava/planiprogram/osnovne_akademske
_studije/Elektrotehnika_i_informacione_tehnologije/Standardi/Osnovne_akademske_s
tudije_Elektrotehnika_i_racunarstvo.doc
http://www.elfak.ni.ac.rs/phptest/new/html/nastava/planiprogram/master_studije/elektr
oenergetika/master.htm
http://www.tfc.kg.ac.rs/akreditacija/index.php?sp=OS_EL
http://www.tfc.kg.ac.rs/akreditacija/index.php?sp=DS_EL
http://www.tfc.kg.ac.rs/download/Elektrotehnika.pdf
http://etfbl.net/dokument.php/11076/1/ETF%20Uni%20BL%20Plan%20i%20program
%202007.doc
http://etfbl.net/dokument.php/11175/1/Planovi%20studija%20II%20ciklusa.doc
http://www.etf.unsa.ba/index.php?id=177
http://www.etf.unsa.ba/index.php?id=442
http://elo.tvz.hr/index.php?prikaz=nastsem3
http://specelo.tvz.hr/index.php?prikaz=nastsem3
European Commision. Two Decades of Reform in Higher Education in Europe,
Eurydice Studies, Education and Culture, 2000, preuzeto aprila 2010. godine sa
http://www.eurydice.org
Howard, J. Curriculum Development, preuzeto 9. aprila 2010. godine sa
http://org.elon.edu/catl/documents/curriculum%20development.pdf
Shuhui Li Challoo, R. Restructuring an Electric Machinery course with an integrative
approach and computer-assisted teaching methodology, IEEE Transactions on
Education, 2006, 49(1), 16-28.
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
347


UDK: 371.3:62-3](075.8)(076.5)
Struni rad
TEHNIKO REENJE KORIENJA KONTAKTORSKE OPREME

ZA IZVOENJE LABORATORIJSKIH VEBI IZ
ELEKTROMOTORNIH POGONA
Marko Rosi1, Miroslav Bjeki2
Rezime: Zadatak ovog rada je predstavljanje izraenog ormara sa kontaktorskom

opremom namenjenog za izvoenje laboratorijskih vebi iz premeta Elektromotorni pogoni.
Ormar koristi poboljanju naina izvoenja laboratorijskih vebi koje se odnose na
automatizaciju procesa pokretanja, zaustavljanja, promenu smera obrtanja, vremenskog
zatezanja, softstart, pokretanje zvezda-trougao kod asinhronog motora. U radu su
prezentovane i prednosti koje jedan ovakav nain izvoenja laboratorisjkih vebi ima u
sticanju praktinih znanja kod studenata.
Kljune rei: elektromotorni pogoni, kontaktorska oprema, laboratorijske vebe
TECHNICAL SOLUTION USE OF CONTACTOR EQUIPMENT

FOR THE EXECUTION OF LABORATORY EXERCISES IN
ELECTRIC MOTOR DRIVES
Summary: The main task of this paper is to present the cabinet with produced contactor
equipment intended to perform laboratory exercises in Electric drives. A cabinet used to
improve ways to perform laboratory exercises related to the automation of the process
starting, stopping, changing direction of rotation, time-tightening, softstart, star-triangle
starting with induction motors. The paper presents the advantages of such a method of
conducting laboratory exercises has to gain practical knowledge among student.
Key words: electric drives, contactor equipment, laboratory exercises
1. UVOD
Kod izuavanja tehniko tehnolokih disiplina na fakultetima, uz predavanja i raunske
vebe, vaan segment sticanja znanja predstavljaju laboratorijske vebe, kroz koje student
stie nova znanja i neophodne praktine vetine.
Na Tehnikom Fakultetu u aku predmet Elektromotorni pogoni se slua u etvrtoj godini
osnovnih studija na smeru Elektroenergetika. Laboratorija za elektromotorne pogone do
1
2
Marko Rosi, asistent, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, E-mail: rosic@tfc.kg.ac.rs
dr Miroslav Bjeki, docent, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: mbjekic@tfc.kg.ac.rs
skoro je raspolagala sa starom opremom i zastarelim tehnikim reenjima a nedavno je

osavremenjena opremom poslednje generacije koja je omoguila razvijanje novih
laboratorijskih vebi. Napravljen je ormar sa ugraenom kontaktorskom opremom koja je
omoguila izvoenje seta novih laboratoriskih vebi sa asinhronim motorom [1] i koji je u
ovom radu predstavljen.
2. OPIS ORMARA I UGRAENA OPREMA
Prvobitna ideja bila je da se oprema postavi na nekoliko nezavisnih panoa od kojih e svaki
predstavljati jednu laboratorijsku vebu upravljanja radom asinhronog motora. Oprema je
trebala da bude unapred povezana i da na taj nain prezentuje studentima samo princip
funkcionisanja vebe.
Meutim, kasnije, dolo se na ideju da se sva oprema ugradi u jedan ormar prema logikom
rasporedu i izvuku njeni prikljuni krajevi. Na taj nain, studentima je ostavljeno da sami
poveu odgovarajue elemente prema emi potrebnoj za izvoenje odreene laboratorijske
vebe. Time je omoguemo da se vie razliitih vebi izvodi sa istom opremom.
Potrebna kontaktorska oprema naruena je od poznate svetske firme Schnieder Electric [2]
koja je vodei svetski distributer elektro opreme. Oprema je u anskoj firmi Elektrovat
ugraena u ormar dimenzija 80*100 mm. Sa njegove gornje strane dovedeno je napajanje
sa dva voda: trofazno 5*2.5mm2 i monofazno 3*2.5mm2. Nezavisno monofazno napajanje
dovedeno za napajanje mernog instrumenta koji je ugraen u ormar, da bi se omoguilo
njegovo nesmetano funkcionisanje pri snienim vrednostima napona glavnog (trofaznog)
napajanja.
Kada se ormar otvori (slika 1), odmah se uoavaju dva dela koja su i funkcionalno razliita,
a to su:
Upravljaki panel sa komandom, signalizacijom i mernim instrumentom,
Deo sa energetskim vezama i elementima koji obezbeuju zatitu, upravljanje u
realizaciji razliitih zadataka.
Elementi ormara su tako rasporeeni da je preglednost i pristupanost elementima
zadovoljavajua.
Spisak elemenata koji se nalaze u ormaru:
1. Glavni prekida 40A 3p
2. ZUDS (FID sklopka)
3. Automatski osigurai: 3p C60N C20A, 4*1p C60N C16A, 3*1p C60N C4A
4. Multimetar PM 710
5. Motorni zatitni prekida 2.5-4A
6. Relej termiki (bimetalna zatita) 2,5-4A D09-38
7. Kontaktori 9A 3p pulna 230V
8. Pomoni kontakti spreda 2 radna, 2 mirna
9. Kit za ugradnju zvezda-trougao
10. Vremenski releji (viefunkcionalni)
11. Softstarter 1,1 kW
12. Strujni merni transformatori 50/5A
13. Tasteri zeleni crveni i crni
14. Lampice SIG 220V AC LED zelene, crvene, ute
349
Slika 1: Otvoren ormar

Trofazno napajanje dovedeno je preko glavnog prekidaa. Zatim, preko FID sklopke koja
obezbeuje zatitu delovanjem pri pojavi diferencijalne struje. Sa FID sklopke preko
automatskih osiguraa napajanje je dovedeno na pristupne take koje se nalaze ispod
osiguraa i sa kojih se vodi napajanje potrebno za realizaciju vebi.
Trofazni osigura slui za zatitu trofaznog potroaa (asinhronog motora). Do njega levo,
nalaze se 4 jednofazna osiguraa koji preko kojih se vri napajanje i zatita upravljakih
kola, a krajnja tri jednopolna osiguraa levo obezbeuju zatitu mernog instrumenta PM
710. Pored osiguraa (desno), nalazi se i motorni zatitni prekida ispod koga se takoe
nalaze tri fazne pristupne take namenjene za napajanje motora.
U donjem delu ormara nalaze se elementi koji omoguavaju upravljanje motorom i
upravljakim procesom kao to su: softstarter, kontaktori, vremenski releji i kit za ugradnju
zvezda-trougao. Softstarter i kontaktori imaju izvedene energetske pristupne krajeve
(ulazne i izlazne) tako da je njihovo meusobno povezivanje olakano. Ostale veze sa
njihovim pomonim kontaktima i vremenskim relejima se privruju odvijaem. Zatitni
provodnik (povodnik uzemljenja) kao i nulti su ve povezani i izvedeni na pristupne take u
gornjem delu ormara (taka uzemljenja i nulta taka ormara).
Pored nulte take i take uzemljenja u ormaru nalaze se izvedene i kratkospojene prstupne
take (kratkospojenih pet kontakata u etiri reda) koje slue za lake sticanje vie veza u
jednu taku.
350
3. LABORATORIJSKE VEBE I PRIPREMA STUDENTA

Student pre dolaska u laboratoriju ima obavezu da proita praktkum laboratorijskih vebi
[1] i pripremi se za izvoenje vebi. Priprema studenta olakana je sadrajem CD-a koji je
sastavni deo praktikuma. Na njemu se nalaze razliite slike, aplikacije, apleti i programi
koji omoguavaju lake razumevanje principa funkionisanja opreme kao i simulaciju vebi
koje student treba da izvede.
Praktikum je predvideo izvoenje sledeih sedam vebi:
upoznavanje sa elementima ormara i provera njihove ispravnosti,
povezivanje asinhronog motora na mreu, startovanje i zaustavljanje,
startovanje i zaustavljanje motora sa vremenskim kanjenjem,
putanje u rad asinhronog motora sa izborom smera obrta,
putanje u rad asinhronog motora preko prebacivaa zvezda-trougao izvedenog preko
tri kontaktora,
putanje u rad asinhronog motora preko automatskog prebacivaa zvezda-trougao
LAD912GV,
putanje u rad asinhronog motora pomou softstartera.
Primer laboratorijske vebe
Kao primer bie predstavljena veba broj 5, zadatak pod b. Zadatak vebe 5b predvia
putanje (delovanjem na taster) u rad asinhronog motora sa automatizovanim
prebacivanjem statorskih namotaja motora iz zvezde u trougao posle predvienog vremena
zaletanja. Takoe, zadatak treba da obezbedi treperuu signalizaciju delovanja zatite
motora kao i taster koji e omoguiti iskljuivanje procesa u svakom trenutku rada.
Po dolasku u laboratoriju studentu je za vebu na rapolaganju oprema u ormaru, veze i
ema energetskog i upravljakog dela kola. U prvom koraku student uz pomo asistenta
analizira i tumai emu veze. Pratei emu student treba da identifikuje i povee elemente u
ormaru tako da ona ostvaruje predvieni upravljaki zadatak (slika 2 i slika 3). Pri
povezivanju opreme student treba da potuje pravila rada u laboratoriiji od kojih
najznaajne glasi da se oprema povezuje u beznaponskim stanju.
Slika 2: ema povezivanja

351
Slika 3: Izgled ormara povezanog za vebu 5b (desno)

Po zavretku povezivanja veze se jo jednom prekontroliu od strane asistenta. Oprema se
potom puta u rad i proverava uspenost izvrenja upravljakog zadatka. Instrument PM710
omoguava praenje karakteristinih mernih veliina. Ukoliko je zadatak uspeno izvren
oprema se razvee i kao takva spremna je za povezivanje sledee vebe.
Ukoliko student ima ideju za poboljanje, pojednostavljenje ili drugi nain izvoenja
zadatog upravljakog zadatka, predlae je asistentu i zajedno se u grupi diskutuju
karakteristike (prednosti i mane) predloenog reenja. Takoe, student moe da predloi
potpuno novi upravljaki zadatak i nain za njegovo realizovanje sa opremom sa kojom se
raspolae. Ukoliko se predloeno reenje prihvati, upravljaki zadatak se prvo simulira na
raunaru u programu CONSTRUSTOR [3], a potom praktino realizuje na ormaru sa
raspoloivom opremom.
4. ZAKLJUAK
Rezultat ovog rada je predstavljanje jednog od moguih reenja za izvoenje dela
laboratorijskih vebi iz elektromotornih pogona. Izradom jednog ovakvog ormara sa
kontaktorskom i prateom opremom postignute su sledee prednosti u izvoenju
laboratorijskih vebi:
potrebno je znaajno manje elemenata za izvoenje vebi, jer se sve vebe izvode na
jednom mestu,
omogueno je da student sam povezuje elemente ormara, tumai principe rada i na taj
nain stie kvalitetnija praktina znanja,
lako povezivanje i razvezivanje opreme ostavlja prostora za istraivanje i realizaciju
novih reenja upravljakih zadataka i laboratorijskih vebi,
352
program CONSTRUCTOR koji ini sastavni deo laboratorisjkih vebi sa izraenim

ormarom omoguava simulaciju postojeih i potencijalnih, novih, predloenih reenja i
proveru uspenosti upravaljakog zadatka pre nego se on izvede na ormaru. Na taj
nain student se osposobljava za ininjerski pristup u reavanju problema.
Mogunosti primene izraenog oramara su raznovrsne. Nabrojane vebe, u obimu
predviene laboratorijskim praktikumom [1], ve se izvode na Tehnikom Fakultetu i
Visokoj koli tehnikih strukovnih studija u aku, kao deo laboratorisjkih vebi koje prate
predmet Elektromotorni pogoni. Elementi ormara se koriste i za druge laboratorijske vebe.
Neke od njih baziraju, se na mernom instrumentu PM 710 koji sa svojim bogatim menijem
pored osnovnih veliina kao to su liniski i fazni naponi i struje omoguava merenje i:
potronje elektrine energije po fazama i tipu snage (P,Q i S), faktora snage, THD (total
harmonic distortion) analizu veliina, merenje vrnih vrednosti, itd. Takve karakteristike
instrumenta PM710, koji ima i port za komunikaciju sa raunarom, omoguavaju
jednostavnije izvoenje vebi odreivanja parametara transformatora i asinhronih maina
ogledima kratkog spoja i praznog hoda.
Pravci daljeg razvoja ormara usmereni su ka dodavanju jo nekih potrebnih elemenata koji
e proiriti spektar njegovih mogunosti. Osim nabrojanih elemenata u ormar je ugraen i
frekventni regulator tipa ALTIVAR 31 koji znatno proiruje mogunosti ormara u
izvoenju laboratorijskih vebi. Nedostatak ormaara ogleda se u ogranienom prostoru i
nemogunosti dodavanja novih elemenata. Iz tog razloga u laboratoriji za elektromotorne
pogone TF-a u aku pokrenuti su projekti izrade novih laboratrijskih reenja zasnovanih
na sofisticiranijim, raunarskim metodama upravaljnja kao to su PLC kontroleri i SCADA
sistemi.
5. LITERATURA
[1] M. Bjeki, M. Rosi: Kontaktorska oprema u pogonu asinhronog motora
laboratorijski praktikum, Tehniki faklultet aak, 2008
[2] Schneider Electric. Dostipno na http://www.schneiderelectric.com/sites/corporate/en/home.page
[3] Program CONSTRUCTOR. Dostupno na:
http://www.cmhsoftware.com/orderconstr.htm
353


UDK: 004.431.4PLC:62-3](075.8)(076.5)
Struni rad
EDUKATIVNI PANO AUTOMATIKE PRIMENJEN U

ELEKTROMOTORNIM POGONIMA
Milo Boi1, Miroslav Bjeki2
Rezime: U radu je predstavljen Edukativni pano sa osnovnim elementi automatike koji se

mogu nai u savremenim elektromotornim pogonim, kao to su programabilni logiki
kontroler (PLC), operator panel, frekventni regulator. Rad obuhvata i uputstvo za
programiranje PLC kontrolera, operator panela, podeavanje parametara frekventnog
regulatora kao i laboratorijske vebe.
Kljune rei: PLC, operator panel, frekventni regulator, laboratorijske vebe
AUTOMATIC DEVICES EDUCATION BOARD APPLIED IN

ELECTRIC DRIVES
Summary: This paper presents an education board with the basic elements of automatic
devices that can be found in modern electric drives, such as programmable logic controller
(PLC), operator panel, the frequency regulator. The paper includes a guide for PLC
controller programming, operator panel, setting parameters for the frequency regulator
and laboratory exercises.
Key words: PLC, operator panel, frekvency regulator, laboratory exercises
1. UVOD
Kako bi se teorijsko predavanje to bolje razumelo i usvojilo, potrebno je da bude
propraeno adekvatnim praktinim i laboratorijskim vebama. Da bi bilo mogue izvoditi
laboratorijske vebe, potrebno je imati adekvatna nastavna sredstva. U ovom radu je opisan
Edukativni pano kao novo nastavno sredstvo za predmete elektrostruke na Tehnikom
fakultetu u aku.
2. OPIS EDUKATIVNOG PANOA
Edukativni pano [1] predstavlja razvojno okruenje na koji se mogu dovesti analogni i
digitalni signali, na osnovu kojih e PLC kontroler prihvatati informacije iz spoljanjeg
sveta. Pomou svog unapred napisanog programa PLC obradjuje te primljene signale i
1
2
Milo Boi, dipl. in. el., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, E-mail: bozzec@gmail.com
dr Miroslav Bjeki, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: mbjekic@tfc.kg.ac.rs
formira izlazne signale. Preko operator panela komunicira sa korisnikom, a zatim deluje na
izvrne elemente.
PLC preko svojih komunikacionih portova moe biti povezan sa velikim brojem uredjaja
kao to su raunar, frekventni regulatori, operator paneli, servo kontroleri itd.
Izgled edukativnog panoa je dat na slici:
Slika 1: Edukativni pano

Elementi edukativnog panoa:
8. Tasteri, prekidai i LED diode
1. Glavni prekida
9. Emergency stop
2. Automatski osigurai za naizmeninu
struju
10. Izborni prekida
3. Ispravljaka jedinica
11. Analogni ulazi
4. Automatski osigura za jednosmernu
12. Digitalni ulazi
struju
13. Digitalni izlazi
5. PLC platforma Modicon M340
14. Releji
6. Operator panel Magelis XBT RT500
15. Prikljunica
7. Izvor jednosmernog napajanja
16. vorita
355
Slika 2: Elektrina ema veze edukativnog panoa

Elektrino napajanje je preko glavnog prekidaa (1) dovedeno na edukativni pano.
Elementi napajani naizmeninom strujom zatieni su automatskim osiguraima (2), dok su
elementi napajani jednosmernom strujom zatieni automatskim osiguraem za
jednosmernu struju (4). Kako je PLC kontroleru potreban jednosmerni izvor napajanja, tu
se nalazi i ispravljaka jedinica (3). Sa ispravljake jedinice su izvedena i 4 izvora u obliku
banana prikljunica za napajanje nekih spoljanjih elemenata.
Sam PLC kontroler se sastoji iz vie modula kao to modul napajanja, CPU modul, modul
sa analognim ulazima, moduli sa digitalnim ulazima i modul sa digitalnim izlazima.
1.
2.
Rek
Modul za napajanje
3.
4.
5.
6.
Procesorski modul
Modul sa analognim ulazima
Modul sa digitalnim ulazima
Modul sa digitalnim izlazima
Slika 3: Izgled platforme Modicon M340

Ulazi/izlazi su takoe izvedeni u obliku banana prikljunica u cilju lakeg i breg
povezivanja, a samim tim i izvodjenja vebi. ime je skraeno vreme samog povezivanja
vebe, a akcenat stavljen na logikom reavanju problema.
Slika 4: Banana prikljuci digitalnih ulaza

356
X-Y mA
010V
AOC
AOV
24V
LI6
M
3~
AI2
LI5
AI3
LI3
LI4
LI2
AI1
COM
CLI
R2C
LI1
10V
PB
PC/-
R2A
R1B
PA/+
R1C
S/L2
T/L3
R1A
V/T2
W/T3
P0
R/L1
U/T1
U cilju simulacije digitalnih signala postavljeni su tasteri i prekidai (8), a za prikaz stanja
digitalnih izlaza LED diode. Pored ovih tastera tu se nalazi i specijalan taster Emergency
stop (9) za prekidanje nekog nedozvoljenog stanja. Da bi se edukativni pano povezao sa
nekim energetskim delom kojim treba upravljati koristi se relejni interfejs (14).
Sastavni deo opreme je i frekventni regulator Telemecanique ATV31 koji je postavljen u
ormar sa kontaktorskom opremom [2]. Frekventni regulator moe sam upravljati nekim
pogonom ili moe biti vodjen nekom viom logikom kao to je PLC preko digitalnih i
analognih signala.
Slika 5: Frekventni regulator ATV31 i dijagram povezivanja

Da bi se uspeno izvrilo programiranje PLC kontrolera i operator panela neophodno je
savladati i dva programa: Unity PRO i Vijeo Designer.
Unity Pro je softverski paket namenjen programiranju PLC-a na edukativnom panou. U
imenu ovog softverskog paketa stoji oznaka XL koja ukazuje na to ta ovaj softverski paket
sadri od opcija. Siromaniji opcijama su paketi S, M, L, a bogatiji je paket XLS.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Menu Bar
Toolbar
Project
Browser
Hardware
catalog
Editor
window
Register
tabs
Information
window
Status bar
Slika 6: Korisniki interfejs programa Unity Pro

357
Vijeo Designer Lite je softver namenjen za programiranje terminala Magelis. Pomou

ovog softvera se kreiraju HMI (Human Machine Interface) aplikacije koje e se pokretati na
operator panelu i koristiti za nadgledanje i upravljanje nekog automatizovanog procesa.
1.
application
browser
2.
dialog
window
3.
menu,
toolbar
4.
status bar
Slika 7: Korisniki interfejs programa Vijeo Designer

Da bi student praktino savladao programiranje PLC-a i podeavanje frekventnog
regulatora osmiljeno je 11 vebi.
Vebe koje se realizuju na edukativnom panou su sledee:
Upoznavanje sa frekventnim regulatorom;
Primena frekventnog regulatora na industrijskoj traci;
Promena smera negativnom referencom brzine;
Simulacija ventilacije sklonita;
Primena izbornog prekidaa (automatsko-manuelno);
Primena tajmera;
Korisniki funkcionalni blok;
Brojanje elemenata na pokretnoj traci;
Emergency Stop;
Analogni ulazi;
Intermitirani pogon;
3. MOGUNOSTI PRIMENE I DALJI RAZVOJ EDUKATIVNOG PANOA
Mogunosti primene izraenog Edukativnog panoa su raznovrsne:
Primenjen u nastavi u oblasti elektromotornih pogona omoguava studentima sticanje

osnovnih znanja vezanih za primenu automatike u elektromotornim pogonima, a moe
se primeniti i u drugim oblastima (osvetljenje, HVAC, mehatronika).
Na bazi ovog rada mogu nastati i neka mini razvojna okruenja koja se mogu
koristiti u nastavi u srednjim kolama.
Stvaranje novog seta laboratorijskih vebi.
358
Pravci daljeg razvoja

Dodavanje novih modula (Ethernet, Analogni izlazi, High speed ulazi);
Dodavanje senzora (induktivnih, optikih, kapacitivnih, ultrazvunih, enkodera);
Dodavanje izvrnih elemenata (pneumackih klipova, elektromagnetnih klipova, pumpi,
motora);
Praktina realizacija maketa laboratorijskih vebi (Regulacija nivoa vode u
rezervoarima, Lift, Kran, PI regulacija, SCADA sistemi...).
Slika 8: Kompletan izgled edukativnog panoa

4. ZAKLJUAK
U radu je prikazan edukativni pano koji je realizovan za izvoenje laboratorijskih vebi iz
predmeta Elektromotorni pogoni. Upoznavanjem sa elementima panoa, softverima za
programiranje PLC-a i operator panela, kao i realizacijom seta osmiljenih vebi, studenti
dobijaju mogunost da steknu osnovna praktina znanja i vetine. Kako da sa savremenom
opremom izvre upravljanje, nadzor ili kontrolu odreenih procesa, u ovom sluaju
upravljanje PLC-om i frekventnim regulatorom pogona asinhronog motora.
5. LITERATURA
[1] M. Boi: Edukativni pano automatizacije i kontrole u elektromotornim pogonima,
diplomski rad, aak: Tehniki fakultet, 2009.
[2] M. Bjeki, M. Rosi. Kontaktorska oprema u pogonu asinhronog motora
laboratorijski praktikum, aak: Tehniki fakultet, 2008.
[3] N. Mati: Uvod u industrijske PLC kontrolere, Beograd: Mikroelektronika.
[4] Schneider Electric. Dostipno na http://www.schneider-electric.com/
359


UDK: 371.3:004.4 PLC
Struni rad
SCADA SISTEM KONTINUALNE REGULACIJE NIVOA VODE

KORIENJEM PLC-A
Marko Vujii1, Milo Boic2, Miroslav Bjeki3
Rezime: Zadatak rada je opis realizacije sistema koji podrezumeva upotrebu senzora (u
ovom sluaju infracrvenih senzora udaljenosti), formiranje SCADA sistema i
programiranje PLC-a. Cilj rada je da se studenti pri izvoenju laboratorijskih vebi
upoznaju sa ureajima koji se dasnas koriste u industriji i problemima koji se javljaju
prilikom rada se ovakvom opremom.
Kljune rei: SCADA sistem, PLC, infracrveni senzori
SCADA SYSTEM OF CONTINUOUS REGULATION OF WATER

LEVELS USING PLC
Summary: The purpose of this paper is to realization the system that implies utilisation of
sensors (in this case infrared distance sensors), SCADA system formation and PLC
programming. The aim of this paper is to make students acquainted with the devices that
are nowadays used in industry and with the problems occuring while the equipment is
being used.
Key words: SCADA sistem, PLC, infrared sensors
1. UVOD
Laboratorija za Elektromotorne pogone do skoro je raspolagala sa starom opremom i
zastarelim tehnikim reenjima, a nedavno je osavremenjena opremom poslednje generacije
koja je omoguila razvijanje novih laboratorijskih vebi. Pored nekih drugih inovacija
napravljen je i Edukativni pano automatizacije koji je omoguio da se simuliraju razne
situacije iz prakse. Zahvaljujui razvojnoj platformi mnoge ideje mogu postati stvarnost.
Jedna od njih, koja je imala i fiziku realizaciju, je Kontinualna regulacija nivoa vode
korienjem PLC-a kao posledica elje da se prikae kako neki stvarni procesi mogu da se
prilagode uslovima laboratorije i na taj nain pomognu studentima u razumevanju procesa.
Marko Vujii, dipl. in. el., E-mail: trepacanac@gmail.rs

Milo Boi, dipl. in. el., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, E-mail: bozzec@gmail.rs
3
dr Miroslav Bjeki, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: mbjekic@tfc.kg.ac.rs
2
Marko Vujii i dr.
2. OPIS PROJEKTA I UPOTREBLJENA OPREMA

Od samog poetka ideja je bila da se upravlja nivoima tenosti u dva providna rezervoara
tako da se i vizuelno moe pratiti promena njihovih nivoa. Edukativni pano je ve postojao
pa je logino bilo upotrebiti mogunosti opreme koja je na njemu postavljena.
Slika 1: Sistem regulacije
Slika 2: Meusobni poloaj rezervoara, pumpi i cevi za pretakanje tenosti

Spisak ugraenih elemenata:
Posude izraene od klirita
Tri monofazne pumpe za vodu
Infracrveni senzori distance
361
Marko Vujii i dr.
Napajanje pumpi je izvedeno u obliku banana prikljunica sa gornje strane ploe. Napajanje
je izvedeno na ovaj nain da bi se omoguila mobilnost itavog sistema.
Slika 3:Banana prikljuci

etiri prikljuka sa leve strane predstavljaju napajanje pumpi. Nulti provodnik je zajedniki
za sve pumpe dok se ulazni napojni krajevi pumpi prikljuuju na izlazne krajeve releja. Na
desnoj strani su prikazana etiri prikljuka koji predstavljaju prikljune krajeve senzora.
AI1 i AI2 su analogni naponski signali na izlazu senzora koji se menjaju srazmerno
udaljenosi reflektujue povrine od senzora i oni se prikljuuju na ulaze PLC-a. GND je
uzemljenje koje je zajedniko za oba senzora kao i napajanje koje je izvedeno u obliku Vcc
kraja.
Da bi se postigla zadovoljavajua tanost, bilo je neophodno izvriti kalibraciju senzora. Za
to je koriena akviziciona kartica NI6009 i programski paket LabVIEW. Rezultati su
potom obraeni u programu MATLAB kreiranjem analitike funkcije koja predstavlja
zavisnost napona na krajevima senzora od njegove udaljenosti od posmatranog objekta u
ovom sluaju od povrine vode.
Slika 4: Ekranski prikaz LabVIEW

program sa kojim se vri kalibracija
Slika 5: Diskretni skup taaka sa izraunatom analitikom funkcijom
Da bi sistem korektno funkcionisao, neophodno je bilo osmisliti logiku ukljuivanja

pojedinih pumpi u zavisnosti od trenutnog i zadatog nivo tenosti u oba rezervoara.
Za tu svrhu su kreirane prekidake funkcije za ukljuivanje sve tri pumpe, koje su potom i
realizovane programiranjem PLC-a
362
Fa=abcd+abc+acd=abcd+ac(b+d)
a
Marko Vujii i dr.
Fb=acd+bcd+abd=acd+bd(c+a)
c
Fc=bcd+acd+abd=d(c(b+a)+ab)
a
c
d
?
c
b
d
d
Slika 6: Prekidake funkcije ukljuivanja sve tri pumpe

itavim sistemom upravlja se pomou PLC-a. Za njegovo programiranje korien je
program UNITY PRO koji je namenjen pisanju programskog koda za PLC tipa MODICON
M340.
Slika 7: Deo koda realizovanog u softveru UNITY PRO

3. KREIRANJE SCADA SISTEMA
Poto sistem kontinualne regulacije zadovoljava u pogledu dinamike promene parametara
bilo je dovoljno interesantnih elemenata koji su opravdavali kreiranje SCADA sistema.
SCADA (supervisory control and data acquisition) je sistem koji omoguava nadzor i
upravljanje razliitim udaljenim procesima pomou serijskih komunikacija izmeu
centralne i udaljenih stanica. Dat je primer ovog sistema formiranog u dva programska
paketa LOOKOUT i Vijeo Citec.
LOOKOUT je ovek - maina interfejs (NMI) nadzor kontrola i prikupljanje podataka
(SCADA) softverski paket koji slui za automatizaciju u industriji. LOOKOUT funkcionie
pod Windows okruenjem i komunicira sa spoljnim ulazno-izlaznim ureajima putem
hardverske kontrole. Tipina LOOKOUT aplikacija podrazumeva kontinualni proces
363
Marko Vujii i dr.
monitoringa, nadzora i kontrole, odvojenost procesa, grupu aplikacija, daljinski

telemetrijski sistem.
Neke od bitnijih karakteristika su izdvojene:
Hardware Connectivity- LOOKOUT prua prilagoene drajvere koji su potrebni za
kontrolu PLC-a i RTU-a bez obzira na razlike koje postoje izmeu proizvoaa.
LOOKOUT je puno-kompatibilan OPC (OLE za kontrolu procesa) server, koji
dozvoljava punu konekciju putem industrijskih standarda.
Serijska komunikacija - Omoguava odreenu serijsku komunikaciju sa hardverom
putem serijskih portova na kompjuteru. LOOKOUT nadgleda upotrebu serijskih
portova.
Grafici - LOOKOUT poseduje opsenu biblioteku standarsnih grafika, a takoe i
Image navigator (navigator slika) sa sopstvenom bibliotekom grafika, pomou kojih je
mogue napraviti sopstveni korisniki interfejs.
Alarmi-u LOOKOUT-u je mogue generisati, prikazati, logovati, filtrirati, grupisati, i
tampati alarme
Multimedija - LOOKOUT omoguava presluavanje zvunih zapisa. Takoe je
mogue stvoriti animacije u boji na LOOKOUT panalu koristei animator, Multitate i
cevne objekte.
Bezbednost - LOOKOUT prua bezbednosni sistem koji omoguava lokalnu i internet
sigurnost.Mogue ja konfigurisati mrenu sigurnost, kontrolisati je i nadgledati.
Mogue se odrediti nivo pristupa i kontrole svakom od operatera na maini koja je
umreena.
DDE podrka - LOOKOUT moe da alje podatke iz procesa koji se odvija drugim
aplikacijama i moe da prima vrednosti u realnom vremenu od drugih aplikacija.
LOOKOUT radi obe funkcije, kao DDE klijent i kao DDE server.
Slika. 8: LOOKOUT SCADA sistem

Za drugi SCADA sistem dat je samo ekranski prikaz ostvarenog reenja
364
Marko Vujii i dr.
Slika 9: Vijeo Citec SCADA sistem

4. ZAKLJUAK
Ideja kreiranja ovog sistema je da objedini:
praktini primer iz industrije (koji podrazumeva postojanje objekta kojim se upravlja rezervoari sa vodom),
ureaja kojim se upravlja (npr. PLC), i
sistema akvizicije, prikupljanja podataka i nadzora procesa (SCADA sistem).
Pored ostvarenih navedenih ciljeva studenti se mogu osposobiti da:
pravilno koriste elemenate edukativnog panoa sa elementima automatizacije,
naue da koriste optike infracrvene senzore, kao i postupak njihove kalibracije,
logikog reavanja problema korienjem Karnoovih tablica,
softverskog paketa Unity Pro XL,
SCADA sistema i njegove realizacije pomou LOOKOUT i VIJEO CITEC softvera,
mogue nadogradnje izvedene vebe, i
konketne fizike realizacije.
5. LITERATURA
[1] M. Bjeki, M. Rosi, Kontaktorska oprema u pogonu asinhronog motora
laboratorijski praktikum, aak: Tehniki fakultet, 2008.
[2] Schneider Electric, http://www.schneider-electric.com/sites/corporate/en/home.page
[3] SHARP GP2D12 Analog Distance Sensor pdf www.parallax.com
[4] Boi, M, Edukativni pano automatizacije i kontrole u elektromotornim pogonima
diplomski rad, aak: Tehniki fakultet.
365


UDK: 004:621.316
Struni rad
NEELJENI EFEKTI PRI PUTANJU U RAD INKADESCENTNE

SIJALICE I MOGUA REENJA
Momilo Vujii 1, Saa Pani2
Rezime: Na prvi pogled, sasvim bezazlena inkadescentna svetiljka u svom poetnom

prelaznom procesu ima veoma neprijatan efekat. U ovom radu e biti prezentovan deo
istaivanja i jedan od naina reenja ovog problema "meko putanje u rad inkadescentne
sijalice". Rezultati dobijeni u laboratoriji i teoriski rezultati e biti analizirani, kao i
negativne posledice na elektrinu mreu.
Kljune rei: Ikadescenta, temperatura, harmonici, mikrokontroler.
SIDE EFFECTS WHEN RELEASED TO THE WORK

IKADESCENTNE BULBS AND POSSIBLE SOLUTIONS
Summary: At the first glance, quite harmless incandescent lamp in your home transition
process has a very unpleasant effect. The paper will present one part of the research and a
way of solution to this problem, "soft start-up incandescent bulbs". The results obtained in
the laboratory and theoretical results will be analyzed, as well as negative effects on the
electrical network.
Key words: Incandescent, temperature, harmonics, microcontroller .
Prof. dr Momilo Vujii , Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: vujicic@tfc.kg.ac.rs
Dipl. in. Saa Pani, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: panic@hotmail.rs
1. UVOD
U elji da nau materijal koji bi izdrao viu tempreaturu i dao bolje rezultate, istraivai su
eksperimentisali sa vlaknima od osmijuma, tantala i volframa. Volfram se pokazao kao
najprikladniji i zato se dans za sijalice sa usijanim vlaknom upotrebljava iskljuivo volfram.
Princip rada sijalice sa usijanim vlaknom (inkasescentea sijalica): ako se kroz vlakno
odreenog otpora propusti elektrina struja, provodnik e se usled Dulovog efekta,
postepeno zagrevati i kad dostigne temperaturu od 500C, poee da svetli. Zagrejan do
temperature od 1500C svetli utom bojom a na 2500C svetli belom bojom.
Otpor vlakna na temperaturi od 20C iznosi 0,053 za 1 m duine i 1 mm2 preseka. On
reste sa temperaturom kao i otpor svih metala. Otpor volframove sijalice kada ne gori
mnogo je manja nego kad gori: odnos izmeu otpora sijalice sa usijanim i hladnim vlaknom
inosi 12 do 15 puta. Odavde izlazi da je u prvim trenucima po ukljuenju sijalice vrednost
stuje znatno vea od nominalne. Usled toga mogu nastupiti tekoe pri ukljuenju velikog
broja sijalica odjednom: znatno velika struja u trenutku ukljuenja moe automatske
osigurae izbaciti, topljive osigurae istopit ili zbog veoma kratkog prelaznog procesa
osigurai nee reagovati pa e se javiti udar na mreu koji nee prijati ostalim ureajima.
2. TEORIJSKA ANALIZA
Izraunaemo koliku stuju uzima iz mree sijalica za 220V nage 200W pri nominalnom
radu, a koliku u trenutku ukljuenja ako je sa vlaknom od volfarama u gasom ispunjenom
prostaru (temperature usijanog vlakna 3000C), kad je temperature vlakna 20C, a
sainimac promene otpora sa temperaturom =0,005.
Struja pri nominalnom radu (vlakno usijano ) iznosi:
I=
P 200
=
= 0,91A
U 220
Otpor na temperaturi 2 bie:

Ra =
U 220
=
= 242
I 0,91
Otpor R na temperaturi 1 = 20 C izraunaemo po poznatom obrascu:

R = R0 1 + ( 2 + 1 )
odakle je:
R0 =
R
= 15, 2
1 + ( 2 + 1 )
Struja u trenutku ukljuenja bie:

I=
U
220
=
= 15,1A
R2 15, 2
367
300,00
250,00
Otpor
200,00
Struja
150,00
100,00
50,00
0,00
0
1000 2000 3000 4000
Slika 1: Zavisnost struje i otpora od temperature vlakna

Zakljuak: Pri ukljuenju ova sijalica uzima esnajest puta veu struju od struje u
nominalnom radu.
3.
LABORATORIJSKA MERENJA
Postojea komercijalno dostupna namenska oprema za analizu vremensko promenljivog

signala je inostranog porekla, skupa je i nepraktina za iroku primen. U ovom radu je
korien merno akvizicioni sistem za analizu i merenje vremensko promenljivog signala
na bazi personalnog raunara koji su autori rada razvili na Tehnikom fakultetu u aku.
Osnovne odlike merno akvizicionog sistema su:
koristi standardnu konfiguraciju PC,
mogue merenje na terenu pomou prenosivog raunara,
omoguava sinhrono merenje u vie taaka sistema
jednostavno podeavanje i obrada podataka
mogunost praenja svih mernih podataka u realnom vremenu,
mogua samokontrole greke,
format izlaznih podataka omoguava njihovu obradu u drugim korisnikim

softverima,
omoguava praenje greke u proraunu viih harmonika, to predstavlja poseban

kvalitet mernog ureaja.
Praktina primena i tanost merenja ureaja je verifikovana kroz uporedna merenja

karakteristika napajanja Laboratorije na Tehnikom fakultetu u aku. Softver koji je
koristili za analizu signala je Multi-Instrument 3.2.
368
3.1. Rezultati merenja su za sijalicu (PHILIPS 100W)
Slika 2: Vremensi oblik struje u poetnom trenutku
Slika 3: Amplitudni spektar struje pri nominalnom radu
369
Slika 4: Trodimenzioni izgled aplitudnog spektra strjuje,

izdvojen je spektar u nominalnom radu sijalice
Slika 5: Trodimenzioni izgled aplitudnog spektra stjuje,

izdvojen je spektar u trenutku paljenja sijalice.
3.2. Meko putanje u rad inkadescentne sijalice
Uz pomo mikrokontrolera, preko trijaka moemo napajati sijalicu i kontrolisati prelazni
proces. Sledei rezultati su snimljeni sa istom opremom sa istim sijalicama sa kontrolisanim
prelaznim procesom.
370
Slika 6: Vremenski oblik struje u poetnom trenutku kontrolisan mikrokontrolerom.

4. ANALIZA
U teorijskom delu struja u poetnom trenutku je esnajest puta vea od nominalne struje,
kod merenja koja su obavljena u laboratoriji a to se vidi na slici 2. izmereno je da je struja
8,8 puta vea u poetnom trenutku nego u naminalnom. Velika razlika izmeu
laboratroiskih merenja i teoriskie analize moe se pripisati tome da je u teoriskom delu uzet
idealan priner sa mnogo zanemarivanja. Sa slike 2. se vidi da je prelezni proces trajao
priblino 80ms. Na sici 3. i slici 4. se vidi amplitudni spektar struje, uporeivanjem slike 4.
i slike 5. dolazi se do zakljuka da se u poetnom trenutku ukljuivanja sijalice javljaju vii
harmomici koje ne smemo zanemariti. Ovaj neeljeni efekat pri putanju u rad
inkadescentne sijalice negativno utie na radni vek sijalice, 90% sijaliva zavravaju svoj
radni vek pri putanju u rad, procenat je i vei kod sijalica koje se putaju u rad na
temperaturi nioj od sobne temperature, kao to su sijalice koje se nalaze na spoljnoj
temperaturi koja moe biti i -20C. Meko putanje u rad ne samo da drastino smanjuje
udar na mreu nago i poveava radni vek inkadescentne sijalice.
5. ZAKLJUAK
Vii harmonici poveavaju ukupne gubitke u mrei smanjujui efikasnost sistema pa se
primarna oprema mora dimenzionirati za vee snage. Pored toga oni kvare elektrinu
energiju koja se na tritu elektrine energije smatra robom koja mora zadovoljiti odreeni
kvaliteti. Problem viih harmonika u elektroenergetskim mreama se stoga ne sme
zanemarivati. Moderni ureaji kojh je sve vie zbog uteda na energiji ukljuuju gotovo
uvek pretvarae koji predstavljaju nelinearne potroae. Ova nelinearnost generie vie
harmonike koji se moraju analizirati i uvaavati.
6. LITERATURA
[1] M. Mikovi: Elektrine instalacije i osvetljenje, 2007
[2] eljko urii, Milenko uri: Analiza kvaliteta elektrine energije bazirana na
personalnom racunaru, 2008
371


UDK: 004:621.31(075.8)
INFORMATIKA ANALIZA RADA ELEKTROENERGETSKIH

SISTEMA U VISOKOM OBRAZOVANJU
Slobodan Bjeli1, Nenad Markovi2, Uro Jaki3, Momilo Vujii4
Rezime: U radu su predloene korekcije u sadraju programa obrazovanja za studente

masters stepena na modulu za projektovanje i eksploataciju sistema automatskog
upravljanja u energetici. Budui energetski sistemi sa hijerarhijskom strukturom sa
respektivnim nivoima bie odgovorni za napajanje energijom itave zemlje, regiona,
konzumnih centara i industrijskih zona.
Kljune rei: Obrazovanje, elektroenergetika, sistem.
INFORMATICAL ANALYSIS OF ELECTRO ENERGETIC

SYSTEMS IN HIGH EDUCATION
Resume: In the paper are proposed corrections in the content of the education program for
students of Master degree on module for projecting and exploitation of automatic control
system in energetic. Future energetic systems with hierarchic structure with respective
levels will be responsible for energy supply of whole country, region, consume centers and
industrial zones.
Keywords: Education, electro-energetic, system.
1. UVOD
Ako se pogledaju sadraji predmeta koji se tiu obrazovanja studenata na masters nivou u
Srbiji i van nje iz domena rada elektroenergetskog sistema i njegovog upravljanja mogu se
uoiti est karakteristinih delova:
Prvi deo se odnosi na znanja koja su usmerena na izuavanje i usavravanje prorauna
stacionarnih reima elektroenergetskih sistema. Glavna panja je usmerena na primenu
1
Prof. dr Slobodan Bjeli, Fakultet tehnikih nauka, Kneza Miloa 7, Kosovska Mitrovica, E-mail:
slobodan_bjelic@yahoo.com
2
Mr Nenad Markovi, struni saradnik, Visoka tehnika kola strukovnih studija iz Uroevca, B.
Nuia 6, Zvean, E-mail: nen.mark@sezampro.rs
3
Mr Uro Jaki, predava, Visoka tehnika kola strukovnih studija, B. Nuia 6, Zvean, E-mail:
uros_jaksic@yahoo.com
4
Dr Momilo Vujii, vanr. prof., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail:
vujicic@tfc.kg.ac.rs
Slobodan Bjeli i dr.
metoda drugog reda sa kvadratnim aproksimacijama nelinearnih jednaina stacionarnih

reima. Uvode se razliite pretpostavke u Jakobijevoj matrici; najea je ona sa
neizmenjenim parametrima ili se predlae da ima to manji broj lanova. Poslednjih godina
je trend da se kao metod za proraune stacionarnih reima rada, koriste samo parcijalne
diferencijalne jednaine prvog reda sa promenljivim veliinama definisanim u polarnim
koordinatama (ovaj trend se moe uoiti u radovima objavljenim posle 2000. godine).
Metoda Newton-Raphstona je u literaturi poznata kao najtanija metoda prorauna jer ima
jaku matematiku osnovu. Postupak se svodi na uzastopno pribliavanje traenim tanim
reenjima. Analiziraju se naponske prilike i tokovi snaga u sistemima a zadate vrednosti su
aktivne i reaktivne snage konzuma. Polazna pretpostavka je i da se broj generatora i
konzumnih vorova razlikuju.
Mnogi faktori ipak pokazuju da je bolje da se za proraune stacionarnih reima koriste
metode drugog reda koje znatno skrauju vremena izraunavanja u poreenju sa metodom
Newton-Raphstona, to omoguava da se isti metod koristi i za proraune definisane
zadacima operativnog upravljanja energetskim sistemima.
Slika 1: Jednopolna ema sistema

Na (sl. 1) je prikazana ilustracija primene praktine metode prorauna koja izbegava
matematike komplikacije u vezi sa iterativnim postupkom. Predstavljena je minimalna
konfiguracija sistema sa 3 generatora, 4 sistema sabirnica i 4 dalekovoda i njena zamenska
ema (sl. 2).
Drugi deo tie se sticanja znanja iz domena regulacije i upravljanja operativnim funkcijama
energetskih sistema. Znaajan doprinos u formulisanju metoda za sticanje znanja i
reavanje zadataka regulacije i upravljanja dali su ruski univerzitetski nastavnici. Na
osnovu saznanja iz ove oblasti jasno je da u obrazovanje na masters nivou treba uvesti
savreniju tehniku linearnog programiranja sa primenom u prognostikom modelovanju
optimalnog i perspektivnog planiranja u elektroprivredi, u skladu sa ubudue usvojenim
IEC standardima radi stvaranja integrisanih sistema u energetici. U obrazovanje se mora
uvesti razmatranje kompleksne regulacije kao podrke reimu rada elektroenergetskog
sistema u kome uestvuju sve elektrane. Ova metoda je ve deo sadraja programa koji se
odnose na rad i upravljanje energetskog sistema Francuske (EdeF). Osnovna prednost
metoda je to se reavanjem zadataka stvara mogunost da sistem ekonomino koristi
proizvedenu elektrinu snagu.
373
Slika 2: Ekvivalenta ema energetskog sistema sa (sl. 1)

Novim pristupom u obrazovanju na masters nivou se mogu razmatrati i problemi
operativnog planiranja distribucije goriva i proizvedene snage na godinjem nivou uz
primenu Matoda Lagrange-a i Metoda relaksacije.
U treem delu predloenih sadraja uglavnom se uoavaju metodi za izraunavanje
pouzdanosti uz iroku primenu raunarskih sistema. Na alost u tim sadrajima nisu
pomenuti ekspresni metodi za ocenu pokazatelja pouzdanosti odvojenih elementa snage
(vorova na koje su prikljuene grupe potroaa, generatori itd.). Ne navode se ni uputstva
za reavanje kompleksa zadataka u sloenim energetskim sistemima. Iako se u mnogim
radovima iz ove problematike predlau metodi za odreivanje minimalnih preseka u
konfiguracijama elektrinih mrea u odnosu na vorove optereenja koji ne funkcioniu po
optimalnom principu, veu panju treba pokloniti uvoenju u obrazovni proces adaptivnih
algoritama koji se mogu koristiti i za reavanje pokazatelja pouzdanosti u sloenim
sistemima koji se sastoje i od desetak hiljada elemenata. U sadraje predmeta treba uvesti i
metode za proraun pouzdanosti paralelno pripojenih elemenata uz korienje istog pristupa
(stacionarni model stanja Markova). Markovljevi modeli uspostavljenog stanja primenjuju
se za ocenu spremnosti generatorskih agregata i njihove uticaje na uspostavu rezervi u
energetskim sistemima itd.
etvrti deo sadraja je uglavnom posveen modelovanju i proraunima prelaznih procesa u
energetskim sistemima. Ovde bi bilo vrlo interesantno uvoenje numerikog modelovanja
energetskih sistema i paralelnih algoritama za izraunavanje prelaznih procesa na osnovu
savremenog funkcionalnog modelovanja itd. Tako bi se dobila mogunost da studenti
razliitih institucija u zemlji i inostranstvu kroz sprovedena istraivanja mogu da uporede
rezultate sa dva metoda: metod teorije katastrofe i metod povrine pri izuavanju
ravnotenog stanja sistema u sluaju promene njegovih parametara. Radovi istraivaa koji
su nastali posle 2000. godine ukazuju da se metod katastrofe moe koristiti za reavanje ove
klase zadataka.
Peti deo sadraja programa obrazovanja je karakteristian po predstavljanju postupaka koji
se koriste u informatikim metodama za analizu rada i upravljanje energetskih sistema.
Ovde se uglavnom razmatraju topoloka svojstva sistema u svrhu upravljanja radom
sistema. Meutim, u buduem pristupu obrazovanju treba posebnu panju ukazati
postupcima akvizicije i predstavljanja podataka u cilju smanjenja vremena pretraivanja i
izbora potrebnih podataka.
374
esti deo se odnosi na primenu raunarske tehnike za upravljanje reimima rada

energetskih sistema. Obzirom na budue poslove u upravljanju sistemom, obrazovanje
studentata na masters nivou treba dopuniti savremenim znanjima iz sistema upravljanja u
dispeerskim centrima i na energetskim objektima, koji se odnose na sistem realnog
vremena i toka procesa. Njihova opta karakteristika je korienje informacije o trenutnom
stanju energetskog sistema.
2. RAUNARSKI SISTEMI U ELEKTROENERGETICI
Razvoj alata i metoda upravljanja u elektroenergetici ide uporedo sa razvojem
centralizovanog sistema upravljanja, kroz razvoj CIIS-a (Centralnog Integralnog
Informacionog sistema) uz pomo raunarske tehnologije (digitalne, analogne i hibridne).
Stvaranje CIIS-a pokazalo je sve prednosti u odnosu na ranije sisteme upravljanja u kojima
su korieni razliiti ureaji sa ogranienim funkcijama a pojam sistem se odnosio samo
na opti proces upravljanja a imao je ogranienu strukturu i aparatsku realizaciju.
Elektroenergetika kao jedan od najnaprednijih privrednih sistema je stimulisala i stimulie
primenu savremenih digitalnih raunarskih i informatikih sistema. Elektroenergetika je i
jedan od najveih konzuma velikih inteligentnih raunarskih sistema. U njoj se kao i u
ostalim delovima privrede raunarski sistemi koriste za upravljanje privrednim
delatnostima kompanija na svim hijerarhijskim nivoima. Raunarski sistemi se koriste
neposredno u kompanijama (elektrane, razvodna postrojenja, distribucije) ili za upravljanje
tehnolokim procesima (proizvodnja resursa-goriva ili energije). Energetika je
karakteristina i po tome to ima dva karakteristina sistema upravljanja i zato je njen
sistem upravljanja dobio naziv automatizovani sistem dispeerskog upravljanja (ASDU) a
mesto na kome se to upravljanje obavlja nazvano je dispeerskim centrom (DC).
U sastav ASDU ulaze dva kompleksa tehnikih sredstava: sistemi koji rade autonomno (sa
obradom-procesiranjem odvojenim od ostalog sistema, Off-line) koji obrazuju raunski
centri obinog tipa i sistemi realnog vremena TRCs koje neposredno opsluuje dispeerski
personal energetskih sistema i elektrinih mrea. Osnovne zadatke ovih sistema i naine
realizacije zadataka propisuje svaka od drava posebno u zavisnosti od specifinosti
organizacije poslovanja i upravljanja.
Elektroenergetika je klju razvoja nacionalne ekonomije bilo koje drave. Od njenog
funkcionisanja zavisi ivot regiona i cele drave. Zato je u razvijenim dravama, naprimer
Velikoj Britaniji, Francuskoj i Italiji energetika nacionalizovana. U tim dravama postoji
direktno dispeersko upravljanje sa jakom dispeerskom disciplinom. Obino sistemi
dispeerskih upravljanja imaju tri nivoa: Centralni CIIS (najvii), Regionalni (srednji)
dispeerski punktovi (RDP) odnose se na energetske zone i podinjenu su CIIS-u, i najnii
mesni/lokalni u kome je operativni personal u elektranama i razvodnim postrojenjima a
takoe i dispeerski delovi (punktovi) u distributivnim mreama. Zbog znaaja koje veliki
energetski objekti imaju za neke delove energetskog sistema i energetske zone hijerarhija
dispeerskog upravljanja je vrlo esto naruena. Takvi objekti (velike TE i HE, jaki vorovi
magistralni elektrinih mrea) bez obzira na to to geografski pripadaju regionalnim
centrima dispeerskog upravljanja su operativno podinjeni viem nivou-CIIS-u.
U Velikoj Britaniji, Francuskoj i Italiji je uveden trostepeni sistem dispeerskog upravljanja
i njegova primena je uspena samo u sluajevima kada su RDP smeteni u istim
graevinskim objektima sa Zonalnim (Energetska zona) Dispeerskim punktom ZDP. Broj
375
energetskih zona sa dispeerskim upravljanjem drugog stepena u tim zemljama je 6-7.

U USA, u kojima odvojene energetske kompanije posluju sa akcionarskim pravima i
principima i nazvane su korisnikim/uslunim snabdevaju energijom gradove, regione i
dravu. Osnovna odlika takvih kompanija je velika razliitost kako po razmerama i
mogunostima tako i po strukturi i organizaciji upravljanja. Neke od kompanija upravljaju
elektranama i elektrinim mreama i usluuju velike regione. Druge (ovakvih je manji broj)
nemaju svoje elektrane (ili ih imaju u ogranienom broju) i samo distribuiraju energiju koju
proizvode susedne kompanije. Razvoj sistema upravljanja, analiza i prouavanje funkcija
energetskih sistema i primena raunarske tehnologije mora biti praen sticanjem novih
znanja na odgovarajuem obrazovnom nivou. Moraju se uvesti dve grupe informatikih
metoda za analizu stanja energetskih sistema:
Metode koje se koriste u operativnom upravljanju i
Nove naprednije metode.
Operativno dobijanje podataka o energetskom sistemu je povezano sa izborom strukture
merenih parametara, usavravanjem algoritama za izraunavanje parametara proizvodnje
energije, metodama verodostojnog dobijanja podataka, njihove transformacije u informacije
o topologiji i stanju sistema, algoritama i modelovanja neispitanih fragmenata sistema.
Konani cilj sve vee primene raunarske tehnike pri prikupljanju, analizi i procesiranju
(obradi) podataka je dobijanje pune informacije o stanju sistema i toku procesa operativnog
upravljanja. Donoenje ocene o stanju je poslednja etapa informatike analize.
3. ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da bez obzira na uvedeni tip i razliitost metoda uvedenih u obrazovni
proces u svrhu primene za informatiku analizu sistema osnovni cilj je da se dostignutim
nivoom razvoja raunarske tehnike ostvari mogunost dobijanja kompletnih podataka o
stanju sistema. Ti podaci moraju da budu primenljivi u operativnom upravljanju u
funkcionalnim strukturama u centrima tehnikog sistema upravljanja radi realizacije tri tipa
funkcija koje su klasifikovane u nastavku a ostvaruju se kroz monitoring, podrku i kontrolu:
Funkcionalna struktura Centara Tehnikog Sistema Upravljanja
Base Functions Osnovne Funkcije
Data A cquisition Prikupljanje podataka
Supervisory Control Nadzirno upravljanje
Alarm Processor Signal processor
Logical Alarm Signal logike
Sequence of Events Function Redosled funkcija procesa
Historical Data Base Prethodna baza podataka
Load Shedding Function Funkcije planiranih optereenja
Automatic Data Collection Automatsko sabiranje podataka
Safety M anagement Poslovna sigurnost
Generation Functions Funkcije proizvodnje
Load Forecasting Function Funkcije prognoziranja optereenja
Unit Commitment Obavezne jedinice
Economic Dispatch and AGC Ekonomino rasporeivanje
(Automatic Gain Control) i Automatsko upravljanje pojaanjem
Interchange Transaction Scheduling Razmena planiranih transakcija
376
Network Analysis Functions Funkcije mrene analize

Topology Processing Procesiranje (obrada) topologije
State Estimator Ocena stanja
Network Parameter Adaptation Parametar mrenog podeavanja
Dispatcher Power F low Rasporeivanje tokova snaga
Network Sensitivity Function Funkcija mrene osetljivosti
Security Analysis Function Funkcija analize bezbednosti
Security Dispatch Function Funkcija dispeerske bezbednosti
Voltage Control Function Funkcije upravljanja naponom
Optimal Power F low Optimalni tokovi snaga
Energy Management System Tehniki sistem upravljanja
4. LITERATURA
[1] Bjeli S., Mladenovi V.: Algorithms and Possible Methods of Emergency Control
Electrical Network, 9th Symposium NEUREL, Session 2: Applications of NNs 2,
Power Control RS2.3, Beograd, 2008.
[2] Dugan R., Brooks D., McDermott T., and Sundaram A.: Using voltage sag and
interruption indices in distribution planning, in Proc. IEEE Power Eng. Soc. Winter
Meeting, vol. 2, pp. 1164-1169, 1999.
[3] Crozier C., and Wisdom W.: A power quality and reliability index based on customer
interruption costs, IEEE Power Eng. Rev., vol. 19, no. 4, pp. 59-61, Apr. 1999.
[4] Waissman J.: Construction dun modele comportemental pour la supervision de
procedes: Application a une station de traitement des eaux, Ph.D. dissertation, Dept.
Syst. Automatiques, Inst. Nat. Polytech. Toulouse, Toulouse, France, 2000.
[5] Butler K.L. & Momoh J.A.: A neural network based approach for fault diagnosis in
distribution networks, in Proc. IEEE Power Engineering Society Winter Meeting, vol.
2, pp. 1275-1278, 2000.
[6] Peng J.T., Chien C. F., and Tseng T. L. B.: Rough set theory for data mining for fault
diagnosis on distribution feeder, Proc. Inst. Elect. Eng., Gener., Transm., Distrib., vol.
151, no. 6, pp. 689-697, 2004.
[7] Niebur D. and Germond A. J.: Power flow classification for static security assessment,
in Proc 1st Int. Forum Applications Neural Networks Power Systems, pp. 83-88, 1991.
[8] Hayashi Y, Iwamoto S., Furuya S., and Liu C.C.: Efficient determination of optimal
radial power system structure using Hopfield neural network with constrained noise,
IEEE Trans. Power Del., vol. 11, no. 3, pp. 1529-1535, Juli 1996.
[9] Bjeli S.: Energy management system in Electrical Power System, International
SAUM Conference, Kragujevac University, Proceedings, pp. 428-438, June 1993.
[10] Bjeli S., Nerandi M.: SCADA of Electrical Power System, Ses.9, 4. th Electronics
Devices and System Conference 1996 Brno, Czech Republic, Proceedings Vol. 2,
EDS96.
[11] Bjeli S.: Application of digital signal processing to the control and protection system
at substation, AMSE, Scientific International Conference of Communications, Signals
and Systems, (1996), Brno, Cz Rep., (pg. 192-196) Session 6 Signal Processing,
Proceedings, Vol. 3, CSS96.
[12] Bjeli S.: Implementation of the CAD for Supervysory Controla and Data acquisition
SCADA System in 110 and 10 kV Substation, International Simposium of application
CAD Technology, Proceedings, Work 3 ElectroGraphic Session 3, 4, FORUM 97.
377


UDK: 004.9:621.31
Struni rad
MODELOVANJE I UPRAVLJANJE U ENERGETSKIM

SISTEMIMA NA MASTERS NIVOU
Uro Jaki1, Nenad Markovi2, Slobodan Bjeli3
Rezime: Potreba za savremenim pristupom u modelovanju i upravljanju energetskim

sistemima je nastala zbog visokih vrednosti performansi slinih mrea u raunarskom
okruenju susednih energetskih sistema i zbog istraivanja i transformacije meusobnih
veza izmeu energetskih napojnih mree (AC i DC) izmeu Balkanskih zemlja i EU.
Dijagnostika, modelovanje i kontrola proizvodi ogroman broj podataka pa se javila
potreba da se prikupljene informacije skladite i sauvaju u cilju boljeg odluivanja i
realizacije nivoa slinih mrea. Ti podaci bie korieni i preporueni za izraunavanje
i modelovanje i bie u fokusu elektrinih kompanija. Za ovu svrhu potrebno je obrazovati
nove generacije studenata na nivou diplomskih studija.
Kljune rei: Modelovanje, dijagnostika, energetski sistem.
MODELING AND CONTROL IN ENERGETIC

SYSTEMS ON MASTER LEVEL
Summary: Need for modern approach in modeling and control of energetic systems arose
because of high performances values of similar networks in computing surrounding of
adjacent energetic systems and because of researches and transformations of mutual
connections between energetic voltage networks (AC and DC) between Balkan Countries
and EU. Diagnostic, modeling and control produces huge amount of data, so emerged the
need for acquired information to be stored and saved for the purpose of better decision
making and realization of similar networks levels. Those data shall be used and
recommended for calculation and modeling, and shall be in the focus of electric power
companies. For this purpose it is necessary to educate new generations of students on the
level of basic studies.
Key words: Modeling, diagnostic, energetic system.
1
Mr Uro Jaki, predava, Visoka tehnika kola strukovnih studija, B. Nuia 6, Zvean, E-mail:
uros_jaksic@yahoo.com
2
Mr Nenad Markovi, saradnik u nastavi, Visoka tehnika kola strukovnih studija iz Uroevca, B.
Nuia 6, Zvean, E-mail: nen.mark@sezampro.rs
3
Prof. dr Slobodan Bjeli, Fakultet tehnikih nauka, Kneza Miloa 7, Kosovska Mitrovica, E-mail:
slobodan_bjelic@yahoo.com
Uro Jaki i dr.
1. UVOD
Tradicionalani i savremeni tehniki sistemi koji e biti razvijeni sluie kao poetna
podloga za testiranje koje e se u okviru univerziteta i privrede moi koristiti za
eksperimentisanje i odluivanje. Treba uvoditi novine u usklaivanju postojeih analitikih
slinih metoda za transformacije i integraciju AC/DC sistema i primenu savremnih metoda
i najavljuje inovacije i primenu slinih talas-multigrid (grid=mrea-talasnih viestrukih
mrenih) metoda da se dobije mogunost ravnopravnog predstavljanja stanja hibridnih
AC/DC elektrinih mrea u hibridnim digitalnim centrima na tri naina (preko analognog,
digitalnog, fizikog modela elektroenergetskog sistema), hardvera opisnog jezika, i
podataka potrebnih za uslove monitoringa i prognoze finasijskih analiza i preko tehnike za
proraune ekonomske raspodele i transakcija.
Slika 1: Interkonekcije evropskih energetskih sistema

Ciljevi su:
Stvaranje paketa aktuelnih alata i buduih alata za simulaciju koji e biti razvijeni radi
provere brzine i neto trokova i moguunosti postojeih mrea da prihvate energetske
injekcije svih energetskih resursa.
Pomoi i harmonizaciji regulatora u trgovakom delokrugu u Srbiji i na nivou
Balkanskog regiona na objektima graninih trgovinskih konekcija obe energetske
mree i mrenih servisa koji obezbeuju eljena podeavanja za iroki opseg
operativnih situacija.
Obezbediti uspean interfejs (uspeno spajanje) novih i starih metoda i alata za
predstavljanje i modelovanje energetskih mrea.
2. OPIS ELEKTROENERGETSKIH SISTEMA
Uspean prenos i distribucija elektroenergetskih sistema je osnovni zahtev i interes svih
graana Srbije i ekonomskih kompanija, drutava i privreda koje eksploatiu energetske
resurse. Da bi se poboljale informacije o razmeni, stvorila nova reenja i omoguila
uspena koordinacija resursa ovaj projekt predlae razvoj jedinstvene analitike mree za
istraivanje, eksperimentisanje i Real-time monitoring i retrospekciju paralelnih ili
379
Uro Jaki i dr.
sinhronih reima rada energetskih sistema Evrope i takav jedan O(operativni) T(tehnoloki)
sistem bie sposoban da pomogne monitoringu i da podrku elektrinom prenosu preko
sistema za konekciju ili preko VN prenosnih vodova.
Glavne karakteristike interkonekcije elektrinih mrea su:
Fleksibilnost: za zadovoljenje potreba konzuma zbog nastalih promena optereenja.
Dostupnost: odobrenje pristupnih veza za sve korisnike mree, kao i za proizvodnju
obnovljivih izvora energije i visoka efikasnost lokalne proizvodnje sa nultom i niskom
emisijom ugljenika.
Pouzdanost: obezbeenje i poveanje bezbednosti i kvaliteta isporuke, u skladu sa
zahtevima ere digitalizacije iju su kriterijumi i elastinost i neizvesnost.
Ekonomski: pomou inovacija izbijaju u prvi plan najbolje vrednosti, efikasno
upravljanje energijom a u konkureciji dostizanje nivoa takmiarskog polja i regulativa.
Predloeni metod usmeren je ka reavanju zahteva za visokim performansama slinih
mrea u raunarskom okruenju i na istraivanje i na podrku konekcija elektrinih mrea
na nivou EU. Dijagnostika, modelovanje i monitoring mogu da stvore veliku bazu
podataka potrebnu za uspeano skladitenje i analizu prikupljenih informacija u cilju boljeg
odluivanja i izvrenja; ta baza se moe koristiti kao preporuena mrena platforma za
izraunavanje i modelovanje.
Kljuni elementi metoda obuhvaju:
Formiranje paketa sadanjih alata i onih koji e biti razvijeni i provere njihove brzine i
ekonominosti da bi postojee mree mogle da prihvate energetske inekcije iz svih
energetskih resursa.
Pomo i harmonizaciju zakonski donesenih regulativa u trgovinskom okviru prema
Evropi radi stvaranja olakica u trgovini i uslugama izmeu obe mree, uz obezbeenje
njihovog prilagoavanja u irokom opsegu i operativne podrke.
Za razvoj sistema i moguih poslovnih veza koristie se inovacije u uslugama kako bi
se omoguilo ureenje i napredak u njihovoj efikasnosti i poveali nivoi moguih
usluga za potroae;
Obezbeenje uspenog interfejsa.
Modelovanjem platformi mogu se realizovati diskretni zatvoreni korelacioni elementi kao
to su:
Testiranje performansi sistema pomou uzoraka pripremljenih za softver-mogue
komparacije izmeu razliitih tehnika i algoritama.
Unapreeno modelovanje alata-za odreivanje relacija izmeu promenljivih u ekologiji
i elektroenergetskih dijagrama optereenja.
Procena bezbednog prenosa energije pomou mrea u realnom vremenu-inovirana
reenja u traenom realnom vremenu i analiza optereenih mrea u realnom vremenu.
Ocena stanja prenosne mree-tehnike za obezbeenje kvaliteta i tanosti u realnom
vremenu.
Opcije za optimizaciju-identifikacija najefikasnije strategije planiranja i operativne
strategije (energetska efikasnost, ekonominost i zatita okoline).
Podrka modela u obrazovanju koji upuuje na integraciju AC/DC interkonekcija
elektroenergetskih sistema je zasnovana na koncepciji da se sprei ispad komponenti u
proizvodnji, prenosu i distribuciji. Model za podrku kompleksu elektrinh mrea treba
razviti kao sistem nelinearnih diferencijalnih jednaina sa relacijama koje definiu
380
Uro Jaki i dr.
karakteristike svake od komponenti (R, L, C) sa stanjima promenljivih veliina (V, I, ).

Svaka od komponenti predstavljena je (sl. 2) kao sistem crne kutije sa unutranjom
karakteristikom i poznatim ulazom i izlazom. Na osnovu ovog sadraja moe se izvesti
sistem jednaina u obliku:
[X ] = [A] [X ] + [B ] [w]
Slika 2: Sadraj komponenti
gde je [x] stanje promenljive vektora koji predstavlja izlaz, [w] je stanje ulaza promenljive
vektora a [A], [B] su matrice koje karakteriiu sistem ukljuujui vreme. Prekid na
segmentima mrea i komponenti i dozvoljenih interkonekcija razliitog nivoa mrea moe
biti na slian nain modelovan i reen za industriju, grad ili neki region.
3. TRANZIENTNA PODRKA INTEGRISANIH AC/DC SISTEMA
Tranzientna podrka se ostvaruje primenom modularno modelovane tehnike za
predstavljanje meusobno povezanih sistema EU u spoju sa modifikovanim stanjempriblino promenljivih, jednainama stanja promenljivih sa komponentama koje se mogu
posebno formulisati i za reavanje u realnom vremenu koristiti raunarske baze podataka.
Metod obezbeuje efikasno reavanje problema simulacije nelinearnih karakteristika i
topolokih promena izazvanih pretvarakim operacijama, kvarovima ili drugim
komutacionim postupcima.
Osnovno svojstvo metoda podrke je eksploatacija strukture energetskog sistema i podela
optereenja na prenosne vodove podsistema. Sledea fleksibilna sistematska procedura
odnosi se na automatsko formiranje jednaine stanja povezanih optereenja a onda se
koriste povezane algebarske jednaine u koje su ukljuene promenljive stanja komponenti.
Tranzientna podrka priblinom modelovanju se posebno koristi za simulaciju integrisanih
AC/DC sistema ukljuujui detalje predstavljanja pretvaraa, parcijalnu linearnu
prezentaciju krivih, magneenje transformatora, d-q prezentacije sinhronih generatora ili
kondenzatori i elektrinih kola koja predstavljaju mogue kvarove na vodu. U metodu se
mogu ukljuiti i modeli pretvaraa i drugih ureaja sistema u zavisnosti od zahteva ili
naruene parcijalne studije. Stanje priblino promenljive daje mogunost da se napiu
skupovi diferencijalnih jednaina koje opisuju ponaanje mrea kada je trenutna vrednost
promenljive bitna za procenu sistemskog odgovora. Za velike mree i integrisane AC/DC
sisteme, neposredna aplikacija stanja-priblino promenljivih kao podrke 3-faznom
energetskom sistemu ima sledee nepovoljne okolnosti:
modelovanje normalna tri vremena za potronju i primena tehnike programiranja su
neophodni, naroito kada je konfiguracija sistema razliita zbog vremenskih
pretvarakih operacija,
primer jedne nepotpune sistem matrice [A] dat je na (sl. 3).
Prvi korak u savladavanju ove problematike je eksploatacija strukture energetskog sistema i
mogunost njenog raspada u podsisteme. Za modelovnje, podrku i analitike svrhe,
381
Uro Jaki i dr.
energentski sistem se u poetku deli na optereenja i prenosne vodove povezane na slina

optereenja kao to je generator, kondenzatori i reaktori, filteri, transformatori, pretvarai i
tako dalje.
0.0
624.09
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0 5.607 748.2
1.0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
.
.
.
.
.
.
.
.
.0
0.0 0.00004 0.0854

0.0
0.0
0.105
0.0
0.0
0.0
0.051
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
27.83
465.51 0.0 110.95
0.0
0.0 0.595 325.59
0.0
51.813
465.51
0.0
0.0
0.0
0.0
[A] = 0.0 0.0

0.0
28.97
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
28.97
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
5.0
250.0
0.0
0.0
150.32
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
4.8
0.0
0.0 0.0085 104.534
0.0
0.0
0.0
12.461
0.0
100.0
0.0
0.0
0.0
0.0
5183.36
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
200.0
0. 0
0.0
150.32
0.0
0.0
0. 0
0.0
0. 0
4. 8
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
1.0
0.0
0.0
0.0
Slika 3: Tipina matrica sistema
Slika 4: Model distribucije

Ovaj raspad se moe ostvariti izdvajanjem taaka mrea gde su optereenja povezana na
AC ili DC prenosne vodove (sl. 4a). Glavna prednost ovog raspada integrisanog AC/DC
sistema je taj podsistem tako napravljen da se moe simulirati nezavisno ako se zamene
uticaji bliskih podsistema ekvivalentanog napona naponskih i strujnih izvora, kao to je
dato na (sl. 4.b).
Ekvivalentni naponski izvori Eac i Edc su jednakih stanja za promenljive napone Vac i Vdc.
Struje Iac i Idc, koje su izraene kao kategorije stanja promenljivih struja optereenja
subsistema, u osnovi teku od ekvivalentnih naponskih izvora i koriste se za odreivanje
ekvivalentnih strujnih izvora koji injektiraju energiju u ac (AC) i dc (DC) prenosne vodove
podsistema. Ove struje slue kao relativna dopuna promenljivih u radu prenosnih vodova
podsistema. Kada su mnogi ac vodovi ukljueni neposredno u pogon njihovi doprinosi
mogu odgovarati samo jednom ekvivalentnom naponskom izvoru. Struje koje potiu od tih
naponskih izvora jednake su zbiru struja injektiranih od njih na ovom ac (AC) vodu.
Predloeni priblini model moe biti dalje poboljan deljenjem rada celine podsistema na
rad po komponentama. Sledei sistematsku proceduru, zasnovanu na modifikovanom
stanju-priblino promenljivih, jednaine stanja delova povezanih u radu se formuliu
automatski a onda se poveu upotrebom algebarskih jednaina koje ukljuuju promenljive
stanja od delova. Upotrebom delova nepotpune matrice [Ai] povezane sa sistemom matrica
[A] izbegnuto je i traenje u raunarske memorije a izvrno vreme je minimizirano.
382
Uro Jaki i dr.
Takoe, topoloke promene u sastavnim delovima i promene izazvane pretvarakim

operacijama, kvarovi ili drugi komutacioni postupci, utiu na samu odgovarajuu matricu
[Ai]. Metoda je uspena za upravljanje kada su velike vrednosti ulaznih podataka i izlazni
rezultati ukljueni u detaljan opis sistema.
4. TALAS-MULTIGRID METODA ZA REENJE DIFERENCIJALNIH
JEDNAINA
Sistem jednaina je izveden postupkom ogranienja razlika diskretizacija diferencijalnih
jednaina koji odgovara elektrinoj mrei predstavljenu u talasu. Ove jednaine se mogu
reiti upotrebom viestrukog razlaganja sopstvenih talasnih karakteristika razreene matrice
sa uspostavljenim uslovnim brojem O(1) koja se odnosi na multigrid strategiju ubrzane
konvergencije.
5. MODELOVANJE HIBRIDNIH DIGITALNIH VOROVA
Ovo modelovanje je pogodno za proraun neprekidnih i diskretnih procesa
elektroenergetskih sistema a univerzalnost metode i reenja se ne postie zbog velikog
broja veliina u sistemu jednaina. Model hibridnih digitalnih vorova se preporuuje za
priblino modelovanje brzih (elektromagnetniih) i tromih (elektromehanikih) procesa u
elektrinim mreama. Postoji mogunost kombinovanja (analogni, digitalni, fiziki) za EES
a rezultati e biti:
argumentovani izbor jedne od optimalnih metoda numerike integracije,
procena prihvatljivosti zbog sloenosti model obrade sa jednim digitalni procesorom,
argumentovana-obrazloena struktura hibrid raunar sa real-time (stvarnim vremenom)
obrade, paritet (jednakost) digitalnog i analognog dela.
6. LITERATURA
[1] Bjeli S., Mladenovic V.: Metodoloki pristup razvoju sistema za prikupljanje, prenos
i obradu podataka u elektrinim mreama, Tehnika-Elektrotehnika 2, 3, ISSN 0040
2176,1, str. 9-16, 2008.
[2] Bjelic S., Mladenovic V.: Algorithm and Possible method of Emergency Control
Electrical Network, Paper RS 2.3, IEEE Catalog Number: CFP08481-CDR, Session 2:
Application of NNS2: Power Control, Int. Conf. NEUREL 2008.
[3] Dag O., Ucak C.: Fault classification for power distribution systems via a combined
wave let-neural approach, in Proc. Int. Conf. Power System Technology, vol. 2, pp.
1309-1314, 2004.
[4] Butler K. L., Momoh J. A.: A neural network based approach for diagnosis in
distribution networks, in Proc. IEEE Power Engineering Society Winter Meeting, vol.
2, pp.1275-1278, 2000.
[5] Peng J.T.C., Tseng T.L.B.: Rough set theory for data mining for diagnosis on
distribution feeder, Proc. Inst. Elect. Eng., vol. 151, no. 6, pp. 689-697, Nov. 2004.
[6] Niebur D., Germond A.J.: Power flow classification for static security assessment, in
Proc. 1st Int. Forum Applications Neural Networks Power Systems, pp. 83-88, 1991.
Hayashi Y., Iwamoto S., Furuya S., Liu C.C.: Efficient determination of optimal radial
power system structure using Hopfield neural network with constrained noise, IEEE
Trans. Power Del., vol. 11, no. 3, pp. 1529-1535, Jul. 1996.
383


UDK: 004.9:621.3
Struni rad
IZRADA JEDNOPOLNIH EMA TRAFO STANICA 35/10 KV

PRIMENOM PROGRAMA CORELDRAW
Petar Niki1, Anelija Mitrovi2
Rezime: Rad prikazuje jednostavan nain izrade jednopolnih ema trafo stanica 35/10 kV u
programu CorelDRAW X4. Akcenat je dat na objanjenje osnovnih funkcija neophodnih za
brzu izradu jednopolnih ema i mogunosti njihovog modifikovanja, kao to su podeavanje
redosleda objekata, dupliranje objekata i promena osobina konture. U radu su prikazana
dva primera, jednopolna ema TS 35/10 kV Lozovik i jednopolna ema TS 35/10 kV
Krnjevo.
Kljune rei: Jednopolna ema, trafo stanica, CorelDRAW X4.
CREATING SINGLE-LINE DIAGRAMS TRANSFORMER

SUBSTATION 35/10 KV BY APPLYING CORELDRAW
Summary: The paper presents a simple way of making single-line diagrams transformer
substation 35/10 kV in CorelDRAW X4. Emphasis is given to explaining the basic features
necessary for rapid development single-line diagram and possibilities of their modification,
such as setting the order of objects, duplicate objects and change properties of the
contours. The paper presents two examples, single-line diagram TS 35/10 kV Lozovik and
single-line diagram TS 35/10 kV Krnjevo.
Key words: single-line diagram, transformer substation, CorelDRAW.
1. UVOD
Elektrine instalacije su skup meusobno spojene niskonaponske elektrine opreme u
posmatranom prostoru ili prostoriji, predviene za ispunjavanje odreene namene. Izvode
se u stanbenim objektima, poslovnim prostorima, industriji, poljoprivrednim dobrima,
gradilitima i ostalim graevinskim objektima. Nacrti za elektrotehniku dokumentaciju
izdaju se na formatima A4, A3, A2, A1 ili A0, zavisno od potrebe, dok se tekst pie na
papiru formata A4. Veliina oznaka (slova i brojeva) zaisi od formata crtea. Npr. za format
A1 i A0 vai: naslov crtea 5-7 mm, broj crtea 7 mm, tekstovi i napomene 3,5-5 mm.
1
Dr Petar Niki, profesor, Visoka kola tehnikih strukovnih studija, Svetog Save 65, aak,
E-mail: niksap1@ptt.rs
2
Anelija Mitrovi, dipl.ma.ing i prof.teh. i inf., Visoka kola tehnikih strukovnih studija, Svetog
Save 65, aak, E-mail: mitrovic.andjelija@gmail.com
Debljina glavnih, srednjih i pomonih linija zavisi od formata crtea.

Projektna dokumentacija sadri izmeu ostalog:
eme - prikazuju nain na koji su razni delovi mree, postrojenja, grupe aparata ili
aparati meusobno povezani i u kakvom su funcionalnom meusobnom odnosu.
Svi elementi, ureaji i delovi ema prikazuju se simbolima, skicama ili
konstrukcijskim nacrtima.
Dijagrame - prikazuju odnose izmeu raznih operacija, operacija i vremena, stanje
raznih elemenata...
Tablice zamenjuju ili dopunjuju emu ili dijagram. Moraju biti tako prikazane da
ne zahtevaju dodatni tekst za objanjenje.
Na slici 1 prikazan je deo tabele u kojoj su dati neki od osnovnih elektrotehnikih simbola
primenjeni u elektrotehnikim emama.
Slika 1: Prikaz tabele sa elektrotehnikim simbolima

2. PROGRAMSKA PODRKA IZRADI ELEKTROTEHNIKE
DOKUMENTACIJE
Primena raunara u projektovanju elektrotehnikih instalacija ima relativno dugu tradiciju.
U izradi elektrotehnike dokumentacije najznaajniji su svakako programi AutoCAD,
FreeCAD i manje poznati Pyton. Osim navedenih programa, rad sa objektima i tekstom u
programu CorelDRAW je vrlo jednostavan tako da se projektna dokumentacija moe brzo i
lako izraditi i u ovom programu. Iz tih razloga u ovom radu je za izradu jednopolnih ema
trafo stanica 35/10 kV korien program CorelDRAW X4.
Program CorelDRAW slui za izradu i obraivanje vektorske grafike koja je zasnovana na
objektima: linijama, elipsama, mnogouglovima, itd. Nakon pokretanja programa moe se
videti izgled osnovnog prozora na kome se nalaze naslovna linija, linija padajuih menija,
standardna linija alata, radna povrina, palete sa alatima, palete boja i statusna linija. Linija
menija CorelDRAW-a je mesto na kome se moe pristupiti svim komandama programa. Na
glavnoj paleti alata (Toolbox) moe se pristupiti svim alatima programa. Klikom na ikonicu
bira se eljeni alat, dok duim pritiskom dugmadi koja imaju trougao na ikonici aktivira se
dodatni meni u okviru jednog alata. Na standardnoj liniji alata moe se klikom na ikonicu
385
pristupiti standardnim alatima, kao to su: New, Open, Save, Print, itd. Jo jedan od
elemenata okruenja je paleta boja. Moe biti vezana ili lebdea. Prema osnovnom
podeavanju, paleta boja prikazuje Corelovu CMYK kolekciju boja. Pregled svih boja iz
palete se regulie pritiskom na dugmad sa strelicama gore, ili dole, koje se nalaze na vrhu i
dnu palete. Jedan pritisak tasterom mia na strelicu omoguava pomeranje za jedan red
boja.
3. FUNKCIJE ZA IZRADU I MODIFIKOVANJE JEDNOPOLNIH EMA
Izrada jednopolnih ema (slika 2) ne zahteva korienje mnogih funkcija koje poseduje
Corel, ve samo osnovne. Za crtanje jednopolnih ema trafo stanica 35/10 kV dovoljna je
paleta alata (Toolbox). Potrebne funkcije su: crtanje linija, crtanje pravougaonih oblika i
crtanje elipsastih oblika. U CorelDRAW-u postoji osam alata za crtanje linija, i to su:
crtanje slobodnom rukom, crtanje Bezierovih kriva, crtanje umetnikih sadraja, olovka,
crtanje polilinija, crtanje krivih iz tri take, interaktivno povezivanje i dimenzionisanje.
Najee korieni alat za izradu jednopolnih ema je crtanje slobodnom rukom. Kreiranje
prave linije vri se klikom kursora alata da bi postavili poetnu taku, a zatim klikom na
neko drugo mesto na crteu da se definie zavrna taka linije. Ove linije se mogu produiti
ili skratiti postavljanjem kursora na poetnu ili zavrnu taku. Kada kursor promeni oblik u
krst sa strelicom, klikom i pomeranjem mia se definie nova duina linije.
Slika 2: Jednopolna ema TS 35/10 kV Lozovik

Alat za crtanje pravougaonih oblika je jedan od najjednostavnijih i nalazi se na glavnoj
paleti alata. Za crtanje pravougaonih oblika potrebno je izabrati alat Rectangle i prevui u
bilo kom pravcu da bi se opisala njegova dva dijagonalna ugla, a kada se dostigne eljena
veliina, otpustiti se taster mia i pravougaonik je kreiran. Ukoliko je potrebno nacrtati
kvadrat, potrebno je u toku prevlaenja drati pritisnut taster Ctrl.
386
Crtanje elipse je takoe jednostavno, kao i crtanje pravougaonika. Kada je izabran alat za
crtanje elipse, linija osobina prikazuje odreene opcije za podeenje koje omoguavaju da
se upravlja oblikom nove elipse, pre ili za vreme njenog crtanja. Da bi se kreirala elipsa
potrebno je uraditi sledee: izabrati alat Ellipse iz glavne palete alata i prevlaenjem
kursora alat elipse prevlai se dijagonalno. Kada kontura novog oblika dostigne eljenu
veliinu, potrebno je otpustiti taster mia da bi se zavrilo crtanje. Za crtanje kruga
potrebno je da u toku prevlaenja drite pritisnut taster Ctrl.
U toku izrade jednopolnih ema (slika 3) esto je potrebno pomeranje odreenih objekata
po creu. Za to je potrebno prvo selektovati deo crtea koji se eli pomeriti, a onda izvriti
pomeranje. Selektovanje odreenih objekata vri se alatom Pick, koji se nalazi na prvom
mestu glavne palete alata. Selektovanje samo jednog objekta vri se jednostavnim klikom
na njega. Indikatori selektovanja su osam crnih markera koji stoje oko objekta. Mali marker
x koji stoji u centru objekta, ukazuje na centar selekcije. Selektovanje vie objekata se vri
jednim klikom od ivice prvog objekta koji se eli selektovati, a zatim prevlaenjem i
putanjem tastera mia do poslednjeg objekta koji se eli selektovati. to se tie pomeranja
objekata, kada su objekti selektovani, promena njihovog poloaja, bez obzira da li se
pomeraju izvan granica stranice izvrava se jednostavnim klikom na povrinu selektovanih
objekata i prevlaenjem u potrebnom pravcu. Dok se objekti pomeraju moe se videti
njihova kontura, a time i njihova pozicija. Kada se postavi objekat na eljeno mesto otpusti
se taster mia i time zavri pomeranje.
Slika 3: Jednopolna ema TS 35/10 kV Krnjevo

U toku izrade ema moe se pojaviti potreba za promenom veliine, iskoenjem ili
rotacijom odreenih objekata. Promena veliine objekta izvrava se korienjem jednog od
osam kontrolnih markera koji okruuju selektovani objekat. Prevlaenjem markera na
uglovima moe se proporcionalno promeniti veliina objekta, a prevlaenjem bilo kog
markera sa strane objekat se menja samo po visini, odnosno irini. Rotiranje se izvrava
klikom mia na selektovani objekat. Ova akcija menja izgled markera, tako da se ugaoni
387
markeri menjaju u ruice za rotiranje, dok se oni na stranicama menjaju u ruice za

klizanje. Rotiranje se vrti postavljanjem selektora na ugaonu ruicu i, kada on promeni
izgled u krunu strelicu, zarotira se u jednu ili drugu stranu.
Interesntna funkcija je i funkcija podeavanja redosleda objekata. Podeavanje redosleda
objekata omoguava da se odreeni objekat pojavljuje ispred ili iza nekog objekta. Ovim
komandama se moe pristupiti iz padajueg menija Arrange-Order ili desnim klikom
tastera mia na objekat kome se eli podesiti redosled i iz prirunog menija izabrati funkcija
Order. Funkcija Order sadri devet mogunost, a to su redom: oznaeni objekat ispred svih
ostalih objekata, oznaeni objekat iza svih ostalih objekata, oznaeni objekat ispred svih
ostalih objekata u odreenom sloju, oznaeni objekat iza svih ostalih objekata u odreenom
sloju, oznaeni objekat za jedan sloj unapred u odnosu na ostale, oznaeni objekat za jedan
sloj unazad u odnosu na ostale objekte, definisanje ispred koje grupe objekata elimo da se
objekat pojavi, definisanje iza koje grupe elimo da se objekat pojavi i promena redosleda
samo oznaenih objekata koji e biti suprotan njihovom prvobitnom redosledu.
U sluaju da se odreena grupa objekata esto ponavlja CorelDRAW je omoguio funkciju
dupliranja objekata. Naredba Duplicate omoguava da se napravi kopija dupliranjem
postojeeg objekta na odreeno mesto na stranici. Da bi se odreeni objekat duplirao
potrebno je uraditi sledee: izabrati alat Pick iz glavne palete alata i oznaiti objekat a zatim
odabrati Edit-Duplicate. Kopija objekta se pojavljuje na tano odreenom razmaku, koji je
definisan u liniji osobina u opciji Duplicate.
Jo jedna od korienih funkcija pri izradi jednopolnih ema je promena osobina konture
upotrebom alata Outline. Alat Outline se nalazi na paleti alata i prua pristup opcijama u
vidu iskaueg menija. Ovaj meni sadri sedam preddefinisanih vrednosti debljine
kontura i opciju za ukidanje konture No Outline, koja brie sve osobine kontura. Iz ovog
iskaueg menija moe se otvoriti doker Color iz okvira za dijalog Outline Pen. Ukoliko
se eli imati puna kontrola nad osobinama kontura, koristi se okvir za dijalog Outline Pen
on sadri opcije koje postoje i na liniji osobina, ali i dodatne opcije za podeavanje boje
konture i stvaranje i ureivanje strelica i stilova kontura. Da bi se otvorio ovaj okvir za
dijalog, potrebno je pritisnuti dugme Outline Pen Dialog na iskauem meniju Outline
Pen u paleti alata.
Poslednja funkcija za izradu jednopolnih ema je funkcija kreiranja teksta. Tekst za
CorlDRAW ima veliki znaaj, jer veina kreacija koje se stvaraju, pored objekata, sadri i
tekst. U CorelDRAW-u svi tekstovi se kreiraju pomou alata za unoenje teksta (Text tool),
koji se nalazi na paleti alata. Opciji formatiranja teksta moe se pristupiti kada je izabran
alat za unos teksta ili kada je selektorom oznaen tekstualni objekat. Prvo to moe da se
izabere je vrsta fonta i njegova veliina, koja se moe upisati u polje, ukoliko je nema u
padajuoj listi. Sledee podeavanje je stil fonta. Korienjem svih funkcija prethodno
navedenih u odreenom fajlu dobijamo crtee kao to su priloeni.
4. RAZMENA INFORMACIJA IZMEU CRTEA
U CorelDRAW-u moe se otvoriti vie od jednog dokumenta u isto vreme. Poto je
CorelDRAW u stanju da podri nekoliko otvorenih crtea istovremeno, moe se podeavati
koji je od crtea vidljiv. Ako se istovremeno vidi vie crtea (slika 4), mogu se bilo koji
objekti ili svi zajedno prevlaiti sa jednog na drugi. U trenutku dok je jedan crte otvoren
izabere se File/Open a zatim se u prozoru Select File izabere fajl u kome se nalaze simboli
388
i pritisne dugme Open. Nakon toga se u padajuem meniju izabere Window/Tile Vertically
ime se jedan pored drugog prikazuju dva crtea. U jednom trenutku moe biti aktivan
samo jedan crte, pri emu je okvir aktivnog crtea tamno plave boje. Pojedini objekti ili
svi objekti sa jednog crtea prevlae se na drugi tako to se najpre selektuju, pri emu se na
izabranim objektima pojavljuju vorovi. Kursor se postavi na nekom od selektovanih
objekata gde nema vorova, klikne i dri pritisnut levi taster mia i prevue kursor na drugi
crte. Zatvori se crte sa koga su prevueni objekti, a zatim razvue preko celog ekrana
crte koji sadri nove objekte.
Slika 4: Dva crtea istovremeno otvorena u CorelDRAW-u

5. ZAKLJUAK
Savremeno doba zahteva brzu izradu crtea elektrinih instalacija, mogunost njihove lake
izmene, brzu i jednostavnu razmenu informacija izmeu crtea, to zahteva njihovu izradu
u elektronskom obliku. Vreme raspoloivo za izradu elektroinstalacionih ema je sve krae,
dok su zahtevi sve kompleksniji. Ove zahteve omoguava korienje softverskih paketa za
izradu tehnikih crtea, od kojih je u ovom radu prikazana primena CorelDRAW X4 u
izradi jednopolnih ema trafo stanica 35/10 kV.
6. LITERATURA
[1] Niki P., Mitrovi A., Zemani I., Ulemek M.:Kompjuterska grafika, Visoka kola
tehnikih strukovnih studija, aak , 2008.
[2] Mitrovi A., Niki P.,: Kreiranje elektroinstalacionih ema primenom AutoCAD-a,
Energetika 2009, Zlatibor 2009.
[3] Marinkovi B., Niki P., :Tehniko crtanje i kompjuterska grafika VT, aak, 2005.
[4] http://issuu.com/publishgold/docs/12687eir_ppei_0809/4?mode=a_p
[5] http://ees.etf.bg.ac.yu/Predmeti/EG5PRE/index.htm
389


UDK: 004.4
Struni rad
ODREIVANJE OPTIMALNE POVRINE PARKING

MESTA PRIMENOM PROGRAMSKOG PAKETA
MICROSOFT OFFICE ACCESS-A
Momilo Vujii1, Sanja Markovi2, Dejan ivkovi3
Rezime: U radu je prikazan postupak odreivanja optimalne povrine parking mesta

primenom programskog paketa Microsoft Office Access-a. Za date merodavne dimenzije
vozila analitikom metodom je izraunata irina prolaza i povrina jednog parking mesta.
Prednost primene ovog programskog paketa je da olaka reavanje datog problema kako
uenicima u srednjem obrazovanju tako i studentima i inenjerima u praksi.
Korienjem ovog softverskog reenja potreban proraun parking mesta se dobija gotovo u
trenutku. Smanjeno je efektivno vreme rada i iskljuena je ljudska greka u procesu
izraunavanja. Reavanje problema parkiranja pomou raunara moe korisniku
programa da pomogne da pronae najisplatljiviju metodu uporeivanjem razliitih naina
parkiranja, a sve to jednostavnom promenom ulaznih parametara.
Kljune rei: Microsoft Office Access, trokovi, parking mesto.
DETERMINATION OF OPTIMAL AREA OF PARKING

LOT APPLYING THE PROGRAM PACKAGE
MICROSOFT OFFICE ACCESS
Resume: In this paper is presented the procedure for determination of optimal area of
parking lots applying program package Microsoft Office Access. For given competent
dimensions of vehicles the passage width and area of one parking lot was calculated by
analytical method. The advantage of this program package application is to facilitate the
solving of given problem to students of secondary schools as well as the students and
engineers in practical work.
Application of this software solution provides obtaining of calculation of parking lot almost
1
Dr Momilo Vujii, vanr. prof., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail:
vujicic@tfc.kg.ac.rs
2
Sanja Markovi, dipl. ecc, Visoka tehnika kola strukovnih studija, B. Nuia 6, Zvean, E-mail:
sanja.pz@sezampro.rs
3
Dejan ivkovi, inenjer saobraaja, Visoka tehnika kola strukovnih studija iz Uroevca, B.
Nuia 6, Zvean, E-mail: zile028@hotmail.com
Momilo Vujii i dr.
instantaneously. The effective working time has been reduced and human error in the
calculation process has been eliminated. Solution of a parking problem with the help of
computer can help to program user to find the most cost effective method by comparing
different types of parking, and all that by simple application of input parameters.
Keywords: Microsoft Office, costs, parking lot.
1. UVOD
Povrina jednog parkiralita sastoji se iz prolaza, zatitne zone i korisno zauzete povrine.
Upravo ovi parametri ine najvei deo ukupne povrine jednog parkiralita. Povrina za
parkiranje vozila najpre zavisi od dimenzija vozila koje preovlauju u nekoj sredini.
Razlike u povrini izmeu jedne sredine i druge mogu biti i do 30%. Zbog toga je izuzetno
vano ispitivanje povrine za parkiranje vozila i pronalaenje njene optimalne vrednosti za
datu sredinu, kako bi se dati prostor za parkiranje na najbolji nain iskoristio. Povrina za
parkiranje jednog vozila je povrina u koju ulaze: duina i irina vozila, zatitne zone u
stanju mirovanja i polovina irine prolaza. Druga polovina irine prolaza pripada suprotnom
mestu za parkiranje. Povrina za parkiranje vozila zavisi od: merodavnih dimenzija vozila,
manevarskih sposobnosti, ugla i naina parkiranja (parkiranje hodom unapred i unazad).
Formula kojom se izraunava povrina za parkiranje vozila je:
D
S = (B + a ) L + c + (B + a ) ctg +
2 sin
m2
voz
[1]
gde je:
L duina vozila,
B irina vozila,
c prostor izmeu vozila i unutranjeg dela mesta za parkiranje,
a prostor za ulazak ili izlazak iz vozila,
D irina prolaza,
ugao parkiranja.
Slika 1: Povrina jednog parking mesta: ) = 90 , b) < 90
391
Momilo Vujii i dr.
2. MERODAVNE DIMENZIJE VOZILA

Dimenzije mesta za parkiranje su u direktnoj zavisnosti od gabaritnih dimenzija i
poluprenika okretanja vozila. Navedene veliine su razliite za svako vozilo, zavisno kako
od marke vozila, tako i od koncepcije izgradnje.
Slika 2: Merodavne dimenzije vozila

Zadnji prepust l 2 je znaajan kada je re o parkiranju hodom unapred.
3. POTREBAN ZATITNI PROSTOR ZA PARKIRANJE VOZILA
Za ulazak ili izlazak iz vozila kada se ono nalazi na parking mestu, potrebno je obezbediti
dovoljno prostora. Zatitni prostor je potreban radi neometanog i olakanog parkiranja.
Razlikuje se zatitni prostor oko vozila u stanju mirovanja i kretanja (sl. 1).
Tabela 1: Zatitni prostor oko vozila u stanju mirovanja
Vrsta zatitnog prostora
Putnika vozila Teretna vozila Autobusi
Prostor za ulazak ili izlazak putnika [a ]

Prostor izmeu vozila i unutranje strane
mesta za parkiranje [c ]
0,5 [m]
1 [m]
1 [m]
0,2 [m]
0,5 [m]
0,5 [m]
L 5 [m]
L > 5 [m ]
0,2 [m]
0,5 [m]
0,3 [m]
0,8 [m]
Tabela 2: Zatitni prostor oko vozila u stanju kretanja
Vrsta zatitnog prostora

Izmeu vozila u stanju kretanja isusednog vozila [m]
Izmeu vozila u stanju kretanja i suprotno parkiranih vozila [z ]
4. ODREIVANJE IRINE PROLAZA
Veliina ovog prostora zavisi od radijusa, gabaritnih dimenzija vozila, naina i ugla
parkiranja i zatitnih zona u stanju kretanja i mirovanja vozila. irina prolaza treba da ima
takvu veliinu koja obezbeuje neometan ulazak i izlazak sa parking mesta uz najmanje
mogue manevrisanje vozilom. irina prolaza se moe odrediti grafikim i analitikim
putem.
392
Momilo Vujii i dr.
Analitika metoda odreivanja irine prolaza za vozila zasniva se na pretpostavci da se svi

tokovi vozila kreu po krunim lukovima, opisanim iz jednog centra, a prilikom okretanja
vozila koristi se stalni ugao skretanja prednjih tokova. Poto se do rezultata dolazi
sloenim izraunavanjem formula i njihovom glomaznou, ova metoda je esto
zanemarivana.
Moe se smatrati da obe metode daju zadovoljavajue rezultate koji se mogu upotrebiti pri
projektovanju prostora za parkiranje vozila.
5. PRIMENA MICROSOFT OFFICE ACCESS-A
Korisniki programi poput Microsoft Office Access-a nalaze iroku primenu u svim
oblastima. Veliki broj korisnika raunara upoznat je sa nainom rada Microsoft Office
paketa i Microsoft Office Access-om kao njegovim sastavnim delom. Microsoft Office
Access nudi velike mogunosti pri reavanju problema iz svih oblasti, pa tako i iz oblasti
saobraaja. Omoguava nam pre svega kreiranje pristupanog korisnikog interfejsa, to
moe krajnjem korisniku viestruko da ubrza rad i smanji mogunosti za greke. U naem
konkretnom problemu omoguava proraun povrine za parkiranje u svega nekoliko koraka.
Danas je u upotrebi sve vei broj vozila, a sa poveanjem broja vozila potrebno je poveati
i broj parking mesta. Da bi se projektovalo neko parking mesto potrebno je izvriti niz
prorauna za koje je potrebno dosta vremena i truda. Prilikom tih prorauna moemo doi i
do nenamernih greaka. Da bi se smanjila verovatnoa nastanka greaka prilikom prorauna
pribegava se upotrebi raunarske tehnike koja e sav proraun obaviti umesto oveka.
Jedini ovekov zadatak je da unese podatke a raunar e nam sam dati potrebne rezultate.
Postoji veliki broj programskih paketa koji bi mogli obaviti ovaj zadatak. Jedan od njih je
Microsoft Office Access koji je iskorien u ovom sluaju. Iskorien je iz razloga to
prua jako veliku preglednost i mogunost dobijanja rezultata u obliku izvetaja a najvei
razlog je taj to je najrasprostranjeniji i najjednostavniji.
U ovom delu rada predstavljen je jedan zadatak koji moe biti primer upotrebe ovog
programskog paketa.
Odrediti minimalnu potrebnu povrinu za parkiranje vozila ije su merodavne dimenzije:
L = 4,87 [m] ; B = 1,80 [m] ; l 2 = 1 [m] ; R = 5,50 [m] , za ugao parkiranja = 30 za
parkiranje hodom unapred.
Slika 3: Rezultati za ugao parkiranja = 30

393
Momilo Vujii i dr.
Sav proraun postignut je pomou VBA koda, u kome su definisane formule [1] po kojima
se vri proraun. Nakon dobijanja rezultata korisniku je data mogunost da dobije spisak
vozila u vidu izvetaja. Na osnovu ovog prorauna je mogue izvriti parkiranje na
dimenzionisano parking mesto. Ovaj izvetaj se dobija jednostavnim pritiskom na dugme
Lista vozila.
Slika 4: Deo izvetaja uraen u Microsoft Office Access-u

6. ZAKLJUAK
Raunari kao pomagala u radu jedne firme koja je spremna da u punoj meri iskoristi
njihove resurse, donose poveanu efikasnost u radu, smanjenje trokova i smanjenje
ljudskih resursa. Kao to vidimo na reenom problemu parkiranja, potreban proraun
parking mesta se dobija gotovo u trenutku. Smanjeno je efektivno vreme rada i iskljuena je
ljudska greka u procesu izraunavanja.
Sam proces reavanja problema parkiranja je potpuno automatizovan. Tenja automatizaciji
problema u sutini, nema kao osnovnu svrhu smanjenje trokova i resursa, ve poveanje
efikasnosti i obima posla, dok samnjenje trokova i resursa dolazi samo po sebi, kao produkt
poveanja efikasnosti i obima poslovanja. Reavanje problema parkiranja pomou raunara
moe korisniku programa da pomogne da pronae najisplatljiviju metodu uporeivanjem
razliitih naina parkiranja, a sve to jednostavnom promenom ulaznih parametara.
7. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
394
Paul McFedries: VBA za poetnike, Kompjuter biblioteka, Beograd, 2005.

Putnik Nikola: Autobaze i autostanice, Saobraajni fakultet, Beograd, 2004.
Cary Prague, M. Irwin, J. Reardon: Access 2003 Biblija, Mikro knjiga, 2005.
Edward C. Willett: Office 2003 Biblija, Mikro knjiga, 2004.


UDK: 007.52:004.5
Struni rad
UPRAVLJANJE POMOU PC RAUNARA I OBRAZOVANJE

Dragan Golubovi1, Ivan Milievi2
Rezime: Razvoj informatikih tehnologija uslovio je znaajnu promenu strukture maina. To se

posebno odrazilo na sistem upravljanja koji je znaajno pojednostavljen. Sloeni sistemi
mehanikih ploa i bubnjeva, kao i elektronike zamenio je raunar. Upravljanje primenom
raunara se svodi na slanje odreenih informnacija preko izlaznih portova. Za to je potreban
interfejs za vezu raunara sa okruenjem sa amainom kojom se upravlja. Sve se pokree
programom koji u biti sadri odreene naredbe koje se odigravaju u vremenskom domenu i po
odreenom agortitmu. Oblast upravljanja pomou raunara predstavlja novu znaajnu novinu
u svetskom privrednom pa i obrazovnom sistemu. Ona ima dosta dodirnih taaka sa ostalim
informatikim sadrajima, ali je usko vezana sa elektronikom, elektrinim motorima, mainskim
konstrukcijama i drugim tehnikim disciplinama. Nagli razvoj robotike ostvaren je ba
zahvaljujui novim mogunostima upravljanja pomou raunara. U radu se navode osnovne
teze upravljanja raunarom korienjem elektronsko informatikog nastavnog sistema
interfejs koji omoguuje jednostavno uvoenje uenika u ovu sloenu problematiku.
Kljune rei: automat, upravljanje, interfejs, program, robotika.
COMPUTER AIDED MANAGEMENT AND EDUCATION

Summary: IT development brought about an important change in the machine structure. This
change especially affected the management system which has been significantly simplified.
Complex systems of mechanical panels and barrels, as well as electronics, have been replaced
with computer. Computer aided management implies sending data through output ports. This
requires interface to connect computer with the environment (the machine which is controled).
Everything is activated by a programme that in essence contain certain commands taking place in
a time period and according to an appropriate algorithm. The field of computer aided
management presents a significant innovation in the world economic and educational system. This
field has a lot in common with other information fields, but it is tightly connected to electronics,
electrical motors, mechanical constructions and other technical fields. New possibilities of
computer aided management have resulted in rapid development of robotics. The paper presents
basic thesis of computer managment with the aid of electronic information teaching system
interface that enables these complex problems to be presented to students in a simple way.
Key words: automat, management, interface, programme, robotics.
1
2
Mr Ivan Milievi, asist. Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: ivanmil@tfc.kg.ac.rs
1. RAZLIITI SISTEMI UPRAVLJANJA

Razlikuju se dva sistema upravljanja, slika 1: po otvorenoj i zatvorenoj sprezi.
Ulaz u sistem, koji formira eljenu akciju na radni organ, moe se realizovati, takoe, na
dva naina sa ueem oveka (potpuno, ili delimino), ili automatski (bez uea oveka).
Pri korienju automatskog upravljanja ceo proces upravljanja se odvija po tano utvrenim
zakonitostima u vremenu kada se koriste razliiti sistemi za generisanje ulaza i
kontrolisanje procesa. Do sada najee su to bile bregaste ploe, doboi, kulise,
mikroprekidai i slino, a danas se kao najpogodniji nain koriste raunari.
Slika 1: SISTEMI UPRAVLJANJA: a) bez povratne sprege, b) sa povratnom spregom

Raunar u upravljanju koristi digitalne signale i svi procesi su zasnovani na binarnom
brojnom sistemu. Na slici 2 pokazano je slikovito prikazivanbje brojeva u razliitim
brojnim sistemima sa naglaenim znaenjem kodnih mesta.
Slika 2: SLIKOVITO PRIKAZIVANJE BROJNOG SISTEMA NA PRIMERU BROJA:

a) dekadni- broj 125, b) binarnog - broj 01111101
396
2. SERIJSKI I PARALELNI ULAZI I IZLAZI PC RAUNARA

PC raunar obavlja komunikaciju sa spoljnim okruenjem preko, za to namenjenih,
programabilnih paralelnih i serijskih ulaza i izlaza - tzv. portova. Paralelni i serijski ulazi i
izlazi su elektronski moduli, koji se mogu programirati, tako da izvravaju odreenu
funkciju. Npr. isti port, moe vriti funkciju i ulaza i izlaza u zavisnosti kako se programira.
Isto tako programira se brzina prenosa, oblik ili forma podataka i dr. U operativnim
sistemima paralelni portovi se oznaavaju sa LPT1, LPT2, a serijski sa COM1, COM2 itd.
Pored serijskih i paralelnih portova u PC raunarma mogu se ugraivati programabilni
elektronski moduli (poznati pod imenom kartice) koji ostvaruju komunikaciju PC raunara
sa spoljnim okruenjem, ali samo za neku odreenu primenu.
Podatak koji se u bilo kome smeru prenosi preko paralelnog porta, podrazumeva niz nula i
jedinica koje se istovremeno generiu i to svaka nula i jedinica na svom posebnom izlazu
(ili ulazu). I kod ove vrste komunikacije se najee generie informacija od 8 bita. Za
sluaj da se dekadni broj 125 alje na izlaz paralelnog porta, na njegovih osam izlaza za
podatke bi se dobila 8-bitna kombinacija kao na slici 3. Ako se saberu vrednosti kodnih
mesta, kojima su prisajedinjene logike jedinice (5 V), dobija se dekadni broj 125.
)
b)
Slika 3: PRENOS INFORMACIJE PREKO PARALELNOG PORTA:
a) izlazi informacije preko paralelnog porta, b) izgled konektora paralelnog porta
3. KOMUNIKACIJA PC RAUNARA SA SPOLJNIM SVETOM
Pomou PC raunara se moe programski upravljati zvunim, svetlosnim, mehanikim i
drugim pojavama, tj. moe programski upravljati svim fizikim pojavama koje se mogu
meriti elektronskim putem. Postavlja se pitanje kako PC raunar moe razumeti one signale
i informacije iz spoljnog sveta koji nisu u obliku logikih nula i jedinica i kako spoljni
sistemi mogu razumeti logike nule i jedinice iz PC raunara, ako je u pitanju analogni
sistem?
Pretvaranje analognog signala u digitalni, odnosno u kombinaciju logikih nula i jedinica,
vri se analogno digitalnim pretvaraem (A/D pretvara). Obrnuti postupak, odnosno
pretvaranje digitalnog u analogni signal, vri se digitalno analognim pretvaraem (D/A
pretvara). Na slici 4 je prikazana tipina sprega PC raunara sa spoljnim analognim
ureajima: analogni signal A na ulazu, pomou A/D pretvaraa, pretvoren je u logike nule
i jedinice koje se preko paralelnog ulaza unose u raunar. Posle odreene obrade ili
memorisanja , programski ga je mogue preko paralelnog izlaza raunara i D/A pretvaraa,
opet pretvoriti u njegovu prvobitnu formu A i poslati na paralelni port izlaza.
397
Slika 4: ULAZ I IZLAZ PODATAKA U PC RAUNAR-PRETVARNJE ANALOGNIH

SIGNALA U DIGITALNE I OBRNUTO: A/D - analogno-digitalni pretvara na ulazu u
raunar, D/A - digitalno analogni pretvara na izlazu u raunar
4. NAINI UPRAVLJANJA POMOU PC RAUNARA
Mogunost raunara da na izlazne portove, preko interfejsa, poalje izlazne signale za
eljene akcije na radni organ maine programiranog u realnom vremenu izazvao je itavu
revolucionarnu promenu u ovoj oblasti, slika 5. Sada je mogue jednostavno programirati
ulaz-eljenu akciju i preko interfejsa slati na radni organ i time ostvariti odgovarajui izlaz.
U sluaju povrtane sprege informacija sa davaa se vraa u intefejs koji se dalje u
pogodnom obliku prosleuje raunaru. Upravljaki softver tada mora biti opremljen
odgovarajuom logikom za analizu povratane informacije, formirati razilku eljene i
ostvarene veliine (greku) i u sledeem koraku je kompezovati.
Slika 5: UPRAVLJANJE RAUNAROM: a) bez povratne sprege, b) sa povratnom spregom

Osim jednostavnosti u upravljanju korienjem raunara postoji jo jedna velika prednost
pri ovom sistemu upravljanja koja se sastoji u tome da se upravljajui program moe lako
preprogramirati. Sve ovo daje velike mogunosti primene upravljanja raunarom. Ovaj
pojam pokriva danas, veoma irok spektar oblasti i to od onih u kojima raunar izvrava
jednostavne funkcije upravljanja, do oblasti u kojima su primenjena najvia dosatignua iz
teorije upravljanja, kao npr. u robotici, kibernetici, vasionskim letilicama, modernim
telekomunikacionim sistemima, modernim medicinskim ureajima i u mnogim drugim
primenama. Posebno se osetio veliki napredak u ovoj oblasti pojavom PC raunara.
Kod modela upravljanja bez povratne sprege, kao npr. na slici 6a, raunar preko D/A
pretvaraa upravlja brzinom rada motora, ali nema informaciju o tome da li se motor okree
zadatom brzinom, ili zbog moguih greaka u sistemu, nekom priblinom brzinom sa
odreenom grekom. Na slici je digitalni podatak obeleen sa D, a analogni sa A.
398
Na slici 6b je prikazan model upravljanja sa povratnom spregom. I u ovom sluaju PC

raunar upravlja brzinom rada motora, ali se brzina okretanja osovine motora meri pomou
elektronskog meraa brzine obrtanja, pretvara pomou A/D pretvaraa u digitalni podatak i
tana vrednost brzine unosi u PC raunar. Ako je brzina motora manja od zadate, raunar
poveava vrednost izlaza prema D/A pretvarau, sve dok brzina vratila motora ne dostigne
eljenu. Ako je brzina vea od zadate, korekcija se vri u suprotnom smeru. Na ovaj nain
raunar koriguje greku koja se moe javiti u delu sistema koji realizuje njegovu zadatu
vrednost, a to su, u ovom sluaju, D/A pretvara i sam motor. Mera brzine obrtanja i A/D
pretvara predstavljaju povratnu spregu.
Slika 6: PRIMERI UPRAVLJANJA RAUNAROM: a) upravljanje radom motora bez

povratne sprege, b) upravljanje radom motora sa povratnom spregom
U praksi se koriste oba modela upravljanja. U sluajevima kad mogua greka ne igra bitnu
ulogu u realizaciji odreene funkcije, koristi se jednostavniji model, tj. model bez povratne
sprege.
Teorija sistema sa povratnom spregom danas predstavlja osnov za razvoj robotike,
kibernetike, iroke lepeze sofisticiranih sistema iz raznih oblasti, a u zadnje vreme se radi
na razvoju sistema koji e moi da funkcioniu i na principima ljudske inteligencije.
5. ELEKTRONSKO INFORMATIKI NASTAVNI SISTEM INTERFEJS
U prethodnim odeljcima dati su osnovni principi, uloga i znaaj oblasti upravljanja pomou
PC raunara za obrazovni i privredni sistem zemlje. Ovde e se prikazati Nastavni sistem
interfejs INT1-97 kako da ga praktino samostalno koristite uenici.
Personalni raunar se moe na jednostavan nain opremiti za zadatke upravljanja u
industriji (upravljanje raznim mainama, procesima, praenje i kontrola temperature pei
itd.). To svakako predstavlja znaajno pojednostavljenje reavanja automatskog upravljanja
u industriji.
Takoe, korienjem nastavnog sistema Interfejs i uenici e moi da upravljaju, po
odreenom programu, modelima, robotima i slino. Jedan takav Nastavni sistem interfejs
INT1-97 pokazan je na slici 7. Naime, Interfejs INT1 prima izlazne signale iz raunara
preko paralelnog izlaznog porta, prilagoava napone za dalje slanje u segmentu interfejs i
alje na odreene izlaze izvravajui programirane upravljake zadatke na modulima ili u
spoljanjem okruenju.
399
Potrebno je, pre svega, ostvariti vezu izmeu raunara i maine (objekta, ili modela, kojim
se upravlja preko raunara). U ovu svrhu, u principu, koristi se interfejs, elektronski ureaj
koji omoguava vezu raunara i maine.
Kao to je poznato, za upravljanje hardverom raunara potreban je softverski paket. Isti je
sluaj i sa interfejsom, s tim to se ovde posredstvom interfejsa upravlja mainama. Softver
se moe pisati u nekom od programskih jezika (C, C++, Pascal, QBasic itd.). Da bi se
izbegao dugotrajan razvoj softvera, esto je praktinije koristiti gotove softverske pakete.
Koje zadatke treba da obavi modul interfejs?
Poznato je da raunar operie sa podacima u binarnom obliku 1 i 0. Izlazni napon iz
raunara je konstantan i iznosi 5 V i 0 V. Meutim, na primer za upravljanje motorom
napon napajanja mora da bude promenjivo (na pr. u granicama od 2 do 5 V). Jedan od
zadataka interfejsa je da podatke koji su u binarnom obliku pretvori u, npr. promenjivi
napon u zavisnosti od binarnog koda (npr. binarnom kodu 00000011 odgovarao bi napon na
prikljuku motora od 3 V ).
Interfejs INT1, razvijen za potrebe nastave, prikljuuje se na paralelni izlazni port raunara
(LPT1 ili LPT2). Signali se dalje posredstvom elektronskih elemenata pretvaraju u
analogne signale i prenose na motor. Za upravljanje LED-diodama signali se prenose na
baze tranzistora. Nastavni sistem interfejs INT1 sastoji se iz elektronskog i informatikog
dela.
Elektronski deo ini modul interfejs i elektronska ploa za upravljanje sa PC raunarom
sa nekoliko modula: elektromehanikih, svetlosnih i zvunih kojima se upravlja pomou
PC raunara. To su reklamna svetla, semafor, motor, generator zvunih signala i pretvara
dekadnih u binarne brojeve i obrnuto.
Informatiki deo predstavljaju aplikativni softverski paket za Interfejs i vei broj
upravljakih programa napisanih za upravljanje svakim od modula, kao to su ProgINT i
AutoINT.
Razvijeni Interfejs INT1 97 daje mogunost jednostavnog reenja najsloenijeg segmenta
pri realizaciji modela - reenje upravljanja korienjem PC raunara. Tako je ve
isprojektovano nekoliko reenja koji se, u ovom nivou, mogu smatrati nekim prostijim
primerima upravljanja bez povratne sprege, kao to su:
- programirano reklamno svetlo,
- programsko upravljanje radom semafora,
- programibilna zujalica,
- promena brzine elektromotora,
- programibilni sistem od 8 releja i
- upravljanje modelom automobila.
Najznaajniji deo Interfejsa je to su na svih 8. binarnih kodnih mesta projektovani relei
ijim prekidanjem se moe upravljati sa osam signala u realnom vremenu. Ova prekidaka
tehnika omoguuje projektovanje bilo kakvog sistema koji se nalazi van Interfejsa i gde je
potrebno manje od osam upravljakih signala, to znai mogue je reiti upravljanje i kod
jednostavnijnih robota bez povratne sprege.
Uputstvo za INT1 sadri instrukcije za rad i opis za svaki postojei program, kao i za
praktine zadatke za vebe. Prikazane su praktineh vebe, kao ilustracija, da bi mogli
400
samostalno da realizujete bilo kakav program koji treba po zadatom algoritmu da pokree
motor, organizuje rad semafora, reklamnog svetla, zvunih signala, zatim da pretvara
dekadne brojeve u binarne i obrnuto ili da istovremeno programski upravlja sa dva ili vie
modula. Pored toga, paralelno indikacionim led diodama za prikaz binarnog brojnog
sistema prikljueno je 8 releja za upravljake prekidae. Preko njih se moe upravljati
prekidakim sistemom u realnom vremenu sa osam parametara. Ovde se navode samo neki
od detalja Interfejsa sa primerima korienja.
a)
b)
Slika 7: ELEKTRONSKO INFORMATIKI NASTAVNI SISTEM INTERFEJS:
a) prikljuen na raunar, b) sastav INT1 - elektronska ploa, mikromotor, zujalica, vezni
provodnici, odvrtka, univerzalni elektro instrument, CD sa programima i uputstvom
401
6. INTERFEJS RAUNAR - OKRUENJE

Interfejs INT1 namenjen je za demonstraciju mogunosti upravljanja razliitim objektima
od strane PC i njima kompatibilnih raunara. Ureaj je realizovan kao nezavisna jedinica,
sa nezavisnim napajanjem, koja se na PC raunar prikljuuje preko njegovog porta za
tampa (LPT1 ili LPT2). Rad ureaja se ostvaruje pod kontrolom raunarskog programa,
koji se isporuuje uz ureaj, ili ih pie sam korisnik.
Komplet ureaja INT1 se sastoji iz sledeeg, slika 7:
1. tampane ploice sa montiranim elementima;
2. Kabla za povezivanje ureaja sa PC raunarom;
3. Kompleta izvora za napajanje ureaja;
4. Kablova za povezivanje ureaja sa izvorom za napajanje;
5. CD sa programima za upravljanje radom ureaja za ProgINT i AutoINT;
6. CD za FreeDOS ako se radi o operativnim sistemima bez DOS-a;
Ostvarivanje funkcije raunarskog upravljanja korienjem Interfejsa INT1 postie se na
dva naina:
) korienjem objekata koji su sastavni deo ureaja;
) povezivanjem na spoljanje objekte posredstvom relea ugraenih u ureaj.
Na sl. 8b je prikazana blok ema ureaja. Sa nje se vidi da ureaj INT1 ima module kao to su:
1. MODUL INTERFEJS;
2. INDIKACIJA BINARNIH BROJEVA (LED DIODE);
3. SEMAFOR;
4. ZUJALICA;
5. ELEKTROMOTOR;
6. NIZ RELEJNIH IZLAZA.
Blok INTERFEJS realizovan je na bazi integrisanog kola 74LS244 obezbeuje da ostali
blokovi ureaja INT1 direktno ne optereuju linije za podatke porta za tampa PC
raunara i titi raunar.
Blok INDIKACIJA BINARNIH BROJEVA koja se sastoji od 8 LED dioda (crvene)
obezbedjuje simulaciju prikaza brojeva u binarnom kodu sa oznakama od D0-D7, osam
kodnih mesta.
Istovremeno ovaj blok ureaja, tanije njegov indikatorski deo moe se koristiti za
demonstraciju BINARNOG PREDSTAVLJANJA BROJEVA OD 0 DO 255, simulaciju
"treeg" svetla REKLAMA i dr.
Blokom SEMAFOR, koji se sastoji iz 3 LED diode (crvena, uta, zelena) i odgovarajueg
elektronskog kola za pobudu se simulira rad ulinog semafora. Na ulaz kola za pobudu se
dovode signali podataka D0, D1 i D2, kojima se upravlja ukljuenjem odgovarajuih LED dioda.
Blokom ZUJALICA se obezbeuje demonstracija raunarskog upravljanja radom i
uestanou jednog oscilatora na iji je izlaz, da bi korisnik mogao neposredno da se
zvuno u to uveri, prikljuen zvunik. Radom oscilatora se upravlja pomou signala
podataka D0 i D1 njihovom kombinacijom.
Blok MOTOR slui za demonstraciju raunarskog upravljanja motorom jednosmerne
struje. Na ulaz bloka, kao upravljaki signali se dovode signali podataka D0, D1, D2 i D3.
402
a)
b)
Slika 8: OSNOVNA KONFIGURACIJA ELEKTRONSKE PLOE KOLSKOG
INTERFEJSA: a) izgled INT1 (prikazan u binarnom kodu dekadni broj 125),
b) ema modula
403
Pored ovih objekata koji su sastavni deo ureaja, on raspolae i nizom od osam relea, ijim
pobudnim namotajima se upravlja signalima D0 do D7 preko odgovarajuih pobudnih kola
na odgovarajuim kodnim mestima. Na taj nain mogue je, posredstvom ovih relea,
upravljati objektima koji su spoljanji u odnosu na ureaj INT1, a za ije upravljanje nije
potrebno vie od osam upravljakih signala. Da bi korisnik mogao da ima vizuelnu kontrolu
koji od relea je aktiviran svako pobudno kolo poseduje LED diodu koja se ukljuuje pri
pobuivanju namotaja relea.
S obzirom da se u istom trenutku po pravilu nee vriti upravljanje razliitim objektima,
kako ugraenim tako i spoljanjim, a da bi se izbeglo zbunjivanje korisnika pri korienju
ureaja, INT1 poseduje blok za NAPAJANJE, koji pored toga to obezbeuje sve potrebne
napone za njegov rad omoguava da se napajanje dovede samo na eljeni blok.
7. NEKE INSTRUKCIJE QBASICA ZA PROGRAMIRANJE INTERFEJSA
Programski jezik QBASIC omoguava jednostavnu izradu programa, pored ostalog, za
komuniciranje sa spoljnim ureajima kao i upravljanje radom interfejsa. Zbog toga je
odabran za ovaj nivo obrazovanja. Inae se u istu svrhu mogu koristiti savreniji
programski jezici, ali koji zahtevaju vee predznanje (C, C+, Paskall, ..).
U MENI-u QBASIC-a koriste se, na standarni nain, uobiajene naredbe: NEW, OPEN,
SAVE, SAVE AS, EXIT, RUN i dr. pri emu se naredbe zadaju preko tastature, ili mia.
Programski jezik QBASIC-a vie je nego dovoljan za izradu upravljakih programa. Ovde
je obuhvaeno samo nekoliko instrukcija, koje su namenjene za komunikaciju sa spoljnim
svetom preko interfejsa. To su instrukcije OUT, SLEEP, FOR i dr . Nain nihovog
korienja e biti pokazan na primerima. Npr. izvrenjem instrukcije:
OUT & H3F8, (5)
PC raunar e na adresu porta 3F8, na koji je povezan INTERFEJS, poslati broj 5. Oznake
& i H slue QBASICu. Prva & oznaava da sledi adresa, a ne brojni podatak, a druga H da
je adresa 3F8 zapisana u heksadecimalnom kodu. Adresa moe biti zapisana u decimalnom
kodu kao npr. 888, ili LPT1. Takoe, adresa moe biti data i naredbom PRINT to znai
poslata informacija na port tampaa (u ovom sluaju ne znai tampaj). Ova dva podatka
nisu bitna za programera. Pomenimo jo i to da e nakon slanja, broj 5 na Led indikaciji
INTERFEJSa biti predstavljen pomou svetleih dioda, kao binarni broj 101.
Na sledeem primeru demonstrirane su instrukcije REM, OUT, SLEEP. Dat je program
slanja na izlani port broja 8 i zadravanje tog stanja 5 s sa komentarom, Tabela 1.
Tabela 1
Program
Komentar
REM BIN02
REM - oznaava da sledi tekst koji ne utie na program, BIN02
10
CLS
Brisanje ekrana
20
OUT & H3F8, (8)
Izlaz na port 3F8 broj 8; svetli LED dioda na kodnom mestu 3
30
SLEEP 5
Zadri rad PC raunara u trajanju od 5 s
40
OUT & H3F8, (0)
Izlaz na port 3F8 broj 0
50
END
Kraj programa
404
Isti program u ostalim modulima ukljuuje relej na 3 kodnom mestu; omoguava

pokretanje motora u osmoj brzini, ukljuenje zelene led diode semafora i njihovo
zaustavljanje po isteku od 5 s. Vidi se da instrukcija SLEEP odgaa izvrenje sledee
instrukcije za broj sekundi, koji joj je pridodat.
Programiranje sa petljom poinje sa naredbom FOR, kojom se poinje petlja i NEXT
kojom se petlja zavrava, prikazano je na primeru rada semafora, Tabela 2. Programirati rad
semafora tako da ciklus traje 10 puta i to prvo poinje ukljuenje crvene diode 5 sekundi
(na prvom kodnom mestu), ute diode 1 sekundu (na drugom kodnom mestu), zelene diode
5 sekundi (na treem kodnom mestu), a onda opet ute diode 1 sekundu itd.
Tabela 2
REM SEM02
Tekst: Program za upravljanje semaforom u oznaci

SEM02
10
CLS
Brisanje ekrana
20
FOR I = 1 TO 10
Petlja koja izvrava 10 ciklusa
30
OUT &H3F8, (1)
Izlaz na prvo kodno mesto svetli crveno na semaforu
40
SLEEP 5
Zastoj 5 sekundi
50
OUT &H3F8, (2)
Izlaz na drugo kodno mesto svetli uto na semaforu
60
SLEEP 1
Zastoj 1 sekunda
70
OUT &H3F8, (4)
Izlaz na tree kodno mesto svetli zeleno na semaforu
80
SLEEP 5
Zastoj 5 sekundi
90
OUT &H3F8, (2)
Izlaz na drugo kodno mesto svetli uto na semaforu
100
SLEEP 1
Zastoj 1 sekundi
110
NEXT I
Vraa na poetak petlje
120
END
Kraj programa
Ova tri primera ujedno slue da nagoveste da je izrada upravljakih programa veoma
jednostavan postupak. Svi neophodni detalji i dalja nadgradnja su dati u Uputstvu za
nastavno sredstvo INT1.
Za INT1 napisan je softver u programskom jeziku QBasic za vebu i to:
PROGINT za
- slanje i pretvaranje dekadnih u binarne brojeve,
- programsko upravljanje radom semafora,
- upravljanje reklamnim svetlom pomou raunara,
- upravljanje radom motora pomou raunara,
- programiranje rada zujalice,
- programiranje sa malim vremenskim kanjenjem i dr.
PROGAUTO za upravljanje modelima automobila, robotima i dr. preko relea.
8. UPRAVLJANJE POMOU PC RAUNARA NA DALJINU
Na slici 9 prikazan je uproen model programskog upravljanja pomou PC raunara na
daljinu, na primeru upravljanja modelom automobila. Sutina upravljanja sastoji se u tome
405
da se upravljajue komande, koje se izvode runo pomeranjem dve upravljajue palice

ukljuenjem odreenih prekidaa koji napajaju pokretne motore na automobilu, zamene
upravljanjem PC raunarom preko relea. Sve ostalo - prenos signala preko radio veze ostaje
nepromenjen. Da bi se ostvarilo upravljanje potrebno je izraditi program za konkretno
kretanje, prikljuiti radio predajnik na izlazne releje interfejsa po odreenoj emi i na kraju
startovati program. Ali, kako doi do toga?
Slika 9: EMA UPRAVLJANJA NA DALJINU: primer upravljanja modelom

automobila korienjem INT1 i radio predajnika i prijemnika
Slika 10: MOGUI PRAVCI - SMEROVI KRETANJA MODELA AUTOMOBILA I

ODGOVARAJUE UPRAVLJAKE KOMANDE
Kao prva faza rada na automatizaciji upravljanja modelom automobila uz korinjenje PC
raunara je upoznavanje sa njegovim runim komandama i akcijama koje one proizvode. U
tom smislu na slici 10 prikazani su mogui pravci - smerovi kretanja modela automobila, a
u tabeli 3 sa odgovarajuim upravljakim komadama - sekvencama za pokretanje vozila.
Ovde je vano napomenuti da fiziki model odstupa od idealno terijskog. Naime, prilikom
izrade aplikacije potrebno je voditi rauna da automobil ne moe trenutno da krene ve mu
je za ubrzanje potrebno neko vreme. Isto se odnosi i na zaustavljanje - koenje i promenu
smera kteranja.
406
3
Aktivni releji
- kodni broj
Kretanje
Ukupno bajta
(dec. broj)
R1
R2
R3
R4
Bajta po releju
Napred, N
Napred Desno, ND
Napred Levo, NL
Rikverc, R
Rikverc Desno, RD
10
Rikverc Levo, RL
Slika 11: UPRAVLJANJE MODELOM AUTOMOBILA KORIENJEM

INTERFEJSA: 1-model automobila, 2-interfejs, 3-prikljini provodnik za paralelni
port raunara, 4-radio predajnik, 5-radio prijemnik
407
Slika 12: UPRAVLJANJE AUTOMOBILOM - TEST: a) algoritam kretanja, b) putanja

Tabela 4
Program
Komentar
REM AUTO1.TEST
Program za upravljanje autom test u oznaci AUTO1.TEST
10
CLS
Brisanje ekrana
20
OUT &H3F8, (1)
Kretanje napred pravo (NP)
30
SLEEP 1
Zastoj u promeni 1 sekunda
40
OUT &H3F8, (3)
Kretanje napred desno (ND)
50
SLEEP 1
60
OUT &H3F8, (5)
Kretanje napred levo (NL)
70
SLEEP 1
80
OUT &H3F8, (0)
Zaustavljanje kretanja
90
SLEEP 2
100
OUT &H3F8, (2)
Kretanje rikverc pravo (RP)
110
SLEEP 1
120
OUT &H3F8, (10)
Kretanje rikverc desno (RD)
130
SLEEP 1
140
OUT &H3F8, (6)
Kretanje rikverc levo (RL)
150
SLEEP 1
160
OUT &H3F8, (0)
Zaustavljanje slanja poruka
160
END
Kraj programa
408
Sledea faza, je povezivanje automobila (njegove jedinice radio kontrole) sa INT1

interfejsom prema izloenim emama koje proizilaze iz Tabele.3, slika 11. Da bi automobil
kretao po odreenom zahtevu potrebno je sainiti program. Za odreeno kretanje odgovara
odreeni broj bajta koji se komandom alje na izlazne portove i zadrava u tom stanju
odreeno vreme. Naveden je jedan primer kretanja modela automobila sa demonstracijom
svih moguih kretanja, kada se automobil kree na nain pokazan na slici 12, sa
algoritmom i putanjom kretanja. Program za jedno takvo test kretanje automobila,
oigledno, po jednoj dosta sloenoj putanji, dat je u Tabeli 4.
Sam model automobila moe se poboljati uvoenjem kontaktnih davaa na branicima ili
infra crvenim davaima o pribliavanju prepreci. Ovakve informacije bi se radio vezom sa
veim brojem kanala i dvosmernim - duplex vezom, mogle uvesti u raunar i logiki
obraivati.
Rad na automatizaciji upravljanja modelom automobila putem PC raunara kod uenika
osnovnih i srednjokolskih uzrasta omoguava: upoznavanje sa sistemom beinog
upravljanja (radio veza), upoznavanje sa modelom ureaja (u ovom sluaju automobila) i
njegovim stvarnim fizikim ponaanjem. Upoznaje ih sa nainom povezivanja upravljake
jedinice sa edukativnim interfejsom INT1, povezivanje sa raunarom, razvoj i korienje
programske aplikacije, fiziko predstavljanje korienja raunara za upravljanje itd.
9. UPRAVLJANJE MAINAMA POMOU PC RAUNARA
Na slian nain kao kod automobila moe se upravljati bilo kojom mainom i/ili ureajem
korienjem prekidake tehnike u realnom vremenu. Potrebno je pri tom, pre svega, reiti
kakva kretanja i zadatke treba ostvariti upravljanjem, saglasno tome izraditi program,
prikljuiti odreene ureaje na rele i na kraju demonstrirati. Na slici 13 dat je primer
ukljuenja rada osam elektromotora po odreenom redosledu u trajanju od 1 s.
Poto je na sistemu INTERFEJS obezbeeno upravljanje brzinom motora, otvara se
mogunost korienja vratila motora za pokretanje raznovrsnih mainskih naprava i
konstrukcija sa promenljivom - programiranom brzinom motora.
Slika 13. UPRAVLJANJE RADOM 8 ELEKTROMOTORA PREKO INTERFEJSA

409
10. EDUKATIVNE MOGUNOSTI I NADGRADNJA SISTEMA INTERFEJS

Pored osnovnih opisanih funkcija, sistem INTERFEJS prua niz drugih mogunosti koje su
dalje navedene:
Preko izlaza sistema INTERFEJS se moe programski direktno upravljati funkcijama

koje se realizuju u okviru vebi iz robotike u 7. razredu, kao i analogne i digitalne
elektronike za TIO u 8 razredu. U tu svrhu je razvijen softverski paket ProgINT,
AutoINT, mada uenici mogu da kreiraju sopstvena reenja.
Uenici mogu i sami da nadgrauju sistem INTERFEJSa, bilo izradom sopstvenih
elektronskih modula i sopstvenih programa za iste, ili samo izradom novih
upravljakih programa za postojee module i njihovom ugradnjom.
Izlazi sistema INTERFEJS se mogu koristiti u profesionalne svrhe za programsko upravljanje
razliitim procesima, za generisanje veoma preciznih vremenskih funkcija i dr.
Kao nastavno sredstvo INTERFEJS je otvoren sistem i omoguava direktno praenje
svih procesa od izvravanja instrukcije, do njene fizike interpretacije, te na taj nain
obezbeuje razumevanje svih fizikih pojava i njihovih uslovljenosti.
Sistem INTERFEJS omoguava runo upravljanje u okviru koga se moe runo
simulirati bilo kakva komanda iz PC raunara.
Mogu se razvijati vetine u izradi upravljakih programa pomou postojeih programa
za INTERFEJS i bez samog sistema INTERFEJS. Nakon izrade programa,
INTERFEJS se moe prikljuiti na PC raunar, sa ciljem da se proveri ispravnost
programa. Zahvaljujui tome jedan INTERFEJS se moe koristiti na vie PC raunara.
Od posebnog je znaaja razumevanje korienja programa u praktine svrhe i dr.
Kao nastavno sredstvo INTERFEJS omoguava edukaciju svih nivoa, od poetnika do
profesionalca.
11. ZAKLJUAK
U vremenu visokih tehnologija i robotike od velikog je znaaja da se uenici, jo u
osnovnoj koli, upoznaju sa mogunostima korienja PC raunara u upravljanju
mainama, ureajima i sistemima. To im otvara velike mogunosti da, jo od malena, skinu
mit o sloenosti robotskih sistema, jer e i sami iveti i stvarati u vremenu robotizacije.
Informatike tehnologije su samo dale ansu da ova tehnologija bude svakom pristupana i
lako shvatljiva. Uenici treba prosto da se igraju stvaralatvom iz robotike i primene
informatikih tehnologija u praksi. Vek u kome e iveti u usponu svog stvaralatva, prema
prognozama eksperata, bie vek primene informatikih tehnologija u svim oblastima rada i
ivota. Obaveza svih nastavnika je da nae vaspitanike pripremamo za vreme u kome e
iveti i stvarati.
12. LITERATURA
[1] Golubovi D., Upravljanje raunarom, Tehniki fakultet, aak, 2007., str. 24.
[2] Golubovi D., Tehniko i informatiko obrazovanje, udbemik za 7. razred, Eduka,
Beograd, 2010., str. 212.
[3] D. Golubovi, S. Rani, Robotika u koli mogunosti realizacije programa,
Konferencija TOS 06, aak, 2006., str. 238-249.
410


UDK: (621.81+004.3):331.1
Prethodno saoptenje
PRIMENA DINAMIKIH, STATIKIH I KOREKTIVNIH

ANTROPOMERA DECE PREDKOLSKOG UZRASTA ZA
DIMENZIONISANJE SIGURNOSNIH ZONA
OKO LJULJAKE I VTREKE
Savko Jeki1, Dragan Golubovi2
Rezime: Za projektovanje deijeg mobilijara u veini sluajeva je potrebno znati ili imati
statike nacionalne antropometrijske podatke deije populacije (koje uz korektivne
antropomere obue i odee dece) omoguavaju ergonomsko projektovanje
(dimenzionisanje) mobilijara, opreme, ureaja, odee, obue za decu predkolskog uzrasta.
Dok za projektovanje (dimenzionisanje) sigurnosnih zona oko deijeg mobilijara, pored
statikih i korektivnih antropomera, moramo poznavati i dinamike (kinematske) mere
dohvata nogom, rukom, glavom dece u pokretu! U ovom radu smo prikazali primere
odreivanja dimenzija sigurnosne zone oko ljuljake i vrteke, kao karakteristinih
sluajeva gde se usled nepotovanja i neobeleavanja sigurnosnih zona esto deavaju
neeljene posledice.
Kljune rei: ergonomsko projektovanje, dinamike, statike, korektivne antropomere,
sigurnosna zona, bezbedna povrina
APPLYING DYNAMIC, STATIC AND CORRECTIVE

ANTHROPOMORPHIC MEASURES OF PRE-SCHOOL
CHILDREN IN DIMENSIONING SAFETY ZONES AROUND
SWINGS AND MERRY-GO-ROUNDS
Summary: For most designs of childrens playground structures it is necessary to have a
pre-knowledge of the anthropometric static data for the national popultion of children
which (together with the corrective anthropomorphic measures of footwear and clothes for
children) make it possible to produce regonomic designs (dimensions) of playground
structures, equipment, devices, clothes and footwear for pre-school children. At the same
time, the design (dimensioning) of the safety zones around playground structures will
require, apart from the static and corrective anthropomorphic measures, a knowledge of
the dynamic (kinematic) measures of reach of the foot, arm and head of a moving child!
The paper describes the methods used to dermine the dimensions of the safety zone
1
2
Mr Savko Jeki, ASA-CO d.o.o. aak, Stara pruga bb, E-mail: asa_co@nadlanu.com
around the swing and the merry-go-round, as well as the typical cases of unwanted
consequences accidents caused by safety zones that were not marked properly or not
properly respected.
Key words: ergonomic design, dynamic, static, corrective anthropomorphic measures,
safety zone, safe area.
1. UVOD
Sva deija igralita, kao i svi sportski tereni, moraju da potuju osnovna pravila u smislu
sigurnosti i bezbednosti korisnika i kao i njihovih pratiocai ispunjavaju osnovne uslove u
smislu sigurnosti i bezbednosti korisnika-dece, kao i pratioca i posmatraa.U tom pravcu
trebale bi biti obeleene tzv. sigurnosne zone oko svakog deijeg mobilijara (ljuljake,
klackalice, vrteke,...) i da se te zone potuju kako nebi dolazilo do povreivanja i nezgoda
na deijim igralitima i sportskim terenima. U Evropi ta pravila i propisi postoje i potuju
se , dok kod nas; prvo ne postoje propisi ,a kako bi i postojali propisi kada do sada nismo ni
imali ergonomska istraivanja na nacionalnom nivou dece predkolskog uzrasta! Za
izraunavanje sigurnosnih zona potrebni su nam podaci o statikim, korektivnim i
dinamikm (kinematskim) antropometrijskim merama dohvata nogom i rukom dece
predkolskog uzrasta.
2. PRIMER DEFINISANJA SIGURNOSNE ZONE OKO LJULJAKE
Kao pokazni primer potrebe obeleavanja sigurnosnih zona (zona bezbednosti) na
deijim igralitima i kakve sve potencijalne opasnosti vrebaju na jednom takvom terenu,
analiziraemo najobiniji (svakidanji) sluaj korienja rama ljuljake sa jednom
dvosedom i jednom klasinom ljuljakom (Sl. 1.). Na toj slici vidimo da prostor oko
ljuljake sigurnosna zona, nije ni obeleena (vidljivo)!!! Pretpostavimo da je projektant
pri projektovanju i konstrukciji rama ove ljuljake uzeo u obzir dinamiku meru (Ldin.Max.)
dece odgovarajueg predkolskog uzrasta, koji najee koriste dotini mobilijar (naprimer
P95 starije ili zbirne uzrasne grupe!!!), za dimenzionisanje rastojanja nosaa-nogu ljuljake
od pokretnih delova-ljuljaki i jedne i druge i izmeu njih!!!). (Mere; a1 i a2). Moete da
zamislite ta bi se desilo da devojica u roze duksu (sedi u dvosedoj ljuljaci, oznaena
brojem 1.) odrui-bono isprui desnu ruku, ak i bez bonog naginjanja i pri prolasku
ljuljake iz gornje mrtve take, ka dole, zakai devojicu u utom duksu (oznaena
brojem 2.), koja stoji u neposrednoj blizini, uz stub ljuljake. Vrlo je verovatno da bi
devojica (1.) iaila ruku u ramenu, ili slomila u laktu i pritom povredila devojicu u
utom duksu!! ta mislite ta bi se desilo da se deak u utoj majici, sa zelenim duksom
vezanim oko pojasa (oznaen brojem 3.) iznenada pomeri-iskorai napred, ili se sagne da
dohvati kameni ili neto njemu zanimljivo, ba u trenutku kada se dvoseda ljuljaka kree
izgornje mrtve take (leve ili desne), ka dole (neutralnom poloaju)!? Sigurno bi ga
dobro ugruvala, a moda i neto slomila; rebro, ruku,...?
ta mislite da se ovek koji dri zeleni balon (oznaen brojem 4.) okrene unazad i pomeri
malo na svoju sada desnu stranu (kada se okrene na svoju levu stranu), ljuljaka bi ga
udarila u lea!!
Evo samo na jednom (nasumice izabranom) primeru, koliko se potencijalno moe desiti
nesrenih sluajeva zbog; neobeleavanja sigurnosnih zona, a zatim nepotovanja
412
potrebnog, (ne mogu rei propisanog ili propisnog) rastojanja izmeu mobilijara i
posmatraa, i prava je neobjanjiva srea to se nesree ne dogaaju mnogo, mnogo ee!?
Na ovom mestu emo prikazati postupak izraunavanja irine rama za dve ljuljake (meru
a5), kao i meru izmeu ljuljaki (a2) i meru od ljuljake do rama (a1), (Sl. 2.). Ako raun
izvodimo za zbirnu grupu dece predkolskog uzrasta, (P95), dobiemo sledee rezultate:
a3 Xkor.(P95) = Xstat.(P95) + 2od.sed. = 27,36 + 11,59 = 38,95 cm.
a2 2Ldin.Max.-a3 = 2 x 76,13 - 38,95 = 152,26 - 38,95 = 113,31 cm.
Slika 1: Primer nepotovanja sigurnosne zone oko deijeg mobilijara u sluaju ljuljake sa
jednom klasinom i jednom dvosedom ljuljakom)
1
1
a3 = 76,13 - 38,95 = 76,13 - 19,475 = 56,655 cm.
2
2
a5 2a1 + 2a3+a2 = 2 x 56,655 + 2 x 38,95 + 113,31 = 113,31 + 77,90 + 113,31 =
=304,52 cm.
Gde su ergonomske (antropometrijske) mere dece, koje smo koristili u gornjim
jednakostima, navedene u odgovarajuim tabelama i formularima u [3], [4]
Xstat.(P95) =27,36 cm
2od.sed. = 11,59 cm
Ldin.Max.(P95) = 76,13 cm
U praksi se retko dogaa da se deca pri ljuljanju naginju na stranu, jer se obema rukama
pridravaju za ice ili lanse ljuljake, pa je ustaljena praksa da se irina rama za dve
ljuljake izraunava po statikim merama tj.
5 2Lstat.(P95) = 220 cm = 2,2 mm
Gde je;
Lstat.(P95) = 109,95 cm.,
95-to percentilne antropometrijske statike mere raspona ruku [Lstat. (P95) ], zbirne grupe
dece predkolskog uzrasta
a1 Ldin.Max.(P95) -
413
Slika 2: Dimenzije irine rama sa dve ljuljake

Da bismo izraunali dimenzije sigurnosne zone oko ljuljake, (u pravcu ljuljanja),
ponovo emo koristiti podatke za Zbirnu grupu dece predkolskog uzrasta (P95) iz Tabela,
ili Formulara-obrazaca, za statike, dinamike i korektivne mere (Sl. 3.)
Tstat.(P95) = 34,46 cm.
Sdin.Max.(P95) = 78,49 cm.
Usvajamo da je max. = 600 (Maksimalni ugao zakretanja ljuljake pri normalnoj upotrebi!)
b1 = 160cm. sin600 = 129,44 cm
1
1
b2 = [Sdin.Max.(P95) - Tstat.(P95)]cos600 = (70,80 - 34,46) cos600 =
2
2
= (70,80 - 17,23)cos600 = 31,49 cm.
b3 = Mstat.(P95)cos600 = 70,80 cos600 = 41,615 cm.
Uzimajui korektivne mere u obzir dobili bi malo drugaije vrednosti:
b2.kor. = [Sdin.Max.(P95) -
Pa je :
1
1
Tstat.(P95) + ob.(P95)]cos600 = (78,49- 34,46 +
2
2
3,09)cos600 =37,82cm.
b3.kor. = [Mstat.(P95) + ob.]cos600 = (70,80 + 6,40)cos600 = 45,38 cm.
b4 = b1 + b2.kor. = 129,44 + 31,49 = 160,93 cm.
b5 = b1 + b3.kor. = 129,4 + 45,38 = 174,78 cm.
Poto je b5 > b4, sledi da je dimenzija sigurnosne zone sa obe strane rama ljuljake (u
pravcu ljuljanja):
2 b5 = 2x174,78 cm=349,56 cm 3,5 m.
414
Slika 3: Odreivanje sigurnosne zone oko ljuljake (u pravcu ljuljanja)

3. PRIMER DEFINISANJA SIGURNOSNE ZONE OKO KLASINE VRTEKE
Minimalni spoljanji prenik sigurnosnog pojasa (zone) oko klasine vrteke (Dmin.s.z.) bi
iznosio:
Dmin.s.z. = Dsred.sed.vrt. + 2Ldin.max.(P95) = 200cm + 276,13 = 352,26 cm.
Pa bi minimalna irina prstena, sigurnosne zone, slobodnog prostora (u kome nebi smeo
niko i nita da se nalazi) oko vrteke iznosila:
bmin.
1
1
(352,26 Dspolj.vrt.) = (352,26-230,00) = 61,13 cm.
2
2
415
Slika 4: Odreivanje sigurnosne zone oko klasine vrteke

416
4. ZAKLJUAK
Odreivanje sigurnosne zonetj. slobodne, prazne povrina oko deijeg mobilijara (kako
statikih penjalica, naroito opreme sa pokretnim delovima, kao to su ljuljake, vrteke,
klackalice i sl.) je vrlo odgovoran zadatak svakog projektanta. Nije samo vano
projektovati tehniki sigurnu opremu, ve i ergonomski priladoenu deijem uzrastu, ali
isto tako i fiziki bezbednu-sigurnu opremu na kojoj se i oko koje se nee dogaati povrede
korisnika i njihovih pratioca.
Da se nebi deavali sluajevi, kao u igraonici hotela Neda na Rudniku, gde je jedan
odrastao omladinac iaio ruku u ramenu, jer se vrteo u sfernoj vrteci, nagnuo se bono i
sa ispruenom rukom zakaio za stub ograde u blizini vrteke.
5. LITERATURA:
[1] Grozdanovi, M., Ergonomsko projektovanje-delatnost oveka operatera, Univerzitet
u Niu, Fakultet zatite na radu, Ni (1999).
[2] Grozdanovi, M., Ergonomsko projektovanje centra za kontrolu i upravljanje
automatskim sistemima, monografija, izdavaka jedinica Univerziteta u Niu, Ni
(2003).
[3] Jeki, S., Golubovi, D., Antropometrijske statike mere dece predkolskog uzrasta
centralne Srbije kao osnov konstruisanja deijeg mobilijara i opreme, Konferencija
TIO, aak (2008).
[4] Jeki, S., Golubovi, D. Antropometrijske dinamike mere dece predkolskog uzrasta
TIO, aak (2008).
[5] Jeki,S., Golubovi, D., Antropometrijske (statike) mere, sa statistikom analizom
mera dece predkolskog uzrasta, Internacionalna konferencija, Istraivanje i razvoj u
mainskoj industriji, RaDMI 2006, Budva, Montenegro (2006).
[6] Jeki, S., Golubovi. D., Anthropometrical static measures, children of preschol age in
Serbia, 47 th Anniversary of the faculty Machine design, Novi sad (2007):
[7] Jeki ,S., Oprema za igru, zabavu i edukaciju dece sa aspekta tehnike sigurnosti
opreme, ergonomskog projektovanja i bezbednosti dece, Savetovanje direktora i
vaspitaa P.U., Velika Plana (2008).
[8] Jeki, S., Golubovi, D., Dynamic (kinematic) anthropometric measurements of reach
by hand and foot (i.e. range of reach) of pre-school children, obtained by direct
easuring, 49th Anniversary of the faculty of technical sciences, Machine design, Novi
sad (2009):
[9] Jeki, S., Golubovi, D., Anthropometrical static measures children young age group
(3-4 years of age) of pre-school age, 9th International Conference Research and
Development in Mechanical Industry, RaDMI 2009., Vrnjaka Banja, Serbia, (2009):
[10] Jeki, S., Golubovi, D. Dynamic (cinematic) anthropometric measurements of reach
by hand and foot (i.e. range of reach) of pre-school children, region of aak, obtanied
by direct measuring, 9th International Conference Research and Development in
Mechanical Industry, RaDMI 2009, Vrnjaka Banja, Serbia (2009).
[11] Jeki S.: Optimizacija ergonomskih uslova deijeg mobilijara prema kriterijumu
kvaliteta, Doktorska disertacija, 2010, Tehniki fakultet, aak
417


UDK: 621.8:331.1
Prethodno saoptenje
PRIMENA DOBIJENIH REZULTATA ERGONOMSKIH

ISTRAIVANJA, STATIKIH ANTROPOMETRIJSKIH MERENJA
DECE PREDKOLSKOG UZRASTA PRI PROJEKTOVANJU
Savko Jeki1 , Dragan Golubovi2
Rezime: Prikaz praktine primenljivosti dobijenih rezultata statikih istraivanja

antropometrijskih mera dece predkolskog uzrasta u smislu ergonomskog projektovanja
deijeg mobilijara je dat u ovih nekoliko primera. Zbog ogranienog prostora u ovom radu
nismo mogli prikazati sve potrebne Tabele (ili Formulare-obrasce) sa statikim podacima
(merama, dimenzijama) deijeg tela odgovarajuih podgrupe ili zbirne grupe dece
predkolskog uzrasta, koje se mogu nai u objavljenim radovima ili u disertaciji koja e biti
objavljena srediniom ove godine. No na ovim primerima je prikazan nain korienja
dobijenih rezultata statikih antropomera dece predkolskog uzrasta odgovarajue
podgrupe ili zbirne grupe dece predkolskog uzrasta, koje se mogu primeniti na bezbrojno
mnogo sluajeva ergonomskog projektovanja deijeg mobilijara, opreme, odee, obue i td.
Kljune rei: statike mere, deca predkolskog uzrasta, statistika, deiji mobilijar
APPLYING RESULTS OBTAINED IN ERGONOMIC RESEARCH

OF ANTHROPOMORPHIC STATIC MEASURES OF PRE-SCHOOL
CHILDREN IN THE DESIGN OF PLAYGROUND STRUCTURES
Summary: The several examples given below illustrate the aspect of practical
implementation of the results obtained through research of anthropomorphic static
measures of pre-school children, in designing ergonomic playground structures. Due to
limited space, the paper does not feature all of the relevant tables (or formulae) with the
statics of the childs body (measures, dimensions) of the corresponding sub-class or class
of pre-school children. These omitted tables and formulae can be found in the previously
published papers, or in the dissertation thesis that will be publicised in mid-2010. The
examples illustrate the method of using the obtained results related to the statics of
annthropomorphic measures of pre-school children, according to their respective subclasses or classes , all of which can be applied to an unlimited number of various
ergonimic designs of childrens playground structures, equipment, clothes, footwear, etc..
Key words: static measures, pre-school children, statistics, playground structures
1
2
Mr Savko Jeki, ASA-CO d.o.o. aak, Stara pruga bb, E-mail: asa_co@nadlanu.com
1. UVOD
Da bismo ilustrovali vrlo veliku praktinu primenu dobijenih rezultata statikih
antropometrijskih istraivanja (merenja i statistike obrade dobijenih mera) dece
predkolskog uzrasta, prikazaemo nekoliko praktinih primera primene antropometrijskih
mera. Antropometrijske mere dece predkolskog uzrasta , koriene u ovim primerima su
objavljivane u mnogobrojnim radovima i u celosti e biti objavljeni u mojoj doktorskoj
disertaciji sredinom 2010-e godine.
2. PRIMER DIMENZIONISANJA DEIJE KUICE (INDIJANSKOG
VIGVAMA).
Za sluaj ergonomskog projektovanja deije kuice-indijanskg vigvama, moramo izraunati
sledee ergonomske mere; visinu ulaza, irinu ulaza u visini ramena, visinu ramena dece i
visinu otvora (prozora).
Da bi 95% zbirne grupe dece predkolskog uzrasta moglo da proe kroz vrata vigvama
(obuveno i sa kapom, u zimskoj jakni!), bez saginjanja i iskoavanja na ulazu, potrebne
ergotehnike mere bi izraunavli na sledei nain:
Slika 1: Crte vigvama sa ergonomskim merama

419
Minimalna visina ulaza u deiji indijanski vigvam (min.) bi bila:

min. kor.(P95) = stat.(P95) + ob.(P95) + kape.(P95) = 126,98 + 3,09 + 6,40 = 136,47 cm.
Minimalna irina ulaza u vigvam (min.), u visini ramena deteta (cmin.) bi bila:
hmin. Hr.(P95) = Hstat.(P95) + 2od..r.(P95) = 32,47 + 8,63 = 41,11 cm.
Minimalnu visinu trapeznog otvora vigvama (cmin.), gde je minimalna irina otvora
(hmin.. 41,11 cm) emo izraunati po obrascu:
cmin.. Ckor.(P95) = Cstat.(P95)+ob.(P95)=98,95+3,09=102,04 cm.
Da bi 95% populacije dece predkolskog uzrasta moglo lagodno da gleda kroz otvorprozori na vigvamu, (manja deca uspravljeno-bez propinjanja na prste, vea deca
povijeno-pognuto, jer je to daleko povoljnije jer mnogo manje umara!!!)
Maksimalna visina otvora (prozora) (x.) bi bila:
bx. Br.(P5) = Bstat.(P5) + ob.(P5) = 114,70 + 0,94 = 115,64 cm.
3. PRIMER VISINE I IRINE SEDITA KLASINE LJULJAKE, KLASINE
VRTEKE, VISINE KLACKALICE.
Slika 2: Ergonomske dimenzije sedita ljuljake,

vrteke i klackalice za decu predkolskog uzrasta
420
Minimalna visina sedita ljuljake, vrteke, klackalice, treba da bude;

hljulj. > Vs.(P95) + b.(P95) - sed. = 31,60 + 3,091,54 = 33,15 cm
vrt.>
= 33,15 cm
klack. >
= 33,15 cm
Minimalna irina sedita ljuljake, vrteke, treba da bude;
bljulj. X.(P95) + 2bo.sed.(P95) = 27,36 + 13,24 = 40,60 cm.
bvrt.
= 40,60 cm.
Minimalna dubina sedita ljuljake, vrteke, treba da bude;
1
1
[2bo.st.(P95)] = 34,46 + 5,17 = 42,05 cm
2
2
Ergonomskim projektovanjem (dimenzionisanjem) sedita npr. ljuljake onemoguava se
upotreba ljuljake od strane osoba starijeg uzrasta od onog kojem je ljuljaka i namenjena
(u naem sluaju predkolskom uzrastu). Praktino sedite treba dimenzionisati tako da u
njega mogu sesti samo deca predkolskog uzrasta, a ne i odrasli.
Cvrt. = Tstat.(P95) +
Slian sluaj je i sa projektovanjem tj dimenzionisanjem klackalica. Klackalicu treba

dimenzionisati sa viestrukim stepenom sigurnosti, to se tie vrstoe i izdrljivosti, ali to se tie
ergonomije tu je potrebno projektovati (dimenzionisati) opremu tako da se onemogui zloupotreba
od strane starijih osoba. Naprimer visinu ipke (sedita klackalice) dimenzionisati za predkolski
uzrast, to e za odrasle biti prenisko i nepraktino za (zlo)upotrebu, tj. korienje i oteenje.
4. PRIMER KUICE PROVLANICE
Ergonomske mere kuice-provlanice izraunavmo koristei podatke antropometrijskih
statikih i korektivnih mera zbirne grupu dece predkolskog uzrasta, tako da zadovoljimo
95% korisnika dotinog mobilijara! Pa bi sam pristup problemu i raun izgledao ovako:
Minimalna visina provlanice (H) treba da bude:
Hmin. (r.)x = r.(P95) = s. (P95) + b. (P95) + p. (P95) =
= 126,98 + 3,09 + 6,40 = 136,47 cm
Maksimalna visina klupa za sedenje (h) u kuici-provlanici treba da bude:
hx. (r.)n.. = s. (P5) + b. (P5 )- d.p. (P95) = 23,82 + 0,94 - 1,54 = 23,22 cm.
Minimalna irina klupa za sedenje (b) treba da bude:
bmin. b(P95) = (P95) + r. = 34,46 cm
U ovom sluaju za izraunavanja irine klupa, namerno nismo dodavali vrednost (r.0),
koja bi predstavljala debljinu pantalona u predelu podkolenice, jer taj podatak eksplicitno i
nemamo, jer pretpostavljamo da je vrednost mala! (Debljina materijala nogavice dugih
zimskih pantalona, plus eventualno debljina materijala dugog donjeg vea za deake, ili
debljina materijala arapa za devojice). To nije sluaj sa korektivnom debljinom odee u
predelu stomaka (2bo.stom..) gde spada debljina majice, potkoulje, koulje, dempera ili
duksa i zimske jakne! (Te debljine bi bile iste jedino u sluajevima da deca nose zimske
skijake kombinezone, kod kojih je debljina i u predelu lea ili stomaka slina debljini u
predelu nogavica tj podkolenice.
421
Slika 3: Crte sa ergonomskim merama kuice-provlanice

5. PRENIK TUNELA ZA PROVLAENJE DECE
Ergonomsku meru minimalnog prenika tunela za provlaenje (Dtunela.min.) emo izraunati
koristei statike antropometrijske mere (P95), za Stariju uzrasnu grupu dece
predkolskog uzrasta, da bi prenik tunela sigurno zadovoljio i mlau decu! (sl. 4)
Dtunela.min. [C(P95) - D(P95)] + [(P95)-C (P95)]sin600 =
=(99,13-77,33) + (130,83-99,13)0,809= 21,8 + 31,70 0,809 = 21,8 + 25,64 = 47,44 cm.
(Mogli smo raunati i preko antropometrijskih mera u sedeem poloaju!)
Slika 4: Ergonomsko odreivanje prenika zatvorenog tunela za provlaenje dece

422
Na slici 4 vidimo izgled ergonomski projektovanog i izvedenog tunela prenika (700

mm.). Prenik tunela je povean na 700 mm, iz prostog razloga to po Evropskim
standardima N-1176-1, i sada usvojenog SRPS EN 1176-1, delovi deijeg mobilijara
zatvorenog tipa (tunel) mora biti tako dimenzionisan da omoguava pristup odraslim
osobama u sluaju zaglavljivanja ili panike dece.
6. RAZMAK IZMEU DRVENIH LETVI (ILI METALNIH IPKI) OGRADE
Za izradu ograda deijih kuica, platformi, balkona , gelendera, koristimo ili drvene letve,
ili okrugle cevi 1/2-3/4. Razmak izmeu letvi ili cevi ograde, spreava da dete u aru
igre ne propadne sa platforme, stepenica, ali mora se ispotovati uslov da se dete vidi kroz
ogradu, da ne moe da zaglavi glavu , ili stopalo noge, ili prste ruke. Pa zakljuujemo da
razmak izmeu drvenih letvi, ili metalnih cevi ograde mora da bude dosta manji od irine
glave deteta (mera Y), (zbog vee sigurnosti usvajamo meru mlae uzrasne podgrupe!):
r << Y(P5) =12,65 cm,
ili manje od irine stopala, da nebi proturilo stopalo noge kroz ogradu;
r < (P5) = 6,64 cm,
ili;
1
1
1
(P5) << r < (P5) = 5,4 cm = 1,35 cm
4
4
4
1,35 cm << r < 1,35 cm,
Da ne bi provuklo prste ake, mera (r) mora da bude manja ili dosta vea od debljine
deijeg prsta, pa usvajamo da razmak izmeu drvenih letvi bude r = 5cm, a razmak izmeu
metalnih cevi ograde (za varenu konstrukciju) r = 10cm.
Slika 5: Slika neergonomski projektovane ograde

423
7. ODREIVANJE DIMENZIJA DEIJE KORANICE

Dimenzija panjia za deiju koranicu (za srpsko trite!) odreujemo pomou mere 1
(duine obue, iz Priloga za korektivne antropometrijske mere dece predkolskog uzrasta),
zavisno da li koranicu koriste deca iz sve tri uzrasne grupe (zbirna grupa dece
predkolskog uzrasta), ili je namenjena samo za jednu uzrasnu grupu, (naprimer stariju
uzrasnu grupu).
Iz Tabele 6.10, ( ili Formulara-obrasca 6.5.). za Korektivne mere dece predkolskog
uzrasta, za Zbirnu grupu dece, za gornji prag antropometrijskih mera (P95), imamo
korektivnu meru deije obue: 1 = 23,90 cm, ili iz Priloga 21 (Korektivne mere dece
predkolskog uzrasta, za stariju uzrasnu grupu, za gornji prag antropometrijskih mera),
imamo korektivnu meru deije obue: 1 = 24,09 cm.
Slika 6: Ergonomske dimenzije panjia deije koranice (A x B) = (25 x 25) cm.

