You are on page 1of 322

B

LI
U
N
TT
http://elib.ntt.edu.vn/

B Y t

LI

V khoa hc v o to

N
TT

Hp cht hu c n chc v a chc


(Sch dng o to dc s i hc)
M s: .20.Y.13
Tp I

Nh xut bn Y hc
H ni - 2006
1

http://elib.ntt.edu.vn/

Ch bin:
PGS. TS. Trng Th K
Tham gia bin son:
ThS. Nguyn Anh Tun
TS. Phm Khnh Phong Lan

ThS. Th Thu

ThS. Trng Ngc Tuyn

Tham gia t chc bn tho

LI

PGS. TS. ng Vn Tnh

N
TT

TS. Nguyn Mnh Pha


ThS. Ph Vn Thm

Bn quyn thuc B Y t (V khoa hc v o to)

http://elib.ntt.edu.vn/

Li gii thiu
Thc hin Ngh nh 43/2000/N-CP ngy 30/08/2000 ca Chnh ph quy
nh chi tit v hng dn trin khai Lut Gio dc, B Gio dc v o to v
B Y t ph duyt, ban hnh cc chng trnh khung cho o to Dc s i
hc. B Y t t chc thm nh sch v ti liu dy hc cc mn hc c s v
chuyn mn theo chng trnh mi nhm tng bc xy dng b sch chun trong
cng tc o to Dc s i hc ngnh Y t.
B sch Ho hu c c bin son theo chng trnh o to mn Ho hc
hu c thuc chng trnh gio dc ca i hc Y Dc thnh ph H Ch Minh
trn c s chng trnh khung c B Gio dc v o to, B Y t ph duyt.

LI

Ni dung b sch ch cp nhng kin thc l thuyt v ho hu c, gm


40 chng v chia lm 2 tp trnh by nhng kin thc c bn v danh php, cu
trc, c ch phn ng, tnh cht l hc v tnh cht ho hc ca cc hp cht
hydrocarbon, cc hp cht n chc, cc hp cht a chc, hp cht tp chc, hp
cht thin nhin v hp cht cao phn t.

i tng s dng chnh ca b sch ny l cc sinh vin ang theo hc ti


Trng i hc Dc khoa Dc cc trng i hc ngnh Y t. ng thi cng
l ti liu tham kho tt cho nhng hc vin sau i hc.

N
TT

Sch c bin son da theo chng trnh c B Y t ban hnh. Ni


dung sch ch cp nhng kin thc l thuyt v Ho hu c.
Sch Ho hu c c cc ging vin giu kinh nghim ca Khoa Dc - i
hc Y Dc Thnh ph H Ch Minh bin son. Sch c Hi ng chuyn
mn thm nh sch gio khoa v ti liu dy hc chuyn ngnh Dc ca B Y
t thm nh v c B Y t ban hnh lm ti liu dy hc chnh thc dng
o to dc s i hc ca Ngnh Y t trong giai on hin nay. Trong thi gian
t 3 n 5 nm, sch cn c chnh l, b sung v cp nht.
V Khoa hc v o to, B Y t xin chn thnh cm n Khoa Dc - i
hc Y Dc Thnh ph H Ch Minh cng cc tc gi b nhiu cng sc
bin son cun sch ny. V l ln u xut bn nn chc chn cn nhiu thiu
st, chng ti mong nhn c kin ng gp ca ng nghip v bn c
cun sch ngy cng hon thin.

V khoa hc v o to
B Y t

http://elib.ntt.edu.vn/

B
LI
U
N
TT
4

http://elib.ntt.edu.vn/

MC LC
Li gii thiu

M u

Chng1: Cu trc in t ca nguyn t carbon v s to thnh


cc lin kt trong hp cht hu c
ThS. Nguyn Anh Tun
1. Cu trc in t (electron) ca nguyn t carbon
2. S to thnh cc lin kt
Chng 2: Cc hiu ng in t trong ha hu c

11
11
13
22

ThS. Nguyn Anh Tun


22

2. Hiu ng lin hp (cng hng)


3. Hiu ng siu lin hp (Hyperconjugate effeet)

25
29

1. Hiu ng cm ng

LI

Chng 3: Cu trc phn t hp cht hu c. ng phn v cu dng


ThS. Nguyn Anh Tun

1. ng phn phng

N
TT

2. ng phn lp th - ng phn khng gian


Chng 4: Khi nim acid -base trong ha hu c

31
33
49

ThS. Nguyn Anh Tun

1. Khi nim acid -base theo Bronsted-Lowry (1923)


2. Khi nim acid -base theo Lewis (1923)

49
51

3. Hng s cn bng acid base


4. Yu t nh hng n tnh acid -base ca cht hu c

51
53

Chng 5: Cc loi phn ng trong ha hu c v khi nim v c ch phn ng

54

ThS. Nguyn Anh Tun


1. Cc loi phn ng trong ha hu c
2. Khi nim v c ch phn ng
Chng 6: Cc phng php ha hc v vt l xc nh cu to hp cht hu c

54
57
67

ThS. Nguyn Anh Tun


1. Phng php ha hc

67

2. Phng php vt l

68

Chng 7: Alkan - Hydrocarbon no


ThS. Th Thy
1. Ngun gc thin nhin - Cu to, ng phn, cu dng

82

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Danh php
3. Phng php iu ch alkan

85
86

4. Tnh cht l hc
5. Tnh cht ha hc

88
89

6. Cht in hnh

93

Chng 8: Cycloalkan
ThS. Th Thy
1. Monocycloalkan
2. Hp cht a vng

95
100

Chng 9: Alken - Hydrocarbon etylenic

102

ThS. Th Thy

LI

1. Cu to ca alken
2. ng phn
3. Danh php
4. Phng php iu ch
5. Tnh cht l hc
6. Tnh cht ha hc
7. Cht in hnh
Chng 10: Alkyn - Hydrocarbon acetylenic

102
102
104
105
109
110
118
120

N
TT

1. Cu trc in t
2. Danh php v ng phn
3. Phng php iu ch
4. Tnh cht l hc
5. Tnh cht ha hc
6. Cht in hnh

ThS. Th Thy

Chng 11: Aren - Hydrocarbon thm

PGS. TS. ng Vn Tnh


1. Benzen v nhn thm
2. Danh php v ng phn
3. Phng php iu ch
4. Tnh cht l hc
5. Tnh cht ha hc
Chng 12: Hydrocarbon a nhn thm

120
121
121
123
123
127
129
129
132
133
134
135
150

PGSTS. ng Vn Tnh
1. Cu to v danh php

150

2. Biphenyl
3. Biphenylmetan v triphenylmetan
4. Naphtalen

151
153
154

5. Anthracen
6. Phenanthren

155
156

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng13: H thng lin hp v alkadien

158

PGS. TS. ng Vn Tnh


1. H thng allylic

158

2. Dien
3. H thng lin hp bc cao

161
164

4. Phn ng Diels Alder

165

Chng 14: Dn xut halogen

168

ThS. Trng Ngc Tuyn


1. Danh php
2. ng phn

168
169

3. Phng php iu ch
4. Tnh cht l hc
5. Tnh cht ha hc

169
173
173

Chng 15: Hp cht c kim

181

ThS. Trng Ngc Tuyn


181

1. Cu to

LI

2. Danh php
3.Tnh cht l hc

4. Phng php iu ch cc hp cht c kim


5. Cc phn ng ca hp cht c kim

N
TT

Chng 16: Alcol

181
182
182
184
189

ThS. Trng Ngc Tuyn

1. Monoalcol
2. Alcol cha no

3. Alcol vng
4. Polyalcol alcohol a chc
Chng 17: Phenol

189
200
201
201
207

ThS. Trng Ngc Tuyn


1. Monophenol
2. Polyphenol

207
215

Chng 18: Ether

219
ThS. Trng Ngc Tuyn

1. Ether mch h
2. Ether vng

219
223

Chng 19: Aldehyd , Ceton v Quinon


ThS. Nguyn Anh Tun
1. Aldehyd v ceton
2. Aldehyd - ceton cha no

224
224
245

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Aldehyd - ceton a chc


4. Quinon

250
253

Chng 20: Acid carboxylic

257

ThS. Nguyn Anh Tun


1. Cu to
2. Danh php

257
258

3. Phng php iu ch
4. Tnh cht l hc

259
261

5. Tnh cht ha hc
6. Acid carboxylic cha no

262
268

7. Acid a chc polyacid

270

Chng 21: Cc dn xut ca acid carboxylic

273

ThS. Nguyn Anh Tun


274
279

3. Ceten
4. Halogenid acid - acyl halogenid

280
281

LI

5. Amid
6. Nitril

1. Ester
2. Anhydrid acid

Chng 22: Amin

283
285
288

1. Cu to
2. Danh php
3. iu ch

N
TT

TS. Phm Khnh Phong Lan


288
289
290

4. Tnh cht l hc
5. Tnh base ca amin
6. Cc phn ng ca amin

292
292
295

7. Amin cha no c mt lin kt i Enamin


8. Amin a chc - polyamin

300
301

Chng 23: Cc hp cht khc cha nit

303

TS. Phm Khnh Phong Lan


1. Hp cht nitro
2. Isocyanat, carbamat v ure
3. Hp cht diazo v mui diazoni
Chng 24: Hp cht c lu hunh v phosphor

303
306
308
313

ThS. Th Thy
1. Hp cht hu c c lu hunh
2. Hp cht cha phosphor

313
317
319

Ti liu tham kho

http://elib.ntt.edu.vn/

M U

i tng ca ha hc hu c:
Ha hc hu c l mn khoa hc nghin cu thnh phn v tnh cht cc
hp cht ca carbon.
Trong thnh phn hp cht hu c, ngoi carbon cn c nhiu nguyn t
khc nh H, O, N, S, P, halogen... nhng carbon c xem l nguyn t c bn cu
to nn hp cht hu c.
S lc lch s pht trin ca Ha hc hu c

T xa xa ngi ta bit iu ch v s dng mt s cht hu c trong


i sng nh gim (acid acetic long), ru (ethanol), mt s cht mu hu c.
Thi k gi kim thut cc nh ha hc iu ch c mt s cht hu c nh
ur, ether etylic...

N
TT

LI

Cui th k 18 u th k 19, cc nh ha hc chit tch t ng, thc


vt nhiu acid hu c nh acid oxalic, acid citric, acid lactic ... v mt s base hu
c (alcaloid). Nm 1806 ln u tin nh ha hc ngi Thy in Berzelius
dng danh t Ha hc hu c ch ngnh ha hc nghin cu cc hp cht c
ngun gc ng vt v thc vt. Thi im ny c th xem nh ct mc nh du
s ra i ca mn ha hc hu c.
Nm 1815 Berzelius a ra thuyt Lc sng cho rng cc hp cht hu c
ch c th c to ra trong c th ng vt v thc vt nh mt lc sng ch
con ngi khng th iu ch c. Thuyt duy tm ny tn ti trong nhiu nm
nhng dn dn b nh bi cc cng trnh tng hp cc cht hu c t cc cht
v c.
Nm 1824, nh ha hc ngi c Wohler tng hp c acid oxalic bng
cch thy phn dixian l mt cht v c. Nm 1828 cng chnh ng, t cht v c
amoni cyanat tng hp c ur. Tip theo Bertholet (Php) tng hp c
cht bo nm 1854 v Bulerov (Nga) tng hp ng glucose t formalin nm
1861.
Cho n nay hng triu cht hu c c tng hp trong phng th
nghim v trn quy m cng nghip. Con ngi khng ch bt chc tng hp cc
cht ging thin nhin m cn sng to ra nhiu cht hu c, nhiu vt liu hu
c cc k quan trng v qu gi m t nhin khng c.
Tuy nhin tn gi hp cht hu c vn c duy tr, nhng khng phi ch
vi ngha l cc cht c ngun gc ng vt v thc vt m mang ni dung mi:
l cc hp cht ca carbon.

http://elib.ntt.edu.vn/

c im ca cc hp cht hu c v phn ng hu c
Mc d ra i mun hn ha hc v c nhng cc hp cht hu c rt phong
ph v s lng, chng loi. S lng cht hu c cho n nay nhiu gp vi chc
ln cc cht v c bit. Nguyn nhn c bn l do carbon c kh nng to
thnh mch di v tn theo nhiu kiu khc nhau. Ni cch khc hin tng ng
phn (tc l cc cht c cng thnh phn phn t nhng khc nhau v cu to) l
cc k ph bin v c trng trong ha hc hu c.
Cu trc phn t ca hp cht hu c c th n gin nhng cng c th rt
phc tp, vic xc nh cu trc ca chng nhiu khi rt kh khn, phi s dng
nhiu phng php ha hc v vt l hc hin i.
Nu nh lin kt ion kh ph bin trong hp cht v c th lin kt ch
yu gia cc nguyn t trong phn t hu c li l lin kt cng ha tr. c
im ny nh hng nhiu n tnh cht l ha v c bit l kh nng phn
ng ca chng.

Cc phn ng hu c thng xy ra vi tc chm, khng hon ton v


thng theo nhiu hng khc nhau, v vy vai tr ca nhit ng hc, ng hc
v xc tc trong ha hu c rt quan trng.

LI

Vai tr ca ha hc hu c

N
TT

Cc cht hu c c vai tr rt quan trng trong i sng ca con ngi.


Khng nhng hu ht thc phm chng ta n (glucid, protid, lipid), vt dng
hng ngy (cellulose, si tng hp, cao su, cht do . . .) l cc cht hu c m
nhiu cht hu c cn l c s ca s sng (protid, acid nucleic..). Nhin liu cho
ng c t trong, cho nh my nh xng, du l hn hp hydrocarbon mch di
ngn khc nhau. Cc vt liu hu c nh, khng han g, tin s dng, nhiu mu
sc a dng ang ngy mt thay th cho cc kim loi, hp kim trong nhiu lnh
vc, k c nhng lnh vc tng nh khng th thay th c nh bn dn, siu
dn. . .
Do tt c nhng c im trn, ha hc hu c c tch ra nh mt ngnh
khoa hc ring i hi nhng phng php nghin cu v thit b ngy cng hin
i hn, i hi n lc khng ngng ca cc nh ha hc khng nhng bt
chc thin nhin tng hp nn cc cht phc tp phc v cho nhiu lnh vc ca
cuc sng m cn vt xa hn c thin nhin. T c s ha hc hu c, c rt
nhiu ngnh nghin cu ng dng ra i: ha cng nghip, ha du, cng nghip
dt, ha thc phm, dc phm v ha m phm.

10

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 1

CU TRC in t CA NGUYN T CARBON


V S TO THNH CC LIN KT TRONG HP CHT HU C

Mc tiu
1. Trnh by c cu to in t carbon cc trng thi lai ha sp3, sp2 v sp.
2. Gii thch c cch hnh thnh cc loi lin kt:
Cng ha tr
Lin kt phi tr
Lin kt hydro

Ni dung

LI

1. Cu trc in t (electron) ca nguyn t carbon


1.1. Thuyt carbon t din (Vant Hoff- Le Bel 1874)

N
TT

Nguyn t carbon c 4 ha tr. Bn ha tr ca carbon hng ra bn nh ca


mt t din. Tm ca t din l nguyn t carbon.
o
C 109 28'

Cc gc ha tr tm u bng nhau v bng 10928'. Khi nguyn t carbon


lin kt vi 4 nguyn t hoc 4 nhm th ng nht ta c mt t din u.
1.2. Cu trc in t ca nguyn t carbon
1.2.1. Carbon trng thi c bn
2 2 1 1
Carbon c c cu hnh in t C 1S 2S 2px2py

1S22S22p2

1s22s22p2
2 in t n c l px v py. Cn c mt orbital 2pz trng khng c in t
1.2.2. Carbon trng thi kch thch C *
1
1S22S 2px1 2py12pz1

1S22S12p3

11

http://elib.ntt.edu.vn/

Carbon hp thu nng lng 60-70 kcal/mol, mt in t 2s2 chuyn ln trng


thi 2p (orbital 2pz).
1s2

2s2

2p2

1s2 2s

2px 2py 2pz

C 1s22s12p3

C 1s22s22p2

Carbon c cu hnh in t 1s22s12p3 l carbon kch thch (1s22s12px2py2pz).


Kt qu l carbon c 4 in t n c to lin kt. Carbon lun c ha tr 4.
Bn in t ca carbon kch thch c nng lng khc nhau do cc lin kt ca
carbon phi khc nhau. Thc t phn t metan c 4 lin kt C _H hon ton ging
nhau .
1.2.3. Carbon trng thi lai ha

Khi to thnh cc lin kt, orbital 2s v mt s orbital 2p c th t hp li


to thnh nhng orbital c dng khc cc orbital ban u v c kh nng xen ph
cao hn do lin kt c hnh thnh cng bn hn. S t hp c gi l s
lai ha.
Lai ha sp3

N
TT

LI

Kiu lai ha th nht gi l lai ho sp3 (cn gi l lai ha t din).


Mt orbital 2s v 3 orbital p t hp vi nhau to thnh 4 orbital lai ha sp3.

SS
t hp
to h2sp v
2s 2p
va 2p

hoa
OrOrbital
bital lailai
ho
sp sp

3
Carbon
a sp
sp3
Carbon lai
lai ho
ho

Cc kt qu tnh ton cho thy rng nu xem kh nng xen ph ca orbital


s l 1 th ca orbital p l 3 v ca orbital sp3 l 2.

Lai ha sp2.
S t hp orbital 2s vi 2 orbital 2p (2px, 2py) to thnh 3 orbital lai ha sp2
hay cn gi l lai ha tam gic. Trc i xng ca 3 orbital sp2 nm trong mt
mt phng v to nn nhng gc 120. Kh nng xen ph tng i ca orbital
sp2 l 1,99.
12

http://elib.ntt.edu.vn/

120o

S
vva
2p2p
Sttohp
h2s
p 2s

Carbonlai
laihoa
ho 2sp
2
Carbon
2sp

Pz

Orbital2p
2pzkhong
khng lai
Orbital
laiho
ho
z

Nh vy trn carbon lai ha sp2 cn c mt in t trn orbital 2pz khng lai


ha. Orbital ny c dng hnh khi s 8 ni .
Lai ha sp
T hp mt orbital s v mt orbital 2px to thnh 2 orbital lai ha sp vi kh
nng xen ph tng i 1, 93 v gc to bi trc i xng ca 2 orbital l 180o hay
cn gi l lai ha ng thng.

LI

Trn carbon lai ha sp cn c 2 in t p khng tham gia lai ha 2py v 2pz

S t
2p 2p
S
tohp
hp2s2svva

2 Orbital 2py v 2pz


2 Orbital
2pyva 2pz

N
TT

Orbital lai
Orbital
laiho
hoaspsp

S lai ha gia orbital s v p cng xy ra trong cc nguyn t oxy, nit ...


2. S to thnh cc lin kt

2.1. S to thnh lin kt cng ha tr - Lin kt v lin kt


Lin kt c to thnh do s xen ph cc i ca cc orbital nguyn t
thnh orbital phn t. Khi vng xen ph ca cc orbital nguyn t cng ln th
lin kt (orbital phn t) c to thnh cng bn v nng lng thot ra khi
hnh thnh lin kt cng ln. Khuynh hng ca s xen ph l tin ti cc i,
l ni dung ca nguyn l xen ph cc i .
Cc orbital nguyn t tng tc c hiu qu vi nhau thnh orbital
phn t chng phi tha mn 3 iu kin:
Nng lng ca chng gn nhau .
S xen ph mc ln.
Chng phi c cng mt kiu i xng i vi trc ni hai ht nhn nguyn t.
Nh vy 2 orbital s, hoc 1 orbital s v 1 orbital p no c trc i xng trng
vi trc ni 2 ht nhn c th tham gia xen ph nhau thnh orbital phn t.

13

http://elib.ntt.edu.vn/

Ty theo c im i xng ca cc orbital nguyn t, s xen ph ca chng


c th theo trc hay bn trc ni gia 2 nguyn t.
S xen ph theo trc orbital to lin kt .
S xen ph bn xy ra s to thnh lin kt .
Xen ph trc - To lin kt

Lin kt

Orbital s

Orbital p

Lin kt

Orbital p

Lin kt

Orbital p

Orbital s

LI

Xen ph bn - To lin kt

Orbital p

Lien ket

N
TT

Orbital p

2.2. Lin kt v lin kt trong cc hp cht hu c


2.2.1. Trong cc hp cht hu c lin kt to thnh do s xen ph
Orbital s ca nguyn t hydro vi cc orbital lai ha ca carbon sp3, sp2, sp.
Orbital lai ha ca carbon xen ph vi nhau.
Orbital lai ha s v p ca nguyn t oxy hoc ca nit vi orbital s ca hydro
hoc vi cc orbital lai ha ca carbon sp3, sp2, sp trong cc hp cht c lin
kt O-H hoc C-O v trong cc hp cht c lin kt N-H hoc C-N.
2.2.2. Lin kt

c to thnh do s xen ph

Orbital Py hoc Pz ca cc nguyn t carbon xen ph vi nhau tng i mt


to thnh lin kt trong C=C hoc trong C C.
Orbital p ca nguyn t oxy, nit xen ph vi orbital p ca nguyn t carbon
to thnh lin kt trong C=O hoc trong C =N, CN.
V d:
S to thnh lin kt trong cc hp cht etan, ethylen, acetylen, alcol
ethylic c th c minh ha nh sau:

14

http://elib.ntt.edu.vn/

HH
H-C-C-H
H H

Cac
lien ket

Cc lin kt trong
trongphn
phan
t
t etan etan

H
H
CcCac
lin kt
trong
lien
ket
phn
C C
ethylen
trong t
phan
t etylen H H

C H

c-c

c-o

o-H

N
TT

alccol etylic

LI

Cc lin
kt ket
trong
Cac
lien

phn
t
alcol
ethylic
trong phan t

Cac
lien
Cc lin
ktket
trong

H
phn
t
acetylen
trong phan t acetylen

S to thnh lin kt trong phn t ethylen, acetylen c th minh ha nh sau:


Lin kt trong ethylen c to thnh do s xen ph cc i v 2 pha ca
cc orbital Pz khng lai ha. Lin kt (orbital phn t ) nm trong mt phng
thng gc vi mt phng cha cc nguyn t C v H.

H
H
H
H
LieLin
n kekt
t
trong ethylen
H
H
trong etylen
H
H

Hai lin kt trong acetylen c to thnh do s xen ph cc i v 2 pha


ca cc orbital py v pz tng ng. Cc orbital lin kt nm trong 2 mt phng
thng gc vi nhau.

Lin kt
trong
lie
n keacetyle
t n

Cac
trong phan t acetylen

15

http://elib.ntt.edu.vn/

S to thnh lin kt trong h thng alen C=C=C .


H
H

S to thnh lin kt trong h thng lin hp C =CC=C.

H
H

H thng lin hp thng thng v n gin l nhng h m hai lin kt


v mt lin kt (hoc mt cp in t cha s dng) phn b cnh nhau (lun
phin, tip cch).
CH2=CH_CH=CH_CH=O ; CH2=CH_CH=CH_CH =CH_OCCH3

N
TT

LI

Trong h thng lin hp s xen ph bn ca cc orbital p to thnh mt


orbital phn t bao trm ln ton b phn t.

S to thnh cc lin kt v trong h thng lin hp lm cho di


lin kt ngn i v di ca lin kt di ra.
H thng lin hp thng c trong cc cht thuc loi hydrocarbon thm, d vng
thm. Cc lin kt trong h thng lin hp lun nm trong cng mt mt phng.
2.3. Tnh cht ca cc lin kt v
2.3.1. S phn cc ca lin kt
Khi phn t c dng A _ A ng nht th phn t khng c s phn cc.
Ngha l cp in t lin kt hay l orbital phn t lin kt c phn b
u gia 2 nguyn t v momen lng cc ()bng khng.
V d: H_H ; Cl_Cl ; O=O ; CH3_CH3 ; Cl3C_CCl3 ; CH2=CH2 ; HCCH .

Khi hai nguyn t lin kt vi nhau khng ng nht (phn t c dng


A _B) nh H _Cl, CH3_Cl ... cp in t lin kt s lch v pha nguyn t c
m in ln hn. Do trng tm in dng v m khng trng nhau v
lin kt s c momen lng cc khc khng ( 0). l lin kt cng ha
tr phn cc.
S phn cc khng nhng xy ra cc lin kt
kt (phn t c dng A =B hoc A B).

16

http://elib.ntt.edu.vn/

m cn xy ra cc lin

Trong cc phn t H2C =O v CH3 _CN, v.v .. c s phn cc ca lin kt .


ch s phn cc ca lin kt ngi ta dng mi tn thng ()v s
phn cc ca lin kt ngi ta dng mi tn cong (
). Chiu chuyn dch ca
mi tn l chiu chuyn dch in t. Hoc dng k hiu +, - nhm biu th cc
phn in tch nh nhng nguyn t tham gia lin kt .

V d: CH3 Cl ; CH3 Cl ; H2C=O ; H2C=O hoc: H2C==O


2.3.2. tan

Cc hp cht hu c c lin kt cng ha tr (l nhng lin kt c phn


cc khng ln) rt t hoc khng tan trong nc, tri li tan nhiu trong cc dung
mi hu c. Dung dch cc cht hu c thng l khng dn in.
Cc cht c lin kt ion d tan trong nc v khng hoc t tan trong dung
mi hu c, dung dch ca chng dn in.
2.3.3. di lin kt

LI

Khong cch gia 2 ht nhn nguyn t lin kt thng gi theo quy c l


di lin kt. di lin kt c o bng cc phng php vt l hin i nh:
phng php nhiu x tia X, ntron, electron, phng php ph hng ngoi.

Ngi ta nhn thy rng:

N
TT

di lin kt cng ha tr gia carbon v mt nguyn t khc trong cng mt


phn nhm ca h thng tun hon tng theo s th t ca nguyn t .
C_F < C_Cl < C_Br < C_I

di ca lin kt cng ha tr gia carbon v mt nguyn t khc trong cng


mt chu k gim khi s th t tng.
C _ C > C_ N > C _ O > C_ F

di ca lin kt cng ha tr gia 2 nguyn t cng gim nu s orbital


lin kt cng ln.
C_C > C= C > CC ; C_O > C=O > CO
C_N > C=N > C N ; N_N > N=N > NN

di lin kt gia carbon vi mt nguyn t khc ph thuc trng thi lai


ha ca carbon. T l orbital s trong orbital lai ha cng cao th di lin kt
cng ngn.

C__3 H
sp

C__2 H
sp

C__H
sp

17

http://elib.ntt.edu.vn/

2.3.4. Nng lng lin kt


Nng lng ca lin kt A _B l s nng lng thot ra khi hnh thnh lin
kt t 2 nguyn t hay 2 gc A v B. cng chnh l nng lng cn thit
lm t lin kt A _B thnh 2 nguyn t hay 2 gc A v B.
Bng 1.1: Nng lng lin kt (kcal/mol)
Lin kt

Nng lng lin kt

Lin kt

Nng lng lin kt

H-H

104,2

C-H

98,8

F-F

36,4

C-F

105,4

Cl-Cl

58,0

C-Cl

78,5

Br-Br

46,1

C-Br

65,9

I-I

36,1

C-I

57,4

N-N

38,4

C-O

84,0

N=N

100,0

C=O

171,0

255,8

226,0

C -O

P-P

51,3

C-N

69,7

C-C

83,1

C=N

147,0

C=C

147,2

CN

213,0

CC

194,0

N-H

93,6

LI

O-H

42,2
110,6

H-F

134,6

H-Cl

103,2

H-Br

87,5

H-I

71,5

N
TT

Si-Si

NN

Nng lng lin kt l gi tr trung bnh gn ng.


Khi dng khi nim nng lng lin kt c ngha l tt c cc lin kt
C_H trong phn t alkan u ging nhau (thc t nng lng ph thuc vo
cu to phn t). Qua bng 1-1 c th thy rng cc lin kt bi (i = ; ba )
khng c tnh cht bi v nng lng. Nng lng lin kt C =C v C C khng
ln gp i v gp 3 ln lin kt C _C. Tri li nng lng ca cc lin kt N =N
v N N li gp 3 v gp 6 ln nng lng lin kt N _N.
Trong cc phn t c h thng lin hp th gi tr sinh nhit ca n thp hn
tng gi tr nng lng lin kt ca cc lin kt c trong phn t c h thng
khng lin hp.
chnh lch gi l nng lng lin hp hoc nng lng cng hng ca
h thng lin hp.
Cn phn bit nng lng lin kt v nng lng phn ly.
Nng lng phn ly l nhng i lng c trng cho cc lin kt trong phn
t. Nng lng cn lm t lin kt CH th nht khng phi bng 1/4 nng
lng chung phn ct phn t metan thnh carbon v hydro, cng khng hon
ton bng nng lng ca mi lin kt CH trong cc phn t etan v benzen. Mi
lin kt trong phn t c mc nng lng phn ly khc nhau (bng 1-2).
18

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 1.2: Nng lng phn ly lin kt R-X (kcal/mol)


X

Br

OH

CH3

CH3

102

67

51

86,5

83

83

CH3CH2

98

65

52

87,

82

82

(CH3)2CH

89

65

47

84,5

74

82

(CH3)3C

85

61

45

85,

74

60

C6H5

104

71

57

85,

91

103

C6H5CH2

77,5

48

39

85,

63

47

HO-OH ---------------------------------

52 (CH3)2 C N = N C (CH3)2 31
CN

C6H5COO-OCC6H5 -----------------

30

CN

(C6H5)3C N = N C(C6H5)3 27

2.4. S to thnh lin kt yu hn lin kt cng ha tr

2.4.1. Lin kt hydro

LI

Lin kt hydro c bn cht tnh in. Nng lng lin kt nh ( 5kcal/mol).

X___H+ ... Y ; X

H+ ... Y

iu kin hnh thnh lin kt hydro:

N
TT

X c m in ln hn hydro sao cho X __H phn cc .


Y c cp in t t do e . Kch thc ca X v Y u khng ln .
X v Y thng l nhng nguyn t ph bin nh F, O, N . Trng hp Y l
Cl, S, lin kt th lin kt hydro to thnh s rt yu.
C hai loi lin kt hydro:

Lin kt hydro lin phn t


Lin kt hydro c to thnh gia cc phn t vi nhau.
Khi pha long hp cht c lin kt hydro lin phn t trong dung mi tr
(khng phn cc), lin kt hydro b ct t dn.
Et
Et
O...H
H
O ...
...
H
...
O
O H
Et
Et

H__C

O ... H O
O H ... O

C__H

Lin kt hydro ni phn t


Lin kt hydro c to thnh trong cng mt phn t.
Khi pha long hp cht c lin kt hydro ni phn t, lin kt hydro vn
c bo ton. hnh thnh lin kt hydro ni phn t ngoi cc iu kin
19

http://elib.ntt.edu.vn/

trn, XH v Y phi gn nhau sao cho khi to lin kt hydro s hnh thnh
nhng vng 5 hoc 6 cnh. Cc hp cht vng c nhm chc v tr 1, 2 thng d
hnh thnh lin kt hydro ni phn t.
OH
C

O.

CH2

..

H .. .
NH2
CH2

2.4.2. nh hng ca lin kt hydro n tnh cht l -ha hc v sinh hc


S to thnh lin kt hydro nh hng n tnh cht ca hp cht hu c.

Nhit nng chy v nhit si


Lin kt hydro lin phn t lm tng nhit nng chy tc v tng nhit
si tos nhng lin kt hydro ni phn t khng c nh hng ny.

OH ...O N

OH ...O N

O N

LI

V d. Hp cht nitrophenol c 3 ng phn th ng phn p-nitrophenol c lin


kt hydro lin phn t c toc l 144C v toc l 241C. ng phn o-nitrophenol (c
lin kt hydro ni toc phn t) c toc l 44C v tos l 114C .
N O ...
H

OH

...

N
TT

Lin kt hydro gia cc phn t p -nitrophenol

tan

Lin kt hydro ni phn t


o -nitrophenol

Cc cht c kh nng to lin kt hydro vi nc th rt d tan vo nc.


Lin kt hydro lin phn t gia cht tan v dung mi lm tng tan
trong dung mi phn cc. Lin kt hydro ni phn t lm tng tan trong dung
mi khng phn cc.
V d:
Alcol methanol, ethanol rt d tan trong nc.
p-nitrophenol tan c trong nc, cn o -nitrophenol khng tan trong nc.
V vy c th phn ring o -nitrophenol ra khi hn hp bng phng php ct li
cun hi nc.

bn ca phn t
S to thnh lin kt hydro ni phn t, c bit khi lin kt c kh nng
to vng, lm cho ng phn tr nn bn vng hn.
V d: Khi 1,2 -dicloethan dng anti bn vng hn dng syn th ethylenglycol
dng syn li bn hn dng anti. V syn-ethylenglycol c kh nng to lin kt
hydro ni phn t.
20

http://elib.ntt.edu.vn/

Anti-ethylenglycol

Syn-dicloetan

Anti-dicloetan

Syn-ethylenglycol

* Thut ng anti v syn s c trnh by chng ng phn.

nh hng n mt s tnh cht khc


Lin kt hydro lm thay i cc vch c trng trong quang ph hng ngoi (IR),
t ngoi (UV), cng hng t ht nhn (NMR), momen lng cc, di lin kt.
Lin kt hydro cng c tc dng lm thay i s tng tc ca cc cht
trong qu trnh chuyn ha sinh hc trong c th ng vt v thc vt.
2.4.3. Lin kt trong phc chuyn in tch

Phc chuyn in tch to thnh do s chuyn dch mt phn mt in t


t phn t cho in t sang phn t hay ion nhn in t. Phc chuyn in tch
do s chuyn dch mt in t gi l phc .
NO2

O2N

Phc to thnh gia


toluen v trinitrobenzen

LI

CH 3

NO2

N
TT

Phn t nhn

Lin kt trong phc chuyn in tch l lin kt yu. Khong cch gia 2
hp phn vo khong 3 - 3,5 ln hn nhiu so vi lin kt cng ha tr. Phc
chuyn in tch c s thay i v phn cc v mu sc ca cc cht ban u.
Bi tp

1. V m hnh orbital nguyn t trng thi xen ph cho cc hp cht sau:


a- Propan, propylen, methylacetylen, ceten (HC2=C=O).
b- Cyclobutan, Cyclopentan, Cyclohexan.
c- 1,3-Butadien
2. Hy trnh by mt s nh ngha:
a- Th no l lin kt cng ha tr, lin kt hydro ?
b- Th no l nng lng lin kt v nng lng phn ly, nng lng cng hng ?
3. Trong hn hp phenol - methanol c bao nhiu "dng" lin kt hydro.
Dng no bn nht ? Dng no km bn nht ? Ti sao ?
4. Alcol v ether, cht no d tan trong nc hn. Gii thch ?

21

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 2

Cc HIU NG IN T TRONG HA HU C

Mc tiu
1. Nu c cc loi hiu ng cm ng, hiu ng lin hp, hiu ng siu lin
hp v tnh cht ca chng.
2. Bit c mt s ng dng ca cc hiu ng trn.
Ni dung

LI

Mt in t trong lin kt cng ha tr thng c phn b khng ng


u gia 2 nguyn t ca lin kt, khi y phn t cht hu c b phn cc. S
phn cc c th xy ra ngay trng thi tnh hoc cng c th ch xut hin
nht thi trng thi ng (khi phn t b tc ng bi cc yu t ca mi
trng). Bn cht ca s phn cc khc nhau cn tu thuc vo cu to phn t
(phn t c h thng lin kt nh th no). Nh vy cu to phn t c nh
hng n s phn b mt in t. nh hng gi l hiu ng in t
trong phn t.
C cc loi hiu ng:

N
TT

Hiu ng cm ng I

Hiu ng lin hp C, M

Hiu ng siu lin hp H

1. Hiu ng cm ng (Inductive effect): K hiu l I


Kho st phn t n -propan C3H8 v phn t n-propylclorid C3H7Cl
H
H

C3 C 2 C1 H
H

n-propan
n-propan

H H
+3 +2 1+
H C C C Cl
3
2
1
H

n-propylclorur
n-propyclorid

Trong phn t n -propylclorid, lin kt C1 Cl b phn cc v pha nguyn


t clor v nguyn t clor c m in ln hn. Nguyn t clor mang mt phn
in tch m v nguyn t carbon mang mt phn in tch dng +. V C1
mang in tch dng nn cp in t lin kt ca lin kt C2 C1 b dch chuyn
v pha carbon C1. Kt qu l lin kt C2 C1 cng b phn cc theo. Nguyn t C2
mang mt phn in tch dng. n lt lin kt C3 C2 cng chu nh hng
nh vy v kt qu nguyn t carbon C3 mang mt phn in tch dng. Nhng
1+ >2+ >3+. Cc lin kt cng chu nh hng nh th v kt qu c s phn cc
22

http://elib.ntt.edu.vn/

ca lin kt C H. Hydro tr nn linh ng hn. Hin tng ny khng ch xy


ra vi phn t propan. Nh vy nh hng s phn cc ca lin kt C -Cl lm cho
cc lin kt khc b phn cc theo v ton phn t b phn cc.
Nguyn t clor l nguyn t gy nh hng cm ng.
S phn cc hay s chuyn dch mt in t trong cc lin kt gi l hiu
ng cm ng. Hiu ng cm ng k hiu l I hoc I (ch u ca inductive)
phn loi cc nhm nguyn t theo hiu ng cm ng ngi ta quy c
rng nguyn t hydro lin kt vi carbon trong C __ H c hiu ng I = 0. Nhng
nguyn t hay nhm nguyn t X c kh nng ht in t (CX) mnh hn
hydro c coi l c hiu ng - I (hiu ng cm ng m). Nhng nguyn t hay
nhm nguyn t Y c kh nng y in t (YC) mnh hn hydro c coi l
nhng nhm c hiu ng +I (hiu ng cm ng dng)

-I

+I

H
I=0

1.1. Hiu ng cm ng + I

LI

Thng thy cc nhm alkyl (R-) v cc nhm mang in tch m.

CH3

CH2 CH3

N
TT

+I

Trong dy cc nhm alkyl, hiu ng cm ng +I tng theo phn nhnh


hay l bc ca nhm .
CH CH3
CH3

CH3
C CH3
CH3

Trong dy cc nhm mang in tch m, nhm c m in nh hn l


nhm c hiu ng + I ln hn .
-O- < -S- < -Se1.2. Hiu ng cm ng - I
L hiu ng rt ph bin cc nhm khng no, cc nhm mang in tch
dng v cc nhm ng vi nhng nguyn t c m in ln (nh cc halogen,
oxy, nit).
S bin thin mc mnh yu ca hiu ng - I trong cc nhm nguyn t
tun theo mt s quy lut:

Nguyn t carbon lai ha sp c -I ln hn nguyn t carbon lai ha sp2 v sp3


-CCR > -CR1=CR2 > -CR2_CR3.

Nhm mang in tch dng c hiu ng -I ln hn nhm c cng cu to


nhng khng mang in tch.
+

-OR2 > -OR

-NR3 > -NR2

23

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc nguyn t ca nhng nguyn t trong cng mt chu k nh hay trong


cng mt phn nhm chnh ca h thng tun hon, hiu ng -I cng ln
khi nguyn t tng ng cng bn phi (trong cng chu k) hoc cng
pha trn trong cng phn nhm).
-F > -Cl > -Br > -I
-F > -OR > -NR2 > -CH3.
-OR > -SR > -SeR
m in cng tng th hiu ng cm ng - I cng ln
Biu hin c th ca hiu ng cm ng l nh hng ca cc nhm th khc
nhau n lc acid v lc base ca cc acid carboxylic no v ca cc amin.
Trn bng 2-1, ngi ta nhn thy rng nu thay th hydro ca acid formic
bng cc gc alkyl c + I tng th kh nng phn ly ca acid gim. Cn ln lt thay
th cc hydro ca amoniac bng cc gc alkyl c +I tng th tnh base tng ln.
Hiu ng + I tng lm cho lin kt O __ H km phn ly.
C
O

LI

CH3

H_COOH

Khi thay th hydro ca amoniac bng cc nhm c hiu ng + I, mt in


t trn nguyn t nit tng ln do tnh base ca amin tng.

N
TT

..

H_NH2

CH3
CH3 N:

..

CH3 NH2

CH3

Bng 2.1. nh hng hiu ng cm ng n tnh acid base

Lc acid giam khi +I tang


pKa (H2O.25o)

Acid hu c

CH3CH2COOH

3,75
4,76
4,87

CH3CH2CH2COOH

4,82

HCOOH
CH3COOH

4,86

(CH3)2CHCOOH

Lc base tang khi +I tang


Base hu c pKa (H2O.25o)
NH3
CH3NH2
CH3CH2NH2
(CH3)2NH
(CH3)3N

9,10
10,62
10,63
10.77
9,8*

Ch : *S d tnh base ca trimethylamin khng tng l do hiu ng khng gian.

Hiu ng - I tng, lc acid tng. Khi thay th hydro ca CH3 trong acid
acetic bng cc halogen c m in khc nhau th tnh acid thay i. Nguyn
t halogen c hiu ng -I ht in t nh hng n s phn ly ca nhm O _H.
F CH2 C O H
O
pKa 2,58

Cl CH2C O H
O
2,85

Br CH2C O H
O
2,9

24

http://elib.ntt.edu.vn/

I CH2 C O H
O
3,16

H CH2 C O H
O
4,76

c im quan trng ca hiu ng cm ng l hiu ng cm ng lan truyn


trn mch lin kt v yu dn khi chiu di ca mch carbon tng ln.
CH3CH2CH2COOH
4,82
pKa

CH3CH2CHClCOOH

CH3CHClCH2COOH

2,86

4,05

CH2ClCH2CH2COOH
4,42

2. Hiu ng lin hp (cng hng)


2.1. H thng lin hp
H thng lin hp l mt h thng:

Cc lin kt bi (i, ba) lun phin vi lin kt n.


C=C-C=C-C=C-

( - )

C=C-C=C-C=O-

(- ).

H thng cha nguyn t cn cp in t p t do khng lin kt trc tip


vi nguyn t carbon c lin kt bi.

..

..

-C=C-O-R

( p- )

-C=C-Cl

LI

Phn t cha h thng lin hp l phn t lin hp.


2.1.1. Phn loi h thng lin hp nh sau:

H thng lin hp -

N
TT

H thng lin hp khng vng

CH2=C_CH=CH2
CH3

CH2=CH_CH=CH2
1,3-Butadien

CH2 = CH CH = O
Aldehyd acrylic

2-methyl-1,3-butadien (izopren)

CH2 = CH C N

CH2 = CH C = O

Acrylonitril

Acid acrylic OH

H thng vng
..
O

H thng lin hp p -
H thng lin kt lin hp do tng tc gia in t p t do vi lin kt .

..

..

CH2=CH_Cl

CH2=CH_OCH3

Vinylclorid

Methylvinyl ether

:OH

:NH2

Phenol

Anilin

2.1.2. c im ca h thng lin hp


Trong phn t khng ch c lin kt i hoc lin kt n ring:
25

http://elib.ntt.edu.vn/

CH2=CH_CH2_CH=CH2 ;

CH2=CH_CH=CH_CH3 ;

CH=CH_CH2_OCH3

Lin hp

Khng lin hp

Khng lin hp

Cc nguyn t to h lin hp lun nm trong mt mt phng v trc ca


cc oirbtal p song song vi nhau v thng gc vi mt phng cha cc lin kt .

Benzen

Butadien

phenol

Phn t lin hp bao gi cng c nng lng thp hn nng lng ca nhng
phn t khng lin hp tng ng. V mt in t gn nh gii ta ng u
trn cc nguyn t to h thng lin hp v to thnh mt orbital phn t gii
ta trn ton b phn t.
C

LI

Orbital phn t trong h thng lin hp rt d bin dng v d phn cc khi


cu to ca phn t lin hp c mt nguyn t chnh lch v m in.

N
TT

Nh vy trong h lin hp c s tng tc gia cc orbital p vi nhau. S


tng tc gi l hiu ng lin hp.
2.2. Hiu ng lin hp C (M)

Hiu ng lin hp l hiu ng sinh ra do s phn cc ca lin kt c lan


truyn trong h thng lin hp
Hiu ng lin hp c k hiu l C (Conjugate effect) hoc M (Mesomeric effect)
2.2.1. Phn loi hiu ng lin hp
Cn c vo s dch chuyn in t ca cc in t . C hai loi hiu ng
lin hp: Hiu ng lin hp + C v Hiu ng lin hp - C

Hiu ng lin hp - C
Nu thay th nguyn t hydro trong nhm CH2 ca butadien bng nhm
CH = O, nhm ny tham gia lin hp vi orbital phn t ca butadien. Nh c
c tnh phn cc ca nhm CH =O nn ton b orbital mi hnh thnh ca
phn t b dch chuyn mt phn v pha nguyn t oxy.
CH2

CH CH

CH

CH

Nhm CH = O c hiu ng lin hp theo c ch ht in t nn c gi l


nhm c hiu ng - C.

26

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc nhm c hiu ng - C l nhng nhm khng no c cng thc chung


C =Y, CZ v mt s nhm khc khng cha carbon nh - NO2, - SO3H...
Hng chuyn dch in t trong h thng c nhm vi hiu ng - C c m
t bng mi tn cong. Nhm c hiu ng -C thng c thm hiu ng cm ng - I.
Cc nhm chc c hiu ng -C :

..

..

C ..
O
: Cl
:
..

C O
..
H

..

C O
..
CH3

..

C O
..
: OR
..

..

..

C O
..

C O
..

:OH
..

: NH
.. 2

..

C O
..
: O.. -

CR = O > CR > CR = CR2


NO2 > O N
> O CR
Hiu ng lin hp +C
Cc nguyn t hay nhm nguyn t c hiu ng lin hp +C l nhng
nhm c kh nng y in t. Cc nhm ny thng c nguyn t mang
cp in t p t do. Chnh cp in t p ny lin hp vi cc lin kt
trong h thng lin hp.

..

..

CH2=CH_Cl
.. :

CH2=CH_OCH3

-NH2 > -OH ; -O- > -OH

LI

Cc nhm c hiu ng + C :

-F > -Cl > -Br > -I

-NR2 > -OR > -SR > -SeR

N
TT

Cc nhm c hiu ng + C thng c thm hiu ng cm ng - I.


Hiu ng lin hp c ng dng rng ri gii thch c ch phn ng,
cc cu to trung gian, bn ca cc ion, tnh acid -base ...

Hiu ng lin hp c nh hng n s dch chuyn in t. Chng c cc


cng thc trung gian hay cn gi l cng thc gii hn nh sau:
V d:
Butadien-1,3:
CH2

CH

CH

CH2

CH2

+
CH

CH

CH2

+
CH2

CH

CH

CH2

CH3

+
CH

CH

CH O

Aldehyd crotonic:
CH3 CH CH

Phenol

+
CH3 CH CH CH

CH O

:OH

+OH

+OH

+OH

OH
-

Hp cht c h thng lin hp cng di th c nhiu cng thc gii hn.


bn ca cc cng thc gii hn ph thuc vo khong cch gia 2 in tch tri
du. in tch tri du cng xa nhau th cng thc gii hn cng bn.
27

http://elib.ntt.edu.vn/

Khc vi hiu ng cm ng, nh hng ca hiu ng lin hp khng b


gim i khi h lin hp ko di.
V d: Nguyn t hydro trong nhm CH3 ca aldehyd crotonic linh ng do
nh hng ca hiu ng lin hp.
H

: CH3 CH CH CH
aldehid
crotonic
Aldehyd
crotonic

Nu ko di mch aldehyd crotonic bng cc nhm vinyl th hydro ca nhm


CH3 vn cn linh ng.
H

: CH2

CH

CH

CH

CH

CH

CH CH

Hiu ng lin hp lm thay i trung tm phn ng:


V d: C hp cht sau:
..
C

CH

NH2

CH

CH

+
NH2

CH

O-

LI

Trong h thng lin hp p -, cp in t p khng lin kt trn nguyn t N


lin hp vi h thng lin kt . Nhm NH2 gy hiu ng lin hp + C.
Nhm NH2 c tnh base c kh nng tc dng vi proton H+. Nhng do hiu ng
lin hp, H+ khng tc dng vo nhm amin NH2 m tc dng vo nguyn t oxy
ca nhm carbonyl.
+
NH 2 + H+

N
TT

C CH CH
O

C CH CH

+
NH 2

OH

nh hng ca hiu ng lin hp ch xy ra trong h thng phng:


V d: Phenol (I) c tnh acid v nhm OH c hiu ng lin hp +C.
p-Nitrophenol (II) c tnh acid mnh hn phenol v nhm -NO2 c hiu ng lin hp
- C. Thay 2 nhm CH3 vo v tr orto so vi nhm OH c cht (III). Cht (III) c
tnh acid gim cht t so vi (II). Nhng a 2 nhm CH3 vo v tr orto so vi nhm
NO2 c cht (IV). Cht (IV) c tnh acid yu hn (II). iu chng t 2 nhm
CH3 lm cho nhm NO2 khng c hiu ng lin hp - C nh hng n chc phenol.
OH

OH

OH

OH

CH3

CH3

CH3
I

pKa

9.98

NO2
II
7,16

NO2
III
7,21

CH3
NO2
IV
8,24

S d c iu v trong (III) nhm NO2 khng nm trong cng mt phng


vi vng benzen. Hai nhm CH3 c cn tr khng gian lm cho nhm NO2 b lch
ra khi mt phng ca vng benzen. Hiu ng lin hp ca nhm NO2 khng pht
huy tc dng.
28

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

..

..

HO

HO

N O

N O

II

IV

O
CH3

3. Hiu ng siu lin hp (Hyperconjugate effect)


Ngoi s lin hp - v p - nu trn cn c s lin hp - gia cc
orbital ca cc lin kt C H trong nhm alkyl v orbital ca ni i, ni ba
hay vng thm.
H

C C C

CH3

CH3

C C C

H
22lin
ktket
lien

H
3
lin
3 lienkt
ket

H H

H H

H H

C C C

CH3

C
H

CH3

11lien
lin kt
ket

33lin
ktket
lien

S tng tc lin hp gia orbital ca lin kt C - H vi orbital ca lin


kt i, ba hoc h thng lin hp gi l hiu ng siu lin hp.

Hiu ng siu lin hp c k hiu l H.

LI

Hiu ng siu lin hp khng nhng lm thay i bn cht ca lin kt


i m cn lm thay i c tnh cht ca lin kt n C - H.
Hiu ng siu lin hp lm thay i hng cng hp vo lin kt i.

N
TT

V d: Trong phn t 2-penten, nhm C2H5 c hiu ng + I ln hn nhm CH3.


Phn t 2-penten cng hp vi HBr ng l phi to thnh 3-bromopentan.
Nhng thc t thu c 2-bromopentan. iu chng t nh hng siu lin
hp ca nhm CH3 ln hn nh hng siu lin hp ca nhm C2H5 nh hng
n hng cng hp.
H C CH CH

CH2

CH3 + HBr

H
H C CHBr CH2

CH2

CH3

Hiu ng siu lin hp nh hng n tnh cht linh ng ca lin kt C H trong gc alkyl.
V d: Nguyn t hydro trong nhm CH3 ca aldehyd acetic d dng b ct
t trong mi trng kim to carbanion.
H
H C CH
H

HO -

H
H C CH

O + H2 O

Carbanion

Carbanion to thnh c h thng lin hp p - . V vy carbanion ny c th


c cng thc gii hn:
H
H C CH

H
H C CH

Hin tng trn cn th hin trong hp cht ester ethylacetoacetat


CH3COCH2COOC2H5. Lin kt C H ca nhm CH2 c siu lin hp vi nhm
29

http://elib.ntt.edu.vn/

carbonyl C =O. Hydro ca CH2 tr nn linh ng v d dng b ct t trong mi


trng base to thnh carbanion.
CH3 C
O

H
..
C C
H O

OC2H5

+ OH -

C C OC2H5 + H2O
O H O
Carbanion

CH3 C

Carbanion to thnh c h thng lin hp p - do c th c cc cng thc


gii hn.
CH3 C

C C
OC2H5
O
.. : H O
Carbanion

CH3 C

:O
.. :

C
H

OC2H5

Hiu ng siu lin hp tng theo s lng lin kt C _H v tr .


CH3- > CH3CH2- > (CH3)2CH- > (CH3)3C -

Hiu ng siu lin hp v hiu ng cm ng +I lun xy ra cng hng.

Hin tng phn b li mt in t cn c th c trong cc trng hp


h thng carbanion v carbocation.

+
CH2=CH_CH2

LI

V d: Carbocation allylic CH2=CHCH+ v carbanion allylic CH2=CHCH-.

CH2=CH_CH2

N
TT

Trong carbocation c hin tng dch chuyn in t t lin kt n orbital


trng ca nguyn t carbon. Trong carbanion c hin tng dch chuyn cp in
t t do ca carbon n lin kt .

Bi tp

1. Pht biu nh ngha v hiu ng cm ng, hiu ng lin hp v siu lin hp.
2. So snh hiu ng cm ng v hiu ng lin hp v bn cht, c tnh v quy lut.
3. Cn c vo hiu ng in t c th c so snh v gii thch tnh acid ca cc
cht trong cc dy sau:
a- n-C4H8ClCOOH, nguyn t clo cc v tr khc nhau .
b- m-ClC6H4(CH2)nCOOHn = 0,1,2 .
c- m-ClC6H4(CH2)nCOOHn = 0,1,2
4. Vit cng thc gii hn ca sn phm to thnh khi:

a-

NH2 C NH2
NH

+ H+

Guanidin
b-

C CH2 C CH2
O
O

+ HO -

30

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 3

CU TRC PHN T HP CHT HU C


NG PHN V CU DNG

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cc loi ng phn gp trong Ha hu c.
2. c c tn cu hnh cc hp cht hu c dng Z, E v R,S.
3. Xc nh c cu dng gh ca dn cht cycloalkan.

Ni dung

LI

Cc hp cht hu c c cu to theo mt trt t xc nh. Cng thc


phn t cho bit thnh phn v s lng nguyn t c trong mt phn t. Cng
thc cu to phn nh bn cht v th t sp xp cc lin kt trong phn t.
Mt cng thc phn t c th c nhiu cng thc cu to khc nhau hoc nhng
cht khc nhau.

Hin tng mt cng thc phn t ng vi hai hoc nhiu cng thc cu to
khc nhau c gi l hin tng ng phn (isomery).

N
TT

Thut ng isomery xut pht t ting Hy Lp "isos" c ngha l "cng" v


"meros"c ngha l "phn".
Da vo c im cu trc ngi ta chia thnh 2 loi ng phn: ng
phn phng v ng phn lp th (ng phn khng gian)
1. ng phn phng

Cc nguyn t v nhm nguyn t trong phn t cht hu c u cng nm


trong mt mt phng. Cc ng phn ch khc nhau v v tr v th t lin kt
gia cc nguyn t to thnh phn t. ng phn phng c cc loi sau:
1.1. ng phn mch carbon
C mch carbon sp xp khc nhau. Mch thng hoc phn nhnh.
CH3 CH2

CH3 CH

CH2 CH3

CH3
iso Butan

n- Butan

CH3

CH3
CH3 CH2

CH2 CH2

n- Pentan

CH3

CH3 CH

CH3

CH2 CH3

iso Pentan

CH3 C

CH3

CH3
neo Pentan

31

http://elib.ntt.edu.vn/

1.2. ng phn v tr nhm nh chc


Nhm nh chc trn mch carbon cc v tr khc nhau. Dng cc ch s
ch v tr nhm chc trn mch chnh ca mch carbon.
CH3
CH3 CH2

CH3 CH

CH2 CH2 OH

1-Butanol

CH3 C

CH CH3

CH3

OH

2- Butanol

CH3 CH2

2-methyl-2-propanol

CH3 CH

CH CH2

OH

CH CH3

2- Buten

1-Buten

1.3. ng phn nhm chc


C nhm chc khc nhau.
CH3

COOH

HO

CH2

CHO

COOCH3

CH3

CHO

CH2

CH3

CH3

Ester methyl formiat Aldehyd propionic

Aceton

LI

Aldehyd glycolic

Acid acetic

1.4. ng phn lin kt

Cc nguyn t trong phn t c cch lin kt khc nhau


CH2

N
TT

CH3 CH2 CH

CH2 CH2

1- Buten

CH2=CH-CH=CH2
1,3-Butadien

CH2 CH2

Cyclobutan

CH3-CH-CCH

CH3-CC-CH3

1-Butyn

2-Butyn

S h bin
C cc trng hp cc ng phn vi nhau nhng chng khng bn trong
nhng iu kin xc nh v chng c th thay i cho nhau to thnh hn hp
cn bng.
Hin tng ny gi l s h bin (hin tng tautomer - mesomer)
V d: Ester ethyl acetoacetat CH3COCH2COOC2H5 c 2 ng phn. Hai
ng phn ny c th phn ring tng cht ch nhit -78C. Hai ng phn c
dng ceton v dng enol. nhit cao hn khng th phn ring chng c.
Chng tn ti nh l mt hn hp 2 cht trng thi cn bng. Dng ceton lun
bin i thnh dng enol v ngc li. Khi nng cc cht trong hn hp c
xc nh th chng t n trng thi cn bng. Chng l 2 ng phn h bin
(mesomer).
32

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3 C CH2 COOOC2H5

CH3 C CH COOOC2H5
OH
Ester ethyl acetoacetat
Dng enol

O
Ester ethyl acetoacetat
Dng ceton

2. ng phn lp th - ng phn khng gian


ng phn lp th hay cn gi l ng phn khng gian c cng cng thc
cu to nhng khc nhau v s phn b khng gian (phn b lp th) ca cc
nguyn t hay nhm nguyn t trong phn t. Tnh cht v phn ng ca cc
cht hu c lin quan cht ch vi s phn b khng gian ca cc nguyn t trong
cu trc ca chng.
C cc loi ng phn khng gian:
ng phn hnh hc
ng phn quang hc

ng phn cu dng

LI

2.1. ng phn hnh hc

2.1.1. Cu to v danh php ng phn hnh hc

C th biu din cng thc ca ethylen theo dng khng gian:

N
TT

H
H

H
H

S phn b ca cc nguyn t hydro nm v 2 pha ca mt phng cha lin


kt (mt phng ). Cc nguyn t carbon khng th quay t do xung quanh lin
kt c v s cn tr ca mt phng . Nu thay th cc nguyn t hydro ca
etylen bng cc nguyn t hoc nhm nguyn t khc nhau th s phn b khng
gian ca chng so vi mt phng s khc nhau.
S phn b v 2 pha ca mt phng cng thng gp trong hp cht vng.
H
H
H

HH

S phn b khng gian ca cc nguyn t hay nhm nguyn t v 2 pha ca


mt phng hay mt phng ca vng lm xut hin mt loi ng phn. l
ng phn hnh hc.
ng phn hnh hc l nhng hp cht c cng cng thc phn t nhng c
v tr khng gian ca cc nguyn t hay nhm nguyn t khc nhau i vi mt
phng hoc mt phng ca vng.
33

http://elib.ntt.edu.vn/

2.1.2. Phn loi ng phn hnh hc

C 2 loi ng phn hnh hc: ng phn cis v ng phn trans.


+ Dng cis ch ng phn c 2 nguyn t hoc nhm nguyn t ging
nhau cng mt pha i vi mt phng hay mt phng vng.
+ Dng trans ch ng phn c 2 nguyn t hoc nhm nguyn t khc
pha vi mt phng hay mt phng vng.
CH3

CH3 CH3
C

C
H

Cis
Cis 2-buten

CH3

C
CH3

Trans
Trans 2-buten

CH3

CH3

C
Mat phang

CH3

Tng qut: Hp cht c lin kt c dng abC =Cab , acC=Cab lun tn ti


ng phn hnh hc cis v trans.

abC=Cab
C

Cau hnh cis

Cau hnh trans

V d:
C

cis

COOH

H
HOOC

COOH

trans

N
TT

HOOC

Acid maleic

a
c

b
a

C
C
HOOC cis
CH3

Acid fumaric

Cau hnh trans

Cau hnh cis

LI

acC=Cab

HOOC

trans

CH3
H

Acid crotonic

Acid isocrotonic

Trng hp hp cht c dng tng qut abC =Ccd cng c ng phn hnh hc
vi a,b,c, d l nhng nguyn t hay nhm th hon ton khc nhau v " ln ".

S phn b khng gian cc nhm th ln v mt pha ta c ng phn Z


v khc pha ta c ng phn E. Z v E l nhng ch u ca Zusammen
(cng pha) v Eintgegen (khc pha).
Nu a > b, c > d.
a
b

abC=Ccd

a
a>b;c>d

c
Cau hnh E (trans)

Cau hnh Z (cis)

V d:
I
Br

Cl
C

H
C

Br
H
Cl
E
Z
1-Brom-1-Iod-2-Cloethylen

I > Br > Cl > H

V th I > Br ; Cl > E

34

http://elib.ntt.edu.vn/

OHC
H3C

OHC

COOH
C

H3C

H
C

COOH > CHO > CH3 > H

C
COOH

CHO > CH3; COOH > H

Nguyn tc xc nh ln ca nguyn t v nhm nguyn t:


+ Nguyn t c s th t trong bng tun hon cng ln th ln ca n
cng ln
I > Br > Cl > S > P > F > O > N > C > H
-CH2Cl > -CH2OH > -CH2CH3
CH

OCH3

OH

>

CH
CH2 CH3

CH2 CH3

CH
C

N
TT

Cho nn:

CH

CH3

CH = O

CH2

CH = CH2

LI

+ Nu trong mt nhm nguyn t c mt nguyn t lin kt vi ni i, ni


ba th xem nh nguyn t c 2 ln, 3 ln lin kt vi nguyn t kia.

>

CH

CH2CH3

CH2

>

CH

CH3
CH3

-COOCH3 > -COOH > -CONH2 > -COCH3 > -CHO


-CN > -C6H5 > -CCH > -CH=CH2
S ng phn hnh hc tng ln nu phn t c nhiu lin kt i
V d: Phn t 1,4-diphenyl-1, 3-butadien c 3 ng phn hnh hc
C6H5
C
H

C6H5

H
C

C6H5
H
Trans-trans

C
H

H
C

C6H5

H
H
Trans-cis

C
C6H5

H
C

C6H5
H

Cis-cis

35

http://elib.ntt.edu.vn/

ng phn hnh hc trong cc hp cht vng


CH3

CH3

CH3

Cl

Cl

CH3

Cl

H
trans
Cl
H
H cis
1,3-Diclocyclohexan

cis

trans
H
1,3-Dimethylcyclobutan

Cc trng hp khc v ng phn hnh hc.


ng phn hnh hc trong h thng ethylen phc tp
CH3
O

CH3

O
Trans

CH3

Cis

CH3

ng phn hnh hc trong hp cht c ni i C=N v N =N

C6H5

N
..

Z ( syn )

N
..

C6H5

B
LI

N
..

Butanoxim

CH3

CH3CH2

OH

N
TT

CH3CH2

Z ( syn )

Azobenzen

CH3

C6H5

..

E (anti)
N
..

OH

..

E (anti)

C6H5

Ch : Cc thut ng trans, cis, E, Z, anti v syn l cc h thng danh php


gi tn cc ng phn hnh hc.
2.1.3. Tnh cht ca cc ng phn hnh hc
Do s khc nhau v khong cch gia nhm th v mc n ng khng
gian, hai ng phn hnh hc c nhiu tnh cht l -ha khc nhau.

Tnh cht vt l
Nhit nng chy (tnc) : ng phn trans (E, anti ) c nhit nng
chy cao hn ng phn cis (Z, syn).
Nhit si (ts): ng phn trans (E, anti ) c nhit si thp hn
nhit si ca ng phn cis (Z, syn) .
Momen lng cc: Tu thuc vo bn cht ca cc nhm th phn b
chung quanh lin kt i hoc vng, momen lng cc cc ng phn
hnh hc c khc nhau. Nu hp cht c dng aCH =CHa th momen
lng cc ca ng phn E (trans) bng khng E = 0 v momen lng cc
ca ng phn Z (cis) ln hn khng Z > 0.
36

http://elib.ntt.edu.vn/

Hp cht c dng aCH =CHb : Nu a v b cng c bn cht in t (ngha l


a v b u cng ht hoc cng y in t th Z > E Nu a v b khc nhau v
bn cht in t (a ht in t cn b y in t hoc ngc li) th E > Z.
Ch : Xc nh momen lng cc theo nguyn tc hnh bnh hnh c th
minh ha nh sau:

aCH=CHa

C
H

E < Z

aCH=CHb

H
a hut, b ay electron

z a
Z > 0

H
C

a
H

E = 0

aHC=CHb
a,b u ht electron

LI

H
C

E > Z

Bng 3.1. Tnh cht vt l ca mt s ng phn hnh hc

N
TT

Nhiet o nong chay Nhiet o soi


Momen lng cc
Trans (E ) Cis (Z) Trans(E) Cis (Z) Trans(E) Cis (Z)

Hp chat

-50oc

ClCH=CHCl
PhCH=CHCOOH

-80,5oc

48,4oc
68,0oc

60,2oc
134,0oc

p-O2NC6H5CH=CHNO2
CH3CH=CHCl

0D

2,95D

0,5D

7,4D

2,0D

1,7D

bn
ng phn trans bn hn ng phn cis v nhit . Di tc dng ca
nhit ng phn cis c th chuyn thnh ng phn trans.
S chuyn i cis trans
H

H
a

cis (Z , syn)

H
a

C
a
Quay

H
a

C
H

trans (E , anti)

Cc gi tr ph t ngoi, ph hng ngoi ca cc ng phn hnh hc cng


khc nhau.
37

http://elib.ntt.edu.vn/

Tnh cht ha hc
ng phn cis d tham gia mt s phn ng loi nc, to vng.
H

COOH

to

O
H

COOH

O
C
+ H2O

C
O

Anhydrid maleic

Acid cis butendioic

2.2. ng phn quang hc


ng phn quang hc l nhng cht ha hc c tc dng quay mt phng
nh sng phn cc.
Cht c tc dng vi nh sng phn cc l cht quang hot.

nh sng t nhin
Theo l thuyt v nh sng th nh sng t nhin gm nhiu sng in t c
vect in trng hng theo tt c cc hng trong khng gian v thng gc vi
phng truyn sng.

Anh sang t nhien

LI

Phng truyen song

Vect ien trng

N
TT

nh sng phn cc, mt phng nh sng phn cc


Khi cho nh sng t nhin i qua lng knh Nicon hoc mt cht phn cc
no (nh HgS, KClO3....) th cc vect in trng s hng theo mt phng
dao ng xc nh v vung gc vi phng truyn sng. nh sng i ra khi cht
phn cc gi l nh sng phn cc. Mt phng nh sng phn cc (mt
phng phn cc) l mt phng vung gc vi phng dao ng ca nh sng
phn cc.
Mat phang anh sang phan cc

Phng truyen song

Anh sang phan cc


Anh sang t nhien

Lang knh Nicon

Cht quang hot (cht hot ng quang hc)


Khi cho nh sng phn cc qua dung dch cht hu c hoc mt cht no ,
nu cht ny lm quay mt phng nh sng phn cc mt gc c gi tr + hoc
- th gi cht l cht quang hot (cht hot ng quang hc).
38

http://elib.ntt.edu.vn/

Goc quay

Chat quang hoat

Mat phat phang phan cc


sau khi qua chat quang hoat

Mat phang phan cc

c trng kh nng quang hot ca mt hp cht quang hot ngi ta


dng i lng quay cc ring hay cn gi l nng sut quay cc ring v k hiu
l [].

to

= 100 __

LC

Trong :

l gc quay cc xc nh trn my phn cc k, c th c 2 gi tr .

Ga tr + ch mt phng phn cc quay phi.

LI

Ga tr - ch mt phng phn cc quay tri.

L b dy lp cht quang hot m nh sng phn cc i qua n v tnh l dm.

l bc sng ca nh sng.

N
TT

t l nhit o.

C l s gam cht ha tan trong 100ml dung mi.

Nh vy tnh quang hot ca mt cht l tnh cht ca phn t gn lin vi


cu trc phn t. S phn b khng gian lm cho cu to phn t tr thnh
khng i xng l nguyn nhn ch yu gy ra ng phn quang hc.
2.2.1. Phn t c nguyn t carbon khng i xng
2.2.1.1. Phn t c nguyn t carbon bt i xng
Nu nguyn t carbon lin kt trc tip vi 4 nguyn t hoc 4 nhm
nguyn t hon ton khc nhau th gi l carbon khng i xng (bt i xng,
phi i xng).

b
*C

b
c
d

hay

*C

c
d

a,b,c, d l cc nguyn t hay nhm nguyn t khc nhau. Carbon khng i


xng k hiu l C*. Phn t c carbon khng i xng th khng c cc yu t i
xng (mt phng i xng, tm i xng v trc i xng) v phn t c ng
phn quang hc.
39

http://elib.ntt.edu.vn/

V d: Acid lactic c mt carbon bt i xng CH3*CH(OH)COOH.


COOH

COOH
COOH
OH
CH3
H

CH3CHOHCOOH

C
H

hay

CH3
OH

C
H

CH3
OH

Nu xem m hnh t din ca acid lactic l mt vt tht th nh ca n qua


gng l mt vt th th hai. Vt v nh khng bao gi trng kht ln nhau khi
quay vt hay nh chung quanh mt phng mt gc 180.
Gng
Gng phang
phng
HOOC

COOH

H3C C

C CH3
H

HO

OH

Vt
Vat

nh
Anh

(- )

LI

(+ )

nh v gng l hai ng phn quang hc ca nhau, c cu to hon ton


ging nhau, ch khc nhau l nu vt quay mt phng nh sng phn cc mt gc
+ th nh quay mt phng phn cc mt gc - .

N
TT

Quan h gia phn t (vt) v nh gng ca n nh bn tay phi v bn


tay tri.
Vt v nh khng trng ln nhau (chirality).
Hai ng phn vt v nh l 2 i quang (2 cht nghch quang).
2.2.1.2. Phn t c mt nguyn t carbon bt i xng
Cc ng phn i quang (enantiomer, gc t ting Hy Lp enantio l ngc
chiu) c khong cch gia cc nguyn t trong phn t nh nhau. Chng ng
nht v cc tnh cht vt l, ch khc nhau v s tng tc vi nh sng phn cc.
Hp cht c mt nguyn t carbon khng i xng c 2 ng phn quang hc.
Mt ng phn quay mt phng phn cc bn phi vi gc (+) gi l ng
phn quay phi (+)hay l ng phn hu tuyn (cn gi l ng phn d =
dextrogyre).
Mt ng phn quay mt phng phn cc v bn tri (-)gi l ng phn quay
tri (-) hay l ng phn t tuyn (trc y gi l ng phn l = levogyre).
Nu trn nhng lng bng nhau ca 2 cht i quang (50% ng phn quay
phi v 50% ng phn quay tri) s c mt hn hp khng c kh nng quay mt
phng nh sng phn cc. Hn hp gi l bin th racemic k hiu l ( ).

40

http://elib.ntt.edu.vn/

thun tin khi biu din cc ng phn quang hc, ngi ta biu din
cng thc theo hnh chiu Fischer (xem mc ng phn cu dng) nh sau:
Cc ng phn quang hc ca acid lactic
CH3 CHOH COOH
COOH
CH3
OH

COOH

COOH
H

CH3
(+ )

(+ )
Cong thc t dien

OH

H3C
HO

HO

(- )

COOH
H

CH3

Cong thc t dien Cong thc chieu Fisher

Cong thc chieu Fisher

2.2.1.3. Phn t c nhiu nguyn t carbon bt i xng


Hp cht c nhiu carbon bt i xng th s dng phn quang hc tng ln.

Trong phn t, cc nguyn t carbon bt i xng c cu to khc nhau th


s ng phn quang hc l 2n ; n l s nguyn t carbon bt i xng.

