Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

OSMANSKI PERIOD (1463-1878)

URBANO OKRUENJE
Pripremljeno na osnovu rada autora: Prilog prouavanju Islamskog stambenog graditeljstva u
Jugoslaviji na primjeru Mostara, 1989.godine
URBANIZAM U OSMANSKOJ TURSKOJ
Kao opte pravilo, moe se rei, Osmanlije su uzimali strukturu i organizacionu i urbanu
stariju od svoje vlastite, gdje god su se naseljavali.
Kod transformisanja postojeih naselja, odnosno formiranja novih, izgradnja religioznog kompleksa
(damija sa mektebom ili medresom, konaitem, imaretom, nekoliko duana,...) predstavlja kljuni
element promjena, odnosno nukleus novog grada. Kada bi zauzeli grad u zidinama, ukoliko je unutar
zidina bilo dovoljno prostora oni bi dograivali postojeu urbanu strukturu.
Ukoliko je stari grad bio prenapuen, onda bi oni osnivali novi na prostoru izvan gradskih zidina.
Na Balkanu, u predosmanskom periodu, bili su brojni srednjovjekovni gradovi-fortifikacije.
Najvei podstrek njihovom podizanju dali su Krstaki ratovi, kao i provala Mongola 1241/42 g. Ovi
gradovi razlikuju se po veliini, vremenu osnivanja, poloaju, strukturi, po materijalu i primjenjenoj
tehnologiji graenja, nainu snabdjevanja vodom, to sve zajedno uslovljava ivljenje ljudi u njima.
Glavni materijal za izgradnju gradskih utvrda bio je kamen, rjee drvo, no drvo je bilo dominantno pri
izgradnji objekata unutar utvrde.

Bosna i Hercegovina je predstavljala strategijski vaan teritorij Osmanske drave:

karta irenja drave i teritorija Bosanskog vilajeta (desno)

Na osnovu vie razliitih inilaca gradovi i utvrde na teritoriji dananje Jugoslavije koja je
bila u sastavu Osmanske imperije, mogu se podijeliti u tri osnovne grupe: primorski gradovi, gradovi i
utvrenja u unutranjosti, i utvreni manastirski kompleksi. Primorski gradovi veinom vode porijeklo
iz antikog perioda. Tokom stoljea bili su rueni, ponovo graeni i prepravljani. Najbolje utvreni
objekat unutar ove strukture je citadela. Unutar zidina primorskih gradova, u gusto isprepletenim
blokovima nalazimo i sve civilne sadraje stanovanja, zanatske i trgovake sadraje, te crkvene i
svjetovne organizacije, to je, inae, u unutranjosti najee smjeteno u suburbijumima (podgrau)
grada-fortifikacije. Razvoj artiljerije uslovljava pojaavanje utvrenja, to dovodi do promjene samog
grada.
Osobenost gradova u unutranjosti bila je njihova vojna priroda i poloaj na terenu, sa
izuzetno dobrim pogledom na okolinu. Graeni su na stjenovitim, teko pristupanim brdima. Strana
sa koje im se pristupa znatno je bolje obezbjeena. Kako su prilagoavani konfiguraciji terena, imaju
nepravilnu osnovu. U arhitekturi su prisutni i zapadni i istoni uticaji. Uz ovakve gradove nastajala su
podgraa, koja su se negdje razvila u velika naselja. Prosjena udaljenost izmeu gradova i
fortifikacija bila je jedan dan pjeaenja.....
1

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Podgraa zateenih gradova u osmansko doba se transformiu u gradove (kasabe ili ehere).
Utvrenja se, naroito u prvoj fazi, zaputaju, eventualno se u njih smjeta neto posade. Manji broj
gradova (Beograd, Biha) unutar utvrenja u osmanskoj fazi dobijaju znaajne sadraje.
Osnovni komunikacioni sistem koji su Osmanlije zatekle u jugoslovenskim podrujima bio je
rimski, bizantijski i srednjovjekovni. Njega oni dopunjuju izgradnjom velikog broja mostova na svim
vanijim presjenicama saobraajnica i vodotokova, kao i izgradnjom konaita za ljude u pokretu hanova i karavansaraja, na meusobnoj udaljenosti otprilike etrdesetak kilometara, koliko karavan
dnevno moe prei. Vremenom konaita dobijaju pratee sadraje koji opsluuju karavane-zanatski i
trgovaki duani, bogomolja, i tako postaju nukleusi formiranja itavog niza naselja na cijelom
Balkanskom poluostrvu, osobito na vrlo frekventnim drumovima koji povezuju znaajnija mjesta sa
Istanbulom.

Osnovni preduslovi Osmanskog naselja: Sigurnost-gradske zidine, blizina vode, postojanje trgovita-arije i stalna
naseljenost muslimanskog ivlja i mogunost obavljanja religijskih obreda-postojanje damije:
Fortifikacija u Stocu, Poitelj, motiv sa sarajevske Ba-arije i malaha Alifakova u Sarajevu

Turci Osmanlije u veini sluajeva preuzimaju i dalje razvijaju starija, kasnoantika i

srednjovjekovna naselja, prilagoavajui ih postepeno svojim potrebama. Takav je sluaj sa
Skopljem, Bitoljem, Ohridom, Prizrenom, Pritinom, Beogradom, Mostarom, Jajcem, Bihaem. Rjee
pristupaju osnivanju novih gradova i naselja (Rudo, Trebinje), radije izgrauju novi dio pored
srednjovjekovnog (dio Bitolja, dio Prilepa, dio Sarajeva). U konanom rezultatu, vievjekovni proces
prilagoavanja zateenih naselja i njihovih irenja toliko je zbrisao tragove starijeg urbanizma i uveo
novu tursko-balkansku urbanu shemu, da se danas jedva moe govoriti o predturskim strukturama tih
gradskih aglomeracija.
Osmanlije odmah po zaposjedanju ove teritorije razvijaju zateena naselja, i osnivaju nova,
manje kasabe od kojih mnoge prerastaju u vee aglomeracije ehere. U stvari, proces islamizacije i
brzi razvoj trgovine i zanatstva uslovljava i fizike promjene naselja. Sa Turcima dolaze i brojni novi
zanati, koji zajedno sa postojeim, organizovani u esnafe, imaju izuzetno vanu ulogu u razvijanju
gradova. Zemljoposjedovanje, zanatska proizvodnja i trgovina su tri glavna izvora bogastva islamskog
drutva
Vakuf, stvoren na osnovu religioznih zakona, imao je ogroman uticaj na razvoj postojeih i
novoosnovanih naselja. Razliiti vakufski objekti, esto naglaenih arhitektonskih vrijednosti, u
2

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

kojima je koncentrisan sav religiozno-obrazovni, kulturni i ekonomski ivot Muslimana, pa i drugih,

stvaraju urbani kostur svih gradova.
U vrijeme Osmanske imperije glavna panja drave bila je usmjerena na upravu i vojsku, dok
je briga o kulturnim i obrazovnim potrebama bila pod privatnom inicijativom, uglavnom institucija
vakufa. Drava je bila izuzetno zainteresovana za osnivanje i razvoj gradova, jer sve vezano za
funkcionisanje uprave se smjetalo u njima, kao i svi proizvodni zanati za potrebe vojske.
Brojne ouvane vakuf-name pruaju podatke o sistemu naseljavanja, stvaranju novih etvrti,
imenimaulica, vrijednosti objekata, strukturi drutva, razvoju raznih , institucija...
Kasaba je zvanian naziv u klasifikaciji naselja, a vezan je sa postojanjem damije u jednom
mjestu. U klasifikaciji naselja kasaba treba da zadovolji sljedei minimum:
a)
da je stalno nastaljena muslimanskim ivljem;
b)
da ima damiju u kojoj se obavlja svih pet dnevnih molitvi;
c)
da ima ariju;
d)
da ima pazarni dan.
Kada su svi ovi uslovi ispunjeni, lokalne vlasti slubeno trae izdavanje sultanovog ukaza za
priznavanje statusa i upis naselja na listu kasaba.

Konjic i Foa

Tipino naselje na Balkanu za vrijeme Osmanske vladavine organizira se prije svega na

raskrsnici regionalnih puteva, a arija, kao bitan dio naselja, jeste, etimoloki, stjecite drumova.
Naselje je, po pravilu, uz vodu tekuicu, na jednoj ili na obje obale. Jedna od komunikacija priblino
je paralelna s rijekom, druga preko mosta sijee rijeku. Most na rijeci, ili damija, han i hamam ine u
pravilu jezgro oko kojega e se veoma brzo formirati dvije-tri ulice ili itav splet ulica i uliica s
nizovima, dobrim dijelom improviziranih, duana. Potrebe posluivanja transporta dobara, a posebno
goleme vojske koja je stalno bila u pokretu, uslovile su formiranje tih trgovako-zanatskih centara u
svakom gradu I gradiu. U ariji se proizvodilo, samo je, na primjer petnaestak zanata sudjelovalo je
u opremanju jednog konjanika, tu se obavljala razmjena dobara, ali tu po pravilu nije bilo mjesta za
stan i porodini ivot. U veim gradovima nastaju, tavie i manje periferijske arije koje onu
centralnu rastereuju, kao npr. na Vratniku i na Hisetima u Sarajevu, etiri manje arije u Banja
Luci, est u Beogradu.
Dalji vaan element u formiranju gradova je administrativno-upravni. Rezidencije pokrajinskih
guvernera i nosioca lokalne vlasti do danas uglavnom nisu sauvane, ali se odreene zakonitosti mogu
jasno uoavati. Koncepcija planski osnovanog grada-rezidencije posebno je vidljiva na primjeru
Sarajeva, koje je i svoje ime dobilo po saraju (dvoru). Ovdje je polovinom 15.stoljea Isa-beg
Ishakovi-Hranui izmeu dva srednjovjekovna naselja udario temelje novom gradu. Sagradivi most
(kasniju Carevu upriju) na Miljacki, on je na lijevoj obali postavio damiju, dvor, hamam, kasarnu i
hipodrom, a na desnoj, blizu srednjovjekovnog trga, u osovini mosta prema damiji, veliki Kolobarahan sa izvjesnim brojem duana, nukleus budue sarajevske arije. U drugim gradovima
rezidencijalni dio se ugraivao u stariju strukturu srednjovjekovne izgradnje, npr. u Beogradu, Bihau
i dr. Karakteristian primjer kasne faze utvrenog grada-rezidencije je Gradaac. Ponekad se u istom
3

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

gradu, pored utvrene rezidencije, javlja i druga rezidencija uz rijeku, u prijatnom zelenilu (konak u
Travniku, Begovina u Stocu), esto podalje od naselja (Saraj kod Skoplja, ifluki konaci poput
Havzi-painog u Bardovcima, konak Ali-pae Rizvanbegovia u Buni kod Mostara).