424
8. ZAKLJUAK
U radu smo prikazali samo nekoliko, ak ne karakteristinih, ve nasumice odabranih
primera primene statikih antropomera dece predkolskog uzrasta, pri projektovanju
deijeg mobilijara, dobijenih kao rezultat statikih antropometrijskih merenja i istraivanja.
Iz priloenog se jasno vidi da se ergonomsko projektovanje deijeg mobilijara nemoe
zamisliti bez podataka dobijenih u statikim antropometrijskim istraivanjima koja su
autori uradili u saradnji sa Tehnikim fakultetom u aku, a koja e biti u celosti objavljeni
u disertaciji navedenoj u literaturi, sredinom ove godine.
9. LITERATURA
[1] Grozdanovi, M., Ergonomsko projektovanje-delatnost oveka operatera, Univerzitet
u Niu, Fakultet zatite na radu, Ni (1999).
[2] Grozdanovi, M., Ergonomsko projektovanje centra za kontrolu i upravljanje
automatskim sistemima, monografija, izdavaka jedinica Univerziteta u Niu, Ni
(2003).
[3] Jeki, S., Golubovi, D., Antropometrijske statike mere dece predkolskog uzrasta
TIO, aak (2008).
[4] Jeki,S., Golubovi, D., Antropometrijske (statike) mere, sa statistikom analizom
mera dece predkolskog uzrasta, Internacionalna konferencija, Istraivanje i razvoj u
mainskoj industriji, RaDMI 2006, Budva, Montenegro (2006).
[5] Jeki, S., Golubovi. D., Anthropometrical static measures, children of preschol age in
Serbia, 47 th Anniversary of the faculty Machine design, Novi sad (2007):
[6] Jeki ,S., Oprema za igru, zabavu i edukaciju dece sa aspekta tehnike sigurnosti
opreme, ergonomskog projektovanja i bezbednosti dece, Savetovanje direktora i
vaspitaa P.U., Velika Plana (2008).
[7] Jeki, S., Golubovi, D., Anthropometrical static measures children young age group
(3-4 years of age) of pre-school age, 9th International Conference Research and
Development in Mechanical Industry, RaDMI 2009., Vrnjaka Banja, Serbia, (2009):
[8] Jeki S.: Optimizacija ergonomskih uslova deijeg mobilijara prema kriterijumu
kvaliteta, Doktorska disertacija, 2010, Tehniki fakultet, aak.
425


UDK: 37.026
TEHNIKA, OBRAZOVNA TEHNOLOGIJA I INFORMATIKA U

FUNKCIJI POVEANJA EFIKASNOSTI OBRAZOVNOG
PROCESA I PROCESA UENJA
Mireta Danilovi1
Rezime: U radu se istrauju mogunosti, znaaj i uloga obrazovne tehnike, tehnologije i

informatike u realizaciji savremenog obrazovnog procesa i procesa uenja tj. saznavanja.
U njemu se istie uska povezanost i uslovljenost tih procesa od kvaliteta, adaptivnosti i
metoda upotrebe i primene tehnikih obrazovnih sredstava i ureaja tj. hardvera,
obrazovne tehnologije i naina i oblika njenog korienja tj. softvera i informatike kao
oblasti nauke koja istrauje i omoguava realizaciju informaciono-komunikacionih
aktivnosti u obrazovnom procesu i procesu sticanja znanja tj. uenja.
U njemu se postavlja pedagoka dilema u vezi odnosa didaktike i obrazovne tehnologije i
razdvajanje ili sjedinjavanje njihovih uloga u realizaciji savremenog obrazovnog procesa.
Ova dilema upravo potvruje nunost i potrebu menjanja ili dopunjavanja sadraja
(znaenja) pojedinih pojmova u zavisnosti od poveanja njihovih upotrebnih mogunosti i
razvoja nauke. Didaktika ne moe ostati ono to je bila, a obrazovna tehnologija ne moe
postojati i adekvatno primenjivati bez nje. Tehnika daje mo, ali nain njene upotrebe
odreuje njen smisao i vrednost za pedagoki proces.
Kljune rei: Obrazovna tehnologija, informatika, didaktika, tehnika
TECHNIQUE, EDUCATIONAL TECHNOLOGY AND

INFORMATION SCIENCE AS A FUNCTION OF MAXIMISATION
THE EFFICIENCY OF EDUCATIONAL AND LEARNING
PROCCESS
Resume: We are researching the possibilities, the importance and the role of educational
techniques, techology and information science in realisation the modern educational and
learning process. It is stressed that there is a important connection with quality, adaptivity
and methods of usage and implementation the techical educational means and hardware,
educational technology and the ways of it usage (software). This is the same with
information science as area that explore and provide the realisation informativecommunicational activities in educational process of knowledge gaining.
1
Prof. dr Mireta Danilovi, akademik, Institut za pedagoka istraivanja, Beograd, Srbija, E-mail:
mdaniIovic@rcub.bg.ac.rs; mircheta@yahoo.com
Mireta Danilovi
There is pedagogical dillema related to relationship between didactic and educational

technology, as well as between separation or unity of their roles in realisation the modern
educational process. This dillema confirms the necessity of changing the content of some
terms, depending of their usage and science development. Didactic could not stay the way it
was and educational technology could not exist and be implemented without didactic.
Technic gives power but its usage is modeled through its sense and value for pedagogic
process.
Key words: Educational techology, information science, didactic, technique
1. UVOD
Razmiljajui o buduoj ili novoj i savremenoj koli ne moemo izbei razmiljanje o
znaaju i ulogama savremene obrazovne tehnike, tehnologije i informatike u poboljanju
obrazovnog procesa i poveanju efikasnosti i brzine uenja. Smatramo da e ona biti, danas
i u budunosti, osnovni faktor i kamen temeljac za razvoj procesa obrazovanja i naina i
oblika realizacije nastavnog procesa. U okviru tog razmiljanja potrebno je istraiti nove
uloge pedagogije, nastavnika, biblioteka, uenika, kola, roditelja, drutva, naine
internacionalizacije kola i obrazovanja, nove mogunosti informaciono-komunikacione
obrazovne tehnologije, nove ideje u vezi stvaranja drutva uenja tj. doivotnog uenja i
stvoriti viziju kole budunosti.
Pojmovi tehnika tumaena kao hardver, tehnika kao softver tj. metod i sadraj rada,
tehnologija kao celokupni sistem i nain korienja hardvera, esto se poistoveuju ili
teko razlikuju. Zbog toga se tehnika u tehnikim naukama shvata i tumai kao sredstvo,
maina, ureaj, instrument, u drutvenim naukama kao metod rada, umee, vetina, dok
pojam tehnologija se shvata kao celokupni sistem i nain korienja hardvera i softvera u
nekom sloenom procesu.
U naem poimanju (autora iz drutvenih nauka), oni se tumae kao nerazdvojna celina koja
oznaava neki sloeni proces delovanja (rada, funkcionisanja), a u naem sluaju to je
obrazovni proces i proces uenja. Mi ih ne razdvajamo, iako ih esto teoretski razlikujemo
u zavisnosti od problema i sadraja rada.
Sam termin i pojam "tehnologija" i njegovo potencijalno znaenje jo uvek izaziva
razmimoilaenja u miljenju raznih autora. Pojam tehnologija je sloen i ukljuuje u sebe
sve radne procese, sirovine, materijale, ureaje od kojih zavisi sam proces rada i itava
proizvodnja. Ona se esto koristi kao sinonim za razliitu opremu, objekte, aparate,
instrumente i za neodreenu kombinaciju opreme i neophodnog znanja za realizaciju
neega. Sama re tehnologija je kombinacija grkih rei "techne" to znai spretnost,
vetina, nain, znanje, pravilo, umenost, orue, umetnost, zanat, sredstvo i "logos" to
znai nauka, re, uenje, duevno stanje. Iako ni danas ne postoji njeno jedinstveno, opte
prihvaeno znaenje, ipak veina strunjaka prihvata odrednice koje oznaavaju sam proces
rada, proizvodnju, i zbog toga se pod terminom tehnologija najee podrazumeva znanje
potrebno za proizvodnju dobara i usluga. Zbog toga i jedna od definicija tehnologije glasi:
"Tehnologija je sistematina primena znanja da bi se postigao cilj". Ovo znanje ne mora biti
samo iz jedne specifine oblasti, ve iz raznih naunih oblasti. Znanje se primenjuje na
sistematini nain i veinom se odnosi na odreene postupke da bi se proizveli ili postigli
predvieni rezultati.
427
Mireta Danilovi
Analiza postojee pedagoke literature pokazuje da se pojam obrazovna tehnika i

tehnologija koristi u raznim varijantama, znaenjima, raznovrsnim tumaenjima u
zavisnosti od shvatanja njene uloge, znaenja i onoga to taj pojam obuhvata. Analiza
strune literature pokazuje veliku raznovrsnost u korienju tih pojmova, ali i velike
razlike u njihovom poimanju i tumaenju. Zbog toga i postoje mnogobrojni pojmovi,
nazivi, termini, izrazi koji pokrivaju oblast ili polje obrazovne tehnologije, kao to su:
tehnologija obrazovanja, tehnologija u obrazovanju, pedagoka tehnologija, nastavna
tehnologija, intelektualna tehnologija, tehnologija u nastavi, kolska tehnologija,
tehnologija nastavnog rada, didaktika tehnologija, nastavna tehnika, pedagoka tehnika,
tehnologija savremene nastave, savremena obrazovna tehnologija;
tehnologije uenja, komuniciranja, obrade informacija, upravljanja, obrazovnog
planiranja, organizacije obrazovnih sistema, savremene nastave, tradicionalne nastave,
vaspitno-obrazovnih procesa;
elektronska, grafika, video, kompjuterska, televizijska, digitalna, mainska
tehnologija i
obrazovna i nastavna sredstva, tehnika, mediji, sistemi, inenjering, hiper mediji,
interaktivni mediji itd.
Mnogi pojmovi iz ove oblasti su nejasni, nedefinisani, dvosmisleni, nepodudarni, sinonimi,
prilagoeni i prihvaeni iz drugih naunih oblasti sa istim ili drugaijim znaenjem.
Neslaganje u odnosu na pojam tehnologije se najee odnosi na to to ne moe jasno da se
razgranii opseg ili polje koje zahvata. Ovaj pojam se prvenstveno upotrebljava u
tehnolokim i tehnikim naukama, ali je ve dugo prihvaen i upotrebljava se i u
drutvenim naukama. Mi smatramo da nema nekog velikog razloga da se pojam
tehnologija, primenjen u obrazovnom procesu, drugaije shvata i tumai od njegovog
sutinskog znaenja odakle je i nastao, to jest, u proizvodnji i tehnikim naukama.
Neslaganje, u odnosu na pojam obrazovna tehnologija, odnosi se na:
naziv, i postavlja se pitanje da li on u celini obuhvata celu oblast obrazovanja,
na definiciju oblasti koju treba da obuhvati ovaj pojam,
na adekvatnost rei koje objanjavaju ovu oblast i
okvir koga obuhvata ovaj pojam i njegov sadraj, odnosno sam nain definisanja.
2. ULOGA, ZNAAJ I MOGUNOSTI OBRAZOVNE TEHNIKE
TEHNOLOGIJE U OBRAZOVNOM PROCESU
Savremeni problem obrazovanja i stalne potrebe za samoobrazovanjem i dopunskim

obrazovanjem upuuju nastavnike da trae izlaz i pomo u tehnici, u tehnikim ureajima,
mainama. Pokuaji da se kriza savremenog obrazovanja koja se pokazuje u sve veoj
disproporciji izmeu potreba drutva i onog to kola daje, izmeu obima obrazovnih
sadraja i postojeeg vremena za nastavu, nisu dali potrebne rezultate i pored znaajnih
uspeha a naroito u razvoju AV sredstava. Nuno je bilo da se trae nova reenja, nova
tehnika sredstva i novi putevi za realizaciju efikasne nastave.
Pedagoka istraivanja su pokazala da je osnovna uloga, funkcija i smisao primene
obrazovne tehnike i tehnologije u obrazovnom procesu da povea:
1. Racionalnost delovanja nastavnika u toku organizacije i realizacije nastavnog procesa;
2. Efikasnost procesa uenja a time i miljenja od strane uenika;
3. Efikasnost i produktivnost obrazovnog procesa u celini, u smislu njegovog
428
Mireta Danilovi
upravljanja, organizacije, planiranja i celokupne njegove realizacije;

Prezentovanje, tj. prenoenje informacija, ali i kompletan interaktivni skoro
prirodni dvosmerni ciklus komuniciranja u kome se vri predaja, obrada,
transformacija, inkorporiranje i memorisanje informacija kao i njihovo pretvaranje u
lino individualno iskustvo i znanje;
5. Planiranje, organizovanje, praenje, kontrola i vrednovanje raznih aktivnosti
nastavnika i uenika u toku nastavnog procesa i na taj nain omoguava da se sa
tim aktivnostima moe da upravlja i regulie i da se iste mogu usavravati i
poboljavati.
Istraivanje savremene informaciono-komunikacione tehnologije pokazuje da ona ve
danas poseduje takve mogunosti da moe u velikoj meri da simulira prirodni tok
nastavnog procesa, individualne naine, oblike i metode uenja i da stvori takvo
intelektualno okruenje ili sredinu za uenje u kojoj svaki uenik moe napredovati
onoliko koliko mu omoguavaju njegove intelektualne sposobnosti, motivacija i
predznanje.
4.
Ve danas obrazovna tehnika i tehnologija omoguava:

1. Objektivnu i sistematsku kontrolu uspeha u procesu nastave;
2. Samokontrolu rezultata uenja;
3. Individualizaciju nastave;
4. Aktivan odnos uenika u toku nastave i uenja prema raznim izvorima znanja;
5. Dobijanje povratnih informacija;
6. Upravljanje aktivnou uenika;
7. Biranje raznovrsnih strategija i izlaganja nastavnog gradiva;
8. Prilagoavanje gradiva individualnim sposobnostima itd.
Savremena obrazovna tehnologija2 i moni informatiki mediji omoguavaju u
nastavnom procesu:
Prikazivanje i korienje svih vrsta informacija u oblicima koji su inae prirodni u
obrazovnom procesu tj. u obliku audio i video informacija, teksta i grafike, na pokretan i
nepokretan nain;
Prikazivanje procesa, pojava, demonstracija, simulacija, onako kako se to inae deava
u stvarnosti u realnom ivotu ili na animiran nain putem grafikog prikazivanja crtea;
Izbor i korienje velikog broja moguih informacija, reenja, primera, dokaza,
ilustracija, dokumenata, itd. koje se nalaze u video i kompjuterskim bazama podataka;
Izbor razliitih i raznovrsnih grana programa sa svim moguim reperkusijama u smislu
prilagoavanja na rad, zahteve i odgovore uenika;
Mogunost ispravljanja greaka tj. traenje i pruanje novih relevantnih informacija za
korekturu, dopunjavanje i izmenu reenja i datih odgovora;
Menjanje redosleda izlaganja programiranih video i audio informacija i stvaranje novih
oblika i kombinacija informacija nezavisno gde se nalaze u programu;
2
Pod pojmom "Obrazovna tehnologija" shvata se:

1) Sistematski i organizovani proces primene savremene tehnike i tehnologije u poboljanju
kvaliteta obrazovnog nastavnog procesa u odnosu na njenu efikasnost, optimalnost, realistinost,
itd.
2) Sistematski nain koncipiranja, izvoenja i vrednovanja obrazovnog procesa tj. uenja i nastave
uz primenu i pomo savremene obrazovne - nastavne tehnike. Obuhvata nastavna tehnika
sredstva, metode i organizaciju rada i odnose tj. ponaanje svih uesnika u nastavnom procesu.
429
Mireta Danilovi
Razliite stilove uenja koji nastaju razliitim integracijama teksta, grafike, zvuka,
animacije i pokreta u zavisnosti od mogunosti i znanja uenika;
Beleenje, memorisanje, manipulisanje i prikazivanje informacija iz svih moguih
izvora znanja kao to su knjige, manuskripta, fotografije, slajdovi, grafika, video i filmske
trake;
Autentinost tj. realno, prirodno prikazivanje odvijanja raznih procesa, situacija,
dogaaja i ljudskog ponaanja.
Ona omoguava da:
1. Nastava postane produktivnija i tempo uenja bri. Pomae nastavniku da racionalnije
iskoristi svoje vreme i preuzima neke rutinske poslove u vezi sa prenosom
informacija;
2. Individualizovano obrazovanje. Razliita kombinacija nastavnika, uenika, materijala,
prostora, vremena i finansijskih sredstava omoguava fleksibilniji oblik nastave od
individualizovanog do grupnog oblika;
3. Uenje postane lake, oiglednije i bre. Novi oblici komuniciranja daju oveku
dodatne sposobnosti. Mediji mogu da skrate prostor, da sabiju ili proire vreme, da
poveaju ili smanje dimenzije objekata, da pojednostave proces i da ih daju u uzronoposledinoj vezi;
4. Uenje bude dostupnije i blie svakom ueniku. Ako se nastava tehnologija kreativno
primeni realnost se moe prouavati gotovo direktno i put uenika ka saznanju i
razumevanju postaju loginiji;
5. Uenici nezavisno od lokacije kole mogu dobiti najsavremenija predavanja
zahvaljujui televiziji, filmu, kompjuterima, kasetnoj, video i film tehnici itd.
3. INFORMACIONO-KOMUNIKACIONA TEHNIKA I TEHNOLOGIJA KAO

NUNOST I IMPERATIV SAVREMENOG OBRAZOVNOG PROCESA
Cilj korienja i primene informaciono-komunikacione obrazovne tehnologije je da:
1. Olaka i unapredi ljudsko uenje;
2. Povea efikasnost nastave i procesa uenja;
3. Postignu obrazovni ciljevi;
4. Povea broj izvora znanja i korisnika medija; itd.
Prvostepena uloga funkcija i zadatak obrazovne tehnologije je da uenicima omogui lake,
bre, efikasnije i optimalnije primanje, obradu, transformaciju i inkorporiranje
odgovarajuih informacija u lino iskustvo, znanje, maindver, to sve na kraju dovodi do
promene ponaanja kao krajnjeg cilja procesa uenja. Ona prua uenicima autentinost
tj. realno, prirodno prikazivanje i odvijanje raznih procesa, situacija, dogaaja i ljudskog
ponaanja i delovanja.
Ona omoguava:
Otvoreni pristup informacijama koje se uvaju i nalaze na mnogobrojnim
kompjuterima u svetu koji su prikljueni na mreu, bez lokalne i dravne cenzure i
kontrole;
Pronalaenje informacija u obimu (koliini) koji je ranije bio nezamisliv;
Mreno povezivanje sa pojedincima i obrazovnim institucijama irom sveta,
Partnerstvo sa ekspertima preko E-mail veza;
Virtuelne sredine za uenje;
430
Mireta Danilovi
Pristup raznovrsnim kompjuterskim servisima (uslugama) itd;

Stvaranje informacija - Postoje novi ureaji koji omoguavaju lako i brzo stvaranje
informacija, kao na primer video tehnika, lake rune kamere, kompjuterizovana oprema,
itd. koji smanjuju trokove pravljenja programa sa visoko tehnikim kvalitetima;
Slanje informacija preko satelita i to na mnogo mesta istovremeno, na svakoj
udaljenosti, za upotrebu u razliite svrhe;
Izlaganje informacija tj. teksta i slika na ekranu sa dobrim kvalitetom po elji i
potrebi korisnika;
uvanje informacija;
Obradu informacija;
Izbor informacija (baza podataka).
Primena obrazovne tehnologije:
a. Ubrzava i olakava nastavni proces i proces sticanja znanja, vetina i navika;
b. Obezbeuje optimalnu oiglednost;
c. Izaziva vei interes i panju u toku izlaganja nastavnih informacija;
d. Daje mogunost upravljanja, kontrole i regulisanja nastavnog procesa;
e. Omoguava brzu proveru kvaliteta usvojenosti preenog gradiva, itd.
Pomou savremene obrazovne tehnologije mogue je pruiti ueniku sve elemente
stvarnosti koje, inae, on nikada sam ne bi mogao sagledati zbog mnogobrojnih ogranienja
ula, sposbnosti, predznanja, iskustva, prostora, vremena, finansija itd. Mona
kompjuterska multimedijalna sredstva omoguavaju modernom oveku elektronsko
pisanje, uskladitavanje, umnoavanje, kao i trenutno stvaranje, reprodukovanje i
diseminaciju svih moguih vizuelnokomunikacijskih i informacijskih stvaralakih
sadraja. Ona je sutinski izmenila i menja odnos izmeu:
1. Nastavnika i uenika;
2. Uenika i nastavnika;
3. Nastavnika i nastavnih sadraja;
4. Uenika i nastavnih sadraja, tj. svih osnovnih komponenti obrazovnog procesa.
Informaciono-komunikaciona obrazovna tehnologija kao proizvod i sinteza razvoja
kompjuterske, mikroelektronske, telekomunikacione, televizijske tehnologije, kao i
robotike i tehnologije stvaranja vetake inteligencije, moe se koristiti u obrazovnom
procesu na veliki broj naina i oblika, omoguavajui primenu razliitih pedagokih
strategija i metoda u realizaciji nastavnog procesa i procesa uenja.
Analizirajui njene pedagoko-psiholoke upotrebne karakteristike korienja i primene,

mogue je konstatovati da se ona moe koristiti u obrazovnom procesu u sledeim oblicima
(nainima, strategijama) kao:
1. Izvor informacija - koji prua mogunost pristupa velikom broju raznovrsnih izvora
znanja koristei on-line sisteme, kao na primer Internet i offline sisteme kao to
su kompakt diskovi;
2. Ureaji (alatke, instrumenti, tehnika sredstva) uz pomo kojih se mogu realizovati
razni oblici i naini nastavnog procesa i procesa uenja;
3. Komunikativno sredstvo, kao na primer elektronska pota;
4. Podrka i pomo uenicima da lake ue i nastavnicima da adekvatnije (strunije)
realizuju nastavni proces. Nastavnici i uenici mogu koristiti raznovrsni nastavni
softver, desktop izdavatvo, e-knjige i asopise, itd.
431
Mireta Danilovi
5.
Alat za istraivanje i kontrolu - gde razne vrste softvera omoguavaju raznovrsne

oblike simulacija, stvaranja baze podataka, razvijanje ekspertskih sistema,
eksperimentisanje i ispitivanje raznih procesa i situacija u radu i uenju, virtuelne
ekskurzije stvaranje raznih oblika dizajnerskih reenja sredina za uenje, analitikih
programa, inteligentno programiranje itd.;
6. Ureaj za administrativno uvanje raznovrsnih podataka iz oblasti rada i
funkcionisanja obrazovne ustanove;
7. Ureaji (sredstva) za upravljanje i rukovoenje nastavnim procesom i procesom
uenja.
Kompjuter moe da bude tako programiran da moe da inteligentno savetuje tj.
preporuuje razne pedagoke aktivnosti (mere) koje bi trebalo preduzeti kod
pojedinih uenika ili grupa uenika, za pravljenje dijagnoza o uenikim tekoama u
uenju, da uenici sami sebe testiraju tj. svoje napredovanje, da ih on ocenjuje, da daje
razne varijante reenja nekog problema itd.;
8. Sredstva za disiminaciju (irenje) informacija koja omoguava uspostavljanje
kompjuterizovanih informacionih sistema na nivou drave, preko koga se objavljuju
rezultati istraivanja, razne potrebne informacije u vezi obrazovnog procesa itd.
Poznate su evropske mree ovoga tipa, kao to su: BITnet, COMPUSERVE,
RELCOM, RELARN, RUNNET, FUNET, NORDUNET, UUNET, INTERNET itd.
(Njihovi nazivi su oznaeni poetnim slovima punog naziva koje ovde nismo navodili
jer e ih zainteresovani lako nai na Internetu);
9. Mentor (mentorstvo) gde tehnologija omoguava prezentaciju informacija, njihovo
korienje i voenje uenika kroz razne naine i oblike uenja, raznovrsne sadraje, uz
realizaciju stalne povratne informacije.
Ona omoguava uenicima:
Otvoreni pristup informacijama svih kompjutera koji su prikljueni na mreu bez
njihove cenzure i kontrole;
Pronalaenje informacija prema potrebama i mogunostima razumevanja;
Mreno povezivanje sa raznovrsnim institucijama u svetu i njihovim predstavnicima;
Virtuelan nain prikazivanja sveta;
Kontaktiranje sa ekspertima iz raznih oblasti;
Mogunost pristupa razliitim uslugama (banke, prodavnice, transport itd.);
Razvijanje kognitivnih vetina vieg nivoa kao to su kritiko procenjivanje
informacija.
U razvoju informacione tehnologije veliku ulogu su odigrale naune oblasti kao to su
elektronika, elektrotehnika, fizika (fizika vrstih stanja i optika), matematika (diskretna
matematika), informacione tehnologije, telekomunikacija, kompjuterske nauke kao i
njihove metode i sredstva, senzorske tehnologije (mievi, digitalne kamere, tastature,
senzori, svetlosna pisaljka), biotehnologija i tehnologija genetskog inenjeringa, tehnologija
prikazivanja, monitori, tampai, displeji sa tenim kristalima, TV visoke rezolucije,
sintetizovani govor.
U prouavanju informacione tehnologije vano mesto su imale sledee oblasti istraivanja:
1. inteligentni sistemi bazirani na znanju IKBS (eng. Inteligent Knowledge-Based
System);
2. interfejs ovek-maina MMI (eng. Man-Machine Intrface);
3. softverski inenjering (eng. software engineering);
432
Mireta Danilovi
4. integracije velikih razmera i raunarski dizajn (eng. Computer Aided Desing) (CAD).
Obrazovna tehnologija je postala interdisciplinarno polje, oblast rada i primene sastavljena
od raznovrsnih naunih disciplina i domena znanja kao to su nastavni dizajn, razvoj i
primena medija, kompjuterske i informatike nauke, telekomunikacije (uenje na daljinu),
inovacije, a posebno psihologije uenja i pedagogije. Upravo danas ona se tako i mora
shvatiti, a prethodne njene definicije moraju biti proirene. Ona je inicirala da se u Evropi
jave ideje o formiranju "Evropskog televizijskog univerziteta", "Evropski institut za
unapreivanje obrazovanja na daljinu", "Univerziteta naroda Evrope", "Evropsko udruenje
za nastavu na daljinu", "Holandska otvorena kola", ili u svetu "Medija univerzitet"
(Kanada), "Nebeski uitelj" (Indija), itd., to sve govori o njenim mogunostima i znaaju
za realizaciju vaspitno-obrazovnog procesa.
4. SIMBIOZA OBRAZOVNE TEHNOLOGIJE I DIDAKTIKE ILI NESTAJANJE
JEDNE OD NJIH
Jo od 1970. godine poela su se vriti poreenja izmeu problema koje prouava
didaktika u odnosu na one kojima se bavi obrazovna tehnologija. Analiza njihovih oblasti
prouavanja pokazala je velike slinosti i zbog toga su se pojavile prve dileme o njihovoj
ulozi i funkciji. Poto se didaktika prvenstveno bavi problemima nastave tj.
problemima istraivanja metoda i tehnika koje se primenjuju u nastavnom procesu,
raznim faktorima nastavnog rada tj. zakonitostima, principima i zahtevima nastavnog
procesa, organizacijskim oblicima nastavnog delovanja, interakcijom uenika i
nastavnika itd., pokazala se slinost problema koja istrauje i obrazovna tehnologija,
to je dovelo do dileme o postojanju dve iste naune oblasti.
Najvea kritika didaktike dolazi iz redova strunjaka koji se bave obrazovnom
tehnologijom i koji smatraju da je ona zastarela, i da se jo od Komenskog nije mnogo
promenila u odnosu na svoje sadraje i osnovne principe i metode rada. Odnos izmeu
didaktike i obrazovne tehnologije tumae i shvataju mnogobrojni pedagozi, psiholozi i
njihove strune institucije na razliite naine, a ponekad i potpuno suprotno. Neki autori
potpuno negiraju didaktiku, poistoveuju je sa obrazovnom tehnologijom za koju smatraju
da obuhvata sve ono to je do sada obuhvatala tradicionalna didaktika. Drugi smatraju da se
savremena obrazovna tehnologija prisilno uklapa u oblast prouavanja postojee didaktike,
trei smatraju da je ona prerasla postojee mogunosti i sadraje klasine didaktike, kao i
njene metode i oblike delovanja na uenike i da je zbog toga nuno stvoriti novu pedagoku
nauku ili oblast i izgraivati nove metode i principe realizacije savremenog obrazovnog
procesa, nastave i savremenih oblika uenja. Obrazovna tehnologija je veinom vezana za
tehniku, informatiku, informaciona sredstva i tehnologiju, i kao takva prua velike
mogunosti za odabiranje, prenoenje, dekodiranje, usklaivanje, stvaranje, tampanje,
diseminaciju informacija, tj. generacijskog iskustva koje je potrebno preneti mladim
generacijama.
Kvalitet informacija i nain njihovog dizajniranja je stvar didaktike i psihologije i od njih se
s pravom oekuje nalaenje odgovarajuih metoda i oblika, stvaranje, prilagoavanje,
organizacija i vrednovanje informacija koje se uenicima nude da ih usvoje, da bi se
postigli odgovarajui vaspitno-obrazovni ciljevi i zadaci.
Sigurno je da e didaktika sauvati svoje mesto meu pedagokim naukama, ali da bi
ga sauvala mora posvetiti veliku panju tumaenju i analizi savremene obrazovne
433
Mireta Danilovi
tehnologije tj. njenih mogunosti i uloge. Postojee metode i oblici poduavanja iz

klasine didaktike moraju dobiti nove oblike i novi nain primene da bi se poveala
efikasnost obrazovnog procesa, procesa uenja i kvalitet dobijenih "proizvoda", tj.
obrazovanih uenika. Iako mnogi strunjaci smatraju da je obrazovna ili nastavna
tehnologija nauka o nastavi jer istrauje kompleksne interakcije koje nastaju u
nastavnom procesu, mi smatramo da je didaktika ipak ira i odavno formulisana
oblast prouavanja nastave, koja moe biti dopunjavana ili menjana u nekim njenim
prevazienim delovima, ali jo nema dovoljno razloga da se ona napusti ili bude
zamenjena pojmom obrazovna tehnologija. Obrazovna tehnologija e prouzrokovati
njeno osavremenjivanje i naputanje naslednih obrazaca nastave i prakse, ali e i dalje, bar
izvesno vreme, vaiti i biti potovani njeni osnovni principi, metode i stavovi. Ako
prihvatimo da je obrazovna tehnologija prenos i proizvodnja nastavnih informacija, da
omoguava razne oblike, naine i metode njihovog prezentovanja i transformisanja u
znanje, ipak je potrebno jasnije razgraniiti od didaktike, informatike, gnoseologije, logike,
psihologije, itd. Smatramo da didaktika moe i treba da se razvije u vie novih grana kao
to su komunikacijska didaktika, psiholoka didaktika, itd., to bi bila njena budunost, kao
i celokupne pedagogije, pa i terorije obrazovanja.
injenica je da ve danas obrazovna tehnologija ima svoju teoretsku i praktinu osnovu,
pedagoko-psiholoku opravdanost primene, svoje specifine strategije, metode i oblike
uenja i realizacije nastavnog procesa, pa moramo razmiljati i o tome kakav je njen odnos
prema didaktici, tj. da li je negira ili joj daje jo vei znaaj. Smatramo da odgovor ne sme
biti usko esnafski, emocionalno optereen, ve bi trebao biti rezultat analize mnogobrojnih
srodnih nauka i tehnologija, ali i kritikog sagledavanja mogunosti i domena nauka iz
oblasti obrazovanja, posebno didaktike i metodike.
5.
ZAKLJUAK
Smatramo da se obrazovna tehnologija ne treba da shvata samo kao primena

kompjutera (to je inae danas zbog njihovih mnogobrojnih mogunosti upotrebe
neizbeno) ve kao primena raznovrsnih oblika, naina i metoda rada u vaspitno
obrazovnom procesu koje omoguavaju tehniki ureaji kao to su raznovrsni oblici
televizije, videa, sateliti, telekomunikacije, obrazovne mree i servisi, optike
tehnologije i slino.
Iako je kompjuterska tehnologija preuzela mnogobrojne mogunosti upotrebe ranijih
nastavnih sredstava i pomagala uloga obrazovne tehnologije nije umanjena, ve suprotno
ona je uveala svoju ulogu i znaaj jer je dobila nove mogunosti upotrebe sa boljim
kvalitetom prikazivanja postojee stvarnosti i delovanjem na uenike. Poveao se kvalitet
prezentovanih informacija tj. nastavnih sadraja, ubrzana je njihova isporuka, poveana
mogunost delovanja na veliki broj uenika, smanjilo se rastojanje izmeu uenika i
nastavnika, itd.
Kompjuteri su podstakli razvitak nastavnog procesa u oblastima: simuliranja okolnosti u
kojima se ui; automatizovanju izvora i sredstava za pruanje povratnih informacija;
pomoi u pripremi i procenjivanju nastavnih materijala; integrisanju nastavnih medija (film,
video, TV i tekst) kako za grupnu tako i za individualnu nastavu, primenjivanju kompjutera
radi obraivanja i prikupljanja velikog broja podataka radi kontrolisanog posmatranja i
racionalizovanja interakcije izmeu nastavnika i uenika.
434
Mireta Danilovi
Pomou digitalnog prikazivanja i trodimenzionalne strukture nekog predmeta uenik ima

mogunost da ga sagledava sa raznih strana. On moe biti prikazan i vien od strane
uenika na razliite naine i to: u vidu preseka iznutra ili sa svih strana. Predmet moe da
rotira kontrolisanom brzinom oko odreene ose okretanja i uenik ga zato moe da
prouava u svakom detalju. To sve omoguava uenicima da istrauju posledice promena u
odnosu na postavljene parametre ili karakteristike sistema koji ih interesuju, a koje nastaju
njihovim delovanjem na dobijene podatke i parametre i to u velikom rasponu mogunosti.
Primena, korienje i dalje usavravanje kompjutera, kompakt diskova, satelitske,
kablovske, digitalne, interaktivne televizije, video-tehnologije, tj. video diskova i traka,
video digitalizovanih diskova, video teksta, teleteksta, kune video tehnike, video
elektronskih bibliotekarskih usluga i elektronskog izdavatva, TV difuzije preko
mikroodailjaa, optikih vlakana, trodimenzione televizije, televizije visoke definicije,
digitalnih telefona, telefonskog biranja video programa, virtuelnih prikaza stvarnosti i druge
kompjuterske multimedijalne tehnologije, smanjie znaaj tampane i pisane rei i stvoriti
ogromne mogunosti vizualizacije stvarnosti i njenog breg, a time i efikasnijeg uenja tj.
saznavanja. Za savremenu obrazovnu tehnologiju skoro da nema prepreka u
mogunostima da vizuelno prikae bilo koji oblik ili vrstu stvarnosti i da je adaptira
prema ulnim i saznajnim mogunostima uenika.
Ako su nam ve sada poznate mogunosti i nain primene postojee savremene obrazovne
tehnologije, kao to su: - digitalna tehnologija; - kompjuterska tehnologija sa njenih oko 25
oblika primene u obrazovanju; - uenje na daljinu tj. uenje bez granica; - proirivanje i
korienje interneta i njegovih servisa; - inteligentne tehnologije i ureaji; - inteligentni
navigatori uenja i znanja; - inteligentne sredine za uenje; - virtuelna realnost; kompjuterski generisana okruenja; - digitalno saznajno okruenje; - vetaka inteligencija
tj. raznovrsne inteligentne aplikacije (inteligentni programi i navigatori); - multimedijalni
softver; - HDTV; - 3D Video; itd., koje se ve koriste i pruaju jo nesluene oblike
primene i realizacije obrazovnog procesa, mogli bi se zapitati jesmo li stvarno dostigli
zavrnu tj. krajnju etapu u njenom razvoju, jesmo li stvorili sve uslove za efikasno i
racionalno uenje, ta jo moemo oekivati u njenom razvoju i upotrebi, i moemo li
je jo bolje, vie i adekvatnije koristiti u cilju poveanja efikasnosti obrazovnog
procesa i procesa uenja.
6. LITERATURA
ire tumaenje uloge, znaaja i mogunosti "Obrazovne tehnike i tehnologije" u vaspitnoobrazovnom procesu data su u dalje navedenim radovima autora, koja su nastala iz linog
iskustva i analize i konsultacija mnogobrojne domae i strane literature koja je u njima
navedena.
[1] Savremena obrazovna tehnologija - Uvod u teorijske osnove, Institut za pedagoka
istraivanja, Beograd, 1996. god.
[2] Primena multimedijalne informatike tehnologije u obrazovanju, (2000.), Zbornik
Instituta za pedagoka istraivanja, br. 32 (179-193), Beograd, Institut za pedagoka
istraivanja
[3] Novi milenijum prua nove mogunosti uenja i obrazovanja, (2001.), Meunarodni
simpozijum "Tehnologija, Informatika, Obrazovanje 1", Institut za pedagoka
435
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
436
Mireta Danilovi
istraivanja - Beograd i Centar za razvoj i primenu nauke, tehnologije i informatike Novi Sad, str.7-28
Tehnologija i Informatika u obrazovanju Izazov 21. veka, (2002.), "Pedagogija", 40
(3), 114-117
Tehnologija i informatika kao proizvod ljudskog uma i njegove kreativnosti, (2003.),
"Tehnologija, Informatika, Obrazovanje 2", Institut za pedagoka istraivanja Beograd i Centar za razvoj i primenu nauke, tehnologije i informatike - Novi Sad,
str.25
Priznavanje i razvoj obrazovne tehnologije kao naune oblasti i nastavnog
predmeta, (2004.), Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja Beograd br.36, str. 106122
Uticaj i mogunosti informaciono-komunikacionih medija i tehnologija u realizaciji
savremenih oblika uenja i nastave, (2004.), Nacionalni nauni skup sa meunarodnim
ueem, Zbornik radova "Komunikacije i mediji u savremenoj nastavi", Univerzitet u
Kragujevcu, Uiteljski fakultet u Jagodini, Institut za pedagoka istraivanja
Beograd
Savremeni oblici i metode primene i korienja obrazovne informatike tehnologije
kao garant (uslov, faktor, inioc) efikasnijeg uenja tj. kole bez slabih uenika i
ocena, (2004.), Meunarodni znanstveni skup kola bez slabih uenika, Filozofski
fakultet Pula
Jedan svet, jedna kola globalizacija obrazovanja i nunost doivotnog uenja
vizija kole budunosti, Zbornik radova sa 5. meunarodnog simpozijuma
"Tehnologija i informatika u obrazovanju za drutvo uenja i znanja V ", Institut za
pedagoka istraivanja, Beograd, Fakultet tehnikih nauka Novi Sad, Centar za
razvoj i primenu nauke, tehnologije i informatike, Novi Sad, 2009. godine


UDK: 37.018.4:004.4
Struni rad
RAZVOJ STANDARDA ZANIMANJA KAO DEO PROCESA

RAZVOJA PROGRAMA OBRAZOVANJA ZA TEHNIARA
MEHATRONIKE
Milica Gerasimovi1, Ljiljana Stanojevi2, Alempije Veljovi3, Nataa Cvijovi4, Jelena Jakovljevi5
Rezime: Ispitivanje potreba rada u oblasti mehatronike izvreno je u cilju razvoja

programa obrazovanja na srednjokolskom nivou. U ovom radu prikazana je primena
jedne od metoda ispitivanja potreba, odnosno analize rada, DACUM metod. Proces
obuhvata sve faze kojima se dolo do rezultata - mape analize posla tehniara mehatronike.
Dobijena mapa analize posla moe doprineti razvoju standarda zanimanja u oblasti
mehatronike na svim nivoima.
Kljune rei: analiza rada, proces razvoja programa obrazovanja, DACUM metod,
mehatronika
DEVELOPMENT STANDARDS PROFESSIONS AS A PART OF

THE DEVELOPING PROCESS OF THE EDUCATIONAL
PROGRAM FOR MECHATRONICS
Summary: The research of labor needs in the domain of mechatronics has been made
persuing the development of the educational program on secondary school level. This
paper presents the application of one of the methods for labor market needs assessment
DACUM method. The process includes all phases leading to results the analysis maps of
the mechatronic technician job. The assessed map of the job analysis can contribute to the
development of professional standards in the domain of mechatronics on all levels.
Keywords: job analysis, the process of the educational program development, DACUM
method, mechatronics.
Milica Gerasimovi, Zavod za unapredjivanje obrazovanja i vaspitanja, Beograd,

mgerasimovic@yahoo.com
2
Dr Ljiljana Stanojevi, docent, Geoekonomski fakultet, Beograd, ljstanojevic@gmail.com
3
Prof. dr Alempije Veljovi, Tehniki fakultet aak, alempije@beotel.net
4
Mr Nataa Cvijovi, Tehniki fakultet, aak, natasapr@tfc.kg.ac.rs
5
Jelena Jakovljevi, Zavod za unapredjivanje obrazovanja i vaspitanja, Beograd,
jelena.jakovljevic@zuov.gov.rs
Milica Gerasimovi i dr.
1. UVOD
Analiza rada, kao prvi korak u fazi ispitivanja potreba u obrazovnom ciklusu, je polazna
osnova kako za razvoj standarda zanimanja tako i za razvoj programa obrazovanja, posebno
programa strunog obrazovanja.
U sistem strunog obrazovanja se implementiraju principi koji se odraavaju na definisanje
i razvoj standarda strunog obrazovanja na nacionalnom nivou, a to su:
1. orijentacija strunog obrazovanja prema potrebama privrede i trita rada;
2. strukturisanje sistema strunog obrazovanja koji zadovoljava potrebe kako za linim
razvojem tako i za razvojem zanimanja;
3. integrisanje praktinih iskustava u programe strunog obrazovanja;
4. saradnja drave sa socijalnim partnerima u planiranju i implementaciji strunog
obrazovanja.
Reformska intencija od 2003. godine u strunom obrazovanju u Srbiji je, pored ostalih,
povezivanje strunog obrazovanja sa tritem rada. Osposobljavanje ljudi da uspeno
odgovore na zahteve posla odnosno radnog mesta i da rade dobro i efikasno, podrazumeva
identifikovanje pokazatelja pomou kojih njihov uinak moe biti procenjivan i vrednovan.
To znai da svaka profesija, odnosno zanimanje, kao generalizovani opis srodnih i
povezanih grupa poslova, mora da ima jasan i javan iskaz o tome ta kvalifikovani
strunjaci iz datog zanimanja znaju i mogu da urade. Ta vrsta iskaza, odnosno deskripcije
naziva se standard zanimanja.
Standardi zanimanja omoguuju:
selekciju i razvoj ljudi za potrebe odreenog zanimanja,
identifikovanje znanja, vetina i stavova neophodnih za rad u odreenom zanimanju,
identifikovanje potreba za obrazovanjem i uenjem,
oblikovanje programa obrazovanja, nastave i uenja,
evaluaciju programa i procesa obrazovanja,
savetovanje i voenje u strunom obrazovanju i obrazovanju odraslih,
proces akreditacije i sertifikacije.
Standardi zanimanja su:
razvijeni za potrebe nacionalne privrede,
proizvod opteg dogovora o sadraju,
prihvaeni i adekvatno vrednovani na tritu rada u itavoj zemlji.
Razvoj nacionalnih standarda zanimanja se vri na osnovu nacionalne klasifikacije
zanimanja (nomenklature), a razvijaju ih socijalni partneri (drava, poslodavci i zaposleni,
odnosno sindikati). Odgovarajue nacionalno telo propisuje proceduru za razvoj standarda
zanimanja, metodologiju koja se u tom procesu koristi i odgovarajuu strukturu aktera koji
u tom procesu uestvuju.
Postoji veliki broj metoda za definisanje standarda zanimanja, ali tri najbolje odraavaju
evoluciju od poetne na zadatku zasnovane do sadanje na kompetencijama zasnovane
analize zanimanja, a to su: analiza posla/zadatka, DACUM i funkcionalna analiza.
Sve metode imaju svoje dobre osobine zato ne treba diskvalifikovati nijedan pristup pre
nego to se izvri evaluacija eljenih ishoda, ogranienja resursa i situacije u kojoj e se
438
vriti analiza. Nijedna od metoda ne proizvodi potpuno pouzdane (konzistentne) rezultate.

2. DACUM KONCEPT
DACUM koncept, iji je tvorac Robert E. Adams, je nastao u kasnim 1960-im godinama u
Ajovi (SAD) i jo uvek se usavrava, a koristi se u velikom broju zemalja sveta. DACUM
pristup analizi zanimanja je prilino drugaiji od analize posla (Norton 1997). DACUM je
akronim za Developing A CurriculUM, ali ustvari obuhvata samo prvi korak u procesu
razvoja celokupnog programa strunog obrazovanja. Umesto posmatranja posla, DACUM
koristi voenje grupne diskusije. Obuen voditelj vodi grupu strunih radnika, tzv. fokus
grupu od 6 do12 uesnika, u diskusiji na temu ta radite u toku radnog dana. Radnici
opisuju svoje aktivnosti u terminima zadataka izraenih aktivnim glagolom i objektom.
Svaki lan grupe opisuje sve aktivnosti u koje je ukljuen i ova grupna oluja ideja prua
osnovu za identifikovanje dunosti. Istraivanjem je dokazano da se svako zanimanje
sastoji od 6 do 12 dunosti. To su vee oblasti rada, odnosno grupe od 6 do 20 srodnih
zadataka. Zadatak je specifina i kompletna jedinica rada koja se moe videti odnosno
pratiti, jer se izvodi u ogranienom vremenskom periodu. To znai da ima definisanu taku
poetka i kraja izvrenja. Rezultat izvrenog zadatka predstavlja proizvod, uslugu ili
odluku. Ispunjavanje svih zadataka u okviru dunosti daje kompetenciju.
Svaki zadatak se moe ralaniti u dva ili vie koraka koji predstavljaju specifinu, malu
aktivnost u okviru zadatka. Korak nema merljiv i smislen rezultat, ve je sekvenca u
izvravanju zadatka. Korak je u najveoj meri od znaaja za nastavnike u procesu praktine
obuke i provere vetina jer je definisan kao kriterijum izvrenja.
Kad je svaka radna aktivnost predloena, grupa diskutuje i dolazi do konzenusa o tome
kako zadatak treba da bude formulisan odnosno iskazan. Za sve definisane zadatke voditelj
trai od grupe da ih sredi po sledu toka rada po kome se obino izvode i na taj nain formira
DACUM mapu, tj. grafiki prikaz odnosno matricu dunosti i sa njima povezanih zadataka.
Sam proces obuhvata, pored specifinih zadataka u okviru jednog zanimanja, i posebno
identifikovanje svega to omoguuje rad: opta znanja i vetine, ponaanje radnika (line i
socijalne osobine), potreban alat i opremu, mogunost napredovanja, neophodne
kvalifikacije, budua kretanja u tom zanimanju. Zadatke koji su definisani u toku
dvodnevne radionice proveravaju struni radnici izvan fokus grupe to predstavlja proces
verifikacije DACUM mape.
DACUM je metod koji je najpodesniji za programiranje i planiranje obrazovanja
zasnovanog na kompetencijama i ishodima. On je jedinstven, inovativan, efikasan metod za
analizu zanimanja, a zasniva se na tri logike premise:
struni radnici mogu opisati i definisati svoj posao/zanimanje preciznije od bilo koga
drugog;
najefikasniji nain za definisanje posla/zanimanja je precizno opisivanje zadataka koje
struni radnici obavljaju;
svi zadaci da bi uspeno bili obavljeni zahtevaju primenu odreenih znanja, vetina,
stavova, alata i opreme.
Ovaj metod se koristi za razvoj novih programa obrazovanja, pregled postojeih programa,
procene potreba obrazovanja, razvoj testova sposobnosti, procene ishoda radnika odnosno
ocenjivanje.
439
Nedostatak DACUM metode je to kvalitet rezultata moe zavisiti od vetine voditelja i

kvaliteta strunih radnika.
3. DACUM ZA MEHATRONIKU
U okviru reforme strunog obrazovanja 2006. godine je izvreno ispitivanje potreba rada u
oblasti mehatronike koje se sastojalo iz est faza:
1. Istraivanje litarature;
2. Istraivanje potreba privrede i trita rada;
3. Formiranje DACUM odbora odnosno fokus grupe;
4. Realizacija dvodnevne radionice odnosno analiza zanimanja;
5. Verifikacija DACUM mape odnosno provera dunosti i zadataka;
6. Analiza zadataka odnosno definisanje koraka/kriterijuma izvrenja.
Moe se videti da je proces zapoeo istraivanjem literature koja je obuhvatila kako oblast
mehatronike tako i analize zanimanja u toj oblasti. Dalje se prelo na istraivanje potreba
privrede i trita rada. Snimljeno stanje kod nas je jasno pokazalo da postoji potreba za
razvojem i uvoenjem programa obrazovanja za ovo zanimanje na etvrtom stepenu
strunosti. Tokom celokupnog procesa ispitivanja potreba su koriena iskustva stranih
zemalja kao to su Nemaka, Slovenija i Velika Britanija.
U sledeoj fazi je formiran DACUM odbor koji je sainjavala grupa od 12 strunjaka iz
velikih preduzea (procesna industrija, proizvodnja), instituta, srednjih i malih preduzea
(odravanje sloene opreme i sistema u medicinskoj tehnici, mernoj i biro opremi). Ovako
formiran DACUM odbor u potpunosti je reprezentovao i privatni i dravni sektor u ovoj
oblasti.
Nakon formiranja DACUM odbora usledila je realizacija dvodnevne radionice, a njen
rezultat je bio DACUM mapa tehniara mehatronike. DACUM mapa je sadrala listu
dunosti i zadataka, kao i listu potrebnih znanja, vetina, stavova (osobina), alata i opreme.
U Tabeli 1 je prikazana lista od est dunosti, od kojih svaka ima pet do deset zadataka.
Tabela 1: Lista dunosti za tehniara mehatronike
DUNOSTI
A Dijagnostifikuje kvarove
B Popravlja kvarove
C Odrava opremu
D Obavlja administrativne poslove
E Uestvuje u izradi tehnoloke dokumentacije
F Montira komponente mehatronikih ureaja/sistema
U Tabeli 2 je predstavljena lista zadataka dunosti C Odrava opremu.
Tabela 2: Lista zadataka za dunost C
C Odrava opremu
C1 Vri preventivni/periodini pregled maine/ureaja
C2 Demontira mainu/ureaj
C3 Vri ienje, pregled i podmazivanje demontiranih delova
C4 Vri zamenu dotrajalih delova
C5 Montira mainu/ureaj
440
C6
C7
C8
C9
C10
Proverava i podeava elektrine i mehanike parametre

Proverava i podeava funkcionalne karakteristike (software)
Vri finalna testiranja i proveru ispravnosti
Proverava parametre sistema
Prati proces proizvodnje ostvaren primenom PLC-a
Naredna faza u analizi rada ovom metodom je verifikacija DACUM mape. U procesu
verifikacije uestvovalo je deset preduzea od ega pet velikih preduzea i pet srednjih
odnosno malih, iz privatnog i dravnog sektora, ali onih koji nisu uestvovali u gore
pomenutoj dvodnevnoj radionici. Proces verifikacije DACUM mape obuhvata kvalitativnu
analizu svih dunosti i zadataka odnosno analizu po stepenu vanosti, teini savladavanja i
nivou sloenosti zadatka.
U trenutku verifikacije DACUM mape profil mehatroniar na etvrtom stepenu strunosti
nije postojao u obrazovnom sistemu. Proces verifikacije ukazao je na to da su zadaci u
okviru odreenih dunosti kompleksni, vieg nivoa sloenosti, i da prevazilaze u pojedinim
segmentima etvrti stepen strune spreme. Analiza je takoe ukazala da pojedini zadaci
zahtevaju visok nivo znanja iz optih premeta kao i specijalizovano radno iskustvo.
Verifikacijom je dopunjena i korigovana lista potrebnih alata i opreme. Na osnovu rezultata
verifikacije uraena je korekcija DACUM mape. Ovako dobijena DACUM mapa
predstavljala je osnovu za izradu nastavnog plana i programa za ovaj obrazovni profil.
Svaki pojedinani zadatak je u sledeoj fazi detaljnije razloen na korake odnosno
kriterijume izvrenja, a navedena su i potrebna znanja, alati (oprema), stavovi (osobine),
odluke koje se donose, greke kao posledice pogrenih odluka, kao i bezbednost kod
svakog zadatka posebno.
4. ZAKLJUAK
Na osnovu ovako uraene analize pristupilo se razvoju programa obrazovanja tehniara
mehatronike koji je trenutno u fazi implementacije u devetnaest srednjih strunih kola u
Srbiji kao ogledni program. Paralelno se vri praenje implementacije programa, a nakon
zavretka najmanje tri generacije sledi proces evaluacije tj. proces sagledavanja,
razumevanja i menjanja obrazovne prakse u cilju unapredjivanja obrazovnog procesa.
Rezultati evaluacije pruie informacije o kvalitetu obrazovanja i dati osnovu za eventualne
intervencije ime e se zatvoriti krug razvoja programa, odnosno doi e se do poetne
take analize potreba za strunim kompetencijama koje definie standard zanimanja.
5. LITERATURA
[1] Paustovi, N., Obrazovni ciklus, Andragoki centar, Zagreb, 1978.
[2] Norton, Robert E., DACUM Handbook, Publications, Center on Education and
Training for Employment, Columbus, Ohio, 1997.
[3] Radosavljevi, M., Rajkovi, M., Smilevski, C., Bosni, S., Jedinstvena metodologija
za izradu nomenklature zanimanja, Republika samoupravna interesna zajednica
zapoljavanja, Beograd, 1982.
[4] Miljkovi, Z., Sistemi vetakih neuronskih mrea u proizvodnim tehnologijama,
Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2003.
441


UDK: 37:62(075.2)
Struni rad
PODRKA ODNOSA S JAVNOU POPULARIZACIJI

OBRAZOVANJA U OBLASTI TEHNIKE
Nataa Cvijovi1, Neda Nikoli2, Alempije Veljovi3, Milica Gerasimovi4
Rezime: Neprekidan uspon drutvenog pluralizma u svim sferama ivota postavlja nove
zahteve, koji se, pored ostalog, odnose i na nove pristupe popularizaciji tehnikog
obrazovanja sa ciljem da se povea interesovanje mladih za uenjem tehnikih disciplina
na svim obrazovnim nivoima. Jedna od mogunosti za ostvarenje tog cilja je ukljuivanje
odnosa s javnou u proces podrkeodrivosti i razvoja tehnikog obrazovanja.
Permanentno korienje metoda, tehnika i alata odnosa s javnou kao podrke
programima tehnikog obrazovanja moe da unapredi ugled tehnikih disciplina i
pojedinih obrazovnih profila, uini ih atraktivnijim i primamljivijim za potencijalne
korisnike. Primena simetrinog modela odnosa s javnou izmeu ustanova koje se bave
tehnikim obrazovanjem i ciljne javnosti doprinee boljem meusobnom razumevanju i
poboljanju kvaliteta efektivne komunikacije i dijaloga. Na primeru strategijskog plana
osmiljenog za potrebe Tehnikog fakulteta u aku u radu je ukazano na znaaj i
mogunosti odnosa s javnou i njihovog doprinosa popularizaciji obrazovanja u oblasti
tehnike.
Kljune rei: odnosi s javnou, tehniko obrazovanje, planiranje.
PUBLIC RELATIONS SUPPORT TO POPULARISATION OF

TECHNICAL EDUCATION
Summary: Continuous rise of social pluralism in every aspect of life creates new demands
which, among other things, refer to new approaches to the popularization of technical
education for the purpose of increasing youths interest in studying technics at all
education levels.One of the possibilities for attaining this aim is to make public relations a
part of the support process of maintanance and development of technical education.
Permanent utilization of public relations methods, techniques and tools as a support to the
technical education curriculum can promote technics and certain education profiles, make
them more attractive and appealing to prospective users. The application of symetrical
model of public relations between the institutions in which technical education is studied
and target public, will contribute to better mutial understanding and improve the quality of
1
Mr Nataa Cvijovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: natasapr@tfc.kg.ac.rs
Mr Neda Nikoli, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: m.m.n@eunet.rs
3
Prof. dr Alempije Veljovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: alempije@beotel.net
4
Milica Gerasimovi, Zavod za unapreenje vaspitanja i obrazovanja, Beograd,
E-mail: mgerasimovic@yahoo.com
2
Nataa Cvijovi i dr.
effective communication and dialogs. The paper presents a strategic plan designed for the
needs of Technical Faculty aak and it focuses on the importance and the possibilities of
public relations and its contributions to the popularization of technical education.
Key words: public relations, technical education, planning.
1. UVOD
Proces reformi u oblasti obrazovanja zahteva auran i strateki usmeren pristup javnosti, a
princip transparentnosti i javne odgovornosti su samo neki u nizu razloga zbog kojih je
neophodno ukljuiti metode i taktike odnosa s javnou. Popularizacija obrazovanja u
oblasti tehnike pojavila se kao nuna potreba zbog, evidentno smanjenog interesovanja
uenika da se u nastavku obrazovanja opredele za uenje tehnikih disciplina. Rezulati
istraivanja u razvijenim dravama ukazuju da se svake godine belei smanjeno
interesovanje uenika osnovnih i srednjih kola za nastavkom kolovanja u oblasti tehnike,
to jasno ukazuje da je potrebno preduzeti neophodne mere u cilju smanjenja tog trenda. S
obzirom da su u kolama u Srbiji sprovoena najrazliitija istraivanja koja su uglavnom
imala cilj da oekivani rezultati ukau na karakteristike obrazovanja u Srbiji i
zainteresovanost uenika za predmete koje ue u osnovnim i srednjim kolama, ipak, ni
jedno istraivanje nije se odnosilo iskljuivo na temu obrazovanja u oblasti tehnike. Jedan
od naina za unapreenje pozicioniranosti tog vida obrazovanja je primena metoda i
tehnika odnosa s javnou, kao neophodnom podrkom obazovnim ustanovama i nastavnim
programima iz oblasti tehnike.
Kombinovanjem teorijskog pristupa odnosa s javnou i praktinih vetina doprinee se
sagledavanju koristi koje se ostvaruju posredstvom ukljuivanja odnosa s javnou u proces
sistematskog, planskog, blagovremenog i tanog informisanja ciljne javnosti i stvaranja i
razvijanja kvalitetnih odnosa izmeu aktera komunikacionog procesa.
Polazna osnova za pisanje rada glasi da se primenom planski osmiljenih, organizovanih i
imlementiranih aktivnosti odnosa s javnou doprinosi popularizaciji obrazovanja u oblasti
tehnike, realizacijom aktivnosti koje e doprineti boljoj i kvalitetnijoj informisanosti
javnosti, od koje se oekuje da reaguje na upuene poruke i svojim ponaanjem pozitivno
odgovori na inicijativu kojom bi se doprinelo izgradnji i razvijanju kvalitetnijih odnosa
izmeu obrazovne ustanove i ciljne javnosti. U radu je predstavljene aktivnosti potrebne
za izradu strategijskog plana na jednogodinjem nivou, izraen za potrebe informisanja
uenika etvrte godine gimnazija i srednjih strunih kola, inae potencijalnim studentima
Tehnikog fakulteta u aku.
2. ULOGA ODNOSA S JAVNOU U OBRAZOVANJU
Razvoj nauke i tehnologije, a najvie razvoj drutva je doprineo stvaranju nove naune
discipline- odnosa s javnou (engl. Public relations), koja se bavi uspostavljanjem
ambijenta koji e uticati na odravanje i unapreenje reputacije organizacije ili pojedinca u
misiji izgradnje razumevanja i podrke sa ciljem da se utie na miljenje i postupke ciljne
javnosti. Samo razjanjavanje pojma i brojni pokuaji da se opiu odnosi s javnou
upuuju na definiciju da su: Odnosi s javnou funkcija upravljanja koja uspostavlja i
odrava uzajamno korisne odnose izmeu organizacije i razliitih javnosti od kojih zavisi
njen uspeh ili neuspeh. [1] U Slubenoj izjavi Amerikog drutva za odnose s javnou
(PRSA) usvojenoj 1982. godine predstavljena je definicija koja istie drutveni doprinos
odnosa s javnou, koja pored pojmovnog odreenja definie aktivnosti, rezultate i znanja
443
Nataa Cvijovi i dr.
potrebna za uspeno voenje odnosa s javnou. Definicija PRSA glasi da su odnosi s

javnou profesija koja pomae organizaciji u procesu meusobnog prilagoavanja,
odnosno da je to delatnost koja obuhvata aktivnosti organizacije usmerene na razvijanje
saradnje sa njenim ciljnim grupama.
Odnosi s javnou su izvor mnogih informacija, od kojih su neke namenjene iskljuivo
internoj javnosti u organizaciji, a neke eksternoj javnosti, kojoj se najee informacije
plasiraju posredstvom tampanih i elektronskih medija. Situacija iz kompanija koje
razvijaju i uanpreuju odnose s javnou u cilju ostvarivanja podrke svojim proizvodima i
uslugama u komunikaciji sa klijentima i drugim segmentima ciljne javnosti preslikala se i u
institucije i ustanove koje se bave najrazliitijim delatnostima, ukljuujui i visoke kole i
fakultete, neprofitne organizacije i druge pravne subjekte, iji opstanak i razvoj zavisi od
podrke korisnika njihovih proizvoda ili usluga.
Uloga odnosa s javnou u popularizaciji ustanova koje se bave obrazovanjem u oblasti
tehnike i programa koje te ustanove nude, nemogue je ostvariti bez dobre volje i
meusobnog razumevanja meu akterima obuhvaenim odnosima s javnou. Kao posebna
vrsta poslovnih aktivnosti potrebnih za popularizaciju obrazovnih programa iz oblasti
tehnike je uspostavljanje i odravanje odnosa sa okruenjem, izgradnju pozitivnog imida,
pridobijanje publiciteta, sa jasno definisanim auditorijumom i modelom odnosa s javnou
koji e se primeniti, zahtevaju sistematski pristup u postupku kreiranja stratekog plana:
1. identifikovati i precizno definisati problem,
2. odrediti jasan cilj sa jasnim kriterijumima uspeha,
3. definisati aktivnosti i izraditi strategijski plan,
4. imenovati radni tim za realizaciju aktivnosti,
5. definisati metode za evaluaciju programa.
Preduslov za izradu strategijskog plana odnosa s javnou na primeru Tehnikog fakulteta
u aku bila je pretpostavka da je razliitost u pristupu kandidatima, kao ciljnoj grupi,
segmentirana prema srednjoj koli koju uenici zavrnih razreda pohaaju, prema njihovoj
informatikoj pismenosti i dostupnosti Internetu kao presudnim uslovima za izbor modela
odnosa s javnou. Prema klasifikaciji amerikih naunika Gruniga i Hunta [2],
posmatrajui sa istorijskog aspekta, odnosi s javnou su se razvijali kroz etiri modela:
tampani model, model javnog informisanja, asimetrini i simetrini model. Prema
miljenju Gruniga dvosmerni- simetrini model (The Two-Way Symmetric Model) je
moralniji i efikasniji u odnosu na ostala tri modela i smatra se da je doprineo razvoju
savremenih odnosa s javnou i da predstavlja sastavni deo vremena u irenju globalne
informacije sa znatno izraenijom povratnom vezom (feedback). Sutina tog modela je
ravnopravno komuniciranje u oba smera sa ciljem da se uspostavi meusobno razumevanje
izmeu javnosti i obrazovne ustanove eliminisanjem persuazije.
Uloga odnosa s javnou u visokom kolstvu u Srbiji je neto vea u odnosu na period od
pre pet godina, iako jo uvek veina fakulteta nema organizovane odnose s javnou. Tim
poslovima se sporadino bave zaposleni u studentskoj slubi, sekretari ili struni saradnici
i bez posebnog plana, to dovodi do situacija da se o visokokolskim ustanovama, njihovim
studijskim programima i aktivnostima saznaje neplanski i stihijski. Takva situacija moe
dovesti do stvaranja nepravilne i neobjektivne slike u javnosti, vrlo esto zasnovane na
dezinformacijama i poluistinama, to ugroava reputaciju i korporativni imid ustanove.
Odnosi s javnou na fakultetima koji se bave izuavanjem tehnikih disciplina imaju cilj
da doprinesu popularizaciji tehnikih nauka stvaranjem pozitivnog ambijenta i prijateljskih
444
Nataa Cvijovi i dr.
odnosa, pre svega, sa uenicima srednjih kola i njihovim roditeljima to se postie stalnim
naporima da se tane i istinite informacije blagovremeno plasiraju potencijalnim studentima
sa mogunou ostvarivanja direktnih kontakata i spremnosti da se u svakom trenutku
odgovori na pitanja zainteresovanih.
Amerika asocijacijacija za odnose s javnou je nakon sprovedenog istraivanja
identifikovala je korisne osobine i vetine koje bi trebalo da poseduju osobe koje se bave
odnosima s javnou:
analitike sposobnosti (potrebne za identifikovanje i definisanje problema i odnosa

izmeu neke ustanove i drugih inilaca u eventualnom nesporazumu)
sposobnosti kreativnosti i razvijanja inovativnih reenja
sposobnost da sopstvena znanja o misiji, ciljevima i strategiji ustanove
demonstrira u vlastitom radu
sposobnost da realizuje ono to eli da postigne i da bude spreman da izmeri
sopstveno postignue. [3]
3. MODEL STRATEGIJSKOG PLANIRANJE ODNOSA S JAVNOU

Proces stratekog planiranja odnosa s javnou na Tehnikom fakultetu u aku odvija se u
samoj ustanovii u zavisnosti od potrebe i svhe moe biti kratkoroni i dugoroni, pri emu
treba imati u vidu da konanu odluku o prihvatanju i realizaciji aktivnosti donosi
rukovodei tim visokoobrazovne ustanove. Strategija se koristi pri realizaciji nekog cilja i
planiranju se pristupa na osnovu unapred uraene SWOT analize i utvrenih internih snaga
i slabosti kao i eksternih ansi i opasnosti u okruenju fakulteta, za koji je neophodno
definisati:
1. misiju fakulteta,
2. cilj koji fakultet treba da postigne kako bi opravdao svoju misiju,
3. pristup ili strategije koje je potrebno sprovesti da bi se postigao cilj
4. akcioni plan za sprovoenje svake od navedenih aktivnosti
5. kontrolnu listu za praenje realizacije ciljeva
Tabela 1: Model strategijskog plana (primenjuje se na Tehnikom fakultetu u aku)
Faza 1
Utvrivanje
dijagnoze
problema:
Faza 2
Planiranje
strategije
komunikacije
Prikupljanje
informacija
iz okruenja
Zato?
Odreivanje cilja
strategije
Analiza
informacija
iz okruenja
Za koga?
Odreivanje
ciljnih grupa
Faza 3
Planiranje
djelovanja
unutar
strategijskog
okvira
Izbor taktika
Odreivanje
sredstava
potrebnih za
sprovoenje
strategije
Definisanje
zadataka i
faza
aktivnosti
Faza 4
Ralizacija
Faza 5
Evaluacija
Sprovoenje
aktivnosti
Ocenjivanje
procesa sa
aspekta
realizatora
aktivnosti
Kontrola
poslova
Analiza
rezultata
strategije
445
Odgovor na
pitanje:
ta elimo
da
postignemo
koristei
nau
strategiju?
Nataa Cvijovi i dr.
ta?
Razvijanje
osnovne poruke
za svaku ciljnu
grupu
Utvrivanje
rasporeda
aktivnosti
Ispavljanje
eventualnih
nedostataka
Ocena
postignutih
rezultata
Kako?
Odabir
komunikacijskog
kanala za
interaktivnu
komunikaciju
Podela uloga
i
odgovornosti
Pisanje
izvetaja o
sprovedenim
aktivnostima
Evidentiranje
sugestija i
primedbi
Pripremanje
budeta
Pisanje
konanog
izvetaja o
postignutim
rezultatima
Iako je podela aktivnosti nastala uvoenjem structure po varijacijama, dobijena je

sveobuhvatna ema koja blie objanjava navedene aktivnosti. Osnovne strategijske
varijacije su: interne ili eksterne, horizontalne ili vertikalne, aktivne ili pasivne, sline ili
nove i njihove kombinacije.[4]
4. ZAKLJUAK
Permanentno unapreenje odnosa drutveno odgovornog poslovanja visokoobrazovnih
ustanova koje se bave tehnikim obrazovanjem sa uom i irom lokalnom zajednicom
nuno iziskuje uvoenje i razvijanje odnosa s javnou od kojih se oekuje da doprinesu
popularizaciji tehnikih disciplina kod srednjokolaca i povea interesovanje za upis na
tehnike fakultete. Poveanje nivoa transparentnost visokoobrazovnih ustanova i stvaranje
mogunosti za primenu simetrinog modela odnosa s javnou proaktivnu komunikaciji sa
ciljnom javnou rezultirae boljom reputacijom ne samo fakulteta ve i oblasti koje se u
tim ustanovama izuavaju.
U ovom radu odnosi s javnou su predstavljeni kao jedan od kljunih elemenata
integrisane komunikacije u poslovno- komunikacijskom okruenju, koji moe da unapredi
razvoj visokoobrazovnih ustanova u kojima se izuavaju tehnike discipline, poboljaju
ulogu tehnikog obrazovanja u drutvu, prepoznaju izazove i mogunosti koje nudi
savremenog poslovanja.
5. LITERATURA
[1] Cutlip, M.S., Center H.A., Broom, M.G., (2003), Odnosi s javnou, Zagreb: Mate.
[2] James, E.G., Todd, H., (1984., 13.), Managing Public Relation
[3] Ritlop, Toma, M., (2004), Uvod u odnose sa javnou-teorija, SPEM Komunikacijska
skupina International London school of public Relations, Maribor.
[4] Blek, S. (2003), Odnosi s javnou, Beograd: Clio.
446


UDK: 371.3:62(075.2)
ULOGA NASTAVE TEHNIKE U RAZVOJU

ENERGETSKI EFIKASNOG PONAANJA1
Dragana Bjeki 2, Sneana Dragievi 3
Rezime: Energetski efikasno ponaanje danas je postalo deo nacionalnih strategija

energetske efikasnosti. Da bi se razvijala pozitivna svest o znaaju energetske efikasnosti
potrebno je edukaciju u ovoj oblasti sprovoditi na svim nivoima obrazovanja. U radu je
ispitivano da li su i koliko sadraji iz oblasti energetske efikasnosti prisutni u predmetu
Tehniko i informatiko obrazovanje u osnovnom obrazovanju u Srbiji. Primenjena je
analiza sadraja nastavnog programa TIO od V do VIII razreda. Utvreno je da je koncept
energetske efikasnosti nedovoljno zastupljen u programu TIO. Navedeni su razlozi
obrazovanja za energetski efikasno ponaanje osnovnokolaca i predloene metode i
aktivnosti razvoja ovog ponaanja pogodne u nastavi TIO.
Kljune rei: Nastava tehnike, energetski efikasno ponaanje, kurikulum.
THE ROLE OF THE TECHNOLOGY INSTRUCTION TO

DEVELOPMENT OF THE ENERGY EFFICIENT BEHAVIOUR
Summary: Nowadays, energy efficient behaviour has become the part of the national
energy efficiency strategies. In order to develop a positive awareness of the importance of
energy efficiency, the education in this field should be implemented at all levels of
education. The representation of the energy efficiency content in the curriculum of
Techniques and informatics education at Serbian education is investigated in the paper.
Syllabi from 5th to 8th grades of the primary compulsory education are explored by the
content analysis. It was found that the concept of energy efficiency is presented
insufficiently in the curriculum. Reasons of the education of the energy efficient students
behaviour are emphasised; and methods and activities of energy efficient behaviour
development in Techniques/technology and informatics courses are suggested.
Key words: Technology/techniques instruction, energy efficient behaviour, curriculum.
Rad je razvijan u okviru projekata iz oblasti energetske efikasnosti Ministarstva nauke

"Projektovanje primene propisa EU o energetskoj efikasnosti kunih aparata (18018).
2
Dr Dragana Bjeki, vanredni profesor, Tehniki fakultet, aak, dbjekic@tfc.kg.ac.rs
3
Dr Sneana Dragievi, vanredni profesor, Tehniki fakultet, aak, snezad@tfc.kg.ac.rs
1. UVOD: KONCEPT ENERGETSKE EFIKASNOSTI

Pod pojmom energetska efikasnost podrazumeva se efikasna upotreba energije u svim
sektorima krajnje potronje energije: domainstvu, industriji, saobraaju, uslunim
delatnostima i poljoprivredi. Energetska efikasnost je skup termina kojima se opisuje
kvalitet korienja energije. Pojam energetska efikasnost se najee susree u dva mogua
znaenja, od kojih se jedno odnosi na ureaje, a drugo na mere i ponaanja. Pod energetski
efikasnim ureajem smatra se onaj koji ima veliki stepen korisnog dejstva, tj. male gubitke
prilikom transformacije jednog oblika energije u drugi.
Poboljanje energetske efikasnosti znai smanjenje gubitaka energije bez naruavanja
konfora, standarda ivota ili ekonomske aktivnosti i moe se realizovati kako u oblasti
proizvodnje tako i potronje energije. Energetsku efikasnost ne treba posmatrati kao tednju
energije jer se tednja energije zasniva na izvesnim odricanjima, dok efikasna upotreba
energije nikada ne naruava uslove rada i ivljenja. Poveanje efikasne upotrebe energije
rezultira njenom smanjenom potronjom za istu koliinu proizvoda ili usluga, to donosi
finansijsku, drutvenu i ekoloku korist. Poveanje energetske efikasnosti ne podrazumeva
samo primenu tehnikih reenja, jer svaka tehnologija i tehnika oprema, bez obzira koliko
je efikasna, gubi to svoje svojstvo ukoliko ne postoje obrazovane i osposobljene osobe koje
e je koristiti na najefikasniji mogui nain. Prema tome, moe se rei da je energetska
efikasnost prvenstveno stvar stanja svesti ljudi i njihove volje za promenom ustaljenih
navika prema energetski efikasnim reenjima, nego to je upotreba kompleksnih tehnikih
reenja. Da bi se razvijala pozitivna svest o znaaju energetske efikasnosti potrebno je
edukaciju u ovoj oblasti sprovoditi na svim nivoima obrazovanja.
Iskustva evropskih zemalja pokazuju da je osnovni preduslov efikasnog korienja energije
obrazovanje najmlaih uzrasta, uenika osnovnih i srednjih kola, pa ak i predkolske
dece. Deca po pravilu kod kue prenose ono to su nauila, trae ukljuivanje odraslih i na
taj nain uspeno prenose i ire znanje meu starijim naratajem. U cilju ostvarenja
eljenog efekta obrazovnog programa, obrazovne poruke i naini njihovog prenoenja treba
da budu jasni, jednostavni i prilagoeni uzrastu, pri emu je vano koristiti svakodnevne
situacije i izraze, kao i vizuelno atraktivna reenja koja e omoguiti da se deca identifikuju
sa obrazovnim porukama i ponu ih spontano primenjivati u svakodnevnom ivotu.
Agencija za energetsku efikasnost Republike Srbije je osnovana 2002. godine (u okviru
reforme energetskog sektora iz programa CARDS) zbog stratekih potreba Srbije da se
unaprede uslovi i mere za racionalno korienje energije i energenata. Agencija doprinosi
unapreenju drutveno odgovornog ponaanja prema energiji u svim strukturama drave i
drutva (Kovai, 2008).
2. PODRUJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
Energetska efikasnost se moe primeniti u sledeim podrujima: industriji, transportu,
zgradarstvu i sektoru usluga.
Primena energetske efikasnosti u industriji pokriva iroko podruje primene. Veini
industrijskih procesa potrebna je energija za obavljanje razliitih tehnolokih procesa. Jedan
od najboljih naina za postizanje energetski efikasnih procesa u industrijskom sektoru je
korienje rekuperativne toplotne energije, tj. korienje otpadne toplote za grejanje prostora
i potrone vode unutar industrijskog postrojenja, kao i za obavljanje industrijskih procesa.
448
U sektoru transporta troi se 25% proizvedene energije, uglavnom neefikasno. Sagorevanje

benzina je efikasan nain za proizvodnju toplote, ali neefikasan nain za proizvodnju
kretanja. Od ukupno proizvedene energije mali procenat se pretvara u energiju kretanja, a
ostatak energije se gubi u obliku toplote.
Zgrade su najvei pojedinani potroai energije, a time i veliki zagaivai okoline.
Energetska efikasnost u zgradama ukljuuje niz razliitih podruja mogunosti utede
toplotne i elektrine energije, uz racionalnu primenu fosilnih goriva, kao i obnovljivih
izvora energije u zgradama, gde god je to funkcionalno izvodljivo i ekonomski opravdano.
Energetska efikasnost u zgradarstvu je samo jedan deo u globalnoj energetskoj efikasnosti.
Od ukupne potronje energije 40 % energije se troi u zgradama, a za zagrevanje prostora
troi se 50-60 % od ukupnih energetskih potreba u zgradi. Gubici toplote kroz prozore i
spoljanje zidove iznose oko 70 % od ukupnih toplotnih gubitaka u zgradi pa se toplotnom
izolacijom spoljanjeg omotaa zgrade mogu smanjiti izdaci za grejanje od 50 do 80%, to
ukazuje da toplotna zatita zgrada predstavlja jednu od najvanijih mera zbog velikog
potencijala energetskih uteda.
Regulacija korienja energije u domainstvima je vano podruje tednje i energetske
efikasnosti.
Primenom odgovarajuih tehnologija u svih navedenim sektorima mogu se postii znaajne
utede energije, ali najvee utede se mogu postii promenom ljudskog ponaanja.
3. RAZVOJ ENERGETSKI EFIKASNOG PONAANJA
Pojam energetska efikasnost postaje sinonim za strategiju ekoloki fukcionalnog
ponaanja u sferi korienja energetskih resursa. Dakle, ouvanje energetskih resursa je deo
ekolokog pristupa. Transfer u ekoloko drutvo i ekoloku kulturu i odrivost ekolokog
modela ovekovog ponaanja postaju sve obuhvatiji, ali nisu mogui bez potpune promene
ovekove svesti i stavova prema (ivotnoj) sredini. Razumevanje zahteva sredine je vano
za menjanje ponaanja (sl. 3.1.)
Sl. 3.1. Stadijumi u procesu osveivanja o sredinskoj i energetskoj efikasnosti

(Mohammed et al. 2007, prema Bjeki et al. 2009)
Razvoj svesnosti o energetskoj efikasnosti i razvoj odgovarajueg ponaanja, predstavljaju

sloene procese koji su cirkularno povezani sa menadmentom energetskim resursima
(Mohammed et al. 2007). Razvoj energetske svesnosti je istovremeno i individualni i
socijalni proces. Drutveni uticaj organizacija za energetsku efikasnost je formativan za
449
svesnost pojedinca o tednji energije. Na stratekom nivou, dravne i vladine organizacije i

agencije u mnogim zemljama usmeravaju i organizuju obrazovanje za energetsku
efikasnost. Kljunu ulogu u tom sloenom procesu imaju razvoj ekoloke svesti i ekoloke
kulture svih stanovnika Planete u emu naroit znaaj ima ekoloko vaspitanje i
obrazovanje (Klemenovic, 2007: 383)
ta stvarno motivie energetski tedljivo ponaanje? Istraivai izdvajaju razliite motive i
podsticaje (Fisher, 2008; He and Greenberg, 2009; Hold and Jacobson-Larson, 2008;
McMakin et al, 2002; Rezessy et al). Istraivanja motivisanja ljudi da uvaju energiju u
svojim domovima (McMakin et al. 2002: 372) potvrdila su prihvatljivost socijalnopsiholokog modela ovakvog ponaanja, sa naglaskom na altruistikim ili egocentrinim
motivima za promenu ponaanja.
Stvaranje kulture ouvanja energije je obrazovni proces. Obrazovanje je nuno za razvoj
svesnosti o energetskoj efikasnosti i kulture. Obrazovanje za energetsku efikasnost
obuhvata: kratkotrajne aktivnosti kakve su radionice, prezentacije, diskusione grupe,
internet blogove i forume; kratkotrajne, jednokratne treninge, predavanja, flajere, kolske
lekcije, informisanje putem medija masovne komunikacije, spotove i filmove, tampane
publikacije itd. Ponekad je obrazovanje za energetsku efikasnost povezano sa aktivnostima
odnosa s javnou.
Razliite populacije imaju razliito poverenje u izvore informacija. Rezultati su slini za
adolescente tinejderskog uzrasta i odrasle (Lynes and Robins, 2007): adolescenti i odrasli
imaju najvie poverenja u univerzitetske naunike, a potom u sredinske grupe, nastavnike u
koli itd. Istovremeno, i razliite vrste poruka su formativne na razliit nain za pripadnike
razliitih populacionih grupa. Efekti direktne komuniakcije zavise od populacije, socijalne
grupe, uzrasta itd. Na primer, komunikacione tehnike primenjene za razgovore o energetski
efikasnom ponaanju veoma su vane za adolescente (Lynes and Robins, 2007).
4. STATUS OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI U TEHNIKOINFORMATIKOM PODRUJU OSNOVNOG OBRAZOVANJA U SRBIJI
4.1. Organizacija istraivanja
Problem istraivanja: Mada energetska efikasnost postaje sve vaniji koncept
svakodnevnog funkcionisanja, da li su sadraji o energetskoj efikasnosti i energetski
efikasno ponaanje postali sastavni deo procesa kolskog obrazovanja i kako su zastupljeni
u nastavi TIO? Predmet istraivanja: zastupljenost i preporueni nain realizacije tema iz
oblasti energetske efikasnosti u programu predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje.
Varijable: ciljevi i ishodi iz oblasti energetske efikasnosti u programima predmeta, sadraji,
nastavne aktivnosti.
Metoda istraivanja: eksplorativno istraivawe metodom analize sadraja.
Uzorak: nastavni programi predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje (TIO) u V, VI,
VII i VIII razredu u Srbiji. Istraivanje je realizovano u martu 2010.
4.2. Rezultati istraivanja
Prema kolskom programu predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje (u V, VII i VII
razredu se realizuje, a pripremljen je za VIII razred i realizovae se od kolske 2010/2011),
navedeni su sadraji predmeta u podruju energetike i energetske efikasnosti (tabela 4.2.1).
450
Tabela 4.2.1. Pregled sadraja iz oblasti energetike i energetske efikasnosti u TIO

Razred,
redosled i
naziv nastavne
teme (fond
asova)
Energetika
Energetska
efikasnost
V razred
Pojam i znaaj
energije. Izvori
energije.
Transformacija,
korienje i
tednja energije.
Korienje
energije sunca,
vetra, vode.
Energetika u
graevinarstvu
Mere za
racionalno
korienje
toplotne energije
u graevinarstvu:
toplotna izolacija
zgrada, korienje
suneve energije.
6. Energetika
(4 asa)
VI razred
5. Energetika
(4 asa)
VII razred
9. Energetika
(6 asova)
VIII razred
2. Energetika
(6asova)
6. Elektrine
maine i
ureaji (8
asova)
Izvori, korienje
i transformacija
energije.
Pogonske maine
-motori
Uvod u elektroenergetiku.
Proizvodnja,
transformacija i
prenos elektrine
energije.
Elektrotermiki
ureaji u
domainstvu.
Primena elektromagneta.
Elektrine maine
i primena kod
automobila i
aparata za
domainstvo.
Alternativni izvori
energije.
Predlozi sadraja
relevantnih za oblast
energetske efikasnosti u
skladu sa ve propisanim
Identifikacija obnovljivih i
neobnovljivih izvora
energije. Uslovi za
korienje obnovljivih
izvora energije, prednosti i
nedostaci. Pojam energetske
efikasnosti.
Prikupljanje podataka o
potronji toplotne energije u
objektima sa toplotnom
izolacijom i bez nje. Uticaj
navika i ponaanja na
potronju energije u
graevinskim objektima.
Merenje i praenje potronje
izvora energije u ovoj
oblasti.
Analiza upotrebe energetski
efikasnih motora, uticaj na
potronju energije i ivotnu
sredinu.
Analiza trokova korienja
elektrine energije i cene
standardnih i energetski
efikasnih sijalica. Analiza
utede i isplativosti.
Merenje i praenje potronje
elektrine energije. Uticaj
navika i ponaanja na
potronju elektrine
energije. Informisanje o
efikasnosti elektrinih
ureaja u domainstvima.
Upoznavanje mogunosti i
prihvatanje participacije u
promociji koncepta
energetske efikasnosti.
451
Iako je koncept racionalnog korienja energije, a time i energetske efikasnosti,

prepoznatljiv i eksplicitno odreen u programu TIO u V i VI razredu, ka starijim razredima
nije eksplicitno izdvojen. Pregledom udbenika za TIO (od vie izdavaa, a koji se koriste u
kolama u aku), takoe su sadraji i ishodi iz oblasti energetske efikasnosti i energetski
efikasnog ponaanja obraeni u V i VI razredu.
Kako su formulisane opte smernice za realizaciju ovih tema u programu predmeta
Tehniko i informatiko obrazovanje?
Nastavnik dobija sledee opte uputstvo za realizaciju sadraja iz oblasti energetike i
energetske efikasnosti (Program TIO):
V razred: VI tema Energetika (4 asa od 72 asa godinje). Obnoviti nastavne sadraje iz
prirode i drutva i poznavanje prirode koji se odnose na toplotu (sunce izvor svetlosti i
toplote), vodu (rasprostranjenost vode), vazduh (kretanje vazduha - vetrovi), kretanje i
otpori kretanju tela. Zatim upoznati uenike sa preciznijim pojmom, vrstama i znaajem
energije za oveanstvo. Naznaiti osnovne izvore energije bez ulaenja u detalje.
Upoznati uenike sa nainom korienja i pretvaranja u neke korisne oblike energije sunca,
vode i vetra kao njima ve poznatih izvora energije.
VI razred, V tema Energetika (4 asa od 72 asa godinje). Ukazati na znaaj vrste
izabranog materijala za gradnju graevinskih objekata, na mogunost tednje energije i
korienja nekonvencionalnih izvora energije, kako pri projektovanju novih objekata tako i
mogunost dogradnje termo - izolacije na postojeim objektima.
VII razred, IX tema Energetika (6 asova od 72 asa godinje) - uenici treba da upoznaju
principe rada energetskih preobraajnika, izvore, korienje i transformaciju energije.
Upoznati uenike sa razvojem pogonskih maina motora, kao i vrstama: hidraulini,
pneumatski, toplotni (cilindri, turbine, parne maine i turbine, etvorotaktni benzinski
motor, dizel motor i ostali motori). Detaljnije obraditi principe rada i delove SUS motora.
Pri realizaciji po mogunosti koristiti delove motora, modele i audiovizuelne medije,
odnosno multimediju.
VIII razred, II tema Energetika (6 asova od 72)- deo nastavnih sadraja predstavlja uvod u
elektrotehniku, te je neophodno realizovati ga u tesnoj korelaciji sa nastavom fizike.
Uenici na asovima fizike stiu osnovne pojmove o elektrinoj struji, dok se u nastavi
tehnikog obrazovanja daje aplikativni aspekt. Teite je na proizvodnji, transformaciji i
prenosu elektrine energije. Deo sadraja posvetiti alternativnim izvorima elektrine
energije.
VIII razred, VI tema Elektrine maine i ureaji (8 asova od 72) kao oblast realizuje se u
tesnoj korelaciji sa nastavnim sadrajima fizike, posebno sa aspekta zakona elektrotehnike
na kojima su zasnovani razni ureaji na elektrotermikom ili elektromagnetnom dejstvu
elektrine struje. Upoznavanje elektrotermikih aparata i ureaja u domainstvu poeti od
jednostavnijih kao to su reo, pegla, grejalice, a zatim upoznati i sloenije kao to su
tednjak, pe, bojler. Upoznavanjem konstrukcije relea upoznati primenu elektromagneta i
u drugim ureajima koji rade na slinom principu kao to je elektrino zvonce, dizalica i
dr. Upoznavanje elektrinih maina (generator, elektromotor) i njihove primene kod
automobila i aparata za domainstvo zahteva odgovarajue tehnike uslove za realizaciju.
Tu se pre svega misli na razne crtee, eme, modele, uzorke, preseke kao i na
multimedijalne prezentacije.
452
Formulisane smernice za realizaciju nastave odraavaju tradicionalni koncept nastave

preuzet iz programskog okvira predmeta Tehniko obrazovanje (esto svoenje nastavnog
procesa na praktine aktivnosti, a ne na stvarnu integraciju teorijskog i praktinog), to
nadalje znai da nastava ovog predmeta tek treba da bude usklaivana sa konceptom
interaktivne nastave, a to otvara nove mogunosti za implementaciju koncepta energetske
efikasnosti u svim razredima korienjem novih obrazovnih tehnologija.
5. RAZVOJ ENERGETSKI EFIKASNOG PONAANJA U NASTAVI TIO:
PREDLOG AKTIVNOSTI
Razvoj energetski efikasnog ponaanja zahteva upoznavanje sa podrujima energetike,
mogunostima racionalnog korienja energije, ali i sagledavanje korienja energije u
ekolokom kontekstu, te razvoj ekoloke svesti. Sve ove komponente ravzoja energetski
efikasnog ponaanja ve su deo pojedinih sistema obrazovanja i vaspitanja, a postaju i deo
naeg kolskog sistema.
ta sve uenici treba da saznaju u okviru nastave TIO da bi razvijali energetski efikasno
ponaanje i kako da se odvija nastava?
Da bi bilo razvijano energetski efikasno ponaanje potrebno je operacionalizovati principe
organizovanja obrazovanja za energetski efikasno ponaanje (adaptirano prema principima
za organizovanje obrazovanja za tednju elektrine enrgije u domainstvima, He and
Greenberg, 2009: 2-3, prema Bjeki et al. 2009).
Podruje obrazovanja za energetski efikasno ponaanje organizovati rukovodei se
sledeim principima:
Ljudi su motivisaniji da se energetski efikasno ponaanju kada dobijaju ivopisne i
personalizovane informacije. Zato uenici snanije mogu biti motivisani da se energetski
efikasno ponaaju ako u toku nastave od nastavnika, vrnjaka, strunjaka, predstavnika
organizacija za korienje energije dobijaju atraktivno oblikovane i njima namenjene
informacije.
Praenje korienja energije i troenja novca za to omoguava uenicima da dobijaju

povratnu informaciju o koliini potroene energije, to nadalje moe da vodi redukovanju
ili nekom drugom obliku energetski efikasnog ponaanja; informisanje o energetskim
nalepnicama na aparatima za domainstvo jedan je od naina da uenici direktnije shvate
mogunosti sopstvenog doprinosa energetski efikasnom ponaanju u svojoj porodici /
domainstu (Stojanovi i dr. 2010).
Poto uenici mogu da imaju tekoe da shvate sloene informacije o energetskoj
efiaksnosti od razliitih izvora, to je neophodna valjana integracija tih informacija.
Prilagoenu integraciju i reformulaciju informacija vri nastavnik, te uenici mogu bolje da
razumeju potrebu za racionalnim korienjem energije.
Kada se informacije izlau tako da daju pojedincu mogunost da bira, to poveava

njihovu svest o personalnoj kontroli situacije, a to vodi osnaivanju intrinsike motivacije,
istrajnosti, veem zadovoljstvu kada se uenik energetski efikasno ponaa, odnosno ovo
osnauje njihovo oseanje odgovornosti.
Cilj razliitih aktivnosti u nastavi usmerenih ka razvoju energetski efiaksnog ponaanja

jeste da motivie uenike za sopstvene akcije. Zato nastavnik sa uenicima razvija akcione
453
planove za konkretna ponaanja od podseanja da ugase sijalicu, preko osposobljavanja

uenika da prate korienje energije i vre istraivanja, do njihovog osposobljavanja da ire
informacije svom okruenju4.
Kojim informacijama nastavnici mogu da deluju na razvoj uenikovog energetski efikasnog
ponaanja (Bjeki et al. 2009):
Periodino ili kontinuirano informisanje o korienju energije jeste relevantan fidbek
koji moe da povea tednju jer fidbek o uspehu moe da privue panju i aktivira
specifine motive (Fisher, 2008: 85);
Informisanje o energetski efikasnim kunim ureajima i aparatima, karakteristikama,
nivoima efikasnosti, oznaavanju energetskim nalepnicama (Stojanovi i dr. 2010);
Informisanje o energetski efikasnom ponaanju;
Informisanje o lokalnim i globalnim efektima tednje energije u neposrednom
ivotnom okruenju.
Danas se proiruje repertoar nastavnih i vannastavnih aktivnosti usmerenih ka razvoju
ekoloke svesnosti i energetski efikasnog ponaanja.
Razliite metode i sredstva direktne nastavne komunikacije u nastavi TIO mogu biti
korieni radi obrazovanja za energetski efikasno ponaanje (tabela 5.1).
Tabela 5.1. Metode i sredstva osposobljavanja za energetski efikasno i odgovorno ponaanje
direktnom komunikacijom (Bjeki et al. 2009)
Metode, izvori
Izabrane aktivnosti pogodne u nastavi TIO
Promotivne prezentacije
Multimedijalne prezentacije, ilustracije, demonstracije
Predavanja
Predavanja nastavnika u uionici, na simpozijumima, ilustrovanje

na radnom mestu
Diskusije i debate
Vrnjako horizontalno uenje i pouavanja
Aktivnosti u uionici
Trening
Radionice
Demonstracije, diskusija, igre, vrnjako horizontalno uenje,

situacione simulacije, vebanje praktikovanja
Demonstracije, opisi, praktikovanje, vebanje, usvajanje
specifinih vetina
Vebe, diskusije, igranje uloga i podrka tedljivom ponaanju,
horizontalno uenje
Proces diseminacije informacija o energetskim izvorima, upotrebi energije i energetski

efikasnom ponaanja je sutinska komponenta obrazovanja za energetsku efikasnost.
Obrazovanje uenika ima dugorone efekti u njihovom ponaanju, ali i posredne efekte u
ponaanju porodice, lanova domainstva. Sada se esto organizuju radionice za uenike na
kojima oni, pored znanja iz oblasti energetske efikasnosti, usvajaju i vetine promovisanja
ideja o energetski efikasnom ponaanju.
4
Iako program TIO ne predvia domai rad uenika, to mnogi nastavnici TIO shvataju kao da ga
zabranjuje, ipak je domai rad neophodnost svakog valjanog nastavnog procesa i svake nastavne
discipline. U podruju razvoja energetski efikasnog ponaanja, domai zadatak u predmetu TIO je i
planiranje akcija uenika za informisanje svog okruenja o energetski efikasnom ponaanju, i
motivisanje (zadavanje zadatka) da to i uine.
454
Kako integrisati mogunosti e-komunikacije (komunikacija posredovana raunarom,

sinhronizovana ili nesinhronizovana multimedijalna interaktivna komunikacija) u
obrazovanje za energetski efikasno ponaanje u okviru nastave TIO?
Na primer, savremeni mediji, zasnovani na mogunostima sinhronizovane i
nesinhronizovane komunikacije, omoguavaju testiranje potronje energije u virtuelnom
svetu, i, potom transfer najboljih reenja u svakodnevno ponaanje. Na osnovu raunarske
vizualizacije, simulacija upotrebe energije (odreenih vrsta energije) je formativna za
razvoj svesnosti o mogunosti kontrole potronje energije.
Razliiti tampani izvori, web izvori, kao i sadraji na drugim e-medijima (Bjeki et al.
2009), mogu se koristiti u obrazovanju za energetski efikasno ponaanje i integrisati u
nastavu predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje, ali i drugih predmeta iz oblasti
tehnike, kao i u fizici. Poveava se stepen njihove interaktivnosti da bi uenici dobijali bre
povratnu poruku. Istovremeno se razvijaju i procedure evaluacije tih izvora, uzimajui u
obzir ciljnu grupu, ciljeve i ishode, opis sadraja, nivo interaktivnosti (nizak, srednji,
visok), obrazovni kvalitet. Razliite metode i sredstva indirektne komunikacije mogu biti
korieni radi obrazovanja za energetski efikasno ponaanje i na nastavi TIO, ali i u
svakodnevnom ivotu s im uenici, takoe, mogu biti upoznati na nastavi TIO (tabela 5.2).
Tabela 5.2. Metode i sredstva osposobljavanja za energetski efikasno i odgovorno ponaanje
indirektnom komunikacijom (Bjeki et al. 2009)
Izvori, metode
Izabrane aktivnosti pogodne u nastavi TIO
tampani materijali, broure
itanje, postavljanje pitanja, anketiranje
tampani asopisi, magazine

I druge publikacije
itanje, usvajanje informacija, eventualno kritiko itanje I

uporeivanje
tampana reklama
itanje, usvajanje informacija, ubeivanje
Mediji masovne
komunikacije ((TV, radio)
Usvajanje informacija, ubeivanje
E-asopisi i publikacije
Usvajanje informacija, ubeivanje
Opti veb portali
Usvajanje informacija, etovanje (priaonice), diskutovanje o

stavovima
Obrazovni veb portali
itanje, usvajanje informacija, etovanje, e-uenje
Interaktivne veb sranice sa

blogovima videomo
Diskusija, simulacija, izraavanje sopstvenih stavova,

motivisanje
Danas su najmlae generacije, uenici osnovnokolskog uzrasta glavna ciljna grupa za

obrazovanje za razvoj energetski efikasnog ponaanja. Veina obrazovnih veb stranica iz
ovog podruja namenjena je deci i adolescentima od 8 do 13 godina. Ovi sadraji u
obuhvataju razliite interaktivne procedure, interaktivne igre, virtuelne eksperimente,
simulacije, tako da deca i adolescenti ue kako da uvaju razliite vrste energije i kako da
ih koriste odgovorno i efikasno.
Izabrani su samo neki dostupni e-izvori, sadraji i aktivnosti namenjeni razvoju energetski
efikasnog ponaanja (tabela 5.3). Pregled je napravljen na osnovu ciljne grupe kojoj je izvor
namenjen, ciljeva i ishoda, opisa sadraja, nivoa interaktivnosti (NI: nizak, umeren, visok),
obrazovnog kvaliteta (OK: nizak, umeren, visok).
455
Tabela 5.3. Primeri e-obrazovnih izvora (web site) za razvoj svesnosti o energetskoj efikasnosti i
energetski efikasnog ponaanja
Naziv
Ciljna grupa
Izabrani ciljevi i aktivnosti
Energy Efficiency
World Web site, Tampa
electric
Pouava decu kako da efikasno

koriste energiju u kui i koli.
Posebno obuhvata korienje
elektrine energije.
Customer Learning
Center,
Schneider electric
Uenici od III
do VII
razreda, +
roditelji
nastavnici
Odrasli,
roditelji,
posedno deca
School Building Energy

Efficiency Education
Nastavnici,
deca
SEAI - Sustainable
energy authority of
Ireland
Kids Saving Energy
Deca
Peak Students Net
Prvenstveno
deca, roditelji
i nastavnici
Uenici,
nastavnici,
roditelji
Energy Globe Portal
Odrasli, deca
Energy Efficiency
World
Deca, roditelji
i nastavnici
Opisuje razlike pasivnih i aktivnih

reenja energetske efikasnost,
identifikuje specifine mogunosti
energetske efikasnosti u domovima
Pomae nastavnicima i acima da
ispitaju mogunosti korienja
energije unutar kole na energetski
efikasan nain.
Kroz video kviz opisuje naine
efikasnog korienja razliitih oblika
energije u domainstvu.
Opisuje mogunosti utede energije i
korienje obnovljivih energetskih
resursa.
Pouava uenike da racionalno
koriste energiju u domainstvima,
koli i zajednici. Razvija svest o
energetskoj efikasnoti i odrivom
razvoju.
Analizira potronju energije ureaja u
domainstvu i pouava kako ih
koristiti na energetski efikasan nain.
Opisuje jednostavne i sloene aspekte
energetske erfikasnosti.
NI, OK
NI visok
OK visok
NI umeren
OK umeren
NI nizak
OK umeren
NI visok
OK umeren
NI umeren
OK visok
NI visok
OK umeren
NI umeren
OK umeren
NI nizak
OK umeren
6. ZAKLJUAK
Razvoj energetski efikasnog ponaanja danas je deo strategija energetske efikasnosti i
integrisan je u obrazovne procese. S obzirom na sadraj, prirodu i mogui znaaj predmeta
Tehniko i informatiko obrazovanje za razumevanje oblasti energetike i postizanje
energetske efikasnosti, potencijali ovog predmeta nisu iskorieni za obrazovanje uenika
za energetski efikasno ponaanje. Stoga je potrebno uvesti i nove sadraje, a jo vie
integrisati u nastavni proces nove aktivnosti i metode koje su ve potvrene kao formativne
za razvoj energetski efikasnog ponaanja.
7. LITERATURA
[1] Bender, S., Moezzi, M., Gossard, M. H., Lutzenhiser, L. (2002). Using Mass Media to
Influence Energy Consumption Behavior: Californias 2001 Flex Your Power
Campaign as a Case Study, Human and Social Dimensions of Energy Use:
456
Understanding Markets and Demand, preuzeto juna 2009. godine sa

http://www.energy.ca.gov/papers/2002-08-18_aceee_presentations/PANEL08_BENDER.PDF
[2] Bjeki, D., Stojanovi, D., Bjeki, M., Krneta, R. (2009). Procedures of consumer
education concerning saving electric energy in the household, Scinetific Bulletin of the
"Politechnica" University of Timisoara, Romania, Transactions on Power Engineering,
54(68), 73-84, Proceedings of the 8th International Power Systems Conference,
Timisoara
[3] Energy Globe Portal - Save Energy,http://www.energyglobe.com/en/energiesparen/haushalt/wanderung-durch-einen-haushalt/
[4] Energy Efficiency World, http://www.oru.com/energyandsafety/thepowerofgreen
/energyefficiencyworld/index.html
[5] Energy Efficiency World Web site, Tampa electric, preuzeto septembra 2009. godine
sa http://www.tampaelectric.com/community/education/
[6] Fisher, C. (2008). Feedback on household electricity consumption: a tool for saving
energy? Energy Efficiency, 1: 79-104, DOI: 10.1007/s12053-008-9009-7
[7] Gillet, W. (2009). Expected funding areas 2009, Renewable energy and local and
special initiatives, European Info Day, Intelligent Energy Europe, Brussels, 12
February 2009, preuzeto jula 2009. godine sa
http://ec.europa.eu/energy/intelligent/events/doc/EU%20Info%20Day09/gillett.ppt
[8] Hanson, N., Bernstein, M. A. (2006). The Role of Energy Efficiency in Homebuying
Decisions, preuzeto juna 2009. godine sa
http://www.rand.org/pubs/working_papers/2006/RAND_WR352.sum.pdf
[9] He, H. A. & Greenberg, S. (2009). Motivating Sustainable Energy Consumption in the
Home, In ACM CHI Workshop on Defining the Role of HCI in the Challenges of
Sustainability. (Workshop held at the ACM HCI Conference), April, Technical Report
2008-914-27, Department of Computer Science, University of Calgary, AB, Canada,
preuzeto jula 2009. godine sa
http://grouplab.cpsc.ucalgary.ca/grouplab/uploads/Publications/Publications/2009MotivatingSustainability.CHIWorkshop.pdf
[10] Klemenovic, J. (2007). Filozofsko-eticko utemeljenje vaspitanja i obrazovanja drugi
deo, Pedagogija, 62(3), 374-384.
[11] Kovai, B. (2008). Uloga i aktivnosti Agencije za energetsku efikasnost Republike
Srbije, Termotehnika, 34(2-3), 117-132.
[12] Krneta, R., Bjekic, M., Dragicevic, S. (2005). Computer Simulation Application for
School Energy Building Performance, International Congress on energy efficiency and
renewable energy sources in industry and construction, Plovdiv, April, 13-15, 2005,
244-250.
[13] Krneta, R., Dragievi, S., Radovanovi, M., Bjeki, M. (2005). Potronja energije u
kolaa u Srbiji pogled sadanjeg stanja u optini aak, Naunostruni asopis za
kliatizaciju, grejanje i hlaenje KGH, 34(1), 49-53.
457
[14] Krneta. R, Dragievi, S, Bjeki. M (2005). Analiza mogunosti poveanja energetske

efikasnosti kolskih objekata u optini aak sa aspekta fasadnih prozora, Zbornik
radova, grejanje i hlaenje, 36. meunarodni kongres KGH, Beograd, 195201.
[15] Rezessy, S., Bertoldi, P., Persson, A. Are voluntary agreements an effective energy
policy instrument? Insights and experience from Europe, preuzeto septembra 2009.
godine sa
http://re.jrc.ec.europa.eu/energyefficiency/pdf/publications/ACEEE%20205%20paper
%2013%20final.pdf
[16] McMakin, A. H., Malone, E. L., Lundgren, R. E. (2002). Motivating residents to
conserve energz without financial incentives, Environmental and Behaviour Journal,
preuzeto maja 2009. godine sa
http://www1.eere.energy.gov/femp/pdfs/motivateresidentstoconservenergy.pdf
[17] Mohammed, A. H., Alias, B., Wai, C. W., Energy Awareness Development Process
Model, Malaysia, University Teknologi Faculty of Geoinformation Science and
Engineering, http://eprints.utm.my/1093/1
/ENERGY_AWARENESS_DEVELOPMENT_PROCESS_MODEL.pdf
[18] Program ostvarenja strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za
period od 2007. do 2012. godine. Slubeni glasnik RS, br. 44
[19] Peak Students Net, http://www.peakstudents.org/
[20] Program predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje, Prosvetni glasnik
[21] Schneider Electric Customer Learning Center: Energy Efficiency Guide to expert
energy solution provider (Online),
http://www.syberworks.com/squared/courses/EnergyEfficiencyCertification.htm
[22] School Building Energy Efficiency Education, http://www.uwsp.edu/cnr/wcee/keep
/ProfessionalDevelopment/NRES734Web%20Support/school.htm
[23] SEAI - Sustainable Energy Authority of Ireland - School, Energy Game,
http://www.seai.ie/Schools/Energy_Game/
[24] Stojanovi, D., Bjeki, M., Krneta, R. (2010). Obrazovanje za efikasnu upotrebu
elektrine energije u domainstvima, Nauna konferencija sa meunarodnim ueem
Tehniko i informatiko obrazovanje 2010, Zbornik radova, aak: Tehniki
fakultet
[25] Tampa electric, Energy Efficiency World Web site, Retrieved from
http://www.tampaelectric.com/community/education/
[26] US Department of Energy, Energy Efficiency and Renewable Energy - Kids Saving
Energy, http://www.eere.energy.gov/kids/
[27] World of Energy, Teachers,
http://www.worldofenergy.com.au/07_teachers_resources.html
458


UDK: 376.1
Struni rad
NASTAVA TEHNIKOG OBRAZOVANJA ZA DECU SA

TEKOAMA U INTELEKTUALNOM FUNKCIONISANJU
Anja Stojin1
Rezime: Tehniko obrazovanje je poslednjim reformama nastavnih planova i programa

pretrpelo velike promene. Te promene su prouzrokovale uvoenje predmeta tehniko
obrazovanje od prvog razreda osnovnih specijalnih kola za decu sa tekoama u
intelektualnom funkcionisanju. Ovim radom elim da ukaem na veliku vrednost tehnikog
obrazovanja u kojem se uspeno sprovodi korekcija deijih psihofizikih poremeaja i
nedostataka, stvaraju se povoljni uslovi za rehabilitaciju. Kod uenika na asovima
tehnikog obrazovanja dolazi do izraaja koncentracija panje, jer deca imaju spontan
interes za ovakvu vrstu aktivnosti. Znanja, umenja i vetine steene ovim aktivnostima su
mnogo jasnija i trajnija od isto verbalnog puta. Da bi se uspeno realizovalo ukljuivanje
u drutveni ivot, interesovanje za tehniku, potrebno je ispuniti uslove kao to su:dobri
nastavni planovi, programi, struna osposobljenost i nastavni kadar.
Kljune rei: Tehniko obrazovanje, deca sa tekoama u intelektualnom funkcionisanju, uenici
TECHNICAL EDUCATION CLASSES FOR CHILDREN WITH

DIFFICULTIES IN INTELLECTUAL FUNCTIONING
Summary: Technical education has undergone major changes in the latest reform of
curricula. These changes brought the introduction of technical education in the first grade
of primary special school for children with difficulties in intellectual functioning. This
paper points out the great value of technical education as being successfully implemented
in adjustment of disorder and children's psycho-physical defects by creating favorable
conditions for rehabilitation. Students in classes of technical education improve the ability
of the concentration of attention, because children have a spontaneous interest in this kind
of activity. Knowledge skills and skills gained in these activities are much clearer and more
durable than purely verbal activities. To have successfull participation in social life,
interest in the tehnology, it is necessary to meet requirements such as good teaching plans,
programs, professional qualifications, teaching staff and well equiped cabinet/classroom.
Keywords: technical education, children with difficulties in intellectual functioning, students
1
Anja Stojin, Profesor tehnikog obrazovanja,Ostruena za rad sa LMR decom na Defektolokom

fakultetu u Beogradu , E-mail: spalezr@sbb.rs
Anja Stojin
1. UVOD
Tehniko obrazovanje uenika osnovne specijalne kole ostvaruje se prema nastavnom
planu i programu za osnovnu specijalnu kolu. Vaeim planom i programom
(Beograd,30.avgust 1993.) za lako mentalno ometena lica u razvoju, izvrene su velike
promene u nastavi specijalnih kola, u odnosu na stari plan i program(Novi Sad,5.avgust
1986.) za lako mentalno ometena lica u razvoju. asovi specijalnih kola traju 30 minuta, a
trajali su 45 minuta, predmet tehniko obrazovanje se uvelo u prvi, drugi i trei razred
osnovne specijalne kole. U nastavu tehnikog obrazovanja uvodi se praktina nastava.
Predmet tehniko obrazovanje je dobilo vei broj asova u petom, estom, sedmom i
osmom razredu. Opravdano se javila potreba za poveanjem broja asova i uvoenjem
praktinog rada u specijalne kole. Znaaj predmeta se ogleda u korekciji motorike pri radu
da se kod deteta otkloni ukoenost i krutost, da dete elastino zauzima pravilan poloaj pri
radnim operacijama i da se ostvari koordinirani rad ruku i nogu. Vebe motorike ruku i
prstiju sprovode se kroz razne vidove aktivnosti kao to su : pismo po ablonu,
nalepljivanje, proivanje, izrezivanje itd.
Programski sadraji osnovnih specijalnih kola su odreeni zadacima tih kola, a osnovni
zadatak je da dete pripremi za ivot. to je izrazitije odstupanje u razvoju, to je sadraj
nastave tehnikog obrazovanja specifiniji. Specifinost nastave nije u tome da se sadraji
potine poremeajima u razvoju, nego da se prilagoenom sadraju nastave ti poremeaji
savladaju.
Sadraj nastave tehnikog obrazovanja svih razreda specijalnih osnovnih kola, mogao bi
se podeliti na 4 osnovna tematska sadraja i to: tehnika proizvodnje, tehnologija
proizvodnje, montani radovi, saobraajna tehnika.
2. SPECIFINOSTI NASTAVE TEHNIKOG OBRAZOVANJA
Specifinosti rada u osnovnoj specijalnoj koli odreeno je karakteristikama njenih uenika,
njihovih psihofizikim poremeajima i nedostacima.
Opservacioni rad
Kroz nastavu tehnikog obrazovanja nastavnici moraju svestranije upoznati uenike zbog
profesionalne orijentacije. Svestranijim posmatranjem- opserviranjem uenika mogu se
upoznati njihovi psihofiziki nedostaci i preostale sposobnosti i mogunosti. Kroz praenje
aktivnosti uenika moe se doi do saznanja o njihovim psihofizikim sposobnostima:
koncentracija panje (da li je panja stalna ili nestalna, kako se javlja i gubi) ,
interese (da li uenik ispoljava interes ili je indiferentan prema svmu, da li se moe
spontano ili stimulisanjem izazvati interes) ,
sklonosti.
Uporedo sa opservacijom ovih funkcija ide i posmatranje (kako uenik poznaje i raspoznaje
predmete i oblike i shvata li njihove veze), kakva je njihova kombinatorska sposobnost,
kako se snalazi u vremenu i prostoru i u novim situacijama, opservira se i sposobnost
pamenja (kako pamti, lako ili teko, da li je pamenje logiko ili mehaniko, dugotrajno ili
kratkotrajno). U tesnoj vezi sa procenjivanjem emocija (radost, alost) procenjuje se i volja.
Moe se ispitivati: koliko je uenik u stanju da vlada sobom i svojim postupcima, odnos prema
radu, da li je aktivan i u kojoj meri, koliko se zamara, da li kod uenika postoji negativizam.
460
Anja Stojin
Korekcioni rad
Sutina korekcionog rada je u tome da se ublae posledice psihofizikih poremeaja i
nedostataka karakteristinih za uenike specijalnih kola. Nastava tehnikog obrazovanja je
pogodna za korekcioni rad svih funkcija.
korekcija panje: u nastavi tehnikog obrazovanja su vane vizuelne drai- ive

boje, oblici koji kod uenika izazivaju interes. Korekcija panje moe se izvoditi
na vebama spretnosti i brzine. Na primer: ko e bre napraviti predmet od
konstruktorskog materijala?
vebe ula vida: izvode se na prepoznavanju boje, veliine i oblika ,
vebe ula sluha: u nastavi tehnikog obrazovanja imaju znaaj, jer razni
materijali sa kojima se uenici susreu (plastika, metal, drvo) pri udaru imaju svoj
karakteristian zvuk,
vebe ula dodira: izvode se tako to se predmeti upoznaju preko dodira,
vebe ula mirisa: izvode se na poznavanju i razlikovanju raznih mirisa (lepkovi,

alkohol, lakovi, razreiva)
miljenje: uenici se u nastavi tehnikog obrazovanja susreu sa mnogo novih

pojmova. Kod uenika se razvija konkretno miljenje, jer je nastava tehnikog
obrazovanja uglavnom konkretna. Na primer: pokae se predmet koji se pravi,
utvrde se bitne karakteristike, pa se pristupi izradi. Zatim se prelazi na razvijanje
slikovitog miljenja: uenicima se da slika predmeta da pomou nje naprave
predmet.
Pamenje uenika specijalne kole je veoma oteano. Zbog toga je nastava

tehnikog obrazovanja uglavnom radnog karaktera, jer deca sa tekoama u
intelektualnom funkcionisanju radne operacije savlauju korienjem ula vida, te
je ono veoma pogodno za razvijanje vizuelno-motornog pamenja.
korekcija motorike: je ispravljanje slabih, grubih i nekoordiniranih pokreta. U

nastavi tehnikog obrazovanja bitno je da dete nije ukoeno pri radu, nastoji se u
tome da telo zauzima pravilan poloaj, da se ostvari koordinirani rad ruku i nogu.
Vebe motorike ruku i prstiju sprovode se kroz razne vidove aktivnosti kao to su
proivanje, pismo po ablonu, sastavljanje, rastavljanje.
3. REALIZACIJA PROGRAMSKIH SADRAJA

Da bi se ostvarili obrazovni i vaspitni zadaci, bitno je nastavne sadraje izlagati u skladu sa
programom u organizovanom procesu nastave. Realizacija programskih sadraja nastave
tehnikog obrazovanja u specijalnoj koli ostvaruje se pomou odgovarajuih:
metoda nastave tehnikog obrazovanja u specijalnoj koli
U svakoj nastavnoj oblasti primenjuju se metode koje najvie odgovaraju prirodi sadraja
nastave. Metod praktinog rada je neizbean pri radu sa decom koja imaju tekoe u
intelektualnom funkcionisanju. Sutina primene ove metode je u tome to deca stiu znanja,
navike i razvijaju sposobnosti.
461
Anja Stojin
nastavnih oblika u specijalnoj osnovnoj koli
Individualni oblik rada je najuestaliji sa decom koja imaju tekoe u intelektualnom

funkcionisanju. Uenici su veoma heterogeni po svojim psihofizikim sposobnostima,
emocionalno-voljnim karakteristikama, pa ak i po svom kalendarskom uzrastu. Iz tih
razloga individualno se prilazi svakom ueniku. U odeljenjima se pojavljuju pojedinci ili
vie uenika monorno nespretnih. Veliki broj uenika pie levom rukom, mnogi su
prevebani, kojima rad alatom, raenim za uenike koji se slue desnom rukom, stvara
velike potekoe. Takvi uenici se brzo zamaraju i gube svaki interes za dalji rad, postaju
nemirni, ometaju i stvaraju drugima potekoe.
nastavnih sredstava u specijalnoj osnovnoj koli
Deca sa tekoama u intelektualnom funkcionisanju tee i sporije ue, jer im je misaoni

proces (analiza, sinteza, uoptavanje) slabije razvijeno. Ova deca imaju i slabe predstave,
nerazvijenu matu i bez prisustva materijala ne mogu sebi da predstave razne pojave. Bez
originalnih nastavnih sredstava ne moe se zamisliti rad u nastavi tehnikog obrazovanja.
4.
NASTAVNIK
Da bi nastavnik izvrio pravilno i uspeno svoj zadatak on mora ispuniti niz subjektivnih i
objektivnih uslova. Nastavnik treba da raspolae strunom spremom, pedagokopsiholokim znanjima, metodikom, kao i nizom pomonih nauka (anatomija, genetika,
ortopedija, sociologija ). Nastavnik mora biti emotivno uravnoteena linost, sposobna za
uspeno uspostavljanje emotivnog kontakta sa uenicima. Rad sa ovom kategorijom dece
zahteva:
punu staloenost
taktinost
poznavanje linosti deteta
sposobnost uoavanja njegovih potekoa
spremnost da mu se prui svestrana pomo
poznavanje socijalnog okruenja deteta
Nastavnik mora da voli svoj poziv. Ovaj poziv nije stvar samo profesionalne dunosti,
naprotiv, ovde dolazi do izraaja ljudski humanizam nastavnika i sposobnost prepoznavanja
stvarnih potreba uenika. Na polju profesionalnog usmeravanja uenika, nastavnik
tehnikog obrazovanja nosi dominantnu ulogu meu ostalim nastavnicima. U radu komisije
za profesionalnu orijentaciju (socijalni radnik, psiholog, odeljenski stareina i nastavnik
tehnikog obrazovanja), dolazi do izraaja njegova sposobnost otkrivanja specifine
sklonosti, sposobnosti i interesovanja uenika za pojedine tehnoloke procese. Na osnovu
toga nastavnik tehnikog obrazovanja usmerava uenika da izabere zanimanje koje e
najvie odgovarati njegovim psihofizikim sposobnostima.
5. STRUNA SLUBA
Zbog specifinosti senzomotornog i psihomotornog razvoja dece sa tekoama u
intelektualnom funkcionisanju u realizaciji nastavnog plana i programa pored predmetnih
nastavnika uestvuju i strunjaci drugih profila. To su lanovi strune slube: socijalni
462
Anja Stojin
radnik, psiholog, reedukator psihomotorike, logoped, somatoped, specijalni pedagog.