LI

V d: Monosachcarid C6H12O6 vi 4 nguyn t carbon bt i xng c


24 = 16 ng phn quang hc . D - Glucose l mt trong 16 i quang .
CHO

CH2OH CHOH CHOH CHOH CHOH

N
TT

Phn t acid ,-dihydroxybutyric c 2 nguyn t carbon bt i xng nn


c 4 ng phn quang hc. C th minh ha cc ng phn nh sau:
Cc ng phn quang hc ca , - dihydroxybutyric
CH3 CHOH CHOH COOH

COOH

COOH

COOH
H

OH

HO

OH

HO

CH3
I

OH

H
HO

CH3
II

COOH
HO

H
OH

CH3

CH3

III

IV

I v II l 2 i quang, III v IV l 2 i quang vi nhau.


Cn I v III, I v IV, II v III, II v IV l cc cp ng phn quang hc
khng i quang vi nhau (diastereoisomer).
Trong phn t, nhng nguyn t carbon c cu to ging nhau (tng ng
nhau) lm cho phn t c mt phng i xng trong phn t th s ng phn
quang hc s t hn 2n v c thm ng phn meso.
V d: Phn t acid tartaric c 2 nguyn t carbon bt i xng ging nhau nn
ch c 2 ng phn quang hc v mt ng phn meso. C th minh ha nh sau:
41

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc ng phn quang hc v ng phn meso ca acid tartaric


*
*
HOOC CHOH CHOH
COOH

H
OH

COOH
OH
H
OH
H

COOH

COOH

COOH

I
Acid(+) tartaric

II
Acid(-) tartaric

COOH
OH
H
HO
H

COOH
HO
H

III

COOH
H
HO
mp oi xng
H
HO
COOH

IV
Acid mesotartaric

Trong :
I v II l 2 i quang (2 ng phn quang hc). III v IV c mt phng i
xng trong phn t nn chng khng quay mt phng phn cc, chng khng c
tnh quang hot. Ngi ta gi l ng phn meso.
Ch : III v IV ch l mt cng thc.

LI

C th gii thch s ng phn trong cc trng hp s carbon bt i xng


c cu to khc nhau v ging nhau nh sau: Carbon bt i xng c cu to khc
nhau th gc quay mt phng phn cc khc nhau. Trong trng hp acid ,dihydroxybutyric, gi s gc quay ca mi carbon bt i l a v b, a>b. Acid
tartaric c 2 carbon bt i vi cu to ging nhau, gc quay mt phng phn cc
ca mi carbon bt i ging nhau (a= b).

N
TT

Gc quay mt phng phn cc l tng gi tr gc quay ca tt c carbon bt


i trong phn t.
C cc trng hp:

CH3CHOHCHOHCOOH

a>b
1
2
2
2

= ( +a ) + (+b ) =
= ( -a ) + (-b ) =
= ( +a ) + (-b ) =
= ( -a ) + (+b ) =

(+)
(-)

( +)
( -)

2 oi quang
2 oi quang

HOOCCHOHCHOHCOOH

a=b

1
2
3
4

= ( +a ) + (+b) =
= ( -a ) + (-b ) =
= ( +a ) + (-b) =
= ( -a ) + (+b) =

(+)
(+)

2 oi quang

(0) mot ong pham meso


(0)

Kt qu: Acid , -dihydroxybutyric c 4 ng phn quang hc v acid


tartaric ch c 2 ng phn quang hc v 1 ng phn meso.
2.2.2. Danh php ng phn quang hc
Danh php ny dng k hiu cu hnh ca nguyn t carbon bt i.
C 2 loi danh php: Danh php D, L v danh php R,S
2.2.2.1. Danh php D,L
Ngi ta chia cc cht quang hot thnh hai dy: dy D v dy L. Loi danh
php ny c tnh cht so snh, ngha l ngi ta ly cu hnh khng gian ca
aldehyd glyceric CHOHCHOHCHO lm chun so snh.
42

http://elib.ntt.edu.vn/

Aldehyd glyceric c mt carbon bt i xng c 2 ng phn quang hc. Cu


hnh ca chng c m t di y:
Cu hnh chun ca aldehyd glyceric
CH2OH CHOH CHO
CHO
C

CHO

CH2OH
OH

va HO

OH

HO
CH2OH
L ( - ) Aldehid glyceric

Cong thc t dien

HOH2C

CH2OH

D ( + ) Aldehid glyceric

CHO

CHO

II

Cong thc chieu Fisher

Cong thc chieu Fisher

Cong thc t dien

Trong cng thc I nhm OH bn phi ngi ta quy c n c cu hnh D.


Trong cng thc II nhm OH bn tri, quy c n c cu hnh L.

Nhng hp cht quang hot c carbon bt i xng vi s th t cao nht c


cu hnh ging cu hnh ca D - aldehyd glyceric th chng thuc dy D.

LI

Nhng hp cht quang hot c carbon bt i xng vi s th t cao nht c


cu hnh ging cu hnh ca L - aldehyd glyceric th chng thuc dy L .
V d: D- Glucose v L - Glucose c cu hnh nh sau:

N
TT

Trong phn t glucose carbon bt i xng s 5 (s th t cao nht ca C *)


c cu hnh ging D - aldehyd glyceric c gi l D - Glucose v ging L -aldehyd
glyceric l L -Glucose.
Cu hnh ca D - Glucose v L - Glucose
CH2OH_CHOH_CHOH_CHOH_CHOH_CHO
6

1CHO
2
OH
3

H
HO
H 4
H 5

H
OH
OH
6
CH2OH
D(+) - Glucose

1CHO
2
H
3

HO
OH
H
4
HO
H
5
HO
H
6
CH2OH
L(-) - Glucose

Du (+) v du ( - ) ch chiu quay mt phng nh sng phn cc.


Danh php D, L cng p dng cho cch gi tn ca cc acid amin.
2.2.2.2. Danh php R, S (danh php Cahn - Ingold-Prelog ).
R t ch Rectus (phi), S t ch Sinister (tri).
Danh php D, L c nhiu hn ch l khng ch r ht cu hnh ca cc
nguyn t carbon trong phn t v c tnh cht so snh. Danh php R, S khc

43

http://elib.ntt.edu.vn/

phc iu . Theo h danh php ny th 4 nhm th chung quanh nguyn t


carbon bt i xng c sp xp theo th t gim dn v ln" .
V d: C*abcd a > b > c > d
Xt s phn b cc nhm th a,b,d,c chung quanh carbon bt i xng ca vt
v nh trn hnh t din sao cho nhm th nh nht d vo nh t din xa nht so
vi mt ngi nhn v ba nhm th a,b,c cn li chim 3 gc ca y t din. Nu
theo th t " ln " ca 3 nhm th a,b, c theo chiu quay kim ng h ta c cu
hnh R, nu th t ngc chiu kim ng h ta c cu hnh S.

*C

*C

a
d
b

d *C
b

*C

II

Gng phang

a,b,c theo chieu quay


ngc chieu kim ong ho
Cau hnh S

a,b,c theo chieu quay


cung chieu kim ong ho
Cau hnh R

LI

V d: Phn t acid lactic c 2 ng phn: acid R- Lactic v acid S Lactic

OH
*C
H3C

N
TT

CH3_CHOH_COOH
o ln cac nhom the OH > COOH > CH3 > H
OH

OH
C*

COOH

H3C

acid R Lactic

H
COOH

H
HOOC

Gng phang

OH

*C
CH3 HOOC

*C
CH3

acid S-Lactic

i vi cc hp cht c nhiu carbon bt i xng c danh php theo h


thng R, S ngi ta ln lt xc nh cu hnh ca tng carbon bt i.
V d: i vi acid tartaric HOOC _CHOH_CHOH_COOH ta c cc ng phn:
acid (2R, 3R )-tartaric
acid (2S, 3S )-tartaric
acid (2R, 3S )-tartaric (aid mesotartaric ).

Phng php xc nh cu hnh R,S


Chuyn cng thc dng t din v hnh chiu Fischer.
Xt ln lt tng carbon bt i xng vi 4 nhm th c ln khc nhau.

44

http://elib.ntt.edu.vn/

Theo qui tc:

Nu thay i v tr nhm th 1 ln th cu hnh thay i.


Nu thay i v tr nhm th 2 ln th khng thay i cu hnh.
(Ch thay i sao cho nhm th b nht v pha di).

Xt chiu theo th t gim dn ln ca cc nhm th.


V d: Xt cu hnh ca aldehyd D Glyceric HOCH2 _ C*HOH _ CHO.
C mt carbon bt i v 4 nhm th chung quanh
C* l HO > CHO > CH2OH > H
HOCH2_CHOH_CHO
Cong thc chieu Fisher

Cong thc t dien

OH

*C
H

CH2OH
OH

* OH CH2OH
CH2OH

II

CHO

H
oi v tr lan 2
III

OH

* OH CH2OH

H
oi v tr lan 1

LI

CH2OH

*C

CHO

CHO

CHO

CHO

N
TT

T cng th t din chuyn v cng thc chiu Fischer (I). Cu hnh I l cu


hnh ca aldehyd D -glyceric. T (I) thay i v tr ln 1 thu c (II). i v tr
tip tc ln 2 ta c (III). Cho H l nhm th b nht v pha di. Cu hnh ca
(III) l cu hnh ca (I)
Xt chiu quay ca 3 nhm th OH, CHO, CH2OH. Ta c OH CHO CH2OH
theo chiu kim ng h. (III) c cu hnh R v suy ra (I) phi c cu hnh R.
Vy D- aldehyd glyceric l R - aldehyd glyceric .
2.2.2.3. Danh php Erythro v Threo
phn bit cc ng phn quang hc khng i quang ca cc hp cht
quang hot c 2 nguyn t carbon bt i xng ngi ta gi tn theo danh php
erythro v threo.
Dng erythro l dng trong 2 i nhm th tng t nhau c th a v
v tr che khut, cn dng threo ch c mt i nhm th tng t nhau c th v
tr che khut
V d: 2-Phenyl -2-butanol c dng ng phn erythro v threo nh sau:

45

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3_CH(Ph)_CHOH_CH3
CH3
H
H

CH3

OH

HO
Ph

Ph

R
S

CH3

CH3

HO

CH3

[] = -0,69o
25

H
Ph

Ph

CH3

[] = +30,2o
25

OH

CH3

[] = -30,2o

[] = +0,69o

25

25

CH3

2 ong phan threo

2 ong phan erythro

2.2.3. Cc ng phn quang hc khng c carbon bt i xng


C mt s hp cht trong phn t khng c carbon bt i xng, nhng do
s cn quay lm cho phn t tr thnh bt i xng nn phn t c tnh quang
hot (c ng phn quang hc). Cc hp cht thuc dy allen, diphenyl,
paracyclophan, thuc loi cht quang hot khng c carbon bt i xng.
R

R"

c
C

R'

Hp chat allen

R'''

Hp chat diphenyl

Hp chat paracyclophan

N
TT

2.3. ng phn cu dng

(CH2)n

LI

Cu dng hay cn gi l hnh th (Conformation) ca mt phn t dng


ch cc dng cu trc khng gian c th hnh thnh khi cc nhm th quay t do
chung quanh lin kt n.
Mt cht hu c c th c trnh by theo cc dng cng thc sau:
Cng thc t din
Cng thc chiu Fischer
Cng thc phi cnh
Cng thc Newman
V d: Phn t etan c th c trnh by cc dng cng thc:
H
H
H

H
H
H

H
CT t dien

H
H

H
H
H

H
CT chieu Fisher

H
H

H
CT phoi canh

46

http://elib.ntt.edu.vn/

H
H H

H
H

CT Newman

Cng thc phi cnh v cng thc Newman thng c dng bin din
cu dng cc cht hu c.
Cng thc phi cnh c m t trong khng gian 3 chiu, lin kt gia 2
nguyn t carbon hng theo ng cho t tri sang phi v xa dn ngi
quan st.
C 2 loi cng thc phi cnh l dng xen k v dng che khut.

a
b

Dng che khut

Dng xen k

LI

a,b,c l nhng nguyn t hoc nhm nguyn t phn b chung quanh


nguyn t carbon. Cng c th m t theo ng m nt (
),ng chm chm
.....
__
( )v ng nht ( ). ng m nt ch r lin kt hng v pha trc mt
phng. ng chm chm hng v pha sau mt phng. ng nt nht nm
trong mt phng.

N
TT

Dng xen k

a
C

Dng che khut

Cu dng xen k c nng lng thp hn (bn hn) cu dng che khut (km
bn). T cng thc phi cnh c th m t theo cng thc Newman bng cch nhn
phn t theo dc trc lin kt C1 C2. Ta biu din C2 b che khut bng vng
trn, cn C1 tm vng trn. Ba lin kt xut pht t mi nguyn t carbon to
nn nhng gc 120 trn mt phng giy.

a
b

C
1

CT phoi canh

c a b
b

CT Newman

aa
b
b

cc

CT Newman

Dang xen ke

a
b

C2

c b

CT phoi canh

Dang che khuat

Trong cc hp cht vng cc nguyn t khng phn b trn cng mt phng.


Chng c cc cu dng khc nhau. Phn t cyclohexan c hai loi cu dng: cu
dng gh v cu dng thuyn.

47

http://elib.ntt.edu.vn/

H
H H
H

H
H

H
H

H
H

H
H
H

Cau dang thuyen

Cau dang ghe

dng gh cc nguyn t hydro trn 2 carbon cnh nhau phn b theo cch
xen k. Cn dng thuyn cc nguyn t hydro trn 2 carbon cnh nhau phn b
theo cch che khut. V vy cu dng gh bn hn cu dng thuyn (xem phn
cycloalkan).
2.4. Tc dng sinh hc ca cc ng phn quang hc
Cc ng phn quang hc ng vai tr quan trng trong i sng t nhin
ca con ngi v th gii sinh vt. Cc cht chuyn ha, cc cht men l nhng h
thng hp cht quang hot. Thay i cc dng i quang dn n s thay i qu
trnh v c ch ca s chuyn ha.

LI

Acid Lactic tn ti (+) Lactic, (-)Lactic v L () Lactic (racemic). Chng c


cc tc dng sinh hc khc nhau. D -(+)-glucose l ng c tc dng sinh hc lm
cht tim truyn. Ngc li L -(-)-glucose hon ton khng c tnh cht ...

Bi tp

N
TT

1- Cng thc phn t mt hydrocarbon l C7H14. Bao nhiu ng phn c th c ?


2- Cng thc phn t C5H12. Bao nhiu ng phn c th c?
3- Vit cng thc cu to cc ng phn hnh hc ca cc cht sau:
a- 2-Penten ; b-2-Phenyl-2-buten ; c- 1,2-Dimethylcyclopentan.
d-1-Phenyl-1-clo-2,3,3-trimethyl-1-buten.
Cho bit danh php cu hnh ca cc ng phn .
Dng ng phn no bn hn. Gii thch.
4- C hp cht CH2Cl-CHOH-CHOH-CH2Cl.
a- Hp cht ny c bao nhiu nguyn t carbon i xng, bt i xng .
b- Hp cht c bao nhiu i quang v c loi ng phn no.
c- V cng thc t din, cng thc chiu Fischer, cng thc phi cnh v
cng thc Newman .
d- Gi tn cc ng phn theo danh php D, L; danh php R, S v
danh php Erythro -Threo .
5- V cc cu dng gh v thuyn ca cc cht sau y:
a- cis-1,2-dimethylcyclohexan

b- trans-1,2-dimethylcyclohexan.

c- cis-1,3-dimethylcyclohexan

d- trans-1,3-dimethylcyclohexan

e- cis-1,4-dimethylcyclohexan

f-trans-1,4-dimethylcyclohexan

48

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 4

KHI NIM ACID -BASE TRONG HA HU C

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cc quan nim v acid v base trong ha hu c.
2. Gii thch v so snh c mnh tng i tnh acid hoc base ca mt
s hp cht hu c.
3. Nm c khi nim acid -base lin quan n phn ng ca cc hp cht
hu c.

4. S dng khi nim acid -base ca Bronsted - Lowry v Lewis trong ho hu


c gii thch v tnh acid -base ca cc cht v c ch phn ng.

LI

Ni dung

1. Khi nim acid - base theo Bronsted -Lowry (1923)

N
TT

Acid l nhng tiu phn c khuynh hng cho proton. Base l nhng tiu
phn c khuynh hng nhn proton. V d c cht HA cho proton H+.

HA

A- + H+

Theo phng trnh trn th s phn ly to H+ l mt qu trnh thun nghch.


HA l acid v cho proton H+. A to thnh gi l base, v A nhn proton
to thnh acid HA. V vy c th gi HA l acid lin hp ca base A v A l
base lin hp ca acid HA. Trong bng 4-1 trnh by mt s acid -base lin hp.
Bng 4.1. S phn ly ca cp acid base lin hp
+
H

HA

Acid lien hp
CH3COOH
CH3OH
NH +
4

+
CH3_O_CH3
H

Proton

Base lien hp

H+
H+

CH3COO

H+
H+

CH3O

..

NH3
..
CH _O_CH
3

49

http://elib.ntt.edu.vn/

Theo bng trn khi BH+ phn ly to thnh base khng c in tch ( - )
+

BH

H + B

Kt hp c 2 trng hp ta c
+

HA + B

BH + A

Vy phn ng gia mt acid HA v mt base B l s chuyn dch proton t


acid sang base hay l phn ng proton ha. Tnh cht ca acid hoc base khng
ph thuc in tch ca tiu phn. Nh vy c nhng phn t acid khng mang
in (H2SO4, HCl, CH3COOH), c phn t acid tch in dng (NH4+, [CH3OCH3]H+),
c phn t base mang in tch m (CH3COO-, CH3O-), c phn t base khng c
in tch (NH3, CH3OCH3) .
Acid ha tan vo nc c s tng tc acid base: Nc l dung mi c tnh base.

CH3COOH + H2O
Acid
Base

H3O+ + CH3COOAcid
Base

LI

CH3COOH + HO Acid
Base

H2O + CH3COO Base


Acid

Ho tan mui ca acid hu c vo nc, c s tng tc acid -base : Nc l


dung mi c tnh acid.

Nc l mt dung mi lng tnh ph thuc vo tnh cht ca cht ha tan.

N
TT

Mt s phn ng ha hc c xc tc acid, thc cht l s tng tc acid - base.


V d: Phn ng to ether t alcol c xc tc acid l s tng tc acid (H+)
vi base (alcol) to cht trung gian khng bn trc khi hnh thnh ether.

H2SO4 + R_O_H
Acid

Base

+
R_O_H + HSO 4
H
Base
Acid

Phn ng cng hp nc vo olefin c xc tc acid cng l qu trnh tng


tc acid -base, to carbocation trung gian trc lc to thnh alcol.
H3PO4 + CH3 CH=CH2
Acid
Base

+
CH3CH_CH3 +
Acid

H2PO4
Base

Mt s phn ng c xc tc base cng c qu trnh tng tc acid base to


carbanion trung gian.
CH3_CHO + HO Base
Acid

H2O + CH2_CHO
Base (carbanion)
Acid

Ch : Mt acid rt mnh th base lin hp ca n l mt base rt yu.


Mt acid rt yu th base lin hp ca n l mt base rt mnh.
50

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

CH2
+

BH

Acid rt yu

Base rt mnh

Acid rt yu
-

Base rt mnh

HO , CH3O l nhng base mnh


H2O, CH3OH l nhng acid yu

2. Khi nim acid - base theo Lewis (1923)


Base l phn t c kh nng cung cp cp in t (c cp in t khng lin
kt). Acid l phn t c nguyn t m in t lp ngoi cng cha y (c
kh nng kt hp vi cp in t ca base).
Cc cht sau y l nhng base Lewis:

..

R_O_R

..
..
..
; R_NH2 ; R_OH ; NH3 ; HO- ; RO -

Cc cht sau y l acid Lewis:

LI

+
BF3 , AlCl3 , FeCl3 , ZnCl2 , SO3 ,NH4

Acid Lewis c kh nng to lin kt cng tr (lin kt phi tr cng l mt


dng ca lin kt cng tr) vi cc base Lewis nh H2O, R2O, NH3 .

..H ..F
N :..
B: F
H: ..

..F
..B: F

N
TT

..H
N:
H : ..

H F

F
Acid Lewis

Base Lewis

3. Hng s cn bng acid - base


Acid phn ly trong nc. Cc ion b hydrat ha (solvat ha)

HA

H+(nc) + A- (nc)

H+ + A- hay HA( nc )

S solvat ha H + (nc) v A - (nc) c th minh ha:


H2O

+
O

H
+
H3O (H2O)n

OH2

OH2

A-

O
H

H O
A-(H2O)n

H
O
H

51

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 4.2. Gi tr pKa ca mt s cht hu c


Hp chat

Acid lien hp

pKa

+ OH
CH3CONH2

CH3 C NH2
+
H3O
+
CH3OH2
+
(CH3CH2)2 OH
+ OH

H2O
CH3OH
(CH3CH2)2 O
CH3COOH

CH3 C OH
+ OH

00
-1.7
-2.2
-3.6
-6.0

CH3 C OC2H5

-6.5

CH3CHO

CH3 C H
+ OH

-8.0

CH3COCl

CH3 C Cl
+
CH3 C NH

CH3COOC2H5

CH3CN

Hng s cn bng ca phn ng:


K

-10.7

H+(nc) + A-(nc)
[H+][A-]

HA( nc )

-9.0

LI

+ OH

N
TT

Ka =

[HA]

Ka > 1 thuc nhng acid mnh


Ka < 10-4 thuc nhng acid yu
Gi tr Ka rt b thuc nhng acid rt yu
S dng i lng pKa = -logKa nh gi mnh yu ca acid
pKa cng b th acid cng mnh v ngc li
pKa < -1 thuc acid mnh .
pKa > 3 thuc acid yu.
Tng t ta c hng s cn bng ca base.

B + H2O
Kb =

Kb

BH + + HO-

[ BH +][HO-] v [H2O] = 55,5 M


[B]

S dng i lng pKb = - logKb nh gi mnh ca base.


Kb cng ln th tnh base cng yu
pKb cng ln th tnh base cng mnh v ngc li
52

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 4.3. nh hng ca cc hiu ng n tnh acid


Acid

CH3COOH
FCH2COOH
F3CCOOH
ClCH2COOH
Cl2CHCOOH

Ka ,M

pKa

1,8.10-5
2,6.10-3

4,74
2,59

0,59

0,23

1,4.10-3
5,5.10-2

2,86
1,26
0,64

0,23

Cl3CCOOH

BrCH2COOH

1,3.10-3
6,7.10-4

2,90

HOCH2COOH

1,5.10-4
2,9.10-4

3,83

ICH2COOH

CH3OCH2COOH
CH2=CHCH2COOH
HC CCH2COOH

3,54

4,5.10-5
4,8.10-4

4,35

1,3.10-5
3,4.10-3
4,9.10-5

4,87

3,32

CH3CH2COOH
NCCH2COOH

3,18

4,31

LI

C6H5CH3COOH

2,46

N
TT

Ch : Tnh acid v tnh base ca mt cht l mi quan h bin chng. Mt


cht c tnh acid mnh th n l mt base yu. Mt cht c tnh base mnh th n
l mt acid yu. Ether ethylic C2H5OC2H5 l mt base yu, v vy n ch tc dng
vi mt s acid mnh .

..
CH3CH2OCH2CH3 + H+

CH3CH2OCH2CH3
H

4. Yu t nh hng n tnh acid -base ca cht hu c


Cu trc in t ca phn t nh hng n tnh acid -base
Cc nguyn t, nhm nguyn t gy nh hng cm ng, nh hng lin
hp, nh hng siu lin hp c nh hng n tnh acid -base.
Hiu ng - I, - C lm cho tnh acid ca mt cht tng (tnh base gim).
Hiu ng + I, + C lm cho tnh acid ca mt cht gim (tnh base tng).
Cc s liu ghi trong bng 4-3 chng t iu .

Bi tp
1- Vit cng thc ca cc base lin hp ca cc acid sau:
C6H5COOH, C6H5CH2COOH, CH3CH2NO2, C6H5OH, (CH3)3NH+
2- Vit cng thc cc acid lin hp ca cc base sau:
NH3, C6H5NH2, CH3OCH3, CH3COCH3, HCC-, RO3- V sao AlCl3, ZnCl2, NH4+, BF3 l nhng acid.
53

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 5

CC LOI PHN NG TRONG HA HU C v


KHI NIM V C CH PHN NG

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cc c ch phn ng thng gp trong ha hu c.
2. Vit v gii thch c cc c ch phn ng: th (S), cng hp (A), tch loi (E)
Ni dung

C nhiu phng php phn loi phn ng trong ha hu c. Trong gio


trnh ny cc phn ng c phn loi theo hng phn ng. C cc loi phn
ng nh sau:

LI

1. Cc loi phn ng trong ha hu c


1.1. Phn ng th (Substitution)

Phn ng th (k hiu S) l phn ng trong mt nguyn t hay nhm nguyn


t trong phn t c thay th bng mt nguyn t hay nhm nguyn t khc.

N
TT

R_I + CN- R_CN + IR_Li + H2O


R_H
Tng qut:
R_A + Y

+ LiOH

R_Y

+A

A l nhm b th (nhm i ra) A = I-, Li+ , ...


Y l nhm th ( nhm i vo) Y = CN-, H+
Trong ha hu c tn gi ca mt s phn ng c lit k trong bng 5-1.
Bng 5.1. Tn gi mt s phn ng th
RA+Y
Nhom the Y

RY+A
San pham the R_Y
Ten phan ng
R_X

Phan ng halogen hoa

NO2

R_NO2

Phan ng nitro hoa

SO3H

R_SO3H

Phan ng sulfonic hoa.

Halogen X

R'
Ar
R'CO
CHO
N=N_Ar
R'COO

R_R'
R_Ar

Phan ng alkyl koa


Phan ng aryl hoa

R'CO_R
R_CHO

Phan ng acyl hoa

R_N=N_Ar
R'COO_R

Phan ng azo hoa

54

http://elib.ntt.edu.vn/

Phan ng formyl hoa


Phan ng ester hoa

Mt s phn ng th c km theo s loi nc, alcol, amoniac ...cn gi l


phn ng ngng t. V d:
R_CHO

+ CH3COC6H5

R_CH=NR' + H2O

RCOOC2H5 + CH3COC6H5 RCOCH2CO C6H5 + C2H5OH


Tu theo c ch phn ng v tc nhn phn ng, phn ng th cn chia
thnh cc loi phn ng th khc nhau:

Phn ng th i nhn.
Phn ng th gc t do.
Phn ng th i in t.
1.1.1. Phn ng th i nhn SN
-

R-A + Y

R-Y + A

CH3OH + Cl-

1.1.2. Phn ng th gc t do SR

V d:

CH3Cl

+ HO-

LI

Y- gi l tc nhn i nhn

R-A + R .

R-R + A

N
TT

R l gc t do (nhng gc c mt in t)
V d: SO2Cl2 + C6H5 C6H5Cl + SO2Cl
1.1.3. Phn ng th i in t SE

R _ A + E+

R_ E

+ A+

E+ l tc nhn i in t
+
V d: Ar _ H + NO2 Ar _ NO2 + H+

Trong phn c ch phn ng s cp v cc qu trnh xy ra phn ng th.


1.2. Phn ng cng hp (Addition)
Phn ng cng hp (k hiu Ad) l phn ng trong hai phn t (hoc ion)
kt hp vi nhau thnh mt phn t (hoc ion) cht mi.
Phn ng thng xy ra trong cc hp cht c ni i, ni ba:
C=C, CC, C=O, C=NH, CN.
Phn ng cng hp xy ra c s thay i trng thi lai ha ca nguyn t carbon.
HCCH + HCl
R_CH=CH2 + Br2

H2C=CHCl: Carbon trng thi sp thnh sp2

R_CHBr_CH2Br: Carbon trng thi sp thnh sp3

55

http://elib.ntt.edu.vn/

Ty theo cu to cht phn ng, ngi ta chia phn ng cng hp thnh cc loi:

Phn ng cng hp i in t P (AdE , AE )


Phn ng cng hp i nhn P (AdN , AN)
Phn ng cng hp gc P (AdR , AR )
1.2.1. Phn ng cng hp i in t (AdE , AE)
R_CH=CH2 + H2O

R_CHOH_CH3

1.2.2. Phn ng cng hp i nhn (AdN , AN )


R_CH=O

+ HCN

R_CH(CN)_OH

1.2.3. Phn ng cng hp gc (AdR , AR )


.
+ Cl

Cl

Cl

+ Cl2

Cl
.
+ Cl
Cl

Phn ng cng gc c nh sng lm xc tc l phn ng dy chuyn.

1.3. Phn ng tch loi (Elimination)

LI

Phn ng cng hp hydro vo lin kt i, ta cn c th gi l phn ng


hydro ha hay phn ng kh.

N
TT

Phn ng tch loi (k hiu E) l phn ng m 2 nguyn t hay nhm


nguyn t tch ra khi phn t v khng c nguyn t hay nhm nguyn t no
thay th.
Phn ng xy ra c s thay i trng thi lai ha ca nguyn t carbon.
H_CH2_CH2_OH CH2=CH2 + H2O: Carbon trng thi sp thnh sp2.
Br_CH2_CH2_Br + Zn CH2=CH2 + ZnBr2: Carbon trng thi sp thnh sp2
1.4. Phn ng chuyn v (Rearrangement)
Trong cc loi phn ng k trn c lc c th xy ra s chuyn v lm
chuyn ch mt nguyn t hay nhm nguyn t no trong phn t. Phn ng
xy ra c s chuyn i v tr trong phn t gi l phn ng chuyn v.

R
R C CH2 X
-XR

Chuyen v tr
.R. +
+
R C CH2
R C CH2 R
R
R

Mt s phn ng th, tch loi, cng hp c th xem l phn ng oxy ha kh. V trong qu trnh phn ng c s thay i s oxy ha ca mt hay nhiu
nguyn t trong phn t. Cc phn ng c s tng v gim s oxy ha (hay s
nhng v thu in t) gi l phn ng oxy -ha kh.

56

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Khi nim v c ch phn ng


Phng trnh ha hc thng thng ch trnh by cc cht u v cui ca
h phn ng m khng cho bit qu trnh ha hc c thc hin bng cch no
v tin trnh din bin ca phn ng.
C ch phn ng ha hc l con ng chi tit m h cc cht phn ng phi
i qua to ra sn phm. Cc qu trnh phn nh cc bc c bn ca phn ng,
s ct t lin kt, s hnh thnh lin kt mi, hnh thnh cht trung gian v
phc hot ng (trng thi chuyn tip); tin trnh lp th, s solvat ha ...
2.1. Ct t lin kt v hnh thnh cc tiu phn phn ng
Mt lin kt c th b ct t theo kiu d ly hoc ng ly.
V d c lin kt cng ha tr gia hai nguyn t hoc hai nhm nguyn t
A v B:
2.1.1. S ct t d ly
Khi lin kt b ct t, cp in t lin kt thuc A hoc B

A+ + B-

.B
A__
.

A- + B +

LI

hoac

.
A__
.B
A+ v B- l cc ion.

N
TT

Nu tiu phn to thnh A+ hoc B+ l R+ th tiu phn gi l


carbocation.
Nu tiu phn B - hoc A - l R - th tiu phn gi l carbanion.
Carbocation v carbanion l nhng tiu phn ng vai tr quan trng trong
cc phn ng th, cng hp v tch loi.
2.1.2. S ct t ng ly

Khi lin kt b ct t, cp in t c phn i. Trn mi tiu phn mang


mt in t t do. Cc tiu phn gi l gc t do.

.B
A__
.
.
CH3-CH2

.
.
A + B

.
CH2=CH-CH2

la cac goc t do

Cc gc t do tham gia cc phn ng theo c ch gc.


2.1.3. Cu to v tnh cht tiu phn to thnh khi ct t lin kt

Carbocation
Carbocation (k hiu R+) l nhng cation m trung tm in tch dng
nguyn t carbon (trn orbital p khng c electron - orbital trng).
Carbocation c to thnh khi ct t d ly lin kt cng tr hoc khi cng
hp proton H+ vo ni i, ni ba.
57

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3CH=CH2

CH3CH_CH
+

Carbocation c cu trc phng. Ba lin kt ca carbon C+ nm trong mt


mt phng. Orbital trng (khng c in t) c trc i xng thng gc vi mt
phng .
Carbanion

Carbanion (k hiu R) l nhng anion m in tch m (2 in t) tp trung


ch yu nguyn t carbon (trn orbital p c 2 in t). Carbanion c to
thnh khi ct t d ly lin kt cng ha tr .
-CH2CHO + H2O

H_CH2CHO + HO-

Carbanion c cu trc hnh thp, tm l nguyn t carbon v 4 nh l 3


nhm th v cp in t.
Gc t do

LI

Gc t do (k hiu R) l nhng tiu phn c cha 1 in t t do (khng cp


i) nguyn t carbon (trn orbital p c 1 in t). Gc t do c to thnh do
s ct t ng ly lin kt cng tr di tc dng ca nh sng hoc nhit. Gc t
do c cu trc phng. Ba lin kt ca carbon C . nm trong mt mt phng.
Orbital p cha mt in t thng gc vi mt phng . Hnh 5.1 minh ho trng
thi khng gian ca carbocation, carbanion v gc t do.

CH3

CH3CHCH3

N
TT

CH3CHCH3

CH3

Cau truc phang cua carbocation


orbital p khong co eletron

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3CHCH3

CH3

Cau truc hnh thap cua carbanion


orbital p vi 2 electron

CH3

Cau truc phang cua goc t do


orbital p vi 1 elctron

Hnh 5.1. Cu trc khng gian ca carbocation, carbanion v gc t do.

Carben

Carben k hiu RR'C: l tiu phn c 2 in t khng lin kt lp ngoi


cng ca nguyn t carbon .
V d: H2C: , Cl2C: , CH2=CHCH:

Nu 2 in t phn phi trn 2 orbital p, carben dng lng gc. Nu 2 in


t cng phn phi trn mt orbital p, trn carbon c mt orbital p trng khng c
in t. Carben c dng mt ion dng ng vai tr mt tc nhn i in t .

58

http://elib.ntt.edu.vn/

Ion dng

Lng goc

orbital trong

orbital sp2

H
Hnh 5.2. Cu trc ca carben H2+C: v lng gc CH2

bn ca cc tiu phn

bn ca cc tiu phn ph thuc vo cu trc in t. Mt in tch


trn carbocation v carbanion cng gim th nng lng ca chng cng thp v
chng cng bn (d tn ti trong cc qu trnh phn ng).
Cc hiu ng electron I, C v H lm gim mt in tch c nh hng
quyt nh n bn vng ca cc tiu phn.
+

Carbocation bn vng kh in tch dng c gii ta. Cc hiu ng +I v


C c tc dng lm cho carbocation bn vng hn.
V d: CH3+ < CH3CH2+ < (CH3)2CH+ < (CH3)3C+ do hiu ng +I ca CH3.

CH3+ < C6H5CH2+< (C6H5)2CH+ < (C6H5)3C+ do hiu ng +C ca C6H5

LI

Carbanion bn vng khi c cc nhm ht in t . Hiu ng -I v -C lm


tng bn ca carbanion.

V d: CH3 < (CF3)2CH- < (C6H5)2CH

CH3 CH2CH2- < CH2 = CH CH2 < (CH2=CH)2CH

N
TT

Cc gc t do km bn v c kh nng phn ng cao. Cc nhm alkyl, aryl


lm tng bn. Gc phenyl C6H5 - c kh nng c hiu ng +C hoc -C
V d: CH3. < CH3CH2. < (CH3)2CH. < (CH3)3C

CH3. < C6H5CH2. < (C6H5)2CH. < (C6H5)3C.


Cc nhm th c hiu ng I , C v H v tr para trong gc p-X-C6H4CH2.
lm cho bn ca gc tng ln.
2.2. Tc phn ng

Tc v ca phn ng A + B C c th c th hin qua phng trnh .


v = k [A].[B] = k c

Trong : c = [A].[B]
k l hng s tc phn ng .

[A],[B] l nng ca cc cht A v B .


Theo phng trnh Arrhenius ta c .

k = P.Z .e

EA
RT

59

http://elib.ntt.edu.vn/

Theo th k t l thun vi s va chm Z. Nhng khng phi tt c cc va chm


u dn n phn ng ha hc. V vy cn c mt nng lng ti thiu EA gi l nng
lng hot ha a cc phn t n " trng thi kch thch " lm cho cc phn t
thnh cc tiu phn giu nng lng (carbocation, carbanion, gc t do).
xy ra phn ng, s cc tiu phn c nng lng ti thiu bng nng
lng hot ha EA c xc nh bi nh lut phn b nng lng Boltzmann.
Kt qu l tc phn ng ph thuc mnh vo nhit T. Theo phng trnh
trn, khi nhit tng ln khong 10oC th tc cc phn ng ha hc tng ln
gp 2 n 3 ln.
Khi cc tiu phn nng lng cn thit th ch c nhng va chm ca cc
tiu phn nhng v tr khng gian thch hp mi lm cho phn ng xy ra. Tr
s k thc nghim thng nh hn rt nhiu so vi gi tr tnh ton c t EA, T
v Z. Gi tr k l thuyt v k thc nghim khc nhau bi mt i lng P. i
lng P c gi l h s khng gian hay l h s xc sut .
Khi nghin cu v c ch phn ng, tc phn ng cn c tnh ton theo
l thuyt phc cht hot ng (hay cn gi l trng thi chuyn tip) gii thch
cc trng thi ng hc ca phn ng.

N
TT

LI

L thuyt ny gi thit rng trn bc ng n sn phm cui cng, cc


phn t tham gia phn ng hp li vi nhau thnh mt phc cht hot ng (hay
l trng thi chuyn tip). Trng thi chuyn tip c c trng bng mt cc i
nng lng (im A trong hnh 5-3a) ca cc phn t tham gia phn ng. Phc
cht hot ng khng phi l mt cht trung gian v n khng c cc tiu nng
lng. Cc tiu nng lng ca cht trung gian trnh by trn hnh
5-3b (im B).

Nang lng hoat hoaEA

A1 Phc chat hoat ong A1

E
EA1

A2 Phc chat hoat ong A2


EA1

Chat trung gian B

Chat ban au

Tin trnh phn ng

AH
Chat cuoi

Tin trnh phn ng

(a)

(b)

Hnh 5.3. Gin nng lng v tin trnh phn ng

C th xem nng lng hot ha EA tng ng vi entanpi hot ha H.


Mc trt t khng gian trng thi chuyn tip c c trng bi i lng
Entropi S hot ha. Gi tr S hot ho ca trng thi chuyn tip cng m s
phn nh mc cc cht phn ng tng tc a phn t hay n phn t. Bit
gi tr S v H tc l bit c tin trnh v c ch phn ng xy ra.

60

http://elib.ntt.edu.vn/

Thc t khng phi nng lng hot ha EA m l nng lng t do F hot


ha mi l yu t quyt nh chuyn phn t t trng thi u ln trng thi
chuyn tip .
F = H - T S
2.3. C ch phn ng th
2.3.1. C ch phn ng th i nhn

Phn ng th i nhn xy ra theo 2 c ch chnh.


C ch lng phn t SN2 v c ch n phn t SN1.
C ch SN2

C ch lng phn t SN2 th hin trong phng trnh tc phn ng c


nng ca 2 cht phn ng. Phn ng xy ra mt giai on v c trng thi
chuyn tip gia cht phn ng v tc nhn i nhn Y -.
V d: CH3Cl + HO- CH3OH + Cl-

Phng trnh tc phn ng: v = k [CH3Cl] [HO-]

LI

Trng thi chuyn tip:

Cl

HO

N
TT

HO -

H
H

Tac nhan ai nhan

Chat phan ng

Cl

HO

H + Cl

C
H

San pham cuoi

Trang thai chuyen tiep

trng thi chuyn tip lin kt c sp b ct t v lin kt mi sp to


thnh. Tc nhn i nhn HO - (tng qut Y -) tn cng vo carbon t pha sau ca
Cl (nhm i ra X) Sn phm ca phn ng c thay i cu hnh. Nu cht phn
ng ban u c cu hnh R th sn phm phn ng s c cu hnh S v ngc li.

C ch SN1

Xy ra theo 2 giai on. Giai on chm l giai on quyt nh tc


phn ng. Trong phng trnh tc phn ng ch c nng ca cht phn
ng. Giai on chm quyt nh tc phn ng l giai on to ra carbocation
trung gian R+.
V d: HO- + (CH3)3C_Br

(CH3)3C_OH + Br-

v = k [(CH3)3C_Br]

Phng trnh tc phn ng:


Giai on chm: (CH3)3C_Br

(CH3)3C+

Br -

Giai on nhanh: (CH3)3C+ + HO - (CH3)3C_OH

61

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng xy ra theo c ch SN1 c s racemic ha. C s racemic ha v


carbocation R+ to ra giai on chm c cu trc phng v tc nhn i nhn
HO tn cng vo carbon v 2 pha ca mt phng vi kh nng nh nhau. V vy
c 2 sn phm vi cu hnh ngc nhau c to thnh v c s racemic ha.
C th minh ha qu trnh lp th nh sau:
HO HO C

HO -

CH3

CH3

CH3

C+

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

OH

CH3
San pham cuoi

Carbocation

San pham cuoi

Phn ng xy ra theo c ch SN1, c carbocation R hnh thnh nn kh


nng c s chuyn v v to thnh sn ph l th hoc tch loi (xem thm
phn alcol).

Cc tc nhn i nhn Y trong phn th i nhn c th l anion (HO-, Cl-,


Br -, I-), carbanion (-CH2CHO ...), cc tiu phn c cp in t lin kt (anion
CH3O- ..), hoc cc phn t c cp in t khng lin kt (NH3...)

LI

Ch : Tnh base ca Y- cng mnh th tnh i nhn ca Y- cng mnh.

Ngc li tnh i nhn ca Y- mnh khng nht thit n l mt base mnh.

V d: HO l mt base mnh ng thi HO cng l mt tc nhn i nhn mnh.

Ngc li ion I l mt base rt yu nhng n l mt tc nhn i nhn mnh.

N
TT

C ch phn ng th SN1 xy ra c tnh cht ion gia tc nhn i nhn Y- v


carbocation R+ (hnh thnh giai on chm).
Phn ng th nhm X trong phn t R _X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn
trc tip vi carbon bc nht RCH2 _ X phn ng ch yu xy ra theo c ch SN2
RCH2_X

+ HO-

RCH2_OH + X-: c ch SN2.

Phn ng th nhm X trong phn t R X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn


trc tip vi carbon bc ba (R)3C X phn ng ch yu xy ra theo c ch SN1
(R)3C_X + HO-
(R)3C_OH + X- c ch SN1
Phn ng th nhm X trong phn t R _X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn
trc tip vi carbon bc hai (R)2CH_X phn ng xy ra theo c ch SN1 hoc SN1
ph thuc vo cc yu t cu trc hoc dung mi.
(R)2CH _ X

+ HO-

(R)2CH_OH + X- c ch SN1 hoc SN2

Dung mi c nh hng n c ch phn ng. Dung mi phn cc lm cho


phn ng u tin xy ra theo c ch SN1. Dung mi khng hoc t phn cc lm
cho phn ng u tin xy ra theo c ch SN2.

62

http://elib.ntt.edu.vn/

2.3.2. C ch phn ng th i in t SE

Phn ng th i in t ch yu xy ra cc hp cht ca hydrocarbon thm


v d vng thm (xem thm phn hydrocarbon thm v d vng). Tc nhn i
in t Y + l nhng tc nhn mang in tch dng (+NO2, Br+) hoc phn t
thiu in t (SO3, CO2...). Cht phn ng l nhng hp cht vng c cu trc
thm Ar -H (ph hp vi cng thc Huckel) .
H
E+

Phc

Phc

+ E
Chat trung gian
Chat phan ng
H

San pham

Tien trnh phan ng

LI

trnh
inin
HnhHnh
5-4. 5.4:
CacCc
quaqu
trnh
cuaca
phaphn
n ngng
the th
ai ie
t t

Phn ng th i in t xy ra qua nhiu giai on.

Giai on tng tc gia E+ v Ar -H to phc .


Giai on chuyn phc hnh thnh phc .

N
TT

Giai on to sn phm cui cng.

Thc t trong phn ng th i in t thng c vai tr ca xc tc (xem


phn hydrocarbon thm).

+ E+

H
E+

H
+

Phc

E
Phc

H
E

E
+ H+
San pham

T cht phn ng ban u n sn phm cui tri qua s hnh thnh cc


phc hot ng (trng thi chuyn tip ng vi cc cc i nng lng trn gin
nng lng (hnh 5-4).
2.3.3. C ch phn ng th gc t do SR

Phn ng th theo c ch gc l phn ng dy chuyn c ba giai on:


Giai on khi mo.
Giai on pht trin mch v to sn phm.
Giai on tt mch v kt thc phn ng .

63

http://elib.ntt.edu.vn/

V d: Phn ng clor ha alkan xy ra nh sau .

Giai on khi mo:

Cl_Cl

Giai on pht trin mch:

R_H + Cl. R. + HCl


tip tc...............................

Cl. + Cl.

Giai on tt mch v kt thc phn ng: R. + R. R _ R


Cl. + Cl. CL - CL
Giai on quyt nh tc phn ng l giai on pht trin mch .
Gc t do c cu trc phng, phn t Cl2 tn cng t 2 pha ca mt phng
(tng t c ch th SN1) v vy sn phm phn ng dn n s racemic ha.
2.4. C ch phn ng cng hp (k hiu Ad)
2.4.1. C ch phn ng cng hp i in t AdE

Phn ng cng hp xy ra gi phn t E _Y v cht phn ng c lin kt i


C =C v lin kt ba C C l phn ng cng hp i in t c cc giai on:

Giai on to tc nhn i in t E+ v anion Y - t phn t E Y

LI

Tng tc ca E+ vi cht phn ng c ni i, ba to thnh carbocation R+


Tng tc gia carbocation R+ v Y- v to thnh sn phm cng hp.

N
TT

Tng tc ca E+ vi cht phn ng c ni i, ba to thnh carbocation R+ xy


ra chm nn n l giai on quyt nh tc phn ng.
V d: Phn ng cng hp ca HBr vo propylen CH3CH=CH2 xy ra nh sau:

H_Br

+ Br-

H+

+ H+

CH3

CH

CH2

CH3

+
CH

CH3

CH2

CH3 + Br +
CH2 + Br -

Cham

H+ l tc nhn i in t E +; Br l Y -.

CH3

+
CH

CH3

+
CH2

CH3

CHBr

CH3

CH2

CH3
CH2

CH3
CH2Br

hoac CH3

CH

H
+

CH2

Nhanh

Carbocation to thnh l vng tam gic cu to phng. Mt in tch


dng trn hai nguyn t carbon l nh nhau. Y - (Br-) tn cng v hai pha ca
mt phng vi xc sut nh nhau. V vy cng lc hai sn phm cng hp c
to thnh. Gii thch iu theo s di y:
H

CH3

CH
Br

CH2

CH3

CH

H
+

Br Br

CH2

Br -

64

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

CH
H

CH2

Dung mi v cu to phn t E _Y c nh hng quyt nh n s hnh


thnh tc nhn i in t E+.
2.4.2. C ch phn ng cng hp i nhn

Phn ng cng hp i nhn thng xy ra gia tc nhn i nhn Y - vi cc


hp cht c ni i C =O, C=N_ ....
Phn ng c cc giai on nh sau:
S tng tc gia tc nhn i nhn Y - vo trung tm mang in tch dng
ca carbon trong nhm carbonyl ( C=O +C O) to thnh ion mang
in tch m trn oxy.

RCHY_O-

RCH=O + Y-

Ion m to thnh s kt hp ion dng (H ) to thnh sn phm cui cng.


+

RCHY_O- + H+ RCHY_OH

Nhiu hp cht c cha nhm chc carbonyl tham gia phn ng cng hp i
nhn v ng thi km theo s tch loi. C th xem loi phn ng ny nh l
mt loi phn ng th hoc phn ng cng v tch''
+ Y-

R C

+ X-

R C

LI

N
TT

in tch dng trn nguyn t carbon ca C =O cng ln th kh nng


phn ng cng cao. Thay X bng nhm th c nh hng in t th kh nng
phn ng thay i.
O

R C Cl >

R C

O
.. C R'

> R C O.. H > R C O.. R' > R C O


-

2.5. C ch phn ng tch loi (k hiu E)

Phn ng tch loi to lin kt i xy ra theo 2 c ch: c ch lng phn


t E2 v c ch n phn t E1.
2.5.1. C ch tch loi E2

Phn ng xy ra theo cc giai on.


Tng tc gia mt base mnh vi cht phn ng hnh thnh trng thi
chuyn tip.
S tch loi xy ra v to sn phm c lin kt i.
Tng qut:
Y- +
Base manh

H C

Chat phan ng

Y H C

Trang thai chuyen tiep

YH + C

C + X-

San pham

65

http://elib.ntt.edu.vn/

V d: Phn ng tch loi HBr t ethylbromid di tc dng ca C2H5O l


mt base mnh to thnh ethylen c c ch nh sau:
H
CH3
C2H5O -

Br

CH3

Br

CH3
+
C2H5OH

H
H

C2H5O
Trang thai chuyen tiep

H
+
H

Br -

iu kin v ha lp th cho c ch E2 xy ra khi 4 trung tm phn ng


(H C C Br) trn mt mt phng. H v Br v tr trans vi nhau (v tr anti).
Minh ha c ch theo cch biu din hnh chiu Newman:
Br

H
H

+ C2H5O -

CH3

Br

H
H

2.5.2. C ch tch loi E1

- C2H5OH

C H

Phn ng xy ra theo 2 giai on.

- Br -

LI

CH3

CH3

Cht phn ng to carbocation R+ l giai on chm.

Tng qut:

N
TT

Tch H+ v to ni i l giai on nhanh.

H C

H C

Chat phan ng
H C

C+

+ X-

Cham

+ H+

Nhanh

Carbocation

C+

C C
San pham

Carbocation

V d: Tch HBr khi 2-Brom-2,3-dimethylbutan .


CH3CH3
H C C Br
CH3 CH3

- Br -

CH3 CH3
H C C+
- H+
CH3 CH3

CH3
CH3

CH3
CH3

Carbocation

Cc phn ng c s cnh tranh ln nhau. Khi tin hnh phn ng th


thng km theo phn ng tch loi. Cc iu kin nh dung mi, nng , nhit
c nh hng ng k n c ch phn ng.

66

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 6

CC PHNG PHP HA HC V VT L
XC NH CU TO CHT HU C

Mc tiu hc tp
1. Hiu v bit cch s dng cc phng php ha hc v vt l xc nh
cu trc ca phn t
2. ng dng ca quang ph t ngoi, hng ngoi v cng hng t ht nhn
trong vic xc nh cu trc phn t.

Ni dung

N
TT

1. Phng php ha hc

LI

Mt cht hu c c ng dng trong thc t phi bo m tinh khit,


phi tha mn v thnh phn cc nguyn t ha hc v cng thc cu to. Xc
nh cng thc cu to ca mt cht hu c tch/chit c t ngun gc thin
nhin hay tng hp c l cng vic rt cn thit v quan trng trong ha hu
c. C th xc nh cu to cht hu c bng phng php ha hc hay vt l.

ng dng phng php php ha hc xc nh cng thc phn t v


nhm chc ha hc bng cc phn ng c trng.
1.1. nh tnh v nh lng nguyn t

nh tnh v nh lng cc cht hu c l xc nh s hin din cc nguyn


t v thnh phn nh lng ca cc nguyn t trong mt cht hu c.
1.1.1. nh tnh cc nguyn t v nhm chc

xc nh s c mt cc nguyn t c trong cht hu c, thng tin hnh


v c ha, ngha l chuyn cc nguyn t v dng ion v dng cc phn ng nh
tnh xc nh cc ion .
V d: V c ha hp cht hu c th carbon s chuyn thnh CO2 hoc CO32-,
nguyn t halogen (X ) chuyn thnh X -, nguyn t N chuyn thnh CN - ...
Dng cc phn ng nh tnh c trng xc nh cc ion CO32-, ion X-, ion CN-.
nh tnh cc nhm chc bng cc phn ng c trng. V d: Chc OH
alcol tc dng vi natri c hydro thot ra. Chc aldehyd cho phn ng trng
gng vi thuc th Tollens...
Ngy nay c cc phng php vt l xc nh cc nhm chc mt cch
nhanh chng v chnh xc.
67

http://elib.ntt.edu.vn/

1.1.2. nh lng cc nguyn t

Xc nh thnh phn phn trm v khi lng cc nguyn t trong cht hu


c theo 2 phng php ch yu sau:
Phng php Dumas

nh lng cc nguyn t C, H, N, S v halogen c trong cc cht hu c.


Nguyn tc: t chy cht hu c bng mt lung kh oxy. Cc nguyn t
chuyn thnh CO2, H2O, N2, SO2, X2. Hp thu cc kh sinh ra vo cc cht thch
hp. Xc nh khi lng cc kh v suy ra thnh phn phn trm cc nguyn
t c trong hp cht hu c. Ngy nay c cc my mc tinh vi nh lng chnh
xc cc nguyn t.

Phng php Kjendall

ng dng phng php Kjendall nh lng nguyn t nit c trong cc


cht hu c. Phng php ny rt ph bin xc nh nit trong cc cht amin
v acid amin. Nguyn tc ca phng php Kjendall l chuyn nit v dng NH3
hay NH4+ sau dng phng php chun xc nh hm lng NH3 hay NH4+
v suy ra thnh phn phn trm ca nit c trong cht hu c.

LI

2. Phng php vt l

N
TT

2.1. Cc tiu chun vt l

ng dng cc phng php vt l xc nh cc tiu chun v tinh


khit v xc nh cc nhm chc, cc lin kt c trong hp cht hu c.

2.1.1. Nhit nng chy v nhit si

Nhit nng chy

Cc cht hu c dng rn tinh khit c nhit nng chy xc nh. Nhit


nng chy ca mt cht l nhit m tng rn v tng lng nng chy ca
cht trng thi cn bng vi nhau. Nhit m tt c cc tinh th u nng
chy c coi l im kt thc ca khong nhit nng chy.
Nhit si

Cht hu c lng tinh khit c c trng bng nhit si. Nhit si


ca mt cht l nhit m ti cht lng bin thnh hi. Tng lng v tng
hi trng thi cn bng. Nhit si ca cht lng ph thuc vo p sut. Cht
lng tinh khit lun c nhit si xc nh.
Nhit nng chy, nhit si l nhng tiu chun xc nh tinh khit
ca cht rn hoc cht lng.
2.1.2. Ch s khc x

Ch s khc x l mt tiu chun nh gi tinh khit ca cht lng.


Theo nh lut Snellius, nu nh sng n sc b khc x ti b mt ranh gii
gia hai mi trng ta c:
68

http://elib.ntt.edu.vn/

n=

Moi trng 1

Moi trng 2

sin
sin

= C1
C2

C1 va C2 la toc o ang sang trong moi trng 1 va 2

Thng ngi ta ly khng kh lm mi trng so snh. Ch s khc x ph


thuc vo nng , nhit v bc sng ca nh sng.
2.2. Cc phng php sc k

S dng cc phng php sc k tch ring cc cht trong hn hp v cn


dng phng php sc k xc nh tinh khit ca mt cht.
Sc k l mt phng php vt l dng tch cc thnh phn ra khi hn
hp bng cch phn b chng thnh 2 pha: mt pha c b mt rng gi l pha c
nh v pha kia l mt cht lng hoc cht kh gi l pha di ng, di chuyn i
qua pha c nh. C 2 loi sc k: sc k lng v sc k kh.

2.2.1. Sc k lng

LI

Sc k lng l phng php sc k dng cht lng lm pha di ng. Trong


sc k lng c cc k thut:

Sc k giy: Pha tnh (pha c nh) l giy.

N
TT

Sc k lp mng: Pha tnh l mt lp mng cht hp ph c trng bng


phng v u n trn mt tm knh hoc kim loi.
Sc k ct: Pha tnh l cht rn c nhi thnh ct. Trong k thut sc
k ct, ty theo bn cht ca cht rn lm ct cn c chia thnh:
+ Ct c in: Ct n gin vi cht hp ph thng thng v c hoc hu c.

Ct trao i ion: Ct l cht trao i ion m (anion) hoc dng (cation).


+ Ct gel hoc lc gel (gel filtration) : Pha c nh l mt loi gel tng hp
c l xp xc nh dng lc cc cht c kch thc phn t khc nhau.
Sc k lng cao p (high pressure liquid chromatography) cn gi l sc k lng
hiu nng cao HPLC (high performance liquid chromatography).
2.2.1. Sc k kh

Sc k kh l phng php sc k dng cht kh lm pha di ng. Da vo


pha c nh, cn chia ra:
Sc k kh -rn: Pha c nh l cht rn.
Sc k kh -lng: Pha c nh l cht lng.

69

http://elib.ntt.edu.vn/

2.3. Cc phng php ph

Khi mt cht hu c hp th nng lng bc x in t th phn t c th


tri qua nhiu dng kch thch. Cc kch thch c th l kch thch chuyn dch
in t, kch thch quay, kch thch lm thay i spin ht nhn nguyn t, kch
thch lm bin dng lin kt, nu nng lng cao c th gy ion ha phn t.
Bng 6.1: Vng bc x in t
Vng ph in t

di sng

Nng lng kch thch

< 100 nm

> 286 Kcal

Xa (vng chn khng)

100-200 nm

286 - 143 Kcal

in t

Gn (vng thch anh)

200-300 nm

143 - 82 Kcal

in t

350-800nm

82 - 86 Kcal

in t

Hng ngoi gn

0,8-2,0 m

36 - 14,3 Kcal

Bin dng lin kt

Hng ngoi

2-16,0 m

14,3 - 1,8 Kcal

-nt-

16,0-300 m

1,8 - 0,1 Kcal

-nt-

- Vi sng

cm

10-4 Kcal

Quay

- Tn s radio

mt

Bc x gama, tia X

Dng kch thch

V tia v tr
- Tia t ngoi

- Kh kin

LI

10-6 Kcal

Thay i spin ht nhn

Hng ngoi xa

- Hng ngoi

N
TT

Mi dng kch thch u cn n mt nng lng nht nh v s hp th


tng ng vi mi mc nng lng s xy ra mi vng khc nhau trn ph
in t .
Bng 6-1 lit k vng ph electron, di sng, nng lng kch thch v
dng kch thch khi chiu bc x vo cht hu c.
Nu chng ta v th ph thuc ca nng lng bc x c truyn qua vi
tn s (), s sng (), bc sng (),chng ta nhn c mt ph hp th. Cc
phn t hu c c cu to khc nhau th c ph hp th khc nhau. V vy quang
ph hp th l phng php xc nh cu trc phn t rt chnh xc v hiu qu.
Ghi nhng ph hp th c tin hnh bng nhng thit b (my quang
ph) gm c nhng b phn ch yu l ngun bc x A, mt cuvet o B ng
cht kho st, mt my n sc C (cch t hay lng knh) v mt thit b pht
hin bc x D vi my ghi cc tn hiu c phng i E.
A

Hnh 6.1: S mt quang ph k

Ty thuc vo v tr tn s hp th trong di tn s ca bc x in t m ta
gi chng l quang ph Rnghen, quang ph electron, quang ph hng ngoi hay
quang ph vi sng. Ngy nay quang ph t ngoi (UV), quang ph hng ngoi
(IR), quang ph cng hng t ht nhn (NMR) v khi ph l nhng phng tin
quan trng v chnh xc xc nh cu to cc cht hu c.
70

http://elib.ntt.edu.vn/

2.3.1. Quang ph t ngoi (UV)

S hp th trong vng t ngoi v kh kin ph thuc vo cu trc in t


ca phn t. S hp th y gy ra s chuyn dch cc in t t orbital c bn ln
orbital c nng lng cao hn trng thi kch thch.
Ph t ngoi ch p dng xc nh cu trc ca phn t c h thng lin
kt - v p -. Trn ph t ngoi cc v tr bng (hay cn gi l di) hp th c
o bng di sng (lam- a).
n v di sng trong vng t ngoi thng c biu th bng nanomet
(1nm = 10-7cm). Cng hp th c biu th bng hp th phn t max
hoc logmax . S hp th c nhiu ng dng trong quang ph t ngoi l trong
vng t 200 - 380 nm, gi l vng t ngoi gn.
Nng lng ca mt phn t l tng cc nng lng electron, nng lng dao
ng v nng lng quay ca chng. ln cc nng lng ny gim theo th t:
Nng lng in t > Nng lng dao ng > Nng lng quay

LI

Nng lng hp th trong vng t ngoi gy ra s bin i nng lng


electron, do s chuyn dch in t ha tr trong phn t t orbital trong trng
thi c bn (thng l orbital p khng lin kt hoc orbital lin kt) ln orbital
c nng lng cao hn (orbital phn lin kt * hoc *).

Hp cht

Etan

H2O

Chuyn dch
electron

max (nm)

N
TT

Cu trc
electron

Bng 6.2: Trnh by cu trc in t v s chuyn dch ca chng


trong mt s hp cht hu c.
max

Bng
hp th
-

135

167
183

7.000
500

165
173

10.000
6.000

150
188
279

1.860
15

Methanol

Ethylen
Acetylen

1,3-Butadien

217

21.000

v n

Acrolein

210

11.500

thm

*thm

*thm

60.000
8.000
215

*thm

180
200
255

E1

Benzen

*thm
*thm

2.460
174

E2

208
262

*thm
*thm

6.200
1.450

E2

210
270

v n

-n thm

Aceton

Toluen

Phenol

E2
B

71

http://elib.ntt.edu.vn/

Mt s thut ng thng dng trong quang ph t ngoi:

Nhm mang mu (Chromophore): l nhng nhm khng no gy ra hp


th in t. Cc nhm nhm mang mu c: C=C, C=O, NO2.
Nhm tng mu (Auxochrome): l nhng nhm chc no hoc c in t p
khng lin kt. Cc nhm chc ny c tc dng ko di h thng lin hp.
Khi gn cc nhm ny vi nhm mang mu th nh hng n di
sng hp th v cng hp th.

Cc nhm tng mu thng gp:

-OH, -NH2, - Cl

Hypecromic (Hypechromic): l s tng cng hp th.


Hypocromic (Hypochromic): l s gim cng hp th.
Chuyn v hng hng hay chuyn v bathocromic (Bathocromic shift): l
s chuyn dch bng hp th sang bc sng di hn do c cc nhm th
hoc nh hng ca dung mi.

Chuyn v hng lam hay chuyn v hypsocromic (Hypsochromic shift): l


s chuyn dch bng hp th sang bc sng ngn hn do cc nhm th
hoc dung mi. C th trnh by s chuyn dch in t trong mt s hp
cht nh sau:

N
TT

LI

+ S chuyn dch in t ca phn t butadien v hexatrien c m t


theo m hnh di y:

4
3
2
1

217 nm

Trang thai c ban


cua butadien

Trang thai kch thch


cua butadien

6
5
4

3
2
1

258 nm

Trang thai c ban


cua hexatrien

Trang thai kch thch


cua hexatrien

+ S chuyn dch in t ca phn t aceton v methylvinylceton:

h (n-)
n

Methyl vinyl ceton

Aceton

72

http://elib.ntt.edu.vn/

Hp th c trng ca mt s nhm chc hu c.


+ Cc hp cht no ch c lin kt hoc electron khng lin kt (n hoc p)
khng cho cc bng hp th trong vng t ngoi gn. V vy alcol thng
c dng lm dung mi trong vic o quang ph t ngoi.
+ Cc hp cht hu c cha nhm chc c lin kt (C=C, C=N-, C=O,
N=O, S=O) thng c cc bng hp th c trng trn ph t ngoi. Cc
nhm chc ny gi l nhm mang mu.
Bng 6.3: di sng v chuyn dch in t cc nhm mang mu
Nhm mang
mu

Ethylenic

Cu to

max

V d

max

Chuyn dch
electron

(nm)

RCH=CHR

CH2=CH2

165

15.00

- *

193

10.00

- *

RCCR

CHCH

173

6.000

- *

Carbonyl

RR1C=O

CH3COCH3

188

900

- *

279

15

n - *

290

16

n - *

204

60

n - *

CH3CHO

Carboxyl

RCOOH

CH3COOH

Amid

RCONH2

CH3CONH2

208

n - *

Azometin

C=N-

(CH3)2C=N-OH

190

5.000

- *

Nitril

-CN

CH3CN

160

- *

Azo

-N=N-

CH2-N=N

347

4.500

n - *

Nitroso

-N=O

C4H9-N=O

300

100

Nitrat

-ONO2

C2H5ONO2

270

12

n - *

Nitrit

-ONO

C5H11NO

218

1.120

- *

Nitro

-NO2

CH3NO2

271

18.60

n - *

Sulfon

- SO2 -

(CH3)2SO2

180

N
TT

LI

RCH=O

Acethylenic

+ Nu trong phn t c nhm tng mu hoc c h thng lin hp th bc


sng s tng ln. V d:
Bng 6.4: nh hng cc nhm tng mu n bc sng
1

CH3COOH

204

CH3(CH=CH)2COOH

254

Hp cht

C6H6

204

256

C6H5Cl

210

265

C6H5OH

210

270

C6H5NO2

252

280

330

73

http://elib.ntt.edu.vn/

0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
1.1
1.2
1,3
1,4
1,5
200

250

300

400

350

(nm)

Hnh 6.2: Ph t ngoi ca ceton oxyd mesityl (CH3)2C=CHCOCH3

2.3.2. Quang ph hng ngoi (IR)

N
TT

LI

Cc cht hu c hp th bc x hng ngoi nhng tn s trong vng t


10.000 -100cm-1(1-100m) v bin thnh nng lng dao ng ca phn t. Trong
nhng dao ng ca phn t, cc nguyn t c th chuyn ng theo chiu ca
lin kt gi l dao ng ha tr hoc chuyn ng ca nguyn t lm bin dng
(quay) lin kt gi l dao ng bin dng. Nng lng dao ng bin dng thp
hn nng lng dao ng ha tr.
Phn t H2O c cc dao ng nh sau:

3756cm-1

1595cm-1

3655cm-1

Dao ong hoa tr


oi xng

Dao ong hoa tr


khong oi xng

Dao ong bien dang


goc len ket

Hnh 6.3: Cc dao ng ca phn t nc

Tn s hay di sng hp th ca mi cht ph thuc vo khi lng


tng i ca cc nguyn t, vo hng s lc lin kt, vo cu trc hnh hc ca
phn t.

d =

1
2

74

http://elib.ntt.edu.vn/

m1.m2
m1+m2

l tn s dao ng ca lin kt.


l khi lng rt gn
m1 v m2 l khi lng ca 2 nguyn t lin kt vi nhau
K l hng s lc lin kt.
V tr di hp th c o bng di sng hoc bng s sng .
n v di sng s dng trong vng hng ngoi l micromet - m (m =
10-6 m). n v s sng c dng l cm -1.

1 104
m

cm-1 =

Cng hp th c biu th bng truyn nh sng (Transmittance)


vit tt l T, hoc bng hp th (Absorbance) vit tt l A.

A = log ( 1 )
T

LI

Xut hin mt s di hp th nht nh trong ph hng ngoi l c trng


s c mt ca mt s nhm chc xc nh trong phn t. V vy ph hng ngoi c
ngha phn tch cu trc phn t cc cht hu c. Cc cht hu c thng
hp th trong vng hng ngoi t 4.000 - 400cm-1 (2,5-25m).

Alkan

Alken
RCH=CH2

R2C=CH2

Tn s cm -1

N
TT

Hp cht

Bng 6.5: Tn s c trng cc chc hu c


Cng

2850-3000

1450-1470

1370-1380

Dao ng lin kt

C-H dao ng ho tr
CH2 v CH3 bin dng

720 - 725

3080-3140

1800-1860

1645

990

C=C

910

C-H

3080-3140

=C-H

1750-1800

1650

C=C

890

C-H

3300

C-H

=C-H

Alkyn
RCCH

RCCR

2100-2140

CC

600-700

C-H

2190-2260

tf

CC

75

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 6.5 (tip)


Dao ng lin kt

1000-1350
700-850
500-600
200-500

tf
f
f
f

C-F
C-Cl
C-Br
C-I

3600
3400
1050
3600
3400
1150
3600
3400
1200

v
f
f
v
f
f
v
f
f

O-H
O-H
C-O
O-H
O-H
C-O
O-H
O-H
C-O

Ether

1070-1150

C-O

Acid R-COOH

2500-3300
1760

Aldehyd R - CHO

1725
2720, 2820

R2CHOH

v
f

O-H
C=O

f
m

C=O
C-H

R3COH

Cng

Alcol
RCH2OH

Tn s cm -1

LI

Hp cht

Alkyl halogenid
R-F
R-Cl
R-Br
R-I

4000

3600

N
TT

Hnh 6.4 l ph hng ngoi IR ca phn t 2-methylprophanol


3200 2800 2400 2000 1800

3360

1600

1400

1200

1000

800

600

400

1200

Hnh 6.4: Ph hng ngoi (IR) ca phn t 2-methylpropanol.

2.3.3. Quang ph cng hng t ht nhn (RMN)

Cc ht nhn nguyn t c proton v ntron. Nhng ht nhn c s l


proton hoc s l ntron u c momen t .
76

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 6.6: T tnh ca mt vi ht nhn nguyn t


Ht nhn
1

S proton

S ntron

Spin

Momen t

1/2

2,79267

12

13

1/2

14

0,40357

0,00

16

19

0.00
0,70216

10

1/2

2,6275

31

15

16

1/2

1,1306

32

16

16

0,00

LI

Nu mt ht nhn nh vy nm trong mt t trng ng dng Ho (t trng


tnh, t trng c nh, t trng bn ngoi) th momen t ca ht nhn c hai
kh nng nh hng khc nhau. Kh nng nh hng ca ph thuc vo s
lng t spin ca ht nhn. nh hng th nht song song vi hng ca t
trng ng dng Ho k hiu l spin . nh hng th hai i song vi t trng
ng dng k hiu spin .

N
TT

Momen t hat nhan

Ho

Momen t hat nhan trong t trng

Hnh 6.5: S nh hng ca momen t ht nhn

Spin trng thi nh hng song song - spin c mc nng lng thp.
Nu tc dng mt tn s bc x thch hp ln phn t hu c ang t trong t
trng Ho, proton c spin hp th nng lng, b kch thch v chuyn dch ln
mc nng lng cao hn lm thay i nh hng thnh spin . Hin tng gi
l s cng hng t ht nhn. Ghi li nhng tn hiu cng hng, thu c ph
cng hng t ht nhn (NMR).

Ho

Hnh 6.6: S thay i nh hng spin do hp th nng lng

o trng hp cng hng, ngi ta a mu hp cht kho st (cht


lng hay rn) vo t trng khng i Ho (trng ng dng). Hp cht c bao
quanh bi mt bobin cm ng to ra mt trng xoay chiu cao tn c tn s .
77

http://elib.ntt.edu.vn/

Cng Ho ca trng c thay i cho n khi thu c trng hp cng


hng. Mu tip nhn nng lng ca trng xoay chiu v nhn bit bi s bin
thin ca ngun pht sng cao tn. S bin thin dng in c o v ghi li bi
my ghi.
S my cng hng t ht nhn c trnh by trn hnh 6-7

Ong ng mau

H o Cc t trng N

...
...
...
...
...
...

S Cc t trng H o

May ghi
Nguon phat song cao tan

Hnh 6.7: S my cng hng t ht nhn

Hnh 6.8 l ph cng hng t ht nhn ca ethanol vi phn gii thp

N
TT

CH2

LI

CH3

HO

Hnh 6.8: Ph RMN ca ethanol vi phn gii thp.