Plan Sarajeva 1882.godine

Administrativna uprava u veini gradova i naselja bila je potpuno u rukama kadije. Kadije ne
samo da kontrolie prodaju i nabavku roba, odnosno vri trgovaku ispekciju, odgovara centralnoj
vlasti za mir, sigurnost i optu bezbjednost. Sjedite kadije predstavlja neku vrstu gradskog hola, za
koje su vezani svi administrativni, pravosudni i rutinski gradski poslovi.
Objekti prosvjete i kulture najee se uklapaju u strukturu arije: uz vee damije u centru
niu kole vieg ranga (medrese), samostalne katedre (Dar-ul-tefsir, Dar-ul-hadis) i biblioteke, dok se
osnovna naobrazba (mektebi) smjeta uz periferijske damije. Tekije, centri orijentalnog misticizma,
po pravilu su bile locirane na periferiji (Tetovo, Blagaj), ali i u centrima gradova, pa i po stambenim
zonama.
Stambena podruja najee okruuju ariju. Jedna mahala (stambeni mikrorejon) po
pravilu etrdeset do pedeset kua, za centar ima damijski kompleks.
Balkansko orijentalna urbana kultura ukljuuje naglaen interes za prirodne fenomene, koristi
konfiguraciju terena, hvata vidike s padina prema dolini, proima cjelokupnu izgradnju fenomenima
sunca, zelenila i vode. Prisustvo vode na svakom moguem mjestu na nain koji prevazilazi
utilitarnost (vodoskoci), zelenilo koje se povija po fasadama i preko rastvorenih ograda ulazi u
divanhane, sunce koje ispod niskih streha zimi duboko prodire kroz nizove prozora u prostorije, a ljeti
snanim sjenama potcrtava kontraste boja i lokalnih graevinskih materijala, elementi su bez kojih se
balkansko-orijentalni urbanizam ne da ni zamisliti; ujedno su dokaz visoke urbane kulture stvarane
ovdje stoljeima.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Razliite urbane strukture ovisno o stratekom poloaju, topografiji i klimi: Gradaac, Vranduk, Jajce Banja Luka

Fortifikacioni sistemi naselja, uglavnom, nisu bili na visokom stupnju. Za to je bilo vie
razloga. Balkansko-orijentalni gradovi najee su dolinski (Skoplje, Bitolj, Tetovo, Pritina, Ni),
djelomino na padinama koje su vezane za dolinu (Beograd, Foa, Sarajevo, Ohrid) ili preteno na
padinama (Galinik, Kruevo, Poitelj), protkani zelenilom. Izgradnja je u najveem broju sluajeva,
rasuta, male spratnosti, usljed ega je gustoa naseljenosti mala, a odbrana oteana. U prvoj fazi
turske najezde prema centralnoj Evropi, na odbranu se i nije obraala i naroita panja. Zateena
srednjovjekovna utvrenja najee su, bez veih adaptacija, koritena za smjetaj posade. Meutim,
kada krajem 17.stoljea, nakon Kandijskog rata i neuspjele druge opsade Bea, Turska prelazi u
defanzivu, kada Mleani prodiru do Mostara, a Austrijanci do Sarajeva i ak do na jug Srbije, poinje
faza ubrzanog utvrivanja. Zbog velikog prostranstva naselja, po pravilu se utvruje manji, lake
odbraniv dio: Vratnik u Sarajevu, prostor oko Starog mosta u Mostaru,... Jedan od najznaajnijih
objekata toga vremena i vrste je Nika tvrava. Manji gradii u graninim podrujima potpuno se
opasuju zidinama (Poitelj, Trebinje) ili su ve od ranije ostajali iskljuivo u srednjovjekovnom
utvrenom arealu (Biha).
Beograd je bio uz Sarajevo, najvei turski grad u zapadnom dijelu Imperije, u periodu izmeu
16.i 19.stoljea. Broj damija, naroito onih monumentalnih, govori o veliini i vanosti islamskog
grada. Beograd je imao 78 bogomolja: 52 damije i 22 mesdida, tri medrese, jedanaest hamama, tri
velika bezistana, est velikih karavansaraja, etrdesetpet hanova, tri gradska vodovoda, a broj
stanovnika kretao se izmeu 60 i 100 hiljada.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

PRIMJER MOSTARA
Poloaj i klima. Podruje u kome se nalazi grad Mostar odlikuje se dobrim klimatskim
uslovima za ivot. Planinski bedem sa sjevera predstavlja granicu do koje se osjea sredozemna
klima, a to ovdje znai: visoke ljetne - umjerene zimske temparature; jesen topliju od proljea, veliki
broj sunanih satitokom godine, velike padavine u jesen, pa i u proljee; kratki osvjeavajui
pljuskovi i duvanje bure - naroito zimi, dok jugo duva u proljee i u jesen.
Izuzetnim poloaj Mostara ini rijeka Neretva i njena pritoka Radobolja. Radobolja prua
stanovnicima onoliko pogodnosti, koliko im Neretva oduzima svijom plahovitou. Inae, dolina uz
vodotok Neretve jedan je od najboljih puteva more-unutranjost.
Kotlinu, u kojoj se Radobolja uliva u Neretvu, okruuju sa svih strana brda. Grad se svojim
stambenim zonama, prvo irio na lijevoj obali Neretve i uz padine brda Stoca (brdo u masivu planine
ele), tu nastaju poslije osmanskog osvajanja srednjovjekovnog mosta na Neretvi zajedno sa
fortifikacijama uz most i prve Sinan-paine (Atik) mahale, najstariji stambeni rejoni Brankovac,
Bjeluine, Mazoljice. Objekti pri vrhu ovih zona su 40-50 metara iznad onih nad obalom Neretve.
Pored faktora sigurnosti ova gradnja na padini koristi konfiguraciju terena, hvata vidike prema
dolini,... Na zapadnoj obali stambeni mikrorejoni-mahale nastali su kasnije. Ovdje je sigurnost bila
manja, teren u sasvim blagom padu, a Radobolja sa svojim rukavcima i kanaliima je pruala izuzetne
uslove za stanovanje.

Neziragina damija u Mostaru na uu rijeke Radobolje u rijeku Neretvu

U baama, preteno na zapadnoj obali Neretve, te imanjima izvan grada, na udaljenosti 5-15
kilometara, uspjevale su poljoprivredne kulture tipine za ovu klimu: vinova loza, trenje, kajsije,
breskve, ipak, smokve, rano povre,... krevita brda oko grada obiluju cvjetovima kadulje,
vrijeska,...to je pogodovalo razvoju pelarstva.
Materijali iz neposredne okoline grada su korieni za gradnju objekata. Zidovi od lomljenog
ili klesanog kamena, drvene grede za meusprat, krovnu konstrukciju i prednje fasade objekata,
majdansku plou za krov.
Duan u ariji, kua u mahali, uz kuu baa, tala za kravu, moda i za konja, vinograd u
blizini, uz njega nekoliko konica - to je imao jedan prosjean mostarski zanatlija, a takvih je bilo
najvie u gradu.
Pregled razvoja grada. Na vie lokaliteta pronaeni su tragovi iz predhistorijskog i rimskog
perioda. Stari grad Blagaj, u neposrednoj blizini Mostara, razvio se iz kasno-rimske naseobine u
znaajan srednjovjekovni grad, u 15.stoljeu najvanije, i sjedite Hercega Stjepana Vukia - po
kome je i Hercegovina i dobila ime. 1440. godine spominje se naselje na mjestu sadanjeg Mostara,
uz ime Gosta Radivoja, lana svite Hercega Stjepana, a godine 1452, 3 jula, Dubrovani su pisali
6

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

svojim zemljacima u slubi Djurdja Brankovia da se Vladislav Hercegovi odmetnuo od svoga oca
Hercega Stjepana i pored drugih gradova zauzeo i most sa utvrdama na Neretvi.

Most od drvene grae koji je prethodio kamenom (starom) mostu u Mostaru-idealna rekonstrukcija

Turci Osmanlije su Blagaj zauzeli izmeu 1466. i 1468. godine, a tada su najvjerovatnije pale
i utvrde uz most na Neretvi. Malo naselje sa mostom dobilo je ime po uvarima mosta, mostar - onaj
koji uva most, rije slavenskog porijekla.
Godine 1474. spominje se ovo naselje prvi put pod imenom Mostar, kao sijelo turskog subae
Skendera, a tri godine kasnije ima 19 kua Vei broj podataka o Mostaru nalazi se u Popisnom defteru
/Tapu tahrir defter/ iz godine 1477. Mostar je imao 19 kua /porodica/ i jednog neoenjenog itelja.
Sve kue su se nalazile na lijevoj obali Neretve. Ve tada je postojao trg-mejdan.
Kako je zateeni prelaz preko Neretve za vojsku imao izuzetan znaaj, za njena dalja
osvajanja, nesigurni zateeni most zamijenjen je za vrijeme Mehmeda Fatiha (prije godine 1481.)
novim mostom od drvene grae.
Veliki vojni i trgovaki promet zadovoljava tek kameni most zavren 1566. godine. Kao graditelj
spominje se Hajrudin, a novac za gradnju prikupljan je u hercegovakim kadilucima. Uz most su
obnovljene i postojee tvrave.
Preko Mostara vodio je glavni drum od Bosne prema moru, te je ovaj izuzetan i strateki
znaajan prelaz preko Neretve uslovio ubrzano irenje grada uz svestrani razvoj zanatstva i trgovine.
Grad postaje i centar kulture i prosvjete ovog dijela Osmanlijskog carstva. Oko godine 1670. grad
dostie opseg koji e ostati skoro nepromjenjen do godine 1878, do Austrougarske okupacije.
Godine vladavine Sulejmana II Velianstvenog (1520-1566) su godine najveeg uspona i
prosperiteta Osmanlijskog carstva. U to vrijeme u Carigrad se slijevalo ogromno bogatstvo tako da je
ekonomski i socijalni napredak bio vrlo izraen, a u Sultanovoj tenji ka slavi antikog svijeta je bio
oslonac razvoja kulture, posebno procvata umjetnosti, i arhitekture kao najznaajnije umjetnosti
Islama.
Tada su izgraeni mnogobrojni objekti koji i danas imaju izuzetnu vrijednost: damije,
mostovi, hamami, bezistani...U ovom periodu osmanlijska arhitektura ustaljuje odreene prostorne,
konstruktivne i dekorativne sisteme, zasnivajui vlastite estetske principe.
Sve komunikacije koje vode ka kamenom mostu bile su obezbjeene kulama, a ove povezane
zidinama koje su okruivale ariju, uz most, sistem kula i kapija inio je pravu tvravu. Grad je
najvjerovatnije utvren na prelazu iz 17. u 18.stoljee kada je nastala potreba za odbranom od prodora
neprijateljskih vojski, a do tada granice su bile daleko na sjeveru i zapadu. Glavna tabija u sklopu, ne
ba jakih, zidina nalazila se u Suhodolini, a u njenoj neposrednoj blizini bili su zapovjedniki konaci.
Ovi objekti dominiraju svojim izdignutim poloajima, nad cijelom arijom.

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Tada nastaju najznaajniji spomenici arhitekture u Mostaru, unutar vremena osmanlijske

vlasti: Stari most, Karaozbegova, Vujakovia i jo nekoliko damija, mektebi, medrese, hamami i
vei broj drugih javnih i stambenih objekata. Dio grada bio je unutar zidina, a taj obrambeni sistem
ojaavan je vie puta za vrijeme ratova sa Venecijom, a naroito poslije mira u Karlovcima.
Bolesti, nepogode, bune i
ratovi, uz kompletno slabljenje
Osmanskog carstva slabili su
privredni potencijal grada i
ivot u gradu uopte.
Grad se razvijao do
kraja 17.stoljea kada dostie
maksimum sa vie od 10.000
stanovnika, preko 30 damija, 7
medresa i vie mekteba, dva
hamama itd.
Povoljan geoprometni
poloaj mu omoguava da se
svrsta
u
red
znaajnih
trgovakih mjesta sa iroko
razvijenim vezama i da razvija
zanatstvo sa preko 30 raznih
zanata.
Za osmanskog vremena
u muslimanskog stanovnitva,
koje u gradu preovladava,
razvija se kulturna djelatnost na
zavidnom nivou. Vei broj
medresa,
uenih
ljudi,
knjievnika i pjesnika, od kojih
su neki bili poznati i priznati
daleko izvan domovine. Od
polovine 17.stoljea Mostar je
i sjedite muftije. U 16. i
17.stoljeu gotovo sva trgovina
Namjene objekata i povrina u Mostaru 1881.godine
i zanatstvo su bili u rukama
Muslimana.

