Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Predmet: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Profesor Dr. Amir Pai, 14.maj 2010

ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992

Zavretkom Prvog svjetskog rata 1918.godine historicizm, eklekticizam i stilovi secesije nisu nestali.
Meutim, kako su u Bosni i Hercegovini drutveno-ekonomski uslovi bili ozbiljno pogorani
izgradnjaje pala, kako u kvaliteti tako i u kvantitetu.
Pratei zasnovane modele historicizma i secesije, pseudo-maurskom elementi bili korieni,
kao i oivjeli elementi narodne arhitekture (Palas hotel u Banja Luci, arhitekt D. Sunko, 1934). Daljnji
razvoj je pojava neo-Bizantisma vezano za novoformiranu vladajuu dinastiju u Kraljevini Jugoslaviji
(kompleks crkava, zgrada suda Banovine i upravne zgrade u Banjoj Luci.

Zgrada banovine i opine u Banja Luci

Slobodniji tretman ovaj nain manifestira u zgradama arhitekta A. Deroko (pravoslavna crkva
u Novom Sarajevu), dok Hipotekarna banka u Sarajevu, rad arhitekta Milana Zlokovi (1932),
oznaava prekretnicu u njegovom osobnoj orijentaciji prema vie suvremenih tretmanima.
Meutim, u isto vrijeme iz nekih zapadnih metropola prodirali su uticaji suvremenih
trendova. Tako se u Sarajevu formira grupa od ljudi koji su se vratili u svoju zemlju sa diplomama
arhitektonskih kola iz Praga ili Bea koji promiu ono to je u kontekstu Bosne i Hercegovine bili
revolucionarne promjene u arhitekturi.
Meu prvih lanova ove grupe da se pojavi su arhitekti Duan Smiljani i Helen Baldasar,
koji su od 1924.godine radili kao uitelji Tehnike srednje kole u Sarajevu; kasnije D. Smiljani je
postao za kratko vrijeme bio optinski arhitekt, i do 1939.godine je imao vlastiti arhitektonski ured.
Oni su pruali ohrabrenje i podrku za mnoge mlade arhitekte koji su se vratili u zemlju s diplomama
iz Praga Akademije: braa Reuf i Muhamed Kadi, Emanuel Samanek, Leon Kabiljo i Jahijel Finci.
U granicama koje namee drutveno-ekonomski uvjeti institucija Vakufa postala je moan
investitor, i zahvaljujui ovim arhitektima Vakuf zgrade obino se utilitarne i konstruktivistike u
koncepciji (Vakuf Hadi Idriz palaa i zgrada Vakuf Jakub pae su djela D. Smiljania, a neboder
kod Zemaljske banke djelo Reufa Kadia). Helen Baldasar gradi zgradu Crvenog krsta, koja ukljuuje
i kino dvoranu su u ranoj fazi modernizma. Meu djelima brae Kadi zdanje Zavoda za mirovinsko
osiguranje zasluuje posebnu pozornost (ugao Tita i Ulice Maksim Gorkog), te stambene zgrade s
elinomi staklenom fasadom na Obali, arhitekata L. Kabiljo i J . Finci; predstavljaju pravi novitet u
arhitekturu Bosne i Hercegovine tog razdoblja.
Od 1926.godine arhitekt Mate Bajlon, kolovan u Beu, takoer je radio u Sarajevu, on je
sagradio banka Gradske tedionice, zgrada burze rada, a brojne kole i stambene zgrade.
U 1930.godini Sarajevska nadbiskupija povjerila je izgradnju neo-romanika crkva sv Josipa u
Marindvoru Karlu Parziku, kao i nekoliko suvremeno tretirane stambene zgrade u blizini crkve.

Izvan Sarajevo, zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru (arhitekt Drago Ibler) i palaa Defterder
Painog vakufa u Banjaluci (S. Plani) zasluuju pozornost. Oba arhitekta bili su lanovi progresivne
zagrebake grupa "Zemlja", osnovane 1929.godine.

Zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru:

osnova i istona fasada

Od 1936.godine Duan Grabrijan je radio kao nastavnik Tehnike srednje kole u Sarajevu.
On bio je teoretiar arhitekture koji je napravio zanimljive prijedloge o modernom poimanju stare
bosanskohercegovake arhitekture. Njemu se prikljuio 1938.godine arhitekt Juraj Neidhardt, koji su
se vratili u svoju domovinu nakon treninga u Beu i praktina iskustva u ateljeima Pitera Behrens i Le
Corbusier-a. Iznimno kreativan Neidhardt i teoretiar Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za
modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini, Neposredno prije Drugog svjetskog rata
njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radnikih stanova u pojedinim
gradovima sredinje Bosanski bazena.