Cc thng s phn tch ph RMN:


Hng s chn v chuyn dch ha hc
Nu ht nhn b che chn bi mt v in t th v in t lm yu t
trng chung quanh ht nhn. Ta c biu thc:
Hhiu dng = Ho - Ho
l hng s che t (hng s chn)
Tn hiu cng hng ch xut hin mt cng t trng bn ngoi Ho
ln hn so vi mt ht nhn khng b che chn. Hiu ng ny c gi l chuyn
dch ha hc (Chemical shift), bi v n ph thuc vo thuc tnh in t bao
quanh ht nhn (cu trc ha hc). chuyn dch ha hc k hiu l .
78

http://elib.ntt.edu.vn/

xc nh v tr ca mi dng proton trn ph NMR ngi ta dng mt


cht lm chun. Cht chun thng dng l TMS (tetramethyl silan (CH3)4Si).
Mc chnh lch v v tr hp th gia proton cht th v proton cht chun l
chuyn dch ha hc ca cht th. n v dng biu th chuyn dch ha
hc l (delta) hoc ppm (phn triu).
Nu pic ca TMS ti v tr hp th 60 Hz ( 60) trong tn s bc x in t
60MHz th s l 1, 00 hoc 1, 00 ppm.

( hoac ppm ) =

60
60.106

.106 = 1,00

Trong h thng n v (hoc ppm) ngi ta qui c v tr hp th ca TMS


l 0 Hz ( = 0 ppm). chuyn dch ha hc ca proton cht th s c so snh
vi tr s ny.
Cn c h thng n v khc gi l (tao) cng c s dng o chuyn
dch ha hc. Theo h thng n v ny th tr s hp th ca TMS l 10.

= 10,00 -

LI

Ph NMR ca ethanol (hnh 6-8) c 3 tn hiu cng hng tng ng vi


nhn hydro ca nhm OH, CH2 v nhm CH3, v proton ca cc nhm trn c
min ph cn khc nhau v mt ha hc. Cc proton ca nhm methyl b che
chn mnh nht, proton ca nhm OH b che chn yu nht.

S tng tc spin - spin v hng s tng tc spin -spin J

N
TT

Khng phi lc no mi dng proton ng lng cng cho mt nh ring


bit. Nhiu trng hp, mt dng proton li th hin s hp th ca n bng mt
vch hp th nhiu nh. C hin tng l do cc proton ng cnh nhau
tng tc spin - spin vi nhau.
Hin tng tng tc spin -spin xy ra l v cc in t lin kt c xu hng
ghp i spin ca n vi spin ca proton gn nht bn cnh. Spin ghp i ny li
nh hng n proton bn cnh tip theo v gy nn cc t trng ca cc ht
nhn bn cnh. T trng ny tc ng ln proton v xut hin s cng hng
ng thi cho cc tn hiu. Cc tn hiu ny chnh l cc nh i (doublet), nh
ba (triplet), nh t (quartet)..., nh a (multiplet) trn ph NMR. Khong cch
gia 2 nh tch ra c o bng Hz gi l hng s tng tc spin -spin k hiu J
(cn gi l hng s ghp spin).
Cn c vo cc gi tr v J thu c trn ph NMR ngi ta bin lun v
tm cng thc cu to ph hp ca cht hu c.
V d: o ethanol trn my c phn gii cao, ph NMR ca ethanol c cc
nh 3, nh 4.., (hnh 6-9).

79

http://elib.ntt.edu.vn/

-CH3
-CH2TMS

-OH

ppm

Hnh 6.9: Ph RMN ca C2H5OH vi phn gii cao

2.3.4. Ph khi (MS)

LI

Ph khi l phng php phn tch s dng mt chm in t c nng lng


cao (70 von electron) bn vo cht cn xc nh cu trc, ph chng thnh tng
mnh (fragmentation) ion mang in tch dng. My pht hin cc ion ny v
ghi thnh pic vi cng khc nhau tng ng vi khi lng ca chng. l
khi ph.

N
TT

V d: Cc mnh ion to thnh khi bn chm in t vo phn t


2-methylpentan. Trc tin phn t mt mt in t v b ion ha. Phn t ion
ny b phn chia thnh cc mnh mang in tch dng c khi lng tng ng:
CH3

CH3CH2CH2CHCH3

CH3

CH3CH2CH2CHCH3
m/e 86

+.

+ e-

2e- +
.

CH3

CH3CH2CH2CHCH3
CH3

+ CHCH

+.

m/e 43

CH3CH2CH2

CH .

CH3CH2CH2CH+ m/e 71

CH3CHCH3
+

CH3CH2

CH3

CH3

m/e 57

Cc tn hiu v khi lng v cng ca cc mnh c ghi li trn ph


khi. Hnh 6-10 l khi ph ca phn t 2-metylpentan.
Ngy nay cc my quang ph c thm cc b phn my tnh, cho nn cc qu
trnh tnh ton v v ph u c t ng v kt qu phn tch ngy cng c
hon thin hn.

80

http://elib.ntt.edu.vn/

Cng o

43

100
80
60
40

71

20

57
10

20

30

40

50

86 M+
60

70

80

90

100

m/e

Hnh 6.10: Ph khi ca 2-methylphentan

Trn y ch trnh by khi qut cc phng php ha hc v phng php


vt l xc nh cu trc cht hu c. C nhiu ti liu chuyn su v lnh vc
ny. C th tm tt cc giai on xc nh cu to cht hu c theo s sau:

S o cac giai oan xac nh cau tao chat hu c

LI

Chat hu c tach chiet


hoac tong hp

Tinh che (ket tinh, chng cat, sac ky)

N
TT

Chat hu c tinh khiet

toc

Xac nh cac hang so vat ly

tos

nh tnh, nh lng
cac nguyen to

UV

nh tnh nhom chc

IR

RMN

MS

Ket luan ve cau truc


cua chat hu c

81

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 7

ALKAN - HYDROCARBON NO
(CnH2n+2)

Mc tiu hc tp
1. c c tn cc alkan thng dng
2. Nu c ha tnh ca alkan v ng dng ca chng trong cuc sng.
Ni dung
1. Ngun gc thin nhin - Cu to, ng phn, cu dng

1.1. Ngun gc thin nhin

LI

Alkan l nguyn liu t nhin c t du m, kh thin nhin.

Kh thin nhin cha cc kh vi thnh phn khng c nh, thng cha


75% metan, 15% etan, 5% propan, phn cn li l cc alkan cao hn v nhiu cht
khc. Kh thin nhin c dng lm nhin liu v trong qu trnh k ngh.

N
TT

Ngun alkan ch yu l du m, thng thu c cc cht sau:


Bng 7.1: Cc alkan trong du m

Cc cht
Kh

Thnh phn

t si

C 1 C4

< 20

Ether du ha

C 5 C6

20-60

Xng

C 6 C8

60-200

Ligroin

C7

60-90

Gazolin

C6 C12

85-200

Keroxin

C12 C15

200-300

Du mazut

C16 C23

200-400

Du bi trn

C18 C22

300

Atphan dng phng php hydro ha than nu bng cch nghin nh than
vi du nng c xc tc st v H2 nhit 450C, p sut 200-300 atm, thu c
sn phm th, sau khi chng ct thu c kh, xng v sn phm du nng.
1.2. Cu to
Alkan l hydrocarbon no (hydrocarbon bo ha, parafin) c cng thc chung
CnH2n+2. Cht n gin nht l metan CH4. Cu to mch thng hay phn nhnh.
82

http://elib.ntt.edu.vn/

H
H
H

H
H

H
H

H
H

H
H

H
H

H
H
H

n-pentan

metan

H
H

H
H

H
H
H H
iso- pentan

1.3. ng phn
Alkan c ng phn mch thng v phn nhnh. S ng phn tng khi s
carbon tng.
Bng 7.2: S ng phn ca mt s alkan
S carbon

Tn cht

S ng phn

S carbon

Tn cht

S ng phn

Metan

Heptan

Etan

Octan

18

Propan

Nonan

35

Butan

10

Decan

75

Pentan

Hexan

Eicozan

366319

30

Tricozan

4,11.109

LI

20

1.4. Cu dng

N
TT

Do tnh cht i xng trc ca lin kt , hai nguyn t carbon lin kt vi


nhau c th quay t do quanh trc lin kt. S quay t do km theo s tiu
hao nng lng. Chnh v c s quay t do quanh trc lin kt C C nn cc
alkan c cc ng phn cu dng (ng phn hnh th - conformer).
Etan tn ti di nhiu cu dng khc nhau. Hai dng cu dng thng
thng nht l dng che khut (t bn) v dng lch (bn), hnh 7-1
H
H
H

H
H

H
H
H

H
H

Khuat

Cong thc lap the


thong thng

H
H

HH

H
H

Lech

H
Khuat

Cong thc phoi canh

H
Lech
Cong thc Newman

Hnh 7.1: Cch biu din cc cu dng ca etan

Lch

Che khut

M hnh phn t etan

83

http://elib.ntt.edu.vn/

Khi gc nh din bng

0; 120 ; 240 ; 360 c cc dng che khut.

Khi gc nh din bng

60; 180 ; 300

HH
H
H

HH

H
H

c cc dng lch.

H
H

HH
H
H

H
H

HH

H
H

H H
H

Kj/mol
11,7

60

120

goc quay

180

300

240

360

Hnh 7.2: Gin ph thuc nng lng v gc quay ca cc cu dng ca etan

E H
(Kj/mol)

HH
H

HH

H H

N
TT

H H

60

120

(goc quay)

HH

LI

H H
H

25,5
14,2
3,4

180

240

300

360

Hnh 7.3: Gin ph thuc nng lng v gc quay cc cu dng ca n-butan


CH3 k hiu l

Dng che khut c nng lng cao hn dng lch.


S ph thuc nng lng c biu din trn hnh 7-2. Etan c mt cc i
v mt cc tiu nng lng. S chnh lch c gi tr 11,7 kj / mol
Phn t butan tn ti nhiu cu dng v gin nng lng cng phc
tp hn.
Gin nng lng ca phn t butan CH3CH2CH2CH3 trnh by trn
hnh 7-3

84

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Danh php
Cc hydrocarbon no u c tip v ng l an
2.1. Tn gi cc gc hydrocarbon thng gp
CnH2n+2 CnH2n+1_
an

yl

Nguyn tc:
Thay v ng ''an'' trong tn gi ca hydrocarbon no bng tip v ng ''yl"
Cc gc bc 1
CH3

CH3CH2

CH3CH2CH2

ethyl

n-propyl

methyl

CH3CH2CH2CH2n-butyl

N
TT

CH3CHCH2CH2CH3 isopentyl

CH3CH2CH2CH2CH2CH2-

Cc gc bc hai

CH3 isobutyl

LI

CH3CH2CH2CH2CH2n-pentyl

n-hexyl

CH3 CH CH2

CH3CHCH3

CH3CHCH2CH2CH2CH3
isohexyl

isopropyl

CH3
CH3CCH2CH3
neopentyl

CH3
CH3CCH2CH2CH3

neohexyl

CH3
CH3CH2CH-

sec-butyl

Cc gc bc ba
CH3
CH3CCH3

CH3
tert-butyl

CH3CH2CCH3

tert-pentyl

2.2. Danh php quc t

Chn mch chnh l mch thng di nht.

nh s carbon trn mch chnh sao cho tng cc ch s ch v tr ca nhm


th l mt s nh nht (theo IUPAC). Nu mch nhnh khc nhau khong
cch nh nhau so vi hai carbon u mch chnh th phi nh s t u
no c mch nhnh vi s carbon t nht (theo danh php Genve).
85

http://elib.ntt.edu.vn/

Nu mch nhnh c s phn nhnh th phi nh s mch nhnh bt u t


v tr gn vi mch chnh.
1

CH3_ CH2_ CH_ CH2_ CH_ CH2_ CH2_ CH3


7' 6'
5'
4' 3'
1'
8'
2'
CH2CH3 CH3
CH3_ CH2_ CH_ CH2_ CH2_ CH_ CH2_ CH3
CH2CH3

CH3

CH3_ CH_ CH2_ CH2_ CH2_ CH_ CH_ CH3


4'
1' 2'
3'
5' 6' 7'
8'
CH3 CH3
CH3

CH3

1'

2'

anh so theo nguyen tac tong so nho nhat


3+5 < 4'+6'
3-etyl-5-methyl octan
Nhom methyl quyet nh v tr anh so
3-methyl ,6-ethyl octan
anh so theo nguyen tac tong so nho nhat
2+3+7 < 2'+6'+7'
2,3,7-trimethyl octan
Chon mach chnh la mach dai mhat

3'

CH3 CH2 CH3 C CH2 CH3

1'

2'

3'

1',1'-dimethylpropyl

N
TT

Cch gi tn:

LI

va anh so theo quy tac tong so nho nhat


2+3+6+7 < 3+4+5+7
CH3 CH CH CH CH2 CH CH3
6
4
5
3
7
Ma
c
h
nha
n
h
co phan nhanh va anh so
CH 3
CH3 CH CH3
1
2
mach nhanh tai v tr gan vao mach chnh
CH3
2,3,6,7-tetramethyl -5-(1',1'-dimethylpropyl) nonan
CH3 C CH2 CH 3

Tn cc gc (mch nhnh) v ch s ch v tr cc gc gn vo mch chnh.

Tn gc (mch nhnh) ln lt t n gin n phc tp.

Dng cc t Hylp (di, tri, tetra, penta, hexa, hepta, octa) ch s lng
cc nhm th ging nhau v gi tn ca hydrocarbon no c s carbon tng ng
vi s carbon trong mch chnh.
3. Phng php iu ch alkan
3.1. Phng php gi nguyn mch carbon
3.1.1. Kh ha hydrocarbon cha no
Tc nhn kh l hydro phn t vi xc tc c hot tnh cao nh kim loi Pt,
Pd, Ni. Phn ng c th xy ra nhit thng.
R

CH

CH

R'

+ H2

CH

CH

R'

+ 2H2

Ni
Ni

86

http://elib.ntt.edu.vn/

CH2

CH2

R'

CH2

CH2

R'

3.1.2. Kh ha dn xut halogen


Tc nhn kh c th l Zn /H+ hoc acid hydroiodic c (HI)
R-X + Zn +H+ R-H + Zn2+ + X

R-I + HI

R-H + I2

3.1.3. Kh ho alcol
Tc nhn kh l HI c (80%), nhit 180-200C v c mt phosphos
Khi un nng: 2HI
2H + I2
Ban u alcol chuyn thnh sn phm trung gian l dn xut iod v cht
ny li b kh nhit cao hn thnh alkan
R-OH + HI
R-I + HI

R-I + HOH
R-H + I2

V d:
CH3-CH2-CH2-CH2-OH + 2HI CH3-CH2-CH2-CH3 + H2O + I2
Alcol n-butylic

butan

3.1.4. Kh ha acid v dn xut acid

LI

S c mt ca phosphor lm tng cng kh nng kh ha ca HI.


Phosphor tc dng iod to phosphor triiodid PI3 v cht ny khi tc dng vi nc
li ti to HI.

N
TT

R-CH3 + 2H2O + 3I2


R-COOH + 6HI
Phn ng dng iu ch alkan c mch carbon ln.
Kh ester d hn acid.
3.1.5. Thy phn hp cht c kim

CnH2n+1Br + Mg / ether khan


CnH2n+1MgBr

CnH2n+1MgBr

CnH2n+2 + MgBrOH

3.2. Phng php lm tng mch carbon


3.2.1. Phn ng Wurtz
Dn xut halogen tc dng natri kim loi s to hydrocarbon no do hai gc
ca dn xut halogen kt hp li nn mch carbon s tng gp i.
2 R-X + 2Na

R-R + 2NaX (hiu sut 80%)

V d:
2CH3-CH2-I + 2Na

CH3-CH2-CH2-CH3 + 2NaI

Phn ng dng hn ch trong tng hp cc dn xut i xng. Nu dng hai


dn xut khc nhau s thu c hn hp sn phm:
3R-X + 6Na + 3X-R

R-R + R-R + R-R + 6 NaX

87

http://elib.ntt.edu.vn/

3.2.2. Phn ng in phn dung dch mui acid (phn ng Kolbe)


CH3CH2COONa

catod

anod

Na+

CH3CH2COO

+e

-e
.

Na

CH3CH2COO

H2O

- CO2

NaOH + H2

CH3CH3 + CH2
ph

CH2

LI

CH3CH2CH2CH3
chnh

CH3CH2 .

3.3. Phng php lm gim mch carbon

N
TT

Ct khan mui kim, kim th ca acid carboxylic vi vi ti, xt s thu


c hydrocarbon c mch gim 1 carbon so vi acid carboxylic.
R-COONa + NaOH

R-H + Na2CO3

CH3COONa + NaOH CH4 + Na2CO3

4. Tnh cht l hc

Nhit si v nhit nng chy tng dn khi s carbon tng.


Cc alkan phn nhnh c nhit si thp. Alkan khng tan trong nc. D
tan trong ether, trong cc hydrocarbon khc v trong cc dn xut halogen.
Ph hng ngoi:
Cc tn s dao ng ha tr :
Lin kt CH c dao ng ha tr trong khong 2850-3000 cm-1; lin kt
C_C c dao ng yu v thay i.
Cc tn s dao ng bin dng
Gc methyl CH3 v methylen CH2 c dao ng bin dng c trng ca
CH t 1400-1700 cm-1

88

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 7.3: Tnh cht vt l ca mt s alkan


Hydrocarbon

Nhit si

Nhit chy

T khi

Metan CH4

-161,7

-182,0

Etan

- 88,6

-183.3

Propan C3H8

42,6

-187,7

0,5005

Butan C4H10

- 0,5

-138,3

0,5787

C2 H 6

6,1

-129,8

0,5572

HexanC6H14

68,7

- 95,3

0,6603

Heptan C7H16

98,4

- 90,6

0,6837

Octan C8H18

125,7

- 56,8

0,7026

Nonan C9H20

150,8

- 53,5

0,7177

Decan C10H22

170,4

- 29,7

0,7299

Undecan C11H24

195,8

- 25,6

0,7402

Dodecan C12H26

216,3

- 9,6

0,7487

Tridecan C13H28

235,4

- 5,5

0,7564

Tetradecan C14H30

253,7

5,9

0,7628

Pentadecan C15H32

270,6

10,0

0,7685

Eicosan C20H42

343,0

Triacontan C30H62

449,7

0,7886

65,8

0,8097

LI

36,8

5. Tnh cht ha hc

Pentan C5H12

N
TT

Trong phn t alkan ch c 2 loi lin kt: C_H v C_C. Chng l nhng lin
kt hu nh khng phn cc.
5.1. Phn ng th - Tnh cht ca lin kt C - H
5.1.1. Phn ng halogen ha -Tc dng vi halogen
CnH2n+2 + X2

CnH2n+1X + HX

Phn ng xy ra theo c ch gc t do, c xc tc nh sng hoc nhit cao.


Kh nng phn ng ca halogen sp xp theo

F2 > Cl2 > Br2 > I2.

Kh nng phn ng ca C _H bc 3 > C_H bc 2 > C_H bc 1


CH4 + 2F2 C + 4HF
Phn ng clor ha metan xy ra qua cc giai on sau:
Cl2

H = +270kcal
H = -1kcal

. 2Cl

CH4 + Cl

CH3 + HCl

CH3 + Cl2
CH4 + Cl2

CH3Cl + Cl
CH3Cl + HCl

. H = -23kcal

89

http://elib.ntt.edu.vn/

Thc t phn ng to thnh hn hp sn phm CH3Cl, CH2Cl2, CHCl3, CCl4


Phn ng s ngng hn khi cc gc t do kt hp vi nhau.

Cl + Cl

Cl2

.
.
; Cl + CH3

CH3Cl

.
.
; CH3+ CH3

CH3CH3

Phn ng clor ha phn t propan to ra nhiu cht:


CH3 CH2 CH3
h + Cl2

CH3 CH2 CH2Cl


+ Cl2

CH3 CHCl CH3


+ Cl2

CH2Cl CH2 CH2Cl + CH3 CHCl CH2Cl

+ Cl2

+ Cl2

+ CH3 CCl2 CH2Cl

CH2Cl CHCl CH2Cl

+ CH3 CCl2 CH3

LI

Brom ha c tnh chn lc cao hn qu trnh clor ha. Khi clor ha isopentan
thu c hn hp sn phm. Cn khi brom ha isopentan sn phm th brom ch
yu xy ra lin kt C _H bc 3.

.
Cl + H_CH2CH3
Lien ket phan ly

N
TT

Theo nh lut Hess, hiu ng nhit H0 l hiu s nng lng lin kt mi


c to thnh trong phn ng v nng lng phn ly ca lin kt b phn ct.
Cl_H+

o
H = 98 - 103 = - 5 kcal. mol-1

CH2CH3

Lien ket tao thanh

Lien ket tao thanh Lien ket phan ly

Lin kt HCl bn vng hn lin kt CH. Phn ng ca gc F vi mt lin


kt CH c hiu ng nhit ln, ngha l phn ng xy ra mnh lit. Phn ng
gia gc brom Br vi lin kt CH xy ra chm hn. Nh vy chng t rng hot
tnh halogen cng ln th chn lc cng nh v ngc li.
Clor ha:
CH3

CH3 C CH2 CH3


H

CH3

CH3

+ Cl2

CH2Cl C CH2 CH3 + CH C CH CH Cl


3
2
2
H 30%
H 15%

CH3

CH3

+ CH3 C CHCl CH3 + CH3 C CH2 CH3


H

90

http://elib.ntt.edu.vn/

33%

Cl

22%

Brom ha:
CH3

CH3 C CH2 CH3

CH3

Br2

CH3 C CH2 CH3

HBr

Br

Phn ng iod ha alkan l qu trnh thun nghch:


RH + I2

RI + H

Trong iu kin thng, phn ng c khuynh hng chuyn v pha tri ti


to alkan. Ngi ta thm mt cht oxy ha nh acid iodic HIO3 tch HI v
phn ng chuyn v pha to iodoalkan.
5.1.2. Phn ng nitro ha - Tc dng vi HNO3
Phn ng nitro ha l phn ng th nguyn t hydro ca alkan bng gc NO2.

nhit thng alkan khng phn ng vi acid nitric. nhit cao (150450C) alkan tc dng vi acid nitric long hoc kh NO2 to thnh dn xut
nitro. Nu dng acid nitric c th alkan b oxy ha.
450o

RNO2 + H2O

LI

RH + HO_NO2 ( long )

CH3_CH2_CH2_NO2 + CH3_CH_CH3 + CH3_CH2_NO2+ CH3_NO2


25%
NO2 40%
10%
25%
1-Nitropropan
Nitroetan
Nitrometan
2-Nitropropan

N
TT

CH3_CH2_CH3 + HNO3

Trong phn ng nitro ha ngoi sn phm th, c th xy ra s ct mch


carbon. V d khi nitro ha propan to thnh hn hp sn phm sau:

Phn ng nitro ha xy ra u tin th vo hydro carbon bc cao.


Gc NO2 sinh ra do tc dng ca nhit :
HNO3 + HNO3

to

.
H2O + 2 NO2

Vai tr ca gc NO2 trong phn ng nitro ha ging vai tr X trong phn


ng halogen ho.
5.1.3. Phn ng sulfon ha
Tc dng vi acid sulfuric
Acid H2SO4 m c nhit thng khng tc dng vi alkan. Acid
sulfuric bc khi (c ho tan SO3 - oleum) tc dng vi nhng alkan c mch 6- 8
carbon v to thnh alkansulfoacid.
C6H14

H2SO4
SO3

C6H13SO3H

91

http://elib.ntt.edu.vn/

Tc dng vi SO2 v Cl2 - Phn ng sulfoclor ha


Alkan tc dng trc tip vi hn hp SO2 v Cl2 nhit 20 - 30C c
chiu sng bng n t ngoi hoc c peroxyd lm cht khi mo th thu c
alkansulfoclorid.
h

RH + SO2 + Cl2

RSO2Cl + HCl
hoc peroxyd

Khi thy phn hp cht alkansulfoclorid c mch carbon ln (> 10 carbon)


bng NaOH s thu c cc mui sulfonat l nhng cht c tc dng ty ra tt.
RSO2Cl + 2NaOH

RSO3Na + H2O + NaCl

Sulfo oxy ha
Khi cho hn hp SO2 v O2 vi t l ng phn t tc dng vi alkan c mch
6- 8 carbon nhit 20-30C, c chiu sng s thu c hp cht alkansulfoacid.
RH + SO2 +

1
O
2 2

LI

5.2.1. Nhit phn v cracking

5.2. Cc phn ng thuc lin kt CC

RSO 3H

CxH2x+2

N
TT

CnH2n+2

nhit cao khng c oxy khng kh, cc phn t alkan b phn hy hoc
b gy mch carbon to thnh alkan v hydrocarbon cha no c mch carbon
ngn hn. Qu trnh gi l qu trnh cracking.
+ CyH2y

(n = x +y )

Khi cracking n-pentan, phn ng xy ra theo c ch gc.


CH3CH2CH2CH2CH3

.
.
CH3 + CH3

.
.
CH3 + CH3CH2
.
.
CH3CH2 + CH3CH2CH2CH2
.
CH3CH2

.
.
CH3 + CH3CH2CH2CH2
.
.
CH
CH
CH
+
3 2 2
CH3CH2

CH3CH3

CH3CH2CH3
CH3CH2CH2CH2CH2CH3

.
CH3CH2CH2

92

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3CH3

+ CH3CH=CH2

5.2.2. Oxy ha v t chy


iu kin bnh thng, alkan khng tc dng vi oxy khng kh v cc
cht oxy ha mnh nh H2SO4 c, KMnO4. Nhng nhit cao, alkan b oxy
ho to thnh cc sn phm cha oxy. Khi un nng c xc tc, cc alkan b oxy
ha bi oxy khng kh to thnh acid hu c tng ng.
RCH3 +

xuc tac
3
O2
2
to

RCOOH + H2O

Nu oxy ha mnh hn c th xy ra s ct t lin kt CC v sau oxy


ha tip to thnh cc acid c s nguyn t carbon t hn.
CH3_(CH2)nCH3

oxy ho

CH3(CH2)xCOOH

CH3(CH2)yCOOH

n=x+y+2

Khi t chy alkan to CO2 v hi nc ng thi gii phng nng lng.


3n + 1
2

O2

CH4 + 2 O2

n CO2 + (n+1) H2O + Q


CO2

+ 2 H2O + 885 kj

CnH2n+2 +

LI

Chnh v vy cc alkan nh metan, butan, octan ... c dng lm nhin liu.

6. Cht in hnh

N
TT

Metan CH4
Tng hp metan:

Be2C + 4H2O CH4 + 2Be(OH)2

Al4C3 + 12H2O

CS2 + 2H2S + 8Cu

3CH4 + 3Al(OH)3
CH4 + 4Cu2S

Trong phng th nghim, iu ch metan bng cch nhit phn mui acetat
kim loi kim

CH3COONa + NaOH

CH4 + Na2CO3

Tnh cht v ng dng:


Metan l kh khng mu, khng mi, t tan trong nc, chy cho ngn la
xanh nht v to nhiu nhit (8560 kcal/m3) v vy lng ln metan c dng
lm nhin liu.
t metan trong iu kin thiu khng kh v trong thit b c bit to ra
carbon dng bt mn dng lm cht n trong sn xut cao su.
CH4 + O2

C + H2 O

93

http://elib.ntt.edu.vn/

Cho metan qua hi nc xc tc Ni 850C thu c hn hp hydro v


carbon monooxyd dng lm nguyn liu trong tng hp.
CH4 + H2O

CO + 3H2

Metan cn dng lm nguyn liu tng hp acetylen, cc dn xut clorometan,


acid cyanhydric. . .
Bi tp
1. Nhng tn gi sau y c ng khng :
a- 2-Ethylhexan
b- 2,2,5-Trimethylheptan
c- 3-Ethylheptan
d- 2-Methyl,3-isopropylpentan
e- 1-Methyl,3- ethylnonan
Hy vit li nhng tn gi ng.

LI

2- Etan phn ng vi clor theo t l th tch v trng lng no khi iu ch


ethylclorid ?
3- Khi nitro ha v clor ha cc hydrocarbon sau:

N
TT

Butan, isobutan, n-pentan, 3-methylbutan th c bao nhiu dn xut mt


ln th c th c to thnh ? .

94

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 8

CYCLOALKAN

Mc tiu
1. Gi c tn cc loi cycloalkan: 1 vng, 2 vng.
2. Vit v trnh by c cu dng ca cyclohexan.

Ni dung
Cycloalkan l nhng hydrocarbon no mch vng. Nguyn t carbon trng
thi lai ha sp3. C nhiu loi hp cht vng no.

Hp cht a vng: Polycycloalkan.

Hp cht n vng: Monocycloalkan

LI

Phn chia hp cht a vng thnh cc loi sau:

Hp cht a vng ngng t,

Hp cht a vng c mch cu carbon,

N
TT

Hp cht a vng spiran.


1. Monocycloalkan
1.1. Danh php

Gi tn alkan tng ng v thm tip u ng ''cyclo''


Nu trong phn t c mch nhnh th gi tn mch nhnh t n gin
n phc tp.
nh s cc nguyn t carbon trn mch vng xut pht t mch nhnh
n gin v nh s theo chiu sao cho tng s cc ch s ch mch
nhnh l nh nht.
CH3

CH3

Methylcyclopropan Methylcyclobutan

CH3

CH3

2
3

2
3

CH2CH2CH3
CH2CH3
1-Methyl 3-ethylcyclopentan 1-Methyl, 3-(n-propyl) cyclohexan

1.2. ng phn
Monocycloalkan c s ng phn nhiu hn s ng phn ca alkan c s
carbon tng ng. V d: C8H16 c cc ng phn vng 3, 4, 6, 7, 8 cnh.
95

http://elib.ntt.edu.vn/

Trn mi loi ng phn vng c cc mch nhnh nn s ng phn tng ln.


CH2CH3

CH3
1

CH3

CH3

CH3

1
3

CH3

CH3
Ethylcyclohexan

1,2-dimethylcyclohexan 1,3-dimethycyclohexan

1,4-dimethycyclohexan

Khc vi cc alkan, cycloalkan c ng phn hnh hc cis - trans


CH3
CH3

CH3
CH3
trans 1,2-dimethylcyclohexan

cis 1,2-dimethylcyclohexan

1.3. bn vng ca vng

LI

Cc hp cht c vng 3, 4 cnh km bn hn so vi vng 5, 6 cnh. gii


thch hin tng , Bayer a ra gi thuyt rng: Tt c cc vng u c cu to
phng. Gc lin kt b bin dng (c ln khc 10928' - gc t din) v xut
hin sc cng ca vng (Sc cng Bayer). bin dng ca gc lin kt cng ln
th sc cng Bayer cng ln. V vy vng c nng lng cao nn km bn.

N
TT

Gc bin dng c tnh nh sau:

1 [109o28' 2

(goc lien ket trong vong phang) ]

Bng 8.1: Sc cng Bayer ca mt s cycloalkan

Ho (*)

Cyclopropan

60

+2464'

+12,7

Cyclobutan

90

+964'

+6,8

Hp cht

Cyclopentan

108

+064'

-18,4

Cyclohexan

120

-536'

-29,5

12834

-953'

135

-1286'

Cycloheptan
Cyclooctan

-28,2
-29,7

(*) kcal.mol-1
Theo thuyt sc cng Bayer th cyclopentan l hp cht bn nht, t
cyclohexan tnh bn gim dn. iu ny khng ph hp v thc t cyclohexan l
hp cht rt bn vng. Cyclohexan khng c cu to phng, chng t rng thuyt
sc cng Bayer ch ng vi nhng cht c cu to phng .
bn ca hp cht vng cn ph thuc nhiu yu t khc c bit l cu
hnh v nhit to thnh. Nhit to thnh cng thp th vng cng bn.
96

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc hp cht cu hnh lch c nng lng thp. Do nu cc nhm CH2


k nhau ca vng khng cu hnh lch m cu hnh che khut th phi c s
tng tc ln nhau. S tng tc gi l Sc cng Pitzer .
gim bt sc cng Bayer, sc cng Pitzer, hp cht vng c xu hng phn b
khng ng phng sao cho thun li v nng lng (nng lng thp nht).
1.4. Cu dng ca cycloalkan
1.4.1. Cyclopropan
Ba nguyn t carbon cng nm trn mt mt phng. Bayer gii thch tnh
khng bn ca vng bng s bin dng ca lin kt. Trong cyclopropan cc lin
kt H _C_H to thnh gc 120. Do ngi ta cho rng cc lin kt C -C b un
cong v s xen ph cc i b vi phm mt phn (hnh 8-1).
H

Hnh 8.1

LI

N
TT

1.4.2. Cyclobutan

C
H

C
H

S xen ph ca cc orbital sp2


to thnh cyclopropan

S xen ph cc i b vi phm
v lin kt C-C b un cong

S xen ph cc i

Cyclobutan c cu dng gy gp - cu dng xp (hnh 8-2)


H

H
H

H
H

H
H

S tng tac gay ra sc cangPitzer

Hnh 8.2: Cu to khng ng phng ca phn t cyclobutan

1.4.3. Cyclopentan
Cyclopentan c cu to khng phng. Bn nguyn t carbon ca cyclopentan
nm trn mt mt phng. Nguyn t carbon th 5 nm ngoi mt phng ny.
Vng cyclopentan c hin tng " gi quay " (pseudorotation) (hnh 8-3).

97

http://elib.ntt.edu.vn/

H 1 H
H

H
2

H 2 H5
4
H
1
H
3
H
H

4
3

5
1

H 3 H
H
H 4
2

H
S tng tc gy ra sc cng Pitzer

M hnh phn t cyclopentan

Hnh 8.3: S bin i ca phn t cyclopentan

1.4.4. Cyclohexan
Cyclohexan c 2 cu dng: dng gh v dng thuyn (hnh 8- 4) .
S tng tac gay ra sc cang Pitzer

H
H

HH

H
H

H H
H

Dang ghe

H
H

H
H

Dang thuyen

LI

Hnh 8.4

Trong cu dng gh ca cyclohexan khng c sc cng Bayer v sc cng


Pitzer, v vy dng gh c nng lng thp v bn vng hn cyclohexan cu dng
thuyn. Cc lin kt C H trong cu dng gh c chia thnh 2 loi.

N
TT

Su lin kt C H song song vi trc i xng gi l lin kt axial (a, lin


kt trc).
Su lin kt C H sp xp gn song song vi mt phng trung bnh gi l
lin kt equatorial (e, lin kt xch o, lin kt vnh) (hnh 8-5).
Truc oi xng

H
H

H
H
Lien ket axial

H
H
Lien ket equatorial

Hnh 8.5. Lin kt axial v lin kt equatorial

Lin kt equatorial c nng lng thp v bn vng hn lin kt axial (hnh 8-6).
CH3
a
CH3
e

Axial
(a)-Methylcyclohexan

Equaterial
(e)-Methylcyclohexan

Hnh 8.6: S chuyn i lin kt axial thnh lin kt equatorial

98

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc nhm th c th tch ln v cu to phc tp thng tn ti dng


equatorial. Hp cht th 2 ln ca cyclohexan tn ti cc ng phn hnh hc.
CH3

CH3

CH3
CH3

CH3
Trans1,2

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3
Trans1,3

Cis 1,2

CH3

CH3

Cis1,3

Trans1,4

Cis1,2

Hnh 8.7: Cc ng phn hnh hc ca dimethylcyclohexan

T cc ng phn hnh hc (hnh 8-7) li c cc cu dng khc nhau.


H

CH3
a
H
CH3
e
Cis a,e H

e
CH3
H

Cis e,a CH3

CH3
a

CH3
a

CH3 e
Cis e,e

Cis a,a

CH3
CH3

CH3
a
e

a
CH3

Cis a,e

CH3

Cis e,a

Hnh 8.8: Cc ng phn cu dng ca cis - dimethylcyclohexan

CH
a 3
H

CH3
a

e
CH3
CH3

e
H
Trans e,e

CH3
a

CH3 e
Trans a,e

e CH3

Trans e,a

a
CH3

CH3

CH3

e CH3
e
H

Trans a,a

Trans e,e

N
TT

a
CH3
Trans a,a

LI

Trn hnh 8-8 l cc cu dng ca cis-dimethylcyclohexan cc v tr khc


nhau. Tng t cng c cc cu dng trans-dimethylcyclohexan (hnh 8-9)

Hnh 8.9: Cc ng phn cu dng ca trans - dimethylcyclohexan

1.5. Tnh cht ha hc ca cycloalkan


Cc vng 3, 4 cnh th hin tnh cht cha no. Phn ng cng hp v vng
b ph v.
Cc cyclopropan khng tc dng vi kali permanganat v ozon.
2H

HBr

CH3-CH2-CH3 ;

Br2

CH3-CH2-CH2Br;

CH2Br-CH2-CH2Br

Cc cyclohexan th hin tnh cht ca hydrocarbon no. C phn ng th halogen


khi c xc tc l nh sng. Khi c mt xc tc thch hp, cyclohexan c th b oxy ha
to thnh cyclohexanol, cyclohexanon hoc vng b ph v to acid adipic.
Cyclohexan b dehydro ha khi c xc tc l Pt hoc Pd.
H

Cl

6Cl2

Cl

Cl

Cl

Cl

+ 6HCl

Cl

99

http://elib.ntt.edu.vn/

Xuc tac

OH
Cyclohexanol

Xuc tac

O2

Pt

+ 3 H2

O
Cyclohexanon

Xuc tac

HOOC (CH2)4 COOH


Acid adipic

Tnh cht c bit ca cc hp cht cycloalkan l c th tham gia phn ng


chuyn v tng hay gim ln ca vng.
CH2CH3
AlCl3

CH3

Ethylcyclobutan

CH3

AlCl3

Methylcyclopentan

Cycloheptan

Methylcyclohexan

2. Hp cht a vng

LI

2.1. Hp cht a vng c lp

Hp cht c 2 vng c lp lin kt vi nhau trc tip hoc bi mt mch carbon.

N
TT

_CH2CH2_

Bicyclohexyl

1,2-Bicyclohexyletan

2.2. Danh php hp cht vng ngng t


Hp cht vng ngng t l nhng hp cht m cc vng c cnh chung vi nhau.
10
9
8
7

1
6

3
4

4
5

Bicyclo[4.4.0] decan

Bicyclo[4.3.0] nonan

2.3. Hp cht a vng c mch cu carbon


Hp cht vng c cu l hp cht khng c cnh chung nhng c cc nguyn
t carbon chung cho cc vng. Nguyn t carbon chung l nguyn t u cu.
1
6

5
4

8
7

Bicyclo[2.2.1] heptan

100

http://elib.ntt.edu.vn/

2
3

6
5

8
1
2

Bicyclo[2.2.2] octan

C th c hp cht 3, 4 vng
1
8

7
6

4
1

3
5

10
4

Tetracyclo [2.1.1.0 2,6. 0 3,5] hexan

Tricyclo[3.3.1.0 2,9] decan

Tricyclo[3.3.1. 3,7] decan

Ch : 13,7 ch r mch c 1 carbon v 2 carbon u cu l carbon s 3 v s


7; 0 ch r mch khng c carbon v 2 carbon u cu l carbon s 2 v s 6.
2,6

H thng hp cht a vng c danh php phc tp. Theo danh php IUPAC,
gi tn hp cht a vng phi xc nh s mch carbon. S mch carbon tng
ng vi s vng (bicyclo, tricyclo, tetracyclo). Tm vng chnh c s carbon nhiu
nht. Chn mch cu l mch di nht to bicyclo chnh. nh s trn vng
bicyclo chnh xut pht t carbon u cu v n u cu kia t mch cu di
nht n ngn nht (ch nguyn tc tng s nh nht). Sau xc nh tip cc
mch cu cn li v ch r s nguyn t carbon c trn mch cu . S nguyn t
carbon trn mi mch cu (khng k carbon u cu) c t trong ngoc vung
theo th t t ln n nh. Tn ca hp cht a vng l tn ca hydrocarbon c
tng s carbon to vng.

LI

2.4. Hp cht vng spiran

T ''spiro'' c ngha l xon. Hydrocarbon no loi ny ch r cc vng lin kt


vi nhau bng nguyn t carbon chung. Nguyn t carbon ny gi l carbon spiro.
C hp cht spiro, dispiro, trispiro .. .

1
4

2
3

N
TT

nh s carbon xut pht t vng b v bt u carbon gn carbon spiro


v theo chiu sao cho carbon spiro (carbon chung) c s b nht. S carbon trn
mi mch t trong du mc v theo chiu nh s.
9

10

8
7

10
3

10 11

8
2

Spiro[3.4] octan Spiro[2.4] heptan Spiro[4.5] decan Dispiro[2.1.4.1] decan

12

1
2

Dispiro[2.1.5.2] dodecan

Bi tp
1. V cc ng phn hnh hc c th c ca cc ng phn ca cyclohexan c
CTPT C9H18. Gi tn cc ng phn .
2. V cc cu dng c th c ca diclocyclohexan.
3. Vit CTCT ca cc cht c tn gi sau:
a. Bicyclo[4.1.0] heptan; b-Bicyclo[3.2.0]heptan ; c-Tricyclo[5.1.0.03,5]octan
d. Spiro [3.3] heptan; e-Spiro [4.4] nonan; f- Dispiro [5.1.6.2] hexadecan
4. Gi tn theo danh php IUPAC ca cc cht c cng thc sau:
CH3

CH3

101

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 9

ALKEN - HYDROCARBON ETYLENIC


(CnH2n)

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cu to alken, xc nh ng phn hnh hc v danh php
Z -E ca chng.
2. Nu c cc tnh cht ha hc ca alken.
Alken cn gi l olefin. Chng l nhng hydrocarbon cha no, khng vng,
trong phn t c mt ni i. Alken c cng thc tng qut CnH2n.

LI

i vi hp cht vng c mt ni i c cng thc tng qut CnH2n-2 v gi l


cycloalken, cycloolefin, hydrocarbon vng cha no.
1. Cu to ca alken

N
TT

Su nguyn t ca phn t ethylen nm trong mt mt phng. Lin kt


ca C _C to thnh do xen ph ca orbital sp2. Lin kt c to thnh do 2
orbital p t do xen ph vi nhau. Mt phng cha lin kt thng gc vi mt
phng cha cc nguyn t carbon v hydro ca ethylen. Orbital s ca hydro v
orbital sp2 ca carbon xen ph vi nhau to thnh lin kt ca HC (hnh 9-1).

Csp2

Hnh 9.1:

Cac nguyen t H ,C cua ethylen


nam tren mot mat phang

C 2
sp

Lien ket tao thanh do


2 carbon lai hoa sp2
o

Lien ket tao thanh


do 2 orbital p t do
o

di lin kt ca HC l 1,076 A , ca C =C l 1,330 A


Gc lin kt HCH l 116, 6o . Gc lin kt H_C=C l 121,7o .
2. ng phn
2.1. ng phn cu to
Ngoi ng phn v mch carbon, alken cn c cc ng phn do v tr ca
ni i. Do alken c s ng phn cu to nhiu hn alkan c cng s carbon
tng ng.
102

http://elib.ntt.edu.vn/

Alken

Buten

S ng phn

Alkan

S ng phn

C 4 H8

Butan C4H10

Penten C5H10

Pentan C5H12

Hexen C6H12

12

Hexan C6H14

2.2. ng phn hnh hc - ng phn cis-trans


Cc nhm th khng th quay t do chung quanh lin kt i m tn ti mt
cch tng i v hai pha ca lin kt i. Do alken c ng phn hnh hc.
Hai nhm th cng pha so vi mt phng th gi l ng phn cis. Hai nhm
th khc pha so vi mt phng th gi l ng phn trans.
a
b

a
C C

C C

Co ong phan cis-trans

CH3

CH3

C C

C C

H
CH3
Trans -2-buten

Cis -2-buten

Co ong phan Z-E

CH3

N
TT

LI

C th hnh dung m hnh phn t 2-buten nh sau.

Dng trans bn hn dng cis v dng trans c nng lng thp. Trong dng
cis cc nhm th cng pha c tc dng y nhau.
CH3
H

CH3

C C

CH3

Trans -2-buten (74%)

C C

CH3
CH3CH2CH=CH2

Cis-2-buten (23% )

1-buten (3%)

ng phn cis-trans tn ti khi cc nhm th chung quanh lin kt i c a b


Cc nhm th chung quanh lin kt i c a b c d th c ng phn Z - E.
CH3
H

C C

CH2CH2CH3
CH2CH3

Z -3-ethyl-2-hexen

CH3
H

C C

CH2CH3
CH2CH2CH3

E -3-ethyl-2-hexen

Ch : Cc t cis - trans hoc Z (zusammen - cng pha) - E (eintgegen khc pha) l cc danh php ch ng phn hnh hc trong cc trng hp
khc nhau.

103

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Danh php
3.1. Danh php thng thng
Gi tn alken bng cch ly tn alkan c s carbon tng ng thay tip v
ng ''an'' thnh ''ylen''.
CH2=CH2

CH3CH=CH2

Ethylen

CH3CH2CH=CH2

Propylen

Butylen

Danh php ny ch gi tn nhng alken n gin


3.2. Danh php ethylen
C th xem cc alken n gin nh l dn xut ca ethylen. Nguyn t
hydro ca ethylen ln lt c thay th bi cc gc alkyl. S thay th ny c th
i xng hoc khng i xng hai u lin kt i.
CH3

CH3_CH=CH_CH3

Dimethylethylen khong oi xng

LI

Dimethylethylen oi xng

Methylethylen

CH3_C=CH2

CH3CH=CH2

3.3. Danh php IUPAC

Gi tn nh hydrocarbon no v thay v ng ''an'' bng v ng ''en''


Chn mch chnh l mch di nht cha lin kt i .

N
TT

nh s carbon trn mch chnh sao cho ni i c s b nht.


V tr nhnh + Tn nhnh + S ch v tr ni i + Tn mch chnh + en

CH3CH=CH2
Propen

1 CH

CH3
4
1
4
3
3
2
_
_
_
CH3 CH=CH CH3 ; CH3 C=CH_CH3
2-Buten

2-Methyl-2-buten

2 CH
CH3
_
_
_
;CH3 CH CH2 CH2_C_CH2_CH3
7

6-Methyl-3-ethyl-3-hepten

3.4. Danh php Z - E


Danh php Z- E dng gi tn cc ng phn hnh hc m cc nhm th
chung quanh lin kt i hon ton khc nhau. Theo quy c 2 nhm th trn 2
carbon ca lin kt i c ln nht sp xp v mt pha ca mt phng th gi
l ng phn Z v ngc li gi l ng phn E.
Khi a > b va c > d

a
b

C C

c
d

ong phan
Z

a
b

C C

d
c

ong phan E

Xc nh ln nhm th theo quy c Cahn -Ingold-Prelog, danh php R,S

104

http://elib.ntt.edu.vn/

R- Rectus - bn phi, S - Sinister - bn tri


CH3CH2
CH3

C C

ClCH2CH2

CH2CH3

C C

CH3CH
Cl

Z -3-methyl-3-hexen

CH2Cl
CH3

E -1,4-diclo,2-methyl-3-(2-clorethyl) -2-penten

4. Phng php iu ch
4.1. Tch hydro halogenid t cc dn xut monohalogen
Cc dn xut monohalogen no, c bit l dn xut bc ba, khi tng tc vi
cc dung dch base mnh nh KOH, NaOH, EtONa trong alcol v un nng s b
tch mt phn t hydrohalogenid to ra alken tng ng. Ty cu to ca dn
xut halogen no, alken thu c c th l mt hn hp ng phn v mt lng
nh sn phm ca phn ng th i nhn l ether.

S tch loi HX theo kh nng: R-I > R-Br > R-Cl > R-F .
V nng lng lin kt: C-I 51 kcal.mol-1; C-Br 58 ; C-Cl 81 ; C-F 116
C CH3
X

CH3
_
_
R CH=C CH3 + HX

LI

Dung dch KOH / alcol

R CH

CH3

N
TT

Dung dch KOH/alcol khi un nng xy ra s cn bng sau:


ROH + OH -

RO- + H2O

S tch loi HX tun theo qui tc Zaixep.


Khi tch HX khi dn xut halogen, X s b tch cng vi nguyn t hydro
gn ti nguyn t carbon lin bn cnh c bc cao nht.
Qui tc Zaixep ng c trong hai trng hp tch loi E1 v E2.
4.1.1. Phn ng tch loi E1 alkylhalogenid
R_CH2_CH_CH3
X

Cham

+
R_CH2_CH_CH3

Nhanh

+
R_CH2_CH_CH3 + X
R_CH=CH_CH3

+
+ H (I)

+
R_CH2_CH=CH2 + H ( II )

Nu X cng tch loi vi H bc cao hn s hnh thnh olefin (I). Olefin (I)
c nng lng thp hn so vi olefin (II) v hiu ng siu lin hp ca CH3 vi lin
kt i C =C c s lin kt C -H nhiu hn.

105

http://elib.ntt.edu.vn/

H
+
R CH2 CH C H
H
Co 3 lien ket C-H sieu lien hp

+
R_CH2_CH_CH3

H
_
_
R CH=CH C_H
(I)

Co 3 lien ket C-H

H
+
R C CH CH3

H
Co 2 lien ket C-H sieu lien hp

H
_
R C_CH=CH2
H (II)

Ch co 2 lien ket C-H

4.1.2. Phn ng tch loi E2 alkylhalogenid


Phn ng E2 xy ra trong iu kin c base mnh v dung mi km phn cc.
CH3CH2CH2CHBrCH3

EtOK
EtOH

CH3CH2CH=CHCH3+ CH3CH2CH2CH=CH2+ CH3CH2CH2CH(OEt)CH3


41%
25%
20%

Trong c ch E2 c th hnh thnh trng thi chuyn tip sau:


HO ..... H

H ..... OH
_
CH3CH2CH2_CH
. CH2

CH3CH2CH_CHCH
.
. - 3

LI

Br

Br

Trong trng hp tch loi theo c ch E2 (cng nh E1) sn phm to thnh


tun theo quy tc:

N
TT

Khi tch HX khi dn xut halogen s thu c olefin c s nguyn t H i


vi lin kt i l ln nht
CH3
CH3_CH_CH2_CH_CH2_CH3
X

CH3
_
CH3 CH_CH2_CH=CH_CH3 Co 5 H
CH3
CH3_CH_CH=CH_CH2_CH3

Co 3 H

Hiu sut olefin thu c ph thuc vo iu kin phn ng .


CH3CH2CBr(CH3)2

EtOK
EtOH
(CH3)3COK
(CH3)3COH
(C2H5)3COK

CH3CH=C(CH3)2 +
71%

CH3
CH3CH2C=CH2
29%

28%

72%

11%

89%

(C2H5)3COH

Tc phn ng E2 ph thuc vo nng ca alkylhalogenid, nng base


v ph thuc vo bn cht ca nhm X.

106

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng c nh hng bi cc lin kt: Lin kt CX d b ct t hn lin


kt CH.
Phn ng c tnh lp th: Nguyn t hydro v nguyn t X b tch phi lun
lun trn cng mt mt phng.
H

H
C6H5

C6H5

Br

C6H 5

Br

C6H 5

C6H 5

Base

Br

Br

HBr +
Br

C6H5

C6H5

Br

Br

Br
C6H 5

C6H5

C6H 5

C6H5
Br

(Z) 1-bromo-1,2-diphenyl ethylen

(R,R) 1,2 -dibromo-1,2-diphenyl etan

H
C

Base

HBr +

C6H 5

Br

C6H 5
Meso-1,2 -dibromo-1,2- diphenyl etan

C6H5

C6H 5

Br

C6H5

(E) 1-bromo 1,2-diphenyl ethylen

4.2. Tch loi nc t alcol

LI

C th tin hnh tch loi nc khi alcol no theo 2 phng php:

4.2.1. pha lng

N
TT

un nng alcol vi acid mnh (H2SO4, H3PO4) hoc vi KHSO4 s to alken.


H2SO4
180oC

RCH2CH2OH

RCH=CH2

H2O

Phn ng xy ra qua giai on to ester v c sau s hnh thnh alken


hoc sn phm ph l ether .
RCH2CH2OH

H2SO4
140oC

RCH2CH2OSO3H

RCH2CH2OSO3H
RCH2CH2OSO3H

H2 O

RCH=CH2 + H2SO4

RCH2CH2OH

RCH2CH2OCH2CH2R + H2SO4

i vi nhng alcol bc 1 c s carbon n 4 th to hn hp cc alken. V d


khi loi nc khi 1- octanol c th to thnh hn hp cc alken:
CH3(CH2)6CH2OH

H3PO4 ,

CH3(CH2)5CH=CH2

CH3(CH2)4CH=CHCH3

C hin tng trn l do s chuyn v ca hydro trong carbocation to thnh.


H
H+ CH (CH ) CH_+CH
CH3(CH2)6CH2OH
3
26
2
- H 2O

+
CH3(CH2)5CH_CH_CH3

H
+
CH3(CH2)4CH_CH_CH2_CH3

..

107

http://elib.ntt.edu.vn/

Phng php ny c dng thay i v tr ca chc alcol.


Alcol bc 2, bc 3 d loi nc trong mi trng acid. Phn ng theo c ch E1.
OH

H2SO4 62%
CH3CH2CH=CHCH3 + H2O
95o

CH3CH2CH2CHCH3

C ch E1
+OH
2
+
+
+
CH3CH2CH2CHCH3 H CH3CH2CH2CHCH3- H2O CH CH CH CHCH -H CH CH CH=CHCH
3 2 2
3
3 2
3
OH

C trng hp xy ra s chuyn v:
CH3-C__CH-CH3
CH3

CH3

CH3
+
CH3_C_CH_CH3

CH3
+
CH3-C__CH-CH3

+
CH3-C__CH-CH3

H+
to

CH3

CH3

CH3
_
CH2=C CH_CH3

-H+

CH3

CH3
CH3_C=C_CH3
CH3

LI

CH3

CH3 OH

4.2.2. pha hi

N
TT

Alcol di tc dng ca Al2O3 350 - 400C cng to alken theo c ch:


CH3CH2OH
R
Al

+
O

Al2O3

300-400oC

OH +
Al

Al

R+

CH2=CH2 + H2O
+ OH

Al

+ alken

Al

+ H2O

4.3. T dn xut dihalogen


S tng tc gia dihalogen trn 2 carbon lin nhau vi bt kim loi (Zn,Cu)
s thu c alken.
Cl Cl
RCH_CHR' + Zn

RCH=CHR' + ZnCl2

4.4. Phng php dehydro ho, cracking hydrocarbon no


Trong cng nghip cc alken thng c iu ch bng cch dehydro ha
cc alkan di tc dng ca xc tc thch hp (V d crom trioxyd 450C). T
butan, isobutan iu ch c buten v isobutylen.
108

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3CH2CH2CH3

CrO3
450oC

CH3CH2CH=CH2 + H2

Cc alken cng c to thnh khi nhit phnC, cracking cc hydrocarbon no.


n- C6H14 700-800oC CH + CH =CH + CH CH=CH + San pham khac
4
2
2
3
2
25%
15%
20%
40%

Propen l nguyn liu sn xut polypropylen. Alken quan trng trong


cng nghip l buten v ethylen c iu ch bng phng php dehydro ha
hoc cracking nguyn liu thu c t du m.
5. Tnh cht l hc
Ba thnh phn u tin ca dy ng ng iu kin thng l cc cht
kh. Cc thnh phn trung bnh l nhng cht lng. Cc thnh phn cao hn l
cht rn. Tnh cht vt l c trng ca mt vi cht hu c c trnh by trong
bng 9-1.

Ethylen

CH2=CH2
CH3CH=CH2

CH3CH2CH=CHCH3
CH3CHCH=CH2
CH3
CH3C=CHCH3
CH3

tosoi

Ty khoi

-169,4
-185,2

-103,9
- 47,0

0,566
0,609

-130,0

-5,0

0,668

cis 2-Buten

-139,0

-3,5

0,635

isoButylen

-140,0

-6,0

0,566

1-Penten

-138,0

+29,9

0,640

2-Penten

-139,0

+36,4

0,651

3-Methyl-1-buten

-135,0

+25,0

0,648

2-Methyl -2-buten

-124,0

+38,4

0,668

1-Buten

N
TT

CH3CH2CH=CH2
CH3CH=CHCH3
CH3C=CH2
CH3
CH3CH2CH2CH=CH2

Propylen

tochay

LI

Ten goi

Cong thc

Bng 9: Tnh cht l hc ca cc alken

Ph hng ngoi:
Lin kt -C=C- alken c vch hp th gn 1650 cm -1. Tuy nhin cng
v tr s ca vch ny cn ph thuc vo cu to phn t ca alken (lin hp vi C=C- hoc -C=O). Cc vch hp th do dao ng ca lin kt C -H ca nhm
-CH=CH2 c tn s khong 3100, 1420 v 915 cm -1

Lin kt i d b phn cc. Phn t alken c momen lng cc thay i ty


thuc vo cu to ca alken.

109

http://elib.ntt.edu.vn/

Cl
R

CH=CH2

Cl

H
C

=0

C
Cl

Cl

Cl

= 2,95D

Cl

H
C

= 1,97D

CH3

C
CH3

= 1,71D

6. Tnh cht ha hc
Trong lin kt i, nng lng lin kt ln hn nng lng lin kt .
chnh lch vo khong 20 kcal.mol1. iu ny gii thch tnh km bn ca lin
kt v kh nng phn ng cao ca lin kt i. Lin kt i l trung tm phn
ng ca alken. Cc phn ng quan trng nht i vi alken l phn ng cng,
phn ng oxy ha v phn ng trng hp.
6.1. Phn ng cng hp
Lin kt b b gy v kt hp vi hai nguyn t hoc 2 nhm nguyn t
mi to hp cht no. Lin kt i -C=C- c tnh i nhn. S chung ca phn
ng cng hp vo ni i nh sau:
C_ C
X Y

+ X_Y

C=C

LI

6.1.1. Phn ng hydro ho c xc tc

H2

N
TT

C=C

Cng hp hydro vo alken to alkan. Phn ng ch xy ra khi c xc tc. Xc


tc thng dng l Pt, Pd hoc Ni. Phn ng ta nhit ( = - 32,7 kcal.mol-1) .

xuc tac

C_ C
H H

Dng nickel hot ng mnh l ''nickel Raney''. Nickel Raney c iu ch


t hp kim nickel -nhm. Khi ch ha hp kim ny vi dung dch NaOH, nhm b
ha tan. Nickel thu c trng thi bt rt mn v d bc chy. Nickel Raney
hnh thnh theo phn ng.
2Ni-Al + 2HO + 2H2O

2Ni + 2AlO2 + 3H2

Cc hp cht ca lu hunh, phosphor, arsen lm mt tc dng hot ha


ca cc xc tc. Phn ng hydro ha alken xy ra trn b mt ca xc tc v theo
c ch cng hp cis.
H2

H H

H H CH2=CH2

C2H4

H_CH2_CH2_H

Be mat xuc tac

S cng hp cis vo lin kt i c th trnh by trong phn ng sau:


H 3C

H 3C

C O OH

H2
Pd

C
C OO H

H OO C
H3C
C
H

C OO H
C H3
H

HO OC
H3 C
H

C H3

C O OH

Phn ng hydro ha c xc tc do Sabachie v Sendoren pht minh nm


1899 v tr thnh phng php quan trng v ph bin ca ha hu c.
110

http://elib.ntt.edu.vn/

6.1.2. Phn ng cng hp i in t (AE)


Phn ng xy ra gia alken v tc nhn i in t (electrophile). C 2 giai
on sau:
Giai on I
Tc nhn i in t kt hp vi carbon ca lin kt i giu in t hn
hnh thnh ion carboni. y l giai on chm quyt nh tc phn ng.

- +

- +

+
X C__C

Cham

C== C

+ Y-

Giai on II
Ion carboni kt hp vi phn cn li ca tc nhn tch in m.
+
X C__C

Nhanh

+ Y-

X C__C

Cc tc nhn phn ng halogen X2 (Cl2, Br2, I2), cc hydrohalogenid HX


(HCl, HBr), cc acid hypohalogen HOX (HOCl, HOBr), nc, acid sulfuric u
cng hp vo lin kt i ca alken theo c ch i in t v to thnh hp cht
no tng ng.
C__ C
Br Br

LI

+ Br2

N
TT

+ HOCl

- +

+ H2SO4

C== C

+ HCl

+ H2O , H+

C__ C
Cl OH

Hp chat dibromo

Hp chat clorhydrin

C__ C
Ester cua acid sulfuric
H OSO3H
C__ C
H Cl

Hp chat monoclor

C__ C
OH

Alcol n chc

Cng hp HX
2-Methylpropen cng hp vi HCl. Trc tin lin kt i tc dng vi
proton H + to thnh carbocation trung gian. Sau carbocation kt hp vi ion
clorid Cl - v to thnh tert butylcloid.
CH3
CH3

H
H
H

Cl

CH3
CH3

+
C

H
H

+ Cl

CH3
Cl

CH3
C

C
H

H
H

111

http://elib.ntt.edu.vn/

Alken khng i xng tc dng vi proton to thnh carbocation bn vng.


CH3
CH3C=CH2 + HCl

CH3
CH3
+
_
_
_
CH3 C CH3 khong tao thanh CH3 C_CH2
+
H

Phn ng xy ra theo qui tc Markonikov


Cc hydrohalogenid cng vo lin kt i theo kh nng HI > HBr > HCl
Tc dng ca dung dch nc clor hoc brom vi alken to sn phm
halogenohydrin. Trong trng hp ny tc nhn phn ng l acid hypoclor HOCl
hoc hypobrom HOBr
CH3CH2CH=CH2 + HOCl CH3CH2CHOH-CH2Cl (Butylen clorohydrin)
Carbocation trung gian c th b chuyn v hydro cho nn khi alken tc dng
vi HX c th to ra hn hp cc alkylhalogenid.

CH3CH2CH = CHCH3 + HBr

+
CH3CH2CH2 -CHCH3 Br

CH3CH2CHBr -CH2CH3
3-Bromopentan
CH3CH2CH2 -CHBrCH3
2-Bromopentan

LI

2-Penten

+
CH3CH2CH -CH2CH3 Br

Cng hp vi nc H2O

CH3
+
CH3C = CH2 + H
Isobuten

N
TT

Hydrat ha alken l phng php quan trng iu ch alcol trong cng


nghip. Phn ng cng hp nc thng xy ra trong mi trng acid. Phn ng
qua giai on to carbocation trung gian. Carbocation tc dng vi nc to
thnh alcol.
CH3
CH3C_ CH3
+
Carbocation

+ H2O

CH3
CH3C_ CH3
+OH
2

CH3
CH3C_ CH3 + H+
OH
t-Butanol

Cc quy tc nh hng trong phn ng cng hp vo alken


Quy tc Markonikov
Trong phn ng cng hp, tc nhn khng i xng (HX...) tc dng vi mt
alken khng i xng th nguyn t hydro ca HX s tn cng vo nguyn t
carbon ca ni i c nhiu hydro hn, cn X s tn cng vo nguyn t carbon
cn li ca ni i.
CH3CH = CH2 + HCl
Propylen

CH3CH _ CH3
Cl isopropylclorid

C th gii thch theo cc trng thi ca phn ng.


Trng thi tnh
Trong phn t propylen do tc dng y in t ca nhm metyl v pha
lin kt i (hiu ng +I v hiu ng siu lin hp) lm cho lin kt ny phn cc.
112

http://elib.ntt.edu.vn/

Mt in t dch chuyn v pha nhm CH2 (carbon bc thp) v nhm ny


mang mt phn in tch m -, cn nhm methyl CH mang mt phn in tch
dng +.
Do s phn b mt in t trong phn t propylen c th trnh by
nh sau.
H
_
H C
H

CH = CH
- 2

Khi cho H+Cl tc dng vi propylen, phn cation H+ (tc nhn i in t) s


tn cng vo carbon mang in tch m v phn anion Cl tn cng vo carbon
c in tch dng +.
Trng thi ng
V phn ng xy ra theo c ch cng hp i in t (AE), giai on quyt
nh tc phn ng l giai on ca H+ tn cng vo phn t propylen. Gi thit
c 2 carbocation to thnh:

H
H
+
+ _ _
_
_
H C CH C H ( I ) va CH3_CH2 _ CH2 ( II )
H
H

LI

+
CH3_CH _ CH3 ( I )

H
+
_
CH3 C _ CH2 ( II )
H

N
TT

Phn ng xy ra theo qu trnh no l ph thuc vo nng lng v bn


ca carbocation trung gian. Carbocation c nng lng cng thp v bn cng
ln khi in tch dng trn nguyn t carbon ca carbocation cng c gii ta.
iu xy ra khi in tch dng ca carbon lin hp vi cng nhiu in
t ca cc lin kt C -H.
Carbocation c bn cng ln th thi gian tn ti cng lu v d hnh thnh.
Carbocation (I ) lin hp vi 6 lin kt C_H . Carbocation (II) ch lin hp vi
2 lin kt C_H. Do ion (I) bn v d hnh thnh hn ion (II).
iu gii thch v sao khi cng hp HCl vo propylen th isopropylclorid
l sn phm ch yu. Trn c s gii thch s cng hp vo alken theo quan im
trng thi ng, c th pht biu quy tc Markonikov nh sau:
Phn ng cng hp i in t vo alken xy ra ch yu qua dng ion carboni
trung gian c bn ln nht
Phn ng cng tri qui tc Markonikov - Hiu ng Kharasch
Khi cng hp HBr vo hp cht c ni i vi s c mt ca mt t peroxyd
th sn phm to thnh tri quy tc Markonikov
CH3CH=CH2 + HBr

peroxyd

CH2=CHCH2Br + HBr

CH3CH2_CH2Br

peroxyd

BrCH2_CH2CH2B

Cc peroxyd nh dibenzoylperoxyd (C6H5CO)2O2, Peracetic CH3COOOH.


113

http://elib.ntt.edu.vn/

nh hng ca peroxyd i vi phn ng cng hp gi l hiu ng peroxyd


hoc hiu ng Kharasch. Phn ng xy ra theo c ch cng hp gc qua cc giai
on sau:

R-O-O-R
R-O . + HBr

Br + CH3CH=CH2
CH3CH_CH2Br + HBr

2R-O .

H = +35 kcal

.
ROH + Br

H = -23 kcal
_
CH3CH CH2Br
H = -5 kcal
.
_
CH3CH2 CH2Br + Br
H = -11 kc

Phn ng kt thc khi cc gc t do kt hp vi nhau

Br. + Br. Br2

C th gii thch s to ra sn phm tri vi sn phm Markonikov bng


bn ca gc t do to thnh. Khi nguyn t brom Br. tc dng vi alken c kh
nng to ra 2 gc t do (I) v (II). Gc t do (I ) bn v d hnh thnh hn ( II).
Gc t do (I) chu nh hng ca 2 gc y in t v pha carbon mang in t
n c .

Br + CH3CH=CH2

CH3CH_CH2Br (I )

LI

CH3CHBr_CH2 (II)

CH3

CH

CH3CHBr

CH2Br

CH2

Kh nng to thnh v bn ca gc t do gim dn theo th t:

Qui tc Wagner

N
TT

Gc bc 3 > Gc bc 2 > Gc bc 1

Tc nhn khng i xng tc dng vi alken, trong hai nguyn t carbon


mang ni i l ng bc lin kt vi 2 gc alkyl khc nhau l methyl th phn
anion Xca tc nhn s kt hp vi carbon ca ni i mang nhm methyl.
CH3CH2_CH=CH_CH3 + HBr

CH3CH2_CH2_CHBr_CH3

C th gii thch quy tc trn theo quan nim:


To carbocation trung gian bn vng.
Gii thch theo hiu ng cm ng v hiu ng siu lin hp.
Cng hp Halogen
L phn ng quan trng ca lin kt i
C==C

X2

X__C__C__X

(X2 = Cl2 , Br2 ..)

Phn ng xy ra nhanh. C th xem phn ng ny nh l mt phn ng th


i nhn vo nguyn t halogen. Alken l tc nhn i nhn. Phn t alken tn
cng vo phn t halogen theo s sau:

114

http://elib.ntt.edu.vn/

Br

Br

Br
+

C
+

Br -

+
Br__C__C + Br

Br__C__C_ Br

Trn carbocation c nguyn t carbon thiu in t v nguyn t halogen


c 3 cp in t khng lin kt. Chng c kh nng to thnh ion halonium vng.
X

..
:X :

+
C

.. .
:X .

..
:X
C

S tao thanh ion halonium vong

V vy s cng hp halogen c tnh lp th. Anion halogen X - tng tc vi


vng halonium t pha ngc vi halogen trong vng. S cng hp halogen thng
to thnh sn phm trans. iu thng thy trong cc hp cht vng cha no.

Br2
CCl4 - 5o

Cyclopenten

LI

..
:X

Br
+

..:..
Br

Br
H

Br

Trans 1,2-dibromocyclopentan

Sn phm cng hp halogen vi alken l cht trung gian trong tng hp hu c.

N
TT

6.2. Hydroboran ha

Phn ng ca lin kt i vi diboran B2H6 l mt phn ng quan trng ca


alken. Lin kt BH cng vo lin kt i vi hiu sut cao v nhanh to thnh
trialkylboran
6RCH=CH2 + B2H6 2(RCH2CH2)3B
6.3. Phn ng oxy ha

Alken b oxy ha bi cc cht oxy ha khc nhau.


6.3.1. Vi KMnO4
Alken tc dng nhanh vi kali permanganat KMnO4. Sn phm to thnh
ph thuc vo nng ca cc cht phn ng.
Vi dung dch kali permanganat long th to thnh diol cnh nhau (glycol)
3

+ 2KMnO4 +

4H2O

loang

C
OH OH

+ 2MnO2 + 2KOH

Phn ng xy ra theo c ch cng hp cis


H
+ KMnO4

loang
to

O
Mn OO

H
H 2O

OH

OH

115

http://elib.ntt.edu.vn/

Vi dung dch kali permanganat m c, lin kt i b ct v to hn hp


ceton v acid carboxylic.
R'

C==C

R''

KMnO4

O
C==O + HO_C R

R'
R''

; RCH=CH2

KMnO4

RCOOH + CO 2

6.3.2. Vi ozon (O3 )


Phn ng oxy ha alken bng ozon to thnh aldehyd, ceton hoc acid ty thuc
cu to ca alken. Phn ng tri qua giai on to cht trung gian l ozonid.
Ozonid kh phn ring c v b thu phn to thnh sn phm.

C
O

+ H2O

C
O

C
O

Ozonid

C O+

O C

+ H2O2

Molozonid

O3

CH2CH3
H

O3

CH3
C
CH3

O
O

CH2CH3
H

CH3

Ozonid

H2O

CH3_C_CH3 + CH3CH2CHO + H2O2

N
TT

CH3

LI

C th dng phn ng ny xc nh cu trc ca alken.

6.3.3. Vi cc peroxyd

Alken b oxy ha bng cc peracid. Sn phm to thnh l cc oxiran (epoxyd)


C6H5

+ CH3COOOH
C
C
H
C6H5
Trans-Stilben

C6H5

H + CH3COOH
C6H5

H
Trans-2,3-diphenyl oxiran

O
COOH
COOH
CH3(CH2)3CH__CH2
+
1-butyl oxiran
CH3(CH2)3CH=CH2 +
1-2-epoxyhexan
Cl
Cl
1-Hexen
Acid 3-cloro benzoic
Acid 3-cloro peroxybenzoic 1-oxydhexen
O

6.4. Phn ng trng hp (phn ng polymer ha)


Phn ng trng hp cc alken hoc cc hp cht cha no khc c tm quan
trng c bit trong cng nghip ha hc. C th c s chung nA (A)n.
A l cc monomer, (A) n l cht cao phn t (polymer), n l h s trng hp.
116

http://elib.ntt.edu.vn/

Ty theo bn cht v iu kin phn ng, s trng hp xy ra theo cc c ch


khc nhau. Polymer to thnh c cu to khc nhau v h s trng hp khc nhau.
C ch phn ng trng hp c th l c ch gc, c ch ion (anion hoc cation)
6.4.1. Phn ng polymer ha theo c ch gc t do
Xy ra qua cc giai on.