Nastavnik tehnikog obrazovanja svojim svakodnevnim kontaktom sa uenicima, ima uvid
u mogunosti osposobljavanja uenika. Ova svoja zapaanja nastavnik tehnikog
obrazovanja prenosi i on zajedno sa svojim nalazima i nalazima ostalih lanova strune
slube, donosi konano miljenje daljem profesionalnom osposobljavanju svakog uenika.
Angaovanje reedukatora psihomotorike i somatopeda je, takoe, veoma znaajno. Ono se
sastoji u opservaciji, dijagnostici i rehabilitaciji specifinih smetnji u razvoju (prostorna i
vremenska orijentacija, procene telesne celovitosti, procena fine i grube motorike, vizuomotorna koordinacija). Logopedskim tretmanom otklanjaju se govorni poremeaji to
ueniku omoguava bolju verbalnu komunikaciju i smanjuje psihike i socijalne traume.
Neretko u toku kolovanja dolazi do promena u psihomotornom funkcionisanju uenika.
Ponekad je re o razvojnom skoku, ali mogue su i regresije, usled razliitih inilaca.
Navedeni lanovi strune slube zajedno sa nastavnikom tehnikog obrazovanja
predstavljaju nezamenjiv tim strunjaka u usmeravanju deteta u srednju kolu.
6. ZAKLJUAK
Proces reforme kolstva prate novi drutveni odnosi, tehniko tehnoloki razvoj koji
doprinosi obrazovno-vaspitnom radu, svestraniji razvoj celokupne linosti, gde fiziki i
intelektualni rad dobija nove vrednosti. Tehniko obrazovanje uenika osnovnih specijalnih
kola ostvaruje se prema nastavnom planu i programu za osnovne specijalne kole.
Nastavni program koncipiran je tako da su programski sadraji rasporeeni od prvog do
osmog razreda. Prilikom pripremanja asova moraju se uzeti u obzir stvarne specifine
mogunosti svih uenika u odeljenju i pojedinaca u njemu, vrste i sloenost gradiva i
postojee uslove. Iako se u osnovi primenjuje individualni oblik rada sa uenicima, u
pojedinim situacijama treba primeniti i druge oblike rada. Nastava tehnikog obrazovanja je
preteno praktina. Na svakom asu obavezno treba da je zastupljen praktian rad ili
vebanje uenika. Teorijskim delom mogu se smatrati samo neophodne informacije i
upuivanje uenika u rad, obavezno ukazivanje na mere zatite na radu, demonstriranje
modela ili radnih operacija od strane nastavnika i eventualno krai razgovori koji se
obavljaju posle zavrene vebe ili zavrenog praktinog rada. Od uenika se oekuje
sticanje znanja prvenstveno na nivou prepoznavanja i sticanja osnovnih umenja.
7. LITERATURA
[1] Ajdanski Dr Ljupo, Mladinovi Dr Vlastimir, Metodika rada sa mentalno
retardiranom decom kolskog uzrasta, Beograd,1989.
[2] Stojadinovi Dr Boko, Metodika nastave tehnikog obrazovanja, Zavod za udbenike
i nastavna sredstva, Beograd, 1995.
[3] Voskrsenski Dr Kosta, Didaktika individualizacija i socijalizacila u nastavi,
Univerzitet u Novim Sadu, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin, Zrenjanin, 1996.
463


UDK: 378.6:37.016
Struni rad
TEMATSKO PLANIRANJE U NASTAVI TEHNIKOG I

INFORMATIKOG OBRAZOVANJA
Aleksandra Gruji - Jankuloski1
Rezime: Specifinosti nastave tehnikog i informatikog obrazovanja daju velike

mogunosti pristupu tematskog planiranja nastave. Teme koje se izuavaju imaju
horizontalnu povezanost, kao i manje ili vie zastupljenu vertikalnu povezanost u oblasti
kurikuluma. Kao disciplina koja je najue povezana sa svakodnevnim ivotom, daje
viestruke mogunosti za odabir tema povezanih sa razliitim disciplinama koje se
izuavaju u celokupnom osnovnom obrazovanju.
Kljune rei : tematsko planiranje, zajedniki pojmovi, povezivanje znanja, tehniko i
informatiko obrazovanje, korelacija nastavnih sadraja
THEMATIC APPROACH TO INSTRUCTION PLANNING IN

TEHNICAL AND INFORMATICAL EDUCATION
Summary: Specific issues of technical and informatical education teaching provide great
opportunities for thematic approach to instruction planning. Topics that are studied have a
horizontal relationship, and more or less represented vertical connections in the
curriculum. As a discipline that is closely associated with everyday life, it provides multiple
opportunities for selection of topics related to various disciplines that are studied in the
entire primary education.
Keywords: thematic planning, joint concepts, connecting knowledge, technical and
informatical education, teaching content correlation
1. UVOD
Nastavne teme u okviru kolskog programa podeljene su prema vrsti sadraja koje
izuavaju pojedine nastavne discipline. Sadraji su strogo podeljeni po predmetima tako da
uenici vrlo slabo prepoznaju i povezuju iste teme u razliitim predmetima. Zbog toga se
pojavljuje potreba za jedinstvenim interdisciplinarnim pristupom nastavi da bi se povezali
sadraji razliitih predmeta u jedinstvene celine. Cilj ovakvog pristupa je podizanje nivoa
panje uenika i usmeravanje na stvaralaki nain rasvetljavanja odreenog problema sa
vie strana. Uenici treba da prepoznaju, povezuju i primenjuju znanja iz razliitih naunih
1
Aleksandra Gruji Jankuloski, profesor tehnikog obrazovanja, O Gavrilo Princip Zemun ,

e- mail : aleksandra.grujic@eunet.rs
Aleksandra Gruji - Jankuloski
disciplina, a nastavnici da proiruju svoje nadlenosti i sposobnosti, kao i saradnju sa

kolegama koji predaju predmete sa istim ili slinim nastavnim sadrajem.
2. TEMATSKO PLANIRANJE NASTAVE
Polazna taka tematskog planiranja nastave je sagledavanje programa razliitih predmeta
kao delova jedinstvenog kolskog programa i prepoznavanje nastavnih tema i nastavnih
jedinica, njihovo grupisanje i povezivanje u zajednike celine. Tematsko planiranje
potrebno je predvideti Godinjim planom rada kole, odrediti timove koji e se baviti
odabirom tema i utvrditi vremenske periode u kojima e se ove aktivnosti odvijati.
Planiranje zapoinje odabirom odreene teme, a zatim se odreuju ciljevi i zadaci, biraju
sadraji i aktivnosti. Odreuje se korelacija nastavnih sadraja (tematska ili strukturalna),
to zahteva uee timova u okviru kole koji ine nastavnici, struni saradnici, uenici (i
roditelji). Nastoji se da se se nastavni sadraji poveu u celinu, kako bi se uenicima
omoguilo celovito uoavanje pojmova, sticanje i povezivanje znanja i uoavanje vanosti
znanja u svakodnevnom ivotu.
Najveu ulogu u odreivanju tema i problema koji e se reavati kroz aktivnosti
obuhvaene razliitim disciplinama imaju struna vea za predmete koja, oslanjajui se na
Godinji plan rada u svojim globalnim i operativnim planovima, posle sveobuhvatne
analize programa, odreuju teme koje je mogue obraditi interdisciplinarno.
Tako se ostvaruju korelacije , a uenicima omoguava lake i razumljivije sticanje znanja
(povezani sadraji se bre i trajnije pamte). Nastavni proces u ovakvom pristupu planiranju
je specifian za svaku kolu, a razmena iskustava nastavnika slui da se bolje upoznaju
nastavni sadraji ostalih predmeta, ali i proire saznanja o aktivnostima i interesovanjima
uenika.
3. TEMATSKO PLANIRANJE U TIO
Globalno planiranje
Svako struno vee posebno izrauje globalni plan rada na poetku kolske godine,
koristei se nastavnim planom i programom za osnovnu kolu koji sadri celine, teme, broj
asova za realizaciju, kljune pojmove i obrazovna postignua za svaki predmet. Struna
vea za TIO uglavnom se formiraju samostalno, u zavisnosti od broja nastavnika koji
predaju u odreenoj koli, ili zajedno sa nastavnicima informatike i fizike. Struno vee
odabira iz godinjeg programa rada teme koje je mogue obraditi u korelaciji sa drugim
predmetima i predlae ih Timu za tematsko planiranje, koji razmatra mogunost
ostvarivanja tematske nastave po predloenim temama i formira godinji plan. Nastavnici
zajedniki osmiljavaju oblike rada, tehnike i nastavna sredstva koja e koristiti.
Oblici rada koji se primenjuju u tematskom pristupu nastavi uglavnom su:
samostalni rad,
rad u parovima i malim grupama,
grupna diskusija i
izlaganje, saoptenje( referat).
465
Tehnike koje se obino koriste su tehnike aktivnog i kooperativnog uenja: brainstorming

(tzv. vrcanje ideja), klasifikovanje, rangiranje, simulacija, istraivanje i reavanje problema.
Meseno planiranje
Planiranje na mesenom nivou uglavnom se karakterie u korelaciji prirodnih predmeta,
tehnike i informatike i likovne kulture. Na sastancima razrednih vea analizira se globalni
plan, predlau se mogue korelacije i planiraju se projekti.
Ostvarivanje projekata se moe vriti :
u svakom predmetu na posebnom asu,
na integrisanim asovima (blokovima),
u integrisanom danu u timskoj nastavi,
u okviru vannastavnih aktivnosti kao i u nastavi van uionice (posetama , izletima i sl.)
Raspored asova se prilagoava tako da predmeti koji su srodni budu istog dana, to
iziskuje vee ukljuivanje strunih slubi kole, kao i prilagoavanje nastavnika i uenika.
Poeljno je formirati tabelu ili mentalnu mapu u kojoj su pregledno istaknute korelacije,
aktivnosti uenika, kljuni pojmovi. Mapu je potrebno istai u uionici, na posebnom mestu
u zbornici ili hodniku kole, da bi se i uenici, a i nastavnici bolje orijentisali i pripremili za
odvijanje nastavnog procesa.
4. KORELACIJE
U okviru nastave tehnikog i informatikog obrazovanja, zbog sveobuhvatnosti tema koje
su usko povezane sa svakodnevnim ivotom, mogue je uspostaviti korelacije sa veinom
nastavnih predmeta, a samim tim i izbor tema koje se mogu primeniti u okviru tematskog
planiranja je veliki. Izbor tema moe biti strukturalni, oslonjen na obradu odreenog pojma
ili kljune rei (Tabela 1.), ili tematski , oslonjen na teme koje e se obraivati (Tabela 2.).
Tabela 1. Strukturalna korelacija: pojam, kljuna re -ROBOT
7.razred APRIL
TIO
Biologija
Fizika
Likovna
kultura
Fizika kultura
Teme
Pojam robota, kretanje
robota, konstrukcije,
upravljanje
Kljuni pojmovi
Aktivnosti uenika
Robot, putanja
kretanja, procesori,
meusklopovi
Posmatranje, diskusija,
saoptenja, crtanje, rad
na raunaru,
modelovanje
Kretanje-zglobno miini
sistem oveka
Vrste kretanja, promena
brzine, ravnomerno ubrzano
kretanje, teite
Dizajn robota-industrijski
robot, android
Kretanje, skelet
Posmatranje, crtanje
Brzina, teite
Eksperimenti, merenja,
grafikoni
Hodanje i tranjepremetanje teita tela
kretanje
Robot, dizajn
Posmatranje, crtanje,
osmiljavanje
Premetanje teita tela
u hodu, tranju, na
gimnastikim spravama
U tabelama su date samo nastavne jedinice, ali ne i njihov raspored, to se odreuje sledom
ili logikom procesa saznavanja, tj. praenjem koraka ili faza rada na problemu ili temi.
466
Tabela 2. Tematska korelacija: Tema ELEKTRINA ENERGIJA

8.razred OKTOBAR
TIO
Teme
Kljuni pojmovi
Dobijanje i prenos elektrine

energije
Energija,
pretvaranje
energije, elektrina
energija, generatori
prenos
Saoptenja, diskusija,
crtanje
Elektricitet
Eksperimenti, merenja
Nervni impulsi,
bioenergija
Eksperimenti
Industrijski dizajn
Posmatranje, crtanje,
oslikavanje
Volta,industrijska
revolucija, izumi ,
Tesla
Istraivanje, saoptenja
Elektricitet,
hemijski procesi
Eksperimenti,
saoptenja
Likovna
kultura
Pojam elektriciteta,
elektrine pojave
Prenos elektrinog impulsa,
nervni sistem
Kuni elektini aparati:
dizajn
Istorija
Od Volte do Tesle
Fizika
Biologija
Hemija
Geografija
Srpski jezik
Voltina baterija, elektroliza,

hemijski procesi u
akumulatorima
Elektroenergetski potencijali
u Srbiji
Od panjaka do
nauenjaka M. Pupin
Muzika
kultura
Elektrini instrumenti
Engleski jezik
From Immigrant to
Inventor
Nastava van
uionice
Poseta Muzeju Nikole Tesle
Elektrane
Biografija, Pupin,
Pulicerova nagrada
Proizvodnja zvuka
elektrinim putem
Pupin, biography,
Pulicer price
Elektrina energija,
prenos, Tesla
Aktivnosti uenika
Istraivanje uenika i
saoptenja
itanje, analiza teksta,
razgovor
Izlaganje, saoptenja,
sviranje, sluanje
muzike
itanje, dijalog
Istraivanje uenika,
posmatranje, izlaganje
5. ZAKLJUAK
Tematsko planiranje nastave ima za cilj razvijanje istraivakog miljenja, razumevanje
sadraja i pojmova iz oblasti prirodnih i tehnikih nauka, podsticanje kreativnog ponaanja
uenika stvaranjem velikog broja ideja, pristupanje problemu iz razliitih uglova,
povezivanje i primenu saznanja iz oblasti razliitih kolskih disciplina.
Tematski planirana nastava dovodi do obogaivanja stvaralakih potencijala uenika, to je
i krajnji cilj, naroito u nastavi tehnikog i informatikog obrazovanja koja se naslanja na
postavljanje, razumevanje i reavanje problema u realizaciji projekata iz razliitih oblasti
tehnike.
6. LITERATURA
[1] Jasmina efer: Pristupi tematskoj nastavi, Nauni lanak,Institut za pedagoka
istraivanja 2003.
[2] Elvi Pirl, Marina Dikovi, Planiranje i programiranje u nastavi, Sveuilite u Puli,
2006.
[3] www.prvagimnazija.edu.rs
467


UDK: 004.738.5:37
PRIMENA IKT U OSAVREMENJAVANJU I PODIZANJU

KVALITETA NASTAVE TEHNIKOG I INFORMATIKOG
OBRAZOVANJA U OSNOVNOJ KOLI
Miroslav Parokaj 1, Mitar Mitrovi2
Rezime: U radu su prezentovane mogunosti primene nekih od najpoznatijih servisa na

globalnoj raunarskoj mrei u osavremenjavanju i podizanju kvaliteta nastave tehnikog i
informatikog obrazovanja u osnovnoj koli kao i iskustva iz nastavne prakse u primeni
istih.
Kljune rei: Internet, obrazovanje, osnovna kola, tehniko i informatiko obrazovanje.
USE OF ICT IN MODERNIZE AND BRINGING UP QUALITY OF

TEHNICAL AND INFORMATICAL EDUCATION IN PRIMARY
SCHOOL
Summary: In this essay are presented potentional, ability of use worldwide internet
services in modernizing and bringing up a quality of tehnical and informatical education
and also how to gain experience in use of them.
Key words: Internet, education, primary school, tehnical and informatical education.
1. UVOD
Republiki zavod za statistiku Srbije sproveo je dva istraivanja o upotrebi informacionokomunikacionih tehnologija (IKT) u 2009. godini (u okviru podataka za Republiku Srbiju
nisu prikazani podaci za AP Kosovo i Metohiju). Prvo istraivanje odnosi se na
domainstva i pojedince, a drugim su obuhvaena preduzea.
Navodimo neke od podataka koji su dobijeni ovim istraivanjem:
46,8% domainstava poseduje raunar

36,7% domainstava poseduje Internet prikljuak
29,3% domainstava koja imaju Internet prikljuak koriste modemsku konekciju
22,9% domainstava u Srbiji ima irokopojasnu (broadband) Internet konekciju
1 Miroslav Parokaj, prof., Osnovna kola Sveti Sava Rumenka, E-mail: paroskaj@nspoint.net
2
Mitar Mitrovi, prof., predsednik Drutva pedagoga tehnike kulture Srbije, Osnovna kola Janko
Veselinovi abac, E-mail: mitar.mitovic@hotmail.com
Miroslav Parokaj
Za 3,3% poveao se broj lica koja koriste raunar u odnosu na 2008. godinu
Preko 2 080 000 lica koristi raunar svakog ili skoro svakog dana
Preko 4 760 000 lica koristi mobilni telefon
Za 2,8% poveao se broj lica koja koriste Internet u odnosu na 2008. godinu
Preko 1 450 000 lica koristi Internet svakog dana
Preko 285 000 lica koristi elektronske servise javne uprave
97,8% preduzea koristi raunar u svom poslovanju
17% preduzea koristilo je Linux open-source operativni sistem
94,5% preduzea ima Internet prikljuak
67% preduzea koja imaju Internet prikljuak poseduje veb sajt
Podaci koji su dobijeni ovim istraivanjem su zanimljivi i korisni. Dobijeni podaci
pokazuju napredak u odnosu na prolu godinu ali stopa rasta nije na zadovoljavajuem
nivou. Informacioni jaz se moe uoiti kada se uporedi zastupljenost korienja raunara u
urbanom i ruralnom delu Srbije, tako da je u gradovima stopa rasta etiri puta vea nego
porast korienja raunara u ruralnim delovima zemlje. Zastupljenost internet prikljuka u
domainstvima najvea u Beogradu 48,6 %, u Vojvodini 37,9 %, dok u centralnoj Srbiji
internet ima 30,5 % domainstava. U Republici Srbiji, vie od 2,08 miliona ljudi koristi
raunar svakog, ili skoro svakog dana, dok vie od 1,45 miliona graana svaki dan koristi
internet, pri emu je taj broj vei za 200.000 nego prole godine. Raunar najvie koriste
studenti i visokoobrazovani ljudi.
2. IKT U OSNOVNIM KOLAMA U REPUBLICI
Kada je prosveta u pitanju, na alost, ne postoje pouzdani podaci o tome koliko osnovnih
kola nema raunar, ni podaci o tome koji procenat kola u Republici ima potpuno
opremljene raunarske uionice. U decembru 2008. godine Ministarstvo prosvete
Republike Srbije potpisalo je sa Telekomom Srbije Protokol o uvoenju Interneta u svim
osnovnim i srednjim kolama u Republici to ima za cilj da podstakne edukaciju i pobolja
informatiku pismenost dece i omladine u Srbiji.
Protokolom je planirano da e do kraja 2013. godine, u svim osnovnim i srednjim kolama,
biti uveden po jedan ADSL prikljuak (sa brzinom protoka od 16 mb u sekundi), koji je
dovoljan za uvoenje Interneta u sve uionice. Ovo e sigurno pozitivno uticati na injenicu
da deca od 15 do 19 godina iako su populacija koja u Srbiji najvie koristi raunar, u
najveoj meri ga kod kue, koriste za zabavu, igranje igrica i hobi, a samo ga 8,6 %
koristi za obrazovanje. Iako su deca informatiki vrlo obrazovana i spadaju u kategoriju
naprednih korisnika raunara, oni znatno manje koriste Internet tek 11 % populacije je
aktivan. Oni u proseku manje od pet sati meseno provedu na Internetu.
3. IKT U NASTAVI TEHNIKOG I INFORMATIKOG OBRAZOVANJA
Poslednjom reformom osnovnog obrazovanja u Republici nastavni predmet tehniko
obrazovanje transformisan je u tehniko i informatiko obrazovanje. Razvoj predmeta
tehniko i informatiko obrazovanje, u osnovnoj koli, usmeren je na metodike inovacije
pre svega uvoenjem projekt metode i problemske nastave podrane informacionokomunikacionom tehnologijom (IKT).
Najei problem u realizaciji projekt metode i problemske nastave je nedostatak adekvatne
469
Miroslav Parokaj
literature. Ovaj nedostatak se moe uspeno nadoknaditi uvoenjem IKT, to se veoma

pozitivno odraava na kvalitet nastave tehnikog i informatikog obrazovanja.
Integracija IKT umea u proces predavanja i uenja predstavlja izazov kako za nastavnike
tako i za uenike. Internet, internet stranice koje slue kao servisi za socijalno umreavanje
i sve brojniji besplatni softveri mogu znaajno promeniti tradicionalnu predavaku nastavu
predmeta tehniko i informatiko obrazovanje (i ne samo njega).
Inovativni naini predavanja i uenja menjaju rad u uionici-kabinetu tehnikog i
informatikog obrazovanja. Od uenika se oekuje neto novo: osim osnovnih vetina, oni
ue da meusobno sarauju, komunikaciraju i praktino primenjuju znanja koja stiu iz
ovog i ostalih predmeta osnovnoj koli (matematike, fizike, biologije, hemije,
domainstva).
Uenje zasnovano na projektu tj. projekt metodi (PBL) jeste model predavanja koji se
razlikuje od tradicionalne nastavne prakse u kojoj nastavnik ima dominantnu ulogu.
Primena projekt metode i problemske nastave podrana IKT ima za cilj da uenici naue
to vie o temi. Uenici se angauju na reavanju konkretnih ivotnih problema. Nastavnik
sa uenicima definie problem koji se reava na jednom ili na vie asova. Uenici u
grupama ili individualno rade projekat, planiraju rad, biraju metode rada, koriste razliite
izvore znanja i reavaju problem. Na kraju, uenici predstavili svoj rad pred celim
odeljenjem. Finalni projekat moe da bude multimedijalna prezentacija, predstava, pisani
izvetaj, Web stranica ili konstruisani proizvod.
4. MOGUNOSTI PRIMENE NEKIH OD NAJPOZNATIJIH SERVISA
GLOBALNE RAUNARSKE MREE U NASTAVI TIO
Kada je re o primeni IKT u osavremenjavanju i podizanju kvaliteta natave tehnikog i
informatikog obrazovanja u osnovnoj koli, naveemo sada nekoliko primera koji se
uspeno mogu primeniti u nastavnoj praksi a koji se prvenstveno oslanjaju na korienje
resursa globalne raunarske mree.
Nakon prestanka izlaenja periodike iz oblasi tehikog obrazovanja, u strunoj javnosti,
javila se potreba za kvalitetnim glasilom putem kog odnosno iz kog bi se profesori
tehnikog (i informatikog) obrazovanja mogli informisati, razmenjivati korisne
informacije iz struke, iz kog bi mogli da prate i primenjuju tua pozitivna iskustva u nastavi
kao i u kom bi iroj javnosti mogli prezentovati svoja iskustva.
Zbog dobro poznate situacije u drutvu, skromnog budeta organizacija koje okupljaju
profesore tehnikog i informatikog obrazovanja u Republici Srbiji, kao i zbog elje da se
animira to iri auditorijum reenje se samo po sebi nametnulo. Odlueno je da se
korienjem iskljuivo besplatnih internet resursa napravi sajt, ili vie njih, koji bi se
koristili u gore pomenute svrhe a koje bi mogli koristiti i uenici.
U aprilu 2009. poeo je sa radom sajt Drutva pedagoga tehnike kulture Srbije. Kako je
reeno da se koriste iskljuivo besplatni resursi odabran je xthost hosting. To je besplatan
hosting koji takoe besplatno daje i generiku adresu. Prua 25 MB skladinog prostora i
nije vidljiv veini pretraivaa. Prednost ovog hostinga je to nema reklamnih banera. Kako
je adresa sajta http://two.xthost.info/dptks dugaka i teka za pamenje ona je
pojednostavljena odnosno skraena, takoe besplatnom, www.dot.tk redirekcijom i ona
sada glasi http://www.dptks.tk . Na ovaj nain mogue je, ukoliko doe do promene
470
Miroslav Parokaj
hostinga tj. servera, zadrati adresu uz jedini uslov da sajt ima minimum 25 poseta u
periodu od 90 dana. Zbog ogranienih tehnikih mogunosti skladinog prostora koje nude
servisi za besplatno hostovanje sajtova (pa i ovaj) ovaj prostor iskorien je kao jedna vrsta
raskrsnice kojom se odlazi na ostale web lokacije (servise) Drutva pedagoga tehnike
kulture Srbije koje su takoe besplatne i koje, kao takve, imaju i neka ogranienja.
Na sajtu http://www.dptks.tk/ trenutno postoje sledee stranice:
O DRUTVU (kratak istorijat Drutva, sadanjost i planovi za budunost)

NOVOSTI (na ovoj stranici mogu se nai najave deavanja i strunih seminara,
novosti o radu Drutva, rezultati takmienja sa republikih takmienja iz TIO...)
E-BIBLIOTEKA (re je o Scribd servisu odnosno nalogu Drutva na njemu, ovo
je najvrednija i svakako najposeenija stranica, o njoj e biti vie rei u nastavku)
DOWNLOAD (na ovoj stranici mogu se pronai zakoni, pravilnici, kalendar
takmienja, normativ opreme kabineta za TIO, primeri testova sa takmienja)
LINKOVI (spisak korisnih sajtova: institucija, izdavaa, tv emisija, proizvoaa
materijala i multimedije za TIO)
FORUM TIO (re je o forumu nastavnika tehnikog i informatikog obrazovanja,
koji se nalazi na sajtu Centara za razvoj i primenu nauke, tehnologije i informatike
iz Novog Sada http://www.cnti.info )
Pomenuti Scribd odnosno http://www.scribd.com iskorien je za E-BIBLIOTEKU jer

prua mogunost skladitenja dokumenata u pdf, doc i pps formatu. Otvoren je nalog
http://www.scribd.com/dptks i na toj lokaciji je trenutno smeteno 549 dokumenata
veinom u pdf formatu koji su razvrstani po folderima odnosno kategorijama na sledei
nain:
abc tehnike (4 dokumenta)
prezentacije u ppt (32 dokumenta)
primeri priprema nastavnog asa (173 dokumenta)
primeri globalnih i operativnih planova rada (8 dokumenata)
radovi uenika (27 dokumenata)
razno / ostalo (12 dokumenata)
stari tehniki crtei (37 dokumenata)
struna literatura (25 dokumenata)
tehnike novine (194 dokumenta)
tehniko obrazovanje - stari udbenici (34 dokumenta)
Osim to su dokumenti sortirani po oblastima, Scribd servis omoguava uvid u broj
pregleda i preuzimanja odreenog dokumeta a omogueno je da se dokumenti koji su u
njemu nau meu prvim na Google-u. Sajt Drutva dotad nevidljiv na ovaj nain postao
vidljiviji Google-u. Naroito su poseeni i preuzimani dokumenti iz foldera tehniko
obrazovanje - stari udbenici, radovi uenika, stari tehniki crtezi i tehnike novine. Osim
to je e-biblioteka odnosno http://www.scribd.com/dptks korisna nastavnicima, naroito
poetnicima, na nju svakako treba upuivati i uenike. Uenici rado odlaze, po preporuci,
na tu lokaciju tamo preuzimaju, recimo, tehnike crtee koje ele da prave na sekciji ili kod
kue, ili ih koriste kao osnovu za neku svoju kreaciju ili inovaciju. Zatim u folderu radovi
uenika, uenici mogu videti kako izgledaju optinska, okruna i republika takmienja,
modele, makete, tehniku dokumentaciju i elaborate koje su radili uenici drugih kola a
koji im svakako mogu pomoi da sami ocene kvalitet svog rada tj. projekta i da sa manjom
471
Miroslav Parokaj
tremom i neizvesnou uestvuju na takmienjima iz ovog predmeta.
Slika 1: http://www.dptks.tk
Slika 2: e-biblioteka Drutva
Vano je pomenuti, da su svi stari udbenici koji se nalaze u e-biblioteci Drutva u folderu
tehniko obrazovanje - stari udbenici skenirani u 300 dpi, to omoguava njihovo
korienje tj. obradu u nekom OCR programu, recimo ABBYY FineReader-u, to moe
posluiti nastavnicima prilikom pisanja priprema za as. Ovi udbenici se ne mogu vie
nai u prodaji, neki od njih stari su i 40 godina ali svakako mogu posluiti jer su bogati
emama i ilustracijama. Na osnovu pozitivnih komentara i broja preuzimanja ovih
udbenika moemo sa sigurnou zakljuiti da su interesantni, naroito mlaim kolegama.
Preporuka je to detaljnije upoznati se sa sadrajem e-biblioteke, kao i na nju upuivati
uenike (naroito talentovane) koji e u njoj svakako pronai puno toga njima
interesantnog.
to se tie ostalih besplatnih servisa na globalnoj raunarskoj mrei, moramo pomenuti
youtube, facebook i myspace. Nalozima Drutva na ovim servisima moe se pristupiti
preko stranice O DRUTVU na sajtu http://www.dptks.tk/ (dugmad pri dnu stranice) ili
direktno na:
http://www.youtube.com/user/dptks
http://www.facebook.com/dptks
http://www.myspace.com/dptks
Slika 3: http://www.facebook.com/dptks
472
Slika 4: http://www.myspace.com/dptks
Miroslav Parokaj
Zbog velike popularnosti meu mladima, servisi za socijalno umreavanje

http://www.facebook.com i http://www.myspace.com, iskorieni su da bi se rad i
aktivnosti Drutva pedagoga tehnike kulture Srbije to vie pribliile studentima tehnikih
fakulteta u aku i Zrenjaninu, meu kojima je i znaajan broj buduih kolega profesora
tehnikog i informatikog obrazovanja (pomenuti fakulteti tj. njihovi studenti imaju svoje
grupe). Takoe, na ovaj nain dodatno je poboljana vidljivost sajta Drutva na
pretraivaima. Maksimalno su iskoriene mogunosti koje pruaju ovi servisi.
Prvenstveno mogunost skladitenja velikog broja fotografija, video zapisa kao i pruanje
osnovnih informacija o Drutvu (izloen je velik broj fotografija i video zapisa sa
takmienja iz TIO i TO, fotografija modela, maketa, projekata uenika i sl.).
Facebook grupa DRUTVA PEDAGOGA TEHNIKE KULTURE SRBIJE
http://www.facebook.com/group.php?v=wall&ref=mf&gid=232721591196 svakim danom
ima sve vie lanova meu njima je veina studenata pomenutih fakulteta koji bi se, kao
potencijalne kolege, u perspektivi mogli ukljuiti u ovaj ili slian projekat.
Slika 5: kanal Drutva na youtube-u
Slika 6: lanak o Drutvu na Vikipediji
Kada je re o kanalu Drutva na youtube-u, na lokaciji http://www.youtube.com/user/dptks

trenutno se nalazi 10 video datoteka. Na ovoj lokaciji uenici mogu videti kao izgleda
saobraajni poligon i njegovi elementi za takmienje TA ZNA O SAOBRAAJU, zatim
tu su izloena prva mesta na takmienju iz TO oblasti Foto i video tehnika, kao i neki od
(trenutno) najkvalitetnijih radova naih uenika 3D modela raenih u Google SketchUp-u
koji su eksportovani kao animacije i obraeni u Windows Movie Maker-u.
Na sajt Drutva, moe se doi i preko Vikipedije preko odrednica Drutvo pedagoga
tehnike kulture Srbije i Tehniko i informatiko obrazovanje. Mogunosti koje prua
Vikipedija, u narednom periodu treba znaajnije (is)koristiti.
5. PREDLOG MERA ZAKLJUAK
Praktinim primerom primene nekih od najpoznatijih servisa na globalnoj raunarskoj
mrei, koji su korieni prilikom izrade web prezentacije Drutva pedagoga tehnike
kulture Srbije, nastojalo se ne samo upoznati iru naunu javnost sa njenim sadrajem ve
predloiti i niz mera kojim bi se njen kvalitet i kvantitet dodatno poboljao, kao i ukazati na
njen mogui veliki znaaj prilikom integracije IKT umea u proces predavanja i uenja koji
predstavlja izazov kako za nastavnike tako i za uenike.
473
Miroslav Parokaj
Osim to na web prezentaciji Drutva mogu pronai brojne informacije vezane za rad
Drutva kao i veliku koliinu literature koja im svakako moe pomoi u kreiranju nastave,
nastavnici TIO trebalo bi da na pomenute web lokacije upuuju i svoje uenike gde se oni
mogu upozati sa atmosferom koja vlada na takmienijima iz TIO, na kojima mogu
prezentovati svoje radove i projekte iz oblasti tehnike, gde se mogu upoznati sa radovima
svojih vrnjaka iz drugih kola, pronai inspiraciju za svoje projekte ili pronalaske i dr.
Iz nastavne prakse, dobro je poznata injenica da javna pohvala i priznanje uenicima za
njihov rad-projekat ima izuzetan znaaj u motivisanju uenika u uenju i radu. Izlaganje
uenikih radova u kolskim vitrinama i na panoima takoe pozitivno utie na motivaciju
uenika. Munjeviti razvoj IKT, poslednjih godina, prua nam ansu da pomenute vitrine i
panoe iz fizikog oblika (gde ih mogu videti samo uenici jedne kole) transformiemo u
elektronski-virtuelni oblik u kojima e oni biti vidljivi itavoj planeti, to e nesumljivo
mnogo vie uticati na pomenutu motivisanost i usmerenost uenika i nastavnika za uenje i
rad.
Izlaganjem uenikih 3D modela raenih u Google SketchUp-u na youtube kanalu Drutva,
izazvalo je svojevrsnu trku meu uenicima koji su autora bukvalno zatrpavali velikom
koliinom sve kvalitetnijih radova koje su dobrovoljno radili kod kue u slobodno vreme.
Gore navedene Free web lokacije i servisi za socijalno umreavanje nastavnici TIO mogu
iskoristiti za pravljenje virtuelnog panoa svoje kole gde bi iroj javnosti prezentovali
radove i projekte svojih uenika. Ovi virtuelni panoi se zatim mogu povezati linkovima sa
web sajtom Drutva to e nesumnjivo uticati na njegovu poseenost, kvantitet i kvalitet
njegovog sadraja.
Prednost predloenih mera je u tome to su one veoma lako ostvarljive i sprovodljive u
praksi. U kolama u kojima postoje raunarski kabineti i Internet prikljuak za njihovu
realizaciju nisu potrebna nikakva dodatna materijalna sredstva. Potreban je entuzijazam kao
i organizovanost u radu to je svakako osobina koja krasi veliku veinu prosvetnih radnika.
Free web lokacije mogu se uklopiti, svaka na svoj nain, u prezentovanje naeg rada iroj
javnosti, pre svega kolegama, buduim kolegama kao i naim uenicima od kojih esto i
sami neto novo nauimo, saznamo ili uvidimo da se neto moe koristiti i na drugidrugaiji nain.
6. LITERATURA
[1] Republiki zavod za statistiku
http://webrzs.stat.gov.rs/axd/dokumenti/ict/2009/IKT2009.pdf
[2] Popov S., Danilovi M.: Tehniko obrazovanje (prilog novoj koncepciji), str. 33-34,
Novi Sad, 1998.
[3] Ministarstvo prosvete Republike Srbije
http://www.mp.gov.rs
474


UDK: 371.3:004(075.8)
Struni rad
METODOLOGIJA PRIMENE APLETA I ANIMACIJA U NASTAVI

TEHNIKOG I INFORMATIKOG OBRAZOVANJA
Veljko Pavlovi 1, Sneana Dragievi 2, eljko Papi3
Rezime: Tehnoloka i informaciona revolucija su u zadnjih nekoliko godina stvorile nove i

efikasne naine za predstavljanje i organizovanje informacija. Raunar, Internet i
multimedija danas predstavljaju sastavni deo obrazovnog procesa. Nove tehnologije
omoguavaju integrisanje vizuelnih, audio i pisanih materijala kako bi se informacije
prenele na to efikasniji nain. U ovom radu dati su primeri korienja multimedijalnih
animacija u nastavi Tehnikog i informatikog obrazovanja, iz oblasti Energetike. Primena
multimedijalnh sadraja, omoguava uenicima lake razumevanje osnovnih principa
korienja razliitih oblika energije, njihovu transformaciju i mogunosti primene. Na
apletima i animacijama prikazani su ureaji koji se koriste za transformaciju razliitih
alteranativnih vidova energije u elektrinu energiju.
Kljune rei: aplet, animacija, multimedija, obrazovanje.
APLLETS AND ANIMATIONS APPLICATION METHODOLOGY

IN TEACHING TECHNIQUES AND INFORMATICS EDUCATION
Summary: Progress in technic and comunication in a last few yeras makes new effective
ways for presentations and organizations of the information. Computer, Internet and
multimedia are integral part of educational process nowdays. New technologies enables
integration of visual, audio and written materials however transfer of informations become
more efficient. This paper presents examples of using the multimedia animation in teaching
Techniques and informatics education in the field of Energetics. Application of multimedial
content allows students more easily understanding the basic principles of using different
forms of energy, transformation, and their applications. The applets and animation shows
the devices that are used for transformation of various forms of renewable energy into
useful electrical energy.
Key words: apllet, animation, multimedia, education.
Veljko Pavlovi, profesor Tehnike i informatike, aak, E-mail: veljkopavlo@yahoo.com

Dr Sneana Dragievi, vanr. prof., Tehniki fakultet, aak, E-mail: snezad@tfc.kg.ac.rs
3
Dr eljko Papi, docent, Tehniki fakultet, aak, E-mail: papo@nadlanu.com
2
Veljko Pavlovi i dr.
1. UVOD
Obrazovanje je jedan od najvanijih elemenata odgovornih za razvoj drutva pa je vrlo
bitno njegovo prilagoavanje promenama koje donosi dananje informaciono doba. Kako bi
se to prilagoavanje uspeno realizovalo, nije dovoljno promeniti i osavremeniti samo
sadraje uenja, ve je vano uvesti i promene nastavnih metoda. Savremenom obrazovanju
potreban je nov model uenja, koji se temelji na informacionim resursima.
Nastava je proces u kojem se uenici poduavaju, s tim da se pod poduavanjem
podrazumeva navoenje uenika na uenje bilo koje vrste, a s ciljem da se u uenicima
izazovu odreene promene ponaanja (spoljanjeg i unutranjeg) [1]. Obuhvatajui sve
aktivnosti koje se odvijaju u toku nastave, nastava predstavlja planiran i organizovan
vaspitno-obrazovni proces pouavanja, uenja i razvoja uenika [2].
Nastavna sredstva su sve ono to se primenjuje u nastavi, a to osim predavaa, aktivira
misaone aktivnosti kod uenika, pa na taj nain uestvuje u prenoenju znanja i postizanja
uspenosti samog nastavnog procesa. Prema vrsti ula, koja se pobuuju kod uenika,
nastavna sredstva moemo razvrstati prema sledeoj podeli, pozivajui se na Protokol za
praenje primene nastavnih oblika, metoda i sredstava [3] na:
1. Auditivna
2. Vizuelna
Dvodimenzionalna statina
Dvodimenzionalna dinamina
Trodimenzionalna statina
Trodimenzionalna dinamina
3. Audio-vizuelna
4. Tekstualna
5. Multimedijalna.
Multimedijalni pristup objanjavanju osnovnih koncepata je dosta efikasniji od drugih
pristupa kao to su rad sa knjigom, labaratorijska ispitivanja, pa ak i konsultatcije sa
nastavnikom. Uz pomo kompjutera mogu se pregledati tekstualni sadraji, ali se
produbljuje i proiruje saznanje korienjem slika, animacija, zvuka i filmova [4].
Razvoj Internet servisa prvenstveno WWW na bazi hiperteksta otvorio je novu stranicu
mogunosti multimedijalne prezentacije i prenosa informacija. Kombinujui sve oblike
memorisanja informacija, a uz pomo posebnog softvera tzv. pretraivaa, otvorene su
doskora nesluene mogunosti slanja i sticanja aktuelnih znanja. Mogunosti primene
raunara u obrazovanju i nastavi su sve brojnije. U klasinoj nastavi raunari omoguuju
kvalitetniju prezentaciju sadraja, ali i primenu potpuno novih metoda obrazovanja.
Mogunosti primene raunara u nastavi su: uvoenje audio i video zapisa, korienje
animacija, korienje sloene grafike, (npr. 3-D prikaz modela i struktura), prikazivanje
multimedijalnih sadraja uz kombinaciju razliitih medija, simuliranje modela, video
konferencije tj. ostvarivanje komunikacije izmeu osoba na udaljenim lokacijama,
interaktivni pristup-apleti (korisnik sam definie trenutni izgled okruenja), korienje
sadraja s Interneta, obrazovanje na daljinu (samoedukacija, permanentno obrazovanje),
korienje elektronskih udbenika i dr [5].
Korienje Interneta u obrazovno-nastavnom procesu postaje sve aktuelnije u poslednjih
nekoliko godina. Obzirom na dananje moderno doba u kome se sve menja veoma brzo
476
neophodno je konstantno obnavljanje i unapreivanje znanja. Najbolji i najefikasniji nain

za to su multimedijalne prezentacije nastale kombinovanjem digitalnog videa, zvuka,
animacije, statinih slika i interaktivnosti. Prednosti ovakvih sadraja su:
Pristupanost: dostupni su veini populacije koja koristi raunar.
Raznolikost sadraja: najee predstavljaju kombinaciju 3D animacija, video i
audio zapisa, slike i teksta.
Jednostavno korienje: lako se implementiraju u Internet stranice, jednostavni i
logiki postavljeni linkovi omoguavaju lak pregled podataka i najneiskusnijim korisnicima
raunara, pratea dokumentacija detaljnije objanjava rad u njima.
Kvalitet prikaza: CD-ROM je medij koji uva digitalnu informaciju sigurno i
vremenom nee doi do promena digitalnog zapisa. Svaki korisnik e podatke videti u
istom visokom kvalitetu, kao i original.
Vizuelni efekat: dinamika priroda multimedijalnih sadraja i interaktivnost koja
se ostvaruje u radu sa apletima i animacijama, ostavlja snaan utisak na korisnika koji se ne
zaboravlja lako. Panja korisnika se lake zadrava nego tampanim materijalom tako da e
i sadraj pamtiti due nego tampani materijal.
Kapacitet: jedna prezentacija moe da zameni vie tampanog materijala i ona
sadri veliku koliinu informacija. Sadraj prezentacije je podeljen u nekoliko celina, pa
korisnik moe pregledati samo delove koji ga trenutno zanimaju, bez nepotrebnog
zamaranja ostatkom sadraja.
Finansijska isplativost: isplativije je napraviti aplet ili animaciju i primeniti neku
multimedijalnu prezentaciju nego, odgovarajui tampani materijal.
Opti cilj nastave tehnikog i informatikog obrazovanja u osnovnoj koli jeste da se
uenici upoznaju sa tehniko - tehnolokim razvijenim okruenja, sticanjem osnovne
tehnike i informatike pismenosti, razvojem tehnikog miljenja, tehnike kulture, radnih
vetina i kulture rada.
U ovom radu, dat je primer korienja animacija u nastavi Tehnikog i informatikog
obrazovanja, u okviru teme Energetika, za nastavnu jedinicu Alternativni izvori
energije. Primena animacija omoguava uenicima lake razumevanje osnovnih principa
dobijanja energije iz razliitih alternativnih izvora energije, njihovu transformaciju i
mogunosti primene.
2. JAVA APLETI I FLASH ANIMACIJE
Java je inovativni programski jezik koji je postao nezaobilazan kada su u pitanju programi
koji treba da se izvravaju na razliitim sistemima. Najpre, Java omoguava pisanje malih
programa, tzv. apleta. To su programi koji se mogu ugraditi u web stranice kako bi se
obezbedila odreena funkcionalnost. Ugraivanje izvrnog koda u web stranice donosi vrlo
interesantne mogunosti. Umesto da se na njoj na uobiajen nain pasivno prikau tekst i
grafiki elementi, web stranica moe da bude interaktivna i to na nain koji se izabere. U
stranicu se mogu integrisati animacije, igre, obraditi interaktivne transakcije. tj. mogunosti
su praktino neograniene.
Javina podrka za mrene aplikacije i aplikacije bazirane na Internetu ne zavrava se na
apletima. Primera radi, Java serverske strane (Java Server Pages, JSP) predstavljaju mono
sredstvo za pravljenje serverskih aplikacija koje su u stanju da dinamiki prave i HTML
477
stranice i da ih zatim alju po konkretnim zahtevima klijenata. Naravno, stranice koje

generiu JSP mogu da sadre i Java aplete.
Poslednjih godina Java je znaajno unapreena, naroito od pojave standarda Java 2.
Dijapazon funkcija koje prua standardna operativna Java znaajno je povean. Sada u
okviru ovog programskog jezika postoje obimne mogunosti zapravljenje aplikacija sa
interaktivnim grafikim korisnikim interfejsom (GUI), detaljna obrada slika i
programiranje grafikih elemenata, kao i podrka za pristup relacionim bazama podataka i
za mrenu komunikaciju sa udaljenim raunarima. Praktino sve vrste aplikacija sada mogu
uspeno da se programiraju u Javi i sve one odlikuju se potpunom prenosivou.
Postoje dve vrste programa koji se mogu pisati u Javi: one koji se ugrauju u web stranice i
zovu se Java apleti i normalne nezavisne programe koje nazivamo Java aplikacije. Java
aplikacije dalje mogu da se podele na konzolne aplikacije, koje podravaju samo izlaz u
vidu znakova na ekranu raunara (na raunaru pod operativnim sistemom Windows, to je
komandna linija) i aplikacije sa prozorima, u kojima se mogu napraviti i koristite vei broj
prozora. U aplikacijama sa prozorima koriste se mehanizmi uobiajeni za programe ove
vrste, kao to su: meniji, palete alata, okviri za dijalog i slino.
Programi su napisani u Javi mogu da se izvravaju na najrazliitijim raunarima i pod
raznim operativnim sistemima: jednako e dobro raditi na PC raunaru pod bilo kojim
podranom verzijom operativnog sistema Microsoft Windows, kao i na nekoj Linux ili Sun
Solaris radnoj stanici.
Animacija predstavlja niz statikih slika prikazanih odreenom brzinom zamene slika u
sekundi (frame per second-fps) i time se stvara utisak kretanja. Najee se za jednostavne
animacija koristi GIF format, koji omoguava uvanje vie slika u jednom GIF fajlu. U
poslednje vreme na Internetu su veoma popularne Flash animacije koje se mogu praviti
pomou programa Macromedia Flash kao i nekih drugih jednostavnih programa [6].
Flash je proizvod Adobe i u njemu se mogu komponovati i programirati animacije, sa
razliitim funkcijama. Fajlovi (filmovi) sa ekstenzijom .swf se prikazuju u web-browseru
putem plug-in dodatka. Na taj nain se primenjuje i Flash plug-in Player za sve vodee
platforme. Format .swf je u formi open-source i kao takav Flash je postao standard u svetu
globalne mree.
Animacija se bazira na slaganju brojnih motiva: od sliica pa do celih stranica, u slojeve
(layers). Animacija je zavisna od vremena, odnosno promena poloaja i oblika u jedinici
vremena. Flash fajl naziva se film zbog mogunosti animacije, a objekti u okviru animacije
mogu da reaguju na odreene dogaaje, meu kojima su i korisnikove akcije unosa putem
tastature ili akcije mia, koji mogu da uslovljavaju dalje ponaanje u filmu. Na taj nain,
kompletan sadraj filma u Flashu moe se menjati, kao odgovor na korisnike akcije, a
animacija dobija novu, interaktivnu dimenziju. U okviru Flasha za upravljanje kontrolom
filma koristi se jezik ActionScript, uz pomo koga animacija postaje interaktivna. Film je u
jednom fajlu tako da server obrauje samo jedan zahtev pri slanju filma klijentu. Flash film
koji se pravi u Flashu snima se kao .fla dokument.
Osnovne vrste animacija u Macromedia Flashu su animacija oblika i animacija kretanja.
Animacija oblika predstavlja jednostavno pretapanje oblika izmeu uoenih kljunih
frejmova. O frejmovima izmeu brine Flash i izraunava meuoblike. Animacija kretanja,
slino, zahteva samo jednu instancu simbola ili grupu simbola prisutnu na oba kljuna
frejma sloja.
478
3. UPOTREBA ANIMACIJA U NASTAVI

Apleti i animacije su veoma praktini kada je re o njihovoj primeni u nastavnom procesu.
Naroito puno se koriste u fizici, matematici i u drugim predmetima i na Internetu postoji
jako puno takvih interaktivnih ili statikih sadraja koji se mogu koristiti u nastavi. U ovom
radu su prikazane animacije koje e poboljati kvalitite nastavnog rada, uiniti efektivnijim
proces nastave, steena znanja uiniti dugotrajnijim, a atmosferu na asu uiniti prijatnom,
kako uenicima, tako i nastavnicima, i to za nastavnu temu Energetika, koja se pojavljuje
kroz sva etiri razreda, od petog do osmog razreda osnovne kole. Konkretno, animacije
koje su prikazane mogu se koristiti za nastavnu jedinicu Alternativni izvori energije u
osmom razredu osnovne kole [7-9].
Obnovljivi (alternativni) izvori energije obuhvataju energiju sunevog zraenja
(fotonaponske sisteme, toplotne kolektore), energiju vetra, hidro energiju, geotermalnu
energiju, biomasu, gorivne elije, itd. Razvoj obnovljivih izvora energije vaan je zbog
nekoliko razloga:
obnovljivi izvori energije imaju vrlo vanu ulogu u smanjenju emisije
ugaljendioksida u atmosferu,
poveanjem udela obnovljivih izvora energije poveava se energetska odrivost
sistema. Takoe pomae u poboljavanju sigurnosti dostave energije na nain da
smanjuje zavisnost od uvoza energetskih sirovina i elektrine energije i
oekuje se da e obnovljivi izvori energije postati ekonomski konkurentni
konvencionalnim izvorima energije u bliskoj budunosti.
Zbog svega navedenog neosporno je da e se u neposrednoj budunosti iskoriavanje
obnovljivih izvora energije znatno poveati. Zbog toga je neophodno sutinsko
razumevanje osnovnih principa korienja obnovljivih izvora energije, mogunosti njihove
transformacije i primene.
Energija vetra je transformisani oblik suneve energije. Sunce neravnomerno zagreva
razliite delove Zemlje i to rezultuje razliitim pritiscima vazduha, zbog ega dolazi do
nastanka vetra. Postoje delovi Zemlje na kojima duvaju stalni vetrovi i na tim podrujima je
iskoriavanje energije vetra najisplativije. Dobre pozicije su obale okeana i puina mora.
Kod eksploatacije energije vetra iskoriava se kinetika energija vetra koja struji kroz
odreenu povrinu normalnu na pravac strujanja. Albert Betz, nemaki fiziar dao je jo
davne 1919. godine zakon energije vetra. Njime je dat kvalitativni aspekt znanja iz
mogunosti iskoriavanja energije vetra i turbina na vetar.
Na slici 1. prikazan je izvod iz Flash animacije o radu turbine na vetar, u kojoj je prikazana
pozitivna strana i prednosti koje donosi konvertovanje energije vetra u elektrinu energiju,
koja se preko elektrine mree prenosi do potroaa.
479
Slika 1: Vetrogenerator-prikaz iz animacije [10]

Direktno pretvaranje energije fotona suneve svetlosti u elektrinu energiju obavlja se u
fotonaponskom procesu u solarnim elijama. Na slici 2. dat je izvod iz animacije u kojoj je
data analiza rada solarne elije. Vrlo tanke ploice (npr. kristala silicijuma sa primesom
arsena) izloene zraenju Sunca ponaaju se kao puluprovodniki spoj. Pri interakciji
svetlosnih fotona sa elektronima u atomskom omotau dolazi do emisije elektrona, ime se
stvara viak negativnog, a na drugoj viak pozitivnog naelektrisanja usled ega nastaje
protok elektrine energije - struje.
Slika 2: Solarna elija - konvertovanje suneve energije u elektrinu [11]
480
Aplet na slici 3 objanjava upotrebu elektrine energije proizvedene uz pomo solarnih

fotonaponskih modula u domainstvu. Prikazana je i mogunost proizvodnje struje, ak i po
oblanom vremenu, ali i mogunost skladitenja energije, kako bi se primenjivala u toku
noi, kada nema suneve energije.
Slika 3: Generisanje, skladitenje i korienje elektrine energije

dobijene iz fotonaponskih modula [12]
4. ZAKLJUAK
Korienje informacionih i komunikacionih tehnologija i Interneta osetno doprinosi razvoju
obrazovanja. Razvojem informacionih tehnologija i multimedija, a posebno mrenog
povezivanja raunara, razvijen je i niz novih oblika digitalizacije informacija sa itavim
nizom prateih ureaja koji postaju svakodnevnica.
Promene metoda nastave potrebno je da se ostvare na svim nivoima obrazvanja, a posebno
je vano da do takvih transformacija doe na fakultetima koji obrazuju studente - budue
nastavnike. Na taj e se nain najvie uticati na to da se osigura primena novih trendova u
obrazovanju i u kolama.
Korienje raunara u nastavi i individualizacija nastave od posebne je vanosti.
Poveanjem broja raunara omoguava se da uenje pomou njih i uz pomo
mulitimedijalnih programa postane dostupno sve veem broju ljudi. Multimedijalni kursevi
obezbeuju efikasnu platformu za uenje osnovnih tehnikih koncepata, koji znatno
unapreuju tradicionalnu nastavu.
481
5. LITERATURA
[1] Golubovi, D. i drugi (2008). Metodika nastave tehnikog i informatikog
obrazovanja, Beograd: Kompjuter biblioteka Beograd
[2] Laketa, N., Vasilijevi, D. (2006). Osnove didaktike, Uice: Uiteljski fakultet u
Uicu
[3] Savovi, M., Ristanovi, D. (2008). Protokol za praenje artikulacije nastavnog asa i
Protokol za praenje primene nastavnih oblika, metoda i sredstava, Prilog 2 i Prilog 3,
Jagodina: Uiteljski fakultet, preuzeto sa sajta
http://www.pefja.kg.ac.rs/preuzimanje/Materijali_za_nastavu/Didaktika/Didaktikapraksa2.doc
[4] Vaughan, R. V., Sheila, J. H.,Joan, F. W., The Use of Multimedia in Developing
Undergraduate Engineering Courses, Funded by the National Science Foundation and
the University of Minnesota's Center for Interfacial Engineering and Department of
Civil Engineering, 1998.
[5] Kornelija, P., Radovan, V., Tatjana, A.J., Obrazovanje na daljinu: mogui model u
podruju knjinine i informacijske znanosti Hrvatske, Pedagoki fakultet Sveuilita
u Osijeku, Katedra za knjiniarstvo, 2002.
[6] Miloevi D., Brkovi M. (2004). Raunarstvo i informatika, aak, Tehniiki fakultet
aak,
[7] http://www.educypedia.be/education/physicsjavalabo.htm
[8] http://www.walter-fendt.de/ph14e/index.html
[9] http://webphysics.davidson.edu/physlet_resources/bu_semester2/menu_semester2.html
[10] http://www.teachersdomain.org/asset/psu06-e21_int_windstory
[11] http://www.teachersdomain.org/asset/ate10_int_solarcell/
[12] http://www.solar4schools.co.uk/kids/How-photovoltaics-work
[13] Dragievi, S., Vukajlovi, A., Primena multimedijalnih prezentacija u nastavi
Termoenergetike, Nauno-struna konferencija Tehniko (tehnoloko) obrazovanje u
Srbiji, TOS-06, aak, 13-16.4.2006., Tehniki fakultet aak, Zbornik radova, str.
338-346
[14] Dragievi, S., Aleksijevi, I., Primena modela aktivnog uenja u nastavi obnovljivih
izvora energije, Nauno-struna konferencija Tehnika i Informatika u obrazovanju,
aak, 9-11.5.2008., Tehniki fakultet aak, str. 252-258
[15] D. Bjeki, M. Bjeki, S. Dragievi, Selekcija i korienje softvera u nastavi,
Nacionalni nauni skup sa meunarodnim ueem ''Komunikacija i mediji u
savremnoj nastavi'', Uiteljski fakultet, Jagodina, 2003.
[16] D. Bjeki, M. Bjeki, S. Dragievi, M. Bojovi, Procena sadraja sa interneta
primenljivih u nastavi na dimenziji konstruktivizam-instruktivizam, 3. meunarodni
simpozijum ''Tehnologija i informatika u obrazovanju izazov 21. veka''', Institut za
pedagoka istraivnja i Centar za razvoj i primenu nauke, tehnologije i informatike,
Beograd, 2004.
482


UDK: 37:62](075.2)
POSTIGNUE I MOTIVACIJA UENIKA OSNOVNE KOLE U

NASTAVI TEHNIKOG OBRAZOVANJA
Mara iljak1, Mile iljak2
Rezime: Vaeim propisima, Pravilnikom o nastavnom planu i programu osnovnog

obrazovanja i vaspitanja, sa odgovarajuim dopunama i izmenama, propisan je nain i
sadraj realizacije nastave iz nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje u osnovnim
kolama Republike Srbije. Prema navedenim propisima, zakljuno sa kolskom 2009/2010
godinom, zavrava se realizacija nastave po postojeim propisima, odnosno, izlazi
poslednja generacija uenika osnovne kole koji su izmeu ostalog pohaali nastavu i iz
nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje, prema nastavnom planu i programu koji vai
do kraja kolske 2009/2010 godine, i to sa dva asa nedeljno, od petog do osmog razreda.
Vano je istai, da se novim propisima promenio naziv predmeta i da se isti naziva
Tehniko i informatiko obrazovanje, ali i da nije promenjen nedeljni fond asova i razredi
u kojima se isti izuava.
Realizujui neposredno nastavu iz nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje u Osnovoj
koli Sveti Sava u Kragujevcu, a po postojeim propisima, stekli su se preduslovi da se
sprovede istraivanje u cilju spoznaje sa kojim stepenom motivacije posle etiri godine
pohaanja redovne nastave iz nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje uenici su
motivisani za navedeni nastavni predmet, odnosno, koji kvantum postignua su uenici
usvojili nakon etiri godine pohaanja navedene nastave.
Predmetno istraivanje sprovedeno je u osmim razredima, u navedenoj osnovnoj koli, na
kraju nastavne godine u kolskoj 2000/2001 godini i kolskoj 2004/2005 godini, praktino
na dve nezavisne generacije, odnosno populacije uenika viih razreda osnovne kole.
Dobijeni rezultati izmeu ostalog su od znaaja, za unapreenje nastave Tehnikog
obrazovanja, odnosno nastave iz nastavnog predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje,
za dalja istraivanja u smislu unapreenja pedagoke teorije i prakse, ali i pronalaenja
uzroka za sve manju zainteresovanost i opredeljenost pojedinaca, mladih za daljim
kolovanjem u oblasti tehikih disciplina.
Kljune rei: osnovna kola, Tehniko obarazovanje, motivacija, postignue
Mr sci. Mara S. iljak, prof. marasiljak@yahoo.com

Prof. dr Mile S. iljak, Visoka tehnika kola strukovnih studija Poarevac, milesiljak@yahoo.com
Mara iljak i Mile iljak
PROGRESS AND MOTIVATION OF ELEMENTARY SCHOOL

PUPILS IN TEACHING OF TECHNICAL EDUCATION
Abstract: Method and contents of teaching realization of the school subject Technical
education in elementary schools in the Republic of Serbia elementary schools have been
regulated by valid regulations and by Rule-book on teaching plan and program of
elementary education and upgrading with appropriate amendments. According to the above
mention regulations, to the school year 2009/2010 inclusive, the teaching realization as per
valid regulations is finished, namely, the last generation of elementary school pupils come
out, who, among others attended also the school subject Technical education, as per
teaching plan and program being valid to the end of school year 2009/2010, having two
lessons a week starting from the fifth grade up to the eight grade. It is important to
underline that new regulations have changed the title of the school subject into Technical
and information education but weekly number of lessons and grades where the school
subject is taught have not been changed.
Realizing indirectly teaching of the school subject Technical education in the elementary
school Sveti Sava in Kragujevac, according to the valid regulations, some prerequisites
have been set for the research in order to recognize what level of motivation, after four
years of regular attendance of the school subject Technical education, the pupils are
motivated for the mentioned school subject, namely, what quantum of progress the pupils
reached after attending the school subject for four years.
The mentioned research have been done in the eight grades, in above mention school, at the
end of the school year 2000/2001 and the school year 2004/2005, practically on two
independent generations, namely, on pupils of higher grades of elementary school.
The reached results, among others, have importance to advance the teaching of the
Technical education, namely the teaching of the school subject Technical and information
education for further researches in the sense to advance pedagogy theory and practice as
well as to find out the reasons for less interest and determination of individuals, of young
for further education in the field of technical disciplines.
Key words: elementary school, Technical education, motivation, progress
1. UVOD
Kao i u svakoj drugoj delatnosti tako i u pedagokom procesu moraju se utvrivati vaspitni
i obrazovni ishodi, odnosno, vaspitna i obrazovna kolska postignua, na kraju odreenih
klasifikacionih perioda i na kraju nastavne godine. Utvrivanje obrazovnog kolskog
postignua u pedagokom procesu temelji se na proceni i merenju stepena napredovanja
uenika u odnosu na njegovo poetno stanje a u smislu ostvarenog cilja i zadataka
istaknutih odgovarajuim nastavnim programom. Najee se utvruje obrazovno kolsko
postignue ponaosob za svakog uenika, u svakom nastavnom predmetu, koji je obuhvaen
nastavnim planom.
Jedna od znaajnih komponenti obrazovnog kolskog postignua je kolsko znanje, koje se
vrednuje na osnovu provere memorisanih injenica, pojmova, pravila, teorija, struktura i sl.,
kao i provere poznavanja ema i modela, njihove organizacije i shvatanja uzronoposledinih veza i odnosa, itd. (Grgin 1999.). Najee koriene tehnike u postupku
vrednovanja kolskog znanja su usmeni razgovor, pisani odgovor, praktian rad i testiranje.
484
U osnovi, vrednovanje kolskih znanja moe biti normativno, kriterijsko i kombinovano.

Uspenost uenika u uenju zavisi od niza razliitih kognitivnih, konativnih, motivacijskih,
drutvenih, socijalnih i drugih faktora. Ispitivanje i vrednovanje napredovanja uenika u
formalnom sistemu obrazovanja nezaobilazan je inilac u postupku procene kvaliteta
procesa uenja i poduavanja, ali je i polazite za dalje unapreenje nastave i intenziviranje
motivacije uenika za postizanje to boljih rezultata u uenju.
U brojnom i raznovrsnom skupu utiuih faktora na uspenost uenika u pedagokom
procesu, posebnu panju privlai motivacija. Polazei od injenice, da je motiv i nadalje
jedan od najslabije definisanih pojmova u kolskoj psihologiji a da je motivacija jo uvek
nedovoljno istraena, s pravom se moe rei da je motivacija u stvari perforirana crna
kutija u koju prodire nedovoljno svetlosti, da bi postala determinisana. Motivacija se
obino udruuje sa odreenom aktivnou vezanom za neki konkretan proces, kako bi
postala pristupanija za istraivanje, a ne retko se vezuje i za proces obrazovanja, postajui
posebno izazovna za istraivae. U tom smislu vredni panje su svakako istraivaki
radovi, koji povezuju motivaciju sa pojedinanim nastavnim predmetima, nastavnikom i
uenikom (Brkovi i dr. 1998.; Bjeki 2000.; iljak i dr. 2000; Stanisavljevi i dr. 2004.).
Respektujui izloeno a zadravajui se u domenu osnovne kole i blie u nastavi iz
obaveznog nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje (TO), inicirano je predmetno
istraivanje u realnom pedagokom procesu u Osnovnoj koli Sveti Sava u Kragujevcu,
radi spoznaje koherentnosti obrazovnog kolskog postignua i motivacije uenika za
nastavni predmet TO. Akceptirana problematika predmetnog istraivanja, koliko je poznato
autorima, nije ranije bila tretirana u pedagoko-psiholokoj i didaktiko-metodikoj teoriji,
praksi i literaturi.
Tehniko obrazovanje, kao obavezni nastavni predmet u osnovnoj koli, izuava se od
petog do osmog razreda, sa dva asa nedeljno, u petodnevnoj nastavnoj i radnoj nedelji. To
je redak nastavni predmet koji prua jedinstvenu mogunost uenicima da nakon steenih
obrazovnih kolskih postignua ista neposredno provere odgovarajuom produkcijom
praktinih radova. Vaeim propisima, sa odgovorajuim dopunama i izmenama, propisan
je sadraj i nain realizacije nastave iz Tehnikog obrazovanja u osnovnim kolama
Republike Srbije. Zakljuno sa kolskom 2009/2010 godinom izlazi poslednja generacija
uenika osnovne kole koji su pohaali nastavu iz TO po navedenim propisima.Vano je
istai, da se novim propisima promenio naziv predmeta i da se sada naziva Tehniko i
informatiko obrazovanje (TIO), ali i da nisu promenjeni nedeljni fond asova i razredi u
kojima se isti izuava.
2. PREDMETNO ISTRAIVANJE
Predmetnim istraivanjem elelo se ispitati, postoji li povezanost motivacije uenika,
merena skorom na skali MNP, za nastavni predmet Tehniko obrazovanje i obrazovnog
kolskog postignua, iskazanog skorom na testu znanja iz istog nastavnog predmeta, nakon
etvorogodinjeg pohaanja navedene nastave, tj. u osmom razredu, odnosno, na kraju
kolovanja u osnovnoj koli, za dve nezavisne generacije uenika.U istoj koli, u istim
uionicama, istim testovima, isti nastavnik, izvrio je testiranje na kraju nastavne godine,
kolske 2000/2001 godine, uenike osmog razreda, a po tom po proteku etiri kolske
godine, uenike osmog razreda, kolske 2004/2005 godine. Na ovaj nain su se iskljuili
ili minimizirali svi dodatni uticaji, koji su mogli ili bi uticali na rezultate testiranja, ime je
preventivno predmetno istraivanje objektivizirano u granicama mogueg.
485
2.1. Cilj istraivanja je utvrditi, postoji li uticaj nezavisne varijable (skor na skali MNP)
na zavisnu varijablu (skor na testu znanja iz nastavnog predmeta TO).
2.2. Hipoteza: motivacija uenika, izraena skorom na skali MNP, za obavezni nastavni
predmet Tehniko obrazovanje je pozitivno povezana sa skorom na testu znanja iz istog
nastavnog predmeta.
2.3. Varijable: nezavisna varijabla, motivacija uenika za nastavni predmet TO i zavisna
varijabla, skor na testu znanja iz nastavnog predmeta TO.
2.4. Uzorak, je formiran u realnom pedagokom procesu u Osnovnoj koli "Sveti Sava" u
Kragujevcu. Posmatrane su dve nezavisne generacije uenika u nastavi Tehnikog
obrazovanja, a uzorak su inili redovni uenici osmog razreda, koji su etiri godine
uzastopno pohaali nastavu iz navedenog nastavnog predmeta, a zavrili osnovnu kolu:
kolske 2000/2001 godine, pri emu su uzorak inila 124 uenika, od kojih je bilo 49,20%
deaka i 50,80% devojica, rasporeenih u etiri odeljenja; i kolske 2004/2005 godine, pri
emu su uzorak inila 119 uenika, od kojih je bilo 40,30% deaka i 59,70 devojica,
rasporeenih u etiri odeljenja.
2.5. Instrumenti, korieni u predmetnom istraivanju su namenski, i to: skala motivacije
za nastavne predmete MNP (Brkovi i dr. 1998.) i test znanja iz nastavnog predmeta
Tehniko obrazovanje (iljak 2005.).
Skala motivacije MNP sastoji se od 26 iskaza na koje uenici odgovaraju,a maksimalni
mogui ostvarni skor iznosi 130. Testiranje je obavljeno na redovnim asovima iz nastave
TO, u trajanju 20 minuta, kolske 2000/2001 godine i kolske 2004/2005 godine, praktino
istom skalom MNP testirane su dve nezavisne generacije uenika.
Primenjeni test znanja u ovom pedagokom istraivanju je normativno-kriterijski,
viestrukog izbora, nebadaren, sa jasno definisanim ciljem a oblikovan je i sadrajno
ureen prema vaeem pravilniku, za nastavni predmet TO. Vano je napomenuti, da je test
znanja formiran tako da kumulativno obuhvata gradivo od petog do osmog razreda. Skor
na testu znanja se kree u rasponu od 0 do 40 bodova. Testiranje uenika je izvreno u
osmom razredu, na asu TO, u trajanju 30 minuta, nakon okonanja nastave kolske
2000/2001 godine i kolske 2004/2005 godine.
3. REZULTATI
Podaci dobijeni testiranjem uenika navedenim testovima, obraeni su matematikostatistikim postupcima primenom odgovarajueg statistikog programa SPSS for
Windows, primenjivog u nauno-istraivakom radu.
3.1. Rezultati po varijablama
3.1.1. Nezavisna varijabla-skor uenika na skali MNP
Nalazi o skoru na skali MNP, za nastavni predmet TO, a za dve nezavisne predmetne
generacije uenika, ukazuju, da su uenici posle etiri godine uzastopnog pohaanja
redovne nastave iz nastavnog predmeta TO, tj. na kraju osnovno kolskog obrazovanja, i
to uenici generacije kolske 2004/2005 godine (M=71,92) bili vie motivisani za nastavni
predmet TO, od uenika generacije kolske 2000/2001 godine (M=68,50). Da su deaci
generacije kolske 2000/2001 godine (M=69,55) vie su bili motivisani za nastavni predmet
TO od devojica, a devojice generacije kolske 2004/2005 godine (M=74,52) vie su bile
motivisane za nastavni predmet TO od deaka.
486
Distribucija frekvencija skora na skali motivacije MNP, po ueniku za nastavni predmet

TO, posle etiri godine pohadjanja redovne nastave iz nastavnog predmeta TO ukazuju da
je da je najuestaliji skor na skali MNP za nastavni predmet TO, za uenike generacije
kolske 2000/2001 godine iznosi 72,30% i 63,08%, a njega su ostvarili 6 uenika, dok u
generaciji kolske 2004/2005 godine, iznosi 77,69% i njega su ostvarili 10 uenika.
3.1.2. Zavisna varijabla-skor uenika na testu znanja iz TO
Nalazi o uspehu uenika na testu znanja iz nastavnog predmeta TO, kumulativno
gradivo zajedno V, VI, VII i VIII razred, po predmetnim generacijama, ukazuju, da su
uenici generacije kolske 2000/2001 godine (M=55,97) a posle etiri godine pohaanja
redovne nastave iz nastavnog predmeta TO, ostvarili neznatno vii nivo postignua na testu
znanja iz navedenog nastavnog predmeta, od uenika generacije kolske 2004/2005
godine (M=54,52).
Dobijeni rezultati ukazuju, da su deaci generacije kolske 2000/2001 godine (M=59,50)
ostvarili vii nivo postignua na testu znanja iz nastavnog predmeta TO, od devojica, a da
su devojice generacije kolske 2004/2005 godine (M=56,90) ostvarili vii nivo postignua
na testu znanja iz navedenog nastavnog predmeta, od deaka.
Distribucija frekvencija skora na testu znanja iz nastavnog predmeta TO, po ueniku posle
etiri godine pohadjanja redovne nastave iz navedenog nastavnog predmeta da je
najuestaliji skor na testu znanja iz nastavnog predmet TO, kumulativnog gradiva za V, VI,
VII i VIII razred, uenika generacije kolske 2000/2001 godine iznosi 62,50% i njega je
ostaravilo 17 uenika a generacije kolske 2004/2005 godine iznosi 52,50% i njega je
ostvarilo 11 uenika.
3.1.3. Korelacijska analiza nezavisne i zavisne varijable
za kolsku 2000/2001 godinu ukazuju, da je korelacija na nivou uzorka, izmeu:skora
na skali motivacije za nastavni predmet TO i skora na testu znanja iz TO, znaajna r
= 0,50(**), (** p <0,01).
za kolsku 2004/2005 godinu ukazuju, da je korelacija na nivou uzorka, izmeu:skora
na skali motivacije za nastavni predmet TO i skora na testu znanja iz TO, visoka r =
0,81(**).
4. ANALIZA VARIJANSI
Radi provere znaajnosti razlika dobijenih predmetnim istraivanjem, primenjena je
jednosmerna analiza varijansi F-test, ANOVA.
Rezultati analize ukazuju da postoje statistiki znaajne razlike (F je statistiki znaajno na
nivou 0,00), u korist uenika osmog razreda kolske 2004/2005 godine, izmeu skora na
skali MNP za nastavni predmet TO i skora na testu znanja iz TO.
Rezlutati su potvrdili postojanje znaajnog uticaja nezavisne varijable na zavisnu varijablu
u pozitivnom smislu, odnosno, uenici koji su vie motivisani za nastavni predmet
Tehniko obrazovanje ostvarili su vii nivo obrazovno kolskog postignua iskazanog
skorom na tesu znanja i ostvarili su veu zakljunu ocenu iz nastavnog predmeta TO.
Grafiki prikaz motivacije uenika za nastavni predmet TO, izraen skorom na skali MNP
i obrazovnog kolskog postignua, izraenog skorom na testu znanja, iz obaveznog
nastavnog predmeta TO, uenika osmog razreda kolske 2000/2001 godine i kolske
2004/2005 godine (Slika 1).
487
Slika 1. Motivacije za nastavni predmet TO i obrazovno kolsko postignue iz TO

5. ZAKLJUAK
Rezultati sprovedenog istraivanja ukazuju na postojanje znaajne i visoke stabilne
povezanosti izmeu stepena motivisanosti uenika, iskazanog skorom na skali MNP, iz
nastavnog predmeta Tehnikog obrazovanje i obrazovnog kolskog postignua, iskazanog
skorom na testu znanja iz istog nastavnog predmeta, za dve nezavisne generacije uenika
osnovne kole. Rezultati predmetnog istraivanja su podsticajni, tako da autori
nagovetavaju da e predmetno istraivanje nastaviti i nadalje, tj. testirae i poslednju
generaciju uenika osmog razreda, koja je izuavala gradivo po postojeem nastavnom
planu i programu, i to na kraju nastavne godine u kolskoj 2009/2010 godini, ime e se
obezbediti kvalitetna baza podataka iz viegodinjeg istraivanja u predmetnoj nastavi, a
dobijeni razultati uiniti pouzadnijim i aplikativnijim. Na dobijene rezultate mogli su
uticati, pojedinano ili kombinovano, neki od faktora iz skupova faktora vezanih za
nastavnika, uenika, nastavni proces i vrstu nastavnog programa, a isti osim dijagnostike
imaju i prognostiku vrednost.
6. LITERATURA
[1] Bjeki D. Uspenost u nastavi i empatija nastavnika, Psihologija, vol. 33, br. 3-4, str.
499-520, 2000.
[2] Brkovi A. Petrovi-Bjeki D., Zlati L. Motivacija uenika za nastavne
predmete, Psihologija, vol. 31, br. 1-2, str. 115-136, 1998.
[3] Bedli, a. (2004): Ljudsko pomaenje teorija i praksa, Beograd, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva
[4] iljak, M., iljak, M., Bjeki, D. (2000), Tehnologija informatika obrazovanje,
Beograd: Institut za pedagogiju; Novi Sad: Centar za razvoj i primenu nauke,
tehnologije i informatike, Efekti odabira uspenijh uenika osnovne kole na
motivaciju i postignue u izbornoj nastavi iz nastavnog predmeta Osnove informatike
i raunarstva, str. 157-174
[5] iljak, M., (2005): Transfer uenja izbornog nastavnog predmeta Osnovi informatike
i raunarstva na uspeh uenika u Tehnikom obrazovanju, Magistarski rad,aak:
Tehniki fakultet
[6] Fulgossi, A. (1997): Psihologija linosti teorija i istraivanja, Zagreb, kosla knjiga
[7] Grgin (1999): kolsko ocjenjivanje znanja, Naklada SLAP, Jastrebarsko
[8] Mattes, W. (2007): Nastavne metode, Zagreb,Naklada Lejavk d.o.o.
[9] Maslov, A. (1976): Motivacija linosti, Beograd: Nolit
488


UDK: 37:(62+004)](075.2)
MOTIVACIJA I POSTIGNUA UENIKA SEDMOG I OSMOG

RAZREDA OSNOVNE KOLE U NASTAVI IZ OSNOVA
INFORMATIKE I RAUNARSTVA
Mara iljak1, Mile iljak2
Rezime: Od kolske 2002/2003 pa sve do kolske 2007/2008 godine, u osnovnim kolama

Republike Srbije realizovana je nastava iz izbornog nastavnog predmeta Osnove
informatike i raunarstva (OIR), po jedinstvenom nastavnom planu i programu, u sedmom
(40 asova) i osmom razredu (60 asova) ili samo u osmom razredu (60 asova).U Osnovoj
koli Sveti Sava u Kragujevcu navedena nastava je ralizovana u sedmom i osmom
razredu. Predmetno istraivanje u navedenoj osnovnoj koli, odnosi se na kolsku
2003/2004 i kolsku 2004/2005 godinu. U navedenim kolskim godinama, nastavu iz
nastavnog predmeta Osnove informatike i raunasrtva pohaali su uenici sedmog razreda
u drugom polugoditu, a potom ti isti uenici sada kao uenici osmog razreda, u prvom
polugodiu, naredne kolske godine. Imajui u vidu injenice, da se uenici za pohaanje
navedene izborne nastave opredeljuju dobrovoljno, odnosno, po sopstvenoj elji i potrebi,
te da se po zavretku realizacije nastave iz navedenog nastavnog predmeta oekuju
pozitivni ishodi, odnosno rezultati kojima e se opravdati rad predmetnog nastavnika i
uenika, nametnula se potreba za sprovodjenjem istraivanja, u realnim uslovima, u smislu
utvrivanja da li su i u kom stepenu, ostvarena ta oekivanja. Radi objektivnog
sagledavanja stepena ostvarenosti rezultata u navedenoj nastavi, utvren je nivo
predznanja i stepen motivisanosti uenika za navedeni nastavni predmet na poetku
realizacije nastavnog programa, a potom na kraju sedmog i osmog razreda, po zavretku
realizacije navedene nastave. Komparativnom analizom dobijenih pokazatelja, odnosno,
uporedjivanjem rezultata merenja, pre i posle pohadjanja navedene nastave, na nesumnjiv
nain je utvren ishodni razultat,koji je od posebnog znaaja za dalji razvoj i unapreenje
pedagoke terorije i prakse u navedenoj nastavi. Rezultati predmetnog istraivanja ukazuju
na pozitivne ishode u nastavi iz navedenog nastavnog predmeta, pri emu su na iste
inetrakcijski mogli da utiu brojni faktori i okolnosti, a izmeu ostalog i transfer
informatikih sadraja iz nastavnog predmeta Tehniko obrazovanje.
Kljune rei: osnovna kola, motivacija, postignue, osnovi informatike i raunarstva,
transfer
Mr sci. Mara S. iljak, prof. marasiljak@yahoo.com

Prof. dr Mile S. iljak, Visoka tehnika kola strukovnih studija Poarevac, milesiljak@yahoo.com
MOTIVATION AND PROGRESS OF THE SEVENTH AND EIGHT

GRADE ELEMENTARY SCHOOL PUPILS IN TEACHING OF
BASIC INFORMATION AND COMPUTING
Abstract: From the school year 2002/2003 up to the school year 2007/2008 in elementary
schools of the Republic of Serbia the teaching of the elective subject Basic information and
computing (BIC) has been realized as per unique teaching plan and program, in the
seventh grade (40 lessons) and the eight grade (60 lessons)or only in the eight grade (60
lessons). The mentioned teaching has been realized in the seventh and eight grade in the
Elementary school Sveti Sava in Kragujevac. The subject research in above mention
elementary school is realized in the school year 2003/2004 and the school year 2004/2005.
In the mentioned school years the Basic information and computing lessons have been
attended by pupils of the seventh grade in the second school term and afterwards the same
pupils, being now the eight grade pupils, in the first school term of the following school
year. Having in mind the facts that the pupils voluntary select the school subject, namely,
as per their wishes and needs, and after realization of the school subject teaching the
positive results are expected that will justify the work of the subject teacher and pupils, a
need for research, in real conditions, has been imposed to see if and in what level these
expectations have been realized. In order to recognize objectively the level of reached
results in above mention teaching, the background and motivation levels have been set of
the pupils for above mention school subject at the beginning of subject program realization
and later at the end of the seventh and eight grade, after realization of the mention
teaching. By comparative analyze of the reached results, namely comparing the measured
results before and after attendance of the mention teaching, the result has been reached in
undoubted way, being specially important for further development and advancement of the
pedagogy theory and practice in mention teaching. The results of subject research are
positive in the mentioned teaching subject, but they might be attracted by a number of
factors and circumstances, and among others by transfer of information contents from the
teaching subject Technical education.
Key words: elementary school, motivation, progress, basic information and computing,
transfer
1. UVOD
Nastavu iz izbornog nastavnog predmeta sa informatiko-raunarskim sadrajima u
osnovnoj koli prati esta promena nastavnog plana i programa. Do kolske 2001/2002
godine, nastava iz izbornog nastavnog predmeta Osnove informatike i raunarstva (OIR)
realizovana je po do tada vaeem nastavnom planu i programu, zatim od kolske
2002/2003 godine pa sve do zakljuno kolske 2006/2007 godine nastava je realizovana po
izmenjenom nastavnom planu i programu, da bi od kolske 2007/2008 godine zapoela
realizacija navedene nastave po najnovijem nastavnom planu i programu, po kome je
izmenjen naziv predmeta, fond asova a isti je uveden da se izuava od petog do osmog
razreda.Vano je istai, da generacije uenika koje su zapoele izuavanje nastave iz
izbornog nastavnog predmeta OIR, po vaeem nastavnom planu i programu koji je bio na
snazi do zakljuno kolske 2006/2007 godine, po tom nastavnom planu i programu kao
poslednja generacija, zavrili su osnovnu kolu, kolske 2008/2009 godine. Uenici koji su
490
kolske 2007/2008 godine, upisali peti razred, osnovnu kolu e zavriti kolske 2010/2011
godine, i to e biti prva generacija uenika koja je pohaala nastavu iz izbornog nastavnog
predmeta Informatika i raunarstvo, etiri godine, a kada e se objektivno i stei uslovi za
proveru steenih kumulativnih obrazovnih kolskih postignua, iz navedenog nastavnog
predmeta. Nastava iz izbornog nastavnog predmeta OIR u osnovnoj koli, zakljuno sa
kolskom 2008/2009 godinom, i zaista je obilovala nizom specifinosti i realizovana je
pod istim uslovima kao i nastava iz obaveznog nastavnog predmeta. U Osnovnoj koli
Sveti Sava u Kragujevcu, zakljuno sa kolskom 2008/2009 godinom, nastava iz OIR se
gotovo tradicionalno realizovala u dve uzastopne kolske godine, i to u drugom polugoditu
sedmog razreda i u prvom polugoditiu osmog razreda (40+60 asova), sa istim uenicima.
Iako se radilo o izbornom nastavnom predmetu, ija zakljuna ocena ne utie na opti uspeh
uenika, to jo uvek i nije znailo da nije potrebno izuavati vaspitna i obrazovna kolska
postignua na kraju prvog i drugog dela nastave iz OIR, odnosno, izuavati i motivisanost
uenika za navedeni nastavni predmet. Takoe, od posebnog znaaja je i koherentnost
motivacije uenika za navedeni nastavni predmet sa ostvarenim vaspitnim i obrazovnim
kolskim postignuem u pedagokom procesu.
Nesporno je, da je u proteklom periodu bilo istraivakih radova koji su istraivali
povezanost motivacije uenika sa pojedinim nastavnim predmetima, nastavnikom i
uenikom (Brkovi i dr. 1998.; Bjeki 2000.; iljak i dr.2000; Stanisavljevi i dr. 2004.),
ali i posebno istraivali povezanost i sa izbornim nastavnim predmetom Osnove
informatike i raunarstva (iljak i dr. 2000). Autori su u dosadanjem istraivakom radu,
vezanom za izborni nastavni predmet OIR u osnovnoj koli, istraivali za kolske
1999/2000 (sedmi razred-drugo polugodite) i 2000/2001 godinu (osmi razred-prvo
polugodite), motivaciju uenika za nastavni predmet OIR i obrazovno kolsko postignue,
a za kolske 2003/2004 (sedmi razred-drugo polugodite) i 2004/2005 godine (osmi
razred-prvo polugodite), samo obrazovno kolsko postignue. Iz izloenog oigledno i
nesumnjivo proizilazi potreba, da se daljim istraivanjem proveri koherentnost motivacije
uenika za nastavni predmet OIR sa obrazovnim kolskim postignuem iz OIR a za
kolske 2003/2004 (sedmi razred-drugo polugodite) i 2004/2005godine (osmi razred-prvo
polugodite), to se upravo istrauje ovim radom. Akceptirana problematika predmetnog
istraivanja, koliko je poznato autorima, nije ranije bila tretirana u pedagoko-psiholokoj i
didaktiko-metodikoj teoriji, praksi i literaturi.
2. PREDMETNO ISTRAIVANJE
Predmet ovog istraivanja je eksperimentalna provera postoji li, i kolika je, povezanost
motivacije uenika za nastavni predmet OIR i obrazovnih kolskih postignua, iz izbornog
nastavnog predmeta OIR u osnovnoj koli za uenike koji su pohaali navedeni izborni
predmet u sedmom razredu-drugo polugodite, kolske 2003/2004 godini, a potom osmi
razred-prvo polugodite, kolske 2004/2005 godine, po vaeem nastavnom planu i
programu. Prema nacrtu istraivanja, testiranje sa testom MNP i testom znanja iz nastavnog
predmeta OIR izvreno je tri puta, i to pre poetka realizacije nastave (prvo testiranje), po
zavretku realizacije nastave u sedmom razredu-drugo polugodite (drugo testiranje) i po
zavretku realizacije nastave u osmom razredu-prvo polugodite (tree testiranje), iz
nastavnog predmeta OIR. U istoj koli, u istim uionicama, istim testovima, isti nastavnik,
izvrio je navedena testiranja. Na ovaj nain su se iskljuili ili minimizirali svi dodatni
uticaji, koji su mogli ili bi uticali na rezultate testiranja, ime je preventivno predmetno
istraivanje objektivizirano u granicama mogueg.
491
2.1. Cilj istraivanja je utvrditi motivaciju za nastavni predmet OIR i obrazovno kolsko
postignue iz istog nastavnog predmeta, izraeno skorom na testu znanja (prvo, drugo i
tree testiranje), a potom i da li postoji koherentnost izmeu nezavisne varijable (skor na
skali MNP za nastavni predmet) i zavisne varijable (skor na test znanja iz nastavnog
predmeta OIR).
2.2. Hipoteza: motivacija uenika (prvo, drugo i tree testiranje) za nastavni predmet OIR,
izraena skorom na skali MNP pozitivno je povezana sa obrazovnim kolskim
postignuem, (prvo, drugo i tree testiranje) izraenim skorom na testu znanja iz nastavnog
predmeta OIR
2.3. Varijable: nezavisna varijaba, skor na skali MNP za nastavni predmet OIR i zavisna
varijable obrazovno kolsko postignue, izraeno skorom na testu znanja iz nastavnog
predmeta OIR (drugo i tree testiranje)
2.4. Uzorak ini skup od 72 uenika, od ega 40,30 % deaci i 59,70% devojice, a
formiran je od uenika pojedinih odeljenja, i to: 22,20% uenika VII1; 20,80% uenika
VII2; 30,60% uenika VII3 i 26,40% uenika VII4.
2.5. Instrumenti, korieni u predmetnom istraivanju su: skala motivacije za nastavne
predmete MNP (Brkovi i dr. 1998.) i test znanja iz nastavnog predmeta Osnove
informatike i raunarstva (iljak i dr.2003.). Skala motivacije MNP (Brkovi i dr. 1998.)
sastoji se od 26 iskaza na koje uenici odgovaraju, a maksimalni mogui ostvareni skor
iznosi 130. Testiranje je obavljeno na redovnim asovima iz nastave OIR, u trajanju 20
minuta, kolske 2003/2004 (sedmi razred-drugo polugodite) i 2004/2005godine (osmi
razred-prvo polugodite). Navedeno testiranje skalom motivacije MNP je obavljeno tri
puta, i to pre poetka realizacije nastave iz izbornog nastavnog predmeta OIR (februar
2004.godine), na kraju realizacije nastave iz izbornog nastavnog predmeta OIR u sedmom
razredu (jun 2004.godine) i na kraju realizacije nastave iz izbornog nastavnog predmeta
OIIR u osmom razredu (januar 2005.godine). Za utvrivanje obrazovno kolskog
postignua u nastavi iz izbornog nastavnog predmeta OIR, korieni su odgovarajui
testovi znanja.Test znanja, primenjen u ovom pedagokom istraivanju je normativnokriterijski, viestrukog izbora, nebadaren, sa jasno definisanim ciljem, a oblikovan i
sadrajno ureen na osnovu nastavnog programa.Vano je napomenuti, da je test znanja
formiran tako da kumulativno obuhvata gradivo sedmog i osmog razreda, da sadri 40
zadataka, od toga 21 zadatak je iz prvog nivoa (VII razred) i 19 zadataka iz drugog nivoa
(VIII razred). Navedeno testiranje je obavljeno tri puta, i to pre poetka realizacije nastave
iz izbornog nastavnog predmeta OIR (februar 2004.godine), na kraju realizacije nastave iz
izbornog nastavnog predmeta OIR u sedmom razredu (jun 2004.godine) i na kraju
realizacije nastave iz izbornog nastavnog predmeta OIR u osmom razredu (januar
2005.godine), na redovnim asovima iz nastave OIR, u trajanju 30 minuta.
3. REZULTATI
Podaci dobijeni testiranjem uenika navedenim testovima, obraeni su matematikostatistikim postupcima primenom odgovarajueg statistikog programa SPSS for
Windows, primenjivog u nauno-istraivakom radu.
3.1. Rezultati po varijablama
3.1.1. Nezavisna varijabla-skor uenika na skali motivacije (MNP)
492
Nalazi o motivaciji, izraenoj skorom na skali MNP, za nastavni predmet OIR ukazuju na
porast motivisanosti uenika, uporeujui njihove rezultate sa prvog, drugog i treeg
testiranja. U treem testiranju, motivacija uenika za nastavni predmet OIR, na nivou
uzorka, ukazuje da su uenici ostvarili znaajan porast u aritmetikoj sredini. U prvom
testiranju, aritmetika sredina iznosi M=70,04, po zavretku sedmog razreda-drugo
testiranje, iznosi M=72,69, odnosno, po zavretku nastave u prvom polugoditu osmog
razreda, iznosi M=75,60, to daje poveanje za 5,56 bodova po ueniku. Rezulati
testiranja ukazuju, da su uenici vie bili motivisani za nastavni predmet po zavretku
nastave iz nastavnog predmeta OIR. Dobijeni rezultati po polu unika, razlika drugo-prvo
testiranje (M=2,91) ukazuju, da su deaci vie motivisani u odnosu na devojice, a razlika
tree-drugo testiranje (M=4,54), ukazuje, da su devojice vie motivisane za nastavni
predmet OIR . Distribucija skora na skali MNP za nastavni predmet OIR, po izvrenim
testiranjima ukazuju da je najuestaliji skor na skali MNP za nastavni predmet OIR, prvo
testiranje, iznosi 58,46%, 68,46%; 70,77%; 71,54%; 73,85; 75,38% i 78,46%, a ostvaren je
od po 3 uenika, drugo testiranju iznosi 72,31% a njega je ostvarilo 6 uenika i tree
testiranje iznosi 73,85% a njega je ostvarilo 5 uenika.
3.1.2. Zavisna varijabla - uspeh uenika na testu znanja iz nastavnog predmeta OIR
Nalazi o uspehu uenika na testu znanja iz nastavnog predmeta OIR, kumulativnog
gradiva, zajedno gradivo za VII i VIII razreda. Tree testiranje testom znanja na nivou
uzorka, ukazuje da su uenici ostvarili znaajan porast u aritmetikoj sredini i postotku
uspeha u odnosu na prvo i drugo testiranje. Aritmetika sredina u prvom testiranju, iznosi
M=26,20, u drugom testiranju, po zavretku drugog polugodita sedmog razreda, iznosi
M=39,82, i u treem testiranju, po zavretku prvog polugodita osmog razreda, iznosi
M=57,22 to je poveanje za 31,02 bodova po ueniku. Rezulati ukazuju, da su devojice
ostvarile vii nivo obrazovno kolskog postignua iskazanog skorom na testu znanja iz
nastavnog predmeta OIR, na prvom testiranju (M =26,79), drugom testiranju (M=40,69) i
treem testiranju (M=59,76). Devojice su vie napredovale u obrazovnom kolskom
postignuu iskazanom skorom na testu znanja iz nastavnog predmeta OIR, u komparaciji
razlikedrugo-prvo testiranje (M=13,90) i komparaciji razlike tree-drugotestiranje
(M=19,06), od deaka. Distribucija frekvencija skora na testu znanja iz nastavnog predmeta
OIR, najuestaliji skor na testu znanja iz OIR, prvo testiranje, iznosi 17,39%, i njega je
ostvarilo 12 uenika, drugo testiranje, iznosi 40,00% i njega je ostvarilo 10 uenika, tree
testiranje iznosi 52,50% i njega je ostvarilo 9 uenika.
3.2. Korelacija nezavisne i zavisne varijable
Rezultati ukazuju: skoro na skali MNP za OIR-drugo testiranje, znaajna je, na nivou r =
0,479(**); razlika drugo-prvo testiranje na skali MNP, negativno je znaajna, na nivou r
= -0,472(**), to ukazuje da motivisanost uenika sporije raste od porasta obrazovnog
kolskog postignua; razlika drugo-prvo testiranje na skali MNP, negativno je znaajna,
na nivou r = -0,548(**), to ukazuje da motivisanost sporije raste od porasta obrazovno
kolskog postignua; razlika tree-drugo testiranje na skali MNP, negativno je znaajna,
na nivou r = -0,593(**), to ukazuje da motivisanost uenika u sedmom razredu sporije
raste od razlike motivisanosti uenika osmog i sedmog razreda; razlika tree-drugo
testiranje na skali MNP, znaajna je, na nivou r = 0,587(**), razlika tree-drugo
testiranje na testu znanja iz OIR, niske negativne je znaajnosti, na nivou r = - 0,257(*),
to ukazuje da je sporiji porast motivacije uenika, u odnosu na porast obrazovnog
kolskog postignua, izraenog razlikom skora na testu znanja OIR tree-drugo testiranje.
493
4. ANALIZA VARIJANSI
Radi provere znaajnosti razlika dobijenih predmetnim istraivanjem, primenjena je
jednosmerna analiza varijansi F-test, ANOVA. Rezultati analize ukazuju, da postoje
statistiki znaajne razlike, F je statistiki znaajno na nivou <0,05 u prvom testiranju,
(izmeu skora na skali motivacije MNP i razlike tree-drugo testiranje, na skali
motivacije MNP); u drugom testiranju, izmeu skora na skali motivacije MNP i (razlike
drugo-prvo testiranje, na skali motivacije MNP; razlike tree-drugo testiranje, na skali
motivacije MNP i prvog testiranje na skali motivacije MNP) u treem testiranju (izmeu
skora na skali motivacije MNP i prvog testiranje iz OIR i prvog testiranje na skali
motivacije iz MNP). Rezultati drugog i treeg testiranja uenika testom motivacije,
izraeno skorom na skali MNP za nastavni predmet OIR (II.T MNP; III.T MNP) i
obrazovnog kolskog postignua iskazanog skorom na testu znanja iz navedenog nastavnog
predmeta (II.T OIR; III.T OIR) (Grafikon 1 i 2).
Grafikon 2. Rezultati drugog testiranja
Grafikon 3. Rezultati treeg testiranja
5. ZAKLJUAK
Rezultati predmetnog istraivanja ukazuju, da je motivacija uenika za izborni nastavni
predmet OIR u korelaciji sa obrazovnim kolskim postignuem iz OIR, da se motivacija
uenika za izborni nastavni predmet OIR uveavala, tokom realizacije nastave i da je
zabeleen sporiji rast motivacije uenika za OIR od porasta obrazovnog kolskog
postignua tokom pedagokog procesa. Uoava se, da su uenici uzorka, podjednako
motivisani za izborni nastavni predmet OIR i za obavezni nastavni predmet TO, a da su i
podjednako ostvarili nivo obrazovnog kolskog postignua iz OIR i TO, tokom pedagokog
procesa. Nesporan je i efekat dvosmernog transfera znanja iz obaveznog nastavnog
predmeta TO u izborni nastavni predmet OIR. Na dobijene rezultate pojedinano ili
kombinovano, mogli su uticati neki od faktora iz skupova faktora vezanih za nastavnika,
uenika, nastavni proces i vrstu i sadraj nastavnog programa, a isti osim dijagnostike
imaju i prognostiku vrednost. Rezultati predmetnog istraivanja su podsticajni, tako da
autori nagovetavaju da e istraivanja u domenu izbornog nastavnog predmeta sa
informatiko-raunaskim sadrajima u osnovnoj koli, nastaviti i nadalje, ime e se
obezbediti i preduslovi za komparaciju sa dosada utvrenim nalazima, kako bi se ocenili
efekti nastali promenom nastavnog plana i progama za osnovnu kolu,a nastava unapredila.
6. LITERATURA
[1] Brkovi A. Petrovi-Bjeki D., Zlati L. Motivacija uenika za nastavne
predmete, Psihologija, vol. 31, br. 1-2, str. 115-136, 1998.
[2] iljak, M., iljak, M. (2000): Osnove informatike i raunarstva u osnovnoj koli,
Pedagogija, XXXVIII, br.3-4, str. 159-163.
494


UDK: 371.3:004
Struni rad
ELEKTRONSKA INTERAKTIVNA TABLA U NASTAVI

TEHNIKOG I INFORMATIKOG OBRAZOVANJA
Sinia Mini1, Dragan Kreculj2, Milo Vorkapi3
Rezime: Savremena multimedijalna nastavna sredstva u dananje vreme nalaze veliku

primenu u nastavi i uenju. Nain izvoenja nastave iz predmeta Tehniko i informatiko
obrazovanje (TIO) vremenom je menjan i prilagoavan savremenom konceptu sticanja
znanja i razvijanja sposobnosti kod uenika, usled tehnolokih unapreenja i inovacija. Za
predstavljanje lekcija raunari i projektori sa obinom tablom na kojoj se prikazuje sadraj
sa desktopa monitora koriste se u kolama ve godinama, a od nedavno prisutna je i
elektronska interaktivna tabla. Prednosti ove table su brojne, od toga to se direktno na
tabli menja njen sadraj, unapreenih mogunosti za prikazivanje grafike, pa sve do toga
da se celokupna demonstracija moe snimiti i ponovo koristiti. Na ovaj nain dobijene su
nove mogunosti za brzo i efikasno uenje, uz ostvarivanje kreativnosti i dinaminosti pri
izuavanju odreene nastavne teme/jedinice iz predmeta TIO.
Kljune rei: Elektronska tabla, Tehniko i informatiko obrazovanje.
ELECTRONIC INTERACTIVE BOARD IN TEACHING

TECHNICAL AND INFORMATICAL EDUCATION
Summary: Modern multimedia teaching tools today have a great use in teaching and
learning. Method of teaching training from the subject Technical and informatical
education (TIE) has changed over time and adjusted to the modern concept of acquiring
knowledge and developing skills by students, due to technological improvements and
innovations. For the presentation of lessons computers and projectors with ordinary board
showing the contents of the desktop monitors are used in schools for years, and recently a
electronic interactive board is presented. The Advantages of this board are numerous, from
that one that the content is directly changed on the board, improved graphics capabilities,
to the fact that the entire demonstration can record and reused. In this way, it is obtained
new opportunities for fast and efficient learning, with the realization of creativity and
dynamism in the study of certain teaching topic/unit from the subject TIE.
Key words: Electronic board, Technical and informatical education.
1
Dr Sinia G. Mini, Uiteljski fakultet, Nemanjina bb, Leposavi, E-mail: sinisa.minic@pr.ac.rs

Mr Dragan Kreculj, O Jovan S. Popovi, Vojvoanska 61, Beograd, E-mail: kreculj7@gmail.com
3
Mr Milo Vorkapi, IHTM-CMTM, Njegoeva 12, Beograd, E-mail: worcky@gmail.com
2
Sinia Mini i dr.
1. UVOD
Razvoj tehnike i tehnologije namee potrebu za unapreenjem tehnologije obrazovanja na
svim nivoima. Pojava raunara i drugih novih nastavnih sredstava uzrokuje promene koje
idu ka poveanju kvaliteta nastavnog procesa. Ipak, ceo proces osavremenjavanja nastave
uslovljen je posedovanjem i korienjem odgovarajuih sredstava, opreme i ureaja od
strane obrazovnih institucija, za ta su esto potrebna ne mala finansijska sredstva.
Danas se znanje uveava velikom brzinom, to namee potrebu prihvatanja i uvoenja
novih oblika, metoda i sredstava uenja.
Vreme iznoenja nastavnih sadraja samo putem klasinih tabli i sa kredama je prolo. U
cilju postizanja efikasnije nastave potrebna su nova multimedijalna nastavna sredstva, koja
zadovoljavaju i didaktiko-metodike principe realizacije nastave. Odravanje i poveanje
kvaliteta edukacije ima za cilj da se uenicima prui mogunost sticanja potrebnih znanja,
razvijanja sposobnosti, koje e kasnije i primeniti u daljem kolovanju i radu. Pri tome
velika odgovornost je na samim nastavnicima, koji moraju biti osposobljeni da koriste
savremena nastavna sredstva i da budu u toku sa njihovim razvojem. Sa takvim sredstvima
pri izvoenju nastave ostvaruje se vea interaktivnost, angaovanje i motivisanost kod
uenika, to e doprineti poboljanju konanih ishoda uenja.
Projektori (sa raunarom i projekcionim platnom) su tokom proteklih godina nali primenu
u mnogim kolama. Ipak oni ne mogu u potpunosti zameniti klasinu kolsku tablu, jer
prikazuju ve pripremljen sadraj, pa nema mesta za dodatne aktivnosti, objanjenja i
izmene. Kombinacijom dva prethodno pomenuta pristupa dranju nastave i njihovom
nadogradnjom dolo je do nastanka elektronske interaktivne table. Uz ovu tablu, obinom
projektoru dodaje se interaktivnost i sistem postaje visoko tehnoloka zamena za kolsku
tablu, sa obiljem novih mogunosti.
Istraivanja u sferi obrazovne prakse pokazala su da tradicionalna kola, zasnovana na
memorisanju i reprodukciji injenica, ne moe u veem delu razviti kompetencije potrebne
za izazove, zahteve i tempo savremenog ivota. Na dananju poplavu prisutnosti tehnoloki
unapreenih ureaja u svakodnevnom ivotu i radu edukacija ne sme biti imuna, ve mora
da je u primerenoj meri, shodno nastavnim planovima i programima, uzrastu, osobenostima
uenika i tehnikim mogunostima, uvodi u svoje tokove.
Tehnologija predstavlja znaajan resurs u proirivanju i nadogradnji sistema za uenje.
Tei se nalaenju novih optimalnih sistema prilagodljivih nastavi. Mogunost da se ponude
dizajnirane, multimedijalne, interaktivne, elektronske obrazovne forme, otvaraju ansu
svakom nastavniku i ueniku da obrazovni proces menjaju u jednu novu kvalitetniju
dimenziju. Definisanje i primena programa informaciono-komunikacionih tehnologija
(IKT) pokree pitanje inovacije nastavnih planova, obuke nastavnika i razvoja specifinih
nastavnih metoda [1].
Metodika i efikasno iskoriena IKT omoguava nam da jasnije i sutinski izrazimo nove
sadraje u nastavi tehnike i informatike. Ipak, treba biti oprezan i u eksperimentima koji
ukljuuju napredne nove tehnologije, opta korist e nastati samo ako se one i praktino
potvrde od strane uenika i nastavnika istovremeno [2].
496
Sinia Mini i dr.
2. KARAKTERISTIKE SAVREMENE NASTAVE IZ PREDMETA TIO

Specifinosti predmeta Tehniko i informatiko obrazovanje (TIO) su brojne i posledica su
irokog tehniko-tehnolokog podruja koje on pokriva i naina realizacije nastave iz istog.
U novim savremenim uslovima, a pogotovu u budunosti tehnika i informatika e, pored
ve poznatog, biti nosioci baznih znanja, bez kojih se nee moi koristiti ogromni tehniki,
aplikativni i nauni resursi kao osnova za bavljenjem bilo kojom oblau, ali ni tehnika
dostignua namenjena za svakodnevni ivot. Za ovaj nastavni predmet potrebno je
obezbediti permanentne promene u inoviranju nastavnih sadraja, kao i u metodikim
inovacijama i uslovima u kojima se on realizuj. Cilj nastave TIO sastoji se u tome da se
uenici upoznaju sa tehniko-tehnolokim razvijenim okruenjem, kroz sticanje osnovne
tehnike i informatike pismenosti, razvojem tehnikog miljenja, tehnike kulture, radnih
vetina i kulture rada [3].
Sprovedene reforme i donoenje novih nastavnih planova i programa za predmet Tehniko i
informatiko obrazovanje donele su sadrajno i sutinski novu koncepciju izvoenja
nastave iz ovog predmeta. Aktivnosti u sistemu tehniko-tehnolokog obrazovanja
zasnovane su na tome da se zadovolje individualne potrebe i mogunosti svakog uenika i
oni osposobe za dalje kolovanje i kasnije rad. Uvoenjem modularne nastave (modula),
omoguen je visok stepen kreativnosti uenika, ali je istovremeno omoguena i
individualizacija nastave. Moduli predstavljaju programske i didaktike celine formirane na
osnovu uzrasne kategorije, kao i mogunosti i sposobnosti uenika. Kao takvi oni treba da
motiviu uenike da naue osnove tehnike i tehnologije i razviju tehniko stvaralako i
kritiko miljenje prema svetu koji ih okruuje.
Problemska nastava sve vie se koristi, a uenici postaju aktivni inioci, koji koristei
stvaralako miljenje i radne aktivnosti reavaju postavljene zadatke. Razvijanje tehnikog
stvaralakog miljenja se zasniva na vezi teorije i prakse u reavanju konkretnih tehnikih
problema. Tehniko miljenje uvek uzima u obzir prostorne dimenzije tehnikih objekta, tj.
predmeta, ali i crtee, grafikone, slike, eme.
U TIO uenici rade projekte na osnovu svojih znanja i umea steenih iz knjige, radne
sveske i eventualno dodatne literature. Pri tome oni koriste materijale, pribore i alate,
maine, ureaje itd.
Uloga nastavnika je ipak nezamenljiva u nastavi uopte. Nastavnik upravlja i vodi as,
nainom rada uenika, pomae uenicima u usvajanju potrebnih znanja, daje objanjenja i
odgovarajua uputstva [4].
Informatike tehnologije su dosta zastupljene u programu TIO i one su rezultat naunotehnolokog razvoja, dostignua i primene raunara. Zato se mora obezbediti odgovarajua
opremljenost kola, u hardverskom i softverskom segmentu, kao i struno osposobljeni
nastavnici. U okviru slobodnih tehnikih aktivnosti i izbornog programa omogueno je da
se vie ulazi u detalje pojedinih segmenata tehnikih i raunarskih sadraja za one uenike
koji se vie interesuju za ovu oblast.
Nastava tehnike i informatike nezaobilazno je podruje da bi se ostvario svestrani razvoj
linosti. U njoj je prisutan razvoj vetina i motorike, tehnikog stvaralatva i kreativnosti.
Uenici stiu znanja o tehnikim materijalima kao i tehnologijom njihove obrade,
saobraajnim sistemima, energetici, ekologiji, poljoprivrednoj graevinskoj tehnologiji,
497
Sinia Mini i dr.
kulturi stanovanja, mainstvu, elektrotehnici i elektronici, telekomunikacijama, robotici,

informatikoj tehnologiji. Ovako, iroko postavljena koncepcija obezbeuje predmetu TIO
savremenost, aktuelnost, ali i stalni i kontinuirani razvoj.
Uvoenjem savremene obrazovne tehnologije u nastavi TIO razvija se stvaralatvo i
samostalnost kod uenika. U obrazovno-vaspitnom radu treba se oslanjati na prikaz
mogunosti tehnikih sredstava uenicima [4].
Nastavni predmet TIO jedan je od najdinaminijih i potrebno je obezbediti permanentne
promene kako u pogledu inoviranja nastavnih sadraja tako i u pogledu metodikih
inovacija i uslova u kojima se realizuje [3].
3. ELEKTRONSKA INTERAKTIVNA TABLA
Elektronska interaktivna tabla novo je nastavno sredstvo koje se koristi u izvoenju
nastave. U ovom radu razmatrae se opti koncept ove elektronske table, bez ulaenja u
pojedinosti pojedinih modela proizvoaa (a ima ih dosta). Oprema za interaktivnu tablu
obuhvata: raunar, projektor i povrinu za projektovanje i rad (pisanje, crtanje,..). Po tabli
se moe pisati specijalnim olovkama i/ili kod nekih modela pritiskom prsta. Sama tabla je
povezana sa raunarom preko USB porta ili beino, pomou Bluetooth-a ili Infrared-a [5].
Uz elektronsku multimedijalnu tablu mogue je imati na dohvat ruke, veliku koliinu
nastavnog materijala: tekstova, grafikona, dijagrama, filmova ili animacija, potrebnih za rad
na asu. Mogue je takoe snimati sve izmene na njima ili celo predavanje. Svakim
objektom (linija, geometrijsko telo, kompleksnija ilustracija) moete slobodno manipulisati,
a korienje sunera za brisanje objekata je jednostavno. Svojim karakteristikama ona,
izmeu ostalog, omoguava prikaz velikog broja edukativnih softvera, ureivanje
dokumenata na licu mestu primenom razliitih softverskih aplikacija itd.
Tabla koja prepoznaje i moe da memorie aktivnosti koje se na njoj odvijaju, esto se
naziva i pametnom tablom, a zapravo je informacioni sistem ukljuen u odvijanje procesa
nastave. Sa table se informacije alju u raunar, bilo u vidu zadate komande ije izvrenje
ve u deliu sekunde biva projektovano i vidljivo na tabli, bilo za potrebe daljeg uvanja
ove informacije. Raunar, prema tome, upravlja slikom na tabli koja istovremeno slui i
kao zastor na kome se neprestano projektuje slika i kao svojevrstan generator povratnih
informacija u raunarski sistem
Korienje interaktivne table podstie frontalni rad tj. direktno poduavanje i interaktivno
ispitivanje celog odeljenja. Ova konstatacija data je i kao preporuka za realizaciju nastave u
kolama u Velikoj Britaniji. Meutim, svaka novina, pa i ova, odlikuje se dobrim, ali i
nekim loim karakteristikama. S tim u vezi uopteno mogu se konstatovati pozitivne i
negativne strane ovog sistema za uenje.
Najvanije koristi od interaktivne table su:
privlaenje i zadravanje panje uenika;
bolja motivisanost uenika;
interaktivnost nastavnih materijala i vee uee uenika;
mogunost pisanja olovkom u toku izlaganja lekcije;
viestruko korienje slika, crtea i grafikona;
laka izmena pripremljenih lekcija za nastavu.
498
Sinia Mini i dr.
Mogui problemi koji se mogu javiti pri upotrebi interaktivne table su:
potrebna je odreena obuka nastavnika da bi se iskoristile sve opcije koje postoje;
delimino zaklanjanje table od strane predavaa;
mogunost javljanja tehnikih problema na asovima [5].
Ranije je nastavnik vodio rauna o "izgledu" table tj. rasporedu onoga to e biti prikazano
na obinoj tabli, a sada je materijal prikazan kroz slajdove koji nisu vidljivi istovremeno, ali
ih je lako prikazati ponovo, sa ili bez beleki nastalih u toku asa.
U zapadnim zemljama korienje interaktivne table prilino je rasprostranjeno. Neke kole
imaju interaktivnu tablu gotovo u svakoj uionici. U poslednje vreme tih tabli sve je vie i u
Srbiji. Nakon to je veliki broj nastavnika poeo da koristi novu opremu, pokrenuta su i
obimna pedagoka istraivanja o efektima korienja table. Knjiga The Interactive
Whiteboard Revolution (Betcher and Lee, 2009) svedoi o dubini i irini promena koje ova
tehnologija promovie u praksi. Iako su mnogi nastavnici oduevljeno usvojili rad sa
interaktivnim tablama, malo istraivanja je dostupno o njihovom uticaju na postignua
uenika. U jednoj studiji, poreeni su rezultati postignua grupa uenika koje su koristile
interaktivne table i one koje nisu upotrebljavale tu tehnologiju (Marzano and Haystead,
2009) i dobijeno je poveanje uspeha uenika od esnaest procenata kod grupe koja je
pouavana sa interaktivnom tablom.
Interaktivne table su bazirane na tehnologiji koja po specifikaciji proizvoaa ima radni vek
vei od deset godina. Radna povrina table nije podlona funkcionalnom oteenju na bilo
koji nain, a cena ovog proizvoda vremenom postaje sve prihvatljivija i nia.
4. KORIENJE ELEKTRONSKE TABLE U NASTAVI TIO
Multimedijalna interaktivna tabla jedno je od novih nastavnih sredstava savremene nastave
iz predmeta TIO. Razliiti prozvoai nude interaktivne table koje su interesantne za
osavremenjavanje obrazovnih institucija modernom opremom i ureajima i to je budunost
obrazovnog sistema. Ona e uskoro potisnuti u zaborav klasinu kolsku tablu i kredu, a
uenici e imati mogunost pregledanja i analize lekcija.
Prednost ovakvog naina rada je u tome to se sve ono to se obrauje na asovima TIO i
stavlja na tablu moe snimiti i kasnije ponovo koristiti. Uenici na asu ne moraju da
prepisuju i hvataju beleke, ve mogu da posvete punu panju uenju nove nastavne
jedinice.
Video zapis ili iva projekcija rada nekog tehnikog ureaja (ili modela/makete) sa internet
sajta, mogu da doprinesu da as bude daleko dinaminiji, zanimljiviji i sadrajniji nego
inae.
Interaktivna tabla tako omoguava da se vreme jednog kolskog asa maksimalno iskoristi.
Kada ne poseduju namenski edukativni softver, nastavnici TIO mogu da koriste unapred
spremljene lekcije, odnosno pripreme za as obino u standardnom JPEG, Word, PPT, PDF
i FLASH formatu. Za arhivu se moe sauvati sve to jedan uenik radi na interaktivnoj
tabli (i kod provere znanja), u namenskoj fascikli na raunaru, kako bi se u kontinuitetu
pratio njegov rad i napredovanje u nastavi. U kombinaciji sa internetom, interaktivna tabla
se pretvara u elektronski udbenik, jer je svaku nastavnu jedinicu mogue potkrepiti
sadrajem sa relevantnog internet sajta [2].
499
Sinia Mini i dr.
Ako je neophodna vizuelizacija, a ne zahteva se suvie precizno crtanje, interesantno je da

nastavnik u toku svog predavanja istovremeno moe i da crta ono o emu pria. Ovo dolazi
do izraaja onda kada je potrebno uraditi skicu stvarnog tehnikog proizvoda ili njegovu
maketu. Opet, ako treba pokazati neki komplikovaniji crte, prethodno nacrtan na raunaru,
interaktivna tabla daje mogunost da se nakon prikazivanja eljenog crtea, dodaju beleke.
Najvanije mogunosti koje prua interaktivna tabla u nastavi TIO su:
) Snimanje ekrana u realnom vremenu (screen recording software), ime se dobijaju
video materijali na kojima se vidi sve to je prikazivano na ekranu u nekom
vremenskom intervalu.
) Snimanje screenshot-ova, tj. hvatanje trenutnog izgleda ekrana.
) Annotation tool-pisanje beleki po ekranu, podvlaenje ili naglaavanje delova
teksta u prezentaciji (highlighting).
) Postojanje dodatnih opcija koje ubrzavaju i olakavaju rad (Copy, Cut, Paste, Select,
Zoom) i obino postoji mogunost crtanja pravilnih linija, geometrijih oblika
ili korienja nekih predefinisanih objekata. Pretvaranje geometrijskih oblika
nacrtanih olovkom u pravilne takoe je mogue.
Sam softver (DrawView) se automatski pokree kada je tabla povezana sa PC-jem.
DrawView se pojavljuje preko aktivnih aplikacija i predstavlja multifunkcionalnu
demonstracionu tablu sa zasebnim setom komandnih ikona koje moete pozivati dodirnuvi
ivicu ekrana (paleta ikona moe da se pojavljuje uz desnu ili levu ivicu). U bilo kom
trenutku moe se prei u mod za normalnu kontrolu PC-ja i drugih aplikacija.
Interaktivne table nameu potrebu korienja multimedijalnih prezentacija u nastavi TIO, a
koje omoguuju efikasniji rad nastavnika. Nastavnici su ranije vodili rauna o rasporedu
prikaza na obinoj tabli, a sada je materijal prikazan kroz slajdove koji nisu vidljivi
istovremeno i lako ih je prikazati ponovo. Nastavni materijal (u elektronskom obliku) moe
se lako distribuirati uenicima, pogotovo ako je kabinet opremljen sa raunarima. Iskustva
govore da je vreme efektivne nastave produeno i uoen je bri tempo prelaenja gradiva.
Imajui u vidu karakteristike interaktivne elektronske table, nastava iz predmeta TIO
postaje atraktivnija, sadrajnija i dinaminija.
Interaktivna tabla nije sama po sebi dovoljna i nee moi da uradi sve ono to onaj ko vodi
nastavu iz predmeta TIO zamisli. Kljuna uloga i doprinos osavremenjavanju nastavnog
procesa ipak ostaje na samim nastavnicima. Oni moraju da pribave odgovarajui materijal
ili da ga sami kreiraju, a da za prikaz tog materijala koriste elektronsku tablu u meri i na
nain na koji je to potrebno.
5. ZAKLJUAK
Savremeni ureaji i oprema u obrazovnim ustanovama rezultat su brzog tehnikotehnolokog razvoja. U dananje vreme, multimedijalna nastavna sredstva u nastavi iz
predmeta TIO imaju znaajnu ulogu. Jedno od njih predstavlja i elektronska interaktivna
tabla. Ona je relativno novo nastavno sredstvo, koje e zameniti obinu tablu, naroito zbog
sve nie cene. Platformu za uenje ine: raunar, projektor i povrina za prikaz
projekcija. Uz to mogue je dodati i pristup internetu.
Mogunosti koje ova tabla prua uenike vie motiviu da prate nastavu na direktniji i
500
Sinia Mini i dr.
zanimljiviji nain. Elektronska demonstraciona tabla od dosadanjih reenja izdvaja

dinaminost, fleksibilnost i interaktivnost-umesto projekcije pripremljenog materijala, pred
nastavnikom i uenicima je povrina na kojoj moe da se stvara u realnom vremenu. Ona
slui za tehnoloku nadogradnju modernog nastavnog procesa iz predmeta TIO, gde se
komunikacija odvija putem interaktivnog panela.
Interaktivne table, pored toga to se mogu koristiti kao klasine, omoguavaju prikazivanje
razliitih sadraja, sa kojima se posle moe manipulisati i direktno preko povrine koja
reaguje na dodir (vriti izmene i dopune). Nastavnici TIO mogu upotrebljavati dostupne,
ve gotove, materijale ili ih sami izraditi za odreene nastavne teme/jedinice. Ti materijali
mogu biti crtei, eme, tabele, algoritmi, slike, animacije, video zapisi; a odnose se na
tehnike proizvode i modele (makete) istih.
Interaktivne table imaju veliki potencijal kao sredstvo za poboljanje kvaliteta nastave i na
kraju i uspeha uenika iz predmeta TIO. Meutim, pretpostavljajui da korienje ovog ili
bilo kog drugog tehnolokog alata moe automatski da pobolja uspeh uenika nije
opravdano. Nastavnici imaju mogunost da koriste interaktivne table u odgovarajuoj meri,
u skladu sa onim predvienim nastavnim planom i programom, ali i iz iskustva i primera
dobre prakse.
6. LITERATURA
[1] Popov S.: Dalji pravci razvoja Tehnikog i informatikog obrazovanja, Konferencija
TIO, aak, 2008.
[2] Lu R.: Interaktivna tabla in inovativno pouevanje Interactive board and
inovative teaching, SIRIKT, Kranjska Gora, 2009.
[3] Golubovi D.: Dostignuti nivo razvoja Tehnikog i informatikog osnovnog
obrazovanja, Konferencija TIO, aak, 2008.
[4] Smiljani D.: Faktori za uspeno izvoenje nastave Tehnikog i informatikog
obrazovanja, Konferencija TIO, aak, 2008.
[5] http://www.cnti.info/
501


UDK: 004:37
RAZVOJ TEHNOLOGIJE UPRAVLJAKE TEHNIKE I

IZVOENJE NASTAVE TEHNIKIH USMERENJA
Miodrag Nikoli1, Grada Manojlovi2, Ivan Stojanovi3, Dejan Stojanovi4, Duko Jovanovi5
Rezime: Primena mikroprocesorske tehnike u upravljanu tehnikih ureaja dovodi do

neminovnog osavremenjivanja nastave u oblastima vezanim za elektrotehiku, energetiku i
mehaniku. Obzirom da je u navedenim tehnikim disciplinama upravljanje relejnim
elektrinim kolima potpuno zamenjeno procesorskom tehnikom, pojavljuje se pitanje
opravdanosti nekih nastavnih programa baziranih na starim principima upravljanja i
potreba njihove modifikacije primenom novih tehnologija. U cilju obezbeenja
kompetentnosti nastavnika svih tehnikih profila, namee se obaveza uvoenja
opteobrazovnog predmeta "Osnovi mikroprocesorskog upravljanja" u visokokolskom
obrazovanju. Kao to je predmet "Osnovi informatike", i proces osposobljavanja za rad na
raunaru, uveden na svim fakultetima krajem prolog veka, tako, danas, upoznavanje sa
osnovnim principima mikroprocesorske tehnike postaje imperativ uspenog izvoenja
nastave u tehnikim oblastima. U radu je ova problematika analizirana i objanjena na
primeru liftovskih komandi.
Kljune rei: upravljaka tehnika, relejna logika, mikroprocesorsko upravljanje,
kompetentnost nastavnika.
DEVELOPMENT OF CONTROL TECHNIQUE AND

CONDUCTING TECHNICALLY ORIENTED EDUCATION
Summary: The application of microprocessing technique in control of technical devices
leads to inevitable modernization of education related to electronics, energetic and
mechanics. Since management of relay electrical circuits in the afore mentioned technical
disciplines has been completely replaced by processing techniques, questions about the
justifiability of certain educational programs based on old control principles as well as
modification of these through implementation of new technologies have been raised. In
1
Mr Miodrag Nikoli, dipl. in. elektronike, Vizantijski bulevar 96, Ni,

E-mail: miodrag.nikolic@medianis.net
2
Grada Manojlovi, dipl. in. elektrotehnike, Tehnika kola "15. Maj", Prokuplje,
E-mail: manojlovic.grada@gmail.com
3
Ivan Stojanovi, dipl. in. elektronike, Eurolift, Ni, E-mail: ivan.stojanovic@euroliftgroup.com
4
Dejan Stojanovi, dipl. in. elektronike, Eurolift, Ni, E-mail: dejan.stojanovic@euroliftgroup.com
5
Duko Jovanovi, dipl. in. elektrotehnike, Tehnika kola, abac, E-mail: djovanov@ptt.rs
Miodrag Nikoli i dr.
order to assure the competency of professors of all technical profiles there is a need for
introducing the subject of The Basis of Microprocessing Control into institutions of higher
education. Similarly as The Basis of Informatics, which covers the process of educating
students in computer literacy and which had been introduced into all institutions of higher
education at the turn of the century, getting to know the basic principles of microprocessing
technique has become the imperative of conducting technically oriented education
successfully. In the paper, this problem is analyzed and explained through the example of
elevator commands.
Key words: control technique, relay logic, microprocessing control, professor competence.
1. UVOD
U radu se razmatra problematika anahronizma brzog razvoja informaciono-komunikacionih
tehnologija kao rezultat usavravanja tehnologije proizvodnje integrisanih
mikroraunarskih komponenti i nedovoljne obuenosti nastavnog kadra i nespremnosti
prihvatanja novih principa i tehnologije upravljanja i njihove primene u nastavnoj
aktivnosti. U kratkim crtama izloen je istorijat razvoja tehnologije proizvodnje integrisanih
elektronskih kola. Pokazano je, kroz nekoliko praktinih realizacija, na aspekte primene
mikroprocesorskog upravljanja u profesionalnim ureajima. Ukazano je da se primena
raunarske opreme za realizaciju informacionih sistema za profesionalnu primenu odvijala
dosta sporije a da njena ekspanzija nastaje proizvodnjom snanih i po ceni prihvatljivih
procesora koji su mogli uspeno da obrauju multimedijalne sadraje. U radu se posebno
obrauje problematika upravljanja liftovskim postrojenjima s obzirom da je to nastavni
program nekih elektrotehnikih kola. Napravljen je uporedni prikaz automatskog
upravljanja relejnom logikom i mikroprocesorskog programskog upravljanja.
U cilju razjanjenja razmatrane problematike, u radu su sprovedna istraivanja u nekoliko
srednjih kola tehnikog usmerenja metodom intervjua i ankete. Jedan od zadataka ankete
bio je da se istrai stepen informatike opismenjenosti nastavnog kadra i njihove
spremnosti za korienje aplikativnih program u svakodnevnoj nastavnoj i vannastavnoj
aktivnosti. Posebna panja u anketi posveena je pitanjima koja se odnose na poznavanje
pojmova vezanih za mikroprocesorsku tehniku i komponenete. Postavljena je hipoteza da
postoji raskorak izmeu osposobljenosti nastavnika za korienje raunara i poznavanja
osnovnih principa mikroprocesorskog upravljanja. To se posebno odnosi na nastavnike
predemeta elektrotehnikog usmerenja, elektroenergetike i procesnog upravljanja. Zadatak
rada je da da doprinos rasvetljavanju ovog problema i predloi akcije na bazi izvedenih
zakljuaka iz sprovedenih istraivanja.
2. RAZVOJ TEHNOLOGIJE MIKROPROCESORSKOG UPRAVLJANJA
Prvi mikroprocesor proizveden je 1971. godine. Bio je to 4-bitni Intel 4004. Upravljanje
mikroprocesorom, osim pisanja programa, zahteva projektovanje mikroraunarske ploe sa
prateim skupom ipova: memorijskim, A/D i D/A konvertorima, U/I ipovima i drugim
sprenim kolima.
Sa napretkom tehnologije rastao je i stepen integracije elektronskih kola, to je dovelo do
pojave prvih mikroraunara u ipu - mikrokontrolera. U mikrokontroleru su objedinjene sve
potrebne komponente to mu omoguava samostalno funkcionisanje. Tu spadaju integrisani
503
mikroprocesor, memorija, digitalni i analogni ulazi/izlazi, tajmeri, brojai, oscilatori i drugi

sklopovi (u zavisnosti od vrste i namene mikrokontrolera). Mikrokontroler se programira da
normalno radi u beskonanoj petlji i za to vreme oitava ulaze i postavlja izlaze u zavisnosti
od programa koji mu je uitan [1].
Mikrokontroler je jedno od najveih tehnikih dostignua koje je obeleilo dvadeseti vek.
Prvenstveno zbog svoje cene i lako izmenljivog programskog upravljanja, mikrokontroleri
su nalali veliku primenu u izradi softverski kontrolisanih ureaja i sistema. Time je
otvoreno novo poglavlje u efikasnijem i boljem reavanju funkcija upravljanja i nadzora.
Profesionalne primene mikroraunarskog programskog upravljanja realizovane su krajem
sedamdesetih godina [2], vie godina pre pojave prvih prersonalnih raunara. 80-te godine
bile su prelomne za najiru primenu digitalnog upravljanja. Nijedan novi sistem upravljanja
vie se nije temeljio na analognim regulatorima. Na tritu se pojavljuju digitalni PID
regulatori, a poseban podstrek daje pojava PLC-a (Programmable Logic Controlles) koji
zamjenjuju relejne sisteme u reimu programabilnog upravljanja. Javljaju se distribuirani
sistemi, razvijaju se standardi industrijskog umreavanja podreenih i nadredenih jedinica
upravljanja.
Medicina je, takoe, oblast u kojoj je primenom mikroraunara u realizaciji upravljakih
jedinica ostvaren doprinos i znaajno poboljanje u svim aspektima rada i eksploatacije
aparata: poveana je pouzdanost u smislu ispravnog i bezbednog funkcionisanja aparata u
odnosu na bolesnika i okolinu; ostvarena je programska kontrola optimalnog korienja
aparata sa aspekta zabrane preoptereenja i omoguavanja dueg veka rada aparata; lake
rukovanje i bru kontrolu i servisiranje aparata. Kod rengen-aparata novim reenjima
ostvareni su digitalno prikazivanje i izbor uslova snimanja i prosvetljavanja,
mikroraunarsko merenje napona napajanja, struja snimanja i prosvetljavanja, trajanja
vremena snimanja i prosvetljavanja i upravljanje tim procesima na osnovu izmerenih ili
izraunatih vrednosti. Automatsko prilagoenje snage aparata unutranjem otporu mree,
preraunavanje proizvoda struje i vremena i programske pauze izmeu snimanja na osnovu
osloboene energije, a u cilju zatite rendgen-cevi od preoptereenja, su jo neke od novih
mogunosti koje se relejnim upravljanjem aparata ne mogu ostvari [3], [4].
3. RAZVOJ RAUNARSKE TEHNIKE
Potrebu za brojanjem i raunanjem ljudi su imali jo u svojoj prvobitnoj zajednici. Tehnika
raunanja primjenjivala se u starom veku, pre otprilike 5.000 godina, u drevnom Vavilonu,
Sumeru, Egiptu, Kini i Indiji. Graditelji piramida, hramova i drugih graevina znali su da
raunaju. Pomou duine meseeve senke predviali su vreme sledeeg punog Meseca kao
i vreme pomraenja Meseca. Prvi prenosni raunar "abak" (grki abax znai ploa za
raunanje), koristio se u Vavilonu pre 3.000-5.000 godina.
Mnogi umni ljudi doprineli su, kroz istoriju, svojim radom nastajanju dananjih raunara.
Pascaline je jedna od prvih raunskih maina koja je nastala oko 1642. godine za koju je
ideju dao Blaise Paccal (1623-1662), pa je maina po njemu i dobila ime. Skicu za
mehaniku mainu za sabiranje dao je Leonardo Da Vinci (1425-1519), dok je Gottfried
Wilhelm von Leibniz napravio, oko 1671., mainu koja je mogla, osim sabiranja i
oduzimanja, jos i da mnoi i deli.
Binarna logika se pojavila 1801. (tvorac je Joseph Marie Jacquard (1752-1834)) a 1854.
504
godine George Boole opisuje svoj sistem za simboliko i logiko rasuivanje koji kasnije
postaje osnova za kompjuterski dizajn [5].
Rad na prvom raunaru sa elektronskim cevima pod nazivom "ENIAC", zapoet je 1943.
godine na Univerzitetu Pennsylvania. Osnovne principe arhitekture dananjih raunara
postavio je Don fon Nojman (John von Neumann, 1903-1957). On je prvi napravio razliku
imeu materijalnog dela raunara - hardvera (hardware) i programskog dela - softvera
(software).
William Shockley, John Bardeen i Walter Brattain izumeli su "prenosni otpornik", kasnije
poznat kao tranzistor. Ovaj pronalazak otvorio je eru moderne elektronike korienja
"elektrona u vrstim telima". Daljom integracijom tranzistora sa otpornicima i
kondenzatorima na jednom poluprovodnikom ipu, dobijeno je monolitno integrisano kolo
(IC). Ova tehnologija omoguila je mnoge inovacije u raunarima i komunikacijama, koje
su do nesluenih razmera promenile ovekov nain ivota.
Minijaturizacija raunara poinje primenom mikroprocesora sredinom 70-tih godina, to
predstavlja karakteristiku raunara etvrte generacije. Zahvaljujui snazi mikroprocesora,
neki raunari su smanjeni do veliine kalkulatora. U drugom smeru, nastavlja se dalja
ekspanzija raunara velike snage zvanih superraunari (eng. supercomputers), koji su
razvijani za potrebe sloenih naunih izraunavanja. Najpoznatije raunare ove vrste razvio
je Simor Krej (Seymour Cray).
Pojava personalnih raunara kao monih radnih stanica, dovela je do sutinske promene u
koncepciji organizacije informacionih sistema. Naputaju se skupi specijalizovani
raunarski sistemi zatvorene arhitekture i specifine programske podrke. Prelazi se na
mreu radnih stanica standardizovane arhitekture i programske podrke koja je ak i
otvorenog koda. Razvoj tehnologije, usavravanje raunarske opreme i pojeftinjenje
hardvera do nesluenih razmera dovelo je do masovne primene raunara ne samo u
poslovne svrhe ve i za linu upotrebu, zabavu i komunikaciju. Opremaju se kolske
raunarske uionice, domainstva, izuavanje i rad na personalnom raunaru postaju
dostupni svim uzrastima od 7-77 godina, celokupnoj populaciji, jednom reju.
Dodue, u naoj sredini najmanje deset godina posle poetka masovne upotrebe
mikroprocesorske tehnike u projektovanju i upravljanju profesionalnih ureaja. Tu se
pojavljuje anahronizam i nesklad: primena mikroprocesora prednjai nad upotrebom
personalnih raunara, a upoznavanje sa njihovom strukturom i programskim upravljanjem
potpuno zaostaje za upoznavanjem personalnih raunara i korienja aplikativnih programa
iz kanelarijskog paketa Microsoft-a.
Postoji jo jedan razlog za takav "paradoksalni" razvoj dogaaja. Naime, nepravedne
sankcije nametnute naoj zemlji potpuno su zaustavile industrijski razvoj i dovele do
usporavanja primene savremenih tehnolokih dostignua. Posebno je buduem
industrijskom kolapsu doprinelo razaranje nae zemlje u NATO-agresiji. I dok su druge
zemlje na zapadu razvijale svoje industrijske kapacitete i nastavile primenu tehnikih
inovacija, tehniki ureaji se u naoj zemlji nisu proizvodili. Ukoliko su se sporadino i
proizvodili, bili su na konceptualnom nivou sa kraja 80-ih godina. 2000. godina predstavlja
poetak preplavljenosti industrijske robe sa zapada sa najsavremenijom upravljakom
elektronikim. Susreu se "kompjuterizova" auto elktronika, ve maine procesorsi
upravljane, deije igrake sa mikroipovima u sebi...
505
4. UPRAVLJANJE ELEKTRINOG POGONA LIFTOVA

Nai profesionalni ureaji potpuno zaostaju u svakom pogledu u odnosu na uvozne:
koncepcijski, tehnoloki, dizajn, upravljaka elektronika... Nastaje razdoblje eksploatacije
do "izdisaja" starih, domaih sistema i postepena zamena novim, uvoznim. Naravno, tamo
gde ima sredstava.
Slikovito se ova problematika ogleda u visoko profesionalnim ureajima specifine namene
na motorni i elektromotorni pogon kao to su, na primer, bageri, elevatori, liftovi i drugi.
Stara reenja liftova sa protivtegovima, gabaritno velikim motorima i relejnom
upravljakom logikim su jo uvek u upotrebi, posbno u stambenim zgradama gde je
prisutan problem novih ulaganja. Serviseri "stare kole" su ovde nezamenljivi. Meutim, za
ovakve ureaje koji zahtevaju visok nivo sigurnosti, zakonska ogranienja neminovno
dovode do njihove skore zamene. S druge strane, odravanje ovakvih sistema je
komplikovano, servisni materijal je veoma skup ili ga nema. Na slici 1. prikazana je
pruncipska ema komande na dole-simplex, renomiranog proizvoaa liftova "DAKA".
Ona ima za cilj da pokae komplikovanost upravljake logike bazirane na relejnoj tehnici.
Slika 1. DAKA - Principska ema komande na dole-simplex

U cilju poreenja starog i novog izvoenja upravljake tehnike data je slika broj 2. Ona
prikazuje novi, modularni koncept upravljake jedinice liftova baziran na primeni
integrisanih kola i mikroprocesorske tehnologije, finskog proizvoaa "KONE".
U nastavku je data uporedna analiza komandi liftova na relejnom i PC board modularnom
principu [6].
506
Osnovna blokovska struktura svih komandi upravljanjem liftova je sastavljena iz sledeih

segmenata:
ulazni NN deo;
pogonski deo sa komandnim kolom pogona;
sigurnosno kolo (SK kolo);
prijema i obrada komandi korisnika (preko upravljakih kutija u kabini i na prilazima);
pozicioniranje i dojava pozicije;
korisniki interfejs (komandni tasteri/dugmad, displej, gong...);
komandno-upravljaki deo;
opciono (povezivanje grupe, daljinski nadzor...).
Slika 2. Blok dijagram frekventnog invertora u sprezi u procesorskoj tehnologiji

Osnovni nain rada lifta je sledei:
korisnik zadaje komandu pritiskom na dugme za pozivanje/slanje kabine lifta;
informacija se preko dela za prijem i obradu komande registruje, memorie i
prosleuje;
po dobijanju informacije, komandno-upravljaki deo sistema proverava status
sigurnosnog kola (izlaz iz sigurnosnog kola je pozitivan samo ako su ispunjeni svi
sigurnosni uslovi...);
ako su predhodno svi uslovi ispunjeni, komandno-upravljaki deo prosledjuje
informaciju da se komanda prihvata i korisnik dobija informaciju o prihvatanju
komande;
komandno-upravljaki deo daje komandu pogonskom delu da pogon treba da startuje;
tokom kretanja kabine, deo za pozicioniranje preko senzora (dojava) dobija
informaciju o aktuelnoj poziciji kabine i o tome daje non-stop informaciju
komandno-upravljakom delu;
507
komandno-upravljaki deo prati signale o poziciji kabine;

kada kabina naie na zonu za zaustavljanje komandno-upravljaki deo daje signal
pogonskom delu da zaustavi pogon;
nakon zaustavljanja kabine lifta putnik otvara vrata (ili se vrata otvaraju dobijanjem
signala iz komandno-upravljakog dela) i izlazi iz kabine;
lift nastavlja sa ispunjenjem drugih komandi ili eka sledeu komandu korisnika.
Kod liftova sa relejnim upravljanjem, svaki signal je kontrolisan preko kontakata relea.
Projektovanje relejnih komandi liftova (radi ispunjenja osnovnih zahteva) je dosta
komplikovano zbog korienja veeg broja relea. Radovi na izvoenju i odravanju
instalacije liftova sa relejnim upravljanjem su veoma sloeni i zahtevaju dosta vremena.
Dodatne (opcione) funkcije koje se mogu realizovati relejnim upravljanjem, zahtevaju

dodavanje novih relea. Na ovaj nain svako od dodatnih, opcionih, reenja zahteva i
dodatne trokove i uslonjava kasnije odravanje.
Za razliku od relejnih reenja koja su se u svetu masovno primenjivala do 90-tih godina,
danas je opte prihvaen koncept mikroprocesorski baziranih upravljanja liftovima.
Primena mikroprocesorski organizovanog upravljanja liftovima je umnogome dala
pozitivne rezultate u sledeem:
modularni koncept organizacije hardvera, vrlo jednostavan za instaliranje i odravanje;
smanjenje trokova proizvodnje;
pouzdanost opreme je na visokom nivou;
pouzdana komunikacija modula i iroki opseg mogunosti kontrole pogona uz primenu
frekventnog invertora;
poveana uteda u materijalu za instalaciju;
obrada i komandovanje sistemom je pouzdanije i bre;
iroki izbor opcija sa standardnom opremom;
standardizacija hardvera usled fleksibilnog softvera, ime se za razliite konfiguracije
liftova koriste isti elementi (razliiti broj stanica, razliit nain zadavanja komandi,
razliiti sistemi nadzora radom lifta i interfejsa...);
promena naina rada po izboru korisnika jednostavnom doradom/izmenom softvera;
manji broj otkaza tokom odravanja i vee zadovoljstvo korisnika;
postojanjem
"Self Diagnostic SW-a" koji je standardan, smanjuje se vreme
intervencija tokom odravanja i drastino poveava efikasnost odravanja;
mogunost izbora irokog spektra prikaza i obavetavanja korisnika korisnikim
interfejsom.
Kao to je istaknuto u [6], liftovi sa novim konceptom instaliraju se od pre petaestak
godina. U naem okruenju u svim novim zgradama, poslovnim objektima i trnim
centrima. To znai da je evidentna potreba za montaerima i serviserima liftova koji su kroz
kolovanje imali priliku da se upoznaju, naue i obue za primenu novih tehikotehnolokih reenja. Problem je u tome to nastavni programi i sadraji kasne sa
znaajnijim prelaskom na nove tehnologije. Jedan od razloga je i "strah od nepoznatog"
koji se javlja kod nastavnikog kadra. Sprovedena istraivanja su pokazala da su nastavnici
obaveteni o osnovnim pojmovima procesorskog upravljanja i ugradnim delovima raunara
ali nedovoljno da bi bez ustezanja sproveli inovacije u nastavi. injenica je da program
Ministarstva prosvete predvia detaljno prouavanje i praktinu hardversku i softversku
realizaciju jednostavnijih elektronskih ureaja na nekim smerovima elektrotehnikih kola
508
[7]. Meutim, zbog potpunog prelaska na procesorsko upravljanje u svim ureajima,

neophodno je upoznati sve uenike kola tehnikih usmerenja i studente tehnikih fakulteta
sa osnovama procesorskog upravljanja. To je jedan od naina za prevazilaenje jaza izmeu
aktuelnog sadraja mnogih udbenika koji razjanjenje problematike elektromotornog
pogona baziraju na relejnim emama [8] i ema u uputstvima za montau, odravanje i
servisiranje sa kojima se mlai svreni elektrotehiari susreu u praksi.
5. ZAKLJUAK
U radu je razmatrana problematika raskoraka izmeu nastavnih planova i programa
elektrotehnikih srednjih kola vezanih za predmete koji se bave pogonom i upravljenjem
ureaja koji se baziraju na upravljakoj tehnici relejnog tipa i savremenih ureaja baziranih
na mikroprocesorkoj programskoj kontroli. Pokazano je, u kratkom hronolokom osvrtu, da
masovna primena mikroprocesora i mikrokontrolera u upravljanju profesionalnih ureaja
prednjai desetak godina nad upotrebom raunara u svim oblastima ovekovog ivota.
Zakljueno je da, ipak, poznavanje osnovnih principa i rada procesorskog upravljanja kasni
za znanjima iz oblasti rada i primene personalnih raunara, ije je savladavanje zvanino
usvojeno i sprovodi se u kolstvu. Pokazano je na primeru liftovskih komandi, postrojenja
koje je masovnoj primeni, da je neminovno stare programe, bazirane na relejnoj
upravlakoj tehnici, osavremeniti procesorskim upravljanjem koje je, u oblasti liftovskih
komandi, prisutno due od petnaest godina. Za takav prelazak potrebno je obuiti, pre
svega, nastavniki kadar, ali ne samo nastavnike elektrotehnike struke. Zbog masovne
upotrebe mikrokontrolera u upravljanju svih ureaja, poev od "lokomotive pa do igrake",
prdlae se uvoenje obaveznog opteobrazovnog predmeta "Osnovi mikroprocesorskog
upravljanja" na svim tehnikim fakultetima.
6. LITERATURA
[1] Jurevi, M., Opis strukture mikrokontrolera 8051:
ttp://www.automatika.rs/index.php/baza-znanja/mikrokontroleri/mikrokontroleri.html
[2] Nikoli, Z.: Primena mikroprocesora u simultanom upravljanju trofaznog
servostabilizatora mrenog napona, magistarska teza, Elektronski fakultet u Niu,
1982.
[3] Nikoli, M., Todorovi, I., Cani, A., Stokanovi, S., Ranelovi, M.: Novo renje
mobilnog rendgen aparata upravljanog mikroraunarom, XXXVIII Konferencija za
ETRAN, Ni, Juni 1994, Zbornik radova, str.I-41-42.
[4] Nikoli, M.: Jedno reenje upravljake jedinice mobilnih rendgen-aparata na bazi
mikroraunara, magistarska teza, Elektronski fakultet u Niu, 1998.
[5] Jelena, O., Istorija raunara: http://users.teol.net/jelena.o/skola_racunara.htm
[6] http://www.euroliftgroup.com/htm/srbija.htm
[7] Slubeni glasnik RS - Prosvetni glasnik, strana 104 - Broj 3, 21. avgust 2005.
[8] Gojni G., Justinijanovi M.: Elektrini pogon dizalica i liftova, udbenik za IV razred
elektrotehnike kole, Zavod za udbenike, Beograd, tree izdanje, 2008.
509


UDK: 371.3:007.5
Struni rad
REALIZACIJA PROJEKTNE NASTAVE U OGLEDNOM PROFILU

TEHNIAR MEHATRONIKE
Slobodan Aleksandrov 1, Predrag Simi2, Milomir Mijatovi3
Rezime: Za uspeno ostvarivanje veoma kompleksnog kurikuluma obrazovnog profila

Tehniar mehatronike, potrebna su savremena didaktika sredstva i nastavnici iz razliitih
podruja rada, koje treba pripremiti za primenu novih nastavnih metoda i tipova nastave u
obrazovanju. Projektna nastava prua mogunost povezivanja steenih znanja i vetina iz
razliitih oblasti u realizaciji sloenih mehatronskih sistema . U radu je razmatran znaaj
realizacije projektne nastave, preduslovi za uspenu organizaciju, priprememanje i naini
realizacije projekta, prezentacija projekta i evaluacija.
Kljune rei: mehatronika, projektna nastava, obrazovanje, srednja kola.
REALIZATION OF PROJECT TEACHING IN EXPERIMENTAL

PROFILE MECHATRONICAL TECHNICIAN
Summary: For successful realization of a very complex educational curriculum
Mechatronics Technician profile in contemporary didactic resources and teachers are
needed from different areas of work, to prepare for the implementation of new teaching
methods and types of instruction in education. Project strategies provides connectivity
acquired knowledge and skills from different areas of complex mechatronical systems. The
worksheet discussed the importance of the realization of the project plan, the prerequisites
for a successful organization, preparation and ways of project implementation, project
presentation and evaluation.
Key words: mechatronic, project teaching, education, secondary school.
1. UVOD
Obrazovanje u mehatronici zadnjih godina dobilo je sve vei znaaj. Nekoliko univerziteta
koluje inenjere mehatronike osnovnih, master i doktorskih studija. kolske 2007/2008 kao
1
Slobodan Aleksandrov, dipl.in. elektrotehnike, Tehnika kola Trstenik, Vuka Karadia 11,
Trstenik, E-mail: aleksandrovs@yahoo.com
2
Predrag Simi, dipl.in. mainstva, Tehnika kola Trstenik, Vuka Karadia 11, Trstenik, E-mail:
simpred@sbb.rs
3
Mr Milomir Mijatovi, predava strukovnih studija, Visoka tehnika mainska kola strukovnih
studija, Radoja Krstia 19 , Trstenik
Slobodan Aleksandrov i dr.
ogledni profil u srednjim strunim kolama, na predlog Tehnike kole Trstenik , uveden je
obrazovni profil Tehniar mehatronike u est kola. Potreba za ovim profilom rezultovala je
time da je kolske 2009/2010 ovaj profil upisalo 19 kola. Plan i program ovog profila
razvijan je Dakum metodom, a planove i programe kreirali su nastavnici stednjih strunih
kola. Tehniar mehatronike osposobljava uenike da ovladaju znanjima i vetinama koja su
potrebna da upravljaju, testiraju, servisiraju mehatronske sisteme. Savremeni mehatronski
sistem predstavlja sofisticiran elektro-mehaniki sistem, opremljen senzorima i izvrnim
organima, kojim upravljaju industrijski raunari. Za kolovanje ovog profila potrebna su
znanja i vetine iz sledeih naunih oblasti:
mehanika
hidraulika i pneumatika
elektrotehnika i elektronika
digitalni sistemi , mikrokontroleri, programibilni logiki kontroleri
elektromotorni pogoni i oprema
robotika
informatika i programiranje
Navedene oblasti uenici prouavaju kroz strune predmete, strune module i izborne
predmete. Karakteristino za ovaj profil je da su nastavni planovi strunih predmeta i modula
kreirani na osnovu projektovanih kompetencija. Za svaki modul definisani su ciljevi i ishodi
obrazovanja, kao i preporueni sadraji. Da bi proces obrazovanja bio uspean, potrebno je
sinhronizovati dinamiku nastave izmeu opteobrazovnih predmeta i strunih modula i
predmeta. Na ovaj nain uspostavlja se potpuna saradnja izmeu svih nastavnika koji su
ukljueni u realizaciju nastavnog procesa.
AKTUATORI
- Elektrini motori/linearni motori
- Pneumatski motori/cilindri
- Hidrauliki motori/cilindri
IZLAZ
- D/A
- PWM
- DC/DC
- Pojaavai
- Napajanje
MEHANIKI
SISTEM
UPRAVLJAKI
SISTEM
- Mikrokontroleri
- PCL
- LogIa kola
- Kontrolni algoritmi
- Logika i aritmetika
SENZORI
- Induktivni - Kapacitivni
- Otporniki - Foto
- Piezo
- Ultrazvuni
ULAZ
- A/D
DC/DC
- Filteri
- Pojaavai
GRAFIKI DISPLEJ
- LED
- LCD
- PLAZMA
Slika 1. Blok ema mehatronskog sistema

Na slici 1. prikazana je uoptena blok ema mehatronskog sistema. Upravljanje mehanikim
sistemima vri se aktuatorima na osnovu informacija senzora koje iz procesa prima
upravljaki sistem. Na ostovu stanja senzora, poloaja aktuatora i uneenog programa u
mikrokontrolerski sitem generie se upravljanje za sve elektro, pneumatske i hidraulike
aktuatore. Praenje i kontrolu parametara sistema, poloaja aktuatora, brzine i poloaja
motora, vri mikrokontrolerski upravljaki sistem. Ove podatke operater prati preko grafikih
511
displeja. Korienjem SCADA (System Control and Data Acquisition) Sistema za

upravljanje i akviziciju podataka, ove sisteme je mogue pratiti i njima upravljati sa udaljenih
lokacija. Sloenost i kompleksnost mehatronskih sistema zahteva primenjiva znanja iz
razliitih oblasti, koja treba objediniti u jedinstven sistem. Realizacija mehatronskog sistema
kroz projektnu nastavu predstavlja idealan primer za timski rad uenika, nastavnika i
saradnika.
2. PROJEKTNA NASTAVA
Klasina nastava ograniena je nastavnim planom i programom, tako da su sve aktivnosti
usmerene na realizaciju unapred definisanog programa. Tano su definisani ciljevi, podeljene
teme i definisane nastavne jedinice. Povezivanje znanja sa vetinama i sposobnostima je slabo
izraeno, a koorelacija sa drugim predmetima uglavnom ne postoji. Dominantan je frontalni
oblik rada, u manjem obliku grupni i glavnu ulogu u nastavnom procesu igra nastavnik. Ovaj
tip nastave je i dalje dominantan u naem kolskom sistemu. Savremena nastava u prvi plan
postavlja uenika kao aktivnog uesnika u procesu uenja. Saradnja sa nastavnikom, rad u
parovima, timski rad i nastava usmerena na ishode, poeljni su oblici rada i nastave. Jedan od
najzahtevnijih oblika nastave predstavlja projektna nastava. Za realizaciju projektne nastave
potrebno je definisati temu projekta, cilj projekta, vremenski interval, potrebne ljudske i
materijalne resurse, mesto realizacije, vrednovanje i nain prezentacije projekta. Neke od
glavnih karakteristika projektne nastave su:
Nastava orijentisana na cilj koji rezultira proizvodom
Nastava orijentisana na uenika
Partnerski odnos nastavnika i uenika
Podrazumeva sloeni zadatak koji se razlae na jednostavne
Otvorenost prema problemskim situacijama i zadacima
Koorelacija nastavnika iz razliitih predmeta
Primena novih nastavnih metoda uenja
Razvijanje organizacionih i komunikacionih sposobnosti uenika
Ukljuuje rad vie uenika koji ine tim
Potrebna saradnja i koordinacija izmeu timova
Vremenska ograniena
Projektna nastava prua mogunost timskog rada, podsticanje solidarnosti, samostalnosti i
odgovornosti uenika. Osnovna karakteristika projektne nastave je usmernost na realiazaciju
definisanog projekta. Kao ograniavajui faktor je to to je ova nastava vremenski ograniena.
Da bi se projekat realizovao, mora se izvriti realno i detaljno planiranje, razlaganje projekta
na manje zadatke, redosled zadataka i definisano vreme za realizaciju. Voa projekta mora
motivisati saradnike i uenike, da uspeno realizuju svoje zadatke. Kada se projekat realizuje
kao prototip, javljaju se nepredvieni problemi koje treba savladati. Tada mogu nastati
konflikti, koje treba usmeriti u pravcu konstruktivnog pronalaenja reenja. Pre definisanja
projekta, potrebno je uzeti u obzir oekivanja uenika, njihova interesovanja, motivaciju,
raspoloive resurse, kao i cilj projekta. Posle definisanja teme projekta, potrebno je izvriti
grubo planiranje. Analizom projekta, definiemo teme koje je potrebno obraditi kroz razliite
nastavne predmete. Zatim sledi detaljno planiranje, formiranje timova, specifikacija materijala
i pribora, proraun trokova. Sledi proces realizacije projekta, izrada, montaa, povezivanje,
programiranje, testiranje i dijagnostika realizovanog ureaja. Na kraju procesa vri se
prezentacija i evaluacija realizovanog projekta.
512
3. REALIZACIJA PROJEKTNE NASTAVE

Definisanu projektni nastavu u nastavnim planovima i programima moemo sresti u kolskom
sistemu Republike Slovenije. Ovaj oblik nastave u kolovanju tehniara mehatronike u
kolskom centru Velenje, Republika Slovenija, realizuje se kroz projektne nedelje tokom
kolske godine. Tokom realizacije projekta ukljueni su svi nastavnici koji realizuju nastavu u
tom obrazovnom profilu. U naim nastavnim planovima i programima nije definisan poseban
modul Projektna nastava, ali postoje mogunosti za realizaciju ovog tipa nastave. Projektnu
nastavu je veoma teko realizovati kroz klasinan oblik nastave. U zavisnosti od sloenosti
teme mogua su dva principa realizacije nastave. Projekte male sloenosti mogue je
realizovati kroz asove vebi strunih predmeta kada je odeljenje podeljeno u grupe, uz
pomo nastavnika opteobrazovnih predmeta kroz redovne asove. Realizacija ovakvih
projekata poeljna je u prvom i drugom razredu obrazovnog profila tehniar mehatronike.
Nosioci projekta u prvom razredu bili bi nastavnici modula Priprema elektro-mainskih
materijala, optestrunih predmeta Elektrotehnika sa merenjima i Tehniko crtanje. U drugom
razredu prilikom realizacije projektnih zadataka, nosioci projekta bili bi nastavnici predmeta i
modula: Elektronika, Mainski elementi i Hidraulike i pneumatske komponente.
Drugi nain realizacije projektne nastave je realizacija u toku blok nastave, predviene u
treem i etvrtom razredu obrazovnog profila tehniar mehatronike. U ovom uzrastu uenika,
mogue je realizovati kompleksnije projekte, jer su uenici ovladali osnovnim znanjima i
vetinama za anlizu i realizaciju mehatronskih sistema. U kurikulumu treeg razreda
planirano je ukupno 60 asova nastave u bloku iz strunih modula Hidrauliki i pneumatski
sisatemi kao objekti upravljanja (18 .), Sistemi upravljanja (24 .) i Elektrini pogoni i
oprema u mehatronici (18 .). Kod realizacije blok nastave odeljenje je podeljeno u dve grupe
od po 12 uenika. Nastavnici ovih modula bie nosioci projekta koji se realizuje. Saradnici na
projektu bie nastavnici strunih modula Merni pretvarai, Digitalna elektronika,
Mikrokontroleri i Modeliranje sa analizom elemenata i mehanizama. Ovi struni moduli
uglavnom se realizuju u laboratorijama i kabinetima kroz asove vebi, tako da omoguavaju
uenicima da neke delove projekta realizuju tokom redovne nastave. Dragocena je pomo
nastavnika opteobrazovnih predmeta kod definisanja projekta, prorauna i prezentacije
projekta. Projekte najvee sloenosti poeljno je realitovati u etvrtom razredu. Uenici e biti
ve upoznati sa projektnom nastavom iz prethodnog razreda, imae potrebna predznanja i
vetine koje e kroz ove projekte nadograivati i usavravati. Nosioci projekta bie nastavnici
modula Testiranje i dijagnostika mehatronskih sistema i Odravanje i montaa mehatronskih
sistema. Ovi moduli realizuju se sa nedeljnim fondom od po 5 asova vebi i 30 asova blok
nastave, ime se prua mogunost da se projekti odvijaju tokom jednog polugodita ili
kontinualno tokom cele kolske godine. Saradnici na projektu bie nastavnici modula
Programibilni logiki kontroleri, Mehatronski sistemi i predmeta Preduzetnitvo. U projekat
obavezno ukljuiti i nastavnike opteobrazovnih predmeta.
U ovom radu bie prikazan ciklus pripreme i realizacije projekta Elektro-pneumatska presa,
koji je pogodan za realizaciju u treem razredu. Pre poetka kolske godine potrebno je da
struni aktivi Elektrotehnike i Mainstva zajedniki definiu nekoliko tema projekata koji su
pogodni za realizaciju . Za svaku temu potrebno je pripremiti odgovarajuu dokumentaciju,
odrediti mesto realizacije, predraun trokova i nain finansiranja. Uenici e na poetku
kolske godine biti upoznati sa predvienim projektima, ciljevima projekta i primene
realizovanih projekata. Za realizaciju projekta potrebno je formirati grupe od 4 do 6 uenika.
Od svake grupe tokom projekta potrebno je formirati tim, tako da svaki tim realizuje svoj
513
projekat. Na osnovu prezentovanih informacija, uenici biraju jedan od ponuenih projekata.

Sa izborom projekta upoznaju se svi nastavnici koji realizuju nastavu u tom odeljenju,
imenuju se voe projekata i njihovi saradnici. O svim aktivnostima potrebno je voditi pisanu
evidenciju i formirati bazu podataka projekta. Projektna nastava e se realizovati kroz blok
nastavu od 60 asova po grupama, i to u dve nedelje. Prva nedelja projektne nastave
realizovae prve nedelje u decembru, a druga nedelja projektne nastave realizovati u drugoj
nedelji aprila. U realizaciji projekta aktivni su svi nastavnici koji realizuju nastavu u
oglednom profile tehniar mehatronike. Pre poetka i tokom projekta svi uesnici se moraju
pridravati mera tehnike zatite. Organizacija projektne nastave, sa nosiocima i aktivnostima
prikazana je u tabelama 1 i 2.
Tabela 1: Organizacija aktivnosti prve nedelje projektne nastave
Radni dan Nosioci aktivnosti
Aktivnosti
Ponedeljak Hidrauliki i pneumatski sisatemi
Poseta preduzeu PPT Zaptivke

Elektrini pogoni i oprema u
Upoznavanje sa mainama za presovanje,

mehatronici
princip rada
Sistemi upravljanja
Snimanje, fotografisanje maina

Mikrokontroleri
Analiza rada prese u kolskim abinetima

Utorak
Hidrauliki i pneumatski sisatemi
Upoznavanje sa dokumentacijom prese

Elektrini pogoni i oprema u meh.
Opis modula
Sistemi upravljanja
Formiranje grupa
Srpski jezik i knjievnost
Izrada uputstva u elektronskom obliku na

Engleski jezik
srpskom i engleskom jeziku
Sreda
Izrada funkcionalne blok eme prese

kao objekti upravljanja
Izrada dokumentacije elektrine instal.

Izrada dokumentacije pneumatske instal.

Modeliranje sa analizom
Proraun i modeliranje elemenata prese

elemenata i mehanizama
Izrada detaljnih i sklopnog crtea prese

etvrtak
Izbor pneumatskih i mainskih kompon.

Izbor elektrine opreme i kablova

Sistemi upravljanja
Formiranje porudbenica i slanje zahteva

Raunarstvo i informatika 2
dobavljaima za predraun komponenti
Petak
Analiza dobijenih ponuda

Proraun cene prese i formiranje narud.

Sistemi upravljanja
Priprema detaljnog plana za izradu prese

Matematika
Izrada prezentacije u elektronskom oblik
Priprema projekta u prvoj nedelji predstavlja veoma vaan korak za uspenu realizaciju
projektne nastave. Sve komponente i materijal potrebno je obezbediti pre poetka druge
nedelje projketne nastave, koje se realizuje u aprilu. Poto postupak izrade upravljake
elektronike zahteva dui vremenski interval, za izradu protoripa i programiranje
mikrokontrolerskog sistema koristiti asove vebi iz predmeta Digitalna elektronika i
Mikrokontroleri. Na asovima predmeta Modeliranje sa analizom elemenata i mehanizama i
Hidrauliki i pneumatski sisatemi kao objekti upravljanja, proveriti celokupnu dokumentaciju
projekta. U tabeli 2 predstavljen je detaljan raspored aktivnosti svih uesnika u projektu.
Postupak montae i testiranje mehatronskog sistema je dosta sloen proces, koji zahteva
dobru organizaciju i koordinaciju izmeu lanova tima.
Posle realizacije projekta, veoma je vano da se izvri detaljna analiza toka realizacije
projekta, istai dobre strane projekta i nedostatke koje treba ukloniti prilikom sledee
realizacije projekta. Relaizovani projekti bie izloeni u holu kole, kako bi se uenici ostalih
514
odeljenja upoznali sa rezultatima rada svojih vrnjaka. Poeljno je da prezentaciji projekata

prisustvuju predstavnici kolske uprave, uenici, nastavnici, roditelji uenika, socijalni
partneri, predstavnici lokalne samouprave i novinari.
Tabela 2: Organizacija aktivnosti druge nedelje projektne nastave
Radni dan Nosioci aktivnosti
Aktivnosti
Ponedeljak Priprema elektromainskih
Trebovanje materijala
materijala
Seenje,turpijanje i priprema za spajanje

Mainski elementi
Kontrola
Utorak
Priprema elektromainskih
Buenje i urezivanje navoja

materijala
Kontrola
Mainski elementi
Spajanje metalne konstrukcije

Sreda
Mainski elementi
Montaa pneumatskih komponenti

Hidraulike i pneumatske
Povezivanje pneumatskog sistema

komponente
Ispitivanje funkcionalnosti pneumatskog

Hidrauliki i pneumatski
sistema
sisatemi kao objekti upravljanja
Pisanje izvetaja
etvrtak
Montaa elektrine opreme i komponenti

mehatronici
Povezivanje elektrine instalacije

Mikrokontroleri
Montaa upravljakog sistema

Sistemi upravljanja
Programiranje mikrokontrolera
Testiranje maine runo/automatski

Petak
Hidrauliki i pneumatski
Priprema za prezentaciju projekta

sisatemi kao objekti upravlj.
Vrnjaka prezentacija projekata

Prezentacija projekta socijalnim partnerima

meh.
Evaluacija projekta
Raunarstvo i informatika 2
Engleski jezik
4. ZAKLJUAK
Primena projektne nastave zahteva veliko angaovanje svih resursa kole. Ovaj tip nastave
omoguava primenu steenih znanja i vetina uenika tokom kolovanja, uz nadzor i pomo
nastavnika prilikom realizacije komplesnih projekata. Na ovaj nain razvijamo timski rad,
partnerski odnos uenika i nastavnika, primenu novih nastavnih metoda, koorelaciju
nastavnika iz razliitih predmeta i modula, to omoguava da nastava zaista bude usmerena na
uenika. Projektnom nastavom razvija se saradnja kole, privrede, lokalne samouprave i
prestavnika Ministarstva prosvete. Ovaj tip nastave treba planirati i razvijati u svim
obrazovnim profilima srednjeg strunog obrazovanja. Slian model projektne nastave je
primenjiv je i na visoko obrazovanje.
5. LITERATURA
[1] Golubovi D., Mijatovi M., Robajac O.: Mehatroniko obrazovanje u srednjoj koli,
Tehnika i informatika u obrazovanju, str. 145-151, aak, 2006.
[2] Tutunji T., Sallem A., Abd Rabbo S.,: An Undergraduate mechatronics project class
at Philadelphia University, Jordan: Metodology and expperience, IEEE Transaction
on education, Vol.52, No.3, Avgust 2009
515


UDK: 004.5:371.3
Struni rad
OKTOPOD STUDIO INOVATIVNO NASTAVNO SREDSTVO

Petar Francikovi 1, Robert Kova 2, Danilo Macanovi 3, Milan Romi 4
Rezime: Oktopod Studio predstavlja inovativno nastavno sredstvo za sticanje opteg

tehnikog znanja kao i znanja iz oblasti elektrotehnike, na asovima tehnikog vaspitanja,
elektronike, robotike i informatike. Namenjeno je uenicima osnovnih i srednjih kola za
praktian prikaz primera iz pomenutih oblasti. Rad prikazuje upravljanje perifernim
jedinicama preko raunara korienjem interfejsa i namenskog softvera. Softver sadri vie
naina za sticanje osnovnog znanja iz oblasti programiranja pogodnih za sve uzraste.
Oktopod Studio prua mogunost za kvalitetniji i kreativniji program nastave.
Kljune rei: Interfejs, robotika, programiranje, kreativnost, obrazovanje.
OKTOPOD STUDIO INNOVATIVE EDUCATION TOOL

Summary: Oktopod Studio represents an innovative education tool for acquiring common
technical knowledge and also knowledge from area of electrotechnics, in classes of
technical education, electronics, robotics and informatics. It is meant for students from
elementary and high schools for presenting practical examples in mentioned areas. This
essay shows how to control some of the periferal devices using a computer interface with
matching software. Software provides various means for acquiring basic knowledge in area
of programming and is suitable for all ages. Oktopod Studio presents possibilities for more
quality and creativity in teaching.
Key words: Interface,robotics, programming, creativity, education.
1. UVOD
Oktopod studio je nastao iz potrebe osnovnih i srednjih kola za inovativnijim i
savremenijim nastavnim sredstvom kao i za praktian prikaz svih teoretskih zakljuaka i
reenja. Zahteva od korisnika potpunu panju, a sa druge strane budi matu i obuka postaje
1
Petar Francikovi, Fakultet Tehnikih Nauka, Trg Dositeja Obradovia 6, Novi Sad,
E-mail: franciskovicpetar@gmail.com
2
Robert Kova, Fakultet Tehnikih Nauka, Trg Dositeja Obradovia 6, Novi Sad,
E-mail: robikovacs@yahoo.com
3
Danilo Macanovi, Fakultet Tehnikih Nauka, Trg Dositeja Obradovia 6, Novi Sad,
E-mail: macanovicdanilo@gmail.com
4
Milan Romi, Fakultet Tehnikih Nauka, Trg Dositeja Obradovia 6, Novi Sad,
E-mail: milan.romic.ftn@gmail.com
Petar Francikovi i dr.
niz interesantnih trenutaka koji se pamte. Uz pomo mentora, korisnik moe da savlada
praktino sve elemente iz oblasti elektrotehnike, elektronike i programiranja. Oktopod
studio se sastoji iz hardvera, softvera i perifernih jedinica. Kombinacijom ova tri elementa,
moe se postii simulacija i najkomplikovanijih kompjuterski upravljanih sistema. U ovom
radu emo opisati hardver, softver i pojedine periferne jedinice, njihov kombinovani rad
kroz nekoliko jednostavnih primera i izvesti zakljuak u vidu obima praktinog znanja
prenetog na korisnika.
2. HARDVER
Hardver predstavlja elektrini sklop za upravljanje perifernim jedinicama. Implementiran je
na dvoslojnoj tampanoj ploi, koja sadri ukupno 26 vienamenskih prikljuaka. Izgled
harvera je prikazan na sledeoj slici (Sl. 1.).
Slika 1: Izgled hardvera

Hardver moe da upravlja DC motorima, SERVO motorima, svetlosnom tehnikom i
drugim ureajima. Centralni deo hardvera je mikrokontroler Atmega16, koji obavlja
komunikaciju sa raunarom. Kao izlazni tranzistori su koriseni mosfetovi tipa BUZ11. Za
upravljanje DC motorima je korien integrisani drajver LM293, koji moe da saopti
maksimalnu struju do 1 A.
Spisak izlaznih i ulaznih prikljuaka i njihova funkcija su navedeni u sledeoj tabeli
(tabela 1).
517
Tabela 1: Spisak izlaznih i ulaznih prikljuaka ureaja

NAZIV PRIKLJUAKA
NAMENA
TEHNIKI OPIS
Digitalni izlazi
Izlaz 1
:
- izlazi prekidakog tipa

izvedeni
sa
MOSFET
tranzistorima
Izlaz 10
- ovi izlazi ukljuuju

iskljuuju strujni krug
ukljueno stanje 12V

iskljueno stanje 0V
Analogni izlazi
Izlaz 11
:
Izlaz 14
- izlazi sa mogunou
regulacije naponskog nivoa
(PWM
Pulse
Width
Modulation)
na
ovim
izlazima
kontinualno moe da se menja
napon strujnog kruga od 0V 12V
- izlazi za ukljuivanje i
iskljuivanje snanijih ureaja
koji
koriste
sopstveno
napajanje
- na ovim izlazima ostvaruje

se kontakt izmeu polova
prikljuaka
- izlazi za regulaciju brzine

obrtanja motora i promenu
smera okretanja
- mogunost menjanja nivoa

napona od 0V do 12V
- izlazi za upravljanje poloaja

servo motora
- mogunost prikljuenja
malih servo motora koji se
mogu koristiti u modelarstvu.
- ulazi za prikljuivanje
senzora prekidakog tipa
(granini prekidai, tasteri...)
- na ovim ulazima se detektuje

kratak spoj
- izlazi konstantnog napona za

prikljuivanje
stalnih
potroaa
- izlaz 5 V je stabilisan sa
naponskim regulatorom
Relejni izlazi
Relej 1
Relej 2
Izlazi za DC motore
Motor 1
Motor 2
- obrtanje polariteta izlaza (za

promenu smera)
Izlazi za servo motore

Servo motor 1
Servo motor 2
Digitalni ulazi
Ulaz 1
:
Ulaz 4
Izlazi konstantnog napona
Konstantni izvor 5 V
Konstantni izvor 12 V
518
- izlaz 12 V je izveden
direktno sa napona napajanja
interfejsa
Za napajanje ureaja je potrebno koristiti adapter ili akumulator od 12 volti. Snaga

napajanja treba da bude u skaldu sa prikljuenim potroaima.
Hardver se povezuje sa raunarom preko USB kabla. Praktino se moe prikljuiti na svaki
raunar.
Ureaj je zatien od preoptereenja osiguraima, posebno za upravljaki (500mA) i
posebno za energetski deo (2A).
3. SOFTVER
Upravljanje hardverom u realnom vremenu izvodi se preko raunara na kojem je instaliran
namenski softver Oktopod studio 2010. Zadatak softvera je da korisniku dozvoli direktno
upravljanje, kao i da omogui kombinaciju velikog broja integrisanih funkcija kao to su
SET, RESET, WAIT FOR, START, STOP. Softver je zamiljen tako da u svakom trenutku
dozvoli korisniku punu kontrolu nad hardverom. Sastoji se iz dva nivoa: direktno
upravljanje (DIRECT CONTROL) i upravljanje preko liste instrukcija (STATEMENT
LIST) koja omoguuje automatski rad.
3.1 Direktno upravljanje (Direct Control)
Kao to sam naslov kae, softver sadri potprogram u kome je grafiki prikazan svaki izlaz
i ulaz harvera. Dozvoljena je izmena stanja svih izlaza u realnom vremenu to preslikava
rad korisnika direktno na hardver i periferne jedinice. Izgled potprograma podsea na izgled
kontrolne table na kojoj se dugmiima upravlja hardverom (mainom, sistemom) i prikazan
je na slici (Sl. 2.).
Slika 2: Izgled potprograma Direct Control
519
3.2 Lista instrukcija (Statement List)

Korienjem liste instrukcija, korisnik moe da se ukljui u svet programiranja kroz samo
par koraka. Programiranje je u prevodu mata koju poseduje svaki ovek, ali u ovom
sluaju, mata se ispoljava u vidu popunjavanja niza instrukcija. Da bi upotpunili ovaj deo
softvera, pripremili smo za korisnike rad vie nizova odjednom. To se naziva multitasking
(paralelan rad vie lista dogaaja). Korisniku se omoguuje, na primer, upravljanje servo
motorima na jedan nain, nezavisno od upravljanja digitalnih izlaza, koji rade na drugi
eljeni nain. Da bi nastavno sredstvo bilo savremeno mora da poseduje jedan ovakav
pristup upravljanju hardverom jer je u dananjem svetu za upravljanje sistemima najbitnija
stavka paralelan rad vie perifernih jedinica (multitasking). Izgled podprograma Statement
list je prikazan na slici (Sl. 3.).
Slika 3: Izgled potprograma Statement List

Popunjen niz instrukcija se izvrava redom, instrukcija po instrukcija. Svaka instrukcija
koja se izvrava se obeleava, tako da korisnik u realnom vremenu moe da prati
izvravanje niza. Ovo predstavlja veliku prednost pri otklanjanju greaka nainjenih za
vreme popunjavanja niza (debug). Jo jedna prednost je korienje digitalnih ulaza kao
uslova za izvravanje odreenih instrukcija nad perifernim jedinicama. Kao primer moemo
navesti to da robotska ruka nee reagovati sve dok se ne pritisne taster.
4. PERIFERNE JEDINICE
Periferne jedinice predstavljaju izvrne organe iji rad se upravlja i prati pomou raunara i
interfejsa (softvera i hardvera). Mogu biti svetlosni signali, DC i SERVO motori. Kao
konkretan primer naveemo maketu grada koju su napravili uenici iz O Svetozar
Markovi iz Novog Sada i u kome se upravlja sa ulinim osvetljenjem, semaforima,
eleznicom i rampama.
Maketa grada sadri etiri regiona sa ulinim osvetljenjem, jednan pruni prelaz sa rampom
520
(branikom) i eleznicu sa vozom i skretnicama. Sve periferne jedinice su povezane na

hardver, a kao ulaz koriena su dva senzora (granini prekidai) kako bi se detektovalo
kada voz nailazi na pruni prelaz i pomou njih se sputa i podie rampa. Ceo sistem radi
automatski pomou potprograma Statement list. Za svaku perifernu jedinicu pripremljen je
po jedan niz dogaaja shodno zadatku koji obavlja (semafor, rampa, voz, rasveta). Maketa
je prikazana na slici (Sl. 4.).
Slika 4: Izgled makete grada

Drugi primer koji emo navesti je robotska ruka koja poseduje dva SERVO motora i jedan
elektromagnet. SERVO motori su prikljueni na izlaze za SERVO motore, a elektromagnet
na jedan od digitalnih izlaza. Kombinovanjem instrukcija u potprogramu Statement list,
dobijeno je upravljanje robotskom rukom koja izvrava preslaganje metalnih delova
(navrtki, vijaka) sa jednog mesta na drugo. Robotska ruka prikazana je na slici (Sl. 5.).
Slika 5: Robotska ruka

521
5. ZAKLJUAK
Korienjem Oktopod Studia uenici mogu da steknu potrebna znanja iz oblasti
elektrotehnike, elektronike i programiranja. Steena znanja mogu da upotrebe pri reavanju
konkretnih problema, koje pred njih postavlja trend tehnikog razvoja.
Oktopod Studio je testiran od strane uenika O Svetozar Markovi iz Novog Sada i
pokazao se kao uspeno nastavno sredstvo. Uenici su lako savladali princip rada, izrazili
su veliko zadovoljstvo pri korienju i sami napravili prve korake u automatizaciji i
upravljanju maketom grada.
Projekat je zapoet na inicijativu nastavnika tehnikog obrazovanja udi Nikole, koji je
izrazio veliku potrebu za savremenim nastavnim sredstvom kao to je Oktopod Studio.
Ovim putem mu se zahvaljujemo na podrci i oekujemo uspenu saradnju u budunosti.
6. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
522
Peter Prinz, Tony Crawford: C za programere, Mikro knjiga, Beograd 2006.