Stambeno poslovna zgrada preko puta Ali paine damije (gore lijevo) zgrada Gajreta (dole lijevo), i
neboder kod Zemaljske banke u Ferhadiji

Period izmeu aprila 1941 i maj 1945 godine ptredstavlja etverogodinje razdoblje devastacije i
unitavanja. Bosna i Hercegovina je bila poprite krvavih borbi, neprijateljskih ofenziva, a i mjesto
najvanijih dogaaja vezanih za osnivanje i rast nove Jugoslavije.
Nacionalno oslobodilaki rat i pobjeda antifaistike revolucije odrazile su se radikalno na razvoj
urbanizma i arhitekture u zemlji. Ekonomski razvoj zemlje bio je veoma ubrzan, fenomen
nerazdvojno povezan s rastom gradova, te s izgradnjom industrijskih kapaciteta, stanovanja i i svih
prateih javnih sadraja.
Tokom poetnog razdoblja arhitekti - pioniri moderne ponjeli su glavni teret obnove i
izgradnje, a kad je 1949.godine osnovana arhitektonska kola uokviru Sarajevskog univerziteta, oni su
postali uitelji generacija koji bi i dalje slijediti progresivna kretanja u arhitekturi.
U iznimno ogranienim materijalnim mogunostima 1948.godine arhitekte Muhamed i Reuf
Kadi grade stambeni ansambl na Didikovcu, u isto vrijeme, a i neto kasnije, profesor Muhamed
Kadi daje znaajan doprinos izgradnjom niza gospodarskih zgrada. u neposrednoj blizini
Didikovca, 1950.godine, arhitekt Husref Redi, jedan od kljunih nosilaca razvoja Arhitektonskog
fakulteta u Sarajevu, gradi Dom milicije.

Dio stambenog ansambla na Didikovcu (lijevo), Dom milicije (desno)

Utjecaj socijalistikog realizma su prisutni u brojnim javnim objektima (kole, bolnice, zgrade
dravne administracije, radniki domovi) koji se grade u svim gradovima Bosne i Hercegovine jedva
nazire u zdanjima Instituta za higijenu u Sarajevu (arhitekt Tika Ivanovi) i kulturnog centra na
rRondou u Mostaru.

Instituta za higijenu u Sarajevu (lijevo) i kulturni centar na Rondou u Mostaru

eljeznika stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz ehoslovake, koja je zavrena 1952.godine
(arhitekt B. Stojkov), predstavlja znaajno dostignue svog vremena. Od poetka 1950-ih novi
arhitekti poeli su dolaziti u veem broju iz arhitektonskih kola u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani.

eljeznika stanica u Sarajevu

Na konkursu 1955.godine za planove za prenamjenu Marindvora i izgradnje zgrade Skuptine

Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine pobijedio je profesor Juraj Neidhardt, i tu je kasnije
zajedno sa svojim suradnicima projektirao, Filozofski fakultet. Te neboder u kojem je smjeten
Republika uprave i do njega Skuptina bosne i Hercegovine. Njegova rjeenja u kombinaciji ideje se
Corbusiera i CIAM s odreenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine,predstavlja kontinuitet
arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Do 1979. godine Neidhardt je realizova i niz
drugih projekata (stambene zgrade u ulici uro akovi, prirodno matematski fakultet).

Satelitski snimak Marindvora (2007)

Projekti Juraja Neidhardt-a:

Filozofski fakultet,
Prirodno matematski fakultet
Zgrada
vlade
Bosne
Hercegovine
1990. odnosno 2010.godine
Zgrada skuptine
Bosne i Hercegovine (2010)

esdesetih godina dvadesetog stoljea Z. Kovaevi i grupa arhitekata arhitekti, realizira urbanistiki
plan za Grbavicu I prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z.
Kovaevi je takoer vodio i tim koji je do 1963.godine pripremio Generalni urbanistiki plan grada
Sarajeva.

Satelitski snimak Grbavice (2007)

Zgrade u Novnom Sarajevu: Telekom BH (gore lijevo), neboderi,

Ciglane (dole desno)

Pejsana arhitektura dobila je snaan poticaj djelima arhitekte S. Klajia donijeli u

realizacije hortikulturni plan za Vrelo Bosne i Novo groblje na lokalitetu Bare u Sarajevu).

Od kraja 1960-ih sve vei broj arhitekata obrazovanih u Sarajevu uspostavlja ugled u Bosni i
Hercegovini. Oni postaju nosioci progresivnih tendencija: Republiki zavod za socijalno osiguranje,
Sarajevo 1960.godine, arhitekti ivojin Jankovi i E. Daidi, neto kasnije profesor . Jankovia
gradi upravu firme "Energoinvest", a 1969.godine on zajedno sa sa H. Muhasilovi, zavrava
kulturno i sportski centar "Skenderija".