S to gc t do:

Y + CH2=CH2

S pht trin mch:

Y-CH2CH2 + CH2=CH2

Y-(CH2CH2)n-CH2CH2

S kt thc phn ng:

.
.

Y-(CH2CH2)n-CH2CH2
Y-(CH2CH2)n-CH2CH2

Y-(CH2CH2)n-CH2CH3 + Y-(CH2CH2)n-CH=CH2
Y-(CH2CH2)n-CH2CH2-CH2CH2-(CH2CH2)n-Y

Y-CH2CH2-CH2CH2

LI

Y-CH2CH2

6.4.2. Phn ng polymer ho theo c ch cation

Qu trnh to cation: (CH3)2C=CH2 + H+ (CH3)3C+


Qu trnh pht trin mch polymer.
Qu trnh kt thc
Trong qu trnh trng hp c cc dimer, trimer c to thnh

(CH3)2C=CH2

cham

N
TT

C cc qu trnh

+
(CH3)3C-CH2-C(CH3)2

CH3
(CH3)3C-CH=C(CH3)2+ (CH3)3C-CH2-C=CH2
20%
80%

6.4.3. Phn ng theo c ch anion


Xc tc to anion thng l cc hp cht c kim.
(CH3)3- Li+ + CH2=CH2 (CH3)3C-CH2-CH2- Li+

Hn hp gm R3Al + TiCl4 gi l xc tc Zigler -Natta c s dng trong


phn ng polymer ha theo c ch anion.
Cc polymer thng gp: Polyethylen (PE), Polypropylen (PP), Teflon X-(CF_
CF)n Y, Polystyren.
6.5. Phn ng th
6.5.1. Th v tr allyl
Tu theo cu to s th vo v tr allyl xy ra cc iu kin khc nhau
117

http://elib.ntt.edu.vn/

500-600o

CH3_CH=CH2 + Cl2
CH3C=CH2 + Cl2

ClCH2_CH=CH2 + HCl

Nhiet o phong

ClCH2C=CH2 + HCl

CH3

CH3

Phn ng xy ra theo c ch nh sau:


+
CH3_C_CH2Cl + Cl
CH3

CH3_C=CH2 + Cl_Cl
CH3
+
CH3_C_CH2Cl
CH3

-H

+ Cl

CH2=C_CH2Cl
CH3
Cl
_
CH3 C_CH2Cl

San pham chnh

San pham phu

CH3

6.5.2. Th vo v tr vinyl

200-600 o

N
TT

CH2=CH2 + Cl2

LI

Xy ra iu kin kh hn s th vo v tr allyl. Nguyn t hydro lin kt vi


carbon c ni i (gi l hydro vinyl) bng lin kt C_H. Lin kt C_H c nng lng
lin kt ln hn nhiu so vi cc lin kt C _ H khc. Phn ng theo c ch gc.
CH2= CH_Cl + HCl

S th v tr allyl cn th hin qua phn ng t oxy ha


Cc alken d xy ra phn ng oxy ha ti v tr allyl v to thnh cc
peroxyd. S oxy ha xy ra nhit thng v bng oxy khng kh. Phn ng
ny l nguyn nhn cc du, m b oxy ha.
CH3CH2CH2_CH=CH2 + O2

CH3CH2CH_CH = CH2
O_O_H

7. Cht in hnh
Ethylen CH2=CH2
Cht kh khng mu, khng mi, hu nh khng tan trong nc, ha lng
-105C. Ethylen chy cho ngn la sng hn metan, to thnh CO2 v hi nc
Hn hp ethylen v oxy n mnh v phn ng t chy ta nhiu nhit, c
th dng hn hp ny ct hn kim loi nh acetylen.
Ethylen kt hp vi nc to alcol ethylic.
Ethylen tc dng vi dung dch clor trong nc to ethylen clorhydrin v t
clorhydrin c th iu ch ethylen oxyd
118

http://elib.ntt.edu.vn/

Cl2
CH2

CH2
H2O

KOH

CH2

CH2

CH2

CH2

Cl

OH

ethylen clorhydrin

ethylen oxyd

Ethylen tc dng vi benzen xc tc AlCl3 to ethylbenzen, t ethylbenzen


to styren dng sn xut polystyren v cao su tng hp BuNa -S.
+ CH2

CH2

AlCl3

H2

CH = CH2

CH2CH3
styren

ethylbenzen

Trng hp ethylen to polyethylen l hp cht cao phn t c nhiu ng


dng trong k thut v i sng
Ethylen c tc dng kch thch s hot ng ca cc enzym lm qu mau
chn, c dng dm chn qu xanh nh c chua, chui . . . nng rt long.

1. Vit cng thc cu to ca cc cht sau:

Bi tp
c. 2,2-Dimethyl-3-ethyl-1-octen.

b. 2,4-dimethyl-1-penten;

d. Dipropylethylen khng i xng.

LI

a. 3-Methyl-1-penten;

e. Diisopropylethylen i xng.

CH3

a-

C C

CH3

CH2CH3

b-

N
TT

Gi tn theo IUPAC ca cc cht c CTCT di y:


BrCH2
CH3

C C

CH2C(CH3)3

CH3

; c-

Cl
CH3CH2CHCH2
H

H
C C

; d-

CH2 C

CH2CH3

CH2CH2Br
CH2CH2CH(CH3)2

2. Khi un nng 3- bromo-2-methyl pentan vi kim ru thu c mt


hydrocarbon cha no. Vit phng trnh phn ng. Trong cc iu kin y s
nhn c hydrocarbon no, nu i t:
a. Isobutyl iodid.

d. 4- Bromo-2,2 -dimethyl pentan.

b. 2-bromopentan.

e. 2- Bromo-2-methyl butan.

c. 3-cloropentan.
3. Nhng hp cht no c to thnh khi oxy ha cc cht di y bng dung
dch KMnO4 long nhit thp:
a. 2-Hepten.

b. Metyl isopropyl ethylen i xng.

c. Trimethylethylen.

4. Hy vit CTCT ca cc hydrocarbon ethylenic bit rng ozonid ca chng b


thy phn trong mi trng acid th to thnh cc cht:
a. Formaldehyd HCHO v aldehyd methylacetic CH3CH2CHO
b. Aceton v aldehyd propionic CH3CH2CHO
c. Methylisopropylceton CH3COCH(CH3)2 v formaldehyd.
119

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 10

ALKYN - HYDROCARBON ACETYLENIC


(CnH2n-2)

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cu to v gi tn cc alkyn.
2. Nu c cc tnh cht ha hc ca alkyn.
3. Vit c s cc phn ng chuyn ha to thnh sn phm.

Alkyn hoc hydrocarbon acetylenic l hp cht khng vng cha no c cha


mt lin kt ba ng vi cng thc chung CnH2n-2

LI

1. Cu trc in t

__C

N
TT

Alkyn l nhng cht cha lin kt ba -CC-. Nguyn t carbon ca ni ba


trng thi lai ha sp. Lin kt ba gm mt lin kt v 2 lin kt . Lin kt
C_C c to thnh do s xen ph vi nhau ca 2 orbital lai ha sp ca carbon.
S xen ph ca orbital lai ha sp ca carbon vi orbital s ca hydro to thnh
lin kt C_H. Lin kt ca alkyn c to thnh do s xen ph tng i mt
ca cc orbital p t do ca nguyn t carbon lai ha sp. Hai lin kt ca alkyn
nm trong 2 mt phng thng gc vi nhau.

. .
__C
_
.
. C

C_

Carbon lai hoa sp

Cac electron p t do cua carbon 2 orbital p t do cua carbon

orbital s cua hydro

Acetylen c cu to thng. di lin kt C C (1,2A ) ngn hn lin kt C -C.


o

Lin kt C -H (1,06A ) ngn hn lin kt C -H trong ethylen (1,08A ) v trong


o
etan (1,10A ). Hnh di y m t s to thnh lin kt ba:
o
1,20 A

o
1,06 A
H C

C
Csp
sp

H1s Csp

H1s Csp

180 o
o dai va goc lien ket

S tao lien ket trong phan t acetylen

S xen phu cua cac orbital p

Nng lng kin kt:


i vi lin kt ba l 199,6 kcal.mol1, ca lin kt i l 145,8 kcal.mol1 v
ca lin kt n l 82,6 kcal.mol1. Mt in t tp trung ch yu khong
120

http://elib.ntt.edu.vn/

gia hai ht nhn ca 2 nguyn t carbon. m in ca carbon lai ha Csp >


Csp2 > Csp3. iu gii thch kh nng phn ng cng hp i in t ca lin
kt ba km hn so vi lin kt i.
2. Danh php v ng phn
2.1. Danh php IUPAC
Cc alkyn u c tn cng l yn. Mch chnh l mch di nht c lin kt
ba. nh s mch chnh sao cho lin kt ba c s nh nht.
V tr nhnh + Tn nhnh + V tr lin kt ba + Tn mch chnh + yn
CH
4 3 3 2 1
CH3_CH_C CH

CH
1
5 6 3 7
2 3 4
3-Methyl-1-butyn; CH _C C_CH _CH _CH_CH
3
2
2
3

6-Methyl-2-heptyn

2.2. Danh php hp l - Danh php acetylen

Cc alkyn n gin c xem nh dn xut ca acetylen


Methyl acetylen

(CH3)2CHCCCH3

Methylisopropylacetylen

F3C_CCH

Trifluoromethyl acetylen

-CCH

N
TT

2.3. Tn cc gc

LI

CH3CCH

Etynyl

CH3-CCH

Propynyl

Etynylcyclopentan ;
Cyclopentylacetylen

C CH

CH3_CC-CH2- 2-Butynyl

C CCH3

Propynylcyclohexan
Methylcyclohexylacetylen

2.4. ng phn
Cc alkyn c ng phn cu to v mch carbon v ng phn c v tr ca
ni ba . Khc vi alken, cc alkyn khng c ng phn lp th.
3. Phng php iu ch
3.1. Tch loi 2 phn t HX t hp cht gem v vic -dihalogen
Nguyn tc: T gem dihalogen T vic -dihalogen -

-C C- + 2HX
CHX-CHX- -C C- + 2HX

Phn ng xy ra qua 2 giai on:


-CB r 2 -CH 2 -

-C H Br-CH Br-

Nhanh

-C X =C H -

Cham

_
-C _ C -

121

http://elib.ntt.edu.vn/

S tch loi xy ra khi c mt ca KOH hoc NaOH trong alcol v nhit .


CH3CH2CHBr2

Stilben

Propen

CH3_C CH + 2 HBr

KOH alcol
C6H5CH-CHC6H5
to
(77-81%)
1,2-Dibrom-1,2-diphenyletan

ete

CH3CH=CH2 +

to
Br Br

Br2

C6H5CH=CHC6H5

KOH alcol

Br Br
CH3CH_CH2

Br2

C6H5_C C_C6H5 + 2 HBr


(66-69%)
Diphenylacetylen

KOH alcol

CH3_C CH + 2 HBr
Methylacetylen

to

1,2-dibromopropan

Natri amidid NaNH2 l mt base mnh c th s dng tch HX trong


phn ng iu ch cc 1-alkyn.
+ 2NaNH2 - NaX
- NH3

RCH2-CHX2

+
R_C C _Na + H2O

R_C C_H

NaNH2

+
R_C C _Na + NH3

RCX2-CH3
RCHX-CH2X

LI

R_ C C_ H +

NaOH

N
TT

Phn ng tch HX trong iu kin c mt base mnh v nhit thng c


th xy ra s chuyn v ca ni ba.
KOH alcol t o

CH3CH2_C C_H
1-Butyn

CH3_C C_CH3
2-Butyn

3.2. Phng php alkyl ha acetylen

Anion acetylid l mt tc nhn i nhn mnh (mt base mnh) d dng tc


dng vi alkylhalogenid to thnh alkyn c mch carbon di hn.
+ RX
H_C C_Na

H_C C_H + Na
CH3_C C_H + Na
Propyn

CH3_C C_Na

H_C C_R + NaX

+ CH3CH2I

CH3_C C_CH2CH3 + NaI


2-Pentyn

C th s dng natri amidid to acetylid trong phn ng alkyl ha acetylen.


H_C C_H + NaNH2

NH3 (lng)

-33oC

H_C C_Na
Natri acetylid

n-C4H9Br

CH3(CH2)3_C C_H
Hexyn-1 (89%)

3.3. T hp cht tetrahalogen


Cc hp cht c 4 halogen gn trn 2 carbon cnh nhau tc dng vi bt Zn
kim loi trong iu kin thch hp cng to c lin kt ba.
122

http://elib.ntt.edu.vn/

X X
_
R C C_R'

R_C C_R' +

+ 2 Zn

2 ZnX2

X X

4. Tnh cht l hc
S to thnh lin kt C_C c to thnh do xen ph ca orbital lai ha
Csp ca metyl v orbital lai ha ca carbon acetylenic . Mt orbital sp c tnh
cht ca orbital S nhiu hn orbital sp3. Kt qu l lin kt c chnh lch v
m in. Mt in t trn lin kt C_C l khng i xng v xut hin
momen lng cc.
3

CH3CH2CCH (sp3v sp) CH3CH2CH=CH2 (sp3 v sp2) CH3CCCH3


= 0,80 D

= 0,30 D

= 0

Hp cht alkyn khng c ng phn hnh hc nh hp cht alken v acetylen


c cu trc thng.

Mt vi tnh cht vt l ca alkyn c trnh by bng 10-1.

LI

Bng 10: Tnh cht vt l ca cc hp cht alkyn


to si

Hp cht

Butyn-2

- 8,9

- 23,2

- 102,7

8,1

- 122,5

N
TT

Propyn
Butyn-1

- 84,0

Etyn

to nng chy

T khi

27,0

- 32,3

Pentyn-1

39,3

- 90.0

Pentyn-2

55,5

- 10,0

Hexyn-1

71,0

-132,0

0,7152

84,0

- 88,0

0,7317

Hexyn-3

81,0

-105,0

0,7231

Phenylacetylen

143,0

- 43,0

Diphenylacetylen

300,0

- 63,5

Hexyn-2

5. Tnh cht ha hc
5.1. Tnh acid ca alkyn
Lin kt C -H phn cc mnh v pha carbon ca lin kt ba CC-H+ lm
tng momen lng cc ca lin kt v tng kh nng tch hydro di dng
proton. Do tnh acid ca acetylen ln hn so vi etylen v etan.
Gi tr pKa ca mt s cht sau y:
Hp cht

H2O

Alcol

Acetylen

NH3

Ethylen

Metan

pKa

15,7

16-19

25

35

44

50

123

http://elib.ntt.edu.vn/

Lc base

CH3CH2=CH

CH4
CH2=CH2

HC

HC CH

C-

Lc acid

Tnh base ca cc anion khc nhau v nguyn t carbon mang in tch m


cc trng thi lai ha khc nhau.
H
H C

..

H
Anion methyl

sp3

C C

H_C C

sp2

H
Anion vinyl

sp

Anion acetylid

Cc alkyn c ni ba u mch (cc 1- alkyn) cng rt d to carbanion khi


tc dng vi anion amidid trong amoniac lng.
R_C C_H + NH2-

R_C C-

NH3

Cc carbanion RC C-, CH2=CH- v H3C- c bn khc nhau.


Nguyn t hydro trong lin kt C H cn th hin cc phn ng sau y:

LI

Acetylen v 1-alkyn tc dng vi kim loi kim, CuCl trong amoniac,


AgNO3 trong amoniac u to thnh acetylid hoc alkynylid kim loi.

N
TT

R_C C_H + AgNO3 + NH3

R_C C_Ag

R_C C_H + CuCl + NH3

+ NH4NO3

R_C C_Cu + NH4Cl

Acetylen cng hp vi aldehyd formic nh l mt tc nhn i nhn.


H_C C_H + 2HCHO
Aldehyd formic

HOCH2_C C_CH2OH
1,4-Butyndiol

Alkyl lithium tch proton khi alkyn.


CH3(CH3)2CCH + n-C4H9Li CH3(CH3)2CCLi + n-C4H10
5.2. Phn ng cng hp
5.2.1. Cng hp vi hydro
Alkyn tc dng vi hydro c xc tc to thnh alkan
R_C C_R' + 2H2

Pt ,( Pd , Ni)

R-CH2CH2-R'

Phn ng thng xy ra 2 giai on. Giai on mt to nhit hn giai on hai.


+ H2

CH2=CH2

H = -41.9 kcal mol-1

H2C=CH2 + H2

CH3_CH3

H = -32,7 kcal mol-1

HCCH

124

http://elib.ntt.edu.vn/

S hydro ha c th dng li giai on to alken khi dng xc tc c


lm gim kh nng hot ha mt phn. Hn hp xc tc l PdCaCO3, PdBaSO4-Quinolin.
CH3CH2_C C_CH2CH5

H2

3-Hexyn

C2H5

Pd- BaSO4
Quinolin

C C

C2H5

H
H
cis-3-Hexen

S cng hydro cng c th xy ra khi s dng natri kim loi trong amoniac lng.
Na/NH3(lng)

C4H5C CC4H9

H9C4

NH4OH

H
C C

H
C4H9
Trans- 5-deken

5-Dekyn

5.2.2. Phn ng cng hp i in t


Phn ng cng hp i in t xy ra ti lin kt ba theo 2 giai on v
tun theo qui tc Markonikov. Cc tc nhn cng i in t c th l X2
(halogen), HX, H2O.

RC CH

+ HX

RCX CXR'
RCX CH2

+ X2

RCX2 CX2R'

+ X2

+ HX

LI

RC CR'

RCX2 CH3

N
TT

Khi cng hp vo ni ba, carbocation dng vinylic R -C+=CH2 c to thnh


v d dng tc dng vi cc tc cht i nhn c trong mi trng phn ng. V d
s to thnh vinyl clorid:
CHCH + H+ CH2=CH+ ;
HC C CH=CH2 + H+

CH2=CH+ + Cl- CH2=CHCl

+
H2C C CH=CH2

+ Cl-

H2C CCl CH=CH2

Phn ng cng hp vi nc c xc tc xy ra qua giai on to cht trung


gian enol. Enol khng bn d b chuyn v to thnh aldehyd hoc ceton .

R C C H + H2O
1- Alkyn
C4H9 C C H
1- Hexyn

HgSO4-H2SO4

+ H2O

OH
R C CH2
Dang enol

HgSO4-H2SO4

O
R C CH3
Ceton

O
C4H9 C CH3
Methylbutylceton

5.2.3. Cng hp i nhn


Khc vi alken, cc alkyn tham gia phn ng cng hp vi cc cht i nhn
nh alcol, amin, acid carboxylic, amid, HCN to thnh cc hp cht tng ng.

125

http://elib.ntt.edu.vn/

ROH

H2C CH OR

Ether vinylic

H2C CH NR2

Vinyl amin

RCOOH

H2C CH OCOR

Ester vinylic

RCONH2

H2C CH NHCOR Amid

R2NH
H C C H

HCN

H2C CH CN

Acrylonitril

5.2.4. Phn ng carbonyl ho vo lin kt ba


Khi c xc tc l cc carbonyl kim loi v p sut, acetylen tng tc vi hn
hp gm carbon oxyd (CO) v cc cht c hydro linh ng (nc, alcol, amin bc
mt v hai) th to cc cht nh acid, ester, amid...
CO + H2O
H

CO + ROH

CH

COOH

Acid acrylic

H2C

CH

COOR

Ester acrylat

CO + R2NH

H2C

CH

CONR2 Amid cua acid acrylic

LI

H2C

5.2.5. Phn ng vi diboran B2H6

3 R C C R'

3R C C H +

N
TT

Alkyn tc dng diboran 0C to cc cht trung gian trivinylboran. Khi c


mt ca acid acetic th to thnh alken dng cis.
R

1B H
2 2 6

H
R

1B H
2 2 6

C C
C C

R'
3

H
3

3 CH3COOH

B 3 CH3COOH

R
H
R
H

C C
C C

R'
H
H
H

Phn ng cng c th xy ra vi bor dialkyl v theo c ch cng cis


CH3CH2 C C CH2CH3
+
R
B H
R

CH3CH2
CH2CH3
CH2CH3
CH3CH2
C
C
C C
CH3COOH
R
H
H
H
B
0oC
cis 3-Hexen (90%)
R

Lin kt CB trong hp cht vinylboran d b oxy ha bi nc oxy gi


(H2O2) to thnh enol v sau chuyn v thnh aldehyd hoc ceton.
C4H9C CH
1-Hexyn

B2H6

H2O2
OH-

C4H9
H

C C

126

http://elib.ntt.edu.vn/

H
OH

C4H9CH2CHO
Hexanal

5.3. Phn ng trng hp


cc iu kin thch hp v xc tc, nhit v p sut, cc alkyn c th b
nh hp, tam hp to thnh cc cht tng ng.
2 HC CH

3HC CH

Cu(NH3)2Cl

HC C CH=CH2 Vinylacetylen

Carbon ,600oC

Benzen

200 - 300C khi c bt ng lm xc tc, acetylen b trng hp to polyacetylen


cn gi l cht cao phn t Cupren.
n HC CH

200-300oC
Cu

-CH=CH-n Cupren

hay viet (CH)n

6. Cht in hnh

Acetylen C2H2

LI

iu ch
Thy phn carbur calci (t n)

HCCH + Ca(OH)2

CaC2 + 2H2O

N
TT

T kh thin nhin: Phn ng quan trng trong cng nghip iu ch


acetylen l in cracking v cracking oxy ha nhit metan.
+ in cracking:

Cho CH4 i qua cc in cc, in th mt chiu 8000V, nhit phn ng


1600C, tc dng kh 1000 m /s. Hn hp kh thot ra c lm lnh ngay.
2CH4

HCCH + 3H2

H0298 = 91 kcal/mol

Hn hp kh cha 13% acetylen


+ Cracking oxy ha nhit
6CH4 + 4O2

HCCH + 8H2 + 3CO + CO2 +3H2O

T l CH4 : O2 = 1 : 0.65. Nhit l phn ng 1500C, tc kh i qua l


rt ln. Lm nhanh s thu c hn hp kh vi khong 8% acetylen.
Tnh cht v ng dng.
Acetylen l cht kh khng mu, nguyn cht khng mi, nh hn khng
kh, t tan trong nc, tan nhiu trong cc dung mi hu c nh alcol, ether, tan
rt nhiu trong aceton.
Acetylen khng bn v mt nhit ng, n c th b phn hy to C v H2
km theo hin tng n. Phn ng n to nhiu nhit, H0298 = -54.9 kcal/mol,
nhit kh lc ln ti hng ngn .
127

http://elib.ntt.edu.vn/

Acetylen chy trong khng kh cho ngn la sng, to CO2 v nc, nhit
lng ta ra rt ln. Khi dng hn hp C2H2-O2 lm kh hn, ct kim loi mu,
mun hn tt phi dng kh tr (Argon) oxy khng tip xc trc tip ln b
mt kim loi hn.

Bi tp
1. Vit cng thc cu to ca hydrocarbon sau:
a- 2- butyn; b- 2- methyl-3-hexyn; c- 2,2,5-trimethyl-4-hexyn; d- isopropylacetylen.
2. Gi tn nhng hp cht sau:
CH3
CH3
a- CH3_C_CH2_CH2_CH
HC C
CH3

b-

CH3
CH3
_
_
_
CH3 C C C C_CH3
CH3
CH3_CH2

c-

C CH

3. Vit phng trnh phn ng gia dung dch kim - ru d vi cc cht di y:

b- 2,2- dibromo-3,3- dimethylbutan;

LI

c- 2,2- diclopentan

a- 1,1- dibromobutan;

4. Vit phng trnh phn ng gia B2H6-H2O2 - OH- vi cc cht sau:


a- 1-butyn; b- 2-butyn; c- 2- pentyn; d- methylisopropylacetylen.

a- alcol ethylic;

N
TT

5. Vit s phn ng ca acetylen vi nhng cht sau:

b- acid cyanhydric;
c- aldehyd formic;
d- aldehyd acetic;
e - aceton .

128

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 11

AREN - HYDROCARBON THM

Mc tiu hc tp
1. Gii thch cu to ca nhn thm.
2. Gi tn c cc hydrocarbon thm.
3. Trnh by cc tnh cht ha hc ca benzen: c ch SE.
Aren hay l hydrocarbon m trong phn t c mt ca mt hay nhiu nhn
benzen. Aren cn gi l hydrocarbon thm - hydrocarbon hng phng

1. Benzen v nhn thm

LI

1.1. Cu to benzen

N
TT

Benzen c cng thc phn t C6H6. Nm 1825 ln u tin Faraday M. pht


hin benzen trong kh t. Nm 1834 Mitscherlich E. A. iu ch benzen t acid
benzoic thu c t cy Styrax benzoin. Nm 1845 Hofmann tm thy benzen
trong nha than . Benzen c mt s tnh cht c trng gi l " tnh thm ".
gii thch tnh cht c trng cc nh ha hc a ra cc dng cng thc
cu to ca benzen.
1.1.1. Cc dng cng thc c in

Kekule

Closs

Ladenburg

Amstrong

Dewar

Thiele

Cc cng thc trn khng gii thch y tnh cht ha hc c trng ca


benzen. Cng thc benzen theo Kekule c 3 lin kt i suy ra benzen d tham gia
phn ng cng hp hn phn ng th v benzen khng bn vi tc nhn oxy ha.
Trn thc t benzen d tham gia phn ng th, kh cng hp v rt bn vi cc
cht oxy ha.
Cc cng thc Closs, Ladenburg, Amstrong, Dewar v Thiele u cha tha
mn y cc tnh cht ha -l ca benzen nh di lin kt v kh nng
phn ng.

129

http://elib.ntt.edu.vn/

1.1.2. Khi nim hin i v cu to benzen


Bng cc phng php vt hin i: phng php Rnghen, quang ph v
nhiu x in t, cu to ca ben zen c xc nh nh sau:

Benzen c cu to vng phng, 6 nguyn t carbon v 6 nguyn t hydro


u nm trong mt mt phng. Vng benzen hon ton i xng.

Khong cch gia cc nguyn t carbon trong vng u bng nhau 1,398 A
l i lng trung gian gia di lin kt n thun ty v (1,54) v lin

kt i (1,35A ). Gc gia cc lin kt CCC v CCH u bng nhau v


c gi tr 120 (hnh11-1 a )
Hnh 11.1:

H
H

.
.

H 120o
. . H
o
1,398A

H1s Csp2 H
2
sp C

Lien ket
H

H
H

C 2
sp

LI

a
c
b
d
Goc va o dai S xen phu cac orbital
Xen phu cac orbital p t do
Cac orbital p t do
lien ket
va tao lien ket
tao lien ket C-C va C-H tren cac nguyen t carbon

N
TT

Mi nguyn t carbon to 3 lin kt . Trong c 2 lin kt do s xen ph


ca 2 orbital lai ha sp2 gia carboncarbon bn cnh nhau. Cn mt lin kt
gia CH do xen ph ca orbital lai ha sp2 ca carbon v ca orbital s ca hydro
(hnh11.1b).

Trn mi nguyn t carbo cn mt orbital p cha lai ha.

Trc cc orbital ny thng gc vi mt phng ca vng benzen (hnh 11.1c).

Tt c cc orbital ny xen ph ln nhau to thnh mt orbital phn t


chung duy nht (hnh 11.1d). Nh vy cc orbital p trong vng benzen lin hp
vi nhau thnh mt h thng lin hp hon chnh. Do h thng lin hp ny m
khong cch gia cc nguyn t carbon trong vng benzen hon ton ng nht.
Benzen tr nn bn vng, kh tham gia phn ng cng hp, kh b oxy ha v d
tham gia phn ng th. Tnh cht c trng ny ca benzen gi l "tnh thm".
Vy: "Tnh thm " l kh nng ca mt hp cht: D cho phn ng th, kh
cho phn ng cng hp v phn ng oxy ha
C th tng trng cng thc cu to ca benzen nh sau:

130

http://elib.ntt.edu.vn/

1.2. Nng lng cng hng ca benzen


Nu dehydro ha cyclohexan to thnh cyclohexatrien phi cn nng
lng 81,4 kcal.mol1. Nu chuyn ha cyclohexan thnh benzen th ch cn mt
nng lng l 49,3 kcal.mol1.
iu khng nh rng benzen khng phi l cyclohexatrien.
H thng lin hp hon chnh ca benzen l nguyn nhn gim nng lng
trn. Hiu s nng lng ca 2 trng hp trn gi l nng lng cng hng ca
benzen (hay cn gi nng lng thm ha, nng lng lin hp) = 81,4-49,3 =
32,1 kcal.mol1 (hnh 11-2).

Nng lng cng hng


-1
-30 kcal mol

o
H = -24,5

kcal mol -1

LI

o
H = -28,4

kcal mol -1

kcal mol -1

N
TT

o
1
H = -49,3 kcal mol -

o
H = -26,5

Hnh 11.2: Gin nng lng cng hng ca benzen

1.3. Nhn thm

Benzen l hp cht c tnh thm c bn nht .


Nhng hp cht khc c cu to vng phng, cha no v lin hp c s
electron p to h thng lin hp tha mn v cng thc Huckel 4n+2 u c tnh
thm tng t benzen. Trong cng thc Huckel, n l s t nhin n = 0,1,2, 3...
Nhng phn t hoc ion tha mn cng thc trn gi l nhn thm. Cc ion c th
l carbocation hoc carbanion.
V d: V cc nhn thm vi cc gi tr n khc nhau.

+
n= 0
Cation cyclopropenyl

2 electron
CH3

n=1

6 electron
Toluen

Cation
Anion
cyclopentadienyl cycloheptatrienyl

.N.
Pyridin

..
N
H
Pyrrol

131

http://elib.ntt.edu.vn/

n=2

10 electron
Naphthalen

Anion
cyclononatetraenyl

Dianion
cyclooctatetraen

Cyclooctatetraen khng c tnh thm; khng phi l nhn thm v


cyclooctatetraen ch c 8 electron v khng c cu trc phng (khng lin hp).
2. Danh php v ng phn
Nu thay th mt hay mt s nguyn t hydro trong phn t benzen bng
mt hay mt s gc alkyl th thu c cc ng ng ca benzen. Cc ng ng
benzen c gi tn bng cch gi tn gc alkyl theo th t t n gin n phc
tp c km theo v tr trn nhn thm v cui cng thm ch benzen.
V tr nhnh + tn nhnh + benzen
CH2_CH3

Toluen

CH3
CH_CH

Ethylbenzen n-Propylbenzen

CH3
CH2CHCH3

CH2CH2CH3

LI

CH3

Iso-Propylbenzen

Iso-butylbenzen

CH3

C CH3

CH3
Tert-butylbenzen

CH3
CH3
1,2-Dimethylbenzen
o-Xylen

N
TT

Nu cc ng ng c 2 gc alkyl gn vo nhn benzen th 2 nhm ny c


th cc v tr khc nhau. Chng l nhng ng phn ca nhau.
CH3

CH3
1,3-Dimethylbenzen
m-Xylen

CH3
CH3

CH3

CH3

CH3 CH

1,4-Dimethylbenzen

1-Methyl-4-isopropylbenzen

p-Xylen

p-Xymen

Cc tip u ng ortho (o), meta (m), para (p) c dng gi tn cc ng


phn c hai nhm th. Ortho ch 2 v tr cnh nhau. Meta ch 2 v tr trn vng
cch nhau mt nguyn t carbon. Para ch 2 v tr i din nhau.
X

Orto ( o-)
V tr :

1, 2

X
Y

Meta ( m-)
1, 3

Y Para (p- )
1, 4

Hp cht c 3 nhm th trn vng: Vicinal (vic-) ch 3 nhm th hon ton


cnh nhau. Asymmetrical ( as-) ch 3 v tr khng i xng. Symmetrical ( s-) ch 3
v tr i xng.

132

http://elib.ntt.edu.vn/

X
1
5

V tr :

2
3

2
3
4

Z 5 4

Z
Asymmetrical (as-)
1, 3 , 4

Vicinal (vic-)
1, 2 , 3

2
3

Symmetrical (s-)
1, 3 , 5

Danh php cc gc:


Nu ly bt mt nguyn t hydro ca benzen hoc ng ng s thu c
gc ha tr mt v c tn gi nh sau:
CH3

CH3

o-Tolyl

Phenyl

CH3
p-Tolyl

m-Tolyl

Nu ly 2 nguyn t hydro trn vng benzen ta c gc ha tr 2 v c tn gi:

CH

Benzylyden
Benza

LI

o-Phenylen
1,2-Phenylen

p-Phenylen
1,4-Phenylen

Benzo

m-Phenylen
1,3-Phenylen

CH3

1
2

Toluen

N
TT

Theo danh php IUPAC cc hydrocarbon thm n gin thng c quy


c gi theo tn thng thng v nh s theo nhng quy tc nht nh.

CH3
CH3

o-Xylen

Naphthalen

10

Antracen

4
2

6
7
8

10

Phenantren

10

5
8

Pyren

3. Phng php iu ch
Nha than l ngun nguyn liu ch yu v quan trng cung cp cc
hydrocarbon thm. ng dng mt s phng php ha hc iu ch cc
hydrocarbon thm.
3.1. Phng php dehydro ha cc cycloalkan
Cc cycloalkan n vng v a vng nh cyclohexan, decalin (perhydronaphtalen)
khi c xc tc v nhit thch hp c th b dehydro ha v to thnh
hydrocarbon thm tng ng.
Xuc tac , to

+ 3 H2

Xuc tac , to

+ H2

133

http://elib.ntt.edu.vn/

3.2. Phng php trimer ha


Benzen, mesitylen (1,3,5- trimetylbenzen) c th c iu ch t acetylen,
propyn hoc aceton khi c cc xc tc ph hp .
CH3
3 CH CH

Carbon .
600oC.

3 CH3 C CH
Propyn

CH3
CH3
O
CH3

Carbon .
600oC.

CH3
Mesityllen
CH3

CH3
CH3

CH3 O

H2SO4 (16%)

+
CH3

CH3

CH3

3 H2O

3.3. Phng php Wurtz -Fittig

CH2Br

LI

N
TT

BrH2C

+ 2Na
ete

+ R_ X

Phng php ny tng t vi phng php iu ch alkan. Cho kim loi


hot ng tc dng vi dn xut halogen thm v alkyl halogenid.

+ 2Na

+ 2 NaX

CH2 CH2
+ 2 NaBr

ete

3.4. Phng php alkyl ha theo phn ng Friedel - Crafts


y l phng php iu ch cc ng ng ca benzen (Xem tnh cht
ha hc ca hydrocarbon thm).
+

RX

AlCl3

HX

4. Tnh cht l hc
Cc ng ng ca benzen l nhng cht lng, mt s l cht rn. Chng
u c mi c trng.

134

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 11: Tnh cht l hc ca mt s hydrocarbon thm


Cong thc
C6H6
C6H5CH3

C6H4(CH3)2

C6H5C2H5
C6H5C3H7
C6H5CH(CH3)2

to nong chay

V tr

Ten goi

Benzen
Toluen

to soi

T khi

+ 5,51
-95,0

80,10
110,6

1,2
1,3

-29,0
- 53,6

144,4
139,1

0,8641

1,4

+ 13,2

138,4
136,2

0,8610

-94,0

Propylbenzen

-101,6

159,2

0,8669
0,8620

iso-Propylbenzen

-96,9

152,4

0,8618

1,4

-73,5,

176,0

0,8570

o-Xylen
m-Xylen
p-Xylen
Ethylbenzen

CH3C6H4CH(CH3)2 p-Methylisopropyl
benzen

0,8790
0,8669
0,8802

5. Tnh cht ha hc
T cu to lin hp ca vng benzen, hydrocarbon thm c cc loi phn ng:

LI

Phn ng th i in t vo nhn benzen.


Phn ng cng vo vng benzen.

N
TT

Phn ng oxy ho.

5.1. Phn ng th i in t trn vng benzen


C ch chung cc phn ng th i in t xy ra qua 2 giai on ch yu:
Giai on mt l s hnh thnh tc nhn i in t Y+.
Giai on hai l s tng tc gia tc nhn i in t vi vng benzen
to phc phc v sn phm ca phn ng th.
Phn ng th tin hnh trong mi trng acid mnh hoc c mt mt cht
xc tc. Acid mnh hoc xc tc c tc dng chuyn ha tc nhn phn ng thnh
dng i in t Y+ (electrophile).
Y_X + FeBr3 Y+ + FeBr3XTc nhn Y + s tng tc vi nhn benzen ti v tr c mt electron cao nht
Y
+ Y+

Y+
Phc

H
+

H
FeBr3X

hoac

Phc

+ HX + FeBr3

Phc

(Cation pentadienic)

C cc loi phn ng th i in t vo vng benzen nh sau:

135

http://elib.ntt.edu.vn/

5.1.1. Phn ng halogen ha


Tng tc ca halogen nh clor, brom vi benzen khan nhit thng, c
mt xc tc bt st hoc cc acid Lewis nh FeCl3, FeBr3, AlCl3, SbCl3 hoc cc
iod, s xy ra phn ng mnh lit v to sn phm l cc dn xut halogen ca
hydrocarbon thm nh clorobenzen, bromobenzen. Phn ng brom ha nh sau:
H
+ Br-Br + FeBr3

Br

FeBr4

Carbocation trung gian c h lin hp, c mt carbon trng thi lai ha sp3
H
+

Br

Br

Br

Br

Trang thai chuyen tiep


xac nh ong hoc
H

LI
U

Trng thi chuyn tip


to sn phm

Br

+ FeBr4-

N
TT

Nng lng phn ng

Br. . . Br. . .FeBr3


Br
H. . . Br. . .FeBr3

Chat trung gian

Br
+ HBr + FeBr3

+ Br2 + FeBr3

Chat phan ng

San pham

Tien trnh phan ng


Hnh 11.3. Gin thay i nng lng ng vi cc trng thi trong phn ng brom ho

Phn ng brom ha c s chung:


H

+ Br-Br + FeBr3

Br

Br
+ FeBr4

+ HBr + FeBr3

C th trnh by gin thay i nng lng ng vi cc trng thi hnh


thnh trong phn ng brom ho nh hnh 11-3.

136

http://elib.ntt.edu.vn/

Clor ha toluen c xc tc FeCl3 to ra hn hp o -clorotoluen v p - clorotoluen


CH3
FeCl3

CH3

Cl
+ HCl

+ Cl2

CH3
+

FeCl3

HCl

Cl

Phn ng halogen ha vo mch nhnh ca hydrocarbon thm khi c xc tc


l nh sng khng phi l phn ng th i in t m l phn ng halogen ha
xy ra theo c ch th gc.
Clor ha toluen khi c xc tc nh sng to ra cc sn phm benzylclorid,
benzylyden clorid (benzalclorid) v benzotriclorid.
Cl2 , h

- HCl
Benzylydenclorid

LI

Benzylclorid

CCl3

Cl2 , h

- HCl

- HCl
Toluen

CHCl2

CH2Cl
Cl2 , h

CH3

Benzotriclorid

S to gc t do benzyl cn nng lng thp. Gc benzyl bn nh s lin hp.


.
+ Cl

CH2

CH2 .

CH3

+ HCl H = - 16 kcal.mol-1 ;

CH2

CH2

CH2

N
TT

Goc t do benzyl

S to thnh hp cht halogen nhn benzen v mch nhnh l nhng


hp cht hu c c nhiu lnh vc ng dng.
5.1.2. Phn ng nitro ha

Phn ng nitro ha l phn ng thay th nguyn t hydro ca hydrocarbon


bng nhm NO2. Tc nhn to ra +NO2 thng l hn hp sulfonitric
(HNO3+H2SO4 ). Ty trng hp, tc nhn nitro ha c th l acid nitric c hay
long hoc hn hp acid nitric vi anhydrid acetic. Nitro ha benzen, toluen bng
hn hp acid nitric v acid sulfuric xy ra d dng. Sn phm to thnh ty theo
nhit , nng acid.
H2SO4
+ HNO3

NO2
+ H2O

NO2 NO2
+ HNO3
H2SO4

NO2

NO2 NO2
+ HNO3

H2SO4

NO2

Tip tc nitro ha mononitrobenzen phi s dng hn hp acid nitric c


nng v nhit cao hn. Sn phm to thnh l meta - dinitrobenzen. a
thm nhm nitro th ba vo phi tin hnh trong iu kin khc nghit hn. L
do l nhm nitro lm gim hot ha, mt electron trn cc v tr ca vng
benzen gim i, s th i in t tip tc vo nitrobenzen s kh khn hn.
137

http://elib.ntt.edu.vn/

Toluen b nitro ha s to thnh hn hp sn phm gm o -nitrotoluen v


p - nitrotoluen.
CH3
+ HNO3

CH3

H2SO4

NO2
+ H2O

o-Nitrotoluen

CH3
+ HNO3

+ H2O

H2SO4

p-Nitrotoluen

NO2

Nhm methyl trong toluen c tc dng y electron (do siu lin hp v cm


ng) lm cho mt electron trong vng benzen tng ln, c bit cc v tr
ortho v para, v vy s th xy ra u tin ti cc v tr ny. nh hng c th
c minh ha bng cc trng thi cng hng ca toluen nh di y:
H

CH3

CH3

CH3

CH3

LI

H C H

Cc sn phm nitro ha hydrocarbon thm lm phong ph thm ngun


nguyn liu sn xut nhiu loi thuc nhum, thuc n ...

N
TT

C ch phn ng nitro ha

NO2+ l tc nhn i in t rt mnh, c cu trc thng. S hnh thnh tc


nhn ny l do s tng tc gia acid nitric v acid sulfuric.
NO2+ + HSO4 + H3O+

2 H2SO4 + HONO2
O

N+

O
+ N
+ O

- H+

NO2 +

+
H

5.1.3. Phn ng sulfonic ha


Sulfonic ha l phn ng gn nhm sulfonic -SO3H vo phn t cht hu c.
Cc tc nhn sulfonic ha thng l H2SO4 m c, hn hp H2SO4 + SO3
(oleum). Phn ng sulfonic ha c tnh cht thun nghch.
Ar_H +

H2SO4

Ar_SO3H + H2O

Lng nc sinh ra khng nhng lm long nng ca acid m cn gy


nn tnh cht thun nghch ca phn ng.

138

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc ng ng ca benzen d xy ra phn ng sulfonic ha.


SO3H
+ H2O

+ H2SO4

CH3

CH3

+ H2SO4

CH3
SO3H
+

- H2O

Acid benzensulfonic

Acid o-toluensulfonic

SO3H

Hp cht a nhn thm nh naphthalen: s sulfonic ha ph thuc nhiu


n nhit v nng ca acid.
SO3H

< 100o

+ H2O
160o

+ H2SO4

Acid -naphthalensulfonic

SO3H

160o

+ H2O

Acid -naphthalensulfonic

Acid arenosulfonic l nhng acid mnh v nhit nng chy khng xc


nh. Cc cht hu c dng mui sulfonat d tan trong nc .

LI

5.1.4. Alkyl ho hydrocarbon thm

Thay th nguyn t hydro ca nhn thm bng gc alkyl.

N
TT

Tc nhn phn ng l alkyl halogenid RX vi xc tc l cc acid Lewis nh


AlCl3 khan (phn ng Friedel -Crafts) hoc FeBr3, FeCl3.
CH3

+ Cl HC

C che :

CH

CH3

CH3

CH3
CH
+ 3
+ CH. . . .Cl. . . .AlCl
3
CH3

AlCl3 khan

CH3

+ HCl

CH3 +

CH. . . .Cl. . . .AlCl3


CH3

CH Cl + AlCl3

CH

+ 3. . . . . .
CH Cl AlCl3
CH3
phc

CH3

CH3
+ AlCl4
CH
CH3
phc

CH

CH3
+ AlCl3+ HCl
CH3

Tc nhn alkyl ha cng c th l alken, alcol khi c H2SO4 hoc H3PO4 lm


xc tc:
+ CH3CH=CH2

H2SO4

CH

CH3
CH3 ;

CH3CH_CH3
+
OH
H2SO4

CH

CH3
CH3

+ H 2O

Trong nhng phn ng ny tc nhn i in t dng carbocation c hnh


thnh do alken, alcol tc dng vi proton H+ theo cc phn ng nh sau:
139

http://elib.ntt.edu.vn/

+
CH3CH_CH3 ; CH3CH_CH3 + H+
OH

CH3CH=CH2+ H+

+
CH3CH_CH3+ H2O

CH3CH_CH3
+ OH2

Phn ng alkyl ha kh dng li giai on to monoalkyl. Tip tc phn


ng to di, trialkyl. S c mt ca gc alkyl s hot ha nhn thm v lm
thun li cho phn ng th i in t tip theo.
Sn phm phn ng alkyl ha c th l mch thng hoc mch nhnh v cc
tc nhn i in t hnh thnh c th b chuyn v c carbocation bn vng.
CH2 CH2 CH3

+ HCl

AlCl3

+ CH3CH2CH2Cl

CH CH3
CH3

S chuyn v xy ra

+
CH3CHCH3

CH3CHCH2+

LI

+ HCl

5.1.5. Phn ng acyl ha

N
TT

Thay th nguyn t hydro ca hydrocarbon thm bng nhm acyl RCO gi


l phn ng acyl ha. Tc nhn acyl ha l halogenid acid RCOX, anhydrid acid
(RCO)2O. Xc tc cho phn ng acyl ha thng l AlCl3 khan (phn ng Friedelp
-Crafts) hoc c th dng cc loi xc tc i in t khc nh AlBr3, GaCl3, FeCl3,
SbCl3, SnCl4, BCl2
Sn phm acyl ha l cc ceton:

+ (RCO)2O

AlCl3

O
C-R
+ RCOOH

+ RCOX

RCOX + AlCl3

AlCl3

Alk ylphenylcet on

Alk ylphenylceton
+
O AlCl3
O AlCl3
R-C-X
R-C-X
+

O
C-R
+ HX

+ O AlCl3

; R-C-X

140

http://elib.ntt.edu.vn/

R-C

+
O
..

+ ..
R-C O
..

+ AlXCl3

V d:
S Acetyl ha benzen bng acetylclorid hoc anhydrid acetic xy ra theo
phn ng

CH3COCl
Acetylclorid

+ (CH3CO)2O
Anhydrid acetic

O
C-CH3

AlCl3

HCl

Acetophenon ( methyl phenylceton)


O
C-CH3
AlCl3
+
CH3COOH

Phn ng acyl ha thng tin hnh trong dung mi carbondisulfid (CS2)


hoc nitrobenzen. Lng xc tc AlCl3 phi dng nhiu hn v gia sn phm v
xc tc c th to phc cht.
AlCl3

O .....AlCl3
C-CH3

LI

O
C-CH3

5.1.6. Mt s phn ng th i in t khc

N
TT

Phn ng th hydro ca hydrocarbon thm bng nhm chc aldehyd - CHO.


Phn ng Gatterman

Tc nhn phn ng l hn hp HCl + HCN + AlCl3


CHO

HCl , HCN , AlCl3

CH3
;

CH3

HCl , HCN , AlCl3

CHO

C th gii thch c ch qua cc giai on trung gian:


HC N + HCl

ClCH=NH

ArH + ClCH=N_CH=NH.AlCl3
Ar-CH=N_CH=NH.AlCl3

HC N

ClCH=N_CH=NH.AlCl3

- HCl

Ar-CH=N_CH=NH.AlCl3

+ H2O

Ar-CHO + 2NH3 + HCOOH

Phn ng Gatterman - Koch


Tc nhn phn ng l hn hp CO + HCl + AlCl3 .
CO + HCl , AlCl3

CHO
+ HCl ;

CH3

CO + HCl , AlCl3

CH3
+ HCl
CHO

141

http://elib.ntt.edu.vn/

Ar-H (- HCl)

Cl_C_H
O

C che : CO + HCl

Ar-CHO

Phn ng th hydro ca hydrocarbon thm bng nhm _ CH2Cl


Tc nhn phn ng l hn hp HCHO + HCl c ZnCl2 lm xc tc.
CH2Cl

ZnCl2
60o

+ HCHO + HCl

+ H2O

5.2. Phn ng cng hp ca hydrocarbon thm


Phn ng cng hp ca hydrocarbon xy ra kh khn hn s cng hp vo
alken v alkyn v nhn benzen l mt h thng lin hp.
5.2.1. Cng hp vi hydro

Khi c xc tc nh Ni, Pt, Pd v nhit , hydrocarbon thm c kh nng


cng hp vi hydro to thnh hp cht vng no (cycloalkan).

LI

130o

+ 3 H2

+ 3 H2

CH3

CH3

Ni , 10at
Cyclohexan

Ni , to

N
TT

Methylcyclohexan

i vi cc cht c 2 nhm th nh dialkylbenzen, s cng hp ch yu to


sn phm cis. Ha lp th ca phn ng ty iu kin v xc tc.
CH3
CH3

CH3
CH3

5% Rh/ C , 100o

CH3
+

p sut

CH3
cis- 1,2-Dimethylcyclohexan (90%) Trans- Dimethylcyclohexan (10%)

o-Xylen

Nu trn nhn benzen c cc chc nh aldehyd, ceton hoc ni i th nhm


chc hoc ni i b cng hp trc tin.
Br

Br

CHO
H2-PtO2
C2H5OH

OCH3

2-Bromo-5-metoxybenzaldehyd

C6H5
H

C C

H
C6H5

Trans-stilben

H2-Pt
C2H5OH

CH2OH

OCH3
Alcol 2-bromo-5-metoxybenzylic

C6H5 CH2 CH2

C6H5

1,2-Diphenyletan

142

http://elib.ntt.edu.vn/

5.2.2. Phn ng cng halogen


Khi cho clor hoc brom i qua benzen c nhit , nh sng t ngoi, phn
ng cng xy ra.
h

+ 3 Cl2

Cl

Cl
Cl

Cl

Cl
Cl

Hexaclocyclohexan thu c l mt hn hp cc ng phn lp th.


Phn ng xy ra theo c ch cng hp gc nh sau .

.
. Cl

Cl
Cl
Cl
. :Cl

Cl

Cl

Cl

Cl
Cl:Cl
Cl Cl

.
Cl

Cl

Cl

Cl

Cl

Cl

. Cl

.
Cl

Cl
Cl
Cl:Cl
Cl
Cl

Cl

Cl

Cl
.
+ Cl
Cl

Cl

2 Cl

LI

5.3. Phn ng oxy ha

V2 O5

400-450o

N
TT

+ O2

O
C

Nhn benzen bn vng vi cc tc nhn oxy ha. Cc tc nhn oxy ha nh


HNO3, KMnO4, CrO3 u khng oxy ha c vng benzen. Ch nhit cao v
c xc tc V2O5 vng benzen b oxy ha thnh anhydrid maleic.

+ O2

O
C

V2 O5
400-450o

O
Anhydrid phtalic

O
Anhydrid maleic

Cc ng ng ca benzen ch b oxy ha mch nhnh. Sn phm to


thnh c th l acid, aldehyd hoc ceton ph thuc vo cht oxy ha.
CH3
+ 3 O

CH2 CH2 CH3


+ 6 O

COOH
+ H2O

CH3

CH3

COOH
+ CH3COOH + 2 H2O

+ 6 O

CH CH3
CH3 + 8 O

COOH
+ 2 H2O
COOH
COOH
+ 2HCOOH+ 2 H2O

Oxy ha o - xylen bng acid nitric long 155C thu c acid o -toluic.
CH3
CH3

HNO3 loang
155o

COOH
CH3

143

http://elib.ntt.edu.vn/

5.4. S nh hng trong phn ng th i in t


Khi nghin cu phn ng th i in t vo hydrocarbon thm, ngi ta
nhn thy khi trn nhn thm c sn mt hay nhiu nhm th th nhng
nhm th ny c nh hng n kh nng v v tr th tip theo vo nhn thm.
nh hng biu hin nh sau:

Nhm th lm cho phn ng th tip theo d dng hn (nhm th tng hot)


hoc lm cho phn ng tip theo kh khn hn (nhm th h hot).

Nhm th s nh hng cc nhm th mi v nhn thm cc v tr ortho,


meta hoc para ty thuc vo bn cht cu to ca nhm th gy nh
hng.

5.4.1. Nhm th nh hng n kh nng phn ng ca nhn thm


Bn cht ca phn ng th i in t l s tng tc gia h thng electron
lin hp ca nhn thm vi tc nhn i in t mang in tch dng.

Mt electron ca nhn thm tng, kh nng phn ng th i in t d dng.

Mt electron gim th kh nng phn ng th i in t ngc li.

LI

Nhm th y electron gy nh hng cm ng dng (+I), nh hng lin


hp dng (+C) v nh hng siu lin hp lm tng mt electron ca
nhnthm.
X

Do hiu ng electron

+ I , sieu lien hp

N
TT

CH3, C2H5 ,C3H7

X l nhng nhm th tng hot

NH2 , NR2 , NHCOR , _O -, OH , OCH3 ,OR , OCOR - I ,+ C


- I ,+ C
F , Cl , Br , I

Cc nhm th trn l nhm th loi I


Nhm th lm gim mt electron ca nhn thm l nhng nhm th ht
electron c hiu ng - I , - C.
X

Do hiu ng electron

X l nhng nhm th gim hot

NO2 ,SO3H , COOH CN , CHO , COOR , COR

- I ,- C

COCl , CONH2 , CN , CCl3, CF3 , NH3 , NHR2

- I ,- C

Cc nhm th trn l nhm th loi II


5.4.2. S nh hng v quy tc th vo nhn thm
Cc nhm th X tng hot lm cho mt electron cc v tr ortho v para
tng ln. S th i in t tip theo u tin ch yu vo 2 v tr ny.
Cc nhm th X h hot lm cho mt electron ca nhn thm gim nhiu
nht cc v tr ortho v para. Phn ng th i in t tip tc xy ra kh khn
v u tin ch ti v tr meta.
144

http://elib.ntt.edu.vn/

Quy tc nh hng - Quy tc Holleman (Holleman Arnold Frederich


1859-1953)

Nu trn nhn benzen c mt nhm th loi I (nhm tng hot) th nhm th


ny nh hng cc nhm th mi vo v tr ortho v para ca vng benzen.
OH

OCH3
+ HBr

OCH3

OH

para ( 96%)
Br
OCH3
Br
+ HBr

+ Br2 FeBr3

+ HNO3

H2SO4

NO2
OH

para
NO2
+ H2O

o-Nitrophenol

o-Bromoanisol ( 4% )

Nu trong nhn benzen c sn mt nhm th loi II (nhm h hot) th


nhm ny s nh hng nhm th mi vo v tr meta trn nhn benzen.
COOH

CHO

COOH

+ HBr
Br
acid m-Bromobenzoic

+ HNO3

+ Br2

H2SO4

LI

+ H2O

+ H2O
NO2
m-Nitrobenzaldehyd

5.4.3. L thuyt v s nh hng

CHO

N
TT

Mt electron t nhm th chuyn dch v pha benzen to ra mt h lin


hp mi. Trong h lin hp ny mt electron ti cc v tr ortho v para cao hn
cc v tr khc. iu hon ton ph hp vi cc cu trc gii hn c nng lng
thp. Trng thi nng lng thp dn n cu trc trung gian pentadienyl v sn
phm th m t trn gin hnh 11-4.
Trang thai chuyen tiep
H

+
...Y
+

+
H. . Y

Nng lng phn ng

Trang thai chuyen tiep

H Y
+
+
Y+

Chat trung gian


Y

Chat phan ng

+ H+
San pham
Tien trnh phan ng

145

http://elib.ntt.edu.vn/

Hnh 11.4. Gin nng lng ng vi cc trng thi th i in t vng benzen

Nu trn vng benzen c nhm th loi I th mt electron tng ln. S phn b


li mt electron trn nhn c minh ha qua cc cng thc gii hn nh sau:
..

..

:OH

..

+OH

..

+OH

..

:OH

+OH

cc v tr ortho, para c mt electron cao hn v phn ng th i in


t ch yu xy ra y.
Cng c th gii thch s th vo v tr ortho, para bng s n nh bng
trng thi nng lng thp.
+

Gi thit tc nhn i in t Y tn cng vo c 3 v tr ortho, para v


meta ca toluen v cc cu trc trng thi phc nh sau:
CH3

H
+

+
Y

CH3

CH3
+

CH3

LI

+ Y

CH3

CH3

+
H

Th vo v tr ortho v para th cc cu trc trung gian c carbocation bc ba bn


vng. Nu th vo v tr meta th ch c cc cu trc carbocation bc hai km bn.
CH3

N
TT

CH3

CH3
+

H
Y

H
Y

Cc phc c n nh nh nhm methyl y electron. S th i in t


xy ra nhanh hn v ch yu u tin v tr ortho v para.
Khi trn vng benzen c nhm th loi II. Mt electron trn nhn thm gim.
Cc cng thc gii hn chng t s gim nhiu nht v tr ortho v para.
O

O + ON

+
+

Khi tc nhn i in t Y+ tc dng vo nitrobenzen, cc phc to thnh


c cu trc trung gian. Trong phc , nhm nitro lm gim mt electron cc
v tr ortho v para.

146

http://elib.ntt.edu.vn/

O + O
N

O + O
N

O + O
N

+
+
Y

+
H

O + O
N
H
+

O + O
N
H
+
Y

O + O
N
H

Trng thi nng lng phc v tr meta thp hn 2 trng thi ortho v para.
O + O
N

H
Y

O + O
N

O + O
N
+

H
Y

H
Y

5.4.4. S nh hng vo hp cht nhiu nhm th


Hp cht c 2 nhm th
Nhng quy tc sau y c p dng nh hng nhm th th ba vo
nhn thm.

LI

Nhng nhm th tng hot v nh hng ortho, para c nh hng


mnh hn nhng nhm h hot v nh hng meta, ngha l nhm tng
hot ng vai tr quyt nh s nh hng. Hiu ng lp th cng ng
vai tr quan trng trong vic xc nh v tr th ca nhm th ba.
CH3

Cl
Cl

OCH3

COOH
Br

N
TT

CH3
Cl

NO2

NO2

Nu c hai nhm th cng tng hot v nh hng ortho, para th nhm


no tng hot mnh s ng vai tr ch ng .
Cc nhm y electron tng dn theo th t:
(CH3)2CH < CH3 < CH3CONH- < OCH3 < NH2 < NHR < NR2

Cc nhm ht electron gim dn theo th t


NO2>SO3H>COOH>CN>COCl>CHO>COOR>COR>CONH2>CCl3>NH3>NR2

V d:
CH3

CH3

CH

HNO3

CH3

NO2

H2SO4
;
CH
CH3
CH3
CH3

CH3
HNO3
H2SO4
NHCOCH3

CH3

CH3

NO2
NHCOCH3

NO
HNO3 2
NO H2SO4
2

CH3
NO2

Khi tin hnh phn ng th i in t vo nhn thm thng thu c hn


hp sn phm c t l khc nhau.

147

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3
NO2

HNO3
H2SO4

CH3

COOH
NO2

Na2Cr2O7
H2SO4

NO2

NO2
COOH

COOH
Na2Cr2O7

NO2

HNO3

H2SO4

COOH

NO2
+

H2SO4
NO2

NO2

NO2

NO2

Hon hp

Br

Br

Br

Br

Br2

Br

Br
Para ( 86,9%)

Br
Meta (0,1%)

Orto (13%)

LI

FeBr3

N
TT

S nh hng trong phn ng th i in t vo nhn thm c tc dng


gip cc nh nghin cu trong lnh vc tng hp hu c iu ch c cc cht
theo mong mun.

Bi tp

1. Hy vit cng thc cu to ca cc hp cht sau:


a- p-xylen; b- o- etyltoluen; c- p-diisopropylbenzen; d- 1,2,3-trimethylbenzen;
e- mesitylen; f- cumen; g- p-xymen; h-p-clorotoluen; i - 1,3,4-tribromobenzen.
2. Hy gi tn cc gc sau y:
CH3
a-

CH2

; b-

; c-

k-

; g- CH
3
;

d-

CH3

CH(CH3)2
e-

CH3

C2H5

l-

hCH3

CH=CH2

; m-

148

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3
CH

;
CH=CH

i-

n-

3. Hy gi tn cc cht sau y:
Cl

a-

CH2Cl

; b-

CHCl2

c-

CCl3

d-

Cl
CH3

e-

Br
F

Cl

NO2

k-

CH3

gCH3

; i-

CH2 NO2

; m-

l-

NO2

;
Cl

CH3

CH2Cl

Cl

hCl

CH2

n-

NO2

4. Nhng cht no c to thnh khi un nng hn hp sau y vi AlCl3 khan:

a. Butylclorid vi toluen; b-Benzylclorid vi benzen; c-Alcol propylic vi benzen.

LI

d. Propylen vi toluen; e- 1- Buten vi ethylbenzen; g- Cloroform vi benzen.


h. Toluen vi anhydrid acetic; i- Toluen vi carbon oxyd v HCl.

OH

N
TT

a-

Cl

5. Hy ch r v tr th ca nhm th th ba vo cc cht sau:

; b-

; c-

Cl

Br

CN

OH

e-

NO2

; d-

CH3

NO2

Cl

OH

i-

NO2

NO2

; h-

g-

CH3

OH

CH3

6. Hy xc nh cng thc cu to ca cht C7H7SO3Cl bit rng khi oxy ha n


to ra acid benzensulfonic, cn khi halogen ha to ra dn xut monohalogen.

149

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 12

HYDROCARBON A NHN THM

Mc tiu hc tp
1. Gi c tn cc hydrocarbon a vng ngng t thm.
2. Trnh by c cc tnh cht ha hc chnh ca hydrocarbon a vng thm
naphtalen, anthracen v phenanthren.
Ni dung
1. Cu to v danh php

,
4
,
5

,
1 1
,

LI

,
3

C hai loi hp cht a nhn thm.


Hp cht a vng to thnh do cc vng lin kt vi nhau bng lin kt n.

,
6

3
4

Cl 6 5

,
Acid 2,6-dicloro- 2 nitro -5'-biphenylcarboxylic

Biphenyl

NO
, 2 Cl 2

HOOC

P-terphenyl

7
6
5

N
TT

Hp cht a vng to thnh do cc vng ngng t vi nhau.


8

10

10
11

12

9
8

3
6

2
6

Naphthacen (Tetracen)

8
4

7
6

Pyren

Phenantren

2
3

1
2

2
4

10

Antracen

Naphtalen
10

10

11

12

9
8

4
7

11

Srysen

12

150

http://elib.ntt.edu.vn/

10

4
8

Coronen

Nguyn tc nh s
nh trn chu vi ca hp cht a nhn ngng t theo nguyn tc:
Tng s nhn ln nht phi nm theo mt trc ngang

Hng un g

Hn g sai

S ti a cc nhn khc phi nm cao hn ht v bn phi, trn trc ngang.

Hng sai

Hng ng

Cch nh s vi nhn cao nht v bn phi v tip tc theo chiu kim ng h


nhng b cnh tip hp cc nhn (khng nh s nhng carbon chung ca cc vng).
2
10

9
7

12

1
2

9
8

4
7

10

11

LI

Hng nh s ng theo chiu kim ng h

i vi cc hp cht a vng ngng t phc tp.

Naphthalen

1 2
3

N
TT

Ngi ta xem chng nh l dn xut ca cc hp cht ngng t n gin c


tn gi theo quy c. gi tn nhng hp cht ny ngi ta nh du cc cnh
bng cc ch a, b, c ...v gi tn nh cc v d sau y:

10

11

hoac

2
3
4

benzen

Benzen
a

11

12

h gf ed c
Antracen

13
14

10

Naphto[ 1,2-a] pyren

Naphto[ 1,2-a] pyren

14

Pyren

13

12

4
6

Dibenz [a , j] antracen

2. Biphenyl
2.1. Tng hp biphenyl

151

http://elib.ntt.edu.vn/

Tng hp biphenyl theo cc phng php sau:


Nhit phn benzen nhit cao trong ng st (phng php Berthelot,M, 1867)
600-800 o

2H

Nung iodobenzen vi bt ng (phng php Ullman. Fp, 1903)


2

+ 2 Cu

2CuI

C th iu ch cc biphenyl th bng phn ng th i in t hoc phn ng


chuyn v benzidin.
NH NH
Hydrazobenzen

H+

H 2N

NH 2

Benzidin ; (4,4'-diaminobiphenyl)

2.2. Cu to ca biphenyl

LI

trng thi hi hoc dung dch, hai nhn benzen ca biphenyl trn 2 mt
phng to mt gc 45. S bin dng ny l do 2 cp nguyn t hydro cc v tr
2-2' v 6-6' tng tc vi nhau (hnh 12-1).

N
TT

45o

Hnh 12.1. Hai mt phng to gc 45o

S c mt cc nhm th cc v tr 2-2' v 6-6' s cn tr s quay ca 2 vng


chung quanh lin kt n v dn n cc ng phn quang hc. V d hp cht
acid 6,6'- dinitro 2,2'- biphenyldicarboxylic c tnh quang hot (hnh 12-2).

152

http://elib.ntt.edu.vn/

Mat phang gng

NO2 COOH

HOOC

NO2

HOOC

COOH
HOOC

COOH

O2N

HOOC O2N

O2N

NO2

COOH
O 2N

NO2

Hnh 12.2. Cc i gng ca acid 6,6-dinitro-2,2-biphenyldicarboxylic

Biphenyl c nhng tnh cht ha hc ging benzen. Phn ng th i in t


u tin xy ra v tr ortho v para. Nitro ha xy ra v tr para mt cch d
dng. Brom ha thu c 4- bromo biphenyl hoc 4,4'-dibromo biphenyl.

LI

Phn ng th xy ra v tr 4 d hn vo v tr 2. Phn ng acyl ha bng


acetyl clorid xy ra v tr 4 v 4'.

3. Biphenylmetan v triphenylmetan

N
TT

Cc hp cht ny c iu ch bng phn ng Friedel -Crafts


CH2Cl +

CH2Cl2 +2

- HCl
AlCl3

- 2HCl

CH2
Biphenylmetan
CH

CHCl 3

AlCl 3

+ 3HCl
Triphenylmetan

Cc lin kt C _ H ca di id triphenyl rt linh ng. D b th v d b oxy ha.


Br2

Br
CH

+ HBr

+ H2O

CH2
2O [CrO3]

153

http://elib.ntt.edu.vn/

KNH2

.. +
( C6H5 )3 C K + NH3

Br2

( C6H5 )3 C_ Br + HBr

CH

( C6H5 )3 C_ OH

[O ]

Triphenylclorid trong benzen khi c mt ca khng kh v bc to ra dung dch


mu vng. Khi thm vo dung dch ny mt lng aceton hoc bc hi ht benzen th
thu c mt hydrocarbon khng mu. Gomberg, M xc nh dung dch mu vng
cha gc t do triphenyl. Gc t do ny s to ra mt dimer khng mu.

2 Ag

C.

- AgCl

Triphenylmethyl
(mau vang)

3-Biphenylmethylyden-6-triphenylmethyl1,4-cyclohexadien (khong mau)

LI

Triphenylmethylclorid

C Cl

C.

N
TT

Gc t do triphenylmethyl bn hn cc gc t do alkyl v gc triphenylmethyl


tn ti cc cng thc gii hn do s lin hp ca nhn benzen vi electron n c.

C
.

4. Naphthalen
Naphthalen c nhiu trong nha than hoc trong phn cn li khi nhit
phn du m. Naphthalen c dng kt tinh hnh bn mng. Cng thc cu to ca
naphtalen c xc nh bng tia X. di lin kt c trnh by trn hnh 12-3.

'7
'6

'

'

1,424 A

1,365 A
o

1,424 A
o

1,393 A

Hnh 12.3. K hiu cc v tr ca naphthalen

di lin kt ca naphthalen

Naphthalen l mt h thng lin hp vi 10 electron . Nng lng cng hng


ca naphthalen (60 kcal. mol-1) thp hn nng lng cng hng ca 2 vng
154

http://elib.ntt.edu.vn/

benzen. Do naphthalen c kh nng phn ng cao hn benzen. Cc dng cng


thc gii hn ca naphthalen nh sau:

Cc v tr 1, 4 c k hiu l ; v tr 2, 3 k hiu l .
V tr 5, 8 l ' v cc v tr 6, 7 l '.
4.1. Cc phn ng ha hc ca naphthalen
4.1.1. Phn ng th i in t
Naphthalen tham gia cc phn ng halogen ha, nitro ha, sulfonic ha,
alkyl ha v acyl ha theo Friedel -Crafts.
Nitro ha naphthalen to hn hp sn phm 1- v 2-nitronaphthalen.
NO2

HNO3

LI

NO2
CH3COOH
+
50-70o
- Nitronapthalen
- Nitronapthalen

4.1.2. Phn ng cng hp

N
TT

Hydro cng hp vi naphthalen c xc tc nhit cao to thnh tetralin


(1,2,3,4-tetrahydronaphthalen) v decalin (Bicyclo[ 4,4,0]decan).
4 H ( Ni) 150o

6 H ( Ni) 200o

Tetralin
Decalin
( 1,2,3,4-Tetrahydronaphthalen ) ( Bicyclo [4,4,0 ] decan)

4.1.3. Phn ng oxy ha


Oxy ha naphthalen bng oxy khng kh c xc tc V2O5 to thnh anhydrid
phtalic. Crom oxyd oxy ha naphthalen trong mi trng acid acetic to ra 1,4naphtoquinon (1,4-dihydro-1,4-naphthalendion).
O

O2 , V2 O5

C
O
C
O

CrO3 ,CH3 COOH

155

http://elib.ntt.edu.vn/

5. Anthracen
Nm1867 Dumas tch c anthracen t nha than . C th tng hp
anthracen t 2-methylbenzophenon theo phn ng:
O
C
+ H2O

CH3

hoc tng hp theo phng php Friedel - Crafts qua cc giai on hnh thnh
acid 2-benzoylbenzoic, ng vng di tc dng ca acid polyphosphoric (PPA) v
kh ha:
O

C
O
Anhydrid ftalic

AlCl3

PPA

[ H]

- H 2O

HOOC

Acid-2-benzoylbenzoic

Antraquinon

LI

+O

N
TT

Tnh thm ca antracen (E =351,5 kj.mol1) km hn naphthalen. V tr 9,


10 ca anthracen c kh nng phn ng cao: cc phn ng oxy ha, kh ha,
halogen ha v phn ng Diels -Alder xy ra v tr 9, 10. Phn ng sulfon ha
xy ra v tr 1 v 2.
O

3O [HNO3]
- H2O

2 H [Na ,ROH]
9,10-dihydro antracen
Cl2

Cl

Cl

Cl

- HCl

9,10-diclo-9,10-dihydro antracen
O
O
O

O
O
O

Anhydrid cua acid 2,3; 5,6- dibenzodicyclo[2,2,2]octa2,5-dien-7,8-dicarboxylic

156

http://elib.ntt.edu.vn/

6. Phenanthren
Nm 1872 Greabe tch phenanthren t nha than . C th tng hp
phenanthren qua cc giai on sau:
NO2

CHO

6H

O2N

6H
- 2H2O
COOH

- 2H2O
COOH

COOH

o- Nitrobenzaldehyd Acid phenyl acetic

+
N2

O2N

- H2O

Acid phenyl-2-nitro crotonic Acid phenyl-2-nitro crotonic

X[Cu]
COOH

- N2

+ CO2

COOH

LI

Phenanthren l tinh th hnh kim, khng mu. Nhit nng chy 99,2C.
Phenanthren trong dung mi benzen c mu xanh hunh quang. Phenanthren c
tnh thm. Nng lng cng hng 387,0 kj.mol1. Lin kt v tr 9, 10 th hin
tnh cht ca lin kt i -C=C- . Phenanthren tham gia phn ng th i in t.
Phn ng cng hp th hin qua cc phn ng sau:

2H

N
TT

CuO/Cr2O3

9,10-Dihydrophenantren

Br2

- HBr

Br
Br
9,10-Dibromo-9,10-dihydrophenantren

Br
9-Bromo phenantren

3O (CrO3)
- H2O

O
O
9,10-Phenantrequinon

Phenanthren v cc dn xut ca n l nguyn liu quan trng sn xut


thuc nhum. Khung phenanthren c trong cu trc ca nhiu hp cht t nhin
quan trng nh steroid, alcaloid dy morphin.