Urbana shema Mostara

u 16.stoljeu

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Pored Muslimana u gradu su ivjeli i krani (pravoslavci i katolici), i njihov broj je poeo
rasti od poetka 18.stoljea. Prva vijest o pravoslavnim i katolicima je iz godine 1575.
Pravoslavci imaju svoju bogomolju u 18.stoljeu, a godine 1767. Mostar postaje i sjedite mitropolita.
Nezna se kada je graena Stara pravoslavna crkva, temeljito obnovljena 1833.godine, kojoj je sa
zapadne strane izgraena srpska kola 1856.godine, a novu crkvu u neposrednoj blizini ovih dvaju
objekata podie majstor Andrija Damjanov godine 1873.
Katolici 1847. godine uz biskupsku rezidenciju u Vukodolu podiu svoju prvu bogomolju, a
godine 1866. zbog naraslih potreba podignuta je velika katedralna crkva u Podhumu. Ove dvije crkve
su posljednji vei arhitektonski objekti podignuti za Osmanske uprave.

Saborna pravodslavna crkva Sv .Trojstva,

u Mostaru

Enterijer katolike crkve Sv.Petra i Pavla,

u Mostaru

Krajem 15.stoljea organiziran je Hercegovaki sandak kao dio Bosanskog paaluka ili
beglerbegluka -i postojao je sve do 1878.godine. Sjedite mu je bilo u Foi, pa u Pljevljima, a od
1833.godine u Mostaru. U Mostaru je rezidirao sandak-beg i u vremenu od 1522-1530.godine. Od
kraja 15.stoljea Mostar je sjedite kadiluka sa 62 sela. Kadija je vrio sudsku vlast, a vojvoda sa 50
vojnika policijsku. Tu su bili i razliiti inovnici. Do ukinua janjiara 1826. godine, u Mostaru je
bilo sjedite janjiarskog zapovjednika - serdara. Spahijski alajbeg (pukovnik) ovdje je imao svog
zastupnika - ehaju, koji je komandovao konjanicima - spahijama. Tvravom je zapovjedao dizdar, do
uvoenja redovne vojske sredinom 19.stoljea. Izmeu 1700-1706. godine u Mostaru je osnovana
Kapetanija. Ona je ukinuta 1835. godine. Kapetanska i dizdarska vlast bila je nasljedna. Iz
staremostarske porodice Vujakovia birali su se kapetani, a po njima se zove i jedan stambeni blok
gdje su oni stanovali - Kapetanovina.
Mostar je imao i svog mimar-agu (ininjera, glavnog graditelja), ajane (zastupnike u
Ajanskom vijeu uz bosanskog vezira), a ponekad i muselima - zastupnika vezira.
Posljedica totalne nemoi Osmanske carevine bila je okupcija Bosne i Hercegovine od strane
Austrougarske godine 1878. Mostar je zauzet 5 avgusta 1878. godine. Tada u Mostaru poinje novo
vrijeme sa novim odnosima u privredi i drutvenom ivotu. U upravnom pogledu Mostar je postao
sredite kotara i okruga.
9

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

DAMIJSKI KOMPLEKS - NUKLEUS NASELJA

Nukleus tipinog osmansko-balkanskog grada ili naselja je religiozni kompleks, sa prateim
objektima, koji sa damijom obezbjeuju kulturne, drutvene i pravosudne potrebe lokalnog
stanovnitva. U manjim kompleksima obino se uz damiju nalazi samo manji broj dodatnih objekata
za pruanje odreenih javnih usluga.
Mahale rastu oko ovih kompleksa i variraju u veliini u skladu sa kapacitetom ponude samog
kompleksa. Ovo znai da u Turskom gradu ne to je to sluaj u srednjovjekovnoj Evropi. Kako su
turski gradovi bili pod centralizovanom upravom iz Istanbula, to je i struktura gradova bila vrlo slina
na cijelom podruju carevine.
Kompleks damije je mjesto okupljanja stanovnika jedne mahale, luka mira u centru, tu se
donose sve znaajne odluke za mahalu, tu se obavlja zajednika molitva, tu djeca pohaaju kolu.
Damije su bile, drutveni i duhovni centri mahala. Objedinjavale su tri sadraja: religiozni, idejnopolitiki rad sa masama i prosvjetnu djelatnost.

Mahala uz Karaozbegovu damiju u Mostaru (mapa 1881,g)

Jednake institucije postojale su i za privrenike drugih religija. Ne-muslimanske zajednice

egzistiraju bok uz bok sa muslimanskim stotinama godina.
U urbanistikoj strukturi grada Mostara izuzetno znaajno mjesto pripada sakralnim
objektima, naroito damijama - rasporeenim skoro pravilno po cijeloj gradskoj teritoriji. Vei broj
damija likovno i funkcionalno oznaavao je vei broj osnovnih naseobinskih cjelina (mahala), dakle
sloenu urbanu strukturu, to je bitan faktor da malo naselje (singularnog tipa-kasaba) preraste u
pluralistiku urbanu strukturu-eher).
Damijski kompleks je centar stambenog mikrorejona - mahale a sastoji se od damije, kole
(mekteba), te od harema - mezarluka ili groblja. Uz najznaajnije damije su bile vie kole - medrese.
Tu je obino i esma, koja osim upotrebne vrijednosti ima i onu ljudsku, jer tu se odvijao dio
drutvenog ivota unutar mahale. Obino je tu i pekara i piljarnica, to ini snabdjevaki centar
mahale.
Inae, ovjek ovog podneblja je volio drutveni ivot i poklanjao mu je izuzetnu panju bilo u
kui, u mnogobrojnim kafanama i duanima ili u damiji.
Damije. Kontinuirana povezanost islamske monumentalne umjetnosti na naem tlu sa
stilskim fazama arhitekture u osmanskoj prijestonici i drugim umjetnikim centrima ne iznenauje,
ako se ima na umu da je podizanje najznaajnijih zdanja bilo pod kontrolom centralne uprave i ne
rijetko pod nadzorom vrhovnog arhitekte carstva, odnosno njegove slube.
Islamska kupolna zdanja, najee damije, koja su kao svoje zadubine u 16. i 17.stoljeu
podizali esto u naim krajevima, odnosno svom zaviaju, predstavnici nove vlasti-pae, begovi, age i
drugi zvaninici, a znatno rjee domai trgovci i zanatlije, svojim visokim prostornim i
10

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

konstruktivnim odlikama i istim stilskim obiljejima u kamenoj plastici i zidnom slikarstvu, imala da
budu dostojan tuma nove, tursko-islamske ideologije u novoosvojenim podrujima i da svojim
monumentalnim izgledom zasjene ono to je u ovom dijelu june Evrope bilo ranije stvarano.

Alada damija u Foi: osnova i presjek (iz projekta rekonstrukcije 2009.)

Prostor damije je u svim islamskim arhitekturama najvaniji zadatak arhitekte.

Najstarija arapska damija je natkriveni prostor, viebrodni trijem, viekratno umnoeno
pravougaono polje bez visinske diferencijacije, bez naglaavanja bilo kojeg dijela. irenjem Islama u
prostore otrije klime, prostor damije se sve vie zatvara. Jo prije prodora na Balkan jednoprostorna
potkupolna damija predstavlja osnovnu tenju stvaralatva.
Jednoprostorna potkupolna damija konstrukcijom istih geometrijskih volumena kocke,
polulopte, valjka, prizme i kupe definie jednostavan prostor za ovjeka, da ga odvoji od vanjskog
beskrajnog prostora prirode. Zatvoreni prostor je intiman, tako ureen da omogui apsolutnu
koncentraciju misli i savreni mir. Svi dijelovi unutranjosti su jednako vrijedni, samo je blago
naglaen prostor mihraba - nie za imama koji rukovodi molitvom. Mihrab ima i simbolino znaenje
jer oznaava smjer Meke, gdje se vjernici moraju okrenuti za vrijeme molitve. Sva druga oprema
enterijera /mimber, urs, mahfil/ je takva da enterijer bez nje ne bi bio oteen. Mimber ili
propovjedaonica moe se nai u damijama desno je od mihraba, i sa njega imam odrava hudbu,
posebnu propovjed petkom i na bajram.
Kod glavnim damija u16.stoljeu, mihrab je obino izveden u kamenu sa naglaenim
kamenim profilisanim okvirom. Nia je ukraena stalaktitnim motivima. Iznad nie je kamena ploa
iju sredinu i uglove ukraavaju stilizovani kameni pupoljci.
Mimber je uobiajan za damije ovog tipa. Sastoji se od tri osnovna dijela: ulazni portal sa
stepenitem i kamenom ogradom, gornji piramidalni dio koga nose etiri osmostrana stubia i bone
trouglaste povrine koje se nalaze ispod ovog dijela i ograde stepenita. Nadvratnik portala ukraava
natpis sa citatom iz Kur-ana. Mahvil-galerija, smjetena odmah do ulaznih vrata, a pristupa joj se
stepenitem minareta. Izveden je od kamena. Oslonjen je na etiri osmostrana stuba, koji za bazu
imaju plitku kvadratnu plou i kapitele ukraene stalaktitima. Ograda je izvedena sa motivom nizanja
otvora oblika estokrakih zvijezda i estouglova. urs se nalazi u uglu lijevo od mihraba, izraen je od
drveta i pokriven ilimima, kao i cijeli pod damije.
11

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Unutranji izgled damija: Alada u Foi (1990) i Koski Mehemd paina -danas(desno)

Potkupolne damije. Turci su jo u 15.stoljeu u nae krajeve prenijeli svoja ve definisana i

zrela rjeenja za novu vrstu kupolne bogomolje, pa i druga, tipino orijentalna zdanja-medresu,
hamam, bezistan, karavansaraj.
Potkupolni prostor je negacija tektonskog principa. Stereotomija je u njemu dobila
najsavreniji oblik. krtost ukrasa i prostor u kome sve miruje glavna je osobenost ovog stila.
Kod nas do danas nije izvoena tipoloka klasifikacija pojedinih vrsta ove arhitekture, koja bi
u okvirima jedne iste vrste pratila tipoloke razlike i porijeklo, pojavu i ustaljivanje odreenih
prostornih i konstruktivnih rjeenja. Sada su kod najmarkantnijih reprezentanata islamske
monumentalne arhitekture na ovom tlu-kupolnih damija-pouzdano izdvojena etiri osnovna tipa ove
vrste monumentalnih zadubina.
Najrasprostranjeniji tip je u 16.stoljeu bio tip standardne jednoprostorne kupolne damije sa
trijemom natkrivenim trima kupolicama i sa jednim minaretom prislonjenim uz centralni kubus. Ovo
rjeenje se podjednako koristilo u Makedoniji kao i na tlu stare Hercegovine, u Bosni kao i Srbiji, i
moe se rei da skoro nije bilo varoi ili varoice u kojoj se tokom 16.stoljea nije podigla bar jedna
ovakva koncipovana damija.

Vujakovia damija u Mostaru (danas) i Ali pae Rizvanbegovia damija na Buni (oko 1900.g)

Izgradnja potkupolnih objekata predstavlja vrhunac primjene materijala i tehnike graenja.