Zona uz Skenderiju, kompleks skenderije, Zgrada Energoinvesta (dole lijevo)

1970-te su karakterizirali obnova Banjaluka nakon katastrofalnog potresa 1969, i arhitekt N.

Nekovi sa projektom spomen-kole u tom gradu kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji. U istom
gradu, ali i iz vremena nakon potresa, dostojan note su "Borik" sportski centar (arhitekt S. Zahirovi),
Bosna hotela (A. Deba i P. Bulovi) i Medicinskog centra (B. Kurpjel, R. Mandi, V. Hamsic i Z.
Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralatva.

Objetki u sklopu klininog centra Koevo

Svakako najitenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu obzirom na privredni razvoj i stalno

poveanje broja stanovnika. Uz brojna nova stambena naselja podignut je niz javnih objekata (robna
kua "Sarajka" arhitekt V. Zarahovi; izdavake kue "Svjetlost" arhitekt H. Muhasilovi; RTV centar
Sarajevo arhitekti B. Buli i M. Kuan).
Niz vrhunskih arhitektonskih ostvarenja vezan je za Zimske olimpijske igre u Sarajevu
1984.godine. Treba izdvojiti sportsko-rekreacijski kompleks "Zetra" (arhitekti D. apa D. i L.
Alikalfi). Za istu manifestaciju arhitekta Ahmet uvi gradi velianstveni hotel na planini Igman.

Zgrada televizije Sarajevo

Zgrada Svjetlost (lijevo), Zetra

Dom Nedarii (lijevo), Hotel Igman

Takoer i u drugim gradovima, osim vrlo opsene stambene izgradnje, podizani su javni objekti
visokog kvaliteta kao to je npr. Pozorite u Zenici 1976.godine, arhitekti-profesori Jahiel Finci i
Zlatko Ugljen. Profesor Ugljen plijeni pozornost svojim individualnim pristupom, osobito je oita u
njegovim hotelima u Visokom, Mostaru i Stocu, i njegov damija u Visokom donijela mu je
meunarodno priznanje - nagradu Aga Kan 1983.godine.

Pozorite u Zenici (lijevo), Hotel u Stocu

Hotel Rua u Mostaru (maketa) ulazni blok objekta

Damija u Visokom: crte fasade i izgled

U istom periodu arhitekt Ivan traus gradi hotel Holiday Inn "Marindvor i dva "Unis" nebodera u
njegovij blizini. Osim ovih objekata traus gradi i brojne druge objekte vrhunske kvalitete od kojih
treba istai zgradu Elektorprivrede BiH u Sarajevu i muzej avijacije u Beogradu.

Hotel Holidasy Inn i neboderi UNIS-a

10

Zgrada Elektroprivrede

Meu kreativna dostignua poslije 1945.godine spomenici i spomenici NOB i revolucije - iji
je ukupan broj se procjenjuje na 2500 - zauzimaju posebno mjesto. Ovdje treba istai Memorijalni
centar i muzej u borbi za ranjenika na Jablanica (1978), arhitekti B. Tadi, Z. i Dunerovi M.Rami,
Meu kombinaciji arhitektonske i skulptorske spomenika izvrsne su partizanske groblja u Mostaru
(arhitekt B. Bogdanovi) i "Vraca" spomen parka u Sarajevu (arhitekt V. Dobrovi), spomen
skulpture na Sutjesci (M. ivkovi), Kozari (Duan Damonja) i na Makljenu kod Prozora (Boko
Kuanski).

(gore) Maklje, Sutjeska, Kozara

Partizansko spomen groblje u Mostaru

11

Od kasnih 1950-ih godina intenzivnog rada je uinio na obnovu i revitalizaciju kulturnopovijesne graditeljske batine. U tome je prednjaio Mostar koji je u kontinuitetu radio na obnovi
historijskog dijela grada, to je 1986.godine rezultiralo Aga Kan-ovom nagradom za arhitekturu
(arhitekta Amir Pai i saradnici). Znatno kasnije Sarajevo, Poitelj i Banjaluka su pokrenuli opsene
djelatnosti na ovom podruju. Brojne su i adaptacije interijera za suvremene svrhe, a izgraene su i
nove zgrade ije su prostorne i plastine karakteristike usaglaene sa povijesnim ambijentom. Robna
kua u Jajcu (arhitekti R. Jadri, D. Kari i N. Kurto) je vaan primjer tih nastojanja.

Han u Poitelju (gore lijevo), Godspodska ulica u Banjaluci (gore

desno), ulica u Sarajevskoj ariji, Robna kua u Jajcu (desno)

Stari grad u Mostaru

12