Dr In. Spasoje Tei: Impulsna elektronika, Nauna knjiga, Beograd 1985.
Dr In. Vojin Cveki: Elektronika II, Nauna knjiga, Beograd 1984.
MSDN Library for Visual Studio 2008, www.microsoft.com
http://www.ftdichip.com/
http://www.atmel.com/


UDK: 004.3+004.4
Struni rad
INTERFEJS SISTEM VEZA SA RAUNAROM

Danilo eelj1, Stanislav Stevuljevi2, Petko Andri3
Rezime: Interfejs slui za primenu moderne tehnike upravljanja ureajima i mobilnim

mainama. Razvoj nove generacije ureaja, nove perspektive u oblasti industriske i
mainske tehnike. Interfejs nije nova tehnika grana, ve novonastali pristup koji naglaava
neophodnost ujedinjavanja i snanog meudelovanja razliitih podruja tehnike. Interfejs
obuhvata grafike, tekstualne i zvune informacije koje program predstavlja korisniku i
aktivnosti koje korisnik obavlja da bi pristupio programu (zadavanje komandi tastaturom,
pomeranje mia).
Kljune rei: interfejs, softver, hadwer, upravljanje.
INTERFACE SISTEM OF CONNECTIONS WITH A PC

Summary: Interface is used for the application of modern techniques and modern
machinery equipment. Development of a new generation of devices, new perspectives in the
field of industrial and mechanical engineering.Interface is not a new technical industry,but
emerging approach that emphasizes the necessety of unifying the different areas of strong
interaction techniques. Interface includes graphics,text and audio information which
program gives to the user and activites that users perform to access the program (giving
the command by keyboard,moving the mouse).
Key words: interface,software,hardware,menagment.
1. UVOD
Kao to je poznato,svaki raunar, bez softvera (programa) je manje- vie lepo upakovana
gomila metala,plastike,silicijuma i nekih drugih materijala, odakle i potie izraz
HARDWARE, to bi na srpski moglo da se prevede kao gvourija. Tek sa programom
raunar je mona maina sposobna da brzo i tano uradi mnoge korisne stvari. Tako u
raunar, da bi uradio ono ta od njega oekujemo, neophodno je da u njega unesemo
odgovarajui program.
1
Danilo eelj, prof. FTO O Svetisav Golubovi Mitraljeta, Batajnica,

E-mail: mitraljeta@nadlanu.com
2
Stanislav Stevuljevi, prof. TIO O Nikola Tesla Dr Milivoja Petrovia 6 Beograd-Rakovica,
E-mail: os.nikolatesla@sbb.rs
3
Petko Andri, prof. ma. Tehnika kola, Svetog Save 5, Stara Pazova, E-mail: asonja@nadlanu.com
Danilo eelj i dr.
Slika 1. ematski prikaz Interfejs-sistem veza sa raunarom

U QBASIC su pravljeni svi programi koji pokree projekte koji e biti opisani. Pomou
ovog programa, pravljenog u skladu sa potrebama korisnika, raunar, na osnovu podataka
koje dobija iskljuuje i ukljuuje elektrine ureaje prikljuene na izlazni interfejs modul.
Slika 2. 1-Interfejs modul 2-mobilna kolica 3-raunar 4-izvor napajanja

Vezu interfejs modula s raunarom mogue je ostvariti i beinim putem, npr.
radiovalovima ili infracrvenim zracima. Upravljanje elektromotorima (ukljuivanje,
iskljuivanje i promena polariteta napajanja) izvodi se sistemom izmeninih prekidaa
ugraenih u interfejs modul.
Prekidai mogu biti mehaniki (u obliku releja) ili elektroniki (u obliku tranzistora).
Prekidaima u interfejs modulu (a preko njih i elektromotorima) upravlja raunar prema
524
Danilo eelj i dr.
naredbama upravljakog programa.

Kad raunar ukljui odreeni prekida u interfejs modulu, strujnim krugom tog prekidaa
potee struja i pokrene se elektromotor prikljuen na njegovim izlazima (izlaznim
prikljuima). Kad raunar promeni polaritet napona na izlaznim prikljucima (promenom
stanja prekidaa), menja se i smer obrtanja spojenog elektromotora. Opisani paralelni
interfejs modul ima ukupno osam izlaznih prikljuaka. Na njih moemo spojiti osam
potroaa koja emo ukljuivati ili iskljuivati naredbama iz raunara (primer, osam
sijalica). Ako na njih spajamo elektromotore kojima elimo menjati smer obrtanja, morat
emo svaki elektromotor spojiti na dva susedna prikljuka.
Interfejs programa je nain pristupa njegovim funkcijama. Isti program moe imati vie
naina pristupa: grafikim elementima kao to su prozori, ikone i dugmad (grafiki pristup),
tekstualnim komandama koje korisnik zadaje (tekstualni pristup), glasovnim komandama
(glasovni pristup). Programi mogu obezbeivati pristup putem utinica (socket interfejs).
Upravljaki programi za upravljanja ureajima i mobilnim mainama piu se na
raunarima u razliitim programskim jezicima. U kolama se modeli ureajima i mobilnim
mainama najee programiraju u programskim jezicima BASIC, QBASIC i BASCOM.
Izradu upravljanja ureajima i mobilnim mainama mi emo koristiti QBASIC jezik.
2. INTERFEJS MODUL
Ovo je ulazno izlazni interfejs modul koji se prikljuuje na printer port PC raunar. eleli
smo kontroler koji bi mogao lako da se koristi za eksperimente i ugradnju u manje
ureaje. Bitno je da interfejs bude to kompaktniji, samim tim i jeftiniji.
Interfejs modul ima osam izlaza i etiri ulaza. Zbog bezbednosti koristimo baterijsko
napajanje koje moe da bude u rasponu od 3V-9V. To je sasvim dovoljno za veinu
projekata .Ako se koristi steper motor preporuljivo je koristiti punjive baterije ili
regulisan izvor napajanja.
Sve korisnike aplikacije mogu da se piu u programskom jeziku QBASIC.
Specifikacija interfejsa modula
4 digitalna ulaza
(1= ground, 0= open)
8 digitalnih izlaza
(max 5V/100mA), LED indikatori na
ploi
izvor napajanja: baterijski
3V-9V
Preko interfejs modula od raznih
senzora i prekidaa dobivamo napon
koji
za
raunar
predstavlja
informaciju o spoljnom svetu,na
osnovu kojih e on ukljuiti ili
iskljuiti
elektrine
ureaje
prikljuenje na paralelni port.
Istaknimo jo jednom: na izlazu
Slika 3. Interfejs modul
525
Danilo eelj i dr.
interfejs modula imamo ili logiku nulu, a to je jednosmerni napon manji od 0,8V, ili
logiku jedinicu, a to je jednosmerni napon u granicama od 3V do 5V.
Na slici 4 prikazan je konektor tipa D25 (IEEE 1284 standard) koji
raunarima kao paralelni port (printer izlaz).
se
nalazi
na
Slika 4. Raspored pinova paralelnog printer port-a (D-tipa 25 pinova, D25)

3. KORANI MOTOR
Postoji nekoliko vrsta koranih motora. Razlikuju se po nainu vezivanja namotaja.
Najee su u upotrebi motori sa pet i est izvoda. Mi u naim projektima koristimo i
korane motore sa etiri izvoda. Da bi lake pronali i povezali izvode koranog motora na
kontroler, koristiemo program (Primer VII TEST STEPER MOTORA) koji nam pomae
da pronaemo odgovarajuu sekvencu za rad motora. Isti program nam omoguuje da
odredimo sekvencu za promenu smera rotacije.
Slika 5. Izgled koranog motora
Slika 6. ematski prikaz step motora (est izvoda)
Obian korani motor vezuje se na jednostavan

nain. Poto korani motor ima samo dva
izvoda, jedan izvod motora vezuje se na izlazni
konektor modula (crne kleme), a drugi izvod
prikljuuje se na + modula (plava klema).
Primer:
Slika 7. Povezivanje koranog motora

526
Danilo eelj i dr.
Slika 8. Robot sa dva korana motora

Vezivanjem dva korana motora na nain prikazan na slici dobija se robot (dva stepena
slobode) sa kojim moemo da simuliramo, na jednostavan nain pokrete industrijskih
robota. Premetanje predmeta sa jednog mesta na drugo ne zahteva znanja iz programiranja.
4. PROGRAMIRANJE
Najpre odgovarajuim plosnatim kablom spojite modul s elektromotorima kolica.
Drugim kablom spojite modul s raunarom.
Pripremite mreni ispravlja kako biste njegov utika (9 V) kasnije mogli spojiti na
utinicu modula.
Mreni ispravlja spojit ete u mrenu utinicu (220 V) i u utinicu modula (9 V) tek
kad ukljucite raunar i pokrenete programski jezik QBASIC te unesete naredbu za
iskljuivanje svih izlaza!
Nakon spajanja robotskih kolica u sistem s raunarom, modulom i ureajem za
napajanje, ukljuite raunar pritiskom na odgovarajucu taster na prednjoj strani kuita.
Programski jezik QBASIC moe se primeniti za upravljanje robotima samo u
operacijskom sistemu DOS, Windows 95, Windows 98, Windows ME , Windows XP.
Ako je na vaem raunaru instaliran noviji operacijski sistem, trebat ete pokrenuti
raunar pomou diskete (ili USB diska) s operacijskim sistemom DOS.
Program QBASIC pokreete s pomou odgovarajue ikone ili (u DOS-u) s pomou
odgovarajue naredbe (ukucajte ime izvrne datoteke QBASIC-a, a najee je to qb.exe ili
qbasic.exe).
Po pokretanju programskog jezika QBASIC pojavit e se slika njegovog korienja.
Tasterom F6 prelazite u donji prozor koji slui za neposredno unoenje naredbi
(Immediate).
U tom prozoru moete ukucati naredbe koje e se izvriti im pritisnete taster Enter.
Nakon rada u neposrednom nainu rada (Immediate), najpre morate prei u glavni
deo prozora u kojemu se upisuje program (tzv. Editor). To inite pritiskom na taster F6.
Ukucajte naredbe programa. Posle svake naredbe pritisnite taster Enter.
Po unoenju itavog programa jo jednom proverite jeste li ga ispravno prepisali.
Program pokrenite naredbom Start izborom komande Run.
Ako nemate mogunost upotrebe mia, pokretanje programa izvodite pritiskanjem ovih
tastera: Alt, R, S.
Prekid programa u bilo kojem trenutku izvedite kombinacijom tastera Ctrl + Pause.
527
Danilo eelj i dr.
GRAA ROBOTSKIH KOLICA

1. mehanika konstrukcija
2. elektromotor
3. mehanika (zupani prenos)
4. pogonski toak
5. pomoni toak
Unos programa za upravljanje robotskim kolicima
prema zadatku (program u BASIC-u):
OUT 888, 5 - oba motora se obru u istom
smeru (napred)
Unosimo naredbu OUT 888,0 te pritisnite Enter
kako biste iskljuili sve izlaze na modulu.
Sada moete spojiti mreni ispravlja na utinicu
modula (9 V) te u mrenu utinicu (220 V).
Naredbama prikazanima ispod slika probate rad
elektromotora.
Svaka naredba e biti na snazi sve dok je ne
zameni nova naredba.
Ako nakon neke naredbe elite zaustaviti rad
elektromotora, morate uneti novu naredbu OUT
888,0.
Ako se odreenom naredbom tokovi ne
okreu na prikazani nain (nego u suprotnom
smeru), treba to ispraviti zamenom polariteta
napajanja svakog zasebnog elektromotora
(crvena i zelena strelica).
Ako se okree pogrean elektromotor
(primer, ako se naredbom OUT 888,1 okree
desni elektromotor umesto levog), njegove vodove treba zameniti s vodovima drugog
elektromotora (ute strelice).
5. ZAKLJUAK
Interfejs je ono ime se obezbeuje meusobno pristupanje dva ureaja ili sistema koji se
ne mogu direktno povezati. Glagol (to) interfejs oznaava povezivanje dva ureaja ili
sistema koji se ne mogu direktno povezati, a to se vri obezbeivanjem javnog, ustaljenog,
standardnog naina pristupa unutranjim komponentama. Te unutranje komponente se
mogu promeniti, mogu drugaije realizovati, ali pristup (interfejs) ostaje isti.
6. LITERATURA
[1] http://www.cdrobi.com/
[2] Golubovi D., Rani S.: Tahniki fakultet 30 godina sa vama (1975-2005), aak,
2005.
[3] http://vojo.milanovic.org/parport/robot-00.htm
[4] http://www.vox-magazin.com/Visefunkcionalni%20manipulator.html
[5] http://www.planeta.rs/20/9robotika.htm
528


UDK: 371.311.4: 004
Struni rad
KORIENJE INFORMATIKE TEHNOLOGIJE - PREDUSLOV

KVALITETNE NASTAVE TEHNIKOG I INFORMATIKOG
OBRAZOVANJA
Nenad Jovi 1
Rezime: Ostvarivanje nastavnog plana i programa korienjem informatike tehnologije

svakako je imperativ savremenog sistema obrazovanja i vaspitanja. Realizacija razliith
tipova asova korienjem informatike tehnologije omoguava nastavniku da ostvari uloge
posrednika izmeu uenika i gradiva, organizatora asa i vodia kroz proces uenja. Na
ovako organizovanim asovima ostvaruje se jedinstvo izmeu pouavanja i uenja i postie
se stimulacija uenika da ui otkriem to razvija snaan transfer znanja. Za razliku od
tradicionalnog ovaj princip izvoenja nastave pokree uenika i omoguava mu da kao
aktivan uesnik u obrazovnom procesu stie znanja, vetine i vrednosne stavove na novi
nain, kroz istraivanje i igru. Iskustva autora u pripremi i organizaciji ovakvih asova,
steena ueima na konkursu Kreativna kola Zavoda za unapreivanje obrazovanja i
vaspitanja, stvaraju uslove za zanimljiv pristup radu u grupi i korelaciji nastavnih
sadraja. Novi nain realizacije nastavnih sadraja pravi je put i jedinstvena formula koja
stvara pretpostavke za razvoj dispozicija linosti naih uenika ka linom maksimumu to
predstavlja jedan od osnovnih ciljeva obrazovnog procesa.
Kljune rei: Obrazovanje, korelacija, grupni rad, nastava
USE OF INFORMATION TECHNOLOGY - PRECONDITION FOR

QUALITY TEACHING TECHNICAL AND INFORMATION
EDUCATION
Summary: The realization of the curriculum using information technology is certainly the
imperative of the modern system of education. The realization of the different types of
classes using information technology allows the teacher to establish the role of mediator
between the student and the curriculum, organizer of the classes and guide through the
learning process. These classes provide unity between teaching and learning and also
representing stimulation for students to study through the discovery by developing a strong
knowledge transfer. Unlike the traditional principle of teaching students, this principle
allows them to be active participants in the process of education and to acquire knowledge,
1
Nenad Jovic, prof. TO, O Ivan Goran Kovai, Nika Banja, E-mail: jovicn@medianis.net
Nenad Jovi
skills, attitudes and values in a new way, through the research and play. The experiences of
the author in the preparation and organization of these classes, gained mostly through the
author's participation at the workshops Creative School by the Department for
Development and Education, created the conditions for an interesting approach to work in
groups and correlation of curriculums. A new way of teaching representing a unique
formula that creates the preconditions for the development of personality dispositions of
our students at personal maximum, which is one of the main targets of the educational
process.
Keywords: education, correlation, groupwork, teaching
1. UVOD
Primena informatike tehnologije u nastavi je imperativ savremenog sistema obrazovanja i
vaspitanja. Realizacija nastavnih sadraja na tradicionalan nain, pri kojoj nastavnik
frontalno prezentuje gradivo, a uenik pasivno slua svakako je smer koji se mora naputati.
Upotreba raunara u nastavi Tehnikog i informatikog obrazovanja, uz paljiv i dobro
isplaniran izbor aktivnosti na asu, grupni rad, rad na stanicama, omoguavaju ueniku da
na ovako organizovanim asovima aktivno uestvuje u individualnom i grupnom
istraivakom radu.
U radu su izdvojeni samo neki od bitnih aspekata ovakvog naina realizacije nastavnih
sadraja, problemi kod realizacije razliitih tipova asova, pristup problematici rada u
grupi, povezivanje i korelacija nastavnih sadraja u okviru predmeta kao i sa drugim
predmetima, primeri uspeno realizovanih asova kao i rezultati istraivanja na osnovu
kojih moe da se proceni u kojoj meri uenici prihvataju ovakav nain rada i ostvaruju
standarde postignua.
Slika 1: asovi realizovani primenom informatike tehnologije
530
Nenad Jovi
2. PREDNOSTI OVAKVOG NAINA RADA

Sve vie obrazovnih i naunih ustanova koristi prednosti raunara u cilju osavremenjivanja
i modernizovanja nastave. Uionice polako prerastaju u multimedijalne centre te se usmeno
izlaganje i ruke prljave od krede i sunera polako sele u istoriju. Sve su prisutniji prenosni
raunari, projektori i edukativni softver. Upotreba raunara u nastavi Tehnikog i
informatikog obrazovanja ne samo da je poeljna, ve postaje neophodna.
Informatika tehnologija omoguava uspeniju realizaciju svih tipova asova za razliku od
tradicionalnog naina rada. Problemi koji se javljaju pri realizaciji razliitih tipova asova
mogu se reiti paljivim i dobro osmiljenim izborom aktivnosti na asu koje moraju biti
usklaene sa individualnim sposobnostima i sklonostima uenika.
Prilikom obrade novih nastavnih sadraja nastavnik koristi frontalni oblik rada jedino u
uvodnom delu asa kako bi uenike upoznao sa temom (nastavnom jedinicom) koju e
obraivati na tom asu, podelio uenike na grupe i zadao problemske zadatke.
Informatika tehnologija omoguava nastavniku da u glavnom delu asa, formiranim
grupama, preko servera zadaje problemske zadatke, prati rad grupa i daje blia objanjenja
za konkretan zadatak svake grupe, prati izlaganje izvestilaca po grupama, podstie ih ili
daje dodatna objanjenja i koriguje izvestioca grupe.
Zavrni deo asa (evaluacija) moe da se realizuje putem programiranog kviza ili neke
druge igre: asocijacije ili povei pojmove. Ovakvim nainom rada podstie se razvoj
saznajnog miljenja i omoguava svakom ueniku da ima aktivnu ulogu u procesu uenja
za razliku od pasivne uloge posmatraa. Programirani kviz, koji se jednostavno moe
preuzeti sa Interneta, ne dozvoljava prelazak na sledei zadatak sve dok se ne rei
prethodni, omoguava bolju komunikaciju na relaciji nastavnik-grupa, nastavnik-uenik i
uenik-uenik unutar grupe. Svi uenici su aktivni to opravdava cilj ovakvih asova. Na
ovako organizovanim asovima znanja se stiu na matovit nain i kroz igru proiruju i
utvruju. Igra asocijacije je dobar nain da se ostvari veza unutar predmeta ili sa drugim
predmetima.

4,5 V.
1,5 V.
:
-
-
-
-
Slika 2: Igra asocijacije i programirani kviz znanja

Razne tehniko-tehnoloke procese koje je veoma teko ili nemogue izvesti u kabinetu
531
Nenad Jovi
Tehnikog i informatikog obrazovanja mogue je simulirati uz pomo raunara. Postupke

obrade metala sa i bez skidanja strugotine, princip rada dvotaktnog, etvorotaktnog i dizel
motora, promene razliitih oblika energije iz prirode, kao i mnoge procese i eksperimente
mogue je prezentovati pomou programiranog materijala na raunaru. Uz pomo
programa Virtuallab, koji se besplatno moe preuzeti sa Interneta, uenicima se omoguava
da veoma jednostavno i bezbedno sastavljaju i rastavljaju strujna kola, simuliraju rad
mnogih ureaja i povezuju elektronske komponente. Izreka da jedna slika vredi hiljadu rei
ovde dolazi do punog izraaja.
Za uenike je takoe, od izuzetnog znaaja da znanja steena u jednoj naunoj disciplini
umeju da primenjuju u drugoj ili istovremeno u vie njih. Treba im pruiti mogunost da
znanja steena u Tehnikom i informatikom obrazovanju obogate novim iskustvom kao i
da proveravaju njihovu primenljivost u Fizici, Informatici, Hemiji.Primena informatike
tehnologije u nastavi stvara osnovne pretpostavke za korelaciju nastavnih sadraja,
omoguava povezivanje onog to logino i lako moe pripasti jednoj celini ali i na prvi
pogled nepovezivih sadraja.
3. PRIMERI POZITIVNE PRAKSE
Vie od dvadesetoro nastavnika O Ivan Goran Kovai iz Nike Banje uspeno
uestvuje na konkursima ZUOV-a Kreativna kola. Ovde e biti predstavljeni samo neki
primeri uspeno realizovanih asova sa posebnim osvrtom na rad u grupama, koji je veoma
est oblik rada, a bie ponuena i neka originalna reenja.
Gradivo 8. razreda predmeta Tehniko obrazovanje i Fizika daje mnogo mogunosti za
korelaciju nastavnih sadraja. U prezentaciji asova Od Volte do Tesle koja se nalazi u
Bazi znanja za osnovne kole 2007/08. ZUOV-a, uenik stie znanja o hemijskim izvorima
elektrine struje, elektromagnetnoj indukciji, elektrodinamikim ureajima, elektromotoru,
generatoru i voen kroz vie eksperimenata, kroz grupni rad i rad na stanicama ta znanja
primenjuje na asovima Tehnikog obrazovanja reavajui praktine zadatke. Kroz
istorijsko i nauno putovanje od Leklaneovog elementa do Teslinog generatora uenik
stie znanja koja nisu usitnjene injenice isporuene ex-catedra tokom kolske godine, ve
integrie i praktino primenjuje steena znanja.
Informatika ne mora biti spona koja povezuje samo srodne predmete. Pomou savremene
tehnologije, saradnje nastavnika, paljivim izborom aktivnosti na asu mogue je povezati i
naizgled nepovezive nastavne sadraje. U prezentaciji asova pod naslovom Pariz grad
svetlosti i umetnosti, koja je deo Baze znanja za osnovne kole 2006/07. ZUOV-a, Internet
i QTVR pogled omoguili su uenicima da na asovima Francuskog jezika virtuelno obiu
Ajfelovu kulu, Luvr i druge znamenitosti Pariza, dok su paljiv izbor fotografija
prezentovanih na video bimu i eksperiment uz pomo svetlosti LCD-projektora upoznali
uenike sa kontrastom na asovima Likovne kulture.
Snana korelacija nastavnih sadraja predmeta Fizika i Tehniko obrazovanje ostvarena je
u prezentaciji asova Toplotni efekat elektrine struje i njegova primena u svakodnevnom
ivotu koja se nalazi u Bazi znanja za osnovne kole 2008/09. ZUOV-a. Na ovim
asovima uenici na asovima Fizike u multimedijalnoj uionici na raunaru dobijaju
programirani materijal koji im je potreban za obradu nastavnih jedinica. Rad i snaga
elektrine struje, koriste Internet u cilju istraivanja, a znanja steena na asovima Fizike
praktino primenjuju na asovima Tehnikog obrazovanja, gde otklanjaju jednostavne
532
Nenad Jovi
kvarove na elektrotermikim ureajima u domainstvu, pri emu im se opis i nain

otklanjanja kvara prezentuju putem raunara.
Na asovima Tehnikog i informatikog obrazovanja koji se realizuju primenom
informatike tehnologije rad u grupama je oblik rada koji se veoma esto koristi. Problemi
koji se javljaju kod ovakvog naina rada ogledaju se u tome da ak i kod dobro osmiljenih
aktivnosti i zadataka za grupe, nakon ega sledi neka vrsta referisanja, analize, zajednikog
zakljuivanja i diskusije, svi uenici nisu sve vreme podjednako aktivni i ukljueni u rad
grupa i esto sa malo panje otprate prezentovanje rada grupa kojima oni ne pripadaju.
Takoe, ma koliko bio sluajan odabir lanova grupa obino se u svakoj grupi nae jedan
uenik koji se sam namee ili ga ostali lanovi grupe nominuju za vou. Na ovaj nain voa
grupe na sebe preuzima i odgovornost za zadatak svoje grupe, to stvara uslove da pojedini
lanovi grupe ostanu pasivni posmatrai. Reenje ovog problema krije se u radu na
stanicama, koji prua mogunost da svi uenici prou sve zadatke, da se posebnim
pravilima, po kojima se prelazi sa jedne stanice na drugu, razbije homogenost grupa i da
svaki od uenika bude jednom u poziciji da ostane na svojoj stanici i bude voa grupe.
Primer ovakvog naina rada dat je u radu Od Volte do Tesle koji se, kao i ostali navedeni
radovi, moe preuzeti sa sajta www.kreativnaskola.rs .
4. ANALIZA ISTRAIVANJA
Iskustva u nastavi pokazuju da su uenici veoma zainteresovani za ovakav nain rada, gde
mogu samostalno, ako je u pitanju programirana nastava ili timski, uz partnerski odnos sa
nastavnikom, da ostvaruju standarde postignua. U O Ivan Goran Kovai iz Nike
Banje, sa uenicima VIII razreda, sprovedeno je istraivanje iji je osnovni cilj potvrda
svrsishodnosti primene informatike tehnologije kao novog modela nastave. Nakon svakog
asa na kome je upotrebljena informatika tehnologija, uenici su popunjavali sledei
evaluacioni upitnik.
1. Ocenom od 1 do 5 oceni as kome si prisustvovao/la
1 2 3 4 5
2. Da li si aktivniji/ja na ovakvom asu?
da
ne
ne znam
3. Da li ti je as bio interesantan?
da
ne
ne znam
4. Da li bi voleo/la da ee ima ovakve asove?
da
ne
ne znam
5. Ocenom od 1 do 5 oceni koliko su ti jasni sadraji koje je nastavnik prezentovao na

ovom asu.
1 2 3 4 5
pitanje 1
pitanje 2
80%
16 % ne
znam
70%
60%
11 % ne
50%
40%
30%
73 % da
20%
10%
0%
533
Nenad Jovi
pitanje 4
pitanje 3
18 % ne
znam
12 % ne
7 % ne
znam
8 % ne
74 % da
81 % da
pitanje 5
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Rezultati ankete su uglavnom oekivani.

asove na kojima se gradivo prezentuje
pomou raunara ocenom 4 i 5 je ocenilo
gotovo 80% uenika, neto manje njih se
izjasnilo da su na ovako organizovanim
asovima aktivniji, 74% uenika smatra da
su asovi interesantni, 81% uenika bi
elelo da ee ima ovakve asove.
Zanimljivo je da je vie od 60% uenika
ocenom 5 potvrdilo da su im sadraji koje
im nastavnik prezentuje na ovakav nain
jasniji, to je svakako mnogo vie nego
kod tradicionalnog sistema nastave.
Na osnovu analize ankete moe se zakljuiti da realizacija nastavnih sadraja primenom

informacione tehnologije prua vie informacija, omoguava individualizaciju nastave,
poboljava komunikaciju izmeu nastavnika i uenika kao i aktivno uee uenika u
procesu uenja. Uenici su bili izuzetno motivisani za rad, bio im je interesantan
prezentovani materijal, a naroito im se dopala uloga predavaa (izvestioca grupe).
5. ZAKLJUAK
Korienje informacione tehnologije u nastavi omoguava nastavniku da bude kreativan u
prezentovanju nastavnih sadraja, multidisciplinarni pristup nastavi, korelaciju nastavnih
sadraja, to jako stimulie uenika da kao aktivan uesnik u vaspitno obrazovnom procesu
ui otkriem kroz istraivanje i igru. Multimedijalnom nastavom Tehnikog i informatikog
obrazovanja kod uenika se razvija snaan transfer praktino primenljivih znanja.
Strunost, spremnost na saradnju, korienje razliitih tipova informacija, istraivaki duh
su ciljevi kojima treba da stremi nastavnik Tehnikog i informatikog obrazovanja. Sa
ovako postavljenim ciljevima mogu se oekivati eljeni ishodi kod uenika.
6. LITERATURA
[1] http://www.kreativnaskola.rs
534


UDK: 371.64/.69
KONCEPCIJA KVALITETNOG UDBENIKA ZA TEHNIKO I

INFORMATIKO OBRAZOVANJE
Zoran Lapevi1
Rezime: Udbenik je knjiga u kojoj su nauni, odnosno, struni sadraji, posebno

didaktiki prireeni za uenje. Uloga udbenika je da usmerava linost uenika prema
ciljevima i vrednostima drutva, da podstie na samostalno rasuivanje i zakljuivanje, da
izaziva emocije, estetski utie na uenika, da pobuuje njihovu radoznalost i podstie
motivaciju kako bi vie saznali.
Zadaci kvalitetnog udbenika su: omoguavanje samoobrazovanja, osposobljavanje za
sluenje knjigom, bogaenje opte tehnike kulture, jeziko bogaenje, posebno naunom
terminologijom i razvijanje estetske kulture. Jedan od osnovnih parametara kvalitetnog
udbenika je jasna sadrinska struktura knjige, tj. izbor samih sadraja. Vaan aspekt
izbora znanja u udbeniku je njihova reprezentativnost, kako za disciplinu, tako i za
odreeni uzrast kome su ti sadraji namenjeni. Udbenik treba da je zasnovan na
rezultatima savremene nauke i tehnike sa dosta ilustracija i grafikih priloga, ime podstie
uenike na kreativno miljenje i pobudjuje njihovu matu.
Udbenici su knjige koje imaju zadatak da grade i odravaju nove kompetencije uenika.
Taj zadatak udbenik moe ostvariti prvenstveno nalozima (zadacima, vebama, pitanjima,
savetima, predlozima, upozorenjima, istraivanjima itd.), pa je kvalitet naloga jedan od
osnovnih pokazatelja kvaliteta udbenika. Veoma vana stavka kvaliteta udbenika je i
njegova grafika podrka koja pre svega podrazumeva dobru preglednost date oblasti. U
udbeniku za tehniko i informatiko obrazovanje ilustracije su veoma vaan strukturni
element. Ilustracija je funkcionalna ako svojim posebnim moima doprinosi lakoj i jasnijoj
razradi osnovne problematike u udbeniku.
Kljune rei: udbenik, struktura udbenika, reprezentativnost, grafika podrka, ilustracije.
THE CONCEPT OF QUALITY TEXTBOOKS FOR TECHNICAL

EDUCATION AND COMPUTER SCIENCE
Summary: A textbook is a book in which scientific, i.e. the professional contents,
particularly didactic ones, are organized for learning.. The role of the textbook is to direct
a student's personality towards the aims and values of the society, to encourage an
1
Zoran D. Lapevi, Prof. Tehnikog i informatikog obrazovanja, O Dositej Obradovi,

Beograd, E-mail: lapcevic@vektor.net
Zoran Lapevi
independent judging and making conclusions, to cause emotions, to have an aesthetics

impact on students, to amouse their curiosity and to encourage their motivation for
learning more.
The tasks of the quality textbooks are to enable self-education, to train a student to use the
textbook on his/her own, to enrich the general technical culture as well as to enrich the
language, particularly to enrich it with the scientific terminology, and to develop the
aesthetics culture. An important aspect of choosing the knowledge is its ability to be
representative both for its sceince (discipline) and for the specific age of the learners for
whow these contens are written. The textbook should be based on the results of the modern
science and technology with a lot of illustrations and graphics parts which encourages the
students to think in a creative way and arouses their imagination.
The textbooks are the books whose task is to build up and maintain the students' new
competences. A textbook can realize that task primarily thanks to its parts (tasks, exercises,
questions, advice, suggestions, warnings, investigations, etc..). Therefore the quality of the
parts is one of the basic indicators of textbook quality. A very important part of the
textbook quality is also graphics support which first of all includes a good clarity of the
given area. In a textbook for technical education and computer science, the illustratons are
a very important element of the structure. An illustration has its function if it contributes to
the easier and clearer elaboration of the basic problems in the textbook.
Key words: a textbook, a textbook structure, ability to be representative, graphics support,
illustrations.
1. UVOD
Udbenik je knjiga u kojoj su nauni, odnosno struni sadraji, posebno didaktiki,
prireeni za uenje. Uloga udbenika je da usmerava linost uenika prema ciljevima i
vrednostima drutva, da podstie na samostalno rasuivanje i zakljuivanje, da izaziva
emocije, estetski utie na uenika, da pobuuje njihovu radoznalost i podstie motivaciju
kako bi vie saznali.
Zadaci kvalitetnog udbenika su: omoguavanje samoobrazovanja, osposobljavanje za
sluenje knjigom, bogaenje opte tehnike kulture, jeziko bogaenje posebno naunom
terminologijom i razvijanje estetske kulture. Meutim, ne moe bilo koji tampani materijal
da bude proglaen za udbenik ve je to samo onaj u kome se sadraj koji udbenik prenosi
tako didaktiki oblikuje da bude smislen onima koji ue, da bude prilagoen njihovim
predznanjima, interesovanjima, saznajnim potrebama, da ih motivie i pokrene u procesu uenja.
Koncepcija kvaliteta udbenika za tehniko i informatiko obrazovanje zasniva se na
postavljenim ciljevima i zadacima ovog nastavnog predmeta. Cilj nastave tehnikog i
informatikog obrazovanja u osnovnoj koli jeste da se uenici upoznaju sa tehnikotehnoloki razvijenim okruenjem, kroz sticanje osnovne tehnike i informatike
pismenosti, razvojem tehnikog miljenja, tehnike kulture, raznih vetina i kulture rada.
2. DEFINISANJE PARAMETARA KVALITETNOG UDBENIKA
Prilikom definisanja parametara kvalitetnog udbenika za tehniko i informatiko
obrazovanje mora se voditi rauna prvenstveno o onome kome je udbenik namenjen, o
detetu. Udbenik mora ostvariti kontakt sa detetom koje je korisnik knjige.
536
Zoran Lapevi
2.1. Sadrinska struktura knjige

Jedan od osnovnih parametara kvalitetnog udbenika je jasna sadrinska struktura
knjige tj. izbor samih sadraja. Savremeni sadraji u udbeniku za tehniko i informatiko
obrazovanje treba da pomognu uenicima u sticanju poetnih znanja i iskustva iz razliitih
tehnika i tehnologija. Meutim, problem je ta iz ogromnog korpusa znanja koje postoji u
ovoj oblasti, odabrati da ue u udbenik, a da pri tom na najbolji nain reprezentuje tu
oblast znanja. Taj zadatak, teak sam po sebi, postaje jo tei ako se ima na umu da taj
odabrani uzorak znanja mora biti po obimu mali, kako bi bio u skladu sa obimom nastavnog
vremena koje je predvieno za tu oblast u nastavnom planu. Izbor i koliina znanja koja se
nude u udbeniku moraju biti prilagoeni uzrastu uenika, njegovim interesovanjima i
steenom znanju. Imperativ u stvaranju udbenika treba biti: usaglaavanje prirode
znanja i prirode korisnika (uenika).
2.2. Reprezentativnost znanja sa stanovita struke
Vaan aspekt izbora znanja u udbeniku je njihova reprezentativnost, kako za disciplinu,
tako i za odreeni uzrast kome su ti sadraji namenjeni. Udbenik treba da je zasnovan na
rezultatima savremene nauke i tehnike sa dosta ilustracija i grafikih priloga ime podstie
uenike na kreativno miljenje i pobudjuje njihovu matu. To je posebno vano u nastavi
kakva je tehniko i informatiko obrazovanje uzimajui u obzir svakodnevni tehnikotehnoloki napredak.
U obaveznom osnovnom kolovanju pitanje reprezentativnosti sadraja moe se postaviti i
u formi: ta ini elementarnu tehniku pismenost i kako operativno sainiti etape, korake,
za njenu realizaciju kroz udbenike.
Poto udbenik postavlja intelektualne standarde u datoj oblasti, nedopustivo je da se u
njemu nae bilo koja vrsta materijalnih greaka. Udbenik treba da je napisan jezikom koji
je razumljiv detetu i pravopisno ispravan.
2.3. Nalozi su srce svakog udbenika
Udbenici su knjige koje imaju zadatak da grade i odravaju nove kompetencije uenika.
Taj zadatak udbenik moe ostvariti prvenstveno nalozima (zadacima, , vebama,
pitanjima, savetima, predlozima, upozorenjima, istraivanjima itd.), pa je kvalitet naloga
jedan od osnovnih pokazatelja kvaliteta udbenika.
Svaki nalog mora, pre svega, da bude stvarno nalog, odnosno mora postojati pitanje na koje
nije unapred poznat odgovor, mora postojati zadatak koji treba reiti, aktivnost koju uenik
treba da izvri.
Nalozi treba da su precizni, razumljivi i ostvarivi. Detetu treba da bude jasno ta ga neko
pita i kako da odgovori na to pitanje. Dobri nalozi sadre jedan zadatak, a ne dva ili tri
zadatka u istoj reenici.
Nalozi u jednom udbeniku moraju biti razliiti po teini da bi bili primereni razliitim
sposobnostima dece. Nalog je teak kada uenik ne zna dovoljno da bi mogao adekvatno da
odgovori na njega i uz pomo udbenika.
Najvaniji kriterijum kvaliteta naloga jeste raznovrsnost.
537
Zoran Lapevi
Na poetku udbenika treba staviti detaljan sadraj i vodi kroz udbenik u kome se
uenicima daju osnovna uputstva za korienje sa posebnim osvrtom na ikonice naloga koji
predstavljaju integralni deo knjige. Sadraji koji su oznaeni ikonicama (nalozi) uenicima
pruaju dodatna znanja, angauju ih na reavanju odreenih pitanja i zadataka, izradi radnih
vebi i, uopteno, ine im udbenik zanimljivim i interesantnijim.
Najave poglavlja su veoma vane za organizovanje aktivnosti uenika. Pre svega, one
usmeravaju panju i oekivanja uenika, a to je veoma vano za proces uenja. Najave
svakog poglavlja mogu da sadre dva elementa: Za one koji ele vie i Nauie,
saznae, upoznae. Sadraji u nalogu za one koji ele vie namenjeni su onim savesnim,
nestrpljivim i radoznalim uenicima koje je tema unapred zainteresovala pa ele da se
pripreme za njeno lake praenje. Kratak sadraj onoga to e uenici nauiti u najavljenom
poglavlju, dato u nalogu Nauie, saznae, upoznae, podstie motivaciju uenika za
zapoinjanje novih aktivnosti, jer su u njemu istaknuti sadraji koji uenicima zvue vrlo
primamljivo.
Na poetku svakog poglavlja treba dati pregled njegovog sadraja, a na kraju rezime
nauenog u tom poglavlju (Nauili smo). Na kraju kolske godine ovi saeti pregledi
najvanijih znanja koja su uenici usvojili i nabrojani pod Nauili smo mogu posluiti za
objedinjavanje i rekapitulaciju nauenog. Na kraju svakog poglavlja treba dati pitanja iz te
oblasti na osnovu kojih uenici proveravaju usvojenost svojih znanja, kao i Internet adrese
za one uenike koji ele da proire svoja znanja iz oblasti koje ih interesuju.
2.4. Grafika opremljenos udbenika
Veoma vana stavka kvaliteta udbenika je i njegova grafika podrka koja pre svega
podrazumeva dobru preglednost date oblasti.
Boja, margine, fontovi, podvlaenja, okviri, take, strelice, toniranje i niz drugih grafikih
sredstava za oznaavanje sve to treba veoma paljivo upotrebiti za oznaavanje strukture
knjige i za podrku detetu koje se kree kroz novu oblast znanja.
U grafika sredstva ubrajamo i razliite naine organizacije teksta na stranici, boksove,
strukturu naslova i podnaslova i sl.
Stranice iz udbenika treba da su na takav nain organizovane da je jasno ta je glavna
tematsko-problemska nit u tekstu. One ne smeju biti pretrpane grafikim sredstvima zbog
ega bi itljivost bila smanjena, ve moraju biti jasne i pregledne.
Stranice treba da budu organizovane tako da uenik i bez itanja teksta moe da pretpostavi
gde se ta nalazi u knjizi.
Najvanije je da se prostornom organizacijom stranice i upotrebljenim likovno-grafikim
reenjima obezbedi jasan tok informacija u lekciji. To znai da upotrebljena reenja ne
smeju zaguiti osnovni tekst koji mora biti bitno istaknut u odnosu na pozadinu sa manje
bitnim informacijama. Osnovni tekst (koji nosi glavne informacije) ne treba previe
presecati i prekidati ilustracijama, boksovima sa dodatnim informacijama, nalozima i sl.
Upotrebljena sredstva likovno-grafikog oznaavanja strukture lekcije trebalo bi koristiti
dosledno u celom udbeniku, jer tako ostvarena jednoobraznost dizajna udbenika predvia
njegovu itljivost i olakava sluenje udbenikom.
538
Zoran Lapevi
2.5. Funkcionalnost ilustracija

U udbeniku za tehniko i informatiko obrazovanje ilustracije su veoma vaan strukturni
element.
Ilustracijama se prikazuju odreeni sadraji i informacije koje nije mogue ili je mnogo
tee, efikasno prikazati verbalno: izgled objekta, tehnikog ureaja, maina, alata, proces
proizvodnje, sloenost mehanizma i sl.
Ilustracija je funkcionalna ako svojim posebnim moima doprinosi lakoj i jasnijoj razradi
osnovne problematike u udbeniku. Ilustracije ponekad mogu da imaju i ukrasnu ili
motivacionu funkciju.
Razliite vrste ilustracija (fotografija, crtei, simbolike ilustracije sheme, grafikoni i sl.)
su nezobilazna pomona sredstva podrke za razumevanje tekstualno datih informacija.
Da bi udbenik za tehniko i informatiko obrazovanje bio interesantniji i zanimljiviji za
uenike u njemu mogu nai mesto i:
vremeplov - spisak kljunih datuma i dogadjaja iz lekcije ili tematske celine koji je najbolje
prikazati ilustrativno;
- boks sa zanimljivostima (Da li ste znali? Treba znati, Saveti i predlozi);
- boks sa kljunim reima;
- renik manje poznatih rei i izraza na kraju knjige;
- dodatna literatura.
3. ZAKLJUAK
Koncepcija kvaliteta udbenika za tehniko i informatiko obrazovanje zasniva se na
postavljenim ciljevima i zadacima ovog nastavnog predmeta. Ti ciljevi se mogu ostvariti
ako udbenik svojim sadrajima ispunjava didaktiko metodike parametre koji
podrazumevaju jasnu i kvalitetnu sadrinsku strukturu knjige koja podstie razvoj
tehnikog miljenja i stvaralatva uenika. Udbenik treba da je zasnovan na rezultatima
savremene nauke i tehnike, ime podstie uenike na samoobrazovanje, kreativno
miljenje i pobudjuje njihovu matu.
4. LITERATURA
[1] Grupa autora, Kvalitet udbenika za mlai kolski uzrast, Institut za psihologiju
Filozofskog fakulteta, Beograd, 2007.
[2] Zoran D. Lapevi, Tehniko i informatiko obrazovanje, udbenici za 5 i 6 razred
osnovne kole, Eduka, Beograd, 2009/10.
539


UDK: 72.032(497.11 ) Nis
Struni rad
RIMSKA ARHITEKTURA NA PODRUJU GRADA NIA

Marijana Baanin 1
Rezime: Prouavanje i interesovanje za rimsku arhitekturu u naoj zemlji raste. Rimski

Naissus je bio rodno mesto cara Konstantina i veliko i znaajno sedite provincije Gornja
Mezija. Iimajui u vidu injenicu da e se 2013. godine obeleiti 1700 godina Milanskog
edikta koji je proglasio car Konstantin, znaaj Naissusa, kao njegovog rodnog grada,
naroito dobija na znaaju.
U okviru nastavne jedinice Uvod u arhitekturu i graevinarstvo, za VI razred osnovne
kole, uenicima se prezentuju i podaci vezani za ostatke rimske arhitekture na podruju
Nia. Cilj je upoznavanje uenika sa znaajem i vrstama graevinskih objekata iz antikog
perioda, koji se nalaze na teritoriji grada u kome ive, namenom i nainima gradnje tih
objekata i poreenje sa savremenim graevinama koje nas okruuju. Izvrena je korelacija
sa nastavnim predmetima Istorija i ivot ljudi u prolosti, za V razred osnovne kole.
Kljune rei: Naissus, Medijana, car Konstantin.
ROMAN ARCHITECTURE IN NI
Summary: Research and interest in Roman architecture is growing in our country. Roman
Naissus was the birthplace of Emperor Constantine, the great and important seat of the
province of Upper Moesia. Bearing in mind the fact that the 2013th, 1700 years of the Edict
of Milan, which declared the Emperor Constantine, will be marked, the importance of
Naissus, as his hometown, grows.
In the teaching units of Introduction to Engineering and Architecture, for the sixth grade of
elementary school, we present to our students the data remains of Roman architecture in
the area of Nis. The aim is to familiarize students with the importance and types of
buildings from the ancient period, which is located on the territory of the city where they
live, purpose and construction of buildings and comparison with modern buildings that
surround us. Correlation was made with curricular subjects of history and life of people in
the past, for the fifth grade of elementary school.
Key words: Naissus, Median, Emperor Constantine
Marijana Baanin, prof TO, O "Sreten Mladenovi Mika" , abaka 20, Ni, E-mail:
dntos_nis@yahoo.com
Marijana Baanin
1. UVOD
Prouavanje antikog Naissusa i njegove arhitekture temelji se na literaturi, epigrafskim i
arheolokim izvorima koji su, uglavnom, fragmentarni, posebno kad su u pitanju pisani
izvori.
Epigrafski spomenici, koji sadre vesti o stanovnitvu, vojnim, ekonomskim, verskim i
drugim prilikama u gradu, skoro potpuno nedostaju. Jedan deo epigrafskog materijala u
vidu kamenih spomenika, nadgrobnih, zavetnih ili graevinskih, urezan natpis na latinskom
jeziku, zahvataju veoma dug period od oko est vekova ( od dolaska Rimljana u ove
krajeve, pred kraj I veka n.e, pa do pada Istonog rimskog carstva u VI veku n.e). Naalost,
najvei deo ovog materijala je, kroz istoriju, korien kao sekundarni graevinski materijal
za zidanje kula i bedema i moe se uoiti u zidinama nike Tvrave. Zanimljivo je istai da
je prvi lapidarijum ( zbirka kamenih spomenika) organizovan u Niu jo 1887. godine i
jedan je od prvih u tadanjoj Srbiji.
Arheoloki podaci su brojni, zahvaljujui okolnosti da se srednjovekovni, pa i moderni Ni

razvijao iznad antikog grada, tako da su prilikom razliitih iskopavanja otkrivene brojne
graevine, komunalni objekti, grobovi i grobnice koje daju upeatljivu sliku o prostranstvu
i organizaciji antikog grada.
Sloenu, veoma razuenu shemu antikog Naissusa upotpunjavaju razliiti objekti otkriveni
i istraeni prilikom izgradnji: Medijana, koja se prostire na levoj obali Niave, prostor nike
Tvrave, nekropola u Jagodin - mali, koja je na desnoj obali Niave, lokalitet u podnoju
Vinika, na desnoj obali Niave, terme kod Sokolane, utvrenje sa nekropolisom na Trgu
Osloboenja, predeo rimskog utvrenja na Gorici i mnogi drugi.
2. KRATAK PREGLED ISTORIJE GRADA NIA
U predrimskom periodu dananje krajeve Nia naseljavali su: Iliri, Traani, Kelti i neki
drugi narodi. Kelti su u III veku pre n.e. porazili Ilire, zauzeli ove krajeve i Niu dali ime
Naissus, to znai "Vilin grad", a po starom paganskom verovanju da se iz nikih bara
pojavljuju vile, grad je dobio ime po "Vilinoj reci", Navissus, kako su Kelti nazivali reku
Niavu.
U II veku n.e. Rimljani su od Nia nainili vojniki grad koji je dobio status municipata
(MUNICIPIUM) - slobodnog grada.
Aleksandrijski astronom prvi put pominje Ni 161. godine n.e.
541
Marijana Baanin
U periodu procvata Rimskog caarstva (306. godine) za cara je proglaen FLAVIJE

VALERIJE KONSTANTIN, koji je Ni uinio carskim gradom, to je dovelo do ogromne
graevinske ekspanzije, koja i danas krasi istoriju Nia.
441. godine, dolo je do velike najezde Huna na Balkan, kada su razoreni mnogi gradovi,
pa i Ni.
Od VI veka poinje naseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo, pa se Ni razvija kao
Vizantijski grad sa slovenskim stanovnitvom i u tom periodu vlada vizantijska carica
Teodora.
1183. godine, srpski upan Stevan Nemanja zauzima Ni.
Od 1386. godine Ni je bio pod Turskom vlau i osloboen je 29. decembra 1877. godine.
3.
POLOAJ
Antiki Naissus leao je na raskrsnici transbalkanskih puteva i zauzimao je sredinji

poloaj u rimskoj provinciji Gornja Mezia (Moesia Superior), koja je organizovana ve u I
veku n.e i priblino je zahvatala teritoriju dananje Srbije, a sam grad Nissus se nalazio na
prostorima dananjeg grada Nia.
4. GRAEVINE IZ RIMSKOG PERIODA

Antiki Naissus kao grad, vojniko uporite, ekonomsko i kulturno sredite prostrane
teritorije, podizan je sa ambicijom da dostigne veliinu carskih gradova. Imao je odlian
poloaj, prirodna bogatstva i privredu, pa je samim tim imao i graevine koje su, u to
vreme, ugledniji carski gradovi imali - puteve, palate, kupatila, akvadukt, nekropole i
drugo. Funkcionalnost i sklad u arhitekturi, graditeljska vetina i solidnost, odlikuju gotovo
sve dosad otkrivene zgrade iz tog perioda. Materijal koji je korien je probran, kvalitetan i
skup. Korien je najbolji krenjak, obllikovan vetom rukom klesara, tehnoloki skoro
savrena opeka, vrst i kvalitetan malter, raznobojni mermer i mnotvo ukrasa u vidu
statua, mozaika i freski. Ekonomski prosperitet privukao je u grad i vete zanatlije i
trgovce. Grad je sa svojom okolinom bio povezan solidno graenim i brino odravanim
putevima. Okosnicu grada inio je vojni logor, od sredine II veka n.e., sagraen od kamena,
na povrini od oko 2 ha. U njegovoj blizini, vremenom je niklo naselje civila sa javnim
objektima ( kupatila, hramovi, radionice, magacini, itnice i slino). Ulice grada su se
ukrtale pod praim uglom, sa tanom orijentacijom prema stranama sveta, poploane
542
Marijana Baanin
kamenim ploama. iroke su do 4,5m i imaju slivnike. Uz ulice je postojao portik sa

stupcima na koji su izlazile graevine. Grad je imao kanalizacionu mreu. Radionice za
preradu metala nalazile su se na prostoru oko damije, a raskone graevine sa mermernim
stubovima, mermernom oplatom i raskonim kapitelima, freskama i zidnim mozaikom,
nalazile su se kod "Painog konaka", na raskrsnici glavnih gradskih saobraajnica. Grad je
zahvatao povrinu od 20 do 25 ha.
4.1. VODOVOD
Grad takvih razmera, sa svojim javnim kupatilima - termama, snabdevan je vodom iz
oblinje Kamenike reke, na ijem je izvoru bila uraena rimska kaptaa. Od tog mesta do
grada (oko 8km), vodio je akvadukt (aquuaeductus), sagraen u obliku masivnog zida od
kamena, debljine oko 1,65m. Vodovod je sproveden kroz sredinu tog zida, tako to su
poreane vodovodne cevi diine 1,25m, irine 0,54m i debljine zidova od 0,35m. Cevi su
pravljene od dobro peene zemlje, okrugle su i na jednom kraju ire ( sline dananjim).
Sam zid je od maltera, kamena i tucane cigle. Na
mestima gde je ukopavan u zemlju, gornja strana je
svedena u polukrug, a gde je morao da se podie preko
prepreka, spolja je izgledao etvrtast.
Prilikom arheolokih iskopavanja u drugoj polovini
prolog veka, na teritoriji koju je zahvatala Mediana a
na potezu gde se sada nalazi struktura "Elektronske
industrije", otkrivena je jedinstvena graevina na ovim
prostorima antiki vodotoranj-castellum aquae.
Vodotoranj se nalazio na oko 500 m. jugozapadno od najluksuznijeg dela Mediane a blizu
vodotornja se nalazila jedna Villa rustica, prema njoj je vodio jedan manji kanal za
vodosnabdevanje. Vodotoranj je postavljen tako da se vodosnabdevanje moglo vriti putem
sile zemljine tee. Nije pronaen izvor sa kojeg se napajao vodotoranj ali se pretpostavlja
da je bio na podruju Nike Banje koja je inae bogata i termalnim i drugim izvorima.
Kanal koji je vodio do tornja visine i irine je 60 cm. A zidan je od lomljenog kamena i
oblucima povezanih malterom. Dno kanala izraeno je od lomljenog kamena i opeka
takoe zalivenih malterom . Preko dna je naneen poseban sloj ruiastog vodootprnog
maltera kojem je dodata sitno tucana opeka ovakvim malterom je pokrivena i unutranja
povrina zidova kanala. Ispred vodotornja se nalazila ustava koja je sluila za kontrolu
protoka vode iz kanala. Blok od kamena dimenzija 90x64x15 cm. Sa uklesanim lebom
upravno na pravac pruanja kanala predstavljao je
pregradu ijim se podizanjem i sputanjem regulisalo
napajanje
bazena
kasteluma
vodom.
Vodotoranj na podruju Mediane mogao bi se definisati
kao rezervoar protono akumulacionog tipa. Bio je
ukopan u vodonepropustljivo zemljite od ute gline.
Imao je pre svega funkciju smirivanja, taloenja i
filtriranja vode a onda distribucija krajnjem korisniku.
543
Marijana Baanin
4.2. VILE U OKOLINI GRADA

U blioj okolini grada otkrivene su luksuzne zgrade za stanovanje (villa rustica habitatoria)
i prostrane zgrade za smetaj i preradu poljoprivrednih proizvoda ( villa rustica fructuaria).
Domaini ovih vila bila su privatna lica, veterani, imuni trgovci ili pripadnici rimske elite patriciji .
Vila na Viniku je podignuta na istoimenom breuljku. Vidljivi su temelji dve prostrane
graevine, sa zidovima od lomljenog kamena u malteru., male debljine, to ukazuje da je
re o prizemnim objektima, privremenog karaktera. U njoj je pronaena ogromna koliina
(na desetine hiljada kolograma) rimskog novca iz perioda od druge polovine I veka do prve
decenije III veka n.e. Novac je od iste legure srebra i naen je u velikim zemljanim
sudovima - pitosima. Zajedno sa novcem, koji nije bio u upotrebi ( izvanredna ouvanost
primeraka) naeni su i kalupi za kovanje novca, to podrava pretpostavku da se radilo o
dravnoj riznici ili kovanici novca.
U vilama na Gorici i Ribniku otkriveni su delovi vila sa mozaicima, kolekcije srebrnog
posua i novca, a pored objekata za stanovanje naene su i manje nekropole (porodine
grobnice) u kojima su sahranjivani stanovnici vila.
Mediana je naselje sa vilama, predgrae
Naissusa udaljeno od grada oko 4,5km.
Medianske vile nisu graene jedna uz drugu,
ve ih dele iroki meuprostori. Sondanim
radovima je locirano oko 80 objekata sa
naglaenom koncentracijom oko zgrade
Muzeja. Pretpostavlja se da je ovo bio centar
naselja.
Od nekadanje Konstantinove palate ostao
je peristil, dimenzija 75 x 65m , a pokriveni
tremovi peristila patosani su mozaicima sa
viebojnim geometrijskim motivima. Iz
severnog trema peristila ulazi se u carske prostorije sa figuralnim mozanim podovima i
delimino ouvanim freskama po zidovima.
Mnotvo naenih statua, govori o raskonom ureenju
prostorija palate. Palata je u jednom svom delu
sadrala terme, koje su luksuzno graene. Neke od
prostorija termi imaju mozaine ili podove poploane
romboidnim ploicama od belog, poliranog mermera.
Zidovi su bili ukraeni freskama.
Istono od palate, registrovano je nekoliko velikih i
luksuznih objekata. Jedan od njih sa ouvanim
mermernim stubovima i mermernom oplatom na
zidovima opredeljen je kao javne terme. Sondama je
otkriven i deo gradske kanalizacije i locirane su manje
vile sa poploanim prolazima izmeu njih. U
zapadnom delu naselja, registrovan je niz manjih
objekata, primitivno graenih, neorganizovanih u urbanistikom smislu i pretpostavlja se da
je tu stanovalo lokalno stanovnitvo, koje je odravalo imanja oko palate. Na prostoru
dananje "Elektronske industrije" nalazio se vojni logor, ija je funkcija bila odbrana
544
Marijana Baanin
neutvrenog medijanskog naselja. Prema arhivskom materijalu, logor je bio

etvorougaonog oblika, sa masivnim zidovima debljine 1,5m i kulama.
Zapadno od logora, otkriven je objekat za prihvatanje, filtriranje i distribuciju vode. Nalazio
se ispod temelja dananje "Fabrike katodnih cevi". Zbog velike vanosti, objekat je
premeten na plato Medijane.
4.3. NEKROPOLE
Nekropole (grobnice) su otkrivene u okolini vila na Viniku, Gorici, Ribniku i Medijani, ali i
na prostoru Gradskog polja ( vojniko groblje od I veka n.e. i civilno groblje u II i III veku
n.e ) i Trga osloboenja ( II do IV vek n.e.). Posebno je znaajna nekropola sa freskama u
Jagodin - mali, koja je jednan od najznaajnijih spomenika ranohrianske arhitekture i
umetnosti. Sagraena je od opeka, sa unutranje strane je omalterisana tankim slojem
maltera i oslikana freskama.
4.4. PUTEVI
Prostranu teritoriju grada presecali su putevi, poploani velikim kamenjem ili sa peanom
podlogom, irine 5 - 6m. Pored puteva nalazili su se i pratei objekti. Putevi su dobro
odravani i dograivani, to dokazuju miljokazi rimskih careva iz II i III veka n.e. Obzirom
da su budui putevi graeni, uglevnom, na istoj trasi, ostaci antikih puteva su slabo
ouvani.
5. ZAKLJUAK
Prouavanje i interesovanje za rimsku arhitekturu u naoj zemlji raste. Rimski Naissus je
bio rodno mesto cara Konstantina. Konstantin e biti upamen po tome to je donoenjem
Zakona o verskim slobodama (Milanski edikt), 313. godine n.e, uveo hrianstvo kao
dravnu religiju. Imajui u vidu injenicu da e se 2013. godine obeleiti 1700 godina
Milanskog edikta, znaaj Naissusa, kao njegovog rodnog grada, naroito dobija na znaaju.
Sam dogaaj pokrenuo je velike arheoloke radove, naroito na Mediani, kao zatienom,
ali naalost, nedovoljno istraenom lokalitetu. Predviena je rekonstrukcija Mediane i
izgradnja velikog arheolokog parka.
Antiki Naissus, na taj nain, ipak nastavlja ivot, kako u smislu graditeljskih vetina,
umetnikog i zanatskog stvaralatva, tako i kao vaspitaka i obrazovna snaga protkana u
temelje nove civilizacije.
6. LITERATURA
[1] Loma A., Otkude Ni?, Zbornik radova Ni i Vizantija I (priredio M. Rakocija), Ni
2003, 15-23
[2] Petrovi P., Ni u antiko doba, Ni 1976
[3] Petrovi P., Naissus - zadubina cara Konstantina, u: Rimski carski gradovi i palate u
Srbiji, (ed. D. Srejovi), Galerija SANU knj. 73, Beograd 1993, 57 -81.
[4] Petrovi P., Mediana - rezidencija rimskih careva, Beograd 1994, 13 - 54.
[5] http://www.niscafe.com/index.php/akvadukti-naissusa.html
[6] http://maps.google.com/
545


UDK: 615.849.19
Struni rad
PRIMENA LASERA U RADNOJ SREDINI I MERE ZATITE U

SISTEMU KVALITETA
Milica Jankovi 1, Obrad Anii 2
Rezime: Laseri se danas koriste u skoro svim proizvodnim industrijama. U obradi metala
laserska tehnologija ima mnogobrojne primene u buenju, seenju metalnih limova,
zavarivanju i termikoj obradi. U industrijskoj primeni sreu se razliite vrste i
konfiguracije laserskih maina. Savremene konfigutacije laserskih maina podrazumevaju
razliite konfiguracije lasera i maina koje obezbeuju kretanja. Snop laserskih zraka je
novi univerzalni alat koji se koristi za razliite vrste obrada. oveji organizam je osetljiv
na dejstvo laserskog zraenja. U cilju zatite oveka potrebno je preduzeti odgovarajue
mere zatite. Doprinos ovog rada ogleda se u identifikaciji aspekata i procesnog pristupa
rada i zatite od lasera, gde je iniciran potpuno novi metod vrednovanja uticaja u radnoj
sredini.
Kljune rei: laser, zraenje, laserske maine, mere zatite, sistem kvaliteta
PROTECTIVE MEASURES IN WORKING WITH LASER

MACHINES
Summary: Lasers are now used in cuting methl sheets almost all manufacturing industries.
In metal processing, laser technology has numerous applications in drilling, sheet metal
cutting, welding and heat treatment. In industrial application nowadays various types and
constructions of laser machines are found. The modern configurations of laser machines
imply various configurations of lasers and machines for movements. The laser beam is a
new universal cutting tool. The human organism is sensitive to the action of laser radiation.
For the purpose of protection human adequate protective measures are being undertaken.
The main contribution of this paper is in the phase of identification of aspects through
process approach and protective measures, where a completely new method of evaluation
of influences is initialized.
Key words: laser, radiation, laser machines, protective measures, quality system
1
2

Obrad Anii, dipl. in. ma., prof., O Jovan Dui, Kraljevo, E-mail: oanicic@gmail.com
1. UVOD
Laser (pojaanje svetlosti stimulisanom emisijom zraenja) je generator koherentnog i
usmerenog elektromagnetskog zraenja i optiki kvantni generator. Princip rada lasera
zasnovan je na zraenju laserskog materijala pri stimulisanom prelazu atoma ili molekula sa
vieg na nii energetski nivo. Apsorpcijom kvanta svetlosti-fotona ili nekim drugim
pobudjivanjem, estica materije (atom, molekul, jon) prelazi iz osnovnog stanja, sa
najniom energijom, u stanje sa veom energijom (pobudjeno stanje). Pobudjeno stanje je
nestabilno, pa se estica ubrzo vraa u osnovno, predajui viak energije drugim esticama
ili emituje foton. Emisija fotona moe da bude izazvana nailaskom na pobudjenu esticu
materije drugog fotona iste energije i talasne duine i tada imamo stimulisano zraenje. U
ovom sluaju fotoni imaju istu fazu i smer te je stimulisano zraenje koherentno i
usmereno. Zraenje lasera je po svojoj prirodi svetlosno, ali se razlikuje od zraenja
termikog izvora po velikoj spektralnoj gustini energije, monohromatinosti, velikoj duini
koherencije talasa, stacionarnom frontu talasa u snopu i velikoj stabilnosti zraenja.
2. PRINCIP RADA LASERA
Laserska obrada materijala zasnovana je na pretvaranju visoko-koncentrisane svetlosne
energije, dobijene stimulisanim zraenjem u toplotnu. Snop laserskih zraka, fokusiran na
radni prenik, postao je univerzalni alat koji praktino moe da obradjuje sve vrste
materijala. Za razliku od konvencionalnog alata, on se ne mora nabavljati za proizvodnju
niti skladititi. Pri radu sa laserima postoji mogunost da oveji organizam ili deo tela
bude izloen laserskom zraenju. Dejstvo laserskog zraenja na oveji organizam
ispoljava se u vidu svetlosnog i toplotnog efekta. Svetlosni efekat izaziva oteenje organa
vida dok toplotni efekat stvara opekotine koe. Primena lasera u industriji, za obradu
materijala, merenje i kontrolu kvaliteta, namee potrebu za preduzimanje mera bezbednosti
i zdravlja na radu i okoline od laserskog zraenja i posledica laserskog zraenja.
Laserske maine za industrijsku primenu su poele da se izradjuju pre tridesetak godina.
Razvoj je tekao vrlo brzo i u dananje vreme se u svetu godinje instalira preko 3000
laserskih maina za obradu materijala. Pri projektovanju i izradi laserskih maina
kombinuju se iskustva steena pri izradi konvencionalnih maina sa nekonvencionalnim
osobinama laserske obrade. Laserska obrada je zasnovana na primeni laserskog zraenja za
obradu materijala zagrevanjem, topljenjem ili isparavanjem. U zavisnosti od talasne duine
laserskog zraenja, koliine energije u konkretnom sluaju, stepenu fokusiranja kao i
termofizikih i optikih osobina materijala obradka postiu se razliiti tehnoloki efekti koji
podstiu veliko interesovanje za oblast laserske tehnologije. Mogunost primene usko je
povezana sa korienjem pogodnih manipulatora i tehnologija koje omoguavaju najbolje
iskorienje laserskog zraenja. Ovaj proces je u osnovi svakog postupka laserske obrade.
Koji e se od njih ispoljiti zavisi od: gustine snage laserskog zraenja, vremena interakcije
snopa laserskih zraka i materijala obradka i specifine energije potrebne za odredjenu
obradu. Gustina snage laserskog zraenja 104W/cm2 i vreme interakcije 10-2-10-1s koristi se
za termiku obradu (kaljenje), gustina snage 105-106W/cm2 i vreme interakcije 1-10ns
koristi se za zavarivanje, gustina snage 106-108W/cm2 i vreme interakcije 1-10ns koristi se
za buenje i seenje dok gustina snage vea od 108W/cm2 omoguava eksplozivno
uklanjanje materijala. Pogodnost lasera, kao svetlosnog i toplotnog izvora, za obradu
materijala rezultat je jedinstvenih karakteristika snopa laserskih zraka. Talasna duina,
547
snaga, vremenski oblik i transverzalna modna struktura odredjuju nain na koji snop
laserskih zraka zagreva materijal. Ti faktori odredjuju izbor lasera za odredjenu primenu,
ali se pri tome ne sme zanemariti cena i ekonominost laserske maine. Dejstvo laserskog
zraenja na oveji organizam ispoljava se u vidu svetlosnog i toplotnog efekta.
Slika 1: Primena lasera u medicini

3. LASERI ZA OBRADU METALA
U metalopreradjivakoj industriji laseri su nali primenu za obradu metala, merenje i
kontrolu kvaliteta. U obradi metala laseri se koriste za: buenje, seenje, obeleavanje,
konturnu obradu, zavarivanje i termiku obradu. Laserske maine se sastoje od: lasera,
optikog sistema za prenos snopa laserskih zraka, obradne glave, koordinatnog radnog
stola, sistema za napajanje energijom i upravljake jedinice. Laser stvara uniformni, sa
mogunou fokusiranja, svetlosni snop laserskih zraka koji moe biti koncentrisan i
usmeren sa velikom preciznou. Snop laserskih zraka predstavlja alat u obradnom sistemu.
Optiki sistem za prenos snopa laserskih zraka predstavljaju pogodno realizovani
manipulatori (teleskopske cevi i ogledala) koji prenose snop laserskih zraka od lasera do
obradne glave. U obradnoj glavi se vri fokusiranje snopa laserskih zraka na radni prenik
od 0.2 mm pri emu se dobija gustina snage od preko 108 W/cm2. Fokusirani snop laserskih
zraka, uz pomo mlaza radnog gasa, se koristi za obradu. Koordinatni radni sto obezbeuje
kretanja koja su usaglaena sa potrebama laserske maine. Sistem za napajanje energijom se
sastoji od: sistema za napajanje laserske maine elektrinom energijom, sistema za
napajanje lasera smeom gasova kada se radi o CO2 laseru i sistema za napajanje obradne
glave radnim gasom (O2, Ar, N2 ili vazduh).
Tabela 1. Karakteristike lasera za obradu metala
548
Laser
Zraenje
Snaga
Excimer
193-248nm
ultra-ljubiasto
5106-3107W
He-Ne
632nm
vidljivo (crveno)
<1W
Rubin
693nm
vidljivo (crveno)
Nd-YAG
1,06m
infracrveno
CO2
10,6m
infracrveno
1104-4104W
100-200W
106W
500W
<5103W
2-2,2104W
Primena
Spektroskopija
Fotohemija
Obrada materijala
Merna tehnika
Buenje
Seenje, buenje,
fino zavarivanje
Seenje, buenje,
obeleavanje, zavarivanje,
termika obrada
Laser i optiki sistem za prenos snopa laserskih zraka se hlade najee vodom.
Upravljaka jedinica je kompleksan hardware i software sistem iji je zadatak da procesira
blokove programskih informacija, kontrolie vieosna pomeranja, parametre lasera,
parametre obrade i senzore.
4. OPASNOSTI U RADU SA LASERIMA
Ovu sekundarno zraenje ne filtriraju zatitne naoari nemenjene infracrvenom zraenju.
Mogua je i refleksija laserskog zraenja od predmeta koji se obradjuje. Osim opasnosti po
osoblje od laserskog zraenja, laserska maina moe da izazove i druge opasnosti kao to su
vatra ili elektrini udar. Veina lasera koristi visoke napone (> 1 kV), a posebno su opasni
impulsni laseri zbog uskladitene energije u baterijama kondenzatora. Zahvaljujui velikoj
snazi koju ima, snop laserskih zraka moe zapaliti najvei broj konvencionalno zapaljivih
materijala. Pri radu sa laserom u toku seenja, buenja i zavarivanja dolazi do isparavanje
materijala i stvaranja produkata reakcije odnosno do zagadjenja atmosfere. Gasovi se
oslobadjaju i iz lasera sa protonim gasom ili usled sporednih produkata laserskih reakcija.
zatim iz sredstava za hladjenje. Tu su prisutni i pomoni gasovi u obradnom procesu. Izvori
laserskog zraenja, na osnovu inteziteta, a u cilju zatite podeljeni su u 4 klase. Laserske
maine za obradu metala poseduju lasere klase 4. U lasere klase 4 spadaju laseri velike
opasnosti koji imaju veliku snagu i energiju u oblasti vidljivog, ultraljubiastog i
infracrvenog spektra zraenja. Ovi laseri moraju imati nalepnicu, odnosno oznake koje
upozoravaju na opasnost od zraenja. Rad laserskih maina moe predstavljati opasnost ne
samo za korisnika ve i za druge ljude na znatnom rastojanju. Zbog ove potencijalne
opasnosti samo osobe kpoje su obuene za rad treba da upravljaju takvim mainama.
Tabela 2. Pregled patolokih efekata usled zraenja
Spektralna oblast
Ultraljubiasta
(od 180 do 280 nm)
Ultraljubiasta
(od 280 do 315 nm)
Ultraljubiasta
(od 315 do 400 nm)
Vidljiva
(od 400 do 780 nm)
Infracrvena
(od 780 do 1400 nm)
Infracrvena
(od 1,4 do 3,0 m)
Infracrvena
(od 3,0 m do 1 mm)
Oi
Koa
Fotokeratitis
Eritem- opekotine
Ubrzano starenje koe
Fotohemijski katarakt
Fotohemijsko
i termiko oteenje mrenjae
Katarakt, opekotine mrenjae
Vodeni plik, katarakt, opekotine
Pigmentno zatamnjenje
Fotoosetljive reakcije
Opekotine
koe
Opekotine ronjae
5. MERE BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA

Zatita od laserskog zraenja obuhvata: tehnike mere zatite, upotrebu linih zatitnih
sredstava, administrativne, organizacijske i medicinske mere zatite, u okviru bezbednosti i
zdravlja na radu. Laser sme da radi samo u kontrolisanom prostoru (prostor u kojem se
obavlja aktivnost koja podlee kontroli i nadzoru u cilju zatite od opasnosti od laserskog
549
zraenja). Prostorije u kojima se nalaze laseri trebaju ispunjavati odreene radne i

bezbednosne uslove. Svaka laserska maina mora imati zvuno ili vizuelno upozorenje
kada je laser ukljuen. Svako vizuelno sredstvo za upozorenje mora biti jasno vidljivo kroz
zatitne naoari posebno napravljene za talasne duine emitovanog laserskog zraenja.
Vizuelna sredstva za upozorenje moraju se tako postaviti da njihova gledanja ne zahteva
izlaganje laserskom zraenju veem od dozvoljenih granica zraenja. Kontrolisani prostor
je prostor u kojem se obavlja aktivnost koja podleè kontroli i nadzoru u cilju zatite od
opasnosti od laserskog zraenja. Prostorije u kojima se nalaze laseri trebaju ispunjavati
odredjene uslove:
2
2
povrina prostorije ne sme biti manja od 20 m . Po jednom licu treba biti 4-5 m
3
povrine poda i 15-20 m zapremine;
za lasere snage vee od 1 kw, koji se koriste u industrijskim pogonima trebaju biti
obezbedjeni posebni uslovi;
komandna mesta trebaju biti udaljena najmanje 1m, ako su laseri postavljeni u jednom
redu, odnosno 1,2m ako su postavljeni u dva reda;
laserska maina mora biti udaljena najmanje 0,8m od zida;
koeficijent refleksije zida moe biti najvie 0,4.
Slika 2. Menadment znanja u radu sa laserima

Svaka laserska maina mora imati zvuno ili vizuelno upozorenje kada je laser ukljuen.
Sredstvo za upozorenje mora biti bezbedno i u sluaju otkaza maine. Svako vizuelno
sredstvo za upozorenje mora biti jasno vidljivo kroz zatitne naoari posebno napravljene
za talasne duine emitovanog laserskog zraenja. Vizuelna sredstva za upozorenje moraju
se tako postaviti da njihovo gledanja ne zahteva izlaganje laserskom zraenju veem od
dozvoljenih granica zraenja. Lina zatita sprovodi se zatitnim sredstvima za zatitu oiju
i zatitu koe. U lina zatitna sredstva spadaju: zatitne naoare, titnik za oi i zatitna
odea. Za zatitu oiju neophodno je obezbediti specijalne naoare sa filtrima koji
obezbeuju visoku mo apsorpcije zraka laserskog zraenja. Zatita koe obezbedjuje se
noenjem odee od materijala tamne boje, koji apsorbuje laserske zrake. Pre svega treba
koristiti crnu, tamnoplavu i tamnozelenu boju. Za zatitu aka koriste se rukavice od koe
ili filca tamne boje. Za zatitu glave neophodno je koristiti zatitnu masku ili kapuljau od
platna. Zakonskim merama, odnosno standardima, propisima i upustvima treba biti
regulisan rad sa laserskim mainama, dozvoljen nivo zraenja, obeleàvanje lasera,
klasifikacija lasera i potrebna zatitna sredstva. Pristup laserskoj maini za vreme rada
lasera smeju da imaju samo osobe koje nose propisane zatitne naoare i zatitnu odeu.
550
Administrativne mere zatite su netehnike mere bezbednosti kao to su: nadzor

zakljuavanjem, obuka osoblja o merama bezbednosti, znaci upozorenja, procedure
upotrebe i kontrole bezbednosne zone. Laseri moraju imati uputstvo za rad i pravilnik o
zatiti na radu. Lica koja rade sa laserima moraju biti pod lekarskom kontrolom. Ova
kontrola obuhvata: predhodni pregled, periodini pregled i vanredni pregled. Predhodni
pregled se obavlja pre stupanja na rad sa izvorima zraenja. Ovim pregledom se utvrdjuje
zdravstvena sposobnost radnika za rad sa laserima. Ovi podaci kasnije slue kao
dokumentacija u sluaju docnijih oteenja organa i tkiva. Periodini pregled obavlja se
jednom godinje. U nekim zemljama kontrolni pregled se obavlja posle svaka tri meseca.
Pri akcidentnoj ekspoziciji obavlja se vanredni pregled i to odmah posle akcidenta.
Metodologija predhodnih, periodinih i vanrednih pregleda se ne razlikuje, a ne razlikuju se
ni parametri posmatranja. Oteenja izazvana laserskim zracima nalaze se na listi
profesionalnih oboljenja.
6. ZAKLJUAK
Primenom lasera povean je kvalitet rada i fleksibilnost proizvodnje i dijagnostike. U
vojnoj tehnici, industriji i medicini danas se sreu laserske maine-aparati razliite namene,
konstrukcije i sa razliitim vrstama lasera. oveji organizam je osetljiv na dejstvo
laserskog zraenja. U cilju zatite oveka laseri su podeljeni u etiri klase, od bezopasnih
do velike opasnosti. Zavisno od talasne duine laserskog zraenja i snage lasera,
preduzimaju se odgovarajue mere tehnike, line, administrativne, organizacijske, vojne i
medicinske zatite. U tom cilju potrebno je upozoriti na opasnost od laserskog zraenja
pomou oznaka, natpisa i uputstava, smanjiti mogunost povreda svodei na minimum
nepotrebno izlaganje zraenju i poveati kontrolu opasnosti od laserskog zraenja pomou
mera zatite i obezbedjujui bezbednosnu upotrebu. Cilj mera bezbednosti i zdravlje na
radu je, da se smanji mogunost izlaganja opasnim nivoima laserskog zraenja ili drugim
opasnostima koje su sa njima u vezi.
7. LITERATURA
[1] Lazarevi D., Radovanovi M. Nekonvencionalne metode, obrada materijala
odnoenjem, Mainski fakultet, Ni, 1994.
[2] Radovanovi M., Nikoli D., Stoi M., Bioanin R. Laseri za obradu materijala,
opasnost u radu i mere zatite, "Preventivni inenjering", Beograd, 1998.
[3] Milievi S. Bioloki efekti laserskog zraenja, Laseri i aplikacije, Savez inenjera i
tehniara Jugoslavije, Beograd, 1990.
[4] Milievi S. Preventivne mere zatite od laserskog zraenja, Laseri i aplikacije, Savez
inenjera i tehniara Jugoslavije, Beograd, 1990.
[5] Bezbednost laserskih proizvoda, Savezni zavod za standardizaciju, Beograd, 1997.
[6] ISO 9000, Kvalitet ivotne i radne sredine, Nauni institut bezbednosti i zatite na
radu 1.maj, Ni, 1995.
[7] Milievi S. Bioloki efekti laserskog zraenja, Laseri i aplikacije, Savez inenjera i
tehniara Jugoslavije, Beograd, 1990.
[8] JUS IEC 825-1, Bezbednost laserskih proizvoda, Savezni zavod za standardizaciju,
1997.
551


UDK: 371:(621.8+004.4CATIA)](075.3)
Struni rad
MODELIRANJE MAINSKIH ELEMENATA I KONSTRUKCIJA U

OBRAZOVANJU PRIMENOM SOFTVERSKOG PAKETA CATIA
Danilo Miki 1
Rezime: Ovaj rad ukazuje na perspektive daljeg razvoja u oblasti modeliranja mainskih
elemenata i konstrukcija u obrazovnom sistemu koristei softverski paket CATIA. Takoe u
ovom radu dat je pogled na radna okruenja programa CATIA, gde se ova okruenja
definiu kao specifina okruenja koja se sastoje od skupa alata, koji omoguavaju
korisniku da izvravaju specifine konstruktorske zadatke u odreenoj oblasti.
Na osnovu navedenih analiza, a imajui u vidu publikovane svetske trendove razvoja
obrazovanja u ovoj oblasti, ukazano je na potrebu uvoenja ovog programa u naem
sistemu obrazovanja za 3D modeliranje proizvoda i procesa. To je program nove
generacije za saradnju projektovanja, koji integrie sve aspekte procesa razvoja proizvoda.
Obuhvata simultanu upotrebu podataka i geometrijskih informacija od koncipiranja
proizvoda do definisanja proizvodnog procesa.
Kljune rei: Modeliranje mainskih elemenata i konstrukcija, obrazovanje, srednja kola,
nastavni program.
MODELING MECHANICAL AND CONSTRUCTION ELEMENTS

IN EDUCATION USING CATIA SOFTWARE PACKAGE
Summary: This work reviews the perspective of further development in the field of
modeling and design of machine elements in the educational system using a software
CATIA package. Also in this work presents the view of the working environment of the
CATIA program, where the environment is defined as a specific environment consisting of a
set of tools that allow the user to perform specific tasks constructors in a particular area.
Based on the above analysis, while keeping in mind the published world trends of
development of education in this field, pointed to the need of introducing this program in
our education system for 3D modeling of products and processes. This program is a new
generation of cooperation projects, which integrates all aspects of product development
process. Includes the simultaneous use of information and geometric information of
drafting product to define the manufacturing process.
Key words: Machine elements and constructions modelling, education, school secondary,
curriculum.
1
Mr Danilo Miki, prof. ma., Tehnika kola ,,J. ujovi, Vuka Karadia br.3, Gornji Milanovac,
E-mail: vtsm@nadlanu.com
Danilo Miki
1. UVOD
Savremen razvoj tehnike i tehnologije inicira stalno preispitivanje, promene i usaglaavanje
sadraja i naina obrazovanja. Pri tom obrazovanje obuhvata sticanje, usvajanje i
usavravanje vetina i znanja u razliitim etapama i na razliitim nivoima, saglasno
potrebama i potrebama okruenja. Znaaj i uticaj, a i neminovnost informacionih
tehnologija javljaju se u razliitim oblastima ljudskog ivota i rada te i u obrazovanju.
Obrazovanje u oblasti tehnikih disciplina, konkretno, ali ne iskljuivo mainske struke,
neizostavno ukljuuje intenzivnu primenu informacionih tehnologija.
Oblast projektovanja proizvoda i procesa predstavlja bitan faktor obrazovanja kadra
mainske struke.. Moderni proizvodni koncepti promoviu istovremenost odvijanja veeg
broja konstrukcionih i proizvodnih aktivnosti. Cilj takvog ponaanja i rada je skraenje
vremena potrebnog za razvoj proizvoda od ideje do realizacije, uz postizanje visokog
kvaliteta. Saglasno tome, koncepti obrazovanja kadra spremnog da prihvati navedene
izazove baziraju se na intenzivnoj primeni raunara u okviru strunih disciplina,
podrazumevajui pri tom visok nivo raunarske pismenosti i osposobljenosti.
Cilj ovog rada je da ukratko proanalizira deo razvoja oblasti projektovanja proizvoda i procesa pomou
raunara primenom softverskog programa CATIA V5 u srednjim pa i visokim kolama.
CATIA V5 je potpuno nov i ,,uzbudljiv alat za projektovanje podrano raunarom
(computer-aided design - CAD), koji inenjeri i dizajneri koriste pri razvoju proizvoda. Pri
radu sa svakim novim programskim paketom vano je da se stekne osnovno razumevanje
njegovih mogunosti i ogranienja. Program CATIA V5 je napisan kao reenje nezavisno
od operativnog sistema raunara, koje nudi nebrojene mogunosti za strukturiranje
programskih modula i prilagoavanje korisniku. Ovaj programski paket se umnogome
zasniva na osnovnim elementima izgleda i ponaanja operativnog sistema Windows.
Osnovni motiv da ovakvim programima se postignu rezultati u rangu evropskih i svetskih,
ali sa znatno izraenom neusaglaenou programa s optereenjem polaznika, njihovim
mentalnim sposobnostima, metodolokim pristupima i sl. S druge strane, i ako optereeni
nedostacima, obrazovni nivo i tehnoloka opremljenost predstavljaju dobru osnovu za
primenu mera za prevazilaenje navedenih problema radi dostizanja visokog nivoa kvaliteta
u obrazovanju.
U narednom poglavlju dat je kratak istorijski razvoj oblasti modeliranja mainskih
elemenata i konstrukcija, kako na srednjokolskom nivou, tako i na univerzitetskom.
Budui da su se, prema linom saznanju, stvorili uslovi za redizajn nastavnog programa,
kroz diskusiju o dobrim i loim stranama dananjeg pristupa.
2. RAZVOJ MODELIRANJA MAINSKIH ELEMENATA I KONSTRUKCIJA
Oblast raunarskog modeliranja mainskih elemenata i konstrukcija prvi put se kod nas u
Srbiji pominje 1994. godine. To je uinjeno u sklopu uvoenja obrazovnog profila Mainski
tehniar za kompjutersko konstruisanje, sa izuavanjem predmeta Modeliranje mainskih
elemenata i konstrukcija u III i IV razredu. Ovaj predmet danas sadri trodimenzionalno 3D
modeliranje proizvoda kao i 3D modeliranje procesa.
Zatim poinje novi pristup 1998. godine usmeren ka 3D zapreminskom modeliranju proizvoda i
procesa.
553
Danilo Miki
Od 2003. godine kroz primenu softvera za ravansko i prostorno crtanje kao to je AutoCAD
i drugih aplikativnih softvera obezbeivana je osnova tehnike raunarske pismenosti.
Oigledno je da su mnoge aktivnosti na ovom planu, kao i vreme njihovog zapoinjanja,
bile direktna posledica razvoja raunara i informacionih tehnologija.
Na mainskim fakultetima raunarsko modeliranje proizvoda i procesa ima duu tradiciju,
ali je i u ovom sluaju bilo u najveoj meri uslovljeno situacijom na polju raunara i
informacionih tehnologija. Uvoenjem ovih disciplina u nastavu bilo je oteano nedovoljno
dobrom materijalnom situacijom. Fakulteti uvode predmete koji pod razliitim nazivima i
u razliitom obimu promoviu raunarom podrano projektovanje (engl. Copmuter Aided
Design-CAD) i raunarom podranu proizvodnju (engl. Computer Aided Manufacturing CAM). To je pogotovu izraeno u poslednjoj reformi Bolonjske deklaracije.
Uvoenjem obrazovnog profila Mainski tehniar za kompjutersko konstruisanje 1994.
godine, kao i kasnije, u vreme donoenja izmena 1998. godine mali broj srednjih kola je
mogao da obezbedi tehnike mogunosti za izvoenje nastave na nain kako je to bilo
zamiljeno. Glavni razlog je bila veoma teka materijalna situacija i slaba opremljenost
raunarskih kabineta. S druge strane, predloene novine su bile toliko velike sa stanovita
dotadanje prakse, da vei deo nastavnog osoblja nije bio struno osposobljen da ih
sprovede.
Polovinom 1999. godine organizovani su seminari strunog usavravanja nastavnika za
izvoenje nastave na predmetima Kompjuterska grafika i Modeliranje mainskih elemenata
i konstrukcija. Ti seminari odnosili su se uglavnom na jedan do dva softvera, ne vodei
mnogo rauna o specifinim potrebama i mogunostima uenika, nastavnika, kao ni o
opremljenosti kola, to dovodi do niza neusaglaenosti, pa i problema u nastavi i dodatnim
aktivnostima.
Danas se kod nas u srednjim Mainsko-tehnikim kolama u oblasti Modeliranja mainskih
elemenata i konstrukcija i Proizvodnih procesa, primenjuju veinom softveri:
- Pro/DESKTOP, u okviru predmeta Kompjuterska grafika i Osnove kompjuterske grafike,
kao i Modeliranje mainskih elemenata i konstrukcija,
- PRO/ENGINEER, u okviru predmeta Modeliranje mainskih elemenata i konstrukcija,
dok se u ostalim srednjim Mainskim kolama, pored ova dva koja su uglavnom
zastupljena, koriste i SolidWorks, SolidEdge, Mechanical Desktop, Inventor, SolidCAM,
EdgeCAM.
Metodologija modeliranja znatno je napredovala poslednjih godina, pa treba uvesti
modifikacije koje su usmerene ka olakanju realizacije ishoda obrazovanja. Programi
predmeta ne obavezuju primenu konkretnog softvera za izvoenje nastave.
Meutim ovi pomenuti programi nisu mogli primarno da se koriste u automobilskoj i avio
industriji za razvoj automobila i aviona. Takoe se moe rei da se nisu mogli sresti u
najrazliitijim granama, ukljuujui svemirski program, industrijski pribor, arhitekturu,
graevinarstvo, proizvode iroke potronje, elektroniku, medicinu, industriju nametaja,
projektovanje maina alatki, livenje i duboko izvlaenje i brodogradnju. Za sve ovo je
podran trodimenzionalni interaktivni programski paket CATIA.
554
Danilo Miki
3. PRIMENA SOFTVERSKOG PAKETA CATIA

CATIA Computer Aided Three Dimensional Interactive Application (raunarom podran
trodimenzionalni interaktivni programski paket). Softver je razvio Dessault Systems,
Francuska, ranih osamdesetih godina prolog veka, prvenstveno za potrebe avio industrije.
Dalje je razvijan uz podrku kompanije IBM. To je program nove generacije za saradnju
projektovanja, koji integrie sve aspekte procesa razvoja proizvoda. Obuhvata simultanu
upotrebu podataka i geometrijskih informacija od koncipiranja proizvoda do definisanja
proizvodnog procesa.
Zasniva se na grafikom korisnikom okruenju (Graphical User Interface - GUI), koje je
razvijeno korienjem Microsoft Windows i Web tehnologija. To znai da je aplikacija
potpuno usklaena sa poznatim Windows okruenjem.
Organizacija CATIA V5 je definisana kroz tri platforme oznaene sa P1, P2 i P3, tako
da nude razliite procese razvoja proizvoda upotrebom programa. P1 je platforma
koja je idealno reenje za poetnike koji ele da preu na 3D modeliranje. Ona nudi osnovne
mogunosti za 3D modeliranje. P2 omoguava integrisano projektovanje, analizu, proizvodnju
i razvoj infrastrukture proizvoda. P3 daje napredna reenja posebno prilagoena za
automobilsku i avio industriju.
CATIA V5 sadri programske module koji kroz okruenja sa paletama alatom
omoguavaju korisniku da se bavi razliitim poslovima u procesu razvoja proizvoda,
kao to su: Infrastruktura, Projektovanje mainskih elemenata i konstrukcija, Oblikovanje i
stilizovanje proizvoda, Analiza-ispitivanje i simulacija proizvoda, AEC Postrojenja,
Mainska obrada i NC maine, Digitalni modeli, Oprema i projektovanje sistema,
Digitalni proces za obradu-proizvodnju, Simulacija mainske obrade i maina,
Ergonomska projektovanja mainskih elemenata i analiza, Poznavanje gotovih proizvoda,
Mreni rad preko interneta.
Slika 1: Namenski skupovi modula (Application portfolios)

Svi ovi moduli imaju definisana okruenja sa paletama alata koji omoguavaju njihovo
izvoenje.
555
Danilo Miki
CATIA V5 se nudi u obliku razliitih skupova programskih modula (application portfolios). Ovi
skupovi imaju za cilj da grupiu razliite skupove paleta sa alatima (Workbenches) da bi se
udovoljilo potrebama korisnika sa razliitim ulogama u procesu razvoja proizvoda.
CATIA V5 nudi mnogi iri spektar programskih paketa i proizvoda nego to je mogue prikazati
na ograninom prostoru u ovom radu. Ovaj rad je skoncentrisan na namenski skup modula
za projektovanje u mainstvu za verziju programa V5. Na (slici 1) prikazani su osnovni
namenski skupovi modula koji se mogu nai u programu CATIA V5.
4. RADNO OKRUENJE CATIE
CATIA radi u razliitim radnim okruenjima. Radno okruenje (Workbench) se definie
kao specifino okruenje koje se sastoji od skupa alata, koji omoguavaju korisniku da
izvrava specifine konstruktorske zadatke u odreenoj oblasti.
Osnovna radna okruenja u CATIA V5 su:
Modeliranje delova (Part Design) je parametarsko i na fierima zasnovano okruenje u
kojem se kreiraju solid modeli.
Modeliranje ianih modela i povrina (Wireframe and Surface Design) je
parametarsko i na fierima zasnovano okruenje u kojem se kreiraju iani i povrinski
modeli. Alati dostupni u ovom okruenju su slini kao i u Part Design okruenju sa
razlikom to se koriste za kreiranje osnovnih ili sloenih povrina.
Modeliranje sklopova (Assembly Design) se koristi za sklapanje komponenata
korienjem ogranienja sklapanja koja su dostupna u ovom radnom okruenju.
Crtanje (Drafting) se koristi izradu dokumetacije kreiranih delova ili sklopova u obliku
pogleda i njihovim detaljisanjem.
Skupovi paleta alata (Workbenches)
Termin ,,workbench, koji se odnosi na namenski skup paleta alata, esto se koristi unutar
okruenja programa CATIA V5. Ovaj termin oznaava, pre svega, radno okruenje unutar
namenskog skupa modula, koje nudi jedinstvenu funkcionalnost namenjenu kreiranju i
menjanju geometrije. Veina skupova paleta je specifina za pojedini namenski skup modula.
Meutim, neki od njih (kao to je skup paleta za skiciranje) integrisani su u viestruke platforme.
CATIA V5 nudi irok spektar skupova paleta sa alatima i relevantnih proizvoda. Skupove
paleta alata (Workbenches) prikazane na (slici 2) i ine: Part Design (Projektovanje i konstrukcija
delova), Assembly Design (Montaa-sastavljanje sklopova), Shetcher (Skiciranje
dvodimenzionalnih profila), Product Functional Tolerancing &Annotation (Rezultati
funkcionalnih tolerancija i objanjenje-napomena), Weld Design (Izrada zavarivanje
mainskih konstrukcija), Mold Tooling Design (Izrada alata-kalupa), Structure Design
(Struktura graa sklopova), 2D Layout for 3D Design (2D raspored za 3D oblikovanje
modela), Drafting (Izrada tehnike dokumentacije), Core &Cavity Design (Projektovanje
jezgra i upljina), Healing Assistant (Pomono spajanje lepljenjem), Functional Molded
part (Funkcionalna izrada delova), Sheet Metal Design (Alati za izradu kompleksnih delova
od lima), Sheet Metal Production (Alati za obradu delova od lima), Composites Design (Sloene
konstrukcije), Wireframe and Surface Design (Izrada ianih i povrinskih delova),
Generative Sheetmetal Design (Izrada alata za obradu lima), Functional Tolerancing &
Annotation (Funkcionalna tolerancija i objanjenje-napomena).
556
Danilo Miki
Skup paleta sa alatima ine 18 modula i nudi nebrojene mogunosti za strukturiranje

programskih modula i prilagoavanje korisniku i napomenuu neke od njih koji se esto
koriste unutar okruenja programa:
Projektovanje i konstrukcija delova: Jezgro programa namenjeno zapreminskom
modeliranju mainskih delova,
Montaa-sastavljanje sklopova: Omoguava sklapanje delova,
Skiciranje: Modul za skiciranje (kreiranje) 2D elemenata i 3D geometrije,
Rezultati funkcionalnih tolerancija i objanjenja - napomena: Jezgro programa
namenjeno tolerancijama,
Izrada zavarenih mainskih konstrukcija: Modul zavarivanja elemenata,
Izrada alata-kalupa: Izrada svih vrsta kalupa kao i proces ulivanja plastike.
Struktura graa sklopova: Struktura i organizacija proizvoda,
2D Raspored za 3D oblikovanje modela: Simulacija 2D mehanizama za kreiranje
povrinskih i zapreminskih modela.
Izrada tehnike dokumentacije: Izrada tehnikih crtea sklopova i delova,
Projektovanje jezgra i upljina: Omoguava definisanje jezgra i upljina,
Pomono spajanje lepljenjem: Omoguava spajanje elemenata pomou lepljenja,
Funkcionalna izrada delova: Upravljanje sa viestrukim konfiguracijama delova
delova i sklopova,
Alati za izradu kompleksnih delova od lima: Moduli za izrdu oblikovanja delova od lima.
Slika 2: Skupovi paleta sa alatima (Workbenches)

557
Danilo Miki
5. OBRAZOVANJE IZ OBLASTI MODELIRANJA U RAZVIJENIM ZEMLJAMA

Oblast Modeliranja mainskih elemenata i konstrukcija izuava se u svim zemljama
Evropske unije. Planovi i programi se razlikuju u manjoj ili veoj meri, kao i softveri koji
se u tu svrhu koriste. To je sasvim razumljivo, imajui u vidu da su planovi i programi
usklaeni s potrebama industrije i trita.
Mogu se navesti sledei pristupi softvera, npr. u Velikoj Britaniji se pored CAD/CAM
tehnologija, podrano je uvoenje i drugih modernih tehnologija, kao to su inteligentno
upravljanje, internet i dr. Na taj nain se ne samo osavremenjuje planovi i programi, ve i istie znaaj
poznavanja i primene novih tehnologija, kako sa stanovita korienja kroz potroake proizvode,
tako i sa stanovita ukljuivanja u moderne trine tokove i sveopteg razvoja.
U Americi je 1999. godine osnovan obrazovni program sa osnovnom idejom da znatno unapredi
tradicionalne pristupe obrazovanju uvoenjem savremenih tehnologija i metodologija.
Ovo navodim da treba iskoristiti dobre strane klasinog obrazovanja, ali pojaati ih
prednostima koje pruaju informacione tehnologije u zemljama okruenja. Na taj nain bi se
uenici motivisali da svoje znanje i vetine stiu kroz istraivanje i iskustvo, uz pomo svojih
nastavnika, saradnika pa i roditelja. Poreenje naeg obrazovnog sistema sa drugima je nuno i
vano. Za to je neophodno nainiti daleko iru analizu nego to je to bio zadatak ovog rada.
Dosadanji napori na uvoenju novih tehnologija u obrazovne programe srednjih mainskih
kola kod nas u Srbiji daju zadovoljavajue rezultate. U proteklom periodu steeno je
iskustvo na osnovu koga se mogu sprovesti nune izmene u planu i programu. Meutim,
problemi su brojni. U oblasti modeliranja promene su veoma este. Te promene tee ka
novim udbenicima i literaturama, jasno je da je nedostatak literature veliki. Posebno kada
se ima u vidu da jedan deo objavljenih knjiga nije pisan uvaavajui pedagoke, psiholoke
aspekte, ve u velikoj meri predstavljaju direktan, neadaptiran prevod ,,help fajlova
softvera.
Danas se u svetskim obrazovnim programima sve ee koriste tzv. edukacioni softverski
agenti, ali su nama nedostupni. Iako vizuelizacija CAD/CAM softvera znatno olakava
komunikaciju i otklanja delimino navedene probleme, visoka obuenost i poznavanje
jezika su veoma vani. Treba napomenuti da se permanentno obrazovanje strunjaka u ovoj
oblasti podrazumeva.
Vodei svetski softveri poseduju toliko velike mogunosti i zasnovani su na najnaprednijim
konceptima inenjerske i informatike prakse, da ih je gotovo opasno koristiti bez irih
znanja iz oblasti.
To znai da je neophodno uenje usmeriti ka kljunim strunim znanjima mainske struke,
a softver koristiti kao sredstvo automatizacije i savremenog tehnikog izraavanja i
komunikacije. CAD/CAM softver moe se posmatrati kao oslonac koji korisnicima
omoguava istraivanje, razvija kreativnost i podie efikasnost, navodi korisnika na reenje
i smanjuje motoriki napor kreiranja modela. Ali dominantni ishodi vezani su za
sposobnost reavanja mainskih i tehniko-tehnolokih problema, npr. konstrukcije
mainskih elemenata i sklopova, izvoenje tehnolokih postupaka i sl.
Pravilnim usklaivanjem programa stvaraju se osnove za uvoenje oblasti modeliranja
proizvoda i procesa i u osnovne kole, to do sada nije bio sluaj. To se moe uiniti kroz
558
Danilo Miki
sekcije ili posebne nastavne jedinice, ali svakako predstavlja jo jedan korak napred u
dostizanju standarda i prakse u razvijenim zemljama.
6. ZAKLJUAK
Vodei svetski softveri poseduju toliko velike mogunosti i zasnovani su na najnaprednijim
konceptima inenjerske i informatike prakse, i znatnu kvalitetnu hardversku podrku. Neke od tih
verzija zahtevaju rad u mrei, dakle iziskuju vezu sa bazom. U CATIA je zasnovano
modulom Enovia V5 VPM (mreni rad preko interneta).
CATIA V5 nudi novu strukturu procesa modeliranja mainskih elemenata i sistema, koja
je razvijena na bazi jedinstvenog skupa alata za razvoj raunarskih programa,
optimizovanu za Microsoft Windows okruenje. Celokupno grafiko korisniko okruenje
je ponovo izgraeno i zasniva se na paletama alata, ikonama i kontekstualno osetljivim
menijima. Ova nova struktura menija bazirana na ikonama ima za cilj da skrati vreme
potrebno za ovladavanje programom, to drugi softveri to nemaju.
Najimpresivniji aspekti programa CATIA V5 su integracija razliitih skupova paleta alata i
neprekidan tok rada u grafikom korisnikom okruenju. Zapreminski elementi se
uglavnom kreiraju na osnovu skiciranih elemenata, ili elemenata poznate topologije, koji
zahtevaju samo reference za postavljanje na model. Ovakav pristup omoguava znatno
veu fleksibilnost u odnosu na ranije pomenute verzije programa.
Treba istai da je posebno vaan aspekt vreg promovisanja softverskih programa vezan
za uvoenje standarda kvaliteta u obrazovanju.
7. LITERATURA
[1] N. G. Zamani, J. M. Weaver: Catia V5 Tutorials in Mechanism Design and Animation,
SDC Publications, www.schroff.com, www.schroff-europe.com
[2] D. S. Kelley: Catia for Design and Engineering Version 5 Releases 14 & 15, SDC
Publications, www.schroff.com, www.schroff-europe.com
[3] Fred Karam, Charles Kleismit: Catia V5, aak, 2004.
[4] Dr. . Mici: Inenjerska grafika, Kragujevac, 1998.
[5] Devedi G. , Ivanovi L., Eri M. (2005). Trendovi primene CAD/CAM sistema u
inenjerstvu i edukaciji, XXX Savetovanje proizvodnog mainstva SCG, Vrnjaka
Banja, 1-3. septembar.
[6] CAD/CAM in Schools, http://www.cadinschools.org
[7] Hamade R.F., Artail H.A., Jaber M.Y. (2006). Evaluating the Learning Process of
Mechanical CAD Students, Computers & Education, (article in press).
[8] D. Miki, D. Golubovi, Metode i postupci unapreenja kvaliteta srednjokolskog i
visokokolskog obrazovanja, 5th Research expert conference with international
participation-quality, 2007. Neum, BiH., Str. 321-325.
559


UDK: 007.52
Struni rad
ROBOTIKA U OSNOVNIM KOLAMA

Duan Kljaji1
Rezime: Ovaj rad pokazuje praktian primer uvoenja robotike u osnovnokolskom i

srednjokolskom obrazovanju kroz dopunsku nastavu i mogunosti razvoja obrazovanja
mladih u primeni u redovnom tehniko-informatikom obrazovanju, kroz praktian rad i
kao korienje ovakvih ureaja kao pokazno nastavno sredstvo a ova nastavna sredstva su
potpuno primenljiva u industriji.
Kljune rei: Robot, automatika, elektronika, pneumatika
ROBOTICS IN PRIMARY SCHOOLS

Summary : This paper shows a practical example of the introduction of robotics in primary
and secondary education through additional training and education of youth development
opportunities in the implementation of the regular technical and IT education, through
practical work and as the use of such devices as a teaching tool while demonstrative of
these teaching aids are fully applicable in the industry.
Key words: robot, automation, electronics, pneumatics
1. UVOD
Na ideju da ostvarimo svoju zamisao projekat izrade robota manipulatora, doli smo na
asovima Tehnikog obrazovanja i asova slobodnih aktivnosti. Napravili smo spoj teorije i
prakse, to nam je omoguilo da realizujemo u potpunosti izradu robota manipulatora. Na
robot, nazvan Jovana je namenjen uenicima osnovnih i srednjih kola kao nastavno
sredstvo, gde uenici mogu da vizuelno prate kinematiku robota koji ima svoje radne
funkcije i upravljan je uz pomo raunara koji komanduje operacijama robota putem
programabilnih PLC kontrolera, u ovom sluaju firmi FATEK i ZELIO.
2. MEHANIKA ROBOTA
Robot se sastoji od komponenata koje su vrsto spojene ili se mogu pomerati. Dva
meusobno pomerljiva elementa robota ine kinematski par. Najee primenjivani
kinematiki parovi kod robota su: cilindrini zglob koji omoguuje jednu rotaciju i klizno
leite, koje dozvoljava jednu translaciju. Mogu biti i sloeniji parovi. Najmanji broj
1
Mr Duan Kljaji, O Zmaj Jova Jovanovi Glavna 177, Ruma, E- pota: aeroruma@sezampro.rs
Duan Kljaji
parametara kojim se opisuje kretanje se zove stepen slobode kretanja a u direktnoj je vezi sa
vrstom kinematskih parova. Vie povezanih kinematskih parova naziva se kinematski
lanac. Da bi se reilo odreeno kretanje robota, moraju se formirati dijagrami kretanja po
svakom stepenu slobode, tzv. ciklogrami kretanja. Karakteristika robota je njegov radni
prostor koji mora biti dostupan kretanjem, to ciklogrami moraju obuhvatiti.
Za ostvarenje kretanja i prenoenje odreenog optereenja robota, koriste se razni elementi
i prenosni mehanizmi, od kojih su najei: poluge, zupasti i lanasti prenosnici. Osim
toga, kod robota se primenjuju i specifini ureaji, poput senzora osetljivih na pritisak,
svetlost, elektroprekidaki senzori te senzori za kontrolu poloaja (potenciometri, brojai i
sl.)
Slika 1. Ciklogram i ema veze

561
Duan Kljaji
3. UPRAVLJANJE ROBOTIMA
Svakako je najosetljiviji deo upravljanje robotima. U principu postoje dva naina
upravljanja:
po otvorenoj i
zatvorenoj sprezi.
Po otvorenoj sprezi elementima robota se zadaje kretanje i registruje stanje samo kad je
kretanje izvreno za nastavljanje ciklusa. Tada se radi o manipulatoru. Po zatvorenoj sprezi
elementu robota se zadaje kretanje i odmah se dobija podatak o izvrenju, vri uporeenje
sa zadatim kretanjem i automatska korekcija kretanja. Bez obzira na to o kojoj vrsti se
upravljanja radi, neophodno je definisati sve potrebne elemente, kao to su:
ciklogram kretanja;
vezu izmeu ciklograma i izvrnih organa kretanja;
duina trajanja odreenog kretanja (vremenska ili geometrijska)
Dalje se problem svodi na definisanje automatike ukljuenja i iskljuenja pogona, odnosno
motora, tj. odgovarajuih releja i razvodnika. Postoje razliiti naini praktinog reavanja
ovih problema: runim ukljuivanjem, programskim doboima, kulisima, programabilnim
PLC-ima, fotoelektrinim i drugim senzorima i slino. Najjednostavnija realizacija
upravljanja robotom postie se pomou raunara i PLC-a. Tada se postavljeni zadatak lako
realizuje korienjem odreenog programa i ukljuenjem/iskljuenjem upravljakog
relejnog sistema preko interfejsa u realnom eljenom vremenu.
4. PRAKTIAN DEO
Na osnovu teorijskih i konkretnih primera iz prakse, predlaemo idejno reenje robotamanipulatora kod kojeg su ugraeni elementi male automatizacije, logiki elementi, davai,
izvrni organi (firme FESTO). Sveukupno gledajui, proces rada malom automatizacijom
emo pospeiti izradom robota-manipulatora koji je funkcionalan, primenljiv u industriji a
takoe moe da se koristi kao vizuelno nastavno sredstvo u osnovnim i srednjim kolama,
na asovima Infomatike i Tehnikog obrazovanja mogli da uoe sve ugraene komponente,
pre svega mehaniku i kinematiku rada robota. Za realizaciju idejnog reenje koristiemo
programabilni kontroler (PLC) Fatek, zelio. Navedeno idejno reenje sa manjim
promenama radnih operacija moe da se transformie u drugi radni oblik sa odgovarajuim
funkcijama:
robot za varenje;
robot ruka;
laktasti robot itd.
Za izradu ovog robota upotrebljeni su sledei materijali:
PVC materijal, termostabilni;
Elektromagnetne komponente: razvodnici 5/2 5 komada;
Elektromagnetni razvodnik 3/2 1 komad;
Cilindar "A" i cilindar "B" cilindri dvostranog dejstva;
Cilindar "C" cilindar jednostranog dejstva;
Cilndar "D" obrtni cilindar;
Cilindar "E" cilindar sa hvataljkom;
PVC kutija (za smetaj elektromagnetnih komponenti);
562
Duan Kljaji
PVC cevi za povezivanje navedenih cilindara i kompletnog ureaja;

Elektrina instalacija za povezivanje elektromagnetnih komponenti;
Tasterski prekidai za ukljuivanje i iskljuivanje, 2 kom, za napon 24V;
PLC Fatek programabilni kontroler.
U praktinom radu smo realizovali osnovnu ideju automatskog upravljanja fluidima:
vazduh pod pritiskom, ulje, ...
Iz upravljakog bloka, elektrini signal potreban za pokretanje robota se transportuje do

monostabilnog razvodnika 5/2 koji radi na principu elektromagneta, tako to se
aktiviranjem magnetnog polja pomera klipnjaa razvodnika u razne radne poloaje.
Povezivanje razvodnika sa izvrnim organima cilindrima koji imaju radnu funkciju
prijemom signala (vazduh pod pritiskom) se ostvaruje odvodnim (okiten) cevima i brzim
spojkama. Transport vazduha do elektromagnetnih razvodnika se regulie razvodnicima
vazduha.
Izvrni organi su cilindri dvostranog dejstva. Ulazni napon upravljakog bloka je 220V,
dok je izlazni napon iz transformatora 24V jednosmerne struje (Grecov spoj), koji je
potreban za pokretanje pneumatskog robota Jovana.
Slika 2. Modeli industrijskog robota

PRIKAZ REZULTATA
U toku ispitivanja funkcija rada robota potvreno je da je naa ideja o izradi robota
Jovana opravdala oekivanja te da ga njegova funkcionalnost ini preporuljivim za
izradu i kao pokazno-nastavno sredstvo u osnovnim i srednjim kolama.
5. ZAKLJUAK
Na robote danas gledamo kao na ureaje koji automatizaciju unapreuju, usavravaju i ine
je fleksibilnijom. Oni zamenjuju oveka prvenstveno na opasnim, monotonim i tekim
poslovima.. oveku preostaju radna mesta koja zahtevaju vie inteligencije, znanja i
kreativnosti. Tim razvojem, robotski sistemi doprinose, sa jedne strane poveanju
produktivnosti u procesima proizvodnje a sa druge strane, oveka izostavljaju rada u
proizvodnim procesima koji su tetni po telesno i duhovno zdravlje, ime ga usmeravaju na
dalje usavravanje.
Uvoenjem zanimljivih sadraja praktine nastave u predmete TIO kroz plan i program,
563
Duan Kljaji
poveao bi se stepen zainteresovanosti uenika za rad i proirivanje znanja u okviru

slobodnih aktivnosti, gde bi se kroz igru kompletima LEGO-mechanics, ili nekog drugog
proizvoaa, uenicima pribliavala osnovna znanja o autotomatici i robotici, podsticao
razvoj samostalnih idejnih reenja za konstruisanje radova pod nadzorom mentora i time bi
se uenici pripremili za takmienja te afirmisali svoje projekte na kojma su tokom kolske
godine radili.
6. LITERATURA
[1] Nikoli G, Martinovi D.: Osnove automatskog upravljanja, Zavod za udbnike i
[2] Golubovi D, Perii : Tehniko obrazovanje za osmi razred, Zavod za udbnike i
564


UDK: 374(072.2)
Struni rad
KLUB MLADIH TEHNIARA MEHATRONIKE

Duan Kljaji1
Rezime: Ovim radom prikazan je dosadanji rad KMTM pri O Zmaj Jova Jovanovi
Rumate postugnuti rezultati i istraivanjem (SWAT analizom) potvrena opravdanost
razvoja ovakvog kluba kao primer za vannastavne aktivnosti u drugim kolama u Srbiji.
Kljune rei: Tehniko obrazovanje, vankolske aktivnosti
CLUB YOUNG TECHNICIANS MECHATRONICS

Summary: This paper describes up-to date work with Club of Young Technians within
primary school Zmaj Jova Jovanovich in the city of Ruma, it's succes in educating young
and talented pupils, many awards in international competitions for inovation and as SWAT
analysis shows, need for integreting this kind of activity in regular scholar system.
Key words: Technical education,inovating regular schoolar system
1. UVOD
U O Zmaj Jova Jovanovi u Rumi ve dugo postoji i uspeno radi Klub mladih
tehniara Mihajlo Pupin. Broj uenika koji se ukljui u rad Kluba mladih tehniara
mehatroniara (u daljem tekstu KMTM), fluktuira iz godine u godinu, ali se kree oko 80 u
proseku, to predstavlja vrlo iroku osnovu i izuzetnu pozitivnu konkurenciju za izbor
najboljih uenika, koji se pripremaju za takmienja i smotre na svim nivoima od
optinskog, preko okrunog i republikog, pa sve do meunarodnih takmienja.
Na poetku kolske godine uenici se prijavljuju nastavniku i izraavaju elje da rade u
nekoj od postojeih tehnikih disciplina. Na asovima slobodne aktivnosti prisustvuju
uenici koji su u toku redovne nastave pokazali elju i interesovanja za rad, a pre svega
imaju afinitet i senzibilitet za rad u 14 tehnikih i 4 modelarske discipline.
U okviru KMTM rade i funkcioniu sledee sekcije:
1.
2.
3.
4.
1
informatika u funkciji tehnike i tehnologije,

elektrotehnika,
energetika,
mainska tehnika,
Mr Duan Kljaji, O Zmaj Jova Jovanovi Glavna 177, Ruma, E- pota: aeroruma@sezampro.rs
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Duan Kljaji
foto i kino,
tehniko tehnoloki sistemi,
poljoprivredna tehnika,
nove tehnologije,
automatizacija i robotika,
elektronika.
Modelarske sekcije:
1. brodo modelarstvo,
2. raketno modelarstvo,
3. auto modelarstvo,
4. vazduhoplovno modelarstvo.
Uenici na asovima slobodnih aktivnosti rade kvalitetne radove koji predstavljaju rad
naeg Kluba mladih tehniara mehatroniara na svim takmienjima na kojima postiu
vrhunske rezultate osvajajui zlatne medalje, plakete, diplome, pehare, stipendije i ostala
priznanja i nagrade.
Ueniki radovi imaju sledee vane tehnike karakteristike:
originalnost (inovacija),
funkcionalnost,
dizajn,
tehniku dokumenataciju,
kvalitet izrade maine, ureaja, sklopa i
elaborat.
2. NEPOSREDNI ZADACI KMT INOVATORA MEHATRONIARA
Klub mladih tehniara ima svoju stalnu kontinuiranu aktivnost, a prioritet u ovoj kolskoj
godini daje sledeim zadacima:
Priprema uenika za izlazak na takmienja i smotre tehnikog stvaralatva u
tekuoj kolskoj godini,
Izrada plana sadraja aktivnosti za proizvodni program KMTM koji ini
materijalnu osnovu kluba,
Unapreivanje rada KMTM primenom novih tehnologija, nabavkom alata i
novih tehnikih sredstava i maina,
Organizovanje
strunih
ekskurzija:
poseta
Tehnikom
muzeju,
Vazduhoplovnom muzeju, Tehnikom fakultetu, preduzeima, itd.
3. ISTAKNUTI REZULTATI RADA KLUBA MLADIH TEHNIARA
MEHATRONIARA
U svom dugogodinjem, uspenom radu Klub mladih tehniara mehatroniara i inovatora
postigao je vrlo zapaene rezultate, ovom prilikom apostrofiraemo neke od njih na koje
smo naroito ponosni i koji su afirmisali kolu, nastavnika (mentora) u zemlji i inostransvu.
KMT-inovatora mehatroniara je za vreme tog zlatnog doba osvojio preko 2400 medalja,
diploma, plaketa i pehara; angaovao je oko 2000 uenika koji su vremenom postali
strunjaci, inenjeri, profesori, doktori...
566
Duan Kljaji
Najpre elimo da istaknemo da je Vazduhoplovni savez Jugoslavije promovisao nae

uenike za sportiste godine u raketnom modelarstvu u klasi juniora. Uenici nae kole
postali su viestruki dravni prvaci u raketnom modelarstvu i promovisani kao
reprezentativci u juniorskoj klasi. Najuspenije uenike Ministarstvo obrazovanja i sporta
nagradilo je jednogodinjom stipendijom u poslednjih nekoliko godina.
KMTM je nosilac Velike zlatne medalje JU-patent, koja je dodeljena na Novosadskom
jesenjem sajmu za kvalitet proizvoda 1998. Pored toga, KMTM je laureat vie Teslinih
nagrada koje su osvojene na Festivalu inovacija, znanja i stvaralatva Tesla fest koji ima
meunarodni karakter.
Zatim, svakako je vredna panje nagrada za dizajn koju dodeljuje Privredna komora
Vojvodine za radove iz tehnikog stvaralatva koji pored estetskih atributa poseduju i
karakteristinu funkcionalnost.
Nai uenici imaju meunarodnu reputaciju; uestvovali su na: Svetskim prvenstvima i
Svetskim kupovima i ostvarili izuzetne rezultate u oblasti raketnog modelarstva u ekipnoj i
pojedinanoj konkurenciji.
4. ORGANIZACIJA RADA KLUBA MLADIH TEHNIARA MEHATRONIARA
Predstavili smo Klub mladih tehniara mehatroniara kao uspean u radu sa uenicima u
okviru slobodnih aktivnosti, koji je afirmisao kolu svojim rezultatima. Konstatovali smo
da je masovnost uea uenika jedna od karakteristika kluba; predstavlja viestruku korist
za drutvo, porodicu i posebno za decu.
Naredni dijagram prikazuje broj uenika u sekcijama Kluba mladih tehniara mehatroniara
za proteklu deceniju.
52
86
57
80
58
60
74
70
67
63
61
1997.
1998.
1999.
2000.
2001.
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
Dijagram 1.
Kao to vidimo broj uenika se kree u rasponu od 52 do 80 u ovoj kolskoj godini.
Takoe, konstatujemo da se broj uenika kontinuirano, iz godine u godinu, polako poveao
i dostigao broj 80 to predstavlja 10% kolske populacije.
Ako fokusiramo panju na broj sekcija u okviru kluba, u minimalnom desetogodinjem
periodu, primetiemo da se on vremenom kvantitativno osnaio i razvio u savremen i
funkcionalan oblik rada sa uenicima koji je slobodan da postigne vrhunske rezultate i
efikasan za sve vidove izazova u koli.
567
Duan Kljaji
br. sekcija
2006.
22
2007.
22
1997.
15
1998.
16
1999.
17
2005.
22
2004.
22
2003.
22
2002.
22
2000.
18
2001.
19
Dijagram 2.
Danas klub radi po sekcijama, otvoren je za uenike u svako njihovo slobodno vreme.
Povremeno KMTM angauje roditelje, strunjake, bive uenike u zavisnosti od tekuih
potreba.
Principi na kojima se zasniva rad KMTM su:
dobrovoljnost,
samostalnost i samoinicijativnost,
kreativnost u radu,
povezivanje teorije i prakse.
Klub mladih tehniara mehatroniara ima proizvodni program koji ostvaruje u okviru ake
zadruge, a ostvarena dobit slui za realizaciju novih programa, poboljanja materijalnih
uslova rada kluba, nabavku didaktikih, tehnikih i ostalih sredstava, alata, maina itd.
Projekti koje uenici urade na asovima slobodnih aktivnosti su primenjivi u praksi kroz
izradu modela, prototipova, ureaja i sl. koji se mogu koristiti i u nastavnom procesu kao
oigledna sredstva to svakako doprinosi osavremenjavanju nastave.
Ovde emo navesti jedan deo proizvodnog programa KMTM:
grejalica,
pretvara 12 V na 220 V,
hidrauline prese,
vebe za tehniko obrazovanje,
takmiarske rakete,
raketoplani,
brodo modeli,
auto modeli,
irohopteri,
nastavna sredstva za tehniko obrazovanje,
jedrilice,
elektronski sklopovi.
Proizvodni program KMTM ima kvalitetnu listu proizvoda koji su potvreni na
meunarodnom festivalu inovacija, znanja i stvaralatva Tesla festu.
568
Duan Kljaji
5. INFORMATIKA U FUNKCIJI TEHNIKE I TEHNOLOGIJE PROGRAMSKE

AKTIVNOSTI KMTM
Informatika je jedna od sekcija Kluba mladih tehniara mehatroniara koja je postigla
zapaene rezultate. Poto se tehnologija u ovoj oblasti razvija vrlo brzim tempom, veoma je
vano uvoditi nove programske sadraje u radu sa uenicima, i ovom prilikom se posebno
istie njen znaaj i uloga.
Raunari polako, ali sigurno osvajaju sve aktivnosti. Mogunosti primena kompjutera,
danas nisu u potpunosti poznate, jer se neprestano traga i dolazi do novih saznanja, koja se
mogu primeniti u ivotu, pa i u radu sa uenicima. Posebno mladi tehniari informatiari
imaju volje, afinitete i interesovanja da prihvate nove izazove i tragaju za novim
mogunostima upotrebe ove tehnologije u koli.
U okviru ove discipline uenici mogu da prikau program koji reava neki problem u
oblasti tehnike i tehnologije, a moe biti namenjen za konstruisanje novih proizvoda, za
racionalizaciju ili organizaciju proizvodnih procesa ili njihovu simulaciju. Neki programi za
uenje omoguavaju da uenici na zanimljiv i slikovit nain stiu znanja i umea iz fizike,
tehnike, automatizacije ureaja u domainstvu i proizvodnji, o proizvodnim procesima i
preciznostima obrade razliitih materijala. Programi simulacionog tipa prikazuju, odnosno
demonstriraju situacije ili modele iz ivota, kao to su, na primer, kretanje automobila,
letenje aviona, rad buldoera, itd. Korisnici programa mogu da promene neke parametre
simulacije, kao i da posmatraju ta se deava na modelu, maini ili ureajima. Zahvaljujui
raunarskim informacionim sistemima sa bazama podataka mogu se uvati i koristiti
informacije o razliitim temama, na primer, o novim tehniko-tehnolokim reenjima koji
mogu poboljati proces rada ili kvalitet proizvoda.
Na asovima slobodnih aktivnosti postoje uenici koji bre napreduju i ue nego drugi
uenici, pa se sa njima radi posebna obuka (jer su oni savladali osnove informatike), u
trajanju od 100 asova, koja obuhvata vii nivo znanja ili sloenije aktivnosti i to:
ovladavanje operativnim sistemima (DOS, Windows, Internet),
korienje programa i programskih jezika poput Word, Power Point, Access,
AutoCAD, Corel, Photoshop, Simula, Q-Basic, Asembler
Uenici posebno koriste ova znanja i uenja za reavanje problemskih situacija na koje se
nailazi u pripremi za takmienja, zatim, prilikom osmiljavanja i izrade elaborata i tehniko
- tehnoloke dokumentacije i sl.
6. OPRAVDANOST POSTOJANJA PROIZVODNOG PROGRAMA KLUBA
MLADIH TEHNIARA MEHATRONIARA
Proizvodni program Kluba mladih tehniara mehatroniara je pokazao dobre rezultate u
koli. Ostvareni finansijski pokazatelji su pomogli materijalnu osnovu KMTM u koli, iz
opte poznatih razloga, nije uvek u mogunosti da finansijski prati i pomae razvojni
program rada kluba.
To je bio povod i motiv da se ispita koliko su opravdane nae o programskim sadrajima
proizvodnog programa KMTM. Zbog toga je odlueno da se kao najcelishodnija tehnika
istraivanja primeni SWAT analiza.
569
Duan Kljaji
PREDMET ISTRAIVANJA
Proizvodni program KMTM ve dugi niz godina funkcionie u koli sa dobrim rezultatima.
Meutim, pokazalo se celoshodno i racionalno da je potrebno programske sadraje
povremeno menjati i uvoditi nove sadraje. Da bi se dolo do inoviranih sadraja prethodno
je potrebno ispitati povoljne i nepovoljne okolnosti, indentifikovati potencijalne anse kao i
mogue tetne uticaje koji utiu na rezultate i opravdanost donoenja odluka.
CILJ ISTRAIVANJA
Ispitati koliko su opravdane odluke za uvoenje novih programskih sadraja u proizvodni
program Kluba mladih tehniara.
METODE I TEHNIKE ISTRAIVANJA
Samom istraivanju su prethodili preliminarni razgovori sa svim zainteresovanim
subjektima za proizvodni program kluba, a to su: uenici, roditelji i nastavnici. Uenici koji
su uestvovali u razgovorima bili su lanovi KMTM. Roditelji su bili saradnici koji se
povremeno angauju u klubu i predstavnici Saveta roditelja, a nastavnici su bili lanovi
Strunog vea prirodnih nauka, ake zadruge i predstavnici u kolskom odboru.
Tehnika koju smo smatrali najcelishodnijom za primenu je bila SWAT analiza. Ova analiza
je dobila ime po poetnim slovima engleskih rei:
STRENGTH P R E D N O S T,
WEAKNESSES N E D O S T A C I,
OPPORTUNITIES A N S E,
THREATS P R E T NJ E.
Ovom tehnikom se vrlo efikasno i ekonomino ispituju prednosti i nedostaci fenomena koji
je predmet istraivanja, kao i spoljni i unutranji faktori koji utiu na ispravno donoenje
odluke u kreiranju novih programskih sadraja.
UZORAK I TOK ISTRAIVANJA
Uzorak istaivanja su inili: 35 uenika, 15 roditelja i 20 nastavnika i profesora. Ispitivanje
je izvreno u septembru 2007. godine u prostorijama kole u organizaciji mentora
nastavnika tehnikog obrazovanja i strunih saradnika.
REZULTATI ISTRAIVANJA
Nikada u koli nije postojala dilema da li treba da postoji proizvodni program Kluba mladih
tehniara. Ovom analizom je trebalo ispitati hipotetiki, da li je potrebno inovirati novim
programskim sadrajima.
SWAT analizom dobijeni su sledei rezultati:
Prednosti:
570
nove ideje i reenja,

zainteresovani uenici,
kvalitetna znanja,
kreativnost u radu i procesu uenja,
isticanje pozitivnih vrednosti,
Duan Kljaji
zajednika vizija,
bolja socijalizacija,
primenljivost znanja u praksi,
efikasnije dogovaranje.
dobra saradnja sa lokalnom samoupravom
Nedostaci:
nedostatak radnog prostora,
nedostatak sredstava i maina za rad,
anse (snage i mogunosti):
klub ima potencijalno trite,
spremnost za timski rad i odluivanje,
kvalitetan nastavni kadar,
pozitivna atmosfera u klubu,
zainteresovanost uenika za rad u klubu,
dobra saradnja sa roditeljima,
animiranje donatora,
uspena saradnja sa kolama,
podrka drutvene sredine u finansiranju napredovanja talentovanih uenika,
novi programski sadraji.
Pretnje:
nestabilnost drutva,
politika previranja,
socijalne (ne)prilike.
7. ZAKLJUAK
Analiza je pokazala da ima mnogo vie faktora koji treba da motiviu za rad nego
ometajuih faktora. Ometajui faktori u koli ne mogu da se predvide, racionalizuju i
kontroliu. Eksplicitno je potvrdeno da ima puno opravdanja za postojanje Kluba mladih
tehniara i njegovog proizvodnog programa. Takoe, se implicitno, uverilo da je potrebno
iz godine u godinu menjati i inovirati programske sadraje. Potrebno je osloniti se pri tome
na proverene resurse (uenici, nastavnici, roditelji), na timski rad i zajedniko donoenje
odluka, animirati zainteresovane donatore, lokalnu zajednicu, itd.
Organizacija rada KMTM u naoj koli predstavlja koristan primer drugim kolama, kako
moe uspeno da funkcionie dobro organizovan klub, sa izdiferenciranim senzibilitetom za
potrebe i interesovanja dece, sa osmiljenim marketingom, oslonjen na stabilne resurse u
lokalnoj zajednici.
Sigurno je mogue sa takvim resursima i okruenjem ostvariti zajedniku viziju KMTM
koji je uspean i respektibilan, finansijski stabilan, struan i motivisan, osnaen i razvijen u
savremen oblik rada koji je sposoban za postizanje vrhunskih rezultata.
8. LITERATURA:
[1] D. Kljaji, Mehatronika za uenike osnovnih i srednjih kola, Ruma, 2010.
[2] . Mici, Informacione tehnologije, Kragujevac 2001.
[3] http://www.mechatronics-mec.org/
571


UDK: 37.016(075.2)
Struni rad
PRIMER GODINJEG PROGRAMA RADA SEKCIJE

RAKETNO MODELARSTVO U OSNOVNOJ KOLI
Milanko Karlii1
Rezime: U radu je dat primer godinjeg programa rada sekcije raketno modelarstvo u
osnovnoj koli. Ima za cilj ostvarenje to kvalitetnijeg rada nastavnika i uenika i
postizanje zapaenijih rezultata na svim nivoima takmienja. Program sadri sve potrebne
elemente za uspenu realizaciju.
Kljune rei: slobodne tehnike aktivnosti, sekcija, raketno modelarstvo.
THE EXAMPLE OF THE ANNUAL PLAN IN CLUB WORK

ROCKET MODELING IN ELEMENTARY SCHOOLS
Summary: In this work is given the example of annual plan in club work Rocket modeling
in elementary schools . The aim is accomplishment of the higher quality work of teachers
and students and achieving outstanding results at the all levels of competitions. Program
contains all necessary elements for successful realization.
Key words: free technical activities, clubs, rocket modeling.
1. UVOD
Raketno modelarstvo se u osnovnoj koli izvodi u slobodnim tehnikim aktivnostima
uenika u vidu sekcija. Ova tehnika disciplina je terijsko - praktinog karaktera. U
teorijskom delu uenici se:
upoznaju sa programom rada,alatima i materijalima koji se koriste u raketnom
modelarstvu;
upoznaju sa nivoima takmienja i savezima koji se bave raketnom tehnikom;
informiu o dostignuima u oblasti raketne tehnike i astronautike;
saznaju kada i gde je nastalo raketno modelarstvo;
upoznaju sa svim vrstama raketa.
U praktinom delu uenici :
savladaju radne postupke potrebne za izradu raznih modela raketa;
naue da izrauju tehnike crtee modela raketa;
1
Milanko Karlii, prof. O Kneginja Milica, J.Gagarina 78, N. Beograd,

E-mail: miloradak@telekom.rs
Milanko Karlii
ovladaju pripremom modela rakete za let;

naue mere sigurnosti i startovanje modela raketa.
Sekcija raketno modelarstvo je zastupljena sa jednim asom nedeljno tokom cele godine.
Redosled
aktivnosti
2. PRIMER GODINJEG PROGRAMA RADA ZA SEKCIJU RAKETNO

MODELARSTVO
1.
Sadraji programa
Prijem novih lanova,
zajedniki sastanak starih i
novih lanova sekcije
dogovor o radu .
Raketna tehnika: istorijat,

2. razvoj i znaaj iste u
mirnodopskim uslovima.
Raketni pogon motori za

3.
raketni pogon.
Vrste
aktivnosti
Ciljevi i zadaci
Upoznavanje sa programom
rada, alatima i materijalima
o sluanje
koji se koriste u raketnom
modelarstvu.
Informisanje o dostignuima
u oblasti raketne tehnike.
Saznavanje kada i gde je
o sluanje
nastalo raketno modelarstvo i
kada je preneto u Evropu i
druge kontinente.
Upoznavanje sa modelarskim
raketnim motorima, vrstama i o sluanje
principom njihovog rada.
Model rakete ,,JUNIOR: telo, Upoznavanje sa sastavnim

4. glava, padobran, stabilizatori i delovima modela rakete
motor.
,,JUNIOR
o sluanje
Nain i
postupak
ostvarivanja
o usmeno
izlaganje
o demonstracija
o razgovor
o usmeno
izlaganje
o razgovor
o usmeno
izlaganje
o demonstracija
o razgovor
o usmeno
izlaganje
o razgovor
o demonstracija
osmiljavnje
priprema
Priprema modela rakete za let:
merenje
Savladavanje pripreme
savijanje i talkovanje traka,
raunanje i
modela rakete za start
5.
o praktian rad
stavljanje raketnog motora za
upotreba alata
lansiranje i mere sigurnosti.
probni let.
o manipulisanje
modelom
Analiza leta ispaljenih modela
raketa: ugla ispaljivanja, leta i
Sticanje saznanja i iskustava
ugla pada oteenja na telu i
prilikom ispaljivanja raketa i
stabilizatorima.
o izlaganje
njihovog prizemljivanja.
6. Popravke na oteenim
o praktian rad
o demonstracija
Upoznavanje tehnika
delovima modela raketa
popravke oteenih delova o upotreba alata
nakon probnog ispaljivnja i
modela raketa.
priprema modela za
takmiarsko ispaljivanje.
Takmienje - poev od
Tekstualna i praktina
o testovi
kolskog pa na dalje:
provera usvojenih znanja
o manipulisanje
o popuna
7. o izrada testa
tokom godinjeg rada u
modelima
o dopuna
o ispaljivalje modela raketa i
sekciji.
o praktian rad
praenje njihovog leta
o
o
o
o
573
Milanko Karlii
3. ZAKLJUAK
Dobro osmiljen godinji program slobodnih tehniih aktivnosti uenika doprinosi
kvalitetnom radu u njima. Takvim radom se postiu dobri rezultati na svim nivoima
takmienja. Tehniko stvaralatvo je jako bitan segment za tehniku pismenost uenika.
Trebalo bi razmiljati o tome da slobodne tehnike aktivnosti uenika koje se izvode u vidu
sekcija u osnovnim kolama budu zastupljene sa 2 (dva) asa nedeljno tokom kolske
godine.
4. LITERATURA
[1] Gruji Jankuloski A. Zbornik radova nauno strunog skupa, Tehniko
obrazovnje u Srbiji TOS 06. Standardi za tehniko stvaralatvo uenika.
[2] Opti sportski pravilnik vazduhoplovnog saveza Srbije.
[3] Ranin G.B. Uvod u vazduhoplovno i raketno modelarstvo,1994.g.
574


UDK: 371.26
Struni rad
KOREKTNOST PROGRAMA
Branko Markoski1, Sofija Hotomski2, Natasa urii3, Sanja Stanisavljev4, Zdravko Ivankovi5
Rezime: U radu je opisan opti okvir za istraivanje problema korektnosti programa

metodom rezolucijskog pobijanja. Dokazivanje korektnosti programa svedeno je na
nalaenje dokaza za tvrdjenje da dati niz formula predstavlja izvodjenje u formalnoj teoriji
tipa specijalnog predikatskog rauna. Dokazivanje korektnosti programa je teorijski
problem koji ima veliki praktini znaaj i reava se u okviru analize programa. Njemu
srodan teorijski problem je projektovanje korektnih programa koji se reava na drugi nain
- u okviru sinteze programa. Evidentno je da se ovi procesi uzajamno prepliu jer su
analiza i sinteza programa usko povezani. Navedeni su ilustrativni primeri koji su
realizovani na prologolikom LP-jeziku (bez ogranicenja na Hornove klauzule i bez
konanog neuspeha). Date su i osnovne informacije o LP-jeziku. Pokazano je kako se
Pascal-program izvrava u dokazivau LP-sistema.
Kljune rei: testiranje, test, rezolucija, korektnost programa
CORRECTNESS PROGRAM
Summary: This paper describes a general framework for the problem of correctness of the
method resolution avoidance. Proving correctness of programs is reduced to finding
evidence to claim that a given formula is a performance series in the formal theory of a
special type predicate account. Proving the correctness of the theoretical problem that has
great practical significance and resolves within the analysis program. To him the problem
is related theoretically correct design programs that are solved in another way - in the
synthesis program. It is evident that these processes are mutually intertwined because the
analysis and synthesis of closely related. Listed illustrative examples that were
implemented in LP-language (no restrictions on Horne clauses without a finite failure). Are
given basic information about the LP-language. It is shown how the Pascal program is
running in LP systems indicator.
Key words: testing, test, resolution, program correctness
Prof. dr Branko Markoski, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin, E-mail: markoni@uns.ac.rs
Sofija Hotomski, Fakultet Tehnikih Nauka, Novi Sad, E-mail: sofka.hrcak@gmail.com
3
Nataa urii, struni saradnik, TF Mihajlo Pupin Zrenjanin, E-mail: natasa@tfzr.uns.ac.rs
4
Sanja Stanisavljev, struni saradnik, TF Mihajlo Pupin Zrenjanin, E-mail: sanja@tfzr.uns.ac.rs
5
Msc Zdravko Ivankovi, TF Mihajlo Pupin, Zrenjanin, E-mail: zdravko@tfzr.uns.ac.rs
2
Branko Markoski i dr.
1. UVOD
Poslednjih godina porasla je aktivnost na polju verifikacije programa. Cilj ovih napora je da
se konstruiu kompjuterski sistemi za odreivanje je li dati program ispravan, u smislu
zadovoljavanja datih specifikacija. Ovi pokuaji doivaljavaju sve vei uspeh. Automatska
korektura ispravnosti velikih programa jo je daleko, ali izgleda oito da su se razvile
tehnike koje e biti korisne u praksi, za nalaenje bagova u programima i za potvrivanje
njihove ispravnosti. Verifikacija programa se moe osloniti na tehnike automatskog
dokazivanja teoreme. Ove tehnike otelotvoruju principe deduktivnog zakljuivanja, iste one
koje koristi i programeri prilikom samog konstruisanja programa. Zato ne bi koristili iste
principe u sistemu za automatsku sintezu, koji moe da konstruie program umesto da samo
dokazuje njegovu ispravnost? Dijkstra je otiao toliko daleko da je rekao kako ne bi trebalo
da automatizujemo programiranje ak i kad bi mogli, jer bi to oduzelo tom poslu svo
uivanje. Korektnost i pouzdanost (neki autori umesto termina pouzdanost koriste termin
robusnost).
2. MAN-OV, HOARE-OV I DIJKSTRIN PRISTUP REAVANJU KOREKTNOSTI
PROGRAMA
Problematiku analize i sinteze programa (koja se reava putem rezolucijske procedure
dokazivanja i dedukovanja odgovora), objavio je u svojim radovima Z. Manna [Mann,
1969-1974]. Drugi prilaz reavanju problema korektnosti programa je primena
aksiomatskog definisanja semantike programskog jezika Pascal i to u obliku posebnih
pravila izvoenja programske logike [Floyd, 1967], [Hoare, 1969], [Hoare, Wirth, 19721973]. Poreenjem gore navedenih pristupa reavanju problema korektnosti programa
zakljuuje se da su koncepcijski bitno razliiti, ali sa jednom zajednikom osobinom a to je
deduktivni sistem na predikatskom jeziku. Najpre e biti prikaz Mann-ov pristup reavanju
problema korektnosti programa.
Ukoliko se posmatra jedan program, postavlja se pitanje terminiranja (okonanja) i
korektnosti, a ukoliko se posmatraju dva programa postavlja se pitanje ekvivaletnosti datih
programa. Ukoliko se izvri interpretacija slobodnih promenljivih u parcijalnom
interpretiranom programu nastaje realizovan program. Rad ovakvog programa prati se
pomou izvrene sekvence. Realizovan program, koji se smatra deterministikim ima jednu
izvrnu sekvencu, a u sluaju da uopte ne postoji nema ni jednu izvrnu sekvencu.
Suprotno tome, kada je u pitanju parcijalno interpretirani program, uoava se vie razliitih
izvrnih sekvenci. U malo pre navedenoj vrsti programa za svaki interpretirani predikat se
zna kada je taan, a kada nije taan, to bi znailo da su u zavisnosti od ulaznih
promenljivih mogui razliiti putevi izvravanja. Razmatrajui apstraktni program, dolazi
se do zakljuka da on ima samo jednu izvrnu sekvencu, gde se ne zna da li je taan
predikat P ili njegova negacija.
Sada e biti prikazan Hoare - ov pristup reavanju problema korektnosti programa.
Osnovna relacija {P} S {Q} predstavlja specifikaciju programa S sa sledeim znaenjem:
ako je predikat P na ulazu zadovoljen (taan) pre izvravanja programa S, onda je predikat
Q na izlazu zadovoljen (taan) posle izvrenja programa S. Da bi se dokazala korektnost
programa S, neophodno je dokazati relaciju {P}S{Q}, pri emu ulazne vrednosti
promenljivih treba da zadovolje predikat P i izlazne vrednosti promenljivih treba da
zadovolje predikat Q. Poto nije dokazano da S terminira, ve je to samo pretpostavka onda
576
se moe rei da je definisana parcijalna korektnost programa. Ukoliko se dokae da S

terminira i da je relacija {P}S{Q} zadovoljena kae se da je S u potpunosti korektan. Za
projektovanje programa koristi se ovako odreen pojam korektnosti. Druga tehnika
dokazivanja je zasnovana na pojmu simbolinog izvrenja. Programske linije se obrauju
istim redom kao to e biti izvravane, za razliku od redosleda "unatrake" kod prvog
metoda.
Sada e biti prikaz Dijkstrin pristup pristup reavanju problema korektnosti programa.
Sistem koji se smatra interesantnim je onaj koji e kada se pokrene iz poetnog stanja
"okonati" u konanom stanju (koji po pravilu zavisi od izbora poetnog stanja).
Pretpostavi se da se vrednost ulaza odraava u izboru poetnog stanja i da se vrednost
izlaza odraava u konanom stanju. "Uslov koji karakterie skup svih poetnih stanja iz
kojih aktiviranje sigurno vodi ispravnom okonanju dogaanja tako da ostavlja sistem u
konanom stanju koje zadovoljava dati zakljuak zove se najiri preduslov u odnosu na taj
zakljuak" - [Dijkstra, 1988]. Ukoliko se mehanizam ili maina kao sistem oznai sa S, a
eljeni zakljuak sa R, onda se najiri preduslov moe prikazati u sledeoj formi:
wp(S,R),
gde je wp funkcija dva argumenta od S i predikata R. Semantiku nekog mehanizma
poznajemo dovoljno dobro ako poznajemo njegov predikatni transformator, koji nam kae
kako za bilo koji zakljuak R moemo izvesti najiri preduslov (koga smo oznaili sa
wp(S,R)).
Moe se rei da wp predstavlja skup svih stanja takvih da izvrenje poinje u jednom od
njih. Ako S poinje u stanju koje zadovoljava R i ako izvrenje terminira onda e konano
stanje zadovoljiti R. Moe se postaviti otriji uslov da predikat P implicira R za sva stanja
tj. P wp(S,R ). Ako poetno stanje zadovoljava predikat P tada:
1. S obavezno terminira
2. R postaje tano
Poto P wp(S,R ) vai za sva stanja, iz ovoga bi se moglo izvesti da wp(S,R ) je istinito
kad god je P istinito.
Sada e biti dat jedan mali primer koji je realizovan u BASELOG sistemu koji ima
kakarkeristike da ne postoji ogranienje na Hornove klauzule i prisustvo CWA-kontrolera.
Linearna rezolucija sa markiranim literalima predstavlja deduktivnu osnovu sistema, dok
CWA-kontroler omoguuje izbor reima rada u zatvorenom, otvorenom ili delimino
zatvorenom/otvorenom svetu. U komentarima se umesto termina BASELOG sistem
upotrebljava krai termin LP. Analiza korektnosti programa vrena je za manje programe,
ali se moe koristiti i za sloenije programe. Korieni su programi sa prostim tipovima
podataka, a od strukturnih tipova raeno je sa nizovima. Primer:
begin
max:=x[1]; i:=0;
while i<=n do
begin
i:=i+1;
if x[i]>max then max:=x[i];
end;
end.
s(s(d(max,x[1[),d(i,0)),w(i<=n,s(d(i,i+1),if(x[i]>max,d(max,x[i])))))
577
Oznaimo:
konstantom b - predikat i<=n,
sa b1- predikat x[i]>max,
konstantom t1 - term x[i],
konstantom t2 - term x[i]
Dobija se zapis:
s(s(d(max,t1),d(i,0)),w(b,s(d(i,i+1,if(b1,d(max,t2)))))
1
/IM1(X0,Y0)/IM(X2,Y2)O(X1,V1)~K(X1,s(h,g),Y1)~K(Y1,w(b,if(b1,e)),V1)&
11
~K(Y1,d(max,t1),V1)K(Y1,h,V1)& / rezerva za skraivanje duine zapisa
~K(Y1,d(i,0),V1)K(Y1,g,V1)& / rezerva za skraivanje duine zapisa
~K(Y1,d(max,t2),V1)K(Y1,e,V1)& / rezerva za skraivanje duine zapisa
~K(X1,Y1,U1)~K(U1,Y2,V1)K(X1,s(Y1,Y2),V1)& /aksioma za sekvencu
~K(k(X1,Y1),Z1,U1)~IM(k(X1,n(Y1)),U1)K(X1,if(Y1,Z1),U1)& /aksioma za if
~K(k(X1,V2),U0,X1)K(X1,w(V2,U0),k(X1,ng(V2)))& /aksioma za while
~K(t(X1,Z1,Y1),d(Z1,Y1),X1)& /aksioma za dodelu
~IM(X2,Y1)~K(Y1,U0,V1)K(X2,U0,V1)& /aksioma za kosekvencu
~IM(Y1,V1)~K(X1,U0,Y1)K(X1,U0,V1)& /aksioma za kosekvencu
~IM1(X0,Y0)IM(X0,Y0)&
~O(X1,Y1)&
0
0
LP sistem generie sledee pobijanje:
broj generisanih rezolventi = 14
maksimalno dostignuti nivo = 15
STAMPA DOKAZA
nivo na kojem je generisan prazan sastavak = 15
NIVO= 15; rezolventa:
&
DOKAZ JE ODSTAMPAN
Sada jo treba dokazati saglasnost, tj. potvrditi da vai:
( X YZT ) (U P, Q V) to se nalazi na NIVO= 14; rezolventa:
/IM1(k(k(X1,b),b1),t(X1,max,t2))/IM(k(k(X1,b),n(b1)),X1)O(t(t(X1,i,1),max,t1),k(X1,ng(b
)))&
Vraanjem oznaka na domenski nivo dobijamo:
(X1 (i<=n) X1ii+1
Stavljajui za X1:
i
p/i)i
(UX1i 0 px) (X1 (i<=n) V)7
max = x(i ) j=1( x( j ) x(i )) dobijamo sledee tane implikacije:

i [1..n ]
578
i +1
max = x(i + 1) ( x( j ) x(i ))

j =1
=> max = x(i + 1) ( x( j ) x(i )) ( x(i + 1) x(i )

j =1
Za i=1 dobija se:

1
max = x(1) ( x( j ) x(i )) => max = x(1)

j =1
Time je saglasnost dokazana, to je dovoljno za zakljuak da je dati program (parcijalno)

korektan (do na terminiranje).
3. ZAKLJUAK
Testiranjem se utvruje prvo u kojoj meri program obavlja posao za koji je namenjen, a
zatim i kako se ponaa u razliitim eksploatacionim uslovima. Kod testiranja softvera
najbitnije je odrediti niz test stavki za ono to se testira. Pre toga moramo razjasniti koje
informacije se moraju nalaziti u test stavki. Najoitija informacija su ulazi kojih ima dve
vrste: preduslovi (okolnosti koje postoje pre isvrenja test stavke) i stvarni ulazi, koje
identifikujemo nekim metodom testiranja. Nema smisla testirati greke koje verovatno ne
postoje. Mnogo je efikasnije dobro razmisliti o vrstama greaka koje su najverovatnije (ili
najtetnije) i tada odabrati metode testiranja koji e verovatno moi da otkriju takve greke.
U radu je opisan opti okvir za istraivanje problema korektnosti programa metodom
rezolucijskog pobijanja Osnovu za razvoj osnovnih deduktivnih metoda i njihovih
modifikacija koje se koriste za utvrivanje korektnosti programa .Jedan od naina reavanja
problema korektnosti programa je korienjem pravila programske logike. On omoguuje
dedukciju na ovoj osnovi ali i proveru saglasnosti konkretnih ulazno-izlaznih predikata sa
dedukovanim vrednostima.
4. LITERATURA
[1] Perry, William E., "Year 2000 Software Testing" New York: John Wiley &
Sons,1999.
[2] Hotomski P., Malbaski D., "Matematika logika i principi programiranja", Tehniki
fakultet "M. Pupin", Zrenjanin, 2000.
[3] Pressman R.S.,"Software Engineering"A Practitioner's Approach, McGraw-Hill, New
York, 1992.
[4] Jones, Capers, "Critical Problems in Software Measurement", Carlsbad, CA:
Infosystems Management, 1993.
[5] Zeller A., "Yesterday, my program worked. Today, it does not. Why?", 2000.,
Passau, Germany.
[6] Berkovic I., Markoski B., Setrajcic J., Brtka Vladimir, Dobrilovic D. ''Testing of
program correctnes in formal theory'', Ubiquitous Computing and Communication
Journal Octobar 2009, ISSN Online 1992-8424 , Special Issue on ICIT 2009
conference - Bioinformatics and Image , Bioinformatics and Image , 7/30/2009.
[7] ., ., . ''Verifying program corectness resolution
metod'', ETAI 2000, V National conference with international participation, Ohrid, FR
Macedonia.
579
[8] Markoski B., Hotomski P., Malbaski D. ''Testing the complex software'', International
ZEMAK symposium, Ohrid, FR Macedonia, 2004.
[9] Markoski B., Markoski S., Babic Dj,"Algorithm linear systems", ETAI 2007. Ohrid,
FR Macedonia, I6 R54.
[10] Markoski B. Jevremovic D.,Malbaski D., Hotomski P.''Odabir test stavki'', DQM 2006.
[11] Markoski B., Ivankovic Z., Pelemis S., Setrajcic J., Mirjanic D. "Tehnike testiranja
programa", Yuinfo Kopaonik, Serbia 2009.
580


UDK: 796.323.2:004.9
Struni rad
PROBLEMI U VOENJU KOARKAKE STATISTIKE

Branko Markoski1, Zdravko Ivankovi 2, Nikoli Milan3, Sofija Hotomski4
Rezime: Za veinu trenera statistika jednostavno nije bila vredna tolikog truda. Meutim,
raunari su sve to promenili. I, najbolje od svega, rasprostranjenost i relativno niska cena
raunara i softvera omoguuje dostupnost ovih informacija svima. Posmatrano sa aspekta
obeleja kvaliteta informacija, runo voenje statistike, uz pomo olovke i papira, ima vie
nedostataka. Najei nedostatak je nepotpunost, jer se usled ograniene povrine papira
vodi evidencija samo najosnovnijih statistikih parametara. U radu je opisan deo aplikacije
koji se koristi na koarkakim utakmicama. Takoe je dat i opis potencijalnih problema sa
kojima se statistiar suoava.
Kljune rei: Koarka, On line, igrai
PROBLEMS IN THE CREATION OF BASKETBALL STATISTICS

Summary:. For most trainers statistics simply was not worth such a great effort. However,
computers have all that changed. And, best of all, wide distributionality and relatively low
cost of computers and software allowed access to this information to all. Characteristicly in
terms of quality of information, keeping statistics manually, using pencil and paper, has
several shortcomings. The most common deficiency is incompletenes, because due to the
limited surface of paper we could record only the most basic statistical parameters. This
paper describes part of the application that is used in basketball games. It also gives a
description of potential problems that the statistician faces.
Key words: basketball, on line, player.
1. UVOD
Koarka je jedna od najpopularnijih sportskih grana ne sam kod nas ve i u svetu.. Svakako
da veliki broj klubova, mladih igraa i sportskih strunjaka u Srbiji pokazuje da koarka
ima znaajno mesto u sportskoj industriji. Koarka kao ekipna sportska igra postavlja pred
igrae na pojedinim pozicijama niz specifinih zahteva u odnosu na njihov antropoloki
status. Iz toga proizilazi da je selekcija igraa prema odreenim kriterijumima veoma vaan
1
Prof. dr Branko Markoski, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin, E-mail: markoni@uns.ac.rs
Msc Zdravko Ivankovi, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin, Zrenjanin, E-mail:
ivankovic.zdravko@gmail.com
3
Prof dr. Milan Nikoli, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin, Zrenjanin, E-mail: mikaczr@sbb.rs
4
Sofija Hotomski, Fakultet Tehnikih Nauka, Novi Sad, E-mail: sofka.hrcak@gmail.com
2
posao trenera. Tenja za pobedama dovela je do saznanja da svaki detalj igre tima olakava
put do eljenog trijumfa. Potreba za informacijama o igri i igraima protivnikih timova
razvojem informacionih tehnologija postaje sve vea. Prikupljajui informacije o
protivnikim igraima i njihovoj igri treneri grade filozofiju igre, sistem i tehnologiju
izvianja samog protivnika. Da bi treneri doli do modela rada [1] i sistema izvianja [2]
moraju potovati sledee principe: 1. Da znaju snagu, prednosti i mane sopstvenog tima
2.Da znaju individualne kvalitete, navike i mane igraa sopstvenog tima 3. Da prikupljaju
informacije o igri i igraima protivnikih timova. Sa tog aspekta moe se rei da je
koarkaka statistika itekako potrebna, kao i sama dostupnost njenih informacija koja ona
nosi u sebi. U prolosti, koarkaka statistika je bila luksuz dostupan samo velikim
profesionalnim klubovima [11]. Za prosenog trenera, statistika je predstavljala pravu
nonu moru, zahtevajui veliku koliinu vremena i truda, najpre u samom prikupljanju
statistikih podataka, a zatim i u runom izraunavanju razliitih zbirnih statistikih
parametara [10].
2.
PROBLEMI U VOENJU STATISTIKE
Postoje raznorazni naini za prikupljanje informacija sa terena. Takoe postoje i raznorazni

programi za voenje statistike u itavom svetu. Meutim, bilo da li se radi o Srpskoj Ligi,
Evroligi, NBA-u ili nekom FIBA takmienju, postoje stvari koje svi statistiari moraju da
znaju, a to se pre svega odnosi na pravila koarkake igre. Razilaenja oko nekoliko
parametara su primetna u mnogim takmienjima, pa i kod nas. Probaemo da ovim tekstom
definiemo neke od tih parametara i da pokaemo njihove razlike, primenu i nedostatke.
Ako se analizira NBA liga moe se istai da je pre svega njena prednost sa tehnolokog
aspekta to to se tamo dogaaji unose glasom. To je ubedljivo najbri nain unosa
dogaaja. Naravno da e neko postaviti pitanje kako se mogu dogaaji pratiti glasom uz
buku u dvorani? To u dananje vreme nije vie tako veliki problem. Postoji barem est
naina za reavanje ovog problema. Statistika se radi na ekipnom i individualnom nivou.
Ekipni podrazumeva prikaz sistema igre protivnika u napadu, odbrani i u tranziciji. Kako
ekipa napada sve vrste odbrana, kako napada posle prekida igre (aut) i kako prelazi iz
odbrane u napad. Svaka faza moe statistiki da se prikae po broju pokuaja, pravaca iz
kojih se napada i procentu uspenosti. Takoe mogu da se naglase prednosti i mane kako
ekipne, tako i individualne igre. Individualno podrazumeva uinak svakog igraa ponaosob
kroz sve faze igre. Njegov statistiki uinak, dobre i loe strane u igri. Npr. iz koje akcije
najvie i najbolje napada ili u kojim akcijama ima manji udeo. Takoe i kakav mu je uinak
u razliitim vrstama odbrane (ta loe brani?). Iz ovoga se moe postaviti pitanje koliko
ljudi radi statistiku ? Postoje specijalizovani timovi koji prate samo napad ili odbranu, samo
individualne karakteristike igraa.
Mi emo pokuati da objasnimo voenje statistike sa koarkake strane. Da krenemo od
rostera. Izvetaj roster predstavlja takozvanu najavu mea. On je namenjen najpre
novinarima, mednaerima, radio izvetaima, TV komentatorima i drugima. On se takoe
daje trenerima i na uvid. On krije osnovne podatke o igraima, visinu, teinu, broj patika,
prethodno igranje u ekipama, nastupi na NBA vikendu, da li igra ima ampionski prsten ili
ne, zatim tu je datum draftovanja i kao poslednji podaci se nude broj odigranih utakmica u
ovoj sezoni. Takoe se na tom osnovnom listu moe nai i kratak prikaz o prologodinjem
uinku igraa. Na prvi pogled ti podaci su sjajni jer na jednom mestu moete nai podatke
koji su Vam neophodni. I ono to je najbitnije ti podaci se auriraju svakih tri sata. To je
582
jo jedan dokaz da je informacija od neprocenjivog znaaja. Ali, ne bilo kakva informacija

nego jasna, brza i tana. Mora se istai da je taj roster ipak najvie namenjen novinarima.
Mora se istai da se na tom rosteru nalaze i osnovni podaci o dvorani, broju gledaoca kao i
o brojevima sudije. Kao to je poznato tamo se arbitri na terenu razlikuju jedino po
brojevima i kao takvi se upisuju u zapisnik. Svedoci smo da na nekim ligama kod nas
arbitri nose brojeve, ali se u zapisniku upisuju njihova prezimena i imena. Toga u NBA ligi
nema. to se tie rostera u ligama Srbije, Adriatic ili ULEB takmienju on je dosta
siromaniji. On nudi osnovne podatke o utakmici, imenama sudije, delegata, koji igra
danas igra i njegovim osnovnim karakteristikama (najee su to broj dresa, visina i
pozicija igraa). Kad se uporede ta dva izvetaja jasno se moe videti ta koji izvetaj moe
da prui izvetaj.
Slika 1: Uporedni prikaz ekipa

Posebno treba istai da svaka ekipa u NBA ligi ima svoju (jos jednu specijalistiku)
statistiku ekipu koja je zaduena da kontrolie statistiku koja se postavlja na sajtu
http://www.nba.com. Ta ekipa je zaduena da posle odigrane utakmice prekotrolie jo
jednom statistiku, tj. da odgleda snimak i da, ukoliko je neto sporno zabelei taj detalj na
audio i video materijalu. Ako ima spornih detalja posle dva dana sastaje se posebna
komisija koja kae da li je ta statistika ekipa u pravu ili ne. Iz samo ovog malog detalja se
jasno odslikava kakva se panja poklanja statistici i ta ona znai. Dakle ponovo se dolazi
do toga da je brza kvalitetna i tana informacija najvanija u savremoj koarci. Zanimljiv
detalj oko praenja jeste i sam broj tajm-auta koji jedan statistiar unosi. Svedoci smo da se
u Americi moe traiti veliki broj tajm-aut-a razliite duine i da to statistiar mora da
uredno evidentira, kako bi se mogla izvesti precizna matematika, tipa koja ekipa trai
najvie tajm auta koje duine, kad trai i slino. Kod nas postoje samo dva odnosno tri
tajm-auta po poluvremenu tako da kaemo. Moda i najvea razlika u vezi tajm-aut-a jeste
u tome da u NBA ligi tajm-aut moe da zatrai i sam igra na terenu (iako nije kapiten),
dok u Evropi tajm-aut-e iskljuivo trai trener.
Za razliku od ljudi koje vode statistiku u Evropi u NBA ligi statistiari sede na najboljem
moguem mestu. To je jedan od velikih problema, jer je mnogo tee voditi statistiku iz
nekog oka. Zamislite kad sedite u nekom uglu hale, a pritom treba da unesete tanu
poziciju uta odakle je koji igra uputio ut ili da li je bila blokada ili nije. U NBA ligi
pored toga to statistiari seda na najboljim mestima, a to je na sredini terena, oni su malo
izdignuti iznad terena i to dosta znai.
583
Po FIBA priruniku za statistiare, asistencija je pas koji direktno vodi do pogotka

saigraa, samo ukoliko uter reaguje nepostrednom reakcijom ka kou. Dodavanje igrau
koji je u dobroj poziciji za ut, meutim koji razmatra druge mogunosti pre uta, nije
asistencija. Distanca uta, nain izvoenja uta nisu faktori koji odluuju da li je pas
asistencija. Dodavanje igrau koji je sam na polovini terena i koji koristi par driblinga do
koa je astistencija, meutim ukoliko igra koji ide ka kou, mora da driblingom prevari
odbrambenog igraa, asistencija se ne dodeljuje. U skladu sa predhodnim primerima
odluujui faktor za upisivanje asistencije igrau mora biti suma njegovog rada i
neposredan namera utera za pogotkom.
Postoje i razilaenja u praenju parametara izgubljena lopta i timska izgubljena lopta.
Mnogi programi za statistiku nemaju kategorizaciju izgubljenih lopti, tako da analizom
izvetaja ne moemo rei gde je ekipa (ili igra) potroila najvie lopti. Ipak u nekim
programima, parametar izgubljena lopta je podeljena (npr. na loe dodavanje, loe voenje,
loe hvatanje, faul u napadu, vremenski prekraj...). Tako je mnogo lake uoiti greke
igraa. Postoje i detalji u igri za koje nije kriv samo jedan igra, ve ceo tim. Kod
parametra vremenski prekraj (8 sec., 24 sec., 5 sec.,...) esto ne grei sam igra, ve ceo
tim i treba biti kanjen timskom izgubljenom loptom.
3. ZAKLJUAK
U prolosti, koarkaka statistika je bila luksuz dostupan samo velikim profesionalnim
klubovima. Za prosenog trenera, statistika je predstavljala neto nedostupno, zahtevajui
veliku koliinu vremena i truda, najpre u samom prikupljanju statistikih podataka, a zatim
i u runom izraunavanju razliitih zbirnih parametara. ivimo u svetu u kojem informacija
ima najveu vrednost. Osnovna obeleja informacije, koja definiu njen kvalitet, a samim
tim i vrednost su: 1) tanost, 2) potpunost, 3) razumljivost i 4) pravovremenost. Poseban
napredak se primeuje kako u sistemu treninga, tako i analizi protivnikih timova i igraa,
tj. skautiranju.
4. LITERATURA
[1] Jamie Angeli, Scouting America's Top Basketball Programs, Volume 2, 2004
[2] FIBA RULES, FIBA Munich, 2008
[3] Dean Oliver, Basketball on paper Rules and tools for performance analysis,
Brasseys, Washington DC, 2004
[4] Stalling W., Crypthography and Network Security Principles and Practices, Prentice
Hall, 2005.
[5] Jamie Angeli, Scouting America's Top Basketball Programs, Volume 1, 2003
[6] Ratgeber, L. Play from a game: (Head Coach). Mizo Pecs 2010. 2007/2008. Mizo Pecs
2010 vs. Euroleasing Sopron
[7] Slavko Trnini, Analiza i uenje koarkake igre, 1996
[8] Markoski B., Ivetic D., Setrajcic J., Mirjanic D., Ivankovic Z., Koarkaki scauting,
Infoteh Jahorina, BIH Volume 8, ref. E - III - 24, P. 628-630 mart 2009
[9] Igor Kokokov, Odbrana od PnR, Ilinois, 2008, USA
[10] Dusan Ivkovi, Kako zapoeti utakmicu, Moskva, 2006
[11] Branko Markoski, Djordje Adzic, Razlike u voenju statistike, Trener X Septembar
2006, broj 42, , Serbia, 24,-27
584
[12] Branko Markoski, Djordje AdziStatistika neki problemi u praksi, Trener XI

Novembar 2007, broj 46-47, Serbia, 44,-28
[13] Branko Markoski, Predrag Nemec, Djordje Adzic Loginosti i neloginosti u statistici
Trener XII Decembar 2008, broj 46-47, Serbia, 19
[14] Billy Donovan: Spread Pick and Roll Offense Notes, Hoops scop 2008, USA
[15] FIBA RULES, FIBA Munich, 2009
[16] Scouting America's Top Basketball Programs, Volume 1, Jamie Angeli, 2002
585


UDK: 796.075
Prethodno saoptenje
UTICAJ INDIKATORA UPRAVLJANJA U SPORTU NA

PREDIKCIJU POTREBA SPORTSKIH MENADERA ZA
PRIMENOM INTERNETA
Miroljub Ivanovi1, Ugljea Ivanovi2
Rezime: Cilj ovog empirijskog istraivanja bio je da se identifikuje delovanje indikatora

upravljanja u sportu na predikciju potreba sportskih menadera za upotrebom interneta.
Odgovarajui uzorak od 106 sportskih menadera mukog pola na teritoriji Srbije
( =35,2 decimalne godine), testiran je tokom januara 2010. godine Upitnikom
strukturiranim od 39 prediktorskih varijabli i jedne kriterijumske varijable (Bonacin i sar.,
2007). Relacije analiziranih varijabli proveravane su hijerarhijskom regresionom
analizom. Vrednost koeficijenta multiple determinacije (R=0,58) ukazuje na to da
prediktorski sistem prua dovoljno merodavnih informacija i da objanjava 58%
kriterijumske varijanse. Najvei statistiki znaajan parcijalni doprinos prediktora na
kriterijum imaju pozitivne vrednosti regresionih koeficijenata: (I) znaaj kolovanja
sportskih menadera (=0,43) i (II) znaaj kolovanja sportskih menadera (=0,40). Sa
druge strane, negativan statistiki znaajan udeo u predikciji kriterijumske varijable imaju
indikatori: (I) nain kolovanja sportskih menadera (=-.22) i (II) pristup strunoj
literaturi (=-0.25). Dobijeni rezultati upuuju na to da se na osnovu uticaja indikatora
upravljanja u sportu uspeno mogu predvideti potrebe sportskih menadera za primenom
interneta.
Kljune rei: sportski menader, predikcija, internet, regresiona analiza
INDICATOR MANAGEMENT INFLUENCE IN SPORT ON THE

PREDICTION OF SPORT MANAGERS NEEDS FOR THE
INTERNET APPLICATION
Summary: Aim of the empirical research has been to identify acting of management
indicator in sport on the prediction of the sport managers for the internet application. The
suitable sample of 106 sport male managers from the territory of Serbia ( =35, 2 decimal
year), has been tested during the January of 2010. by the questionnaire, which has been
1
Dr Miroljub Ivanovi, prof., Visoka kola strukovnih studija za obrazovanje vaspitaa, Zmaj Jovina
29, Sremska Mitrovica, E-mail: miroljub.ivanovic@gmail.com
2
Mr Ugljea Ivanovi, Fakultet za menadment u sportu, Beograd, E-mail: marija@verat.net
structured from the 39 predictor variables and one criterion variable (Bonacin and
collaborators, 2007.). The analyzed variables relations have been checked by the
hierarchical regression analysis. The coefficient multiple determination value (R=0, 58)
indicates that the predictor system gives enough valid information and that it explains 58%
of the criterion variance. The regression coefficient positive values have the greatest
statistically significant partial contribution of predictor to criterion: (I) it is in the close
touch with the information (=0, 43) and (II) it wants to know more (=0, 40). On the other
hand, following indicators have negative statistically significant share in the criterion
variable prediction: (I) my knowledge is not good (=-0,22) and (II) it thinks that his role
is not expressed enough (=-0,25). Achieved results show that based on the indicator
management influence in sport, needs of the sport managers for the internet application
can be successfully predicted.
Key words: sport manager, prediction, internet, regression analysis
1. UVOD
Pretpostavlja se da je nastanak i razvoj informacionog sistema, posebno Interneta,
najznaajnije tehnoloko dostignue XX veka (Hadiahmetovi, Kulovi, Jurei 2007).
Prema istraivanjima Malacka i Rae (2004), internet je meunarodna raunarska mrea ili
mrea svih mrea, raunarskokomunikacijska infrastruktura svetskog nivoa, koja
osigurava razmenu razliitih informacijskih sadraja. To znai da je budunost sveta u
informaciji, kao sredstvu i cilju, jer zahteva svakodnevne inovacije, odnosno rad na
kvalitetu i kompleksnosti kanala kojim te informacije prolaze. Ovo je posebno vaan
aspekat s obzirom na to da se u strukturi tehnolokog progresa dogaaju munjevite i
relevantne svakodnevne promene koje posebno naglaavaju znaaj menadmenta. Sve
oblasti razvijaju se kontinuirano i vreme namee potrebu za sistemom, tj. to vrom
vezom izmeu pojedinih oblasti. Informacije tako postaju korelirane u celinu koja
hipotetiki predstavlja nervni sistem svih poslovnih sistema. Imajui u vidu injenicu da u
svetu koliina informacija i broj baza podataka, u kratkom vremenskom periodu veoma
brzo raste, izuzetno je vano znati ime i kako sportski menader uspeno treba da se vodi
u menadmentu.
U cilju uspenog upravljanja, planiranja, organizovanja i kontrole u sportskom klubu,
logino je da sportski menader mora da raspolae maksimalnom koliinom informacija.
Da bi uvek bio u toku, on neprekidno mora da prihvata i usvaja aktuelne informacije. U
bliskoj prolosti, sportski menaderi obavljali su veoma znaajne poslovne zadatke
uglavnom na poslovnim sastancima. Danas, meutim, korienjem Interneta, tj. svetske
mree meusobno povezanih i dostupnih informacija, stvaraju se uslovi za istovremenom
komunikacijom sa veim brojem saradnika i sportista. U sportskom menadmentu postoji
velika verovatnoa kontakata koje internet omoguuje: a) povezanost klubova i sponzora,
b) povezanost donatora i klubova i c) povezanost igraa i gledalaca. Moderni sportski
klubovi i popularni sportisti imaju svoje veb-stranice, skale vrednosti na kojima se rangiraju
u svetu, svoju rang-listu na anketama sportskih portala i sl.
Na osnovu ovih informacija, sopstveni stavovi u odnosu na poloaj i prilike u vlastitom
poslu, uspeno mogu da se prilagoavaju. Kvalitetan sportski menader mora da ima
smislene, organizovane i dostupne informacije. Pri tom, on mora da zna ta eli i kako da
doe do informacija, a upravo Internet prua obilje istih.
587
Predmet ovog istraivanja su sportski menaderi iz razliitih sportskih klubova, njihovi

indikatori upravljanja u sportu i procena potreba za informacionim tehnologijama, tj.
upotrebom interneta u sportskom menadmentu.
Osnovni cilj ovog rada jeste to da se na osnovu indikatora upravljanja u sportu (anketnih
pitanja), na dovoljno velikom uzorku aktivnih sportskih menadera, multivarijantnim
modelom regresione analize, utvrdi i predvidi njihova potreba za internetom u sportskom
menadmentu. Osim toga, ovo istraivanje predstavlja i osnovu za neka dalja istraivanja
nedovoljno istraenog problema iz pomenute oblasti.
2. METODE RADA
2.1. Uzorak i postupak
Prigodan uzorak ispitanika obuhvatio je 106 sportskih menadera iz sportskih klubova u
Beogradu i Novom Sadu ( =35,2 decimalne godine; SD=12,28). Ispitivanje je bilo
grupno. Sprovedeno je u januaru 2010. godine i trajalo je 45 min. Svi ispitanici anonimno
su procenjivali sami sebe na ponuenoj listi od 40 indikatora (skup od 39 prediktorskih
varijabli za upravljanje u sportu) i jedne kriterijumske varijable potreba za korienjem
interneta u poslu.
2.2. Instrumenti
Istraivanje je sprovedeno metodom anketiranja na osnovu Upitnika o upravljanju u sportu
(Bonacin i sar., 2007). Upitnik zahteva informacije na osnovu sledeih 40 indikatora
(ajtema) o sportskim menaderima: nivo posla (APOS), zavrena kola (ASKO), trajanje
posla (AGOD), ukupan sta (ASTA), pohaanje seminara (ASEM), uestvovanje u
meunarodnim projektima (ATRS), trajanje seminara (AORS), organizator seminara
(APLI), podrka na poslu (ALBO), struna literatura (AZNA), znanje steeno kolovanjem
(ACZU), vanost doivotnog uenja (AZTI), informacije o novim tehnologijama (ACMP),
korienje raunara (AZIT), znanje informacionih tehnologija (ATSJ), korienje Interneta
(AZSJ), znaaj stranih jezika (APPO), znanje stranih jezika (AIMP), vanost uea u
meunarodnim projektima (AMSP), informacije o meunarodnim projektima (APSM),
geneza sportskih menadera (ASSM), znaaj kolovanja sportskih menadera (ANSM),
nain kolovanja sportskih menadera (AULO), elja pohaanja nastave (APIP), znaaj
sportskih menadera u sportskom klubu (ARKM), aktuelnost infomacija o projektima
(AINM), kontakti sa nadlenim institucijama (ABHS), informacije iz nadlenih institucija
(ASUR), procena nivoa razvijenosti sporta u Srbiji (AZOS), novi zakon o sportu kao
reenje problema (ASTR), strategija sporta kao reenje problem (AFNM), postojanje
strategije u sportskom klubu (ASPO), postojanje biznis plana u sportskom klubu (ADON),
finansiranje od nadlenog ministarstva (AVLA), sponzorstvo (AOST), donatorstvo (AISR)
i ostali izvori finansiranja (AIBP).
Unutranja konzistentnost (pouzdanost) u ovom istraivanju izraavana je metodom
Kronbah-alfa koeficijenta (Cronbach, 2004). Dobijene vrednosti ovog koeficijenta kreu se
u rasponu od (=.90) do (=.95). Imajui u vidu da su svi razmatrani Pirsonovi (Pearsson)
koeficijenti linearne korelacije (r>0.9), moe se zakljuiti da je primenjeni merni
instrument imao visoku pouzdanost, jer je greka merenja manja od 10%.
588
3. REZULTATI I DISKUSIJA
Na nivou greke od 0,01 (p<0,00), uvidom u Tabelu 1 uoava se da vrednost koeficijenta
multiple korelacije iznosi (R=.86). To ukazuje na pojavu da u regresionoj jednaini postoji
vrsta linearna povezanost izmeu kriterijumske varijable (potreba za korienjem interneta
u poslu) i svih prediktorskih varijabli (upravljanje u sportu). Na osnovu izraunatog
koeficijenta determinacije (R=.81) moe se zakljuiti da je primenjeni sistem prediktorskih
varijabli objasnio oko 81% zajednike varijanse kriterijumske varijable. Preostalih 19%
neprotumaenih informacija rezidualnog varijabiliteta rezultat je greke linearnog
regresionog modela i karakteristika sportskih menadera koje nisu istraivane.
Pri objanjavanju pojedinanih relacija prediktora sa kriterijumom, moe se zakljuiti da su
od primenjenih prediktorskih varijabli samo 4 varijable imale znaajne parcijalne
regresione koeficijente (dva negativna i dva pozitivna pojedinana prediktora). Maksimalan
statistiki znaajan doprinos pozitivnih prediktora na kriterijum imaju indikatori BETA
standardizovanih parcijalnih regresionih koeficijenata: ANSM znaaj kolovanja
sportskih menadera (=0,43; P=19,03%) i AIMP znanje stranih jezika (=.0,40;
P=3,87%). Dakle, sa stohastikog aspekta, navedeni indikatori ukazuju na to da porast
vrednosti jedne varijable prati porast vrednosti druge varijable ili pak da pad vrednosti
jedne prati pad vrednosti druge varijable. Sa druge strane, statistiki znaajan doprinos
negativnih prediktora na kriterijum imaju indikator dva BETA standardizovana parcijalna
regresiona koeficijenata: AULO nain kolovanja sportskih menadera (=-.22;
P=4,05%), APOD pristup strunoj literaturi (=-0.25; 2,01%), to statistiki znai da
porast vrednosti jedne varijable prati pad vrednosti druge varijable ili obrnuto.
Tablela 1. Rezultati hijerarhijske multiple regresione analize
APOS
ASKO
AGOD
ASTA
ASEM
ASMP
ATRS
AORS
APLI
APOD
ALBO
AZNA
ACZU
AZTI
ACMP
AZIT
ATSJ
AZSJ
APPO
AIMP
R
0, 09
0,14
-0,06
-0,10
-0,06
-0,07
-0,11
0,29
-0,19
-0,11
0,06
-0,11
0,21
0,06
0,08
-0,19
0,10
-0,12
0,49
0,12
O(R)
0,72
0,66
0,65
0,49
0,47
0,68
0,49
0,03
0,26
0,60
0,92
0,63
0,19
0,47
0,62
0,20
0,48
0,49
0,03
0,62
P-R
-0,06
0,07
0,11
-0,17
-0,15
-0,10
-0,17
0,30
-0,18
-0,24
0,20
-0,10
0,30
0,03
0,18
-0,38
0,05
0,28
0,18
0,41
B
-0,07
0,05
0,08
-0,15
-0,08
-0,05
-0,22
0,29
-0,19
-0,25
0,17
-0,01
0,22
0,05
0,20
-0,39
0,04
0,32
0,19
0,40
P
-0,08
0,40
-0,27
0,88
0,79
0,40
1,72
8,60
2,46
-2,01
0,26
0,42
3,85
0,00
1,96
7,01
0,33
-3,02
11,85
3,87
Q(B)
0,81
0,91
0,70
0,49
0,52
0,71
0,33
0,21
0,33
0,17
0,59
0,74
0,19
0,89
0,31
0,03
0.90
0,06
0,25
0,00
589

AMSP
ASSM
ANSM
AULO
APIP
ARKM
AINM
ABHS
ASUR
AZOS
ASTR
AFNM
ASPO
ADON
AVLA
AOST
AISR
AIBP
-0,05
-0,03
0,52
-0,14
0,06
-0,19
-0,18
-0,39
0,05
-0,13
0,18
-0,15
-0,10
-0,05
0,09
0,06
-0,12
-0,12
R
0,86
0,77
0,89
0,04
0,61
0,58
0,12
0,13
0,05
0,66
0,49
0,11
0,58
0,63
0,78
0,05
0,48
0,71
0,61
R
0,81

0,05
-0,08
0,39
-0,40
-0,21
-0,03
0,03
-0,20
0,32
0,06
0,09
-0,16
0,03
-0,20
0,20
0,05
0,03
-0,09
0,09
-0,10
0,43
-0,35
-0,22
-0,11
0,06
-0,14
0,17
0,00
0,08
-0,16
0,05
-0,16
0,14
0,03
0,05
-0,06
-0,19
0,03
19,03
4,02
-2,10
2,96
-0,52
7,01
1,25
-0,20
1,99
1,96
-0,06
0,33
1,54
0,12
0,09
0,56
0,68
0,65
0,03
0,08
0,71
0,69
0,94
0,62
0,19
0,89
0,45
0,30
0,93
0,64
0,47
0,93
0,97
0,78
Legenda: R linearna korelacija sa kriterijumom; R2 koeficijent viestruke

determinacije; Q(R) statistika znaajnost koeficijenta multiple korelacije; PR
parcijalne linearne korelacije; BETA standardizovani parcijalni regresioni koeficijent; P
procenat uticaja pojedinih prediktora; Q(B) statistika znaajnost BETA parcijalnog
koeficijenta
Imajui u vidu organizacioni i upravljaki aspekt cilja upotrebe informacione tehnologije u
organizaciji (osposobljavanje sistema institucije da hitro reaguje na dogaaje u okruenju),
neophodna informacija mora da doe odgovarajuim ljudima na pravo mesto u
odgovarajuem trenutku. U dananjem svetu poslovanja, vreme je izuzetno skupo. Stoga,
ukoliko se ono minimalno troi na prenos informacija, postizae se vei uspeh u odreenoj
delatnosti.
Uvidom u podatke (tabela 1) moe se zakljuiti da kod indikatora potrebe interneta u poslu,
tenja za postizanjem uspeha nije ostvarena, jer istovremeno pozitivne i negativne
prediktorske varijable ukazuju na stanje spreenosti i shvatanje znaaja da se uglavnom
moe vie nauiti i ostvariti. To nedvosmisleno skree panju na dinamiki sistem
savremenog menadmenta, znaaj interneta u aktuelnim aktivnostima i uspeh sportskih
menadera. Prema istraivanju koje su sproveli Bonacin, Mujki i Rao (2007), postoje dva
uoptena tipa sportskih menadera: 1) stabilni menaderi koji iskoriavaju stvorenu vezu
komunikacija i finansijskih tokova i 2) nestabilni menaderi koji imaju tenju traenja
novih i savremenih mesta finansiranja sportskih organizacija. Zajedniki imenilac za oba
navedena tipa sportskih menadera jeste internet, odnosno njihova svesnost vieg nivoa koji
kondenzuje potrebne informacije. Shodno tome, krajem XX veka utvrena su pravila
simulacije, tj. prividnih stvaranja prirodnih okolnosti u kojima se neto isprobava i bira put
do poznatog cilja. Simulacija stvara i uslove za maksimalno iskoriavanje postojeih
izvora prihoda (Bonacin i Bonacin, 2007). Samim tim, ukoliko sportski menader zna nain
za postizanje cilja, onda njegov poloaj nije vie isti, zato to on sada ima vie mogunosti
odabiranja. S jedne strane, stabilni menaderi mogu da ouvaju egzistirajuu vezu
590
komunikacija, ali sada je mogu, pomou simuliranja, uspenije eksploatisati kako bi, sa
manje napora, ukljuili i nove metode. S druge strane, nestabilni sportski menaderi mogu
da koreliraju svoju tenju za ostvarivanjem uspeha i drutvenog ugleda ka internetu. U tom
kontekstu, Verunica (2007) konstatuje da napredak u informacijama tehnoloki omoguuje
virtuelnog oveka, dajui mu praktian znaaj pri obrazovanju studenata iz fiziologije.
Prema istraivanju ovog autora, predstavljanjem prividnih organa i nestvarnim imitiranjem
telesnih procesa, shvatanje fiziologije dovodi se na novi, vii nivo. Stoga ova iskustva treba
upotrebiti u sportskom menadmentu.
4. ZAKLJUAK
Na nivou (p<0.00), viestrukom linearnom regresionom analizom utvrena je egzistencija
znaajne linearne korelacije izmeu kriterijumske varijable (potreba za korienjem
interneta u poslu) i svih prediktorskih varijabli (upravljanje u sportu), kao i to da je
primenjeni sistem prediktorskih varijabli objasnio oko 81% zajednike varijanse
kriterijumske varijable.
Maksimalan statistiki znaajan pojedinani uticaj prediktorskih varijabli na kriterijumsku
varijablu imaju dve pozitivne vrednosti standardnih parcijalnih regresionih koeficijenata:
znaaj kolovanja sportskih menadera i znanje stranih jezika, dok negativne vrednosti
standardnih parcijalnih regresionih koeficijenata imaju indikatori: nain kolovanja
sportskih menadera i pristup strunoj literaturi. Dobijeni nalazi ukazuju na to da se na
osnovu uticaja indikatora upravljanja u sportu uspeno mogu predvideti potrebe sportskih
menadera za primenom interneta.
Naposletku, ukoliko se menadment uopteno definie kao najrazliitije upravljanje,
oigledno se shvata smisao potrebe sportskih menadera za upotrebom Interneta. injenica
je da se uspenije upravlja svetom oko sebe, pa i u oblasti sporta, ako su informacije nove i
dostupne, i da se, kontinuirano, u skladu sa zakonima miljenja, upotpunjuju i zamjenjuju
stare informacije novim. To je podjednako vano u svakom elementu celine kod doprinosa
indikatora upravljanja u sportu na predikciju potreba sportskih menadera za primenom
interneta.
5. LITERATURA
[1] Bonacin, Da., Mujki D, Rao, I. (2007) Relacije znaajki sportskih menadera viih
razina izvora financiranja sportskih organizacija. Acta Kinesiologica, 1, 2: 712.
[2] D. Bonacin, D., i Bonacin, Da (2007) Simulacije u kineziologiji. Acta Kinesiologica,
1, 1:1119.
[3] Bonacin, D. (2004) Uvod u kvantitativne metode. Katela: Vlastito izdanje.
[4] Hadiahmetovi, Z., D. Kulenovi, D., i Jurei, S. (2007) Menadment, putokaz za
menadere. Zenica: Mainski fakultet.
[5] Malacko, J., i Rao, I. (2004). Tehnologija sporta i sportskog treninga. Sarajevo:
Fakultet sporta i sportskog treninga.
[6] unje, A. (2002) Topmenader, vizionar i strateg. Sarajevo: Tirada.
[7] Verunica, Z. (2007) Virtualni ovjek u kineziologiji i fiziologiji sporta. II
internacionalni simpozij Nove tehnologije u sportu. Sarajevo: Fakultet sporta i
tjelesnog odgoja ( 269270).
591


UDK: 004
Struni rad
ANALIZA I POBOLJANJE POSLOVNIH AKTIVNOSTI

UPOTREBOM INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA
Sinia Mini 1, Milo Vorkapi 2, Dragan Kreculj 3
Rezime: Analiza poslovnih aktivnosti u CMTM-u se vri zbog postizanja vee efikasnosti
preduzea. Kvalitetnu analizu danas nije mogue izvriti bez upotrebe informacionih
tehnologija. Uz ljudske resurse i organizaciju, informacione tehnologije predstavljaju
kljuan faktor uspenosti u definisanju poslovne strategije, prepoznavanju kljunih
elemenata procesa, analizu strukture i tokova postojeih poslovnih procesa, merenje
performansi postojeih procesa kao i dizajniranje novih poslovnih procesa.
Kljune rei: prodaja, proizvod, baza podataka, tok informacija.
ANALYSIS AND IMPROVEMENT BUSINESS ACTIVITIES OF

THE USE OF INFORMATION TECHNOLOGY
Summary: Analysis of business activity in CMTM-in is done for companies to achieve
greater efficiency. Assessment has not been possible to perform without the use of
information technology. In addition to human resources and organization, information
technology is a key factor of success in defining business strategy, identify key elements of
the process, analysis of the structure and flows of existing business processes, measuring
performance of existing processes and designing new business processes.
Key words: Sales, Product database, The information flow.
1. UVOD
Informacioni sistem svake firme omoguuje upravljanje podacima koji su bitni za njeno
poslovanje. Broj podataka unutar firme je ogroman i nemogue je sve podatke i sve uoene
detalje ukomponovati unutar informacionog sistema.
Ako se model podataka odnosi na neku firmu (organizaciju) i njeno poslovanje, onda se
naziva bazom podataka (database). Baza podataka ne moe da sadri sve podatke koji se
pojavljuju u izvravanju poslovnih aktivnosti. Samo se podaci relevantni za neko podruje
1
Dr Sinia Mini, Uiteljski fakultet, Nemanjina bb, 38218 Leposavi, E-mail: sinisa.minic@pr.ac.rs
Mr Milo Vorkapi, IHTM-CMTM, Njegoeva 12, 11000 Beograd, E-mail: worcky@gmail.com
3
Mr Dragan Kreculj, prof. teh. inf., O Jovan S. Popovi, Vojvoanska 61, 11070 Beograd,
E-mail: kreculj7@gmail.com
2
Sinia Mini i dr.
primene organizuju u baze podataka.

Rezultati prouavanja modela podataka doveli su do saznanja da svaki model podataka ima
tri neodvojive komponente:
strukturu podataka,
operacije nad podacima,
ogranienja.
Struktura podataka u modelu podataka opisuje elemente modela, klase i objekte, entitete i
druge elemente koji se selektuju iz sistema koji se analizira i za koji se kreira model
podataka. Strukturu modela ine objekti, njihova svojstva, veze izmeu objekata i njihovih
svojstava.
Operacije nad podacima u modelu su operacije nad strukturom modela kojima se izraava
dinamika realnog sustava. Operacije izraavaju kretanje, dinamiku realnog sustava.
Ogranienja su pravila koja razdvajaju doputena od nedoputenih stanja realnog sistema i
u svojoj prirodi deo su strukture modela podataka.
2. INFORMACIONE TEHNOLOGIJE U FUNKCIJI STRATEGIJE PREDUZEA
Nove tehnologije su temelj za nove proizvode, omoguavaju bolju vezu sa kupcima.
Upotreba informacionih tehnologija ima sve veu upotrebu u formiranju novih proizvoda i
usluga. Njena glavna uloga je u menjanju poslovnih odnosa, kao i poboljanju poslovnih
aktivnosti unutar preduzea. Novi oblici informacionih usluga (elektronsko naruivanje,
kupovanje na daljinu, itd.) omoguavaju sprovoenje kvalitetne poslovne politike
preduzea. Naravno, ove tehnologije kod nas polako poinju da preuzimaju bitnu ulogu u
komunikaciji na raleciji proizvoa-kupac.
Na taj nain, dosadanji klasini proizvoai postaju multimedijalni predstavnici
informacija koristei se Internetom ili sopstvenom komercijalnom bazom podataka. Mora
se imati u vidu da informacione tehnologije imaju niz prednosti koje se ogledaju u [1]:
modernizaciji poslovnih aktivnosti uz smanjenje broja zaposlenih,
boljem finansijskom poslovanju preduzea,
racionalnom korienju kapaciteta, resursa i energije,
kvalitetnoj distribuciji materijala, roba i usluga.
Ovo sve utie na poboljanje poloaja preduzea u poslovanju. Informacione tehnologije
bitno menjaju konkurentske izglede svih poslovnih procesa tokom procesa proizvodnje, ali
i u procesu pruanja usluga preduzea.
3. KVALITET POSLOVANJA PREDUZEA
Uticaj informacionih tehnologija na uspenost poslovanja ogleda se preko kvalitetnog
informisanja, kontrole, planiranja, sve do upravljanja i odluivanja. Vano je istai dve
vrste uticaja informacione tehnologije na kvalitet poslovanja preduzea i to [1]:
Neposredni i lako merljivi uticaji - neposredni uticaji obuhvataju utede u resursima
(rad, materijal, energija), utede u vremenu ili pojednostavljenje i racionalizacija
nekog poslovnog procesa u preduzeu. Neposredni uticaji se iskazuju brojkama
Posredni i teko merljivi uinci - posredni uinci su vaniji, ali tee ih je pratiti,
odnosno izmeriti.
593
Sinia Mini i dr.
4. BAZA PODATAKA U CMTM-U

Baza podataka uraena u CMTM-u je jednostavno reeno apresar ili popis
sadanjih i potencijalnih klijenata, ali i dobavljaa, partnera itd. Kvalitetna baza podataka
temelj je za irenje vlastitog poslovanja na druga trita. Unutar baze mogu se voditi
beleke za svakog klijenta gde se jasno vidi stanje i realizacija ponuda. To sve uslovljava da
odnos sa klijentima moe biti profesionalniiji, a da klijent bude zadovovljan.
Proces izgradnje baze podataka zapoinje prepoznavanjem objekata o kojem e se
prikupljati i podhranjivati podaci. Svaki objekat [2] o kojemu se prikupljaju podaci treba da
ima odreena svojstva (atribute), a pri odabiru ta e biti predmet zanimanja potrebno je
nabrojati svojstva to ih takvi predmeti poseduju i to je potrebno na neki nain ih beleiti.
Svi objekti koji e se beleiti u bazi podataka poseduju jednaka svojstva (atribute), ali se
meusobno razlikuju po vrednostima pojedinih svojstava.
Ovo se sve moe objasniti na primeru izgradnje modela baze podataka prodaje transmitera
CMTM-a. Za transmiter je potrebno zabeleiti razliite podatke, to e biti osnova za
prepoznavanje i pretraivanje eljenog transmitera. Tako za transmiter moemo prepoznati
atribute: tip i ifra transmitera, opreg traene vrednosti i serijski broj/godina.
Broj atributa moe biti razliit i odreujemo ga u skladu s potrebama korisnika. Pri
odreivanju atribura i njihovih vrednosti treba paziti da se kao sadraj polja u naelu
odreuju nepromenljiva svojstva.
Potrebno je razlikovati atribute koji jednoznano odreuju predmet naeg interesa od onih
koja to svojstvo jednoznanosti nemaju. Jedan odreeni tip trensmitera mogu da kupe vei
broj kupaca. To su kategorizacije koje su istodobno i polazite za pretraivanje baze
podataka, a njihov broj i opis odreeni su struktirom firme, tj . interesima vlasnika.
Svakom polju u tablici potrebno je odrediti naziv te i vrstu prema moguem izboru. Vrsta
polja automatski odreuje i kontrolne postupke pri unosu podataka te se tako smanjuje
mogunost greke. Nakon to su opisane sve strukture potrebno je odrediti meusobni
odnos polja u tablicama, a uspostavlja se prilikom povezivanja kljueva pojedinih tablica,
videti sliku 1, (Sl.1).
Slika 1: Odreivanje odnosa izmeu tablica kupac-proizvod

594
Sinia Mini i dr.
Pri itanju relacija vano je uoiti da se oznaka i nalazi na strani tablice kupac i tip, a znak
beskonano nalazi se na strani tablice: ponuda, otpremnica, servis. To znai da se u tablici
proizvod moe pojaviti vie kupaca sa jednakim tipom i ifrom transmitera, odnosno
transmiter jednake kategorije, videti sliku 2, (Sl.2).
Slika 2: Grafiki uredan upis podataka tipa transmitera

Podaci koji nas interesuju su svakako i podaci koji se vezuju za kupca, jer preko njih
moemo da pratimo poslovanje i unapreujemo poslovne aktivnosti kako sa sadanjim tako
i sa potencijalnim novim kupcima. Na slici 3, (Sl.3), dat je izgled ekrana na kome se
upisuju osnovni podaci firme.
Slika 3: Grafiki uredan ispis podataka o kupcu na ekranu

Tok poslovnih aktivnosti u CMTM-u ogledaju se u pisanju ponuda, zatim u izdavanju
predrauna i rauna, a za finalizaciju poslovnih aktivnosti kupac dobija kompletnu tehniku
i metroloku dokumentaciju sa otpremnicom, videti sliku 4, (Sl.4).
595
Sinia Mini i dr.
Slika 4: Ponuda CMTM-a

Otpremnica, kao izlazni dokument, daje podatke kupcu o robi koju je poruio i primio.
Uloga je sada mnogo znaajnija jer pomou ovog dokumenta mogu se pratiti kvalitetno
poslovne aktivnosti preduzea, videti sliku 5, (Sl.5).
Slika 5: Otprenmica CMTM-a

Naime, izdavanjem zbirne otpremnice po kupcu mogu se pratiti parametri koji ukazuju na
poslovnost i kvalitet proizvoda. Bitni parametri su: broj kupljenih transmitera po tipu i po
opsegu i servis transmitera. Zbirna otpremnica otkriva nam zadovoljstvo kupca i njegovu
dinamiku u naruivanju transmitrera, to sa jedne strane daje odreene povlastice kupcu pri
naruivanju. Na taj nain moe se sagledati koji tip transmitera se najvie prodavao i
predvideti dalji tok prodaje, to uslovljava analizu trita i eventualnu promenu
proizvodnog programa, videti sliku 6, (Sl.6).
596
Sinia Mini i dr.
Slika 6: Zbirna otpremnica CMTM-a

Na slici 7, (Sl.7) prikazana je analiza prodaje transmitera po kupcima. Vidi se tana koliina
prodatih proizvoda po tipovima, a sluba marketinga na osnovu ovih podataka dalje
preuzima bitne korake u redefinisanju poslovnih aktivnosti.
Slika 7: Prodaja transmitera po kupcima

5. SERVIS TRANSMITERA
Pored ulazno-izlaznih podataka, veoma vaan povratni podatak je informacija o
eksploataciji ureaja, njegovom stanju u ekstremnim uslovima i prag izdrljivosti tokom
rada. Sve ovo se definie, ukoliko doe do kvara ureaja. Servisni list koji ide uz svaki
transmiter mora da poseduje sve te podatke, jer i ovi podaci su relevantni i veoma bitni pri
donoenju poslovnih i stratekih aktivnosti preduzea. Poslovne aktivnosti, na osnovu
podataka o servisu odreenog tipa transmitera, mogu ii u smeru redizajna ili poboljanja
597
Sinia Mini i dr.
karakteristika, dok strateke aktivnosti mogu dovesti u pitanje sam proizvodni proces u
pitanje. Da li e se na osnovu toga izvriti reinenjering [3], svakako zavisi od rukovodstva
preduzea.
Na slici 8, dat je transmiter koji se servisira i koji mora da sadri bitne podatke. Ti podaci
se odnose na tip i ifru transmitera [4], serijski broj/godinu, ko je kupac transmitera i opis
kvara. Vrlo je bitno da se zna da li je servis transmitera uraen u garantnom roku ili ne.
Slika 8: Servis transmitera CMTM-a

Zbirni servis transmitera daje podatke rukovodstvu preduzea od velike vanosti. Ovi
podaci signaliziraju i alarmiraju do kog stepena je dolo do propusta u proizvodnom
procesu ili koji su elementi nestabilni.
Slika 9: Zbirni servisni list transmitera

598
Sinia Mini i dr.
Ukoliko neki kupac ima poprilian broj reklamacija, to moe dosta loe da utie na
poslovne aktivnosti preduzea. Opis kvara ili neusaglaenosti moe biti jedan od repera za
poboljanje proizvodnih aktivnosti i usavravanje postojeih proizvoda. Uvoenjem novih
tehnologija proizvod moe da se inovira i usavrava do tog nivoa da se u budunosti
postojei problemi (kvarovi) ne ponavljaju. Sa druge strane, servisni list daje taan i
precizan broj kvarova koji se javio na odreenom tipu transmitera, a na osnovu ovog
podatka sluba marketinga daje nalog sektoru proizvodnje da preispita kvalitet izrade
delova i montae sklopa. Na slici 9, (Sl.9), dat je zbirni servisni list transmitera CMTM-a.
6. ZAKLJUAK
Baza podataka je organizovana zbirka podataka. Termin je izvorno nastao unutar
raunarske industrije. Raunari se koriste za skladitenje i obradu podataka jo od 1950-ih
godina. Raunari se na optimalan nain koriste u cilju reavanja savremenih problema koji
se javljaju u preduzeu. Prilikom rada na raunaru racionalnije se koristi vreme, sredstva i
prostorije u proizvodnji. Procesi unutar poduzea se retko opisuju i analiziraju jer su
nevidljivi i neopipljivi.
Baza podataka je bitna za podrku u odluivanju rukovodstva. Potreba za bazama podataka
posledica je pojave mnotva malih baza podataka i razliitih korisnikih programa koji se
pojavljuju kod pojedinaca ili poslovnih jedinica.
Kod izrade novog modela baze podataka kritian faktor predstavlja snaga kreacije izvoaa
ovog modela, a ogleda se kroz:
poboljanje postojee strukture,
reinenjering ili
izgradnju potpuno nove organizacione strukture.
7. LITERATURA
[1] Velimir Sria i grupa autora, Menaderska informatika, HITA Poslovna Akademija,
Delfin, Zagreb, 1999.
[2] V.eri, M.Varga, L. Budin i drugi, Poslovno raunarstvo. Zagreb: Znak, 1998.
[3] Hammer, M., Champy, J., 1993. Reengineering the corporation, New York: Harper
Collins Books
[4] Sinia G. Mini, Praktikum iz osnova informatike i raunarstva, Uiteljski fakultet Leposavi, 2007. godina, Unigraf-Ni
[5] Ivkovi M., Radenkovi B., Internet i savremeno poslovanje, Tehniki fakultet
Mihajlo Pupin, Zrenjanin, 1998.
599


UDK: 316.776:004.3
POSLOVNE APLIKACIJE I USLOVI POSLOVANJA

Radislav Vulovi1, Milo Papi2, Aleksandar Damljanovi3
Rezime: Pod poslovnim aplikacijama se podrazumeva skup softvera i procedura koje, u

kombinaciji sa podacima, mreama i odgovarajuim hardverom imaju za cilj da zadovolje
specifine zahteve pojedinanih korisnika ili poslovnih preduzea. Vreme u kome ivimo i
poslujemo obeleeno je brzinom prenosa informacija, globalizacionim promenama,
borbom za novim klijentima, poveanje produktivnosti u cilju ostvarivanja konkurentne
prednosti. U radu se na osnovu izvrenog istraivanja na uzorku od 50 malih i srednjih
preduzea u Srbiji daje analza, stanje i implementacija poslovnih aplikacija koje su
zasnovane na celovitom i funkcionalnom informacionom sistemu. Uradu se navode uzroci
takvog stanja, a u zakljunom delu i predlau mogue mere za njihovo unapreivanje.
Kljune rei: Poslovne aplikacije, informacije, poslovanje.
BUSINES APLICATIONS AND BUSINESS TERMS

Summary: Considering the business applications we meant a set of software and
procedures wich in combination with the data, network and appropriate hardware have
aim to content requirement particular users and business enterprises. Time in wich we has
lived and operated marked the speed transmission of information, global changes, the fight
for new customers, increasing productivity in order to realise a competativ adventage. In
the working on the basis of the research conducted on a example of 50 smale and medium
enterprises in Srebia statistical analysis gives the state and implementation of business
application wich are bases on a complete functional information system. In a project
allegations saucces of this state, and in the final section and we suggest possible measures
for their improvement.
Key words: Business application, infomatin, business.
1. UVOD
Vreme u kome ivimo i poslujemo obeleeno je brzinom prenosa informacija,
globalizacionim promenama, borbom za novim klijentima, poveanje produktivnosti u cilju
ostvarivanja konkurentne prednosti. Sve ove karakteristike i obeleja predstavljaju osobine
1
Dr Radislav Vulovi, docent, Tehniki fakultet, aak, E-mail: vulovic.r@nadlanu.com

Milo Papi, dip. ing. Saradnik, Tehniki fakultet, aak, E-mail: milos.papic@live.com
3
Aleksandar Damnjanovi, Asistent, Tehniki fakultet, aak
2
Radislav Vulovi i dr.
koje odreuju savremeno poslovanje. Za savremeno poslovanje koje je neminovnost

dananjice potrebno je postojee aktuelne korisnike edukovati za korienje IKT.
Nove, budue korisnike polovnih aplikacija pripremati u sa vizijom da sutra stvore
organizaciju s kojom e svako hteti da radi (Klijenti) i u kojoj ce svi eleti da rade
(strucnjaci). U ovom radu se eli saznati na osnovu obavljenog istraivanja, koliko su
dananje firme- preduzea u Srbiji opremljene poslovnim aplikativnim softrverima. Ko im
vri izradu aplikacija, ko im odrava aplikacije i koliko nove aplikacije podravaju
prethodne.
Informaciono komunikacione tehnologije unele su potpuno novu osnovu na kojoj se
zasnivaju poslovne veze izmeu kompanija i efikasnije se odvijaju poslovne transakcije,
uspostavlja se prodaja i kupovina uz smanjenje trokova i omoguava se velika
raspoloivost informacija koje su znaajne za savremeni nain poslovanja. Upotreba IKT-a
dovela je do novog tipa elektronskog poslovanja e-business .
Kako se pod pslovnim aplikacijama se podrazumeva skup softvera i procedura koje, u
kombinaciji sa podacima, mreama i odgovarajuim hardverom imaju za cilj da zadovolje
specifine zahteve pojedinanih korisnika ili poslovnih preduzea.
Imajui u vidu da se zahtevi klasifikuju na pojedinca i zahteve potrebe konkretne firmei
moe se rei i IT aplikacije se klasifikuju na :
Jednokorisnike (single-user) sisteme
Preduzetnike (enterprise) sisteme
Jednokorisniki sistemi se obino sastoje od PC raunara ili radne stanice, razliitih ulaznih i
izlaznih ureaja, kao i softverskih programa koji su uraeni prema specifinim potrebama i
eljama pojedinih korisnika (firmi). Jednokorisniki sistemi se esto zovu i personalnim
sistemima, oslobaaju korisnike od potrebe izvravanja dugotrajnih i mukotrpnih procedura i
rutinskih poslova, omoguavajui da se u potpunosti posvete kreativnim aspektima svoga rada.
Preduzetniki (Viekorisniki) (enterprise) sistemi, sastoje se od komponenata koje imaju
jednokorisniki sistemi uz dodatak serverskih ili mainframe raunara, baza podataka i
kompjuterskih mrea. To su u optem sluaju deljeni (shared) sistemi, odnosno sistemi u
kojima dva ili vie korisnika zajedniki upotrebljavaju kompjutere, komunikacijske mree i
aplikacije. U velikim Svetskim firmama- kompanijama, kreiranje preduzetnikih sistema
se ne preputa pojedincima, ve zajeniki rade svi lanovi grupe. Ova grupa se esto zove ,,
Sektor za upravljanje informacinim sistemima.,, Za kreiranje preduzetnikih aplikacija
moe se koristiti bilo koji od sledecih pristupa:
Samostalno kreiranje aplikacije. Tim formulie specifikacije za datu aplikaciju, zatim
piu kopjuterski program koji e moi da zadovolji te specifikacije.
Kupovina gotove aplikacije Tim koji je sainjen od IT profesionalaca dobija zadatak da
na tritu pronae gotov softverski paket koji e moi da zadovolji definisane funkcije, i
koji se moe nabaviti od nekog komercijalnog dobavljaa ili proizvoaa softvera.
Angaovanje spoljnih strunjaka za projektovanje aplikacije. Primena ovog pristupa
podrazumeva angaovanje spoljnih saradnika. Programski moduli predstavljaju
nezavisne programske jedinice s naglaskom na fleksibilnost to omoguuje
prilagoavanje reenja prema potrebama klijenta uz kasnije nadogradnje poslovnog
sistemima eljenim poslovnim modulima. U naim uslovima privreivanja veina firmi
koristi mogunost kupovine gotovih aplikacija.
601
O tom stanju i ograniavajuim faktorima u implementiranju informacionih sistema

zasnovanih na novim tehnologijama u naim preduzeima bie rei u daljem delu ovog
rada.
2. STANJE NA NAEM TRITU
U 2009. godini raeno je istraivanje trita po pitanju poslovnih aplikacija, od strane
studenata prve godine u okviru predmeta IKT. Evo do kakvih smo saznanja doli.
Uzorak je 50 malih i srednjih preduzea u Srbiji (Razliiti gradovi). U tabeli 1. dati su
relevantni podaci o stanju informatike opreme i primene novih savremenih informatikih
tehnologija. Sve firme su grupisane po jednom od parametara: godine nabavke opreme ili
posedovanje informacionog sistema.
Tabela 1. Struktura ispitanika i njihova informatika organizovanost
Broj
zaposlenih/
br. firmi
135 / (4)
God.
nabavke
opreme
1998
Godina
nabavke
softvera
1998
Info.
sistem
mrea
Ne
126 / (5)
2001
2004
Ne
R.Br
.
Web
sajt
Poreklo
softvera
Odravanje
Da
Kupljen
Isporuilac
Da
Kupljen
Isporuilac
Isporuilac
3.
213 / (8)
2001
2002
Da
Da
Kupljen
298 / (12)
2004
2004
Da
Da
Kupljen
Isporuilac
275/ (17)
2004
2004
Ne
Da
kupljen
Isporuilac
6.
34 / (4)
2003
2003
Da
Da
Ukupno
1081/ 50
24 DA
26 NE
DA 50
Sopstveni
Kupljen
46
Svoj 4
Sami
Isporuilac
46
Sami 4
Broj
korisni
ka
20
21
23
27
26
6
123
Analizirajui podatke u ovoj tabeli mooemo zakljuiti sledee:

Prosean broj zaposlenih u posmatranim firmama je 22. Raunarska oprema i softver
nabavljani su najvie od 1998 do 2004 godine, a najvei procenat firmi je nabavku vrio
2004 godine, njih 29 odnosno 58%. Jo uvek ne poseduju informacioni sistem u okviru
firme njih 26 ili 52%. Sve firme imaju kakav takav Web sajt. Poslovnu aplikaciju koju
firme koriste u svom radu su nabavili-kupili od isporuilaca softvera njih 46 ili 92% firmi.
Na osnovu prikupljenih podataka moe se rei da je automatizovana obrada podataka na
jako niskom nivou. Najee se sree softver pisan pre desetak godina, koji ne koristi
prednosti novih tehnologija. To su, po pravilu, konzolne aplikacije pisane u zastarelim
okruenjima, loe projektovanih korisnikih interfejsa, tekih za korienje i sa
minimumom funkcionalnosti.
Grafikon 1. Broj korisnika poslovne aplikacije u odnosu na broj zaposlenih

602
Retke su firme koje se mogu pohvaliti da u potpunosti koriste mogunosti koje im prua
postojee stanje njihove raunarske opreme i pre bi se reklo da se za nabavku nove opreme
odluuju da bi ispratili modne trendove i na taj nain impesionirali svoje poslovne partnere,
nego to stvarno veruju da im nove tehnologije, i po pitanju hardvera i po pitanju softvera,
mogu olakati posao. U jednom odreenom broju proizvodnih i trgovinskih preduzea se
sreu poslovne aplikacije koje rade u DOS okruenju, sa jako nefunkcionalnim bazama
podataka. I samo stanje hardvera je jedan od jako ograniavajuih faktora u realizaciji
funkcionalnih reenja. Iako je veliki broj preduzea obnovio svoj hardver krajem 2004.
godine, pred uvoenje poreza na raunarsku opremu, sama nabavka je obavljena bez nakog
jasnog plana emu bi novi hardver trebalo da slui. Veliki je broj preduzea koji desetak
godina, pa i due, nije vrio nikakva ili veoma mala ulaganja u raunarsku opremu a
samim tim ni u softver. Time dolazimo i do injenice da je obuenost radnika za rad na
savremenim platformama jako loa. Ovo je, moda , jedan od najvanijih ograniavajuih
faktora u implementiranju informacionih sistema zasnovanih na novim tehnologijama
Sama obuka radnika je najvea stavka u implementaciji reenja, jer pored samih trokova
obuke poslodavac je suoen i sa gubitkom radnih sati koji se troe na obuku. Internet i webokruenje sve vie postaju regularni kanal komunikacije. Samim tim, pojavila se i potreba
za njihovim irokim korienjem u kolama [3].
Teko je oekivati od radnika koji imaju velikih problema u snalaenju sa Microsoft Office
aplikacijama da se brzo priviknu na aplikacije koje imaju korisnike interfejse sline njima,
a o korienju Interneta i da ne govorimo. Ali osnovni problem nije tu, ve lei u injenici
da je svest poslodavaca o primeni informacionih tehnologija jako niska .
3. POSLOVNE APLIKACIJE I NOVE INFORMACIONIE TEHNOLOGIJE
Danas je na tritu poslovnih aplikacija tenja da se isporue vrhunske aplikacije injihove
usluge koji omoguuju naim korisnicima sutinski unaprijediti razvoj, uspostavljanje i
koritenje IS za upravljanje resursima koji su od presudne vanosti za njihovo poslovanje.
Zato je potrebno dopunjavati- nadograivati postojee programe novim verzijama istih.
Informacioni sistem nakon kupovine je neophodno odravati. Odravanje se deli u dve
kategorije:
odravanje aplikacije (nadogradnja), gde zamenjujemo postojee verzije programa
sa novim, popravljenim ili se opredeljujemo za potpuno nove.
odravanje podataka (odravanje), gde se popravljaju / menjaju / analiziraju podaci,
koje programi kreiraju
to se tie proizvoaa poslovnih aplikacija u Svetu i kod nas nailazi se na razliita
reenja njihovog poslovanja i ponuda. Za ovu priliku posetili smo nekoliko sajtova
proizvoaa poslovnih softvera za potrebe razliitih delatnosti [5] i doli smo do
sledeih zakljuaka:
Koncept, koji proizvoai poslovnih aplikacija slede jeste, da osveavanje (nadogradnju)
vri sama firma proizvoa poslovnih aplikacija, a odravanje ovlaeni partneri.
Neke od tih aplikacija se osveavaju najmanje jednom meseno, gde su na raspolaganju
nove verzije programske opreme sa prepravkama, promenama i poboljanjima.
Prilikom osveavanja potrebno je prepraviti strukturu podataka baze (strukturu tabela,
dodati nove oblike dokumenata,...) i na svim raunarima zameniti verzije programa (exe i
603
povezane datoteke). Da bi nadogradnja za korisnike bila to manje radno intenzivna

celokupni postupak nadogradnje je automatizovan i obavlja se preko Interneta kroz sledeih
pet koraka preko njihovog web servera:
korak identifikacija
korak - razmena registracionog koda i liste promena
korak - prenos promena,
korak - auriranje baze podataka,
korak - podeavanje korisnikih raunara
Cena za osveavanje programske opreme kod razliitih firmi zavisi od broja i tipa licenci
koje ima korisnik ili se rauna kao odreen procenat vrednosti nabavljenih licenci. Sama
formula po kojoj se rauna cena odravanja je prilino komplikovana ali je sutina u
sledeem: daleko najvie se isplati neprekidan ugovor o nadogradnji. Pored mirnog sna
zbog injenice da e programska oprema delovati bez obzira na to kako se menjaju
spoljanje okolnosti, znaajne su i finansijske dobiti. Danas se u firmama radi vie poslova
u isto vreme i takve zahteve programska oprema mora podravati. U pozadini svega treba
da stoji jedinstvena baza podataka. Sve oblasti rada pune podatke u jednu bazu podataka.
Kako nebi bilo dvojnih unosa, nereda u ifarnicima, da nema mogunosti meusobnog
konflikta izmeu podataka (npr. plate i promet, dani na bolovanju i realizacija).
ema 1. Funkcije programskih modula

Iz razloga to bi struktura baze podataka bila javna informacioni sistem se tako vrlo
jednostavno dopunjavao i nadovezivao na druge aplikacije.Elektronsko poslovanje nebi
trebalo da se naknadno dodaje nego ga od samog poetka ugraditi u programski paket.
Elektronska pota, prezentacije na Internetu i predstavljanje podataka treba da budu na
raspolaganju svima. Proizvoai poslovnih aplikacija treba da sve svoje verzije izrauju
604
tako da svaka via verzija sadri funkcionalnost niih verzija. Na primer:

PS1 (Poslovni softver 1)
PS2, PS3, PS4, PS5
To znai, da PS5 sadri sve to sadre PS1-PS4 i za njega dodatno navedene
funkcionalnosti (ema br 1.)
Na osnovu ove eme vidimo da program mogu da koriste sve organizacione strukture
jednog preduzea bilo kog profila, od trgovinskih do proizvodnih firmi. Odnosno, vidimo
da je programski paket iroko koncipiran i da svaki korisnik moe uspeno da ga koristi u
svom domenu rada.
Korisniki interfejs bi trebalo da je paljivo projektovan i lak za korienje. to je
najvanije, da svaki korisnik navikne na rad u Office okruenju bi trebalo da se lako
navikne na rad u novom okruenju i brzo postane familijaran sa svim opcijama koje ovaj
programski paket prua. Ono to je znaajno za poslovne aplikacije u uslovima
poslovanja na domaem tritu u svetlu savremenih informacionih tehnologija je
postavljanje zahteva za izradu poslovne aplikacije. Na jednom primeru daemo mogue
reenje zahteva za jedno preduzee.
Sve funkcionalnosti programskog paketa bi mogle da se svrstaju u nekoliko glavnih
kategorija. To su: narudbine, roba, carina, finansije, proizvodnja, kadrovi, analize.
Praenje narudbina nam omoguava sledee funkcije: narudbine kupaca, narudbine
dobavljaa, obraun narudbina . Sa praenjem narudbina ujedno pratimo slobodnu i
planiranu zalihu. Robni modul omoguava: izdavanje i prijem rauna, komisijsko
poslovanje, materijalno poslovanje.
Slika 1. Poslovna aplikacija FAKT pro

605
Na osnovu svih ovih podataka, svakako, moemo izraivati brojne preglede i analize. to
se tie carine i carinjenjem povezanih poslovnih operacija, treba napomenuti sledee
funkcije: praenje carinskih skladita, uvozno deklarisanje, pojednostavljeno deklarisanje
uvoza i izvoza. Finansije nam omoguavaju sledee funkcije: saldakonti sa glavnom
knjigom, dinarska i devizna likvidatura, kompenzacije i multikompenzacije, osnovna
sredstva i sitni inventar. Kadrovi nam omoguavaju sledee funkcije: kadrovska evidencija
zaposlenih, praenje odsutnosti sa posla, evidencija radnih mesta, zatita na radu
Plate, putni nalozi. Analize, koje program sadri, su: zalihe, artikli, kupci, dobavljai,
finansijski podaci.
Na slici 1 vidimo jednu poslovnu aplikaciju FAKT pro.
Program je namijenjen privrednicima i preduzeima za samostalno voenje poslova
ispostavljanja e ponuda, rauna,zatim
financijsko praenje naplate istih. Takoe
omoguava korisniku evidenciju unosa robe na skladite putem prijemnica ,zatim
materijalno praenje stanja robe na skladitu preko kartice artikala. i dr.
Cilj aplikacije je da korisniku prui brz uvid u stanja naplate rauna i salda po kupcima, kao
i stanja pojedinog artikla na skladitu. Kartica artikala je u svakom trenutku aurna. Tj. Nije
potrebno vriti nikakvo zakljuivanje, ve se ona trenutno aurira tokom samog rada
prijemnica, otpremnica i raunima
Prozor s listom artikala prua nam uvid u ifru, naziv, opis, jedininu mjeru, koliinsku
mjeru i cenu artikala. Artikle moemo sortirati po ifri ili abecedno po nazivu pomou
listova ifraArtikla i NazivArtikla. Za pretraivanje ifri kliknemo na listu
ifraArtikla i direktno na tastaturi ukucamo ifru artikla.
Na naem tritu rad se odvija jo uvek ovako: Dokumentima se jo uvek postupa stihijski
- svaki korisnik kako najbolje zna i ume, u datom trenutku. ak 10% ispitanih slae se, da
ne postoji odgovarajui nadzor i kontrola istog nivoa usluge, . Dokumenti jo uvek krue
od stola do stola i zavise od savesnosti i dobre volje onih koji su zadueni za njihovu
obradu i distribuciju. Vreme koje je potrebno za zavretak procesa, moe biti od nekoliko
sati, ili pak do nekoliko dana.
Najvie vremena se potroi, jer dokumenti stoje po pisaim stolovima, ili fijokama
pojedinaca, koji su tako ili na drugi nain prezaposleni.
Ostatak ispitanika (29%) navelo je i druge probleme, sa kojima se suoavaju. Tih problema
je stvarno mnogo, te moramo priznati da nismo znali za sve.
4. ZAKLJUAK
Na osnovu svega istraenog , nameu se sledei zakljuci:
i pored velike ekspanzije i naapredovanja informatikih tehnologija savremene
poslovne aplikacije u malim i srednjim preduzeima stidljivo ulaze u njihov proces
rada.
606
ulaganja u ITi poslovne aplikacije , iako visoka, ne rezultiraju odgovarajuim

uincima i ne uspevaju doprineti ostvarenju boljih poslovnih rezultata moderne
organizacije.
neophodno sistematski raditi na informatikom opismenjavanju i poslodavaca i
radnika.
potrebno je da se nae nain da se tehnologija koja se trenutno koristi skoro
iskljuivo u naunim institucijama spusti u narod .
Na globalnom planu potrebno je obezbediti veu povezanost udruenja privrednika,
njihovih asocijacija i privrednih komora i Fakulteta i drugih Visokokolskih ustanova,
kako bi se poslodavcima to slikovitije objasnile prednosti savremenog naina voenja
posla.
Razvoj inovativnog obrazovnog sistema jedne drave neophodno je podrati i jasnije
definisati i strateki urediti. Inovativan sistem je zasnovan na kontinuiranom unapreenju
kvaliteta proizvodnih rezultata u spirali kvaliteta (Plan-Do-Check-Action) i kibernetskom
upravljanju kvalitetom uz podrku ICT [2]
Na ovaj nain bi se otklonila apsurdna situacija da domai informatiari rade na realizaciji
projekata za vodee svetske proizvoae automobila, elektronske opreme,
telekomunikacione opreme i ostale, a da se na domaem tritu taj trend razvoja poslovnih
aplikacija slabo oseca.
5. LITERATURA
[1] Joe Fenner, Richard Medina: (2002): Poslovanje meu organizacijama, e-doc
Magazin
[2] Mici ivadin ICT u integrisanim sistemima obrazovanja, IV Medjunarodni
simpozijum TEHNOLOGIJA INFORMATIKA OBRAZOVANJE, N.Sad ,2007
[3] Nose Boris (2002): Analiza poslovnih procesa u organizacijama, e-doc Magazin,
[4] Selakovi M., Papi .: (2009): Split, Na putu ka dobu znanja, Primena informacionih
tehnologija u uspostavljanju sistema savremenog menadmenta kola
[5] Veljovi A., Vulovi R. (2010): Poslovne raunarske aplikacije, Tehniki fakultet,
aak
[6] http://www.poslovni-software.com/
[7] http://www.softver.net/poslovne
[8] http://www.softver.net/poslovne
607


UDK: 004:371.3
Struni rad
POWERPOINT PREZENTACIJE U UENJU ENGLESKOG KAO

STRANOG JEZIKA
Ivana Krsmanovi1
Rezime: Metodoloke preporuke za uenje engleskog kao stranog jezika u prvi plan
stavljaju zahtev da teacher talking time u nastavnom procesu uvek bude znaajno manje
nego student talking time, tanije, da odnos vremena koje studenti i nastavnik koriste za
govor, ide u korist studenata. Korienje PowerPoint prezentacija kao poeljnog segmenta
u uenju jezika, u tom smislu pokazuje brojne prednosti. Za razliku od sve manje
popularnih testova kojima se najee ocenjuje uspenost savladavanja gradiva, nain rada
kroz prezentovanje neke teme angauje sve jezike kompetencije govornika i razvija
integrisane akademske vetine. Osim toga, evaluacija napretka studenata za nastavnika
postaje zadovoljstvo, a rezultati su bolji u odnosu na pisana testiranja.
U radu su izloena konkretna iskustva iz primene PP prezentacija u radu na predmetu
Poslovni engleski jezik 1, u VTSS aak, na tri studijska programa u kolskoj 2009/10.
godini.
Kljune rei: prezentacije, engleski jezik, kompjuterski potpomognuto uenje (CALL)
POWERPOINT PRESENTATIONS IN THE ESL ACQUISITION

Summary: Methodological recommendations for ESL aquisition foster the demand for less
teacher talking time than student talking time in the teaching process, i.e. the amount of
time that is used for speech should be bigger with students, not teachers. Using PowerPoint
presentations as a needed tool in the language learning has many advanatages.
Unlike the least popular written tests which are often used to grade students success in
studying, this method of work presenting a topic to the peers, helps activate all language
competences and develop integrated academic skills. Besides, the evaluation of the
students improvement becomes a pleasant task for the teacher, and the results are much
better than with the written tests.
This paper deals with the actual experiences and results of the PowerPoint application in
the Business English Language 1 teaching, as a part of the 2009/10. curruculum.
Key words: presentations, the English language, computer assisted learning (CALL)
1
Mr Ivana Krsmanovi, prof.engl. jezika, Visoka kola tehn.strukovnih Studija aak, Svetog Save
65, E-mail: ivana.krsmanovic@vstss.com
Ivana Krsmanovi
1. UVOD
Kompjuteri i informacione tehnologije novog doba kod dobrog dela nastavnike populacije
jo uvek predstavljaju izvor straha i nesigurnosti zbog nepoznatog, iako postoje znaajni
pomaci u primeni raunara u uenju engleskog jezika specijalizovani web sajtovi,
blogovi, renici, translatori, onlajn asopisi, kursevi i slino. Dominacija engleskog jezika u
odnosu na onlajn resurse za uenje drugih jezika je apsolutna i svakodnevno se umnoava
sveim i inovativnim sadrajima.
Renomirani izdavai udbenika i nastavnih uila za engleski jezik (meu kojima prednjae
Oxford University Press i Cambridge University Press), u poslednjoj deceniji naroito
posveuju panju pripremi programa koji se usvajaju putem interaktivne nastave, uz
korienje modernih tehnologija, pa se uz obavezni audio CD sve vie kurseva obogauje
video materijalima, multimedijama, interaktivnim belim tablama (IWB) i mnogobrojnim
slinim dodacima. Naravno, za uspeno korienje i primenu ovih uila u nastavi potrebni
su obuka i puno sati individualne pripreme, pa se veina nastavnika radije odluuje za
tradicionalni vid nastave. Zemlje u razvoju su, ipak, institucionalno nametnule kolskim i
visokokolskim ustanovama da modernizuju kolsku opremu i obue kadar da istu
masksimalno koriste, a prva istraivanja pokazuju pozitivne efekte primene raunara u
uenju stranog jezika.
Upoteba PowerPoint prezentacija u uenju engleskog kao stranog jezika jedna je od
najznaajnijih i najraznovrsnijih primena informacionih tehnologija u obrazovanju 21.
veka. Pored sve uobiajenije upotrebe Interneta, onlajn resursa, etova i slinih aplikacija u
nastavi i uenju engleskog kao stranog jezika, PowerPoint prezentacije se javljaju kao jo
jedan nain korienja novih tehnologija u cilju efikasnijeg savladavanja jezika. Budui da
je vei deo studentske populacije upoznat sa upotrebom i mogunostima ovakvog
programa, i da se veoma sigurno osea pri korienju dobrog dela kompjuterskih aplikacija,
iskoristiti privrenost mladih tehnologiji zapravo znai "govoriti njihovim jezikom".
Opravdanost ove upotrebe je jo vea ako se ima u vidu da pored jezikih vetina
(speaking, reading, listening, writing), studenti ujedno ovladavaju i ostalim integrisanim
akademskim vetinama. Iskustvo i praksa koje stiu u ovakvom vidu rada od viestruke je
koristi za posao kojim e se baviti po zavretku studija poslovno okuenje dananjice
diktira line i profesionalne sposobnosti vinu upotreba raunara, struna znanja iz oblasti
za koju se koluju, i poznavanje engleskog jezika kao neophodnog medijuma za poslovnu
saradnju.
2. ZATO BOLJE PAMTIMO VIZUELNO?
Ako se malo vie udubimo u problematiku usvajanja znanja i istraivanja koja se bave
vidovima uenja sa ciljem da se pronae najefikasniji nain, videemo da se veina
statistika slae u jednom bolje pamtimo ako nam se neto predstavi vizuelno.
Vizuelne predstave pojmova su isticanje sutine onog to je reeno i pruanje
nedvosmislene slike koja pojaava znaenje i razumevanje. Iako se u psihologiji uenja
razlikuje vie tipova uenja (audio, vizuelno, kinestetiko), postoji opte slaganje da svaka
osoba poseduje sposobnost vizuelnog uenja i da je vizuelna dimenzija pamenja prisutna i
do izvesne mere razvijena kod svakog od nas.
Istraivanja pokazuju da tri dana nakon prezentacije nekog sadraja, pamenje tog sadraja
609
Ivana Krsmanovi
je 6 puta vee ako je prezentacija bila vizuelna a ne samo auditorna (sl.1).

Od svih stimulansa koje dobijamo iz okruenja, 75% primamo putem vizuelne recepcije.
Svakako je preporuka da treba iskoristiti ovu, svima roenjem datu prednost, i unaprediti
pamenje i uenje korienjem adekvatnih vizuelnih sadraja. Dostupnost raznovrsnih
vizuelnih izvora koji su prisutni u savremenom drutvu (televizija, Internet, filmovi), a gde
se javlja engleski jezik kao dominantan u odnosu na druge, u velikoj meri doprinose
usvajanju jezika. Zbog toga to najee ne sadri primamljiv vizuelan sadraj, knjige,
udbenici i slian pisani materijal manje su omiljen nain usvajanja jezika iako su svakako
nosioci gramatiki ispravnog i komunikativno raznovrsnog jezika.
Slika 1: Procenat zapamenog nakon 72 sata

3.
ZATO POWERPOINT- ILI LEARNING BY DOING
Istraivanja pokazuju da ljudi pamte 10 % onoga to proitaju, 20% onoga to uju, 30%
onoga to vide, 50% onoga to vide i uju, a 90% onoga to vide, uju i rade, ili
objanjavaju drugima. Ovaj poslednji podatak upuuje nas na ono to treba da bude glavni
metodoloki nain u nastavi jezika dati studentima da sami pripreme i prezentuju drugima
neki nastavni segment.
PowerPoint, kao najpopularniji i najjednostavniji program koji se u usmenim
prezentacijama koristi, a koji je relativno dostupan svima, namee se kao adekvatno
vizuelno pomagalo u nastavi jezika. Kod mladih koji ue strani jezik, potreba za takvim
pomagalom je jo naglaenija nego kod nastavnika nastavnik e se lako snai i ako na
raspolaganju ima samo tablu i kredu za studenta je PowerPoint neophodan kao
nesumnjivi centar panje prisutnih (time se znaajno umanjuje nervoza govornika inae
prisutna pri usmenim obraanjima veem broju prisutnih) ali je ujedno i rekvizit koji e
pomoi ako govor zataji (ime se postie vea sigurnost u sebe).
Za one koji su kreativniji i vredniji, PowerPoint prua mnogobrojne mogunosti da se u
prezentaciju ukljui humor (putem slika) ili na drugi nain doprinese angaovanju sluaoca.
Govor, koji prati vizuelnu prezentaciju, nije time prenaglaen, pa je njegova upotreba
prirodnija, tenija, svrsishodnija. Jezik postaje ono to treba da bude sredstvo
komunikacije u cilju prenoenja poruke, a ne sam sebi cilj.
Osim toga, koristiti raunare, gedete i informacione tehnologije modernog doba, zapravo
znai pribliiti se mladima i simulirati savremen ivot. Naglaava se da studenti treba da
"ue o tehnologiji, da ue putem tehnologije i da ue o tehnologiji"[2]. Obezbeivanjem
raznovrsnih perspektiva za uenje jezika i upotpunjavanjem iskustva, studentima se daje
prilika da tehnologiju koriste i da u tom smislu razviju neophodne vetine. Ne moe biti
savremenog obrazovanja bez osavremenjavanja nastave i metoda uenja.
610
Ivana Krsmanovi
Slika 2: Piramida uenja

Iako ne postoje konkretni dokazi da korienje kompjuterske tehnologije razvija sve jezike
vetine, veina studenata koji su anketirani pokazali su entuzijazam i pozitivan odnos
prema ideji da studenti koriste raunar u nastavi jezika. Riter [6], na primer, navodi da 92%
ispitanih studenata vie voli da usvaja nov vokabular koristei neki kompjuterski program
jer smatraju da je to "dobra zabava"; a "88% ispitanika smatra da je to dobra dodatna
metoda u tradicionalnom uenju novih rei". U ovoj studiji se takoe navodi da je nivo
nervoze kod studenata koji ue uz korienje raunara znatno nii, i da su aktivni uesnici u
takvom procesu uenja.
Svakako, entuzijazam studenata da koristei raunar ue i jezik, nuno ne znai da se
najkvalitetnije mogue uenje i odvija. Student moe, na primer, rei "Moj engleski se
znatno popravio putem pisanja imejla sa prijateljima", a da zapravo nije svestan da je pri
tom jezik koristio na gramatiki, pravopisno ili semantiki netaan nain. Ipak, verovatnoa
da e, usled emocionalno podsticajne komunikacije i socijalno prijatne dimenzije koju ona
prua taj isti student sve vie usvajati ispravan jezik, veoma je velika. "Uenje se deava
moda ne bez napora, ali svakako voljno," [4].
Tako je implementacija kompjuterski potpomognutog uenja jezika ili CALL (Computer
assisted Language Learning) u nastavni program dananjice imperativ.
Vots napominje da je model usmeravanja studenata koji se fokusira na potrebe i ciljeve
onoga koji jezik ui mnogo korisniji od onoga koji se bazira na upotrebi tehnologije koja
nema takvu svrhu [7]. ta vie, tehnologija koja se kombinuje sa smislenom interakcijskom
svrhom (meaningful interactional purposes) treba da se koristi jer unapreuje pozitivnu i
motivacionu sredinu za studenta [3].
Najvei broj istraivanja iz oblasti primene raunara u nastavi engleskog jezika vezan je za
razvijanje potencijala tehnologije u cilju efikasnog savladavanja gradiva. Korienje
raunara kao medijuma ili sredstva za uenje, kako ta istraivanja pokazuju, doprinosi
poveanju: a) samopouzdanja uenika, b) strune spremnosti, c) jezike pismenosti, i d)
sveukupnih akademskih vetina [6]. ta vie, koristi koje uenik ima od multimedija,
Interneta i raznih oblika uenja na daljinu su velike; interaktivna dimenzija tehnologija
611
Ivana Krsmanovi
omoguava brzu povratnu informaciju (feedback) o napredovanju studenta i znatno

poveava ueniku samostalnost u uenju (learner's autonomy). Simulacija realnih ivotnih
situacija putem zdruenih audio i video sadraja u prezentacijama obezbeuje autentini
kulturni kontekst koji je od velikog znaaja za uenje jezika.
4. ISKUSTVA I REZULTATI
Poslovni engleski jezik 1, kao predmet na drugoj godini studija na mainskom, grafikom i
odseku za menadmet, koncipiran je tako da forsira i aktuelizuje znanja engleskog jezika
potrebna za poslovno radno okruenje. Poto su u prvoj godini studija odsluali Engleski
jezik 1 i 2, studenti su ve ovladali osnovnim jezikim strukturama i poseduju srednju i
srednju-viu (intermediate i upper-intermediate) jeziku kompentenciju.
Kao jedan od zadataka za ocenjivanje (umesto nepopularnih testova) postavljen je zahtev
da studenti (u parovima ili grupama po troje) pripreme prezentaciju na odabranu temu.
Vremenski okvir koji je postavljen za izradu bio je tri nedelje, a glavni zahtev nastavnika
fokusirao se na aktuelnosti, zanimljivosti i pounosti takve prezentacije. Prezentacija u
trajanju od 10-15 minuta na pripremljenu temu, morala je sadrati sve elemente dobrog
izlaganja (uvod, razrada, zakljuak, pitanja publike) i ukljuiti sve prezentere iz jedne
ekipe. Tri nastavna asa posveena su obradi prezentacija i detaljima koji e im, tokom
izrade, biti od koristi.
Za uspenost izvoenja studenti su nagraeni sa maksimalno 24 boda (pojedinana
evaluacija), od ega se sa 10 bodova ocenjuje sadraj i kvalitet prezentacije, a sa jo 14
izvoenje (specifikovano po elementima; jasnoa govora, dikcija, ponaanje i gestovi,
uticaj na publiku i slino).
Studentima je ponuena lista od 30 tema koje obuhvataju tri podruja interesovanja
poslovni svet i relevantne teme, informacione tehnologije i relevantne teme, i usko-strune
teme (grafiko inenjerstvo, mainstvo, menadment). Prihvaene su i one teme koje su
nastale na njihov predlog, kao modifikacija ponuenih ili njihova lina interesovanja.
Na odseku za menadment najvie je bilo tema iz oblasti vetine menadmenta etike u
biznisu, tipova menaderstva, komunikacionih vetina, upravljanje vremenom i slino.
Studenti grafike struke su se veinom odluivali za prezentacije sa usko-strunim
tematikama. Od 12 prezentacija samo dve su se bave poslovnim temama a ostalih 10 su
obraivale oblasti tehnologije, dizajna, istorije tamparstva, brendova, logoa, materijala,
boja, tamparskih postupaka.
Na mainskom odseku zapaene su najraznovrsnije teme; 4 su imale za temu biznis i
liderstvo uopte; 4 su se bavile usko mainskom strukom, 2 prezentacije su bile
predstavljanje uspenih domaih kompanija, a najvei broj prezentacija bavio se
informacionim tehnologijama imejl, veb dizajn, digitalne slike, kompjuterske greke i
virusi, tampai, zanimanja u informatici.
Rezultati govore sledee; pripremljeno je i izvedeno 47 prezentacija na tri odseka. U
pripremi i izvoenju prezentacija, na sva tri odseka uestvovalo je 124 studenta. Od toga na
grafikom odseku 39, na mainskom 54 a na odseku za menadment 31. Jo pet studenata
(4 sa mainskog, 1 sa grafikog i 1 sa menadmenta) prijavilo se za izradu ovog zadatka ali
su zbog bolesti ili drugih razloga odustali. Svi studenti su ispotovali zadati vremenski
612
Ivana Krsmanovi
okvir za izradu i prezentovali pripremljen sadraj u jednom danu. Na danu zakazanom za

prezentacije (Presentation Day), pored prezentera bilo je studenata sa drugih odseka i
drugih godina studija koji su inili dobar deo publike i podsticaj za diskusiju.
Ukupan broj osvojenih bodova je sledei: grafiki odsek 541, menadment 478, mainski
892; to po studentu u proseku iznosi 14,23 za grafiku, 15,41 za menadment i 16,51 za
mainski odsek.
Ukupan prosean broj osvojenih bodova na sva tri odseka je 15,41 to je 64% uspenosti u
odnosu na mogu maksimalan broj bodova.
Ako itavu aktivnost ne posmatramo kroz brojke, koje su svakako relevantne ali ne i
jednino merilo uspenosti rada, zakljuci su sledei:
oko 150 studenata je uestvovalo u Danu Prezentacija; kao prezenteri i publika svi su
bili ukljueni u proces i stekli nova znanja i vetine,
studenti su priali na engleskom jeziku itavih 15 minuta (bez pomoi nastavnika
(unaided speaking) simulirajui realnu ivotnu situaciju i koristei struan engleski jezik,
velika raznovrsnost ponuenih tema obogatila je Dan Prezentacija prezenteri su
postali odlino informisani u toj oblasti, prisutni su nauili neto novo,
grupni rad omoguio je veu ueniku samostalnost (learner's autonomy) timovi su
sami odradili pripremu, istraivanja, organizaciju i izvoenje,
obrnuta nastavna situacija (nastavnik slua, student predaje) doprinela je veoj
motivisanosti studenata, ozbiljnosti, fokusiranoj i detaljnoj pripremi, upravljanju
vremenom i kompjuterskom opremom,
prezenteri su bili aktivno ukljueni u spontane diskusije u kojima su publici odgovarali
na pitanja,
korektivna dimenzija (feedback) je takoe bila zadovoljena; prezenteri su nauili da
prime konstruktivnu kritiku a evaluatori da daju nepristrasne ocene;
prezenteri su svojom pojavom, nainom oblaenja i ponaanja dali ovom danu
ozbiljnost i sveanost, pa je i drutveno poeljan aspekt bio prisutan.
5. ZAKLJUAK
Uenje stranog jezika je multidimenzionalni drutveni i kulturni fenomen koji upotrebom
savremene tehnologije postaje jo raznovrsniji i tako ukljuuje veliki broj drutvenih
interakcija. Kompleksni individualni i drutveni faktori oblikuju proces uenja i utiu na
stepen uspenosti usvajanja, a kompjuterski potpomognuto uenje jezika (CALL) olakava i
obogauje taj proces.
PowerPoint prezentacije, kao aktuelno tehnoloko vizuelno pomagalo koje je mladima
blisko i lako za upotrebu, predstavlja efikasan nain da studenti unaprede znanje engleskog
jezika. Samostalnost u radu uenika, angaovanost, forsiranje akademskih vetina,
priprema, timski rad, korienje strunog vokabulara, prednosti su ovakvog naina rada u
odnosu na tradicionalno, pismeno uenje i testiranje. Istraivanje izvreno na Visokoj
tehnikoj koli aak koje je obuhvatilo 124 studenta druge godine studija pokazuje
zadovoljavajui stepen uspenosti izvoenja prezentacija 64% .
Simulacija realne ivotne situacije u kojoj e biti potrebno da se jezik govori, a ne reava
kao test, uz pomo PP prezentacija predstavlja koristan kontekst za dalje napredovanje
studenata u profesionalnom ivotu.
613
Ivana Krsmanovi
6. LITERATURA
[1] Bailey, J. (1996). Teaching about technology in the foreign language class. Foreign
Language Annals, 29(1), 82-90.
[2] Bruce, B. (1998). Dewey and technology. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 42
(3), 222-26.
[3] Chvez, R. (1990). The development of story writing within an IBM writing to read
program lab among language minority students: Preliminary findings. Computers in
the Schools, 7(1/2), 121-144.
[4] Donaldson, R. P., & Morgan, L. Z. (1994). Making the most of scarce resources: A
small college language department's experiences with HyperCard. CALICO Journal,
11(4), 41-60.
[5] Dudeney, Gavin & Hockly, Nicky. (2007). How to teach English with Technology,
Pearson Longman.
[6] Dunkel, P. (1999). Considerations in developing or using second/foreign language
proficiency computer-adaptive tests. Language Learning and Technology, 2(2), 77-93.
Retrieved
February
13,
2001
from
the
World
Wide
Web:
http://llt.msu.edu/vol2num2/article4/index.html.
[7] Ritter, M. (1993). "That's us! A book about ourselves" An EFL project with
intermediate learners, incorporating the computer as a tool. CALICO Journal, 10(4),
57-69.
[8] Watts, N. (1997). A learner-based design model for interactive multimedia language
learning packages. System, 25(1), 1-8.
[9] http://www.citejournal.org/vol1/iss1/currentissues/english/article1.pdf
[10] http://www.englishclub.com/speaking/presentations.htm
[11] http://www.public-speaking.org/public-speaking-articles.htm
614


UDK: 004.492
Struni rad
ZATITA RAUNARSKIH SISTEMA OD VIRUSA

Marko irovi 1
Rezime: Primena raunarskih sistema u svim oblastima rada zahteva primenu mera zatite
kako bi se spreili i izbegli rizici koje donose raunarski virusi. Pravilnom primenom
odreenih mera mogue je uspeno zatititi raunarske sisteme od virusa. Namera mi je da
ovim radom svim korisnicima raunara pribliim znaaj poznavanja zatite raunarskih
sistema od virusa, kako oni funkcioniu i ta im je cilj.
Kljune rei: Zatita raunara,raunarski virusi, mere zatite.
PROTECTION OF COMPUTER SYSTEMS FROM VIRUSES

Summary: The application of computer systems in all areas of work requires the
application of safeguards to prevent and avoid risks brought by computer viruses. Proper
implementation of specific measures it is possible to successfully protect computer systems
from viruses. The intent is to present the work of all computer users closer to knowing the
importance of protecting computer systems from viruses, how they work and what they
target.
Key words: Computer protection, computer viruses, protection measures.
1. UVOD
Raunarski virusi su oduvek izazivali strah kod ljudi. Sama re "virus", priznaete, asocira
na neto to pravi tetu, unitava i zadaje velike muke. Isto kao i prirodni virusi, raunarski
virusi su sposobni da se razmnoavaju, unitavaju i skrivaju, samo to se svi ti procesi
odvijaju na raunaru. U ovom radu emo detaljno objasniti ta su to raunarski virusi, kako
funkcioniu i ta im je cilj i kako se uspeno zatititi od njih.
2. TA JE TO VIRUS I KAKO SE KOMPJUTER INFICIRA VIRUSOM?
Kompjuterski virus je kompjuterski program koji moe da se rasprostre po raunarima i
mreama tako to kopira samoga sebe, obino bez znanja korisnika. Virusi mogu da imaju
tetne sporedne efekte, poev od prikazivanja iritirajuih poruka pa do brisanja svih
datoteka sa kompjutera.
1
Marko irovi, kapetan, Naelnik telekomunikacija i informatike u 72.idb, Vespuijeva 23/10,

Beograd, E-mail: marko.cirovic@hotmail.com
Marko irovi
Virus program mora da se startuje da bi inficirao raunar. Virusi koriste razliite metode da
obezbede da se to dogodi. Mogu da se prikae za druge programe ili da se sakriju u kodu
koji se startuje automatski kada otvorite odreeni tip fajlova. Inficirani fajl moe se primiti
na disketi, u e-mail-u (attachment) ili u datoteci skinutoj sa Interneta. im pokrenete
datoteku, kod virusa se startuje. Nakon toga virus moe da kopira samoga sebe u druge
datoteke, ili diskove i da menja sadraj raunara.
2.1. Trojanski konj
Trojanski konji su programi koji rade stvari koje nisu opisane u njihovim specifikacijama.
Korisnik startuje ono to za ta misli da je legitiman program, ime dozvoljava da se izvre
skrivene i esto tetne funkcije. Trojanci se ponekad koriste kao sredstvo da se neki
korisnik inficira raunarskim virusom.
Backdoor ( na zadnja vrata) Trojanci su programi koji omoguavaju drugim korisnicima
da preuzmu kontolu nad raunarom preko Interneta.
2.2. Crvi (worms)
Crvi su slini virusima, ali njima nije potreban prenosilac (kao makro ili boot sektor). Crv
prosto pravi kopiju samoga sebe i koristi komunikaciju izmeu raunara da se iri. Mnogi
virusi kao to su Kakworm (VBS/Kakworm) ili Love Bug (VBS/LoveLet-A) ponaaju se kao
crvi i koriste e-mail da bi se forward-ovali, rairili na druge korisnike.
2.3. Boot sektor virusi
Ovo je prvi tip virusa koji su se prvi pojavili. Oni se ire tako to modifikuju boot sektor,
koji sadri program koji izvodi startovanje raunara. Kada se ukljui, hardver trai boot
sektor program koji je obino na hard disku, ali moe da bude i na disketi ili disku i
startuje ga. Onda ovaj program uitava ostatak operativnog sistema u memoriju. Boot
sektor virus zamenjuje originalni boot sektor svojom, modifikovanom verzijom (a orginal
obino sakrije negde na hard disku). Kada se sledei put startuje, koristi se zaraeni boot
sektor i virus postaje aktivan. Inficira se samo ako se raunar startuje sa inficiranog diska.
Mnogi od njih su sada zastareli jer su pisani za DOS maine i obino se ne ire na Windows
programima mada ih mogu spreiti da se regularno startuju.
2.4. Parazitski virusi (virusi datoteka)
Parazitski virusi, takodje poznati kao virusi datoteka, atauju se na programe (tzv.
executables). Kada se startuje program zaraen virusom, prvo se pokree virus. Da bi se
prikrio, virus zatim startuje i originalni program. Operativni sistem raunara vidi virus kao
deo programa koji je pokuan da se startujete i daje mu ista prava. To znai da kopira
samoga sebe, da se instalira u memoriji, ili da sauva svoje rezultate. Iako su se pojavili u
ranoj istoriji virusa jo uvek predstavljaju pravu pretnju jer je Internet olakao distribuciju
programa i pruio virusima nove mogunosti za irenje.
2.5. Makro virusi
Makro virusi koriste makroe, komande koje su ugradjene u datoteke i startuju se
automatski. Mnoge aplikacije, naroito one koje se bave obradom teksta ili tabelarnih
prikaza, koriste makroe. Makro virus je makro program koji moe da kopira sebe i da se iri
616
Marko irovi
sa jedne datoteke na drugu. Ako otvorite datoteku koja sadri makro virus, virus se kopira u
datoteke za startovanje aplikacije i raunar je zaraen. Takodje mogu da se ire na svakoj
platformi na kojoj se izvodi aplikacija koja ih hostuje. Iznad svega, lako se ire jer se
dokumenti esto razmenjuju preko elektronske pote i Internet sajtova.
2.6. ta virusi mogu da uine?
Sporedni efekti virusa, esto nazvani payload (ceh), su za korisnike najzanimljiviji aspekt
virusa. Evo ta neki virusi mogu da urade:
-
Poruke WM97/Jerk prikazuje poruku I think (users name) is a big stupid jerk!
(Mislim da je taj i taj veliki mamlaz!)
Obesne ale Jenki svira Yankee Doodle Dandy u 5 ujutru.
Odbijanje prestupa WM97/NightShade lozinkom zatiuje tekui dokument u petak,
13. u mesecu.
Kradja podataka Troj/LoveLet-A prosledjuje preko mail-a informacije o korisniku i
maini na jednu adresu na Filipinima.
Kvarenje podataka XM/Compatable pravi izmene na podacima u Excellovim
tabelama.
Brisanje podataka Michelangelo prepisuje delove hard diska 6.marta
Onesposobljavanje hardvera CIH ili ernobil (W95/CIH-10xx) pokuava da prepie
BIOS 26.aprila, to ini raunar neupotrebljivim
3. MERE ZATITE ZA SIGURNIJE KORIENJE RAUNARA

3.1 Anti Virusi
Za borbu protiv virusa se koriste Antivirusi - programi koji spreavaju da se va raunar
inficira i koji unitavaju viruse, ako do infekcije ipak dodje!
Antivirus programi spreavaju zarazu tako sto skeniraju datoteke koje pokrenete u potrazi
za kodom (programom unutar programa) i ako nau kod koji odaje prisustvo virusa, oni
zabrane pokretanje zaraenog programa. Datoteke koje su vec zaraene iste tako sto
jednostavno unutar zaraene datoteke briu kod za koji su sigurni da je virus. Antivirusi
imaju bazu kodova virusa koje su proizvoai Antivirusa uspeli da nabave. Ako vam je
Antivirus stalno ukljuen, za runim skeniranjem nema potrebe, jer e aktivni Antivirus
skenirati svaku datoteku koju pokrenete! Osim sto treba da na svom raunaru stalno imate
ukljuen program Antivirus, treba da tom Antivirusu svakog meseca obezbedite najnovije
baze podataka o novim virusima, kako bi on otkrivao i nove viruse!
Osim upotrebe anti virus softvera, postoje brojne jednostavne mere koje se mogu preduzeti
da bi se zatitili od virusa i to:
3.2. Ne koristiti dokumente u formatu .doc i .xls
Sauvajte svoja Word dokumenta u RTF (Rich Text Format) a Excel spreditove u CSV
(Comma Separated Valeus) formatu. Ti formati ne podravaju makroe pa ne mogu da
prenesu makro viruse koji su ubedljivo najea pretnja virusima. Traiti i od drugih da
617
Marko irovi
Vam alju RTF ili CSV datoteke. Paziti, ipak! Neki makro virusi presreu FileSaveAs RTF
i sauvaju datoteku sa RTF ekstenzijom ali u DOC formatu. Da bi bili potpuno sigurni
treba koristiti samo text-only datoteke.
3.3. Ne startovati neproverene i programe ili dokumenta

Ako niste sigurni da je neto isto od virusa, pretpostavite da nije. Recite ljudima u svom
okruenju da ne bi trebali da download-uju neovlaene programe ili dokumente,
ukljuujui screensaver-e ili aljive programe sa Interneta. Uvedita politiku da svi programi
moraju biti odobreni od efa IS i provereni na viruse pre upotrebe.
3.4. Prosleujte upozorenja samo ovlaenom licu
Lana upozorenja su podjednako veliki problem kao i virusi. Traite od korisnika da ne
forward-uju upozorenja na viruse svojim prijateljima, kolegama ili svima iz svog adresara.
Uvedite politiku kompanije da sva upozorenja idu samo jednoj imenovanoj osobi ili slubi.
3.5. Ako WSH nije potreban, iskljuiti ga
Windows Scripting Host (WSH) automatizuje neke operacije na Windows raunarima ali
istovremeno ini raunar ranjivim za mail viruse kao to su Love Bug i Kakworm. Ako nije
neophodan iskljuite ga.
3.6. Pratite biltene o sigurnosti softverskih kompanija
Bitan korak u odravanju sigurnosti raunara jeste redovno auriranje i primena sigurnosnih
zakrpa (patches) koje softverske kompanije objavljuju na svojim sajtovima, jer se
svakodnevno na Internetu pojavljuju nove i naprednije vrste virusa koje stare baze
antivirusa ne prepoznaju.
3.7. Blokirajte nepoeljne tipove fajlova na mail gateway-u
Mnogi virusi danas koriste datoteke tipa VBS (Visual Basic Script) i SHS (Windows scrap
object) da bi se irili. Malo je verovatno da treba primati takve datoteke spolja, zato ih
najbolje blokirati na gateway-u.
3.8. Promeniti boot sekvencu na raunaru
Veina raunara prvo pokuava da se podigne sa diskete (A:drive). Informatiki personal bi
trebao da promeni CMOS setovanje tako da se raunari inicijativno podiu sa hard-diska.
U tom sluaju, ak i ako se u raunaru ostavi zaraena disketa, on ne moe da se zarazi boot
sektorom virusom. Ako u nekom trenutku zatreba da se podigne raunar sa diskete, moe se
u CMOS podeavanjima vratiti kao to je ranije bilo.
3.9. Zatiti disketu od upisivanja pre nego to ih damo drugim korisnicima
Disketa koja je zatiena od upisivanja ne moe biti zaraena, jer se na nju ne moe nita
upisati.
618
Marko irovi
3.10. Postanite pretplatnik slube za obavetavanje preko mail-a

Slube za obavetavanje mogu upozoriti na nove viruse i ponuditi virus identiti datoteke
koji e omoguiti da ih anti virus softver detektuje. Nekoliko firmi ima svoje besplatne
slube za obavetenja.
3.11. Redovno praviti back up svih svojih programa i podataka
Redovno backup-ovanje bitnih podataka je neto to bi svaki korisnik trebalo da radi.
Najbolji i najjeftiniji nain za uvanje podataka jeste redovno prebacivanje na optike
medije. S obzirom na to da je organizacija datoteka koje treba prebaciti obino preputena
korisniku, esto se dogaa da on digne ruke od celokupne akcije i prepusti sve poverenju
u svoje tvrde diskove. To je, naalost, loa ideja i moda je najbolje jednostavno backupovati celu particiju hard diska, ime se znatno olakava njeno prenoenje na optike medije.
Tako da ako ste inficirani virusom, moi ete ponovo nai izgubljene programe i podatke
pomou back up softvera.
4. ZAKLJUAK
Svedoci smo brzog razvoja raunara i tehnike, pa samim tim i zatita od raunarskih virusa
se mora razvijati u korak sa tehnikom. Kako je danas raunar primenjen u svim sferama
potrebno je to pre nauiti kako se boriti protiv svih tetnih programa koje virusi donose. U
svakom sluaju, viruse, kao i zatitu od njih, treba shvatiti vrlo ozbiljno, poto, ak i ako
vam nije stalo do vaih podataka, ako niste zatieni dovodite u opasnost osobe sa kojima
komunicirate e-mail-om ili razmjenjujete programe itd. Iz svega ovoga proizilazi da je
najbolja zatita kupovina anti virus programa, ali i pravilno pridravanje gore navedenih
mera moe spreiti inficiranje raunara i irenja virusa.
5. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
www.computer viruses /wikipedia

Zatita u raunarima i raunarskim mreama Mladen Veinovi
www.sophos.com
www.zastita.rs
www.apisgroup.org/sec.html?id=7
www.sk.rs/2007/09/skin06.html
www.sk.rs/2009/03/skpd11.html
619


UDK: 004.45
OPERATIVNI SISTEM GNU/LINUX

Slobodan Petrovi 1, Ljubica Dikovi 2
Rezime: Postoje brojne nedoumice oko Linux-a, skepticizma i nespremnosti mnogih

profesionalaca da isprobaju jedan drugi operativni sistem. U radu su data detaljna
pojanjenja pojmova GNU, LINUX, dat uporedni prikaz Windows-Linux, predstavljen
nastanak GNU/Linux distribucija Ubuntu. Takoe, data je analiza osnovnih radnji u okviru
Linux distribucije Ubuntu 8.04 LTS Desktop u odnosu na Windows i analiza serverske
verzije Ubuntu 8.04 LTS sa primerima iz prakse .
Kljune rei: GNU, Linux,,Ubuntu 8.04 LTS Desktop i Server
OPERATING SYSTEM GNU/LINUX

Summary:There are many doubts about Linux, skepticism and reluctance of many
professionals to try a diffrerent operating system. The paper provided a detailed
explanations of consepts GNU, LINUX, presented the development GNU / Linux distribution Ubuntu. Also, given to analysis of basic actions in the Linux distribution Ubuntu 8.04
LTS Desktop to the Windows and analysis server version Ubuntu 8.04 LTS with examples
from practice.
Key words: GNU, Linux,Ubuntu 8.04 LTS Desktop and Server
1. UVOD
Operativni sistem je sistemski softver za vezu izmeu hardvera i korisnika koji omoguuje
automatizaciju usluga, pouzdanost, mogunost odravanja, raspoloivost, upravljanje
podacima, programima i pri tome kontrolie meusobno deljenje informacionih resursa u
cilju efikasnog rada itavog raunarskog sistema, obezbeujui kontrolu, integritet,
sigurnost.
Danas su najzastupljenije sledee familije operativnih sistema: Microsoft Windows,
MacOS i LINUX [5]. Windows i LINUX operativni sistemi su namanjeni za izvravanje
na hardverskim platformama zasnovanim na procesorima Intel/AMD dok je MacOS do
skora bio iskljuivo raspoloiv za hardverski nezavisnu platformu Mecintosh, proizvoa
1
Mr Slobodan Petrovi, Visoka poslovno-tehnika kola Uice, Trg Svetog Save 34, Uice, e-mail:
slobodan.petrovic@vpts.edu.rs
2
Dr Ljubica Dikovi, Visoka poslovno-tehnika kola Uice, Trg Svetog Save 34, Uice, e-mail:
ljubica.dikovic@vpts.edu.rs
Apple. Windows je najzastupljeniji i postoji veoma dobra tehnika podrka, ogromna baza
dodatnog softvera (tabela 1) itd, dok je Linux operativni sistem koji zbog svoje stabilnosti i
pripadnosti GNU projektu ozbiljna alternativa (tabela 1).
Tabela 1: Uporedni prikaz operativnih sistema OS [4],[5]
Operativni sistem
R.
br. Karakteristika
ostvareni prihodi na tritu
1.
servera
u top 500 superkompjutera
2.
zastupljenost
zastupljenost u 10 najpouzdanijih
3.
Internet hosting kompanija
procenjena rasprostranjenost na
4.
desktop raunarima
instalirani na novim desktop
5.
raunarima
6. grafiki korisniki interfejs
7. rad iz komandne linije
8. lakoa instaliranja
9. drajveri
Linux
7,30%
33,80%
443
92,1%
0,98%
na veini
manji broj
Windows Shell
podran
jednostavna
GNOME, KDE ...

prirodno okruenje
uglavnom laka
veliki broj proizvoaa
hardvera
veliki broj,
razliita upotreba
velika baza
izuzetna
mali broj,
praktino ih nema
doslednost, upotrebljivost
i sigurnost
svi proizvoai hardvera

neznatan broj: kuni i
multimedijalni
ogromna baza
visoka
10. ve instaliran softver

11. dodatni softver
12. stabilnost OS
13. broj zlonamernih programa
14. fokus OS
Windows
veoma mnogo
doslednost i upotrebljivost, uz
poveanje bezbednosti
Zastupljenost Linux sistema je relativno mala (1,03% [5]), ali to ne umanjuje njegov znaaj
pogotovu to najvei broj korisnika pripada grupi desktop raunarskih sistema. Skepticizam
i nespremnost mnogih profesionalaca da preu na drugi operativni sistem je esto posledica
neznanja i nespremnosti da prime nove tehnologije i znanja neophodna za uspeno
savladavanje i korienje novog operativnog sistema koji je istovremeno, sa svojim novim
tehnologijama, esto predstavljao smernicu za razvoj novih tehnologija u Windows-u [7,8].
2. O GNU I LINUX-U
2.1 GNU general public licence (GPL)
GNU projekat (www.gnu.org) objavljen je 1984. da bi razvio kompletan UNIX-oliki
operativi sistema koji ukljuuje slobodan softver - GNU sistem. Svi GNU/Linux operativni
sistemi koriste Linux jezgro kao fundamentalni deo koji kontrolie interakciju izmeu
hardvera i aplikacija, i GNU aplikacije, kao dodatne komponente operativnog sistema.
Varijante GNU operativnog sistema, koje koriste Linux jezgro (kernel) su danas
mnogobrojne. Ovi sistemi esto se nazivaju Linux, ali pun i pravi naziv je GNU/Linux
distribucija. GNU projekat je tesno povezan sa filozofijom slobodnog softvera.
Slobodan softver je softver sa otvorenim izvornim kodom i dozvoljeno je koristiti ga,
621
kopirati, distribuirati, menjati i poboljavati ga. Korisnici se ohrabruju ne samo da koriste

slobodan softver, nego i da ga unapreuju i dostavljaju nazad kako bi i drugi mogli da ga
koriste. Kod koji ini slobodan softver je dostupan za bilo koga da ga uita, promeni,
popravi i iskoristi na bilo koji nain. Uz injenicu da je slobodan softver obino dostupan
bez naplate, ova sloboda takoe ima i tehnikih prednosti - kada je program razvijen, teak
rad drugih moe biti iskoriten i nadograen. Kod komercijalnih softvera to nije sluaj. Ovo
je i glavni razlog zbog koga je razvoj slobodnog softvera toliko brz i efikasan.
Pored GNU, jedan drugi projekat je nezavisno proizveo Unix-oliki operativni sistem.
Sistem je poznat kao BSD i izraen je na univerzitetu UC Berkeley, SAD. BSD programeri
su bili inspirisani sa GNU projektom da unaprade njihov rad u vidu slobodnog softvera i
povremeno su bili i ohrabreni od GNU aktivista, iako se njihov rad ne uklapa u potpunosti
sa GNU. Danas BSD sistemi koriste neto od GNU softvera, ba kao to i GNU sistem
koristi neke varijante od BSD softvera. Gledajui na sve ovo kao na celinu, to su dva
razliita sistema koji su odvojeno nastali. Slobodan operativni sistem koji danas moe da se
nae je skoro sigurno ili neka varijanta GNU sistema ili neka vrsta BSD sistema.
2.2 O Linux-u
Linux je operativni sistem, tanije, linux je jezgro (kernel) operativnog sistema [7].
Ostatak sistema sastoji se iz drugih programa, mnogi od njih napisanih u okviru GNU
projekta.
Zato to Linux jezgro samo ne ini operativni sistem, koristi se termin GNU/Linux i uvodi
se pojam distribucije [7]. Linux distribucije su kompletna aplikativna reenja bazirana na
Linux jezgru. Osim jezgra i sistemskog softvera, u Linux distribuciji se nalaze: instalacioni
alati, razne korisnike aplikacije (kancelarijski paketi, softver: za rad sa slikama, za rad sa
grafikom, zvukom, videomaterijalom itd.), bezbedonosne i mrene aplikacacije, serverski
paketi itd. Tako dolazimo da injenice da ako imamo jednu Linux distribuciju, mi imamo
kompletno okruenje za rad jednog prosenog korisnika. Glavne i najpoznatije distribucije
su: Red Hat, Debian GNU/Linux, SuSe Linux, Slackware, Linux Mandrive, Knoppix,
Ubuntu, Fedora Core. Danas je veina distribucija grafiki orjentisana prema korisniku.
Linux se pojavio 1991. godine kada je finski student informatike Linus Torvalds objavio na
Interentu mali operativni sistem koji bi se koristio u akademske svrhe. Linux je modelovan
od UNIX operativnog sistema i od njega nasledio osobine: rad sa vie poslova i vie
korisnika [8].
Suprotno drugim operativnim sistemima GNU/Linux niko ne poseduje. Veliki deo
komponenti GNU/Linux operativnom sistemu dodali su nezavisni programeri i programeri
GNU projekta koji pripada slobodnoj softverskoj fondaciji (FSF - Free Software
Foundacion). Mnogo od razvoja je uraeno volonterski, besplatno.
3. ANALIZA LINUX DISTRIBUCIJE UBUNTU
3.1 O distribuciji Ubuntu
Ubuntu je slobodan softver. Licenciran je pod licencom GNU General Public Licence
(GPL) [1][2]. Prvo izdanje Ubunta je objavljeno 20.oktobra 2004. godine i prva verzija je
nosila oznaku 4.10. I sve naredne verzije se pridravaju pravila: broj verzije je sainjen od
622
godine i meseca putanja nove verzije [3]. Ubuntu krasi upotrebljivost, jednostavna
instalacija i nenametanje zakonskih ogranienja. Web statistika iz februara 2010. godine
sugerie da je Ubuntu od svih Linux desktop distribucija u upotrebi od 40 do 50% (tabela 2)
Tabela 2: Uporedni prikaz zastupljenosti LINUX distribucija [6]
R.
a
br.
1. Ubuntu
Nepoznate
2.
distribucije
3. Fedora
4. Debian
5. SUSE
6. CentOS
7. Red Hat
8. Mandriva
9. Mandrake
I 2010
II 2010
52.06%
XII
2009
51.42%
52.90%
51.00%
37.01%
31.91%
30.80%
30.93%
32.74%
5.55%
4.04%
2.29%
1.75%
1.30%
0.64%
0.09%
6.06%
3.71%
2.88%
1.62%
1.15%
0.37%
0.24%
6.67%
3.95%
3.83%
1.35%
1.11%
0.51%
0.36%
5.92%
3.73%
2.92%
1.44%
1.60%
0.36%
0.20%
5.91%
3.34%
2.74%
1.80%
1.84%
0.30%
0.32%
Prosek
IX 2009
X 2009
XI 2009
48,76 %
38.68%
47.33%
35.49%
48.43%
5.79%
3.65%
2.86%
1.48%
1.34%
0.41%
0.21%
4.75%
3.23%
2.58%
1.00%
0.98%
0.31%
0.04%
Ubuntu je zasnovan na distribuciji Debian GNU/Linux. Meutim, da bi se razlikovao i bio

uspeniji od mnogih drugih distribucija zasnovanih na Debianu, ponudio je neto vie.
Prvo: izbor aplikacija. Debian distribucija ima preko 15.000 programa. Neki programi
spadaju u grupu apsolutno stabilni, drugi su veoma stabilni, dok treu grupu ine programi
u fazi testiranja. Iz tako velikog broja programa i verzija Ubuntu bira najbolje i najkorisnije.
Ubuntu kombinuje nestabilnije programe sa onim koje su se dokazale kao dobar softver, ali
iz nekog razloga jo nisu i zvanino u Debian-ovoj optoj upotrebi. Takav izbor prolazi
kroz intenzivnu proveru i ponekad, kroz doradu Ubuntu tima. Ponekad pojedine aplikacije
u GNU/Linux nisu dovoljno meusobno usklaene, posebno ako su iz raznih perioda
razvoja i oslanjaju se na podrku istih programskih biblioteka, ali u razliitim verzijama.
Zadatak Ubuntu tima je da ova potencijalna neslaganja uskladi tako da svi programi
korektno sarauju i rade. Zato su i prve reakcije za Ubuntu bile, kad se pojavio, da je to
Linux u kojem sve radi.
Ubuntu programeri sve to urade vraaju Debian timovima koji sve to mogu iskoristiti u
razvoju svog sistema. Sledea vana osobina koja odlikuje Ubuntu je predvidljiv rok
izlaenja i podrke koja je obezbeena za budunost. Ubuntu se pojavio u razdoblju kad je
Debian bio u krizi i kad se nije vie znalo kada e izai njegova naredna stabilna verzija.
Obeano je da e se nova verzija Ubunta pojavljivati na svakih est meseci i da e svaka od
verzija imati punu podrku tokom narednih 18 meseci. Ovakav plan je uslovljen dinamikom
razvoja GNOME grafikog okruenja, koje takoe izlazi estomeseno, to znai da e
korisnici uvek imati najnovije verzije softvera na svom sistemu. Ove injenice predstavljaju
reenje za sve korisnike koji ele stabilan Debian sistem koji e uvek imati najnoviji softver
u momentu realizacije: najnoviji kernel, GNOME OpenOffice i druge aplikacije, tako da
svi ljubitelji ove distribucije Linux-a mogu otprilike tano da znaju kada e sledea verzija
biti realizovana. Jedino od pravila odstupa vezija Ubuntu 6.06 LTS koje je specijalno
izdanje, objavljena 01.06.2006. godine i ima vremenski produenu podrku: 3 godine za
desktop raunare i ak 5 godina za servere. Cilj je da svake druge godine izlazi verzija
Ubuntu sa vremenski produenom podrkom koje uz oznaku verzije imaju dodatak LTS
(Long Term Service). Sledea objavljena verzija je Ubuntu 8.04 LTS koja je i koriena
kao osnov za pisanje ovog rada [1].
623
Ubuntu ne obezbeuje siguran update i profesionalnu podrku za svaki dodatak dostupan u

open source svetu, ali bira kompletne delove dodataka pravei solidan desktop i
obezbeujui podrku za deo tih dodataka. Za korisnike koji ele pristup za svaki poznati
dodatak, Ubuntu omoguuje univerzalnu komponentu (set dodataka) gde korisnici Ubuntu
sistema instaliraju zadnju verziju dodatka koji nije u podranom setu. Najvie dodataka u
Ubuntu svetu su takoe i u Debianu, mada postoje i drugi izvori.
Distribuciju sponzorie Canonical Ltd, privatna kompanija koju je u Junoafrikoj
Republici osnovao Mark Shuttleworth. Canonical je 8. jula 2005. godine osnovao Ubuntu
fondaciju sa poetnim kapitalom od 10 miliona USA $. Cilj fondacije je da obezbedi
podrku i razvoj za sve budue verzije Ubuntu. Ime distribucije (Ubuntu) je nastalo od rei
ubuntu koja na Zulu i Xhosa jezicima (plemana u Junoafrikoj Republici) ima znaenje
"humanost prema drugima". Slogan distribucije je: Linux za ljudska bia, a prezentuje
jedan od osnovnih ciljeva pravljenje Linuxa dostupnim i lakim za korienje [3].
Postoji nekoliko derivata koji se objavljuju uporedo sa Ubuntu-om. Najpoznatiji su:
Edubuntu, dizajniran za kole i kompjutere namenjene deci,
Kubuntu, koji koristi KDE umesto GNOME grafikog radnog okruenja,
Xubuntu, koji koristi Xfce desktop okruenje i predvien je za slabije kompjutere,
Ubuntu Server Edition, koji sadri serverske aplikacije.
Veoma znaajno je i injenica da je instalacioni CD za desktop okruenje istovremeno i
live verzija ceo operativni sistem se moe pokrenuti sa CD-a bez instaliranja na HDD,
tako da je mogue vriti razna testiranja, probe i upoznavanje distribucije bez velike bojazni
da e doi do oteenja postojeeg operativnog sistema na HDD-u.
3.2 Analiza osnivnih aktivnosti u desktop verziji Ubunta 8.04 LTS
Desktop okruenje (slika 1) je skup programa i alata dizajniranih da olakaju rad Linux
korisnicima i omogue podeavanje mnogih opcija Linux sistema (npr. brzina mia,
podrazumevani font, pozadina, uvar ekrana ...).
Na osnovu sopstvene analize autora moemo rei da je rad u GNOME desktop okruenju
(podrazumevano okruenje za Ubuntu) vrlo slian radu u Windows operativnom sistemu.
Programi se pokreu dvostrukim klikom mia na neku od ikona. Desni klik mia na ikonu
daje meni s opcijama kao to su kopiranje (Copy), isecanje (Cut), brisanje (Move to Tresh),
promena imena ikone (Rename), poslati ka pripremljenim mestima (Send To ...). Vae i
preice sa tastature CTRL+C, CTRL+X, CTRL+V, Delete taster za brisanje. Kanta za
otpatke (Recycle Bin) je Tresh u GNOME desktop okruenju. Desnim klikom mia na
slobodni deo radne povrine pokree se meni u kojem se moe dodati nova ikona na radnu
povrinu, promeniti pozadina, poravnati ikone na ekranu i slino. Ako se neki trenutak
zadrite miem na deo prozora koji nije trenutno aktivan, prozor postaje aktivan. Prelaz sa
prozora na prozor moe se uraditi sa ALT+TAB.
Korisnici koji imaju iskustva u radu sa Windows operativnim sistemom vrlo lako se
prilagode GNOME grafikom okruenju jer su razlike u nainu rada i korienju male.
Takoe, i novim korisnicima rad je izuzetno intuitivan (slika 1).
624
Slika 1. Ubuntu 8.04 LTS

Prethodna izdanja Ubuntua podravala su samo itanje podataka sa Windows (NTFS)
particija, ali od verzije 7.10 je krenula i podrka za itanje i pisanje NTFS particija uz
pomo projekta NTFS-3g. Ovo u velikoj meri olakava deljenje dokumenata i datoteka sa
Windows-om.
Rad u GNOME OpenOffice alatima (Writer, Calc, Impres, Database, Draw) je slian radu u
odgovarajuim alatima iz Microsoft Office paketa i isti kao rad u OpenOffice alatima za
Windows. OpenOffice verzija u Ubuntu 8.04 je OpenOffice 2.4.0. Ostale ekvivalentne
aplikacije sa Windows-om su date na stranici https://help.ubuntu.com/8.04/switching/applications-equivalents.html#id2595676 i koje pokrivaju potrebe svakog standardnog desktop
korisnika (Internet pretraivai, elektronska pota, sluanje muzike i gledanje filmova itd).
Na raspolaganju je preko 1000 delova softvera u okviru distribucije a nedostajue aplikacije
mogue je intstalirati korienjem Synaptic alata za preuzimanje aplikacija iz velike baze
(repozitorijuma) aplikacija na Internetu.
3.3 Implementacija i analiza server verzije Ubuntu 8.04 LTS
Poslednja verzija i trenutno aktuelna je Ubuntu 9.10, objavljena oktobra 2010. godine.
Meutim, preporuka za ozbiljan i siguran rad za server sisteme su verzije sa vremenski
produenom podrkom koje nose oznaku LTS.
Ubuntu 8.04 LTS server izdanje se koristi na Visoko poslovno-tehnikoj koli u Uicu od
januara 2009. godine. Instalirani su servisi HTML, FTP, SMTP, POP3, PHP i MySQL.
Sistem je uzuzetno stabilan, podrka je besplatna i uvek prisutna putem velikog broja
foruma gde korisnici razmenjuju svoja iskustva, postavljaju pitanja i sajta za podrku
https://help.ubuntu.com. Bezbednost sistema je na izuzetno visokom nivou, svi portovi po
instalaciji sistema su zakljuani i potrebno je naknadno dopustiti pristup po svakom
eljenom portu. Osnoni i preporueni nain rada sa sistemom je konzolni, preko komandne
linije. Postoji mogunost instaliranja grafikog korisnikog okruenja i primene grafikog
alata za podeavanje serverskih servisa (npr. webmin) ali to nije preporuka zbog
ugroavanja bezbednosti samog servera. Izvrenje bilo koje komande koja moe ugroziti
stabilnost sistema zahteva od administratora da bude superuser (root korisnik komanda
sudo) i moe se izvriti samo jedna komanda.
Sam proces instalacije sistema i neophodnih servisa je u velikoj meri automatizovan tako i
manje iskusni administratori mogu uspeno instalirati server verziju sa neophodnim
625
servisima. Podeavanje SMTP i POP3 servisa nije u dovoljnoj meri automatizovano u

odnosu na ostale (HTML, PHP i MySQL) pa je potrebno poznavanje rada u konzolonom
reimu da bi servisi bili pravilno konfigurisani.
Sledea stabilna verzija sa vremenski produenom podrkom se oekuje u okobru 2010.
godine. Preporuka je saekati malo, do pojave verzije 11.04. To tada svi nedostaci na 10.04
LTS e biti otklonjeni. Vremenski period za podrku serverskim verzijama od 5 godina je
sasvim dovoljan tako da e sistem biti stabilan u duem vremenskom intervalu.
4. ZAKLJUAK
Uporedni prikazom operativnih sistema Windows i Linux, saet opis pojmova GNU i
Linux, prikaz Linux distribucije Ubuntu i analiza desktop i server verzije Ubuntu 8.04 LTS
ukazuju i dovode do zakljuka da je Linux i njegova distribucija Ubuntu 8.04 LTS
zasluuje znaajnu panju kako sa stanovita jednostavnosti i komfornosti rada, tako i sa
stanovita svojih mogunosti. To je ozbiljna distribucija koja svoje osnove poiva na
izuzetno stabilnoj Linux distribuciji Debian. Tako se i najveim skepticima namee kao
alternativa Microsoft Windows-u, kako u deskttop okruenju a pogotovu kao serverski
sistem.
5. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
626
https://help.ubuntu.com/8.04/, Documentation for Ubuntu 8.04, decemar 2009.

http://www.ubuntu-rs.org, februar 2010.
http://www.ubuntu.com, Canonical Ltd , februar 2010.
Wikipedia, Comparison of Windows and Linux, http://en.wikipedia.org/wiki/
Comparison_of_Windows_and_Linux, mart 2010.
http://marketshare.hitslink.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=8, mart
2010.
http://statowl.com/operating_system_market_share_by_os_version.php?1=1&timefra
me=last_6&interval=month&chart_id=4&fltr_br=&fltr_os=&fltr_se=&fltr_cn=&limit
%5B%5D=linux, mart 2010.
Stanfield V., Roderick S., Administriranje LINUX sistema, Kompjuter Biblioteka,
aak, 2003.
Nemeth E., Snyder G., Nein T., LINUX: prirunik za administratore, Mikro knjiga,
Beograd, 2004


UDK: 37:(004.94+004.6)](076)
Struni rad
SIMULIRANJE ALGORITAMA I STRUKTURA PODATAKA

PRIMENOM MATRIXPRO SOFTVERA
Olga Risti 1, Vlade Uroevi 2, Danijela Miloevi3
Rezime: MatrixPro je softver namenjen uenju algoritama i struktura podataka. U radu je

opisan ovaj softver i dati primeri vebi koji su uraeni. Vebe se mogu primeniti kao dobar
primer vizuelnog uenja algoritama i struktura podataka. Korisnik za svaku uraenu vebu
ima i mogunost ocene te vebe, kao i reenje vebe. Moe se koristiti kao efikasno sredstvo
za uenje algoritama i struktura podataka.
Kljune rei: Simuliranje, algoritam, strukture podataka, MatrixPro.
ALGORITHMS AND DATA STRUCTURES SIMULATION USING

MATRIXPRO SOFTWARE
Summary: MatrixPro software is designed for learning algorithms and data structures.
This paper describes the software and give examples of exercises that are done. Exercises
can be used as a good example for visual learning algorithms and data structures. User for
each exercise answer has the possibility of exercises assessments and exercise solution. It
can be used as an effective tool for learning algorithms and data structures.
Key words: Simulation, algorithms, data structures, MatrixPro.
1. UVOD
Poetkom 1980-tih godina razvijen je veliki broj sistema za simulaciju algoritama i
struktura podataka. Veina njih su formirana kao prototipovi i gotovo ni jedan se nije
koristio kao alat za demonstriranje u procesu nastave. Osnovni razlog je bio to su
simulacije zahtevale veliki utroak vremena da bi se kreirale. Primenom obrazovnih
softvera kao to je MatrixPro, vre se simulacije i animacije algoritama i struktura
podataka. Korisnik korienjem grafike poziva dostupne operacije koje se nalaze u
biblioteci za simuliranje rada nekih realnih algoritama. Poto sistem razume semantiku te
operacije, nastavnik moe demonstrirati izvravanje algoritama sa razliitim nizom ulaznih
veliina ili da radi korienjem pitanja koja e studenti postavljati u toku nastave.
1
Mr Olga Risti, asistent, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: olgar@tfc.kg.ac.rs
Dr Vlade Uroevi, vanr. prof., Tehn. fak., Svetog Save 65, aak, E-mail: devlauros@yahoo.com
3
Dr Danijela Miloevi, docent, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail:
danijela@tfc.kg.ac.rs
2
Olga Risti i dr.
Sistemi za simulaciju su razvijeni da bi prikazali razliite sloenije naune oblasti. Osnovni

problem je npr. kod uenja struktura podataka i algoritama bio razumevanje dinamike
prirode ove materije. Odgovarajui alat za demonstriranje u nastavi bi obezbedio idealan
nain za uenja takvih koncepata. Taj alat bi podrao da korisnik unosi niz podataka,
obezbedio razliite poglede na iste strukture podataka na razliitim nivoima
2. MATRIXPRO
MatrixPro je softverski alat razvijen na Helsinki University of Technology 2004 godine. To
je besplatan opens source alat, koji se moe dopuniti, izmeniti, ..., jer je dostupan i kod
ovog softvera. Vremenom je vrena nadogradnja alata, pri emu je ovde koriena
poslednja verzija 1.4. Matrix je izraen u programskom jeziku Java, pa se moe koristiti na
bilo kojoj platformi. Vebe su date u obliku interakcije (u okviru opcije Exercises), gde
korisnik simulira rad algoritma i struktura podataka.
Kako je MatrixPro izraen u Javi, tako se njegove animacije uvaju kao Java objekti ili se
mogu eksportovati kao animacija u skaliranoj vektorskoj grafici. Izgled animacija se moe
sauvati kao ASCII fajl ili eksportovati u TEXdraw format kako bi se importovao u
LATEX dokumenta. Takoe, se moe sauvati kao PNG slika. Primena MatrixPro je
bazirana na simulaciji matrinih algoritamskih sistema, koji su korieni u Javi i
projektovani tako da se mogu proiriti. Npr. korisnik moe dodati nove strukture podataka
ili skice za prikaz.
Pri startovanju ovog programa, pojavie se prozor kao na slici 1. Ovaj prozor se sastoji od
menija, toolbara i radne povrine. Menibar i tool bar su osnovni delovi grafikog
korisnikog interfejsa, gde menibar ima tradicionalne menije File, Edit, Options, Help, kao
i specijalne Animator, Structures i Exercises meni koji se koristi za ubacivanje struktura
podataka u biblioteku, i za reavanje simulacije algoritama. Toolbar se koristi za kreiranje
animacije primenom animation speed, adding i removing breaks. Takoe sadri funkcije za
izbor operacija tipa save i open animations. I toolbar i menibar sadre interfejse operacija
koji se naziva animator.
Slika 1: Osnovni prozor kod MatrixPro programa

628
Olga Risti i dr.
Simulacija se sastoji od drag and drop operacije koja se sastoji u izboru entiteta i
prevlaenjem na ciljani entitet. Svaka operacija izvodi odgovarajuu akciju za izabranu
strukturu podataka koja se predstavlja. Ta akcija je odgovarajua ako data struktura
podataka prihvata promene (npr. promena vrednosti kljua u voru ili promena ciljane
reference).
3. STRUKTURE PODATAKA I ALGORITMI
Strukture podataka i algoritmi koji su realizovani u softverskom alatu MatrixPro su dati u
padajuem meniju Structures. U okviru opcije Fundamental data types date su sledee
opcije (slika 2):
Nizovi (Array),
Povezane liste (Linked List),
Binarna stabla -statika i dinamika (Static, Dynamic Binary Tree),
Grafovi - usmereni i neusmereni (Directed, Undirected Graph).
U okviru opcije Conceptual data types date su sledee opcije (slika 3):
Binarna stabla za pretraivanje (Binary Search Tree),
2-3-4 stabla (2-3-4 Tree),
Crveno-crna stabla (Red-Black Tree),
...
Stekovi
Redovi.
Slika 2: Osnovne strukture podataka
Slika 3: Konceptualne strukture podataka
ta e se od navedenog kreirati zavisi od samog korisnika, ta on izabere da simulira.