Slino prostornom rjeavanju, arhitektura kupolnih damija, i drugih objekata sa kupolama i
svodovima 16.stoljea na ovom tlu pokazivala je i u pogledu primjenjenih materijala, tehnike graenja
i konstrukcija veliku srodnost, a najee i potpunu istovjetnost sa graevinskim konstrukcijama koje
12

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

su primjenjivane kod ove vrste zdanja u evropskom dijelu Turske i u Maloj Aziji. Osnovnu zidnu
grau predstavljaju kamen i opeka, a u njihovoj primjeni prisutni su lokalni graditeljski uticaji.
Fasade damije u Bosni i Hercegovini bile su graene bez viebojne tehnike zidanja, sa
iskljuivo kamenom obraenim fasadama. Ova umjetnost, ponajee osmanska po oblicima, a
primorska po izvoenju, dobila je u Bosni tokom vremena karakter izvjesnog regionalnog obiljeja.
Tu su fasade ponekad bivale od samog podizanja graevine prekrivane slojem maltera i zatim
kreene.
Meutim, u konstrukciji kupole u svim naim krajevima koriteni su kao prelazno rjeenje
ee trompe no pandantifi, a samo u jednom sluaju-kod Tatar Sinan-begove damije u Kumanovu-i
tzv. friz turskih trouglova. Same kupole su, u odnosu na ukupnu visinu damije, bile relativno niske,
ponekad sa plitkim kalotama, ali su uvijek imale daleko vei prenik od kupola naih starijih,
srednjovjekovnih zadubina.
Damije bez kupole, uglavnom, zadravaju sve ostale elemente kupolnih damija, a
konstrukcija krova i primjenjeni pokrov u potpunosti odgovara stambenim objektima u datom regionu.
Primjenjeni materijali predstavljaju odraz lokalnih mogunosti, materijal je korien iz
najblie okoline gradilita. Iz ovoga razloga jasno su diferencirana podruja prema upotrebljenim
matrijalima, podruje objekata od drveta u preteno planinskim dijelovima, i podruje u kome
preovladava kamena kua, preteno u Primorju.
Karadjozbegova damija u Mostaru predstavlja izuzetno dobar primjer za ovaj tip damije,
a interesantna je i zbog toga to se kao njen graditelj navodi Mimar Sinan. Damiju je podigao
1557.godine kao svoju zadubinu Zaim Hadi Mehmed-beg zvani Karadjozbeg, brat Rustem-pae
Hrvata zeta Sultana Sulejmana Velianstvenog, i velikog vezira u periodu 1544-52 i 1554-61.
Graditelj damije je Koda Mimar Sinan, najvei arhitekt Otomanske imperije. Veliki je
znaaj Karadjozbega za razvoj Mostara, jer je uvakufio itav niz objekata javnog, sakralnog i
privrednog karaktera. Njegovo djelovanje vezano je i za izgradnju Starog mosta u Mostaru.
Damija je izgraena u neposrednoj blizini arije, uz glavnu cestu, na prostoru dovoljnom za
izgradnju cijelog niza objekata: damije, medrese, mekteba, groblja, hana i imareta.
U arhitektonskom pogledu Karadjozbegova damija spada u red jednostavnih kupolnih
damija, sa trijemom pod tri kupolice, dodatnim trijemom i jednim minaretom.

Karadjozbegova damija: izgled poetkom 20.-tog stoljea i

enterijer danas

Dvostruki trijem smatra se Sinanovim ostvarenjem, jer Sinan je dvostruki trijem primjenio na
vie svojih objekata, prvo kodMihrimah Sultan damije u Uskudaru, 1548.godine, zatim na Rustempainoj damiji u Tekirdagu 1553.godine, zatim na mostarskoj damiji 1557.godine, Rustem-painoj
damiji u Tahtakaleu, Istanbul 1562.godine te kod Atik Valide Sultan damiji u Istanbulu
1583.godine. Interesantno je napomenuti da je Sinan dvostruki trijem primjenio na pet damija koje je
radio za Rustem-pau i njegovu porodicu
U umjetnikom i tehnikom pogledu damija u potpunosti pripada Sinanu, odnosno stvorena
je u graditeljskoj organizaciji Osmanske imperije kojom je on rukovodio pet decenija.
13

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Zasebnu, daleko malobrojniju ali nita manje zanimljivu grupu jednoprostornih kupolnih damija, ini
tip damija koje su izvedene sa trijemom sa dvije kupolice. Treem tipu damija, koji se u 16.stoljeu
moe izdvojiti meu islamskim zadubinama ove vrste, pripadaju vieprostorne kupolne damije sa
razvijenom i razuenom osnovom. One su bile najreprezentativnije graene, a podizali su ih obino
turski provincijski funkcioneri najvieg ranga. Razlike izmeu ovih graevina i damija standardnog
tipa ovdje se nisu toliko ogledale u rjeenju samog molitvenog kubusa, koliko u optoj kompozicionoj
strukturi, koja je tu obuhvatala i pridodane bone anekse, ponegdje naglaen i isturen mihrabski
prostor, kao i polukupolu iznad njega.
Poslednju tipoloku grupu kupolnih damija koju smo na naem tlu izdvojili, ine samo dva
nevelika zdanja, kod kojih kupole na osoben nain poivaju na heksagonalnoj i oktogonalnoj bazi.
Meu navedenim tipovima kupolnih damija ne javlja se ni jedan koji bi bio nepoznat onovremenskoj
arhitekturi damija matine zemlje. Svi oni su uglavnom ponikli u Istanbulu, rijee Jedrenu ili Brusi,
odakle su prenoeni kako u druge zemlje Balkanskog poluostrva - Grku, Bugarsku, Maarsku - tako i
u nae krajeve.
Damije bez kupole, pokrivene etverovodnim krovom i sa ravnom drvenom tavanicom,
grade se od poetka osmanske vlasti, u klasinom periodu, koji vremenski pokriva osam zadnjih
decenija 16.stoljea, i poslije. Ovaj tip brojano preovladava. To su najee damije skromnih
dimenzija, a ima ih nekoliko i monumentalnih, kao to je Sulejmanija damija u Travniku. Ova
damija je zanimljiva po tome to je podjeljena u dvije etae, u donjoj je bezistan, a u gornjoj
molitveni prostor.
Zaseban tip damija predstavljaju one sa drvenom kupolom unutar kosog krova, aria,
Roznamedijina i Tabaica u Mostaru, ili sa drvenim bavastim svodom kao Magribija damija u
Sarajevu. Najljepa u ovoj grupi damija je Roznamedijina, sa izuzetno lijepim minaretom.
Odstupanje od logine upotrebe materijala u konstrukciji kod ovog tipa damije govori nam o
shvatanju prostora, gdje je bitan sam prostor, a ne nain njegovog stvaranja. Ovakvo shvatanje
odgovara nomadu kome je pojam vjenog trajanja posve stran.

Damije bez kupole: u Travniku sa drvenom munarom i drvenim pokrovom; aria u Mostaru sa kamenom
Osmanskom munarom i kamenim pokrovom, udamija u Dabrici sa kamenom romanikom munarom i kamenim
pokrovom i Stoca, u Mostaru, i njegovoj okolini pod
Na teritoriji Hercegovine, u Bilei, okolini Nevesinja

uticajem domae graditeljske tradicije, minaret uz damiju dobija koji put oblik kula-zvonika
kvadratnog presjeka, kao kasnoromanika retardacija. Domaa tradicija sa izvornim elementima
najvie je dola do izraaja u arhitekturi jednostavnih seoskih damija izvoenih drvetom, ili drvetom
i erpiem u centralnoj i sjevernoj Bosni, u Gusinju, Plavu i Roaju.
Sa druge strane orijentalni islamski uticaji (stalaktiti, niske kupole, turski oblik prozora,..) vidljivi su
na mnogim gradnjama crkava i od 16. do 19.stoljea.

14

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Memorijalna arhitektura.
Veoma brojne spomenike osmanlijske arhitekture ine muslimanski nadgrobni spomenici. To su
najee snjeno bijeli kameni niani ili baluci, zatim kameni oklopi i mauzoleji-turbeta.
Ljepota ovih spomenika ogleda se u dotjeranim oblicima i klesarskoj tehnici, u kombinaciji
ornamenata i kaligrafije. Specifinu vrijednost daje im osebujan nain plasiranja. Nalaze se uz
damije, prometnije puteve ak i uz same kue. Takva groblja zasaena zelenilom i ukraena
kamenim nianima najrazliitijih oblika i veliina pretvorila su se u mirne i skladne zelene povrine.
Spomenici su na prvi pogled tako slini, da ovjek pomisli da su jednaki. Kad ih bolje
promotrimo otkrivamo razlike, koje su upravo tolike da ovi svi zajedno ne budu dosadno jednolini.
Nadgrobni spomenici oblikom kazuju da li je sahranjeno muko ili ensko, zatim i njegovo zanimanje.
Uglavnom su ih radili domai majstori od lokalnog kamena. U pojedinim krajevima naglaen je uticaj
nadgrobnih spomenika predturskog doba - steaka. Oklopi su prizmatini sarkofazi, ire donje plohe,
sa gornje strane otvoreni. Niani se postavljaju u krajeve gornje plohe, a bone strane su ukraene
ornamentom. Izvedeni su od fino obraenog kamena.
Turbeta se grade sa ciljem obezbjeenja izolacije i apsolutnog mira. U arhitektonskom
razvoju turbe ima sve osobine stvaralakog procesa koji vodi od prostora atora do zidane kupole.
Slinost sa damijom je velika Najvredniji su zidani objekti sa kupolom, u tlocrtu oktogon ili
estougaonik: turbe Gazi Husrev-bega i Murat-bega u Sarajevu, Ferhad-paino u Banja Luci, Mustafapaino u Skopju.. Druga vrsta turbeta ima etiri stuba koji poput baldahina nose kupolu. Ovom tipu
pripadaju dva mauzoleja na Alifakovcu u Sarajevu i jedan pored Sinanove tekije u Sarajevu. Neki
mauzoleji umjesto zidane kupole koju nose stubovi imaju kupolu od ice koja samo naznaava
potkupolni prostor. Ovom tipu pripadaju turbe pjesnika ejh Juje Ejubovia u Mostaru, i turbeta u
Travniku.

Alifakovac u Sarajevu i Turbeta u Travniku

Turbeta su podizali uglednici i monici sebi ili za drugoga, obino nekog od velikog vjerskog
ili kulturnog ugleda, iako su takve gradnje bile u suprotnosti sa islamskim vjerskim kanonima.
Treu vrstu predstavlja nepokriveni mauzolej sa perforiranim zidovima i reetkama slinim
onim kod damijskih ograda sa zavrnim vjencem zida, a umjesto krova prostor dobija iroku kronju
drveta zasaenog pored groba unutar zida. Kod ove kompozicije stablo i kronja su dio arhitekture, a
ne njena dopuna. Dosta esto turbeta su skromnijeg izgleda, zapravo vrlo jednostavne kue vrlo malih
dimenzija, sa dvovodnim ili etverovodnim krovom. Materijal za izvedbu je lokalni, kamen, erpi ili
drvo.
Prosvjetni objekti.
U islamskom svijetu od 10.stoljea vukui korijenje iz seldukih institucija, razvijaju se dva
tipa kole: osnovna (mekteb) i via, odnosno visoka (medresa). Mektebi se grade posvuda, po pravilu
uz damiju, odnosno u veim naseljima uz mahalsku damiju. To su bile manje esto jednoprostorne
15

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

graevine, po konstrukciji i izvedbi sline stambenim zgradama. koji put su i mektebi bili graeni kao
zgrade na sprat sa vie prostorija. Iako ih je bilo posvuda, na primjer u samom Sarajevu
sedamdesetak, do danas se ni jedan mekteb nije sauvao u izvornom obliku.
Medrese. Arhitektura medrese tei monumetnalnom rjeenju. Iz malog broja sauvanih objekata (u
Sarajevu, Mostaru, Poitelju) vidi se da su to bile kole internatskog tipa; sastojale su se, po pravilu,
iz jedne predavaone (dershane) i izvjesnog broja soba za ake. U sklopu nekih medresa
(Karaozbegova u Mostaru) nalazila se i posebna prostorija za biblioteku sa ugraenim ormarima za
knjige. Tipina je prizemna dispozicija oko atrija (Kurumlija) ili na nain slova L oko
poluzatvorenog dvorita. Prema dvoritu nalaze se trijemovi iz kojih se direktno ulazilo u sve
prostorije. Prostorije su zasvoene kupolama, koje u arhitekturi stvaraju ujednaene ritmove,
akcentirane visokom dimnjacima kamina svake sobe. Poseban tip bibliotene zgrade nije se razvio.
Knjige su uvane u medresi (eventualno u posbnoj sobi) ili u manjem objektu uz damiju.
Karakteristina je bila zgrada Osman ehdi-efendije kjutubhane (biblioteke) kraj Careve damije u
Sarajevu, heksagonalnog tlocrta, zasvedena kupolom, a sluila je i za specijalizaciju sudija iz prakse.
Meu medresama na Balkanu isticale su se Ishakija u Skopju, Mehmed-paina u Prizrenu, Jahjapaia
u Beogradu i Gazi Husrev-begova /Kurumlija/ u Sarajevu. Ova posljednja osnovana 1537, od
osnutka pa do kraja 19.stoljea konstantno je najvee uilite u Bosni i Hercegovini, programski je
bila orjentisana na sve tri discipline klasinog teologija, pravo, filozofija.