Bi tp

157

http://elib.ntt.edu.vn/

1- Vit cng thc cu to ca cc cht sau:


a- Benzo[c]phenanthren; b- naphto[2,3-a]pyren; c- Perhydrophenanthren.
2- Vit phn ng iu ch cc cht th mt ln ca naphthalen.

N
TT

LI

a- -Benzoylnaphthalen; b- - Iodonaphthalen; c- -Isopropylnaphthalen.

158

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 13

H THNG LIN HP V ALKADIEN

Mc tiu
1. Gii thch c s lin hp ca cc h thng dien.
2. Nu c c ch v ha tnh ca cc dien lin hp

Ni dung
H lin hp l mt h thng lin kt (i, ba) lun phin vi lin kt n,
hay l h cha nguyn t c cp electron p t do lin kt vi nguyn t carbon c
lin kt i.

1. H thng allylic

LI

CH2 = CH-CH2+

1.1. Cation allylic:

CH3CHOHCH = CH2

0 oC

+ HBr

N
TT

CH3CH = CHCH2OH

Khi cho 2-butenol-1 tc dng vi acid bromhydric 0C th to thnh mt


hn hp gm 75% 1-brom-2-buten v 25% 3-brom-1-buten. Mt hn hp nh vy
cng thu c khi cho 3-buten-2-ol tc dng vi HBr trong cng iu kin.
CH3CH = CH CH2Br

0 oC

+ HBr

CH3CHBrCH = CH2

+
3:1

iu c th gii thch l do s to thnh cation trung gian. in tch


dng trn cation ny khng nh v (delocalise) trn 2 nguyn t carbon.
+

CH3CH = CHCH2OH2
+
OH2
CH3CHCH = CH2

-H2O
+

-H2O

CH3CHCH = CH2
Cation
+Br

CH3CH = CH CH2
Cation
+Br
CH3CH = CH CH2Br

CH3CHBrCH = CH2

Carbocation trung gian t phn ng trn l s cng hng ca 2 cu trc


quan trng. Kiu carbocation n gin thuc loi ny l 2-propenyl hay gi l
cation allylic.
+

1
+
2

CH2=CHCH2

CH2CH=CH2

Cation allylic

1
+
2

CH2 CH CH2
Cation allylic

CH2

CH

CH2

Cation allylic

159

http://elib.ntt.edu.vn/

K hiu tng qut trn c dng m t cu to in t ca cation allylic


Hai cu trc cng hng trong du mc biu hin in tch dng phn b ng
u trn 2 v tr hon ton ging nhau.
Gc:

CH2=CH-CH2-

gi l gc allyl

CH2=CH-CH2-Cl

clorid allyl

CH2=CHCH2OCOCH3

acetat allyl

c trng quan trng v cu to ca cation allylic l tt c cc nguyn t


u cng trong mt mt phng. Orbital p trng ca carbocation xen ph vi
orbital ca lin kt i. Mt in tch ca lin kt i nh c phn chia
u trn 3 nguyn t carbon. S phn b mt electron nh vy lm cho cation
allyl c nng lng thp hn cation c in tch dng tp trung trn mt carbon.
Trong cation allylic c s phn b li mt elecron thnh mt orbital
phn t bao trm ln c 3 nguyn t carbon.
+
CH2CH=CH2

( CH2 CH CH2 )+

..... .
CH CH....CH
2

+
CH2=CHCH2

N
TT

LI

bn vng ca cation allylic tng t vi bn ca gc alkyl bc 2. Khi


cation tng tc vi mt tc nhn i nhn, phn ng xy ra ti trung tm mang
in tch dng, do mt hn hp sn phm c to thnh. C phn ng xy ra
theo kiu chuyn v allylic.

Cp Cp

C 2 HS

sp

sp2 C C sp2

Hnh 13.1. Biu din cation allylic di dng orbital

1.2. Phn ng SN2 - S chuyn v allylic


Cc halogenid v alcol allylic u c kh nng to carbocation mt cch d dng
theo c ch SN2 v c s chuyn v ni i. S chuyn v gi l chuyn v allylic.
4

CH3CH=CHCH2OH + HBr

CH3CHBrCH=CH2

iu chng t rng lin kt i c tc dng n nh trng thi chuyn


tip v lm gim mc nng lng hot ha (hnh 13-2).

160

http://elib.ntt.edu.vn/

Nu

..............
H2C

CH

CH2

..............
Br

Hnh 13.2. Trng thi chuyn tip ca phn ng gia bromid allyl
vi tc nhn i nhn Nucleophyl theo c ch SN2

H thng allylic cng d xy ra phn ng theo c ch SN1.


4

CH3CH=CHCH2OH +

HBr

CH3CH=CHCH2Br

V carbocation CH3CH=CHCH2+ cng d hnh thnh trong iu kin khng


xy ra s chuyn v allylic theo c ch SN2
C6H5SO2Cl
CH3CH = CHCH2OSO2C6H5
CH3CH = CHCH2OH
Pyridin
2-Buten-1- ol

CH3CH = CHCH2Cl
1-Clor-2- buten

LI

Cl

CH2=CH-CH2Br

Phn ng nh vy cng xy ra khi hp cht allylic tc dng vi thuc th


Grignard.
CH2CH=CH2

MgBr

+ MgBr

70%

N
TT

Phn ng theo kiu trn l phng php tt iu ch 1-alken. Phn ng


nh th khng xy ra i vi halogenid alkyl no.
1.3. Anion allylic CH2=CH-CH2-

Thuc th Grignard allylic c iu ch theo phng php thng thng sau:


CH2=CH-CH2-X

+ Mg

eter

CH2=CH-CH2-Mg

Thuc th ny b ng phn ha rt nhanh


3

CH3-CH= CH-CH2-MgX

Nhanh

CH3-CH-CH = CH2
MgX

C th hiu rng in tch m ca anion allylic phn b trn cc nguyn


t carbon lin hp.
CH2 = CH_CH2

CH2 CH CH2 MgX

CH2 _ CH = CH2

+
CH2 CH CH2 MgX

CH2

.... ....
CH CH2

.... CH....CH

CH2

2 MgX

161

http://elib.ntt.edu.vn/

Anion allylic bn vng hn anion khng lin hp. Nhng anion bn vng
loi khc c n nh nh s cng hng hoc lin hp c bn cht ngc nhau.
V d:
O = C OR

C= O

R2C

Ion carboxylat

R2C= C

C= O
R

O-

Ion enolat

CH2 = CH = CH2

1.4. Gc t do allylic:

Gc allylic c n nh nh cng hng

.
CH2 = CH_CH2

.
.... ....
CH2 CH CH2

.
CH2 _ CH = CH2

Electron t do (n) c phn chia trn 2 carbon lin hp. Gc t do loi


ny bn hn gc t do no tng t (CH3CH2CH2).
Khi brom ha phn t c cha allylic bng N -bromosuccinimid s c qu
trnh phn ng xy ra theo c ch gc t do (Phn ng c xc tc nh sng)

CCl4

LI

H 2C

N Br

H 2C

C
O

H 2C

NH
O

Succinimid

C
N Br

H 2C

N
TT

O
H 2C

H 2C

83%

N-Bromosuccinimid

C ch

Br

C
O

Anh sang

H 2C

H 2C

.
N

.
.

+ Br

.
Br

+ HBr

H 2C

C
N Br

H 2C

C
O

H 2C

H 2C

Br

.
N

.
;

Ch : C th minh ha s phn b li mt electron trong gc allyl


+

CH2 = CH _ CH2

CH2 _ CH = CH2 CH = CH _ CH2

Cation allylic

2. Dien
2.1. Cu to v s bn vng
Dien c ni i cch bit C =C_C_C=C
Dien c ni i tip cn C =C=C_C_C
Dien c ni i lin hp

CH2 _ CH = CH2 CH2 = CH _ CH2


CH2 _ CH = CH2
Goc t do allylic
Anion allylic

C =C_C=C_C

162

http://elib.ntt.edu.vn/

Dien lin hp c 2 lin kt i cch nhau mt lin kt n (cn gi l dien


lun phin, tip cch). Dien lin hp bn vng hn dien khng lin hp v mt
electron phn b u trn cc nguyn t carbon ca h lin hp. Cu trc nh vy
c nng lng thp.
Phn t 1,3-butadien c 4 nguyn t carbon trng thi lai ha sp2.
Cc lin kt C_C v C _H c to thnh do s xen ph ca cc orbital lai
ha sp2 ca carbon vi nhau hoc vi orbital s ca hydro. Lin kt c to
thnh do cc orbital p t do trn cc nguyn t carbon xen ph vi nhau (trn
hnh 13.3 v s xen ph c minh ha bng ng thng khng lin tc).

............
............
...................................
Lien ket

H2C

Lien ket

CH

CH

Csp 2

CH2

Csp 2

...................................
............
............
Cp H s

Cp Cp

Hnh 13.3: Cu to ca 1,3-butadien

di lin kt trong 1,3-butadien

N
TT

LI

Lin kt i C1=C2 v C3=C4 c di l 1,37 ln hn lin kt i bnh thng


(1,34 ). Lin kt n C2_C3 c di 1,46 ngn hn lin kt n bnh thng (1,54
). iu gii thch rng trong 1,3-butadien cc electron ca cc ni i lin hp
tng tc vi nhau. S tng tc nh hng n di lin kt, nh hng n
bn cng nh kh nng phn ng ca phn t c h lin hp.
V lin kt C2_C3 trong butadien c mt phn electron nn kh nng quay t
do xung quanh lin kt ny b hn ch. 1,3- butadien c th tn ti 2 dng cu dng
S -trans v S -cis . Dng trans c nng lng thp nn n bn vng hn dng cis.
H

H
C
H

H
C

C
CH

C
H

S-cis

S-trans

2.2. Phn ng cng hp

Quan st phn ng gia phn t brom vi 1,3-butadien


+

CH2 = CH_CH = CH2 + Br2

Hexan
-15o

CH2 = CH_ CH _CH2Br

Br-

CH2 _ CH = CH _ CH2Br
BrCH2_ CH = CH_ CH2Br + CH2 = CH_CHBr_ CH2Br
46%
54%

163

http://elib.ntt.edu.vn/

un hn hp thu c 60C th to thnh 90% (E)-1,4-dibromo-2-buten


BrCH2_ CH = CH_ CH2Br (54%)

CH2 = CH_CHBr_ CH2Br

60o

BrCH2

(46%)

C C
90%

H
CH2Br

S d cc dien lin hp to c hn hp sn phm cng hp -1, 4 v sn


phm cng hp -1, 2 v cation trung gian c cu trc carbocation allyl
+

CH2=CH_CH=CH 2 + H+

CH2_CH=CH _CH3

CH2=CH_CH_CH3

CH2 _ CH _ CH_CH3

Cau truc carbocation allyl

Cau truc carbocation allyl

Cau truc carbocation allyl

Cc dien lin hp cng c th cng hp theo c ch i nhn hoc c ch gc.


N
C_ C=C_ C

N
C_ C_ C=C

C=C_ C=C + N

N
.
.
.
. _..C
_
_
C C C..

Cau truc carbo anion allyl

2.3. Dien -1,2 allen

LI

Propadien-1, 2 c gi l allen CH2=C=CH2. Hai lin kt i tip cn nhau


v di lin kt i b ngn i (1,31 ). y l g tr trung gian gia lin kt
i1,34 (C=C) v lin kt ba 1,20 (CC). Cu trc electron (hnh 13-4) biu
hin 2 h thng lin kt i thng gc vi nhau.

...............

N
TT

.............
C

H2C=C=CH2

................
...............

Csp 2 Csp 2

Csp 2 Csp 2

Hnh 13.4: Cu to orbital ca allen

Tnh cht c trng ca allen l phn t khng ng phng. Hai lin kt


nm trong 2 mt phng thng gc vi nhau. V vy phn t allen th c tnh cht
bt i xng (c tnh quang hot).
2.4. Tng hp cc dien
Phn ln cc dien c iu ch t hp cht c 2 nhm chc.
OH
(CH3)2C

OH

Al2O3

C(CH3)2

420-470o

CH3COOCH2CH2CH2CH2CH2OOCCH3

575o

CH2 = C C = CH2

+ 2H2O

CH3 CH3 79-89%


2,3-dimethyl-1,3- butadien
2 CH3COOH + CH2=CHCH2CH=CH2
1,4-pentadien 63-71%

164

http://elib.ntt.edu.vn/

Thay th halogen trn phn t halogenid allyl bng gc vinyl t halogenidvinylmagnesi


CH2=CHCH2Cl + CH2=CHMgBr

ether

CH2=CHCH2CH=CH2 + BrMg

Phn ng Wittig:
+

CH2=CHCH2Cl + P(C6H5)3

C2H5OLi

CH2=CHCH2P(C6H5)3

CH2=CHCH2P(C6H5)3Cl
Allytriphenylphosphin clorid
C6H5CHO

CH2=CHCHP(C6H5) 3

CH2=CHCH =CHC6H5 + (C6H5)3P

1-Phenyl-1-3- butadien

2.5. Polymer ha
Cc dien b polymer ha. Polymer ha butadien c xc tc Ziegler -Natta
(Alkyl nhm v titan clorid).
Xuc tac

n CH2=C-CH=CH2

CH2-CH=CH-CH2 n

LI

n CH2=CH-CH=CH2

(-CH2-CH=CH-CH2-)n

nCH2=CH-CH=CH2

Xuc tac

N
TT

CH3
2-Methyl-1,3- butadien (isopren )

n CH2=CH-CH=CH2
1,3-Butadien

Cao su lu ha

CH2-C=CH-CH2 n
CH3

n CH=CH2 Xuc tac


C6H5

Polyisopren
CH2-CH=CH-CH2CH-CH
2n
Cao su Buna S

Styren

C6H5

S
S

3. H thng lin hp bc cao


H thng trans 1,3,5-Hexatrien
Hp cht c nhiu ni i lin hp bn vng hn cc hp cht no c s
carbon tng ng. S bn vng l do s lin hp , gia cc ni i. Cc ion,
gc t do hoc cc trng thi trung gian c nhiu ni i c n nh nh c s
lin hp v s phn b u mt electron trn cc nguyn t carbon.

165

http://elib.ntt.edu.vn/

CH2 = CH _ CH = CH_CH=CH2

H+

CH2 = CH _ CH = CH_CH_CH3

CH2 _ CH _ CH _ CH _ CH _ CH3

+
CH2 = CH _ CH _CH=CH_CH2
+

CH2 _CH =CH _ CH=CH_CH3

4. Phn ng Diels - Alder


H thng dien lin hp cng hp vi mt lin kt kp (ni i hoc ni ba gi
l dienophyl) to hp cht vng 6 cnh c ni i v tr 2, 3 ca hp cht dien
lin hp ban u. Phn ng nh vy l phn ng Diels-Alder. Cc dien lin hp
cu dng cis d xy ra phn ng tng hp Diels -Alder.
Phn ng n gin gia1,3- butadien v ethylen:
CH2

CH2

CH2

CH2

LI

CH2

CH2

CH2
CH2

Cc dienophyl thng c hot ha bng cc nhm ht electron (COOH,


COOR, CHO, COR, CN, NO2)

+
Dien

N
TT

COOCH3

Dienophyl

4-Methyl cyclohexencarboxylat

CHO

COOCH3

CHO

Acrolein
COOC2H5

COOC2H5

C
C
COOC2H5

Diethylacetylendicarboxylat

COOC2H5
Diethyl 1,4-cyclohexa
1,2-Dien dicarboxylat

C ch phn ng c trnh by trn hnh v 13-5. Bn electron ca h


thng dien lin hp xen ph vi 2 electron ca alken (dienophyl).

166

http://elib.ntt.edu.vn/

CH2

HC
CH2

C
H

C
H

Hnh 13.5. Trng thi chuyn tip ca phn ng Diels-Alder

Phn ng xy ra theo c ch lp th cis .


H

COOCH3
COOCH3

CH3
COOCH3

COOCH3
CH3

N
TT

COOCH3

LI

C
C

COOCH3

Cyclopentadien

COOCH3

COOCH3
H

COOCH3

4
3

75 - 80oC

Ester methylacrilat

(79-91%)

COOCH3
Ester methyl bicyclo[2,2,1]hepten-5 endo carboxylat

Bi tp
1. Vit cng thc cc sn phm khc nhau ca phn ng gia
(R)-2-hydroxy (E)-3-hexen v HBr
2. T halogenid allyl hy trnh by phn ng iu ch:
4,4- dimethyl-1- penten v 4-methyl-1-hexen
3. C sn phm no c to thnh khi cho 3-cloro-1-penten tc dng vi Mg
trong dung mi ether. Sau tc dng vi CO2 v thy phn trong mi trng
H2SO4 long.

167

http://elib.ntt.edu.vn/

4. Hy vit phn ng gia N -bromosuccinimid vi cc alken sau:


a- 2-Methyl propen ; b- Cyclopenten ; c- 2-Penten
5. a- Vit cng thc cu to ca cc sn phm to thnh khi cho cc ceton sau tc
dng vi D2O trong mi trng base:
O

CH3

CH3

; CH

b. Vit phng trnh phn ng ca 4-methyl-3-penten-2-on vi cc cht sau:


n-C4H9Li; n-C4H9HgBr , CuBr; H2/ Pt ; HCN , (C2H5)3N; Br2 , CCl4
6. Vit cc phng trnh phn ng Diels -Alder ca cyclopentadien vi cc cht sau:

N
TT

LI

Vinylacetat; Acid acrylic; Ester dimethyl acetylendicarboxylat CH3OOCC


CCOOCH3 (Gi tn cc sn phm to thnh)

168

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 14

DN XUT HALOGEN

mc tiu
1. Gi c tn cc alkylhalogenid v arylhalogenid
2. Trnh by v so snh c tnh cht ha hc ca RX v ArX

Ni dung
Nu thay th mt hay nhiu nguyn t hydro ca hydrocarbon bng mt
hay nhiu nguyn t halogen th thu c dn xut halogen.

CnH2n+2-m-2k Xm

CnH2n+2-2k

C cc loi hp cht halogen sau:

LI

Halogenoalkan, Halogenocycloalkan.

Halogenoalkyn

N
TT

Halogenoaren.

Halogenoalken, Halogenocycloalken.

Tu thuc s lng nguyn t halogen c trong phn t c th c hp cht


monohalogen v polyhalogen.
Cc halogen hydrocarbon c nhiu ng dng quan trng. Chng c kh nng
phn ng cao v vy hp cht halogen l nguyn liu u trong tng hp hu c.
1. Danh php
1.1. Danh php IUPAC
Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tn halogen nh mt tip u ng.
Chn mch chnh l mch di nht cha halogen. nh s sao cho v tr halogen
l b nht. Gi tn theo th t:
S ch v tr v tn halogen + S ch v tr v tn mch chnh
+ Tn hydrocarbon ng vi mch chnh

CH3_CH2_Cl
Cloroetan

Cl_CH2_CH2_F

2-Fluor-1-cloroetan

Br
CH2=C_CH3
2-Bromopropen

168

http://elib.ntt.edu.vn/

Cl C C Cl
dicloroacetylen

Br

Cl

Br

2,3-dibromocyclohexen

Br

F
6-fluoro-2-bromo-1-iodonaphtalen

Clorobenzen

Nu phn t c nhiu halogen cng loi th dng cc ch di, tri, tetra...


ch s lng nguyn t halogen. Nu phn t c nhiu halogen khc loi th gi
tn halogen theo th t a, b, c.. hoc theo th t " ln ".
6

Cl_CH2_CH2_CH2_CH_CH2_CH2_Cl CH3
Cl
CH3
_
_
_
_
CH2
CH2 CH CH CH2 CH_CH2_CH2_CH3
3 4
2
5
6
7
8
9
CH2 Cl
Br

CH2=C_CH=CH2
CF3

4-cloro-3-bromo-6-methylnonan 2-(trifluoromethyl) -1,3-butadien

1,6-dicloro-3-(2-cloroethyl) hexan

1.2. Danh php thng thng

V vy c tn gi:

LI

Tn gc hydrocarbon + tn halogenid.

Ngi ta xem dn xut halogen l sn phm thay th ca HX (HX RX).

CH2=CH_F

CH2Br2

Methylclorid

Methylendibromid

CH3Cl

CH2=CH_CH2I
Allyliodid

Vinylfluorid

CHCl3
Cloroform

2. ng phn

N
TT

Vn thng gi tn mt s hp cht halogen theo tn quen dng nh cc haloform.


CHBr3

CHI3

Bromoform

Iodoform

S ng phn ty thuc cu to ca mch carbon v v tr ca halogen.


CH3CH2CHCl2
1,1-dicloropropan
1,1-propylydenclorid

CH3CCl2CH3
2,2-dicloropropan
2,2-propylydenclorid

CH2ClCH2CH2Cl
1,3-dicloropropan
1,3-propylendiclorid

3. Phng php iu ch
C th iu ch cc hp cht halogen nh alkylhalogenid, vinylhalogenid,
allylhalogenid, halogenoaren, benzylhalogenid theo cc phn ng ha hc c
phn hydrocarbon. Cn ch rng cc hp cht fluor kh iu ch theo cc
phng php nh iu ch cc hp cht clor, brom v iod.
3.1. Halogen ha alkan (xem phn alkan).
3.2. Cng hp HX vo alken (xem phn alken).

169

http://elib.ntt.edu.vn/

3.3. Phn ng gia HX vi alcol


3.3.1. T alcol
Khi alcol tc dng vi HX to thnh dn xut halogen theo s :
ROH + HX

RX + H2O

CH3
CH3 C OH + HCl
CH3
CH3 CH2 CH2 OH +

CH3
CH3 C Cl + H2O
CH3
ZnCl2

HCl

CH3

CH2 CH2 Cl +

H2O

Tc phn ng ph thuc vo cu to ca alcol v bn cht ca halogen.


i vi alcol kh nng phn ng gim theo th t sau:
Alcol bc 3 > Alcol bc 2 > Alcol bc 1

LI

HI > HBr > HCl.

i vi cc HX th kh nng phn ng gim theo th t

Phn ng gia HCl vi alcol thng c xc tc l ZnCl2. Phn ng to dn


xut halogen t alcol v HX xy ra theo 2 giai on:

N
TT

Giai on 1 to acid lin hp ca alcol.


+

ROH2

ROH + H+

acid lin hp ca alcol

Giai on 2 l giai on chm, giai on xc nh tc phn ng.


C hai kh nng xy ra phn ng:
(1)

+
ROH2

R+ + H2O

R+ + X

RX

Phn ng xy ra theo c ch ny s to thnh hn hp racemic.


Nu phn ng xy ra qua giai on to thnh carbocation R+ th c kh
nng to alken v mt sn phm ph do s chuyn v. iu c th minh ha
theo phn ng:

170

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3 CH3
__
CH3 C__C__H
CH3 Br

CH3 CH3
__
CH3 C__C__H
Br CH3

+Br -

+ Br -

CH3 CH3
CH3 CH3
CH3 CH3
CH3 CH3
+
CH3__C__C__H H CH3__C__C__H -H2O CH __C__C__H
__
__C__H
CH
3
3 C
+
+
chuyen v
CH3 OH
CH3 OH2
CH
CH3
3
+
-H+
-H+
-H+
CH3
CH3 CH3
CH3 CH3
CH3__C__CH=CH2 CH __C C_CH CH2 C__C__H
3
3
CH3
CH3

(2)

+ #
[X....R...OH2 ]

+
+ R__OH2

X_R

+ H2O

LI

Phn ng xy ra theo c ch th i nhn lng phn t. Sn phm to thnh


c hin tng nghch quay Walden (hin tng thay i cu hnh)
Phn ng xy ra gia alcol bc 1 hoc bc 2 vi HCl c xc tc ZnCl2 theo
c ch:

+ ZnCl2
O
H

N
TT

Cl + CH2
R

RCH2Cl + HOZnCl + Cl

3.3.2. Phn ng gia phosphor halogenid hoc thionylclorid vi alcol.


Alcol tc dng vi phosphotriclorid hoc phosphopentaclorid u to
thnh dn xut monohalogen.
3 ROH + PCl3

3RCl + H3PO3

ROH + PCl5

RCl + POCl3 + HCl

Alcol phn ng vi thionylclorid SOCl2 xy ra theo c ch sau:

..

R_OH + SOCl2

O
..

-HCl

R ..
: Cl
..

..

S O
..

..

:O
..

R ..
: Cl
..

..

S O
..

R_Cl + SO2

3.3.3. iu ch dn xut monofluor


Cho dn xut monoclor tc dng vi bc fluorid:
RCl + AgF

RF + AgCl

171

http://elib.ntt.edu.vn/

3.3.4. iu ch cc hp cht monohalogenoaren


Thc hin phn ng th i in t gia halogen v aren hoc un nng mui
diazoni (phn ng Sandmeyer).
+
N N: X

+ N2

3.3.5. iu ch cc dn xut polyhalogen


Cc dihalogen c iu ch bng cch cho aldehyd hoc ceton tc dng vi
phosphopentahalogenid PX5.
Cl
_
R C_R'(H) + POCl3
Cl

R_C_R'(H) + PCl5
O

Cc phn ng cng hp halogen vo alken, alkyn u c kh nng to thnh


cc cht di hoc tetrahalogen.

-HCl

Cl2 , h
-HCl

Benzylclorid

CHCl2

LI

CH2Cl

Cl2 , h

CH3

S clor ha toluen c xc tc nh sng thng thu c hn hp mono v


polyclorid
CCl3

Cl2 , h
-HCl

Benzalclorid

Benzotriclorid

N
TT

Cc haloform c iu ch t ethanol v clor theo s phn ng sau:


Cl2 + H2O

HCl + HClO

H+ + ClO -

HClO

O + 3ClOO
CH3CH2OH + ClO CH3 C
CCl3 C
-Cl , -H2O
H - 3OHH
Ethanol
Cloral

+HO-

CHCl3 + HCOOCloroform

Hp cht hexaclocyclohexan iu ch t benzen v clor c xc tc tia t


ngoi xy ra theo c ch gc.
Cl

Cl +Cl.

+Cl.

+Cl.

Cl

.....

Cl
Cl

Cl

Cl

Cl
Cl

Hexaclocyclohexan tn ti 8 ng phn lp th. Trong ch c ng phn


c tc dng tr su b.
Cl
H
H
Cl

H
Cl

H
Cl

H
Cl

Cl

1,2,3,4,5,6-hexaclocyclohexan
e,e,e,a,a,a-hexaclocyclohexan

172

http://elib.ntt.edu.vn/

1,1,1-Tricloro-2,2-bis(4'-clophenyl) etan l hp cht halogen c tc dng dit


cn trng thng gi l DDT. DDT c iu ch t clorobenzen v cloral.
+

2 Cl

CHO
CCl3

H2SO4

Cl

CH

Cl

+ H2O

CCl3
1,1,1-tricloro-2,2-bis (4,4'-clorophenyl) etan

4. Tnh cht l hc
Ngoi mt vi cht trng thi hi nh fluoroetan, clorometan,
bromometan... phn ln cc dn xut halogen l cc cht lng khng mu hoc
cc cht rn. Hp cht halogen khng tan trong nc nhng tan nhiu trong cc
dung mi hu c. Mt s tnh cht vt l ca dn xut halogen c trnh by
trong bng 14-1. Lin kt C _X l lin kt phn cc v vy hp cht halogen c
momen lng cc ()
Bng 14.1: Momen lng cc v di lin kt C-X ca mt vi hp cht halogen
o

Momen lng cc (D)

di lin kt d (A )
1,385

CH3Cl

1,784

CH3Br

1,929

CH3I

2,139

CH3F

C---X

LI

CH3X

N
TT

= q.d

q=

1,82
1,94
1,79
1,64

e 1e 2
r2

l mt i lng vect

q l lc tng tc gia 2 ht nhn


e1, e2 l in tch ca 2 ht nhn.
d l di lin kt
r l khong cch gia hai nhn nguyn t
5. Tnh cht ha hc
5.1. Cu to v kh nng phn ng
Trung tm phn ng ca cc dn xut halogen l lin kt C _X. m in
ca halogen ln hn ca carbon. Lin kt C _X l lin kt cng ha tr phn cc.
u m ca lin kt lch v pha halogen.
Kh nng phn ng ca cc dn xut halogen ph thuc vo bn cht ca halogen.
Kh nng phn ng tng theo th t RI > RBr > RCl > RF.
Dn xut iod c kh nng phn ng cao v phn cc ca lin kt C _I ln
nht so vi cc lin kt C _X khc. phn cc ca cc lin kt C _X ph thuc
vo m in v kch thc ca nguyn t X. m in ca X cng nh v
kch thc nguyn t X cng ln th lin kt C _X cng d phn cc.
173

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 14.2: Tnh cht vt l ca mt vi hp cht halogen

Hp chat

Cong thc cau tao

Fluorometan
Clorometan
Bromometan
Iodometan

-78,5

CH3Cl

-97,7
-93,7

-23,7
3,6

-66,5

42,5

-138,7

12,3

-122,8

47,2

CH3CHClCH3

-117,0

35,4

CH2= CHCl

-159,7

-13,8

CH2=CHCH2Cl

-136,4

44,6

CH2Cl2

-96,8

40,2

-63,5

61,2

CHCl3

CH3CH2CH2Cl

-41,9

76,7
84,7

-45,2

131,7

-30,6

156,5

-31,3

188,5

-41,1

179,3

-16,4

205,2

-4,8

220,8

-22,9

CCl4

LI

C6H5_F
C6H5_Cl
C6H5_Br
C6H5_I
C6H5_CH2Cl
C6H5_CHCl2
C6H5_CCl3

N
TT

Benzotriclorid

-141,8

CH3CH2Cl

Carbontetraclorid
Fluorobenzen
Clorobenzen

Benzylclorid
Benzalclorid

CH3F
CH3Br
CH3I

Cloroetan
1-Cloropropan
2-Cloropropan
Vinylclorid
Allylclorid
Methylenclorid
Cloroform

Bromobenzen
Iodobenzen

Nhiet o chay Nhiet o soi

Kh nng phn ng ca dn xut halogen cn ph thuc vo c im ca


gc hydrocarbon lin kt vi halogen. C th chia thnh 3 loi dn xut halogen
theo kh nng phn ng:
Kh nng phn ng bnh thng l cc dn xut alkyl v cycloalkyl halogenid.
CH3CH2CH2Cl

Cl

Kh nng phn ng thp l cc dn xut cha cc gc hydrocarbon cha no


v gc hydrocarbon thm, trong nguyn t halogen X lin kt trc tip
vi carbon c lin kt i hoc nhn thm. Nguyn nhn kh nng phn ng
thp l do cp in t p trn halogen lin hp vi gc hydrocarbon.
CH3_C = CH2
: Cl
2-Cloropropen

CH2 = CH

Cl:
vinyl clorid

174

http://elib.ntt.edu.vn/

..

Br
Bromobenzen

Kh nng phn ng cao l hp cht c cu to allylic.


CH2 = CH_CH2_Cl
Allylclorid

CH2Cl
Benzylclorid

S khc nhau ca 3 loi hp cht trn c cn c vo phn ng thy phn:


RX + HOH
CH3 CH2CH2_Cl + HOH
Cl

CH3 CH2CH2_OH + HCl un nong vi dung dch kiem

+ HOH

CH2 = CH_CH2_Cl + HOH

ROH + HX

OH

+ HCl Kh, un nng 380 v p sut

CH2 = CH_CH2_OH + HCl Rt d b thy phn


CH2OH

CH2Cl + HOH

+ HCl Rt d b thy phn

Kh nng phn ng gim dn theo cu trc ca gc R nh sau:

LI

RCH=CH-CH2_X > ArCH2_X > R_X > Ar_X > RCH=CH_X > RCC_X
5.2. Phn ng th i nhn

N
TT

Cc dn xut halogen tham gia nhiu loi phn ng th khc nhau nh


phn ng thy phn, th amin, to ether....
5.2.1. Phn ng th i nhn ca hp cht alkyl halogenid
Phn ng th xy ra gia alkyl halogenid RX v tc nhn i nhn Y - theo
s :
RX + Y-

RY + X-

Ty thuc vo cu to ca dn xut halogen, tc nhn i nhn, dung mi


phn ng c th xy ra theo c ch lng phn t SN2 hoc n phn t SN1.
[ Y .....R.....X ]

SN2

Y + R _X

SN1

Cham +
R + X ;
R_X

Y_R + X

-Nhanh _
+ Y
R Y

V
k

d[Y-][RX]
dt

d[RX]
dt

Bng phn ng th i nhn, t hp cht halogen to ra nhiu hp cht c


cc nhm chc khc nhau.

175

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng th ca hp cht alkylhalogenid


Amin bac 1

RNH2 + HX

NH3

HO R'O -

Amin bac 2

RNHR' + HX

R'NH2

Amin bac 3

RNHR'2 + HX

R'2NH

Nitril
Alkyn
Alkan
Nitroalkan

R'COO -

CN -

RCN + X R'C CR + XR_R' + MX


RNO2 + X -

HS -

R_X

R'C C-

R'S -

R'M

HOO -

NO2-

R'OO -

..

RCH(COOR')2 + X (R'OOC)
2 CH
Esteralkyl malonat

SCN -

X - + ROH

Alcol

X - + ROR'

Ether

X - + R'COOR

Ester

X - + RSH

Thioalcol

X - + RSR'

Thioether

X - + ROOH

Hydroperocyd

X - + ROOR'

Perocyd

X - + R_SCN

+ R_NCS

Thiocianat

Isothiocianat

OCH3
+ NaBr + H2O

NaOH

LI

OH

CH3_Br +

Dn xut halogen tc dng vi cc alcolat hay phenol trong mi trng kim


to thnh ether ROR' hoc ArOR' (phn ng Williamson).

Anisol

N
TT

Ha lp th ca phn ng th i nhn

Nu hp cht halogen c carbon bt i xng th tu thuc hng tn cng


ca tc nhn i nhn m carbon bt i xng c thay i cu hnh hay khng.
Nu hng tn cng ca Y - cng hng i ra ca X - th khng c s thay
i cu hnh
CH3
CH3CH2

H
I

Y-

CH3
CH3CH2

( R)

( R)

I-

Nu hng tn cng ca Y - i vo t pha sau hng i ra ca X - th c s


thay i cu hnh xy ra.
H13C6
Y- + H

C6H13
H +

I-

CH3
( R)

CH3
( S)

S thay i ca cu hnh carbon qua giai on trng thi chuyn tip


(phc hot ng).

176

http://elib.ntt.edu.vn/

H13C6
Y- + H

C6H13
Y...... C ...... I

C
CH3
( S)

CH3

C6H13
+
C
H
CH3
( R)

I-

Minh ha cc trng thi c th c trong qu trnh phn ng SN2 qua hnh 14.1
E
Trang thai chuyen tiep

X
B

Y C

Thay oi cau hnh

X A

Y + C

Chat phan ng

LI

+ X

San pham

Tien trnh phan ng

N
TT

Hnh 14.1: Cc trng thi nng lng ng vi c ch phn ng SN2

V vy cc hp cht to thnh t dn xut halogen quang hot c th l


quang hot vi s thay i cu hnh (th SN2) hoc mt hn hp racemic (th SN1).
Phn ng gia tert - butylbromid vi alcol ethylic to ether tert - butylethyl
(CH3)3COC2H5 l phn ng th i nhn theo c ch SN1. Phn ng qua giai on
to carbocation (hnh 14-2).
E

+
(CH3)3C + Br - + HOC2H5

(CH3)3CBr + C2H5OH

+
(CH3)3CO

H + BrC2H5
(CH3)3COC2H5 + HBr

Tien trnh phan ng the SN1

Hnh 14.2: Cc trng thi nng lng ng vi c ch phn ng SN1

177

http://elib.ntt.edu.vn/

(CH3)3C_ Br

Cham

(CH3)3C+ + Br-

+
(CH3)3C_OCH2CH3
H

(CH3)3C+ + C2H5OH

(CH3)3COCH2CH3 + H+

Gin minh ha tin trnh phn ng th SN1 ng vi cc trng thi nng


lng v s hnh thnh carbocation.
Carbocation (CH3)3C+c cu to phng. Nu dn xut halogen bc 3 c tnh
quang hot th carbocation to thnh b alcol tn cng vo t 2 pha ca mt
phng vi xc sut nh nhau, kt qu l thu uc mt racemic khng quang hot.
5.2.2. Phn ng th i nhn ca hp cht allylhalogenid
Ngoi sn phm th i nhn cn c sn phm th do chuyn v allylic.
R_CH=CH_CH2_Cl

- X-

+
R_CH_CH=CH2
+Y -

+
R_CH=CH_CH2
+Y -

R_CH_CH=CH2
Y

R_CH=CH_CH2_Y

Sn phm th c chuyn v

LI

Sn phm th S N1

5.2.3. Phn ng th i nhn ca hp cht halogenoaren

S th xy ra kh khn, i hi nhit cao v p sut.


OH

N
TT

NaOH , 300oC

Cl

+ NaCl

NH2

NH3,200oC
Cu2O

+ HCl

Nu trn nhn thm c nhm ht in t th phn ng xy ra d dng hn.


Phn ng th gia clorobenzen v NH3 xy ra theo c ch "tch -cng" hoc ''c
ch aryn"
Cl

NH2

NH2
+NH3
-NH3, - Cl
1,2-dehydrobenzen
(aryn)

+H-

48%
+H52%

NH2

Phn ng th loi ny cng xy ra i vi cc tc nhn i nhn l cyanid CN-

ArCl + CuCN

ArCN + CuCl

178

http://elib.ntt.edu.vn/

5.2.4. nh hng ca c cht v dung mi ln phn ng i nhn.


Cu to gc alkyl v dung mi c nh hng n tc v c ch ca phn
ng th i nhn. nh hng s phn nhnh ca mch carbon ln tc phn ng
SN2 trnh by trong bng 14.3:
Alkyl halogenid

Tc tng i

CH3-

30,00

CH3CH2-

1,00

(CH3)2CH-

0,02

(CH3) 3C-

Tc SN2 Methyl > gc bc nht > gc bc 2 >> gc bc 3


Tc SN1 Methyl < gc bc nht < gc bc 2 < gc bc 3
Dung mi phn cc thun li cho phn ng th i nhn theo c ch SN1
Dung mi t phn cc thun li cho phn ng th i nhn theo c ch SN2.

Phn ng th i nhn ca hp cht halogen b cnh tranh bi phn ng


tch loi.

LI

5.3. Phn ng tch loi (Xem phn iu ch alken)

5.4. Phn ng vi kim loi


5.4.1. Tc dng vi natri

N
TT

Cc dn xut halogen mch thng cng nh vng thm u tc dng vi


natri kim loi to thnh hydrocarbon (phn ng Wurtz v Wurtz - Fittig).
R_X + 2Na + X_R

Ether

R_R + 2NaX

Ether
Ar_X + 2Na + X_R
Ar_R + 2NaX

Phan ng Wurtz.
Phan ng Wurtz - Fittig

Phn ng ny cho php iu ch nhng hydrocarbon c s lng carbon ty .


5.4.2. Dn xut halogen tc dng vi nhiu kim loi hot ng khc
Dn xut halogen tc dng vi kim loi to thnh hp cht c kim c nhiu
ng dng v thc t cng nh l thuyt. c bit l phn ng ca hp cht
halogen vi magnesi to thuc th Grignard (xem phn hp cht c kim).
RX + Mg RMgX

Bi tp
1. Vit cng thc cu to cc cht c tn gi sau y:
a. 1,2- Diclobutan;

b- 1-Cloro- 2-bromo-3-methylpenten;

c. 3-Cloro-4,4-dimethylpentyn

d- Propylbromid;

179

http://elib.ntt.edu.vn/

e. Isohexylclorid;

f- Vinylfluorid;

g. Allylbromid;

h- Ethylidenclorid

i. Tetracloroethylen;

j- Trimethylenclobromid;

k. Benzylidenbromid;

l- Methylenbromid

2. Trnh by phng php iu ch cc cht sau:


a. 2,2-Diclorobutan t 2,3-diclorobutan; b- sec- Butylbromid t butylbromid.
c. 2,2-Diclopropan t aceton; d- Benzalclorid t aldehyd benzoic.
e. Acid 4-cloro-3-nitrobenzensulfonic t benzen; g- Acid 4-nitrobenzoic t toluen.
3. Trong cc hp cht sau y: ethylclorid, vinylclorid, allylclorid th lin kt C _Cl
ca cht no bn vng hn trong phn ng thu phn? Sp xp theo th t tng
dn v gii thch. Phn ng xy ra theo c ch no ?
4. Hy vit phn ng ca cc hp cht di y vi methylat natri:
a. 2-Bromopentan; b- 1-Bromo-4-methylbutan; c- 3-Bromo-2-methyl-2-penten;

d. 1-Bromo-3-methyl-2-buten; e- Isopropyliodid.

Na

2HBr

N
TT

b- Allyliodid

HBr A ddNaOH
B

a- Isobutylen

LI

5. Vit cc phn ng to cc cht trung gian v cht cui trong cc s phn ng

HI

ddKOH

C
C

6. Vit phn ng ca cis-1-iodo-4-methylcyclohexan vi ion iodid. Gii thch c ch.

180

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 15

HP CHT C KIM

Mc tiu hc tp
1. c c tn theo danh php cc loi hp cht c kim.
2. Trnh by c ha tnh ca hp cht c Magnesi (thuc thou Grignard.
3. Nu c ng dng ca cc hp cht c kim trong tng hp hu c.

Ni dung

LI

Hp cht c kim l nhng cht hu c c nguyn t kim loi lin kt trc


tip vi nguyn t carbon trong gc hydrocarbon. Khc vi cc cht v c, hp
cht c kim dng kh, dng lng hoc dng rn c nhit nng chy thp. Hp
cht c kim tan c trong dung mi t phn cc nh hydrocarbon v ether.
1. Cu to

Lin kt C - M c tnh cht ion. M l kim loi

N
TT

Cc kim loi (trong trng hp ny) thiu in t.


R

- +
R M

+
R M

Ty thuc ha tr ca kim lai hp cht c kim c cc lai:


RM ; R2M ; RMX (X l halogen) ; R3M.

Hp cht Grignard (thuc th Grignard): RMgX

(X = Cl, Br).

Trong dung mi ether hp cht dialkyl magnesi to lin kt phi tr vi 2


nguyn t oxy ca ether. Trong dung dch ether long (0,1M), thuc th Grignard
tn ti dng monomer. Magnesi phi tr vi 2 phn t dung mi ether. Trong
dung dch m c hn (0,5-1M) thuc th Grignard tn ti dng dimmer.
O(C2H5) 2 Br

R
R

Mg
O(C2H5) 2

O(C2H5) 2
Mg

R Mg
O(C2H5) 2

Br
Mg R
Br

2. Danh php
2.1. Tn gc hu c + Tn kim loi
CH3) 3CLi

t-Butyllithi

(CH3CH2)2Mg Diethylmagnesi

(CH3)4Si

Tetramethylsilan

(CH3CH2)4Pb Tetraethyl ch
181

http://elib.ntt.edu.vn/

(CH3CH2) 3B

Triethylboran

(CH3) 3Al

Trimethyl nhm

CH3Cu

Methylng

(CH3)2Hg

Dimethyl thy ngn

Ch : Cc hp cht ca bo, thic, silic gi tn theo dn xut hydrid ca chng


BH3 boran ; SnH4 Stannan ; SiH4 Silan
2.2. c tn nh mui v c
Ha tr ca kim loi khng s dng ht lin kt vi gc hu c m lin
kt vi cc nguyn t khc. Hp cht loi ny xem nh mui v c c gc hu c.
CH3CH2MgBr

Ethyl magnesi bromid

CH3HgCl

Methyl thu ngn clorid

CH3CH2AlCl2

Ethyl nhm diclorid

3. Tnh cht l hc

Hp cht

tc

ts

(CH3CH2)2Hg

159

CH3CH2HgI

186,0

CH3CH2HgCl

193,0

40**

97-100*

(CH3)3Ga

-19,0

56

26,5

(CH3)3In

89,0

89**

153,0

(CH3)3Te

38,5

147

- 42

46,0

(CH3)4Ge

- 88,0

43

- 4,5

106,0

(CH3)4Sn

- 55,0

78

96,0

(CH3)4Pb

-27,5

110

ts

95

95,0

(CH3)2Mg

240

(CH3)3 Al

130,0

CH3AlCl2

73

(CH3)4Si
(CH3)2Zn
(CH3)2Cd
(CH3)2Hg

N
TT

(CH3CH2)4Si

tc

CH3CH2Li

LI

Hp cht

Bng 15.1: Tnh cht l hc ca mt s hp cht c kim

tc = nhit nng chy; ts = nhit si; * mmHg ; ** thng hoa


4. Phng php iu ch cc hp cht c kim
4.1. Phn ng gia alkyl halogenid vi kim loi
Trong phng th nghim s dng iu ch hp cht c lithi v c magnesi.
Dung mi l ether hoc hydrocarbon

RMgX
C che :

R'X'

R-X

+ Mg

.
R +

X Mg

RR' + XMgX'

182

http://elib.ntt.edu.vn/

.
R + X Mg

R-Mg-X

Trong phng th nghim, thng s dng alkylbromid. iu ch hp cht


c lithi.
Hp cht c Na, K khng iu ch theo phng php ny v c phn ng Wurtz:
ether

2CH3CH2CH2Br + 2Na

CH3CH2CH2CH2CH2CH3 + 2NaBr

C ch:
CH3CH2CH2Br + 2 Na

CH3CH2CH2-Na+ + NaBr

CH3CH2CH2- + CH3CH2CH2Br

CH3CH2CH2CH2CH2CH3 + Br-

Phn ng ca hp cht alkyldihalogenid vi Zn hoc Mg thng to hp


cht cha no hoc hp cht vng

+ Mg

MgBr2 + CH2=CH2

BrCH2CH2CH2Br + Zn

ZnBr2 +

LI

4.2. Phn ng ca hp cht c kim vi mui

(80%)

BrCH2CH2Br

To hp cht c kim mi v mui mi

RM + M'X

RM' + MX

N
TT

Phn ng xy ra theo chiu ty thuc th kh ca 2 ion kim loi


Bng 15.2: Th kh tiu chun

Li+
Al
Si

4+

Zn2+
Cd

2+

H+
Sn

Eo, vol

= Li

- 3,045

= Mg

- 2,370

= Al

- 1,660

+ 4e-

= Si

- 0,840

+ 2e-

= Zn

- 0,763

+ 2e- = Cd

- 0,402

+ e-

Mg2+ + 2e3+

Phn ng

+ 3e-

+ e-

= 1/2H2

0,000

4+

+ 4e- = Sn

0,014

+ e-

= Cu

0,522

+ 2e-

= Hg

0,854

Cu

Hg2+

183

http://elib.ntt.edu.vn/

Ether

2CH3CH2MgCl + CdCl2
o
E = -0,402

(CH3CH2)2Cd + MgCl2
o
E = -2,370
(CH3)4Si

4CH3MgCl + SiCl4
o
E = -0,840
CH3Li

4MgCl2

o
E = -2,370
CH3Cu

+
CuI
o
E = -0,522

LiI

o
E = -3,045

4.3. Thay kim loi vo lin kt C -H


CH3CH2CH2CCH + n C4H9Li

CH3CH2CH2CCLi + nC4H10
1 - Pentynyl liti

HC CH

CH3CH2MgBr

LI

Phn ng acid -base : Pentyn l acid; n-Butyl lithi l base phn ng chuyn
dch v pha phi. Chng t 1-pentyn c tnh acid mnh hn n -butan. y l
phng php chung thay i lin kt C -H thnh C -M (M l kim loi). Thuc
th Grignard c s dng thay kim loi vo alkyn.
ether

CMgBr + C2H6

Ethyl magnesi bromid

Ethyl magnesi bromid

HC

N
TT

4.4. Phng php iu ch c th

Hp cht c kim c th iu ch bng cch cng hp vo alken hoc alkyn.


Hydrurboran ha

6CH2=CH2 + B2H6

2(CH3CH2)3B

Cng hp mt lin kt Al -H vi alkyn.


CH3
CH3CHCH3 2Al

CH3
CH3CHCH3 2AlH + CH3CH2C CH

Diisobytyl nhm hydrid (DIBAl)

C=C

H
CH2CH3

(E) 1-Butenyl diisobutyl nhm

Hp cht c kim tc dng vi kim loi t do c th to thnh 2 hp cht c kim.


6CH2=CH2 + B2H6

2(CH3CH2)3B

(CH3)2Hg + 2CH3CH2Li

(CH3CH2)2Hg + 2CH3Li

5. Cc phn ng ca hp cht c kim


5.1. Tc dng vi hp cht c hydro linh ng
Hp cht c kim tc dng vi nhng hp cht c hydro linh ng to hydrocarbon.
184

http://elib.ntt.edu.vn/

Trong hp cht c kim, kim loi c in tch dng


Rt d tc dng vi hp cht c hydro linh ng
Thy phn
(CH3)3Al + 3H2O

3CH4 + Al(OH)3

Phn ng vi alcol v acid carboxylic


CH3
C

H3C

CH3

Li

+ CH3OH

H3C

CH3

CH3

CH3
H3C C

Li

+ CH3O Li +

CH3
+ CH3COOH

H3C

CH3

+ CH3COO Li +

CH3

RSH, RNH2

Phn ng vi thiol v amin

LI

Khng th to c thuc th Grignard t hp cht alkyl halogenid c cha


chc hydroxy hoc chc acid (v c hydro linh ng)

5.2. Phn ng vi halogen

N
TT

Hp cht c kim tc dng rt mnh vi clor v brom


Cl2 + 2e- = 2Cl- Eo = +1,358 vol
RM + Cl2 RCl + M+Cl-.
Phn ng t dng tng hp alkylhalogenid RX. (V iu ch RM t RX).
5.3. Phn ng vi oxy
Hp cht c kim rt nhy cm vi oxy. C th bc chy trong khng kh. Cc
phn ng ca hp chy c kim thng tin hnh trong mi trng tr (kh nit,
kh argon).
Oxy ha thuc th Grignard l phng php iu ch alcol.
RMgX + O2 ROOMgX
ROOMgX + RMgX 2ROMgX
ROMgX + HCl

ROH + XMgCl

Phn ng oxy ha cnh tranh vi phn ng to thuc th Grignard.


Vic iu ch thuc th Grignard thng tin hnh trong mi trng kh tr.

185

http://elib.ntt.edu.vn/

5.4. Phn ng vi hp cht carbonyl, dioxydcarbon v epoxyd


Lin kt C -M phn cc c dng C -_ M+ nn c kh nng phn ng cao vi
carbon tch in dng ca nhm carbonyl trong aldehyd v ceton.
Cl
Mg

HCHO

CH OH
2

H2O

ether

(CH3)2CHMgBr + CH3CHO

+
H

ether

(CH3)2CHCHOHCH3
3-Methyl-2- butanol (53-54%)

H2O

C2H5MgBr + (CH3)2CHCH2COCH3

ether

OH
(CH3)2CHCH2CCH2CH3

H2O

CH3
3,5-Dimethyl-3-hexanol

O
CH3CH2CCH2CH3

OH

N
TT

CH3MgBr

LI

ng dng iu ch alcol bc 1, bc 2, bc 3. Phn ng ca thuc th


Grignard vi aldehyd formic to alcol bc 1; vi aldehyd to alcol bc 2 v vi
ceton to alcol bc 3.

CH3CH2MgBr

CH3CH2CCH2CH2CH3

CH3CCH2CH3CH3
O

CH3

CH3CH2CH2MgBr + CH3CCH2CH3

Cc phn ng ph:

OH

(CH3)2CHMgBr + (CH3)2CHCCH(CH3)2

(CH3)2CHCHCH(CH3)2 + CH3CH=CH2

Hp cht c lithi c s dng nhiu hn thuc th Grignard v n hot


ng hn v phn ng xy ra nhit thp. Phn ng kh v s enol ha xy ra
c tm quan trng.
O
(CH3)3CLi
t-butyl liti

ether

(CH3)3C-C-C(CH3)3
-70o
di-t-butylceton

H2O

(CH3)3C 3C-OH

S cng hp cc mui natri hoc lithi ca alkyn vi aldehyd hoc ceton.


CH3C

CH + NaNH2

CH3C

CNa

CH3COCH3

186

http://elib.ntt.edu.vn/

H2O

CH3C

OH
CC(CH3)

Thuc th Grignard tc dng d dng vi carbondioxyd. Sn phm trung


gian ca phn ng l mui magnesi ca acid carboxylic. Mui ny tc dng vi
acid v c long to thnh acid carboxylic. y l phng php iu ch acid
carboxylic t cc alkyl halogenur.
Cl

MgCl

CH3CHCH2 CH3 + Mg

CH3 CHCH2CH3

CO2

COOMgCl
CH3CHCH2 CH3

H2O
H2SO4

COOH
CH3CHCH2CH3

Phn ng xy ra gia carbon dioxyd v hp cht c lithi.


Li

CO2 Li

COOH
H3O+

CO2

Phenyl liti

Acid benzoic

Thuc th Grignard tc dng vi ethyl ortoformiat to acetal. Thy phn


acetal to aldehyd.
C H(OC 2 H 5 )3

M gB r

CH( OC 2H 5 )2

Br

H+

LI

Mg

C H3

C H3

C H3

N
TT

C ch:

CH(OC2H5)3 + MgBr2

+
Br 2MgOC2H 5 + C2H 5O-CH-OC2H 5

C H3

C HO

- +
Br2MgOC2H5
CH(OC2H5) 2

+
C2H 5O=CH-OC2H 5

RMgBr

RCH(OC2H 5) 2

Phn ng gia hp cht c lithi v epoxyd xy ra theo c ch SN2


O
C6H5CH

-O Li+
CH2 +

C6H5CH

C6H5Li

CH2C6H5

H 2O

OH
C6H5CH CH2C6H5
1,2-diphenyletanol (70-72%)

ng dng tng 2 nguyn t carbon trn mch carbon:


RCl

Mg
Ether

R-MgCl

H2C

CH2

H+

R-CH2-CH2OH

187

http://elib.ntt.edu.vn/

5.5. Phn ng vi cc hp cht c kim khc


Phn ng vi hp cht c kim to ra mt hp phc c kim khc c nhiu ng
dng trong tng hp hu c
CH3Li + CH3Cu

(CH3)2CuLi

C th to hp phc c kim bng phn ng


2CH3CH2CH2Li + CuI

(CH3CH2CH2)2CuLi + LiI

ng dng: S cng hp 1 4 vo cc nguyn t - ethylenic


O

1O

C
4

+ (CH3)2CuLi
R

C
CH3

Bi tp

1. Trnh by cu to ca hp cht c kim.

N
TT

LI

2. Hp cht c kim c cc loi phn ng no? Cho v d.

188

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 16

ALCOL

Mc tiu hc tp
1. c c tn cc alcol theo danh php IUPAC v tn thng thng.
2. Trnh by c ha tnh ca alcol v polyalcol.
3. Vit c s chuyn ha tng hp cc alcol.

Ni dung
Alcol l nhng hp cht c nhm hydroxyl - OH gn trc tip vi nguyn t
carbon trng thi lai ha sp3 ca gc hydrocarbon. C nhiu loi alcol khc nhau:

Alcol no, alcol cha no, alcol vng, alcol thm.


Monoalcol v polyalcol.

LI

Cng thc tng qut ca alcol: CnH2n +2-2k-m(OH)m ;

1. Monoalcol

n 1; k 0; m 1

N
TT

1.1. Danh php


1.1.1. Danh php IUPAC

Alcol c tip v ng l ol. Chn mch chnh l mch carbon di nht cha
nhm chc OH. nh s sao cho chc alcol c s b nht.
V tr v tn nhm th + V tr ca OH + tn hydrocarbon tng ng + ol
CH3 CH CH2OH
CH3
2-Methylpropanol
CH3 CH CH CH2OH
CH3 Cl
2-cloro-3-methylbutanol
CH3

OH

CH2=CH_CH2OH
Propenol

CH C CH CH2OH
CH3
2-Methyl-3-butyn-1-ol

CH3 CH CH CH2OH
CH3 CH2 CH2F

C6H5_CH2OH
Phenylmethanol

CH3 CH CH CH CH3
CH3 CH2 CH2 Br OH

2-isopropyl-4-fluorobutanol

3-bromo-4-methyl-2-heptanol

OH
CH2OH

1-methylcyclopentanol

CH2OH
cis-4-(hydroxymethyl) cyclohexanol

cyclopropyl methanol

189

http://elib.ntt.edu.vn/

1.1.2. Danh php thng thng


Gi tn gc hydrocarbon tng ng v thm tip v ng ic
CH3OH

Alcol methylic CH2=CHCH2OH Alcol allylic

CH3CH2OH

Alcol ethylic

CH3CH2CH2CH2OH Alcol butylic

C6H5CH2OH

Alcol benzylic

(CH3)3C_OH

Alcol tert-butylic

1.1.3. Danh php carbinol


Alcol methylic c gi l carbinol. Cc alcol n gin khc c xem l
dn xut th hydro ca carbinol.
CH3 CH2OH
Methylcarbinol

CH3
CH2=CH_CH2OH
CH3 C OH
CH3
Vinylcarbinol
Trimethylcarbinol

CH3 CH2 CH CH3


OH
Ethylmethylcarbinol

CH3 CH CH2OH
CH3
isopropylcarbinol

Danh php ny ch gi cc alcol n gin.


1.1.4. Bc alcol

CH3CH2CHCH3
OH

N
TT

CH3CH2CH2CH2OH

LI

Chc alcol OH lin kt vi carbon c bc khc nhau ta c alcol bc 1, alcol


bc 2, alcol bc 3.

Alcol bac 1

1.2. ng phn

Alcol bac 2

CH3
CH3 C OH
CH3
Alcol bac 3

ng phn do mch carbon v do v tr nhm OH


Phn t alcol C4H9OH c cc ng phn.
CH3
CH3 CH2 CH2 CH2OH
n-Butanol

CH3 CH

CH2OH

CH3

Isobutanol

CH3 C

OH

CH3 CH2 CH CH3

CH3
Tert-butanol

OH
Sec-butanol

Ph thuc cu to ca alcol c th c ng phn quang hc.


1.3. Phng php iu ch alcol
C nhiu phng php iu ch alcol xut pht t tnh cht ha hc ca cc
hp cht tng ng.
1.3.1. T alken
Hydrat ha alken (xem phn alken).
190

http://elib.ntt.edu.vn/

Trong cng nghip alcol ethylic c sn xut theo phng php hydrat ha ethylen.
300o ,H3PO4

CH2=CH2 + H2O

C2H5OH

Cc alcol isopropylic, alcol tert-butylic cng c iu ch bng phng


php hydrat ha cc alken tng ng.
1.3.2. Thy phn dn xut halogen (xem phn dn xut halogen).
HO

RX + H2O

ROH + HX

1.3.3. Kh ha cc hp cht aldehyd, ceton


Kh ha hp cht carbonyl to thnh alcol bng cc phng php khc nhau.
Hydro ha hp cht carbonyl c xc tc
H2 [Ni]

Alcol bc 1

Aldehyd

R CH R'

R'

OH

Ceton

Alcol bc 2

CH2OH

CHO

H2 [Ni]

LI

Nu hp cht carbonyl cha no th ni i cng b hydro ha.


R CH2 CH2 CH2OH

N
TT

Kh ha bng natri trong alcol

4H [Ni]

R CH=CH CHO

Aldehyd, ceton b kh thnh alcol bc 1 v bc 2.


R C R'
O

2H

[Na-C2H5OH]

R CH R'
OH

Kh ha bng cc hydrid kim loi AlLiH4, NaBH4


Aldehyd

R_CHO

Acid

R_COOH

Ester
Clorid acid

2 H [H4LiAl]

2 H [H4LiAl]
- H2O
2 H [H4LiAl]
R_COOR'
- ROH
R_COCl

R_CH2OH
Alcol

2 H [H4LiAl]
-HCl

Kh ha bng lithi nhm hydrid tin hnh trong dung mi ether. Cc


aldehyd, ceton, acid, ester v clorid acid u b kh ho to alcol. Trong trng
hp ny nu hp cht cha no th ni i C =C khng b kh ha.
191

http://elib.ntt.edu.vn/

R CH=CH CHO

2H [H4LiAl]

R CH=CH CH2OH

Natri bo hydrid NaBH4 l tc nhn kh ha c tnh cht chn lc. Ch c


aldehyd, ceton v halogenid acid b kh bng natri bo hydrid. Natri bo hydrid
khng tan trong ether, tan trong alcol methylic v ethylic.
1.3.4. Kh ha ester ca acid carboxylic
Kh ha theo Buve - Blanc
Cht kh l natri v alcol ethylic.
RCOOR'

4 H [ Na + C2H5OH ]

RCH2OH + R'OH

Hydro ha ester c xc tc
C th kh ha ester bng hydro c xc tc l hn hp ng oxyd (CuO) v
crom oxyd (Cr2O3).
2H2 [CuO+Cr2O3 ]

RCH2OH + C4H9OH

RCOOC4H9

LI

1.3.5. T hp cht c magnesi RMgX (xem phn hp cht c kim).

N
TT

Vi aldehyd, ceton

Hp cht c magnesi tc dng vi aldehyd, ceton v ester th to thnh cc


alcol bc 1, bc 2 hoc bc 3.

HCHO + RMgX
Aldehyd formic

R'CHO + RMgX

Aldehyd

R' C R" + RMgX


O
Ceton

OMgX
+ H 2O
H C R
RCH2OH + HOMgX
H
Alcol bc 1
OMgX
+ H 2O
R' C R
H

R' CH R + HOMgX
OH
Alcol bc 2

OH
OMgX
+ H 2O
R'
C R + HOMgX
R' C R
R"
R"
Alcol bc 3

Vi ester
Ester ca acid formic tc dng vi thuc th Grignard to alcol bc 1. Ester
ca nhng acid khc tc dng vi thuc th Grignard to ceton. Ceton to thnh
li tip tc tc dng vi phn t thuc th Grignard thu c alcol bc ba.

192

http://elib.ntt.edu.vn/

OMgX
OH
+ RMgX OMgX+ H O
+ H2O
2
H C R
RCHO
R C R
R C R + HOMgX
OR' -ROMgX
H
H
Alcol bac 2

HCOOR' + RMgX
Ester alkyl formiat

OMgX
R
R
+ RMgX
+ H2O
+ H2O
R" C R
R" C R
R" C R
R" C R + HOMgX
OR' -ROMgX O
OMg
OH

R"COOR'+ RMgX
Ester

1.3.6. Oxy ha hp cht c magnesi


Oxy ha hp cht c magnesi (thuc th Grignard) v sau thy phn.
RMgX + O2

ROOMgX

+ H2O

ROH + HOMgX

1.3.7. Thy phn ester


H+hoac HO-

RCOOH + R'OH

LI

RCOOR' + H2O

Ester b thy phn trong mi trng kim hoc acid to alcol

Alcol ethylic, alcol butylic c th iu ch theo phng php ln men.


Trong cng nghip, sn xut alcol methylic bng phn ng hydrat ha
carbon monooxyd vi xc tc thch hp v p sut.

1.4. Tnh cht l hc

400oC , 200atm

N
TT

CO + H2O

ZnO - Cr2O3

CH3OH H = - 28,4 kcal

1.4.1. Nhit si v nhit nng chy


Cc alcol c s carbon thp dng lng, c mi v v c trng. Cc alcol c
s carbon cao dng rn, khng mi. Nhit si tng dn theo phn t lng.
Lin kt hydro nh hng ln n nhit si ca alcol. S lin quan gia
nhit si ca alcol bc 1 v phn t lng trnh by trn hnh 16-1

193

http://elib.ntt.edu.vn/

t osoi 300
alcol bac 1

200

100

n-alcan
0

-100
-200

20

60

40

80 100 120 140 160 180 200

Khoi lng phan t

Hnh 16.1. Quan h gia nhit si v phn t lng ca alcol bc 1

1.4.2. tan ca alcol

Methanol, ethanol,1-propanol, 2-propanol, 2-methyl-2-propanol tan rt


nhiu trong nc v chng to lin kt hydro vi nc. Cc alcol khc c tan
trong nc gim.
R

LI

... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ...

Cong thc

N
TT

Bng 16.1. Tnh cht vt l ca mt s alcol


Ten thong thng

Alcol methylic

Ten theo IUPAC

tochay

tosoi

-97,1

64,7
78,3

Alcol ethylic

Methanol
Ethanol

CH3CH2CH2OH
CH3CHOHCH3

Alcol propylic

1-Propanol

-114,5
-126,1

Alcol isopropylic

2-Propanol

-89,5

82,3

CH3CH2CH2CH2OH

Alcol butylic

1-Butanol

-89,8

117,2

CH3CH2CHOHCH3

Alcol sec-butylic

2-Butanol

-114,7

99,5

(CH3)2CHCH2OH

Alcol isobutylic

3-Methyl-1-propanol

107,9

(CH3)3C_OH

Alcol tert-butylic

2-Methyl-2-propanol

25,5

82,5

CH2=CHCH2OH

Alcol allylic

1-Propenol

-129,0

97,0

C6H5CH2OH

Alcol benzylic

Phenylmethanol

-15,3

205,4

C6H11OH

Alcol cyclohexylic

Cyclohexanol

23,9

161,5

CH3OH
CH3CH2OH

194

http://elib.ntt.edu.vn/

97,2

1.4.3. Cc c trng v quang ph hng ngoi


trng thi hi cc alcol khng c lin kt hydro, nhm chc OH t do c
vch c trng trn quang ph hng ngoi 3700 cm -1.
trng thi dung dch, vch c trng ca nhm OH trn quang ph hng
ngoi c gi tr 3640- 3350 cm-1. Di hp th c trng ca nhm OH m
rng ra l do cc alcol trng thi dung dch c lin kt hydro. Lin kt
hydro t to thnh khi dung dch alcol cng long trong cc dung mi khng
phn cc. Dung dch alcol cng m c, lin kt hydro gia cc phn t
alcol cng d hnh thnh.
1.5. Tnh cht ha hc
1.5.1. Tnh acid -base ca alcol
Tnh cht quan trng ca nc l tnh t phn ly.
H2O + H2O

Ke

+
H3O + HO

+
Ke = [H3O][HO-] = 10 -14

Ke l hng s t phn ly ca nc Ke = [H3O+][ HO -].

LI

Nng ca [H3O+] v [HO-] rt thp v bng 10-7mol/lt.

Ke

+
CH3OH2 + CH3O -

N
TT

2 CH3OH

Hng s t phn ly ca alcol methylic cn thp hn ca nc.


+
KCH OH = [CH3OH2][CH3O -] = 1,2.10-17
3

Cc ng ng ca alcol methylic gi tr Ke cn thp hn.


Tnh acid ca alcol gim dn khi s carbon ca alcol tng ln.
Tnh acid ca alcol trong nc c xc nh theo phng trnh:
ROH + H2O

Ka

+
RO - + H3O

Ka =

+
[H3O][RO ]
[ROH]

Alcol c tnh acid yu hn nc.


Tnh acid: alcol bc 1 > alcol bc 2 > alcol bc 3.
Alcol c tnh base mnh hn tnh base ca nc.
Cc phn ng th hin tnh acid ca alcol:
2ROH + 2Na

C2H5OH

C2H5OH

+
+ Na_NH2
Natriamidid
+
+ Na_H
Natri hydrid

2RONa + H2

+
C2H5O_Na + NH3
Natri etoxyd
+
C2H5O_Na + H2
Natri etoxyd

195

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc phn ng th hin tnh base ca alcol:

..

+..
R _O _ H

_
R _O
.. H + BF3

-BF

H
..+
CH3: O
.. : H + Br -

..

CH3: O
.. : H + HBr

Methyloxoni

Tnh base ca alcol cn th hin qua phn ng vi acid Lewis nh Bo triflo


BF3 hoc km clorid (ZnCl2).

..

+..
R _O _ H
-ZnCl2

_
R _O
.. H + ZnCl2

Ion RO c tn gi l alkoxy. Cc alkoxy l nhng base mnh.


RO-+H2O ROH + HOC 2 H5 O -

(CH3)2CHO-

(CH3)3C_O-

Metoxy

Etoxy

Isopropoxy

t-Butoxy.

Ion methylat

Ion ethylat

Ion isopropylat

Ion t-butylat.

CH3O-

LI

Gi tr pKa ca mt s alcol v ca acid c trnh by trong bng 16-2


Bng 16.2. Gi tr pKa ca mt s alcol v acid
pKa

Hp chat

14,0
15,5

HCl

-2,2

H2SO4

-5,0

15,9

H3PO4

2,15

18,0

HF

3,18

14,3

H2 S

6,97

12,4

HOCl

7,53

10,0

H2 O2

11,64

Hp chat

N
TT

H2 O

CH3OH
C2H5OH
(CH3)C_OH
ClCH2CH2OH
CF3CH2OH
C6H5OH

4,8

CH3COOH

pKa

1.5.2. Phn ng loi nc to ether hoc alken


Hai phn t alcol tc dng vi nhau khi c acid mnh nh H2SO4 to ether.
2 R _O _ H

H2SO4

to= 140oC

R _O _R + H2O

Cc alcolat RO - (alkoxy) l nhng tc nhn i nhn mnh tc dng vi alkyl


halogenid to ether. Alcol tc dng vi alkyl halogenid xy ra rt chm.
R _O - + R'_ I
Ion alcolat

R _O _R' + I- Nhanh ;
Ether

ROH + R'I

196

http://elib.ntt.edu.vn/

ROR' + HI Rat cham

Cc alcol di tc dng ca acid sulfuric m c v nhit (>140oC) to alken.


CnH2n+1OH CnH2n + H2O

1.5.3. Phn ng to ester


Alcol tc dng vi acid hu c, anhydrid acid, halogenid acid to thnh
ester hu c.
H+

RCOOH + R'OH

RCOOR'

H+

(RCO)2 O + R'OH
Anhydrid acid

RCOOR'
Ester

+ RCOOH

RCOOR' + HCl.Pyridin
Ester

Pyridin

RCOCl + R'OH
Clorid acid

+ H2O

Phn ng ester ha l phn ng thun nghch. cho phn ng chuyn dch


v pha to ester ngi ta thng s dng cc cht lm gim nng ca nc,
acid to thnh trong phn ng. Cc cht thng s dng l acid v c (H2SO4,
H3PO4, acid 4-toluensulfonic), cc base hu c (pyridin).
[RCOOR'][ H2O]

[RCOOH][ R'OH]

Kcb =

LI

Hng s cn bng ca phn ng ester ha c tnh theo cng thc:

N
TT

Acid sulfuric m c trong phn ng ester ha ng vai tr cung cp proton


lm xc tc ng thi ng vai tr ht nc lm gim nng ca nc sinh ra
trong qu trnh phn ng. Phn ng c tc nhanh hn v chuyn dch cn bng
v pha to ester.
C ch phn ng ester ha l c ch "cng - tch" c trnh by theo 2 cch:
C ch AAc 2

R C

H
+ OH +R'OH HO
O + H+
R C
R C O R'
+
OH -H
OH -R'OH HO +

..
H2O+
-H2O
+ OH -H+
O
R C
R C O R'
R C
+H2O
OR' + H+
OR'
HO

Theo s trn th H2O sinh ra trong phn ng do tch hydro H ca alcol


R'OH v nhm OH ca acid. Phn ng xy ra theo cch nh trn ph hp vi cc
alcol bc 1
Theo c ch ny, nu acid c nh th tc phn ng ph thuc vo cu to
ca alcol. Kh nng phn ng ester ha ca alcol gim dn theo th t sau:
Alcol bc 1 > Alcol bc 2 > Alcol bc 3

197

http://elib.ntt.edu.vn/

C ch AAlk 1

Cc alcol bc 3 xy ra theo c ch nh sau:


+
R'OH2

R'OH + H+

R C

+
R'

+
R' + H2O
-H+

+ OR'
R C
OH

OH

R C

+H+

OR'
O
+

Giai on to carbocation R + t acid lin hp ca alcol ROH2 l giai on


xc nh tc phn ng.
Cc alcol tc dng vi cc hp cht c cng thc chung RCOX to ester l
qu trnh acyl ha alcol theo c ch:

..