Formiranje struktura podataka je jednostavno i primenjuju se operacije drag and drop.
Nakon formiranja strukture vri se animacija podataka, pri emu se bira brzina animacije
(Animation speed), a moe se odabrati poetak i kraj ukoliko se ne eli simularati ceo
postupak formiranja strukture podataka.
4. PRIMERI SIMULIRANJA ALGORITAMA I STRUKTURA PODATAKA
MatrixPro u okviru menija Exercises nudi osnovne algoritme, algoritme za pretraivanje,
sortiranje, grafiki algoritmi itd. Ovde emo prikazati neki od navednih primera koji se
odnosi na binarno stablo za pretraivanje (Binary Search Tree).
629
Olga Risti i dr.
Prvi primer koji emo analizirati je binarno stablo za pretraivanje koje se dobija izaberom
opcija ExercisesSearch treeBinary search tree search. Na radnoj povrini se pojavljuju
dva zadata kljua, odnosno dva skrivena stabla, ije grane treba otkriti po tano odreenom
redosledu .
U kartici Task zadat je klju za pretraivanje, u konkratnom sluaju je slovo K koje treba
pronai u oba zadata binarna stabla za pretraivanje. Da bi se reio problem neophodno je
da se klikne na zadati trougao (vor) i otkriti koji znak (slovo) je krije iza njega. Potom se
dalje otkrivaju vorovi drei se principa po kom je formirano binarno stablo za
pretraivanje, a to je da se u levom voru stabla nalazi manja vrednost od korenog vora, a
u desnom voru vea vrednost (slika 4).
Slika 4: Primer binarnog stabla za pretraivanje

630
Olga Risti i dr.
U naem sluaju prati se leksikografski poredak, i u skladu s tim otkrivaju vorovi po tano
odreenom redosledu, dok se ne otkrije traeni vor K, odnosno ukoliko taj vor ne postoji,
da se doe do listova stabla gde bi trebalo da bude vor K . U naem primeru to je list u
levoj grani vora sa slovom L.
Za svaku vebu mogue je proveriti reenje izborom opcije Exercise Grade my solution,
to je u konkretnom sluaju uspeno uraeno. Takoe program nudi reenje za svaku vebu,
pa ukoliko odgovori nisu tani, biramo opciju Model answer.
Drugi primer je pronalaenje minimalnog razapinjueg stabla koristei Primov algoritam.
Izabraemo u vebama Primov algoritam, a program e generisati neki primer. Zadatak se
postavlja u kartici Task, kao u prethodnom primeru, gde je za svaki vor grafa data veza sa
drugim vorom i teina te grane. U datom primeru kree se od vora A, i njega je
neophodno povezati sa drugim vorom ija grana ima najmanju teinu. U konkretnom
primeru prvo se bira grana izmeu vora A i B (teina je 3). Potom se posmatraju oba vora
i utvruje koja je sledea grana koju treba odabrati (grana izmeu vora A i C, ija je teina
4). Zatim se grane vorova A, B i C dalje analiziraju, i bira se veza sa vorom koji ima
granu najmanje teine. Postupak se ponavlja sve dok se ne obuhvate svi vorovi grafa. Pri
izboru grane, vor i grana koji su prvobitno imali plavu boju menjaju boju (postaju crveni),
slika 5. Korienjem Primovog algoritma, smanjuje se broj grana izmeu vorova, kao i
ukupna teina grafa.
Slika 5: Primer pronalaenja minimalnog razapinjueg stabla pomou Primovog algoritma

631
Olga Risti i dr.
5. ZAKLJUAK
U ovom radu je opisan softverski alat MatrixPro, koji se koristi za algoritamsku simulaciju
primenom jednostavnog korisnikog interfejsa. Simulacija algoritama je znaajna kao
metoda jer dozvoljava jednostavne alate za crtanje. Ovde sistem predstavlja simulaciju na
jednostavnom nivou, npr. dodavanje nove vrednosti nekom voru ili promena reference, ili
neke operacije na apstraktnim tipovima podataka. Poto se ne zahteva pisanje koda
jednostavno se demonstrira ta se deava sa strukturom kada se na njoj izvri neka
operacija. Na bilo kakvu promenu koju korisnik izvri, dobija se odmah odgovor od
sistema. Naravno, simulacija algoritma dozvoljava formiranje vebi sa automatskom
povratnom spregom, a i u samom softveru su dati primeri za veliki broj struktura podataka.
Dobijena reenja algoritama ili struktura podataka mogu se snimati o odgovarajuim
formatima koji se mogu tampati ili objaviti kao web strana. Pozitivna strana je da neke
strukture kao to su red-black tree ili B-tree su veoma nezgodne za crtanje. Meutim,
primenom MatrixPro jednostavno se prikazuju osnovni principi i opta ponaanja struktura
podataka na razumljiv nain.
Naravno, i dalje postoje mnogobrojne mogunosti za poboljanje ovog alata u smislu jo
jednostavnije upotrebe, kao i uporeivanje stanja struktura. To e naravno biti poboljano u
narednim verzijama ovog alata.
6. LITERATURA
[1] Risti O., Uroevi V.: Simuliranje i animacija struktura podataka primenom
MatrixPro softvera, Konferencija ETRAN 2009, Vrnjaka Banja, jun 2009.
[2] V. Karavirta, "Facilitating Algorithm Animation Creation and Adoption in Education",
Licentiates Thesis, Helsinki University of Technology, 2007, p. 59.
[3] A. Korhonen, L. Malmi, P. Silvasti, V. Karavirta, J. Lnnberg, J. Nikander, K.
Stlnacke and P. Tenhunen, "Matrix-A Framework for Interactive Software
Visualization", Helsinki University of Technology, 2004, p. 72.
[4] Ville Karavirta, Ari Korhonen, and Lauri Malmi. Taxonomy of algorithm animation
languages. In SoftVis 06: Proceedings of the 2006 ACM symposium on Software
visualization, ACM Press, New York, NY, USA, September 2006., pp 7785.
[5] http://www.cs.hut.fi/Research/MatrixPro/index.shtml
632


UDK: 37:004.4
Struni rad
SOFTVERSKI PAKET ZA UENJE ELEMENATA XML-A

Darko Nekovi1, Gordana Markovi2, Branko Markovi3
Rezime: Ovaj rad opisuje razvijeni softverski paket namenjen za uenje elemenata XML-a.
Obrazovni raunarski softver postaje sve znaajniji u obrazovanju studenata. Poto je XML
jedan od vanih elemenata web programiranja to se korienjem odgovarajueg
multimedijalnog softverskog paketa mogu postii kompletnija znanja i bre usvajanje ove
materije.
Kljune rei: Softver za edukaciju, XML, Camtasia, Internet tehnologije, web
programiranje.
A SOFTWARE PACKAGE FOR XML ELEMENTS LEARNING

Summary: This paper explains the software package developed for XML elements'
learning. The educational software becomes more and more important for students'
education. Hence XML is one of very important elements of web programming, by using an
appropriate multimedia software package complete knowladge and fast acceptation of it
can be achieved.
Key words: Educational software, XML, Camtasia, Internet technology, web programming.
1. UVOD
Brz razvoj savremenih informacionih tehnologija (IT) uslovio je i potrebe za nove pristupe
u procesu edukacije studenata i uopteno osoba koje bi bile u stanju da nose tehnoloki
progres. U tom cilju i na visokim studijama sve vie je predmeta iz oblasti informacionih
tehnologija, a meu njima posebno mesto zauzima predmet Internet tehnologije. Internet,
kao globalna mrea, omoguava povezivanje stotine miliona korisnika i ostvarivanje
raznovrsnih servisa meu kojima jedan od najznaanijih je web.
Da bi studenti lake pratili razliite segmente Internet tehnolgija, razvijaju se svakim danom
novi metodi i pristupi. U njima nezaobilazno mesto zauzima i obrazovni raunarski softver
(ORS). Ovaj softver omoguava razliit oblik interakcija i blii kontakt sa znanjem.
Posebno znaajno mesto u razvoju savremenog softvera zauzima korienje
multimedijalnih aplikacija. Korienjem mulitmedija postiu se bolji rezultati jer se znanje
1
Darko Nekovi, VTSS, Svetog Save 65, aak, E-mail: neskovic1@gmail.com

Gordana Markovi, Tehnika kola aak, aak, E-mail: brankomarko@yahoo.com
3
Branko Markovi, VTSS, Svetog Save 65, aak, E-mail: branko333@nadlanu.com
Darko Nekovi i dr.
prenosi ne samo pasivnom naracijom predavaa, ve aktivnim uestvovanjem studenata gde

su ukljueni i ulo sluha i ulo vida, a takoe pokretanjem akcija (npr. aktiviranjem miem
nekog tastera) i ulo dodira.
Cilj ovog rada je da objasni kako korienjem multimedijalnog pristupa mogu da se kreiraju
odgovarajui sadraji za uenje jednog od vanih elemenata Internet tehnologija XML-a.
XML (eXtensible Markup Language) je gradivni element web aplikacija i bitan za prenos
podataka izmeu distribuiranih aplikacija i razliitih subjekata na Internetu (klijent, server,
baza itd). Izuava se kao deo nastave predmeta Internet tehnologije na Visokoj koli
tehnikih strukovnih studija u aku. Za potrebe lakeg i kvalitetnijeg razumevanja ove
materije razvijen je multimedijalni obrazovni softver koji je raen uz pomo softverskog
paketa Camtasia Studio, i koji je centralna tema ovoga rada.
2. PRIMENA OBRAZOVNOG RAUNARSKOG SOFTVERA
Obrazovni raunarski softver ima zadatak da unapredi nastavu i omogui bre usvajanje
odreenih tematskih celina, od elementarnih do veoma sloenih. Da bi se ORS mogao
primeniti u nastavi moraju biti zadovoljeni odgovarajui hardverski, softverski,
funkcionalni kao i drugi kriterijumi meu kojima znaajno mesto zauzima osposobljenost
nastavnog osoblja.
Kod tradicionalne nastave centralnu ulogu ima predava koji koristi frontalni oblik rada
(gde su osnovna sredstva tabla i kreda). Kod ovakve nastave vrlo je malo ostavljeno
prostora za samostalni rad uenika. Komunikacija se odvija po principu profesor-uenik
(Slika 1). Ovakva nastava je esto formalizovana, verbalna i nedovoljno deskriptivna to se
direktno odraava i na steeno znanje uenika.
Slika 1: Frontalni oblik nastave

Savremeni pristup nastavi pokuava da objedini tradicionalne vrednosti i istovremeno da
inovira obrazovne tehnologije tako da se postigne efikasnost, efektivnost i fleksibilnost
izlaganih nastavnih materijala. U tom pogledu sve vie se koriste razliiti oblici elektronske
informacije meu kojima centralnu ulogu ima i obrazovni raunarski softver. Model
savremenog izvoenja nastave prikazan je na slici 2.
Slika 2: Savremeni nain izvoenja nastave

634
Darko Nekovi i dr.
Postoje razliite vrste ORS-a, ali su sve popularnije multimedijalne aplikacije koje
ukljuuju neke od sledeih sadraja: tekst, slike, govor, animacije, filmove, video klipove i
sline sadraje. Bitno je da su ti sadraji upeatljivi i vrlo deskriptivni. Na taj nain ostavlja
se dubok utisak na onoga ko ih prati i time se usvajaju trajnija znanja u odnosu na
tradicionalni nain izvoenja nastave.
Pojedini ORS-i mogu da se koriste i preko web-a (za uenje na daljinu), drugi opet mogu da
vre i testiranje usvojenog znanja, tj. da prue povratnu informaciju kako za studenta tako i
za njegovog profesora. Tako da na bazi istraivanja u oblasti obrazovanja dolo se do
zakljuka da upotreba ORS-a moe da:
vri pravednije vrednovanje i ocenjivanje
jednako se odnosi prema svakom studentu (nema privelegovanih)
razvija samoinicijativu kod studenata
daje ansu da neki napreduju bre ukoliko su im takve ambicije,
daje povratnu informaciju o usvojenom znanju itd..
Razvijeni multimedijalni softverski paket za XML prevashodno ima za cilj da na vrlo

slikovit, vizuelan nain, uz korienje govora koji prati izlagani materijal, priblii
studentima osnovne elemente XML-a.
3. KORIENJE XML-A
XML predstavlja meta jezik i slui pre svega za opis i prenos podataka. Omoguava da
se odreeni podaci spakuju u odgovarajui format i kao takvi prenesu izmeu razliitih
komunikacionih ureaja na Internetu (npr. da se poalju od servera klijentu, od servera
serveru ili bazi podataka i td.). Slika 3 opisuje prenos razliitih paketa XML-a izmeu
aktivnih uesnika na Internetu.
Slika 3: Razmena XML-ova izmeu aktivnih ureaja

Osnovna osobina XML-a je proirivost tj. moe da se kreira sopstveni renik: skup
markera kojima se opisuju odgovarajue informacije. Ovi markeri (tags) moraju
zadovoljavati odgovarajua sintaksna pravila, ali su u principu njihovi nazivi vrlo
fleksibilni. Podaci se u XML-u smetaju u obliku elemenata gde prvi mora biti osnovni
(root), a svi ostali izvedeni, i pri tome izmeu njih mora da vai relacija roditelj-deta
(parent-child). Princip ugnedavanja podrazumeva da se unutar jednog elementa ubacuje
drugi i na taj nain moe da se formira viestruko ugnedavanje kao to pokazuje sledei
primer:
<Os_podaci>
<Ime> Petar </Ime>
<Prezime> Marovic </Prezime>
635
Darko Nekovi i dr.
<Datum_Rodjenja> 21. 04. 1967. </Datum_Rodjenja>

<Grupa> Tri </Grupa>
</Os_podaci>
Takoe podaci se mogu prenositi i preko atributa gde je potrebno da se unutar markera za
poetak umetne: ime_atributa=vrednost_atributa. Takoe u XML-u mogu se definisati
razliiti komentari koji omoguavaju pojanjenje odreenih delova koda. XML se moe
smestiti unutar HTML-a to dovodi do takozvanih ostrva podataka. Na finalnoj
destinaciji XML se parsira tj. program koji se naziva parser iz pristiglog XML-a
izdvaja korisne podatke i analizira ih, odnosno prosleuje npr. drugom programu ili
popunjava neku tabelu i tome slino.
Ispravnost napisanog XML-a proverava se pomou mehanizma koji se naziva DTD
(Document Type Definition) i koji je ugraen u standardne Internet klijentske programe
(Internet Explorer, Mozila i sl. ). Standard za XML propisan je od svetskog konzorcijuma
W3C (www.w3c.org).
4. REALIZACIJA SOFTVERSKOG PAKETA
Za realizaciju multimedijalnog programa koji objanjava elemente XML jezika korien je
softverski paket Camtasia Studio 6.0 kompanije TechSmith (Slika 4).
Slika 4: Camtasia Studio 6.0

Ovaj softverski paket je kompatibilan sa Microsoft-ovim operativnim sistemom Windows
XP na kome je i instaliran. Hardverski uslovi na kojima je realizovan i testiran softver su
relativno skromni: PC raunar sa procesorom Intel 2.4GHz, RAM memorija 1GB i hard
disk 320GB. Potrebno je napomenuti da poto multimedijalne prezentacije zauzimaju vei
prostor to je poeljnio da hard disk bude neto vei.
Camtasia je namenjena za pravljenje multimedijalnih prezentacija, pri emu je mogue
kombinovati razliite sadraje kao to su: PowerPoint prezentacije, video zapisi, slike, zvuk
i animacije. Camtasia Studio takoe omoguava i snimanje rada na raunaru (screenshot),
pa tako dozvoljava i pravljenje softverskih paketa za uenje tipa "korak po korak". Mogue
je i nezavisno snimiti dogaaje na raunaru u obliku videa, a zatim naknadno nasnimiti
zvuk, to je vrlo pogodno prilikom montiranja finalnog sadraja. Zvuk je snimljen sa
omnidirekcionim mikrofonom koji ima dobar propusni opseg od 1 do 15KHz.
636
Darko Nekovi i dr.
Za upoznavanje studenata sa osnovnim elementima XML-a kreiran je multimedijalni

softverski paket koji pokriva sledee celine:
pojam i kreiranje XML deklaracije

sintaksa XML-a (pravila i potencijalne greke)
osnovni (root) element
izvedeni elementi
ugnedavanje (sa primerima do etvorostukog ugnedavanja)
komentari
prenos podataka preko elemenata
prenos podataka preko atributa (uz poreenje sa prethodnim - preko elemenata)
parser (parsiranje podataka)
DTD procedura (primer ispravnog i neispravnog XML-a)
ostrva podataka (kroz HTML kod)
Kao editor za pisanje XML-a korien je Notepad program koji je sastavni deo Windowsa. Primer kreiranog XML-a u Notepad-u, a snimljnog u Camtasia-ji dat je na slici 5. Treba
naglasiti da svaki XML fajl sadri ekstenziju .xml.
Slika 5: Kreirani XML

Da bi se realizovao ovaj multimedijalni softverski paket u odreenim delovima su se
koristili i programi Microsoft PowerPoint, Microsoft Paint, ACDSee, Notepad i Internet
Explorer. Softver je sastavljen iz vie delova, koji su posebno snimani radi lakeg
upravljanja i ispravljanja eventualnih greaka, a potom kao celina formirani u jedan
sofverski paket.
Znaajan deo posla je iziskivalo naknadno nasnimavanje propratnog govornog dela koji je
objanjavao video zapise. Nasnimavanje i usklaivanje govora sa video zapisom
omoguava program Camtasia Studio, pa nije neophodno korienje dodatnog softvera.
Prilikom nasnimavanja govora potrebno je da govornik ima dobru elokvenciju, razumljivost
kao i da govor bude oko 25% sporiji od svakodnevnog naina izraavanja. To omoguava
studentima da lake prate izlagani materijal. Jedan od razloga to se u startu materijal deli u
vie modula je i radi mogunosti da se izlaganje tj. prezentovanje istog prilagodi potrebama
i obimu nastavnog programa. Sa druge strane tako je lake uoiti i otkloniti eventualne
greke.
637
Darko Nekovi i dr.
5. ZAKLJUAK
U ovom radu objanjeno je kako se realizovao softverski multimedijalni paket za
obuavanje studenata o elementima XML jezika. Kao sastavni deo predmeta Internet
tehnologije XML je vrlo bitna karika u razumevanju prenosa podataka izmeu aktivnih
subjekata na web-u. Korienjem softverskog paketa Camtasia Studio 6.0 uz dodatne,
standardne alate Windows-a i Microsoft Office-a mogue je napraviti solidan
multimedijalni sadraj koji se u praksi moe primeniti kao obrazovni raunarski softver.
Dalji pravci ovog rada bi bili verifikacija usvojenog znanja od strane studenata poto su
koristili ovaj multimedijalni paket. Potrebno je razviti i dodatne module za testiranje kojima
bi se neposredno posle multimedijalne prezentacije moglo proveriti ta i koliko su studenti
usvojili od izloene materije. Takoe bila bi poeljna i povratna informacija da se utvrde ta
bi studenti, a i profesori koji ovu nastavu sprovode dodatno eleli (ili ne bi eleli) da vide u
ovoj prezentaciji. U svakom sluaju ovakav pristup nastavi uz pogodne multimedijalne
sadraje sigurno da e je uiniti savremenijom i atraktivnijom.
6. LITERATURA
[1] Markovi Branko, Internet tehnologije, skripta, VTSS aak, 2009.
[2] Mici ivadin, Razvoj obrazovnog raunarskog softvera primenom modela
integrisanih IT, aak, 2008.
[3] Vilotijevi M., Kvalitet obrazovanja i kole klju za 21 vek, Pedagogija, asopis
saveza pedagokih drutava Srbije, Beograd, 2000.
[4] www.w3c.ord
638


UDK: 37:004.738.5
ZATITA PODATAKA NA INTERNETU PRIMENOM

DIGITALNOG SERTIFIKATA
Danijela Jovanovi 1, Branko Markovi 2
Rezime: U ovom radu opisani su principi i protokoli kako da se informacije prenoene

preko Interneta zatite korienjem digitalnog sertifikata. Razvoj raunarskih mrea, a
posebno nastanak i razvoj Interneta proirio je mogunosti za prenos podataka. Ali oni su
esto i meta hakera. Zbog toga su razvijene razliite tehnike kako da se informacije zatite.
Ovde se objanjava jedan od najsavremenijih metoda ove zatite.
Kljune rei: Internet, zatita podataka, enkripcija, javni klju, tajni klju, digitalni
sertifikat.
DATA PROTECTION OVER THE INTERNET USING A DIGITAL

CERTIFICATE
Summary: This paper explains the principles and protocols how to protect information
over the Internet by using a digital certificate. Development of networks, especially with
beginnig and development of the Internet, gives new abilities for data transfer. The
information is often goal of hackers. Therefore different techniques are developed in order
to protect data. Here is given one of up-to-date method how to protect data.
Key words: Internet, data protection, encryption, public key, security key, digital
certificate.
1. UVOD
U poetku, sa nastankom raunarskih mrea one su bile privatne i koliina informacija koja
se razmenjivala bila je skromna. Ali sa razvojem Interneta i njegovih servisa broj korisnika,
a samim tim i broj razliitih transakcija rastao je geometrijskom progresijom. Tako da
danas, kada milioni ljudi koriste mree za bankarske transakcije, za kupovanje ili za
popunjavanje poreskih prijava, bezbednost na mrei poinje da predstavlja veliki problem.
Veinu bezbednosnih problema namerno izazivaju odreene osobe koje na taj nain ele da
ostvare neku dobit, da privuku panju ili da nekome naude. Internet je otvorena javna
mrea dostupna svima tako da postoji mogunost da neko neovlaeno prati vau
komunikaciju i to kasnije zloupotrebi.
1
2
Danijela Jovanovi, VTSS, Svetog Save 65, aak, E-mail: jovanovic.danijela1@gmail.com

Zbog toga se u cilju ozbiljne primene Interneta u savremenom poslovanju mora pronai
mehanizam koji e obezbediti:
1. Zatitu tajnosti informacija (spreavanje otkrivanja njihovog sadraja)
2. Integritet informacija (spreavanje neovlaene izmene informacija)
3. Autentinost informacija (definisanje i provera identiteta poiljaoca)
Kriptografija kao nauka koja se bavi metodama ouvanja tajnosti informacija prua reenje
za ove probleme. Digitalni sertifikat predstavlja jedan od najpouzdanijih naina zatite.
2. VRSTE ZATITE
U visokom obrazovanju studenti se upoznaju sa predmetom Internet tehnologije. Susreu se
sa informacijama koje se obrauju, prenose i uvaju u elektronskoj formi. U velikim
komunikacionim i kompjuterskim mreama, kao to je Internet, informacije mogu biti
izloene razliitim oblicima zloupotrebe. Da bi se to spreilo, studenti treba da se upoznaju
sa principima zatite prenoenih podataka.
Bezbednosni problemi se mogu svrstati u 4 kategorije: tajnost, proveru identiteta,
nemogunost poricanja i kontrolu integriteta.
Tajnost zvana i poverljivost, vodi rauna o tome da informacije ne dospeju u ruke
neovlaenih osoba. To je prva stvar na koju se pomisli kada se pomene bezbednost na
mrei. Proverom identiteta treba da se utvrdi sa kim se razgovara, pre nego to se otkriju
poverljive informacije ili preduzme poslovni poduhvat. Nemogunost poricanja se svodi na
potpisivanje. Integritet podrazumeva da informacija nije promenjena na putu do odredita.
Izraz kriptografija potie iz grkog jezika i znai tajno pisanje. Kriptografske tehnike
obezbeuju sredstva koja osiguravaju tajnost i integritet, kao i druga srodna svojstva vezana
za ouvanje sigurnosti informacija. Predstavlja nain kojim se razumljivi tekst prevodi u
nerazumljivi, ifrovani tekst. Kriptovanje se svodi na upotrebu matematikih algoritama za
pretvaranja razumljivog elektronskog materijala pomou nekog kljua u nerazumljiv
materijal.
Vai: C=E(P,KE), gde je P razumljivi tekst, KE klju kriptovanja, E funkcija kriptovanja,
a C dobijeni kriptovani tekst.
Dekriptovnje je obrnuti proces, dobijanje razumljivog iz kriptovanog teksta
Vai: P=D(C,KD), gde je KD klju za dekriptovanje, D funkcija dekriptovanja.
Pod pojmom kljua podrazumeva se kratak tekstualni niz kojim se bira jedan od vie
moguih naina ifrovanja i moe se menjati kad god je to potrebno.
2.1 Sistemi ifrovanja
Metod ifrovanja tajnim kljuem (simetrino ifrovanje) podrazumeva ifarski sistem kod
koga je klju za ifrovanje identian kljuu za deifrovanje. to znai da i poiljalac i
primalac poruke koriste isti tajni klju.
Kod metoda ifrovanja javnim kljuem (asimetrino ifrovanje) svaki uesnik u
komunikaciji koristi dva kljua. Jedan klju je javni i moe se slobodno distribuirati, dok je
drugi tajni i dostupan je samo njegovom vlasniku. Iako su razliiti, kljuevi su meusobno
povezani odreenim transformacijama. Poznavanje jednog kljua i algoritma transformacije
ne omoguava dobijanje drugog kljua. Najbitnije je da se tajni klju u celom postupku
komunikacije nigde ne alje jer ne postoji potreba da bilo ko sem njegovog vlasnika bude
upoznat sa njim.
640
2.2 Digitalni potpis

Poto se u elektronskoj komunikaciji javila potreba za prenoenjem poruka, morala se
pronai tehnika koja e biti digitalni pandan svojerunog potpisa, a to je digitalni potpis.
Digitalni potpis je matematiki algoritam koji osigurava da je data informacija potekla od
datog entiteta. Svrha digitalnog potpisa je da potvrdi autentinost sadraja poruke (dokaz da
poruka nije promenjena na putu od poiljaoca do primaoca), kao i da obezbedi garantovanje
identiteta poiljaoca poruke.
Slika 1:Tehnologija digitalnog potpisa

Osnovu digitalnog potpisa ini sadraj same poruke. Poiljalac primenom odredjenih
kriptografskih algoritama prvo od svoje poruke koja je proizvoljne duine stvara zapis
fiksne duine (npr. 512 ili 1024 bita) koji u potpunosti oslikava sadraj poruke. To
praktino znai da svaka promena u sadraju poruke dovodi do promene potpisa. Ovako
dobijen zapis on dalje ifruje svojim tajnim kljuem i tako formira digitalni potpis koje se
alje zajedno sa porukom.
I pored velike sigurnosti koje prua ovaj metod zatite, i dalje postoji mogunost prevare.
Neko je mogao poslati svoj javni klju tvrdei da je nekog drugog lica, a zatim slati poruke
za koje se misli da je neko drugi poiljalac. Reenje ovog problema prua upotreba
digitalnih sertifikata. lektronski dokument, i identifikuje raunar, osobu,
preduzee ili sertifikatora.
3. DIGITALNI SERTIFIKAT U SLUBI ZATITE
Ako se koristi sistem ifrovanja javnim kljuem i eli nekome poslati poruka, mora se prvo
dobiti njegov javni klju. Za to se koristi digitalni sertifikat (esto se naziva i digitalnom
linom kartom). Kompanija koje imaju ulogu da provere i utvrde neiji identitet i nakon
toga mu izda digitalni sertifikat je CA (Certificate Authority).
Slika2. Princip izdavanja sertifikata

641
Digitalni sertifikat izdat od strane CA mora da sadri ime ili identifikaciju vlasnika
sertifikata, njegov javni klju, period valjanosti sertifikata i digitalni potpis izdavaa
sertifikata. Svi ovi podaci formiraju sertifikat koji se na kraju ifruje koristei tajni klju
CA. Ako korisnik ima poverenja u CA i ima CA javni klju, moe biti siguran u ispravnost
sertifikata.
U ovom trenutku, PTT Srbija tj. Sertifikaciono telo Pote (http://www.cepp.co.yu/ca) je
prvo i jedino javno sertifikaciono telo u Republici Srbiji. Delatnost javnih sertifikacionih
tela u Srbiji je ureena Zakonom o elektronskom potpisu ("Slubeni glasnik Republike
Srbije", br. 135/2004) i podzakonskim aktima ("Sl. glasnik RS", br. 48/2005, 82/2005,
116/2005). U Srbiji postoje interna sertifikaciona tela u nekim kompanijama, i to najee u
bankama.
Sertifikaciono telo Pote izdaje sledee etiri kategorije digitalnih sertifikata:
1. Web sertifikat
2. SID Enterprise sertifikat (Single application ID),
3. MID Enterprise sertifikat (Multiple Application ID),
4. SER sertifikate za Web server.
WEB sertifikati su standardni X.509 verzija 3 sertifikati koji mogu da se koriste u okviru
Microsoft aplikacija (Internet Explorer, Outlook, Outlook Express, Word, Excel,
PowerPoint i drugih) i aplikacija drugih proizvoaa, za autentifikaciju,
ifrovanje/deifrovanje i potpisivanje/verifikovanje potpisanih datoteka, elektronskih
pisama i transakcija.
SID i MID Enterprise sertifikati su standardni X.509 verzija 3 sertifikati koji su
prilagoeni Entrust aplikacijama, a mogu da ih koriste i "Entrust-Ready" aplikacije. Postoji
kompatibilnost sa Microsoft CryptoAPI. Korisnika aplikacija Entrust Entelligence se
isporuuje uz svaki SID i MID Enterprise sertifikat i ona omoguava (Slika 3) preuzimanje
i obnavljanje SID i MID Enterprise sertifikata, pregled sadraja sertifikata i eksportovanje
sertifikata u datoteke razliitih formata. Takoe i ifrovanje/deifrovanje datoteka i
potpisivanje/verifikovanje potpisanih datoteka.
Slika 3:Opcije korisnike aplikacije Entrust Entelligence

Razlika izmeu SID(Single application ID) i MID(Multiple application ID) Enterprise
sertifikata je to SID Enterprise sertifikat poseduje licencu za korienje sertifikata sa samo
642
jednom aplikacijom ili aplikacionim dodatkom (plug-in), a MID Enterprise sertifikat

poseduje licencu za korienje sertifikata sa neogranienim brojem aplikacija.
SER sertifikati za Web servere su standardni X.509 verzija 3 sertifikati koji se koriste za
konfigurisanje SSL (Secure Sockets Layer) i/ili TLS (Transport Layer Security) protokola
na Web serverima. Namena SSL i TLS protokola je uspostavljanje zatienog
komunikacionog kanala izmeu Web servera i Web klijenata.
4. PRIMER PRIMENE DIGITALNOG SERTIFIKATA
Pre preuzimanja Web sertifikata, korisnik mora da poseduje referentni broj (Reference
number) i autorizacioni kod (Authorization code) koje je dobio od Sertifikacionog tela
Pote i mora da ima na raunaru instalisan Microsoft Internet Explorer 5.0 ili noviji .
Preuzimanje Web sertifikata se vri posredstvom Portala za preuzimanje i pretraivanje
sertifikata
Sertifikacionog
tela
Pote,
koji
se
nalazi
na
adresi:
https://sertifikati.cepp.co.yu/cda-cgi/clientcgi.exe?action=start
Posle toga, pristupa se Portalu za preuzimanje i pretraivanje sertifikata Sertifikacionog tela
Pote, gde je potrebno izabrati opciju Preuzimanje korisnikog Web sertifikata i sertifikata
root CA servera, kao to je prikazano na slici 4.
Slika 4: Portal za preuzimanje i pretraivanje sertifikata Sertifikacionog tela Pote

Zatim e se pojaviti Web strana na kojoj je potrebno izabrati opciju Preuzimanje
korisnikog Web sertifikata. Potom se pristupa Web strani za preuzimanje korisnikog Web
sertifikata (slika 5). Na ovoj strani potrebno je uneti referentni broj i autorizacioni kod u
odgovarajua polja. Osim toga, neophodno je sa padajue liste polja CSP (Cryptographic
Service Provider) izabrati opciju "Microsoft Enhanced Cryptographic Provider v1.0",
ukoliko se Web sertifikat snima (importuje) u skladite sertifikata Microsoft Internet
Explorer-a (Microsoft CryptoAPI store).
643
Slika 5: Web strana za preuzimanje korisnikog Web sertifikata

Neophodno je da Microsoft Internet Explorer podrava ifrovanje sa kriptografskim
kljuem duine 128 bita, da bi postojala CSP opcija "Microsoft Enhanced Cryptographic
Provider v1.0".
Nije preporuljivo da se sa padajue liste polja CSP (Cryptographic Service Provider)
izabere opcija "Microsoft Base Cryptographic Provider v1.0", umesto opcije "Microsoft
Enhanced Cryptographic Provider v1.0", zbog sledea dva razloga:
1. Duina RSA kriptografskih kljueva u sluaju Microsoft Enhanced CSP je 1024 bita, a
u sluaju Microsoft Base CSP je 512 bita. To znai, da ukoliko se izabere opcija
"Microsoft Enhanced Cryptographic Provider v1.0", kao to je prikazano na slici 4.,
na raunaru korisnika e se izgenerisati par RSA kriptografskih kljueva (javni i tajni)
duine 1024 bita, a u preuzetom Web sertifikatu e se nalaziti javni RSA kriptografski
klju duine 1024 bita. Ukoliko se izabere opcija "Microsoft Base Cryptographic
Provider v1.0", na raunaru korisnika e se izgenerisati par RSA kriptografskih
kljueva (javni i tajni) duine 512 bita, a u preuzetom Web sertifikatu e se nalaziti
javni RSA kriptografski klju duine 512 bita.
2. Rok vanosti preuzetog Web sertifikata u sluaju Microsoft Enhanced CSP je 5 godina,
a u sluaju Microsoft Base CSP je 1 godina.
Postoji mogunost da se Web sertifikat snimi (importuje) na smart karticu (na primer:
Datakey Intelligence Model 330 PKI Smart Card) ili USB token (na primer: Rainbow iKey
2032) izborom odgovarajue opcije sa padajue liste polja CSP. Na primer, u sluaju
snimanja (importovanja) Web sertifikata na Datakey smart karticu ili Rainbow USB token,
neophodno je sa padajue liste polja CSP (Cryptographic Service Provider) izabrati opciju
"Datakey RSA CSP".
Posle izabrane opcije "Microsoft Enhanced Cryptographic Provider v1.0", potrebno je
na istom prozoru pritisnuti dugme Potvrda unosa. Zatim se pojavljuje forma sa
obavetenjem( Do you want to request a certificate now?). Potrebno je pritisnuti dugme
Yes.
Zatim se pojavljuje forma koja je prikazana na slici 6. Korisniku se prua mogunost da
pritiskom na dugme Set Security Level... izabere eljeni nivo zatite tajnog (privatnog)
kriptografskog kljua: High ili Medium.
Ukoliko korisnik izabere High nivo zatite tajnog (privatnog) kriptografskog kljua, mora
da zapamti password koji e se kasnije uneti, i koji je neophodan da bi mogao da koristi
644
pomenuti klju, jer e pre svakog korienja kljua morati da unese password kljua. To
znai, da ukoliko korisnik zaboravi password nee moi da koristi tajni (privatni)
kriptografski klju, a preuzeti Web sertifikat bie neupotrebljiv.
Ukoliko korisnik izabere Medium nivo zatite tajnog (privatnog) kriptografskog kljua, od
korisnika se nee traiti da unese password prilikom korienja pomenutog kljua.
S obzirom na to da je poeljno koristiti High nivo zatite tajnog (privatnog) kriptografskog
kljua, za nastavak je potrebno pritisnuti dugme Set Security Level... na formi sa slike 6 i
izabrati opciju High.
Slika 6: Generisanje tajnog (privatnog) kriptografskog kljua i izbor nivoa zatite kljua
Posle izbora opcije High potrebno je pritisnuti dugme Next za nastavak. Zatim se pojavljuje
forma za unos password-a (slika 7). U polja Password: i Confirm: potrebno je uneti eljeni
password, kao to je prikazano na slici 7. Za nastavak je potrebno pritisnuti dugme Finish.
Slika 7: Izbor password-a tajnog (privatnog) kriptografskog kljua

Posle toga, pojavie se nova forma na kojoj je potrebno pritisnuti dugme OK.
Ukoliko se pojavi sledea poruka sa grekom: "Internal error: (-2628) Undefined
Entrust/Authority Error", to znai da je istekao rok vanosti autorizacionog koda. U tom
sluaju, nemogue je nastaviti sa procesom preuzimanja Web sertifikata sa postojeim
autorizacionim kodom. Preuzimanje Web sertifikata moe da se uradi iskljuivo sa novim
autorizacionim kodom, koji moe da se dobije od Sertifikacionog tela Pote.
Otvara se nova forma sa obavetenjem. Potrebno je pritisnuti dugme Yes. Zatim se
pojavljuje forma sa podacima o sertifikatu root CA servera Sertifikacionog tela Pote
("Posta CA Root") koja je prikazana na slici 8. Potrebno je pritisnuti dugme Yes.
645
Slika 8: Forma sa podacima o sertifikatu root CA servera Sertifikacionog tela Pote

Zatim se pojavljuje nova forma sa obavetenjem. Potrebno je pritisnuti dugme Yes.
Na kraju, posle uspenog preuzimanja korisnikog Web sertifikata, pojavljuje se poruka
koja je prikazana na slici 9.
Slika 9: Poruka o uspenom preuzimanju korisnikog Web sertifikata

5. ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da je digitalni sertifikat elektronski dokument kojim se potvruje veza
izmeu podataka i potpisa, to jest njihova verodostojnost, a sam dokument sa digitalnim
potpisom ne moe da se menja. Oblasti primene ovako potpisanih dokumenata su razliite:
od e-poslovanja, e-trgovine i e-bankarstva, do e-uprave, e-zdravstva itd.
U ovom radu pokazano je postupno kako da se primeni digitalni sertifikat i kako da se
instalira tj. preuzme od sertifikacionog tela (PTT Srbija tj. Sertifikaciono telo Pote).
Implementacija je objanjena u Windows okruenju korienjem Microsoft Internet
Explorer-a 5.0. Da bi se u veoj meri ova zatita primenila potrebno je da se implementiraju
odgovarajui zakoni kao i da se razvije odgovarajua infrastruktura i obrazuju kadrovi.
6. LITERATURA
[1] Mre@, asopis o digitalnim komunikacijama i naprednim operativnim sustavima,
sijean-veljaa, br.1-2, godina 2001.
[2] eri, Varga, Birolla (ed.), Poslovno raunalstvo, ZNAK, Zagreb, 1996.
[3] Grundler, D., Primijenjeno raunalstvo, Graphis, Zagreb, 2000.
[4] Pota, 2010.: http://www.cepp.co.rs 29. 03. 2010.
646


UDK: 004.4:81
Struni rad
KORIENJE OBRAZOVNOG SOFTVERA I WEB SAJTOVA U

NASTAVI STRANOG JEZIKA
Veljko Aleksi 1, Vesna oki 2, Momilo Vujii 3
Rezime:Razvoj nauke i tehnologije doveo je do toga da se raunarska tehnologija nalazi u

sri mnogih aspekata ivota. Upotreba raunara, softvera kao i korienje Interneta u
nastavi stranih jezika je stalno u porastu. Dodatno, uenje kulture na stranom jeziku postao
je standardni element veine programa. Kombinacija ova dva aspekta vodi dinamikom
pristupu za pripremu uenika za utakmicu na globalnom tritu rada inei ih vie kulturno
kompetentnim. tavie, ova nastavna tehnika obezbeuje uenicima priliku da poboljaju
svoje sposobnosti u razvoju kulturnih hipoteza a istovremeno potvrde njihovu validnost
kroz korienje Web sajtova i softvera.
Kljune rei: Web sajtovi, kultura, strani jezik, interkulturna komunikacija, softver
USING TEACHING SOFTWARE AND WEB SITES IN FOREIGN

LANGUAGE COURSES
Summary:The development of science and technology has brought the fact that computer
technology became the core of various aspects of life. The usage of computers, softwares as
well as using the Internet to teach foreign language is ever increasing. In addition, the
teaching of culture in foreign language instruction has become a standard element in most
language classes. The combination of these two aspects leads to a dynamic approach for
preparing students to compete in the global job market by making them more culturally
competent. Moreover, this teaching technique provides students the opportunity to foster
their skills at developing cultural hypotheses and at the same time confirming their validity
through the use of web sites and softwares.
Key words: Web Sites, Culture, Foreign Language, Intercultural Communication, Software.
Veljko Aleksi, prof. tehnike i informatike-student, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: aleksicveljko@gmail.com
2
Vesna oki, prof. engleskog jezika, O.."Kralj Aleksandar I", G.Milanovac,
E-mail: vesnadjokic@hotmail.com
3
Dr Momilo Vujii, van.prof., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak,
E-mail: vujicic_momcilo@yahoo.com
Veljko Aleksi i dr.
1. UVOD
Nastava u savremenom kolstvu je sve vie pod uticajem informacionih tehnologija,
indikativno je nastojanje da se proces obrazovanja osavremeni te da se upotreba savremenih
nastavnih sredstava uvede u svakodnevnu nastavu, da postane njen sastavni deo.
Upotrebom multimedijalnih tehnologija uenici daleko lake usvajaju novo gradivo. Veliki
broj studija je potvrdilo tezu da su tragovi pamenja daleko dui ukoliko se nova znanja
stiu viestrukim perceptivnim doivljajem uenika tokom nastave.
Proces nastave stranih jezika je jedan od prvih u kome je nainjen znaajan pomak na
uvoenju novih nastavnih sredstava. Putem kartica (eng. flash cards) i audio-video
materijala (kasete, CD, DVD) zapoeto je osavremenjavanje nastavnog procesa, a
zahvaljujui razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija i njihovim uvoenjem u
kole omogueni su novi pristupi u realizaciji nastave. Sticanje etiri osnovne vetine
prilikom uenja stranih jezika (itanje, pisanje, sluanje i govor) je daleko olakano
upotrebom odgovarajuih nastavnih softvera, a korienjem Interneta znanje uenika dobija
sasvim novu dimenziju u pogledu shvatanja ne samo jezika ve i kulture govornih podruja
na kojima se isti izuava.
2. USVAJANJE NOVIH ZNANJA UPOTREBOM OBRAZOVNOG SOFTVERA
Umesto tradicionalnih metoda nastave koje se koriste u mlaim razredima osnovne kole u
nastavi engleskog jezika nastavnik koristi aplikaciju Word Birds World Land koja je
kreirana sa ciljem da uenici na zabavan nain usvoje novi vokabular iz raznih oblasti
ivota. Kroz igru i zabavu deca se na veoma zanimljiv nain susreu sa novim pojmovima i
ue da ih koriste u svakodnevnom govoru. Zadovoljavajui didaktike principe
prilagoenosti uzrastu, sistematinosti i postupnosti i individualizacije i socijalizacije
softver omoguava i aktivnu nastavu putem koje se uenik postavlja u sredite procesa i
aktivno uestvuje na asu.
Kao primer upotrebe moe se uzeti as engleskog jezika u 3. razredu osnovne kole u
nastavnoj temi Hrana: nastavnik obradu zapoinje demonstrativnom metodom
prikazivanjem kartica, a u glavnom delu asa se koristi grupni/individualni oblik rada na
raunarima. Uenici kroz igru i interesantne animacije samostalno usvajaju nov vokabular.
U poslednjem segmentu, uenici utvruju steeno znanje i vebaju pisanje (eng. spelling).
Slika 1: Izgled segmenta aplikacije Word Birds World Land

648
Veljko Aleksi i dr.
Softver koji se koristi u viim razredima pri uenju drugih stranih jezika je Tell Me More u
varijantama za odgovarajui jezik. Ova aplikacija je daleko naprednija jer se sadraj
prilagoava razliitim nivoima znanja. Jedna od osnovnih prednosti je korienje
tehnologije prepoznavanja govora (eng. Speech Recognition) i automatskih ispravljanja
greaka koje uenik naini. Sadrane su i 3D animacije koje prikazuju ispravan poloaj usta
i usana da bi se pravilno izgovorila odreena re. Na ovaj nain postie se interakcija
uenika sa raunarom na daleko viem nivou.
Slika 2: Izgled interfejsa aplikacije Tell Me More

Korienjem ovih softvera u nastavi pokazalo se da uenici mnogo efikasnije usvajaju nov
vokabular i spremni su da ga ve na narednom asu koriste u govoru i pisanju. Zbog ega
dolazi do ovoga?
Multimedijalna nastava ima veoma veliki uticaj na pozitivnu motivaciju uenika - ono to
budi njihova interesovanja, to na zabavan nain od njih iziskuje da upotrebe sve svoje
sposobnosti i svoja predznanja da usvoje novo gradivo. Nastavnik je u ovoj ulozi samo
posrednik izmeu uenika i raunara, on je tu da uenike usmeri, da ih ohrabri, a ne samo
da puko reprodukuje ono to uenici treba da naue. Motivisanost uenika pri ovakvom
radu je izuzetno velika, a samim tim je i stepen onoga to uenici usvajaju na znatno viem
nivou. Interesantna injenica je da uenici sa slabijim sposobnostima takoe putem
ovakvog naina predavanja uspevaju da postignu sasvim zadovoljavajui nivo znanja i
mogu da ga koriste u narednom periodu. Takoe treba nastojati da ovakav nain izlaganja
novog gradiva postane sastavni deo nastave, ali ne moemo naravno zaboraviti na ulogu
nastavnika u celokupnom nastavnom procesu koji treba da bude dobar organizator, ali i da
pokae svoju ljudsku stranu u radu sa uenicima. Kombinacija ova dva aspekta dae
najbolje rezultate.
3. UPOTREBA WEB SAJTOVA U NASTAVI STRANOG JEZIKA
Upotreba Interneta u nastavi predstavlja novu nastavnu tehnologiju koja ima izuzetno
veliko motivaciono dejstvo na uenike. Internet je neto sa ime su uenici ve upoznati,
svakodnevno ga koriste u svojim domovima u razliite svrhe tako da njegova upotreba u
uionicama ima za cilj dalje proirenje znanja i vidika uenika, a vezano za nastavu stranog
jezika. Mnogi sajtovi su kreirani tako da se interaktivno mogu uiti i vebati raznorazne
gramatike celine, vokabular, ali se oni mogu koristiti i u svrhe upoznavanja sa kulturom
drugih naroda i njihovih jezika uopte.
649
Veljko Aleksi i dr.
Kao primer upotrebe moe se uzeti as stranog jezika u viim razredima osnovne kole na
kome se vri utvrivanje gramatike celine koja je ve obraena. Uenici koriste web sajt
na kome imaju gramatika vebanja koja su prilagoena nivou znanja uenika
http://www.usingenglish.com/quizzes/, gde postoje testovi za razliite gramatike oblasti iz
engleskog jezika. Uglavnom su sajtovi koncipirani na bazi online testova uz dodatna
gramatika objanjenja. Ostali primeri: http://perso.wanadoo.es/autoEnglish/freeexercises;
http://www.englishpage.com; http://www.eflnet.com/grammar/. Prilikom uenja nemakog
jezika koriste se: http://www.deutsch-lernen.com/; http://www.schubert-verlag.de/;
http://www.daf-portal.de/uebungen/.
Slika 3: Izgled sajtova UsingEnglish.com i Deutch-Lernen.com

Uloga nastavnika je da uenike pripremi za reavanje testova, a nakon realizacije da
pokrene diskusiju o rezultatima i proveri usvojeno znanje. Ovakvim nainom rada se
olakava rad nastavnika, pojaava motivacija uenika i omoguuje aktivna nastava.
Web sajtovi se koriste i u kulturne svrhe, ime uenje jezika dobija jednu sasvim novu
dimenziju. Naime, uenici se upoznaju sa kulturom, tradicijom i obiajima naroda iji jezik
izuavaju, to im moe posluiti kao izuzetan dobar podsticaj na razumevanju smislenosti
gradiva koje se obrauje. Primera radi, kada uenici na asu pomenu neki grad na
engleskom govornom podruju ili obiaje koje imaju Englezi, svakako je od velike koristi
potraiti vie podataka o tome na Internetu. Ova vrsta rada moe biti i u formi domaeg
zadatka, ali se takoe moe veoma uspeno koristiti i u samoj uionici u viim razredima.
Na web sajtovima uenici mogu videti zvanine prezentacije gradova, njihove osnovne
karakteristike, kulturna stecita i graevine koje su obeleja datih gradova. Korienje
ovakvog pristupa utie na svest uenika o elementima engleske kulture, sa naglaskom da
uenicima treba ukazati i na razlike koje postoje u kulturi nae zemlje i kulture engleskog
govornog podruja.
Uenici se takoe na sajtovima mogu upoznati i sa poznatim svetski poznatim novinama i
asopisima, koji u velikom broju ne sadre samo slike, ve su praeni raznim audio i video
materijalima, gde mogu prodiskutovati pisanim putem o datim temama. Neki od primera
su: http://www.timesonline.co.uk; http://www.guardian.co.uk/; http://www.nytimes.com/;
http://www.bbc.co.uk/; http://www.dieberlinerin.com/; http://www.bravo.de/.
650
Veljko Aleksi i dr.
Slika 4: Izgled sajtova bbc.co.uk i bravo.de

Tehnologija je elemenat koji se stalno razvija i koga treba koristiti ne samo kao autentini
materijal ve i u svrhe raznih formi komunikacije. Korienjem multimedijalnog koncepta,
uenici sakupljaju materijal koji e im koristiti za diskusiju o datom gradu ili nekom
drugom segmentu kulture. Oni e sami pokuati da izraze svoje stavove, svoje shvatanje
zemlje i jezika koji ue.
4. ISTRAIVANJE
Sve to je prethodno reeno potvreno je putem anketiranja uenika koje je obavljeno u
O..Kralj Aleksandar I u Gornjem Milanovcu, tanije njenom izdvojenom odeljenju u
Branima. Anketiranje je izvreno u martu 2010.godine. Treba istai da se nastava stranih
jezika obavlja prema sledeoj strukturi: engleski jezik (1-8.razred), drugi strani jezik nemaki (5-7.razred).
Anketiranje je izvreno nad grupom od 84 uenika. Drugi strani jezik ui 28 uenika. Kod
prve grupe od 35 uenika nastava u prethodnoj kolskoj godini obavljana je bez upotrebe
raunara i oni predstavljaju kontrolnu grupu. Kod druge grupe od 49 uenika kolske
2009/10.god. nastava u istim razredima (III, V i VII) obavlja se uz upotrebu raunara.
Slika 5: Grafiki prikaz rezultata ankete

651
Veljko Aleksi i dr.
Rezultat istraivanja jasno pokazuje da je nivo znanja kod uenika koji koriste raunar u
nastavi stranih jezika vii za 21% to je pokazatelj da je ovakav nain rada daleko efikasniji
od tradicionalnog i da bi u budunosti trebalo nastaviti sa njegovom aktivnom upotrebom.
5. ZAKLJUAK
Korienje nastavnog softvera i Interneta uenicima nudi vredne informacije za
prouavanje jezika i kulture. Uvoenjem novih nastavnih metoda i tehnika motivisanost
uenika je daleko via, kao i stepen usvojenog znanja. Takoe, prua im pristup kulturno
autentinim materijalima koje u suprotnom ne bi ni mogli da doive. Ono to je jo bitnije
jeste da im omoguava razvoj sopstvenog kulturnog razumevanja to potvruje tezu da je
razumevanje kulture dinamian proces u kome uenici stalno spajaju svoja kulturna
predznanja sa sadanjim iskustvima da bi stvorili oseaj smislenosti (Robinson). Uenici
ue da prihvataju razlike kulturi i neke delove e integrisati u svoje ivote.
6. LITERATURA
[1] Perrett J., Dench A., Harrison G., Riley H.: Word Birds World Land, Prentice Hall
Macmillan, 1996., ISBN: 0-13-442146-9
[2] Tell Me More German, Auralog, 2007., ISBN: 2-74-901236-8
[3] Tell Me More Italian, Auralog, 2007., ISBN: 2-74-901235-X
[4] Tell Me More French, Auralog, 2007., ISBN: 2-74-901234-1
[5] Pritchard A., Effective Teaching with Internet Technologies, Paul Chapman
Publishing, 2007., ISBN: 978-1-4129-3094-9
[6] Sugumaran V., Methodogical Advancements in Intelligent Information Technologies:
Evolutionary Trends, IGI Global, 2010., ISBN: 978-1-60566-971-7
[7] Robinson G., Crosscultural understanding: Processes and approaches for foreign
language, English as a foreign language and bilingual educators, Prentice Hall, 1986.,
ISBN: 0-13-194663-3
[8] Oxford R., Oxford J., Second Language Teaching and Learning in the Net Generation,
National Foreign Language Resource center, 2009., ISBN: 0-98-004592-4
[9] Chang M., Kuo R., Hirose M., Learning by Playing. Game based Education System
Design and Development, Springer, 2009., ISBN: 3-64-203363-6
652


UDK: 371.2:004
Struni rad
NOVI PRISTUP NASTAVI RAUNARSTVA I INFORMATIKE U

GIMNAZIJI
Sneana Mijailovi1, eljko Papi2
Rezime: U radu su predstavljeni rezultati anketnog istraivanja sprovedenog meu

uenicima treeg razreda u gimnazijama u Gornjem Milanovcu, aku i Poegi o
predloenom novom pristupu nastavi raunarstva i informatike. Predlae se uvoenje novih
nastavnih sadraja iz oblasti Web dizajna i animacije za sve smerove, matematikih
programa i robotike (prirodnomatematiki i opti smer) i napredni nivo programa za rad
sa tabelama (drutveno-jeziki smer) u treem razredu, dok se u etvrtom razredu predlae
uvoenje programskog jezika Java na prirodno-matematikom i optem smeru umesto
programiranja u Delfiju. Nastava bi bila organizovana po modelu 0+2 u svim razredima.
Kljune rei: nastavni plan, Pascal, smer, Java.
THE NEW CONCEPT OF TEACHING COMPUTER SCIENCE AND

INFORMATION TECHNOLOGY IN HIGH SCHOOL
Summary: In this paper are shown the results of the questionnaire research among the
students of the third grade in high schools in Gornji Milanovac, aak and Poega about
the new concept of teaching computer science and information technology. There are
suggestions for teaching contents about Web design and animation for all departments, and
teaching contents about mathematic programs and robotics for common department and
department based on maths and natural science. In addition, advanced level of the
spreadsheets is suggested for department based on foreign languages and social science,
beside Web design and animation. These changes would be applied on the third grade, but
in the forth grade Delphi would be replaced with Java programming language. Teaching
organization would be two classes each week (0+2) in each grade.
Key words: syllabus, Pascal, department, Java, Web .
1. UVOD
U dananjem drutvu, baziranom na savremenim informacionim tehnologijama, moemo
bez sumnje rei da je raunar nastavno sredstvo bez koga se ne moe. Raunar u nastavnom
1
Sneana Mijailovi, profesor tehnike i informatike, Gimnazija Takovski ustanak, G.Milanovac,

E-mail: snesskica@nadlanu.com
2
Dr eljko Papi, docent, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak , E-mail: zpapic@tfc.kg.ac.rs
procesu, kroz interakciju sa uenikom, razmenu informacija u toku uenja, usmerava uenje
i podstie na konstantno produbljivanje uenikih znanja. Moe se primenjivati na razliite
naine: primenom mnogobrojnih obrazovnih softvera, tutorskih programa, kroz simulacije
raznih procesa, on-line nastavu i mnoge druge oblike primene. [1]
Raunarstvo i informatika, kao predmet gde je raunar osnovno nastavno sredstvo i njen
predmet izuavanja, meu uenicima je jako popularan. Nastavni sadraji ovog predmeta su
uenicima, uglavnom, zanimljivi i nemaju problem da ih usvajaju. Znanja koja stiu
automatski primenjuju u praksi za reavanje najrazliitijih problema. Meutim, problem se
javlja kada, obzirom da su promene na polju informacionih tehnologija svakodnevne,
nastavni programi zastarevaju i izuavanje istih nema praktinu primenu u datom trenutku.
Samim tim, nedovoljno se koriste i savremena nastavna sredstva raspoloiva na tritu.
U radu je predstavljen jedan novi pristup nastavi predmeta Raunarstvo i informatika u
gimnaziji, koji podrazumeva, pored predloga za izuavanje aktuelnijih i primenljivijih
nastavnih sadraja, i primenu savremenijih nastavnih sredstava sa ciljem unapreenja
nastavnog procesa ovog predmeta.
2. PREDLOENI MODEL NASTAVE RAUNARSTVA I INFORMATIKE U
GIMNAZIJI
Predloeni novi pristup nastavi raunarstva i informatike u gimnaziji po smerovima, po
pitanju nastavnih sadraja, izgleda ovako:
U prvom razredu za sve smerove, nastavni program ostaje nepromenjen u pogledu broja
asova i nastavnih sadraja, uz korekciju broja asova nekih tema.
U drugom razredu za sve smerove, program je nepromenjen u pogledu nastavnih sadraja,
ali je izmenjen u pogledu broja asova i organizacije nastave. Ukupan broj od 14 asova vie,
bio bi rasporeen na teme Obrada crtea na raunaru i Obrada slika na raunaru.
U treem razredu za opti i prirodnomatematiki smer, nastavni program se potpuno menja
uvoenjem izuavanja HTML jezika, DreamWeavera, Flasha, kao i uvoenjem teme
Programiranje robota u okviru koje bi se radilo u okruenju Lego Mindstorms NXT. Takoe,
izvestan broj asova je predvien za neki od jednostavnijih matematikih programa (npr. Derive).
U treem razredu za drutvenojeziki smer, nastavni program se menja i predlae se
izuavanje HTML jezika, DreamWeaver i Flash-a sa manjim brojem asova nego na
optem i prirodno-matematikom smeru, kao i napredniji nivo programa za rad sa tabelama.
U etvrtom razredu za opti i prirodnomatematiki smer, nastavni program se menja
uvoenjem objekto-orijentisanog okruenja JAVA umesto Delphi-ja.
Na drutvenojezikom smeru u IV razredu, postojei program zadrava sa izvesnim
korekcijama: zadravaju se teme Baze podataka i Obrada teksta napredni nivo.
Nastava bi se odvijala iskljuivo u raunarskom kabinetu, odeljenje podeljeno u dve grupe.
Broj asova je isti na svim smerovima odreenog razreda. U sledeoj tabeli je prikaz
godinjeg i sedminog broja asova po razredima (Tabela 1).
Tabela 1: Godinji i sedmini broj asova vebi po razredima
RAZRED
I razred
II razred
III razred
IV razred
654
Godinji broj asova vebi

74
74
74
64
Sedmini broj asova vebi

0+2
0+2
0+2
0+2
Naravno, predloeni pristup podrazumeva da se u svim temama iji se sadraji poklapaju sa

sadrajima ECDL modula, primene standardizovani ECDL testovi. Pored toga, na sajtu
kole postaviti on-line kurseve, izraene od strane nastavnika, za praenje rada uenika kod
kue i naravno, koristiti najsavremenija nastavna sredstva: elektronsku tablu, softver
NetSupport School, kao i programabilno nastavno sredstvo Lego Mindstorms NXT.
3. CILJEVI, ZADACI I ISHODI PREDLOENIH NASTAVNIH SADRAJA
Ono to ini sutinu savremenog obrazovnog sistema je nastava bazirana na ciljevima,
zadacima i ishodima uenja, tako da je ovde vrlo vano napomenuti iste prilikom primene
novog koncepta nastave predmeta raunarstvo i informatika. Baziraemo se na ciljevima,
zadacima i ishodima novih predloenih nastavnih sadraja.
Potpunu novinu u ovom pristupu, to se tie nastavnih sadraja, ine HTML jezik, alat
DreamVeawer za izradu Web prezentacija, Flash kao alat za izradu animacija,
programabilno nastavno sredstvo Lego Mindstorms NXT i okruenje za razvoj aplikacija za
upravljanje robotom, matematiki program Derive i programski jezik Java.
Ciljevi i zadaci:
Osposobljavanje uenika za izradu i dizajniranje Web aplikacije sa multimedijalnim

sadrajima,
osposobljavanje uenika za izradu jednostavnih animacija,
osposobljavanje uenika za upravljanje jednostavnim funkcijama robota,
osposobljavanje uenika za korienje jednostavnih matematikih programa,
upoznavanje sa osnovnim elementima objektno-orijentisanog programiranja,
savladavanje objektno-orijentisanog programskog jezika Java.
Oekivani ishodi:
uenik zna osnovne HTML kodove i ume da ih primenjuje u oblikovanju Web stranica,
uenik ume da koristi alate programa DreamWeaver za izradu Web prezentacija,
uenik ume da manipulie tekstualnim i multimedijalnim sadrajima koji su sadraj
Web strana,
uenik ume da kreira svoj Web sajt, postavi na server i da ga odrava,
uenik ume da koristi alate programa Flash i da kreira jednostavnu Flash animaciju,
uenik ume da postavi Flash animaciju na Web stranicu,
uenik zna da navede i objasni funkciju delova Lego Mindstorms NXT robota i ume da
upravlja njegovim jednostavnim operacijama pomou Lego Mindstorms NXT
programa,
uenik ume da koristi alate matematikog programa Derive 6 za reavanje razliitih
matematikih problema na raunaru,
uenik poznaje osnovne elemente objektnoorijentisanog programiranja,
uenik ume da kreira jednostavne Java aplete i aplikacije,
uenik ume da koristi relacionu bazu podataka iz Java programa,
uenik kreira jednostavu aplikaciju za elektronsko poslovanje.
Za realizaciju navedenih ciljeva predloenih nastavnih sadraja, neophodno je obezbediti
adekvatnu obuku nastavnog kadra, t.j. nastavnike raunarstva i informatike koji ve izvode
nastavu ovog predmeta. Vano je napomenuti, da je preduslov postizanja boljih rezultata
kod programskog jezika Java, predvienom za obradu u etvrtom razredu, poznavanje
nekog objektno-orijentisanog programskog jezika (na primer, programskog jezika C++), a
655
uenici bi ve bili upoznati sa ovom vrstom programiranja realizacijom teme Programiranje

robota u treem razredu.
Kao uzor prilikom odabira nastavnih sadraja bila su pozitivna iskustva gimnazija koje
imaju odeljenja informatikog smera, pa je prilikom izrade koncepta korien nastavni
program tog smera [4], a znaajna su i pozitivna svetska iskustva vezana za korienje Lego
robota u edukativne svrhe u kolama i na fakultetima [13,15,17].
4. REZULTATI ANKETIRANJA UENIKA O PREDLOENOM NOVOM
PRISTUPU NASTAVI RAUNARSTVA I INFORMATIKE
Sa ciljem potvrde pretpostavki o predloenom pristupu nastavi ovog predmeta, sprovedena
je anketa meu uenicima treeg razreda u gimnazijama u aku, Gornjem Milanovcu
i Poegi u martu mesecu, kolske 2009/2010. godine. U Gornjem Milanovcu je anketirano
94 uenika opteg smera, u aku 83 uenika drutvenojezikog smera i 46 uenika
prirodnomatematikog smera, a u Poegi 25 uenika drutvenojezikog smera i 20
uenika prirodnomatematikog smera, ukupno 268 ispitanika.
4.1 Sadraj ankete
1. Smatrate li da nastava predmeta raunarstvo i informatika u gimnaziji odgovara
potrebama savremenog uenika (da li ste zadovoljni i dobijate li ono to oekujete):
a) da
b) ne
v) delimino
g) ne znam
d)___________
2. Ako biste bili u mogunosti da neto promenite u nastavi ovog predmeta, ta bi to bilo:
a) nastavna sredstva koja se koriste
b) nastavne sadraje koji se usvajaju
v) i jedno i drugo
g) __________________________
3. Da li biste bili motivisaniji za uenje i rad ako bi kolski raunarski kabinet bio
opremljeniji (savremeniji raunari, vei broj raunara, upotreba elektronske table, softvera
za upravljanje kolskim raunarskim kabinetom):
a) da
b) ne
v) delimino
g) ne znam
d) ________________
4. Nastavni sadraji koji se usvajaju u treem razredu opteg, prirodno-matematikog i
drutvenojezikog smera (programski jezik Paskal) su:
a) korisni za moje budue kolovanje i rad
b) nemaju nikakvu svrhu
v) ne znam
g) __________________________
5. Mislite li da je programiranje potrebno u nastavi raunarstva i informatike na vaem
smeru:
a) da
b) ne
6. Programiranje korienjem programskog jezika Paskal je za vas:
a) interesantno i lako
b) interesantno, ali teko
v) dosadno i teko
g) dosadno, ali ne i teko
d) _________________________
7. Smatrate li da bi programski jezik Paskal trebalo zameniti nekim drugim programskim
jezikom:
a) da
b) ne
8. Koji programski jezik biste voleli da izuavate:
a)______________ b) ne znam
v) ni jedan.
9. Ukoliko imate iskustva sa nekim od sledeih programskih jezika i okruenja, navedite
koji smatrate najpotrebnijim za vae budue kolovanje i rad:
a) Pascal b) C jezik v) Delphi g) C++ d) Java ) C# e) ____________
10. Imate li nekakva iskustva vezana za oblast robotike, t.j. da li ste imali priliku da
programirate robota uz pomo raunara? a) da
b) ne
656
11. Da li biste voleli da nauite da programirate robota u okviru nastave raunarstva i

informatike u gimnaziji (npr. korienjem programabilnog nastavnog sredstva Lego
Mindstorms NXT )?
a) da
b) ne
v) ne znam
g) _____________
12. Da li smatrate korisnim da, u okviru ovog predmeta, izuavate neki od programa za
izradu animacija ili filmskih sekvenci?
a) da
b) ne
v) ne znam
g) _______________
13. Da li smatrate potrebnim da izuavate neki od matematikih programa na vaem
smeru: a) da
b) ne
v) ne znam
g) _______________
14. Da li smatrate da bi trebalo vie panje posvetiti oblasti Interneta i izrade Web
prezentacija:
a) da
b) ne
v) ne znam
g) _______________
15. Da li biste voleli da imate mogunost uenja na daljinu (e-learning)? (na primer, u
okviru predmeta raunarstva i informatike da neke domae zadatke ili evaluacione testove
radite od kue):
a) da
b) ne
v) ne znam
g) _________________
16. Mislite li da nastavu ovog predmeta iskljuivo treba drati u kabinetu?
a) da
b) ne
17. Smatrate li da bi bilo bolje organizovati nastavu ovog predmeta u svim razredima po
modelu prvog razreda (dva asa vebi svake nedelje u raunarskom kabinetu, odeljenje
podeljeno u dve grupe): a) da
b) ne
18. Ako imate neki predlog ili kritiku slobodno napiite!
_________________________________________________________________________
4.2. Rezultati ankete
Obradom podataka dobijenih ovim anketnim istraivanjem, dolo se do sledeih
zakljuaka:
od 268 uenika, 136 uenika istie da su delimino zadovoljno sa onim to naue u
okviru nastave ovog predmeta (51%), 83 nije zadovoljno (31%), dok je samo 36
uenika zadovoljno (13.4%).
108 uenika bi izmenilo i nastavne sadraje i nastavna sredstva (40.3%), 92 nastavne
sadraje (34.3%), a 42 uenika nastavna sredstva (15.7%).
187 uenika bi bilo motivisanije za uenje, ako bi se primenjivala savremenija
nastavna sredstva (69.8%).
164 uenika istie da izuavanje Pascala nema nikakvu svrhu za njihovo budue
kolovanje i rad (61.2%).
65 od 108 uenika na drutvenojezikom smeru se izjanjava da im programiranje
nije potrebno (60%), dok na optem i prirodnomatematikom smeru od 160 uenika,
102 uenika se izjasnilo da im je programiranje potrebno (63.8%).
Uenicima prirodnomatematikog smera, programiranje na Pascalu je uglavnom
dosadno, ali ne i teko, dok na optem i drutvenojezikom smeru je, uglavnom,
dosadno i teko to ukazuje na neprimerenost tih nastavnih sadraja mogunostima i
interesovanjima uenika.
193 uenika (72%) od ukupnih 268 bi zamenilo programski jezik Pascal drugim
programskim jezikom.
Na pitanje koji bi programski jezik izuavali, odgovarali su sa ne znam, nemam
iskustva (121 - 45%), dok su od ponuenih birali ovako: Pascal (28 10.4%), C jezik
657
(9 3.4%), Delphi (24 - 9%), C++ (24 9%), Java (60 22.4%). Rezultati ukazuju na
to da veliki broj uenika nema iskustva, a oni koji imaju se uglavnom izjanjavaju za
objektnoorijentisano programiranje, meu kojima, najpre biraju programski jezik Java.
252 uenika (94%) nema nikakvih iskustava to se tie programiranja robota, dok se
ukupno 189 uenika na svim smerovima (70.5%) izjasnilo da bi volelo da naui da
upravlja robotom u okviru nastave ovog predmeta. Iznenaenje je da su se uenici
drutvenojezikog smera (68 od 108 63%) izjasnili pozitivno.
216 uenika (80.6%) smatra potrebnim izuavanje nekih od programa za izradu
animacija i filmskih sekvenci.
Uenici prirodnomatematikog smera se izjanjavaju za izuavanje nekog od
matematikih programa (34 52 %), dok uenici opteg i drutveno jezikog smera
smatraju da im to nije potrebno (132 75.9 %).
239 uenika smatra da bi vie panje trebalo posvetiti oblasti Interneta i izrade Web
prezentacija (89.18%).
185 uenika (69%) smatra da bi bilo poeljno imati mogunost elektronskog uenja u
okviru ovog predmeta.
Oko 170 uenika se izjasnilo za odravanje nastave nastave raunarstva i informatike
iskljuivo u kabinetu, po modelu 0+2, odeljenje podeljeno u dve grupe (63.4%).
Od predloga, uenici su isticali potrebu prilagoavanja plana i programa
interesovanjima uenika; vie praktine primene nauenog; podelu uenika u grupe;
vei broj asova; vei broj asova posveenih Internetu, animaciji, multimediji, filmu,
obradi slike; izbaciti Pascal sa drutvenog smera...
Najbolji rezultati dobijeni ovim anketnim istraivanjem, tiu se izjanjavanja uenika
povodom mogunosti uvoenja nastavnih sadraja iz oblasti animacija, Web dizajna i
programiranja robota. Grafiki predstavljeno, to izgleda ovako:
ANIMACIJE
WEB DIZAJN
PROGRAMIRANJE ROBOTA
3%
10%
3%
2%
2%
13%
5%
7%
da
da
ne
ne
ne znam
ne znam
ostalo
ostalo
da
15%
ne
ne znam
ostalo
70%
81%
89%
Slika 1: Izjanjavanje uenika o uvoenju nastavnih sadraja vezanih za oblasti: animacije,

Web dizajn i programiranje robota
Uporednom analizom dobijenih rezultata u okviru istih smerova u razliitim optinama,
zakljuak je da su se uenici, po svim pitanjima vezanim za ovaj novi pristup nastavi, izjasnili
oekivano smeru koji pohaaju i da meu rezultatima na istom smeru, nema znaajnih
odstupanja. Uenici drutveno-jezikog smera su najzainteresovaniji za uvoenje nastavnih
sadraja iz oblasti Web dizajna (96.3%) i animacije (80.56%), a istiu da programiranje u
Pascal-u nema nikakvu svrhu za njihovo budue kolovanje i rad (64.8%), dok uenici
prirodno-matematikog i opteg smera istiu znaaj programiranja (63.75%) i zainteresovani
su, pored Web dizajna (84.38%) i animacija (80.62%), za uvoenje nastavnih sadraja iz
oblasti robotike (75.62%) i uvoenja savremenijeg programskog jezika (71.88%).
658
5. ZAKLJUAK
Obrazovni sistem se mora prilagoavati savremenim tokovima na polju informacionih
tehnologija. Upravo zbog toga, Raunarstvo i informatika je veoma vaan predmet i uenici
izuavajui ovaj predmet moraju stei znanja neophodna za budue kolovanje i rad.
Ovaj predloeni pristup nastavi raunarstva i informatike u gimnaziji bi trebalo da utie na
opte poboljanje kvaliteta nastave tog predmeta, u smislu efektivnije nastave, interaktivnije,
individualizovanije, zanimljivije, to sve vodi jednom najvanijem cilju, a to je podizanje
nivoa uenikih postignua na vii stepen. To je mogue ostvariti samo uticajem na pojaanu
motivaciju uenika kroz savremeniju nastavu, odnosno, kroz primenu koncepta elektronskog
uenja, upotrebu savremenih nastavnih sredstava, kao i upotrebnu vrednost nastavnih sadraja
koje uenici usvajaju, to nudi ovaj novi pristup. S tim u vezi, vano je istai da je neophodno
svake dve do tri godine aurirati postojei nastavni program predmeta raunarstvo i
informatika u gimnaziji zbog svakodnevnih promena na polju informacionih tehnologija.
Rezultati sprovedenog istraivanja samo su polazna taka za dalja istraivanja iz ove
oblasti, koja e se obaviti u narednom periodu.
6. LITERATURA
[1] Dragana Bjeki, Miroslav Bjeki, eljko M. Papi, Pedagokometodiki prirunik za
praktian rad buduih profesora tehniko informatikog podruja, Praktikum,
Tehniki fakultet, aak, 2009.
[2] Prof.dr Dragan Golubovi, Tehniko obrazovanje za VII razred, Beograd, Eduka, 2009
[3] http://vizuelnoprogramiranje.spaces.live.com/ Obrazovni materijal sa seminara
Vizuelno programiranje i primena programiranje robota, akreditovanog od strane
Ministarstva prosvete kat. br. 325/2008.
[4] http://www.mps.sr.gov.rs/.../pravilnik_o_ogledu_za_gimnaz_inf_smera
sa_nast_pla_i_prog.pdf
[5] http://www.ortop.org/NXT_Tutorial/
[6] www.ecdl.rs
[7] www.cnti.info/moodle/file.php
[8] www.netsupport.com
[9] www.slglasnik.com
[10] http://www.mp.gov.rs/propisi/propis.php?id=44
[11] http://mindstorms.lego.com
[12] http://www.mimio.com
[13] http://www.automatika.rs/index.php/vesti/robotika/studentski-lego-roboti-uz-pomocmatlab-a.html
[14] Ken Milburn, John Croteau, Flash 4, Kompjuter biblioteka aak, aak 2001.
[15] http://public.carnet.hr/~sdeljac/prezentacije/mipro2009.pdf
[16] www.rg.edu.rs/ProfesorskaTribina/MicrosoftRoboticsStudio.pps
[17] http://www.blic.rs/Vesti/Srbija/18677/Srpski-robot-predstavljao-Balkan
[18] Ivor Nortons, Od poetka Java 2 JDK 5 Edition, CET Beograd 2006 (izdava
originala Wrox)
[19] Tom Negrino i Dori Smith, Bukvar za nestrpljive: Macromedia Dreamweaver 8 za
Windows i Macintosh, CET Beograd, 2006.
659


UDK: 007.52:373.5
Struni rad
ROBOTIKA U NASTAVI RAUNARSTVA I INFORMATIKE U

GIMNAZIJI
Sneana Mijailovi1, Dragan Golubovi2
Rezime: U radu se navode rezultati anketnog istraivanja sprovedenog meu uenicima

treeg razreda u gimnazijama u Gornjem Milanovcu, aku i Poegi, povodom predloga
uvoenja nastavnih sadraja iz oblasti robotike u nastavu raunarstva i informatike u
gimnazijskom obrazovanju. Predlae se primena programabilnog nastavnog sredstva Lego
Mindstorms NXT i softverskog paketa koji je sastavni deo ovog nastavnog sredstva, uz
mogunost korienja i drugih razvojnih okruenja za upravljanje robotom (Microsoft
Robotics Studio), u trei razred gimnazije opteg i prirodno matematikog smera.
Kljune rei: gimnazija, trei razred, robotika, Lego Mindstorms NXT.
ROBOTICS IN TEACHING COMPUTER SCIENCE AND

INFORMATION TECHNOLOGY IN HIGH SCHOOL
Summary: In this paper are shown the results of the questionnaire research among the
students of the third grade in high schools in Gornji Milanovac, aak and Poega about
suggestion for studying robotics teaching contents as a part of the subject computer science
and information technology. Suggested teaching tool in teaching this unit is the
programmable teaching tool Lego Mindstorms NXT and its software, with reference on the
other programs like Microsoft Robotics Studio. This unit would be studied in the third
grade of the common department and department based on maths and natural science.
Key words: high school, third grade, robotics, Lego Mindstorms NXT.
1. UVOD
U dananjem savremenom drutvu, gde je robotika jedan veoma vaan i neizostavan segment,
ova mlada nauka je nedovoljno zastupljena u obrazovanju, a naroito u gimnazijskom, gde je
poslednjih godina potpuno potisnuta. Uvoenje nastavnih sadraja iz oblasti robotike u
nastavni plan i program predmeta Raunarstvo i informatika u gimnaziji znatno bi
osavremenio nastavni proces. Samim tim, kvalitet nastave bi se poboljao, jer tako
organizovana oigledna, svrsishodna nastava, sa visokim stepenom korelacije izmeu
1
Sneana Mijailovi, profesor tehnike i informatike, Gimnazija ,,Takovski ustanak, G.Milanovac,

E-mail: snesskica@nadlanu.com
2
predmeta, koja bi se izvodila sa najsavremenijim nastavnim sredstvima i bavila aktuelnom

problematikom bi kod uenika razvila svest o tome zato neto ue i zato im je to potrebno.
Tako bi uenici bili usmereni na ishode uenja, ne na ocene, a to ini sutinu obrazovanja.
U okviru magistarskog rada magistranta tehnikog fakulteta u aku, Sneane Mijailovi,
predloen je novi koncept nastave raunarstva i informatike u gimnaziji koji, pored drugih
predloenih nastavnih sadraja i sredstava koji podrazumevaju unapreenje nastavnog
procesa, podrazumeva i uvoenje nastavnih sadraja iz oblasti robotike u trei razred
gimnazije opteg i prirodno matematikog smera.
2. KONCEPT PREDLOGA ZA UVOENJE ROBOTIKE U NASTAVNI
PROGRAM GIMNAZIJE
U treem razredu gimnazije za opti i prirodno matematiki smer, predlae se
sledee: plan i program predmeta se menja uvoenjem izuavanja HTML jezika,
DreamWeaver a, Flash a, kao i uvoenjem teme Programiranje robota u okviru koje
bi se radilo u programu Lego Mindstorms NXT. Takoe, izvestan broj asova je predvien
za neki od jednostavnijih matematikih programa (npr. Derive). Fond asova i organizacija
asova je takoe po modelu prvog i drugog razreda 74 asa vebi godinje, sedmino 2 asa
vebi (0+2).
Ciljevi i zadaci nastavne teme Programiranje robota:
osposobljavanje uenika za upravljanje jednostavnim funkcijama robota,
ostvarivanje korelacije sa srodnim predmetima i oblastima (matematika, fizika,
informacione tehnologije) i osposobljavanje za primenu ve steenih znanja iz tih
oblasti.
Ishodi nastavne teme Programiranje robota:
uenik zna da navede i objasni funkciju delova Lego Mindstorms NXT robota i ume da
upravlja njegovim jednostavnim operacijama pomou Lego Mindstorms NXT
programa
uenik reava probleme iz srodnih predmeta i oblasti upotrebom Lego Mindstorms
NXT robota.
Sadraj programa nastavne teme Programiranje robota:
Programiranje robota (16 asova)
Uvod u robotiku. Savremeni Lego Mindstorm NXT roboti.
Delovi Lego Mindstorm NXT robota. Upravljaki deo Lego NXT robota (eng.
intelligent brick), senzori, izvor energije. Radno okruenje Lego Minstorms NXT 2.0
programa za upravljanje Lego robotom.
Programiranje Lego robota da obavlja osnovne operacije (kretanje unapred, unazad,
levo, desno, okretanje, izbegavanje prepreke, rotacija, izgovaranje reci, snimljenog
govora) korienjem NXT tehnologije. Komande back left, turn left, turn left to,
empty, backwards, forward, back left, back right, turn right, tone, sound, light, touch,
loop, wait, my blocks.
Upravljanje Lego robotom posredstvom raunara, daljinskog upravljaa ili telefona
posredstvom bluetooth konekcije.
Radno okruenje programa Microsoft Robotics Studio 1.0. VPL Visual Programming
Language razvojno okruenje. Aktivnosti, servisi. Kreiranje jednostavnog programa.
661
Nain izvravanja programa:

Pri realizaciji teme Programiranje robota, uenike prvo uputiti u oblast robotike i znaaj
robotike u savremenom drutvu. Upoznati uenike sa
fizikim karakteristikama
savremenog LegoMindstorms NXT robota (mikrokontroleri, senzori, izvor energije, LCD
ekran) i mogunou upravljanja njim iz softverskog okruenja Microsoft Robotics Studio
1.0. Istai da Microsoft Robotics Studio predstavlja razvojnu platformu i skup alata
namenjenih jednostavnom i efikasnom razvoju distribuiranih servisno-orijentisanih
aplikacija i da kao takva predstavlja programski model idealan za programiranje robota.
Takoe, navesti da Visual Programming Language predstavlja programski jezik zasnovan
na principu kontrole toka podataka (eng. dataflow) i razvojno okruenje za razvoj
navedenih aplikacija i kao takav ini centralni deo Microsoft Robotics Studio-a.
Pokazivanjem gotovih primera, prvo uenike upoznati sa alatima ovog monog okruenja:
aktivnostima i servisima. Istai da svaki servis predstavlja jedan od hardverskih delova robota,
ali za programiranje robota koristiti daleko jednostavniji Lego Mindstorms NXT program.
Upoznati uenike sa okruenjem programa koje omoguava upravljanje robotom i
isprogramirati robota da obavlja jednostavne operacije: kretanje unapred, unazad, levo,
desno, rotacija, izbegavanje prepreke, reprodukcija snimljenog govora, reagovanje na
zvune signale, dodir. Organizovati nastavu tako da svaki uenik ima mogunost da
upravlja konkretnim LegoMindstorm NXT robotom.
3. REZULTATI ANKETIRANJA UENIKA POVODOM UVOENJA
ROBOTIKE U NASTAVNI PROGRAM GIMNAZIJE
Prilikom anketiranja uenika treeg razreda, predloeni novi pristup nastavi raunarstva i
informatike, gde je Robotika sastavni deo programa za trei razred opteg i prirodnomatematikog smera, naiao je na odobravanje uenika.
U Gornjem Milanovcu je anketirano 94 uenika opteg smera, u aku 83 uenika drutveno
jezikog smera i 46 uenika prirodno matematikog smera, a u Poegi 25 uenika drutveno
jezikog smera i 20 uenika prirodno matematikog smera, ukupno 268 ispitanika.
Ispitanicima su postavljena sledea pitanja:
10. Imate li nekakva iskustva vezana za oblast robotike, t.j. da li ste imali priliku da
programirate robota uz pomo raunara?
a) da
b) ne
11. Da li biste voleli da nauite da programirate robota u okviru nastave raunarstva i
informatike u gimnaziji (npr. korienjem programabilnog nastavnog sredstva Lego
Mindstorms NXT )?
a) da
b) ne
v) ne znam
g) _____________
Uenici su odgovorili na sledei nain:
Od 268 uenika, 252 uenika (94.03%) nije nikada imalo priliku da programira robota
uz pomo raunara, dok je 12 uenika (4.48%) odgovorilo potvrdno, a 4 uenika
(1.49%) nije odgovorilo na pitanje (Grafikon 1).
Od 268 uenika, 189 uenika na svim smerovima (70.52%) izjasnilo se da bi volelo da
naui da upravlja robotom u okviru nastave ovog predmeta, 39 uenika (14.55%) ne bi,
35 uenika (13.06 %) je reklo ne znam, 4 uenika (1.49%) je reklo delimino,
moda, verovatno, dok 1 uenik (0.38%) nije odgovorio na pitanje (Grafikon 2).
662
Da li ste imali priliku da programirate robota uz

pomo raunara?
da ; 12;
4,5%
bez odgovora;
4; 1,5%
ne; 252;
94,0%
Grafikon 1. Iskustva uenika sa programiranjem robota

Da li biste voleli da nauite da programirate robota u okviru
nastave predmeta raunarstvo i informatika?
200
189
180
160
140
120
100
80
60
39
40
35
20
moda, verovatno
bez odgovora
0
da
ne
ne znam
Grafikon 2. Rezultat izjanjavanja uenika o predlogu uvoenja robotike u nastavni

program raunarstva i informatike u gimnaziji
Na osnovu dobijenih podataka na uzorku od 268 uenika gimnazije svih smerova,
evidentno je da uenici imaju vrlo malo iskustava sa izuavanjem ove teme i da postoji
raspoloenje za produbljivanjem znanja iz ove oblasti korienjem savremenih nastavnih
sredstava.
663
4. ZAKLJUAK
Na osnovu obavljenog istraivanja i obraenih rezultata smatra se da bi uenicima ovi
nastavni sadraji bili izuzetno atraktivni i da bi samim tim bili motivisaniji za njihovo
usvajanje i postizali bolje rezultate u uenju, a to je najvanije bili bi korisni za njihovo
budue kolovanje i rad. Naime, izuavanjem robotike pokrivaju se oblasti iz fizike,
matematike i naravno, informacionih tehnologija, a to potpuno odgovara programu smera
koji pohaaju. Svakako je vano istai i da bilo koju oblast da izaberu za svoje budue
opredeljenje, susretae se sa ovim pojmom, jer je robotika neizostavni deo savremenog
drutva.
Rezultati ovog istraivanja predstavljaju samo podsticaj za dalja, studioznija istraivanja u
narednom periodu, vezana za ovu veoma aktuelnu i atraktivnu oblast i efekte njene primene
u gimnazijskom obrazovanju.
5. LITERATURA
[1] http://mindstorms.lego.com
[2] http://vizuelnoprogramiranje.spaces.live.com/ (Obrazovni materijal sa seminara
Vizuelno programiranje i primena programiranje robota, akreditovanog od strane
Ministarstva prosvete kat. br. 325/2008)
[3] http://www.ortop.org/NXT_Tutorial/
[4] http://www.mp.gov.rs/propisi/propis.php?id=44
[5] Golubovi, D.: Tehniko obrazovanje za sedmi razred, Beograd, Eduka, 2009.
664


UDK: 004.738.5:37
Struni rad
OBRAZOVANJE U OKRUENJU IKT-A

Marija Nikoli1, Nataa Gojgi2
Rezime: Razvoj elektronike, telekomunikacija, teorije informacija i drugig nauka

omoguava inoviranje pedagoke tehnologije. To doprinosi unapreenju nastave,
motivaciji uenika/studenata, podizanju kvaliteta uenja. Didaktiko-tehniki sistemi koji
su zasnovani na primeni IKT (informaciono-komunikacionih tehnologija) omoguuje da
nastava bude zasnovana kao celovit saznajni sistem i da povratna informacija prati svaki
korak aktivnosti uenika/studenata. Ti napori se kreu od nastanka jezika i pisma do pojave
savremenih komunikacionih sredstava, kao to su: telefon, faks maina, elektronska pota i
Internet.
Kljune rei: IKT, nastava, komunikacija, Internet.
EDUCATION IN THE ICT ENVIRONMENT

Summary: Development of electronics, telecommunication, information theory and similar
scientific fields allows us to innovate and improve the pedagogical technology. That helps
us improve the teaching process itself, increase the level of students motivation and
achieve more quality teaching. Didactical and technical systems which are based on ICT
application (Information-communicational technology) enable the teaching process become
a complete learning system and thus it allows us monitor the students, supervise their
activities and get a feedback. Those efforts started long ago since the invention of the
language and the alphabet, to the introduction of the new means of communication such as
telephone, fax machine, e-mail and Internet.
Key words: ICT, teaching process, communication, Internet.
1. UVOD
Uloga nastavnika u tradicionalnoj nastavi uglavnom se svodi na predavanja (iznoenje
informacija) i na povremenu kontrolu znanja studenata iako bi ona trebala da bude stalna i
daleko bogatija i raznovrsnija. U takvom sistemu nastavnik je bio osnovni subjekat
nastavnog procesa, a studentu je pripadala funkcija objekta. Nastavnik treba da upuuje
1
Marija Nikoli,Visoka kola tehnikih strukovnih studija, Svetog Save 65, aak,
E-mail: mnmarijanikolic@gmail.com
2
Mr Nataa Gojgi, predava, Visoka kola tehnikih strukovnih studija, Svetog Save 65, aak,
E-mail: gojgic996@nadlanu.com
studente kako da ue, da ih osamostaljuje, da ih savetuje i pomae kako bi bre

napredovali. Nova nastavna paradigma je orjentisana prema studentu (eng. learner
centered paradigm) (sl. 1). Student je smeten u centar, dok su u okruenju resursi za
uenje i to kako u pogledu vremena tako i mesta i naina uenja. Osim toga, prema
studentu je sve orijentisano i sve je obuhvaeno jednim izrazom resursi za uenje (ljudi,
znanje, tehnologija, mediji, organizacija ).
Izvor uenja
uenik
Nastavnik
uenik
uenik
uenik
Izvor uenja
Izvor uenja
Slika 1: Prelaz tradicionalne nastavne paradigme prema novoj naprednoj

2. KONTINUUM ON-LINE UENJA
Oblici obrazovanja kod kojih nema neposrednog kontakta osobe koja vodi proces
obrazovanja i osoba koje obrazovanje primaju naziva se uenje na daljinu (Distance
Learning, Distance Education). Obrazovanje na daljinu je sistem i proces povezivanja
studenata sa distributivnim obrazovnim resursima.
Daljinsko uenje je proces u kome se interakcija izmeu obrazovnog sadraja i obuavanog
ostvaruje preko medijskog posrednika. Ukoliko je posrednik elektronski medij ili Internet
takva vrsta uenja se zove elektronsko uenje (e-uenje ili e-learning). Daljinsko uenje ne
mora biti elektronsko uenje, jer se interakcija u procesu uenja moe uspostaviti i preko
neelektronskih medija. Takoe elektronsko uenje ne mora biti daljinsko ukoliko se
elektronski mediji koriste u procesu klasine nastave. Distributivno uenje opisuje se kao
kombinacija klasinog (licem u lice) uenja i on-line uenja. Elektronsko uenje je iri
pojam od on-line uenja. On-line uenje koristi iskljuivo Internet/intranet/LAN/WAN tako
da iskljuuje upotrebu CD-ROM-a.
Elektronsko uenje ili e-uenje je opti termin koji se odnosi na oblik uenja u kome su
nastavnik i student odvojeni prostorno ili vremenski, s tim to se taj jaz premouje kroz
upotrebu on-line tehnologija.
3. UENJE NA DALJINU
Uenje na daljinu se definie kao metod uenja koji ne zahteva da studenti budu fiziki
prisutni na odreenom mestu tokom semestra. Ovaj metod otvara mogunosti za doivotno
uenje studentima iz svih zemalja i svih ivotnih dobi, i daje im ansu da dobiju diplome i
sertifikate od gotovo svakog on-line univerziteta na svetu.
Uenje na daljinu poelo je sa generacijama odraslih koji su eleli da unaprede svoje
obrazovanje od kue ili sa posla. Kursevi su se odravali tako to su se materijali
razmenjivali klasinom potom. Danas se uenje na daljinu razvilo tako da koristi prednosti
moderne tehnologije. Ono se odvija na Internetu i studenti mogu da dobiju diplome, a da
666
nisu kroili u klasinu uionicu.

Korienjem uenja na daljinu postie se:
omoguavanje pristupa materijalima za uenje, skriptama, multimedijalnim
prezentacijama i ostalim obrazovnim resursima preko Interneta, uz kontinuirano testiranje,
proveru znanja na svim nivoima, elektronsku komunikaciju sa nastavnicima i drugim
studentima,
upotreba IKT (informaciono-komunikacione tehnologije) u svrhe uenja,
pribliavanje i spajanje Interneta i uenja, ili Internetom omogueno uenje,
sticanje znanja i vetina na osnovu informacija i uputstava dostavljenih primenom
razliitih informacionih tehnologija i ostalih formi uenja na daljinu,
formalizovan sistem uenja posebno kreiran da bude funkcionalan na daljinu
upotrebom elektronske komunikacije,
postupak pribliavanja obrazovnih resursa obezbedjivanje uslova uenja, za vie
razliito udaljenih mesta od uionice, kole ili centra u multimedijalnom obliku i/ili
kroz njihovu kombinaciju sa tradicionalnim metodama prenoenja znanja.
Kada se govori o uenju na daljinu esto je u upotrebi niz termina: Distance Learning,
Distance Training, Distance Education, eLearning (e-Learning, eLearning), Online (Online) Education, Virtual Instruction, Virtual Education, Virtual Classrooms, Electronic
Classroom, Blended Learning... Shvatanje ovih termina kao sinonima nije sluajno. Svima
njima zajedniko je da pretpostavljaju proces uenja u kojem su izvor znanja i primalac
fiziki udaljeni i u kojem je njihov odnos posredovan primenom IKT-a, a pojedinano
oslikavaju nijansiranje opcija unutar samog procesa uenja na daljinu.
Uenje na daljinu nastalo je mnogo pre nego to se misli. Naravno, ne u obliku u kojem se
danas poznaje i koristi, ali ono je imalo istu ulogu prevazlaenje fizike udaljenost zarad
prenoenja znanja.
Mnotvo ideja i mogunost njihove brze razmene i distribucije posredstvom Interneta
znaajno je poboljalo kvalitet obrazovnog materijala, a pojavilo se i interesovanje za
korienje novih za individualizaciju procesa uenja. Uoena je mogunost da se prikaz i
dizajn obrazovnog materijala prilagodi studentima sa posebnim potrebama (npr. korienje
ispisa vrlo velikim slovima na ekranu za slabovide studente ili emitovanje zvuka
posredstvom raunara i zvunika koji nosi proitani tekst umesto ispisa teksta). Talentovani
studenti zainteresovani za oblasti u kojima postoji veoma mali broj strunih nastavnika
mogu posredstvom Interneta da ue od nastavnika koji se nalaze na drugom kraju sveta.
Mogunosti da se uenje prilagodi potrebama i predispozicijama pojedinca su
neograniene.
Obrazovanje na daljinu, u svom osnovnom obliku, podrazumeva da su nastavnik i student
(studenti) fiziki udaljeni a tehnologija (tj. glas, video, podaci i tampani materijal), esto
usklaeni komunikacijom lice u lice, koriste se da premosti jaz koji postoji u nastavi. Ove
vrste programa mogu pruiti starijima drugu ansu za obrazovanje, omoguiti obrazovanje
onih koji nisu mogli to sebi da priute zbog ogranienog vremena, udaljenosti ili fizike
nesposobnosti, kao i da omogui auriranje i obnavljanje fonda znanja radnika na njihovim
radnim mestima.
Istraivanja koja porede obrazovanje na daljinu i nastavu licem u lice, pokazuju da
predavanje i uenje na daljinu moe biti jednako efikasno kao i tradicionalna nastava,
667
Osobi koja obavlja obrazovanje na daljinu stoji na raspolaganje iroka paleta tehnikih
mogunosti. One se mogu podvesti u etiri glavne kategorije:
glas audio alati za nastavu obuhvataju interaktivne tehnologije kao to su telefon,
audiokonferenciranje i kratkotalasni radio. Pasivni (tj. jednosmerni) audio alati
podrazumevaju trake i radio,
video video alati za nastavu obuhvataju nepokretne slike kao to su slajdovi,
prethodno pripremljene pokretne slike (npr. film, video traka) i pokretne slike u
realnom vremenu kombinovane sa audiokonferenciranjem (jednosmerni ili dvosmerni
video sa dvosmernom audio komunikacijom),
podaci raunari alju i primaju informacije elektronskim putem, te se zbog toga izraz
podatak koristi da opie ovu iroku katergoriju alata za predavanje. Primene raunara
za obrazovanje na daljinu jesu razliite i mogu ukljuivati:
nastava pomognuta raunarima (Computer-assisted instruction - CAI)
koristi raunar kao samostalnu mainu za prezentovanje pojedinanih lekcija,
nastava upravljana raunarima (Computer-managed instruction - CMI)
upotrebljava raunar za organizovanje nastave i praenje rezultata studenata i
njihovog napretka. Sama nastava ne mora se izvoditi raunarom, iako se CAI
esto kombinuje sa CMI,
obrazovanje posredovano raunarima (Computer-mediated education - CME)
predstavlja raunarske aplikacije koje omoguavaju prenos predavanja.
Primeri: elektronska pota, faks, konferencijska veza pomou raunara u realnom
vremenu i World Wide Web aplikacije.
tampani materijal je osnovni element programa za obrazovanje na daljinu i baza iz
koje su svi ostali sistemi proistekli. Na raspolaganju su tampani materijali u razliitim
oblicima, ukljuujui: udbenike, prirunike, knjige sa vebama, programe kurseva i
materijale za detaljna prouavanja.
Raunarsko uenje (Computer Based Learning CBL) se odnosi na upotrebu raunara kao
kljune komponente u obrazovnom okruenju. Mada se to moe odnositi i na upotrebu
raunara u uionicma, termin u irem smislu oznaava strukturirano okruenje u kome se
raunar koristi u nastavne svrhe. Koncept se u sutini smatra razliitim od upotrebe
raunara na naine kod kojih je uenje u najmanju ruku sporedni element iskustva (npr.
raunarske igre i surfovanje Internet-om).
Kroz CBT (Computer-based training) student ui izvravanje posebnih programa na
raunaru vezanih za njegovu profesiju. CBT je posebno efikasan kod obuke ljudi za
upotrebu raunarskih aplikacija, jer se CBT program moe integrisati sa aplikacijama tako
da studenti mogu da vebaju korienjem aplikacije kroz svoje uenje. Istorijski, irenje
CBT-a je spreeno enormnim resursima koji su potrebni: ljudski resursi za kreiranje CBT
programa i hardverskim resursima za njegovo pokretanja. Meutim, rast raunarske moi
PC-a, a naroito rasprostranjenost raunara opremljenih CD-ROM-om ini CBT
prihvatljivijom opcijom, kako za kompanije, tako i za pojedince. Mnoge PC aplikacije sada
imaju neku skromniju formu CBT-a, poznatu kao tutorijal.
Mrena obuka (Web-based Training - WBT) je tip obuke slian CBT-u. Meutim, tu se radi
o obuci putem Interneta korienjem pretraivaa. WBT esto ukljuuje interaktivne
metode, kao to su bilten bordovi, priaonice, instant dopisivanje, video konferencija i
diskisioni forumi. WBT je uglavnom takav da student sam bira tempo kojim e uiti, mada
neki sistemi imaju i mogunost on-line testiranja i ocenjivanja u odreenim intervalima.
668
4. ZAKLJUAK
Nova vizija obrazovnog visokokolskog sistema u kojem je student centralni subjekt
nastavnog procesa otvara takve mogunosti uenja koje podrazumevaju da su studentu
prilagoene metode rada i uenja, nain komuniciranja, ocenjivanja, dobijanje povratnih
informacija i sveukupna interakcija, kako izmeu nastavnika i studenata, tako i meu
samim studentima. Osnovni principi delovanja ovog sistema su: javnost, otvorenost,
razmena informacija, reciprocitet i interakcija.
5. LITERATURA
[1] www.learningcircuits.org
[2] Englewood Cliffs, Distance education: A practical guide., NJ: Publikacije o
edukacionim tehnikama.
[3] EC,). Communication from the Commission: E-Learning - Designing tomorrows
education. Brussels: European Commission, 2000.
669


UDK: 371:004](075.3)
Struni rad
CILJEVI I ISHODI SREDNJOKOLSKOG INFORMATIKOG

OBRAZOVANJA
Gordana Markovi 1
Rezime: Ovaj rad opisuje koji su ciljevi i ishodi za uenike srednjih kola koji sluaju
predmete iz oblasti informatike. Takoe tu su istaknuti obrazovni standardi, kao i u Bloomova taksonomija obrazovnih ciljeva. Naznaeno je i kako treba kreirati nastavu na osnovu
ishoda kao i kako jasno definisani ishodi utiu na kvalitet obrazovanja.
Kljune rei: Srednjokolsko obrazovanje, informatika, ciljevi, ishodi, Bloom-ova
taksonomija, kvalitet obrazovanja.
THE GOALS AND OUTCOMES IN INFORMATICS FOR THE

HIGH SCHOOL STUDENTS EDUCATION
Summary: This paper explains what are golas and outcomes for high school students who
are attending courses of informatics. Also, there are highlighted the education standards
and Bloom's taxonomy for education goals. Here is a notation how to create the education
process based on expected outcomes and how clearly defined outcomes impact the quality
of education.
Key words: High school education, informatics, goals, outcomes, Blooms taxonomy,
quality of education.
1. UVOD
Priprema mladih ljudi za svakodnevni ivot i njihovo prihvatanje odgovornosti za budui
razvoj zemlje temelji se na definisanju obrazovanja. Definisanje obrazovanja se zasniva na
jednom sredinjem dokumentu okvirnom kurikulumu, u kome su jasno naglaena naela,
vrednosti, ciljevi i ishodi obrazovanja.
U vaspitno-obrazovnoj praksi esto dolazi do pojave poistoveivanja ciljeva i ishoda u
obrazovanju. Ovakav pristup je pogrean i struno neprihvatljiv. Poistoveivanje ciljeva i
ishoda potvruje prisustvo osnovnog nepoznavanja temeljnih pitanja vaspitno-obrazovnog
rada. Nejasnoe i dileme u razgraniavanju ovih pojmova su razlog nezadovoljavajueg
znanja uenika u aktivnom vaspitanju i obrazovanju. Nepoznavanje i nerazlikovanje ciljeva
i ishoda u nastavi i uenju onemoguava kvalitetno pripremanje nastavnika za realizaciju
1
Gordana Markovi, Tehnika kola - aak, E-mail: branko333@nadlanu.com
Gordana Markovi
vaspitno-obrazovnog rada. U cilju pojmovnog razgranienja potrebno je znati da su ishodi

ostvareni rezultati, a ciljevi su opredeljenja, namere i tenje koje treba ostvariti u
procesu nastave, obrazovanja i uenja.
Da ne bi dolazilo do greke poistoveivanja ciljeva i ishoda obrazovanja u ovom radu su
detaljno objaljeni ciljevi i ishodi obrazovanja na primeru nekih nastavnih tema predmeta
informatike u srednjokolskom obrazovanju.
2. CILJEVI I ISHODI INFORMATIKE U SREDNJOKOLSKOM
OBRAZOVANJU
U mnogim razvijenim zemljama obrazovanje se zasniva na jednom sredinjem dokumentu
okvirnom kurikulumu, koji jasno postavlja naela, vrednosti, ciljeve i ishode obrazovanja
[2]. Ovakav dokument je vrlo bitan jer podie kvalitet itavog obrazovnog sistema. Kod
njega se u prvom planu istiu ciljevi i ishodi obrazovanja.
Ciljevi obrazovanja ukazuju na glavna vrednosna opredeljenja u oblasti obrazovanja. Oni
predstavljaju osnovu za odreivanje rezultata, stvarnih efekata tj. ishoda obrazovanja. Time
oni utiu na konkretna reenja u obrazovnoj praksi i predstavljaju jedno od glavnih
polazita u razvoju celokupne obrazovne delatnosti. Logiki i sadrinski povezani, ciljevi i
ishodi su jedan od glavnih organizatora obrazovnog procesa.
Ishodi opisuju same uenike i njihova znanja: ta je ono to mogu ili umeju da urade pod
odreenim okolnostima, kako da se ponaaju u odreenim situacijama, emu treba da tee,
kakve stavove da ispoljavaju prema sebi i drugima itd.
Primenom ovakvog pristupa, nastavni programi ne mogu se vie bazirati na nastavniku ve na
ueniku. Pristup orjentisan ka ueniku daje veu teinu predmetu i fokusira se posebno na
upotrebljivost uenikog (programa) znanja u smislu budueg kolovanja i uenikovog poloaja
u drutvu. Pisanje plana i programa koji je vie orijentisan ueniku, a zasnovan na ishodima,
bazira se na sposobnostima uenika ta e moi da uradi nakon zavrenog kolovanja.
Ishodi obrazovanja predstavljaju konkretne namere nastavnog programa koji mogu [9]:
pomoi u usmeravanju uenika u smislu da objasne ta se od njih oekuje;
pomoi nastavniku da se fokusira na tano ono to eli da uenici postignu u
kontekstu znanja i sposobnosti;
posluiti kao korisno upustvo da usmere uenike i nastavnike u pravcu opteg
znanja koje uenici treba da poseduju.
Postavlja se pitanje: Zato ishodi? (Zato opisivati predmetne jedinice i nastavne programe
u vidu ishoda umesto tradicionalno sadrajem?) Odgovor na ovo pitanje proizilazi iz stava,
ta sve ishodi obrazovanja treba da predstavljaju i da obuhvate. Ishodi obrazovanja [9]:
predstavljaju osnovu za koncipiranje nastavnog i obrazovnog rada;
odnose se na uenika i definiu znanja, umenja, stavove i vrednosti koje uenik
treba da poseduje nakon odreenog nivoa obrazovanja;
usklaeni su sa uzrastom i razvojnim karakteristikama uenika;
omoguavaju sistematsko praenje i proveru ostvarenosti definisanih postignua;
specifino su i konkretno definisani kako bi pomogli nastavniku da oblikuje i
organizuje obrazovni proces;
671
Gordana Markovi
precizno i jasno su formulisani kako bi se smanjila mogunost razliitog tumaenja

i pripisivanja razliitih znaenja istim ishodima;
mogu biti zajedniki za vie nastavnih predmeta ili obrazovnih oblasti ili specifini
za jednu obrazovnu oblast ili jedan nastavni predmet;
mogu se odnosti na ona postignua koja treba ostvariti na jednom nivou ili ciklusu
obrazovanja ili imati odliku razvojnosti i dugoronosti ostvarivanja;
omoguavaju sistemsko praenje i vrednovanje ostvarenosti ciljeva obrazovanja.
Ishodi obrazovanja su definisana znanja, vetine, stavovi i vrednosti koje uenici treba da
razviju/dobiju/formiraju tokom obrazovanja.
Konkretni ciljevi i ishodi dati su na primeru predmeta raunarstva i informatike u
srednjokolskom obrazovanju:
Ciljevi nastavnog programa raunarstva i informatike su sticanje osnovne

raunarske pismenosti i osposobljavanje uenika za korienje raunara a, u irem
smislu te rei, korienje raunara za dalje kolovanje i budui rad.
Ishodi nastavnog predmeta raunarstva i informatike su raznovrisni. Kao primer,
za pojedine nastavne teme su prikazani u tabelama zajedno sa ciljevima. Tako,
Tabela 1 daje ciljeve i ishodode nastavne teme Uvod u informatiku, dok Tabela
2 se odnosi na nastavnu temu Raunarske komunikacije.
Tabela 1: Ciljevi i ishodi teme Uvod u informatiku
Nastavna
tema
Nastavne jedinice
Cilj
Uvod u
informatiku
Informatika i drutvo
Podatak i informacija
Bit, Bajt
Obrada podataka
Primena raunara u
savremenom drutvu
Upoznavanje
uenika sa
osnovnim
konceptom
informatike
Ishod
(Po zavretku teme uenik e biti u
stanju da uradi)
Definie podatak
Definie informaciju
Objasni pojamove bita, bajta,
registra
Objasni tok obrade podataka
Navede ureaje za obradu podataka
Navede primere primene raunara u
svakodnevnom ivotu
Tabela 2: Ciljevi i ishodi teme Raunarske komunikacije
Nastavna
tema
Raunarske
komunikacije
Nastavne jedinice
Nain komuniciranja
Raunarske mree
Internet
Rad sa itaima
Internet pretraivai
Elektronska pota
Cilj
Upoznavanje
uenika sa
nainima
komunikacije
izmeu
raunara
Ishod
(Po zavretku teme uenik e biti u
stanju da uradi)
objasni pojmove: LAN, MAN, WAN,
klijent-server
objasni strukturu Interneta i navede
primere primene
Objasni pojamove: www, ftp,http, isp
koristi programe itae Interneta
koristi pretraivae
manipulie sa elektronskim porukama
Prednosti korienja ishoda obrazovanja su:

1. pomak od poduavanja ka uenju i proceni;
2. pomaganje uenicima da tokom kolovanja shvate ta se od njih oekuje kada
zavre kolovanje;
3. pomaganje nastavnicima pri fokusiranju na bitna znanja i sposobnosti kojima ele
da uenici ovladaju;
672
Gordana Markovi
4. osiguravanje efikasnog informativnog vodia za dalje kolovanje.

Ocene o ostvarivanju ishoda i kvaliteta obrazovanja podrazumevaju da postoje definisani
standardi. Sistemsko praenje i procenjivanje kvaliteta obrazovanja je mogue samo
ukoliko postoje standardi kojima se odreuje ta se smatra kvalitetom u obrazovanju.
Ishod pokazuje ta se ui, a standardi postignua pokazuju koliko je uenje uspeno.
3. OBRAZOVNI STANDARDI
Obrazovni standardi odnose se na sistem obrazovanja u celini i sve komponente
obrazovnog procesa [5]. Najvaniji su:
standardi kvaliteta uslova (materijalni, tehniki, prostorni uslovi u kojima se
realizuje nastavni i obrazovni proces);
standardi kvaliteta procesa (opis i karakteristike kvalitetnog nastavnog procesa);
standardi kvaliteta ishoda (sadraj i svojstva znanja i vetina nakon zavretka
odreenog nivoa obrazovanja);
Dakle, ishodi pokazuju ta se ui, a standardi pokazuju koliko je uenje uspeno. Osnovna
pretpostavka uspostavljanja obrazovnih standarda je definisanje i utvrivanje ishoda
obrazovanja, a to znai da je osnovni put ka uspostavljanju standarda evaluacija nivoa i
kvaliteta ostvarenosti postavljenih ishoda.
4. BLOOM-OVA TAKSONOMIJA
Uopteno taksonomiju moemo definisati kao konceptualnu emu koja omoguava
rasporeivanje, sistematizaciju dogaaja s obzirom na odreeni princip klasifikacije. Meu
najpoznatijim klasifikacijama zadataka nastave je Blum-ova taksonomija obrazovnih
ciljeva.
Osnovni cilj Blum-ove taksonomije ogleda se u izradi svrsishodnih i doslednih pravila koja
bi polazila od logiko-sadrajnih, pedagokih i psiholokih zakonitosti i principa uenja i
poduavanja uopte. Takoe svrha ove taksonomije je da olaka sporazumevanje na relaciji
ciljeva i zadataka vaspitno-obrazovnih procesa s posebnim naglaskom na podruje
nastave[4]:
U Blum-ovoj taksonomiji razlikujemo tri podruja[8]:
1. kognitivno,
2. psihomotorno i
3. afektivno (emotivno).
U svom istraivanju Blum je najveu panju posvetio kognitivnom podruju, u okviru
kojeg je postavio taksonomiju tako da ciljeve obrazovanja sistematizuje u est hijerarhijski
strukturnih kognitivnih domena:
1. znanje,
2. razumevanje,
3. primena,
4. analiza,
5. sinteza,
6. evaluacija.
673
Gordana Markovi
Tabela 3: Kognitivni domeni
Kategorije
1. Znanje (sposobnost dozivanja prethodno nauenih
informancija)
primer: Nabrojati tri komponente poduavanja.

2. Razumevanje (sposobnost razumevanja naunih
informacija)
primer: Navesti kategorije robovlasnikog drutva

3. Primena nakon to je pokazano kako (sposobnost
upotrebe nauenog u konkretnoj situaciji)
primer: Izraunati vrednost nepoznate u jednaini.

4. Analiza (sposobnost analiziranja situacije tj.
pojedinih elemenata radi boljeg razumevanja
organizacijske strukture i naina njenog delovanja)
primer: Uporediti drutvene, politike i kulturne

promene u kapitalizmu.
5. Sinteza (sposobnost kombinovanja elemenata u novu
celinu:
- reiti problem koji nije rutina;
- napisti: esej, izvetaj, izneti argumente, biti kritian;
- izrada prezentacije;
- stvaranje novih ideja, hipoteza, strategija;
- dati neka nova konstruktivna reenja za poboljanje
postojee situacije)
primer: Napisati priu na datu temu.

6. Evaluacija (sposobnost procenjivanja odreene
aktivnosti, plana, tvrdnje, ideje, istorijskog dogaaja)
primer: Proceniti vrednost prie.
Termin ponaanja
Nabrojati, definisati, prepoznati,
imenovati, setiti se.
Interpretirati, objasniti, predvideti,
klasifikovati, opisati.
Demonstrirati, reiti, upotrebiti,
izraunati, zakljuiti i primeniti.
Razlikovati, postaviti kategorije,
klasifikovati, razdvojiti, skicirati,
identifikovati i porediti.
Kreirati, organizovati, sastaviti i
inovirati.
Ispitivanje, kritiki osvrt,

uporeivanje, zakljuivanje i
procena.
Za kognitivne strategije mogli bismo rei da su to opti naini postupanja u reavanju

razliitih intelektualnih sposobnosti (prepoznavanje, doseanje, uporeivanje, itd...)
Za razliku od obrazovanja kojim se ue i razvijaju kongnitivna strategija i stiu aspekti
psihomotornog ponaanja, vaspitanjem se stiu svojstva koja su bitna afektivna ili eljena
dimenzija. To su:
vrednosti,
stavovi,
interesi i
navike.
5. KREIRANJE NASTAVE I OCENJIVANJE
Odreivanje ciljeva logian je poetak poduavanja. Nastavnik sebi postavlja pitanja:
1. ta eli da uenici naue?
2. Kako e nova znanja uticati na ponaanje uenika?
Veina strunjaka u obrazovanju smatra da je odreivanje ciljeva poduavanja korisno, ak
nuno. Naime, to su jasniji ciljevi bolji su i rezultati poduavanja.
674
Gordana Markovi
Ciljevi poduavanja omoguavaju nastavniku da:

Odabere odgovarajuu metodu poduavanja;
Lake evaluira ishode uenja;
Podstakne uenike na ulaganje napora za postizanje ciljeva (ako ih o ciljevima
obavesti).
Cilj i zadaci nastave predstavljaju odreene namere i pomake u uenju i obrazovanju,
odnosno pomake u razvoju uenika koji se odvijaju u nastavnom procesu.
Nastavni proces se planira, priprema, organizuje i realizuje u skladu sa definisanim
oekivanim rezultatima, a po zavretku nastavnog ciklusa se utvruju uenika postignua i
evaluira proces uenja i nastave na osnovu toga da li je postignuto ono to je planirano ili
ne. U tako osmiljenoj nastavi ocenjivanje kognitivno kao i sve ostale komponente sistema
evaluacije postaju posebno vana pitanja.
Ocenjivanje uenika koje je zasnovano na ishodima je, pre svega, procenjivanje
individualnog napredovanja praenje rada i napredovanja svakog pojedinanog uenika
na putu ka definisanom ishodu.
Na osnovu rezultata praenja rada i napredovanja svakog pojedinanog uenika i na osnovu
provere ostvarenosti definisanih ishoda mogue je stei uvid u nivo kvaliteta obrazovanja u
sistemu u celini koliko uenika je ostvarilo definisane ishode[7].
Ako je uenik u centru nastavnog procesa i ako je naglasak na procesu uenja, onda se sve
mora posmatrati iz ugla uenika i individualnog napredovanja. U procesu ocenjivanja
uenika i evaluacije nastave glavno pitanje kojim se rukovodimo je da li su uenici postigli
ono to je planirano, predvieno i definisano kroz ishode obrazovanja i kako dalje treba
raditi da im se to omogui.
Prikaz prenosa znanja do krajnjeg ishoda ocenjivanja dat je Slikom 1:
Slika 1: Prenos znanja

6. UTICAJ DEFINISANIH ISHODA NA KVALITET OBRAZOVANJA
U optim osnovama kolskog programa ishodi obrazovanja podrazumevaju osnovu za
osmiljavanje, pripremu, realizaciju, praenje i analizu nastavnog i obrazovnog rada. Sa
razvojem nove koncepcije obrazovnog rada, profesionalnim razvojem nastavnika, razvojem
kole kao institucije i sistema obrazovanja u celini, utvreni ishodi postae osnova za [3]:
izbor sadraja nastavnog rada;
izbor nastavnih metoda i oblika rada;
odreivanje i planiranje potrebnih nastavnih sredstava i opreme za rad;
odreivanje naina preenja procesa i utvrivanje efekta aktivnosti.
675
Gordana Markovi
To znai da su kljuni elementi nastavnog procesa [3]:
Uslovi rada kroz realne okolnosti u kojima se nastava i obrazovanje odvijaju;
Nastavni i obrazovni sadraj kroz nastavno gradivo;
Nastavne i obrazovne aktivnosti;
Metode nastave i strategije poduavanja;
Rezultati rada sagledani i procenjeni iz perspektive prethodno utvrenih ishoda

obrazovanja.
Prema optim osnovama kolskog programa ishodi ne definiu nain i konkretne aktivnosti
kojima se uenicima omoguuje da steknu, razviju i formiraju odreena znanja,
sposobnosti, vetine i stavove. Polazi se od pretpostavke da razliita deca, koja se razvijaju
i ue pod razliitim okolnostima, mogu na razliite naine i na osnovu razliitih aktivnosti i
sadraja da razviju i formiraju znanja i vetine.
Nastavnicima je ostavljena mogunost (ali i odgovornost) da izaberu nain i postupke kako
njihovi uenici mogu da ostvare odreeni ishod. Nastavnici dobijaju mnogo znaajniju
ulogu u kreiranju nastavnog procesa, ali istovremeno preuzimaju i profesionalnu
odgovornost za rezultate programa i nastavnih aktivnosti koje su osmislili i realizovali.
Opravdano je oekivati da e nastavnici vremenom biti sve spremniji za preuzimanje i
ostvarivanje te uloge.
Nastava i nastavni proces treba da su koncipirani i organizovani tako da polaznu i
zavrnu taku u njihovoj realizaciji predstavljaju definisani ishodi obrazovanja [5].
7. ZAKLJUAK
U vm radu svetljeni su aspekti kak i u kjj meri ciljevi i ishdi dredjuju nain
planiranja, prjektovanja i strukturu nastavng plana i prgrama, ka i znaaj jasng
definisanja uenikvih kmpetencija.
vde se ne gvri nvinama, ve je glavni akcenat dat pravilnm i direktnm pristupu
vim pjmvima. Istaknuto je da prgrami zasnvani na ishdima mraju da imaju:
jasn frmulisane ishde;
jasn precizirane naine rganizacije nastave i uenja krz kje se ishdi stvaruju
i dseu.
Nastava i uenje usmeren na ishdima je takav pristup vaspitanju i brazvanju u kjem

se sve dluke prgramu izvde iz ishda kje treba pstii na kraju nastave i uenja.
Krajnji prizvd definie celkupan prces. Ishdi definiu prgram, strukturu prgrama,
rganizaciju, metde, tehnike i strategije realizacije, kriterijume i naine evaluacije.
vaj rad bi trebal da pslui ka putkaz nastavnicima pravilnm definisanju ciljeva i
ishda brazvanja. Pravilnim definisanjem ishda pdstiem uenike i nastavnike da dele
dgvrnst za uspeh u uenju bezbedjujui i jednima i drugima jasnu sliku tme ta
mgu da ekuju p zavretku dredjene teme i/ili sadraja rada.
Sigurn je da se mra vie panje pkloniti pisanju i jasnm definisanju ishda i
ciljeva brazvanja da bi krajnji rezultati bili blji.
676
Gordana Markovi
8. LITERATURA
[1] Banjac, M.(2008) Odnos ciljeva i ishoda u nastavi, http://www.rpzrs.org/sajt/doc/file/Teme%20sa%20seminara/Odnos%20ciljeva%20%ishoda.doc
[2] Baranovi, B. (2006): Nacionalni kurikulum za obavezno obrazovanje, Zagreb: IDIZ
[3] Havelka, N., Hebib, E., Baucal, A. (2003). Ocenjivanje za razvoj ucenika Prirucnik
za nastavnike, Beograd: British Council.
[4] Huitt, W. (2004): Bloom et al`s taxonomy of the cognitive domain, Educational
Psycholagy Interactive: Valdosta State Valdosta, GA.
[5] Lalovi,R. (2003): Neki savremeni pregledi na ciljeve, zadatke, ishode i standarde u
obrazovanju http://www.rtz-rs.org/sajt/doc/file/CILJEVI%20ZADACI%ISHODI.pdf
[6] Savi, M. (2008), Praktikum za definisawe ishoda uenja, Beograd, Arhitektonski
fakultet.
http://www.arh.bg.ac.yu/upload/documenta/AF_Akreditacija/Praktikum%20za%20def
inisanje%20ishoda%20ucenja%20MS.pdf
[7] Pavlovi, B. D. sa saradnicima (2005): Prirunik za nastavnike prvog razreda
obaveznog obrazovanja, Ocenjivanje orjentisano na ishodima, Beograd.
[8] Dolaek, Z. (2008): ta treba znati o ishodima uenja?, Nacionalna zaklada za
znanost, visoko obrazovawe i tehniki razvoj Republike Hrvatske.
file://localhost/F:/pedagogija/to%20treba%20znati%20%20ishodima%20uewa.htm
677


UDK: 371:004](075.3)
Struni rad
OD IGRAKE DO RAUNARA...
Goran Bilandija 1
Rezime: Jedan od glavnih globalnih ciljeva ovog predmeta jeste priprema dece za lako
snalaenje u svetu tehnike, tehnologije i raunarstva kako u svakodnevnom ivotu, tako i u
daljim procesima uenja.Osnovni cilj predmeta jeste da se kroz igru uvode elementi
tehnikog i tehnolokog obrazovanja i vaspitanja.
Samostalno oblikujui delove za buduu konstrukciju, uenik se susree sa elementima
tehnologije. Igrajui se konstruktorskim elementima stie i odreeno tehniko iskustvo, a
slaganjem slike i teksta stie raunarsku pismenost.
Kljune rei: Tehnika, tehnologija, raunarstvo, uenje.
FROM TOYS TO COMPUTERS ...

Summary: One of the main global objectives of this subject is to prepare children to easily
navigate the world of technology, technology and computing as in everyday life, and in a
further process of learning.The main objective of the subject is to introduce elements of the
game through technical and technological education.
Self-shaping the parts for future construction, the student meets the elements of technology.
Playing the constructors elements acquire and some technical experience, and the
composition of text and images acquired computer literacy.
Key words: Technique, technology, computing, learning.
1. UVOD
Savremeno drutvo je drutvo u kome se kontinuirano ui i usavrava i u kome je potreba
za obrazovanjem pre interesno, nego uzrasno determinisana. Ovo e biti jo znaajnije u
drutvu budunosti u kome e eksponencijalno ubrzan razvoj znanja, informacionih
tehnologija i sistema i potrebu za neprekidnim, promiljenim, individualno planiranim,
doivotnim obrazovanjem i usavravanjem, i nametati se kao imperativ.
U savremenom drutvu sve znaajniju ulogu ima informatiko obrazovanje. S druge strane,
savremeni tehnoloki proizvodi, tehnika i tehniko i informaciono obrazovanje su veoma
bitni za svakodnevni ivot. Stoga je za savremeno drutvo veoma vano to ranije otpoeti
sa obrazovanjem iz ovih oblasti.
Predmet Od igrake do raunara koncipiran je tako da omogui uenicima prvog razreda
1
Mr Goran Bilandija, profesor TIO ; O Gornja Varo; Zemun; E-mail: bilandzija@gmail.com
Goran Bilandija
osnovne kole upoznavanje sa elementima tehnologije, tehnike i informatike. Ciljevi i

ishodi predmeta, prilagoeni su uzrastu uenika. Jasno se mogu uoiti ciljevi i ishodi vezani
za tehnoloko, tehniko i informatiko obrazovanje.
Glavni cilj predmeta je da se kroz igru uvode elementi tehnikog i tehnolokog
obrazovanja. Samostalno oblikujui delove za buduu konstrukciju, uenik se susree sa
elementima tehnologije. Igrajui se gotovim konstruktorskim elementima stie i odreeno
tehniko iskustvo. Slaganjem slike i teksta stie prvo informatiko obrazovanje.
2. USLOVI ZA REALIZACIJU IZBORNOG PREDMETA OD IGRAKE DO
RAUNARA
Predmet Od igrake do raunara koncipiran je tako da obuhvata tehniko - tehnoloke
elemente, kao i informatike sadraje primerene uzrastu dece. Obuhvata sadraje i
aktivnosti iz neposrednog dejeg okruenja, orjentisane ka primeni u praksi. Jedan od
glavnih globalnih ciljeva ovog predmeta je priprema dece za lako snalaenje u svetu
tehnike, tehnologije, informatike i u svakodnevnom ivotu (sl. 1). Sadraji ovog predmeta
su vrlo pogodni i za ostvarivanje optih ciljeva kao to su formiranje stvaralakog miljenja
kod uenika, stimulisanje pronalazakih ideja, pronalaenja i korienja potrebnih
informacija, razvijanje konstruktorskih vetina ...
Slika 1: Upotreba raunara u koli
679
Goran Bilandija
TEME
1. Savijam, seckam, lepim i igrake pravim.
(Ovde se mogu praviti razni predmeti od hartije, tekstila, stiropora, ... pri tom se za
sklapanje predmeta moe koristiti lepak.)
2. Kako u spakovati poklon?
(Pored savijanja hartije i pakovanja predmeta, ovde uenik moe da iskoristi lepljivu traku
za lepljenje, kao i kanap ili ukrasnu traku za vezivanje.)
3. Biram, postavljam i od delova slike stvaram. (Korienje slagalica za pravljenje raznih
vrsta slika.)
4. Moje figure
(Korienje kockica ili njima slinih elemenata za sastavljanje objekata iz svakodnevnog
ivota i iz sveta deje mate.)
5. Kako se igrake kreu same?
(Prikazati igrake koje se pokreu pomou opruga navijanjem kljuem, one koje rade na
baterije, kao i one sa daljinskim upravljanjem.)
6. Struja je korisna, ali moe biti i opasna!
(Oprezno korienje kunih aparata i ukazivanje na mogue opasnosti.)
7. Raunar - vie od igrake
(Prikazati mogunosti raunara preko jednostavnih programa za igru, uenje i crtanje.)
AKTIVNOSTI
Najvei broj aktivnosti odvijao se kroz osmiljenu igru. Na taj nain uenici upoznaju
pojedine elemente i stiu vetinu korienja raunara.
Savijanje (na primer, hartije), vezivanje, lepljenje,...
Uoavanje i predvianje (izdvajanje komponeti slagalica, pojedinih delova igraaka,
kockica itd. i njihovo postavljnje na pravo mesto)
Klasifikacija (razvrstavanje elemenata iz konstruktorskih kompleta)
Aktiviranje i iskljuivanje jednostavnih kunih aparata
Postupanje u skladu sa uputstvima za sklapanje i korienje igraaka
Rukovanje raunarom uz pomo mia i/ili tastaturom
Korienje edukativnih programa
Korienje perifernih jedinica (na primer, CD-ROM-a) za uitavanje programa i

podataka (muzika, slike,...)
METODE
Metode isprobavanja
Konstruktorske metode
Kreativne metode
Metoda uvebavanja
Interaktivne metode
PLAN I PROGRAM
izborni predmet
1 as nedeljno,
680
Goran Bilandija
36 asova godinje
HARDWARE
6-8 raunara u raunarskoj laboratoriji
1-2 raunara u uionici
Multimedijalni kabinet
LIFEWARE
OD IGRAKE DO RAUNARA
- profesor razredne nastave;
- nastavnik razredne nastave;
- profesor pedagogije sa prethodno zavrenom pedagokom akademijom ili uiteljskom
kolom;
- lice koje ispunjava uslove za nastavnika u osnovnom obrazovanju i vaspitanju u pogledu
vrste i stepena kolske spreme, a poznaje rad na raunaru
SOFTWARE
ODABIR SOFTVERA
Biranje softvera je vrlo odgovoran zadatak. Osnovno je da odabrani softver najbolje
reflektuje ono to e ispuniti deije potrebe za uenjem.
Pri izboru treba dati prednost programima koji:
- omoguavaju istraivanja sa otvorenim krajem,
- obezbeuju deci alate za ohrabrivanje kreativnog procesa,
- podstiu specifine vetine.
Vrste softvera:
FREEWARE
SHAREWARE
Nabavka softvera:
- Piratske kopije na CD
- Licenciran softver nabavljen od proizvoaa
- Downloading
Odlike dobrog softvera:
- sadraj i pristup prilagoeni uzrastu;
- dete moe da ga koristi nezavisno (od nastavnika...);
- dete moe da kontrolie kretanje kroz program:
- dete moe da izae iz programa svakog trenutka;
- program je razumnog tempa napredovanja;
- dete uvek ima neto na ekranu da vidi;
- program i komande su predstavljeni ikonama;
- instrukcije su jasne;
681
Goran Bilandija
- instrukcije i kretanje kroz program ne zavise od vetine itanja;

- program je procesno orjentisan;
- program prua istraivanje sa otvorenim krajem i mogunostima izbora;
- program moe biti postavljen na razliite nivoe...
3. ZAKLJUAK
Izborni predmet Od igrake do raunara koncipiran je tako da obuhvata tehnikotehnoloke elemente kao i raunarske sadraje (sl. 2) primerene uzrastu i iskustvu dece.
Obuhvata sadraje orijentisane ka primeni u praksi. Osposobljava uenike za sticanje
funkcionalnih znanja, a bitno doprinosi i razvojnim znanjima.
Jedan od glavnih globalnih ciljeva ovog predmeta jeste priprema dece za lako snalaenje u
svetu tehnike, tehnologije i raunarstva kako u svakodnevnom ivotu, tako i u daljim
procesima uenja.
Osnovni cilj predmeta jeste da se kroz igru uvode elementi tehnikog i tehnolokog
obrazovanja i raunarske pismenosti.
Samostalno oblikujui delove za buduu konstrukciju, uenik se susree sa elementima
tehnologije. Igrajui se konstruktorskim elementima stie i odreeno tehniko iskustvo, a
slaganjem slike i teksta stie raunarsku pismenost.
Slika 2: Uenje kroz igru

Nastavni programi od prvog do etvrtog razreda povezani su i meusobno odravaju
kontinuitet, uz sve sloenije sadraje i raznovrsnije aktivnosti u narednom razredu.
Za ostvarivanje ciljeva i zadataka ovog izbornog predmeta vano je da se osmisle nastavne
situacije uenja u kojima e aktivnosti uenika biti raznovrsne. Primenjivati manuelne
aktivnosti koje se odnose na manipulisanje predmetima, pravilno korienje adekvatnog
pribora i alata, izrada predmeta i njihovo korienje u svakodnevnom ivotu.
Navedeni sadraji najpogodnije se realizuju kroz razliito tematsko povezivanje u igri ili
682
Goran Bilandija
funkcionalnoj aktivnosti koja zadovoljava interesovanje i potrebe deteta na mlaem

kolskom uzrastu. Preporuuju se kreativne i konstruktivne aktivnosti koje razvijaju deiju
radoznalost sa elementima logikog i kritikog miljenja.
Sadraji programa nisu strogo definisani, ve ga nastavnici tematski vezuju u logiki
organizovane celine koje vode ka realizaciji navedenih ciljeva i zadataka predmeta.
Nastavnik ima slobodu da dinamiku realizacije nastavnih sadraja primeri aktivnostima
pridravajui se ukupnog godinjeg fonda asova (36) kao osnovne orjentacije i okvira u
svom radu.
Predloene aktivnosti i sadraji donekle su preporuene u udbenikoj i prirunoj literaturi
namenjenoj za ovaj nastavni predmet za prvi i drugi razred. Na ovom uzrastu nastavni
predmet moe se realizovati i bez udbenike literature. U svakodnevnoj nastavnoj praksi
mogu se koristiti razliita nastavna sredstva konstruktorske prirode, kao i razliiti pogodni
materijali iz neposrednog okruenja u skladu sa potrebama, interesovanjima i izraajnim
mogunostima uenika.Istovremeno, mogu se koristiti i drugi izvori informacija kako u
pisanoj, tako i u audio vizuelnoj i elektronskoj formi.
d izuztn vnsti bunst z rd n runru gd trb d zn d uns i pkrn
prgrm, tklni nstl grk i zd ddtn zhtv z uprvljnj prcsm.
Z rlizciu prgrm nstvnih prdmt ki zhtvu uptrbu runr nphdn
bzbditi, prd strung nstvng kdr, i kbint s runrim s thnikim
krktristikm k zdvljvu zhtv prgrm nstvng prdmt i psbn rdn
mst z svkg unik.
4. POSEENE WEB ADRESE
1)
2)
3)
4)
5)
6)
5.
WWW.MP.GOV.RS
WWW.MULTISOFT.RS
WWW.SHAREWARE.COM
WWW.DOWNLOAD.COM
WWW.GOOGLE.COM
WWW.EDUCATIONINDEX.COM
LITERATURA
[1] Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije, Kvalitetno obrazovanje za sve,

izazovi reforme obrazovanja u Srbiji, Beograd,(2004)
[2] Bilandija, G.; (2005): Obrazovne tehnologije u realizaciji programa izbornog
predmeta "Od igrake do raunara" za osnovnu kolu. aak, Tehniki fakultet.
[3] Ministarstvo prosvete i sporta Republike Srbije (2002):kolsko razvojno planiranje:
Put ka koli kakvu elimo: Vodi kroz kolsko razvojno planiranje: Vodi kroz pisanje
kolskih projekata, Beograd.
[4] Zbirka odabranih propisa o radnim odnosima u koli; Slobodan Martinovi
Beograd , 2003.
[5] Zakon o izmenama i dopunama Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja
("Slubeni glasnik RS", broj 58/04 i 62/04)
683


UDK: 371.3:004
Struni rad
PROGRAMIRANI UDBENIK
Ljiljana Djurovi 1
Rezime :Udbenik je jedan od osnovnih graditelja nastavnog procesa. Savremeni udbenik

mora biti prilagodjen razvoju kao pedagoko didaktikim, informatiko tehnikim,
metodiko metodolokim uslovima. Programirani udbenik je nastao sa pojavom
savremene nastave, programirane nastave. Ui se postepeno od lakeg ka teem, od
poznatog ka nepoznatom, usvajajui nove pojmove, obezbeujui dalje i sigurnije
napredovanje u radu. Na taj nain se uenicima omoguava da pokuavaju, proveravaju,
istauju, da budu aktivni i da do reenja dolaze korak po korak do konanog cilja,
individualnim napredovanjem i mogunostima provere sopstvenih rezultata.
Kljune rei: Programirani udbenik, programirana nastava, efikasnost nastavnog
procesa.
PROGRAMMED TEXTBOOK
Summary: A textbook is one of the basic creators of teaching process. The modern
textbook must be adapted to the development of pedagogical didactic, informatic
technical and methodical methodological conditions. A programmed textbook appeared
together with the contemporary way of teaching, programmed teaching. It is the way of
learning from easier to more dificult material, from known to unkown, connecting new
conceptions with the old ones, which enables more reliable progress in the process of work.
It should onable the pupils to try, to check, to explore, to be active and to reach the solution
step by step to the final goal individually and with the possibilities of checking up of their
own results.
Key words: Programmed textbook, programmed teacching, teaching efficiency.
1. UVOD
Nauna znanja koja su potrebna mladim ljudima u ivotu i profesionalnom napredovanju se
veoma brzo uveavaju. Na poveanje kvaliteta i obima znanja utiu i raznovrsne pedagoke
inovacije. Napredak u pogledu obrazovne tehnologije ubrzava usvajanje znanja, uvode se
nove tehnike uenja to rezultira osposobljenou uenika za samoobrazovanje. Takve
promene zahtevaju i menjanje udbenika, kao jednog od osnovnog graditelja nastavnog
1
Ljiljana Djurovi, profesor razredne nastave, O Momilo Nastasijevi , Ive Lole Ribara 3,
Gornji Milanovac, E-mail: ddjuro@nadlanu.com
Ljiljana Djurovi
procesa i osnovnu i obaveznu knjigu za uenika i nastavnika u kome se nalazi jedan od

osnovnih izvora za programitanje vaspitno obrazovnog rada nastavnika, kao i zanimljiva
selekcija vanih informacija neophodnih za napredovanje uenika ( rulj, 1997 : 64 ) .
2. UDBENIK
Na poetku ovog rada dajemo okvire pojmu udenik, citirajui Zakon o udbenicima i
drugim nastavnim sredstvima Republike Srbije, lan 2 : Udbenik je osnovno i obavezno
nastavno sredstvo , u bilo kom obliku ili medijumu 2 koje se koristi u obrazovno
vaspitnom radu za sticanje kvalitetnih znanja, vetina, formiranje vrednosnih stavova i
razvoj intelektualnih sposobnosti uenika, iji su sadraji utvreni nastavnim planom i
programom i koji je odobren u skladu sa ovim zakonom. Neosporno je da su, u naim
uslovima, udbenici neophodni i da poboljanje kvaliteta udbenika neizostavno vodi
podizanju kvaliteta znanja uenika. Udbenikom se moe smatrati svako nastavno
sredstvo ( ili kombinacija nastavnih sredstava ) koje sadri sistematizovana znanja iz neke
oblasti koja su didaktiki tako oblikovana za odreeni nivo obrazovanja i odreeni uzrast
uenika da imaju razvojno formativnu ulogu i uestvuju u izgradnji uenikih znanja (
Ivi, I i sar., 2008 : 27 ). Za sve definicije, zajedniko je da je udbenik neizostavno
tekstualno nastavno sredstvo namenjeno uenicima. U udbeniku se nalaze informacije koji
su potrebne za napredovanje uenika. Kroz udybenik je dat sistem pojmova koji ini sr
neke oblasti. Savremeni udbenici su prilagoeni novom vremenu i informatiko
tehnikim uslovima, a sa druge strane su didaktiki oblikovani da se mogu prema
potrebiuvesti u nastavni proces i dati optimalne rezultate. Danas se udbenik pie na osnovu
plana i programa, na bazi Opte koncepcije o udbenika za osnovnu kolu i pojedinane
koncepcije za svaki nastavni predmet.
Dobar udbenik mora da ima :
Saznajno vaspitne,
Didaktiko metodike,
Estetske i
Higijensko zdravstvene vrednosti.
Saznajno - vaspitne vrednosti ima onaj udbenik u kome se materijal oblikuje po tematskim
celinama koje se logino naslanjaju jedna drugu. Didaktiko metodike vrednosti se
postiu ako se u izradi udbenika potuju zahtevi i principi didaktike, psihologije i
metodike, kao i razvojne karakteristike uenika. Estetske vrednosti udbenika su
zadovoljene ako se u njemu nalaze slike, eme, ilustracije, a sve u vezi teksta koje jasno i
nedvosmisleno , a prilagodjeno uzrastu daju vii kvalitet. Higijensko zdravstvene
vrednosti su zadovoljene, ako su materijali od kojih je izraen udbenik kvalitetni, ako su
boje nekodljive i ako su slova optimalne veliine a razmaci izmeu redova dovoljni i
pravilno rasporeeni.
2
U cilju praktinog definisanja udbenika ovde emo uvesti prirodu medija u kome je realizovan
udbenik. Re je , naravno, o tri vrste medija:
1) tampani mediji ( ukljuujui tekst i slikovna sredstva )
2) Audio vizuelni mediji (audio i video zapisi )i
3) Elektronski mediji ( CD, DVD, on line produkcija ) ( , . .,2008 : 27 ).
685
Ljiljana Djurovi
3. PROGRAMIRANA NASTAVA
Nastanak programiranog udbenika je direktno vezan za pojavu savremene nastave, tako da
imamo obavezu da prvo kaemo par rei o programiranoj nastavi, njenim korenima,
zahtevima i odlikama.
Programi rana nastava je posebna vrsta nastave, u njoj uenik obavlja uenje po odreenom
algoritmu. Znanja su rasporeena po lancima koji imaju uvodnu informaciju, mesto za rad,
zadatak, operaciju i povratnu informaciju. Koreni programirane nastave su u
bihevioristikoj teoriji uenja. Opti ciljevi se konkretizuju na niz bliih ciljeva, izostavlja
se sve to je nebitno, gradivo se deli na manje, logiki rasporuene celine, koje se moraju
reavati u potpunosti i zadanim redom, uenik sam sebe kontrolie, napredovanje je
individualno i potkrepljeno je nagradom, a to je vebanje ee veza stimulusa i reakcije je
vra.
U programiranoj nastavi se koriste tri vrste programa:
Linearni program je po principu korak po korak , svaki uenik reava iste

zadatke svojim tempom. Nisu ponueni odgovori nego su uenici aktivni i sami
reavaju zadatke.Tanost zadataka uenik proverava sam jer su reanja data u
programu. Manjkavost ove vrste programa je to to ne uvaava razlike u
sposobnostima uenika
1234
Razgranati program nudi uz zadatak vie reenja, a uenik bira onaj koji smatra
tanim. Uenici nee reavati sve zadatke ako mogu da napreduju bre, dok e kod
zadataka kod kojih imaju problem dobiti informaciju vie u lanku sa strane. Pored
individualizacije nastave ovim programom se dobija i diferencijacija nastavnog
procesa. Nedostatkom se moe smatrati mogunost biranja odgovora, a ne
samostalna izrada zadataka kao kod linearnog programa.
3
147
Kombinovani program je spoj linearnog i razgranatog, a svrha mu ja da odstrani

slabosti jednog i drugog .
Zahtevi koje bi trebalo da ispune programi za programiranu nastavu su:
686
razumljivost ( podrobno se izloe svi bitni pojmovi i injenice iz sadraja, gradivo

se ralani na lake i logino povezane lanke koji se reavaju utvrenim redom),
obraenost ( strukturom algoritma se postepeno redom prolazi kroz sve misaone

radnje koje vode do cilja),
rezultativnost ( se postie dobrom procenom sposobnosti uenika i organizacijom

nastave koja vodi do punog uspeha svih uenika).
Ljiljana Djurovi
4. PROGRAMIRANI UDBENIK
Za realizaciju programirane nastave prireuju se programirani udbenici. U njima je
gradivo rasporeeno na lanke i ui se postepeno korak po korak , sopstvenim tempom,
samokontrolom do konanog cilja.
Sadraji u programiranim udbenicima su oblikovani prema posebnim zahtevima
programirane nastave, o emu je bilo rei u prethodnom poglavlju. Struktura programiranog
udbenika podrazumeva sveden tekst sa neophodnim i jasnim informacijama, zatim sledi
niz zadataka koji slue uenicima da usvoje, utvrde i naue da primenjuju steena znanja.
Pored teksta i zadataka ostavljen je prostor za ueniki rad ( kod linearnih i kombinovanih
programa ) ili su ponueni odgovori ( kod razgranatih i kombinovanih programa ). Zatim
postoje i stranice sa reenjima kao povratna informacija ueniku o tanosti uraenih
zadataka.
Edukativni uticaj klasinih udbenika, koji su jouvek dominantni u nasim kolama, nije
optimalan, naroito kada govorimo o osposobljavanju mladih za samoobrazovanje. B. F.
Skiper, tvorac linearnog programa, sa grupom psihologa iz SAD a , ukazuje da se
efikasnost uenja moe poboljati ako se upravljanje procesom nastave pobolja vebanjem
i potkrepljivanjem. Programirano uenje se izvodi poluprogramiranim ili programiranim
materijalima i pomou maina za uenje. Maine za uenje skrivaju povratne informacije,
dok uenik sam ne rei zadatake u celini. Manjkavost maina za uenje je visoka cena. Dok
su programirani udbenici dostupniji ali im je i povratna informacija lako dostupna
uenicima.
Svedoci smo vremena u kome raunari zauzimaju sve veu ulogu u ivotima ljudi. Gotovo
je nemogue zamisliti da prosean graanin u toku dana nema nikakvog dodira sa
raunarima, makar to bilo jednostavno plaanje rauna na terminalu ili poseta turistikoj
agenciji. Uvoenje raunara u kole je davno zapoelo, primena kompijutera u nastavi, a
posebno u razrednoj nastavi, nije samo tehniko pitanje, ve izuzetno znaajno drutveno
pitanje, pedagoko i humanistiko pitanje koje zahteva i pretpostavlja znaajne promene u
organizaciji nastave i vaspitno obrazovnog procesa u celini ( pijunovi, 2008 : 94 ). U
prethodne dve godine, voena je izuzetno iroka kampanja na republikom nivou za
uvoenje raunara i Interneta u kole, tako da se sa sigurnou moe tvrditi da je vreme
savremene, programirane nastave, stiglo i u na sistem kolovanja. Prisutnost softvera
programirane nastave nije na optimalnom nivou u naim kolama, ali se u skorije vreme
oekuje.
Postoje nastavni sadraji koji se ne mogu programirati bez obzira to u svakoj nastavnoj
oblasti postoje uzrono posledine veze. Najvie programiranih materijala imamo iz
matematike, jezika i prirodnih nauka.
Kao prednosti programiranih udbenika moemo navesti izuzetnu zainteresovanost uenika
za rad na njima, uenici pomou njih bre usvajaju injenice, oni aktiviraju uenike,
preglednost sadraja je bolja, znanja su trajnija, korienje je jednostavno, komunikacija je
viesmerna, omoguavaju samostalan rad, uenici ovladavaj vetinama samoobrazovanja i
najzad, nastavni proces je daleko efikasniji, za krae vreme savlada se gradivo veeg
obima, pod uslovom da priroda sadraja dozvoljava programiranje materijala .
687
Ljiljana Djurovi
5. ZAKLJUAK
injenica je da programirana nastava , a samim tim i programirani udbenici nisu doveli do
nekog epohalnog preokreta u nastavi ali je i neosporno da su doprineli poboljanju procesa
uenja. Najvei napredak u savladavanju gradiva putem programiranih udbenika je
primetan u niim razredima i kod slabijih uenika.
Zavisno od sadraja nastavnog predmeta udenike prilagodjavamo, kombinujemo. Moemo
praviti kombinovane udbenike ( tradicionalne udbenike u nekim segmentima
osavremenjujemo programiranim materijalima ), programirane materijale unosimo u radne
sveske i nastavne listove.
Motivisanost uenika, efikasnost nastavnog procesa, osposobljavanje uenika za
samoobrazovanje su injenice zbog kojih se valja zalagati za to iru primenu
programiranih udbenika.
6. LITERATURA
[1] www.edu-soft.rs/cms/
[2] Ivi, I., (2008), Vodi za dobar udbenik, Platoneum, Subotica.
[3] rulj, R., (1997), Od tradicionalnog ka programiranom udbeniku, Zbornik radova,
Vrednosti savremenog udbenika I, Uiteljski fakultet, Uice, (str. 64-69).
[4] pijunovi, K., Mitrainovi, Z., (2008), Uitelj i korienje kompijutera u nastavi,
Zbornik radova br. 10, Uiteljski fakultet, Uice, (str. 93-104).
688


UDK: 37.064:004
Struni rad
ZNAAJ ELEKTRONSKOG DNEVNIKA ZA OSTVARIVANJE

USPENE KOMUNIKACIJE IZMEU PORODICE I KOLE
Daliborka Popovi 1, Nataa Vukovi 2
Rezime: Savremena tehnologija, koja omoguava uspostavljanje redovne elektronske

komunikacije, uticala je na pojavu nove pedagoke grane, koja korienjem raunara i
Interneta redefinie teoriju i praksu vaspitanja i obrazovanja. Polazei od pretpostavke o
vanosti uticaja saradnje porodice i kole na deiji razvoj, u radu se razmatra strategija
ostvarivanja dobre komunikacije roditelja i nastavnika koju omoguava elektronski
dnevnik. Iako postoje predrasude da e se uvoenjem elektronskog dnevnika roditelji
otuivati od kole, elimo da ukaemo na to da bi upravo on mogao biti veliki korak za
ostvarivanje iskrene dvosmerne komunikacije izmeu nastavnika i roditelja. S druge strane,
dobra komunikacija izmeu nastavnika i roditelja implicira i veu upuenost na dete, kako
porodice tako i kole.
Kljune rei: porodica, kola, elektronski dnevnik, komunikacija.
THE IMPORTANCE OF ELECTRONIC JOURNAL FOR

ACHIEVING SUCCESSFUL COMMUNICATION BETWEEN
FAMILIES AND SCHOOLS
Summary: Modern technology, which allows the establishment of a regular electronic
communication, caused the emergence of new educational sector, that the use of computers
and the Internet redefined the theory and practice of education. Starting from the
assumptions about the importance of cooperation between family influence and school for
child development, the paper discusses the implementation of good communication
strategies parents and teachers that enables electronic log. While there are prejudices that
the introduction of an electronic diary parents alienated from school, we wish to point out
that the story, he could be a big step for the realization of genuine two-way communication
between teachers and parents. On the other hand, good communication between teachers
and parents implies a greater knowledge of the child, as family and school.
Key words: family, school, electronic diary, communication.
1
Mr Daliborka Popovi, pedagog, O ''Milun Ivanovi'' Ue, Kraljevo,

E-mail: dacavlado@yahoo.com
2
Nataa Vukovi, prof.teh. i inf. O ''Milun Ivanovi'' Ue, Kraljevo,
E-mail: vukovicnat@yahoo.com
Daliborka Popovi, Nataa Vukovi
Pod uticajem kibernetizacije, koja u poslednje vreme sve vie prodire u drutvene nauke,
nastala je pedagoka kibernetika, kao pedagoka disciplina. ''Osnov joj ini kibernetika,
nauka koja utvruje opte principe upravljanja, kontrole i komunikacije procesa i sistema u
svim oblastima'' (Pedagoka enciklopedija, 1989,385). Kibernetika pedagogija, zapravo
objanjava primenu teorije sistema, teorije informacija, teorije komunikacija, modelovanja,
teorije upravljanja na vaspitnom podruju. Njen zadatak je da utvrdi principe upravljanja
procesom vaspitanja, da sagleda veze i odnose, meuuticaje u pedagokom sistemu,
nezadovoljavajui se poznavanjem oblika i sadraja, nego utvruje strukturu i funkciju
sistema koji prouava. Na mogunosti ovakvog pristupa u pedagogiji gleda se razliito.
Dok jedni prihvataju novine koje ova disciplina nudi, smatrajui da e se na taj nain reiti
problemi u pedagogiji, drugi ovakve pristupe potpuno odbacuju. Svakako, ovaj pristup
ima svojih prednosti, ali i odreenih ogranienja, te se u primeni na pedagoke procese
mora primenjivati veoma oprezno i kritiki, da se ne bi otilo u krajnost i dolo do
uproavanja veoma sloenih vaspitnih situacija u okviru pedagokih procesa. Zato
kibernetiki pristup treba prihvatiti kao dopunu i pomo postojeoj pedagokoj
metodologiji, a ne kao njenu zamenu, jer e jedino na taj nain dovesti do pozitivnih
promena.
U sistemu vaspitanja i obrazovanja, iz dana u dan se u sve veoj meri koristi savremena
obrazovna tehnologija koja omoguava ne samo inoviranje nastavnog procesa, ve i
elektronsko komuniciranje sa uenicima, njihovim roditeljima, drugim kolama i
Ministarstvom prosvete, uz mogunost publikovanja nastavnih sadraja i ostalih znaajnih
informacija za navedene subjekte. U tom kontekstu, a u cilju modernizacije i olakanja
komunikacije nastavnika sa roditeljima, konstruisan je softverski paket pod nazivom
elektronski dnevnik.
Elektronski dnevnik se u relevantnoj literaturi definie kao ''softverski paket za elektronsko
ocenjivanje uenika i arhiviranje ocena, uspeha i ponaanja uenika sa publikacijom ocena
za roditelja putem Interneta i SMS poruka (Jovanovi, M. 2006). Sa aspekta pedagogije,
treba meutim naglasiti da se ocenjivanje ne vri elektronskim putem, ve se nakon
praenja i vrednovanja uenikih postignua u toku nastave, po principima pedagoke
dokimologije, ocene ''unose'' u elektronski dnevnik. Prednosti elektronskog nad
tradicionalnim dnevnikom su viestruke. Unete ocene se arhiviraju i uvaju za potrebe u
budunosti, kao i od neovlaenog dopisivanja i ispravljanja ocena ili eventualne sve ee
pojave krae tradicionalnih dnevnika. U tom smislu dolazi i do smanjivanja pokuaja
prepravke podataka i od strane uenika i nastavnika, a samim tim i broja vaspitnodisciplinskih mera izreenih za ovu vrstu povreda Zakona o osnovama sistema vaspitanja i
obrazovanja. Pored auriranja statistikih podataka i ocena po predmetima, klasifikacionim
periodima i odeljenjima, to je dragoceno za potrebe unutar kole, najvei znaaj
elektronskog dnevnika je u blagovremenoj distribuciji ocena, izostanaka i svih ostalih
informacija koje su bitne, roditeljima.
Uvoenjem elektronskog dnevnika kole e imati znaajne baze podataka za potrebe
Ministarstva, a na taj nain e moi da se vri i ocenjivanje nastavnika, kao i komparacija
ocena po razliitim varijablama sa ostalim kolama. Ipak, u skladu sa ciljem pedagogije, a
to je holistiki razvoj linosti, primarni cilj trebao bi da bude poboljanje komunikacije
izmeu uenika, nastavnika i roditelja. Stavovi uenika, nastavnika i roditelja su po pitanju
uvoenja elektronskog dnevnika podeljeni. Dok jedni misle da e tradicionalni dnevnici
ubrzo postati prolost, drugi smatraju da e roditelji zbog uvoenja e-dnevnika sve ree
690
dolaziti u kolu i da e se vremenom normativna saradnja i iva komunikacija sa

roditeljima potpuno izgubiti. Rezultati sprovedenog istraivanja pokazuju da 63,22%
nastavnika misli da e ovaj vid elektronske administracije i komunikacije biti od koristi i
roditeljima i uenicima ali i nastavnicima. 21,84% nastavnika smatra da nee doi do
poboljanja rada u koli, dok je njih 6,77% protiv elektronskog dnevnika. Interesantno je
da ak 72,99% uenika smatra da nije potrebno uvoditi ovakav nain praenja postignua
uenika, 21,04% ispitanih uenika jeste za ovakvo praenje njihovog rada, dok 6,87%
uenika nije elelo da da svoje miljenje, verovatno na taj nain izraavajui protest. Od
72,99% uenika koji su se izjasnili protiv e-dnevnika, njih 58,11% imaju dovoljan i dobar
uspeh, pa je i razumljivo njihovo miljenje jer e na ovaj nain biti vie kontrolisani od
strane roditelja (www.edukativni-centar.big.ba). Upravo to i jeste cilj. Blagovremeno
obavetavanje roditelja o ponaanju i postignuima uenika, to bi trebalo da dovede do
odreenih aktivnosti roditelja koje su u najboljem interesu deteta. ''Logino je da kada
roditelj vidi da mu je dete izostalo sa nastave, da e odmah dotrati i proveriti o emu se
radi''. (www.edukativni-centar.big.ba). Stavovi roditelja u istom istraivanju su pozitivniji
prema uvoenju e-dnevnika. 97,4% su sa oduevljenjem prihvatili ovaj nain uvida u uspeh
i ponaanje njihove dece, dok 2,6% nije dalo nikakav komentar. Na pitanje zato su za ovaj
nain praenja, odgovorili su da je to dobro iz razloga to su uglavnom oba roditelja
zaposlena, te postojanje elektronskog dnevnika omoguava svakodnevni uvid u ocene,
izostanke i ponaanje njihovog deteta u koli. Za ostvarivanje uspene komunikacije
porodice i kole putem elektronskog dnevnika, veoma je ohrabrujui podatak to to roditelji
imaju pozitivno miljenje o e-dnevniku.
U svakodnevnoj praksi tokom razgovora sa roditeljima, moe se primetiti da postoji
odreena doza straha od eventualne zloupotrebe podataka uenika jer, Zakon o zatiti linih
podataka jo uvek ne postoji. Strunjaci istiu meutim, da je verovatnoa zloupotrebe
podataka iz tradicionalnog dnevnika vea. Svaki roditelj na osnovu traenih podataka
dobija ifru pomou koje ima pristup podacima u elektronskom dnevniku samo za svoje
dete, a kada gleda ocene u tradicionalnom dnevniku moe videti i ocene i podatke i druge
dece. Zloupotreba podataka iz e-dnevnika u naoj zemlji do sada nije zabeleena, za razliku
od podataka koje deca dobrovoljno postavljaju recimo na Facebook-u. Za roditelje bi bilo
korisno na roditeljskim sastancima ukazati na ovu vrstu eventualne zloupotrebe podataka, u
cilju zatite i bezbednosti dece.
U ostvarivanju uspene komunikacije porodice i kole najveu ulogu imaju nastavnici. Ako
roditelji shvate da nastavnici u interesu i deteta i porodice skoro svakodnevno auriraju
podatke u e-dnevniku o njihovoj deci, u cilju povratne informacije roditeljima, dalja
saradnja nee izostati. Komunikacija putem elektronskog dnevnika predstavlja plodno tle za
razvoj ''ive'' komunikacije, zasnovane na razumevanju stvari posmatranih iz razliitih
uglova.
Jedino u uslovima saradnje porodice i kole, mogue je stalno pratiti razvoj uenika, njihov
rad, pruati im pomo, pronalaziti uzroke neuspeha i podsticati normalan tok razvoja.
Zadatak kole je da roditelje privue na saradnju u reavanju svih kolskih pitanja, da
koordinira rad kole sa porodicom i da daje praktina uputstva roditeljima za pravilno
vaspitno delovanje. Zbliavanje porodice i kole treba da ima za posledicu to da roditelji
kolu osete kao neto svoje, da postoji zajedniki cilj roditelja i nastavnika do koga se
dolazi realizacijom zadataka svako iz svog domena. Saradnja porodice i kole zato mora
biti planirana, organizovana i permanentna. Ona se ne sme prepustiti sluajnosti, pa je zato
glavno pitanje angaovanja i aktiviranja roditelja. Programiranje partnerstva neophodno je
691
zapoeti aktivnostima u pripremi programa saradnje sa roditeljima na poetku kolske

godine, a na osnovu uoenih problema i nedostataka u prethodnoj. Komunikacija roditelja
i nastavnika putem elektronskog dnevnika moe biti veliki korak u pridobijanju roditelja za
dalju saradnju. Takva vrsta komunikacije ''zahteva recipronu interakciju roditelja i
nastavnika, usklaivanje aktivnosti, izgradnju pozitivnih stavova u oba smera,
obezbeivanje komplementarnosti uloga i takvu raspodelu uticaja da roditelj i nastavnik
imaju kontrolu nad svojim domenom aktivnosti'' (Miloevi, N., 2002).
''Uprkos bojazni nekih profesora da e posle uvoenja ovog programa kontakt sa
roditeljima nestati, istraivanja pokazuju da je on tri puta vei nego prethodnih godina kada
se ovaj program nije koristio. Osim toga nakon uvoenja ovog sistema u 80 srednjih i 70
osnovnih kola u Srbiji za sada daje pozitivne rezultate i u ponaanju i u postignuima
uenika. Prosek ocena je vii za 10%, a broj neopravdanih izostanaka manji za 20%''.
(www.mycity.rs).
U pedagokoj literaturi se navodi da je nivo saradnje porodice i kole u osnovnoj koli nizak,
da se jo vie smanjuje u srednjoj koli, a da potpuno iezava na fakultetima (Eccles &
Roeser, 1999). Nizak nivo saradnje porodice i kole ovi autori smatraju posledicom
nedovoljnog angaovanja kole oko ukljuivanja roditelja, kao i odreenim karakteristikama
roditelja: nedostatak vremena, oseaj manje vrednosti, nerazumevanje uloge roditelja u
obrazovanju, loa iskustva i slino. Karakteristike komunikacije putem elektronskog dnevnika
mogu dovesti do pozitivnih promena, imajui u vidu navedene razloge niskog nivoa saradnje.
Znaaj partnerstva ogleda se u stvaranju poverenja izmeu zainteresovanih odraslih koji deci
pruaju osnovu za razvoj, zata je potrebna stabilnost obe institucije, porodice i kole. Iz
perspektive nastavnika, u kolu najree dolaze roditelji dece koja imaju puno izostanaka, loih
ocena i po pravilu prave disciplinske probleme, jer se oseaju prozvanim za takvo ponaanje i
postignue svoga deteta. Komunikacija putem elektronskog dnevnika omoguava roditelju da
izbegne neprijatne situacije, a da ipak bude upoznat sa svim deavanjima u koli koja se
odnose na njegovo dete. Na taj nain roditelj poinje da gleda na kolu kao na instituciju koja
veoma brine o njegovom detetu, a ne kritikuje. To e svakako vremenom uticati i na ee
dolaske u kolu i uzimanje uea roditelja u raznovrsnim zajednikim aktivnostima roditelja
uenika i nastavnika, to ima pozitivan efekat na decu. Radi edukacije roditelja o nainu
komunikacije putem e-dnevnika, nastavnik moe otii u posetu porodici i tako se upoznati sa
porodinim prilikama uenika, odnosima meu lanovima porodice, navikama, sistemom
vrednosti i sl. Na ovaj nain, nastavnik ne da e samo ostvariti uspenu i otvorenu
komunikaciju sa roditeljima, ve e imati jasniju sliku o oseanjima i potrebama uenika to
e mu pomoi u graenju dobrih i prisnijih odnosa sa uenikom. Partnerski odnos
podrazumeva i podjednake odgovornosti prema ueniku, i roditelja i nastavnika. Kada uenik
shvati da postoji stalna povratna informacija na relaciji roditelj-nastavnik, onda e se ponaati
odgovornije jer zna da ga nadgledaju. S druge strane, rezultati istraivanja koje je sprovedeno
meu roditeljima pokazuju da ak 64,2% uenika pomae roditeljima da pregledaju zajedno
ocene na Internetu (www.edukativni-centar.big.ba), to dovodi do razvijanja poverenja i
poboljanja komunikacije i izmeu dece i roditelja. Isto tako, svest uenika o tome da roditelj
u svakom momentu moe ostvariti uvid, kako u ocene tako i u sva druga deavanja kolskog
ivota, dovodie postepeno do vee odgovornosti prema roditeljima, kao i do napredovanja na
nivou socijalnih i obrazovnih postignua. ''Zadovoljstvo odnosom sa roditeljima povazano je i
sa pozitivnom slikom o sebi, posebno u socijalnoj sferi (evkui, S., Miloevi, N., 2004,
189). To se tumai time to se odnosi meusobnog poverenja i uvaavanja, koji potiu iz
porodice, prenose i na ostale socijalne odnose kao i na samopotovanje. Veliki broj istraivaa
692
dovodi u vezu nizak stepen frekvencije interakcija u porodici sa problematinim i asocijalnim

ponaanjem (DiLalla et al., 1988; Simons, R.L., J.F. Robertson & W.R. Downs, 1989). Moe
se u skladu sa tim zakljuiti da elektronski dnevnik ima viestruki znaaj za nastavnike,
roditelje, a naroito za uenike. Taj znaaj se takoe vremenom reflektuje i na itavo drutvo,
jer ostvarivanjem uspene komunikacije putem elektronskog dnevnika, dolazi do razvijanja
partnerstva izmeu porodice i kole i ''bavljenja decom'' to se kasnije viestruko vraa.
Koristi za uenika su: snaniji oseaj sigurnosti, vee samopotovanje, vie prilika za
interakciju sa roditeljima, bolja socijalna i obrazovna postignua. Roditelji na ovaj nain u
veoj meri upoznaju vlastito dete van porodinog konteksta, bolje razumeju proces vaspitanja
i obrazovanja i razvoj deteta, stiu vetine prezentovanja onoga to misle, a za mnoge od njih
komuniciranje putem elektronskog dnevnika je prvi korak informatikog opismenjavanja.
Veliku pomo elektronski dnevnik e pruati roditeljima i nastavnicima za rad sa decom sa
smetnjama u razvoju, za iji razvoj je potrebna vea podrka i veoma esta, svakodnevna
komunikacija, to e u mnogome olakati i roditeljima i nastavnicima. Nastavnici imaju
priliku da bolje upoznaju uenike u porodinom kontekstu, lake i temeljnije prepoznaju i
reavaju probleme sa uenicima, imaju veu podrku, razumevanje i uvaavanje od strane
roditelja, razvijaju sopstvene socijalno-komunikacijske vetine, razvijaju pozitivniji odnos sa
uenicima i imaju mogunost blagovremene reakcije u sluajevima zanemarivanja ili
zlostavljanja uenika. Ukoliko uenika zanemaruju roditelji nastavnik to moe primetiti
ukoliko due vreme ne dobija nikakve povratne informacije od roditelja, to e biti dovoljan
znak da je potrebno na neki drugi nain kontaktirati roditelje. Sve navedene prednosti
elektronskog dnevnika dovodie postepeno do pozitivnih promena i kod nastavnika i kod
roditelja i to je najvanije kod uenika. Jedini problem i prepreka u tome moe biti
nedostatak finansijskih sredstava za implementaciju programa u kole. Imajui u vidu
sveukupan znaaj elektronskog dnevnika preporuka kolama je da upoznaju Savete roditelja
sa prednostima ovog programa koji moe doneti odluku da ueniki dinar bude upotrebljen u
ovu svrhu.
LITERATURA:
[1] DiLalla, L.F. et al. (1988): Aggression and delinquency: family and
environmental factors, Journal of Youth and Adolescence, Vol.17, 233246.
[2] Eccles, J.S.&R.WRoeser (1999) School and community influences on human
development; in M.H.Bornstein&M.E.Lamb(eds.): Developmental psychology:on
advanced textbook 503-554.
[3] Jovanovi, M. (2006), Elektronski dnevnik, Zbornik radova sa konferencije Tehnika i
informatika u obrazovanju, aak.
[4] Miloevi N. (2002) Uticaj saradnje porodice i kole na socijalno ponaanje i kolsko
postignue uenika, Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja br.34 (193-212).
Beograd. Institut za pedagoka istraivanja.
[5] Pedagoka enciklopedija (1989) Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd.
[6] Simons, R.L., J.F. Robertson & W.R. Downs (1989): The nature of association
between parental rejection and delinquent behavior, Journal of Youth and
Adolescence, Vol. 18, 297310.
[7] evkui S., Miloevi, N. (2004) Da li uspean nastavnik vaspitava kao dobar
roditelj, Zbornik instituta za pedagoka istraivanja, br. 36 (188-203), Beograd
[8] www.edukativni-centar.big.ba
[9] www.mycity.rs
693


UDK: 37.042: 004
Struni rad
PRIMENA RAUNARA I TEHNIKE U NASTAVI FIZIKOG

VASPITANJA U MLAIM RAZREDIMA OSNOVNE KOLE
Slavica Dimitrijevi1
Rezime: Sve je vea primena raunara u obrazovanju, ali je jo uvek uoljivo odsustvo
raunara i tehnike u nastavi fizikog vaspitanja. U ovom radu autor navodi i analizira
vanost postojanja baze podataka kreirane u Access-u, koja bi bila polazna osnova u radu
uitelja (nastavnika) koji realizuje nastavu fizikog. Rezultati testiranja motorikih
sposobnosti i procene fizikog razvoja dec iz ove baze bili bi blagovremeno dostupni
roditeljima u vidu odtampanih izvetaja (Reports), koje bi uenici odlagali u svoje
registratore. Baza bi imala veliki znaaj za kolu u procesu evaluacije nastave fizikog
vaspitanja i samoevaluacije uenikih postignua. Pored raunara, ije bi mesto bilo u
fiskulturnoj sali, nastava bi mogla biti unapreena upotrebom kamere i video projektora,
koji bi se implementirali u nastavni proces. Autor navodi primere praktine primene
tehnike u cilju poveanja efikasnosti nastave fizikog vaspitanja koji bi dali doprinos u
ostvarivanju postavljenih ciljeva i oekivanih ishoda predvienih kolskim programom.
Kljune rei: fiziko vaspitanje, razredna nastava, efikasnost, Access
APPLICATION OF COMPUTERS AND THE TECHNIQUES IN

PHYSICAL EDUCATION (P.E.)TEACHING IN THE YOUNGER
GRADES OF ELEMENTARY SCHOOL
Summary: The greater use of computers has been applied in education more and more, but
still noticeable is a lack of computers and the techniques in physical education (P.E.)
teaching. In this paper, the author states and analyzes the importance of databases created
in Access computer program, which would be the starting point in the work of teacher who
carries out P.E. The results of testing the motor skills and assessment on the physical
development of children would be available promptly to parents in the form of the printed
reports (Reports) out of this database, which the students would put into their registers.
The database would have great significance for the school in the process of evaluation of
P.E. teaching and self-evaluation of students' achievement. In addition to computers, which
would be placed in the gym, the teaching could be improved by using cameras and video
projectors to be implemented in the teaching process. The author states the examples of
practical application of the technique in order to increase the effectiveness of P.E. teaching
which would give contribution in achieving the scheduled objectives and the expected
1
Slavica Dimitrijevi, student magistarskih studija na Uiteljskom fakultetu u Uicu, O Stari grad,
Gradska 1, Uice, E-mail: dimitrijevicg73@neobee.net
Slavica Dimitrijevi
outcomes in the planned school program (Curriculum).