Medrese Kurumlija u Sarajevu i Koski Mehmed paina u Mostaru

U Mostaru su bile sljedee medrese: Karadjozbegova, Dervi pae Bajazidagia,

Roznamedijina, Koski Mehmed-paina, ejvan ehajina, Hadi Balina i Buka medresa. Ovi objekti
podizani su uz istoimene damije. Bili su graeni od kamena klesanog ili tesanog, sa dvostrenim
krovom, osim Karaozbegove koja je prekrivena nizom svodova.
Tekije su specifini objekti koji slue
dervikim redovima za stan ejha i za
sakupljanje dervia. Uz zgradu je esto i manje
groblje za velikodostojnike reda. Neke su tekije
imale i posebne prostorije ili itave zgrade
(musafirhane) za goste, sa imaretima
(besplatnim kuhinjama).
Musafirhane kao besplatna svratita i
imareti (besplatne kuhinje) javljaju se i
nezavisno od tekija kao samostalne dobrotvorne
ustanove (Gazi Husrefbegova musafirhana u
Sarajevu), a ponekad i kao dio stambenog
kompleksa bogatije kue.

Tekija u Blagaju (rekonstrukcija kompleksa)

16

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

ARIJA-JEZGRO GRADA

arija je jedna od najvanijih karakteristika osmanskog grada-njegov centar, komercijalna zona u

kojoj se obavlja veina privrednih aktivnosti. U veim gradovima ova aktivnost se iri na vie taaka
van glavne arije. Tako, na primjer, najvei turski grad Istanbul, koji je bio podjeljen u tri odvojene
jedinice, je imao i osim glavne i druge arije po ovim zonama. U Beogradu je bilo est arija: Duga,
Bajram-begova, Kazandijska, Tabhana, Kafane i Mali Pazar. U Banja Luci, obzirom da je bila
sainjena od nekoliko sasvim odvojenih naselja, imala je etiri manja trgovako-zanatska centra (uz
Carevu i Sofu Mehmed-pae damija u Gornjem eheru, najveu ariju uz Ferhad-painu damiju u
Donjem eheru sa dvije stotine duana, karavan-sarajom, hamamom, sahat kulom,...i Malu ariju uz
damiju Gazanferije).
Glavni bazar, u veim gradovima, jeste arijski kompleks sastavljen od niza zanatskih i
trgovakih grupa pod jednim krovom. Uopteno, bazar je nukleus niza pokrivenih ulica sa duanima,
a njegov centar obino je bezistan.

Ba-arija u Sarajevu i arija u Mostaru, oko 1880.godine

U Mostaru most na rijeci, utvrde, damije, hamam, hanovi ... su jezgro oko kojeg se veoma
brzo formiralo nekoliko ulica sa nizovima duana i manjim brojem magaza. Stjecite puteva - arija
je proizvodni i drutveni centar Mostara. Tu nema mjesta za stan i porodini ivot.
Sa obe strane Starog mosta formira se arija. Na lijevoj obali arija zauzima prostor od iza
kula Tare i Hercegue - na jugu, do Sahat kule na istoku, i do Hafiz-hodine damije i Koski
Mehmed-paina karavan-saraja na sjeveru. arija uz gornju glavnu cestu, Carsku dadu, zvala se
Velika Tepa, dio paralelan njoj uz Koski Mehmed-painu damiju zove se Mala Tepa, a u produetku
nje ka mostu je Kujundiluk. Na desnoj obali nalazila se Prijeka (Prika) arija od mosta pa do
damije Tabaice, te Tabhana - koarska arija. Izmeu njih bio je niz veoma znaajnih objekata mlinica.
Porast znaaja mostarske arije bio je najvei u vrijeme izgradnje Starog mosta, izmeu
godina 1550 i 1570, kada su samo trojica legatora izgradila 153 duana i vie drugih korisnonosnih
objekata. Najznaajniji legatori bili su Zaim Hadi Mehmedbeg - Karadjozbeg, ejvan ehaja i
Nasuh-aga Vujakovi. Njihove zadubine i zadubine drugih legatora osim duana, magaza, mlinica
bile su damije, hamami mektebi, medrese, imareti, vodoopskrbni objekti,... to je dalo gradu sve
javne objekte, a i uticalo na formiranje stambenih mikrorejona-mahala oko arije, gdje su stanovali
svi oni koji su u njoj privreivali.
Putopisac Evlija elebija opisuje ariju vrlo kratko: "Ima ariju i pazar sa 350 tvrdi zidanih
duana". Broj duana je mogu, a pod pojmom "tvrdo zidanih" on vjerovatno misli na kamene
pregradne zidove i pokrov.

17

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

U Mostaru je bilo oko 30 raznih zanata. 1762.godine nabrojano je 11 esnafa: ekmekijski

(pekarski), terzijski (krojaki), bamakijski (obuarski), bojadijski, urijski (krznarski),
ebedijski, kujundijski
(zlatarski), timurdijski (kovai, klinari, bravari, sabljari, pukari), tabaki (koarski), berberski
(brijaki) i dundjerski (graevinski). Godine 1875 u Mostaru je bilo 11 zanata u 122 duana sa 199
majstora i 563 radnika.
Najrazvijeniji od svih esnafa bio je tabaki-koarski. Duani u njihovoj ariji bili su
najsolidnije graeni, a jedan niz - sjeverni, predstavljao je i dio sistema gradskih zidina.
Najvjerovatnije da su tabaci uselili u janjiarski odak, jer tabhana na uu Radobolje u Neretvu nije
bila sigurna od plavljenja. To se dogodilo pred kraj 16.stoljea. Tabaci su imali i svoju esnafsku
damiju, jedinu tog karaktera u Mostaru. Crveni sahtijan ili kajsar, jedan od njihovih proizvoda,
slovio je kao najbolji na Orijentu, bio je dobar izvozni artikal.
Radobolja, nakon to bi napojila mnoge bae i snabdjela stanovnike vodom na zapadnoj
obali grada, snabdjela vodovod za lijevu obalu grada, ula bi sa nekoliko kanala u ariju i tu
pokretala brojne mlinove i stupe, i opsluivala ejvan-begov hamam uz Tabhanu. Mlin je imao
izuzetnu vrijednost, tako da je zakupnina za mlin bila znatno vea nego za duan, hamam ili prodajna
cijena kue sa baom.
Sva privredna aktivnost u ariji odvijala se u dva tipa poslovnih objekata - duanima i
magazama.
Duani su prizemni objekti obino graeni od drvenog materijala, kombinovanog sa bonim
kamenim zidovima i kamenim pokrovom, nizani sa obje strane uskih ulica. Malih su dimenzija. Neto
su izdignuti iznad nivoa ulice, a sa prednje strane zatvaraju se sa dva drvena kapka koji ine epenak
(turski "kepeng"). Donji kapak, kada je duan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Znai i ovdje se
sjedi isto kao i kui - pri jelu na podu.
U duan se po pravilu ne ulazi, eventualno se sjeda na epenak; odatle osobena ivost
orijentalnog bazara.
Osim ovih duana postoje i oni sa kamenom magazom pozadi.
Magaze su, naprotiv, masivni objekti sa debelim zidovima od kamena, ili kamena i erpia,
prozori su zatieni eljeznim demirima i kapcima, vrata su takoe od kovanog eljeza. Stropovi su od
gusto poredanih drvenih greda s debelim nabojem od ilovae, ili su prostori zasvoeni poluobliasto.
Osnovna tendencija je zatita od provale ili poara.
Magaze su sluile za uskladitenje robe, rijetko za prodaju; duan slui za proizvodnju i prodaju.
esto se zato javlja duan sa magazom u pozadini, naroito za potrebe trgovine, ali i za potrebe
zanatske proizvodnje, iji su proizvodi slagani do prodaje u magaze. Sredinom 19.stoljea na
parcelama "osloboenim" poarom grade se pod uticajem Dalmacije kamene magaze u sklopu kojih je
i duan. Ove magaza su veih dimenzija, sa bogatije obraenim detaljima. Magaza ne rijetko ima i
sprat.
Veliki broj duana i magaza ima podrume ispod, jer pad terena na podruju arije
omoguava izvoenje.
Dolaskom austrougarske u prostorima arije podiu se na postojeoj parcelaciji novi
poslovni prostori, koji zadraju karakteristike zateenih magaza samo to imaju i po etiri etae.
Uz Stari most i utvrde, arijom dominiraju damije, hanovi i hamami. Ovi objekti graeni od
bolje obraenog kamena, u znatno veem mjerilu, izdvajaju se iz brojnih nizova duana, koji su
postavljeni tako da prate prirodne putanje na terenu.
Svi objekti skupa ine jedan izuzetan kompoziciono-urbanistiki ambijent. Oni koji su radili u
ariji koristili su arijske damije za obred tokom dana. Hamame su koristili skoro svi stanovnici
grada. Interesantno je primjetiti da se gotovo sva trgovina od sredine 19.stoljea nalazila u rukama
pravoslavnih trgovaca. Pravoslavni trgovci su stanovali u vie mahala, naroito u Bjeluinama u
objektima koji su se neznatno razlikovali od onih kod muslimana, istog materijalnog poloaja. Skupa
su radili u ariji skupa ivjeli u mahali, slinim nainom ivota u skoro istim stambenim objektima.
Komunalni objekti
Saobraajna mrea se sastoji od vie dijelova, razliitih po odreenim osobinama. Tu su ceste
koje povezuju gradove i naselja, zatim u naselju ulice i trgovi.
18

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Ulice svakog grada su donekle ivo bie svoje vrste: ulica se raa razvija, ali nikad potpuno
ne umire, ili se to deava u vrlo rijetkim i izuzetnim prilikama, nego se neprekidno prilagoava ivotu
vremena, metamorfozira se u veliini i u likovnom izrazu i posebno u sadraju. Ulice Osmanskog
grada dijele se na drumove ili dade,sokake, sokaie i ikme - slijepe ulice, a proirenjem ulica
dobijaju se trgovi- pazari ili mejdani. Musale su posebni trgovi koji slue za kolektivne molitve.