HOR'

:OH

O H
R C OR'
+
X

R C

R C OR'
X

+ HX
OR'

R C

LI

X = Cl , Br , R''COO -

Alcol tc dng vi acid v c to ester v c.

HONO (H+) acid nitr

R_OH

N
TT

HONO2(H+) acid nitric

R_ONO + H2O

Alkylnitrit

R_ONO2 + H2O

Alkyl nitrat

POCl3triclor oxyd phosphor PO(OR) + 3HCl Trialkyl phosphat


3
H2SO4 acid sulfuric

SO3 tri oxyd lu huynh

R_OSO3H + H2O Alkyl hydrosulfat


R_OSO3H

R_OH SO2(OR)2 + H2O


Dialkyl sulfat

Nhiu ester ca acid v c nh acid phosphoric, acid thiophosphoric c s


dng lm thuc tr su.
O CH2 CH3
S P O CH2 CH3
O
NO2
Parathion ( thiophos)

O CH2 CH3
S P O CH2 CH3
O CH2 CH2 S CH2 CH3
Sistoc (mercaptophos)

O CH3
S P O CH3
S CH2 C NHCH3
O
Dimetoat ( phosphamid)

Mui natri alkylsulfat ca cc alcol t C10 _C20 nh natri lauryl sulfat


C12H25OSO3Na c s dng lm cc cht nh ha trong dc phm, trong thuc
nh rng v trong mt s cht c tc dng ty ra khc.
Alcol cetylic n-C16H33OH c trong sp ong.
198

http://elib.ntt.edu.vn/

1.5.4. Phn ng oxy ha

Ty thuc vo v tr ca nhm OH, alcol b oxy ha to ra cc sn phm khc


nhau. Alcol bc 1 b oxy ha thnh aldehyd v sau thnh acid:
[O]

R_CH2_OH

[O]

R_CHO

- H2O

R_COOH

- H2O

Alcol bc 2 b oxy ha to ceton:


R'
CH OH
R"

R'
C O
R"

+ [O]

+ H2O

V mt l thuyt, trong mi trng kim v trung tnh cc alcol bc ba


khng b oxy ha. Trong mi trng acid mnh alcol bc ba b oxy ha to ceton
v acid c s carbon b hn ru ban u.
+
+ 3[O] H

R'
C OH
R"
CH2R'"

R'
C O
R"

+ R'''COOH + H2O

CH3

CH OH + 2CrO3 + 6 H+

CH3

C che

N
TT

LI

Cc cht oxy ho thng s dng oxy ha alcol l mt s oxyd kim loi nh


ng oxyd (CuO), crom oxyd (CrO3). Trong phng th nghim CrO3 c iu ch t
kali bicromat (K2Cr2O7) v acid sulfuric m c trong dung mi acid acetic. C th
trnh by c ch oxy ha alcol bng crom oxyd theo cc qu trnh sau:

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

C O + 2Cr3+ + 6H2O

CH3

CH OH + CrO3

:O

O CrO3H

H
H

CH3
CH3
CH3

C O

CH O CrO3H

+ H3O+ + HCrO3

H3O+ + HCrO3

H2O + H2CrO3

6H+ + 3H2CrO3

CrO3 + Cr3+ + 6H2O

Cc alcol cha no b oxy ha bi CrO3 to hp cht carbonyl m lin kt i


khng b oxy ha, nhng oxy ha bng KMnO4 th ni i b oxy ha thnh alcol
a chc.
K2Cr2O7 + H2SO4
R_CH=CH_CHO
R_CH=CH_CH2OH

KMnO4

R_CHOHCHOH_CHOH

199

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Alcol cha no

Trong phn t c lin kt i hoc lin kt ba. Nhm chc OH lin kt trc tip
vi carbon c ni i thng khng bn v d chuyn thnh aldehyd hoc ceton.
H

OH
C

H
CH3

H
H
Aldehyd acetic

H
H
Alcol vinylic

OH

2-Propenol

H C C CH3
H
Aceton

Alcol vinylic khng bn nhng ester v ether ca n th bn vng v c


iu ch bng phn ng cng hp gia acetylen v acid hoc alcol tng ng.
H C C H

H2C CH OOCCH3
Ester vinylacetat

+ CH3COOH

H C C H

+ CH3CH2OH

H2C CH OC2H5
Eter ethyl vinyl

Propenol

H C C CH2OH
Alcol propagylic
Propynnol

CH3CH CH CH2OH
Alcol crotonic
2-Butenol

LI

H2C CH CH2OH
Alcol allylic

Alcol cha no c nhm OH lin kt vi carbon lai ha sp3 th bn vng.


HOCH2 C C CH2OH
1,4-Butyndiol

N
TT

Alcol cha no propagylic v 1,4-butyndiol c th iu ch t acetylen v


aldehyd formic
H C C H

H C C H

+ HCHO

Cu C C Cu

H C C CH2OH

Cu C C Cu

HOCH2 C C CH2OH

+ 2HCHO

Trong thin nhin tn ti nhiu loi alcol cha no c s carbon cao nh


citronellol, geraniol, linalol, pharnezol, phytol c nhiu ng dng trong cng
nghip hng liu v dc phm.
CH3_C=CH_CH2_CH2_CH_CH2_CH2OH
CH3

CH3

CH3

Citronelol ( 3,7-dimethyl-6-octenol)
OH

CH3

Geraniol ( 3,7-dimethyl-2,6-octadienol)

CH3_C=CH_CH2_CH2_C=CH_CH2_CH2_C=CH_CH2 OH

CH3C=CHCH2CH2CCH=CH2

CH3

CH3C=CHCH2CH2C=CHCH2OH

CH3

CH3

Linalol ( 3,7-dimethyl-1,6-octadien-3-ol)

CH3

CH3

Pharnezol ( 3,7,1-trimethyl-2,6,9--dodecatrienol)

CH3_CH_CH2_CH2_CH2_CH_CH2_CH2_CH2_C=CH_CH2 OH
2

CH3
CH3
CH3
Phitol ( 3,7,11,15-teramethyl-2--hexadekenol)

200

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Alcol vng

Alcol vng c th l no hoc cha no. C cc loi alcol vng thng gp sau y.
CH3

OH
Cyclohexanol

CH2OH

OH
CH(CH3)2
(Menthol)
2-Isopropyl-5-methylcyclohexanol

OH
Cyclohexylcarbinol

2-Cyclohexenol

Cc alcol vng b oxy ha thnh ceton vng.


CH3

CH3

CrO3, H+

O
CH(CH3)2

OH
CH(CH3)2
Menthol

Menthon

Oxy ha cyclohexenol bng dung dch KMnO4 trong mi trng trung tnh
to polyalcol vng.

LI

OH

KMnO4,
pH 7

OH

OH

1,2,3-Cyclohexatriol

N
TT

2-Cyclohexenol

OH

Mt s alcol vng c nhiu ng dng. Menthol c trong tinh du bc h c


ng dng nhiu trong y dc. Cyclohexanol l dung mi cn thit ho tan cc
polymer ng dng lm keo dn. Hp cht 1,2,3,4,5,6-cyclohexahexanol c nhiu
ng phn trong ch c ng phn Inositol c ng phn quang hc v c ng
dng trong dc phm.
HO

OH

HO

OH
OH

OH

OH

OH
OH

OH

OH
OH

OH

1,2,3,4,5,6-Cyclohexahexanol

OH
OH

OH

OH

OH

(-) - Inositol

(+) - Inositol

4. Polyalcol - alcol a chc

Polyalcol l loi hp cht trong phn t c hai hay nhiu nhm chc alcol OH.
4.1. Phn loi polyalcol

C cc loi polyalcol sau:


Cc nhm hydroxyl trn cng mt nguyn t carbon.
R_CH2C(OH)2CH3 ; R_CH(OH)2 ;

R_C(OH)3

201

http://elib.ntt.edu.vn/

Nhng polyalcol ny khng bn. Chng ch tn ti trong dung dch nc.


Nhng polyalcol c cc nhm alcol lin kt vi cc nguyn t carbon cnh nhau
CH2OHCH2OH ;

CH2OHCHOHCHOHCH2OH

Cc polyalcol ny c tnh cht c bit hn so vi monoalcol.


Nhng polyalcol c cc nhm hydroxyl xa nhau
CH2OHCH2CHOH ;

CH2OHCH2CH2CHOHCH3.

Loi polyalcol ny c tnh cht ging monoalcol.


4.2. Danh php polyalcol

Cc polyalcol c gi tn theo danh php thng thng hoc danh php


IUPAC.
Theo danh php IUPAC tn gi cc polyalcol xut pht t tn gi ca
hydrocarbon tng ng thm cc tip v ng diol, triol, tetraol... ch s lng
nhm OH v cc ch s ch v tr cc nhm OH.

LI

Bng 16.3: Tn gi mt s polyalcol


Cong thc cau tao

Danh phap thong thng


Ethylenglycol

1,2-Etandiol

Propylenglycol

1,2-Propandiol

HOCH2_CH2OH

N
TT

CH3 CHOH CH2OH

Danh phap quoc te

HOCH2 CH2 CH2OH

Trimethylenglycol

1,3-Propandiol

HOCH2 CH2 CH2

Tetramethylenglycol

1,4-Butandiol

Tetramethylethylenglycol

2,3-Dimethyl-2,3butandiol

Glycerin

1,2,3-Propantriol

CH3CH3
CH3 C C CH3
OH OH

CH2OH

CH2 CH
OH OH

CH2
OH

CH2 CH
OH OH

CH CH2
OH OH

Erytrit

1,2,3,4-Butantetraol

CH2 CH
OH OH

CH CH CH2
OH OH OH

Pentit

1,2,3,4,5-Pentahydroxy
petan

CH2 CH
OH OH

CH CH CH CH2
OH OH OH OH

Hexit

CH2OH
HOH2C C CH2OH
CH2OH

Pentaerytrit

202

http://elib.ntt.edu.vn/

1,2,3,4,5,6-Hexahydroxy
hexan

Tetrahydroxyneopentan

4.3. iu ch polyalcol
Thy phn cc dn xut polyhalogen:

+ 2H2O

CH2Cl CH2Cl

CH2OH CH2OH

+ 3H2O

CH2Cl CHCl CH2Cl

+ 2 HCl

CH2OH CHOH CH2OH

+ 3 HCl

Oxy ha olefin bng dung dch KMnO4:

3 CH2OH_CH2OH + MnO2 + 2KOH

3 CH2=CH2 + 4 H2O + KMnO4

T clohydrin iu ch glycol:
CH2Cl CH2OH + H2O

CH2OH CH2OH

+ HCl

Clohydrin tc dng vi Ca (OH)2 v sau thy phn trong mi trng acid.


O

2 CH2Cl CH2OH + Ca(OH)2


CH2

+ H2O

H+

+ CaCl2 + 2H2O

CH2OH CH2OH

LI

CH2

CH2

2 CH2

Kh ha aceton bng in ha hoc tc dng vi magnesi v iod:


CH3 2H O
CH3
2
C
C
CH3
CH3
OMgI OMgI

CH3
+ 2 Mg + I2
CH3 C O

N
TT

CH3
CH3
C
C
CH3
CH3
OH HO

iu ch glycerin t propylen:

Trc tin ngi ta clo ha propylen 500oC thu c allylclorid. Sau cho
allylclorid tc dng vi dung dch clor vi nc th thu c glycerin.
CH2ClCH=CH2 + HCl

CH3CH=CH2 + Cl2

CH2ClCH=CH2 + Cl2 + H2O

CH2ClCHOH_CH2Cl+ HCl

CH2ClCHOH_CH2Cl +2H2O

CH2OH-CHOH-CH2OH + 2HCl

Cng c th iu ch glycerin t aldehyd formic v aldehyd acetic bng


phn ng kh theo Oppenauer -Meerwein-Ponndorf to thnh aldehyd allylic.
Sau hydroxyl ha aldehyd ny bng hydro peroxyd.
HCHO + CH3_CHO

HOCH2_CH2_CHO

- H2 O

CH2=CH _CHO Acrolein

CH2=CH_CHO + C2H5OH Al( OR)3 CH _CHO +CH2=CH_CH2OH Alcol allylic


3
CH2=CH_CH2OH + H2O2

CH2OH_CHOH_CH2OH

Glycerin

203

http://elib.ntt.edu.vn/

4.4. Tnh cht l hc v ha hc ca polyalcol

Phn ln cc polyalcol tan c trong nc v c v ngt. Glycerin rt ho


nc, c nht cao. Glycerin c dng lm cht ht m v s dng rng ri
trong hng liu, thc phm v dc phm.
Cc polyalcol c mt s tnh cht ha hc c bn nh sau:
Cc glycol tc dng vi HCl, HBr to thnh clohydrin v bromhydrin.
Chc OH kh tc dng vi HCl v HBr.
CH2OH_CH2OH + HCl

CH2Cl_CH2OH + H2O

Cc glycol tc dng vi acid hu c c kh nng to 2 loi ester.


HOCH2_CH2_OCOR

RCOOCH2 _CH2_OCOR

Oxy ha glycol to aldehyd hoc ceton.

R'
C
R''
OH

[O]

OHC_CHO

- H2 O

HIO4
hoac (CH3COO)4Pb

Glyoxal ( aldehyd oxalic)


R C H
O

R'
C
R''
O

LI

R CH
OH

CH2OH_CHO

[O]
CH2OH_CH2OH
- H2 O
Ethylenglycol

Phn ng dehydrat ha glycol (loi nc):

CH2

..
+

N
TT

Di tc dng ca acid v c hoc km clorid ZnCl2 ethylenglycol b loi nc


to aldehyd acetic. Phn ng xy ra c s chuyn v anion hydro (H-).
CH2

CH2
+

H OH
OH
Loai nc

H
..

CH3

C H

C H

H+

O
Aldehyd acetic

O H
Chuyn v H-

Phn t pinacol (tetra methylethylenglycol - 2,3-dimetyl-2,3-butadiol)


di tc dng ca acid v c b dehydrat to thnh ceton l pinacolon.
Trong phn ng ny xy ra s chuyn v nhm methyl. S chuyn v ny
gi l s chuyn v pinacol.
CH3
CH3

OH OH
H+

CH3

CH3 +
C
CH3

- H2O

CH3

CH3

..

CH3

CH3

O H

C
O

Pinacolon

Chuyen v CH3-

Pinacol

CH3

CH3

Glycol b mt nc to ether vng.


OH

OH

CH2

CH2

CH2

CH2

OH

OH

Ethylenglycol

H2SO4

CH2
CH2

CH2
CH2

O
Dioxan

204

http://elib.ntt.edu.vn/

2H2O

CH3

H+

nh hng ca cc nhm OH lm cho polyalcol c tnh acid mnh hn


monoalcol. Cc polyalcol ha tan c ng hydroxyd (Cu(OH)2) to dung
dch mu xanh.
CH2OH

2 CHOH

CH2 O

+ Cu( OH) 2

CH

CH2OH

CH2

H
Cu

H
OH

O CH2
O CH

+ 2H2O

HO CH2

Bi tp
Monoalcol

1. Vit cng thc cu to ca nhng cht sau:


a. Alcol tert- butylic ; b- Alcol isoamylic ; c- sec-Butylethylmethylcarbinol;
d. 2-Propanol: e- 2,2-Dimethyl-2-pentanol; f- Alcol cetylic. g- Alcol lauric.

2. Vit cng thc cu to tt c cc ng phn ca alcol c cng thc phn t l


C7H16O. Gi tn nhng ng phn theo danh php thng thng, danh php
IUPAC v danh php carbinol. ng phn no c tnh quang hot.

LI

3. Nhng alcol no c to thnh khi thy phn bng dung dch kim t cc hp
cht halogen sau:

a. Isobutylbromid; b- sec-butylbromid; c- Ethylenclohydrin; d- 1-Brom2-buten ;

N
TT

4. Vit phn ng xy ra trong cc trng hp di y:


a. Hydrat ha propylen, trimethylethylen, isobutylen, 2,2-dimethyl-3-hexen.
b. Phn ng loi nc ca hp cht (CH3)2C(OH)CH2CH2CH2OH.
c. Oxy ha cc alcol n -butylic, sec-butylic bng hn hp kali bicromat v H2SO4.
d. Cho alcol octylic tc dng ln lt vi cc cht POCl3, HNO2, HNO3, SO3.
5. Gii thch c ch phn ng xy ra khi cho acid acetic tc dng vi alcol n-butylic c
xc tc l H2SO4
6. Hon thnh v cn bng cc phn ng oxy ha - kh di y:
a. (CH3CH2CH2)CHOH + CrO3 =

(CH3CH2CH2)C=O + Cr3+

b. CH3CH2CH2CH2CH2OH + H2CrO4 = CH3CH2CH2CH2COOH + Cr3+


c. CH3OH + CuO = HCHO + Cu

Alcol cha no

7. Vit cng thc cu to cc cht sau:


a- 2,2-Dimethyl-4-hepten-3-ol; b-Alcol allylic; c-Alcol 11-dodekenol; d-Alcol
propagylic

205

http://elib.ntt.edu.vn/

8. Vit cc phn ng xy ra trong cc trng hp sau:


a. Alcol allylic tc dng vi dung dch brom, dung dch KMnO4, dung dch HCl.
b. 2-Cyclohexenol tc dng vi dung dch KMnO4 v hn hp kalibicromat v
H2SO4.
c. Cho linalol tc dng vi acid acetic c H2SO4 lm xc tc.
Alcol vng

9. Vit cng thc cu to ca cc cht sau:


a. 2,3- Dimethylcyclohexanol; b- 2,6,6-Trimethylbicyclo[3,1,0]heptanol-3.
10. Vit phn ng oxy ha cyclohexanol bng CrO3.
Polyalcol

11. Vit cng thc cu to ca cc cht sau:


a-2,3-Dimethyl-2,3-butadiol; b-1,4- Butyndiol; c- 1,2,3-Cyclohexantriol;
d- (+)Inositol.

LI

12. Vit phn ng loi nc trong mi trng acid km theo s chuyn v pinacol
ca hp cht tetraphenylethylenglycol.

13. Gii thch v sao polyalcol c tnh acid mnh hn monoalcol. Cho phn ng
chng minh iu .

N
TT

14. V sao polyalcol d tan trong nuc hn monoalcol.

206

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 17

PHENOL

Mc tiu hc tp
1. Gi c tn cc phenol v polyphenol.
2. Trnh by c cc tnh cht ha hc ca phenol.

Ni dung

Phenol l hp cht c nhm hydroxyl - OH gn trc tip vi nhn benzen.


i din n gin nht ca loi hp cht ny l hydroxybenzen. Phn loi phenol
thng da vo bn cht ca gc hydrocarbon thm v s nhm OH c trong phn
t. Cng thc tng qut ca cc phenol thng gp:
Monophenol

Ar-OH hoc CnH2n-7OH

Polyphenol

Ar'(OH)m

LI

CnH2n-6-m(OH)m m >

1. Monophenol

N
TT

1.1. Danh php v ng phn

Tn gi phenol thng dng gi theo danh php thng thng.


Xem phenol l dn xut ca hydrocarbon m hydro c thay th bi nhm OH
Gi tn cc phenol khc nh l dn xut ca phenol n gin nht.
OH

OH

Phenol

OH

CH3

m-Cresol

o-Cresol

Hydroxybenzen
Acid Phenic

OH

OH

CH3

o-Hydroxytoluen
2-Methylphenol

m-Hydroxytoluen
3-Methylphenol

CH3
p-Cresol
p-Hydroxytoluen
4-Methylphenol

OH

CH (CH3 )2

OH

CH3

Thimol
3-Hydroxy-p-cymen
5-Methyl-2-Isopropylphenol

1-Hydroxynaphthalen

2-Hydroxynaphthalen

-Naphtol

-Naphtol

207

http://elib.ntt.edu.vn/

OH

OH

OH
p-Hydroxydiphenyl (1,4)

10-Phenantrol

1-Phenantrol

ng phn ca phenol ph thuc vo v tr ca nhm OH trn nhn benzen


v ph thuc vo v tr hoc s phn nhnh ca gc hydrocarbon.
1.2. iu ch phenol
1.2.1. Thy phn cc halogeno aren

Halogeno aren b thy phn bng dung dch kim c p sut v nhit
cao.
Ar_Cl + NaOH

300oC
Ap suat

Ar_OH + NaCl

1.2.2. Nung nng chy acid aren sulfonic vi NaOH


2Ar_OH + Na2SO3 + H2O

300oC

LI

2Ar_SO3H + 2NaOH

1.2.3. Thu phn mui aren diazoni

N
TT

+
Nhiet o
+
Ar_OH + H3O + N2
Ar_N2 + 2H2O

1.2.4. Oxy ho hp cht aryl magnesi halogenid ArMgX

Ar_MgCl+ O2

Ar_OOMgCl

Ar_MgCl

2Ar_OMgCl

2H2O

2Ar_OH+2Mg(OH)Cl

hoc cho hp cht c magnesi tc dng vi ester ca acid boric v sau oxy
ha bng hydro peroxyd H2O2.

Ar_MgCl

+ B ( OR)3

- Mg(OR)Cl

Ar ( OR )2

2H2O
- 2ROH

Ar _B( OH )2

+ H2O2
- H3BO3

Ar _ OH

1.2.5. Oxy ha cumen

Trong cng nghip phenol c iu ch bng cch oxy ha cumen. Sau


tc dng vi acid sulfuric thu c phenol v aceton. Phn ng oxy ha xy ra
theo c ch gc.
CH(CH3)2
+ O2
Cumen

HOOC(CH3)2

OH
H2SO4

Cumen hydroperoxyd

208

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

C CH3
O Aceton

1.3. Tnh cht l hc

S c mt nhm hydroxyl gn trc tip vo nhn benzen quyt nh tnh cht


vt l ca phenol. Do tng tc vi nhn benzen, lin kt O-H b phn cc mnh hn
OH ca alcol. Lin kt hydro trong phenol bn hn lin kt hydro ca alcol.
Phn ln cc phenol u dng rn, kh tan trong nc v t bay hi. Tnh
cht vt l mt s phenol c trnh by trong bng 17-1 :
Bng 17.1: Hng s l hc mt s hp cht phenol
Ten chat

toc

Cong thc

Phenol
o-Cresol

C6H5OH
o-CH3C6H4OH (1,2)

m-Cresol
Thymol
-Naphtol
-Naphtol

43

pKa

30

181
191

10.
10,2

m-CH3C6H4OH (1,3)

12

201

10,01

p-CH3C6H4OH (1,4)
(CH3) CH(CH3)2C6H3OH (1,5,2)
C10H7OH

35,5

201

10,17

51

233

96

288

122

291,8

176

C10H7OH

p-Cresol

tos

ClC6H4OH (1,2)

m-Clorophenol

ClC6H4OH (1,3)

29

214

p-Clorophenol

ClC6H4OH (1,4)

37

217

9,39

o-Nitrophenol

O2NC6H4OH (1,2)
O2NC6H4OH (1,3)

44,5

214

7,21

p-Nitrophenol
2,4-Dinitrophenol

N
TT

m-Nitrophenol

LI

o-Clorophenol

O2NC6H4OH (1,4)
(O2N)2C6H3OH (1,2,,4)

2,4,6- Tribromophenol

Br3C6H3OH (1,2,,4,6)

9,11

96

8,0

114

7,16

113

4,

95

1.4. Tnh cht ha hc ca phenol

Nhm OH gn trc tip vo h thng lin hp ca nhn benzen. Phenol c


cu to nh mt enol CH =C_OH bn vng. Tnh cht ca phenol do nhm OH
quyt nh. Phenol c tnh acid. Nhm chc OH phenol l nhm th loi I, phn
ng th xy ra trn nhn benzen to hn hp ng phn ortho v para.
1.4.1. Tnh acid - base

Phenol c tnh acid mnh hn alcol do cp in t trn oxy ca nhm OH


lin hp vi nhn benzen khin hydro ca nhm O _ H tr nn linh ng. Phenol
c cc trng thi cng thc trung gian sau:
:OH

+
OH

+
OH

+
OH

209

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng th hin tnh acid ca phenol:


ONa

OH

+ Na

ONa

OH

+ [ H] ;

+ NaOH

+ H2O

Phenol c tnh acid yu hn acid carbonic. Phenolat tc dng vi acid carbonic:


OH

ONa

+ NaHCO3

+ CO2 + H2O

Phenolat c tnh base:


Tnh base v tnh i nhn ca phenolat yu hn tnh base v tnh i nhn
ca alcolat RO - v cp in t trn oxy ca phenolat lin hp vi nhn benzen lm
gim mt in t trn oxy. Phenolat natri tan trong nc, phn ly thnh ion:
C6H5O- + Na+

C6H5ONa

LI

-O

Ion phenolat tn ti cc trng thi trung gian do s cng hng:


O

N
TT

Tnh acid ca phenol tng khi trn nhn benzen c cc nhm ht electron
nh Cl, NO2, COOH... (c hiu ng -I,-C). Cc nhm y electron nh CH3 lm
gim tnh acid ca phenol.
1.4.2. Phn ng ester ha ca phenol

Phenol tc dng trc tip vi acid hu c to ester vi hiu sut thp. Phn
ng xy ra kh khn hn s ester ha ca alcol. Phn ng ester ha ca phenol l
phn ng thu nhit:
CH3COOH + C6H5OH

CH3COOC6H5 + H2O Ho = + 1,5 kcal.mol-1

CH3COOH + C2H5OH

CH3COOC2H5 + H2O Ho = - 4.6 kcal.mol-1

Phn ng to ester ca phenol d xy ra hn khi phenol tc dng vi cc


clorid acid hoc anhydrid acid c xc tc base hoc acid:
OCOR

OH
+ RCOCl

Base

210

http://elib.ntt.edu.vn/

+ HCl

COOH
OH

COOH
OCOCH 3
+
CH 3 COOH

H 3 PO 4

+ ( CH 3 CO ) 2 O
Acid salicylic

Aspirin

Ester ca phenol tham gia phn ng chuyn v Fries to ceton thm khi c
xc tc AlCl3:
OH
t = 160o

OCOR

C R
O

AlCl3

o- Oxyphenylceton

OH
t = 60o

p- Oxyphenylceton
O C CH3

1.4.3. Phn ng to ether ca phenol

ArO- + RX

ArOR + X-

LI

Cc phenolat tc dng vi alkyl halogenid to ether (Phn ng Williamson):

Di tc dng ca nhit , ether cha no allylphenylether tham gia chuyn


v Claisen
OCH2CH=CH2

OH

N
TT

200oC

CH2CH=CH2

Chuyen v Claisen
o- Allylphenol

Eter allylphenyl

C ch chuyn v Claisen:
O

CH2

O.

CH
.. 2

CH
..
.
... . ...CH2
.

CH
CH2

CH2
OH CH

CH2

CH
CH2
H

CH2

1.4.4. Phn ng thay th nhm OH

Nhm OH phenol c th b thay th bi Cl hoc NH2 khi tc dng vi PCl5


hoc NH3 vi xc tc AlCl3:
OH

Cl

PCl5

OH

NO2

-POCl3,-HCl
Phenol

O2N

Clorobenzen

NO2
Acid picric

PCl5

O2N

-POCl3,-HCl

Cl

NO2

NO2
Picrylclorid

211

http://elib.ntt.edu.vn/

OH

NH2

NH3 ( AlCl3) ,

+ H2O

- Naphtol

- Naphtylamin

1.4.5. Phn ng vi aldehyd

Phenol tc dng vi aldehyd formic trong mi trng base to hn hp


alcol ortho v parahydroxybenzylic:
OCH2OH
O-

O-

OH
+ HO -

O-

+ HCHO

+ H2O

CH2OH

Phn ng xy ra kh iu khin v tc . Cc alcol to thnh tng tc vi


nhau tng t phn ng trng ngng v to thnh polymer gi l bakelit.

LI

Phn ng cng c th xy ra trong mi trng acid. Alcol o-hydroxy


benzylic c to thnh (alcol salicylic). Phenol tc dng vi formaldehyd v amin
bc 2 to hp cht o -aminomethylphenol.

N
TT

OH

+
CH2OH

HCHO + H+

+
OH

+
CH2OH

OH
H
CH2OH - H+

OH

OH

HCHO + R2NH

CH2OH

CH2NR2

- H2O

1.4.6. Phn ng tng hp Kolbe. Tng hp acid salicylic.

Phenolat natri tc dng vi CO2 c p sut v nhit , to natri salicylat.


ONa
+ CO2

OH

p, to

OH

COONa

COONa

OH

COOH

+ H+

C ch phn ng:
..
: O:
+

O
O

C
H

OH

COO

OH

COOH

+ H+

Thng p dng phn ng ny sn xut acid salicylic trn quy m cng nghip.
212

http://elib.ntt.edu.vn/

1.4.7. Phn ng Reimer -Tieman

Phenol tc dng vi cloroform trong mi trng kim mnh to thnh


hydroxybenzaldehyd. Sn phm phn ng c th l hn hp ng phn ortho
v para.
OH

OH

CHO
+ 3KCl + 2H2O

+ CHCl3 + 3KOH

Aldehyd salicylic

Phn ng xy ra theo c ch to diclorocarben do cloroform tc dng vi KOH.


Cl
..
HO H :C Cl
Cl

+
KCl + H2O + :CCl2

O
+
+ :CCl2

CHCl2
+ 2KOH

LI

..
: O:

Diclorocarben (CCl2) nh l mt tc nhn i in t tn cng vo phenol v


tr ortho hoc para v sau xy ra s thy phn.

CCl2

CHO
+ H 2O
-HO -

-2KCl,-H2O

OH

CHO

N
TT

Ty theo cu to, diclorocarben c th l tc nhn i in t (c 2 electron u


sp xp trong mt orbital v c mt orbital khng c electron. C in tch dng (+)
trn carbon) hoc cng c th l mt lng gc (trn mi orbital ch c mt electron):

..

Cl

+
: CCl2

Cl

.
.

Tc nhn i in t

Cl
Cl

Lng gc

1.4.8. Phn ng ghp i vi hp cht diazoni

Phenol tc dng vi mui diazoni trong mi trng kim to hp cht


arylazophenol. y l mt phn ng th i in t vo nhn thm hot ng vi
mt tc nhn i in t km bn l mui diazoni:
HO

+
N N

Base

Muoi diazoni

HO

N N
Phenylazophenol

1.4.9. Cc loi phn ng th i in t khc

Phenol tham gia cc phn ng th i in t khc nh nitro ho to cc hp


cht nitrophenol; phn ng halogen ha to hp cht halogenophenol; phn ng
sulfon ha to acid hydroxybenzensulfonic:
213

http://elib.ntt.edu.vn/

Nitro hoa

OH
HNO3

O2N

OH

O2N
HNO3

H2SO4

H2SO4

2-Nitrophenol

HNO3

O2N

H2SO4

NO2

2,4 Dinitrophenol

OH

NO2

NO2
2,4,6-Trinitrophenol

OH

OH

Halogen hoa

OH

+ Br2

CS2

+ HBr
Br

OH
+ 3Br2 H2O

OH

Br

Br
+ 3HBr

Br

Sulfon ha

LI

OH

OH

HO3S

+ 2H2O

N
TT

+ H2SO4

o-Nitrophenol c lin kt hydro ni phn t. p -Nitrophenol ch c lin kt


hydro gia cc phn t vi nhau
1.4.10. Phn ng to mu bi dung dch FeCl3.

Vi dung dch FeCl3 phenol to hp cht C6H5OFeCl2 c dung dch mu tm ; Cresol to dung dch mu xanh v cc phenol khc to dung dch mu vng.
1.4.11. Phn ng oxy ha phenol

Phenol d b ha nu bi oxy khng kh. Nhiu phn ng oxy ha ca


phenol xy ra rt phc tp. Tnh cht ca sn phm ph thuc vo bn cht ca
nhm th. Trong qu trnh oxy ha, hydro ca nhm OH b phn ct v to
thnh gc phenoxyArO.
O.

OH
[O]
- H.

Cromoxyd CrO3 oxy ha phenol to p -benzoquinon. Phn ng xy ra qua


giai on to acid phenylcromic.
214

http://elib.ntt.edu.vn/

O_CrO3H
- H2CrO3

O CrO3H

OH

+ CrO3

O H
H

OH

H2CrO4

OH
OH
p- Hydroquinon

O
p- Benzoquinon

-Naphtol b oxy ha to sn phm 4,4'-dihydroxy-1,1'-dinaphtyl. Phn ng


xy ra theo c ch:
O.

OH

-H

OH

H 2
OH
4,4'-Dihydroxy-1,1'-dinaphtyl

C(CH3)3 (CH3)3C
-e
-H+
C(CH3)3

OH

C(CH3)3 (CH3)3C

N
TT

(CH3)3C

LI

Trong trng hp 2,4,6-tri-tert-butylphenol, gc t do 2,4,6-tri-tertbutylphenoxy c mu xanh sinh ra c bn cao. Chng tc dng vi oxy to hp
cht mu vng:

(CH3)3C

O2

(CH3)3C

Mau vang

C(CH3)3 (CH3)3C

C(CH3)3

C(CH3)3

C(CH3)3

Bu Bu

C(CH3)3

C(CH3)3
O
C(CH3)3

Bu

(CH3)3C

2. Polyphenol

Polyphenol l hp cht c hai hay nhiu nhm OH gn trc tip trn vng
benzen. Cc polyphenol l cc cht rn.
OH

OH

Catechol (tc = 104o)


1,2 -Dihydroxybenzen

OH

OH
Resorcinol (tc = 114o)
1,3 -Dihydroxybenzen

OH

OH
Hydroquinon (tc = 169o)
1,4 -Dihydroxybenzen

215

http://elib.ntt.edu.vn/

HO

OH

OH

OH

OH
OH
OH
Hydroxyhydroquinon (tc = 140o)
1,2,4 -Trihydroxybenzen

HO

OH
Phloroglucinol (tc = 218o)
1,3,5 -Trihydroxybenzen

Pyrogalol (tc = 132o)


1,2,3 -Trihydroxybenzen

Polyphenol c iu ch theo cc phng php c bn trong iu ch


monophenol:
Cl

Cl

OH

H+

NaOH , H2O

OH

CuII, 200oC
SO3H
SO3H

LI

NH2

N
TT

Na2Cr2O7
H2SO4

OH

OH

OH

Nong chay

HO

OH

H+,H2O

NaOH

OH

2[H]

un nong

OH

HO

OH

OH

- CO2

COOH Acid Galic

O2N

COOH
NO2

H2N

COOH
NH2

Sn,HCl
NO2

NH2

OH

HO
H2O , 100oC

OH

Polyphenol t do khng tn ti trong thin nhin. Chng ch tn ti dng


ether hoc ester. C th chng ct polyphenol. Chng d thng hoa v d tan
trong nc, alcol ; khng tan trong hydrocarbon.
Cc phn ng ca polyphenol cng ging phn ng ca monophenol. Kh nng
phn ng ca polyphenol cao hn monophenol. Cc cht catechol, hydroquinon,
pyrogallol d b oxy ha trong mi trng kim. Kh phn ring cc sn phm oxy
ha. Hydroquinon c s dng lm cht hin hnh trong k ngh nh:
216

http://elib.ntt.edu.vn/

OH

OH

Ag2O

OH

Na2Cr2O7

MgSO4,ether
Catechol

O
H2SO4

OH
Hydroquinon

o-Benzoquinon

O
p-Benzoquinon

Resorcinol kh b oxy ha hn. Khi b oxy ha khng to thnh m -quinon.


Sn phm oxy ho resorcinol l mt hn hp phc tp.
Resorcinol c kh nng h bin do s di chuyn hydro ca nhm OH do
resorcinol d b hydro ha bi hn hng natri to thnh 1,3-cyclohexandion:
OH

O
+2 H

OH

O
1,3 -Cyclohexandion

Resorcinol

Phloroglucinol cng c kh nng h bin to ceton:


OH

O
1,3,5 -Cyclohexantrion

N
TT

Phloroglucinol

LI

OH

HO

Polyphenol to dung dch c mu vi FeCl3. Catechol cho mu xanh.


Resorcinol cho mu tm. Pyrogallol cho mu .

Bi tp

1. Hy vit cng thc cu to cc cht sau y:


a. m-Cresol;

b. p-Ethylphenol;

c. 2,4- Dinitrophenol;

d. o-Nitrophenol;

e. Acid picric;

f. Acid 2,4-Phenoldisulfonic

g. Pyrogalol;

h. Phloroglucinol;

i. Acid galic.

2. Hy gi tn cc cht sau y:
a- CH3

OH

; b-

OH

c- Cl

OH

; d-

H5C2

e- CH3

OH

Cl

HO

OH

; f-

OH

HO
OH

g - Cl

H5C2

OH

; h - HO

OH
Cl

217

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Vit phng trnh iu ch cc phenol:


a. p-Bromophenol, Tribromophenol t benzen.
b. Acid picric t clorobenzen; t acid 2,4-phenoldisulfonic.
c. o-Cresol t o -clotoluen.
4. Hy sp xp cc cht sau y theo th t tng dn tnh acid:
OH

NO2

OH

NO2

OH

OH

;
NO2

OH

CH2OH

NO2

Cl

;
OCH3

5. Vit cc phng trnh phn ng trong cc trng hp sau:


a. Cc cht methyliodid, isoamylbromid, allylbromid tc dng vi kaliphenolat.
b. o-Cresol tc dng vi hn hp KOH v CHCl3.

c. p-Cresol tc dng vi aldehyd formic trong mi trng acid.

LI

d. Thc hin s chuyn v Fries ca cc cht ester p -hydroxyphenylacetat,


m-metoxyphenylacetat.

H2SO4

NaOH

Nung chay

N
TT

Benzen

6. B tc v hon thnh cc phn ng theo s :


H2 O
H+

218

http://elib.ntt.edu.vn/

(CH3)2SO4
NaOH

HNO3

Chng 18

ETHER

Mc tiu hc tp
1. c c tn cc loi ether.
2. Trnh by c tnh cht ha hc ca ether mch thng, ether vng.

Ni dung
Khi th H ca OH trong ROH, ArOH bng gc R, Ar, ta s c ether.
R O_H R O_R'

R O_H R_O_Ar

Phn loi ether:

LI

Ether mch h

N
TT

1.1. Cu to

Ether mch vng.


1. Ether mch h

Ar_O_H Ar_O_Ar

Oxy ca ether lin kt trc tip vi 2 gc R, Ar ging nhau hoc khc nhau.
CH3_CH2_O_CH2_CH3
Diethyl ether
Diethyl oxyd

CH2 O CH3

CH3_CH2_O_CH3

CH2=CH_O_CH3

Ethylmethyl ether

Methylvinyl ether

Cyclohexylethyl ether

Ethylmethyl oxyd

Methylvinyl oxyd

Cyclohexylethyl oxyd

O CH2CH3

O_CH3

O CH3

Benzylmethyl ether

Methylphenyl ether

Methyl , naphtyl ether

Diphenyl ether

Benzylmethyl oxyd

Methylphenyl oxyd

Methyl , naphtyl oxyd

Diphenyl oxyd

1.2. Danh php

Gi tn cc gc alkyl v thm t ether hoc oxyd.


Tn gc hydrocarbon tng ng + ether (hoc oxyd)

219

http://elib.ntt.edu.vn/

Cng c th xem ether l dn xut ca hydrocarbon m hydro c thay th


bng nhm alkoxy RO , aroxy ArO:
(CH3)2O

Dimethyl ether

Dimethyl oxyd

Metoxymetan

CH3OCH2CH2CH3

Methylpropyl ether

Methylpropyl oxyd

Metoxypropan

CH3OCH(CH3)2

Methylisopropyl ether

Methylisopropyl oxyd

2-Metoxypropan

C6H5OCH3

Methylphenyl ether

Methylphenyl oxyd

Metoxybenzen

p-CH3C5H4OC2H5

Ethyl,p-tolyl ether

Ethyl,p-tolyl oxyd,

p- Etoxytoluen

1.3. Phng php iu ch ether


1.3.1. iu ch ether theo phn ng Williamson

Phng php ph bin hay dng iu ch ether c gc hydrocarbon khc


nhau l cho natri alkoxyd tc dng vi dn xut halogen (Williamson,1850):
C2H5ONa + ICH3

C2H5OCH3 + NaI
CH2=CHCH2OC2H5 + NaI

CH2=CHCH2ONa + IC2H5

C6H5ONa + ICH3

LI

Phng php Williamson rt thun li iu ch cc ether c gc aryl. Cc


tc nhn alkyl ha l dn xut halogen, alkylsulfat, ester alkyl-p-toluensulfonat
(alkyl tosylat):
C6H5OCH3 + NaI.

N
TT

C6H5ONa + SO2 (OCH3)2

C6H5ONa + p-CH3C6H4_O_SO2_OCH3
Ester Methyl-p- toluensulfonat

C6H5ONa + BrC6H5

C6H5OCH3 + CH3OSO2ONa
C6H5OCH3 + p-CH3C6H4_O_SO2_ONa
Anisol

Natri p- toluensulfonat

C6H5OC6H5 + NaBr.

1.3.2. iu ch ether t alcol


2ROH

ROR + H2O

Phn ng xy ra c xc tc H2SO4 m c (140C) hoc Al2O3 nhit


200-300C. Phng php ny c hiu sut cao i vi cc alcol kh to alken.
1.4. Tnh cht l hc

Ether khng c kh nng to lin kt hydro nn nhit si ca ether thp


hn nhit si ca cc alcol tng ng v khng tan trong nc, tan trong dung
mi hu c.
Cc ether thng c mi thm - ''Mi ether''

220

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 18: So snh nhit si ca ether vi alcol v phenol


to s

Ether

Alcol, phenol

to s

-24oC

CH3OH

66 oC

(C2H5)2O

+35oC

C2H5OH

78oC

C4H9OCH3

70oC

C4H9OH

118oC

C6H5OCH3

155oC

C6H5OH

183oC

(CH3)2O

Cn c vo ph hng ngoi c th phn bit cc loi ether:

Dialkylether c vch c trng trn quang ph hng ngoi IR ca lin kt


ether vng 1060 - 1150 cm-1.
Vch c trng IR ca lin kt ether trong alkylarylether vng 12301270cm-1.
1.5. Tnh cht ha hc

1.5.1. Phn ng to mui oxoni

LI

Ether c kh nng phn ng km hn alcol v lin kt C _O_C l lin kt


km phn cc v kh b tch ra. Ether thng c dng lm dung mi trong
tng hp hu c. Khc vi alcol, ether khng c tnh acid v khng c phn ng
vi base.

N
TT

Ether c tnh base yu. Khi tc dng vi acid mnh (H2SO4, HClO4, HBr)
ether to thnh mui oxoni khng bn:

..
_
C2H5_O
.. C2H5 + HBr

+
H
..
_
C 2 H5 O
.. _C2H5 + Br Diethyloxoni

Ether tc dng vi acid Lewis (BF3, RMgX) to phc phi tr tng i bn:

..

_
C2H5_O
.. C2H5 + BF3

F
B
..
C 2 H5 _ O
.. _C2H5
Botriflorid etherat

Ion dialkyloxoni nhy cm vi phn ng th i nhn v phn ng tch loi


hn phn t ether trung ha. V vy trong mi trng acid mnh ether c th xy
ra phn ng th cho sn phm th v phn ng tch loi to olefin:

..

C2H5_O_C2H5 + H+

H
C2H5_O_C2H5
+

+Br
C2H5_O_H + BrC2H5
SN2

221

http://elib.ntt.edu.vn/

H
HSO4
_
(CH3)3C O_C(CH3)3
+
E1
Di-tert-butyloxoni

..

(CH3)3C_O_C(CH3)3 + H+
Di-tert-butyl ether

(CH3)2C=CH2 + HO_C(CH3)3+ H2SO4


(CH3)2C=CH2 + H2O

1.5.2. Phn ng oxy ha ether

Ether mch h l cht t oxy ha. Ether ethylic tip xc lu ngy vi khng
kh (c bit khi c nh sng) s to hydroperoxyd v peroxyd:
CH3_CH2_O_CH2_CH3 + O2

CH3_CH_O_CH2_CH3
OOH Hydroperoxyd

Hydroperoxyd s b loi mt phn t alcol etylic v chuyn thnh hp cht


peroxyd polymer, ethyliden peroxyd (-CH(CH3)_O_O_)n vi n = 4_8 v mt s hp
cht cha oxy khc.

Peroxyd polymer l cht lng snh nh du, d gy n khi c va chm v


chng ct.

LI

Khi s dng ether phi kim tra peroxyd bng phn ng vi mui st (II),
titan sulfat (IV).

Peroxyd b ph v khi tinh ch ether vi natri kim loi, mui st (II), mui
mangan (II).

N
TT

Ether rt nhy cm vi s tn cng ca gc t do. V vy ether khng phi l


dung mi tt cho cc phn ng c c ch gc t do. Cc ether thng dng nh
ether ethylic, dioxan, tetrahydrofuran thng b nhim peroxyd.
Cc ether cha no c gc aryl d tham gia chuyn v Claisen:

Trong thin nhin tn ti nhiu hp cht ether c ng dng trong y dc.


OCH3

Gaiacol

OH

OCH3
OCH3

OH

OH

OCH3

CH2 CH CH2

Veratrol

Eugenol

OCH3

CH CH CH3
Isoeugenol

2-Metoxyphenol 1,2-Dimetoxyphenol 4-Allyl-2-metoxyphenol 4-Propenyl-2-metoxyphenol


OCH3
CH2=CHCH2

O
CH2

CH3CH=CH

O
CH2

O
O
CH=CHCH3
Safrol
Isosafrol
Anetol
4-Propenylmetoxybenzen 4-Allyl-1,2-methylendioxybenzen 1,2-Methylendioxy-4-propenylbenzen

222

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Ether vng

Epoxy

O
Tetrahydrofuran

1,4-Dioxan

Tetrahydropyran

Tetramethylen oxyd Pentamethylen oxyd

Ethylen oxyd

Ethylen oxyd l ether vng n gin nht. Vng ethylen oxyd d b ph v.


Ethylen oxyd l nguyn liu to nhiu cht hu c c nhiu ng dng quan trng nh
ethylen glycol, diethylen glycol, clohydrin, xelozol v cht cao phn t carbowax:
H2O
HCl
CH2

ClCH2CH2OH
Ethylen clohydrin

CH2
O

H2 C

HOCH2CH2OCH3
Methyl xelozol

Base

(HOCH2CH2)2O
Diethylen glycol

CH2
O

CH3OH

O
Ethylen oxyd

H2 C

CH3O(CH2O)CH2OH
Methylen carbitol

HO_(CH2CH2O)n_H
Carbovac

LI

H2C

HOCH2CH2OH
Ethylen glycol

N
TT

Phn ng trng ngng ca ethylen oxyd to thnh cht cao phn t l


polyethylenglycol (PEG) dng lm cht nh ha trong dc phm v k ngh dt:
HO_CH2_CH2_O_(_CH2_CH2_O_)n_CH2_CH2_OH

PEG

Cc ether ca monoalcol bc cao nh octadecylic C18H37OH hoc alcol thm


c mch nhnh di c ng dng lm cht nh ha. Cng thc chung c dng:
C18H37O(CH2CH2O)xCH2CH2OH ;

RC6H4O(CH2CH2O)mCH2CH2OH

Bi tp
1. c tn v vit cng thc cu to ca cht to thnh khi cho cc cht di y
tc dng vi acid HBr.

a- CH=CHCH2OCH3 ;
O
e-

b- CH3CH2OCH=CH2
O

f-

; c- ( CH3)3CCH2OCH3 ; d- C6H5OCH3
O

; g-

; h-

; i-

2. Vit cng thc cu to ca cc cht: Gaiacol, cineol, eugenol, anetol, safrol, PEG

223

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 19

ALDEHYD, CETON V QUINON

Mc tiu hc tp
1. Gi c tn cc hp cht carbonyl.
2. Gii thch c c ch AN v hot i nhn ca hp cht carbonyl.
3. Nu c cc ha tnh ca aldehyd v ceton ng thi cho bit phng php
ha hc nhn bit chng.
Ni dung
1. Cu to

Aldehyd, ceton, quinon l nhng hp cht cha nhm carbonyl C = O.

Aldehyd formic

Aldehyd

N
TT

LI

Tng qut:

R1

R2

Ceton

O
Quinon

Ty thuc cu to ca cc gc R, R1, R2 m aldehyd, ceton l nhng hp cht


no, cha no, thm hoc aldehyd vng ceton vng.
Nhm chc CHO trong aldehyd gi l chc aldehyd hay nhm formyl
Nhm carbonyl C = O trong ceton gi l chc ceton hay nhm oxo
Quinon l sn phm oxy ha cc diphenol. Quinon phi l mt h thng lin hp.
C th xem quinon l diceton vng cha no. Chc ceton lin hp vi lin kt i ca
vng. Tn ti 1,2 -hay orto-quinon v 1,4- hay para-quinon. Khng c 1,3-quinon.
O
O

1,2-hay orto-Quinon

1,4- hay para- Quinon

Aldehyd, ceton, quinon thuc loi hp cht carbonyl - cha nhm carbonyl
1. Aldehyd v ceton
1.1. Danh php
1.1.1. Danh php ca aldehyd
224

http://elib.ntt.edu.vn/

Theo danh php IUPAC:


Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tip v ng al
Tn hydrocarbon tng ng + al
O

CH3CH2 C H
2

CH3

CH3CH2CH=CH C H

Propanal

CH3CHCH=CH C H

2-Pentenal

4 3

4-Methyl-2-pentenal

nh s 1 t carbon ca chc aldehyd.


Tn thng thng:
Gi theo tn thng thng theo acid tng ng.
Aldehyd + Tn acid tng ng hay Tn gc Acyl RCO- + aldehyd

Aldehyd formic
Formaldehyd

CH3

C6H5

Aldehyd acetic
Acetaldehyd

CH2

LI

Aldehyd benzoic
Benzaldehyd

CH

Aldehyd acrylic
Acrolein

N
TT

1.1.2. Danh php ca ceton


Theo danh php IUPAC

Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tip v ng on


Tn hydrocarbon tng ng + ON

Bng 19.1: Tn gi v tnh cht l hc ca mt s aldehyd v ceton


Cng thc cu to

Tn thng thng

Tn quc t

tco

tso

H_CHO

Formaldehyd

Metanal

- 92,0

-21,0

CH3_CHO

Acetaldehyd

Etanal

-123,0

20,8

CH3_CH2_CHO

Aldehyd propionic

Propanal

- 81,0

48,8

CH3_CH2_CH2_CHO

Aldehyd butyric

Butanal

- 99,0

74,7

Aldehyd isobutyric

2-Methylpropanal

- 66,9

61,0

CH2=CH_CHO

Acrolein

Propenal

- 87,7

52,5

CHC_CHO

Aldehyd propagylic

Propinal

60,0

CH3 CH CHO
CH3

225

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 19.1 (tip)


Cng thc cu to

Tn thng thng

tco

tso

Aldehyd crotonic

2-Butenal

-74,0

104,0

Benzaldehyd

Benzaldehyd

- 56,0

179.5

Aldehydphenylacetic

2-Phenyletanal

-10,0

190.4

Aldehyd cinnamic

3-Phenylpropenal

252.0

CH3COCH3

Aceton

Propanon

- 95,0

56,1

CH3_CH2_CO_CH3

Methylethylceton

Butanon

- 86,4

79,6

C2H5COC2H5

Diethylceton

Pentanon-3

- 42,0

101.7

Pinacolin

3.3-Dimethyl-butanon-2
- 52,5

106,2

CHO

CH2CHO
CH=CHCHO

CH3
CH3 C COCH3

CH3_CH=CH_CHO

Tn quc t

CH3

Methylvinylceton

79,1

Cyclopentanon

- 51,3

130,6

Cyclohexanon

- 31,2

156,7

Cycloheptanon

179,0

N
TT

Butenon-3

CH3_CO_CH=CH2

LI

Methyl,tert- Butylceton

COCH3

CO

Methylphenylceton

Acetophenon

19,6

202,3

Diphenylceton

Benzophenon

49,0

305,4

Mch chnh l mch di nht cha chc ceton. nh s ch v tr ca chc


ceton. S 1 bt u ti carbon ca mch chnh v gn chc ceton nht.
O
CH3 CH2 CH2 C CH3
5

2-Pentanon

O
1

CH2
1

CH CH2 C CH2
2

CH3
CH CH3
6

6-Methyl-1-hepten-4-on

226

http://elib.ntt.edu.vn/

Cyclohexanon

Gi theo danh php ceton


Gi tn 2 gc hydrocarbon lin kt vi nhm carbonyl v thm tn ceton.
Tn cc gc hydrocarbon + Ceton
O

CH3 CH2 C CH3

CH2

Methylethylceton

O CH3

CH C CH CH2

CH2

Divinylceton

CH C CH CH3

Vinylisopropylceton

1.2. iu ch aldehyd v ceton


Aldehyd v ceton u c nhm chc carbonyl C =O, v vy phng php iu
ch aldehyd v ceton gn ging nhau. Tuy vy vn c mt s phng php c th
iu ch aldehyd v ceton.
1.2.1. Oxy ha (hay dehydro ha) alcol. (Xem phn tnh cht ca alcol).

CH3

LI

Na2Cr2O7
OH
CH3

CH3
+ H2O

H2SO4 -H2O

CH3

CH3

O
CH3

N
TT

iu ch aldehyd v ceton bng phn ng oxy ha alcol theo phng php


Oppenhauer.
Oxy ha alcol bc 2 bng aceton c xc tc nhm isopropylat - [(CH3)2CHO]3Al.
R
CH OH +
R'

CH3

[(CH3)2CHO]3Al

C O

C O +

CH OH

CH3

R'

CH3

CH3

Nu oxy ha alcol bc nht RCH2OH s to thnh aldehyd RCHO.


1.2.2. Ozon ha alken
Thy phn hp cht ozonid s thu c aldehyd hoc ceton.
Tin hnh phn ng ozon ha trong dung mi diclometan nhit
thp.Sau ph vng ozonid bng acid acetic v km kim loi thu c aldehyd.

+ O3

CH2Cl2

- 78o

H O

O
O

AcOH

Zn

CHO + HCHO

(xem li phn tnh cht ha hc ca alken)


1.2.3. Tng hp oxo (hay gi l hydroformyl ha - Phn ng Rouelle).

227

http://elib.ntt.edu.vn/

Di tc dng ca xc tc dicobanoctacarbonyl CO2 (CO)8 v p sut, olefin


tc dng vi hn hp H2 v CO s to thnh aldehyd.
R CH2

CO2 (CO)8
R CH

CH2 + CO + H2

to, p

CH2 CHO

R CH CHO
CH3

1.2.4. Hydrat ha acetylen v alkyn (xem phn hydrocarbon alkyn).


1.2.5. Nhit phn mui ca acid carboxylic (RCOO)nM
Khi nhit phn cc mui calci, bari...ca acid carboxylic nhit khong
300oC s to thnh ceton.
R

to

2RCOO

C O

2-

CO3

Phn ng Perrier

Nn s dng hn hp 2 mui trong c mui ca acid formic s to aldehyd.


to

RCHO + Na2CO3

RCOONa + HCOONa

LI

1.2.6. Tng hp aldehyd theo phn ng Rosenmund (1918)

Pd - H2SO4
+

H2

N
TT

Hydro ha hp cht acylclorid vi xc tc l palladi trn cht mang BaSO4.


O
R

C
H

Cl
Acylclorid

HCl

Aldehyd

1.2.7. Tng hp aldehyd theo phn ng Stephen (1925)


Kh ha hp cht nitril RC N bng thic clorid SnCl2 trong mi trng acid
thng to thnh aldehyd. Phn ng qua giai on to cht trung gian l aldimin.
R C
Nitril

SnCl2 2HCl
- SnCl4

R CH NH
Aldimin

H2 O
H+

O
R

+ NH3
H

1.2.8. Phn ng ca ester vi thuc th Grignard


Ty theo cu to ca ester, khi tc dng vi thuc th Grignard to thnh
aldehyd hoc ceton (xem phn hp cht c kim)
O
RO

+ R'MgX

C
H

O
R'

C
H

- Mg(OR)X

Ester alkylformiat

228

http://elib.ntt.edu.vn/

Aldehyd

OR

OR

+ H2O (H+)

+ R'MgX
RO

OR

R'
- Mg(OR)X

OR

H
Aldehyd

Acetal

+ R''MgX

- Mg(OR')X

OR'
Ester

- 2 ROH

Ester alkyl orthoformiat

O
R'

R''

Ceton

Thuc th Grignard tc dng vi nitril cng to thnh ceton.


R

R'MgX

C N

R'

Nitril

C NMgX

+ H2O

- Mg(OH)X

R'

C NH

+ H2O ( H+)

Cetimin

- NH3

R
R'

C O

1.2.9. Acyl ha vo nhn thm theo phn ng Friedel -Craft

LI

Xem li phn hydrocarbon thm.

AlCl3

N
TT

Phn ng acyl ha theo Friedel - Crafts c th xy ra trong ni phn t


to ceton vng.

Cl

4
3

5
6

+ HCl

O
Indanon-1

3-Phenylpropanoylclorid

1.2.10. Phn ng Vilsmeier (1927)

Cc alkylformamid tc dng vi aren, phenol, ether...khi c mt ca


tricloroxydphosphor POCl3 xy ra phn ng formyl ha v to thnh aldehyd.
O
+ H

+ POCl3 + 3H2O
N(CH3)2

Dimethylformamid

O
H

+ 3HCl + (CH3)2NH + H3PO4

Aldehyd benzoic

1.3. Tnh cht l hc ca aldehyd v ceton


Aldehyd v ceton l nhng cht lng hoc rn. Ch c aldehyd formic l cht
kh. Aldehyd formic, aldehyd acetic, aceton tan v hn trong nc. Aldehyd v
ceton thng c nhit si thp hn alcol tng ng.
Vch c trng trn quang ph hng ngoi ca nhm carbonyl C = O trong
aldehyd v ceton trong khong 1660-1740cm-1. Gi tr gim khi c h thng
lin hp.
229

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 19.2: Dao ng ha tr ca nhm carbonyl trong aldehyd v ceton


Aldehyd

c=o, cm-1

Ceton

c=o, cm-1

R_CHO

1720......1740

R_CO_R

1700......1725

Ar_CHO

1695......1715.

Ar_CO_R

1680......1700

R_CH=CH_CHO

1680......1705

Ar_CO_Ar

1660......1670

R_CO_CH=CH_R

1665......1685

1.4. Tnh cht ha hc ca aldehyd v ceton


1.4.1. Cu to v kh nng phn ng ca nhm carbonyl C =O
Nguyn t carbon ca nhm carbonyl trng thi lai ha sp2. Nguyn t
carbon v oxy to 1 lin kt v 1 lin kt (Hnh 13-1). di lin kt C =O
o

l 1,22 A

1,22 A

120o

LI

+
o

+
C

N
TT

Hnh 19.1: Cu to nhm carbonyl C = O

Nhm carbonyl c tnh cht khng no v phn cc tr thnh trung tm


tn cng ca nhng tc nhn i nhn. Nhm carbonyl hot ha cc nguyn t
hydro v tr ca gc hydrocarbon. V vy xy ra kh nng enol ha trong cc
hp cht carbonyl c nguyn t hydro linh ng.
Ngc li nhm carbonyl s lm gim kh nng phn ng ca nguyn t
hydro trong nhn thm.
Phn ng ca hp cht carbonyl rt phong ph. C 3 loi phn ng chnh:
Phn ng cng hp vo nhm carbonyl.
Phn ng th vo gc hydrocarbon.
Phn ng oxy -ho kh.
1.4.2. Phn ng cng hp i nhn vo nhm carbonyl
Tc nhn i nhn tn cng vo nhm carbonyl theo cc giai on:
Y- +

C O
.. :

.. -

Y C ..O:

H+

Y C OH

Mi trng acid thch hp thun li cho phn ng cng hp vo nhm carbonyl.

230

http://elib.ntt.edu.vn/

Kh nng cng i nhn vo nhm carbonyl ca aldehyd d hn ceton. Ceton


c hai gc hydrocarbon lm gim mt in tch dng trn nguyn t carbon
v c cn tr khng gian s tng tc ca tc nhn i nhn vo nhm carbonyl.
H

1+

>

2+

3+

>

1+> 2+ >3+

R'

Gemdiol
Aldehyd v ceton tc dng vi nc to thnh gem-diol.
R
C O
R'

R
+ H2O

OH
C

R'

OH

Gem-diol l nhng cht khng bn. Phn ng cng nc l phn ng thun


nghch. Nu c nhm ht in t ti gc R ca aldehyd v ceton th gem-diol l
cht bn vng.

Cl OH
Cl C C OH

+ H2O

Cl H

Cl3C CHO. H2O

LI

Cl
O
Cl C C
H
Cl

Cloral

Cloral hydrat

N
TT

Formaldehyd b hydrat ho gn nh hon ton, trong dung dch nc n tn


ti di dng gem-diol CH2(OH)2.
Mc hydrat ha ca hp cht carbonyl ty thuc vo cu to.
Bng 19.3: Mc hydrat ha ca mt s hp cht carbonyl
Hp cht
carbonyl

HCHO

Mc hydrat
99,99%

CH3CHO

58%

CH3COCH3

0%

C6H5 CHO

vt.

Cl3CCHO

100%

F3CCHO

100%

Acetal v cetal
Cng hp mt mol alcol vi aldehyd hoc ceton s to thnh bn acetal
(hemiacetal, Semiacetal) hoc bn cetal (hemicetal, semicetal).

231

http://elib.ntt.edu.vn/

Aldehyd tc dng vi mt mol alcol


R

OH

OH

O
C

+ R'OH

H
Aldehyd

OR'

H
Hemiacetal

Alcol

CH3

+ CH3OH

Acetaldehyd

CH3

OCH3

H
Hemiacetal

Methanol

Ceton tc dng vi alcol theo t l 1: 1 v s mol:


OH

OH
O
R

+ R''OH
R'

Ceton

R'

CH3

OR''
Hemicetal

Alcol

C
CH3

CH3

+ CH3OH

CH3

OCH3

Aceton

Methanol

Cng hp 2 mol alcol vi aldehyd hoc ceton s to thnh acetal v cetal.


O
R C H + 2R'OH

R C H ; CH3 C H + 2C2H5OH
OR'
Acetal

Alcol

R C H
OC2H5
Acetal

Alcol

Aldehyd

OC2H5

H+

Aldehyd

OR'

H+

Kh nng to acetal ph thuc vo cu to ca aldehyd v alcol.

LI

Bng 19.4: Mc acetal ha aldehyd vi cc alcol


Aldehyd

Mc
Cyclohexanol
56

N
TT

CH3_CHO
(CH3)2CH_CHO
(CH3)3C_CHO
C6H5_CHO

2-Propanol
43

Ethanol
78
71

23

56

26

11

39

23

13

Ceton khng tc dng trc tip vi alcol to cetal. C th iu ch cetal


bng cch cho ceton tc dng trc tip vi ester ca acid orthoformic H -C(OR)3
O
CH3

OC2H5

C CH3 + HC(OC2H5)3

CH3

OC2H5
Cetal

Ester ethyl ortoformiat

Ceton

C CH3

+ HCOOC2H5
Ester Ethylformiat

Ceton v aldehyd tc dng vi diol to cetal v acetal vng:


R
R
R
C
R'

O +

HO

+
H H

HO

R'

Ceton

1,2-diol

232

http://elib.ntt.edu.vn/

+ H2O
R'
Cetal vng

Acetal v cetal l mt loi hp cht quan trng. Cc acetal v cetal vng c


ng dng iu ch nhng aldehyd v ceton cha no khc.

R'

R
HO C H

R
C O +

H+

HO C H
R

O
BrCH
CH
CH3CH2C CLi +
2
2

O
CH3CH2C C CH2CH2

C H
R
Cetal vng

O
CH
CH
CH3CH2C C
2
2

O
H

O
+
H + H 3O

+ H2O
O

R'

1,2-Diol

Ceton

C H

O
H

+ LiBr

CH3CH2C C CH2CH2CHO + HOCH 2CH2CH2OH

Khi tng hp cc cht hu c, mun bo v nhm carbonyl ngi ta thng


chuyn n v dng acetal hoc cetal.

LI

Cng hp vi acid cyanhydric HCN to -cyanoalcol hay cyanohydrin.

CH3

+ HCN

Acetaldehyd

CH3

Aceton

CH3

OH

Acid cyanhydric

CN
CH3

N
TT

Cyanohydrin acetaldehyd

CN
CH3

HCN

C CH3

HO
Cyanohydrin aceton

Acid cyanhydric

Phn ng cng hp HCN vi aldehyd hoc ceton phi c xc tc base. Base


lm tng nng tc nhn i nhn -CN. Hp cht cyanohydrin c dng
iu ch acid hydroxycarboxylic (hydroxyacid) RCH(OH)CN RCH(OH)COOH.
Cng hp vi natrihydrosulfit (NaHSO3)
Aldehyd v ceton (methylceton) tc dng vi dung dch m c
natrihydrosulfit to thnh sn phm cng trng thi tinh th gi l hp cht
hydrosulfitic.
OH

O
C6H5

H
Benzaldehyd

+ NaHSO3
Natri hydrosulfit

C6H5

CH

SO3Na
Hydrosulfitic benzaldehyd

233

http://elib.ntt.edu.vn/

O
CH3

Aceton

CH3

OH
CH3

+ NaHSO3
Natri hydrosulfit

C CH3
SO3Na

Hydrosulfitic Aceton

Hp cht hydrosulfitic thc cht l mui ca acid -hydroxysulfonic


RCH(OH) SO3H. V nguyn t lu hunh c tnh i nhn mnh tc dng vi
nguyn t carbon ca nhm carbonyl theo c ch :
- +
O Na

O
- +
:
S
O
Na
+
R C
OH
R'
Ceton
Natri hydrosulfit
O

OH
R

C R'
SO3H

C R'
SO3Na

Hydrosulfitic Ceton

Hp cht hydrosulfitic d b thy phn trong mi trng acid to thnh hp


cht carbonyl ban u v SO2. V vy phn ng cng hydrosulfitic c dng
tch aldehyd hoc ceton ra khi hn hp.

Aldehyd tc dng vi thuc th Schiff (acid fucsinsulfur) to dung dch c


mu hng. Phn ng vi thuc th Schiff ch c trng cho aldehyd.

LI

Cng hp vi hp cht c kim. (Xem phn hp cht c kim).

Hp cht carbonyl cng hp vi ion acetylid to hp cht etynyl carbinol c


ng dng iu ch alcol loi allylic.

H C
Cyclohexanon

C
Ceton

NH3
-33o

- +
C Na

O
R

ONa

N
TT

+ + : Na C
R'

NH3
C H
- 33o

C C H

OH

+
H 3O

C C H

Etynyl pentamethylen carbinol


O Na
R

R'

C C H

+
H3O

O H
R

R'

C C H
Etynyl dialkyl carbinol

Phn ng cng hp vi cc hp cht c nhm methylen linh ng.


Phn ng aldol ho:
Cc nguyn t hydro v tr trong gc hydrocarbon ca aldehyd v ceton
rt linh ng. Hai phn t aldehyd trong mi trng base long ngng t vi
nhau to hp cht aldol (hp cht c chc aldehyd v chc alcol)
2 R CH2 CHO
Aldehyd

HO-

R CH2 CH CH CHO
OH R
Aldol

234

http://elib.ntt.edu.vn/

C ch aldol ha:
Lin kt C _ H v tr so vi nhm carbonyl c hydro linh ng tc dng
vi HO- to carbanion RC HCHO. Carbanion ny l tc nhn i nhn cng hp
vo nhm carbonyl ca phn t aldehyd th 2 v to thnh hp cht aldol.
O
R CH2 C

CH CHO

R CH2 CH CH CHO
O- R

+H2O
R CH2 CH CH CHO

HO-

OH R

Trong hp cht aldol cn hydro linh ng v tr , di tc dng ca nhit


, aldol b loi mt phn t nc to aldehyd cha no.
R

CH

CH

OH

CH2

CHO

CH

CH2

CHO + H2O

C
R

Phn ng loi nc t aldol theo c ch trn gi l phn ng croton ha.

C6H5 CH CH2CHO

to

C6H5 CH

OH
Aldol

Acetaldehyd

CHCHO

Aldehyd cinnamic

Benzaldehyd

HO-

+ CH3CHO

LI

C6H5CHO

Phn ng aldol ha cng xy ra gia 2 phn t aldehyd khc nhau.Trong


mt aldehyd c hydro v phn t kia khng c hydro .

O
3H

C
H

N
TT

Phn ng ngng t aldol xy ra gia acetaldehyd v formaldehyd to thnh


pentaerythrid (c phn ng Cannizaro cho).
Ca(OH)2

+ CH3

HO

CH2

Phn ng aldol

Formaldehyd Acetaldehyd

CH2OH
C

O
H

CH2OH

HCHO,H2O

CH2OH
HO

CH2

- HCOOH

CH2OH

CH2OH

Pentaerythrid

Phn ng Cannizaro cho

Hai phn t ceton cng xy ra phn ng kiu ngng t aldol nh aldehyd.


2 CH3

O
C CH3

HO -

Aceton

O
OH
CH3 C CH2 C CH3
CH3
4-Hydroxy-4-methylpentanon-2

Phn ng ngng t aldol cng xy ra gia aldehyd v ceton.


OH O
CHO H O
+
Benzaldehyd

- OH

25o
4 gi
25o

Cyclohexanon

10 ngay

O
+ H2O

235

http://elib.ntt.edu.vn/

O
C

CH3

O
Aceton

Benzaldehyd

HO-

CH3

CH

CH

C
O

-H2O

CH3

4-Phenyl-3-butenon-2 (Benzalaceton)

Phn ng ngng t aldol cng xy ra khi c xc tc acid. C ch xy ra qua


giai on to enol. Khi aldehyd tc dng vi ceton, ceton thng ng vai tr c
hydro linh ng v tr (thnh phn metylen) to carbanion - tc nhn cng
i nhn.
Cc aldehyd - ceton tc dng vi cc dn xut ca acid carboxylic.
Phn ng Perkin:
Phn ng ca aldehyd thm vi anhydrid acetic v natri acetat.
CHO

CH = CHCOOH

CH3COONa

+ CH3COOH

+ (CH3CO)2O
Acid cinnamic

Benzaldehyd

LI

C ch: Natri acetat ng vai tr xc tc base to cabanion - tc nhn i nhn.


CH2CO O COCH3

CH 2 CO O CO CH 3

CH
OH

N
TT

CH O

CH3COO - + H CH2CO O COCH3

C H 2C O

COCH3

CH
O-

CH

CH 2 CO O CO CH 3
+ CH 3 COOH

CHCO

- H2O

C OC H3

+ H2O

+ CH3COOH
CH
OH

CH

CH 2 CO O CO CH 3
+ CH 3 COO C HC OOH

C H 3C O O H

Phn ng Perkin ch xy ra i vi aldehyd thm.