Key words: physical education (P.E.), classroom teaching, effectiveness, Access.
1. UVOD
Nagli razvoj savremene informatike i tehnike i njihova primena prisutni su u svim
sferama ivota u obrazovanju, a pre svega u nastavnom procesu. Manjkavost je jo uvek
uoljiva odsustvom raunara i tehnike u nastavi fizikog vaspitanja.
Nastava je jedinstven vaspitno-obrazovni proces u kome se istovremeno usvajaju znanja,
vetine i navike, formiraju psihofizike sposobnosti, izgrauju pozitivni kvaliteti linosti
(imlea, P., 1971). Nastava egzistira na postojanju tri faktora: uenika (vaspitanika),
sadraji nastave i uitelja (nastavnika), koji su meusobno zavisni. Uitelj svojom
strunou, motivisanou i zainteresovanou primenjuje metode i oblike rada sa ciljem
vaspitno-obrazovnog transformisanja uenika. On to ini posredstvom sadraja nastave kao
okvirom nastavnog procesa. Koliko se uitelj uspeno slui didaktikim pravilima ili
principima, a takoe uspeno planira nastavni proces od ega, u znatnoj meri, zavisi
njegova efikasnost. Efikasnost nastave fizikog vaspitanja e se svakako poveati ako
uitelj bude motivisao uenike na fiziku aktivnost i vebanje, pratio rezultate nastavnog
procesa i teio usavravanju nastavnog procesa. Efikasnost nastave fizikog vaspitanja , u
velikoj meri, zavisi od metoda i oblika rada na asovima fizikog vaspitanja (Vinji, D. i
sar., 2004)
Da bi se poveala efikasnost nastave fizikog vaspitanja uvedeni su lini kartoni, pomou
kojih uitelj ili nastavnik fizikog vaspitanja prati telesni razvoj (merenjem telesne visine i
telesne mase dece), razvoj njihovih motorikih sposobnosti (meren je primenom
motorikih testova za sagledavanje: brzine, snage pojedinih regija tela, opte snage i
flrksibilnosti-vitosti), kao i ukupnog zdravstvenog stanja (analizom podataka sa
sistematskog pregleda uenika). Upravo ove tri dimenzije uitelj je u obavezi da prati i da
na osnovu analize dobijenih podataka individualizuje nastavu i unapreuje svoj rad
podiui efikasnost nastave fizikog vaspitanja. Najea primena u praksi ovih kartona je
da se odradi nametnuta obaveza, a retko kada su dobijeni podaci stvarno analizirani i
stavljani u slubu osnove za planiranje daljeg nastavnog rada. Kako je ova obaveza
obavljana jedanput ili eventualno dva puta godinje, prolazila je vie kao in merenja i
testiranja i na nju se zaboravljalo do sledee godine. Testirani uenici i njihovi roditelji nisu
imali priliku da u pisanoj formi vide rezultate merenja, pa su ih onda uenici i brzo
zaboravljali, a roditelji moda nikada nisu ni znali da je neko pratio fiziki i motoriki
razvoj njihovog deteta.
2. KREIRANJE BAZE U ACCESS-U
Osavremenjivanje nastave, razvoj raunarske tehnike, primena tehnike u nastavi i
obrazovanje nastavnog kadra za njihovo korienje omoguava da se olaka zapisivanje i
pamenje tj. uvanje podataka iz nastavnog procesa. Upotrebom raunara u nastavi
fizikog vaspitanja navedena pedagoka dokumentacija bi u svakom sluaju bila dostupnija
svima: ueniku, njegovom roditelju, pedagogu i svakom drugom strunom saradniku, a u
mnogome bi se uitelju (nastavniku) olakao rad i praenje postignua uenika. Miljenja
smo da bi lini kartoni u potpunosti ostvarili svoj cilj, odnosno bili u funkciji zbog koje su i
uvedeni u nastavni proces ako bi bili zapisivani u elektronskoj formi.
695
Slavica Dimitrijevi
Naime, upisom deteta u prvi razred osnovne kole uenik bi dobio svoje mesto u
elektronskoj bazi podataka koja bi bila napravljena u Access-u (Sl.1 i 2).
Slika 1: Izgled prozora u Access-u nakon kreiranja Baze i svih tabela

Ova baza bi obuhvatala:
Opte podatke o ueniku (ime i prezime, pol, JMBG, ifru uenika, datum roenja i
godime starosti deteta izraene u decimalnom zapisu sa jednom decimalom i to u trenutku
merenja, naziv kole i mesto)
Podatke o ukupnom zdravstvenom stanju (dranje glave, dranje ramena, oblik
grudnog koa, dranje lopatica, bone krivine kimenog stuba, skolioze; dranje prednjeg
zida trbuha, oblik nogu i dranje stopala)
Ovde se mogu navesti neke pojedinosti, koje karakteriu dete (npr. nain
motivacije, drueljubivost, afiniteti, itd.) ili neke sugestije koju je izrekao
roditelj prilikom razgovora sa pedagogom ili uiteljem (hronina bolest i
sl.), koja bi bila od velike koristi uitelju (nastavniku).
Podatke o telesnom razvoju (telesna visina, duina ruke, duina goge, irina ramena,
irina karlice, telesna masa, obim grudnog koa, obim podlaktice, koni nabor nadlaktice,
koni nabor trbuha i koni nabor lea)
Podatke o razvoju motorikih sposobnosti ( za brzinu: tranje na 30 m iz visokog
starta; za eksplozivnu snagu miia nogu: skok u dalj iz mesta; za snagu ruku i ramenog
pojasa: izdraj u zgibu; za optu snagu: bacanje medicinke (2kg); za savitljivost (vitost):
duboki pretklon na klupici).
Podatke o proceni sportsko-tehnikog obrazovanja, koje je uvoenjem obaveznih
sportskih aktivnosti neophodno pratiti i unapreivati (srednje ocene sa kriterijumom
ocenjivanja iz: atletike, gimnastike, ritmike gimnastike, vebe na spravama i odabranog
sporta)
Evidencija o prisustvu nastavi i odnos uenika prema fizikom vebanju (ovaj
segment je neophodno pratiti jer bitno utie na formiranje krajnje ocene iz fizikog
vaspitanja, poto je poznato da svi uenici nemaju u istom procentu razvijene genetske
696
Slavica Dimitrijevi
potencijale i ne ulau isti napor pri realizaciji odreenog motorikog zadatka to svakako
treba evidentirati)
Stavove uenika o procenjivanim sposobnostima i uopte o nastavi fizikog
vaspitanja (odnose se na potekoe pri obuavanju i merenju, kao i sugestije i predloge
upuene uitelju-nastavniku9
Stavove roditelja o procenjivanim sposobnostima i uopte o nastavi fizikog
vaspitanja (roditelji dobijaju priliku da nakon analize podataka o sposobnostima svog
deteta iznose stavove, miljenja i sugestije o dobijenom izvetaju kroz upitnik, a u krajnjem
se unapreuje saradnja na relaciji roditelj uitelj)
Zapaanja nastavnika u vezi sa procenjivanim sposobnostima, potekoama u radu
kao i napomene za svakog uenika
Slika 2: Pregled svih tabela u Bazi i njihove veze (odnosi)

Nakon obavljenog testiranja uenici bi dobijali odtampane rezultate u vidu izvetajaReports (Sl.3 i 4) zavisno od toga ta je procenjivano: telesni razvoj, merene motorike
sposobnosti, sportsko-tehniko obrazovanje, evidentirano prisustvo i odnos prema nastavi
fizikog ili podatke sa sistematskog pregleda. Svaki uenik imao bi svoj dnevnik (oblika
registratora sa mehanizmom) u koji bi dodavao redosledom rezultate nakon svakog merenja
i procene motorikih sposobnosti i sportsko-tehnikog obrazovanja. Registratori uenika, za
razliku od linih kartona, uvek bi bili na raspolaganju ueniku, koji esto ima elju da svoje
rezultate uporedi sa rezultatima svojih drugova-vrnjaka. Povratna informacija o
postignutim rezultatima, koja je redovna i blagovremena, bila bi dodatna motivacija i
stumulans ueniku za jo boljim, redovnijim i istrajnijim vebanjima kako bi se popravili
postignuti rezultati.
Roditelji uenika imali bi mogunost da rezultate svoje dece saznaju odmah nakon procene
i da uz odtampan izvetaj o postignuu deteta, uporede dobijene vrednosti sa prosenim
697
Slavica Dimitrijevi
vrednostima deaka i devojica tog uzrasta u Srbiji (koje bi uenici stavljali u svoje
registratore i davali roditeljima na uvid.)
Slika 3: Odabir polja (iz kreiranih tabela)

za izvestaj ucenika
Slika 4: Kreiranje izvestaja za registratore
Ukoliko je potrebno ove informacije mogu se proslediti roditeljima E-mailom (Sl. 5) i time
e se eliminisati svaka vrsta neupoznavanja roditelja sa postignuima uenika.
Slika 5: E-mail za roditelje

Sve napred navedeno sitnim, ali sigurnim koracima vodi uenika ka postizanju krajnjeg
cilja: formiranje veoma vanih navika redovnog fizikog vebanja i samostalnog praenja i
698
Slavica Dimitrijevi
unapreivanja svojih sposobnosti u cilju ouvanja sopstvenog zdravlja negujui zdrav nain
ivota i unapreujui i ugraujui ove navike u svoju fiziku kulturu.
3. UPOTREBA TEHNIKE U NASTAVI
Raunar bi se upotrebljavao i kao nastavno sredstvo neposredno u nastavnom procesu i
imao bi veliki znaaj kada kastavu fizikog realizuju uitelj, koji je neposredno pred
penzijom (stariji uitelj). Naime, poznato je da se nastava fizikog u mlaim razredima,
najee svodi na igre Izmeu jedne vatre, za mlau i Izmeu dve vatre za stariju
decu, jer time uitelj za kratko vreme uspe da organizuje sve uenike da uestvuju u igri,
koja nije ni muka ni enska. Nastavne jedinice koje su planirane kolskim programom
najee se ne realizuju u potpunosti, pa ponekad razlog ne moraju da budu godine uitelja,
ve nemogunost adekvatnog izvoenja odreenih elemenata sporta (gimnastikih ili vebi
na spravama...) i motorikih zadataka.
Upotrebom raunara i video bima ovaj nedostatak bi bio koliko toliko upotpunjen.
Projekcijom adekvatno izvedenog gimnastikog elementa ili nekog drugog motorikog
zadatka uz detaljno verbalno objanjenje uitelja i insistiranje na pravilnom izvoenju
omoguilo bi se uitelju da realizuje sve zadatke predviene kolskim programom, a uenik
bi imao ansu da se oproba, izvede i proveri sve svoje sposobnosti i mogunosti.
Ukoliko odreeni zahtevi predstavljaju potekoe u izvoenju, tada bi upotreba kamere i
snimanje naina izvoenja bilo svakako od koristi ueniku da bi mogao i sam da sagleda
sebe i stvori predstavu o tome kako izvodi, gde grei i kako moe da ispravi greku. Svaka
ispravka i ponovno izvoenje takoe moe biti zabeleeno kamerom i posluiti kao
motivacija ueniku da polako, ali sigurno ispuni zahtev )na zadovoljavajui nain) u
potpunosti.
Upotreba muzike u pripremnom delu asa, koji se odnosi na vebe oblikovanja, motivisala
bi uenike i bila u funkciji podizanja raspoloenja i dinamike izvoenja vebi.
Sve napred navedeno govori da bi prisustvo i primena raunara i tehnike u fiskulturnim
salama bili svima od neprocenjivog znaaja.
4. ZAKLJUAK
Sve napred navedeno govori da bi prisustvo i primena raunara i tehnike u fiskulturnim
salama svima: ueniku, uitelju, roditelju bili od neprocenjivog znaaja. Pored toga to bi
uitelj (nastavnik) mogao svakoga asa da evidentira pojedinosti i zapaanja, da ih
prosleuje roditelju i tako unapreuje saradnju, postigao bi se krajnji cilj unutranje i
spoljanje evaluacije nastave fizikog vaspitanja. Time bi uitelj (nastavnik) i drugi u koli
mogli da prate ostvarivanje ciljeva i zadataka i predvienih aktivnosti uenika i nastavnika
predvienih kolskim programom.
5. LITERATURA
[1] Vinji, D., Jovanovi, A., Mileti, K: Teorija i metodika fizikog vaspitanja, Fakuttet
sporta i fizikog vaspitanja Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2004.
[2] imlea, P: Pedagogija, Pedagoko-knjievni zbor, str.238, Zagreb, 1971.
[3] http://office.microsoft.com/access
699


UDK: 37.018.43
Struni rad
TELEVIZIJA U SISTEMU UENJA I OBUKE NA DALJINU1

Miroslava Risti 2
Rezime: Cilj ovog rada je da ukae na obrazovne potencijale instrukcione televizije. U

radu se razmatra koncep instrukcione televizije sa osvrtom na njene prednosti i nedostatke .
Na osnovu analize teorijske literature i dokumenata izdvojili smo najznaajnija iskustva
zemalja kao to su: Japan, Velika Britanija, Kanada i Amerika. Instrukciona televizija
moe obezbediti kvalitetnu nastavu i obuku pod uslovom da se angauju najbolji strunjaci,
pripreme kvalitetni nastavni sadraji i na adekvatnan nain upotrebe raspoloiva
didaktiko-metodika i tehnoloka sredstava.
Kljune rei: Televizija, nastava, uenje, obuka, uenje na daljinu.
TELEVISION IN THE SYSTEM OF DISTANCE LEARNING AND

TRAINING
Summary: The aim of this paper is to present the educational potential of instructional
television. In this paper we will discusses the concept of instructional television, point to
the advantages and disadvantages. Based on the analysis of theoretical literature and
documents, we presented the most important experiences of countries such as Japan, the
United Kingdom, Canada and America. Instructional television can provide a quality
education and training if the following conditions are met: the best experts are engaged,
the instructional content is prepared to a god quality, and didactic and technological
resources are applied appropriately.
Key words: Television, teaching, learning, training, distance learning,
1.
UVOD
Potrebe za uvoenjem metoda i tehnologija uenja na daljinu u nastavi i obuci su velike. U

naoj sredini, bez obzira na pojedinane pokuaje, uoava se rastua potreba za sistemskom
implementacijom nastave i obuke na daljinu u cilju pruanja novog kvaliteta obrazovnog
procesa. Pod novim kvalitetom podrazumevamo intenzivniju i jednostavniju komunikaciju
izmeu mentora i polaznika kao i polaznika meusobno, laku dostupnost i bolji kvalitet
1
Rad predstavlja deo istraivanja u okviru naunoistraivakog projekta Uiteljskog fakuleta evidencioni broj
149050D, za period 2006-2010. Projekat se realizuje uz finansijsku podrku Ministarstva nauke i zatite ivotne
sredine.
2
Dr Miroslava Risti, Uiteljski fakultet Univerziteta u Beogradu, Kraljice Natalije 43, Beograd,
E-mail: miroslava.ristic@uf.bg.ac.rs
Miroslava Risti.
obrazovnih materijala, omoguavanje individualnog praenja rada svakog polaznika kao i

mogunost uvoenja novih, interaktivnih tehnologja.
Postoji vie definicija uenja na daljinu. Uenje na daljinu (engl. Distance learning) ili
Uenje na daljinu, kao instrukcioni naina rada, odvija se kada predava student nisu na
istom mestu. Odvija se putem dopisnih studija, audio, video i raunarskih tehnologija
(Keegan, Garrison and Shale 1990). U radu e biti korien jedinstven pojam student, koji
e se odnositi na korisnike sistema uenja na daljinu koji mogu biti uenici, studenti i
zaposleni kao i pojam nastavnik koji e se odnositi na uitelje, nastavnike, mentore ili
tutore u sistemu uenja na daljinu. Ameriko udruenje za uenje na daljinu (The United
States Distance Learning Association) ovaj pojam definie kao dostizanje znanja i vetina
kroz dostavljene informacije i uputstva primenom razliitih tehnologija i formi uenja na
daljinu. Jedna od definicija, koja jednostavno i dobro odreuje pomenuti pojam glasi:
Uenje na daljinu je sistem i proces povezivanja polaznika sa distribuiranim obrazovnim
resursima.
Uenje na daljinu doivljava kvalitativni skok i sve vee prihvatanje razvojem savremenih
informaciono-komunikacionih tehnologija, posebno razvojem servisa Interneta. Sve je vie
obrazovnih ustanova i organizacija koje nude kurseve i obuku zaposlenih na daljinu.
Pregled saoptenih istraivanja na meunarodnim konferencijama ukazuje da se broj radova
sa ovom tematikom ne smanjuje. Naprotiv, interesovanje za ovu temu kontinuirano raste.
Vano je napomenuti, to smo istakli i u jednom ranijem radu, da klju uspeha uenja na
daljinu poiva na sistemskom pristupu koji obezbeuje uslove za njegov razvoj i
omoguava prepoznavanje svih elemenata uenja na daljinu kao i njihove odnose. Posebno
treba naglasiti pedagoke aspekte tehnologije koja se koristi i interakciju izmeu
nastavnika, studenta, sadraja i tehnologije kao i da voenje nastave na daljinu snano
zavisi od mentora pri emu je njegova uloga nikada nije bila dinaminija i sloenija (Risti,
2009).
Postoje brojni primeri uspene primene instrukcione televizije u sistemu obuke i uenja na
daljinu. Iz tih razloga nakon pokuaja definisanja i davanja optih karakteristika o
instrukcionoj televiziji u nastavku e biti neto vie rei o sistemima instrukcione televizije
jer oni zasluuju posebno elaboriranje upravo sa stanovita znaaja koji u savremenom
drutvu imaju.
2. INSTRUKCIONA TELEVIZIJA PREDNOSTI I NEDOSTACI
Instrukcionu televiziju prema navodima iz dokumenta Instructional Television
(http://www.uidaho.edu/eo) moemo definisati kao efikasan sistem uenja na daljinu koji
moe biti integrisan u nastavni proces na tri osnovna naina:
Nastavna jedinica programi koji se odnose na posebnu na stavnu jedinicu koja ima
svoj uvod (u kome se studenti pripremaju za rad), glavni deo za obradu nove grae,
opti pregled i zakljuna razmatranja.
Nastavna tema - serija programa koju ini niz nastavnih jedinica u okviru nastavne
teme.
Nastavna oblast (kurs) vie serija programa koji ukljuuju niz od nekoliko
nastavnih tema u okviru godinjeg nastavnog plana i programa.
Instrukciona televizija moe biti pasivna (jednosmerna) ili interaktivna (kada je
701
Miroslava Risti.
omoguena dvosmerna komunikacija).

Jednosmerna instrukciona televizija obino ukljuuje predhodno snimljene programe
koji se distribuiraju putem videokaseta ili putem telekomunikacionih medija (zemaljsko i/ili
satelitsko emitovanje).
Interaktivna ili dvosmerna instrukciona televizija podrazumeva dvosmernu
komunikaciju izmeu studenta i nastavnika. Kao to je istaknuto u jednom ranijem radu
(Mandi D., Risti M., 2006: 195) sa aspekta primene interaktivne televizije u obrazovanju
i obuci posebno su znaajne tri osnovne karakteristike:
digitalizacija digitalni signal je neosetljiv na smetnje pa tako daje kvalitetenu sliku
bez uma (snega) i drugih smetnji. Pored kvalitetnog prenosa slike i zvuka mogue je
prenositi teletext i jo mnogo drugih informacija kako o samom programu tako i
posebnih koje su u funkciji potreba studenata i nastavnika.
interaktivnost oznaava mogunost da student komunicira sa dobavljaem usluga
ITV birajui sadraje kao i mogunost da sarauje sa ostalim studentima koji su u
nastavi ili obuci.
personalizacija - ITV moe da prilagodi program odreenoj ciljnoj grupi i pojedincu
tj. korisnik intreaktivne televizije moe birati sadraje prema svojim interesovanjima i
u skladu sa predznanjima.
Posebno je potrebno istai da uspeh interaktivane televizija u uenju i obuci lei u
sistemskom pristupu. Sistemski pristup instrukcionoj televiziji predstavlja sloeni
organizacioni sistem sastavljen od mnogo razliitih elemenata koji deluju kao podsistemi.
Ako svaki od podistema (pedagoki, tehnoloki, korisniki, podsistem za vrednovanje,
upravljenje, podrku, etiki aspekt i podsistem insitucija) funkcionie instrukciona
televizija moe ponuditi ponuditi efikasno, kvaliteno, zanimljivo, interaktivno i jedinsteno
iskusvo nastave, uenja i obuke. Od izuzetne je vanosti da nastavnici i studenti budu
obueni za rad u ovakvom okruenju.
Na osnovu vie rezultata istraivanja sintetizovali smo osnovne prednosti i nedostatke
instrukcione televizije.
Prednosti instrukcione televizije su:
najvei deo populacije gleda televiziju i ona im je kao medij veoma poznata Prema
Lemi D. (2008), televizija je jedan od najznaajnijih inilaca socijalizacije u naem
dobu;
prilikom kreiranja programa mogu se angaovati najbolji strunjaci iz pojedinih oblasti
da odre jedno ili seriju predavanja koja se snimaju i emituju. Prilikom pripreme
programa mogu se upotrebljavati sva raspoloiva didaktiko-metodika srestva ime se
obezbeuje kvalitet prezentovanja nastavnih sadraja na najviem nivou;
kompleksni ili apstraktni koncepti predstavljeni kroz vizuelnu simulaciju mogu se
pribliiti korisnicima;
pribliavanje nepoznatih i novih predela (mesec, zaboravljene zemlje, prostor vidljiv
samo kroz soivo mikroskopa, simulacije);
brisanje vremenskih i prostornih granica (dogaaji iz razliitih epoha i sa razliitih
prostora se mogu prezentovati kao da se deavaju ovoga trenutka);
unoenje ivotne neposrednosti i uverljivosti;
efektnost pri uvodu u nastavni rad, izvoenju zakljuaka i pregledu odreenih
pojmova;
702
Miroslava Risti.
moe biti efikasno motivaciono sredstvo.

Program instrukcione televizije moe obezbediti kvalitetnu nastavu i u veoma
udaljenim mestima, pomoi osobama sa posebnim porebama i zaposlenima. (Mandi
D., Risti M., 2006)
Vano je podvui da samo briljivo planiran instrukcioni program moe dati oekivane
rezultate. Pri planiranju programa treba voditi rauna o prikazu, obrzirom na sam medij,
to znai vie prikaza manje rei. Naime instrukciona televizija treba da koristi: sekvence
kojima e da prikae stvari onakvim kakve jesu i da olaka njihovo razumevanje; dijagrame
kojima e ilustrovati srodstva, odnose i organizaciju pojmova; grafike, tabele i karte za
sumiranje informacija. Korisnicima instrukcione televizije (bilo da su studenti ili zaposleni)
mogu biti demonstrirane one sposobnosti koje treba da zadobiju ili prezentovani primarni
izvori materijala za analizu (npr. umesto odlaska na teren moe se pogledati instrukcioni
film). Na pomenuti nain se mogu pratiti i eksperimenti, koji se ne mogu esto ponavljati
(bilo da su oni skupi ili opasni).
Pored navedenih prednosti instrukciona televizija ima i svoje nedostatke:

emitovanje kvalitetene instrukcione televizije je skupo;
video produkcija trai dosta vremena, skupu savremenu opremu i specifine uslove
rada;
esta je potreba za visokospecijalizovanim kadrovima, opremom i uslovima;
esto se pristupa prosenom studentu pri emu su zanemarene osobe sa posebnim
potrebama;
ogranienja izazvana neodgovarajuom interakcijom;
svaka druga produkcija instrukcione televizije, osim profesionalne deluje amaterski;
jednom kreiran instrukcioni program se teko menja i aurira.
Zbog svog bogatog iskustva kao i postignutih rezultata za nas su od posebnog znaaja
iskustva iz Japana, Velike Britanije, Kanade, i Amerike. Televizijski sistemi u ovim zemljama
se razlikuju po mnogim kriterijumima kao to su: organizacija koja se stalno usklauje sa
drutveno-ekonomskim prilikama; cilj programa, nain isporuke programa i dr. Ono to je
zajedniko svima je da je televizija pokrenula novu generaciju uenja na daljinu.
3. OSVRT NA POSTOJEA ISKUSTVA
Japansko iskustvo - Otvoreni univerzitet
U svetu postoje razliiti televizijski sistemi koji vre isporuku obrazovnih programa. Oni se
razlikuju po svom cilju, organizaciji i vrsti. Osnivanje Otvorenog univerziteta u Japanu,
The University of the Air, zapoelo je 1967. godine na osnovu istraivanja o mogunosti
upotrebe radija i televizije za specijalizovanje oblike obrazovanja u nameri da se odgovori
na potrebu za permanentnim obrazovanjem, prevaziu granice tradicionalnog univerziteta i
da se proiri obrazovna ponuda. Rezultati istraivanja inicirali su osnivanje Nacionalnog
instituta za multimedijsko obrazovanje 1978. godine. Otvoreni univerzitet u Japanu
osnovan je 1983. godine, probno emitovanje programa zapoelo je godinu dana kasnije.
Upis studenata i redovno emitovanje programa zapoelo je 1985. godine.
Upravljaku strukturu univerziteta pored direktora ine: vii savetodavni odbor, dva
revizora (kontrolora), est stalnih i tri povremena lana upravnog vea i predsednik.
Otvoreni univerzitet ima etiri odeljenja: 1) odeljenje za naunoistraivaki rad
703
Miroslava Risti.
menadment i finansije; 2) odeljenje za nastavu, centre za studiranje i biblioteke;

3)odeljenje za produkciju programa i 4) odeljenje za emitovanje programa.
The University of the Air putem radija ili televizije program emituje 18 sati dnevno.
Samostalno uenje je pored programa podrano i prateim tampanim materijalima.
Ciljevi za osnivanje i rad Otvorenog univerzita su:
da se omogui sticanje znanja irokom broju stanovnitva u okviru procesa
permanentnog obrazovanja,
da se svim diplomcima srednje kole obezbedi fleksibilan i inovativan pristup
obrazovanju,
da se sarauje sa drugim univerzitetima, iskoriste sve prednosti nove obrazovne
tehnologje i stvori sistem visokog obrazovanja koji prati potrebe savremenog
drutva.(Takayoshi , Hiroyuku, 2000: 3)
Organizacioni model Otvorenog univerziteta, prikazan na slici 1., poiva na saradnji
nekoliko institucija kao to su: Nacionalni institut za multimedijsko obrazovanje, TV
kompanija Sky Perfect, drugi univerziteti (drutveni i privatni) i centri za studiranje. (Risti
M., 2004.)
Slika 1: Organizacioni model Otvorenog univerziteta (University of the Air)

Produkcija programa na Univerzitetu se vri u saradnjni sa strunjacima Nacionalnog
instituta za multimedijsko obrazovanje i profesora Univerziteta. Postoje tri osnovne grupe
programa: 1. programi kurseva; 2. specijalna predavanja; 3. programi za izvetaje; 4.
programi za obavetenja. Profesorski kadar u saradnji sa reiserom programa razmatra sve
aspekte produkcije programa (slika 2.) koja je bazirana na predavanjima kursa, ukljuujui
filmske i grafike elemente.
704
Miroslava Risti.
Slika 2: Prikaz procedure programske produkcije

Na Otvorenom univezitetu u jednoj akademskoj godini emituje se 315 kurseva. Svaki
semestar traje 15 nedelja u toku kojih svaki kurs ima 15 emisija. Svaka emisija traje 45
minuta. Proputenu emisiju studenti mogu pratiti na video zapisu u nekom od 50 cenatra za
studiranje. Centri za studiranje, koji se nalaze po celom Japanu obezbeuju ispite i
konsultacije licem u lice, korienje biblioteke i medijateke (u kojoj mogu pratiti
proputene emisije i dr.).
Emitovanje programa iz studija Otvorenog univerziteta vri se zemaljskim i satelitskim
putem tako da ga je mogue pratiti u itavoj zemlji. Zemaljsko emitovanje obezbeuju
stance Tokio i Makabai, dok se satelitsko emitovanje vri preko satelitskog sistema
JCSAT-3. Program Otvorenog univerziteta takoe predstavlja deo usluga dobavljaa
kablovke televizije.
Konstantna ulaganja u razvoj i primena inovacija, pre svega iz oblasti uenja na daljinu;
izlazak u susret sa zahtevima industrije kao i saradnja sa brojnim institucijama meu
kojima su AAOU (Asian Association of Open Universities) i ICDE (International Council
for Open and Distance Education) je urodio plodom. Broj studenata Otvorenog univerziteta
od 1985. do 2000. godie se poveao sa 17 038 na 81 258. Danas Otvoreni univerzitet u
Japanu ima 348 zaposlenih, oko 90 000 studenata i budet od preko 170 miliona Y.
Britansko iskustvo - BBC2 i Otvoreni univerzitet
Najvee iskustvo kada je u pitanju instrukciona televizija i televizijski kursevi ima najstariji
Otvoreni univerzitet (The Open University) iz Velike Britanije. Pod sloganom Ovaj
Univerzitet dolazi Vama, Otvoreni univerzitet je ustanovljen 1969. godine sa seditem u
Milton Kejnu. Od osnivanja do danas na ovom Univerzitetu se obrazovalo preko dva
miliona studenata.
Kursevi na Otvorenom univerzitetu se dizajniraju za uenje od kue. Za veinu kurseva
posebno su napisani udbenici koji su najee povezani sa drugim sredstvima i medijima
705
Miroslava Risti.
za uenje (radio, televizija, audio-video trake, pribor za eksperimente od kue, obrazovni

raunarski softver). U funkciji unapreenja studiranja i podizanja kvaliteta znanja mnogi
kursevi ukljuuju televizijske programe koje za potrebe Univerziteta emituje BBC2.
Programi ove televizijske kue u svetu su poznati po brojnim nagradama za produkciju
obrazovnog programa i koriste se van granica svoje zemlje.
Otvoreni univerzitet iz Velike Britanije stremi pribliavanju tri glavna obrazovna trenda:
obrazovanju odraslih, emitovanju obrazovnog programa i irenju obrazovnog egalitarizma.
Cilj Otvorenog univerziteta je da omogui uenje i obuku svima.
U svojoj velikoj ponudi BBC nudi programe koje druge televizijske kue nemaju,
promoviui uenje kroz kurseve iza kojih stoji saradnja sa mnogobrojnim institucijama
kao to su kulturne i industrijske. Pored zaista velikog broja nagrada, emisije BBC-a u
kojima konaktira i preko 17 000 ljudi, dobile su priznanje Parlamenta. Treba rei da je
uspeh Otvorenog univerziteta izazvao veliko interesovanje i sigurno je zasluan za upotrebu
i razvoj obrazovne televizije i u drugim zemljama.
Kanadsko iskustvo
Poeci primene obrazovne televizije u Kanadi vezuju se za provincije Ontario i Alberta.
Vlada pokrajne Alberta 1973. godine osniva Korporaciju za obrazovne komunikacije
Alberte (ACCESS) koja posle tri decenije rada prerasta u samostalnu televizijsku mreu.
Nacionalna obrazovna televizija CLT (Canadian Learning Television), nastala je 1999.
godine i pokriva sve nivoe obrazovanja: predkolsko, srednje struno, vie, visoko kao i
obrazovanje odraslih.
Osnovne odlike obrazovnih televizija, kako navodi D. epanovi (2004) u Kanadi su:
tesna saradnja sa prosvetnim vlastima i ostalim dravnim organima; potovanje koncepta
obrazovanje za sve; zastupljenost formalnog i neformalnog programa; potreba za
kadrovima koji poznaju obrazovanje i televizijski medij; potovanje nacionalnog i
kulturnog interesa zajednice; komercijalni pristup u odnosu na trite materijala za uenje;
potovanje principa informativnosti, zabave, konkurentnosti; promovisanje obrazovanja
kao nacionalnog interesa; intenzivna saradnja sa obrazovnim institucijama; povezivanje sa
nacionalnim i internacionalnim udruenjima slinog usmerenja.
Ameriko iskustvo
Prvi obrazovni televizijski program u Americi je kreiran i emitovan za iroku javnost, kako
navodi Karla Lejn (Carla Lane), 1950. godine. Kada je u pitanju instrukciona televizija
pionir je gradska kola iz ikaga koja je svoj obrazovni program poela da emituje 1951.
godine. Ova kola je omoguila da preko 200 000 uenika dobije diplome usvajanjem
gradiva iskljuivo putem praenja televizijskog programa.
Sedamdesete i osamdesete godine znaajne su po prihvatatnju autentinosti obrazovne
televizije (tj. po prihvatanju televizije kao medija sa svojim posebnim obrazovnim
potencijalima, prednostima i nedostacima) i do poveanja broja organizacija koje proizvode
i emituju obrazovne programe. Sredinom osamdesetih dravna televizijska stanica
prepoznaje obrazovanje odraslih kao svoj primaran cilj i ulae velike napore u tom pravcu.
Treba pomenuti i aktivnosti poznate agencije NASA na ovom polju. Naime, NASA jo
krajem pedesetih postaje zainteresovana za korienje televizije u obrazovne svrhe.
Prepoznavi potencijale instrukcione TV svoj program orjentie prema ciljevima i ciljnim
706
Miroslava Risti.
grupama (deca, uenici, studenti, zaposleni, predavai, mediji). Nekoliko godina kasnije je
formiran CORE - svetski distributivni centar za NASA multimedijalne i tekstualne
materijale. Obrazovni materijali se predavaima isporuuju putem potanskih usluga.
Jedan od ciljeva NASA programa je: motivacija studenata da se bave poslovima iz oblasti
astronomije, fizike, matematike, inenjerstva i tehnologije; obezbediti predavaima
kvalitetan i jedinstven materijal za predavanja; racionalno troiti novac; ukljuiti manje
angaovane predavae, studente i istraivae u svoj program. Stvorena je i NASA TV, koja
je danas dostupna i preko Interneta, sa ciljem da obezbedi ostvarenje postavljenih ciljeva i
pokrivenost svojih aktivnosti (misije svemirskih stanica, vesti iz oblasti aerokosmotehnike i
dr.).
Televizijski sistem Univerziteta u Miigenu se opredelio za instrukcionu televiziju kako bi
mogao da isporui kurseve studentima koji su locirani irom sveta. Student pored indeksa
treba da poseduje: elektronsku adresu, TV aparat, faks, telefon i pristup bibliotekim
izvorima. Za uenje na daljinu Univerzitet koristi tri tehnologije: satelitsku (satelistskim
programom je pokreveno 48 drava), video-konferencije i konferencije za male grupe.
Udruenje telekomunikacione mree Miigen, ini oko sto obrazovnih ustanova koje su
opremljene razliitim multimedijalnim uionicama i salama za video konferencije.Najvea
multimedijalna uionica Univerziteta u Miigenu moe da primi devedeset studenata.
Opremljena je za razliite tipove instrukcione televizije ukljuujui i kurseve na daljinu,
satelitske i kurseve proizvedene za kablovsku distribuciju. Produkcija i distribucija
programa vri se u saradnji sa strunjacima za instrukcionu televiziju i predavaima u
okviru Univerziteta.
Dosadanja iskustva u Srbiji
Prvi televizijski program u Srbiji emitovan je 1956. godine. Organizaciono i koncepcijski
od emitovanja prvog obrazovnog programa.do danas sutinski se nita nije promenilo. Kod
nas se uglavnom iskoriavaju televizijski programi otvorenog kruga sa tendencijom da
zadovolje osnovne potrebe kola i ustanova za obrazovanje odraslih, dece i omladine.
Obino se u odreeno vreme prikazuju emisije tzv. kolske televizije, predavanja iz
odreenih oblasti i informie padagoka javnost o najnovijim dostignuima u pojedinim
oblastima. Meutim, po broju strunjaka koji rade na televizijskim odeljenjima za vaspitnoobrazovne programe, po njihovim strunim profilima, nainima rada i rezultatima koje
postiu ne moemo biti u potpunosti zadovoljni. (Mandi D., Risti M., 2006: 181)
U Srbiji nikad nije osnovana obrazovna TV stanica tj. obrazovni TV studio ili nacionalna
obrazovna TV kao ni televizijski sistem Univerziteta. U razradi raznih vrsta obrazovnih
emisija u njihovoj realizaciji najvie iskustva ima RTS u Beogradu.
U veini razvijenih zemalja postoji TV studio iskljuivo za obrazovne potrebe, dok kod nas
samo mali broj televizijskih kua radi ovu vrstu programa. Televizijskim programom otvorenog
kruga zadovoljavaju se samo osnovne potrebe pojedinaca i obrazovnih ustanova, to potvruje
analiza programske eme aktuelnih televizijskih stanica. Moemo zakljuiti da se produkcijom
obrazovnog programa u naoj zemlji bavi veoma mali broj televizijskih stanica.
4. ZAKLJUAK
Analizirani primeri uspene primene instrukcione televizije u sistemu obuke i uenja na
daljinu ukazuju na neophodnost:
707
Miroslava Risti.
sistemskog pristupa (ako svaki od podsistema koje smo naveli funkcionie,instrukciona

televizija moe ponuditi ponuditi efikasno, kvaliteno, zanimljivo, interaktivno i
jedinsteno iskusvo nastave, uenja i obuke);
potovanja tesne saradnje sa prosvetnim vlastima i ostalim dravnim organima;
potovanje potreba za kadrovima koji poznaju obrazovani sektor i televizijski medij;
potovanje nacionalnog i kulturnog interesa drutvenezajednice;
promovisanje obrazovanja kao nacionalnog interesa;
intenzivne saradnje sa obrazovnim institucijama;
povezivanje sa nacionalnim i internacionalnim udruenjima slinog usmerenja.
Instrukciona televizija nije direktan prenos nastavnog asa iz uionice, ona ukljuuje
temeljnu pripremu, scenario i profesionalnu produkciju. Za veinu kreiranih televizijskih
instrukcionih programa posebno su napisani udbenici koji su najee povezani sa drugim
sredstvima i medijima za uenje (radio, televizija, audio-video trake, pribor za
eksperimente od kue, obrazovni raunarski softver, internet dr.). Instrukciona televizija
moe da obezbediti kvalitetnu nastavu i obuku angaovanjem najboljih strunjaka koji
pripremaju program i dre predavanja kao i upotrebom svih adekvatnih didaktikometodikih i tehnolokih sredstava ime se obezbeuje kvalitet prezentovanja nastavnih
sadraja na najviem nivou.
Televizija danas, u sprezi sa Internetom i interaktivnom televizijom moe da prui

bezgranine kreativne mogunosti u televizijskoj produkciji imajui snaan uticaj na oblast
vaspitanja, obrazovanja i obuke. U Srbiji su ovi potencijali nedovoljno iskorieni jer
sutinska dostignua instrukcione televizije zahtevaju znaajno ulaganje sredstava kako
finansijskih tako tehnolokih i kreativnih.
5. LITERATURA
[1] Lane C. (1989): Evaluation of distance education Telecources, The Education
Coalition.
[2] Lemi D. (2008): Deca i televizija, Clio, Beograd.
[3] Mandi D., Risti M., (2007): Web portali i obrazovanje na daljinu u funkciji
podizanja kvaliteta nastave, Mediagraf, Beograd.
[4] Perry W. (1977): The Open University, Dan Francisco: Jossey-Bass.
[5] Risti M. (2009): Vrednovanje znanja uenika u sistemu e-uenja, u Zborniku radova
Inovacije u osnovnokolskom obrazovanju vrednovanje, Uiteljski fakultet Beograd
[6] Risti M. (2004): Model centra za prouavanje medija i razvoj obrazovanja na daljinu
u Zborniku meunarodnog skupa Komunikacija i mediji, Uiteljski fakultet
Jagodina/Institut za pedagoska istrazivanja. Beograd
[7] epanovi D. (2004): Uloga elektronskih medija u sistemima otvorenog uenja i
obrazovanja na daljinu u Zborniku komunikacija i mediji, Jagodina, str.416-430.
[8] Takayoshi I. and Hiroyuku Y. (2000), The University of the Air, Japan, str.3
[9] The open University of Japan The University of the Air (2010): dostupno na:
http://www.u-air.ac.jp/eng/index.html
[10] The United States Distance Learning Association (2010): dostupno na: www.usdla.org
[11] University of Idaho (1995): Instructional Television, Distance Education at a Glance,
Guide 5, dostupno na: http://www.uidaho.edu/eo
708


UDK: 004.738.5:37
Struni rad
MODELOVANJE WEB PORTALA ZA RAD SA NADARENIM

UENICIMA
Sneana Laketa1
Rezime: Ovaj rad razmatra korienje Web portala u radu sa nadarenim uenicicma. U
prvom delu rada definisani su pojmovi darovitost i kreativnost. Cilj ovog rada i jeste da se
potpunije sagleda pojam darovitosti, ali i da se ponudi predlog kako raditi sa darovitima u
redovnoj nastavi. Modelovanjem odgovarajuih Web portala bilo bi omogueno da
nastavnici raspolau sa obiljem didaktikog materijala, koji mogu koristiti u radu sa
nadarenima, ali i u radu sa ostalim uenicima, u zavisnosti od njihovih individualnih
sposobnosti.
Kljune rei: Web portal, nadareni uenici, kreativnost.
WORKING WITH GIFTED CHILDREN WEBSITE AUTHORING

Summary: This piece considers using a website in working with gifted students. The
concept of ability and creativity is defined in the first part of this piece. The aim of this
piece is to consider the concept of ability fully, but also to make suggestions on how to
work with gifted students within regular school education. By authoring adequate website
the teachers would be provided with abundance of didactic material, which can be used in
work with gifted but also with other students, according to their individual capacities.
The key words: website, gifted students, creativity.
1. UVOD
Vreme u kojem ivimo odlikuje se velikim promenama u nauci i tehnici. Veoma brzo
Internet je postao vodea svetska raunarska mrea sa ogromnim brojem korisnika, a taj
broj se svakoga dana sve vie i vie poveava, tako da se Internet s pravom smatra kao
najvee dostignue ljudskog roda. I kao takav on svoje mesto nesumnjivo mora nai i u
koli.
Duan Stankovi, specijalista Obrazovne tehnologije iznosi sledee miljenje: Razvojem
informacione tehnologije i pojavom Interneta i World Wide Web-a kao njegovog
najpopularnijeg dela otvorile su se mogunosti da se problemi nedostatka didaktikih
1
Sneana Laketa, savetnik i prof. razredne nastave, O Vuk Karadi, Svetosavska 30, 75440
Vlasenica, Republika Srpska, E-mail: snezalaketa@yahoo.com
Sneana Laketa
materijala i odgovarajuih obrazovnih softvera u naim kolama potpuno otklone.

Realizacijom odgovarajuih Web portala bilo bi omogueno da nastavnici raspolau sa
obiljem didaktikog materijala, kojima se mogu koristiti za pripremu i realizaciju nastave
(Stankovi, 2006).
U ovom radu emo pokazati kako se web portal moe koristiti u nastavi, kao didaktiko
sredstvo za rad sa nadarenim uenicima, ali ne samo sa njima, ve i za rad sa svim
uenicima prilagoeno njihovim sposobnostima.
2. DAROVITOST I KREATIVNOST
Darovito dete-obdareno dete jeste dete koje ima visok stepen nekog specijalnog talenta.
Obdarene odlikuje i veoma visoka opta intelektualna sposobnost. Darovitim se smatra ono
dete koje ima specifinu strukturu linosti koje mu omoguava da u jednom ili vie
podruja stvaralatva konstantno ostvaruje natprosene rezultate (Brkovi, 1995).
Kreativnost je sposobnost da se stvore nova reenja problema, nov nain umetnikog izraza
koji su drutveno korisni produkti u irem znaenju: ostvarenje reenja, izraza, proizvoda
koji su novi za individuu (a ne i za druge). Kreativno miljenje je oblik miljenja koji
dovodi do otkrivanja povezanosti na nov i originalan nain, to dovodi do stvaranja novih
produkata reenja problema (Brkovi, 1995).
Vie je faktora koji utiu da jedno dete koje ima za to potencijalne mogunosti - zaista
postane i darovito. Ovde emo izdvojiti samo tri najznaajnija:
1. iznadprosene sposobnosti (IQ),
2. snana motivacija (velika zainteresovanost, izdrljivost, samopouzdanje, postavljanje
visokih standarda, odgovornost za svoj rad),
3. kreativnost (sposobnost kreirati neto novo, fleksibilnost, radoznalost, osetljivost za
pojedinosti i detalje, pronalaenje novih upotreba stvari).
Na neke od ovih faktora ne moemo uticati; ili je taj uticaj minimalan. Inteligencija je neto
to je genetski uslovljeno i na ta se moe vrlo malo uticati. Naime, mi moemo podstcati
razvoj inteligencije samo do one granice koja je postavljena roenjem. Preko te granice se
ne prelazi. Od deteta koje ima prirodni potencijal za visoku inteligenciju, mi moemo
izvui maksimum. Ali, naalost, mogue je da to dete razvije svoj potencijal samo do
proseka, tj. da njegov dar nikada ne doe do izraaja.
Meutim, na sreu postoje i dva faktora gde mi moemo, kao prosvetni radnici, izvriti
presudan uticaj- a to su motivacija i kreativnost kako bismo stimulisali i razvili uenikov
talenat. Pravilnim odnosom prema ovakvom ueniku moemo kod njega probuditi ljubav
prema uenju i saznavanju. Ovakvoj deci je najee dosadno na redovnim asovima, a
dosada je izvor najveih zala. Dovoljno odmerenim i optereenim zadacima, koje emo
prilagoditi njegovim sposobnostima, moemo zaintersovati ovakvo dete. Kreativnost je
takoe neto to se moe stimulisati.
udina-Obradovi smatra da se desna hemisfera mozga- pogotovo centar za kreativnostmoe stimulisati na sledei nain:
1. ukinuti unutranji verbalni monolog stalne obrade sadraja (relaksacija, meditacija,
hipnoza, matanje, miljenje u slikama).
2. neposredno stimulisanje desne hemisfere pomou likovne umetnosti, muzike, uenja
710
Sneana Laketa
putem otkria.
Upravo ovde imamo i odgovor na pitanje kako stimulisati kreativnost kod uenika. Jedini
oblik njihovog posebnog tretmana u dosadanjem obrazovnom sistemu je mogunost da se
ubrzano koluju ili da na srednjokolskom nivou pohaaju specijalizovane srednje kole
kao to su matematika, filoloka i sportska gimnazija.
Ovaj rad nudi mogunost da se takva deca ukljue u redovno obrazovanje, ali da se
promeni pristup i nain rada sa takvom decom. Pod drugaijim pritupom, mislimo na
korienje web portala kao didaktikog sredstva u radu sa darovitim uenicima.
3. ETAPE U PROJEKTOVANJU WEB PORTALA
Projektovanje web portala prolo je kroz vie etapa: prikupljanje materijala, izrada i
priprema grafofolija, zadataka i testova, izrada multimedijalnih prezentacija i
objedinjavanje svega u jedinstveni web portal.
Prikupljanje materijala
Da bismo projektovali web portal, zapoeto je prikupljanje materijala koji je neophodan za
tu svrhu. Materijal je prikupljan u duem vremenskom periodu zato to je nastavna tema,
koja je obraivana, veoma iroka. Tema se obrauje u petom razredu iz predmeta
poznavanje prirode (nastavni plan i program Republike Srpske) pod nazivom ovekov
organizam - glavni delovi tela i njegovih organa i u sebi sadri takoe opirne podteme:
Organi za kretanje, Organi za varenje, Organi za disanje, Organi za izluivanje i koa,
Organi za krvotok, Nervni sistem.
a) Slike i fotografije
Veina fotografija je iz svakodnevnog ivota. Jedan deo fotografija preuzet je sa web
lokacija. Pojedine fotografije skenirane su iz udbenika i iz encikolopedija.
b) Literatura
Za kreiranje nastavnih jedinica bilo je potrebno prikupiti i proitati odreenu literaturu.
Koriene su: enciklopedije, metodike iz oblasti prirode, udbenik iz poznavanja prirode za
peti razred, tekstovi preuzeti sa web-a, renici.
c) Puzle
Na kraju svake prezentacije, nakon uspeno uraenih zadataka, kao nagradu uenici
dobijaju iznenaenje - puzlu.
Izrada priprema, grafofolija, zadataka i testova
Nastavne jedinice, grafofolije i testovi kreirani su u Microsoft Office Wordu. Zadaci su
kreirani tako to je kombinovan tekst i potrebne fotografije, dok testovi sadre pitanja za
povratnu informaciju na kraju asa.
Izrada multimedijalnih prezentacija
Sve multimedijalne prezentacije kreirane su u Microsoft Office Power Point-u. Na
naslovnom slajdu (slika 1) se nalaze naslovi nastavnih jedinica.
711
Sneana Laketa
Organi za
Organi za
Organi za
kretanje
varenje
disanje
Organi za
izluivanje
i koa
Nervni
sistem
Slika 1. Naslovni slajd

Uenik koji eli da na ovakav nain ui novu lekciju ili da ponovi ve naueno, klikom
mia na odgovarajui naslov otvara
novi sadraj koji je nastavnik kreirao.
Dobro doao!
U traganju za novim sadrajima
uenja uenika moemo usmeriti i na
izvore sa odabranih Internet stranica,
kao to je na primer Wikipedija i
slino. Kaemo odabranih, jer ovde
nastavnik odreuje koji e sadraji sa
Interneta ueniku biti dostupni.
Sledei slajd daje korisniku uputstva
kako da se kree kroz sadraje.
Upoznajete se sa znacima koji
pritiskom mia na njih vode korisnika
napred, nazad (slika 2).
Nakon prezentovanih sadraja korisnik
dobija uputstva o programiranom
materijalu koji sledi. Na postavljeno
pitanje data su tri odgovora, od kojih je
samo jedan taan. Ukoliko se da taan
odgovor, sledi sledee pitanje, dok u
suprotnom korisnik biva vraen na
prezentaciju, gde e pronai taan
odgovor. Ukoliko uenik odgovori tano
na sva pitanja i stigne do kraja - kao
nagrada sledi mu puzla (slika 3).
712
Pomou ove prezentacije bolje e upoznati

Sistem organa oveka
Ovaj znak
te vodi jedan korak napred
Ovaj znak
te vodi jedan korak unazad
Ovaj znak
te vodi na poetak prezentacije
Klikni na podvuene rei i saznaj vie

A, sada, ponimo! Sreno!
Slika 2. Uputstva
Slika 3. Nagrada - puzla
Sneana Laketa
4. PROJEKTOVANJE I PRIMENA WEB PORTALA U RADU SA DAROVITIM

UENICIMA
Sve pripreme, grafofolije, zadaci, testovi, multimedijalne prezentacije sjedinjene su u
jedinstvenoj prezentaciji, koja je napravljena u html formatu. Za izradu ove prezentacije
korien je Macromedia Dreamweaver MX 2004. Kree se sa poetne indeks strane, a veza
sa drugima ostvaruje se linkovanjem. Korisnici ovog web portala bili bi brojni. Poev od
osnovnog obrazovanja, ovaj web portal, pre svega, bio bi namenjen nastavnicima, koji bi
koristili njegove usluge za pripremanje i realizaciju asova.
Postojanje ovakvog web portala donelo bi olakice i za uenike i za roditelje. Ukoliko su
uenici spreeni da dou u kolu, oni mogu kod kue savladati lekcije.
Ovakav web portal korien je i u inkluzivnoj nastavi u radu sa nadarenim uenicima.
Naime, uenicima je pruena mogunost da samostalno istrauju sve to ih interesuje i da
na taj nain napreduju u skladu sa svojim potrebama i mogunostima. Da ui na ovakav
nain, darovitom ueniku nije dosadno, jer on prati sopstveni ritam koji mu odgovara, a
uitelj ima dovoljno vremena za rad sa ostalim uenicima. Ali bitno je ograniiti broj
ovakvih asova i organizovati ih samo u sluaju kada se, na primer, utvruje gradivo ili
kada se vri provera znanja uenika, tanije - kada postoji mogunost da ovakvoj deci bude
dosadno na asu, jer jedan od ciljeva inkluzije jeste ukljuiti i socijalizovati nadarenu decu
u redovan razred, ali tako da ona ravnopravno pristupaju kvalitetnom obrazovanju. Ovde se
pod ravnopravnim pristupom misli na to da ovakva deca imaju mogunost da ue u skladu
sa svojim sposobnostima, ali i ujedno da budu sastavni deo odeljenja, tj. da odrastaju sa
svojim vrnjacima.
5. ZAKLJUAK
Ako decu od najranijeg doba uimo toleranciji, potovanju i uvaavanju drugih, uiniemo
ih dobrim i potenim ljudima. Kada su zajedno, deca ue o znaaju raznolikosti, tolerancije
i potovanja.
Darovita deca su pokretai u drutvu i na takvu decu treba obratiti posebnu panju i u
ivotu i u koli. Treba im ponuditi adekvatne uslove da ona pokau i ostvare svoj talenat, da
ue svojim tempom, ali da, takoe, odrastaju sa vrnjacima, jer je i socijalizacija jedan
proces koji je izuzetno bitan da bi se to darovito dete razvilo u kompletnu, zdravu linost.
Kreiranjem odgovarajuih web portala sa didaktikim materijalima koji su prilagoeni
potrebama i sposobnostima nadarenih uenika postignuti su odlini rezultati u praksi.
Rad uz primenu web portala ima dosta prednosti, ali iskljuivo ako se pravilno kombinuje i
sa drugim didaktikim materijalima i nainima rada u nastavi.
6. LITERATURA
[1] Brkovi, A.D. (1991): Promene linosti uenika pod uticajem nastave, aak,
Tehniki fakultet;
[2] Brkovi, A. (1994): Teorije psihikog razvoja, Uice, Uiteljski fakultet.
[3] Brkovi, A. (1995): Psiholoki renik, aak, Tehniki fakultet.
[4] Ivi, I. i sar. (1997): Aktivno uenje, Beograd, Institut za psihologiju.
713
Sneana Laketa
[5] Ili, M. (1984): Uenje i nastava razliitih nivoa teine, Sarajevo, Zavod za udbenike
i nastavna sredstva.
[6] Laketa, N. (1998): Uitelj-nastavnik-uenik,Uice,Uiteljski fakultet.
[7] Laketa, N. i Vasilijevi, D. (2006): Osnovi didaktike, Uice, Uiteljski fakultet.
[8] Laketa, S. (2008): Strategije savremene nastave, Vlasenica, Republika Srpska.
[9] Stankovi, D. (2006): WEB portali u inovativnim modelima nastave, Loznica, Centar
za kulturu"Vuk Karadi".
[10] Stojakovi, P. (2000): Darovitost i kreativnost, Srpsko Sarajevo, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva Republike Srpske.
[11] http://www.tfc.kg.ac.rs/tos/
714


UDK: 376.1-056.262-056.263 :004.4
Struni rad
PRIMENA IT U OBRAZOVANJU HENDIKEPIRANIH LICA

Aca oki 1
Rezime: Ovaj rad ima za cilj da predstavi osnovne IT (informacione tehnologije) u

obrazovanju invalidnih lica. Ukratko e biti izloene tradicionalne metoda koje koriste u
komunikaciji slepih i slabovidih, gluvih i nagluvih. Ovaj rad prikazuje i naine i
mogunosti adaptacije tih tehnika na novom, savremenom okruenju sa aspekta
obrazovanja.
Kljune rei: ASR,TTS,OCR, hehdikepirana lica .
APPLICATION OF IT IN EDUCATION DISABLED PERSONS

Summary: This paper aims to present of basic IT (Information Technology) in education of
the disabled persons. The brief will set forth the basis of the traditional techniques used in
the communication of the blind and visually impaired persons, deaf and hard of hearing.
This work also displays the ways and possibilities of adaptation of these techniques to a
new, modern environment with aspects of education.
Key words: ASR (Automatic Speech Recognition), TTS (Text To Speech), OCR (Optical
Character Recognition), disabled persons.
1. UVOD
Po podacima Svetske Zdravstvene Organizacije oko 600 miliona osoba u svetu ima neki
hendikep. Od toga osam posto tih osoba ivi u zemljama u razvoju, gde se na invaliditet
gleda kao na neto ega se treba stideti.
U Srbiji danas ima oko 700.000 osoba sa invaliditetom, to ini deset odsto stanovnitva, a
njihov broj je teko utvrditi jer ne postoji zvanian registar. Stopa nezaposlenosti meu
osobama sa invaliditetom iznosi ak 74,5 odsto, i svega 21.000 ih je u radnom odnosu, a 50
odsto invalida je sa osnovnom kolom ili bez nje, dok ih 70 odsto spada u kategoriju
siromanih. U Srbiji ne postoji precizna baza podataka o slepim i slabovidim osobama pa je
nemogue doi i do valjanih statistikih podataka. Prema podacima dobijenih na osnovu
lanstva u Savezu slepih Srbije [3], krajem 2003. godine je u naoj zemlji ivelo preko
12000 slepih, a broj teko slabovidih nije tano utvren. Kao i u sluaju slepih i slabovidih
na nivou Srbije se ne raspolae sa preciznim brojem gluvih i nagluvih. Pribline procene od
1
Aca oki, dip. mat, Politehnika kola, Kneza Mihajla 109, Kragujevac, E-mail:upiskg@gmail.com
Aca oki
strane Saveza gluvih i nagluvih Srbije [4], se kreu u okviru od 180.000 do 190.000 gluvih,
dok je broj nagluvih osoba i mnogo vei uzevi u obzir i injenicu da osetljivost sluha
opada sa godinama ivota.
2. POSLOVI KOJE MOGU OBAVLJATI HENDIKEPIRANI
Standardni naini korienja IT, a ue gledajui i samih raunarskih sistema, su u naelu
usmereni ka uobiajenim korisnicima, korisnicima iji zahtevi ne prelaze standardne okvire.
Pri tome velike kategorije potencijalnih korisnika, kao to su slabovida lica, lica sa
invaliditetom, hendikepirana lica, - sveobuhvatno opisani kao grupa lica sa posebnim
potrebama, nisu mogla na efikasan nain da koriste napred pobrojane pogodnosti ili pak raditi
na poslovima pruanja IT usluga u ovim oblastima ili ih koristiti za svoje obrazovanje.
U zavisnosti od vrste i stepena oteenja zavisi e i vrste poslova koje ta lica mogu
obavljati. Na osnovu podataka sa sajta http://poslovi.infostud.com/ moe se dobiti podatak
da najvie poslova za hendikepirana lica je bilo u oblastima IT, prosvete, medicine i
farmacije, mainske tehnologije i graevine ...
Neoekivano na poslovima istraivanja i razvoja vrhunskih IT i poslovima programiranja
uestvuje procentualno vei broj slepih i slabovidih nego to je njihova zastupljenost u
odnosu na celokupno drutvu [5]. Dovoljno je samo navesti dva primera potpuno slepih
autora vrhunskih programskih proizvoda. Prvi je Ted Henter autor najpopularnijeg JAWS
[6] itaa ekrana, a drugi jedan od glavnih inenjera u Google - u T.V. Raman-a (Sl. 1) koji
je smislio nov koncept upotrebe ekrana mobilnih telefona za slepe i slabovide.
Slika1: T.V. Raman na svom radnom mestu programera u "Google" i pobedniki tim
Microsoft Australia's Imagine Cup 2007 - I nagrada APA (Audio Programming Assistant)
Kreiranjem APA [7] programskog paketa pobedniki etvorolani tim poslediplomaca
Microsoft Australia's Imagine Cup 2007. (Sl. 1) razvio je SDK (Software Development Kit)
programski paket koji omoguava slepim ljudima da programiraju u C#, da koriste
pretraiva za itanje linkova ka drugim Web stranica, da popune upitna polja na Web
stranicama. Ovaj SDK pored ostalih pogodnosti omoguuje i jednostavno kreiranje sajtova
namenjenih slepoj populaciji korisnika Interneta.
3. RAUNARSKI SISTEMI I ELEKTRONSKI UREAJI NAMENJENI SLEPIM
I SLABOVIDIM OSOBAMA
Raunarski sistemi koje koriste hendikepirane osobe poseduju i neke od specifinosti u
odnosu na standardne raunarske konfiguracije. Ove posebne hardverske specifinosti
omoguavaju hendikepiranim osobama efikasno korienje raunarskih sistema u IT i
716
Aca oki
praktino postaju nezamenljive na poslovima savremenog obrazovanja.

Slepe osobe koriste dve vrste raunara. Specijalizovane raunare za slepe - prenosne
raunare koji imaju na ulazu obinu ili Brajevu tastaturu i na izlazu govorni sintetizator,
Brajev red - displej ili oba (sl. 2) . Raunare opte namene - PC sa softverom itaa ekrana
koji kao izlaz ima govorni sintetizator, ili izlaz podataka na Brajev red - displej. Uobiajeno
je da raunarski sistemi imaju obe ove mogunosti tj. i Brajev red i ita ekrana. Jedna od
karakteristika raunara za slabovide i slepe osobe je i ta da ovi raunari u svom sastavu
obino nemaju video kartice. Druga karakteristika ovih raunarskih sistema je i ta da neki
od ovih modela imaju ugraene 2 ili ak i 3 zvune kartice uz pomo kojih slepa osoba
moe pratiti rad vie programa istovremeno. Neki od modela koji postoje na tritu imaju i
ugraene hardverske generatore govora, koji na taj nain oslobaaju glavni mikroprocesor
tih poslova, uz odgovarajue ubrzanje samog raunarskog sistema.
Slika 2: Braille 'n Speak Schola i PAC Mate Omni QX400 Portable Braille Displajem
SARA (Scanning And Reading Appliance) [8] je ureaj koji je jednostavan za korienje i
predstavlja efikasno reenje za itanje razliitih tampanih materijala, knjiga, pote, novina,
asopisa. Sara (sl. 3) koristi najnoviju OCR optiku tehnologiju za prepoznavanje znakova
sa skeniranog materijala, zatim ga automatski pretvara u tekst i naglas itati sa jasnim
izgovorom. Ureaj u sebi ima opciju i automatskog uvanja i pamenja sadraja stotine
hiljada skeniranih stranica.
tampai za slepe [9] predstavljaju ureaje koji omoguavaju slepim licima da uz pomo
savremenih Office paketa publikuju i distribuiraju dokumenta u tampanom obliku (Sl. 4).
Elektronska lupa OPAL [10] je ureaj koji omoguava svojim korisnicima uveanja od
4.5 do 9 puta u odnosu na original. Prednost ovog ureaja nad upotrebom klasine lupe je u
tome to ovaj ureaj omoguava poveanje i izotravanje slike, promenu rasporeda boja,
kao i skeniranje dokumenta za njihovu kasniju elektronsku obradu (bluetooth i USB
konekcija). ONYX FLEXIBILE-ARM [11] je mehanika elektronska ruka kod koje je
ONYX-ova kamera smetena na na vrhu pokretne mehanike ruke. Poseduje bluetooth i
USB konekciju a uz ureaj dolazi i dodatni softver koji omoguava podelu monitora
ekrana na dve radne oblasti sa moguem operacijom Copy Paste.
Slika3: Slika skenera SARA sa detaljima komandne table

717
Aca oki
Slika 4: Index Everest tampa za slepe, OPAL elektronska lupa i ONYX FLEXIBLE-ARM
4. RAUNARSKI SISTEMI NAMENJENI NEPOKRETNIM OSOBAMA
Za razliku od prethodno navedenih vrsta raunara koje koriste slepa lica kod korisnika koji
su nepokretni ili polupokretni nije mogue izvriti neku standardizaciju. Obino ako se
koriste raunarski sistemi od strane ovih lica, oni su toliko specifini i specijalizovani da o
njihovoj masovnoj proizvodnji nema ni govora.
Slika 5: Bionika ruka Rehabilitation Institute of Chicago[12] i noni mi

Ba ova specifinost i specijalizovanost ovih raunarskih sistema, predstavlja dodatni
impuls u razvijanju IT. Egzoskeleti, bionike ruke, bioniko oko, bioniki ekstremiteti,
(slika 5 i 6) samo su jedni od proizvoda koji su rezultat vrhunskih naunih istraivanja u
ovoj oblasti IT.
Slika 6: Levo i u sredini egzoskelet Hardiman (General Electric 1965.) krajnje desno i
egzoskelet HAL 5 (Tsukuba University 2008.)
718
Aca oki
5. SOFTVERI I PROGRAMSKI PAKETI ZA HENDIKEPIRANA LICA

Microsoft Windows operativni sistemi od verzije 2000 pa nadalje ima u svom sastavu
nekoliko ugraenih opcija - programa, namenjenih olakanom korienju raunara od strane
slabovidih i slepih osoba.
Windowsow Magnifier je program / alat koji omoguava ljudima koji su slabovidi da
vide uvean prikaz ekrana raunara. Program Magnifier kreira svoj poseban prozor u
kome se prikazuje uvean deo ekrana. Ovim programom obezbeen je minimalni nivo
funkcionalnosti za korisnike koji imaju delimino ali ne i potpuno oteeni vid.
On-Screen Keyboard kao to mu i samo ime kae je namenjen prikazu tastature na
radnom ekranu. Iako je u poetku ovaj program bio dizajniran i namenjen korienju u
kombinaciji sa prethodnim programom za slabovide osobe njegove usluge i
mogunosti mogu da koriste i osobe koje imaju problema sa koordinacijom pokreta ili
koji nisu u stanju da na uobiajeni nain koriste tastaturu, te se potrebni signali za
korienje dobijaju uz pomo posebnih davaa - specijalnih mieva, svetlosne olovke,
markeri koji se kontroliu pokretima glave ili putem fokusiranja pogleda.
6. OCR
Softver za prepoznavanje teksta koji se nalazi na papirnim dokumentima se koristi za
obradu, korekciju i memorisanja takvog teksta u elektronski oblik. Potom se takav materijal
elektronski materijal prilagoava potrebama hendikepiranih lica: tampa pomou Brajevih
tampaa, ili iitava uz pomo generatora govora.
Problem prepoznavanja slova se moe posmatrati kao problem klasifikacije skupa
oblika (slova) na meusobno disjunktne klase. Svaki posmatrani objekat (oblik)
karakterie skup njegovih osobina na osnovu kojih se dati objekat razlikuje od ostalih.
Prepoznavanje slova najee se vri pomou: neuronskih mrea, ekspertnih sistema ili
Bajesovih metoda.
Jedan od najpoznatih i najrasprostranjenijih programa za prepoznavanje testa je program
Recognita Plus. Recognita ima podrku za prepoznavanje YU latininih slova ().
Prepoznavanje teksta kod ovog programa se bazira na konturnoj analizi i dopunjena je bitmacthing-om (poreenje tekueg karaktera sa unapred pripremljenim idealnim slovima).
7. PROGRAMI ZA PREPOZNAVANJE GOVORA I ITANJE TEKSTA
Program Windows Speech Recognition omoguava korisniku da kontrolie rad
raunarskog sistema, izdavanjem glasovnih komandi. Standardno se nalazi u sastavu
Windows Vista operativnog sistema, dok je u prethodnim verzijama ovaj program ulazio u
sastav Microsoft Office paketa (Microsoft Office2003).
Program Windows Speech Recognition omoguava i poslove diktiranje teksta. Diktiranje
teksta je ujedno i najefikasniji nain za unos teksta. Posle izvrene faze obuke sistema
procenat prepoznavanja govora se znatno poveava i moe prei 95%.
Trenutno, aplikacija podrava vie jezika, ukljuujui engleski, panski, nemaki,
francuski, japanski i kineski (tradicionalni i pojednostavljeni) doj je podrka za dodatne
jezike, planirana za budua izdanjia
U razvoju ovog programa koriena je SAPI (Speech Application Programming Interface)
719
Aca oki
tehnologija. SAPI tehnologija koristi ugraene API funkcije razvijene od strane Microsoft-a
za potrebe prepoznavanja i generisanja govora.
Microsoft Speech SDK 5.1 je najnoviji razvojni paket koji u sebi ukljuuje podrke Win32
SAPI funkcijama, kao i radu sa Visual Basic - om, ECMAScript - om, C#, kao i drugim
automatskim jezicima. U okviru ovog paketa je ukljuen je i potpuno besplatan SDK
(Software Development Kit) za TTS (Text - To - Speech) programe u kojima postoji i
podrka i za na jezik http://sourceforge.net/projects/espeak/.
8. ZAKLJUAK
Hendikepirana lica su u mnogo veoj meri upueni na savremene IT nego obini korisnici.
Slepima i slabovidim osobama bez upotrebe skenera i OCR programa za prepoznavanje
teksta bi bio uskraen pristup velikim resursima univerzitetskih biblioteka. Skeneri sa OCR
softverima, itai sadraja ekrana, Web itai, brajevi redovi, tampai za slepe,
sintetizatori govora TTS za srpski jezik, to su sve savremene tekovine IT koje su
neophodne slepima i slabovidima kao i drugim hendikepiranim osobama u procesu
inkluzivnog obrazovanja. Treba rei i sledee da ma koliko znaajnu koristi hendikepirana
lica imaju od primene savremene IT u obrazovanju, jo veu povratnu korist ta lica vre na
sam razvoj IT za primenu u obrazovanju.
Prepoznavanje govora, prepoznavanje oblika, prepoznavanje lica, OCR su vrhunske IT koje
rade uz pomo ili sadre u sebi neuronske mree, HMM skrivene Markovljeve modele,
Dynamic Link Matching, ... Ve danas studenti paraplegiari mogu poruiti egzoskelet
HAL 5 koji e im omoguiti da normalno funkcioniu i studiraju.
Nove IT koje su u samom povoju a koje mnogo obeavaju su toliko neverovatne da se
skoro granie sa matom. Rade se intezivna istraivanja na IT koje e omoguiti kreiranje
"itaa misli". Neki od proizvoda su ve u komercijalnoj upotrebi, OCZ's Neural Impulse
Actuator (http:/www.ocztechnology.com/products/ocz_peripherals/nia-neural_impulse_act
uator) koristi modane impulse za svoj rad.
9. LITERATURA
[1] ivadin Mici, Izvodi sa predavanja iz predmeta Informacione tehnologije u
obrazovnju, Tehniki fakultet u aku, 2008 - 2009.
[2] ivadin Mici, Informacione Tehnologije, Tehniki fakultet u aku, aak, 2001.
[3] http://www.savezslepih.org/
[4] http://www.savez-gluvih-srbije.org.rs/
[5] http://www.afb.org/
[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Screen_reader
[7] http://blogs.msdn.com/frankarr/archive/2007/06/27/imagine-cup-2007-winnersannounced-lives-to-be-changed.aspx
[8] http://www.freedomscientific.com/products/lv/sara-product-page.asp
[9] http://www.gloriaferrari.com/pomagala/stampaci_za_slepe_osobe/stampac_za_slepe
_everest.html
[10] http://www.nanopac.com/Opal%20Low%20Vision%20portable%20magnifier.htm
[11] http://www.lowvisionsolutions.com/products/onyx/onyx-flexible-arm.html
[12] http://www.ric.org/research/accomplishments/Bionic.aspx
720


UDK: 004.4
Struni rad
PRIMENA IT U PROCESU IZRADE INTERNET APLIKACIJE

"UPIS"
Aca oki 1, Lidija oki2
Rezime: Ovaj rad ima za cilj da predstavi jedan dobar primer meusobne saradnje i
korienja savremenih IT-a u procesu izrade Internet ASP aplikacije "UPIS". U radu su
prikazane sve faze automatizovanog razvoja Interenet aplikacije pomou savremenih CASE
alata.
Kljune rei: CASE alati, SQL, Visual Studio, Internet aplikacija,.
THE APPLICATION OF IT IN THE CONSTRUTION PROCESS OF

INTERNET ASP APLICATION NAMED "UPIS"
Summary: This paper aims to present a good example of mutual cooperation and the use of
modern IT in the construction process of Internet ASP applications named UPIS. The
paper presents all phases of automated application development Interenet using modern
CASE tools.
Key words: CASE tools, SQL, Visual Studio, Internet application.
1. UVOD
Ovaj rad ima za cilj da predstavi jedan dobar primer meusobne saradnje i korienja
savremenih IT-a u procesu izgradnje Internet ASP aplikacije UPIS. Sama aplikacija je
namenjena realizaciji neophodnih poslova oko upisa uenika u srednje kole. U radu e biti
predstavljene smernice za korienje CASE (Computer Aidid Software Engineering) alata,
ADO.NET baze podataka, SQL-a, C#.NET-a u okviru Microsoft Visual Studio Express-a
izdanje 2005/2008 [1].
U organizaciji poslova oko UPISA uenika kolski informatiki koordinator bi dostavljao
podatke o uenicima (JMBG, Ime, Prezime, Ime roditelja,...Ocene) okrunom
informatikom koordinatoru. Okruni informatiki koordinator bi ispravljao razne
nepravilnosti (uenik preao iz jedne u drugu kolu, uenik je promenio okrug stanovanja
/ kolovanja, uenik je doao iz inostranstva, ... ) eksportovao podatke iz Access baze u
SQL bazu za dalju obradu i slao na dalju obradu.
1
2
dip mat. Aca oki, Politehnika kola, Kneza Mihajla 109, Kragujevac, E-mail:upiskg@gmail.com
dip mat. Lidija oki,O "ivadinka Divac",Kragujevac, E-mail: oszdivac@gmail.com
Aca oki, Lidija oki
Slika 1: Globalna organizaciona ema upisa uenika

Na osnovu organizacione eme upisa (Slika 1) izvreno je definisanje zahteva vezanih za
poslove upisa podataka o uenicima, putem dijagrama konteksta i dijagrama dekompozicije
poslova upisa uenika a u okviru aktivnosti izrade logikog modela funkcija poslova.
2. DEFINISANJE DIJAGRAMA KONTEKSTA POSLOVA UPISA UENIKA U
SREDNJE KOLE
Predhodno napomenuti dijagrami konteksta i dekompozicije [2] su realizovani u CASE
alatu BPwin - IDEF0 metodologija, (Slika 2).
Slika 2: Radni ekran u BPwin CASE alatu - prikaz dijagrama konteksta i dekompozicije
poslova
Za sledeu fazu u razvoju softvera koristiemo specijalizovani UML (Unified Modeling
Language), alat StarUML.
722
Aca oki, Lidija oki
3. DIJAGRAM KLASA APLIKACIJE UPIS

Aktivnost definisanje zahteva aplikacije treba da bude veza izmeu: klasinog pristupa
definisanog IDEF0 metodologijom i elemenata UML-a, definisanog preko dijagrama
sluajeva upotrebe [2]. U okviru aktivnosti izrade fizikog modela poslovnih procesa
UPISA uenika, kreiran je dijagram sluaja upotrebe izbora ifarnika kola, ifarnika
administratora (prilikom upisa podataka), za ta je iskorien CASE alat StarULM, koji u
potpunosti podrava UML notaciju za modelovanje dijagrama sluaja upotrebe (Use Case
Diagram). Granica izmeu objektno orijentisane analize (OOA) i objektno orijentisanog
dizajna (OOD) je pomalo maglovita. Iako obe analize posmatraju sistem iz razliitog ugla,
izmeu njih dolazi do malog preplitanja. U okviru faze objektno orjentisane analize, koja je
drugi proces po redu pri objektno orjentisanom razvoju informacionog sistema, potrebno je
realizovati aktivnost: izrada konceptualnog modela, koji definie dijagram klasa. Zapravo,
sutina konceptualnog modela je u pronalaenju klasa (slika 3).
Slika 3: Dijagram klasa za poslove upisa uenika u srednje kole

4. IZRADA BAZE PODATAKA ZA POSLOVE UPISA UENIKA U SREDNJE
KOLE
Izrada baze podataka za poslove upisa uenika putem Interneta sastoji se od: generisanja
fizikog modela baze podataka i generisanja eme baze podataka. Fiziki model, slui za
modelovanje eme baze podataka. Na osnovu eme baze podataka generiu se tabele u
ciljnom sistemu za upravljanje bazama podataka. Generisanje fizikih tabela vri se na
osnovu logikog i fizikog modela koji je izraen u fazi objektno orjentisanog dizajna, a uz
pomo Data Definition Language (DDL) skripta [3].
E-R (Entity - Relationships) modeli baza podataka, ili modeli objekti veze (MOV), mogu
se izraivati pomou softverskog alata ERwin. Logiki model izraen je korienjem
CASE alata ERwin i upotrebom IE (Information Engineering) metodologije modelovanja.
Da bi se u CASE alatu ERwin uspeno izvrilo generisanje fizikog modela podataka iz
logikog modela podataka potrebno je izbrati ciljni DBMS (Database Management System
723
Aca oki, Lidija oki
- Sitem za upravljanje bazom podataka), i zatim podesiti opcije generatora i generisati

tabele baze podataka. Inae, ponueni izbor DBMS-a je veliki: Oracle, SQL Server,
Sybase, InterBase, Access, Paradox, Foxpro, Dbase, Clipper. U ovoj fazi objektno
orjentisanog dizajna moemo govoriti o tabelama. Svaki entitet, bilo u logikom bilo u
fizikom pogledu, predstavlja buduu tabelu baze podataka. Svaki atribut entiteta je budua
kolona tabele baze podataka.
Dakle, na osnovu fizikog modela uraenog u ERwin-u, moe se automatski kreirati baza
podataka u ciljnom DBMS-u, bez eksplicitnog runog kreiranja tabela, i popunjavanja tih
tabela sa nazivima atributa, njihovim tipovima i duinama. Mogu je i obrnuti (inverzni)
postupak, tj. da se na osnovu ve kreirane baze [4] (na primer u SQL Serveru 2000) napravi
E-R model u ERwin-u.
Nakon korienja CASE alata BPwin, za atomsku dekompoziciju poslova UPISA i
definisanja dijagrama konteksta poslova, CASE alata StarULM za dijagram klasa poslova
UPISA uenika, zatim logikog i fizikog modela podataka prikazanog u ERwin-u, ostala
nam je i faza realizacije fizikog modela u odgovarajui tip baze podataka. Da bi smo
iskoristili ERwin-ove mogunosti kreiranja SQL-ove baze potrebno je pre nego to
zaponemo ovaj proces da u SQL Server Manager -u formiramo praznu bazu podataka a da
zatim iz menija ERwin-a odaberemo opcije Tools Derive New Model i formiramo
eljenu bazu podataka (Slika 4).
Slika 4: Odabiranje tipa ciljne baze - SQL Server 2000 i SQL Server Generation-a
5. KREIRANJE PROJEKTA ASP.NET WEB APLIKACIJE
Kreiranje novog projekta ASP.NET Web aplikacije zahteva da pre toga bude instaliran IIS,
SQL i Server FrontPageServer [4, 5, 6, 7, 8]. Fiziki, projekat je podeljen izmeu
korenskog sadraja Web servera (inetpub/wwwroot) i direktorijuma Visual Studio Expressa. Dizajn stranice Web obrasca i podrka za C# kod u Microsoft Visual Studio Express-u,
su implementirani na isti nain kao i kod Windows obrasca (Slika 5). Na otvorenu formu
dodajemo kontrole, postavljamo naslovnu liniju itd.
Serverske i HTML kontrole koriste se za pravljenje korisnikog interfejsa na web obrascu.
Kontrole za podatke i sistemske komponente pojavljuju se na web obrascu samo u vreme
724
Aca oki, Lidija oki
projektovanja da bi nam posluile kao vizuelno sredstvo za zadavanje njihovih svojstava i

rukovanje njihovim dogaajima [9, 10, 11]. U vreme izvravanja, kontrole za podatke i
sistemske komponente nisu vizuelno prikazane.
Slika 5: Radni ekran forme default.aspx

6. TESTIRANJE WEB APLIKACIJE
Softver koji je namenjen za javnu upotrebu treba da proe neki nivo testiranja. to je softer
sloeniji, to testiranje vie doprinosi njegovom uspehu. Bez testiranja nemamo garancija da
e se softver ponaati kako se oekuje. Automatizovano testiranje koristi programski jezik
da bi ponavljao snimljene akcije korisnika ili simulirao internu upotrebu komponente.
Automatizovani testovi su ponovljivi (isti test se moe izvravati vie puta) i merljivi (test
ili uspeva ili ne uspeva). U ovom radu smo koristili WAPT (Web Application Testing)
[12] alat sa 20 kreiranih profila kojima smo dodeli eljene operacije. Pri tome se itav
postupak za svakog korisnika snima i spaja u celinu - scenario. Kasnije se osobine i
parametri mogu menjati na osnovu dobijenih rezultata i na taj nain dobiti bolji rezultati
same aplikacije.
725
Aca oki, Lidija oki
7. ZAKLJUAK
Na primeru Internet aplikacije UPIS prikazane su sve faze kao i pripadajui alati u razvoju
jedne Internet aplikacije. Od organizacione eme pa do faze testiranja prikazani su
savremeni alati koji pomau, a u nekim fazama i potpuno automatizuju, proces kreiranja
Internet aplikacija.
Tendencija u razvoju sveobuhvatnog programskog okruenja svih vrsta aplikacija, polako
daje primenljive rezultate u vidu savremenih CASE alata za projektovanje i izradu. Svedoci
smo injenice da najnoviji Visual Studio Express paketi u sebi sadre veinu alata
potrebnih u fazi kreiranja aplikacija. Ti alati i paketi nisu idealni ali su besplatni, iroko
dostupni, i imaju uvek nadogradnju u profesionalnim verzijama. Pitanje je samo vremena
kada e se svi ti alati potrebni u razvoju, kreiranju i testiranju aplikacija spojiti u jedno
celovito programsko okruenje.
Izrada Internet aplikacije za potrebe obrade podataka o uenicima prillikom upisa u srednje
kole je koristila sve prednosti navedenih alata i paketa. Pri tome se teilo ka to
jednostavnijoj i ne mnogo zahtevnoj aplikaciji koja e biti koriena u praksi na poslovima
UPISA uenika u srednje kole. Ova praktinost i jednostavnost reenja, svojim primerom,
treba da podstakne i same kolske administratore da uvedu sline aplikacije za primenu u
svojim kolama.
8. LITERATURA
[1] Mirjana Brkovi, Danijela Miloevi, Praktikum za razvoj Web apliacija, Tehniki
fakultet aak, aak, 2004.
[2] Prof. Dr. Alempije Veljovi, OSNOVE OBJEKTNOG MODELIRANJA UML,
Kompjuter biblioteka, aak 2002.
[3] Michael Otey, Paul Conte, SQL Server 2000 Vodi za programere, Kompjuter
biblioteka, aak, 2002.
[4] www.microsoft.coni/data/oledb, ADO.NET model, Microsoft,
[5] www.cet.co.yu, Visual Studio.NET, CET,
[6] www.microsoft.com/xml/default/asp.net, ASP.NET tehnology, Microsoft,
[7] http://www.asp.net/, The Official Microsoft ASP.NET Site
[8] Richard Anderson, Brian Fracis, Alex Homer, Rob Howard, Dave Sussman, Karli
Watson, Profesionalno programiranje ASP.NET. 1.0, Computer Equipment and
Trade, Beograd, 2003.
[9] Nenad Filipovi, Programski jezik C++, Tehniki fakultet aak, aak, 2001,
[10] Milan abarkapa, C OSNOVI PROGRAMIRANJA, Krug, Beograd, 2000
[11] Stanley B. Lippman, C# Izvornik, Computer Equipment and Trade, Beograd, 2003.
[12] http://www.loadtestingtool.com/
726


UDK: 004.4
Struni rad
VIZUELIZACIJA SABIRANJA BINARNIH BROJEVA

KORIENJEM MEMORIJE
Neboja Stankovi 1, Gordana Markovi 2
Rezime: U radu je opisana aplikacija koja omoguava vizuelizaciju rada aritmetiko

logike jedinice (ALU), na primeru sabiranja dva broja. Ovaj vizuelni alat omoguava
korisnicima da razumeju tok podataka: memorija-registri-ALU-registri-memorija.
Aplikacija je realizovana korienjem programskog jezika MS Visual Basic 6.0.
Kljune rei: Edukacija, simulacija, aritmetiko-logika jedinica.
THE VISUALISATION OF THE BINARY NUMBERS ADDITION

WITH THE MEMORY USAGE
Summary: In this paper is explained an application which allows the visualisation of
arithmetical-logical unit (ALU) work with an example of two numbers addition. This visual
tool allows users to understand the stream od data through memory-registries-ALUregistries-memory. The application is written using the programming language MS Visual
Basic 6.0.
Key words: Education, simulation, ALU.
1. UVOD
Razvoj raunara uslovljava upoznavanje korisnika na razliitim nivoima (od korisnikog pa
do dizajnerskog) sa funkcionalnostima koje raunari poseduju. Paralelno sa razvojem
raunara razvijala se i tehnika simulacije raunarskog sklopa i pojedinih njegovih delova i
to sve sa ciljem da se vizuelno doara kako to raunar radi. Zahvaljujui simulacijama
raunarskog sistema korisnici se edukuju kako bi razumeli ta se u sistemu deava. Takoe,
simulacije omoguavaju istraivanja odreenih situacija koje su od interesa za raunarski
sklop. Samim tim, istorijat razvoja simulacije raunarskih sistema tesno je vezan za razvoj
samih raunara.
Rad opisuje aplikaciju koja omoguava vizuelizaciju rada aritmetiko-logike jedinice
(ALU) kao sastavnog dela procesora. Na primeru sabiranja dva binarna broja, korisniku se
vizuelno prikazuje tok podataka: memorija-registri-ALU-registri-memorija.
1
2
Mr Neboja Stankovi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: jack@tfc.kg.ac.rs
Gordana Markovi, Tehnika kola, aak, E-mail: branko333@nadlanu.com
Neboja Stankovi, Gordana Markovi
2. EDUKACIONI ZNAAJ RAUNARA

Intezivna primena Informaciono komunikacionih tehnologija u raznim oblastima ljudske
delatnosti, uticala je na to da raunari postanu sve prisutniji i u procesu nastave i uenja i
zahvaljujui prednostima koje ima nad ostalim sredstvima, pripada mu vodee mesto u
procesu uvoenja inovacija u nastavi.
Dijapazon primene raunara u obrazovanju praktino je neogranien i u uslovima
eksplozije znanja raunar sa svojim hardverskim i softverskim mogunostima predstavlja
jedno od najboljih, najbrih, najpreciznijih i najpouzdanijih sredstava za dolaenja do
informacija i njihove primene. U obrazovanju njegova primena praktino moe doprineti
reavanju problema informacione barijere, tj. podii nastavni rad na vii, kvalitetniji
nivo; uiniti ga efikasnijim, delotvornijim i savremenijim.
U visokokolskom obrazovanju, prednosti nastave uz pomo raunara takoe su sadrane u
mogunostima vee misaone mobilnosti, aktiviranja i samostalnog rada studenata.
Savremeni raunari pruaju mogunost simultanog gledanja slike, sluanja govora i
korienja multimedijskih izvora saznanja, to, svakako, doprinosi brem i potpunijem
usvajanju gradiva, trajnijem pamenju nauenog, efikasnijem korienju i kreativnijoj
primeni usvojenih znanja. Raunar sa studentom komunicira pismeno i usmeno, vodi
dijalog, prua neophodne informacije, predstavlja grafikone, slike, filmove, stranice knjiga,
projekcije, simulacije, daje objanjenja pokazanog, upuuje na reavanje problema, po
potrebi daje dopunska uputstva, ispravlja greke i ocenjuje rezultate uenja.
Ali, primena raunara u nastavi jo uvek nije na zadovoljavajuem nivou upravo zbog
nedovoljnog znanja i iskustva nastavnika u ovoj oblasti. Raunari mogu unaprediti nastavu
i obrazovanje ukoliko se primene na pravom mestu, u pravo vreme, sa adekvatnim
sadrajem i metodikim osmiljenim tehnikama i postupcima. To, zapravo, znai da bi bila
potrebna posebna metodika primene raunara u nastavi, a nova funkcija predavaa u
savremenim tehniko-tehnolokim uslovima pretpostavlja i radikalnu promenu filozofije
obrazovanja, korenite promene psiholokog i pedagokog obrazovanja, osavremenjivanje
metodike spreme, potpunije poznavanje i adekvatnu upotrebu savremenih obrazovnih
tehnologija.
3. SIMULACIONO MODELIRANJE
U dananje vreme vrlo esto se pristupa kreiranju modela za odreeni realni sistem kao i
simulaciji funkcija tog sistema. Modeliranje je kreativan proces ljudskog uma kojim se na
klasian nain formiraju funkcije (koje su od interesa) nekog realnog sistema. Na bazi
modela realizuje se i simulacija koja se moe posmatrati i kao relacija izmeu modela i
samog raunara na kome se odvijaju odgovarajua izraunavanja.
Modeliranje predstavlja jedan od osnovnih procesa ljudskoga uma i usko je vezano za nain
ljudskog razmiljanja i reavanja problema. Ono predstavlja svakodnevnu aktivnost i veliki
deo onoga to nas ini ljudskim (inteligentnim) biima i izraava nau sposobnost da
mislimo i zamiljamo, da koristimo simbole i jezike, komuniciramo, da vrimo
generalizacije na osnovu iskustva, da se suoavamo sa neoekivanim. Upravo zato,
modeliranje se najee posmatra kao najznaajnije konceptualno sredstvo koje oveku
stoji na raspolaganju.
728
Re simulacija u svakodnevnoj upotrebi moe da oznai vei broj razliitih aktivnosti. Ako
se proces izgradnje apstraktnih modela za neke sisteme realnog sveta i obavljanje
eksperimenata nad njima odvijaju na raunaru, tada se govori o raunarskom modeliranju i
simulaciji. Danas je modeliranje nezamislivo bez raunara. Raunar se u modeliranju
koristi za dve svrhe: za razvoj modela i za izvoenje prorauna na osnovu stvorenog
modela. odeliranje i simulacija predstavljaju sloenu aktivnost koja ukljuuje tri
elementa: realni sistem, model i raunar. Na slici 1. dat je uproen prikaz ove aktivnosti.
R E A L N I
S I S T E M
R A U N A R
M o d eliran je
S im u lacija
M O D E L
Slika 1. Relacije modeliranja i simulacije

Realni sistem je izvor podataka za specifikaciju modela, tj. izvor podataka o ponaanju.
Kako se za simulaciju najee koristi raunar, to se pod modelom moe podrazumevati
skup instrukcija (program) koji slui da se generie ponaanje simuliranog sistema. Raunar
je ureaj koji je sposoban da izvri instrukcije modela, koje na bazi ulaznih podataka
generiu razvoj modela u vremenu.
Relacija modeliranja odnosi se na proces utvrivanja stepena slaganja podataka o realnom
sistemu sa podacima modela, odnosno ispravnost modela. Relacija simulacije odnosi se na
proveru da li simulacioni program verno prenosi model na raunar kao i na tanost kojom
raunar izvrava instrukcije modela.
4. SINTEZA ARHITEKTURE RAUNARA
Problem sinteze arhitekture raunara podrazumeva definisanje potrebnih aritmetikih i
logikih operacija, realizacije ulaza i izlaza, rada sa memorijskim lokacijama, registrima i
definisanje ostalih funkcija koje omoguavaju manipulaciju podacima. Da bi se analizirao
rad arhitekture raunara moe se poi od ogranienog skupa instrukcija koje omoguavaju
osnovne operacije. U ovom radu su koriene
instrukcije koje su neophodne za realizaciju
sabiranja dva binarna broja.
Za realizaciju aritmetike operacije sabiranja
potrebna su dva binarna broja nad kojim se
izvrava ova operacija, dva registra i
aritmetiko-logika jedinica (ALU) opte
namene. Brojevi se unose u sistem preko
memorije, dok se rezultat sabiranja alje
takoe u memoriju. Neophodna hardverska
struktura pomou koje se obavlja aritmetika
operacija sabiranja data je na slici 2.
Slika 2. Unoenje podataka, pomeranje,

sabiranje i generisanje rezultata
729
Prikaz programske sekvence pomou koje je realizovan unos, pomeranje, sabiranje i slanje
u memoriju dat je u tabeli 1.
Tabela 1. Programska sekvenca
LDAC 0
(ACC) Memorija (prvi broj)
Brojevi koje treba sabrati nalaze se u
memoriji na lokacijam 0 i 1. Da bi se
MVAC
(R) (ACC)
prvi broj uneo iz memorije u sistem
LDAC 1
(ACC) Memorija (drugi broj)
potrebno je koristiti mainsku
ADD
(ACC) (ACC) + (R)
instrukciju LDAC 0 (iz memorijske
STAC 2
Memorija (rezultat) (ACC)
lokacije 0, uitava se prvi broj i alje
u akumulator ACC). Da bi drugi broj uneli u akumulator potrebno je sadraj akumulatora
(prvi broj) prebaciti u pomoni registar R. To se postie instrukcijom MVR (sadraj
akumulatora se kopira u registar R). Potom se drugi broj, na isti nain, unosi u sistem
instrukcijom LDAC 1 (iz memorijske lokacije 1, uitava se drugi broj i alje u akumulator
ACC). Sada su brojevi spremni da se nad njima izvri operacija sabiranja, pomou ALU i
mainske instrukcije ADD (sadraj akumulatora se sabira sa sadrajem registra i smeta se
u akumulator). Na kraju, rezultat aljemo u memoriju, instrukcijom STAC 2 (rezultat
sabiranja koji je u akumulatoru, smeta se u memoriju, u memorijsku lokaciju 2)
5. REALIZACIJA PROGRAMSKE SEKVENCE
Aplikacija koja je opisana u ovom
radu demonstrira korisnicima na
primeru sabiranja dva broja,
simulirajui korak po korak, tok
podataka. Program je uraen na
operativnom sistemu Microsoft
Windows
XP
Professional
korienjem programskog jezika
Microsoft Visual Basic 6.0. Za
demonstraciju sabiranja dva broja
koriste se brojevi, 23 i 25. Njihovi
binarni zapisi su 10111 i 11001. Po
pokretanja aplikacije dobija se
prozor kao na slici 3.
Prozor ove aplikacije osim dva
tastera, <START>
i <KRAJ>
Slika 3. Poetni prozor aplikacije
sadri:
Dva 8-bitna registra: akumulator ACC i registar R.
Memoriju, koja je podeljena na dva segmenta. U prvom segmentu, poev od adrese
0000h (h-heksadecmalno) nalaze se vrednosti podataka, osmobitnih brojeva 23
(00010111) i 25 (00011001). U drugom segmentu, poev od adrese 7F00h
(0111111100000000), u memoriju su upisane 16-bitne instrukcije. Kako je duina
memorijske rei 8 bita (1 bajt), to se instrukcije moraju dohvatiti u okviru 2
memorijska ciklusa (2 bajta). Koriste se dva tipa instrukcija:
o Instrukcije sa operandom (LDAC i STAC). Ove instrukcije koriste direktno
memorijsko adresiranje (obraaju se memoriji) i prvi bajt ovih instrukcija je kd
instrukcije, dok je drugi bajt rezervisan za adresni deo instrukcije.
o Instrukcije bez operanada (MVAC i ADD). Ove instrukcije koriste registarsko
730
adresiranje i prvi bajt ovih instrukcija je instrukcija bez dejstva, dok je drugi bajt
kd instrukcije.
U memoriji je zapisan program dat u tabeli 1:
o LDAC 0 iz memorijske lokacije 0, uitava se broj i alje u akumulator
(ACC <- [0000h]), kd instrukcije je 00000001
o MVAC sadraj akumulatora se kopira u registar (R <- ACC), kd instrukcije je
00000011
o LDAC 1 - iz memorijske lokacije 1, uitava se broj i alje u akumulator
(ACC <- [0001h])
o ADD sadraj akumulatora se sabira sa sadrajem registra i smeta se u
akumulator (ACC <- [ACC] + [R]), kd instrukcije je 00000101
o STAC 2 rezultat sabiranja koji je u akumulatoru, smeta se u memoriju, u
memorijsku lokaciju 2 ([0002] <- [ACC]), kd instrukcije je 00000010
16-bitni programski broja PC, poetne adrese 7F00h, adresa prve instrukcije. Uveava
za 1 za svaki novi memorijski ciklus i sadri adresu instrukcije koja eka na izvrenje.
Memorijsko adresni registar MAR, koji uva adresu memorijske lokacije koja se
adresira. Njegova duina je 16 bita, to znai postoji mogunost adresiranja 216-1 KB,
tj. kapacitet memorije je 64 KB.
8-bitni registar instrukcija IR interpretira instrukciju koja je zadnja doneta, tako to
prihvata prvi (drugi) bajt instrukcije i u zavisnosti od sadraja aktivira odgovarajui
izlaz.
Aritmetiko logiku jedinicu (ALU), koja u ovom primeru, izvrava operaciju
sabiranja ADD.
Nakon potvrivanja tastera <START>, kree izvravanje simulacije. Poetna vrednost
programskog brojaa je adresa prve instrukcije (LDAC 0). MAR prihvata adresu iz PC-a i
pronalazi odgovarajuu memorijsku lokaciju. Sadraj memorijske lokacije se alje u IR,
dekodira se i u zavisnosti od instrukcije izvrava se akcija. Kako je prva instrukcija LDAC
0 treba memorijski sadraj iz lokacije 0 proslediti u akumulator. Instrukcija se izvrava u
dva memorijska ciklusa. Nakon zavretka ove instrukcije prvi broj (23) je u akumulatoru.
Da bi sabrali dva broja koristi se
akumulator ACC i registar R. Prvi broj,
koji je u akumulatoru, treba sauvati i
sabrati sa drugim brojem. Zato se prvi
broj prosleuje registru R, instrukcijom
MVAC. Potom se akumulator puni
drugim brojem (25), instrukcijom LDAC
1. Na taj nain, prvi broj se nalazi u
registru R, dok je drugi broj u
akumulatoru. Adresira se sledea
instrukcija (ADD), IR alje signal ALU-u
da treba da sabere brojeve koji se nalaze
u registrima (ACC i R). Na slici 4 dat je
trenutak izvravanja instrukcije sabiranja
ADD, kada se ALU-u prosleuju sadraji
akumulatora ACC i registra R, a potom
se izvrava operacija sabiranja i rezultat
e nakon toga biti smeten u akumulator.
Slika 4. Izvravanje instrukcije ADD

731
Nakon izvrenja instrukcije sabiranja

rezultat treba poslati, instrukcijom
STAC 2, u memoriju na lokaciju 2.
Ovo je poslednja instrukcija programa
zapisanog u memoriji. Slika 5 daje
zavrni prikaz nakon realizacije
programa. Simulacija se moe
privremeno
prekidati
(pauzirati)
potvrivanjem na tastaturi tastera Alt.
6. ZAKLJUAK
Sloenost i varijacije hardvera raunara
svakodnevno se poveavaju, pa se za
direktno prouavanje
odreene
arhitekture smanjuju mogunosti i
interes. Zbog toga umesto ka realnom
Slika 5. Program je izvren
sistemu, mnogi se okreu ka
simulatorima
kao
pomonim
sredstvima u poduavanju o arhitekturi i funkcijama raunara. Postoje mnogi simulatori
koji su dostupni na Internetu. Analizom dostupnih radova dolazi se do zakljuka da su
postojei simulatori projektovani u razliite svrhe i za razliite kurseve.
U ovom radu je pokazano kako se na vizuelan nain, kroz elementarne korake, moe
prikazati postupak izvravanja aritmetike operacije sabiranja. Cilj rada je bio da se
korisnicima prui kompletna informacija i obuka na najniem nivou.
7. LITERATURA
[1] Stankovi N.: Prilog simulaciji raunarskih arhitektura, Magistarski rad, Tehniki
fakultet, aak, 2009.
[2] Stankovi, N., Markovi G., Markovi B.: Simulacija rada ALU-a kao osnovne
komponenete CPU-a, V meunarodni nauni skup Tehnologija, informatika i
obrazovanje za druto uenja i znanja, Novi Sad, Zbornik radova Simpozijum TIO5,
Fakultet Tehnikih nauka, Novi Sad, 2009.
[3] Stankovi, N., Rani, S.: Simulation of the TFaCo processor, 13th International
Research/Expert Conference Trends in the Development of Machinery and
Associated Technology , TMT 2009, Hammamet, Tunisia, 16-21 October 2009. pp.
353-356, Tunisia, 2009.
[4] Radenkovi, B., Stanojevi M. i Markovi A.: Raunarska simulacija, Fakultet
organizacionih nauka i Saobraajni fakultet, Beograd, 1999.
[5] Stojev, .: RISC, CISC i DSP procesori, Elektronski Fakultet, Ni, 1997.
[6] Maxvell, T., Scott, B.: Visual Basic Super Bible, Corte Madera, California, 1992.
[7] orevi, J.: Arhitektura raunara, Edukacioni raunarski sistem, Arhitektura i
organizacija raunarskog sistema, ETF, Beograd, 2003.
[8] Simulation of Little Man Computer, Illinois State Univesity, 2004.,
http://www.acs.ilstu.edu/faculty/javila/lmc/
732


UDK: 37:004.4
Struni rad
MULTIMEDIJALNI PAKET ZA UENJE HTML-A

Ivan ukovi1, Branko Markovi2, Gordana Markovi3
Rezime: Ovaj rad opisuje razvijeni multimedijalni paket namenjen za uenje HTML-a.
Obrazovni raunarski softver sve vie ima primene u novim obrazovnim pristupima. Tako i
prezentovanje novog materijala korienjem slike i zvuka omoguava studentima
kompletniji i dublji utisak, a samim tim i postizanje boljih rezultata..
Kljune rei: Multimedija, HTML, Camtasia, obrazovni raunarski softver.
A MULTIMEDIA PACKAGE FOR HTML LEARNING

Summary: This paper explains the multimedia package develped for HTML learning. The
educational software has more and more usage with new educational approaches.
Therefore a presentation of new materials using pictures and sounds allows students to get
more comprehensive and deeper impression, and also to achieve better results.
Key words: Multimedia, HTML, Camtasia, educational software.
1. UVOD
U okviru predmeta Internet tehnologije koji ima sve vie prisustva u visokokolskom
obrazovanju, jedan od osnovnih segemnata je i uenje kako da se kreiraju web stranice. U
tu svrhu razvijen je poseban programski jezik koji se naziva HTML (HyperText Markup
Language). Ovaj jezik omoguava pre svega kreiranje statikih web sadraja i predstavlja
prvi korak u uenju web programiranja.
Profesori koji izlau predmete vezane za Internet imaju izazov kako to plastinije i za
studente to prihvatljivije izloiti neku materiju. U tom smisli u obrazovanju sve veu ulogu
ima i multimedijalni sadraj koji se moe predstaviti kao vrsta obrazovnog raunarskog
softvera (ORS). Multimedijani sadraji podrazumevaju da se koriste vie razliitih oblika
informacija i da se angauje vie ula prilikom usvajanja znanja. Tako multimedijalni
sadraji podrazumevaju korienje teksta, slika, zvunih efekata, video zapisa, animacija i
slino. Za obrazovni proces vrlo je vano da izloeni materijal bude prijemiv za studente
tj. da zadovolji odreena kognitivna pravila.
1
Ivan ukovi, VTSS, Svetog Save 65, aak, E-mail: pokret_njegos_ivan@yahoo.com

3
Gordana Markovi, Tehnika kola, aak, E-mail: brankomarko@yahoo.com
2
Ivan ukovi i drugi
U ovom radu pokazano je kako kreirati multimedijalni softverski paket koji moe da
omogui profesoru da efektnije izloi odgovarajuu materiju, a studentima da istu prihvate i
to na primeru odabranih poglavlja iz HTML jezika. Pri relaizaciji ovog multimedijanog
paketa kao osnova korien je softver za razvoj koji se naziva Camtasia Studio 6 firme
TechSmith.
2. ULOGA OBRAZOVNOG RAUNARSKOG SOFTVERA
Osnovni zadatak koji se stalno nalazio pred kreatorima obrazovnog procesa je kako ga
unaprediti i osavremeniti. Kako omoguiti da studenti dobiju potrebna znanja (iji obim se
naalost stalno poveava), a da pri tome proces prelivanja od profesora ka studentu bude
najefikasniji? Dakle, kako da studenti postignu cilj, a to je da usvoje planom i programom
predviena znanja za dati predmet.
U cilju reavanja ovog i slinih problema zadnjih nekoliko decenija intezivno se radi na
kreiranju novog pristupa koji izmeu ostalog ukljuuje korienje obrazovnog raunarskog
softvera. Ovaj pristup dao je ohrabrujue rezultate pa se i dalje na njemu intezivno radi.
Postoji mnogo prednosti korienja ORS-a u nastavi i neki do tih razloga su i to student
postaje subjekat u svom obrazovanju (a ne objekat, kako se ranije dobrim delom tretirao).
Student korienjem ORS-a moe da bira brzinu kojom moe da usvaja gradivo, da bira
vreme (ukoliko je u pitanju elektronsko uenje na daljinu), da verifikuje svoje znanje, da
angauje vie ula prilikom usvajanja znanja i tome slino. Osnovni nedostaci korienja
ORS-a se ogledaju u zapostavljanju emotivne karakteristike studenta, manjak
interpersonalne komunikacije, nedostatak pedagokog uzora i slino.
Multimedijalni sofver je podskup ORS-a i on omoguava da studenti tokom sluanja
nastave koriste najsavremenije vidove hardverske i softverske opreme. Primer jedne dobro
opremljene multimedijalne uionice dat je na slici 1.
Slika 1: Multimedijalna uionica

Da bi multimedijalni softver mogao uspeno da se koristi potrebno je da predavai budu
obueni, jer obino predavai nisu istovremeno i kreatori ovog softvera. Dobro osmiljen
ORS trebalo bi da zadovolji neke (a poeljno sve) od kriterijuma kao to su:
734
mogunost unosa nastavnog sadraja od strane nastavnika,
mogunost izmene nastavnog sadraja
Ivan ukovi i drugi
korienje prijatnog grafikog interfejsa (GUI Graphical User Interface),
vizualizacija i oiglednost pri kretanju
mogunost samostalnog rada uz ponavljanje odreenih koraka vie puta,
korienje pomoi ( dobro uraen Help),
dobijanje povratne informacije o usvojenom znanju kroz formu testova.
Prilikom kreiranja multimedijalnog softvera, treba posebnu panju obratiti na prijatnost

zvuka i slika tj. video materijala koji e se prikazivati. Pri tome konzistentnost treba da je
kao jedna od ideja vodilja.
Svaki ORS ima i svoj ivotni ciklus koji zapoinje formiranjem ideje, specifikacijom
zadatka, a zatim posle dizajniranja koda, kodiranja, tesiranja i putanja u rad, dolaze periodi
odravanja, popravki i revizija do konane zavrne faze naputanja tj. zastarevanja ovog
softvera.
3. OSNOVE HTML-A
HyperText Markup Language je jezik koji omoguava kreiranje web stranica i to pre svega
statikog tipa[1]. Re Hypertext oznaava takvu vrstu teksta koji omoguava rapidno
skakanje sa jednog dokumenta na drugi, a to i jeste sutina lakog kretanja kroz web
prezentaciju, tj. kretanje sa jedne na drugu web stranicu. To se ostvaruje pomou
takozvanih hyperlink-ova koji predstavljaju adresu sledeeg odredita. Re Markup
potie od uobiajenog postupka koji se ranije koristio prilikom pripreme za tampu nekog
teksta. Naime, inicijalni tekst bio bi analizran i delovi teksta bi se markirali tako da se na
odreen nain obeleavalo ta e biti naslov, koja vrsta slova da se koristi, gde je
podebljano, gde je razmakuto ili centrirano i tome slino.
Svaka web stranica sastoji se iz dva osnovna dela, a to su zaglavlje (header) i telo (body).
Zaglavlje sadri naziv web stranice i druge parametre koji su potrebni pretraivau. Telo
sadri informacije koje se ele prikazati.
Za formiranja kako zaglavlja tako i tela koriste se markeri (tags). Oni definiu koja e se
informacija prikazati i u kom formatu. Markeri obino sadre poetak i kraj, a izmeu njih
nalazi se informacija na koju se odnose, tj. koja treba da se prikae. Uenje HTML-a se
sastoji najveim delom u uenju markera i njihovom meusobnom funkcionisanju (koji i
kako funkcioniu sa drugima, kojim redosledom se piu i sl.). Opti izgled markera je:
<naziv_markera atribut1=vred1, ...atributn=vredn>
prikazivana informacija
</naziv_markera>
pri emu atributi kod nekih markera su neophodni i slue za precizniju definiciju, a kod
nekih markera nisu. Treba uoiti da se kraj markera razlikuje od poetka tako to iza
uglaste zagrade stoji kosa crta (/), a zatim sledi naziv markera.
Svi markeri se mogu razvrstati u razliite kategorije, a u ovom radu objanjeno je kako se
studentima oni mogu prezentovati korak po korak do dobijanja kompletne web
prezentacije.
Sintaksa HTML-a, kao i najnovije preporuke vezane za to date su od strane organizacije
W3C, tj. svetskog konzorcijuma za web. Meu savetodavcima je naunik Tim Barners Lee,
735
Ivan ukovi i drugi
zaetnik ideje o webu.

4. REALIZACIJA MULTIMEDIJALNOG PAKETA
Svrha realizovanog multimedijalnog softverskog paketa je da omogui studentima koji ue
HTML da bre, lake i efektnije usvaje ovu materiju. Nain postizanja ovog cilja sastoji se
u tome da se ova materija podeli u funkcionalne celine i da se za svaku od ovih celina snimi
odgovarajui multimedijalni modul. Snimanje je obavljeno korienjem softverskog paketa
Camtasia Studio 6 firme TechSmith sa aktiviranom opcijom Record the screen, a takoe
i korienjem programa Notpad za pisanje HTML koda, kao i Internet Explorer-a za
prikazivanje odgovarajuih web stranica.
Camtasia omoguava da se ekran moe snimati, a potom dodati zvuk, to olakava posao
oko montiranja materijala. Ovaj program prua dosta razliitih, profesionalnih opcija.
Slika 2: Snimanje pomou Camtasia-e

Cela materija vezana za HTML podeljena je u sledee celine:
markeri zaglavlja (HEAD, TITLE,...),
markeri za telo i pozadinu (BODY, BGCOLOR...),
markeri za naslove (H1, H2,..),
markeri za veliinu, boju i vrstu slova (FONT sa atributima, U, I, B...)
markeri za podeavanje poloaja (CENTER, P, BR..)
markeri za liste (ureene OL i neureene - UL),
marker za slike ( IMG sa atributima),
markeri za tabele (TABLE sa ostalim koji ga prate) i
markeri za hiperlink ( A i odgovarajui atributi).
Kreirani su odgovarajui programi u Notepad-u, snimljeni sa ekstenzijom .html, a
zatim otvoreni u Internet Explorer-u. Sve je to snimljeno u Camtasia-i, a potom je
nasnimljen i odgovarajui govor koji objanjava korak po korak ta se radi i kako se radi.
Primer kreiranja jedne web stranice preko markera pisan u Notepad-u izgleda kao na slici 3.
736
Ivan ukovi i drugi
Slika 3: HTML kod napisan u Notepad-u

Kada se ovaj fajl sauva kao html dokument i otvori u Internet Explorer-u, onda on
dobija sledei oblik:
Slika 4: Web stranica u Internet Explorer-u

Na ovaj nain kompletno ranije razvrstana materija vezana za HTML (verzija 4.01 [4]) je
uraena i snimljena i odgovarajuim govorom propraena.
to se tie hardverskih zahteva prilikom realizacije ovog multimedijalnog programa,
korien je raunar sa procesorom Intel Pentium 2.4GHz, memorijom 1GB, hard diskom
120GB, i mikrofonom marke Optimus koji ima odline frekvencijske karakteristike u
irokom frekvencijskom opsegu od 0 do 20KHz.
Po pitanju softvera, korien je operativni sistem Microsoft Windows XP (koji sadri
Notepad, Internet Explorer), a na njega, kao osnovu, instaliran je softver Camtasia Studio 6.
737
Ivan ukovi i drugi
5. ZAKLJUAK
Obrazovni raunarski softver dobija sve veu primenu u svakodnevnoj nastavi.
Realizovani multimedijalni softverski paket je namenjen studenatima koji ue HTML
jezik kreiranja web prezentacija. Ovaj jezik predstavlja osnovu web programiranja i esto
se izuava kao deo predmeta vezanih za Internet tehnologije. Poznavanje HTML vodi
razumevanju problematike kako nastaju web prezentacije i kako se povezuju web sadraji.
U radu su obuhvaeni osnovni markeri koji postoje u HTML-u verzije 4.01. Danas postoji
vei broj softverskih paketa koji omoguuju da se web prezentacije kreiraju mnogo bre ne
ulazei u detalje HTML-a (npr. FrontPage ili MX Dreamwaver i sl.). Za snimanje je
korien softverski paket Camtasia Studio 6.0 koji omoguava hvatanje aktivnosti na
ekranu raunara, a takoe i nasnimavanje zvuka. To daje pogodnost da se kreiraju dobri
multimedijani sadraji i da se studentima ova materija priblii na efektan nain.
U budunosti ovaj rad bi mogao da se nadogradi i sa softverskim modulima koji bi bili u
stanju da testiraju studente o tome koliko su uspeno usvojili odreena znanja. Ako bi novi
moduli mogli imati i dobru vrstu pomoi (help-a) to bi sigurno potpomoglo boljem i brem
shvatanju ove materije (npr. kada student nije siguran da li da koristi ovu ili onu opciju i
slino).
Moe se zakljuiti da e osavremenjivanje nastave uvoenjem ORS-a nalaziti sve veu i
veu primenu. Da bi ono bila uspeno treba pripremiti i obuiti i profesore, kao i omoguiti
dobre hradverske i softverske preduslove (dobro opremljene multimedijalne uionice).
6. LITERATURA
[1] Markovi Branko, Internet tehnologije, skripta, VTSS aak, 2009.
[2] Keith Schengili Roberts, The Advanced HTML companion, Academic Press
limited, London, 1997.
[3] Vilotijevi M., Kvalitet obrazovanja i kole klju za 21. vek, Pedagogija, asopis
saveza pedagokih drutava Srbije, Beograd, 2000.
[4] www.w3.org/TR/REC-html40/
738


UDK: 004.4:371
Struni rad
PRIMENA WEB MINING-A U OBRAZOVANJU

Marija Blagojevi 1
Rezime: Web mining je relativno nova oblast koja ima primenu u razliitim delatnostima.
U radu je predstavljena mogunost primene tehnika web mining-a u obrazovanju. Poseban
osvrt napravljen je u odnosu na moodle sistem za upravljanje uenjem.
Kljune rei: web mining, obrazovanje, moodle
APPLIANCE OF WEB MINING IN EDUCATION

Summary: Web mining is a relatively new field that has applications in various industries.
The paper presented the possibility of applying web mining in education. Particular
reference is made to the Moodle learning management system.
Key words: web mining, education, moodle
1. UVOD
Web Mining predstavlja korienje Data Mining tehnika za ekstrakciju korisnih
informacija iz veb podataka. [1] Veb podaci se odnose na:
sadraj veba-tekst, slike,...
strukturu veba-linkovi, tagovi,...
upotrebu veba-http logovi, server logovi,...
Otkrivanje sadraja na Web-u (Web Content Mining)-predstavljanje korisnih informacija
iz Web sadraja, podataka i dokumenata.
Otkrivanje strukture veza na Web-u (Web Structure Mining) nastoji da otkrije
fundamentalni model strukture linkova na Web-u.
Otkrivanje obrazaca u korienju Web-a (Web Usage Mining) pokuava da daje smisao
podacima generisanim u Web korisnikim sesijama ili podacima o ponaanju korisnika.
Web mining se moe koristiti u brojnim oblastima. Moe se koristiti u elektronskoj trgovini
u cilju poboljanja prodaje. Vladine agencije koriste web mining za borbu protiv terorizma.
Web mining-om se mogu identifikovati kriminalne aktivnosti. Kompanije mogu da
uspostave bolje odnose sa korisnicima dajui im ba ono to im je potrebno. Osim toga,
lake se i bre mogu ustanoviti potrebe kupaca, a samim tim se bre reaguje na te potrebe.
1
Marija Blagojevi, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: marija_b@tfc.kg.ac.rs
Marija Blagojevi
Kompanije mogu da nau, privuku i sauvaju korisnike. Mogu i da utede na trokovima

proizvodnje imajui u vidu potrebe korisnika. Osim toga, postoji mogunost pridobijanja
korisnika druge kompanije obezbeujui promotivne ponude, a samim tim smanjujui
mogunost gubljenja korisnika. Obezbeuje se i evaluacija promotivnih kampanja.
tehnikama web mining-a se moe vriti predvianje ponaanja korisnika zasnovano na
informacijama o prethodnom ponaanju.
Web mining se moe koristiti i u on line uenju kako bi se utvrdilo ponaanje uenika,
efikasnost sistema za elektronsko uenje, kao i za merenje efikasnosti instruktora. Web
mining se moe koristiti i za analizu Web-a 2.0.
Web mining se koristi i za odreivanje najbolje mogue strukture veb sajta, identifikovanje
slabih linkova. Osim toga, moe se koristiti i za odreivanje efikasnosti intraneta i
identifikovanje strukturnih potreba.
2. PRIMENA OTKRIVANJA STRUKTURE VEZA NA VEBU U OBRAZOVANJU
Otkrivanje strukture linkova moe nai primenu u obrazovanju, pod uslovom da
obrazovanje ukljuuje i e-komponentu. Ako se tradicionalna nastava kombinuje sa
elektronskim uenjem uz korienje nekog od LMS-a (Learning Management System),
pomenuta oblast web mining-a moe dati korisne rezultate za korisnike elektronskih kurseva.
Struktura linkova na vebu se generalno moe posmatrati kao webgraf, a otkrivanje strukture
veza na vebu je oblast koja ima za ulogu da pronae skrivene zajednice na vebu. [2]
Primenom pomenute oblasti u obrazovanju, odnosno u elektronskom uenju moe se otkriti
struktura linkova na korienom sistemu za elektronsko uenje, ali i kretanje korisnika kroz sistem.
Na osnovu dobijenih podataka dobijenih otkrivanjem strukture veza na vebu moe se
zakljuiti koji linkovi eventualno ne rade, ali i kretanja korisnika kroz sistem linkova.
3. PRIMENA OTKRIVANJA OBRAZACA U KORIENJU VEBA U
OBRAZOVANJU
Primenjui otkrivanje obrazaca ponaanja na vebu moe se doi do znaajnih informacija i
dati preporuke za kreiranje elektronskih kurseva.
Analiza logova je umetnost ili nauka traenja smisla u raunarski generisanim zapisima.
[3] Ovaj proces kreiranja takvih zapisa naziva se logovanje podataka.
Za analizu logova moe se koristiti veliki broj softvera. Uporedni pregled softvera za
analizu logova nalazi se u Tabeli 1.
Uoavajui nedostatke On-line uenja, najvie veliki procenat odustajanja od e-kurseva
kao i neaktivnost na kursevima postavlja se pitanje kako organizovati kurs koji bi
prevaziao date nedostatke. Odnosno, kako organizovati materijale u elektronskom kursu
kojima bi polaznici (studenti) najradije pristupali i aktivno uestvovali u samom kursu.
Aktivno uestvovanje na elekronskom kursu podrazumeva pristup postavljenim
materijalima i testovima, ali i uestvovanje u interaktivnim modulima, kao to su forumi,
priaonice, wiki, radionice...
Otkrivanjem obrazaca ponaanja u nastavi koja se izvodi posredstvom elektronskih kurseva
740
Marija Blagojevi
moe se zakljuivati o vremenu u kome su korisnici najaktivniji, o datotekama koje

najee pregledaju/download-uju, o tipovima datoteka koje preferiraju, ali i o obrascima
ponaanja u okviru interaktivnih aktivnosti poputa foruma, eta, priaonica,...
Tabela 1: Pregled softvera za analizu logova
123 Log
Analyzer [4]
Shareware
WebLog [5]
Free
Analog [6]
Open Source
SawMill [7]
Shareware
AlterWind Log
Shareware
Analyzer [8]
WebLog Expert
Shareware
[9]
Web Log
Shareware
Analyzer [10]
AWStats [11]
Free
Witness [12]
Shareware
FlashStats [13] Shareware
Tip
Windows, Mac OS
Analizer
X, Linux, FreeBSD
logova
and Sun Solaris
Analizer
Windows
logova
Windows, Mac OS Analizer
logova
X, Linux..
Windows, Mac OS Analizer
X, Unix
logova
Analizer
Windows
logova
Analizer
Windows
logova
Analizer
Windows
logova
Analizer
Windows, Linux
logova
Analizer
Windows
logova
Analizer
Windows
logova
Formati log
datoteka
Vie podranih +
auto detekcija
Vie podranih
Preko 700
+
+
Greke u
pristupu
Platforma
Pretraiva
(pristup)
Dostupnost
Operativni
sistem
(pristup)
Naziv softvera
Geografski
poloaj
Mogunosti
4 + auto
detekcija
Vie podranih
4. WEB MINING U MOODLE LMS

Imajui u vidu sve iru primenu moodle sistema za upravljanje uenjem na univerzitetima,
ali i kolama, postavlja se pitanje mogunosti primene web mining-a na tom sistemu.
Moodle generie tabelu u kojoj se nalaze pristupni podaci uesnika, odnosno logovi
pristupa. Osim toga, mogue je imati uvid u logove greaka koji daju informacije o
zahtevima koji su upueni serveru, a koji nisu ispunjeni. uvaju se i agent-logovi
omoguavaju dobijanje informacija o imenu i verziji pretraivaa koji se korsti i
operativnom sistemu. Sledi prikaz dve log datoteke:
147.91.1.45 - - [25/Nov/2008:12:46:24 +0100] "GET
/moodle/user/index.php?contextid=519&roleid=0&id=14&perpage=20&search=&spage=
1 HTTP/1.0" 200 41038 "http://itlab.tfc.kg.ac.rs/moodle/user/index.php?contextid=519"
"Mozilla/5.0 (Windows; U; Windows NT 5.1; en-US; rv:1.8.1.18)
?????/????????Firefox/2.0.0.18"
147.91.1.42 - - [25/Nov/2008:12:46:24 +0100] "GET /moodle/user/pix.php/1280/f2.jpg
HTTP/1.0" 200 1594 "
http://itlab.tfc.kg.ac.rs/moodle/user/index.php?contextid=519&roleid=0&id=14&perpage
=20&search=&spage=1" "Mozilla/5.0 (Windows; U; Windows NT 5.1; en-US;
rv:1.8.1.18) ?????/???????? Firefox/2.0.0.18"
741
Marija Blagojevi
U log datotekama koji su prikazani korisnika imena zamenjena su znakovima ?, imajui u

vidu etike norme u web mining-u.
Dalja analiza moodle log fajlova moe se sprovesti primenom nekog od alata za analizu
logova i rezultati koristiti u svrhu unapreenja kurseva ili neke druge, prema potrebama i
zahtevima istraivaa.
5. ZAKLJUAK
Imajui u vidu sve eu organizaciju nastave posredstvom sistema za upravljanje uenjem,
moe se zakljuiti da web mining moe nai primenu u tom domenu uenja. Primenom web
mining-a moe se zakljuivati o meusobnim interakcijama i evaluirati interaktivni moduli.
Web mining prua mogunosti otkrivanja obrazaca ponaanja korisnika pomenutih sistema,
ali i mogunosti unapreenja elektronskih kurseva u emu se i ogleda najvei znaaj.
6.
LITERATURA
[1] Srivastava, J., Web Mining : Accomplishments & Future Directions,

http://www.ieee.org.ar/downloads/Srivastava-tut-pres.pdf, poslednji pristup 12.4.2010.
[2] Uno, Y., Ota, Y., Uemichi, A. Web Structure Mining by Isolated Stars,
http://www.springerlink.com/content/x0n286ml7nxg8676/,
poslednji
pristup
12.4.2010.
[3] Warren, N., Website Log Analysis: Approaches for the Library of the National
Institute Of Environmental Health Sciences. A Masters Paper for the M.S. in L.S.
degree. July, 2002. 75 pages. Advisor: Gregory B. Newby.
[4] 123Log Analyzer, softver dostupan na: http://www.123loganalyzer.com, poslednji
pristup 12.4.2010.
[5] WebLog, softver dostupan na: http://awsd.com/scripts/weblog, poslednji pristup
12.4.2010.
[6] Analog, softver dostupan na: http://www.analog.cx, poslednji pristup 12.4.2010.
[7] SawMill, softver dostupan na: http://www.sawmill.net, poslednji pristup 12.4.2010.
[8] AlterWindLog Analayzer, softver dostupan na: http://www.alterwind.com, poslednji
pristup 12.4.2010.
[9] WebLogExpert, softver dostupan na: http://www.weblogexpert.com, poslednji pristup
12.4.2010.
[10] LogAnalyzer, softver dostupan na: http://www.loganalyzer.net/features.html, poslednji
pristup 12.4.2010.
[11] Awstats, softver dostupan na: http://awstats.sourceforge.net/#FEATURES, poslednji
pristup 12.4.2010.
[12] Witness, softver dostupan na: http://www.esplanadeone.com/witness/eng/index.html,
poslednji pristup 12.4.2010.
[13] FlashStats, softver dostupan na: http://www.bitstrike.com/analyzer/, poslednji pristup
12.4.2010.
742


UDK: 37:004.738.5
Struni rad
ULOGA INTERNETA U PROCESU OBRAZOVANJA

Dejan Radojevi 1, Miodrag Nikoli 2, Ivan Stojanovi3
Rezime: U cilju podizanja pismenosti, kulture i obrazovanja, relizovan je projekat koji ima
zadatak da podstakne kreativnost kod dece kolskog uzrasta i omogui da se ona prikae.
U radu je opisan projekat Korak Dalje kojim se omoguava kolama da iskoriste svoje
raunare na pravi nain i upotrebe ih, kako u obrazovnu svrhu upoznavanja raunarske
tehnike, tako i u komunikacione svrhe i u nastavi ostalih predmeta. Cilj prikazanog
projekta je edukativan kao i tehniki u smislu obezbeivanja sistema za prisutnost svih
kola na Internetu kroz tipske Internet prezentacije.
Kljune rei: Internet, komunikacije, Internet prezentacije kola
THE ROLE OF INTERNET IN THE EDUCATIONAL PROCESS

Summary: For the purpose of raising literacy, culture and education a project with the
task of encouraging creativity in adolescents and facilitating its displays is being carried
out. The paper details the project A Step Further that enables schools to utilize their
computers the right way and use them not only as educational tools for Computer Science
subjects but also for other subjects and for communicational purposes. The aspiration of
this project is both educational and technical in the sense that it assists the availability of
schools on the internet through templated internet presentations.
Key words: Internet, communications, Internet presentations of schools
1. UVOD
U toku rada na projektu koji se bavio problemom izumiranja srpskog jezika u naoj
dijaspori u Austriji (posebno kod dece tree generacije), ustanovljeno je da je mogunost
meusobnog organizovanog komuniciranja dece iz dijaspore sa decom u zemlji ograniena,
kako malim brojem postojeih kompjutera i Internet veza u naim kolama, tako i
nepostojanjem medija kroz koji bi deca iz dijaspore mogla da se adekvatno informiu,
1
Dejan Radojevi, dipl.in.mainstva, Agencija za izradu programa "Ideja", Ni, E-mail:

dedudar@yahoo.com
2
Mr Miodrag Nikoli, dipl.in.elektronike, Vizantijski bulevar 96, Ni, E-mail:
miodrag.nikolic@medianis.net
3
Ivan Stojanovi, dipl.in.elektronike, Eurolift, Ni, E-mail: ivan.stojanovic@euroliftgroup.com
Dejan Radojevi i dr.
ostvare kontakt ili uestvuju u nekim edukativnim manifestacijama na dravnom ili

lokalnom nivou.
Pregledom Internet stranice Ministarstva obrazovanja ustanovljeno je da veoma mali broj
kola ima Internet stranicu i da postoji veliko arenilo u pogledu Internet provajdera i
elektronske pote koju, po pravilu, obezbeuje Internet provajder. Uvidelo se da je veina
postojeih Internet stranica informativnog karaktera, statine su, ne auriraju se, niti se
koriste za neke osmiljenije sadraje. Sve to govori u prilog injenici da se raunari koriste
na asovima informatike kao sredstvo na kome se uenici upoznaju sa osnovnim
pojmovima o raunaru, radu u kancelarijskim programima, pa i osnovnim elementima
raunarskih jezika i programiranja, t.j. razvoju raunarske pismenosti drutva. Upotreba
raunara u podizanju opte kulture, kulture komuniciranja kao i nastavi drugih predmeta je
zanemarljiva.
Ova istraivanja su pokazala da je u naim kolama uloga raunara kao komunikacionog
medija zapostavljena, ili bar nedovoljno zastupljena. Nije potrebno posebno isticati koliko
je razvoj Interneta promenio sliku sveta i omoguio pristup neogranienom broju pojmova
kao i brzu i efikasnu razmenu podataka i informacija irom planete. Sagledavanjem nae
situacije, stie se utisak da smo jo u mraku i da naoj deci nije pruena mogunost da na
pravi nain koriste blagodeti Interneta, kako u smislu prikupljanja i slanja informacija, tako
i u smislu korienja Interneta kao medija kroz koji se moe podii nivo komunikacione
kulture. Nije iskorien potencijal Internet stranice kao "ivog" medija koji ima estetski,
informativni, obrazovni i kreativni segment.
U nameri da svi ovi segmenti budu iskorieni u cilju podizanja pismenosti, kulture i
obrazovanja, relizovan je projekat sa ciljem da podstakne kreativnost kod dece kolskog
uzrasta i omogui da se njihova kreativnost moe videti, a zatim i evaluirati kada je to
potrebno. Kreativnost bez granice dece kolskog uzrasta simbolino prikazuje slika 1.
2. REZULTATI SPROVEDENIH ISTRAIVANJA
U cilju sagledavanja stvarne situacije u kolama, sprovedena su obimna istraivanja.
Obuhvaeno je vie osnovnih i srednjih kola. Ostvarena je odlina saradnja sa upravama
kola u smislu pruanja logistike podrke. Neki od zakljuaka istraivanja su:
kole su uvele raunare u obrazovanje i uinile su to u izolovanim uionicama koje
slue za prouavanje raunarske tehnologije kao jednog od kolskih predmeta;
postoje neograniene mogunosti Interneta i raunara opremljenih produktivnim
softverom koji mogu da proire ulogu raunara u obrazovanju, kako u programima
opteobrazovnih, tako i strunih predmetima;
raunari jo uvek nisu postali integralni deo obrazovnog procesa i ne slue kao
katalizator koji ohrabruje uenike u istraivanju i sticanju iskustava u svim podrujima
njihovog interesovanja;
nastavnici sve vie usmeravaju uenike ka korienju napredne tehnologije i time
pomau njihov kvalitativni razvoj i shodno promenama i potrebama, ocenjivae
uenike na osnovu novog skupa vetina:
dizajniranje i istraivanje;
vrednovanje informacija;
sinteza pronaenih stvari;
integracija rezultata u iri okvir znanja i
744
jasno izraavanje onoga to se nauilo;

novi i uzbudljivi obrazovni softver se stalno razvija omoguavajui uenicima i
planerima obrazovnih programa dodatne ideje za ukljuivanje tehnologije u
obrazovanje;
nove obrazovne tehnologije dobijaju sve ira podruja korienja pa se i koncept
distribuiranog uenja na daljinu (teleuenja) pribliava stvarnosti [1].
Na osnovu predhodnih injenica, zakljueno je da je potreban svestran i organizovan
pristup reavanju onog segmenta korienja raunara koji se odnosi na korienje Interneta
i Internet prezentacije u procesu obrazovanja. Najvanije u svemu tome je napraviti sistem
koji je primeren naoj sadanjoj situaciji, a u isto vreme obezbeuje i edukativni i praktini
segment Interneta, poboljava prisutnost naih kola na Internetu, olakava njihovo
pronalaenje i meusobnu komunikaciju, jednostavan je za upotrebu i odravanje,
interesantan i izazovan za decu, i pri tome jeftin, kako bi jedna siromana zemlja kao to je
naa mogla da ga priuti.
3. OPIS PROJEKTA
U cilju prevazilaenja uoenih slabosti realizovan je projekat Korak Dalje, kojim se
omoguava kolama da potpuno iskoriste svoje raunare i upotrebe ih kako u
komunikacione svrhe tako i u nastavi ostalih predmeta [2].
Slika 1: Podsticaj neogranienih kreativnih sposobnosti uenika [2]

745
Paljivim planiranjem, dugotrajnim radom i odabirom adekvatnih alatki, osmiljen je

sistem kreiranja, korienja i odravanja Internet prezentacije kojim se potpuna Internet
prezentacija kreira za desetak minuta, dok je odravanje (menjanje izgleda ili sadraja
stranice), svedeno na nekoliko asova obuke osobe sa osnovnim znanjem korienja
raunara [3].
Za implementaciju ovakvog vida nastave neophodna je i edukacija nastavnog kadra.
Edukacija u smislu osposobljavanja nastavnog kadra da kreira i koristi Internet prezentaciju
kole ili predmeta koju bi, zatim, odravali uenici uz nastavnika kao administratora.
Edukaciju u sklopu ovog projekta organizuje i izvodi nosilac projekta. Ovim segmentom
doobuke nastavnici e nauiti i moi e da prenesu uenicima osnovna znanja iz oblasti
kreiranja Internet prezentacije (open source tehnologija) i korienja Interneta u svrhu
komunikacije.
Virtuelni Internet
Poznavanje korienja Internet stranica i Interneta ima smisla samo ukoliko postoji
mogunost prikljuenja na Internet. kole koje su, zahvaljujui aktivnom pristupu
Ministarstva prosvete, opremljene raunarima, esto se nalaze van glavnih komunikacionih
tokova i nemaju direktan pristup Internetu. Takvim kolama se nudi virtuelni Internet, tj.
mogunost aktivnog rada na virtuelnom Internetu, uvanje i prenos izvrenih promena i
njihovo aktiviranje pri prvom ukljuenju na Internet [4].
Radi lakeg snalaenja i boljeg pozicioniranja naih kola na Internetu u okviru ovog
projekta, pripremljeno je:
Internet portal na kome e se nalaziti Internet prezentacije svih kola u zemlji
(jednoobrazni, tipski i prepoznatljiv sistem, platforma na kojoj se Internet prezentacije
kola nalaze na naim serverima);
tipska, lako prepoznatljiva Internet i E-mail adresa (praktino neogranienog
kapaciteta) za svaku kolu;
tipski prepoznatljiv interfejs Internet prezentacije, raen u kontent menadment
sistemu. Kapacitet svake Internet prezentacije je 5000 strana i 5000 fotografija;
obuka kreiranja, korienja i odravanja Internet stranica [3].
Budui da je obuka kreiranja, obrade i korienja Internet stranice jednostavna i ne zahteva
vie od nekoliko asova (slika 2.), moe se obaviti u okviru postojeeg fonda asova
informatike. Oseaj da je kroz obuku savladana velika prepreka u osvajanju najnovije
tehnologije budi kreativnost i raspiruje matu koja podstie interesovanje za korienje
novih saznanja u postojeem sistemu obrazovanja.
Slika 2: Primena Webkljua u kreiranju sajta [2]

746
4. CILJ PROJEKTA
Projekat ima dva cilja:
Edukativni: Korienje Internet platforme u podizanju komunikacione kulture uenika,

podsticanje njihovih kreativnih kapaciteta i upoznavanje sa dostignuima i
mogunostima novih tehnologija;
Tehniki: Obezbeivanje sistema za prisutnost svih kola u optini na Internetu kroz

tipske Internet adrese i adrese elektronske pote.
Ciljna grupa ovog projekta su deca kolskog uzrasta, njihovi roditelji i nastavnici. Korisnici
su optine, osnovne i srednje kole, nastavnici, uenici i njihovi roditelji.
Koristi optine
Samom registracijom domena i Internet stranica bie vidljiv organizovan pristup
povezivanja optine sa kolama i kola sa svetom. Nema vie traganja za nekom kolom.
Poznajui osnovnu formulu, svi koje to interesuje e znati Internet adresu i adresu
elektronske pote svake kole u optini.
Optina dobija jedan dobro ureen prostor, Internet platformu na kojoj kao na dlanu ima
informacije o svakoj koli i aktivnostima koje se u kolama sprovode. To je dvosmerna
interaktivna veza izmeu optine i kola u okviru jednog sistema.
Koristi kola
Vano je istai da ovakav sistem predvia da svaka kola ima strukturalno identinu
Internet stranicu, a vizuelno, naravno, individualnu. Time se obezbeuje meusobna
kompatibilnost i jednostavnost u rukovanju, pa kole mogu lako da razmenjuju iskustva.
U zavisnosti od potreba, elja i aktivnosti, kole mogu produbiti sistem na nivo razreda,
sekcija i predmeta pri emu razredni stareina, zadueni i predmetni nastavnik
administriraju svoje Internet stranice koje mogu da ureuju uenici. Nakon obuke
uenika, moe se organizovati takmienje za najbolje ureenu stranicu.
Ovim projektom je obuhvaena i obuka korienja virtuelnog Interneta, tj. rada u Internet
okruenju bez konekcije uz naknadno unoenje promena na zvanini sajt. To umnogome
skrauje potrebu povezivanja na Internet, ime se postiu znaajne utede.
Koristi nastavnika
Uz kratkotrajnu obuku nastavnici savladavaju tehniku kreiranja i administriranja Internet
prezentacije. U osnovi je dovoljno da po jedan nastavnik iz svake kole savlada ovu tehniku
i prenese je ostalima. Nastavnici dobijaju medij kroz koji, ne samo predstavljaju svoj
predmet, ve interaktivno komuniciraju sa uenicima koji mogu od kue ili u koli da
odrade zadati posao, koji nastavnik zatim evaluira i odluuje hoe li to objaviti ili ne na
svojoj prezentaciji. Aktivan pristup nastavnika (domai zadaci, takmienja, igre, pretraga
Interneta) dozvoljava neograniene mogunosti oslobaanja deije kreativnosti, u cilju
predstavljanja na Internet prezentaciji koju mogu da vide svi oni do kojih je deci stalo.
Koristi uenika
U koli se uenici obuavaju da rade na izradi i sadraju Internet prezentacije s tim to se
njihovi radovi objavljuju selektivno, uz kontrolu administratora. Obuavaju se i deca u
747
kolama koje moda nemaju direktan pristup Internetu (virtuelni Internet), pri emu se
njihovi radovi mogu objaviti sa prvog, najblieg raunara koji ima Internet vezu.
Deca ue kulturu komunikacije i predstavljanja sebe, svojih radova, razreda i kole. O
mogunostima kreativnog rada sa dodatnim alatkama i uz korienje dostupnih programa,
ne treba posebno govoriti, jer je oblast neiscrpna.
5. OEKIVANI REZULTATI
Osim vidljivih i merljivih rezultata koji se ogledaju na planu organizovane komunikacije
izmeu subjekata u obrazovnom procesu, najznaajniji rezultati se mogu oekivati na planu
edukacije dece u oblasti korienja Internet tehnologije u svrhu podizanja kulture
komunikacije sa okolinom (kontakti sa drugima, razmena znanja i iskustava), upotrebe
Internet veze u edukativne svrhe (pronalaenje, vrednovanje, analiza i upotreba podataka,
jasna prezentacija nauenih elemenata i drugo), ili za razvijanje takmiarskog duha
(dizajniranje i kompozicija zadataka, izrada Internet prezentacija, pripreme testova i sl.).
Uvoenjem Internet veze u kolski obrazovni sistem, uz jednostavnu, sofisticiranu (open
source) i deci prilagoenu tehnologiju rada na Internet prezentacijama, pripremamo nove
generacije za vreme koje je pred njima. Iz kola izlaze kadrovi koji su mreno
obrazovani, u najmanju ruku onoliko koliko im je potrebno da se dobro snalaze u svakoj
situaciji u kojoj e se sutra nai.
6. ZAKLJUAK
U radu je analiziran problem neadekvatnog korienja raunara u kolama iskljuivo u cilju
upoznavanja osnova raunarske tehnike i korienja programskih paketa za "kancelarijsko
poslovanje". Istie se neophodnost prevazilaenja takvog pristupa povezivanjem raunara
na Internet u cilju ostvarivanja komunikacije izmeu kola i okruenja, predstavljanja kola
i podsticanja kreativnih sposobnosti uenika u ureenju kolskih sajtova. Takoe je
naglaena potreba ukljuivanja naprednih tehnologija kao sredstva za primenu
istraivakog pristupa uenika u sticanju znanja i iskustava iz svih podruja njihovog
interesovanja.
U radu je predstavljeno realizovano reenje koje omoguava predstavljanje kole
dinamikim sajtom koji se, na lak i jednostavan nain, ureuje zajednilkim angaovanjem
uenika i njihovih nastavnika.
7. LITERATURA
[1] Nikoli, Z.: Komunikacione tehnologije, ICIM - Izdavaki centar za industrijski
menadment plus, Kruevac, str.124, 2005.
[2] http://www.izlog.org/
[3] http://www.ideja.rs/
[4] Miloevi, J.: Budunost je u oblaku, asopis "Internet ogledalo", broj 103, str 38-40,
2010.god., http://www.ogledalo.rs/magazin/arhiva/broj_103/352.html
748


UDK: 37:004.738.5
Struni rad
RAUNAR I INTERNET U STRUNOM USAVRAVANJU

ZAPOSLENIH U KONCERN FARMAKOM MB IK GUA
A.D. GUA
Neboja Barali1, Vojislav Glavonji2
Rezime: Ovo istraivanje je pokrenuto sa tenjom da se potrae odgovori na to kako je i koliko

kompjuterska tehnologija zastupljena u strunom usavravanju zaposlenih kao i kakav odnos
zaposleni imaju prema upotrebi raunara i interneta u strunom usavravanju.Predmet
istraivanja je upotreba raunara i interneta i odnos prema njihovoj upotrebi u strunom
usavravanju zaposlenih u Koncern Farmakomu MB IK Gua. Uzorak: 30 zaposlenih
razliitih sektora u preduzeu Koncern Farmakom MB IK Gua. Ispitivanje je izvedeno u
periodu od 5. do 15. aprila 2010. godine. Istraivanjem je utvreno da je za nae ispitanike
obrazovani znaaj raunara u odnosu na druga sredstva masovnog komuniciranja visoko
vrednovan, odmah iza TV i tampane rei kao tradicionalnog oblika transfera znanja. Dobijeni
rezultati ukazuju na potrebu i znaaj organizovanja informatikih obuka za zaposlene.
Kljune rei: Usavravanje zaposelnih, Internet, raunar
COMPUTER AND INTERNET IN THE EMPLOYEERS

VOCATIONAL IN-SERVICE TRAINING AT THE CONCERN
FARMAKOM MB IK GUA A.D. GUA
Summary: The goal of this research is to determine the degree of presence of computer
technology in professional training of the employees and their attitude towards using computers
and the internet as integral parts of their professional training. The subject of this research is
using computers and the internet in the professional training of the employees in Koncern
Farmakom MB IK Gua. Sample: 30 employees from different departments of Koncern
Farmakom MB IK Gua a.d. from Gua. The research was conducted from 5th to 15th April,
2010. As the result of our research we have determined that our target group has identified the
educational potential and importance of computers as second only to TV and the newspapers as
the more traditionally used media for information transfer. Our results emphasize both the need
and the importance of organized computer-based training for the employees.
Key words: professional training, internet, computer
1
Neboja Barali, Zavod za unapredjivanje kvaliteta obrazovanja vaspitanja, Beograd,

E-mail: nebojsa.baralic@zuov.gov.rs
2
Vojislav Glavonji, dipl. inz. ind. men, Koncern Farmakom MB IK "Gua,
E-mail: glavonjic.0@nadlanu.com
Nebojsa Barali, Vojislav Glavonji
1. UVOD
oveanstvo je na poetku dvadesetprvog veka ve duboko zakorailo u etapu u kojoj je
prisustvo novih tehnologija uslovilo specifian razvojni tok. Dinamika civlizacije
uslovljava neprekidnu asimilaciju ljudskog iskustva u nove kontekste. Dakle, aktuelni
trenutak uvodi nove kontekste - tehnoloki, informatiki, digitalni... Oni su implementirani
u sve aspekte ljudskog ivljenja: rad, slobodno vreme, obrazovanje. Takoe, oni modeluju i
socijalnu sferu: nauku, kulturu, ekonomiju, socijalne odnose, medije.
Ovo istraivanje je pokrenuto sa tenjom da se potrae odgovori na mnoga pitanja: Koliko
je kompjuterska tehnologija zastupljena u strunom usavravanju zaposlenih? Kakav je
odnos radnika prema upotrebi raunara i interneta u strunom usavravanju zaposlenih? Na
koji nain se raunar koristi? Kakva je njegova funkcija u strunom usavravanju
zaposlenih?
Internet je uinio moguim "da prostorno vremenske granice kojima je uobiajeno Homo
sapiens ve tri miliona godina delio svet, uskoro budu izbrisane" (Bal,1997: 35).
Savremenom oveku nisu potrebna uska specijalizovana znanja, ve iroko opte
obrazovanje, kontinuirano usavravanje i produbljivanje kao odgovor na svaku promenu,
ime se otvara mogunost za mobilnost, samoostvarenje i izvan strune kompetencije za
aktivno uee u drutvenoj zajednici, ukratko - za smisaoni ivot. Kada je tako, "mora se
promeniti itavo drutvo i prerasti u "drutvo koje ui". U drutvu uenja obrazovanje e
biti demokratizovano, dostupno i namenjeno svima. Ono e predstavljati egzistencijalnu
potrebu i nain ivljenja savremenog oveka" (Savievi, 2000: 15).
injenica je da je raunar postao bazina tehnologija kojoj se moramo prilagoditi radi to
boljeg "iscrpljivanja" svih njegovih mogunosti sa ciljem breg, boljeg i kvalitetnijeg
sticanja raznovrsnih saznanja i irokog opteg obrazovanja.
Informalno obrazovanje odraslih koje "zauzima znaajno mesto i ulogu u koncepciji
drutva koje ui ovo utoliko pre to formalno obrazovanje nemoe pruiti odraslima
potpune odgovore na mnoga pitanja povezana sa njihovim ulogama na poslu, porodici i u
ivotu uopte. Tu prazninu odrasli mogu kompenzirati uei i u brojnim radnim i
drutvenim aktivnostima i u svim onim prilikama u kojima se proiruje ivotno iskustvo
ovjeka" (Kuli i Despotovi, 2001: 87). Dostupnost tih izvora uenja i informacija irokoj
svetskoj populaciji omoguilo bi kako visok nivo informacione kulture i pismenosti tako i
samim tim porast opte kulturnog nivoa stanovnitva, a sve sa svrhom kvalitetnijeg
ivljenja, boljeg ivotnog standarda kao i aktivne i efikasne participacije u socijalnom
ivotu. Na taj nain bi obrazovanje doprinelo ouvanju humanistike dimenzije
"informatikog drutva".
2. ORGANIZACIJA ISTRAIVANJA
Predmet i cilj istraivanja: Predmet istraivanja je upotreba raunara i interneta i odnos
prema njihovoj upotrebi u strunom usavravanju zaposlenih u Koncern Farmakomu MB
IK Gua.
Osnovni cilj istraivanja: na osnovu rezultata utvrdi odnos ispitanika prema upotrebi
750
raunara i interneta u strunom usavravanju zaposlenih, kao i odnos (povezanost) izmeu

obrazovnih karakteristika ispitanika sa jedne strane i upotrebe raunara u strunom
usavravanju zaposlenih sa druge strane.
Osnovna hipoteza: Pretpostavljamo da radnici Koncern Farmakoma MB IK Gua imaju
pozitivan odnos prema upotrebi raunara u strunom usavravanju zaposlenih kao i da
raunaru daju visok obrazovni znaaj u kontekstu drugih medija.
Posebne hipoteze: Pretpostavljamo da postoji statistiki znaajna povezanost izmedju
obrazovnih karakteristika ispitanika i upotrebe raunara i strunog usavravanja zaposlenih.
Pretpostavljamo da se ispitanici prema svojim obrazovnim obelejima statistiki znaajno
razlikuju u stavu prema upotrebi raunara i to tako to oekujemo da oni koji su se
obrazovno pripremali za upotrebu raunara imaju pozitivniji stav prema upotrebi raunara u
strunom usavravanju zaposlenih. Takoe, oekujemo da oni ispitanici koji se nisu
pripremali za upotrebu kompjutera izraavaju spremnost za angaovanje u takvoj vrsti
obrazovanja.
Pretpostavljamo da postoji statistiki znaajna razlika izmedju ispitanika u pogledu odnosa
prema upotrebi i stava prema upotrebi raunara u strunom usavravanju zaposlenih, a
obzirom na injenino stanje upotrebe raunara.
Oekujemo da zaposleni koji upotrebljavaju raunar u strunom usavravanju
kompleksnije percepiraju sam pojam kao i funkcije raunara.
Odreenje varijabli:
Glavnim nezavisnim varijablama smatrali smo sledee:
A. Obrazovne karakteristike: struna sprema; uspeh na studijama; oblast prethodno
steenog znanja; obuenost za rad na raunaru;
B. Sociodemografske karakteristike: pol; godine starosti; materijalno stanje;
posedovanje racunara;
Zavisna varijabla: upotreba raunara u strunom usavravanju.
Metode i tehnike istraivanja: S obzirom na prirodu ovog istraivanja korieno je
neeksperimentalno istraivanje, deskriptivan pristup.
Tehnika kojom je vreno istraivanje je anketiranje. Instrument prikupljanja podata je
upitnik koji je prilagoen istraivanju. Prema tome ta smo merili, upitnik se moe podeliti
na etiri grupe pitanja.
Prva grupa pitanja se odnosi na prikupljanje podataka u vezi sa nezavisnim varijablama
(demografski i obrazovani podaci o ispitaniku). Pitanja u ovom delu upitnika su zatvorenog
i otvorenog tipa.
U drugu grupu pitanja smo svrstali i pitanja u vezi sa injeninim stanjem i kvantitetom
upotrebe raunara u strunom usavravanju zaposlenih.
Trea grupa pitanja odnosi se na sve varijable kojima je definisan odnos prema
upotrebi raunara u strunom usavravanju zaposlenih. Ovom grupom pitanja prikupili smo
751
podatke o sputavajuim razlozima (ne)upotrebe raunara u strunom usavravanju

zaposlenih, faktorima izbora sadraja kao i podatke o proceni vanosti obrazovnog znaaja
raunara u kontekstu drugih medija.
etvrtom grupom pitanja prikupljeni su podaci u vezi sa odnosom prema obrazovanju
za upotrebu raunara.
U procesu obrade podataka upotrebljeni su sledee statistike mere: frekvencije, rangovi,
vie koeficijenata korelacije (pre svega koeficijent kontigencije C) kao i vie testova za
utvrivanje znaajnosti izmeu tih veza (hi-kvadrat x2).
Populacije i opis uzorka: Populacija obuhvata radnike Koncern Farmakoma MB IK Gua
a.d Gua. Primenjen je prigodno-namerni kvotni uzorak. Sainjava ga 30 zaposlenih iz
razliitih sektora: tehniki sektor, sektor prodaje i nabavke, sektor optih i pravnih poslova i
finansijski sektor.
Tok ispitivanja: Ispitivanje je izvreno u Koncern Farmakomu MBIK Gua a.d Gua u
periodu 05-15. april 2010. godine. Izvreno je pomou cirkularnog mail-a koji je slat
ispitanicima.
3. REZULTATI ISTRAIVANJA
Ispitivano je kako zaposleni sagledavaju ulogu raunara u poslu i svakodnevnom ivotu
(tabela 3.1).
Tabela 3.1 Rang odredbi pojma raunar
Definicije
veza sa svetom
sredstvo za zabavu i razonodu
pomono sredstvo u uenju
nuna potreba
sve prethodno
Suma
%
11
8
5
4
2
30
36,7
26,7
16,7
13,3
6,7
100
Najvei broj ispitanika smatra vidi raunar kao sredstvo komunikacije i informisanja, a
potom kao sredstvo zabave. Prethodne podatke i tumaenja treba uzeti krajnje obazrivo iz
nekoliko razloga: podaci su izvedeni iz izbora ponudjenih odredjenja a ovakav postupak
ograniava znaenje pojma uz mogunost nepoklapanja referentnih okvira. lpak, obzirom
da je utvrdjivanje odredbi sprovedeno na osnovu otvorenog pitanja u preliminarnom
istraivanju, smatramo da je njihovo ukljuivanje u instrument opravdano, a samim tim i
validnost rezultata.
Ispitivano je koji mediji imaju najvei obrazovni znaaj u svesti ispitanika (tabela 3.2).
Tabela 3.2 Obrazovni znaaj medija
Mediji
Raunar
TV
tampana re
Radio
752
M
3,12
2,7
2,55
1,66
N=30
Ispitanici su najvei obrazovni znaaj pripisali raunaru ispred TV-a, to nas navodi na
zakljuak da tradicionalna sredstva transfera znanja gube primaran znaaj u svesti naih
ispitanih radnika.
Ispitivane su osnovne prepreke za upotrebu raunara u strunom usavravanju (tabela 3.3).
Tabela 3.3 Sputavajuih razlozi (ne)upotrebe raunara
Sputavajui razlozi upotrebe
Nedostatak vremena
Ogranienje u pogledu jezika
Sopstvena nesposobnost da se organizuje slobodno vreme
Otudjenje
Nepostojanje organizovanja obuavanja i korienje raunara
Prethodna neobuenost
Tekoe u ukljuivanju novih tehnologija u sopstveni ivot
Nedostatak novanih sredstava
M
1,83
1,80
1,73
1,70
1,70
1,60
1,50
1,20
N=30
Kao to se vidi iz rezultata prikazanih u tabeli za uzorak u celini, nedostatak vremena i

ogranienje u pogledu jezika predstavljaju osnovne prepreke za upotrebu raunara u
strunom usavravanju.
Ispitivani su sputavajui faktori (ne)upotrebe raunara u strunom usavravanju za
ispitanike koji koriste raunar i koji ne koriste raunar (tabela 3.4).
Tabela 3.4 Sputavajui razlozi (ne)upotrebe raunara kod ispitanike koji koriste raunar
i koji ne koriste raunar
upotrebljavaju raunar (N=20)
Nedostatak vremena
Nesposobnost za organizovanjem
svog slobodnog vremena
80%
55%
Ne upotrebljavaju raunar (N=10)

Nedostatak vremena
80%
60%
40%
40%
30%
Tekoe u ukljuivanje novih

tehnologija u ivot
30%
Nepostojanje organizovanog
obuavanja
30%
Otuenje
30%
Otuenje
25%
Nedostatak novca
15%
Tekoe u ukljuivanje novih

tehnologija u ivot
15%
Nepostojanje organizovanog
obuavanja
Nedostatak novca
Nesposobnost za
organizovanjem svog
slobodnog vremena
30%
20%
10%
Najvei broj ispitanika koji upotrebljavaju raunar u strunom usavravanju kao navei
razlog koji ih sputava navodi nedostatak vremena i ogranienje u pogledu jezika. Najvei
broj ispitanika koji ne upotrebljavaju raunar u strunom usavravanju kao navei razlog
koji ih sputava navodi takodje nedostatak vremena, a na drugom mestu prethodnu
neobuenost.
Odnos izmedju obrazovnih karakteristika i upotrebe raunara u strunom
usavravanju: Upotreba raunara kao aktivnost strunog usavravanja u naem
istraivanju posmatrana kroz: injenino stanje (realna zastupljenost upotrebe raunara) i
753
kvantitet upotrebe. injenino stanje upotrebe odredjeno je dvema kategorijama i

primeujemo da je uzorak podeljen na 90% onih koji koriste raunar u strunom
usavravanju i 10% ispitanika koji ne koriste.
O kvantitetu upotrebe raunara u strunom usavravanju izjasnili su se samo ispitanici koji
koriste raunar: vie od 3 sata dnevno raunar upotrebljava 5,9% ispitanika, od 1-3 sata
dnevno upotrebljava 56,9% ispitanika, a manje od jednog sata dnevno 37,3% ispitanika.
Utvrdjena je tendencija da je kod ispitanika sa viom prosenom ocenom zastupljenost
upotrebe raunara u strunom usavravanju vea u odnosu na ispitanike sa niom
prosenom ocenom. Na osnovu statistiki znaajne razlike u korienju raunara u
usavravanju izmedju ispitanika razliitog obrazovanja, utvrdjeno je da kod ispitanika koji
su se na bilo koji nain pripremali za upotrebu raunara u veoj meri je zastupljena
upotreba raunara u strunom usavravanju.
Ne postoje razlike u uestalosti upotreba raunara izmedju mukaraca i ena, kao ni
izmedju osoba razliitih starosnih kategorija. Primeujemo da na upotrebu raunara u
strunom usavravanju ispitanika ne utie porast prosenih primanja, kao ni materijalno
stanje. Ispitanici izraavaju izrazito pozitivno miljenje o potrebi organizovanog
obrazovanja za upotrebu raunara kao i visoku spremnost da se ukljue u proces
obrazovanja radi sticanja i razvijanja znanja, umenja i sposobnosti za upotrebu raunara i
podizanje kvaliteta upotebe raunara. Svi ispitanici su se opredelili da je neophodno
organizovati neki oblik obrazovanja za korienje raunara u poslovnom funkcionisanju.
Takodje su zainteresovani za pohaanje neke obuke, bez obzira da li do sada jesu ili nisu
imali obuku, za korienje raunara, IKT i e-uenja u poslovnom kontekstu.
4. ZAKLJUAK
Za najvei broj naih ispitanika raunar predstavlja vezu sa svetom uz pomo koje ovek
vodjen slobodom izbora komunicira i informie se.
Istraivanjem je utvrdjeno da je za nae ispitanike obrazovni znaaj raunar u odnosu na
druga sredstva masovnog komuniciranja visoko vrednovan, nalazi se ispred televizije i
tampane rei kao tradicionalnog oblika transfera znanja.
Dobijeni rezultati govore da ispitanici imaju slino shvatanje pojmova strunog
usavravanja i raunar, kao i miljenje o funkcijama i obrazovnom znaaju raunara u
strunom usavravanju.
5. LITERATURA
[1] Bal, F. (1997). Moc medija, Beograd: Clio.
[2] Kulic, R., Despotovic, M. (2001). Uvod u andragogiju, Beograd: Svet knjige.
[3] Savicevic, D. (2000). Put ka drustvu ucenja, Beograd: DP Djuro Salaj, JNIP
Prosvetni Pregled.
754


UDK: 37.018.43(075.2)
Struni rad
KVALITET E-UENJA U SREDNJEM STRUNOM

OBRAZOVANJU
Ljiljana Bozic 1, Radojka Krneta 2
Rezime:. U radu je razmatrano i analizirano trenutno stanje u srednjem strunom

obrazovanju u Srbiji u oblasti primene E-uenja. Takoe, izdvojeni su i grupisani
preporueni kriterijumi za obezbeenje kvaliteta E-uenja u srednjim strunim kolama.
Kriterijumi su razvijeni po EFQM modelu izvrsnosti i predstavljaju alat po kome bi svaka
kola mogla da izvri procenu postojeeg nivoa kvaliteta E-uenja ili da u budunosti
obezbedi unapreenje i potreban nivo kvaliteta. Takoe, predloenim modelom procene i
obezbeenja kvaliteta prua se mogunost poreenja kola meu sobom.
Kljune rei: Kvalitet, E-uenje, srednje strune kole.
QUALITY E-LEARNING IN SECONDARY VOCATIONAL

EDUCATION
Summary. The current state of secondary vocational education in the field of application of
E-learning in Serbia has been discussed in this paper. The recommended criteria for
providing quality E-learning in secondary vocational schools have also been separated and
grouped here. The criteria were developed by EFQM excellence model and the tools by
which each school could be to assess the current level of quality e-learning or in the future
provide the necessary level of improvement and quality. Also, the proposed model of
assessment and quality assurance is provided to compare schools with one another
Keywords: Quality, E-learning, secondary vocational schools
1.
UVOD
Zbog napretka u svetskoj nauci i privredi na poetku 21. veka postalo je neophodno da se
menja i proces obrazovanja. U velikoj koliini znanja kojom oveanstvo raspolae, kole
menjaju svoje obrazovne programe uz svest da uenike ne mogu da naue ,,svemu ve da
treba da ih naue da se snalaze u ogromnoj koliini lako dostupnih resursa na Internetu, da
moraju da ih naue da ue i tumae naueno, da bi znanje mogli uspeno da primene u
praksi, [1].
1
Mr Ljiljana Boi, dipl. ma.ing, Tehnika kola, Valjevo, E-mail: ljbozic.va@gmail.com

Prof. dr Radojka Krneta, Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: rkrneta@gmail.com
Ljiljana Boi, Radojka Krneta
Uvoenje E-uenja u redovnu ponudu fakulteta (a sve vie i srednjih kola) ili korienje za
obuku zaposlenih , postalo je neto to se podrazumeva u razvijenim zemljama. Fokus je sa
poetnog stepena same primene E-uenja, poslednjih godina prebaen na osmiljavanje to
boljih on-line programa, vee i raznovrsnije ponude, obogaivanje naina na koji se
uesnici animiraju, na koje se odgovara na njihove zahteve i kako najlake mogu stei
znanje. Trend usavravanja samog on-line obrazovanja vodi ka tome da on-line uenje ne
samo da ima ponudu koju ima i tradicionalno, ve je daleko primamljivije od njega,
dinaminije i pokazuje bolje krajnje rezultate. Studentima i uenicima su na raspolaganju
razliite virtuelne laboratorije, uionice, gostujui profesori, na najsavremeniji nain
osmiljeni zadaci (vizuelno i audio). Na sve veem broju fakulteta i kola, on-line putem
studentima i uenicima je omogueno da stiu potrebna znanja i iz najkomplesnijih oblasti
kao to je ljudska anatomija ili hemija. Proirenom upotrebom nove tehnologije u E-uenju
gotovo da ne ostaje ni jedno polje ljudskog znanja koje se E-uenjem ne moe savladati,
[1].
2.
E-UENJE U SREDNJEM STRUNOM OBRAZOVANJU U SRBIJI
Struno obrazovanje i obuka treba da prue svakom pojedincu mogunost pune socijalne
participacije, unapreivanje kvaliteta ivota, lini izbor, zapoljavanje, mogunost
kontinuiranog profesionalnog razvoja i mogunost kvalitetnijeg ivota u zdravoj ivotnoj
sredini.
Konkretni zadaci strunog obrazovanja i obuka su:
*sticanje zanimanja i kvalifikacija, odnosno relevantnih kompetencija, znanja i vetina
neophodnih za zapoljavanje i rad u odreenom podruju rada;
*sticanje inicijalnog i kontinuiranog strunog obrazovanja i obuka;
*razvoj sposobnosti, talenata, potencijala, samoispunjenja i nastavak obrazovanja, [2].
Srednje strune kole opredeljuju se za sve vei broj specijalizovanih obrazovnih profila i
kvalitet nastave je u sreditu obrazovne politike. Dananja generacija uenika u srednjim
kolama pripada generaciji roenoj u doba Interneta. Zahtevi koji se postavljaju pred
srednje struno obrazovanje, moraju uvaavati specifino okruenje u kojima se nalaze i
odrastaju uenici, samim tim i prilagoavati nastavu njihovim potrebama, to se uvek i
naglaava u stratekim dokumentima.
Novi zahtevi koji se postavljaju pred obrazovanje mogu se ispuniti primenom novih
pedagokih metoda uz puno iskorienje prednosti raunara i Interneta u obrazovnim
procesima.
2.1 Analiza zastupljenosti E-uenja u srednjim strunim kolama u Srbiji
Pre analize zastupljenosti E-uenja u srednjim kolama u Srbiji, potrebno je napomenuti da
se u srednjim kolama mogu izdvojiti nekoliko modela E-uenja u zavisnosti od koliine
nastavnog materijala isporuenog on-line. Klasifikacija po koliini isporuenog materijala
prikazana je u tabeli 1.
U istraivanju u zastupljenosti E-uenja u srednjim kolama (tabela 2) i detaljnom analizom
razliitih oblika E-nastave, uoeno je da je najzastupljeniji oblik hibridna ili meovita
nastava. Od 480 srednjih kola, neki od oblika E-nastave izvodi se u 34 srednje kole, a od
tog broja 22 su srednje strune kole. Hibridna nastava, po miljenju eksperata, je trenutno
najefikasniji vid nastave kada je u pitanju srednje struno obrazovanje.
756
Tabela 1: Mogui modeli E-uenja3

Proporcija sadraja
Tip programa
isporuenog on-line
0%
1-29%
30-79%
Tradicionalni
Upotpunjen
Webom
Meoviti ili
hibridni
On-line
80 +%
Opis programa
Program se upotrebljava bez on-line tehnologije.
Sadraj se prezentuje usmeno ili pismeno
Program koji koristi Web tehnologiju da olaka
upotrebu tradicionalnog programa. Koristi Web
da izloi program i zadatke, .
Program koji mea on-line i F2F
isporuku.Znaajan deo sadraja isporuuje se online (tipino se upotrebljava on-line diskusija, a
tipino ima i sasatanke F2F)
Program iji se sadraji veinom ili u potpunosti
isporuuju on-line. Tipino nema sastanaka F2F.
Analizom tabele 2 moe se uoiti da postoje kolske uprave u kojima u srednjim strunim
kolama nema nikakvih oblika E-uenja. To su: Poarevac, Novi Pazar, Kragujevac,
Leskovac, Kraljevo i aak. U kolama koje koriste neke od oblika E-uenja razliita je
struktura i vrsta nastavnih materijala, pa se mogu svrstati u etiri grupe: kole koje imaju u
elektronskoj formi samo pitanja i zadatke, kole sa velikim brojem elektronskih lekcija i
pokrivenost velikog broja nastavnih predmeta, kole samo sa programima za elektronsko
ocenjivanje i kole koje koriste LMS platformu za uenje. Samo po jedna struna kola
koristi elektronsko uenje za pitanja i zadatke kao i za ocenjivanje. U trinaest strunih kola
E-materijali pokrivaju veliki broj predmeta i lekcija iz opte-obrazovnih i strunih predmeta
i u 7 kola koristi se LMS Moodle platforma za postavljanje nastavnih materijala i kurseva
(uglavnom strunih predmeta).
Tabela 2: Zastupljenost -uenja u srednjim/ strunim kolama po kolskim upravama4
Ukupan
broj
kola
96
23
24
14
7
9
19
39
41
11
13
13
28
17
45
29
52
480
3
4
kolska
uprava
-uenje
/nastavni
materijali
Beograd
Zajear
Poarevac
Uice
Prijepolje
N.Pazar
Kragujevac
Leskovac
Ni
Kraljevo
Kruevac
aak
Valjevo
Jagodina
Zrenjanin
Sombor
Novi Sad
Ukupno
8
1
/
1
1
/
2
1
/
/
1
1
3
2
3
4
6
34
LMS platforma za
E-uenje
(broj kola)
-uenje/
nastavni
materijali
(broj strunih kola)
1
1
/
/
/
/
/
/
1
/
/
/
/
/
1
1
2
7
5
1
/
1
1
/
/
/
/
/
1
/
2
1
2
3
5
22
LMS platforma
za
E-uenje
( strunih
)
1
1
/
/
/
/
/
/
1
/
/
/
/
1
/
1
2
7
: The Sloan Consortium, 2005.

