MỘT PHƯƠNG PHÁP TÌM GIÁ TRN NHỎ NHẤT VÀ GIÁ TRN LỚN NHẤT

Trong bài viết này, tôi đề cập đến một bài toán sau : Tìm giá trị lớn nhất (GTLN) và giá trị nhỏ nhất
(GTNN) của một biểu thức nhiều ẩn, trong đó các Nn là nghiệm của những phương trình hoặc bất
phương trình cho trước.

Cơ sở của phương pháp này là đặt ẩn số phụ t với t là biểu thức cần tìm GTLN, GTNN.
Bài toán đưa về việc giải một bất phương trình ẩn t và từ đó suy ra GTLN, GTNN.

Sau đây là các ví dụ minh hoạ :

Bài toán 1 : Tìm GTLN và GTNN của xy biết x và y là nghiệm của phương trình
x4 + y4 - 3 = xy(1 - 2xy)
Lời giải : Ta có
x4 + y4 - 3 = xy(1 - 2xy) xy + 3 = x4 + y4 + 2x2y2 xy + 3 = (x2 + y2)2 (1)
2 2 2 2 2 2 2
Do (x - y ) ≥ 0 với mọi x, y, dễ dàng suy ra (x + y ) ≥ 4(xy) với mọi x, y (2)
Từ (1) và (2) ta có : xy + 3 ≥ 4(xy)2
3
Đặt t = xy, ta được 4t2 - t - 3 ≤ 0 . Giải bất phương trình ta được − ≤ t ≤ 1
4
⎧x 2 = y 2
Vậy : t = xy đạt GTLN bằng 1 khi ⎨ x=y=1;
⎩xy = 1
⎧x 2 = y 2
3 ⎪ 3
t = xy đạt GTNN bằng − ⇔ ⎨ 3 ⇔ x = −y = ±
4 ⎪xy = − 2
⎩ 4
Bài toán 2 Cho x, y, z là các số dương thỏa xyz ≥ x + y + z + 2. Tìm GTNN của x + y + z.
Lời giải . Áp dụng bất đẳng thức Cô-si cho ba số dương x, y, z ta có :

( )
3
x + y + z ≥ 3 3 xyz ⇔ ( x + y + z ) ≥ 3 3 xyz
3
= 27xyz

Suy ra ( x + y + z ) ≥ 27 ( x + y + z + 2 )
3

Đặt t = x + y + z > 0 ta có t3 − 27t − 54 ≥ 0 ⇔ ( t − 6 )( t + 3) ≥ 0 ⇔ t ≥ 6

2

Vậy t = x + y + z đạt GTNN bằng 6 khi và chỉ khi x = y = z = 2.

Bài toán 3 Cho các số thực x, y, z thỏa mãn x2 + 2y2 + 2x2z2 + y2z2 + 3x2y2z2 = 9.
Tìm GTLN và GTNN của A = xyz.
Lời giải .
Ta có : x2 + 2y2 + 2x2z2 + y2z2 + 3x2y2z2 = 9 (x2 + y2z2) + 2(y2 + x2z2) + 3x2y2z2 = 9 (1)
Áp dụng bất đẳng thức Côsi m2 + n2 ≥ 2|mn| với mọi m, n ta có :
x2 + y2z2 ≥ 2|xyz| ; y2 + x2z2 ≥ 2|xyz| (2)
Từ (1) và (2) suy ra : 2|xyz| + 4|xyz| + 3(xyz)2 ≤ 9
3A2 + 6|A| - 9 ≤ 0 A2 + 2|A| - 3 ≤ 0
(|A| - 1)(|A| + 3) ≤ 0 |A| ≤ 1
-1 ≤ A ≤ 1.
 ⎧x = ± yz
⎪ ⎡{x; y; z} = {1;1;1}
Vậy : A đạt GTLN bằng 1 ⇔ ⎨y = ± xz ⇔ ⎢
⎪ ⎢⎣{x; y; z} = {1; −1; −1}
⎩xyz = 1
⎧x = ± yz
⎪ ⎡{x; y; z} = {−1;1;1}
A đạt GTNN bằng -1 ⇔ ⎨y = ± xz ⇔ ⎢
⎪xyz = −1 ⎣⎢{x; y; z} = {−1; −1; −1}
⎩
Bài toán 4 Cho các số thực x, y, z thỏa mãn x4 + y4 + x2 - 3 = 2y2(1 - x2).
Tìm GTLN và GTNN của x2 + y2.
Lời giải . Ta có x4 + y4 + x2 - 3 = 2y2(1 - x2) (x2 + y2)2 - 2(x2 + y2) - 3 = -3x2 ≤ 0
Đặt t = x2 + y2 ≥ 0 , ta có  t2 - 2t - 3 ≤ 0
hay  (t + 1)(t - 3) ≤ 0 , suy ra t ≤ 3
Vậy t = x2 + y2 đạt GTLN bằng 3 khi và chỉ khi x = 0 ; y = ± 3
Ta lại có : x4 + y4 + x2 - 3 = 2y2(1 - x2) (x2 + y2)2 + x2 + y2 - 3 = 3y2 ≥ 0
Đặt t = x2 + y2 ≥ 0 , ta có   t2 + t - 3 ≥ 0
⎛ 1 + 13 ⎞ ⎛ 1 − 13 ⎞ 13 − 1
hay ⎜⎜ t + ⎟⎟ ⎜⎜ t + ⎟⎟ ≥ 0 suy ra t ≥
⎝ 2 ⎠⎝ 2 ⎠ 2

13 − 1 13 − 1
Vậy t = x2 + y2 đạt GTNN bằng khi và chỉ khi y = 0 ; x = ±
2 2

Bài tập tương tự

1) Cho x, y, z thỏa mãn 2xyz + xy + yz + zx ≤ 1. Tìm GTLN của xyz.
1 1
Đáp số : khi x = y = z =
8 2
2) Cho ba số dương x, y, z thỏa mãn (x + y + z)3 + x2 + y2 + z2 + 4 = 29xyz .
Tìm GTNN của xyz.
Đáp số : 8 khi x = y = z = 2.
2 2
3) Tìm GTLN và GTNN của S = x + y biết x và y là nghiệm của phương trình :
5x2 + 8xy + 5y2 = 36
Đáp số : GTLN là 36 đạt được khi x = −y = ±3 2
GTNN là 4 đạt được khi x = y = ± 2
4) Cho x và y là các số thực thỏa mãn : ( x2 + y 2 ) + 4x2 + y 2 + 6x + 1 = 0 .Tìm GTLN của x2 + y2
3

Đáp số : 1 khi x = -1 ; y = 0
2 2 2
5) Cho các số thực x, y, z thỏa mãn x + 4y + z = 4xy + 5x - 10y +2z - 5 . Tìm GTLN và
GTNN của x - 2y.
Đáp số : GTLN là 4 (x = 2y + 4 ; y Є R ; z = 1)
GTNN là 1 (x = 2y + 1 ; y Є R ; z = 1)
6) Tìm các số nguyên không âm x, y, z, t để M = x + y + 2z + t2 đạt GTNN, biết rằng :
2 2 2

⎪⎧x − y + t = 21
2 2 2

⎨ 2
⎪⎩x + 3y + 4z = 101
2 2

Đáp số : x = 5 ; y = 2 ; z = 4 ; t = 0. Khi đó M đạt giá trị nhỏ nhất là 61.