Phn ng Knoevenagel:
Cc aldehyd tc dng theo kiu ngng t croton vi acid malonic, cc hp
cht c hydro linh ng nh CH3 _CN, CH3_NO2
COOH

CHO
+

COOH
H2C

CH CH

Amin

COOH - H2O

CH CH

COOH

Acid malonic

COOH
+ CO2

Acid Cinnamic

Phn ng ngng t benzoin


Khi c mt KCN lm xc tc, cc aldehyd thm tham gia phn ng c
trng to hp cht mang chc -CH(OH)-CO- gi l phn ng ngng t benzoin.
236

http://elib.ntt.edu.vn/

H O
CN

C C

OH H

Benzaldehyd

Benzoin

C ch phn ng:
Anion -CN cng vo nhm carbonyl ca aldehyd to thnh cyanhydrin.
Cyanhydrin cng vo nhm carbonyl ca phn t aldehyd th hai.

-CN

+
C H
O

H
C
O

C N
+
COH

CN
C H
O-

Cc aldehyd khng thm RCHO khi c mt ca KCN ch tham gia phn ng


aldol ha. Ring i vi aldehyd formic khi c mt Ca (OH)2 hoc TiOH c th
Acyloin ha, nhng sn phm ny li aldol ha to thnh hexose.

Acyloin ha A
CHO

+ H

HO

LI

CHO

CH

O + HO CH2

CH2

CH

CH

Aldol hoa

C 6 H1 2 O6
Hexose

N
TT

HO CH2 CH O + HO CH2
Aldehyd glycolic

Ca(OH)2

Phn ng cng hp vi cc cht c chc amin - NH2


Hp cht c dng tng qut Z -NH2 trong mi trng acid hoc base thch
hp cng hp i nhn vo nhm carbonyl ca aldehyd v ceton. Sn phm cng
hp thng khng bn, d b loi mt phn t nc v to thnh cc loi hp cht
khc nhau.
R
C

+ NH 2 _ Z

(H) R '

H+

NH

R
C
(H) R '

R
(H) R'

+
C

NH Z

R
C

OH

+
NH Z

(H) R'

NH

H+

+
OH 2

NH Z

(H) R '

- H+

- H2 O

(H) R'

Trong bng 19-5 trnh by cc loi hp cht ca phn ng dng ny. Ch in


m l tn ca nhm chc to thnh.
Trong phn t hydrazon RCH=N-NH2 c nhm -NH2 t do c th tc dng
vi phn t c nhm carbonyl v to thnh hp cht azin RCH=NN=CHR'.
RCH=N_NH2 + O=CHR'

RCH=N_N=CHR' + H2O
237

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 19-5: Sn phm cng - tch ca Aldehyd -Ceton vi hp cht Z- NH2


RCHO hay RCOR'

Z-NH2

C6H5CHO Benzaldehyd

Sn phm phn ng

NH2OH Hydroxylamin

C6H5CH=N_OH Oxim.
Benzaldoxim

CH3COCH3

NH2OH

(CH3)2C=N-OH Cetoxim
Acetoxim

Aceton
C6H5COCH3
Acetophenon

NH2NH2 Hydrazin

C6H5CHO Benzaldehyd

NH2NH2 Hydrazin

C6H5

C N NH2 Hydrazon
CH3 Acetophenon hydrazon
C6H5CH=N_NH2 Hydrazon
Benzaldehyd hydrazon
NH2NHCONH2

C6H5CH=N_NHCONH2 Carbazon

Semicarbazid

Benzaldehyd semicarbazon

NH2NHCONH2

Cyclohexanon

Semicarbazid

C N NH C NH2
O

LI

C6H5CHO Benzaldehyd

Cyclohexanon semicarbazon

Benzaldehyd

C6H5CHO
Benzaldehyd

C6H5CH=N_R

Imin

Benzadehyd imin

NH2NHC6H5

C6H5CH=N_NHC6H5 Phenylhydrazon

Phenylhydrazin

Benzaldehyd phenylhydrazon

N
TT

C6H5CHO

NH2R Amin bc nht

C6H5CHO Benzaldehyd

NH NH2
N O2

NH

CHC6H5

NO2

N O2
2,4-Dinitrophenylhydrazin

NO2

2,4-dinitrophenylhydrazon
Benzaldehyd

Hp cht aldoxim v cetoxim c ng phn hnh hc syn v anti.


Khi c xc tc thch hp cc cetoxim b chuyn v Beckmann to thnh amid th.
C6H5(CH3)C=NOH

CH3CONHC6H5

Acetophenon oxim

Acetanilid

Aldehyd formic tc dng vi amoniac to hexamethylen tetramin.


Hexamethylen tetramin (urotropin) l cht rn c cng thc (CH2)6N4.
6 HCHO + 4 NH3

(CH2)6N4 + 6 H2O

238

http://elib.ntt.edu.vn/

N
CH2

CH2
N

CH2

N
CH2 CH2
N

N
N

CH2

Hexamethylen tetramin

( Urotropin )

Phn ng trng hp
Phn ng trng hp ch xy ra mt s aldehyd khng vng u dy ng
ng. Aldehyd formic trng thi kh b trng hp to thnh trimer dng vng.
CH2
+
O

O+

CH2

CH2

O
CH2+
Aldehyd formic

CH2

O
CH2
Trioxymethylen

LI

trng thi dung dch 40% trong nc (dd formalin), aldehyd formic b
trng hp thnh polymer khng vng kt ta trng gi l polyoxymethylen hay
paraformaldehyd.
n CH2=O

n = 10 - 100

(CH2O)n

N
TT

Acetaldehyd cng b trng hp nhit thp khi c mt ca acid to


paraldehyd v metaldehyd.
CH3

H3C

CH

CH

CH

CH O

CH3

H3C

CH

CH

O
O CH

CH3
Paraldehyd

CH3

Metaldehyd

CH3

C th thu acetaldehyd bng cch un nng paraldehyd v metaldehyd vi acid.


Phn ng Wittig
Aldehyd tc dng vi alkylhalogenid c xc tc l hn hp triphenylphosphin v
lithi butyl to thnh alken c cu trc lp th xc nh.
CH2CH3
CH
(C6H5)3P , C4H9Li 6 5
C C
+
C6H5CHO + CH3CH2CH2Br
H
Ether
H
Z
Benzaldehyd Propylbromid

C6H5
H

H
C

E CH2CH3
1-Phenyl-1-propen

239

http://elib.ntt.edu.vn/

C ch phn ng:
C4H9Li
+
(C6H5)3PCH2CH2CH2Br(C6H5)3P=CHCH2CH3 + LiBr + C4H10
Ether

(C6H5)3P+ CH3CH2CH2Br

C6H5

(C6H5)3P=CHCH2CH3 + C6H5CHO

CH2CH3

+ (C6H5)3P

Phn ng Mannich (1917)


L phn ng aminometyl ho. Gn thm nhm (R)2NCH2- vo ceton.
Ceton c nguyn t hydro linh ng tc dng vi hn hp aldehyd formic
v amin (bc mt, bc hai) trong mi trng acid to thnh alkylaminoalkylceton.
H+

R_CO_CH3 + HCHO + HN(R)2

R_CO_CH2CH2N(R)2 + H2O

C ch phn ng:
OH

OH
R C CH2

..

+
+ CH2 NR2

N
TT

1.4.3. Phn ng kh

H+

+
..
CH2 NR2

+
CH2 NR2

- H2O

LI

O
R C CH3
Methylceton

CH2 NR2

+ HN(R)2
H
Amin

+
OH
O
- H+
R C CH2 CH2 NR2
R C CH2 CH2 NR2
Alkylaminoalkylceton

H C

Aldehyd hay ceton b kh ha to thnh alcol bc nht v alcol bc hai.


R

[H]

H
Aldehyd

CH2OH

Alcol bac nhat

; R C O
Ceton

[H]

R'

CHOH

R'

Alcol bac hai

Cc tc nhn kh l: Cc hydrid kim loi (LiAlH4, NaBH4), H2 / xc tc.


Kh ha aldehyd v ceton bng hydrid kim loi:
Hydro trong hp cht hydrid kim loi c in tch m H -. C th xem ion
hydrid l tc nhn i nhn tc dng vo nguyn t carbon ca nhm carbonyl
to lin kt C _H.
CH2 CH CHO
Aldehyd Acrylic

+ LiAlH4

H+
Ether

CH2 CH CH2OH + H2 + Li+ + Al3+


Alcol Allylic

240

http://elib.ntt.edu.vn/

O 1) LiAlH
4
2) H+
2- Cyclohexenon

OH

2- Cyclohexenol
1) NaBH4
CH3 CH CH2CH2COOC2H5
2) H+
OH
Ester ethyl-4-hydroxypentanoat

CH3 C CH2CH2COOC2H5
O
Ester ethyl-4-oxopentanoat

1) NaBH4
2) H+

N C CH2CH2CHO
3-Cyanpropionaldehyd

N C CH2CH2CH2OH
4-Hydroxybutyronitril

Cc lithi nhm hydrid, natri bo hydrid l nhng cht kh c tnh chn lc


cao. Cc hydrid kim loi ny ch kh ha chc carbonyl m khng kh ha cc
nhm chc c ni i, ni ba khc nh -HC=CH-, -CC-, -CN, -COOR.

LiAlH4 phn ng rt mnh v gii phng hydro, thng tin hnh phn ng
trong dung mi ether.

LI

NaBH4 tc dng nh nhng v tin hnh phn ng trong mi trng nc -alcol.


C th s dng cht kh l diboran B2H6 kh nhm carbonyl. Nhng
diboran khng ch kh chc carbonyl m cn kh c lin kt i C =C.

Kh ha bng hydro phn t c xc tc

N
TT

Aldehyd v Ceton c th b kh ha bng hydro phn t c xc tc kim loi


(Pt, Ni, Pd) to alcol tng ng.
+ 2H2

CH2 CH CHO

Xuc tac

Aldehyd acrylic

CH3 CH2 CH2OH


Alcol propylic
OH

+ 2H2
Xuc tac

2- Cyclohexenon

Cyclohexenol

Cc lin kt i C =C cng ng thi b kh ha


Kh ha bng kim loi
Kh ha pinacon
Kh ha aldehyd hoc ceton bng kim loi (Na, Mg) to thnh hp cht 1,2diol. y l phng php in ha. Cht kh l in cc kim loi.
2

CH3

C
CH3
Aceton

Na
+ 2H+

CH3

CH3 CH3

C
C
CH3
OH
OH
Pinacon

241

http://elib.ntt.edu.vn/

2 C6H5

Na
+ 2H+

C6H5

C
C
C6H5
OH
OH
Hydrobenzoin

Benzaldehyd

C ch kh ha pinacon:
2

CH3
CH3

2 Na-2e
-2 Na+

CH3
CH3

.. C O
.. :

CH3

CH3 CH3

C
- :O
.. :

+ 2H+

C
CH3
:
:O
..

CH3

CH3 CH3

C
HO

C
CH3
OH

Kh ha Clemmensen (1913)
Hn hng km trong mi trng acid HCl m c kh ha aldehyd -ceton
to hydrocarbon tng ng.
R'

CH2 + 2 Zn2+ + H2O


R
Hydrocarbon

Aldehid

O
H

Ceton

LI

R'

+ 2Zn + 4H+

+ 2 Zn2+ + H2O
R CH3
Hydrocarbon

+ 2Zn + 4H+

N
TT

Khi kh ha Clemmensen lin kt i C =C cng b kh theo.


1.4.4. Phn ng oxy ha

Oxy ha bng cc tc nhn oxy ha v c


Cc aldehyd b oxy ha to thnh acid carboxylic.
R

Aldehyd

[O]

Acid

O
OH

Cc cht oxy ha l Ag2O, H2O2, KmnO4, CrO3, Cu(OH)2.


CHO
+ Ag2O

THF
H2O

COOH
+ 2 Ag

Phn ng ca aldehyd vi dung dch AgNO3 trong amoniac to Ag kim loi


v acid hu c (phn ng Tollens). Phn ng ca aldehyd vi thuc th Fehling
to oxyd ng Cu2O c mu gch. Nhng phn ng ny c dng nh tnh
hp cht c chc aldehyd. Cc ceton ch b oxy ha bng cc cht oxy ha mnh,
mch carbon b ct t to thnh acid.

242

http://elib.ntt.edu.vn/

HNO3
V2O5

Cyclohexanon

HOOC(CH2)4COOH
Acid Adipic

Phn ng Cannizaro
Aldehyd khng c nguyn t hydro v tr , c bit l aldehyd thm, di
tc dng ca hydroxyd kim, kim th m c to thnh alcol v acid (aldehyd
c nguyn t hydro ch tham gia phn ng aldol ha).
Ar

Ar

Ar

OH

Ar

Alcol thm

Acid

Aldehyd thm

CH2OH

Nu hai aldehyd khc nhau u khng c nguyn t hydro v tr , tham


gia phn ng loi ny gi l phn ng Cannizaro cho.
O

H
Aldehyd thm

HO -

OH
Acid formic

Ar

CH2OH

Alcol thm

LI

Ar

N
TT

C th xem phn ng Cannizaro l phn ng oxy ha -kh hay l phn ng


chuyn hydrid H - t nguyn t carbon ca nhm aldehyd ny n nguyn t
carbon ca chc aldehyd kia. C ch xy ra nh sau:

Ar

..
: O :Ar

C H +

I :OH
..

O
H

..
:O : -

+ - OH

Ar

C H

:OH
..

.. Ar C + Ar CH2O..:
I : OH
II
..

Ar

II

Ar

C + Ar

I :O
.. : -

..

CH2OH
..
II

Trong phn ng Cannizaro cho, aldehyd formic ng vai tr chuyn hydrid H-.
Phn ng Meerwein -Pondorf-Oppenauer
un nng aldehyd hay ceton trong dung dch isopropanol c xc tc l
isopropylat nhm th to thnh alcol bc nht hoc alcol bc hai.
R'
R

O +

Ceton

CH3
CH3

CH

OH

[(CH3)2CH_O]3Al R'
R

CH

OH +

Alcol bac hai

CH3
CH3

y l phn ng oxy ha - kh c nhiu ng dng trong cc phn ng ca


hp cht t nhin chuyn ha chc aldehyd, ceton thnh alcol.
243

http://elib.ntt.edu.vn/

Nu cho aldehyd tc dng vi nhm alcolat th to ester (phn ng Claisen Tishenco).


2R

Aldehyd

(RCH2O)3Al

C
Ester

OCH2R

Nhng phn ng ny c th xem l phn ng chuyn dch hydrid H- t


isopropylat nhm [(CH3)2CHO]3Al, alcolat nhm (RCH2O) 3Al sang carbon ca
nhm carbonyl trong aldehyd-ceton.
1.4.5. Phn ng th. Phn ng halogen ha
Tc dng vi HCl
Acid HCl cng vi Aldehyd - Ceton to hp cht 1,1-clorhydrin kh tch
ring trng thi tinh khit. y l phn ng thun nghch.
O
CH3

CH3

+ HCl

CH3

+
OH
C CH3 + Cl-

Aceton

OH
C CH3
Cl
2-Cloropropanol

CH3

LI

Trong dung dch alcol, t 1,1-halogenhydrin to thnh -halogeno ether. halogeno ether tch ring c khi hn hp phn ng.
H
+ OCH

+
H2CCl + CH3OH

N
TT

H2C

OCH3

+ H+
Cl
Clomethylmethylether
H2C

Cl

Tc dng vi PCl5 v PBr3

Aldehyd v Ceton tc dng vi phosphor pentaclorid hoc phosphos tribromid


to gem -dihalogen.
O
CH3CH2

C CH3 + PCl5

Butanon-2

(CH3)2CHCH2CHO+ PCl5

3-Methylbutyraldehyd

Cl
C CH3 + POCl3
Cl
2,2-Diclobutan

CH3CH2

(CH3)2CHCH2CHCl2+ POCl3
1,1-Diclo-3-methylbutan

Phn ng Haloform
Acetaldehyd v metyl ceton tc dng vi Natri hypohalogen NaOX to
haloform.

244

http://elib.ntt.edu.vn/

+ 3NaOI
CH3CHO

+ 3NaOI
CI3CHO

Acetaldehyd

HCOONa

Iodoform

O
R

CHI3

+ 3NaOBr
R

CH3

+ 3NaOBr

CHBr3 + RCOONa

CBr3

Bromoform

Methylceton

ng dng phn ng ny nh tnh acetaldehyd v methylceton. Ngi ta


thng tin hnh phn ng vi hn hp halogen, KOH v KI.
Tc dng vi halogen
Ceton tc dng vi halogen c xc tc nh sng, phn ng th halogen xy
ra i vi hydro v tr .
O
R C CH3 + Br2

O
R C CH2Br + HBr

LI

2. Aldehyd - ceton cha no


Aldehyd - ceton cha no c hai loi:

Aldehyd - ceton cha no lin hp:

RCH=CHCH=O, RCH=CHCOR'

N
TT

Aldehyd - ceton cha no khng lin hp: RCH=CH(CH2)nCH=O,


RCH=CH(CH2)nCOR'.

Aldehyd hoc ceton cha no lin hp hoc khng lin hp c cng s nguyn
t carbon l ng phn ca nhau.
CH2=CH-CH2-CH=O

CH3-CH=CH-CH=O

Vinylacetaldehyd

Crotonaldehyd

(ng phn khng lin hp)

CH2

O
C

ong phan cha no ,

H = -6 kcal.mol-1

(ng phn lin hp)


C

C
CH

OH
H

ong phan dang enol

CH

O
C

ong phan cha no ,


(Rat ben)

(Kem ben)

Nguyn t hydro ca nhm methylen (-CH2-) trong phn t vinylacetaldehyd


rt linh ng, v n trn carbon v tr so vi nhm carbonyl. Vinylacetaldehyd
c s enol ha. Ion enolat c n nh v c hin tng cng hng. (S enol ha
d xy ra trong mi trng kim).

245

http://elib.ntt.edu.vn/

LI

CH3
CH3C=CHCOCH3+ H2O
4-methyl-3- penten-2- on
(mesytyl oxyd)

2 CH3COCH3

H2SO4

Anion tip nhn proton ca H2O. Proton ca nc tng tc trn oxy thu c dng
enol; tng tc vo carbon th to butenal -3, nu xy ra carbon v tr thu c
crotonaldehyd. Trong mi trng base s cn bng chuyn v pha to crotonaldehyd l ch
yu (99,99%). S ngng t aldol ca aldehyd hoc ceton trong mi trng base hoc acid
thng to thnh hp cht aldehyd, ceton cha no ,.

N
TT

C ch phn ng:

OH+

CH3COCH3 + H+

OH
_
CH3 C
CH3

CH3

.. OH
+

+
OH
OH
Hoac: CH _ C_CH _C_CH3
3
2
CH3

H2O +

CH3

OH
OH
_
_
_
CH3 C CH2 C_CH3
CH3

CH2= C_CH3

OH
OH2
CH3_ C_CH = C_CH3
CH3

OH

- H+

+ H+

CH3

OH
_
_
CH3 C= CH C_CH3
+
CH3

246
http://elib.ntt.edu.vn/

CH3 + H+

O
OH
_
CH3_ C_CH2 C_CH3
CH3

OH
OH
+ H+
CH3_ C_CH = C_CH3

OH
CH3 C CH = C_CH3
CH3

+
_ _

CH2

+ H+

+
OH
OH2
CH3_ C_CH = C_CH3
CH3

OH
_
_
CH3 C= CH C_CH3
CH3

+OH

O
_
_
CH3 C= CH C_CH3
CH3

CH3_ C= CH _C_CH3
CH3

+ H+

Aldehyd v ceton cha no , cng c th c iu ch bng cch oxy ha


cc alcol cha no tng ng (trong iu kin lin kt i khng b oxy ha). Cc
alcol cha no c iu ch theo phng php Grignard.
CH3

CH3
CH3
CH3

CH3

Retinol
(Vitamin A1)

CH3

CH3

CH2OH
MnO2

CH3

CHO

CH3

Ether dau hoa

CH3

(80%)

Retinal

2.1. Tnh cht ca aldehyd - ceton cha no

Aldehyd - ceton cha no lin hp th hin cc phn ng:


2.1.1. Phn ng cng hp

LI

Aldehyd - ceton cha no , th hin tnh cht ca mt alken (tnh cht ca


lin kt C =C) cng nh tnh cht ca nhm carbonyl.

CCl4

C6H5CHBr_CHBr_CO_CH3

(10-20o)

N
TT

C6H5CH=CH_CO_CH3 + Br2

CH2 = CH_CHO + Ag2O

(52-57%)

CH2 = CH_COOH + 2 Ag

Phn ng cng hp xy ra trn 1 lin kt i (Cng hp 1, 2 thng thng)


hoc 2 u ca h lin hp (Cng hp 1, 4 do lin hp).
Cng hp 1,2
X Y

X Y
C C C O

+ X Y

hay

C C C O

C C C O

Cng hp 1,4
X
C C C O

+ X Y

C C C O

V d: Cng hp 1,2
O
C6H5CH = CH _ C _ C6H5

+ KCN

CH3COOH

CN

C6H5CH _ CH2 _ C _ C6H5


(93-96%)

247

http://elib.ntt.edu.vn/

H
(C2H5)3Al

+ HCN

(85%)

CN

V d: Cng hp 1,4:
+
CH2_CH=CH_O

+
CH2=CH_CH=O
CH2=CH_CH_O
Acrolein (aldehyd acrylic)
CH2=CH_CH=O + CH3SH
CH3S_CH2_CH=CH_OH
Acrolein
Methylmercaptan (Metanthiol)

CH3S_CH2_CH2_CHO
-Methylthiolpropionaldehyd

Cng hp Diels -Alder:


CH2

CH2
CHO
O
2-Formyl-2,3-dihydropyran

CHO

Aldehyd acrylic

LI

Ty thuc iu kin, cc hp cht c kim s c cng hp 1, 2 hoc 1, 4 vi


thuc th Grignard. Yu t lp th l quyt nh chiu hng ca phn ng.

C=C

N
TT

CH3

Cng hp1,2

C_CH 3

Cng hp1,4

+ CH3MgBr

O
_
C6H5CH = CH C_C6H5

+ C6H5MgBr

H3O+

H3O+

CH3
H

C=C

C(CH 3)2
(80%) OH
2-Methyl trans 3- penten-2- ol

C6H5
C6H5

O
_
_
CH CH2 C_C6H5

1,3,3-triphenyl-1- propanon

Hp cht c lithi c khuynh hng cng hp 1,2:


O
C6H5CH = CH_C_C6H5

+ C6H5Li

H3O+

OH

C6H5CH = CH_C(C6H5)2
75%

Hp cht lithi dialkyl ng (hp phc) thng to ra sn phm cng hp 1,4:


CH3

O
_
CH3C = CH C_CH3

+ (CH2 = CH)2CuLi

H3O+

248

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3
O
_
_
_
CH2 = CH C CH2 C_CH3
72% CH3

2.1.2. Phn ng kh ha
Kh ha hp cht carbonyl cha no , c th xy ra lin kt i (C=C)
hoc vo nhm carbonyl (C=O). Cht kh l LiAlH4 cng vo nhm carbonyl.
O
H2O

Ether
+ LiAlH4
O

+ NaBH4

C2H5OH

OH

(97%)

OH

OH

+
(41%)

(59%)

Kh ho bng hydro c xc tc xy ra ch lin kt i (C=C)


O

+ H2

CH3

(100%)

LI

CH3

Pd-C

2.2. ng dng ca cc hp cht aldehyd -ceton cha no

Citral:

CH3

CH3 CHO

Citral

N
TT

L mt aldehyd cha no c 2 lin kt i. Gi tn theo danh php IUPAC l


3,7-dimethyl-2,6-octadienal. Citral ngng t vi aceton to -ionon l sn phm
trung gian trong cng nghip tng hp vitamin A.

+ CH3COCH3
HO CH3

CH3

CH3

O
CH3

CH3

BF3

CH3

CH3

O
CH3

CH3 -Ionon

Aldehyd cinnamic:
L thnh phn ch yu ca tinh du qu.
CH

CH

CHO

Aldehyd cinnamic

Metylvinylceton:
L mt ceton lin hp; th hin tnh cht cha no:
HCl + CH2=CH_CO_CH3
Methylvinylceton

ClCH2_CH2_CO_CH3
-Cloroetylmethylceton

249

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc ceton lin hp b hydro ha rt chn lc. Vi H2 c xc tc, nhm


carbonyl khng b hydro ha. Khi tc dng vi NaBH4 ch c nhm carbonyl b
kh ha:
CH3_CH2_CO_CH3

H2
Pt

CH2=CH_CO_CH3
Methylvinylceton

NaBH4

CH2=CH2_CHOH_CH3

Cc ceton lin hp c th tham gia phn ng ng vng vi mt s ceton khc:


R

R
Base

HO O

Aldol

O
R

3. Aldehyd - ceton a chc

Trong phn ny ch cp nhng hp cht c 2 nhm carbonyl. l nhng


hp cht dialdehyd, diceton v hp cht ceton aldehyd.

Glyoxal (Aldehyd oxalic: CHO-CHO)

LI

3.1. Hp cht 1,2-Dicarbonyl (-1,2-Dicarbonyl)

N
TT

iu ch glyoxal bng phng php oxy ha paraaldehyd bng selen dioxyd


SeO2 hoc oxy ha 1,2-etadiol bng oxy ca khng kh c Cu l xc tc nhit
250-300oC.
Diacetyl (Butadion-2,3: CH3_CO_CO_CH3)
Diacetyl ngng t vi hydroxylamin to diacetyldioxim (dimetylglyoxim).
Dimetylglyoxim tc dng vi ion niken to phc, kh tan, mu .

..

CH3
CH3

H:O:
C
C

N
N

:O :

+ Ni+ +

:O :
N
N

C
C

:O.. : H

CH3
CH3

H
Dimetylglyoxim

CH3
CH3

- .. H
:O:
:O :
C
C

N + N
+ Ni
+
N
N

:O :

C
C

CH3
CH3

:O.. :
H
Phc niken ( mau o )

Dibenzoyl (1,2-Diphenyletandion - Benzyl: C6H5_CO_CO_C6H5)


Oxy ha benzoin thu c dibenzoyl. Dibenzoyl l tinh th mu vng, nhit
nng chy 95oC. Kh ha dibenzoyl trong cc iu kin khc nhau th thu c
cc sn phm khc nhau.

250

http://elib.ntt.edu.vn/

4H [ Sn/HCl]

C6H5

- H 2O

C6H

6H [Zn/Hg. HCl]
- 2H 2O

C6H5

C C C6H5
O O
Dibenzoyl

CH2
C

CO
H

C6H5

4H2 /Ni
- 2H2O

C6H5

C6H5 Desoxybenzoin

CH2

CH2

Trans-Stylben

C6H5 1,2-Diphenyletan

Methylglyoxal (2-oxopropanal: CH3-CO-CHO)


Methylglyoxal c iu ch bng cch oxy ha 2-oxopropanol (1hydroxypropanon, hydroxyaceton) bng selen dioxyd.
CH3

C CH2OH
O
2-Oxopropanol

SeO2

CH3

C CHO
O
Methylglyoxal

Methylglyoxal l sn phm trung gian trong chuyn ha carbohydrat.

3.2. Hp cht 1,3-dicarbonyl (-dicarbonyl: R-CO-CH2-CO-R)

LI

3.2.1. iu ch

CH3

C CH3
O
Aceton

N
TT

Phng php quan trng iu ch hp cht 1,3-dicarbonyl l phn ng


ngng t Claisen. Ceton tc dng vi ester ca acid carboxylic trong iu kin c
mt base hu c nh alcolat natri RO-, natri amidid NaNH2...
+

R'O C OR
CH3 C CH2 C CH3 + ROH
O
O
O
Ester alkylacetat
Acetoaceton (petandion,2,4)

CH3

C ch phn ng:
CH3

C CH3
:O :
Aceton

..
:OR
CH3

:O :

CH2

:O :

CH3

R'O -

-R'OH

C CH2
:O :
Carbanion

CH3

CH3

:O..: -

CH2

..
:OR
CH3

C CH2
:O
.. : -

C CH3
:O :

-RO -

CH3

C CH2 C CH3
:O :
:O :

3.2.2. Tnh cht ha hc


Tnh cht h bin
Hp cht 1,3-dicarbonyl c dng h bin (tautomer, mesomer) ceton-enol.
Dng enol c h thng lin hp v c kh nng hnh thnh lin kt hydro ni
phn t. V vy hp cht acetoaceton tn ti ch yu dng enol.
251

http://elib.ntt.edu.vn/

R'
R

CH

: O:

R'
C

R"

:O
..

: O:

Dng ceton

R"

CH3

O
. ..:

CH3

CH3

CH2

CH

CH3

.O :
H . . ..
Dng ceton
Dng enol
Acetoaceton

: O:

H ..

Dng enol

1,3-dicarbonyl

:O
..

:O:

Cc phn ng ch yu ca hp cht 1,3-dicarbonyl


Tnh acid:
Hp cht 1,3-dicarbonyl c tnh acid mnh hn cc hp cht 1,2-dicarbonyl
v cc aldehyd, ceton n chc. Nguyn nhn l nguyn t hydro ca lin kt
C - H linh ng hn. Acetoaceton c pKa = 9, 0 ha tan c trong dung dch kim
v tc dng vi natri kim loi gii phng kh hydro v to mt carbanion bn
vng nh s lin hp.

CH3

C
- : ..O:

CH

C
O

C
:O:

CH3

+ Na

CH3

C
:O:

CH3

C
O

Na
CH

C
O

CH3

CH3

LI

CH2

CH

C
:O:

C
O

CH3

CH3

CH3

C
:O:

CH

CH3
C
: O.. : -

N
TT

Carbanion

+ 1/2 H2

To phc vi ion kim loi:

Hp cht 1,3-dicarbonyl tc dng vi cc mui ca kim loi nng to phc


bn, tan trong cc dung mi hu c nh ether, benzen, cloroform. Acetoaceton to
phc vi Cu2+ thnh acetoacetonat ng c cng thc sau:
CH3

CH3
CH2
C
C
: O: + : O :
Cu2+

: O: +
CH3

CH2

CH3

Acetoaceton

CH

: O:
CH3

C
: O:

CH3

CH

CH3
+ 2H+

Cu

: O:
C

C
:O

O:
C

CH3

Acetoacetonat ng

Phn ng th
C th alkyl ha hp cht 1,3-dicarbonyl. Hp cht 1,3-dicarbonyl tc dng
vi dn xut halogen trong mi trng kim. Phn ng xy ra oxy to ether.
Phn ng xy ra carbon to mch nhnh.

252

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

C
- :O
.. :

CH3

CH

C
:O :

CH3
RX

C
:O :
R

-X

C
:O:

CH3

CH

C
: O:

CH3

CH3

CH

C
:O :

CH3
Th vo O

C
:O :

CH

C
:O :

CH3
Th vo C

Ct mch carbon
un nng hp cht 1,3-dicarbonyl vi cc kim mnh, mch carbon b ct
t to thnh mui ca acid v ceton.
CH3

O
C

CH2

O
C

HO CH3

to

O
C

CH3

O-

CH3

O
C

CH3

4. QUINON

4.1. Danh php

CH3

N
TT

LI

Quinon c cu to nh l cyclohexadiendion. Theo qui c, gi tn hp cht


quinon theo dn xut ca benzen l benzoquinon, dn xut ca toluen l
toluquinon... V vy thut ng quinon c xem l t gc gi tn nhng hp
cht thuc loi ny.

O
Toluquinon

O
Antraquinon-9,10

o-Benzoquinon; p-Benzoquinon; 2-Methylbenzoquinon-1,4.

CH3

O
Phthiocol

OH

2-Hydroxy-3-methylnaphthoquinon-1,4

4.2. iu ch
Phng php iu ch quinon l oxy ha cc phenol v amin thm.
OH

NH2

O
Na2Cr2O7

H2SO4
30o
OH
O
Hydroquinon
p-Benzoquinon

OH

Cl

O
Na2Cr2O7
H2SO4
< 30o

Cl

2-Clorobenzoquinon-1,4

4.3. Tnh cht ha hc


4.3.1. Cn bng oxy ha -kh.
Cc hp cht 1, 2 v 1,4-dihydroxybenzen b oxy ha to thnh quinon.
Ngc li, kh ha quinon th to thnh hp cht dihydroxybenzen.
253

http://elib.ntt.edu.vn/

OH

CH3

CH3

Na2S2O4 , H2O
Ether

OH

Tnh cht quan trng c minh ha bng phng trnh in ha nh sau:


O

OH
+ 2H+ + 2e

p-Quinon

Hydroquinon

OH

Hydroquinon c s dng lm in cc.


in th ca in cc xc nh theo phng trnh Nernst:
[Quinon][H+]2
2,303.RT
log
nF
[Hydroquinon]

E = Eo+

Qu trnh oxy ha -kh quinon -hydroquinon c nhiu ng dng.

LI

4.3.2. Phc chuyn in tch

Phc chuyn dch in tch c to thnh l s kt hp hai phn t. Mt


phn t cho electron v phn t th hai nhn electron.

N
TT

Phn t cho in t l phn t c cc nhm -OH, -OCH3, -N(CH3)2, -CH3 gn


trn nhn benzen.
Phn t nhn in t c cc nhm ht electron nh nhm nitro trong acid
picric, quinon. S thay i mu t cc phn t ban u xc nhn s to phc
chuyn in tch.
Phc chuyn in tch quinhydron c mu xanh lc l mt v d.
O

OH

OH

Quinon

Hydroquinon

OH
O
Quinhydron

OH

4.3.3. Cc phn ng ca quinon


Phn ng cng hp
Quinon l hp cht carbonyl cha no, c phn ng c trng ca lin kt i
O

OH
+ HCl

OH

254

http://elib.ntt.edu.vn/

Cl

C ch phn ng cng HCl vo quinon.


O

+ OH

OH

+ H+

OH

Cl

-Cl

+
O

OH

OH

Cl

Quinon cng hp vi cc dienophyl - Phn ng Diels -Alder.


O

OH

CH3COOH
25o

HCl
CH3COOH

OH

O
Quinon

OH

Butadien

OH

Phn ng acyl ha

OCOCH3

OCOCH3
OCOCH3

OCOCH3
(CH3CO)2O , H+

LI

- CH3COOH

OH

H
OCOCH3

- CH3COOH
OCOCH3

OCOCH3

H+
(CH3CO)2O

N
TT

Quinon tc dng vi anhydrid acetic to triacetat hydroxyhydroquinon.

Cc cht c cu trc quinon thng c mu. Quinon l thnh phn cu to


c bn trong cc cht mu.

HO

HOOC
O

HO

O
COOH
Muscaruphyn

COOH
Lauson

Antraquinon

Vitamin K1 c thnh phn quinon.


O

Vitamin K1

255

http://elib.ntt.edu.vn/

Bi tp
1. Vit cng thc cu to ca cc hp cht c tn gi sau:
a. 5-Methylhexanal; b. 4-Hydroxy-3-metoxybenzaldehyd; c. Butyroaldehyd;
d. Methylethylceton; e. Methylbenzylceton; f. Acetophenon; g. Benzophenon.
2. T C6H5CH2CH2Cl hy tm phng php iu ch phenylacetaldehyd.
3. Chn cc phng php thch hp hy iu ch cc cht sau t cc nguyn liu
cho:
a. iu ch methylethyl ceton t sec -butanol.
b. iu ch methyl n -hexylceton t alcol caprylic.
c. iu ch methyl allylceton t acetaldehyd v allylbromid.
d. iu ch aldehyd cinnamic t acetylen v benzaldehyd.
4. So snh kh nng phn ng ca nhm carbonyl trong cc hp cht sau:
Aceton, diethylceton, acetaldehyd, cloral, diisopropylceton, benzaldehyd, benzophenon

5. Vit phn ng ca benzaldehyd vi cc cht sau:

LI

a. Aceton; b- Hydroxylamin; c- Phenylhydrazin; d- Nitrometan; e-Anilin.


6. Vit phn ng ca citral vi cc cht sau:
b. Zn/HCl;

c. NaBH4;

a. H2/ Ni;

d. LiAlH4.

a. PCl5;

N
TT

7. Vit phn ng ca Acetophenon vi cc cht sau:


b-Cl2/ nh sng;

c- Hn hp Br2, KOH, d-Semicarbazid.

8. Trnh by cc c ch ca cc phn ng sau:

a- Benzaldehyd

b- Acetaldehyd

HO- ac

HO - loang

c- p-Tolualdehyd

KCN

d- Benzaldehyd + Formaldehyd

HO-

e- Benzaldehyd + Anilin
9. Vit cng thc cu to ca cc cht sau:
a. o-Benzoquinon;

b. p-Benzoquinon;

c. Naphtoquinon-1,4;

d. Antraquinon-9,10

10. Trnh by cc phn ng c trng ca aldehyd v ceton lin hp.


11. Ngi ta thng s dng nhng loi hp cht c nhm carbonyl loi no
to phc vi cc ion kim loi Ni2+, Cu2+
256

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 20

ACID CARBOXYLIC

Mc tiu hc tp
1. Gi c tn cc hp cht acid n chc v a chc.
2. Trnh by v so snh c tnh cht ha hc ca acid carboxylic mch thng
v acid carboxylic thm.
Ni dung
1. Cu to

Acid carboxylic l nhng hp cht hu c c nhm chc carboxyl -COOH

R_COOH

R_CO2H

N
TT

:O: ..
R C O
.. H

LI

C th vit cng thc nhm carboxyl dng cu to khai trin, cu to rt


gn hay dng phn t.

R c th l hydro, gc hydrocarbon aliphatic R hay gc aryl Ar


Trong 4 orbital ca nguyn t carbon ca nhm carboxyl th 3 orbital
trng thi lai ha sp2 trong cng mt phng v to lin kt vi gc R, nhm
OH v oxy. Orbital p cn li lin kt vi orbital p ca oxy trong nhm carboxyl to
lin kt . di v gc lin kt ca acid formic c trnh by trong bng 20-1.
Bng 20.1: Cu to ca acid formic (HCOOH)
H

C O

O
H
Acid formic

Lin kt

di

Gc lin kt

gc

C=O

1,202

HC=O

124,1o

CO

1,343

OC=O

124,9o

CH

1,097

HC-O

111,0o

OH

0,972

HO-C

106,3o

trng thi rn, lng v trng thi hi, acid carboxylic tn ti dng dimer.
O ... H O
R C

O H ... O

C R

257

http://elib.ntt.edu.vn/

2. Danh php
C 2 loi danh php quan trng. Danh php thng thng v danh php
IUPAC. Danh php thng thng phn nh ngun gc ca acid.
Danh php IUPAC:
Tn Hydrocarbon tng ng + tip v ng OIC

nh s:
nh s trn mch chnh di nht cha chc acid. S 1 bt u t chc acid.
Nu acid c phn nhnh th c tn nhm th v v tr gn vo mch chnh.
Dng cc ch ci , , , xc nh v tr cc nguyn t carbon ca
mch chnh. Ch ci bt u t nguyn t carbon sau nhm acid.
Cng c th xem acid hu c l dn xut ca hydrocarbon. Hydro c thay
th chc acid. Chc acid c tn gi l carboxylic.

Tn hydrocarbon tng ng vi gc R + carboxylic.

LI

Danh php mt s acid trnh by trong bng 20-2.


Bng 20.2: Danh php v tnh cht vt l ca mt s acid.
Danh php
IUPAC

t oc

t os

pKa

Acid metanoic

CH3(CH2)3COOH

Acid valeric

Acid pentanoic

-34

186

4,86

CH3(CH2)4COOH

Acid caproic

Acid hexanoic

-3

205

4,88

CH3(CH2)5COOH

Acid nantic

Acid heptanoic

-8

223

4,89

CH3(CH2)6COOH

Acid caprylic

Acid octanoic

17

239

4,90

CH3(CH2)7COOH

Acid pelagonic

Acid nonanoic

15

255

CH3(CH2)8COOH

Acid capric

Acid decanoic

32

270

CH3(CH2)10COOH

Acid lauric

Acid dodecanoic

44

299

CH3(CH2)12COOH

Acid myristic

Acid tetradecanoic

54

251

CH3COOH
CH3CH2COOH
CH3(CH2)2COOH

Acid formic

HCOOH

Danh php
thng thng

N
TT

Cng thc

8.4

101

3,75

Acid acetic

Acid etanoic

16,6

118

4,76

Acid propionic

Acid propanoic

-21,

141

4,87

Acid butyric

Acid butanoic

-5

164

4,82

CH3(CH2)14COOH

Acid palmitic

Acid hexadecanoic

63

267

CH3(CH2)16COOH

Acid stearic

Acid octadecanoic

72

CH=CHCOOH

Acid acrylic

Acid propenoic

12,3

142

Acid metacrylic

Acid
2-methylpropenoic

CH2 C COOH
CH3

258

http://elib.ntt.edu.vn/

16

163

CH3
H

C C

CH3(CH2)7

CH 3(C H 2) 7
H

C C

Acid oleic

(CH2)7COOH

Acid E-2-butenoic

71,6

189

4,69

Acid

16.3

45

9.0

144

Z -9-octadekenoic

Acid elaidic

H
(CH 2) 7 COO H

Acid
E - 9-octadekenoic

Acid propiolic

Acid propinoic
Acid cyclopentan

COOH

Acid
cyclopentan
carboxylic
Acid
carboxylic

Acid benzoic

121

249

4,17

COOH

Acid

76,7

265

4,26

135

300

4,44

carboxylic

benzen

Acid phenylacetic

CH2 COOH
Acid cinnamic

C C

Acid-E-3phenylpropenoic

COOH

LI

2-phenyletanoic.

H
5

N
TT

C6H5

pKa

COOH

HCCOOH

t os

Danh php
IUPAC

Acid crotonic

C C

t oc

Danh php
thng thng

Cng thc

Acid 3-ethyl-4-methyl-hexanoic
Acid -ethyl - -methylcaproic
Acid 2-ethyl-3-methylpetancarboxylic

CH3 CH2 CH CH CH COOH

CH3 CH3 CH3

Khng phi tt c cc loi acid u c th gi tn theo phng php c tip


v ng oic. V vy c th gi tn theo phng php carboxylic. c bit vi hp
cht vng thng gi theo danh php carboxylic.
COOH
Acid cyclohexan carboxylic

CH3
COOH
Acid 1-methylcyclohexan carboxylic

3. Phng php iu ch
C mt s phng php ch yu sau.
3.1. Thy phn hp cht nitril R_CN
Thy phn hp cht nitril to acid v amoniac.
R_CN + 2H2O

R_COOH + NH3

259

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng xy ra khi c xc tc acid hoc base.


CH2CN + 2H2O

+
CH2COOH + NH4 HSO4-

H2SO4
100o, 3 gi

KOH

CH3 CH2 CH2 CH2CN + 2H2O

CH3 CH2 CH2 CH2COOK + NH4OH

3.2. Carboxyl ha hp cht hu c


3.2.1. Hp cht c kim tc dng vi kh CO2 to mui carboxylat
R MgX + CO2

R COOMgX

R Li + CO2

R COOLi

H2O
H2O

R COOH +

HOMgX

R COOH +

LiOH

3.2.2. Hydrocarbon thm tc dng vi phosgen COCl2

Cl
Cl

ACl3

- HCl

+ H2O

Cl

- HCl

LI

Ar C

Ar COOH

Ar H

Thy phn acylclorid hnh thnh v thu c acid .

RONa + CO

N
TT

3.2.3. Natri alcolat tc dng vi carbon oxyd CO


RCOONa

RCOOH

3.2.4. Carboxyl ho alken

CH2 CH2 + CO

1- Ni(CO)4
2- H2O

CH3 CH2 COOH

3.3. Oxy ha alcol bc nht v aldehyd (xem alcol, aldehyd-ceton)


3.4. Tng hp acid t ester malonat - Tng hp malonic
Ester malonic ROOCCH2COOR v dn xut R'X l nguyn liu c bn
iu ch acid carboxylic. Ester malonic ROOCCH2COOR l nguyn liu ph tr c
bn chuyn dn xut halogen R'X thnh R'CH2COOH.

R'X

R'CH2COOH

Phn ng xy ra nh sau:
Khi c xc tc base, ester malonic chuyn thnh tc nhn i nhn ROOCCHCOOR v sau tc dng vi dn xut halogen. Tip theo l qu trnh thy
phn ester v decarboxyl ha to thnh acid carboxylic.

260

http://elib.ntt.edu.vn/

ROOCCH 2 COOR + C 2H5 O -

ROOCCHCOOR

+ C 2 H 5 OH

ROOCCHCOOR

ROOCCHCOOR + R'X

+X-

R'
H+

ROOCCHCOOR + 2H2O
R'

HOOCCHCOOH + 2ROH
R'

Decarboxyl hoa

HOOCCHCOOH
R'

R'CH2COOH

+ CO2

Vi phng php ny c th iu ch cc acid carboxylic c mch carbon


thng hoc phn nhnh v s carbon ty thuc vo s la chn dn xut halogen.
3.5. Thy phn ester

H+

+ HOH

RCOOH + R'OH

LI

RCOOR'

Thy phn ester trong mi trng acid thu c acid v alcol.

Thy phn ester trong mi trng kim (phn ng x phng ha) thu c
mui ca acid v alcol.
+ NaOH

RCOONa + R'OH

N
TT

RCOOR'

Trong thc t ng dng phng php ny sn xut x phng t ngun


nguyn liu du thc vt v m ng vt (xem thm phn ester).
3.6. S dng cc phn ng

Thy phn hp cht trihalogen, phn ng Perkin u thu c acid (xem


phn hp cht halogen v phn ng Perkin)
4. Tnh cht l hc
Tnh cht l hc ca acid carboxylic ph thuc rt nhiu vo s cng kt
cc phn t do lin kt hydro gy nn. Lin kt hydro acid carboxylic bn hn
lin kt hydro ca alcol v nhm OH ca acid phn cc mnh hn. Acid
carboxylic tn ti nhng dimer vng ngay c trng thi hi v tn ti dng
polymer mch thng.
O ... H O
R C

O H ... O
Dang dimer

C R

.
; .. H

R
C

H
...

C
R

O ...
H
O

R
C

...H

C
R

O ...
H
O

R
C

..

O.

Polymer dang thang

261

http://elib.ntt.edu.vn/

Tt c cc acid carboxylic l cht lng hoc rn (bng 20-2). Acid thm u


l cht rn. Nhit si ca acid no mch thng khng phn nhnh tng dn
theo trng lng phn t. Cc acid c s carbon chn c nhit nng chy cao
hn acid c s carbon l trc v sau .
Acid c s carbon < 4 tan v hn trong nc. Gc R l gc thn du
(lipophile). Nhm COOH l nhm thn nc (hydrophile).Khi gc R cng tng th
lin kt hydro ca nhm carboxyl vi nc khng lc gi ton b phn t
acid trong nc. Cc acid c s carbon >11 hon ton khng tan trong nc.
Trn quang ph IR dao ng ha tr ca nhm OH trong vng 3000-2500cm-1
(trong acid khng c lin kt hydro l OH =3550cm-1). Vch c trng ca nhm
C =O cng tng t ph ca aldehyd nhng m rng hn.
Trong vng t ngai, nhm carboxyl hp th bc sng ngn hn nhiu so
vi nhm carbonyl.
V d:
max

CH3COOH

197 nm

60

CH3CHO

293 nm

LI

12

5. Tnh cht ha hc

Hp cht H

N
TT

Nhm carboxyl l t hp ca 2 nhm carbonyl C =O v nhm hydroxyl


(carboxy) do c tn gi l carboxyl. Hai nhm ny c nh hng ln nhau rt
mnh do s lin hp ca orbital v cp in t khng lin kt ca oxy trong
nhm OH. Kt qu l lin kt OH ca acid yu hn so vi alcol v in tch
dng +ca carbon trong nhm carboxyl t hn so vi aldehyd.
O

..

OH

R C

..O H Acid

R C
O

O
R C
H
Aldehyd

Nhm carboxyl v gc R c nh hng qua li ln nhau.


C 4 loi phn ng c bn ca acid carboxylic nh sau:
O

1-

R C

Phn ng lm t lin kt OH l cc phn


ng: Phn ly acid, to mui vi kim loi v.v...

O H
O

2-

R C
Y-

O H

Phn ng vo nhm carboxyl: a s l nhng


phn ng vi tc nhn i nhn Y, lm t lin
kt COH

262

http://elib.ntt.edu.vn/

3-

Phn ng decarboxyl

O
R C

(tch nhm carboxyl)


O H

4-

Phn ng gc hydrocarbon bao gm nhng


phn ng th v tr v phn ng th vo
gc thm v phn ng cng.

O
R C
O H

5.1. Phn ng lm t lin kt OH


5.1.1. S phn ly acid carboxylic trong dung dch
Xy ra theo cn bng:
CH3COOH + H2O

+
CHCOO - + H3O

Ka =

- +
[CHCOO ][H]
= 1,8.10-5M
[CH3COOH]

Gi tr pKa ca mt s acid trnh by trong bng 20.3.

LI

Hng s phn ly ca acid benzoic bin i theo bn cht v v tr cc nhm


th trong vng benzen.

Nhom the

CH3

OCH3

OH

Cl

NO2

N
TT

V tr

Bng 20.3: Gi tr pKa ca mt s acid benzoic c nhm th

Para
Meta

4,37

4,47

4,54

3,98

3,43

4,27

Orto

3,91

4,09
4,09

4,08
2,98

3,83
2,94

3,49
2,17

Ion RCOO- gi l ion carboxylat. S phn b mt in t trong ion


o
carboxylat ng u trn 2 nguyn t oxy v di C _O u bng 1,27A
5.1.2. Tc dng vi kim loi, oxyd, hydroxyd kim loi, mui acid yu.
Nguyn t hydro ca acid c thay th bng kim loi.
2 RCOOH + Na

2RCOONa

+ H2

2 RCOOH + MgO

(RCOO)2Mg + H2O

RCOOH + NaOH

2 RCOOH + Na2CO3

RCOONa
2RCOONa

+ H2 O
+ H2O + CO2

Mui ca acid gi l x phng. X phng natri, kali d tan trong nc. Tc


dng ty ra ca x phng l do gc R c s carbon ln l gc thn du, nhm

263

http://elib.ntt.edu.vn/

COO - l gc thn nc. Cc phn t nc bao quanh nhm COO -. Cc gc R c


tc dng bao bc cc cht bn, du m khng tan trong nc. Do cc cht bn
b nc li cun theo x phng.
H O

- 2 - H2O
- H2O

H2O
-

H2O
-

-H O

H2O
-

H2O -

Xa phong
tan trong nc

- -

-- H2O +
-- H O
2

H2O

H O
H2O - 2
- H2O
- H2O

Du m
khng tan trong nc

H2O -

- H2O
-- H O
2

Du m
b tan theo x phng

5.1.3. Tc dng vi diazometan to metylcarboxylat (RCOOCH3)


RCOOH + CH2N2

RCOOCH3 + N2

C ch phn ng:

CH3 N N:
+

O
.. R C O
..:

LI

+
CH2 N N :

N
TT

O ..
R C O
..:

O
R C O H

+
CH3 N N :

O
R C OCH3

:N N :

5.2. Phn ng vo nhm carboxyl -Phn ng cng v tch


Nhm carboxyl phn cc. Mt in t tp trung trn nguyn t oxy. in
tch dng trn nguyn t carbon.
O
R C O H

O
R C O H
+

Phn ng cng hp i nhn vo nguyn t carbon sau xy ra s tch.


5.2.1. Phn ng cng i nhn c xc tc base. Tc dng vi amoniac.
CH3CH2CH2COOH + NH3
Acid butanoic

CH3CH2CH2CO2 NH4+
Amoni butanoat

Di tc dng ca nhit , amoni butanoat b tch mt phn t nc to


butanamid.

CH3CH2CH2CO2 NH4+
Amoni butanoat

185o

CH3CH2CH2CONH2 + H2O
Butanamid

264

http://elib.ntt.edu.vn/

C ch chung:
OR C O H + NH
.. 3
+

O
R C O H

OR C OH
NH3+

Cong ai nhan

O O
+
R C OH2
R C NH2 + H2O
NH2 Tach nc

5.2.2. Tc dng vi LiAlH4 to alcol bc nht.


RCOOH + LiAlH4 RCOOLi + H2 + AlH3
R COOLi

LiAlH4

H
H
H
+
H
LiAlH4
LiAlH4
H3O
R C OLi
R C O
R C OH
R C OLi
H
H
OLi

CH3O
COOH

H4LiAl

H2O

Ether

H2SO4

CH2OH
CH3O

CH3O

CH3O

5.2.3. Phn ng cng hp i nhn c xc tc acid - Phn ng ester ha

LI

Acid tc dng vi alcol to ester. Acid v c l xc tc. Alcol l tc nhn i nhn.


H+

R COOR' +

R COOH + R' OH

H2O

N
TT

Phn ng ester ha l mt phn ng thun nghch. Hn hp trng thi cn


bng c khong 65% ester v nc sinh ra, 35% acid v alcol cha phn ng.
Hiu sut phn ng ester ha ph thuc nng ca cht phn ng hoc
phng php tch ester hay nc ra khi mi trng phn ng (nh lut
Le Chtelier). C ch phn ng nh sau:
OH +

H+
R C OH +
Xuc tac acid
OH +
R C OH +

R C OH

..

R' OH
..

Cong ai nhan
OH
R C OH

OH

OH

R C OH

R C OH

HOR'
+

OR'

+ H+

..
: OH

+ OH
+ Tach nc
R C OH2
R C
OR'
OR'

+ H+

OR'
+ OH

O
R C

R C
OR'

OR'
Esther

+ H2O

H+
Xuc tac

265

http://elib.ntt.edu.vn/

Alcol l tc nhn i nhn c chng minh bng phng php s dng alcol
c oxy ng v 18. Ester to thnh c oxy 18, nc c oxy 16 chng t nhm OH
ca acid b tch ra.
+
OH

16

CH3 C OH +

18

CH3 OH
..

18

CH3 C OCH3
Ester co oxy 18

Cong ai nhan

16

+ H2O

Phn ng th nhm OH ca acid bng cc halogen


Acid tc dng vi thionylclorid SOCl2, phosphorpentaclorid PCl5, phosphor
tribromid PBr3 to ra sn phm acylhalogenid RCOX (X= Cl, Br).
O

O
C OH + Cl S Cl
Thionyl clorid

CH3

CH3 C Cl + HCl + SO2


Acetyl clorid
O

C Cl + HCl + POCl3

+ PCl5

C OH

Benzoyl clorid

LI

Phosphor pentaclorid
O
C OH

+ PBr3

N
TT

Phosphos tribromid

O
C Br + H3PO3

Benzoyl bromid

5.3. Phn ng decarboxyl ha (loi nhm carboxyl)


Kh nng decarboxyl ha ph thuc vo cu to ca acid. Acid c nhm ht
in t d b decarboxyl hn.
Acid formic b decarboxyl to H2 v CO2 hoc H2O v CO ty iu kin phn ng.
HCOOH

HCOOH

Tia t ngoai

Os

H2 + CO2

H2SO4 ac

H2O + CO

Acid acetic kh b decarboxyl. Mui acetat b decarboxyl ha nhit cao:


CH3COONa + NaOH

CH4 + Na2CO3

Dn xut th ca acid acetic c nhm ht in t d b decarboxyl ha nh:


Cl3CCOOH;

V d:

O2NCH2COOH; NCCH2COOH; CH3COCH2COOH


CH3COCH2COOH CH3COCH3 + CO2

266

http://elib.ntt.edu.vn/

Mui bc ca acid carboxylic d b decarboxyl ha khi c mt ca brom to


dn xut halogen tng ng (Phn ng Hunsdiecker). Phn ng xy ra theo c
ch gc t do.
C6H5CH2COOAg + Br2

CCl4
76oC

C6H5CH2Br

CO2 + AgBr

CO2

C th thay i Ag bng thy ngn.


H

COOH

+ HgO + 2 Br2

Br

+ HgBr2 + H2O

5.4. Phn ng ca gc hydrocarbon


5.4.1. Phn ng oxy ha
Gc alkyl c th b oxy ha to hp cht acid oxocarboxylic.

Enzym

R_CO_CH2_COOH
Acid
oxo carboxylic

LI

R_CH2_CH2_COOH

Phn ng oxy ha nh xc tc men to acid -oxocarboxylic ng vai tr


quan trng trong chuyn ha cht bo.

N
TT

Cht oxy ha l SeO2 to acid -oxocarboxylic


R_CH2_CH2_COOH + SeO2

R_CH2_CO_COOH + H2O + Se
Acid
oxo carboxylic

5.4.2. Phn ng halogen ha gc alkyl

Phn ng th xy ra gc hydrocarbon c cc trng hp sau:


Brom ha c mt ca phosphor. Phn ng th xy ra v tr .
R CH2 COOH + Br2

R CHBr COOH

Br2
P

R CBr2 COOH

Phn ng clor ha xy ra theo c ch gc. Phn ng xy ra ch yu v tr


v v mt lng nh sn phm th v tr .

CH3_CH2_CH2_COOH

Cl2

CH3_CH2_CHCl_COOH 5%

CH3_CHCl_CH2_COOH 64%

CH2Cl_CH2_CH2_COOH 31%

267

http://elib.ntt.edu.vn/

5.4.3. Phn ng th vo gc thm


Phn ng th i in t vo nhn thm ca acid carboxylic xy ra v tr meta.
COOH

COOH

HNO3, H2SO4
to

NO2

Nhm carboxyl lm cho gc thm c hot tnh thp. V vy acid benzoic


khng tham gia phn ng Friedel -Craft.
5.4.4. Cc acid cha no th hin cc phn ng ca lin kt
CH2

CH

COOH + Br2

CH2Br

CHBr

COOH

6. Acid carboxylic cha no

LI

Acid khng no l nhng acid cha ni i hoc ni ba. Mt s acid cha no


trnh by trong bng 20-2. Acid carboxylic cha no c th lin hp hoc khng lin
hp. Acid carboxylic cha no khng lin hp bn hn acid cha no lin hp.

6.1. iu ch

CH3
CH3CH _ CH = CH_COOH
acid 4-methyl-2- pentenoic

N
TT

CH3C = CH_CH2_COOH
acid 4-methyl-3- pentenoic

CH3

Cc phng php iu ch acid cha no cng ging phng php iu ch


alken v iu ch acid no. Acid carboxylic cha no v cc dn xut ca n c
iu ch t cc hp cht cha no tng t.
6.1.1. T dn xut halogen cha no RX RCOOH
CH2 = CH_CH2_Cl
Allylclorid

CuCN

CH2 = CH_CH2_CN

dd HCl

CH2 = CH_CH2_COOH
Acid vinyl acetic (52-62%)
(Acid 3-butenoic)

6.1.2. Tch loi HX khi ester hoc -halogenoacid


Cc ester hoc acid c halogen v tr c th b tch loi to thnh acid
cha no. Cc tc nhn base c vai tr quan trng trong qu trnh tch loi to
ra cc acid cha no c v tr ni i xc nh. V d di y chng t iu :

268

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

PBr3
CH3(CH2)9CH _COOH
Br2

CH3

CH3(CH2)9CBr _COBr

CH3OH

(CH3)3COK
(CH3)3COH

CH3
CH3(CH2)9C _COOCH3
Br
Quinolin
160-170o

CH2
CH3
CH3(CH2)9C _COOC(CH3)3 CH3(CH2)8CH = C _COOCH3
ddKOH
ddKOH
H+

H+

CH3
CH3(CH2)8CH = C _COOH
(68-83%)

CH2
CH3(CH2)9C _COOH

Acid 2-methyl-2- dodekenoic

Acid 2- decyl propenoic

Nhn xt:

N
TT

LI

Cc base (CH3OK; Quinolin) c tc dng tch loi trc tip to lin kt i.


Acid cha no n gin nht l propenoic (acid acrylic). Nitril tng ng l CH2
=CH_CN (acrylonitril). Chng l nguyn liu quan trng trong cng nghip cht
polymer. iu ch acrylonitril bng cch oxy ha propen c xc tc vi amoniac.
CH3CH=CH2 + 3 O2 + 2NH3

450o

Xuc tac

2 CH2=CH_CN + 6 H2O

Cc ester cha no c nhiu trong thin nhin. Cc acid cha no thng gp:
Acid Oleic
Acid Ricinoleic

CH3(CH2)7CH=CH(CH 2)7COOH

CH3(CH2)5CHOHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH

Acid Linoleic

CH3(CH2)4CH=CHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH

Acid Linolenic

CH3CH2CH=CHCH 2CH=CHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH

6.2. Tnh cht ha hc


Th hin tnh cht cha no ca lin kt v tnh cht ca nhm carboxyl.
Acid cha no c mt s tnh cht c trng nh:
Tnh acid mnh hn acid no tng ng.
CH3CH2CH2COOH pKa= 4,82

CH3CH=CHCOOH pKa= 4,6

269

http://elib.ntt.edu.vn/

Phn ng to lacton l phn ng ng vng to ester ni phn t.

CH2 CH CH2

CH2 C

CH2

+ H+
OH

CH2

CH2

+
CH3 CH .. C O
HO

CH3 CH

CH2
C O

O
Valerolacton

Acid allylacetic

Acid , cha no kh to lacton. Vng lacton bn vng khi c vng 5, 6 cnh.


7. Acid a chc - polyacid
Cc diacid c trnh by trong bng 20-4.
Bng 20.4. Cng thc, tn gi v gi tr pKa ca mt s diacid

H
HOOC
H

C C

C C

pKa1

pKa2

Acid Oxalic, Etandioic

189,5

1,27

4,27

Acid Malonic, Propandioic

135,6

2,86

5,70

Acid Succinic, Butandioic

185.

4,21

5,64

Acid Glutaric, Pentandioic

97,5

4,34

5,27

Acid Adipic, Hexandioic

153

4,41

5,28

Acid Pimelic, Heptandioic

104

Acid Suberic, Octandioic

142

Acid Azelaic, Nonandioic

106

Acid Sebacic, Decandioic

134

Acid Maleic z-2-Butendioic

137

1,92

6,23

Acid Fumaric, E-2-Butendioic

287

3,02

4,38

Acid Phtalic,
1,2-Benzendicarboxylic

208

2,58

5,62

Acid Isophtalic,
1,3-Benzendicarboxylic

346

Acid Terephtalic,
1,4-Benzendicarboxylic

300

LI

N
TT

HOOC_COOH
HOOC_CH2_COOH
HOOC_(CH2)2_COOH
HOOC_(CH2)3_COOH
HOOC_(CH2)4_COOH
HOOC_(CH2)5_COOH
HOOC_(CH2)6_COOH
HOOC_(CH2)7_COOH
HOOC_(CH2)8_COOH

HOOC

tco

Tn gi

Cng thc

COOH
H
H
COOH

COOH
COOH
COOH
COOH
COOH
HOOC

270

http://elib.ntt.edu.vn/

Tnh cht ha hc
Nhm acid nh hng qua li ln nhau.
Tnh acid ca diacid mnh hn monoacid.
Tnh acid ca diacid gim dn khi chc acid cng xa nhau.
Diacid to 2 mui, 2 ester.
KOH
- H2O

COOH
COOH

COOH

KOH

COOK

- H2O

COOK
COOK

COOC2H5
C2H5OH , H+
COOH
- H2O

C2H5OH, H+
- H2O

COOC2H5
COOC2H5
Diethyl ftalat

Acid oxalic v acid malonic d b decarboxyl to acid n chc.

to

CH2

COOH

N
TT

CH2

CH3_COOH + CO2

Diacid d to thnh anhydrid vng.

HOOC_CH2_COOH

HCOOH + CO2

to

LI

HOOC_COOH

COOH

Acid Succinic

COOH

O
CH2
CH2

C
O

H2O

O
Anhydrid Succinic
C

O
O

COOH

H2O

O
Anhydrid Ftalic

Acid Ftalic

Bi tp
1. Gi tn cc cht sau theo danh php IUPAC:
a- ClCH2CH2CH2CH2COOH

c- CH3CH2CH(CH3)CH2CHCOOH

b- (CH3)3CCH2CH2CH2COOH

d- CH2=CHCH=CHCOOH

2. Acid formic c hng s phn ly Ka = 1,77.10-4M. Tnh gi tr pKa. Tnh nng


ca ion formiat trong dung dch acid formic 0,1M.

271

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Hy thc hin cc chuyn ha sau:

a- (CH3CH2CH2)3CBr

b-HOCH2CH2CH2CH2CH2CH2Br

c- CH3CH2CH2CH2CH=CH2

(CH3CH2CH2)3CCOOH
HOCH2CH2CH2CH2CH2CH2COOH
CH3CH2CH2CH2CH2COOH

4. Vit phng trnh phn ng ca acid 3-methylpentanoic vi cc cht sau:


a. Diazometan trong ether.
b. Tc dng vi NaOH v tip theo vi metyl iodur trong dioxan.
5. Vit phng trnh phn ng ca acid hexanoic vi:
a. Ethanol c mt H2SO4 m c.
c. Phosphor pentaclorid.

b - Thionyl clorid.
d- Phosphor tribromid.

6. Trnh by c ch phn ng ester ha.


H2SO4

CH3COOC2H5 + H2O

N
TT

LI

CH3COOH + C2H5OH

272

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 21

CC DN XUT CA ACID CARBOXYLIC

Mc tiu
1. Trnh by c s hnh thnh cc loi dn cht acid carboxylic v nguyn
tc chung gi tn chng.
2. Nu c tnh cht ha hc ca cc dn cht acid carboxylic.

Ni dung
Khi thay th nhm OH ca acid carboxylic bng nhng nhm th khc nhau
thu c cc dn xut nhm chc ca acid carboxylic.
R C

R C

Y
Dan xuat cua acid carboxylic

LI

OH
Acid carboxylic

Trong bng 21-1 trnh by cc loi dn xut ch yu ca acid carboxylic.

Cng thc

R C

O
Hal
(F , Cl, Br , I)
O

R C O

R C

Loi dn xut acid

Halogenid acid

R C

N
TT

Bng 21.1: Mt s dn xut ca acid carboxylic

Anhydrid acid

Acid Hydroxamic

NHOH

Azid

Cng thc

R C

R C

R C

Loi dn xut acid

Ester

OR'

Amid

NR2

Hydrazid

NH NH2

R_CN

Nitril

N3

O
R C O OH

Peroxyacid

R
R

C C O

Ceten

273

http://elib.ntt.edu.vn/

Cng c th xem nitril l dn xut ca acid khi thay th nhm OH v C =O


ca acid bng nguyn t nit -N. Ceten cng c th xem l dn xut ca acid
carboxylic.
Chng ta s nghin cu mt s dn xut quan trng: Ester, halogenid acid,
anhydrid acid, amid, nitril v ceten.
1. Ester
Ester l sn phm th nhm OH ca acid carboxylic -RCOOH bng nhm
alkoxy R'O ca alcol (hay nhm aroxy ArO - ca phenol). Bng 21-3 trnh by
cc ester.

RCOOH

RCOOR'

1.1. Cu to
di v gc lin kt ca ester methyl formiat trnh by trong bng 21-2.

di lin kt (A )

H
O

1.2. Danh php

H_C=O.........124,95
O_C=O.........125,87

C(H3)_O.......1,437

H_C_O.........109,78

C(=O)_H.......1,101

CH3_O_C....114,78

N
TT

CH3 Methyl formiat

Gc lin kt ()

C(=O)_O.......1,344

LI

C=O.............1,200

Bng 21.2

C th xem ester nh l mt mui ca acid hu c. Cch gi tn ca ester l


c tn gc alkyl ca alcol v c tn acid tng ng thay ''ic" ca acid bng " at"
Tn gc alkyl ca alcol + Tn ca carboxylat tng ng
O

Goc alkyl cua alcol

R C O R'
Alkylcarboxylat

O
CH3 C O CH2CH3
Ethyl acetat
Ethyl etanoat

CH3 O
CH3 CH C O CH(CH3)2
Isopropyl isobutyrat
Isopropyl-2-methylpropanoat

Danh php mt s ester trnh by trong bng 21-3

274

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 21.3. Danh php v tnh cht l hc ca mt s ester


Cng thc

Tn gi

tco

tso

d20
4

HCOOCH3

Methylforniat

- 99,9

31,5

0,975

HCOOC2H5

Ethylformiat

- 80,5

54,3

0,917

CH3COOCH3

Methylacetat

- 98,1

57,1

0,924

CH3COOC2H5

Ethylacetat

- 83,6

77,1

0,901

CH3COOC3H7n

n-Propyl acetat

- 92,5

101,6

0,887

CH3COOC4H9

Butyl acetat

-76,8

126,5

0,882

CH3COOC5H11

Amylacetat

-78,5

142,6

0,871

CH3CH2CH2COOCH3

Methylbutyrat

-95,5

102,3

0,898

CH3(CH2)14COO(CH2)15CH3

Cetylpalmitat

55,5

0,832

C6H5COOCH3

Methylbenzoat

- 12,5

199,6

1,094

C6H5COOC2H5

Ethylbenzoat

- 34,6

212,6

1,051

C6H5COOC6H5

Phenylbenzoat

70,0

314,0

1,235

Dimethyl oxalat

- 54,0

163,8

1,148

- 40,6

185,4

1,078

Dimethyl malonat

- 62,0

181,0

1,151

Dimethyl succinat

19,5

192,8

1,120

49,5

COOCH3

LI

COOCH3
COOC2H5

Diethyl oxalat

CH2COOCH3
CH2COOCH3
o-C6H4(COOCH3)2

N
TT

CH2(COOCH3)2

COOC2H5

Dimethyl ftalat

1.3. Phng php iu ch


1.3.1. Phng php ester ha. Xem phn alcol v acid.
RCOOH + R'OH
CH3COOH

H2SO4

+ C2H5OH

RCOOR' + H2O
H2SO4

CH3COOC2H5

+ H2O

Phn ng iu ch ester ethylacetat l phn ng thun nghch c hng s


cn bng:
K=

[CH3COOC2H5][H2O]
= 4
[CH3COOH] [C2H5OH]

Nh vy c khong 66% c chuyn ha thnh ester. Mun tng hiu sut


ester, tc l chuyn dch cn bng v pha bn phi, ta c th tng nng ca
275

http://elib.ntt.edu.vn/

mt trong 2 cht phn ng (alcol hoc acid) hoc tch sn phm (ester hoc nc)
bng cch chng ct. Phn ng ester ha xy ra chm. Hn hp ng phn t ca
CH3COOH v C2H5OH nhit phng cn khong 16 nm mi t ti cn bng.
tng tc phn ng, ngoi vic un nng hn hp, ngi ta cn dng cc cht
xc tc nh H2SO4 m c, HCl khan...
1.3.2. Acyl ha alcol bng anhydrid acid. Xem phn alcol
ROH + (R'CO)2O

RCOOR' + R'COOH.

1.3.3. Acid carboxylic tc dng vi diazometan. Xem phn acid.


RCOOH + CH2N2

RCOOCH3 + N2

1.3.4. Phn ng Claisen - Tishenco. Xem phn acid


1.3.5. Phn ng gia mui ca acid carboxylic vi dn xut halogen
RCOOR' + NaCl

RCOOAg + R'Br

RCOOR' + AgBr

RCOONa + R'Cl

LI

1.4. Tnh cht l hc

Ester thng c mi thm. t tan trong nc. Ester c trong cc loi tinh
du, cht bo v sp. Mt s tnh cht vt l ca ester trnh by trong bng 21-3.