Ulice: u mahali (lijevo) i u ariji

Mostovi povezuju obale i predstavljaju najvrijedniji dio saobraajne mree. Vei dio ovih objekata
graen je od drveta. Komplikovaniji, skuplji i manje brojni bili su mostovi od kamena, od kojih je do
danas, djelomino ili u potpunosti, sauvano vie desetaka primjeraka graenih od 15. do 19. stoljea.
Najljepi mostovi nastali su u drugoj polovini 16. st. u doba sultana Sulejmana Velianstvenog i
njegovih velikih vezira Rustam-pae Hrvata i Mehmed-pae Sokolovia. Sokoloviev most na Drini u
Viegradu djelo je najveeg turskog arhitekte Koda Mimara Sinana, a Stari most u Mostaru njegovog
uenika Mimara Hajrudina.
Jednostavnije monogradnje, naroito u kasnijim stoljeima izvodili su domai neimari.

Sokolovia uprija na Drini u Viegradu i Arslanagia most na Trebinjici kod Trebinja

uprija na rijeci Buni kod Mostara

19

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Stari most u Mostaru, na Neretvi dao je gradu ime. Podignut je 1566.godine, izmeu dvije
srednjovjekovne kule, na mjestu ranijeg drvenog mosta. Gradio ga je Mimar Hajrudin, uenik i
saradnik Koda Mimara Sinana, u jednom luku od kamena raspona 28,70 m, debljine svoda 77 cm,
irine 4 m, visine na ljetnom vodostaju oko 20 m. Na osnovni svod postavljena su tri rebra, dva
vanjska i jedno srednje, koja nose hodnu stazu. Na ovaj nain konstrukcija je znatno olakana. Kamen
upotrebljen za gradnju mosta je lokalni, zvani tenelija, krenjak izvanrednih fizikih i hemijskih
svojstava. Kamen je povezivan ankerima od eljeza, koji su zaljevani olovom. Izvanrednu
konstrukciju odraava arhitektonska forma logikom i ljepotom, u cijelosti izvorno sauvanom.
Od samog nastanka most je predmet divljenja ljudi i sa Istoka i sa Zapada: pjesnik i dravnik
Dervi-paa Bajezidagi (16.st.) uporeuje ga sa dugom, geograf Hadi Kalfa veli da e njegov svod
"zaprepastiti sve majstore svijeta", putopisac Evlija elebija kae da je "preao esnaest carevina, a da
tako visoka mosta nije vidio", Francuz A. Poullet 1658.godine pie da je "smjeliji i impozantniji od
Rialta u Veneciji" itd.
Most je podignut u sklopu srednjovjekovnog, kasnije obnovljenog fortifikacionog sistema i
predstavlja teite itave urbanizacije. Stari most je spomenik izvanredne vrijednosti sa umjetnikog i
naunog stanovita: predstavlja remek djelo mostogradnje svoga vremena, te konstruktivnoarhitektonskog oblikovanja u povezanosti prirodnog fenomena Neretve i okolne izgradnje. Most sa
svojom okolinom prestavlja izuzetnu kulturno-istorijsku aglomeraciju.

Stari most u Mostaru (oko 1895.g)

Sahatkule su visoki tornjevi sa satom, kvadratine, rjee osmougaone osnove, graeni po

pravilu u blizini damije, izuzetno po dva u istom gradu. Javljaju se u naim krajevima tek krajem
16.stoljea u Skoplju, zatim u Banjaluci, a tokom 17.i 18.stoljea i u mnogim drugim naseljima. Sahat
kula je nastala vjerovatno pod utjecajem talijanske kampanile i u nastalim oblicima ne dostie
vrijednost standarda U unutranjosti sahatkule je drveno stepenite, sat-koji se u mnogim sluajevima
nije vidio ili se vidio samo sa jedne strane-i zvono-esto trofejno-koje je oglaavalo vrijeme.
Sahatkule su tvrdo zidane graevine, uglavnom kvadratne osnove, irine 3-4 m, visine od 10-35 m,
stilski elementi se mijenjaju ovisno od kraja gdje se grade. Tako npr. sahatkule u Mostaru, Poitelju i
Trebinju graene su pod uticajem Dalmacije. U starije doba ovi su satovi pokazivali vrijeme "a la
turca", tj. zalaz sunca je padao tano u 12 sati. Neujednaenost duine dana tokom godine zahtijevala
je konstantnu kontrolu, pa je uz sahatkulu najee postojala i manja prostorija s osnovnim
astronomskim instrumentarijem-muvekithana i osobom-muvekitom koja je vodila brigu o tanosti
sata. Sahat kula u Mostaru podignuta je prije 1636.godine, u perifernom dijelu arije ali izdignuta
tako da je vidljiva znatnom dijelu grada. Visoka je 16 m, i ima pet etaa. Stari sat bio je u upotrebi do
1926, a od 1981. godine kula je u izvornoj funkciji, potpuno je restaurirana i ugraen je novi sat.

20

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Sahat kule u Travniku i Sarajevu

Privredni objekti
Hanovi i karavansaraji predstavljaju poseban vid stambenih objekata, za smjetaj putnika i
karavana. Vei hanovi podizani uz glavne saobraajnice bili su ishodita formiranja naselja. Najstariji
han je jednospratna graevina izduenog tlocrta sa irokim ulazom na duoj strani i povienom
estradom sa nekoliko kamina du zidova u unutranjosti. U niem, centralnom prostoru ostavljani su
konji, dok su se putnici u grupama odmarali oko kamina na estradi, na koju su odlagali i svoju robu
(hanovi u Dobrunu i Poitelju). Mnogo ee su hanovi graeni na sprat, tako da u prizemlju imaju
staju, magacine za robu, ponekad i kafanicu, dok je na spratu vei broj soba oko centralnog hodnika,
kao npr. Kukaviin han u Foi.

Han u Stocu, i Moria han u Sarajevu (plan i izgled dvorita)

Reprezentativni hanovi (karavasnsaraji) velikih trgovakih centara, graeni su uvijek na sprat,

u svojoj unutranjosti zatvaraju priblino kvadratian atrij, ponekad sa vodoskokom u sredini, a
uokolo su sa sve etiri strane trijemovi za utovar i istovar robe, magaze za njen smjetaj i staje za
konje, dok su na spratu sobe za spavanje i kafana. U naim krajevima podignut je veliki broj hanova
razliitih oi dimenzijama, obliku, upotrebljenom materijalu, po vrijednosti. Vei broj velikih hanova
bio je u Skopju. Meu njima posebno su vrijedni Kurumli-han i Suli-han oba iz 15.stoljea. Prilino
je ouvan utvreni karavansaraj u Ramu, dok su veliki hanovi Mehmed-pae Sokolovia u Beogradu i
Viegradu poznati uglavnom po opisima. Na teritoriji Hrvatske sauvan je han Jusufa MakoviaVranjanina kod Vrane iz 1645.godine. U Sarajevu su ovom tipu pripadali Kolobara-han /15.st./,
21

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Tahlihan /15.st./ i Moria han /17.st./. Veliki hanovi mogu se podijeliti u dvije podgrupe: sa
galerijskim sistemom prilaza sobama, i sa sistemom unutranjeg hodnika i sobama na obje strane. U
odnosu na materijale i konstrukcije, samo najvei hanovi su graeni od kamena i zasvoeni, veina je
od erpia i bondruka sa drvenim meuspratnim konstrukcijama i krovitem. Kurumli-han, sa dva
unutranja dvorita i dvoetanim trijemom, sa mnogobrojnim svodovima iznad kvadratinih
gostinskih soba, spolja zatvoren, sav orijentisan na unutranje dvorite - predstavlja najvei domet
otomanske javne arhitekture u naim krajevima. Drugi veliki ouvani karavan-saraj, Moria han u
prostornom rjeenju je monumentalna graevina. Po upotrebljenim tronim materijalima istovremeno
je dobar primjer nomadskog shvatanja o trajanju arhitekture.
Hanovi su mahom bili vakufska dobra koja su pojedinci uzimali u zakup.
Prvi poznati han u Mostaru sagradio je ejvan-ehaja neto prije 1558, a nalazio se pod
peinom u Kujundiluku. Ostali poznati hanovi bili su: Karaozbegov (prije 1570), spram njegove
damije, Koski Mehmed-pain han ili karavan-saraj - koji je slovio kao najvei i najkomforniji
(prostorno zauzimao povrinu od 400 m2, bio je solidno graen, a karakterie se uticajima romanike u
primjeni zabatnih zidova i okruglih prozora, te stubovima oktogonalnog presjeka), Dinovia han
(Kalhana han), evin han, Hindin han, han-kasnije poznat kao hotel Evropa, iria han, adrin han,
Lelekov, Baltin, han Crkvene pravoslavne optine.
Svi pomenuti hanovi zatvoreni su ubrzo po Austrougarskoj okupaciji, a porueni su ili
adaptirani do konca prolog stoljea.
Bezistani se grade u veim centrima, pored nizova duana odnosno magaze. Sluili su
prvenstveno za prodaju skupocjenog tekstila, a organizacija je bila takva da je u bezistanu svaki
prodava na svom "boksu" vodio posao za svoj raun. Objekte ove vrste imalo je Skoplje, Bitolj,
Sarajevo, Banja Luka, Travnik. Za sauvane bezistane karakteristina su dva tipa:
A/jedinstven pravougaoni prostor razdijeljen stupovima i lukovima u kvadratina polja
prekrivena kupolama /Brusa-bezistan u Sarajevu, zadubina Rustem-pae Hrvata iz 1551. i
B/ bazikalno rjeenje, bavasto zasveden prostor pokrivene ulice, na koji se veu nii,
takoer bavasto zasvedeni boksovi-duani /Gazi Husrevbegov bezistan, 109 m dug/.
Bezistani su izvana prema svim ulicama opkoljeno masivno zidanim magazama-duanima,
dok se ulazi u unutranjost bezistana naglaeni monumentalnim portalima. Funkcionalna
veza trgovine na veliko u atriju hana s trgovinom na malo u bezistanu posebno je vidljiva na
internoj povezanosti Taihlana sa Gazi Husrevbegovim bezistanom u Sarajevu.

Bezistani u Sarajevu: Gazi Husrev begov (plan) i Brusa

Duani i magaze su nosioci gotovo cjelokupne aktivnosti u ariji.Duani i magaze izgrauju

se uz uske ulice arije u stotinama komada, opkoljavaju hanove, hamame, damije. Graeni su u
nizovima, podjeljeni tankim, esto drvenim pregradama, prekriveni u grupama zajednikim krovom.
22

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Zanatska proizvodnja odvijala se organizovano kroz esnafskle (cehovske) organizacije

proizvoaa, koji su u ariji bili najee grupisani po ulicama: kazandije, kujundije, sarai,
abadije, izmedije, urije, sahaije, itd.