Istraivanja u junu 2009.god.
757
U planiranju meovitog uenja za srednje strune kole mora se voditi rauna o planiranim
postignuima uenja, uenicima, njihovoj kulturi, raspoloivim resursima za uenje,
elektronskoj infrastrukturi, obimu i mogunostima opsluivanja predloenih reenja.
3. OSIGURANJE KVALITETA U SREDNJEM STRUNOM OBRAZOVANJU
Sistem obezbeenja kvaliteta ima kljunu ulogu u funkcionisanju i razvoju obrazovanja.
Postoje etiri kljuna pojma koja su sutinska za razumevanje ovog sistema. To su:
obezbeivanje kvaliteta, unapreivanje kvaliteta, evaluacija kvaliteta i upravljanje
kvalitetom. Njihov osnovni cilj jeste da unaprede i poboljaju kvalitet strunog
obrazovanja, kako u celini tako i na pojedinanom nivou, [3].
Sistem obezbeenja kvaliteta i vrednovanja kvaliteta zasnovan je na praenju i vrednovanju
uslova, procesa i ishoda u strunom obrazovanju i obukama, a kljuni metod u tom procesu
je samoevaluacija.
Primena sistema obezbeivanja i vrednovanja kvaliteta omoguava procenu trenutne
situacije. Obezbeuje vrednosne nivoe definisanih indikatora i odreuje kljune oblasti
daljeg razvoja.
Pitanje procene kvaliteta E-uenja u srednjim strunim kolama u Srbiji jo uvek se nije
ozbiljnije razmatralo (na stratekom nivou). kole samostalno, u okviru svojih Razvojnih
planova uvode inovativne elemente (E-uenje) u nastavu, ne vodei rauna da bude
obezbeen i zadovoljen bar minimalni nivo kvaliteta, jer preporuke, kriterijumi i okvir za to
im nisu ponueni.
3.1 Okvir za obezbeenje kvaliteta E-uenja u srednjim strunim kolama
Postoje razni okviri koji se mogu koristiti u obezbeenju kvaliteta i samoevaluaciji.
Razvijanje specifinog modela esto uzima previe vremena, a takoe nije efikasan kada je
cilj da se uporede kole i ostvareni rezultati sa drugim kolama.
EFQM model izvrsnosti koriste hiljade organizacija irom sveta kao alat za procenu i
obezbeenje kvaliteta. Model se koristi da obezbedi i kriterijume za procenu i kao takav je
izabran da se po njemu razvije okvir i definiu kriterijumi i podkriterijumi koji bi
obezbedili kvalitet E-uenja u srednjim strunim kolama u Srbiji.
Procena ostvarenog nivoa kvaliteta E-uenja je od osnovne vanosti za poboljanje.
Kontinuirano poboljanje je ono emu se tei. Da bi ono bilo uspeno potrebno je da se
ispune potrebe svih zainteresovanih strana ukljuujui uenike, nastavnike, roditelje i
drutvenu zajednicu.
Bitni faktori (pratei EFQM model) mogu se grupisati u etiri kljuna bloka i to su: Evizija, podrka kole E-uenju, rezultati i strateki cilj kole po pitanju E-uenja (slika 1).
Prvu grupa kriterijuma odnosi se na E-viziju. Jedan kriterijum odnosi se na rukovodstvo
kole i njegovu lidersku viziju o E-uenju. U okviru ovog kriterijuma razvijeni su
podkriterijumi (vizija E-uenja u srednjem strunom obrazovanju, sposobnost rukovoenja
E-uenjem, razvoj potrebnih kadrova za E-uenje i obezbeenje razvoja i kontinuiranog
unapreenja E-uenja) kojih ima etiri i devet prateih indikatora za ove podkriterijume.
Drugi kriterijum u bloku E-vizije je planiranje, politika i strategija E-uenja. Takoe, ovde
se izdvajaju tri podkriterijuma (formulisanje strategije i obezbeenje kvaliteta E-uenja,
758
uee u kreiranju politike i strategije za obezbeenje kvaliteta E-uenja, kao i planiranje

unapreenje kvaliteta E-uenja) i osam indikatora.
Druga grupa kriterijuma predstavlja podrku kolama za E-uenje. Ovde se mogu uoiti tri
podgrupe (slika 1): osoblje za podrku E-uenju, E-resursi i E-procesi. U okviru grupe
osoblja za podrku mogu se kao bitni podkriterijumi izdvojiti: izbor kadrova za podrku Euenju, podela zaduenja i timski rad, razvoj kadrova za E-uenje (za pedagoku i tehniku
podrku). U okviru grupe E-resursi, podkriterijumi su: prostor i oprema za E-uenje
(obezbeenje, organizacija i korienje), upravljanje informacijama (prikupljanje i
skladitenje, deljenje informacija...), nastavni E-materijali (koliina nastavnih E-materijala,
nastavni E-sadraji i dizajn nastavnih sadraja), finansijska podrka E-uenju (obezbeenje
potrebnih finansijsjih sredstava i upravljanje finansijskim sredstvima za podrku
unapreenju E-uenja). Grupa kriterijuma E-procesi obuhvata sledee podkriterijume:
kurikulum, E-nastava, procena i poboljanja. Ova grupa podkriterijuma dalje se moe
posmatrati kroz etrnaest pripadajuih indikatora.
Trei blok na slici 1. predstavlja rezultate kao faktore obezbeenja kvaliteta. Rezultati se
posmatraju kroz uenike, zaposlene, roditelje i drutvenu zajednicu. Kao podkriterijumi
rezultata uenika moe se uzeti dobijeno iskustvo uenika u E-uenju i verifikacija
ostvarenih rezultata E-uenjem. Kada su u pitanju zaposleni, koliko je njihovo aktivno
angaovanje u implementiranju i razvoju E-uenja a kao eljeni rezultat na roditelje i
drutvenu zajednicu, indikator je njihova motivisanost na aktivno uee u daljem razvoju
E-uenja u koli.
E-VIZIJA
LIDERSKA VIZIJA
PLANIRANJE, POLITIKA I STRATEGIJA -UENJA
PODRKA KOLE -UENJU

OSOBLJE ZA PODRKU -UENJU
TEHNIKA PODRKA
PEDAGOKA PODRKA
-RESURSI
PROSTOR I
OPREMA ZA
E-UENJE
KURIKULUM
INFORMACIJE
-MATERIJALI
-PROCESI
-NASTAVA
PROCENA
FINANSIJSKA
PODRKA
-UENJU
POBOLJANJE
REZULTATI
UENICI
ZAPOSLENI
DRUTVENA ZAJEDNICA I
RODITELJI
STRATEGIJSKI CILJ KOLE

UKUPNO POBOLJANJE KVALITETA -UENJA U KOLI
1: -
759
Poslednji blok se odnosi na kriterijume koji pokazuju strateke ciljeve kole po pitanju Euenja, odnosno ukupno poboljanje kvaliteta E-uenja u koli. Bitni pokazatelji su: ukupno
poboljanje uspeha uenika na ispitima, u projektima, bolja postignua uenika u poreenju
sa drugim institucijama istog obrazovnog profila, i sa drugim kolama, uticaj plana
unapreenja E-uenja na poboljanje ukupnog kvaliteta uenja u koli itd.
Ovde treba naglasiti da je eljeni rezultat uenika od E-uenja poveanje znanja, bolje
korienje steenih vetina, komunikacije itd. Nastavnici i rukovodstvo kole ele da vide
efekte E-uenja i zadovoljstvo uenika i njihovih roditelja.. Roditelji ele da vide da su
njihova deca spremna za dalje kolovanje ili rad. Drutvo eli da vidi da mladi funkcioniu
dobro i da postaju osposobljeni i stabilni odrasli ljudi spremni za informaciono drutvo u
kome ive i rade.
4.
ZAKLJUAK
Analiza zastupljenosti E-uenja u srednjim strunim kolama u Srbiji pokazuje da veu

zastupljenost imamo u manjim gradovima nego u veim (na primer Zajear, Parain i
Uice) dok u Beogradu samo se Elektrotehnika kola ,,Rade Konar moe izdvojiti kao
dobar primer.
Procena kvaliteta i obezbeenje kvaliteta E-uenja u srednjim strunim kolama je svakako
neto emu bi u budunosti trebalo posvetiti panju. Kroz ovaj rad izloen je preporueni
okvir za obezbeenje kvaliteta E-uenja po EFQM modelu, koji e u daljim radovima i
istraivanjima biti razvijen na devet kriterijuma, 24 podkriterijuma i 62 indikatora.
Preporuke i preporueni okvir za obezbeenje kvaliteta E-uenja treba da predstavljaju alat
po kome e svaka kola moi da utvrdi koje su oblasti u procesu E-uenja dobre kao i one
koje treba poboljati. Takoe, preporueni okvir i kriterijumi e obezbediti mogunost
meusobnog poreenja kola.
5.
LITERATURA
[1] www.elearning.com :Uenje preko Interneta, E-book o uenju na daljinu

[2] Internet u funkciji E-uenja, skripta, Mr Duan Kljaki
[3] Strategija razvoja strunog obrazovanja u Republici Srbiji, Vlada Republike Srbije,
Beograd, 2006.godine.
[4] www.vetserbia.edu.yu: Metodologija razvoja nastavnog programa u srednjem
strunom obrazovanju i obrazovanju odraslih, Ministrstvo prosvete i sporta, Beograd,
2005.
[5] Europski referentni model kvaliteta u strukovnom obrazovanju i osposobljavanju,
Radni materijal, verzija 6, 2006. European Centre for the Development of Vocational
Training, CEDEFOR
[6] www.efqm.com
[7] ICT use in school: vision and performance measures, Jeanne Schreurs , Conference
ICL2007 September 26 -28, 2007 Villach, Austria
760


UDK: 37.018.43
Struni rad
E-OBRAZOVANJE
1
Dragica Simovi , Marija ukanovi-Karavidi
Rezime: Kako je osnovno reformsko pitanje dostupnost obrazovanja za sve (princip

jednakih ansi) i kvalitet obrazovanja, elektronsko obrazovanje moe biti znaajan
reformski adut u tom procesu. Nove tehnologije za prenos govora i slike u realnom
vremenu svakako su obogatile sistem obrazovanja, a posebno internet uveliko doprinosi da
uenje na daljinu postane kvalitetnije i popularnije. Zbog konstantnog poveanja obima
znanja neophodno je proces prenosa znanja neprestano inovirati i poboljati u cilju
efikasnije produkcije strunjaka koji mogu odgovoriti buduim izazovima svoje profesije.
Kljune rei: nove tehnologije, internet, uenje na daljinu, kvalitet
E-EDUCATION
Summary: Considering the fact that the basic reforming question is education accessibility
for everybody (equal opportunities principle) and the quality of education, e learning can
be a great reforming asset in this process. New technologies for real time transmission of
speech and image have by all means improved education system. Furthermore, internet
contributes by far to the quality and significance of distance learning. Due to constant
knowledge increase, it is necessary to innovate and improve the process of knowledge
transfer constantly, in order to produce efficiency experts who will be able to respond to
the future challenges in their professions.
Key words: new technologies, internet, distance learning, quality
1. ISTORIJSKI KONTEKST E-OBRAZOVANJA
Zaetnik uenja na daljinu bio je Isak Pitman, uitelj stenografije, koji je svojim nainom
komuniciranja sa studentima postigao isti efekat a to je prevazii fiziku udaljenost radi
prenoenja znanja. U Engleskoj je jo 1840. godine Isak Pitman sa svojim studentima irom
zemlje komunicirao i podjednako kvalitetno im prenosio znanja. Zadatak studenata je bio
da prepisuju kratke poruke iz Biblije i da mu vraaju potom. Njegov nain uenja odmah
je pokazao kvalitativnu, ekonominu, pragmatinu stranu u odnosu na tradicionalnu
nastavu.
1
2
Mr Dragica Simovi, prosvetni savetnik, kolska uprava aak

Dr Marija ukanovi-Karavidi, docent na Fakultetu za kulturu i medije, Megatrend Univerzitet
Beograd
Dragica Simovi, Marija ukanovi-Karavidi
Poetak obrazovanja na daljinu na univerzitetskom nivou dogodio se u SAD-u krajem 19.

veka, putem dopisnikih studija. Prva prava revolucija se zapravo odigrala sredinom
osamdesetih godina dvadesetog veka sa pojavom efikasnih multimedijalnih sistema.
Sledei bitan korak je ostvaren sa masovnim korienjem interneta. Pre nego to su
raunari postali dostupni, tradicionalno uenje je bilo primarni vid sticanja znanja. Ovakav
vid uenja zahtevao je odvajanje odreenog vremena za predavanje, to takoe znai esto
puno obaveza, visoka cena uenja i nemogunost odsustva sa posla u odreenim periodima.
Sve ovo je podstaklo eksperte da trae nova reenja.
U pokuaju da se uenje uini dostupnije i vizuelno naprednije, kursevi namenjeni uenju
uz pomo raunara su poeli da se isporuuju na CD-ROMU. Dostupnost ovih kurseva
dovelo je do utede vremena i novca, ali nedostatak interakcije sa instruktorom dinamikih
prezentacija ima za posledicu sporo napredovanje studenata. Sa razvojem WEB prostora
obrazovne institucije poinju sve vie da koriste ovu tehnologiju. Poinju da se koriste
prosti oblici mentorstva putem e-maila, internet treninga uz pomo WEB grafike i teksta.
Danas, uenje uz nadzor predavaa, putem WEB-a moe biti kombinovano sa mentorstvom
u realnom vremenu sa sadrajima koji treba da zaintrigiraju. Nove tehnologije su omoguile
stvaranje visoko efikasnog multi dimenzijalnog okruenja za uenje, smanjujui pri tom
cenu uenja i postavljajui nove standarde za e-obrazovanje. Prihvaenost i neophodnost
daljeg razvoja e-obrazovanja potvruje i injenica da danas u svetu ima vie od 130 miliona
on-lajn uenika, a godinja stopa rasta broja polaznika procenjuje se da iznosi 20 %. Treba
imati i u vidu da se broj polaznika iz dana u dan menja.
2. TA JE E-OBRAZOVANJE?
Elektronsko obrazovanje je iri pojam, koji obuhvata bilo koji oblik uenja uz pomo
informaciono-komunikacionih tehnologija. Obrazovanje potpomognuto informacionim
tehnologijama podrazumeva najmanje tri osnovne komponente :
1. Kompjuterski podrano uenje (Computer Assisted Learning CAL)
2. Kompjuterski podrano istraivanje (Computer Assisted Research)
3. Uenje na daljinu (Distance Learning - DL)
Kompjuterski podrano uenje se najee koristi i veoma je pogodno za ostvarivanje
interakcije izmeu uenika i raunara kako bi se unapredila postojea tehnologija uenja,
nastava uinila oiglednijom, dinaminijom i interesantnijom uz angaovanje vie
uenikih ula u sticanju novih znanja. Kompjuterski podrano uenje ukljuuje
multimedijalni obrazovni softver, raunarske simulacije, virtuelnu realnost, vetaku
inteligenciju i dr.
Kompjuterski podrano istraivanje se, danas, znaajno koristi, na visokokolskim
institucijama za teorijska istraivanja literature iz razliitih oblasti i za empirijska
istraivanja uz upotrebu adekvatnog statistikog softvera (STAT VIEW, SPSS i sl.).
Uenje na daljinu korienjem kompjutera, telekomunikacija, kablovske televizije sve se
ee primenjuje u obrazovanju. Naime profesori dre predavanja na matinom fakultetu, a
to se prenosi putem interneta na druge lokacije. Obrazovanje na daljinu predstavlja
instrukcioni nain rada sa uenicima koji ne zahteva prisustvo uenika i predavaa u istoj
prostoriji. Osnovu softvera uenja na daljinu ini Learning Management System (LMS) iji
zadatak je da upravlja bazama podataka, da omogui korisnicima da na jednostavan nain
pristupe eljenim materijalima, da pretrae sadraje i dr. U modulu za fakultetsko
762
obrazovanje predvieni su sadraji vezani za osnovnu literaturu iz svakog predmeta u

hipertekstualnom obliku, predavanja profesora u pisanoj formi i u Power Point-u, sekvence
video-klipova sa predavanja profesora, zadaci za vebu, primeri realizovanih projekata,
ispitna pitanja, uputstva za pripremu ispita i sl. Svaki predmet bi imao rezervisan diskusioni
forum preko kojeg bi studenti mogli da proitaju odgovore na najee postavljena pitanja,
da postavljaju nova pitanja i dobijaju odgovore, da alju seminarske i diplomske radove i
dobijaju povratne informacije i uputstva kako da izvre korekcije i to kvaltetnije zavre
svoje obaveze. U ovom modulu su predviene i kompjuterske konferencije preko kojih bi
studenti srodnih fakulteta mogli da prate nastavu u isto vreme sa razliitih fakulteta,
meusobno komuniciraju i razmenjuju znanja., to bi obogatilo njihova iskustva, podiglo
motivaciju i stvorilo preduslove za interaktivnu nastavu na razliitim fakultetima. Slina
praksa postoji na univerzitetima razvijenih drava i realizuje se tako da saradnik organizuje
studente koji preko bim projektora i interneta prate predavanja, a kada ele da postave
pitanja aktivira se kamera i mikrofon koji su smeteni u uionicu ime se ostvaruje stalna
interakcija u sinhronoj tehnologiji nastave. Modul za studente bi sadravao testove za
pripremu ispita sa viestrukim izborom, kao i testove za periodine provere znanja koje bi
se nastavniku slale elektronskim putem na mailbox.
Informaciona tehnologija sa tzv. inteligenim softverom moe da bude od velike pomoi
nastavniku da prati, ne samo, ishode nego i proces kojim student ostvaruje ishode. Posebno
je znaajno naglasiti da informaciona tehnologija ne iskljuuje niti umanjuje znaaj
nastavnika u obrazovnom procesu, nego mu daje prerfinjenu ulogu kojom se smanjuje
vreme za izlaganje nastavnih sadraja koje studenti mogu samostalno da proitaju, a ostaje
vie vremena za razvoj kreativnih potencijala, kritikog miljenja i razvoj razumevanja
principa reavanja zadataka. Moemo zakljuiti iz prethodno navedenog da e-obrazovanje u
odnosu na tradicionalnu nastavu donosi nekoliko prednosti:
distribucija materijala obrazovnih institucija je brza i jednostavna;
stalnom ili povremenom interakcijom sa izvorima informacija poveava se
aktivnost uenika i razvija kritiko miljenje, tj. sposobnosti analiziranja i
zakljuivanja;
interakcija se uspostavlja ne samo sa nastavnicima nego i sa uenicima iz
drugih kola, ime se razmenjuju znanja i iskustva i ujednaava nivo znanja u
razliitim kolama;
pristup obrazovnim materijalima je laki;
smanjenje trokova uenja (trokovi se redukuju za 40-60 posto);
poveanje efekata pamenja putem samostalnog uenja;
detaljan uvid u individualno napredovanje svakog studenta;
pristup obrazovnim materijalima sa mesta koje najvie odgovara studentu;
tehnika podrka studentu 24 asa dnevno.
obezbeuje se angaovanje najboljih strunjaka iz odreene oblasti ime se
kvalitet nastave podie na vii nivo.
Trenutno postoji nekoliko razliitih alata za e-obrazovanje (curseware tool). Pomou ovih
alata mogu se kreirati i koristiti nastavni kursevi i materijali, ali ujedno se moe pratiti rad i
napredak uenika i studenta. Sistem za uenje curseware alata pokriva veliko podruje:
registraciju korisnika,
kreiranje i isporuka nastavnog sadraja,
udaljena komunikacija i saradnja sa korisnicima, sigurnost sistema,
automatizovani sistem za proveru steenog znanja
763
3. OBRAZOVANJE U SAVREMENOM DRUTVU

Uvoenje informaciono-komunikacionih tehnologija u obrazovanju dovodi do novog i
zanimljivog naina prenoenja nastavnog sadraja studentima. Virtuelna uionica ne
iskljuuje tradicionalnu ve se nadopunjuju. Studenti ne naputajui svoju uionicu zajedno
sa predavaima iz virtuelnog prostora dobijaju znanja na zanimljiviji i potpuniji nain koji
nije dostupan u procesu tradicionalne nastave. Nove tehnologije za prenos govora i slike u
realnom vremenu svakako su obogatile sistem obrazovanja, a posebno pojava Interneta.
Ideja o stvaranju virtuelnih uionica ve dugo postoji, ali je nemogue u potpunosti je
ostvariti zbog postojeih tehnologija.
Upotrebom video-konferencijskih sistema mogue je stvoriti obrazovno okruenje koje se
malo razlikuje od tradicionalne uionice, ali poseduje sve vrednosti obrazovanja na daljinu.
Telekonferencija i video-konferencija jo uvek nisu najpopularniji alati za uenje na
daljinu, ali nove tehnologije i novi programi potrebni za taj oblik komunikacije putem
raunara omoguava sve veu primenu tih sistema. Telekonferencija danas podrazumeva
razliite oblike korienja raunarske mree za dvosmerno komuniciranje izmeu dva ili
vie prostorno udaljenih korisnika u stvarnom vremenu. Poznati i primenljivi sistemi
telekonferencija su:
video-konferencija (istovremeni prenos slike i zvuka raunarskom mreom);
whitebord (zajednika tabla po kojoj svi mogu pisati i crtati);
simulacije/virtuelna stvarnost;
audio-konferencije.
Video-konferencija je jedan od najeih i najpouzdanijih oblika telekonferencije.Putem
ovog sistema telekonferencije moe se ostvariti komunikacija izmeu vie prostorno
udaljenih korisnika, koji se meusobno vide i uju u stvarnom vremenu PS multimedijalnih
raunara, povezanih u raunarsku mreu. Postoji vie tipova video-konferencija:
sobna video-konferencija;
desktop video-konferencija;
video na zahtev.
Sobna video-konferencija da bi se ostvarila potrebno je obezbediti specijalizovanu
uionicuu kojoj e se nalaziti potrebna oprema za video konferenciju. Desktop videokonferencija koristi PS raunar koji ima specijalni hardver i softver za korienje i
dekodiranje signala. Audio-vizuelni materijal unapred snimljen, digitalizovan,
kompresovan i memorisan na posebnom raunaru predstavlja video na zahtev.
Video-konferencija u nastavi podrazumeva:
predavanja, kurseve, mentorstvo;
udaljeni predava;
projekti koji ukljuuju vie obrazovnih ustanova;
profesionalne aktivnosti;
drutvena zbivanja.
Prednosti ovakvog vida prenoenja znanja u procesu obrazovanja su brojne:
kao interaktivni komunikacioni medij, point to point sistem je na prvom mestu
u mnogo emu;
pojaana motivacija;
bolja komunikacija i nastup;
764
studenti gostujueg predavaa doivljavaju kao vanu linost;

tokom planiranja i implementiranja video-konferencija studenti ue vane
komunikacijske i menaderske vetine;
jaa veza sa spoljnim svetom.
Uspeno korienje video-konferencije za interaktivno uenje zahteva vebu i
planiranje.Nastavnik mora biti osposobljen da se slui opremom, upravlja lokalnim i
udaljenim razredom, uspostavlja kontakt i sradnju sa studentima.U sreditu panje trebalo
bi da se nalaze uslovi rada, dinaminost i konani rezultati uenikih radova, sa ciljem
motivacije studenata i ohrabrivanja aktivnog uestvovanja u procesu sticanja znanja.
4. PROVERA ZNANJA PUTEM SAVREMENIH INFORMACIONIH

TEHNOLOGIJA
Danas vie nije sporno da li treba koristiti raunar u svrhu provere znanja, ali problem koji
se namee u ovakvom pristupu je sigurnost.Dva su osnovna pojma vezana uz ovakav vid
sigurnosti:
varanje na testovima i
sigurnost od neovlaenog pristupa testu.
Kvalitet samog ispita najvie zavisi od osobe koja ga sastavlja. Prilikom kreiranja ispitnih
pitanja potrebno je precizno definisati podruje provere, vreme potrebno za svaki odgovor
ili ukupno vreme pisnja testa, kao i vrstu pitanja (tano-netano, viestruki izbor, umetanje
izraza i dr.) koja e biti koriena za svaki zadatak. Radi boljeg uspeha na testu treba
omoguiti ispitaniku povratak na prethodno odgovoreno ili neodgovoreno pitanje, jer tako
ispitanik ima mogunost prilagoavanja ispita samome sebi. Pokuaji prevare na testovima
su mogui:
poevi od prepisivanja iz knjiga i drugih izvora informacija, koje se spreava
ogranienjem vremena za reavanje testa,
zatim onlajn pretraivanje za koje je reenje posebni program za kreiranje
ispita koji onemoguuje pokretanje drugih programa,
do pomaganja od strane drugih osoba, polaganje ispita umesto druge osobe ili
prepisivanje od druge osobe za koje postoji niz reenja:
a) privatne poruke (vreme pisanja testa zabeleeno je na serveru),
b) razliita ispitna pitanja za svakog ispitanika,
v) ogranienje pristupa sa odreenih IP adresa.
5. ZAKLJUAK
Cilj ovog rada je da prui osvrt na istorijat i znaaj sistema za uenje na daljinu. U radu su
obraena pitanja vezana za nain prenoenja znanja novim tehnologijama a takoe i
provera steenog znanja putem novih tehnologija. Znaaj prouavanja ovog pitanja
potvruje i istraivanje Alfreda Sloun Fondacije, koja je otkrila da pored tradicionalnog
naina uenja u SAD-u posmatrajui rad 1.000 obrazovnih ustanova:
65% omoguava srednjokolsko obrazovanje, on-lajn putem;
63% omoguava fakultetsko obrazovanje, on-lajn putem;
44% nudi Master on-lajn program;
43% prua specijalistiki on-lajn program.
Ovaj rad prua mogunost upoznavanja sa novim nainom pristupa nastavi a takoe i
765
mogunost odabira, kako profesora tako i studenata. Samim tim namee i sledee pitanje
spremnosti profesora za primenu novih tehnologija u nastavi. Zbog svega toga elektronsko
obrazovanje je budunost, ali u toj budunosti e i dalje egzistirati i tradicionalna nastava.
6. LITERATURA
[1] V. Radovi, Mediji i e-obrazovanje, Institut za politike studije, Beograd, 2006.
[2] J. orevi, Nauno-tehnoloka revolucija i promene u nastavnim programima,
Zbornik Instituta za pedagoka istraivanja, Beograd, 20/1987.
[3] E-Learning History and Prospects,www.e-ducation 2005.com.
[4] Slavko Karavidi, Menadment obrazovanja socio-ekonomski aspekti razvoja i
modeli finansiranja obrazovanja, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog
fakulteta u Beogradu, Beograd, 2006. (prevedena na engleski jezik Savet Evrope).
[5] Slavko Karavidi, Decentralizacija i menadment u funkciji razvoja obrazovanja (na
srpskom i engleskom jeziku), Institut za ekonomiju i finansije Beograd, Beograd,
2007.
[6] Slavko Karavidi, Marija ukanovi Karavidi, Ekonomika i finansijski
menadment u obrazovanju, Fakultet organizacionih nauka, Beogradu, Beograd, 2008.
[7] Vilotijevi, M.: Od tradicionalne ka informatikoj didaktici, Pedagoko drutvo Srbije,
Beograd, 1999.
[8] Brankovi, D.; Mandi, D. Metodika informatikog obrazovanja sa osnovima
informatike, Filozofski fakultet u Banja Luci, Banja Luka, 2003.
[9] Mandi, D. Didaktiko-informatike inovacije u obrazovanju, Mediagraf, Beograd,
2003.
766


UDK: 37.018.43
Struni rad
UENJE NA DALJINU E-OBRAZOVANJE

Obrad Anii 1, Biljana Barlovac 2
Rezime: Obrazovanje, kao jedan od najvitalnijih interesa svakog pojedinca i oblast od

posebnog interesa za neprofitni sektor (bilo da je re o onima koji se bave obrazovanjem i
strunim usavravanjem drugih ili vlastitih aktivista) razvojem Interneta dobilo je ogromne
nove podsticaje. Klasini metodi obrazovanja sada se pomou Interneta, mogu dopuniti
brojnim elektronskim i interaktivnim mogunostima koje ovu delatnost ine delotvornijom i
kvalitetnijom. "Uenje na daljinu" poseban je vid navedenih mogunosti. Izbor sajtova koji
se nudi daje prednost upravo tom vidu, iako ne zanemaruje ni sve ostale naine i oblike
obrazovanja kao bitnog preduslova uspenosti svakog rada.
Kljune rei: Uenje na daljinu, obrazovanje, Internet
DISTANCE LEARNING e EDUCATION

Summary: Education as one of the most essential interests of each individual and the area
of special interest to the nonprofit sector (whether it is about those who deal with education
and professional development of other activists or of their own activists) has gained
enormous new incentives by the development of the Internet. Classical methods of
education using the Internet can be complemented with a number of electronic and
interactive features that make this activity more effective and of better quality. "Distance
Learning" is a special form of these opportunities. Selection of sites that are offered gives
priority to mind, although it does not neglect other ways and forms of education as an
essential precondition of success of each work.
Key words: Distance learning, education, Internet
1. UVOD
Novi zahtevi koji se postavljaju pred obrazovanje mogu se ispuniti primenom novih
pedagokih metoda, uz puno iskorienje prednosti primene raunara i Interneta u
obrazovanju koje su postale dostupne svakoj koli i ueniku.
Zahvaljujui razvoju globalne mree kao i Internet tehnologiji stvaraju se i novi naini
uenja. Novi trend je i uenje na daljinu (distance learning, e-learning).
1
2
Obrad Anii, dipl. ma. in., prof., O Jovan Dui, Kraljevo, E-mail: oanicic@gmail.com
Biljana Barlovac, prof., O Vuk Karadi, Kraljevo, E-mail: biljabaltickv@gmail.com
Obrad Anii, Biljana Barlovac
Uenje na daljinu nije novi koncept u obrazovanju. Programi za takvo uenje nastali su
puno pre korienja WWW i Interneta, odnosno mnogo pre korienja raunara u
obrazovanju. Mediji koji su se u to vreme koristili bili su: pisani dokumenti, audio i video
kasete, TV program, a kasnije uvoenjem raunara - diskete i CD-ROM-ovi. Razvojem
raunarskih mrea, a posebno razvojem Internet servisa WWW, ta tehnologija postaje
dominantna kod uenja na daljinu. Tako se i termin uenje na daljinu u novije vreme
zamenjuje terminom online uenje, ime se naglaava da je re o posebnom obliku elearning-a ili e-uenja.
1. UENJE NA DALJINU
Pojavom jeftinih linih raunara pojavljuju se materijali za uenje koji koriste mogunost
raunara da se naprave lekcije koje osim teksta nose i zvuk, sliku ili filmske zapise, ali i
mogunost da se naprave interaktivni obrazovni materijali i testovi znanja i vetina. Ovi
obrazovni materijali se u poetku distribuiraju na disketama, kasnije na kompakt diskovima
i putem Interneta. Uenje uz pomo raunara dobaija naziv elektronsko uenje (skraeno euenje, eng. e-learning). Otvorene su mogunosti da multimedijalne obrazovne sadraje
prave iroki krugovi nastavnika, a pojavom Interneta i mogunost da se ovi sadraji
razmenjuju irom sveta. Mnotvo ideja i mogunost njihove brze razmene znaajno je
poboljalo kvalitet obrazovnog materijala, a pojavilo se i interesovanje za korienje novih
procesa uenja.
E-uenje, kao natklasa online uenja, odnosno uenja (obrazovanja) na daljinu, moe se
definisati na razne naine, u zavisnosti od profesije i iskustva osoba koje ih koriste. Sve
definicije, uglavnom, mogu se svrstati u jednu od dve grupe:
1) grupa tehnikih definicija, koja stavlja naglasak na tehnologiju (e-learning). Primer
jedne od tehnikih definicija glasi: E-uenje je bilo koji oblik uenja, poduavanja ili
obrazovanja koji je potpomognut upotrebom raunarskih tehnologija, a posebno
raunarskih mrea zasnovanih na Internet tehnologijama.
2) grupa pedagokih definicija fokusira se na obrazovanje, to jest na uenje i
poduavanje (e-learning). Jedna od takvih definicija je: E-uenje je interaktivan ili
dvosmeran proces izmeu nastavnika i uenika, uz pomo elektronskih medija, pri emu je
naglasak na procesu uenja, dok su mediji samo pomono sredstvo koje upotpunjuje taj
proces. [2]
Dok je za online uenje, kao dominantan oblik obrazovanja na daljinu, kako mu samo ime i
kae, neophodno biti online, odnosno biti prisutan na mrei, e-obrazovanje je pojam koji
ima veu irinu, i koji ne podrazumeva samo sprovoenje nastave i sticanje znanja putem
mree. Da bi se govorilo o e-obrazovanju nije nephodno biti online. Ovaj pojam obuhvata i
obogaivanje tradicionalne nastave putem vizualizacije teme koja se obrauje, i to
korienjem raunara, projektora, projekcijskog platna... Kao to se vidi, iako se e-learning
i uenje (obrazovanje) na daljinu esto poistoveuju, nije re o istim oblicima obrazovanja.
2. E-UENJE
E-uenje je skraenica od elektronsko uenje. Pod tim nazivom obino se podrazumeva
izvoenje obrazovnog procesa uz pomo informaciono-komunikacionih tehnologija. Ono
ukljuuje i obogaivanje tradicionalne nastave, kao npr. vizualizaciju neke teme uz pomo
768
projektora, raunara i projekcijskog platna. To znai da se u okviru obrazovanja, kao

interakcije na relacijama uenik-sadraj-nastavnik, mora ukljuiti i tehnologija. E-uenje
podrazumeva upotrebu elektronskih aplikacija u procesu uenja (computer based training,
web based training, virtual classrooms, digital collaboration). [5]
Slika 1: Virtualno okruenje u procesu uenja

Computer Based Training (CBT) je aplikacija ili skup aplikacija zahvaljujui kojima se
isporuuje edukacioni sadraj putem raunara. Ukljuuje lekcije, vebe, simulacije i
testiranje;
Web Based Training (WBT) je aplikacija ili skup aplikacija pomocu kojih se vri
isporuka edukacionih sadraja putem web-a. esto ukljuuje linkove ka drugim
edukacionim izvorima;
Virtual Classroom je online mesto na kome predavai i studenti mogu sinhronizovano
komunicirati.Digital Collaboration je izraz koji opisuje situaciju u kojoj osobe na razliitim
lokacijama rade;
Zajedno na istom projektu, kao da se nalaze na istom mestu.
3. CIKLUSI ELEKTRONSKOG UENJA

Za razliku od svoje potklase, obrazovanja na daljinu, e-uenje ne podrazumeva samo
sprovoenje obrazovnog procesa na daljinu i fiziku odvojenost uesnika, ve obuhvata i
upotrebu tehnologije kao sastavnog dela ili dopune klasinom obrazovanju. Polazei od
toga, moe se rei da postoje dve vrste e-uenja:
meovito ili hibridno uenje ili nastava (hybrid learning, blended learning, mix-mode) kombinacija klasine nastave u uionici i nastave uz pomo tehnologija (ICT)
"isto" e-uenje (pure e-learning) - oblik nastave pri kojem studenti ue samostalno i
online (obrazovanje na daljinu online uenje)
Elektronsko uenje se prihvata u ciklusima, gde prvi talas ini poboljavanje tradicionalnih
konfiguracija programa uz pomo novih materijala i sredstava, bez menjanja metoda
nastave (klasine primere predstavljaju korienje Power Point prezentacija u nastavi,
korienje Interneta u svrhu istraivanja, korienje elektronske pote u komunikaciji
nastavnika sa uenicima... ). U drugom ciklusu integracije elektronskog uenja u nastavu se
koriste nova sredstva za upravljenje procesom nastave (kao to je softver za distribuciju
nastavnih materijala i testova koji moe da obezbedi elektronsku komunikaciju izmeu
nastavnika i uenika, obradu i praenje rezultata uenja i dr.). U treem ciklusu prihvatanja
elektronskog uenja za svrhe nastave se prave, razmenjuju i koriste viestruko iskoristivi
objekti uenja napravljeni po nekom standardu (ovi objekti uenja mogu da budu razliite
prirode od isto tekstualnih dokumenta sa metapodacima, do tehnoloki i sadrajno
769
sloenih interaktivnih simulacija). U etvrtom ciklusu primene elektronskog uenja javljaju

se nove konfiguracije programa koje nastaju kada nastavnici i institucije u popunosti
preoblikuju aktivnosti uenja i nastavu kako bi u potpunosti iskoristili prednosti kojima se
odlikuje nova tehnologija, bez recidiva tradicionalne nastave (jedan od primera bi bio itav
kurs napravljen kao sadrajno i metodoloki adaptibilan znanju i potrebama uenika, u
simuliranom okruenju).
4. PEDAGOKE KARAKTERISTIKE ELEKTRONSKOG UENJA
Promene i mogunosti koje donosi e-uenje u pedagokom smislu su:
1) Fleksibilnost vremena i mesta pohaanja nastave. Dok je u tradicionalnom sistemu
obrazovanja geografska podudarnost bila nunost obavljanja nastave, danas je to sasvim
nebitan detalj. Nije nuno da su svi uesnici u procesu obrazovanja na istom mestu i u isto
vreme. Razlikujemo nekoliko vrsta izvoenja nastave s obzirom na vreme i mesto:
isto vreme, isto mesto (klasine uionice sa multimedijalnim prezentacijama),
isto vreme, razliita mesta (videokonferencije, sobe za askanje [chat rooms]),
razliita vremena, isto mesto (radne stanice, oglasne ploe [eng. bulletin boards]),
razliita vremena, razliita mesta (elektronska pota, mreni forumi, video
konferencije, 'shared' baze podataka, individualna mrena mesta za uenje).
2) Interaktivnost u komunikaciji: uenik - uenik; uenik - nastavnik; uenici nastavnik. Da bi e-uenje bilo uspeno, mora omoguiti nekoliko naina komunikacije:
diskusioni forumi i brza razmena podataka,
elektronska pota,
audio komunikacija i
bogatstvo simulacija i animacija
3) Individualan pristup uenicima. Usmerenost na polaznika (pogodan za obrazovanje
odraslih), insistiranje na razvijanju miljenja, sticanju novih vetina. Osnovna karakteristika
e-uenja je visok stepen individualizacije nastave. Premetanje uenika iz grupe i klasine
uionice, gde postoji niz ometajuih faktora (neko bre napreduje, a neko sporije), pred
monitor raunara u njegovom prirodnom okruenju predstavlja korenitu promenu u
obrazovnoj filozofiji. Apsolutno su drugaije psiholoke, didaktike i metodike okolnosti.
Tempo i dinamika rada se prilagoava individui, koliina informacija u jednici vremena
takoe, spoljne smetenje su svedene na minimum.
4) Visok stepen motivisanosti za ovakav vid nastave. Nastava pomou raunara izaziva
vei stepen motivisanosti uenika za rad na asu. Na istrivanju koje je vreno u sklopu
komparirane su vrednosti odgovora kontrolne i eksperimentalne grupe u inicijalnom i
finalnom merenju motiva postignua. Dolo se do zakljuka da je u finalnom merenju
eksperimentalna grupa pokazala pomak. Merenjem motiva postignua uenika dobijeni
rezultati koji ukazuju na to da su srednje vrednosti odgovora znatno uveane u
eksperimentalnoj grupi u odnosu na kontrolnu. Iz toga se moe izvui zakljuak da je
primenom strategija za poveavanje efikasnosti nastave koje u sebi imaju elemenata enastave znatno poviena motivacija uenika za rad.
5. PREDNOSTI E-UENJA
Na osnovu svega navedenog mogu se sistematizovati neke prednosti elektronskog uenja:
Nije bitno vreme i mesto odvijanja nastave
770
Pojednostavljuje se znatno distribuiranje podataka potrebnih za uenje, ali i druge vane

podatke. Korisnici elektronskog uenja (studenti i uenici) mogu pristupati tim materijalima
s mesta i u vremenu koje njima najvie odgovara, na primer: od kue, s fakulteta.
Brzo prilagoavanje uenika na ovakav vid uenja
Kod ovakvih reenja studenti se ne boje da e pogreiti ve slobodno istrauju i isprobavaju
sva reenja, za razliku od klasinog uenja sa instruktorom, gde esto postoji strah od
greke.
Konzistentnost podataka
Svim uesnicima u sistemu omoguava se uvid u jednak materijal. Na taj nain se izbegava
opasnost da je deo studenata pristupio delu gradiva, a drugi deo studenata nije. Sigurno je
da e svi korisnici videti isti materijal na isti nain.
Mogunost merenja efikasnosti uenja
Jedan od standarda elektronskog uenja ukazuje na neizostavnost praenja postignua
korisnika. Na ovaj nain se moe tano i jednostavno videti koliko je vremena utroeno na
uenje, a daljim se posmatranjem moe videti koliko se poveala produktivnost.
Smanjenje trokova uenja
Prema podacima stranih organizacija (primer: Brandon-Hall.com, koja meri uspenost
studenata koji koriste raunar za uenje) ovakav nain uenja ostvario je 40-60% utede
kod velikih kompanija.Prema istraivanju, samo je IBM ostvario utedu od gotovo 200 mil.
USD u jednoj godini koritenjem uenja pomou raunara .
Individualizacija uenja
Uenik moe pratiti gradivo onim tempom koji mu odgovara, dinamikom koja mu
odgovara, i na nain koji prilagoava sam sebi. Ovde nema optereenja koje postoji kod
klasinog uenja s instruktorom u grupi gde se pojedinac mora prilagoavati grupi.
Bolje pamenje sadraja
Prema istraivanju Research Institute of America utvreno je da 33 minuta nakon
zavretka kursa s instruktorom u jednoj celini studenti pamte oko 58% materijala koji je
bio obraen na kursu. Do sledeeg dana pamte oko 33%, a tri nedelje nakon kursa pamti se
oko 15% steenog znanja. Uenje u manjim celinama pridonosi duem i kvalitetnijem
pamenju materijala. Dok kod instruktora studenti pamte oko 58% materijala, ovde se
pamti od 25- 60% materijala na due
Uteda
Vea koliina zapamenog materijala znatno doprinosi i isplativosti ovakvog naina
uenja. Prema asopisu Training Magazine, korporacije ostvaruju utedu od 50 do 70%
zamenom uenja s instruktorom uenjem pomou raunara. [3]
6. NEDOSTACI E-UENJA
Govorei u kontekstu edukacije, elektronsko uenje moe biti kritino, zato to je ljudska
interakcija licem u lice sa nastavnikom izbaena iz procesa, pa prema tome, proces vie nije
edukacioni, u najviem filozofskom smislu.
Oseaj izolacije, koga su osetili studenti i uenici na daljinu esto je citiran, mada
diskusioni forumi i drugi, zasnovani na kompjuterskoj komunikaciji, mogu u stvari da
poboljaju ovo i naroito esto da ohrabre studente i uenike i sretnu se licem u lice kao i u
obliku samostalnih grupa.
771
Cena uspenosti elektronskog uenja je tema mnogih debata. Mogue je da su najbolje

pozicionirane organizacije na tritu koje su uspene u elektronskom uenju verovatno one
vezane za igrice i filmsku industriju.
Najvei izazovi i/ili problemi kod e-learning-a tiu se istog e-obrazovanja, kao jedne od
dve osnovne vrste e-obrazovanja (u koju spada online uenje, odnosno obrazovanje na
daljinu), i kreu se od toga kako privoleti polaznika, odnosno studenta da upie online teaj,
da aktivno uestvuje u njegovom izvoenju i uspeno ga zavri, preko prevelike zavisnosti
ovakvog vida obrazovanja od tehnologije do injenice da izrada samih e-learning sadraja
za uenje traje dosta dugo. [4]
Postoje brojni razlozi koji dovode do ovakvog neuspeha. Jedan od najveih problema je
sama priroda e-learning-a ili online paradigme uenja. Za razliku od tradicionalnog uenja,
vrlo je lako odustati, jer se od polaznika ne oekuje da se pridrue uenju "u razredu", to
jest na nekom odreenom mestu, gde ih ekaju kolege i nastavnik, nego to ine najee sa
posla ili od kue. Kako su polaznici uglavnom prezaposleni i optereeni brojnim drugim
obavezama, potrebna je vrlo visoka samodisciplina i motivacija, koje su neophodne kako bi
polaznici ispunjavali svoje e-learning obaveze.
7. ZAKLJUAK
Ovaj rad se bavi pojmovima e-uenja i uenja na daljinu, prednostima i nedostacima koja
oni nude, kao i njihov uticaj na kolski sistem i nain i metode rada profesora.
Iako je trenutno e-uenje u naoj zemlji u povoju, pretpostavlja se da e se ovom obliku
uenje posveivati vea panja, tj. da e e-uenje u bliskoj budunosti umnogome
zameniti konvencionalno uenje.
Na osnovu napred izloenog, dolo se do zakljuka da je jedan od osnovnih naina sticanja
znanja na daljinu upotreba raunara i Interneta, koji korisnicima pruaju raznovrsne
mogunosti (jedna od njih su i kursevi) za sticanje neophodnih znanja.
Na osnovu prouavanja upotrebe pomenutog alata (koje predstavlja jedan od osnovnih
zadataka ovog rada) vidi se da se isti, izuzev za kreiranje online kurseva na svim nivoima
obrazovanja, moe koristiti i za socijalne namene, kao podrka zaposlenima, i u mnogim
drugim sluajevima.
8. LITERATURA
[1] Dr Dragana Gluac, doktorska teza Metodiko didaktika pitanja efikasnosti nastave
informatike, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin, 2005.
[2] http://en.wikipedia.org/wiki/E-learning
[3] http://www.carnet.hr/casopis/24/clanci/1
[4] http://www.carnet.hr/casopis/24/clanci/2
[5] http://ahyco.ffri.hr/metodika/e_learning.htm
[6] http://ahyco.ffri.hr/metodika/e_learning.htm#karakteristike
772


UDK: 004:37.018.43
Struni rad
MOGUNOSTI MULTIMEDIJALNIH TEHNOLOGIJA

Obrad Anii 1, Milica Jankovi 2
Rezime: Multimedijalna tehnologija ima znaajnu ulogu u procesu razvoja nauke, tehnike
i tehnologije. Tehnolokim promenama uvedene nove metode i tehnike otvaraju mogunost
unapreenja obrazovnog procesa tek kroz izgradnju novih interdisciplinarnih kurikularnih
pristupa produkciji i distribuciji znanja. Tehnologija moe da pojednostavi i ubrza
reavanje ustaljenih zadataka. Ona omoguava razvoj nastavnih programa u skaladu sa
novim socio-tehnolokim kretanjima. Ukoliko se uz standardnu raunarsku opremu koriste
i dopunska sredstva, koja obezbeuju multimedijalnost prezentovanja znanja, efekti
ovakvog uenja su iskustveno posmatrano, mnogo vei nego kod tradicionalnog naina
kolovanja. Nove tehnologije prezentuju ueniku i studentu bogato i korisno iskustvo koje
pomae iskorienju njegovih potencijala.
Kljune rei: Multimedijalne tehnologije, primena, znanje
OPTIONS OF MULTIMEDIA TECHNOLOGIES

Summary: Multimedia technology has an important role in the development of science,
engineering and technology. Technological changes introduced new methods and
techniques that open up the possibility of improving the educational process only through
the construction of new interdisciplinary curricular approaches to production and
distribution of knowledge. Technology can simplify and expedite the resolution of usual
tasks. It enables the development of curricula in accordance with new socio-technological
developments. If standard computer equipment is used togedter with additional resources
that provide a multimedia presentation of knowledge, the effects of this learning experience
are seen, much higher than traditional schooling. New technologies present to pupils and
students a rich and useful experience which helps the utilization of their potentials.
Key words: Multimedia technologyies, application, knowledge
1. UVOD
Obrazovanje i vaspitanje su kategorije koje proimaju svaki stepen drutvenog razvoja kao
i mentalne evolucije oveka. Kao takve, smatraju se determinirajuim faktorima ouvanja
postojeeg stepena razvoja i svim aspektima ovekovog ivota i rada. Ovakav trend
1
2
Obrad Anii, dipl. ma. in., prof., O Jovan Dui, Kraljevo, E-mail: oanicic@gmail.com
Obrad Anii, Milica Jankovi
rezultira u permanentnom razvoju ljudske misli i menjanju ivotnog okruenja u skladu sa

potrebama i mogunostima drutva.
Vreme u kome ivimo obeleeno je intenzivnim nauno-tehnolokim razvojem. U tim
uslovima, drastine promene za koje su nekada bili potrebni vekovi, gotovo da su
svakodnevna pojava. ivljenje u savremenom svetu direktno je skopano sa prihvatanjem
tih promena i prilagoavanem istim. To se postie percepcijom nauno-tehnolokih
promena (i pronalazaka) i njihovom primenom u cilju olakanje ovekovih radnih i ivotnih
aktivnosti.
2. MOGUNOSTI MULTIMEDIJALNIH TEHNOLOGIJA
Multimedijalna tehnologija omoguava prenos informacija podataka koji se nalaze unutar
radne stanice ili van nje.
Multimedijalna tehnologija obuhvata, prema tome, nove ulazno/izlazne jedinice za
automatizovano zahvatanje podataka iz okruenja. Takve jedinice su: televizijska kamera,
mikrofon, skener... One generiu multimedijalne entitete: video zapis, audio zapis, slike
koje se programski samo delimino interpretiraju, jer su nedovoljno strukruirane.
Multimedijalna tehnologija nam omoguuje da posedujemo ogromne zbirke podataka, u
vidu enciklopedija na CD-ROM-ovima, koje obuhvataju lanke, crtee, animaciju, i koje
proiruju vremensku dimenziju za nekoliko miliona godina. Znaaj ove tehnologije ogleda
se u sve jednostavnijoj i udobnijoj komunikaciji korisnika globalnih mrea, kao i u
prednosti koje nam te mree omoguuju. Sve vei broj tradicionalnih proizvoaa kao i
izdavaa, akcenat stavlja na proizvodnju multimedijalnih ureaja i softvera koji je podran
od strane ovih ureaja.
Slika 1: Mrena arhitektura prenosa podataka

Tipian scenario prenosa podataka i informacija u distribuiranom multimedijalnom
informacionon sistemeu sastoji se od lokalne baze podataka i servera povezanog sa
domovima korisnika putem komunikacione mree. Dom korisnika sastoji se od mrenog
interfejsa povezanog sa displejem, raunarom, audio ureajem ili drugim izlaznim
sistemom. Korisnik je u interakciji sa sistemom putem tastature raunara, konzole ili
daljinskog upravljaa. Na slici 1 je prikazana opisana arhitektura.
Ovaj sistem se sastoji od arhive informacija/programa povezane mreom velike brzine sa
puno regionalnih, lokalnih distributivnih stanica. Informacije se keiraju lokalno i posle
toga se isporuuju korisnicima. [1]
774
3. PRIMENA MULTIMEDIJA
Multimedijalna tehnologija, koja se brzo menja obuhvata maine koje prenose iskustvo ne
samo kroz tekst i jednaine, ve i delovanjem na naa ula, putem zvuka kao i pokretnih
slika. Pored toga multimediji jo uvek nemaju adekvatan nain upravljanja, i teko je
predvideti njihov razvoj.
Tabela 1: Prikaz tipova i uspenosti uenja pomou razliitih medija
MEDIJI ZA PROUAVANJE I TIPOVI UENJA
Glavna
Uenje
Uenje
Uenje
Uenje
Uenje
Uenje
klasifikacija
principa
opaanjem
faktografs. vizuelnom
vetina
medija i oblici
pravila, procedure
motornih
informacija identifik.
verbalno
informacija
propisa
vetina
audio-vizuelni
mediji-pokretni
srednje
visoko
visoko
visoko
visoko
srednje
(TV, zvune
slike, film)
audio-vizuelni
mediji-nepokretni srednje
visoko
srednje
srednje
visoko
nisko
(slajdovi itd.)
audio medijipolupokretni
srednje
srednje
srednje
srednje
srednje
nisko
(telenjritting)
vizuelni medijinepokretni
srednje
visoko
srednje
srednje
nisko
nisko
(faksimil,
tampane strane)
audio mediji
srednje
nisko
nisko
srednje
nisko
nisko
(telefon, radio,
audio disk)
t. mediji (teletejp) srednje
nisko
srednje
srednje
nisko
nisko
Formiranje
stavova,
miljenja,
vr. orijent.
srednje
nisko
nisko
nisko
nisko
nisko
Ono to sve ovo ini moguim, jeste digitalna i optika tehnologija koja se brzo razvija i
omoguuje efikasnost u obradi, skladitenju, odravanju i dodavanju novih informacija.
Meutim, multimediji nisu jo uvek iroko primenjeni. Jo uvek nisu iroko prihvaeni
standardi kao i testovi. Smatra se da bitka izmeu velikih kompanija tek poinje. Ko e da
pobedi zavisi od toga na koji nain do korisnika stiu informacije i zabava (kablovska
televizija, satelitska televizija, klasina televizija, telefon ili CD-ROM-ovi) kao i od
platforme koja odgovara korisnicima (televizor, raunar ili neki drugi proizvod). [5]
Zadovoljstvo korienja multimedijalnih ureaja ogleda se u tome to se na jednostavan
nain moe da doe do poruke, do informacije u vidu teksta, slike, zvuka, dok cene i pravo
na presnimavanje reguliu problem zloupotrebe.
Bernard Cole je autor dela "Aplications, implications" u kome razmatra neke specifine
multimedijalne maine kao i nove tehnoloke izazove. Ovaj autor smatra da bi bolje metode
kompresije i skladitenja informacija mogle da nadomeste trenutnu nemogunost realizacije
potpuno pokretnog videa.
Ono to je takoe vano je da je testiranje multimedija neophodno da bi oni uopte mogli
da budu ocenjeni kao alternativan nain razmene informacija, njihove obrade i
775
memorisanja. Nove aplikacije jesu rezultat svakodnevnog laboratorijskog rada i kao takve
zahtevaju neophodnu praktinu proveru.
4. TIPINE APLIKACIJE I NAIN KOMUNIKACIJE
Najei primeri multimedijalnih aplikacija jesu video na zahtev, interaktivne video igre,
interaktivne televizijske novine, kataloka prodaja, obrazovanje i oglaavanje.
Da bi ovi servisi mogli da budu korieni, potrebno je da se izvre odreene tehnike
pripreme. Naime, u domu korisnika treba da se instalira terminalni prikljuak za eljene
servise. Taj terminalni prikljuak je komunikacionim kanalom povezan sa lokalnim
dispeerskim informacionim centrom. Koristi se MPEG video standard.
Kao komunikacioni sistem koriste se postojei telefonski bakarni provodnici (asimetrina
digitalna pretplatnika petlja), koji omoguava povezivanje sa lokalnim dispeerskim
centrom u krugu od 5,5 km od telefonske centrale, ili instalacija kablovske televizije.
Korisnik sa sistemom komunicira na slian nain kao sa televizorom na koji je prikljuen
videorekorder. Lokalni dispeerski centar je posredstvom brze gradske pozadinske
raunarske mree (FDDI) povezan sa multimedijalnim arhivskim centrom, odakle se u
lokalni centar po potrebi mogu da prenesu odabrani multimedijalni entiteti. [4]
5. KORIENJE MULTIMEDIJA U OBRAZOVANJU
Predhodno pomenuti pronalasci su od velikog znaaja za obrazovanje. Naime, prirunici i
vodii su jednako potrebni kako profesorima tako i uenicima. Vie od 30 studija je
utvrdilo da interaktivne tehnologije ubrzavaju proces uenja kao posledica ega dolazi i do
poveanja ocena. Razlog ovome je sledee:
Individoalno prihvatanje instrukcija omoguava acima najefikasnije uenje.
Zvuno-vizuelne predstave lako se usvajaju.
Trenutna interakcija i povratno dejstvo pojaavaju opti utisak kod korisnika.
Personalizovana instrukcija omoguava razliite stilove uenja.
Jo jedna od prednosti ovakvog uenja je to ak ne mora da se stidi svojih pitanja, te
materija koja se ui mora da bude savladana pre to se pree dalje. Takoe, softver
omoguava da kada korisnik napravi greku bude odmah vraen na mesto gde je dolo do
nje.
Do sada je istorija reformi u obrazovanju pokazala da "inovatorske tehnologije" koje ne
koriste papir kao medijum nisu mnogo doprinele boljem uenju. U ove tehnologije kritiari
ubrajaju radio '40., televiziju i audio treke '60., i kompjuterske instrukcije '70. i ranih
'80.godina. Ovi kritiari tvrde da je vaan sadraj instrukcija a ne nain na koji se prenose.
EDICS je interaktivni multimedijalni program raen na Massachusetts Institute of
Tehnology namenjen je ininjerskom dizajniranju raunarskih sistema. Studenti MIT
napravili su poreenje klasinog naina uenja putem knjiga i praktikuma i uenja
korienjem prve verzije EDICS-a. Doli su do zakljuka da medijum papir ili raunar
nije znaajnije uticao na rezultate uenja. Raunarska verzija omoguava korisnicima da do
detalja spoznaju analogije to moe da pomogne i projektantima i ininjerima organizacije
raunara u njuhovom radu. Treba meutim napomenuti da je uenje putem raunara u
velikoj meri skratilo vreme prenoenja znanja, to je otvorilo mogunost za dodatno
776
upranjavanje drugih vidova nastave (na primer, praktine nastave u laboratorijama, prirodi
itd.).
Neka ispitivanja pokazala su da je odnos razliitih grupa korisnika prema alternativnim
vidovima uenja sledei:
Tabela br. 3: Odnos korisnika prema alternativnim vidovima uenja
Grupa ispitanika
ene i poetnici
Mukarci i iskusni studenti
Studenti niih godina studija
Nain uenja za koji se grupa opredelila kao

efikasniji
Raunarska verzija
(u blagoj prednosti nad tekstom )
Podjednaki efekti uenja
Raunarska verzija
Naravno, kada su u pitanju ovakve ankete, teko je osigurati da dve uporedne grupe budu
podjednako motivisane i da test daje objektivne rezultate.
Multimediji nisu lek za postojee greke u obrazovanju. Da bi rezultati ovog korienja bili
pravi, potrebno je da se nastavni programi prilagode mogunostima i interesovanjima
svakog deteta ili polaznika raunarske nastave. Kursevi u oblasti multimedija trebalo bi da
podstiu korienje raunara jer se istraivai koji ih stvaraju rukovode najboljim nainima
uenja. Brojni su primeri korienja multimedija u obrazovanju:
Korienje interaktivnog ekspertnog sistema za obuavanje poetnika za sviranje
klavira pokazalo je da korisnici lake prihvataju kritiku od multimedijalnog sistema
nego od uitelja koji esto nije dovoljno strog, jasan ili ne daje potreban stepen
motivacije ueniku.
Multimedijalni sistem za uenje Franciskog jezika omoguava uenicima da svoj
spektrogram izgovora porede sa spektogramom originalnog Francuskog izgovora i na
taj nain odklanjaju nedostatke.
U odelenju koje se bavi ispitivanjima atmosfere, okeana i vasione podaci sa Internet
mree nalaze se na velikom ekranu poslednja karta neba, satelitski podaci ili video
prikaz tornada Andrenj. Digitalne kamere omoguavaju da se prihvate slike iz oblaka i
kao takve analiziraju.
Cilj jednog projekta bio je da se zamene kursevi za pripravnike koji traju dva dana,
desk-top sistemima koji korisnicima istu koliinu informacija jeste u stanju da prenese
za est sati. Dalja prednost ovog softvera je da odmah mogu da apsorbuju instrukcije i
da ne moraju da ekaju da se oformi dovoljna grupa za rad. Takoe, ovakav nain rada
omoguava interakciju eksperta i uenika 1:1, dok je u uionici situacija takva da
uenik retko moe da dobije vie od dva minuta individualne panje od strane
profesora. [3]
Slika 2: Stvaranje obrazovnog softvera

777
Autorski softverski radovi na multimedijalnim ureajima poetkom '90.-ih godina bili su

veoma kompleksni, jer se radilo o relativno novoj tehnologiji, tako da je odnos ureenih
prezentacija izmeu profesionalaca u oblasi medija i amatera (na primer ininjera), bio
25:1. U meuvremenu, ovaj odnos je postao gotovo obrnut i to zbok striktno korisnike
orijentacije multimedijalnih sistema. Zbog toga,danas imamo novi oblik komunikacija u
naoj svakodnevici.Da je pak odnos ostao isti dobili bismo novi profesionalni sistem
dostavljanja multimedijalnih poruka neto to je uzbudljivo, ali nam ne bi promenilo
ivot.
6. ZAKLJUAK
Primena raunarske tehnike i tehnologije u obrazovanju predstavlja neminovnost vremena u
kome ivimo i koje dolazi. Profesori, studenti i uenici, kao i administrativno osoblje kola
i fakulteta u prilici su da stalno prate nova dostignua u oblasti obrazovanja. Studenti i
uenici mogu i sami da proire svoja znanja iz odreene oblasti putem multimedijalne
tehnologije. Multimedijalna tehnologija je omoguila bri i kvalitetniji prenos informacija.
Multimedijalna tehnologija pojednostavljuje i ubrzava reavanje ustaljenih zadataka. Zato
je treba dalje negovati i usavravati.
7. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
778
Milosavljevi, G., Programiranje obrazovanja za raunar, Beograd, 1995.

Filipovi, D., Razvoj i obrazovanje, Beograd, KIZ Kultura, 1988.
Starevi, D., Multimedijalni informacioni sistemi, Monografija, FON, Beograd, 1995.
Miloevi M., Pani S., Vodi kroz Internet: Beograd, Eunet Jugoslavija-BK R
System, 1996.
http://www.computerlearning.org/
http://www-icdl.open.ac.uk /mindwave/mindwave.html
http:// www.webct.com/
http://www.internet2.edu/


UDK: 3721.64/.69
Struni rad
ALATI ZA KREIRANJE NASTAVNIH MATERIJALA

Ivan Tomi 1
Rezime: Znanje je vrlo vaan ljudski nematerijalni resurs, koji se moe sakupljati,
skladititi i prenositi. Pojavom Interneta stvorili su se uslovi da se znajem upravlja pomou
sistema za upravljanje uenjem (eng. learning management system LMS,) koji moraju biti
popunjeni nastavnim sadrajima u digitalnom obliku. Za kreiranje nastavnih sadraja po
pedagokim zahtevima imamo na raspolaganju veliki broj alata, koji pripadaju grupi
Course Authoring Tools. U radu e biti predstavljen LMS MOODLE koji se najee koristi
u Srbiji i eXe alat za kreiranje nastavnih materija.
Kljune rei: Sistem za kreiranje obrazovnih sadraja i upravljanje uenjem, alati za
kreiranje nastavnih materijala, standardi.
COURSE AUTHORING TOOLS

Summary: Knowledge is very important intangible human resource, which can be
collected, stored and transmitted. Advent of the Internet created the conditions to manage
knowledge with learning management system (LMS) that must be filled with educational
content in digital form. To create educational content for pedagogical requirements we
have available a number of tools, that belong to a group of Course Authoring Tools. In The
paper will be presented the LMS MOODLE which is commonly used in Serbia and eXe
Course Authoring Tools.
Key words: Learning Content Management System (LCMS), Course Authoring Tools, Standards.
1. UVOD
Obrazovanje na daljinu je prisutno u praksi preko 150 godina. Moe se realizovati uz
pomo svih dostupnih medija i tehnologija (tampani mediji, radio, telefon, televizija, IKT).
Elektronsko uenje (Electronic Learning eLearning) predstavlja svaku upotrebu IKT u
procesu nastave/uenja, kako bi se taj proces podstakao i/ili unapredio.[4]
Vano je razlikovati pojam elektronsko uenje od pojma obrazovanje na daljinu.
Elektronsko uenje moe biti vid obrazovanja na daljinu, (u sluaju kada se ono organizuje
u online okruenju) ali obrazovanje na daljinu se ne moe smatrati elektronskim uenjem,
1
Ivan Tomi, prof. teh. inf., Visoka kola strukovnih studija za vaspitae u Kruevcu, irila i
Metodija 18, Kruevac, E-mail: itomic@vaspks.edu.rs
Ivan Tomi
jer ono podrazumeva upotrebu i drugih medija (tampanih, radio, televizije). Elektronsko
uenje je sve prisutnije u obrazovanju, jer predstavlja njegovu dodatnu vrednost a
mogue ga je primeniti u svakoj obrazovnoj ustanovi i na svim nivoima obrazovanja.
Elektronsko uenje u obrazovnom sistemu Srbije je sve popularnije, u poetku kao
nastavno sredstvo u uionici, kako bi bolje predstavili i objasnili neki pojam ili pojavu a
kasnije digitalizacijom nastavnih sadraja stvaraju se uslovi za prelazak na sledei nivo
korienja elektronskog uenja a to je kombinovani model nastave koji se naziva i hibridno
uenje (eng. blended learning, hybrid learning ili mixed mode), i u njemu se deo nastave
odvija na klasian nain, a deo onlajn. Na najviem nivou se nalaze nastavni programi koji
se u potpunosti realizuju u elektronskom okruenju - na daljinu.
Najprikladnijim modelom primene elektronskog uenja (obrazovanja na daljinu) smatra se
upravo meovita nastava, koja omoguava da se u isto vreme iskoriste prednosti oba naina
rada.
Neki od preduslova za kvalitetnu primenu elektronskog uenja su: posedovanje odreenog
nivoa tehnike opremljenosti, informacione i raunarske pismenosti nastavnika/predavaa
kao i onih znanja koja se sve ee smatraju presudnim za uspean pedagoki rad, odnosno
poznavanje teorija uenja i osposobljenost za primenu adekvatnih pedagokih modela,
principa i nastavnih metoda. Sa druge strane korisnici, tj. studenti, takoe moraju imati
odreen nivo znanja koja su neophodna za uspeno korienje elektronskog uenja.
2. LMS/ LCMS
Sistem za upravljanje uenjem (engl. Learning Management System LMS) je modularan
softver, koji zapoinje modulom za registraciju novih korisnika, preko modula za prijavu
korisnika i naplate (kod komercijalnih sistema), isporuke sadraja, udaljene komunikacije i
sradnje, brige o sigurnosti, pa sve do testiranja i automatizovane provere znanja. Pored
LMS-a, prepoznajemo i sistem za kreiranje obrazovnih sadraja i upravljanje uenjem
(engl. Learning Content Management System -LCMS), koji su proireni modulom za
kreiranje nastavnih materijala (engl. Course Authoring Tools ili Content Development
Tools). U proteklom vremenu stvoreno je mnogo takvih sistema, kako komercijalnih tako i
otvorenog koda, ali nije oformljen jedinstven standard koga bi se takvi sistemi morali
pridravati da bi se nazvali LMS/ LCMS -om.
Problem nekompatibilnosti LCMS / LMS-a i alata za kreiranje nastavnih materijala treba se
reiti primenom standarda, od kojih su vodei SCORM (Sharable Courseware Object
Reference Model) ija je aktuelna verzija SCORM 2004.
Osnovni koncepti SCORM modela su:
Dostupnost (eng. Accessability): SCORM materijali su opisani kljunim reima kako
bi se mogli lake pretraivati.
Prenosivost (eng. Interoperability): Materijale za uenje je mogue prenositi na
razliite platforme za elektronsko uenje LMS .
Ponovna upotrebljivost (eng. Reusability) se ogleda u mogunosti da se materijali
upotrebe u razliitim kursevima ili za razliite korisnike bez obzira na autorske alate
kojima su kreirani i platforme na kojima se koriste.
Trajnost (eng. Durabillity): Jednom kreiran materijal za uenje se moe koristiti bez
obzira na aktuelnu verziju softvera, jer e se podrka obezbediti bez potrebe
780
Ivan Tomi
modifikovanja i u svim narednim nadogradnjama i unapreenja sistema.

SCORM preporuke definiu:
meta podatke za obrazovne sadraje (koji su kljuni za ponovnu upotrebu sadraja, a
realizuju se korienjem XML-a);
model organizacije i pakovanja obrazovnih sadraja strukture kursa;
mehanizme komunikacije izmeu obrazovnih sadraja i LMS sistema.
3. EXE ALAT ZA KREIRANJE NASTAVNIH MATERIJALA
Na sajtu Centre for Learning & Performance Technologies http://www.c4lpt.co.uk
moemo nai preporuke profesionalaca za veliki broj alata za kreiranje nastavnih materijala
sa razliitim tipovima licenci: Open source software, Proprietary software, Freeware. Iako
su komercijalna reenja obino bolja jer su sveobuhvatnija, udobnija za rad i sa dobrom
podrkom, cena koju je potrebno izdvojiti nije mala. To je i presudni razlog zbog koga sam
se odluio za alate sa licencom Open source software od kojih se istiu[2]:
CALI Author
CourseLab
eXe
MOS Solo
Multimedia Learning Object Authoring Tool
WBTExpress
Xerte
Xical
Velika prednost Course Authoring tools nad LCMS a je to se ureivanje kursa ne mora
vriti online u klijent /server okruenju i sa ogranienim propusnim opsegom interneta.
Takoe, kada se i napravi online kurs u nekom LCMS-u on se teko moe izvesti u neki
drugi oblik za primenu u drugom okruenju ili za drugaiju primenu to se deava ak i
danas iako su u upotrebi standardi SCORM i IMS content packaging, jer postoje brojne
varijante tumaenja ova dva standarda. Pored svih neusaglaenosti, napravljeni su alati za
kreiranje nastavnih materijala koji treba da slue lakem kreiranju nastavnih materijala u
desk top okruenju i koji mogu da se postave na najveem broju LMS -ova.
Mogunosti za prezentaciju materijala koje pruaju ovi alati, sa svakom narednom verzijom
se unapreuju (korienje Java skripti, animacija u macromedia Flash-u). Izmeu ostalog,
ovaj napredak u tehnologiji dozvoljava vee mogunosti primene interaktivnih elemenata,
naroito u kreiranju testova znanja. Meutim, korienje ovih funkcija postalo je
prekomplikovano za veinu nastavnika iz netehnikih oblasti, jer se poveao dijapazon
tehnolokih vetina potrebnih za kreiranje web sadraja. Prepoznavi taj problem, vodei
proizvoai ugradili su u svoje proizvode WYSIWIG HTML editore i ablone sa grafikim
elementima, nalik tekst procesorskim alatima na liniji alata, tako da su omoguili i
akademskoj populaciji iz netehnikih oblasti da kreiraju sopstvene online materijale.
eXe (eLearning XHTML editor) je jedan od alata otvorenog koda, visoko rangiran kod
korisnika alata za kreiranje nastavnih materijala. Exe je jednostavan alat za kreiranje
nastavnih materijala, koji treba da omogui nastavnicima da lako bez poznavanja html a i
programiranja, prave i objavljuju sadraj za web- bazirano uenje, koji e profesionalno
izgledati, kao i aktivnosti, upotrebom prilagodljivih pedagokih ablona nazvanih
instructional device. Exe ima mogunost izvoza materijala kreiranih u njemu kao: web
pages, SCORM 1.2 ili IMS Content Packages.
781
Ivan Tomi
eXe je nominovan kao finalista u Novom Zelandu na takmienju IMS Global Learning
Impact Awards 2008, a dobio je i meunarodnu nagradu u kategoriji Leadership Award.
Aplikaciju je mogue instalirati na Windows (XP ili Vista), Mac OS X, i Linux operativnim
sistemima, preuzevi instalacioni fajl dostupan na mnogim svetskim jezicima sa zvaninog
sajta http://exelearning.org [3]. Takoe, za Windows operativni sistem je napravljena
aplikacija koja moe da se pokrene sa CD-a ili neke izmenljive memorije. Startovanjem
aplikacije otvara nam se ovakav prozor, koji se sastoji od dva dela.
Slika 1. a i b: Izgled prozora eXe aplikacije

Sa desne strane prozora nalaze se dve kartice: Authoring i Properties. Authoring predstavlja
oblast za ureivanje ablona iDevices. U zavisnosti od izabrane iDevices mogu se
razlikovati i alati koji su dostupni. Kartica properties je dizajnirana kako bi se omoguilo
autoru da za sadraj definie osnovne meta podatke i taksonomiju projekta, kao i naslov u
zaglavlju i grafiku pozadinu (Logo). Meta podaci imaju vanu ulogu kasnije u
pretraivanju materijala po nekom kriterijumu.[7].
Sa leve strane prozora eXe-a nalazi se Sidebar koji sadri alate koje autori sadraja mogu
koristiti za unos i organizovanje sadraja i sadri Outline i iDevice panele. Outline panel
slui za dodavanje novih stranica i pravljenje njihove hijerarhije ispod Home page.
.
782
Ivan Tomi
Slika 2. a) Outline i b) iDevice panel

Ve kreirane stranice, mogue je premetati u razgranatoj strukturi po principu roditelj/dete.
Mogunost promene strukture je vrlo znaajna kod kurseva sa veim brojem stranica
iDevices su praktino niz pedagoki prilagoenih ablona, sa velikim mogunostima obrade
samog nastavnog materijala. U skoro svim iDevices pojavljuje se alat TinyMCE Javascript WYSIWYG Editor kojim se pomou grafikih objekata na liniji alata moe
ureivati nastavni materijal.
Slika 3. Izled ekrana pri dodavanju iDevices

Padajui meni File
Padajui meni File sadri standardne opcije koje se nalaze i u drugim programima.
Opcijama Save/Save As se snima fajl sa ekstenzijom .elp, koja je namenjena za internu
upotrebu. Nastavne sadraje u tom formatu je mogue doraivati za razliku od nastavnog
sadraja koji su eksportovani u neki drugi tip formata, koga je uopte nemogue uvesti u
eXe.
Opcija Export nam omoguava da izvezemo celu prezentaciju u jedan od ponuenih
formata.
Slika 4. Formati u koje je mogue izvesti nastavne sadraje.

SCORM 1.2- Sadraj paketa je sauvan u zip fajlu, koji sainjava paket stranica od kojih je
napravljena prezentacija, zajedno sa IMSmanifest.xml fajlom koji se koristi u sistemu za
uenje (LMS). Fajl IMSmanifest.xml, koji je kompatibilan sa SCORM standardom, sadri
uputstva o tome kako da LMS prikae strukturu i sadraj paketa.
IMS export -Ovaj tip formata pravi sadraj na slian nain kao SCORM. eXe podrava obe
783
Ivan Tomi
iroko rasprostranjene verzije: IMS Content Package standard i IMS Common Cartridge.
HTML export -Dostupne su dve opcije za izvoz Web Sajta: Self Contained Folder kreira
folder sa HMTL stranicama, slikama i Cascading style sheets (CSS) fajlovima, potrebnim
za objavljivanje sadraja na web-u.
Zip File e generisati zip fajl vaeg sadraja, zbog lakeg objavljivanja na host- ovima koji
imaju mogunost raspakivanja zip fajlova ili za objavljivanje na neki LMS koji ima
mogunost odpakivanja zip fajlova.
Single Page e kreirati celu prezentaciju kao jednu stranicu, bez obzira na broj stranica
kreiranih u exe-ovom Outline okviru.
iPod notes se koristi za prilagoavanje fajlova za Apple iPod.
Merging
Merging (Spajanje) omoguava da se neki elp fajl spoji sa nekim drugim elp fajlom.
Mogue je eljenu stranicu ili granu, izvesti u novi elp fajl, opcijom Extracting Package a
zatim, taj fajl prikljuiti drugom elp fajlu opcijom File -Merging -Insert Package.
4. UVOZ PAKETA U LCMS MOODLE I KREIRANJE LEKCIJE
Pomenuli smo da postoje nekoliko standarda, za nastavne materijale: SCORM, IMS
Content Package i Common Cartridge. eXe ima mogunost da pri izvozu, napravi pakete u
svim navedenim standardima. Tako napravljene pakete, mogue je uvesti u LMS /LCMS i
na jednostavan nain postaviti obrazovne materijale u pojedine nastavne jedinice. Po
reima autora eXe je najprilagoeniji LCMS platformi MOODLE, ali je mogue kreirane
materijale postaviti i na drugim platformama. Procedura postavljanja nastavnog materijala
na MOODLE platformu je sledea: prvo se eksportuje nastavni materijal iz eXe u jedan od
standarda gde dobijamo jedan zip fajl, kog snimamo na lokalni disk. Taj fajl uploadujemo
na web server, bilo korienjem MOODLE aplikacije, fajl menadera koji nudi hosting ili
pomou nekog FTP klijenta (zavisno od veliine fajla -MOODLE je ogranien na 8 MB).
Kada se fajl nalazi na web serveru ureuje se kurs dodavanjem aktivnosti/ activities
SCORM/AICC paketi) ili dodavanjem resursa (IMS paketa). [7]
SCORM/AICC paketi
U kursu dodajemo aktivnost/ activities. Popunjavaju se pojedina polja na prikazanom
prozoru a zatim biramo i dodajemo fajl sa SCORM/AICC paketom i na kraju uvamo
aktivnost koju smo dodali.
784
Ivan Tomi
Slika 5: Dodavanje SCORM/AICC paketa u MOODLE

MOODLE ne podrava SCORM 2004 standard ve samo SCORM 1.2 Packet Interchange
Format (PIF).
Sadraj ZIP fajla u AICC standardu su sledei tipovi fajlova: *.AU, *.CRS, *.DES, *.CST i
*.ORT Metadata. Ovi fajlovi treba da budu u root-u ZIP fajla. Takoe je mogue navesti i
spoljni link gde se hostuje zip fajl ili imsmanifest.xml fajl SCORM/AICC paketa.
IMS paket
IMS paket se u MOODLE kurs dodaje izborom IMS paket u padajuoj listi resursa.
Popunjavaju se pojedina polja na prikazanom prozoru, zatim biramo i dodajemo fajl sa IMS
paketom i na kraju uvamo aktivnost koju smo dodali.
Kreiranje lekcija u MOODLE u
Poto je MOODLE LCMS alat koji ima modul LEKCIJE mogue je napraviti nastavne
materijale i u samom MOODLE-u.
Slika 6. Kreiranje nastavnog materijala a) lekcija, b) uvoz pitanja i podrani formati

Sa slike 6.a) vidimo da je mogue uvesti slajdove napravljene u PowerPoint-u ili
korienjem opcije Dodaj tabelu grananja kreirati pojedine stranice sa eljenim
materijalom i ureivanje scenarija prikaza. Pitanja za ponavljanje gradiva moemo uvoziti
iz razliitih formata korienjem opcije Uvoz pitanja. Problem nastaje kada bi eleli da
tako ureenu lekciju ili deo kursa uvezemo u neki drugi kurs i eventualno doradimo, to je
nemogue osim ako ne iskoristimo mogunost dodavanja linka koji e upuivati na resurs u
drugom kursu.[6]
5. ZAKLJUAK
Na tritu postoji veliki broj alata za kreiranje nastavnih materijala (Course Authoring
785
Ivan Tomi
Tool) i svi imaju zajedniku osobinu da podravaju izvoz paketa u standardu. Svi
proizvoai se trude da naprave to jednostavniju aplikaciju. U ovom radu predstavljen je
eXe , aplikacija otvorenog koda koja je vrlo jednostavna za korienje. Ima relativno malo
padajuih menija, to u startu daje stimulaciju za dalje uenje, pre svega korisnicima ije je
predznanje slabo u radu sa ovakvim alatima. Istraujui mogunosti aplikacije, doao sam
do zakljuka da je panja pri izradi eXe aplikacije, posveena kako da se nastavni materijal
to bolje predstavi ueniku/studentu. Aplikacija nudi niz pedagoki prilagoenih iDevices
sa velikim mogunostima obrade samog nastavnog materijala i moe se svrstati meu
najbolje koje sam imao prilike da koristim. Takoe meu iDevices nalazi se vie tipova
pitanja kojima se utvruje znanje a i one su vie u funkciji savladavanja gradiva, nego
vrednovanja znanja.
U prilog mom utisku idu i pozitivni utisci drugih korisnika izraenim na forumima kako na
http://moodle.org/forums/ tako i http://eduforge.org/forum/forum.php?forum_id=298 .
Pored eXe i drugih nezavisnih aplikacija, jednu veliku grupu alata za kreiranje materijala
ine alati koji kao osnovnu aplikaciju koriste Microsoft Power Point. Ovakvo reenje je
prilino interesantno jer je veina prezentacija koje nastavnici ve koriste upravo
napravljena u Power Pointu. Dosta visoko kotiran predstavnik je Adobe Presenter, koji nudi
vei broj funkcija i mogunosti od eXe, ali po visokoj ceni kako za Power Point tako i za
Presenter.
Visoka kola strukovnih studija za vaspitae u Kruevcu koristi LCMS MOODLE. Svaki
profesor uz prijavljivanje na sistem, sa svojim privilegijama moe samostalno da ureuje
svoj kurs. Sistem se za sada najvie koristi za postavljanje Power Point prezentacija koje su
koritene na predavanjima a studenti mogu da ih preuzmu sa sajta i pregledaju u off line
reimu. U narednom periodu planiramo da postavimo multimedijalni kurs za obuku
profesora, za korienje eXe alata i nadam se da e vrlo brzo uoiti prednosti koje nudi ovaj
alat u kreiranju materijala, odnosu na Power point koga i dalje treba koristiti, ali za
konciznu prezentaciju gradiva na nastavi.
Ako bi se izvrila lokalizacija eXe na srpskom jeziku, kao to je uraeno sa MOODLE,
mislim da bi kombinacija ove dve aplikacije bila bolje prihvaena kako u naoj koli tako i
u Srbiji. Zavod za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja je u saradnji sa Microsoftom
pokrenuo konkurs Kreativna kola, ali to nije dovoljno da bi se masovno kreirali nastavni
materijali. Dobar primer iz prakse daje OpenCourseWare Consortium u ijem radu
uestvuje veliki broj univerziteta iz itavog sveta, na ijem sajtu se besplatno mogu nai
kursevi iz razliitih oblasti.
6. LITERATURA
[1] Pavlievi S., Tomi I.: Programirano uenje i e- learning, zbornik radova sa III
konferencije Dani primenjene psihologije u Niu , str. 213-223, Ni, 2007.
[2] http://www.c4lpt.co.uk, poseen marta 2010.
[3] http://www.exelearning.org, poseen marta 2010.
[4] http://www.eucenje.rs, poseen marta 2010.
[5] http://eduforge.org/forum/, poseen marta 2009.
[6] http://moodle.org/forums/ poseen marta 2009.
[7] http://wikieducator.org/Exe , poseen marta 2010.
786


UDK: 316.77:004.5
Struni rad
KOMUNIKACIJA I KOLABORACIJA U MOODLE-U

Zoran Mitrainovi1
Rezime: Moodle je jedan od najpopularnijih sistema za upravljanje uenjem (eng. LMS Learning Management System), virtuelno okruenje za uenje(eng. VLE Virtual Learning
Environment) i sistem za upravljanje kursevima (eng. CMS Course Management System),
tanije, za kreiranje i odravanje online kurseva, to obuhvata izradu, postavljanje i podelu
nastavnih materijala, plansku organizaciju uenja, komunikaciju i saradnju uesnika, praenje aktivnosti polaznika i procenu njihovih postignua. Projektovan je prema naelima
sociokonstruktivizma, to znai da polazi od pretpostavke da uenici svoja znanja stvaraju
u interakciji sa okruenjem. Interakcija, komunikacija i saradnja uesnika se u Moodle-u
odvijaju pomou foruma, priaonica, upitnika, izbora, wikija.
Kljune rei: Moodle, komunikacija, interakcija, saradniko uenje.
COMMUNICATION AND COLLABORATION IN MOODLE

Summary: Moodle is one of the most popular systems, platforms for Learning Management
the LMS (Learning Management System, or VLE - Virtual Learning Environment, CMS Course Management System and other), namely, for the creation and maintenance of online
courses, which includes the manufacturing, the installation and the division of instructional
materials, planning the organization of learning, communication and cooperation between
the participants, monitoring the activities of students and evaluation of their achievements.
It was designed according to the principles of socioconstructivism, which means that it
starts with presumption that students are creating their own knowledge in interaction with
the environment. Interaction, communication and cooperation between participants in a
Moodle are done through forums, chat rooms, questionnaires, choices, wikis.
Key words: Moodle, communication, interaction, collaborative learning.
1. UVOD
Znamo da su naim uenicima dostupni razliiti vidovi zabave, pristup mnotvu informacija, putem Interneta i drugih medija, kao i da su osposobljeni za korienje raznih savremenih tehnikih sredstava, mobilnih telefona, raunara, igrakih konzola, DVD plejera i dr.
Zoran Mitrainovi, prof. razr. nastave, O Dimitrije Tucovi, ajetina, poslediplomac na

Uiteljskom fakultetu u Uicu, E-mail: zormit@nadlanu.com
Zoran Mitrainovi
Shodno tome, sadanje generacije uenika sve tee prihvataju tradicionalna predavanja nastavnika i ulogu pasivnih primalaca informacija.
Tradicionalna nastava akcenat stavlja na vodeu ulogu nastavnika u nastavi, pasivno uee uenika, unilateralnu komunikaciju. Modernizacija nastavnog procesa podrazumeva
partnersku ulogu nastavnika, njegovu metodiku obuenost i dobre organizacione sposobnosti, pomo uenicima da steknu znanja i vetine, kroz razne problemske situacije, stvaralaki rad, koristei pri tome i savremene komunikacione i informacione tehnologije,
prvenstveno raunare i pratee ureaje.
Savremena tehnologija daje dobru osnovu za kreativnu i efikasnu upotrebu znanja. Ona je
nezaobilazni deo naeg okruenja i njegovog razvoja, sada i u budunosti. Nagli razvoj tehnike doveo je do promene okruenja za uenje i nastavu, a samim tim i do promene uloga
nastavnika i uenika. Imajui u vidu da e uenici osnovnih i srednjih kola, kao i budui
uenici, svoj radni vek provesti u kontaktu sa ovim ureajima, potrebno ih je za to pripremiti, a, samim tim, informaciono-komunikaciona tehnologija (ICT) se ne bi smela izostaviti
iz obrazovnog procesa.
Komunikacija, interakcija i vrnjako, saradniko, uenje su izuzetno znaajni za efikasniju
nastavu, kako tradicionalnu, tako i savremenu, online nastavu, ili najee hibridnu, koja se
delom odvija na klasian nain, a delom uz pomo informaciono-komunikacionih tehnologija. U tom pogledu LMS Moodle prua izuzetne mogunosti, budui da je izgraen na postulatima sociokonstruktivistike pedagogije. To podrazumeva da su uenici u sreditu, da
svoja znanja izgrauju, konstruiu, kroz vrnjako uenje, diskusije i saradnike odnose sa
drugim uenicima.
2. LMS MOODLE
Moodle je softver, namenjen za upravljanje procesom uenja, izradom i odravanjem on-line kurseva. To je slobodan i besplatan program otvorenog koda (open source), to znai da
se moe slobodno preuzimati sa Interneta, koristiti, prilagoavati svojim potrebama, ak i
distribuirati, pod odreenim uslovima.
Naziv ovog programskog paketa potie od poetnih slova sledeih pojmova: Modular (sastoji se od manjih celina modula), Object-Oriented (objektno orijentisan), Dinamic (znai
pokretno, fleksibilno, promenljivo), Learning (namenjeno uenju), Environment (kompletno zaokruen sistem).
Brojne su mogunosti Moodle-a, a najvanije od njih su:
izrada razliitih formi kurseva,
planiranje rasporeda aktivnosti,
praenje i upravljanje aktivnostima uesnika kursa,
rad sa ve postojeim datotekama sa obrazovnim sadrajima,
kreiranje online testova,
komunikacija i interakcija meu uesnicima,
kreiranje renika strunih pojmova,
sistem pruanja pomoi itd.
Da bi uenici uestvovali na kursu uraenom na ovaj nain dovoljan je Internet pregleda
(IE, Mozilla Firefox, prvenstveno) i, naravno, Internet konekcija. Postoji jezika podrka za
vie od ezdeset jezika, meu kojima je i srpski.
788
Zoran Mitrainovi
Da bi se uopte pristupilo Moodle-u, potrebno je kreirati korisniki nalog, putem e-mail-a.

Nakon prijave, uenik (ili nastavnik, ukoliko istovremeno nije i administrator sistema) se
javlja administratoru sistema, koji mu dodeljuje odreeni nivo naloga. Razliiti nivoi
naloga nose i odreene privilegije. Tako postoje:
studentski ueniki (osnovni nivo; omoguava uticaj na sadrinu kursa),
nastavnik bez urednike dozvole (ima mogunost samo da prua povratnu informaciju
uenicima)
nastavnik sa dozvolom urednika (dozvoljeno je dodavanje sadraja i aktivnosti kursu, kao
i povratne informacije uenicima),
kreator kursa (kreira nove kurseve, predaje, bira predavae) i
administrator (ima najve ovlaenja).
Glavne prednosti Moodle-a (i online uenja, uopte) su interaktivnost, multimedijalnost i
individualizacija, odnosno prilagodljivost svakom ueniku ponaosob.
Iz objektivnih razloga, neemo se uputati u objanjavanje postupka instalacije Moodle-a,
ureivanja interfejsa (dodavanja blokova i aktivnosti), postavljanja kurseva, kreiranja, postavljanja i ureivanja nastavnih materijala, kalendara, proveravanja znanja, praenja aktivnosti polaznika, rukovoenja kursom itd.
3. ALATI ZA KOMUNIKACIJU I KOLABORACIJU U MOODLE-U
Ve smo naglasili da je u Moodle-u akcenat stavljen na uenika, odnosno da je on u centru,
da mu je omogueno uenje kroz komunikaciju i interakciju sa ostalim uesnicima kursa,
uenicima, nastavnicima i nastavnim sadrajima.
Komunikacija i interakcija prilikom online uenja, na mrei, je donekle drugaija od one
koja se odvija u klasinoj nastavi, jer se obavlja u specifinim okolnostima, ukljuuje informaciono-komunikacione ureaje i Internet, a bez prisustva nastavnika. Na slici 1, vidimo tipove komunikacije koji postoje prilikom online uenja.
UENIK - OKRUENJE
UENIK - UENIK
UENIK - NASTAVNIK
UENIK - EKSPERT
UENIK - SADRAJ
UENIK - INTERFEJS
Slika 1: Tipovi komunikacije u online uenju

789
Zoran Mitrainovi
Zapaamo da se poetna interakcija odvija izmeu polaznika i raunara, tanije softvera pomou koga se on prijavljuje i pohaa kurs na Internetu, odnosno, omoguava mu se pristup
online sadrajima. Sledi interakcija uenika sa tim sadrajima, koji mogu biti kreirani za
potrebe uenika ili se nalaziti na webu (nastavnik moe, a i ne mora uputiti uenike na adrese potrebnog sadraja). Prilikom kretanja kroz nastavne materijale, sadraj, uenik e, u
cilju podrke, stupati u komunikaciju i interaktivne odnose sa drugim uenicima, nastavnikom, drugim ekspertima iz oblasti kursa, (Moore, 1989.; Rourke i dr. 2001.; Thiessen,
2001). Primena nauenog, odnosno kontekstualizacija, se odvija kroz interakciju uenika sa
okruenjem.
Alati za komunikaciju i saradnju uesnika, integrisani u Moodle, su: forum, priaonice, privatne poruke, izbor (eng. choice) za brzo anketiranje, wiki.
Forum
Forum je alat koji omoguava asinhronu komunikaciju izmeu uesnika, uenika i predavaa (to znai da oni ne moraju biti istovremeno prisutni). To je izuzetno koristan alat, jer
omoguava diskusije na odreenu temu, samim tim i uenje od drugih uenika, vrnjako
uenje, a jednom napisani postovi ostaju tu, tako da se uvek mogu pretraivati.
U Moodle-u postoje etiri tipa foruma: 1) sa samo jednom temom, koji slui za kratke rasprave (A single simple discussion), 2) opti, gde se moe zapoeti neogranien broj tema,
3) forum gde se pre pregledanja odgovora na poetno pitanje mora poslati sopstveni odgovor (Q and A forum) i 4) svaki korisnik moe zapoeti samo jednu diskusiju u kojoj mogu
svi uestvovati.
Mogue je odabrati da li e svi korisnici biti ulanjeni na forum, da li e biti aktivirano praenje proitanih i neproitanih poruka, kao i maksimalna veliina atachmenta, a postoji i
mogunost zabrane dodavanja priloga. Postoji i opcija ocenjivanja aktivnosti uesnika na
forumu, odreivanjem vrste i naina ocenjivanja, kao i perioda u kome e se ono vriti. Takoe, opciono, postoji i mogunost podeavanja broja poruka koji dovodi do slanja upozorenja, a kasnije i blokiranja u odreenom vremenskom periodu (za uesnike koji preteruju u
pisanju poruka), kao i opta podeavanja modula.
Svi uesnici mogu koristiti forum, osim u sluaju da su podeljeni u grupe, od strane kreatora kursa, i da je svakoj grupi namenjen poseban forum. Takoe, u zavisnosti od ciljeva i zadataka nastave, mogue je uenicima omoguiti ili zabraniti pristup forumima drugih grupa.
Pre bilo kakvog uea na forumima, potrebno je upoznati se sa pravilima komunikacije na
njima. Ona obuhvataju, pre svega, postovanje na zadatu temu, argumentovano i ne previe
dugo, uz potovanje drugih uesnika foruma i njihovog miljenja. Takoe, obavezno je paziti da se teme ne dupliraju, to se postie pretragom ve postojeih.
Priaonica et (eng. Chat)
etovanje je sinhroni vid komunikacije, gde se eteri istovremeno nalaze u sobama (kojih
moe biti vie u okviru jednog kursa) i razmenjuju poruke. Mogue je formirati vie zasebnih et soba, sa razliitim temama, podesiti vreme razgovora, ponavljanje (dnevno, nedeljno), sauvati poruke i sl.
Budui da je ovakav vid komunikacije uenicima veoma blizak, zahvaljujui mobilnim telefonima i socijalnim mreama na Internetu, to je mogue iskoristiti i u nastavi. etovati mogu
uenici meusobno (mogu se dogovarati o zadacima, razmenjivati reenja i diskutovati o nji790
Zoran Mitrainovi
ma i sl), ali i sa predavaem. Meutim, ako je ukljuen i predava, u cilju efikasnije komunikacije, trebalo bi, pre poetka, postaviti odreena pravila. To bi, na primer, moglo da znai
dogovoreno vreme za et, uenike podeljene u grupe, pripremljene kratke odgovore na mogua pitanja, dogovoren nain javljanja za re, da ne bi dolo do zaguenja. Takoe, mogue
je i ugovoriti sastanak u sobi sa istaknutim strunjakom iz odreene oblasti.
Privatne poruke
Privatne poruke su vid line, asinhrone, komunikacije, u kojoj uesnici ne moraju istovremeno prisustvovati na mrei. Na ovaj nain mogu komunicirati uenici meusobno, ali i sa nastavnikom. Uenici ih mogu koristiti ako naiu na neki problem u radu, pa ele da im nastavnik pomogne, dok ih nastavnik moe koristiti ukoliko primeti neaktivnost pojedinih uenika,
da sazna razloge za to. Takoe, pomou privatnih poruka nastavnik moe uenike, po potrebi,
uputiti i na dopunske ili dodatne sadraje, ime se postie individualizacija nastave. Na nastavniku je da proceni kada je ueniku potrebno poslati privatnu, a kada javnu poruku.
Izbor (eng. Choice)
Za brzo anketiranje uesnika kursa u vezi sa nekim pitanjem, ili za demokratsko izjanjavanje, koristimo alat izbor. To moe biti popunjavanje grupa, izjanjavanje o odreenim pitanjima vanim za kurs i sl. Vremenski interval za anketiranje moe biti unapred zadat, dok
rezultati ueniku mogu biti poznati odmah posle izjanjavanja, posle isteklog roka za predaju, a mogue je i da ne budu prikazani, u zavisnosti kako se konfigurie ovaj modul.
Wiki
Wiki je alat za saradnju uenika, korisnika kursa, kojim oni zajedniki kreiraju i ureuju
meusobno povezane i strukturirane stranice, posveene odreenoj temi. Drugim reima,
pomou njega omoguen je grupni rad uenika na zadatu temu. Tokom tog rada uenici
mogu da razmenjuju miljenja, dogovaraju se, dopunjavaju, ispravljaju eventualne greke
drugih, menjaju ve uraeno i sl. Nastavnik koji prati njihov saradniki rad, moe da im
ukae na eventualne greke koje prave, pomogne u reavanju problema na koje su naili,
kao i da ih pohvali i istakne njihov rad, ukoliko napreduju. Na sledeoj slici prikazani su
mogui naini definisanja rada wikija od strane predavaa.
GRUPNI MOD
TIP
Grupe
Predava
Uenik
Bez grupa
Odvojene grupe
Vidljive grupe
Postoji samo jedan wiki. Nastavnik i svi studenti mogu

da pregledaju i ureuju ovaj
projekat.
Postoji jedan wiki po grupi.

Studenti mogu da pregledaju
i ureuju samo wiki sopstvene grupe.
Postoji samo jedan wiki koji

predava moe da ureuje.
Studenti mogu da vide
sadraj.
Svaki uenik ima sopstveni
wiki koji samo oni i njihov
predava mogu da vide i izmene.
Postoji wiki za svaku grupu,

koji samo predava moe da
ureuje. Studenti mogu da
vide samo wiki svoje grupe.
Svaki uenik ima svoj wiki,
koji samo on i predava mogu da urede. Studenti mogu
da vide wikije drugih studenata u svojoj grupi.

Studenti mogu da menjaju
samo wiki sopstvene grupe.
Oni mogu da vide wikije svih
grupa.
Postoji jedan wiki za svaku
grupu koja samo predava
moe da uredi. Studenti mogu da vide wikije svih grupa.
Studenti mogu da menjaju
samo wiki sopstvene grupe.
Oni mogu da vide wikije svih
grupa.
Slika 2: Mogui naini konfigurisanja wikija

791
Zoran Mitrainovi
Osim evidentnih prednosti ovakvog naina zajednikog rada, najvanijom bismo istakli
mogunost praenja pojedinane aktivnosti i uinka svakog od uenika u grupi, to je u klasinom obliku grupnog rada veoma oteano.
4. ZAKLJUAK
Primena Moodle-a (ili drugih sistema za upravljanje uenjem) u nastavi nije samo tehniko
pitanje. Sloeniji deo je njegova efikasna integracija u nastavni proces, to zahteva promene
u metodologiji, odnosno nastavnim metodama i oblicima rada, kao i ciljevima nastave, imajui u vidu mogunosti nove tehnologije. To znai da bi u prvi plan trebalo da dou sposobnost, vetina i obuenost nastavnika, kao i njihova elja da se permanentno usavravaju i
prate trendove i promene koje donosi savremena tehnologija.
Prednosti uenja uz pomo Moodle-a su velike. Pre svega, sadraj je stalno dostupan i lake
se prilagoava uenikovim individualnim mogunostima, komunikacija postaje viesmerna,
a uenje interaktivno i kooperativno, postoji mogunost strpljivog ponavljanja sadraja,
konstantna povratna veza, pojam uenja dobija iri smisao: od pouavanja, prema samostalnom uenju i traganju za informacijama, od kolskog, prema permanentnom uenju itd.
Svesni smo da se kvalitetno i funkcionalno znanje izgrauje, konstruie, u stalnoj interakciji
i saradnji sa okruenjem, pa, stoga, LMS Moodle, koji je baziran na sociokonstruktivizmu, i
poseduje vie komunikaciono-kolaboracionih alata, prua prave mogunosti za takvu vrstu
uenja
5. LITERATURA
[1] Bosni I.: Moodle: Prirunik za seminar, Zagreb, 2006.
[2] Verbi, S., Tomi, B.: Raunarski testovi znanja u softverskom paketu Moodle:
Prirunik za nastavnike, Beograd, 2009.
[3] Ally M.: Osnove obrazovne teorije online uenja, na
http://edupoint.carnet.hr/casopis/38/clanci/3 (2.4.2010.)
[4] Using Moodle, na http://moodle.yorku.ca/instructors/using_moodle_2e.pdf
(25.2.2010.)
[5] http://pil.elfak.rs/course/view.php?id=12 (25.3.2010.)
[6] http://www.bakeru.edu/images/pdf/Res_facultystaff/Faculty_Moodle_Tutorial.pdf
(3.4.2010.)
792


UDK: 004.4:62.86/.87
Struni rad
QEDOC MODULI ZA ADAPTIVNO UENJE I TEST ZNANJA

U PREDMETU TRANSPORTNI SISTEMI
Zoran Blagojevi 1, Dragana Arsi 2, Milivoje uilovi3
Rezime: Qedoc Quiz Maker je softver kojim se kreiraju obrazovni moduli za interaktivno i
adaptivno uenje. Kombinacijom pitanja (viestrukog izbora, dopunjavanja i ispravljanja
teksta, uparivanja, upisivanja tekstualnih odgovora, reavanja anagrama i ispravljanja
teksta itd.) i dodatnih opcija dobija se obiman asortiman tipova pitanja, sa mogunou
vremenskog ograniavanja i zadavanja maksimalnog broja pokuaja. Dva publikovana
Qedoc modula treba da pokau laku i teu stranu izrade testova upotrebom Qedoc
softvera, a ovaj rad kompleksnost objedinjavanja mnogih elemenata u jednu funkcionalnu
obrazovnu celinu.
Kljune rei: Qedoc, Adaptivno uenje, Test znanja, Transportni sistemi.
QEDOC MODULES FOR ADAPTIVE LEARNING AND THE

KNOWLEDGE TEST IN SUBJECT TRANSPORTATION SYSTEMS
Summary: Qedoc Quiz Maker is a software that creates educational modules for
interactive and adaptive learning. By combination of questions (multiple choice,
supplementing and correcting the text, pairing, writing answers, anagram solving,
correcting the text, etc.) and additional options, you get a wide range of question types,
with the possibility of limiting time and setting maximum number of attempts. Two
published Qedoc modules should demonstrate both the lighter and the more difficult aspect
of making tests by using the Qedoc software, and this work should show the complexity of
integrating various elements into a functional educational unit.
Key words: Qedoc, Adaptive Learning, Knowledge Test, Transportation systems.
Zoran Blagojevi, RGZ CKN Kragujevac, Cara Lazara 6, Kragujevac, E-mail:

zblagojevic@rgz.gov.rs
2
Dragana Arsi, RGZ CKN Kragujevac, Cara Lazara 6, Kragujevac, E-mail:
dragana.arsic@rgz.gov.rs
3
Milivoje uilovi, prof., Tehniki fakultet, Svetog Save 65, aak, E-mail: cucilo@tfc.gov.rs
Zoran Blagojevi i dr.
1. UVOD
Promene koje je donelo informaciono doba neumitno se odraavaju i na obrazovanje.
Upotreba multimedijalnih sadraja u nastavi je daleko efikasnija od klasinog pristupa,
omoguuje dosad nezamislivu raznovrsnost, tako da nepostojanje ili oskudnost starinskih
"medijateka" vie nije opravdanje za jednoobrazan, monoton i suvoparan nastup u uionici.
Obilje edukativnog i ostalog softvera sad je na raspolaganju i za kreiranje raznih testova
znanja i obrazovnih modula, te samo od kreativnosti nastavnika zavisi finalni proizvod.
Qedoc, softver za izradu obrazovnih modula, je u Srbiji promovisan na konkursu
"Kreativna kola 2008", kada je rad "Trnova Ruica" [3] uvrten u Bazu znanja, a onda i na
konferenciji YU Info 2008 [4]. Lakoa izrade modula omoguila je da zaponemo jo
ozbiljniju stvar - kreiranje testova znanja za predmet Transportni sistemi, sa profesorom
uiloviem kao mentorom. Viemesena izrada samo dva Qedoc modula pokazala je da
proces izrade testa znanja nije tek puko reanje pitanja, ve zahtevan i sloen postupak koji
podrazumeva poznavanje i objedinjavanje mnogih oblasti obrazovanja.
2. QEDOC
Qedoc Quiz Player je potpuno besplatan softver za pokretanje ve gotovih modula
dostupnih na sajtu http://www.qedoc.org. Moduli su, takoe, besplatni, i to je jo vanije
otvorenog koda - mogu se, uz odreena pravila, koristiti za kreiranje vlastitih obrazovnih
modula.
Qedoc Quiz Maker je komercijalan softver za izradu kvizova, testova znanja i modula za
adaptivno uenje. Distribuira se po principu Share-a-like - Besplatno korienje je
uslovljeno besplatnim ustupanjem kreiranih modula (ali na engleskom ili dvojezino), dok
kupovinom Qedoc Quiz Maker-a (za oko $500) postajemo potpuno nezavisni u nainu
njihove distribucije i naplate. Dotle - mora se ii putem kojim smo i mi proli.
Qedoc nudi i lokalizaciju programom "Translator" koji postojee engleske fraze u radnom
okruenju zamenjuje odgovarajuim frazama ciljnog jezika.
Sem eksporta u Moodle XML format, uvoenjem MediaWiki quiz ekstenzija, Qedoc je
omoguio i eksport modula u Wikiversity i njihovo izvravanje u Web okruenju.
3. CILJ, SADRAJ I SPISAK IDEJA ZA ZADATKE
Uobiajenih osam koraka u realizaciji testa znanja [2]:
(1)
Odrediti cilj i ishode
(5)
Urediti grupe zadataka
(2)
Izabrati nastavne sadraje
(3)
Kreirati spisak ideja
(6) Odrediti klju za odgovore i nain

bodovanja
(4)
Pretvoriti ideje u testovske oblike
(7)
Selekcionisati zadatke
(8)
Tehniki i estetski oblikovati test
Ovo su faze kroz koje se, neminovno, mora proi, uz prilagoavanje radnim
karakteristikama samog softvera.
794
CILJ je, dakle, bio izrada obrazovnih modula ija funkcija nije stvarna provera znanja i
ocenjivanja u obrazovnoj instituciji, ve demonstracija mogunosti softvera Qedoc, te lino
usavravanje studenata. U svom konanom obliku moduli se, ipak, mogu koristiti i za
savladavanje manjeg obima gradiva iz predmeta Transportni sistemi.
SADRAJE testova znanja je predodredio mentor zadavanjem oblasti koje treba obuhvatiti
i literature koju za to treba koristiti. Naknadnom analizom su, iz praktinih razloga, neke
oblasti i literatura odbaeni i izabran samo udbenik [5] prof. Save Dedijera kao osnov
daljeg rada. Broj oblasti je, zbog dvojezinog prikaza (to e kasnije biti objanjeno), sa 12
sveden na 10.
SPISAK IDEJA je, zapravo, lista definicija i formula iz udbenika [5]. Iako je, po teoriji,
veoma neprikladno za testove znanja koristiti identine cele reenice ili delove teksta iz
udbenika, mi smo bili prinueni da ba to izvedemo. Jednostavno - u tehnici je formule
nemogue prepriati simbolima, a definicije veoma teko rei na drugi nain.
Prebacivanja teksta sa papira u elektronsku formu reeno je prekucavanjem i skeniranjem
pa prepoznavanjem teksta odgovarajuim softverom. Opet je prisustvo formula oteavajua
okolnost, tako da imamo dve faze formiranja baze pitanja:
1. Unos tekstualnih definicija, uz sitne korekcije u rasporedu rei, radi lakeg
transformisanja i podele reenice na delove.
2. Kreiranje formula: Najpre za slova, cifre, matematike relacije, SI jedinice i grki
alfabet, a onda i za konkretne formule. Sve to je pretvoreno u gif format.
Za svaku formulu trebalo je formirati bar pet Word objekata: Leva_strana-RelacijaDesna_strana-Merna_jedinica.
U Qedoc-u postoji posebna tabela - Media resources (Media bank). Ona se pojavljuje i u
spisku tabela, u kartici Data tables, uvek je na prvoj poziciji, ali se njome ne moe odavde
manipulisati (kao sa ostalim tabelama), ve iz kartice Media resources. Namenjena je
dodavanju multimedijalnih sadraja u Qedoc module. Njena konkretna funkcija u ovom
momentu je da prihvati sve nae sliice formula iz Excel tabele koja sadri imena fajlova
(sliica), kao i njihove opise (na srpskom, engleskom i dvojezino).
Napominjemo da je ovako stvorena "Slikovna Azbuka", (Abeceda, grki alfabet, cifre,
matematiki znaci, merne jedinice), dobra osnova za upotrebu i u drugim oblastima gde se
pojavljuju formule.
4. IZBOR TESTOVSKIH OBLIKA I GRUPISANJE ZADATAKA
Unos teksta i priprema za podelu reenice, unificiranjem broja, roda, lica i padea je bila
prva a promena redosleda rei i konstrukcije reenice druga faza ka dobijanju teksta
spremnog za prebacivanje u Excel. Excel "Baza znanja", uz podelu reenica (izjava,
definicija) na delove, kategorizovana je prema broju stavki u odgovoru (od 1 do 11).
Ve u fazi unificiranja reenica smo se suoili sa kompleksnou problema, jer pravei
"Bazu znanja" moramo obratiti panju na to da se jedna izjava moe upotrebiti kod
razliitih oblika pitanja, pa treba paziti da prilikom kombinovanja ne doe do
neusklaenosti lica, padea i broja. Tu ve treba imati na umu karakteristike samog softvera
za izradu testova, odnosno tipova pitanja koje on generie, da bi se moglo prei na fazu
795
kategorizacije izjava prema tipu pitanja.

Prethodna faza je bila najtea jer smo od polaznih izjava konstruisali nove koje treba da se
uklope u vie tipova pitanja. Poprilino teko za jezik sa sedam padea! Rezultat toga je
tabela Teor iz koje se izvode sve ostale: dt1, dt2, dt3 do dt20, koje importujemo u
odgovarajue Qedoc tabele.
5. KLJU ZA ODGOVORE
Qedoc tabele olakavaju generisanje razliitih tipova pitanja nad istim podacima.
Konkretno, u tabelu dt1 importovaemo tri kolone, od kojih je u prvoj pojam a u treoj
definicija tog pojma. Tako smo softveru prepustili brigu o tanom odgovoru a ta tabela sada
predstavlja osnov za kreiranje pitanja tipa MC-SR (Multyple Choice - Single Response),
(Viestruki izbor - Jedan taan odgovor). A kada definiemo jedno takvo pitanje, njegovim
kloniranjem moemo dobiti nova pitanja istog ili razliitog podtipa.
6. SELEKCIJA ZADATAKA
Sistematizacijom Baze znanja (oko 330 slogova), dobili smo grupe izjava sa brojem
odgovora od 1 do ak 11 (kod nekih nabrajanja). Jasno je da najvei broj izjava ima samo
jedan odgovor (1=158, 2=75, 3=47, 4=26, 5=8), a na drugoj strani je samo jedna izjava
koja ima 11 odgovora i koju nema smisla smetati u tabelu, ve je odmah treba pretvoriti u
pitanje ili izostaviti.
7. OBLIKOVANJE TESTA
Od verzije 2.5, Qedoc softver podrava dva fundamentalno razliita naina uenja. Prvi od
njih je kviz a drugi flashcard pristup.
Kviz je baziran oko pitanja i cilj uenja je maksimiziranje bodova i/ili tanosti kada
odgovorite na ova pitanja. Kviz se moe koristiti i za testiranje i za obuku i tretira sve
uenike podjednako.
Flashcard pristup je baziran oko objekata uenja - obino odgovarajui par ili skup
predmeta koji "idu" zajedno. Umesto maksimizacije bodova, put uenja ukljuuje
pokrivanje svih Flash kartica sistematinim praenjem/revizijom nenauenih stavki.
Flashcard skup moe se koristiti samo za osposobljavanje, a ne za testiranje. Kao metoda
treninga, sistematiniji je od kviza. Flashcard aktivnost se sama prilagoava svakom
ueniku - ne tretira sve uenike podjednako.
Prikaz oba naina rada Qedoc Maker-a postignut je kreiranjem jednog Flashcard i jednog
Quiz modula.
Flashcard modul
Jednostavnost
rada
smo
predstavili
u
Flashcard
modulu
(http://www.qedoc.com/library/IBAKD_000.zip): Bila je dovoljna samo jedna tabela i
jedno ablon pitanje nad njom da bi bio kreiran modul. Kao osnovu za kreiranje pitanja na
srpskom jeziku koristili smo udbenik [5] profesora Dr. in. Save Dedijera Osnovi
transportnih ureaja, kao i Interni nastavni materijal [6] profesora Milivoja uilovia.
796
Definicije i terminologiju na engleskom jeziku smo (uglavnom doslovno) preneli iz

dokumenta DOE-STD-1090-2007 [7], Ministarstva za energiju SAD. Ovo je idealna
varijanta jer imamo renik pojmova od kojeg je lako napraviti tabelu.
Quiz modul
Maksimum mogunosti Qedoc-a smo pokuali da predstavimo kroz Quiz verziju testa
(http://www.qedoc.com/library/PRPHD_001.zip). Kako softver omoguava kreiranje
stotinak razliitih podtipova pitanja, paljivo smo formirali tabele za glavne tipove, a onda
dostupnim opcijama formirali i podtipove.
Da bi modul mogao biti publikovan mora da bude ili na engleskom jeziku ili dvojezino
izveden. I dok smo sa engleskog na srpski prevodili relativno lako, neke usko strune
termine smo satima traili po renicima! Iako smo koristili bar pet elektronskih renika, tri
enciklopedije, Internet i profesionalne prevodioce, sve to nije bilo dovoljno. Tako smo,
tragajui Internetom, doli do veoma strune, kvalitetne i obimne literature iz koje smo
onda kreirali eljena pitanja i nalazili prevod strunih termina. Sve to je oduzimalo dosta
vremena i morali smo da od prevoenja nekih pitanja odustanemo.
Poto je trebalo formirati pitanja na srpskom, engleskom i dvojezino, to je bilo najlake
izvesti njihovim svrstavanjem u odreene Aktivnosti. A da bi se lake pratila paralelnost
ovih aktivnosti broj oblasti je sveden na deset.
Sada je sve bilo lako: Kreirati ablon pitanje nad tabelom, klonirati ga eljeni broj puta i
promeniti podtip. Finalni modul poslati na kompajliranje i saekati njegovo publikovanje.
Kada se rad tu jednom pojavi - moe se koristiti on-line, u Qedoc Player-u kao binarni ili
Qedoc Maker-u kao source fajl.
Moduli su proli stroge kriterijume autora Qedoc-a, publikovani su i tako postali deo
Onlajn biblioteke znanja i "Onlajn zajednice znanja".
8. ZAKLJUAK
Prilikom kreiranja ovih modula odstupili smo od nekoliko teoretskih pravila. U izradi
pravih, nastavnih i obrazovnih, modula ti se propusti ne smeju pojaviti, a u ovom
demonstarcionom se to desilo zbog nekoliko okolnosti:
1. Teili smo jednostavnosti, koristei samo osnovne opcije, bez detaljisanja i bez
namere stvaranja korisnikog uputstva za Qedoc.
2. Da bi modul bio publikovan, itav sadraj je morao biti dvojezian. Tako su
nastale aktivnosti na srpskom, engleskom i englesko-srpskom. Samim tim i pojmovi i
definicije su smetani u adekvatne tabele, a prevoenje veoma usko strunih termina
je oduzimalo dosta vremena. Zato smo kod izbora pogrenih odgovora (distraktora)
dozvolili da ih Qedoc vue iz iste kolone u kojoj je i taan odgovor, umesto da u
istom redu definiemo jo etiri smislena a netana odgovora. Cena tog propusta je
oigledna na neka pitanja je jednostavno nemogue pogreno odgovoriti.
3. Nisu definisana uputstva za reavanje testa, povratna reakcija, broj bodova i vreme
za reavanje shodno teini pitanja.
Obilje prikupljenog materijala nismo iskoristili za formiranje edukativnog multimedijalnog
797
sadraja to Qedoc omoguava.

Glavna edukativna namena modula nije u pripremi za predmet Transportni sistemi, ve u
povezivanju znanja steenih tokom studiranja ka produkciji obrazovnog materijala. To je
mali praktikum, ne korisniko uputstvo, i skromna pomo mladim studentima u
sveobuhvatnom sagledavanju njihove budue uloge.
9. LITERATURA
[1] Internet, http://www.qedoc.org, http://www.qedoc.com, 2009.
[2] Bjeki, D., Bjeki, M., Papi, . (2005): Praktikum 1, aak: Tehniki fakultet.
[3] Arsi D., Blagojevi Z.: Qedoc u eObrazovanju, Simpozijum YU Info, Kopaonik,
2008.
[4] Marinkovi O., Blagojevi O., Jovi V.: Trnova Ruica - ppt, O "Mirko Jovanovi",
2008.
[5] Dedijer S.: Osnovi transportnih ureaja, Graevinska knjiga, Beograd, 1970.
[6] uilovi M.: Interni nastavni materijali, Tehniki fakultet, aak, 2007.
[7] U.S. Department of Energy: DOE standard - Hoisting and rigging, Washington, 2007.
798


UDK: 37:(004.5+004.738.5)
Struni rad
ZAVISNOST OD PREKOMERNOG KORIENJA SERVISA

INTERNETA
Milo Vuji1,Bratislav Filipovi2
Rezime: Sam raunar je multimedijalni didaktiki medij, ije korienje moe da se obavlja
i u druge svrhe. Sve mnogobrojnije uvoenje i korienje Interneta, direktna komunikacija
slikom, tekstom, zvukom sa ostalim korisnicima globalne mree, moe dovesti do promene
socijalizacije kao i do psiholoke zavisnosti njenih korisnika.To je problem sa kojima se
odavno sreu i mnoge razvijene zemlje a koja nije zaobila ni nau u prvom redu
populaciju uenika, studenata kao i drugih mlaih ljudi. Postoje mnogobrojna iskustva na
koje nas upozoravaju nai najeminetniji socioloki, pedagoki i psiholoki strunjaci u
obrazovnom sistemu kao i ire javno mnjenje. Na osnovu jednostavnog testa psihologa
Joanna Lipari sa kalifornijskog univerziteta UCLA izvrili smo jedno istraivanje u
ekonomskoj koli u Jagodini na poetku ove kolske godine na uzorku odreenog broja
uenika prvog razreda,, da proverimo koliko postoji potencijalna zavisnost od korienja
Internet on-line servisa.
Kljune rei: Internet, zavisnost, uenici, Joanna Lipari, test.
ADDICTION OF EXCESSIVE USE OF THE INTERNET SERVICE

Summary: A computer itself is a multimedia didactic medium, but it can be used in many
other ways. Global use of the Internet, direct communication by an image, text message
and/or sound with other users of the global network, can lead to changes in the
socialization and psychological dependence to its users. This is a problem that has been
interfering in development of many countries and that plague did not bypassed our students
and other young people. Many experts in fields of Sociology, Pedagogy and Psychology are
constantly warning us about this problem. Based on a simple test by psychologist Joanna
Lipari from the University of California UCLA, we performed a study in the School of
Economics in Jagodina at the beginning of this year on sample of a number of first grade
students to check if there is a potential dependency on using of on-line services.
Keywords: Internet addiction, students, Joanna Lipari, test.
1
Mr Milo Vuji,dipl.in., nastavnik raunarstva i informatike, Ekonomska kola, K.Milice bb,

Jagodina, E-mail: vmilosv@ptt.rs
2
Bratislav Filipovi, ecc, Agencija za obrazovanje i posredovanje " FILIPOVI FB Soft, 7 juli
br.11, Jagodina, E-mail: skolafbsoft@nadlanu.com
Milo Vuji, Bratislav Filipovi
1. SVETSKE I DOMAE PROCENE ZAVISNOSTI OD KORIENJA

SERVISA INTERNETA
Postoje neke procene da u svetu deset posto populacije a to je blizu 70 miliona ljudi, je
zavisno od korienja servisa Interneta. Medicinski strunjaci, ovu zavisnost tretiraju
zajedno sa narkomanijom i alkoholizmom. Zvanini podaci ukazuju da je u Srbiji oko dva
milona korisnika prikljueno na Internet, ili skoro 20 procenta populacije a to je prema
predhodnom kriterijumu 200.000 osoba koje su postale zavisne od korienje svetske
globalne raunarske mree.
Kod nas u Beogradu postoje dve ustanove za leenje zavisnosti od Interneta, kao i vie
savetovalitva za odvikavanje od preteranog korienja on-line servisa. Specijalni pedagog
Milan Radovanovi u defektolokom savetovalitu " Entera" u Beogradu izjavio je:"To je
savremena bolest, koja se kao zaraza iri. Ili drugaije-mentalni poremeaj, zato to oni u
virtruelnom svetu nalaze ono to ne mogu u realnom, indetifikuju se, na primer, sa likovima
koje im nudi nerealni svet. Mladi su previe okupirani Internet-komunikacijom, ali bojim se
da su vezani, i da je to jedina njihova komunikacija sa svetom. Treba ih pitati ili proveriti
koliko itaju, na primer, i ta, koje su slike "uivo videli", koje pozorine predstave, da li
su stvarno poljubili devojku, dotakli je, nasmejali se u stvarnosti sa prijateljima... Oni
iskustvo i informacije uzimaju sa Interneta, a one ne moraju biti tane. Internet je uma u
kojoj se nezna ta je tano a ta netano. Mada nema pouzdanih podataka, procenjuje se da
u Srbiji ima vie desetina hiljada Internet zavisnika. Strani eksperti ukazuju da u svetskoj
globalnoj mrei patoloku potrebu za Internetom imaju oni koji vie od est sati dnevno
provode u "spajanju svetova ". Oni sede pred raunarom, njihova ula su potpuno
zaokupljena virtulnim doivljajima. Oni znaju da naprave skandal od vlastitog ivota
ukoliko ustanove da vie nemaju internet-sate. Lekari su napravili uputstvo kako zavisnici
sami sebe da prepoznaju ako se ve ne obaziru na savete drugih. Prvo, ako lau da izlaze ili
da se bave nekim sportom, ako troe previe novca na kompjutersku opremu, ako oseaju
stalnu potrebu, gde god bili, da se prikljuuju na Internet i uopteno ako negiraju da imaju
bilo kakvih problema zbog preterane zavisnosti u korienju ove mree".
Dr. Vojislav Bugarski, psiholog instituta za neurologiju Klinikog centra u Novom Sadu,
koji vie od decenije istrauje epidemiju Internetske zavisnosti, miljenja je:"Aktuelna
istraivanja koja prouavaju pojavu zavisnosti od Interneta sve manje stavljaju akcenat na
jasno definisani broj sati kao osnovni kriterijum za nastanak zavisnosti, ve se prvenstveno
fokusiraju na posledice, koja usled ovakvog preteranog naina upotrebe Interneta, nastaju.
Tu se prvenstveno misli na postepenu disfunkcionalnost u odnosu na porodicu, posao i
okolinu. Re je o kliniki znaajnim psihikim oteenjima ".
Poznati sociolog Ratko Boovi, o ovoj zavisnosti ima objanjenje: " Nove tehnologije da, ali sam protivnik da jedna komunikacija iskljuuje sve ostale. Ne-apsolutnoj dominaciji
jednog. To je onda bogatstvo siromatva. Niko ne negira korisnost Internet-prostora.
Skrauje vreme, daje obilje informacija, daje sliku, putovanje na najudaljenija mesta, koja
nikada nismo videli. Ima dvosmernu ili viesmernu komunikaciju. On moe da vam da
potpuno novi identitet. Moete da postanete neko drugi u drutvenom, polnom, verskom,
etnikom i bilo kom drugom smislu. I, postajete potpuno nova linost. ".
Postoje razliiti tipovi Internet-zavisnika. Kompulzivni pretraivai informacija, onda,
oni opsednuti sajber-seksom, pa zavisnici od virtuelnih veza i prijateljstava, opsesivni igrai
i patoloki korisnici Internet pote (mejlokoliari). Za sve njih je zajedniko da su
800
izolovani, drue se samo sa virtuelnim prijateljima, asocijalni su, sebini i egocentrini. I,

usamljeni, do bola. Tanka je nit izmedju igrica i kockanja preko Interneta. I jedno i drugo
stvara zavisnike, koji itave porodice uvlae i do tragedije. U svetu je ve istraeno da je
on-line kockanje, posao vredan vie milijardi dolara, a zabeleene su i prve rtve, mahom
mladi ljudi koji nisu u stanju da vrate dug.
2. TEST ZAVISNOSTI PSIHOLOGA JOANNE LIPARI
Psiholog Joanna Lipari sa kalifornijskog univerziteta UCLA navodi da kao bilo ta u
ivotu, pa i prekomereno korienje Facebook- i Youtybe- moe dovesti do nekih vrsta
tekih zavisnosti. Ona navodi da zavisnost od Facebook- jo uvek nije uvrtena u slubenu
listu bolesti i psihikih poremeaja, ali s obzirom na devijantno ponaanje sve veeg broja
korisnika ovog servisa, vrlo brzo bi se mogla nai u nekoj medicinskoj publikaciji. J. Lipari
je definisala pet znakova koji ukazuju na zavisnost od korienja Facebook-a i Youtybe-a
i to:
Proputate san zbog korienja Facebook-a ili Youtybe-a,
Na ovim servisima provodite vie od sat vremena dnevno,
Opsesivno pronalazite nekadanje drugove i prijatelje na Facebook-u i komunicirate sa
njima,
Ignoriete svoje poslovne obaveze i umesto da uite vi intezivno surfujete po
Facebook-u,
Pomisao na naputanje Facebook-a Youtybe-a u vama izaziva nemir.
Potvrdni odgovori na predhodne izloene tvrdnje mogu ukazati na postojanje zavisnosti od
ovih servisa, navodi Joanna Lipari i predlae jednostavni test: probajte da izdrite jedan
jedini dan bez njih. Ako vam dan prodje u stresu i nemiru, definitivno ste postali zavisni.
3. PRIMENA I REZULTATI TESTA ZAVISNOSTI U EKONOMSKOJ KOLI
Na osnovu ovog jednostavnog testa izvrili smo jedno istraivanje u ekonomskoj koli u
Jagodini na poetku ove kolske godine na uzorku odredjenog broja uenika prvog razreda,
treeg i etvrtog stepena strunosti, da proverimo koliko postoji potencijalna zavisnost od
korienja nabrojanih on-line servisa. Prikaimo formu korienog upitnika:
Na ova pitanja odgovorite iskreno i ona uopte ne utiu na vau ocenu.
1. Da li imate raunar koji je povezan sa Internetom?
Da Ne
2. Da li proputate san zbog korienja Facebook- ili Youtybe-?
Da Ne
3. Da li na ovim servisima provodite vie od sat vremena dnevno?
Da Ne
4. Da li intezivno pronalazite nekadanje drugove i prijatelje na Facebook-u i
komunicirate sa njima?
Da Ne
5. Da li esto umesto da uite vi intezivno surfujete po Facebook-?
Da Ne
6. Da li pomisao na naputanje Facebook- ili Youtybe- u vama izaziva nemir?
Da Ne
Uzorak i konane rezultate istraivanja prikaimo sledeim tabelama:
801
Tabela 1: Struktura odgovora uenika na datom upitniku, koji koriste Internet ( sa potvrdnim
odgovorom na prvo pitanje) i njene on-line servise.
Pitanja
Broj
ispitanika
pitanje br.2
pitanje br.3
pitanje br.4
pitanje br.5
pitanje br.6
Da
Da
Da
Da
Da
29
37.6
61
79.2
54
70.1
36
46.8
23
29.9
Vie od 70 % ispitanika provode vie od jedan sat dnevno na servisima Interneta ( 79.2 %)
i intezivno pronalaze nakadanje drugove i prijatelje na servisima Facebook- ili Youtybe ( 70.1 %). Vie od treine proputa san zbog korienja Interneta dok se u slinom broju
uenika pojavljuje i nemir zbog eventualne zabrane korienja istih. Polovina ispitanika
radije se odluuje za surfovanje radi zabave na Internetu nego za uenje.
Tabela 2: Tabela sumiranih rezultata uenika iz ankete o zavisnosti korienja servisa Interneta .
Karakte-
Broj
ristike
ispitanika
Koristi
Internet
Pojed.
Kategorija
ispitanika i
rezultati
123
77
%
62.6
Potencijalno
pozitivni na
testu
zavisnosti
Pojed.
17
%
22.1
Pozitivni na
testu
zavisnosti
Pojed.
14
%
18.2
Potencijalno pozitivni na testu zavisnosti od korienja servisa Interneta, odnose se na

ispitanike koji koriste Internet i koji su potvrdno odgovorili na sva pitanja, osim jednog,
bilo kog koji je dat na prikazanom upitniku.
4. ZAKLJUAK
Ako uporedimo standard od deset procenata zavisnika onih koji koriste Internet i navedene
on-line servise, moemo zakljuiti da se ova populacija naih uenika nalazi iznad ( 18.2%
) "svetskog trenda" ove nikako naivne zavisnosti. Ako uzmemo u obzir i potencijalno
pozitivne ispitanike, koji mogu svakog trenutka da pripadnu i grupi pozitivno zavisnih,
dolazimo do zaista zabrinjavajuih 22.1% uenika koji pripadaju ovoj rizinoj grupaciji
koji koriste Internet i njene zabavne on-line servise. Od izuzetne je vanosti, konstantna
edukacija ovih uenika u nainu spreavanja navedenih posledica kao i njihovo socioloko
usmeravanje na vie aktivnosti "realnog i stvarnog ivota" sa svojim vrnjacima.
5. LITERATURA
[1] http://www.psyhologytoday.com/
[2] Vuji M.: Dva lica Interneta, asopis: Prosvetni pregled deo pedagoka praksa, s.1-3
br.2432, Beograd, 2009.
802
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
37.02(497.11)(082)
371:004(082)
KONFERENCIJA Tehnika i informatika u
obrazovanju (2010 ; aak)
Zbornik radova = Proceedings /
Konferencija Tehnika i informatika u
obrazovanju = Conference Tehnics and
Informatics at Education, aak, 7-9. maj
2010. ; [organizator Tehniki fakultet, aak
; glavni i odgovorni urednik Dragan
Golubovi]. - aak : Tehniki fakultet, 2010
(Vrnjaka banja : SaTCIP). - 804 str. :
ilustr. ; 24 cm
Na vrhu nasl. str.: Univerzitet u Kragujevcu.
- Tira 200. - Str. 5: Predgovor / Dragan
Golubovi. - Napomene i bibliografske
reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki
rad. - Summaries.
ISBN 978-86-7776-105-9
1. Tehniki fakultet (aak)
a) Obrazovna tehnologija - Srbija Zbornici b) Informaciona tehnologija Obrazovanje - Zbornici
COBISS.SR-ID 175070220

Zbornik Radova TIO 2010 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbornik Radova TIO 2010 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U KRAGUJEVCU

TEHNIKI FAKULTET AAK

Izdavanje odobreno Odlukom Nastavno-naunog vea Tehnikog fakulteta u

Konferencija se odrava pod sloganom:

Prof. dr Boko Stojanovi

ORGANIZACIONI ODBOR / ORGANISING COMMITTEE

Ako eli da ubira plodove zauvek

UVODNI REFERATI - TEME

OBRAZOVANJE U NOVOM OKRUENJU

2.10. Sneana Vukovi

VISOKOKOLSKO BRAZOVANJE U OBLASTI INENJERSTVA

IZAZOVI ZA TEHNIKO I INFORMATIKO OBRAZOVANJE

4.18. Marijana Baanin

INFORMACIONE TEHNOLOGIJE U NASTAVI

Branko Markoski, Sofija Hotomski, Natasa urii, Sanja

5.16. Gordana Markovi

T EHNIKA I I NFORMATIKA U O BRAZOVANJU

TECHNICS AND I NFORMATICS IN EDUCATION

3rd International Conference, Technical Faculty aak, 79th May 2010.

BIOMEDICAL ENGINEERING STUDIES IN POLITEHNICA

Summary: Healthcare reform in Romania needs specialists to discover, develop, promote

STUDIJE BIOMEDICINSKOG INENJERSTVA NA

Professor Ph.D. Mirela Toth-Tascau, Politehnica University of Timisoara, Faculty of Mechanical

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

The studies in Politehnica University of Timisoara are organized in Bologna paradigm

Abilities and knowledge

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Design, programming, manufacturing, optimization, testing, using and maintenance of

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

T EHNIKA I I NFORMATIKA U O BRAZOVANJU

TECHNICS AND I NFORMATICS IN EDUCATION

3rd International Conference, Technical Faculty aak, 79th May 2010.

PRESENTATION OF PHD EDUCATIONAL PROGRAM AT THE

Summary: A doctorate research program at Politecnico di Torino is a three-year course,

PRIKAZ OBRAZOVNOG PROGRAMA DOKTORSKIH STUDIJA

Prof. dr Giovanni Belingardi, Politecnico di Torino, Italy, E-mail: giovanni.belingardi@polito.it

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

istraivakih timova. Takoe, predstavljen je i kratak opis laboratorija

Figure 1: Italian university system

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

2. DOCTORATE STUDIES AT DEPARTMENT OF MECHANICS AT

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Figure 2: Number of international students enrolled in doctorate studies at the Politecnico

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Additional Qualifications (not compulsory)

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Figure 3: Mobilityof PhD students

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.

Giovanni Belingardi et all

Figure 4: Hopkinson bar and drop tower situated in Vercelli

Tehnika i informatika u obrazovanju, TIO 2010.