N
TT

1.5. Tnh cht ha hc

1.5.1. Phn ng thy phn

Thy phn trong mi trng acid

RCOOR' +

H2O

RCOOH + R'OH

C ch phn ng thy phn


Phn ng ester ha l phn ng thun nghch. i vi ester ca alcol bc
nht v bc hai th c ch thy phn l phn ng ngc li ca phn ng
ester ha c trnh by trong phn acid.
i vi ester ca alcol bc ba th c ch thy phn c xc tc acid nh sau:

276

http://elib.ntt.edu.vn/

+OH

CH3

CH3 C

+ H+

O C CH3
CH3

+
OH

CH3

CH3 C

CH3

CH3
+C CH
3
CH3

CH3

HO C CH3
CH3

CH3

O C CH3
CH3

OH

CH3 C O : C CH3

H2 O

CH3 C

CH3
+C CH
3
CH3

+ H+

Thy phn trong mi trng base


Cn gi l phn ng x phng ha.

LI

Thy phn ester trong mi trng base to mui carboxylat l phn ng


khng thun nghch. V alcol to thnh c tnh acid yu hn tnh acid ca acid
carboxylic.
RCOOR' + HO- RCOO- + R'OH

R C

OR'

+ HO -

N
TT

C ch phn ng thy phn c xc tc base.

R C

-O
R C

OR'

R C

R'O -

: OR'

OH

OH

O
R C

R'O -

OH

R C

O-

OH

R'O H

1.5.2. Phn ng chuyn i ester


Khi un ester vi alcol c xc tc acid hoc natri alcolat xy ra phn ng
trao i ester.
O
R C

O R'

+ R"OH

H+

O
R C

CH2=CH_COOCH3 + C4H9OH

O R" + R'OH

CH3C6H4SO3H

CH2=CH_COOC4H9 + CH3OH

277

http://elib.ntt.edu.vn/

1.5.3. Phn ng vi amoniac v mt s dn xut ca amoniac


RCOOR'

Ester

NH3

RCO_NH2

R'OH

R'OH

RCO_NH_NH2 +

R'OH

Amoniac

RCOOR'

Amid

HNR"2

RCO_NR''2

Amin

Amid th

+ H2N_NH2

RCOOR'

Hydrazin
RCOOR'

Hydrazid

+ H2NOH

RCO_NHOH

Hydroxylamin

R'OH

Acid hydroxamic

1.5.4. Phn ng vi hp cht c kim to alcol bc ba


(Xem cht c kim)
1.5.5. Phn ng kh

4[H]

R CH2OH + R'OH

LI

R COOR'

Ester b kh bng LiAlH4, NaBH4 v hn hp Na + alcol (phn ng Buve Blanc) to ra alcol bc nht.

N
TT

Na+ C2H5OH
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOC4H9
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7CH2OH + HOC4H9
Butyl oleat
Alcol oleic

1.5.6. Phn ng ca nhm methylen linh ng


Phn ng ngng t Claisen.

Khi c tc dng ca natri kim loi hoc natri alcolat, hai phn t ester c
th ngng t vi nhau to ester ca acid -cetocarboxylic.
O
R C

R'
OC2H5

H CH

COOC2H5

NaOC2H5

O
R C

R'
CH

COOC2H5 + C2H5OH

Cc ester ca acid bo vi glycerin gi l cht bo (lipid).


R1CO

OCH2

R1CO

OCH2

R1CO

OCH2

HOCH

R2CO

OCH

R2CO

OCH

HOCH2

R3CO

OCH2

HOCH2
Monoacylglycerin
Monoglycerid

Diacylglycerin
Diglycerid

278

http://elib.ntt.edu.vn/

Triacylglycerin
Triglycerid

R1, R2, R3 l cc gc hydrocarbon no hoc cha no, khng phn nhnh c t


11-19 nguyn t carbon. Lipid cng c th l ester ca acid bo v acid
phosphoric. Cc acid bo thng gp nh:
Acid lauric

CH2(CH2)10COOH,

Acid palmitic

CH3(CH2)14COOH

Acid stearic

CH3(CH2)16COOH;

Acid oleic

CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH,

Acid linoleic

CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH,

Acid linolenic CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH


Acid stearolic CH3(CH2)7CC(CH2)7COOH,
CH2 O CO(CH2)14CH3

CH2 O COR1

CH O CO(CH2)14CH3

CH O COR2
O
+
CH2 O P OCH2CH2N(CH3)3
OPhospholipid
Lecitin

CH2 O CO(CH2)14CH3

Lipid

LI

Tripalmitatglicerin

2. Anhydrid acid

N
TT

Hai phn t acid b loi nc to thnh anhydrid acid. Cng thc chung:

R C

OH
OH

R C
O
Acid

O
R C
O
R C
O
Anhydrid acid

Anhydrid acid ht nc to thnh acid. ng dng iu ch anhydrid acid.

CH2 C

OH
OH
CH2 C
O
Acid succinic

+ (CH3CO)2O
Anhydrid acetic

CH2 C
CH2 C

O
O

+ 2 CH3COOH

O
Anhydrid succinic

Acid acetic

Trong bng 21-4 trnh by cng thc, tn gi v tnh cht vt l ca mt vi


anhydrid.

279

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 21.4. Cng thc, tn gi v tnh cht l hc ca mt s anhydrid acid


Tn gi

t co

t so

(CH3CO)2O

Anhydrid acetic

-73,0

139,6

(C2H5CO)2O

Anhydrid propionic

-45,0

168,0

(C3H7CO)2O

Anhydrid n-butyric

-75,0

198,0

(n-C4H9CO)2O

Anhydrid n-valeric

(n-C17H35CO)2O

Anhydrid stearic.

72,0

Cng thc

CH2

CH2

218,0

O
O

Anhydrid succinic

119,6

261,0

(C6H5CO)2O

Anhydrid benzoic

42,0

360,0

O
C

Anhydrid phtalic
O

CH

Anhydrid maleic

53,0

N
TT

O
CH

284,0

LI

132,0

Anhydrid acid l tc nhn acyl ha.


NH2

NHCOCH3

+ (CH3CO)2O

+ CH3COOH
Acetanilid

3. Ceten (CH2 = C = O)
C th xem ceten l anhydrid acid khi phn t acid b loi mt phn t nc.
CH2 C
H

CH2 C

OH

Ceten

Acid
CH3 CH C
Methylceten

CH3

CH3

+ H2O

C C

Dimethylceten

R CH C

Alkylceten

280

http://elib.ntt.edu.vn/

R'

C C

Dialkylceten

Cc phn ng ca ceten
Cc ceten nh l mt tc nhn acyl ha.

..
O
..

CH2 C

CH2

+
C

.. O
..:

H+

CH2

+
C

..
OH
..

B-

CH2 C

..
OH
..
B

..

CH3 C

O..
B

B l nhng cht i nhn nh H2O, alcol, acid, amoniac.


H2O

CH2 C

CH3 C

ROH

CH3 C

RCOOH

CH3 C

R C

OR

Anhydrid acid

O
O

LI

CH3 C

Ester

NH3

Acid

OH
O

NH2

Amid

4. Halogenid acid acyl halogenid

N
TT

Thay nhm OH ca acid carboxylic bng halogen (X) thu c halogenid acid.
RCOX

RCOOH

4.1. Cu to

Nguyn t halogen c cp in t khng lin kt lin hp vi lin kt ca


nhm C=O v vy phn t acyl halogenid c cc trng thi nh sau:

.. : O:

..
:O

CH3

..

Cl
.. :

CH3

+
Cl
.. :

Acetyl clorid

di lin kt v gc lin kt ca acetyl clorid trnh by trong bng 21-5.


Bng 21.5. di v gc lin kt ca acetyl clorid
Acetyl clorur

O
CH3

Cl

di lin kt

Gc lin kt

C=O........ 1,192

C_C=O......127,08o

C_C..........1,499

C_C_Cl......112,66o

C_Cl.........1,789

O=C_Cl......120,26o

C_H..........1,083

281

http://elib.ntt.edu.vn/

4.2. Danh php


c tn acid nhng thay tip v ng ca acid " ic" thnh "yl" hoc
"oic"thnh " oyl" v c tn ca halogen
CH3COCl

Acetyl clorid,

Etanoyl clorid

CH3CH2COF

Propionyl florid, Propanoyl fluorid

Bng 21.6 trnh by cng thc, tn gi v tnh cht l hc ca mt s acyl halogenid


Bng 21.6. Tn gi, cng thc v tnh cht l hc ca acyl halogenid
Tn gi

Cng thc

t oc

t os

CH3COF

20,5

0,993

Acetylclorid, Etanoyl clorid

CH3COCl

52,0

1,104

Acetylbromid, Etanoyl bromid

CH3COBr

76,7

1,520

Cloroacetylclorid

CH2ClCOCl

105,0

1,495

Propionylclorid

CH3CH2COCl

80,0

1,065

n-Butyrylclorid

CH3CH2CH2COCl

102,0

1,028

Isobutyrylclorid

(CH3)2CHCOCl

92,0

1,017

n-Valerylclorid

CH3CH2CH2CH2COCl

128,0

1,016

Isovalerylclorid

(CH3)2CHCH2COCl

113,0

n-Caproylclorid

n-C5H11COCl

153,0

Caprylclorid

CH3(CH2)6COCl

196,0

0,975

Stearylclorid

CH3(CH2)16COCl

215,0

C6H5COCl

197,0

1.212

N
TT

LI

Acetylflorid, Etanoylflorid

Benzoylclorid

4.3. Mt s tnh cht ha hc thng ng dng


4.3.1. Hp cht halogenid acid rt d thy phn to acid
O

R C Cl

+ H2O

R C OH

+ HCl

4.3.2. Tc dng vi hp cht c kim to ceton hoc alcol bc ba


O
R C Cl

R'MgX

O
R C R'

OMgX

R'MgX

R C R'
R'

H2O

OH
R C R'
R'

4.3.3. Hp cht halogenid acid l tc nhn acyl ha to ceton,ester


O
+

R C Cl
O

R'OH +

R C Cl

AlCl3

C R

+ HCl

O
R C OR' + HCl

282

http://elib.ntt.edu.vn/

5. Amid
Thay th nhm OH ca acid carboxylic bng nhm NH2 thu c amid.
O

R C OH
Acid

R C NH2

R'
R C N R"
Amid the

R C NHR'

Amid

5.1. Danh php


c tn acid c s carbon tng ng nhng thay tip v ng " ic" hoc "oic"
bng tip v ng "amid"
Chc CONH2 cn c gi l carboxamid
O
CH3 C NH2

Formamid
Acetamid
Metanamid
Etanamid
Metan carboxamid

CH3CH2 C NH2

H C N(CH3)2

CH3CH2CH2 C NHCH3

Propionamid
N,N-Dimethylformamid N-Methylbutyramid
Propanamid
N,N-Dimethylmetanamid N-Methylbutanamid
1-Propan-N-methylcaboxamid
Etancarboxamid

CONH2

CONH2

Benzamid
Benzencarboxamid

H C NH2

CH2 CH

CONH2

LI

Acrylamid

3-Cyclopentencarboxamid

N
TT

Cyclohexancarboxamid

CONH2

Etencarboxamid

Trong bng 21-7 trnh by mt s amid.


Bng 21.7: Tn gi, cng thc ca mt s amid
Tn gi

t oc

Cng thc

n-Valeramid

n-C4H9CONH2

106

n-Caproamid

n-C6H11CONH2

101

Steramid

C17H35CONH2

109

Benzamid

C6H5CONH2

130

Cinnanamid

C6H5CH=CHCONH2

Succinamid

H2NCOCH2CH2CONH2

260

Cc amid th lng c nhit si cao v c lin kt hydro gia cc phn t.


...

O
C NH2
CH3

...

C NH2 ... O
CH3

C NH2 ... O
CH3

Lien ket hydro cua amid

C NH2 ...

Cng thc

tso

CH3_CONH2

221

CH3_CONHCH3

204

CH3_CON(CH3)2

165

CH3

283

http://elib.ntt.edu.vn/

Cp in t trn nit lin hp vi lin kt ca nhm C = O nn tnh base


ca nhm NH2 gim.
O

-O

..

+
R C NH2

R C NH2

5.2. Cc phn ng ca amid


5.2.1. Phn ng acid -base
Amid l mt base yu ch tc dng vi nhng acid mnh. S proton ha xy
ra nguyn t oxy.

..

O
..

+ H+

..

R C

..

R C

NH2

..

+
OH

R C

NH2

OH
..
NH2
+

Amid l mt acid yu. Amid tc dng vi natri hoc natri amidid trong ether
to mui.

..

R C

NH2

..

O
..

..

NHNa

R C

LI

R C

..

+ Na

..

NH
..

.. -

R C

O
.. :

NH
..

5.2.2. Thy phn amid

O
..

..

O
..

N
TT

Trong mi trng acid hoc base amid thu phn to thnh acid hoc mui.
RCOOH + NH3

RCONH2 + H2O
5.2.3. Phn ng loi nc

Di tc dng ca cc cht ht nc nh P2O5 v nhit , amid b loi nc


to thnh nitril (RC N)
O
(CH3)2CH C NH2
Isobutyramid

P2O5
200 _ 220oC

(CH3)2CH C N + H2O
Isobutyronitril

5.2.4. Khi c nhit cc amid ca diacid d to thnh imid


O

CH2

CH2 CONH2

CH2

Succinamid

Succinimid

CH2 CONH2

Nhiet

NH
O

284

http://elib.ntt.edu.vn/

CONH2

Nhiet

NH

CONH2
Phtalamid

C
Phtalimid O

5.2.5. Chuyn v Hofmann


Amid tc dng vi hn hp Br2 + NaOH to thnh amin.
O

2R NH2 + CO3 + Br Amin bac nhat

R C NH2 + OBr Amid

C ch phn ng:

..

R C N Br + OH
O

..
R C N
.. Br
..

Chuyen v

V d:

..

R C N
.. +

N
TT

..

+ OH

R C N
.. Br + H2O

R: C N
.. +

..

R C N Br
H

R C NH2
Amid

+ OBr -

NaOBr + NaBr + H2O

LI

2NaOH + Br2

O=C=N_R
Isocyanat

+ Br -

O=C=N_R + 2OH
Isocyanat

2R NH2 + CO3
Amin bac nhat

CH3CONH2 + 2NaOH + Br2

CH3NH2

C6H5CONH2 + 2NaOH + Br2

C6H5NH2 + Na2CO3 + NaBr + H2O

C6H5CH2CONH2 +2NaOH+Br2

C6H5CH2NH2 + Na2CO3 + NaBr +H2O

+ Na2CO3 + NaBr + H2O

5.2.6. Kh ha amid bng LiAlH4, NaBH4 to thnh amin


R C

4H [LiAlH4]

NH2

R CH2 NH2

6. Nitril (R-C=N)
Nitril c cu trc R_CN v Ar _CN

285

http://elib.ntt.edu.vn/

6.1. Danh php nitril


Danh php IUPAC: c tn hydrocarbon tng ng v thm nitril.
Danh php thng thng:
Gi tn ca gc acyl c s carbon tng ng v thm nitril.
Gi tn gc hydrocarbon tng ng v thm cyanid
CH3_CN

CH3CH2_CN

C6H5_CN

Etannitril

Propannitril

Propennitril

Acetonitril

Propionitril

Benzonitril

Acrylonitril

Methylcyanid

Ethylcyanid

Phenylcyanid

Vinylcyanid

CH2=CH_CN

C N
Cyclopentylcyanid

a s cc hp cht nitril c c cao.


6.2. iu ch nitril

R_X + NaCN

R_CONH2

R_CN + H2O

LI

R_CN + NaX

T amid v cht ht nc P2O5

N
TT

6.3. Cc phn ng ca nitril


Thy phn nitril

T dn xut halogen v natri cyanid

Trong mi trng acid hoc base thy phn nitril to acid hoc mui ca acid.
CH3 C N

+ H2O

CH3 C NH2

+ H2O
- NH3

O
CH3 C OH

Kh ha nitril
Kh bng LiAlH4, NaBH4 hoc natri trong alcol to thnh amin bc nht
R C N

4H [LiAlHl4]

R CH2 NH2

Tc dng vi hp cht c kim - RMgX (xem phn hp cht c kim).


Cc arylcyanid - ArCN c th b trimer ho to hp cht d vng triazin.
N

Ar
3 Ar C N
Arylcyanid

Ar
N

Ar

2,4,6-Triaryl-1,3,5-Triazin

286

http://elib.ntt.edu.vn/

Bi tp
1. T cc acid sau:
a- CH3CH2CH2CH2CH2COOH

b- (CH3)2CHCH2CH2COOH

c- CH2=CHCH2CH2COOH

d- BrCH2CH2COOH

Hy vit cng thc ester, amid, acylclorid, anhydrid v nitril ca acid


tng ng.
Gi tn nhng cht .
2. Gi tn cc hp cht sau:
a. (CH3)2CHCH2CH2COOCH2CH(CH3)2
b. (CH3)3CCH2CH2CON(CH2CH3)2
c. (CH3CH2CH2CO)2O
d C6H5CH2CN
4. Thc hin s chuyn ha:
Ethylamin

N
TT

Trnh by c ch phn ng .

LI

Propionamid

3. Hy vit phn ng cc giai on thy phn acetamid trong mi trng acid

287

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 22

HP CHT AMIN

Mc tiu
1. Gii thch c cu to ca cc amin v gi c tn chng theo danh php
quc t.
2. Nu c ha tnh ca amin mch thng v amin thm ng thi nu c
phng php phn bit cc bc ca amin thng cng nh amin thm.
Ni dung
1. Cu to

NH3

RNH2

R2NH

Nc

H2 O

ROH

R2O

R3 N

R l gc alkyl hoc aryl - Ar

N
TT

Amoniac

LI

Amin l nhng hp cht c cc gc alkyl, gc aryl lin kt trc tip vi


nguyn t nit. C th xem amin l dn xut ca amoniac (cng nh alcol, ether
l dn xut ca nc).

1.1. Phn loi amin

Amin bc nht: C mt gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RNH2


Amin bc hai: C hai gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RR 'NH
Amin bc ba: C ba gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RR 'R''N
Ion amoni bc 4:
R4 N +
1.2. Cu trc khng gian ca amin
Phn t amoniac c cu trc hnh thp. di lin kt N _H l 1.008 . Gc
lin kt HNH l 1073. Nguyn t nit trng thi gn nh lai ha sp3 v to
thnh 3 lin kt (sp3_s) gia 3 orbital sp3 ca nit vi orbital s ca 3 nguyn t
hydro. Cp in t khng lin kt nm trn orbital sp3 th t. Cc amin cng c
cu to nh th.

..

..

..

..

Amoniac

R'

Amin

288

http://elib.ntt.edu.vn/

R''

R
R'

Do cu trc kiu t din, amin vi cc gc R khc nhau c tnh i quang


(chiral). Hai i quang d dng chuyn ha ln nhau. trng thi chuyn tip,
nguyn t nit c trng thi lai ha sp2.

..

..

N
C2H5

C2H5

CH3

N
H

Ethylmethylamin

CH3
H

C2H5

CH3

..
Ethylmethylamin

Trng thi chuyn tip

Cp in t khng lin kt c vai tr quan trng trong tnh cht ha hc ca


amin: tnh base v tnh i nhn.
2. Danh php
C cc cch gi tn, ty thuc cch s dng thut ng amin.

2.1. Amin l tip v ng (suffixe). Gi tn cc gc hydrocarbon v thm amin

(CH3CH2)2NH
Diethylamin

Metanamin

N-Ethyletanamin

CH2CH3

C6H5

CH3
Diethylmethylamin
N-Methyl,N-Ethyletanamin

CH2CH3
C6H4CH3 p

Ethyl, phenyl,p-tolylamin
N-Ethyl,N-p-Tolylbenzenamin

N
TT

Methylamin

CH2CH3

CH3NH2

LI

Tn gc hydrocarbon + amin

2.2. Theo danh php IUPAC

Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tip v ng amin


Tn hydrocarbon tng ng + amin
NH2

N(CH3)2

NH2
CH3

Benzenamin

N,N-Dimethylbenzenamin

4-Methylbenzenamin

2.3. Amin l tip u ng (prefixe)


Theo danh php IUPAC. Gi tn hydrocarbon tng ng, thm tip u
ng amino.
Amino + Tn hydrocarbon tng ng
CH3NH2

Aminometan

CH2=CHCH2NH2

3-Amino-1-propen

CH3CH2N(CH3)2

C6H5NHCH3

Dimethylaminoetan Methylaminobenzen

289

http://elib.ntt.edu.vn/

Ch c tn cc gc:
C6H5NH_

CH3(C2H5)N_

- C10H7NH-

p-CH3C6H4NH-

-Naphtylamino

Phenylamino Methylethylamino p-Toluylamino

S dng tip u ng amino gi tn nhng hp cht c nhm chc amin.


NH2

COOH

NH2

NH2

CH3

SO3H

Acid Sulfanilic
Acid p-Aminobenzensulfonic

p-Toluidin
p-Aminotoluen

Acid p-Aminobenzoic

2.4. Danh php cc amin thm


Theo danh php IUPAC, quy c aminobenzen l anilin. Cc amin thm n
gin c c tn theo anilin.
N(CH3)2

LI

NH2

NH2

Br

m-Bromoanilin

N
TT

3. iu ch

N,N-dimethylanilin

Anilin

3.1. Alkyl ha trc tip amoniac v cc amin khc


Phn ng gia amoniac v alkylhalogenid bc nht to thnh amin bc
nht. Phn ng xy ra theo c ch SN2.
CH3CH2Br + NH3

+ CH3CHNH3Br

+ NaOH
-NaBr -H2O

CH3CH2NH2

Trong thc t thng thu c hn hp cc amin c bc khc nhau.


RX + NH3
-HX

RNH2

RX
-HX

RNHR

RX
-HX

(R)3N

Cc amin bc nht tc dng vi alkylhalogenid thu c amin bc hai. Tnh


cht i nhn ca amin thm yu hn amin mch thng. Anilin tc dng vi alkyl
halogenid ch yu thu c amin bc hai.

-+
Cl NH2CH2C6H5

NH2
+ C6H5CH2Cl
Anilin

Benzylclorid

NHCH2C6H5

NaHCO3

-NaCl -CO2 -H2O

Benzylphenylamoniclorid

290

http://elib.ntt.edu.vn/

Benzylphenylamin

3.2. Tng hp Gabriel. Alkyl ha khng trc tip


Xut pht t phtalimid, alkylhalogenid s thu c alkylamin bc nht.
Phn ng xy ra nh sau:
C
C

O
N H

O
Phtalimid

+ NaOH

- H2O

O
N

+ R_X
-X-

C
C

O
NR

H2O

HO -

COO COO -

O
Alkylamin

Alkylphtalimid

Ion phtalimid

R_NH2 +

Ion phtalat

Ion phtalimid l mt tc nhn i nhn, tc dng vi alkylhalogenid (RX) to


alkylphtalimid. Alkylphtalimid b thy phn to alkyl amin bc nht.
3.3. Kh ha hp cht nitro
Kh ha hp cht nitro to hp cht amin. Cht kh thng dng l kim
loi trong mi trng acid, hoc hydro phn t c xc tc.

CH3

NO2

+ 3H2 / Ni

LI

CH3

ArNH2 + 3FeCl2 +2H2O

ArNO2 + 3Fe + 6HCl

Ap suat, to

N
TT

2-Nitro-5-isopropyltoluen

+ 2H2O

CH(CH3)2

CH(CH3)2

NH2

2-Methyl-5-isopropylanilin

y l phng php thng s dng iu ch cc amin thm.


3.4. Kh ha hp cht nitril (RC N)

Kh ha hp cht nitril bng hydro phn t c xc tc hoc bng LiAlH4


trong mi trng ether to amin bc nht.
H2 / xc tc

RC N

hoc LiAlH4

RCH2 NH2

3.5. Kh ha hp cht imin (RCH =NH)


Xut pht t aldehyd hoc ceton v amoniac thu c hp cht imin. Trong
trng hp ny imin l hp cht khng bn d b kh ho v to thnh amin. Kh
ha imin bng hydro phn t c xc tc.
RCHO + NH3
RCH=NH
Aldimin

+ 2H2

RCH=NH + H2O

xc tc

RCH2 NH2
Amin bc nht

291

http://elib.ntt.edu.vn/

Xut pht t ceton v amoniac thu c cetimin (cetoimin). Kh ha


cetimin thu c amin bc hai.
3.6. Kh ha hp cht amid (RCONH2)
Kh ha hp cht amid bng LiAlH4 thu c amin.
RC

O
NH2

+ LiAlH4

H O
C N(CH3)2

R CH2NH2 + H2O

+ Al3+ + Li+

+ LiAlH4

N,N-Dimethylcyclohexancarboxamid

+ ...

CH2 N(CH3)2

+ ...

N,N-Dimethylcyclohexylmetanamin

3.7. Phng php chuyn v Hofmann

Cc amid tc dng vi halogen trong mi trng kim to amin. Phn ng


qua giai on chuyn v Hofmann.

LI

CH3(CH2) 8CONH2 + Cl2 + HO- CH3 (CH2) 8NH2 + CO2 + HCl + Cl Nonanamin

Decanamid

N
TT

C ch chuyn v Hofmann (xem phn amid).


4. Tnh cht l hc

Cc amin aliphatic l nhng cht khng mu, tan trong nc. Cc amin c t 3
nguyn t carbon dng lng. tan trong nc gim khi phn t lng tng.
Cc amin thm l cht lng hoc rn khng mu. B ha nu v en dn khi
tip xc vi khng kh.
Cc amin thm u c mi kh chu. Cc amin bc nht, bc hai c lin kt
hydro gia cc phn t. V vy nhit si ca amin cao hn cc hydrocarbon
tng ng.
Tnh cht vt l ca amin c trnh by trong bng 22-1.
Amin bc nht c nhit si cao hn amin bc hai v bc ba c cng trng
lng phn t. Nguyn nhn l amin bc nht d to lin kt hydro gia cc phn t.
5. Tnh base ca amin
Vi s hin din ca cp in t khng lin kt trn nguyn t nit, amin
c xem l nhng base Lewis nh alcol, ether. Nhng m in ca nit nh
hn oxy do amin c tnh base mnh hn alcol v ether.

292

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 22.1: Tnh cht l hc ca cc amin


Tn gi

tc

ts

CH3NH2

Methylamin

- 92,5

- 6,5

10,62

(CH3)2NH

Dimethylamin

- 96,0

7,4

10,77

(CH3) 3N

Trimethylamin

- 124,0

3,5

9,80

CH3CH2NH2

Ethylamin

- 80,6

16,6

10,63

(CH3CH2)2NH

Diethylamin

- 50,0

55,8

10,93

(CH3CH2)3N

Triethylamin

- 11,5

89,5

10,87

CH3CH2CH2NH2

Propylamin

- 83,0

48,7

10,58

C6H5NH2

Anilin, aminobenzen

6,2

184,4

4,58

C6H5NHCH3

N-Methylanilin

- 5,7

196,3

4,85

C6H5N(CH3)2

N,N-Dimethylanilin

o-CH3C6H4NH2

o-Toluidin,

Cng thc

pKa

2,5

192,5

5,06

- 27,7

199,7

4,39

- 43,6

203,2

4,69

43,7

200.4

5,12

185,0

54,0

302,0

50,0

301,0

50,0

306,0

2-Aminotoluen
m-CH3 C6H4NH2

m-Toluidin,
3-Aminotoluen
p-Toluidin,

p-CH3C6H4NH2
C6H5CH2NH2

LI

4-Aminotoluen
Benzylamin

C6H5NH C6H5

Diphenylamin

-Aminotoluen

N
TT

-Naphtylamin

NH2

1-Aminonaphtalen

NH2

-Naphtylamin

2-Aminonaphtalen

Trong dung dch nc cc amin c cn bng nh sau:


RNH2 + H2O

Kb =

+
Kb
RNH3 + HO -

+
RNH3 + H2O

+
[RNH3][HO -]
[RNH2]

Ka =

Ka RNH + H O +
2
3
+
[RNH2][H3O ]
+
[RNH3]

C mi quan h Ka.Kb = 1O-14 v pKa + pKb = 14


Gi tr pKb ca mt s amin v gi tr pKa ca cc ion amoni tng ng
(acid lin hp) c trnh by trong bng 22-2.

293

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 22.2: Tnh base ca mt s amin


Amin

Acid lin hp A

pKb, 25C

pKa, 25C

NH3

4,76

NH4+

9,24

CH3NH2

3,38

CH3NH3+

10,62

CH3CH2NH2

3,36

CH3CH2NH3+

10,64

(CH3)3CNH2

3,32

(CH3)3CNH3+

10,68

(CH3) 2NH

3.27

(CH3)2NH2+

10,73

(CH3CH2)2NH

3,06

(CH3CH2)2NH+

10,94

(CH3)3N

4,21

(CH3)3NH+

9,79

(CH3CH2)3N

3,25

(CH3CH2) 3NH+

10,75

Cc arylamin c tnh base yu hn tnh base ca alkylamin.


Trong dung dch nc c cn bng:
H2O

Ka = 2,5 . 10-5 M.

pKa= 4,6

N
TT

+
(CH3)2CHNH3 + H2O

+
+ H3O

NH2

LI

+
NH3

+
(CH3)2CHNH2 + H3O

Ka = 2,5 . 10-12 M.

pKa= 11,60

Tnh base ca anilin gim so vi amin mch thng l do hiu ng ht in


t ca nhm phenyl v hiu ng lin hp - C ca nhm amin. Cp in t khng
lin kt trn nit phn b vo nhn benzen theo cc cng thc gii hn sau:

..

NH2

+
NH2

+
NH2

+
NH2

Tnh base ca amin ph thuc cc nhm th v hiu ng khng gian.


Cc nhm th y in t lm tng tnh base. Cc nhm th ht in t lm
gim tnh base. Hiu ng khng gian c nh hng ng k n tnh base.

294

http://elib.ntt.edu.vn/

Bng 22.3: Gi tr pKa ca cc ion anilinium X -C6H4NH3+


pKa, 25C
Nhm th X

Orto

meta

para

4,60

4,60

4,60

Benzoyl

2,17

Bromo

2,53

3,58

3,86

Cloro

2,65

3,52

3,98

Cyano

0,95

2,75

1,74

Fluoro

3.20

3,57

4,65

Iodo

2,60

3,60

3,78

Methoxy

4,52

4,23

5,34

Methyl

4,44

4,72

5,10

Nitro

-0,26

2,47

1,00

3,20

2,75

Trifluoromethyl

6. Cc phn ng ca amin

LI

Cp in t khng lin kt trn nit lm cho amin c tnh base v tnh i


nhn. V vy amin c phn ng th i nhn vi mt s cc cht c trung tm i
in t.

6.1. Phn ng to amid

N
TT

Amin phn ng vi acid hu c v cc dn xut ca acid nh acylhalogenur


RCOX to amid RCONH2.
to

RNH2 + R'COX

R'CONHR

NH2
+

CH3COOH

Anilin

2 CH3NH2

O
CH2 CH C Cl
Acryloylclorid
NH2

C2H5O
p-Phenetidin
p-Etoxyanilin

CH3COONa
HCl

to

HX

; X = H , Halogen , RCOO NHCOCH3

+ H2 O
Acetanilid (N-phenylacetamid)

O
+
CH2 CH C NHCH3 + CH3NH3Cl
N-Methylacryloamid Methylamin clorhydrat

(CH3CO)2O

NHCOCH3
C2H5O

Phenacetin
p-Etoxyacetanilid

295

http://elib.ntt.edu.vn/

6.2. Phn ng vi acid nitr (HNO2)


Acid nitr phn ng vi amin mch thng v amin thm c cc bc khc
nhau thng to ra cc sn phm khc nhau.
6.2.1. Vi amin bc nht
Acid nitr phn ng vi amin bc nht mch thng to mui diazoni khng
bn, phn hy thnh alcol v N2. Tng qut nh sau:
- 2H2O
+
RN N Cl RNH2 + O=N_ONa + 2HCl
- NaCl Mui diazoni
Amin bc nht

H2O

ROH + N2 +HCl
Alcol

y l phn ng c bn ng dng nh lng nit trong cc acid amin.


Acid nitr kh tn ti iu kin bnh thng. c c acid nitr phi s
dng hn hp mui nitrit v acid ( NaNO2 + HCl).

CH3(CH2)3OH + CH3CH2CHOHCH3+ CH3(CH2)3Cl + CH3CH2CHClCH3


5%
3%
25%
13%
CH3
CH3
CH3
H
+
C C
+ CH3CH2CH=CH2 +
C C
+ N2
H
H
H
CH3
26%
3%
7%

LI

NaNO2
HCl

CH3(CH2)3NH2

Trong thc t, amin bc nht mch thng tc dng vi acid nitr to hp


cht mui diazoni khng bn phn hy thnh hn hp cc sn phm alcol, N2,
alken v alkyl halogen. V d phn ng sau:

N
TT

C th gii thch cc c ch phn ng to thnh cc cht nh sau:


Hp cht mui diazoni to thnh khng bn, phn hy thnh N2 v carbocation
CH3(CH2)3NH2 + NaNO2 + 2HCl
+
CH3CH2CH2CH2N
Muoi diazoni

N Cl -

+
CH3CH2CH2CH2N N Cl + 2H2O +NaCl
Butandiazoniclorid
+
CH3CH2CH2CH2 + Cl- + N2
Carbocation
-

Carbocation CH3CH2CH2CH2+ tc dng vi Cl to CH3CH2CH2CH2Cl v tc


dng vi H2O to CH3CH2CH2CH2OH hoc chuyn v to carbocation bc hai
CH3CH2CH+CH3.
+
CH3CH2CH2CH2

+
CH3CH2CHCH3

Carbocation tc dng vi Cl- to CH3CH2CHClCH3 hoc vi H2O to


CH3CH2CHOHCH3 hoc tch loi H+ v to 2-buten dng cis v trans.

296

http://elib.ntt.edu.vn/

Cl-

CH3CH2CHClCH3
H2O
CH3CH2CHOHCH3 + H+

+
CH3CH2CHCH3

CH3
H

C C

CH3 CH3
H
+ H+
+
C C
H
H
CH3

Amin thm bc nht tc dng vi acid nitr to mui diazoni t < 5C.
Ar_NH2 + NaNO2 + 2HCl

+
Ar_N

Amin thm bac nhat

Muoi arendiazoniclorid

N Cl -

+ 2H2O + NaCl

Mui diazoni ca amin thm c nhiu ng dng (xem phn mui diazoni).
6.2.2. Amin bc hai
Cc amin bc hai tc dng vi acid nitr to hp cht N-nitroso amin c
mu vng
Ar

Hp cht nitroso amin

Amin bc hai

N
H + HO_N=O
Piperidin

N
N=O + H2O
N-Nitrosopiperidin

N
TT

6.2.3. Amin bc ba

N N O + NaCl + H2O

B
R

LI

Ar
N H + O=N_ONa + HCl

Amin bc ba kh xy ra phn ng vi acid nitr. Cc alkylamin bc ba hu


nh khng phn ng. Vi cc arylamin bc ba phn ng xy ra khng phi ti
nit ca amin m xy ra phn ng th nhm chc nitroso vo v tr para so vi
chc amin.
(CH3)2N

+ HO_N=O

(CH3)2N

N=O + H2O

p-Nitroso-N,N-dimethylanilin

N,N-Dimethylanilin

6.3. Phn ng vi arylsulfonylclorid to sulfonamid


Amin c bc khc nhau tc dng vi arylsulfonylclorid ArSO2Cl to thnh
sn phm c kh nng tan khc nhau trong dung dch kim.
Amin bc nht to sn phm tan trong kim (NaOH, KOH).
RNH2
Amin bc nht

ArSO2Cl

Arylsulfonylclorid

ArSO2NHR + HCl
Arylsulfonamid
297

http://elib.ntt.edu.vn/

Amin bc hai to sn phm khng tan trong kim.


Ar'

Ar'
N

Ar SO2

H + Ar SO2Cl

+ HCl

AR''

Amin bc hai
Arylsulfonamid I ha tan c vo dung dch NaOH v cn c mt hydro c
tnh acid gn trn nit. Arylsulfonat II khng tan trong dung dch NaOH v
khng c hydro ny.
Amin bc ba khng tc dng vi arylsulfonylclorid
S dng phn ng ny phn bit cc amin c bc khc nhau v to cc
loi sulfamid khc nhau c nhiu ng dng trong dc phm.
6.4. Phn ng vi halogen. To N -Halogen amin

Na2CO3,H2O
- HX

+ X2

LI

Amin

+ X2

R NH X

- HX

N-Halogen alkylamin

R NH2

Trong mi trng kim long, amin bc nht v amin bc hai tc dng vi


halogen to N -halogen amin.
X

X
N,N-Dihalogen alkylamin

N
TT

6.5. Phn ng oxy ha

R N

Qu trnh oxy ho ph thuc vo cu to ca amin v cht oxy ho.


Amin mch thng bc nht b oxy ha to hn hp cc cht: oxim, nitrosoalkan,
N-alkylhydroxylamin v nitroalkan.

[O]

RCH2 NH2
H2SO5
Amin

RCH2_NH_OH

N-Alkylhydroxyl amin

RCH=N_OH

Oxim

RCH2_N=O

Nitroso alkan

RCH2_NO2

Nitroalkan

Amin mch thng bc hai b oxy ho to N,N-dialkylhydroxylamin.


R
R

N H

[O]

R
R

N OH

Amin mch thng bc ba b oxy ha to N -oxyd amin

298

http://elib.ntt.edu.vn/

R
+
R" N O -

[O]

R" N
R'

H 2 O2

R'
N-oxyd amin bac 3

CH3COOH

Pyridin

+ N O
N-Oxyd pyridin

Amin thm bc nht b oxy ha bng acid permonosulfuric (acid Caro


HOOSO3H) to hp cht nitrosoaren Ar N = O. Anilin b oxy ha bng dung dch
KMnO4 hoc bicromat kali K2Cr2O7 to hp cht 1,4-benzoquinon hoc cht mu
"en anilin".
6.6. Phn ng th i in t vo nhn thm
Chc amin l nhm th loi I. Amin thm c phn ng th vo nhn thm.
NH2

NH2

Br

Br

+ 3 Br2

+ 3HBr
Br
2,4,6-Tribromanilin

LI

Anilin

NH2

N
TT

+ 3 Br2

Chc amin quyt nh s nh hng vo nhn thm.


Br

COOH

Br

Acid m-aminobenzoic
NH2

NH2

+ 3HBr
COOH

Acid 3-amino-2,4,6-tribromobenzoic

COOH

Cl

NH2

+ 3 Cl2
Acid antranilic

Br

COOH
+ 3HCl

Cl
Acid 2-amino-3,5-diclorobenzoic

Nitro ha amin thm bc ba cho hiu sut cao trong mi trng acid acetic.
N(CH3)2

HNO3
CH3COOH

N,N-Dimethylanilin

N(CH3)2
NO2

N(CH3)2
+

2-Nitro-N,N-Dimethylanilin

N(CH3)2
NO2

NO2

NO2

2,4-Dinitro-N,N-Dimethylanilin

p dng phn ng Vilsmeier a chc aldehyd vo amin thm bc ba.

299

http://elib.ntt.edu.vn/

N(CH3)2

N(CH3)2

1-POCl3

HCON(CH3)2

Dimethylformamid

2-H2O

CHO
p-Dimethylaminobenzaldehyd

DMF

Khi thc hin phn ng th i in t vo amin thm, ngi ta thng phi


bo v chc amin bng s acyl ha nhm amin.
NH2

NHCOCH3
CH3COOH

CH3

Br2
CH3

4-Methylanilin

NHCOCH3
Br
HCl

CH3COOH

NH2
NaOH

Alcol

CH3

Br

CH3
2-Brom-4-methylanilin

6.7. Tch loi nhm amin - Phn ng tch loi Hofmann

LI

Amin n gin RNH2 khng b tch loi chc amin. Chuyn amin v dng
hydroxy amoni bc 4 [(R)4N]+OH. Di tc dng ca nhit , hydroxy amoni bc
4 b nhit phn to amin bc 3 v alken.

+
HO- + H_CH2_CH2_NR3

...
HO H CH2 CH2... NR3

HOH

+ CH2=CH2 + NR3

Phn ng tch loi ny gi l phn ng tch loi Hofmann.


CH3I
K2CO3

+
N(CH3)3I Ag2O

N
TT

NH2

+
N(CH3)3OH 120o

H2O

+ N(CH3)3 + H2O

Khi tch loi to alken phi theo quy tc Hofmann l tch hydro nhm
CH3 d hn hydro nhm RCH2.
CH3

N(CH3)3 OH

CH2

CH2
+

99%

+ N(CH3)3 + H2O
1%

6.8. Mt s phn ng khc ca amin


Amin bc nht tc dng vi sulfur carbon to acid dithiocarbamid th
nguyn t nit RNH -C(S)_SH, dn xut th ca thiour, th nguyn t nit
RNH _C(S)_NHR.
7. Amin cha no c mt lin kt i - Enamin
Chc amin gn trc tip vi carbon c lin kt i _C=C_NH2 gi l enamin.
300

http://elib.ntt.edu.vn/

Cc enamin thng khng bn v c dng h bin (mesomer) imin C =N


H

Enamin

Imin

Khi nguyn t nit ca enamin l amin bc ba th enamin bn (khng c s


h bin). Enamin bc ba c th iu ch:
O

N
H

Cyclohexanon

Pyrolidin

N-(1-cyclohexenyl) pyrolidin

+ H3O

LI

Enamin rt nhy cm trong mi trng acid v d phn hy thnh hp cht


carbonyl v amin.

N
TT

Cc enamin c tc dng lm cho nguyn t carbon v tr C c tnh i nhn.

:NR2

NR2

V vy enamin tc dng vi alkylhalogenid xy ra v tr .

+
N

Br -

N Br H2O
H
H
2-allylcyclohexanon

+ CH2=CHCH2Br

8. Amin a chc Polyamin


Cc amin a chc c nhiu ng dng dng mch thng hay vng.
NH2_CH2_CH2_NH2

Ethylendiamin

NH2

NH2

p-Phenylendiamin

301

http://elib.ntt.edu.vn/

NH2

o-Phenylendiamin

NH2
H2N

H N

NH2 NH2

m-Phenylendiamin

NH2

N H

Piperazin

1,8-Diaminonaphthalen

Cc polyamin th hin cc tnh cht c trng ca amin.


o-Phenylendiamin tc dng vi acid nitr to hp cht vng benzotriazol.
NH2
NH2

N
N + 2H2O
N
H
Benzotriazol

+ HNO2

o-Phenylendiamin

1. Amin c CTPT C5H13N ,

C6H13N

LI

Bi tp

a. Vit cng thc cu to ca cc amin.

N
TT

b. Gi tn cc amin theo danh php thng thng v IUPAC (amin l tip


v ng, tip u ng).
2. Amin thm c CTPT C9H15N.

a. Vit CTCT cc amin thm.


b. Gi tn cc amin .

3. Hy iu ch cc amin theo phng php Gabriel.


a. iu ch n -butylamin t n -butylbromid.
b. iu ch benzylamin t toluen.
4. Vit phng trnh phn ng ca cc cht sau y vi acid nitr (NaNO2+ HCl).
a. n-pentylamin, o-toluidin, -naphtylamin.
b. ethylisopropylamin, N-ethylanilin. N-methylcyclohexylamin.
c. N-methyl, N-ethyl-p-toluidin.
5. C cc cht sau: Anilin, p-aminophenol, 2-cyclohexenamin.
Cho cc cht ln lt tc dng vi cc cht sau:
a. Acid acetic
b. Acroleylclorid
c. Benzensulfonylclorid.
d. Acetylbromid.
302

http://elib.ntt.edu.vn/

e. H2O2
6. Thc hin phn ng chuyn v Hofmann ca cc cht sau:
a. CH3(CH2)7CH2CONH2.
b. C6H5CH2CONH2
c. CH2=CHCH2CH2CONH2
7. Vit cc phn ng trong cc trng hp sau:
a. N,N-dimethyl -2-pentanamin, CH3I, Ag2O, nhit

N
TT

LI

b. N,N-dimethyl -1-octanamin, CH3I, Ag2O, nhit

303

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 23

CC HP CHT KHC CHA NIT

Mc tiu
1. Gii thch c s hnh thnh cc loi hp cht nitro, isocyanat, ur, diazo.
2. Nu c mt s ha tnh ch yu ca chng.
3. Nu c mt s ng dng ca dn cht nitro trong tng hp hu c.

Ni dung

Ngoi hp cht amin cn c mt s nhm chc khc cha nit c trnh


by trong bng 23-1.

Nhm chc

R_NO2

Nitro

C6H5NO2

R_N=C=O

Isocyanat

R_NHCOOR

Uretan,carbamat

R_NHCONH_R'

Cu to

LI

Bng 23. Cc nhm chc cha nit


V d

Nitrobenzen
Phenylisocyanat

C6H5NHCOOCH3

Methyl,N-Phenylcarbamat

Ure

H2NCONH2

Ure

R_N=NN

Azid

CH3CH2N3

Etylazid

R_N=N_R'

Azo

C6H5N=NC6H5

Azobenzen

N
TT

C6H5NCO

+
R N N R'

Azoxy

+
C6H5 N N C6H5

Azoxybenzen

R_NH_NH2

Hydrazin

C6H5NHNH2

Phenylhydrazin

R[NN]+

Diazoni

[C6H5NN]+Cl-

BenzendiazoniClorid

R2C=N2

Diazo

CH2=N2

Diazometan

R_CONH2

Amid

CH3CONH2

Acetamid

1. Hp cht nitro
Hp cht nitro aliphatic tng i t gp. Hp cht nitro ca hydrocarbon
thm c nhiu ng dng lm nguyn liu iu ch amin.

304

http://elib.ntt.edu.vn/

1.1. Cu to chc nitro


+
N

+
N

..
O
.. : -

+
N

O-

OO

Chc nitro l nhm ht in t, c hiu ng - C v - I


1.2. Nitroalkan (R_NO2)
Nitroalkan c iu ch bng phng php nitro ha alkan theo c ch gc.
CH4 + HNO3

400oC

CH3NO2 + H2

Trong phng th nghim c th iu ch nitroalkan bng phn ng th gia


hp cht alkylhalogen v mui nitrit.
I
CH3(CH2)5CHCH3 + NaNO2
2-Iodooctan

NO2

CH3(CH2)5CHCH3 + NaI
2-Nitrooctan

pKa = 10,2

CH3NO2

LI

Hp cht nitroalkan c tnh acid.

pKa = 7,8

CH3CHCH3
NO2

CH3

+
N

ONitrometan ( acid)

N
TT

Cng nh acid carboxylic v ceton, hp cht nitroalkan c tnh acid yu.


Base lin hp ca nitroalkan l nhng cht bn v c cng thc gii hn nh sau:
H+ +

CH2

+
N

+
N

+
N

CH2
CH2
OO
OCarbanion , anion nitrometan (Base lien hp)

Anion nitroalkan l tc nhn i nhn (c tnh a nhn), do cc nitro alkan


tc dng vi aldehyd theo kiu aldol ha.
CH3(CH2)7CHO + CH3NO2
Nonanal

HO -

OH
CH3(CH2)7CHCH2NO2
80% 1-Nitro-2-decanol

Cc -hydroxynitro ca hydrocarbon thm b dehydrat (loi nc).


OH
CH CH2 NO2
- H2O

-Hydroxy phenylnitroetan

CHO + CH3NO2 HO


CH CH NO2
Nitrostyren

305

http://elib.ntt.edu.vn/

1.3. Nitroaren (Ar_NO2)


1.3.1. iu ch nitroaren
Phn ng th i in t l phng php c bn iu ch hp cht
nitroaren. Trinitrobenzen c iu ch t trinitrotoluen (TNT).
NO2

CH3

NO2

NO2

Na2Cr2O7

COOH
NO2

NO2

H2SO4 45-55oC

- CO2

NO2
Acid Picric

TNT

NO2

NO2

NO2
1,3,5-Trinitrobenzen

1.3.2. Cc phn ng ca nitroaren


Nhm nitro bn vng vi cc acid, cc cht oxy ha v cc tc nhn i in
t. Phn ng quan trng ca hp cht nitroaren l phn ng kh to amin.
Ar_NO2 6[H]

Ar_NH2 + 2H2O

Trong mi trng acid


2e- + 2H+

- H2O

Nitrobenzen

NO

2e- +

N
TT

NO2

LI

Phn ng kh ha nitroaren qua nhiu giai on, to nhiu sn phm trung


gian v ph thuc mi trng phn ng.

NHOH

2H+

- H2O

Nitrosobenzen

2e- +

2H+

NH2

- H2O

Phenylhydroxylamin

Anilin

Trong mi trng trung tnh

Kh ha trong mi trng trung tnh to thnh arylhydroxylamin l ch yu.


Trong mi trng kim.
Kh ha trong mi trng kim to thnh cc sn phm trung gian.
As2O3
NO2

NaOH
Zn
NaOH
H2NNH2
KOH

ON N
+

Azoxybenzen

85%

(C2H5O)3P , H2O2 ,CH3COOH , 65o

N N

Azobenzen

84-86%

Pd/C , H2NNH2, khong kh

NH NH

Hydrazobenzen 80%

Cc sn phm trung gian ny trong mi trng acid u to thnh anilin.


306

http://elib.ntt.edu.vn/

Dn xut nitroaren c ng dng trong dc phm l chloramphenicol.


Chloramphenicol c 2 nguyn t carbon bt i xng cu hnh threo v erythro.
CH2OH

CH2OH

HCNHCOCHCl2

HCNHCOCHCl2

HOCH

HCOH

Cloramphenicol

NO2

NO2
Erythro

Threo

2. Isocyanat, carbamat v ure


2.1. Isocyanat (R_N=C=O, Ar_N=C=O)
Isocyanat l mui (ester) ca acid isocyanic H_N=C=O. ng phn ca acid
isocyanic l acid cyanic H -O-CN.

HO C N
Acid cyanic

LI

H N=C=O
Acid isocyanic

Alkylisocyanat

Ar_N=C=O

RO_CN

ArO_CN

N
TT

R_N=C=O

Thay th nguyn t oxy bng nguyn t lu hunh thu c acid


thioisocyanic

Alkylcyanat

Arylcyanat

Arylisocyanat

Isocyanat l sn phm trung gian trong phn ng iu ch amin (chuyn v


Hofmann). Isocyanat tc dng vi amin to ure.
H O H
N C N CH3

NCO
+ CH3NH2
Cyclohexylisocianat

N-Metyl , N'-Cyclohexylure

Khi c mt ca nc, isocyanat to thnh acid carbamic. Acid carbamic


khng bn v phn hy thnh amin tng ng.
R NCO + H2O
N-Alkyl isocyanat

R NCOOH
Acid N-alkyl carbamic

R NH2 + CO2
Alkylamin

2.2. Carbamat - Uretan (H2N_COOR, RNH_COOAr)


Carbamat hay l uretan l ester ca acid carbamic. Acid carbamic c cng
thc cu to H2N_COOH. Cc dn xut ca acid carbamic c cc dng:

307

http://elib.ntt.edu.vn/

Thay hydro ca nhm NH2 bng cc gc hydrocarbon


Ar

R
R NH COOH

N COOH

Ar NH COOH

Acid alkylcarbamic

R'
Acid dialkylcarbamic

Acid arylcarbamic

N COOH
Ar'
Acid diarylcarbamic

Thay hydro ca nhm acid bng gc hydrocarbon thu c ester carbamat hay
uretan. C cc loi ester carbamat (uretan):
H2N_COOR alkyl carbamat; H2N_COOAr arylcarbamat.
Isocyanat tc dng vi alcol to ester carbamat
H O
N C OCH3

N C O
+ CH3OH
Cyclohexyl isocyanat

N-Methylcyclohexylcarbamat

LI

Hp cht carbamat (uretan) c nhiu ng dng lm thuc tr su, iu ch


cc polymer hay l polyuretan.
2.3. Ure (H2NCONH2)

C th xem ure (H2NCONH2) nh l amid ca acid carbamic (H2NCOOH)

N
TT

Ure c cc dn xut alkyl, aryl ure.


R_NHCONH_R'

Ar_NHCONH_Ar'

Thay th oxy ca ure bng S ta c thioure H2NCSNH2.


Thay th oxy ca ure bng nhm NH ta c hp cht guanidin - H2NC (NH)NH2
Cng thc cu to ca guanidin:
H2N
C

NH

H2N

Guanidin c tnh base. Kt hp vi proton to ion guanidin c cng thc gii hn:

H2N
H2N

..

C NH

+ H+

H2N
H2N
..

+
C NH2

+
H2N
H2N
..

..

C NH2

Ion guanidin

Guanidin

..

H2N
H2N
+

..

C NH2

C th xem cc acid isocyanic, acid carbamic, ure... l dn xut ca acid


carbonic; Hydro hoc nhm OH ca acid carbonic c thay th bi cc nhm th
tng ng.

308

http://elib.ntt.edu.vn/

3. Hp cht diazo v mui diazoni


Hp cht diazo c cng thc tng qut: R2C=N2.
3.1. Diazometan (CH2=N2)
Cu to in t ca diazometan chng t nguyn t carbon c tnh i nhn.

+
+
CH2 N N :
CH2 N N
..:
Diazometan

CH2=N2
Diazometan

iu ch diazometan t ester ethyl N -methylcarbamat (N-methyluretan).


CH3
C2H5O

NH

+ HNO2

- H2O

Ester ethyl N-methylcarbamat

CH3
C2H5O

N N=O

..

HOCH2
- HCO3 - C2H5OH

+
N

N:

Diazometan

N-nitroso-N-methyluretan

..

CH2=N-ONa + NH2Cl

Cng c th iu ch diazometan t aldoxim v cloramin. Mui natri ca


formaldoxim tc dng vi cloramin to thnh diazometan.
+
N

LI

CH2

N:

+ NaCl + H2O

Diazometan l tc nhn methyl ha.

N
TT

O
R C OH

+ CH2N2

R C OCH3 + N2

Diazometan c dng tng mt nguyn t carbon trn mch nhnh.

.. -

..

O
.. :

+
O
+ CH2N2

+
CH2 N N :

Cyclohexanon
O
CH2 C Cl

O
.. :

+
CH2

- N2

Cycloheptanon
O
CH2 C CH2Cl
+ N2
83-85%

O
CH2 C CHN2

+ CH2N2

+ HCl

3.2. -Diazoceton (RCOCH=NN)


O

+
C CH N

N
.. :

O-

+
C CH N

N:

Diazoacetophenon

309

http://elib.ntt.edu.vn/

3.3. Hp cht mui diazoni [Ar_NN]+


Hp cht mui diazoni ca hydrcarbon thm bn vng nhit thp < 5C.
Mui diazoni c nhiu ng dng trong iu ch cc nhm chc khc nhau.
Cu to in t ca mui diazoni:
+

..

N:

N:

..-

3.3.1. Danh php mui diazoni


Tn hydrocarbon (hay tn gc hydrocarbon)+ diazoni + halogenid (sulfat)

C6H5N2Cl:

Benzendiazoniclorid hay Phenyldiazoniclorid

p-CH3C6H4N2Br:

p-Toluendiazonibromid hay p-Tolyldiazonibromid

3.3.2. Cc phn ng ca mui diazoni


C th chia cc phn ng ca hp cht mui diazoni thnh hai loi:

LI

Phn ng gii phng phn t N2.

Phn ng ngng t khng gii phng phn t N2.


a. Phn ng gii phng phn t N2

N
TT

Phn ng thy phn khi c nhit .

Dung dch mui diazoni, kh c nhit , to thnh phenol v kh N2.


NH2

+
N2

Br

Br HSO 4 +H O
2

CH3

CH3

OH

Br
+ N2

CH3

Phn ng xy ra theo c ch th i nhn SN1.


ArN2+
Ar+ + H2O

Ar+ + N2

Ar_OH2+ + ArOH + H+

Cation aryl c kh nng tng tc vi cc cht i nhn v to thnh cc dn


xut ca hydrocarbon thm.
Phn ng Sandmeyer. iu ch ArCl, ArBr, ArCN
Hp cht mui aryldiazoni tc dng vi cc cht CuCl, CuBr, CuCN to ra
cc dn xut hydrocarbon thm tng ng gi l phn ng Sandmeyer.

310

http://elib.ntt.edu.vn/

N2+

NH2

Cl

Cl -

NaNO 2

CuCl

+ N2

HCl

NH2

CH3

CH3

CH3

Cl

N2+
NaNO2

Cl

Br -

Br
CuBr

HBr
N2+

NH2
NaNO2
CH3

Cl -

CN
CuCN

+ N2

0-5o

HCl
5o

Cl
+ N2

CH3

CH3

p-Toluidin

p-Tolunitril

LI

Qua cc phn ng trn chng t mui ng (I) c vai tr xc tc.


Br - , CuBr ,

- N2
+
N N:

N
TT

NO2 , CuCl ,
- N2

Br

Bromobenzen

NO2

Nitrobenzen

CN

Benzonitril

CN - , CuCN ,
- N2
SCN - , Cu2(SCN)2 ,

SCN

Benzosulfocyanid

- N2

Hp cht nitril thu c l nguyn liu iu ch acid thm, amin thm.


Phn ng th nhm diazoni bng nguyn t hydro.
Acid hypophosphor H3PO2 kh ha mui aryldiazoni thnh aren.
+
N N: X -

H3PO2 , H2O ( Cu+)


-N2 - HX -H3PO4

Phn ng trn c ngha trong tng hp cc cht hu c:


Khng th brom ha trc tip acid benzoic thu c acid 2,4,6tribromobenzoic. V vy phi qua chc amin nh hng brom vo v tr thch
hp sau loi chc amin qua mui diazoni.

311

http://elib.ntt.edu.vn/

COOH
Br

Br

Br

Br

NaNO2
H2SO4
- 5o c

NH2

COOH
Br
Br

H3PO2
+
o
N2 HSO4 - 5 c

COOH
Br

Br

Br

b. Phn ng ngng t khng gii phng phn t N2


Ion aryldiazoni [ArNN]+ l tc nhn i in t, d tc dng vi cc cht c
tnh i nhn nh phenol v amin thm.
Ngng t vi amin thm

.. +
N N
..

N N
+ ..

N N

NH2

NH2

p-Aminoazobenzen

Trc tin ion phenyldiazoni tng tc vo nguyn t oxy ca phenol hoc


nguyn t nit ca anilin, sau c s chuyn v v to sn phm.

LI

.. +
N N
..

N(CH3)2

N N

N(CH3)2+ H+

4-Dimethylaminoazobenzen

N N
+ ..

Phn ng ngng t ca aryldiazoni l c s iu ch cc cht mu.

N
TT

4-Dimetylaminoazobenzen chnh l heliantin cht ch th mu ng dng


trong ha phn tch. Cc cht mu rt ph thuc vo pH.
Ngng t vi cc phenol
N N
+ ..

.. +
N N
..

OH

N N

OH

4-Hydroxyazobenzen
HO
NaO3S

N N

HO
NaO3S

+
-naphtol

N N

+ H+

Pham vang -naphtol

c. S dng mui diazoni trong tng hp cc cht hu c.


iu ch p -nitrobenzaldehyd t benzaldehyd qua nhiu giai on nh sau:
Chc aldehyd (formyl) nh hng meta. Khng th nitro ha trc tip
benzaldehyd c p -Nitrobenzaldehyd m ch thu c m -Nitrobenzaldehyd.

312

http://elib.ntt.edu.vn/

CHO
H2SO4

H 2O

NO2

CHO

NaOH H2O

NaNO2 HCl

NHCOCH3

NO2

H 2O

NH2

NHCOCH3

NH2

CHO

CHO

HNO3 H2SO4

CH3COOH

Fe , HCl

HNO3

NO2

CHO

CHO

CHO

NO2

CHO

H3PO2
+
N2

NO2

Chc nitro chuyn ha thnh amin. Thay th chc amin bng cc chc khc
qua giai on diazo ha. V d:
CHO

1-HNO3,H2SO4
2-Fe, HCl,H2O
3-NaNO2 ,H2SO4 , H2O
CHO
CHO

LI

CHO

+
N2

CHO

CHO

N
TT

CHO

CN

Bi tp

SH

1. Gi tn cc cht c CTCT sau:

; CH3

NO2

; NH2

NCO

a-

Cl

b-

NH2

NCO

c-

NH2

N N

d-

NH2

NH NH

NO2

OH

OCH3

; NH2

NO2

; C2H5_NCO

NH2

; CH3

N N

+
Cl-

NHOH

2. T benzen hy thc hin cc phn ng c phn ng Sandmeyer iu ch cc


cht: clorobenzen, bromobenzen, acid benzoic, benzylamin, o-aminophenol.
313

http://elib.ntt.edu.vn/

Chng 24

HP CHT C LU HUNH V PHOSPHOR

Mc tiu
1. c c tn cc hp cht c S v P.
2. Nu c mt s tnh cht ha hc v ng dng ca chng trong tng hp
hu c.
Ni dung
1. Hp cht hu c c lu hunh

Cc loi hp cht cha lu hunh trnh by trong bng 24-1

Cng thc

Thiol , Mercaptan

RSH , ArSH

Sulfid

RSR , ArSR

Acid sulfenic
Acid sulfinic
Acid sulfonic

R S

Metanthiol, Methylmercaptan
Diethylsulfid

N
TT

Sulfoxyd

Loi hp cht

Loi hp cht

LI

Bng 24.1: Cc loi hp cht c lu hunh

Dimethylsulfoxyd

Cng thc

CH3SH
C2H5SC2H5

CH3 S

CH3

RSOH

Acid1-propen sulfenic

CH3_CH=CHSOH

RSO2H

Metansulfinic

CH3SO2H

RSO3H

Metansulfonic

CH3SO3H

Sulfohalogenid
Sulffonylhalogenid

RSO2Hal

Benzensulfoclorid
Benzensulfonylclorid

C6H5SO2Cl

Sulfinylhalogenid

RSOHal

Metansufinylclorid

CH3SOCl

1.1 .Thiol v sulfid


Thiol c Thioalcol R _SH v Thiophenol Ar _SH
Nhm chc SH gi l chc Thiol hoc mercaptan
Danh php
Gi tn hydrocarbon tng ng v thm thiol.
Gi tn gc hydrocarbon tng ng thm mercaptan
i vi Thiophenol: C th gi Thio + tn ca phenol c s carbon tng ng
hoc Mercaptoaren.

314

http://elib.ntt.edu.vn/

V d:
CH3CH2SH

Etanthiol

Ethylmercaptan .

HSCH2CH2SH

1,2-Etandithiol

1,2- Ethylendimercaptan

C6H5SH

Thiophenol

Mercaptobenzen

CH3

CH2 SH

2- Thiocresol .
SH

2-Mercaptotoluen

Phenylmetanthiol
Benzylmercaptan

di lin kt v gc lin kt trong metanthiol c trnh by di y:


H
C

S
H

Metanthiol

di lin kt (Ao)

Gc lin kt ()

C_H ................1,10.

H_S_H ...........110,2

S_H .................1,33

H_S_S ...........108

C_S .................1,82.

C_S_H ...........100,3

LI

Sulfid c cng thc R _S_R'. C th xem hp cht sulfid nh l hp cht


ether, trong nguyn t oxy c thay th bi nguyn t lu hunh.
Danh php: Gi tn cc gc hydrocarbon tng ng v thm sulfur.

Ethylbenzylsulfid.

N
TT

C6H5CH2_S_CH2CH3

Diethylsulfid .

CH3CH2_S_CH2CH3

p-CH3C6H4_S_C6H5

Phenyl p-tolylsulfid

di lin kt v gc lin kt ca dimethylsulfid trnh by di y:


H
H

C
H

S
H

C H
H

di lin kt (Ao)

Gc lin kt ()

C_H................1,09.

H_S_H ...........109,5

C_S ..............1,80

H_S_S ........... 106.7


C_S_H ........... 98,9

Dimethylsulfid

Cc hp cht thiol v sulfid c nhiu ng dng trong y dc, cng nghip v


nng nghip. Trong ha hc cc hp cht thiol c nhiu ng dng trong tng hp
hu c.
1.2. Acid sulfonic
Acid sulfonic cha nhm chc -SO3H .
C cc loi acid sulfonic R_SO3H , Ar_SO3H

315

http://elib.ntt.edu.vn/

1.2.1. Danh php


c tn hydrocarbon tng ng v thm "sulfonic "

CH3CH2CH2

O
S OH
O

O
S OH
O

Acid 1- Propansulfonic

Acid Benzensulfonic

1.2.2. iu ch acid sulfonic


Bng phng php sulfon ha hydrocarbon tng ng.
iu ch cc dn xut ca acid sulfonic cng ging nh iu ch dn xut
ca acid carborcylic.
Ar_SO3H

+ PCl5

Ar_SO2Cl + POCl3 + HCl

Ar_SO2Cl

+ NH3

Ar_SO2_NH2 + HCl

Ar_SO2Cl

+ ROH

1.2.3. Acid sulfonic v cc dn xut

Ar_SO2_OR

+ HCl

LI

V d:

Cng thc

Tn gi

Acid Metansulfonic

CH3CH2-SO3H

CH3

ts

20,0

167
-

Acid Benzensulfonic

44,0

Acid p-Toluensulfonic

106.5

Acid o-Toluensulfonic

67,5

Acid -Naphthalensulfonic

91,0

Acid -Naphthalensulfonic

102,0

Acid Etansulfonic

SO3H

tc

- 17,0

N
TT

CH3-SO3H

Bng 24.2: Danh php, tnh cht vt l ca acid sulfonic v dn xut

SO3H
CH3
SO3H
SO3H

SO3H

CH3SO2Cl

Metansulfonylclorid

316

http://elib.ntt.edu.vn/

160

Bng 24.2 (tip)


Cng thc

Tn gi

tc

ts

Benzensulfonylclorid

14,5

246

p-Toluensulfonylclorid

69,0

-Naphthalensulfonylclorid

68,0

-Naphthalensulfonylclorid

76,0

156,0

28

SO2Cl

CH3

SO2Cl

SO2Cl

SO2Cl

Benzensulfonamid; Benzensulfamid

SO2 NH2

-Naphthalensulfonamid ;

LI

SO2 NH2

-Naphthalensulfamid

SO2 OCH3

SO2 OC2H5

N
TT

Ester methyl p-toluensulfonat

CH3

Ester ethyl -naphthalensulfonat

Cc phn ng ca hp cht sulfonic c ng dng trong tng hp ha dc.


Tng hp cc loi sulfamid trn c s phn ng:
Ar_SO2_Cl + H2N_R'

Ar_SO2_NH_R' + HCl

S phong ph ca cc hp cht sulfamid l do gc Ar khc nhau. R'cng


khc nhau v c nhiu loi khung hydrocarbon khc nhau.
Trong sulfamid nguyn t hydro trong NH, NH2 c th thay th cc nguyn t
khc lm tng kh nng ng dng ca sulfamid trong nhiu lnh vc khc nhau.
Cloramin T v Dicloramin T c tc dng st trng:

317

http://elib.ntt.edu.vn/

CH3

CH3

NaOCl ( HO-)
- H2O

CH3

CH3

SO2NCl Na

+ NH3

+ HOSO2Cl

- HCl

- HCl

SO2NH2

SO2Cl

Cloramin T

CH3
2 NaOCl

- 2NaOH

Dicloramin T
SO2NCl2

Acid o-Toluensulfonic l nguyn liu iu ch saccharin (ng ha hc) :


CH3

CH3 PCl
5
-POCl3 - HCl
SO3H

CH3
3[O],KMnO4
-H O
SO2NH2 2

+ NH3

-HCl
SO2Cl

COOH
-H2O
SO2NH2

CO
NH
SO2

Saccharin

LI

Saccharin l imid ca acid 2-carboxybenzensulfonic hoc imid ca acid


o-sulfobenzoic. Saccharin c ngt gp 550 ln ngt ca ng saccharose.
2. Hp cht cha phosphor

Cc hp cht hu c cha phosphor nh l dn xut ca cc hp cht sau:


PH3

N
TT

Phosphin
Phosphoran

PH5.

Acid phosphinic

(H3PO2)

HOH2P=O

Acid phosphonic

(H3PO3)

(HO)2HP=O

Acid phosphor

(H3PO3)

(HO)3P

Acid phosphoric

(H3PO4)

(HO)3P=O

Acid pyrophosphoric (H4P2O7)

(HO)2P(O)_O_(O)P(OH)2

Ngi ta chia hp cht hu c cha phosphor thnh 2 nhm:


Hp cht c nguyn t phosphor lin kt trc tip vi nguyn t carbon P _C .
Cc hp cht nguyn t phosphor khng lin kt trc tip vi carbon P _O_C
2.1. Phosphin
Ging hp cht amin, phosphin c 3 loi:
Monoalkyl RPH2
CH3CH2PH2
Ethylphosphin

Dialkyl R2PH
(CH3CH2CH2CH2)2PH
Di n-butylphosphin

Trialkylphosphin R3P
(C6H5)3P
Triphenylphosphin .

C th iu ch triphenylphosphin t hp cht c magnesi.


6C6H5MgBr + 2PCl3

2(C6H5)3P + 3MgCl2 + 3MgBr2

318

http://elib.ntt.edu.vn/

2.2. Cc alkyl ca acid cha phosphor


2.2.1. Acid dialkylphosphinic
H

OH

2[ O]

CH3CH2 P

R P O

OH
CH3CH2 P O

CH2CH3

R'

CH2CH3
Acid Diethylphosphinic

Diethylphosphin

Acid Dialkylphosphinic

2.2.2. Acid Alkylphosphonic


H

OH

3[ O]

CH3CH2 P

R P O
OH

Acid Ethylphosphonic

Ethylphosphin

Acid Alkylphosphonic

OH
CH3CH2 P O
OH

2.3. Cc ester ca acid cha phosphor


2.3.1. Ester ca acid phosphonic

OR'

OCH2CH3

CH3CH2 P O

LI

R P O
OR''

Ester dialkyl cua acid alkylphosphonic

P OR
OH

N
TT

Ester dialkyl alkylphosphonat

Ester Dialkylphosphit

Ester diethylphosphit

OCH2CH3

Ester diethyl cua acid ethylphosphonic


Ester diethyl ethylphosphonat

2.3.2. Ester ca acid phosphor


OR'

OCH2CH3

OR'

OCH2CH3

P OCH2CH3

P OR
OR''

P OCH2CH3

OH

OCH2CH3

Ester trialkylphosphit

Ester Triethylphosphit

2.3.3. Ester ca acid phosphoric


OCH2CH3

OR'
RO P O
OR''
Ester Trialkylphosphat

CH3CH2O P O
OCH2CH3
Ester Triethylphosphat

2.3.4. Ester ca acid pyrophosphoric


OR'

OR'''

RO P O P OR''
O
O
Ester Tetraalkylpyrophosphat

C2H5O

OC2H5

C2H5O P O P OC2H5
O
O
Ester Tetraethylpyrophosphat

319

http://elib.ntt.edu.vn/

Ti liu tham kho


1. E.Angeletcu - Nhng vn l thuyt ca Ho hu c - Rumani Bucarest, 1969.
2. Clayden, Greeves, Warren, Wothers - Organic chemistry - Oxford, 2001
3. I.L.Finar - Organic chemistry, 1969
4. Boyd Harrisson - Organic chemystry, 1999
5. Jerry March - Advanced organic chemistry - Wiley, 1992
6. C.D. Neninetscu - Ho hc hu c - Nga - Matxcva, 1963
7. Trn Quc Sn - C s l thuyt Ho hu c - Nh xut bn Gio dc, 1974

8. Phan Tng Sn, Trn Quc Sn, ng Nh Ti, C s Ho hc hu c H Ni, 1976 - 1978.

LI

9. Streitwieser, Heathcock - Introduction la chimie organique, 1995

10. L Vn Thi - Ho hc lp th hu c - B Vn ho Gio dc v Thanh


nin, 1974
11. http:// www.uis.edu - University off lllnois

N
TT

12. http:// www.ouc.bc.ca/chem

320

http://elib.ntt.edu.vn/

You might also like