Prijeka arija u Mostaru, i motiv iz sarajevske Ba-arije

Moria han okruen duanima nacrt fasade iz iz ulice Sarai

Daira je zaseban skup trgovakih magaza oko zajednikog dvorita, pod zajednikim krovom,
graeni od kamena. Pristup je bio kroz jedna zasvoena vrata dimenzionisana tako da kroz njih moe
proi konj pod tovarom. Osim ulaza prema vani nije bilo drugih otvora. U Sarajevu je bilo pet daira,
a u Beogradu se spominju jedne. Nema podataka da su u Mostaru postojali objekti tipa daira.
Mlinovi su bili veoma korisni objekti. Vodenice su se gradile na svim pristupanim rijekama.
Objekti vodenica su osobeni po tome to ispod njih protie rukavac rijeke, te to se unutar prostora
nalaze mlinovi za ito. Po arhitekturi objekti vodenica su veoma slini drugim manjim privrednim
objektima, a grade se od materijala karakteristinog za odreeno podneblje. Uz vodenice se obino
podiu stupe i badnjevi za valjanje. U pojedinim dokumentima spominju se i vjetrenjae ali o njima
ima veoma malo podataka.
U Mostaru, u samoj ariji na rijeci Radobolji bilo je devetnaest mlinica, a vei broj je bio i u
njenom gornjem toku u Iliima. Takoer je bio vei broj mlinova i na rijeci Buni. Nekoliko od ovih
mlinica i danas je u funkciji.
Pekare su specifini privredni objekti po tome to je u njima ozidana pe koja u stvari
zauzima jednu prostoriju. Ako je pekara izvan arije, esto je u sklopu stambene kue. 1879. u
Mostaru su bile 22 privatne pekare i jedna vea vojna.
Kreveta, mali duani od drveta, stajahu nekad ispred duana. Bili su toliko niski da se u
njima ovjek nije mogao ispraviti. Kako su se uvijek postavljali u natkrivenom dijelu arije krov im
je bio ravan. U Sarajevu ih je bilo i po tri stotine. U Mostaru nisu bili poznati.

23

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

VODA I GRAD
Voda je uvijek bila preokupacija islamske civilizacije. Imala je kljunu ulogu u poljoprivredi,
drutvenom ivotu, kulturi i religiji.
Osmanski gradovi su u pravilu imali dobro organizovani sistem snadbjevanja vodom preko
vodododa,te preko javnih esmi na ulinim uglovima i javnim prostorima.
Najvei broj gradova i naselja u Bosni i Hercegovini vezan je uz rijeke: potreba za vodom,
ili/i obezbjeenje stratekog prelaza . Neke rijeke su pristupane a neke plahovite.

Sarajevo se razvijalo uz rijeku Miljacku a Trebinje uz rijeku Trebinjicu

Interesanta je sluaj Mostara, gdje za razliku od plahovite Neretve njena pritoka Radobolja je
bila veoma izdana u pruanju mogunosti korienja. Tako se veoma rano u mahalama na zapadnoj
obali Neretve poeo stvarati cijeli sistem kanala za navodnjavanje baa, a ujedno i za potrebe
domainstva. Radobolja izvire u Iliima 2,5 - 3 km. od Starog mosta, u toku rava svoje korito vie
puta, da bi se ponovo ujedinila neposredno prije ulijevanja. Mnogobrojni kanali odvajaju se od korita
i svojom mreom prekrivaju znatan broj baa u mahalama Podhuma a naroito Cernice. Kanali koji
prelaze u ariju pokretali su mlinove, njih devetnaest i tako odigrali izuzetno znaajnu ulogu za grad
i njegove stanovnike. Vodu kanala su obilato koristili ebedije, tabaci i drugi zanati.
Uz Tabhanu, te uz Sinan-painu damiju na Mejdanu radili su i hamami, koji su imali vanu
ulogu u kulturi ivljenja, a isto tako bili su vezani za kult vode donesen outem islama u ove krajeve. U
hamamima su se ljudi sastajali, odmarali se uz ubor vode unutar specifinog enterijera, razgovarali
ili zavravali poslove.
Najvjerovatnije ve u 15.stoljeu, za snadbjevanje hamama na Mejdanu napravljen je prvi
vodovod koji je vodio vodu od Neretve do objekta.
Pri izgradnji Starog mosta, preko njega je proveden prvi vodovod od Radobolje na lijevu
obalu Neretve.
Evlija elebija je zabiljeio da je Ibrahim-efendija Roznameija sagradio vodovod i preveo
vodu kroz mjedene (?) unkove preko Starog mosta na lijevu obalu Neretve, i razveo je po damijama,
medresama i hamamima. Prvi vodovod preko Starog mosta bio je izveden drvenim unkovima, a ovaj
drugi koji je raen 1629/30 godine- zemljanim unkovima, za to ima i materijalnih podataka.
Vodovod sa Djevojakih voda na Carini, sagraen je prije 1650.godine. Snabdjevao je vodom tri
adrvana i 12 esama.
Godine 1885. umjesto dotrajalih vodovoda Austrougarska uprava je izgradila novi vodovod
od vrela Radobolje, koji je u poetku imao 53 mjesta za oticanje i vei rezervoar.
Na vodovod nisu bili prikljueni stambeni objekti. Pored ekrka, kojim se vadila voda iz
Neretve za jedan ili vie stambenih objekata, objekti uz Radobolju i njene kanale koristili su vodu iz
nje. U dijelovima grada udaljenim od Neretve ili Radobolje voda se uzimala sa javne esme, ili
adrvana pred damijom ako su oni bili u blizini, a objekti visoko, na padinama brda koristili su vodu
24

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

iz atrnje koja se gradila za zajednike potrebe u dvoritima damija i drugih javnih objekata. Vei
stambeni kompleksi imali su vlastitu atrnju. Naroito je interesantna atrnja u Muslibegovia kui.
U objektima uz rijeku Bunu, u Blagaju i na Buni, voda se zahvatala iz nje.
Vodovodi su graeni ve od 15.stoljea po veim gradovima, veeg ili manjeg kapaciteta,
pomou drvenih, rjee pomou keramikih cijevi.
Pri gradnji Starog mosta u Mostaru, 1566.godine, gradi se vodovod kojim se pitka voda
dostavlja sa desne na lijevu obalu Neretve drvenim cijevima. Od tada "voda tee i preko, i ispod
Starog mosta", kako je zabiljeio pisac Evlija elebija. Na ove vodovode se na trgovima, pred
damijama, u dvoritima hanova i karavansaraja itd. prikljuuju esme, adrvani. Dok su esme
najee jednostavne gradnje, kod kojih iz jedne ili dvije cijevi voda stalno tee u kameno korito,
adrvani-vodoskoci su, prije svega, dekorativna rasko ispred damija, a od 17.stoljea i po bogatijim
kuama.

Gazi Husrev begov hamam u Sarajevu

Hamami -javna kupatila su znaajne komunalne gradnje vezane za vodovode. Sauvano ih je

veoma malo. U sklopu hamama obavezno se nalazi adrvan (prostor sa vodoskokom u sredini, sluio
za odmaranje), zatim kapaluk (prelazni zagrijan prostor) i halvat (prostor za kupanje). Vei hamami
imaju dva paralelna pogona za mukarce i ene, a manje koriste ene samo odreenim danima.
Graevine hamama Osmani preuzimaju od Selduka, a ovi od Arapa. Arapi su pomno prouavali
cjelokupnu kulturnu batinu helenistike Grke i Rima. Graevine termi su im neposredni uzor za
izgradnju vlastitog javnog kupatila-hamama. Pri tome su oni iz sheme termi odbacili sve prostorije
koje nisu sluile za kupanje.).
Razne funkcije u hamamu zahtjevaju prostore razliitih veliina, oblika i visina. Zbog toga je
prostor hamama razveden, a vanjskom izgledu karakteristiku daju kupole i svodovi razliitih veliina.
Iz tih razloga po prostornoj vrijednosti kompozicije dolaze odmah iza damija.
Vei hamami imaju po vie halvata, u koje se ulazi iz zajednikog pretprostora-mejdan. Sve prostorije
su osvijetljene zenitalno kroz otvore u kupolama, a sve osim adrvana grijane ispod poda. Od
sporednih prostorija hamam obavezno ima nunike za kupae, prostoriju za loenje /ulhan/ i prostor
za zagrijavanje vode /hazna/.
Najljepe hamame imali su Skoplje /Daut-pain, ifte-hamam, ul-hamam, Stara nova banja/,
zatim Bitolj, Tetovo, Prizren, Vuitrn, Kosovska Mitrovica, Vranje, Pritina, Mostar. U Mostaru su
bila dva hamama Sinan-pain na Mejdanu uz legatorovu damiju i ejvan-begov uz Tabhanu. U
Sarajevu je od 7 hamama sauvan samo Gazi Husrevbegov. U Banjaluci su bila tri hamama. U
Poitelju, blagaju i Stocu bio je po jedan hamam.

25

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

MAHALE-STAMBENI MIKROREJONI

Mahale su predstavljale jedan od najboljih socijalnih sistema u Osmanskoj carevini. To su

bile stambene zone sa vlastitom, mahalskom damijom, prodajnim centrom, kolom,... sve na
lokalnom nivou. Svaka mahala je imala vlastiti, briljivo uvan upravni i socijalni sistem osiguranja,
koji je doprinosio indentitetu same mahale, i visokom stepenu unutranje povezanosti. Ovo je bilo
posebno naglaeno u manjim gradovima. Svaka mahala je imala svoje bogate i svoje siromane
stanovnike. Negdje su preovladavali jedni, negdje drugi, ali naselja tipa slamova nisu bila poznata.
Siromani stanovnici su uvijek bili pod patronatom bogate porodice iz susjedstva, tako da ekstremne
socijalne razlike nisu bile prisutne.
Posmatrajui tradicionalne gradove uoljiva je tenja za izgradnjom stambenih objekata i
mahala na nagnutim terenima, koji omoguavaju maksimum osunanja i najbolje vidike, i odravanje
prisnih veza sa prirodom koja ih okruuje. Tako je veina turskih gradova liila na sela odnosno na
vrtne gradove. Tome je osnovu davao feudalni sistem privreivanja, pa je u strukturi stambenih
kompleksa u gradu i na selu bilo dosta slinih elemenata.
U Mostaru, za razliku od arije zgusnute uz Stari most, i nastale u vrlo kratkom roku,
stambene zone nastajale su slobodno izvan tih okvira u duem vremenskom periodu. Kako je grad
rastao tako je rastao i broj mahala.
Prvi stambeni mikrorejon nastao je nedaleko od Starog mosta oko trga Mejdana, gdje je
1474.godine upravnik provincije Sinan-paa podigao damiju. Tri godine kasnije, kako navodi Tapu
tahri defter, Mostar je imao 19 kua.
Najvei porast stanovnitva je oko sredine 16.stoljea i on prati brz ekonomski razvoj grada.
1566.godine na lijevoj obali Mostar je imao nekoliko mahala uz mesdide i etiri damije.
Godine 1633. grad ima 24 mahale, a godine 1670 dostie broj stanovnika, koji se nee bitno
poveavati do dolaska Austrougarske.
Evlija elebija koji je bio u Mostaru 1633. godine biljei 3040 tvrdo zidanih kua uz 53
damije. Oba podatka su pretjerana. U Mostaru 1703 ivi oko 12.000 stanovnika. Stanovnitvo su
preteno inili Muslimani, a broj krana je rastao od poetka 18.stoljea. Tako je godine 1630. bilo
10, a godine 1813. u Mostaru i Iliima bilo je 339 katolika. Godine 1848. bile su u Mostaru 684
pravoslavne kue, a 1856. bila su 2534 pravoslavna stanovnika.
Austrougarska okupacija zatie u Mostaru 1879.godine 1909 kua, 2.535 domainstava,
10.848 stanovnika, od toga 6421 Muslimana, 3.026 pravoslavnih, 1.366 katolika i 35 Jevreja.
Godine 1885. Mostar je brojao 1975 kua,
2.104 stanova sa 12.665 stanovnika, od toga su
6.442 bili muki, a 6.223 ene. Muslimana je bilo
6.825, pravoslavnih 3.369, katolika 2359, 98 Jevreja
i 17 pripadnika drugih vjera. Bilo je 7.035
neoenjenih, a 4.356 je bilo oenjenih. Uporeujui
ove podatke, podatak iz godine 1703. izgleda
pretjeran. Broj stambenih jedinica - mahala do kraja
17. vijeka raste do broja koji se zadrao sve do
Austrougarske okupacije. Mahale su obino nosile
nazive prema damijama ili mesdidima koji su se u
njima nalazili.

Iz zvaninih dokumenata kadijskih protokola (sidila) mostarskih kadija vidljivo je brojno

stanje mahala po pojedinim godinama, tako da je godine 1633 zabiljeeno da ima 24 mahale u gradu,
a godine 1670. zabiljeeno je 30 mahala. Poslije godine 1633 sagraene su samo tri damije u
Mostaru: Hadi Ibrahima evre, Kotlina i Ali-pae Rizvanbegovia.
Kako su damije ili mesdidi bili centri mahala - izuzimajui damije u ariji, moe se
ocijeniti broj mahala. U Mostaru se moe ubicirati 35 damija (izuzimajui damiju na Babunu i
Musallu), a kako su Koski Mehmed-paina, Tabaica damija i Javuz Sultanov mesdid bili u sklopu
arije, odnosno tvrave uz most, onda je broj mahala bio 32. Mahale su prvo nastajale na istonoj
obali Neretve, koja je smatrana zdravijom i bezbjednijom. Na ovoj obali su bili i zapovjedniki konak,
svi upravni objekti, a tu su i kue imunijih graana.
26

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Banja Luka, grad priblino iste veliine kao i Mostar imala je 37 mahala, 1741 kua, 9560
stanovnika; a 1845.godine u Sarajevu su bile registrovane 104 mahale.
Na lijevoj obali su bile
mahale:1. Sinan paina (damija je u
ovoj mahali sagraena 1474.godine), 2.
Brankovac (uz damiju Nasuh-age
Vujakovia, 1518), 3. ejvan ehajina
(1552), 4. Karadjozbegova (1557.), 5.
Mehmed ehaje (prije 1592), 6.
Bajazid Hodina, uz mesdid (prije
1612), 7. Hadi Balina (prije 1612), 8.
Roznamedijina (prije 1620), 9. Kjose
Jahja hodina (prije 1620),10. Tere
Jahja(prije 1620), 11. Memi Havade
(prije 1632), 12. Fatime Kadun (prije
1633), 13. Hafiz Havade (prije 1633),
14. Husein Havade (prije 1633), 15.
aria (1637), 16. Kamber-agina, uz
mesdid (prije 1648), 17. Hadi
Velijina, uz mesdid (prije 1648), 18.
Ahmeda urije, uz mesdid (prije
1650), 19. Kotlevina, uz mesdid (prije
1651), 20. Kotlina (prije 1760), 21. Alipae Rizvanbegovia, uz mesdid (prije
1847);
Na desnoj obali Neretve bile
su mahale: 22. Nezir-agina (prije 1550),
23. Dervi-paina (1592), 25. Baba
Beirova (prije 1633), 26. Jahja Esfel,
uz mesdid (prije 1620), 27. Sevri
Hadi Hasanova (prije 1621), 24.
Hadi Lafina (prije 1633), 28. Hadi
Memijina, poznatija kao Cernica (prije
1650), 29. Ali Havade na Raljevini
(prije 1633), 30. Hadi Ahmet-bega
Lakiia na Riini (1650), 31. Zirajina,
uz mesdid, (prije 1651), 32. evrina,
uz mesdid (prije 1686).

Grad se prvo razvijao na lijevoj obali odmah do arije, zatim se irio tom obalom na jug i
sjever, pa preao na desnu obalu uz brdo Hum sa desne strane Radobolje, tako da se tek od sredine
17.stoljea iri i na lijevu obalu Radobolje.
Sa Austrougarskom okupacijom grad se iri na desnu obalu Neretve - sjevernije, gdje je bilo
mnogo slobodnog prostora za podizanje javnih i stambenih zdanja. Tu se podiu eljeznika stanica i
nova bolnica. Sve su to bile pratee manifestacije promjena u privreivanju, novih uslova
eksploatacije i nove uprave.
Sa manjim brojem novih izgradnji u staroj aglomeraciji sauvao se, kako-tako, vei broj
ambijentalno vrijednih kompleksa.
Grad se u ovom periodu dijelio u osam zona: Carina, Brankovac, Bjeluine, Stari grad, Luka,
Cernica, Podhum i Zahum. Mostar je imao jasno izdiferenciranu urbanu shemu preuzetu sa istoka:
podruje stanovanja odvojeno od podruja rada-arije.
Mahale, kojih je u Mostaru bilo najvjerovatnije 32, predstavljale su grupe od oko 40-60
stambenih kua okupljenih oko sredita mahale - damije. Obino su legatori podizali ove objekte na
mjestima gdje je ve bio izgraen vei broj kua. Uz damiju kao centar kasnije bi se podizali i drugi
objekti: kola, pekara, piljara,...
Na formiranje jedne mahale uticali su: konfiguracija terena, putevi, vidici, sigurnost,
osunanje, zavjetrina, izvori i potoci, i slino.

27

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Vei broj mahala na lijevoj obali Neretve, je prvenstveno iz stratekih, bezbjedonosnih

razloga, a tek onda iz razloga boljeg osunanja. Niz mahala, na desnoj obali, zbio uz brdo Hum, sa
vrlo slabim osunanjem. Na lijevoj obali ljudi su imali problema sa snabdjevanjem vodom, dok su oni
na desnoj obali imali vode u izobilju. Neposredno uz gradske zidine na padinama brda Stoca nastaje
vei broj mahala, koje su zahvaljujui znatnom padu terena ostvarile ugodne vidike. Tu se putevi
izvode po izohipsama. Inae, grananjem puteva - sve u znaku rastenja, povezivanja i stapanja, ini
kostur mahale.

Javne esme mjesto okupljanja i razmjene vijesti

Krive ulice, uokvirene zidovima - slobodno postavljenim, ponekad zaobljenim od lomljenog

kamena esto obijeljenog, reljef puteva i rampi, prekinut esmom, ulini basamaci, kapije postavljene
pod raznim uglovima, nastrenice, tavani objekata zastrti ipkom muebaka, ponegdje istureni oak,
grm hadibega u okviru otvorene kapije, zelene kronje nalegle na zidove,...i iznad svega minaret jeste majstorstvo prostorne plastike.
Zajedniki interes stanovnitva ogledao se u izgradnji javnih objekata, i u njima se osjeaju
standardizovani elementi za cijelo prostranstvo Osmanske carevine. Za razliku od ovih stambeni
objekti predstavljaju svijet za sebe - zatvoreni porodini sistem orijentiran interno. Takav porodini
kompleks sadri vei broj funkcionalno neophodnih sadraja za ivot baziran na feudalnoekonomskom ureenju.
Zbog velikog broja istih, prirodnih i drutvenih uslovljenosti, muslimanske i kranske kue
graene u Mostaru imaju itav niz zajednikih elemenata.
Muslimanska kua je bila strogo izolovana od ulice, dok je hrianska bila vie otvorena
prema ulici. Samo se u ovom pogledu mogla osjetiti izvjesna razlika u urbanistikom liku ulice
izmeu muslimanskih i hrianskih dijelova mahala. Dobar primjer predstavljaju ulice u Bjeluinama.
Inae je i hrianska porodica bila povuena u intimnu porodinu sredinu. U unutranjoj organizaciji
prostora hrianska kua razlikuje se ponekad od muslimanske, ali zadravaju se u velikoj mjeri svi
oblikovni elementi ove druge.
Kult susjedstva je jedno od osnovnih naela koje je uticalo na formiranje stambene kulture
ovog podneblja. Filozofija ovog naina graenja duboko je drutvena i duboko humanistika.

28

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje

Arhitektonski objekti javnog karaktera podignuti u periodu Osmanske uprave (1466-1878)

U gradovima i naseljima u Bosni i Hercegovini

Posljednja Osmanka karta Bosne (1908)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.

Grad ili naselje

Banja Luka
Biha
Bilea
Bijeljina
Blagaj
Bosanski Brod
Bosanska Krupa
Bosanski Novi
Bosanski amac
Brko
Bugojno
Buna
Busovaa
ajnie
Dabar
Derventa
Doboj
Donji Vakuf
Drinjaa
Dubica
Duvno
Foa
Fojnica
Gabela
Glamoc
Gorade
Gornji Vakuf
Graanica
Gradaac
Hrasnica
Kalinovik
Kiseljak
Kladanj
Klobuk
Klju
Kneina
Konjic
Kotezi
Kozluk
Kraljeva Sutjeska

1
52
3
6
8
8
1
23
2
1
14
2
1
1
15
1
13
2
12
1
5
1
41
5
4
5
3
2
23
6
1
5
1
15
1
9
1
9
1
2
1

2
5
1
1
1
1

4
32
3
9
1

5
1

7
33

8
2

1
1

9
6
1

10
1

11
4
2

13

2
1

14
3

15
2

2
1

32

25
1

21

1
2
1

12
2
5

3
5

1
1

17
2

11

3
2

1
1
6

16
1

1
2

1
6
1
1

14
9

8
2
1

9
41
2
2

1
8

3
3
26

2
8

1
1

1
1

1
1

28

30

1
1

1
1

1
2
2

1
2

1
1

1
1
1

1
2
1

29

16
1

17

18
1

19

Amir Pai: Arhitektura Bosne i Hercegovine

Osmanski period (1463-1878) Urbano okruenje
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.

Krea
Kreevo
Kulen Vakuf
Kupres
Livno
Ljubinje
Ljubuki
Makovo
Maglaj
Medjedja
Modria
Mostar
Mrkonji grad
Nevesinje
Nova Kasaba
Oborci
Odak
Omaina
Ostrozac
Poitelj
Praa
Prijedor
Prozor
Prusac
Rogatica
Rudo
Sarajevo

68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.

uica
Sokol
Srebrenik
Srebrenica
Stolac
Teanj
Travnik
Trebnje
Turbe
Tuzla
Cazin
Cernica
Ulog
Ustikotlina
Ustipraa
Vares
Velika Kladua
Vidoka
Viegrad
Visoko
Vitez
Vlasenica
Vranduk
Jake
Janji
Jajce
Jele
Jezero
Zenica
Zepe
Zvornik

1
1
1
2
14
2
10
1
11
1
2
49
2
17
4
1
1
1
36
2
2
12
3
28
19
6
18
0
1
2
1
29
6
23
24
12
1
20
1
7
2
2
1
1
2
1
8
12
1
1
1
1
1
11
1
10
5
8
29

1
1
3
1
1

6
1
13

6
2

7
1
7

1
1
1

14
1
1

1
1
1
9
2

1
1

1
1

16
11
1

18

2
1
3
1

49

26
1

13
2

3
1
2
1

1
1

24

1
1
12

3
15
3
18
0

4
3
1
2
47

1
1
1
1
4
1

32
2
10
50

1
1
1

40

23
27
2
23

1
1
1
8

1
1

27
1
4
69

21

1
1

1
1
2
6

1
1

1
1

4
3
8
1
1

1
1
2

11
1

2
1

12

1
1
2
1

1
2
2
2

1
1
1
1
1
2
2

110

300

1
1

1
1
1

1
1

1
1

1
27
1

1
1

34

1
1

1
5

1
1
1
1

1
1

1
1

2
1
1
1
3

28

22

11

26

1
1
1

28

UKUPNO: 01. Damija ili mesdid (1036), 02. Medresa (90), 03. Darukkurra (10), 04. Mekteb
(apr.1000), 05. Tekija (106), 06. Imaret (11) 07. Han, 08. Hamam, 09. Turbe, 10. Sahatkula (20), 11.
Most, 12. Kula, 13. Kula-odak, 14. Karavansaraj, 15. Fontane+adrvani, 16. Akvadukt, 17.Sebilj,
18. Saraj (5), 19. Bezistan (5)

30