Professional Documents
Culture Documents
Elektrik Bilgisi PDF
Elektrik Bilgisi PDF
Elektriin Tarihesi
Elektrik, Yunanca kehribar anlamndaki elektron szcnden gelmektedir. Elektrikle
ilgili ilk olarak gzlenen ve incelenen statik yklerin oluturduu statik elektriklenmedir. Eski
Yunanllar kehribarn krk parasna srtldnde, tahta tala, ku ty gibi kk hafif
cisimleri ektiini gzlemlemilerdi. Yine ayn ekilde eski insanlar doal mknatsn,
yaknnda bulunan demir paracklarn ektiini ve mknatslanan bir demir parasnn da
ayn ekilde gzle grlmeyen bir kuvvet yaratarak, evresindeki kk demir paracklarn
ektiini bulmulard. Fakat kat, ku ty, ve tahta paracklarnn magnetik cisimler
tarafndan ekilmediklerini deneyler sonucu anlamlard.
Elektrik kavramn inceleyen ilk bilim adam William Gilberttir. 1752 de Franklin
uurtma deneyi ile yldrmn elektriksel bir olgu olduunu, art ve eksi yklerden olutuunu
belirleyip adlandrmtr.
18.yzyln ortalarnda ise elektriklenmeler sonucu cisimlerin art veya eksi ykle
yklendikleri ve ykler arasnda ilikiler olduu ortaya kartlmtr.
19.yzyln banda Volta elektrik pilini buldu. Bylece pratik bir akm kayna elde
edildi. Bu bulutan sonra elektrik akm ile statik elektriin ayn olgunun farkl grnmleri
olduu anlald.
1807de, erimi potastan oluan bir elektrolitten elektrik akm geirilerek potasyum
metali ayrtrld. Bundan sonraki aratrmalar, elektrikle kaplama, elektrolitik artma ve
elektrokimya endstrisini gelitirdi.
1808de elektrik akmnn k ya da s enerjisine dntrlebilecei ortaya kondu.
1820de Orsted elektrik akmnn iletken evresinde bir magnetik alan oluturduunu
buldu. 1831de Faraday, bunun tersini, yani; magnetik alan iinde hareket eden bir iletken
zerinde bir gerilim indklendiini buldu. Bu bulu transformatr, elektrik motoru ve
dinamonun gelimesini salad.
1864de Maxwell elektrik, magnetik ve optik olgular elektromagnetizma altnda
birletirdi. Elektriin endstriye girii 19. yzyln ikinci yarsnda balar.
1873de elektrik enerjisinin enerji iletim hatlar ile iletilebilecei ispat edildi.
Selenyumun foto-elektrik etkisi de 1873de bulunmutur. 1879da fotoraflarn srayla
iletilmesi ve hareketli grntnn elde edilmesi dnlmtr.
1879da Edison, akkor lambay bularak diyot lambann esasn ortaya koydu.
1881de ilk elektrik retim ve datm ebekesi New-Yorkta kuruldu.
1895de Thomson elektron kavramn ortaya koydu. Bundan sonra elektroniin ayr bir
bilim dal olarak geliimi balad. 1907de triyot lamba bulundu.1923de ikonoskop lambasnn
bulunmas ile TVnin, 1948 de transistorun bulunmas ile bilgisayar teknolojisinin gelimesine
olanak saland. 1958de ilk tmleik devre yapld. 1970de birok devre eleman bir yonga
(chip) zerine toplanarak, elektronik devreler yapld. 1971de ise ilk mikroilemci
gerekletirildi.
ENERJ
yapabilme yeteneidir. Enerjinin korunumu yasasna gre, enerji yoktan var
edilemez, vardan yok edilemez, ancak birbirine dntrlebilir. Enerji doada iki ekilde
bulunur.
A) Potansiyel (durgun) enerji,
B) Kinetik (kullanlan, sarf olunan ) enerji,
Suyun yksekte bulunan bir depoya karlmas Kinetik Enerji, depoda bulunmas
ise Potansiyel Enerjidir.
Pil ve akdeki enerji; ularnda alc yoksa Potansiyel Enerji, alc bal ve
devredeyken Kinetik Enerjidir.
Enerji eitleri
A ) Mekanik enerji
B ) Is enerjisi
C ) Ik enerjisi
D ) Kimyasal enerji
E ) Nkleer Enerji
F ) Elektrik enerjisi
IIK ENERJS
KMR
KMYASAL
ENERJ
GENERATR
TRBN
KAZAN
MEKANK
ENERJ
ISI ENERJS
ELEKTRK ENERJS
G
TRAFOSU
ISI
ETKS
IIK
ETKS
KMYASAL
ETK
MAGNETK
ETK
FZYOLOJK
ETK
Elektriin Tanm
Elektrik ksaca serbest elektron akdr. Farkl enerji trlerine kolayca dntrlebilir.
Kaliteli elektrik enerjisi; srekli olmal, gerilim ile frekans deerleri sabit olmaldr.
Elektrik Enerjisinin Etkileri
A) Is etkisi
B) Ik etkisi
C) Magnetik (mekanik) etki
D) Kimyasal etki
E) Fizyolojik etki
Elektrik Enerjisinin stnlkleri
A) Dier enerjilere dnm kolaydr.
B) Dnm srasnda verim yksektir.
C) letimi kolaydr.
D) letim kayplar azdr.
E) Kullanm kolaydr.
Elektrik Enerjisini Elde Etme Metotlar
A) Srtnme ile,
B) Basn ile (piezo-elektrik),
C) Is ile,
D) Ik ile,
E) Kimyasal etki ile,
F) Magnetik etki ile,
Santrallerimizde, magnetik etki ile elektrik retilmektedir.
ALTERNATF AKIMIN MAGNETK YOLLA ELDE EDLMES
1- Magnetik Alan erisinde letkenin Hareketi, ndklenen EMK ve Deeri:
Tm bunlardan anlalaca zere, magnetik alan ierisinde kuvvet izgilerini kesecek ekilde
hareket eden iletkende bir Elektro Motor Kuvvet ( EMK ) meydana gelir. Eer iletkenin
ularna alc balanacak olursa bir akm geii olur. ndklenen EMKnn yn sa el kural
ile bulunur. Kutuplar arasnda hareket eden iletkende indklenen EMKnn deeri ;
Sabit magnetik alan ierisinde kalan ve hareket eden bobinde gerilim indklenir. Bu
indklenen gerilim fra ve bilezikler yardmyla d devreye alnr. Eer bileziklere bir alc
balanacak olursa bu alcdan zamanla yn ve iddetini deitiren bir akm geer.
Bobin;
0 konumunda iken, iletkenin hareketi kuvvet izgilerine paraleldir. Bu durumda kuvvet
izgileri iletken tarafndan kesilmeyeceinden emk indklenmez.
1 konumuna gelince iletkenin kuvvet izgileri tarafndan kesilmesiyle emk indklenir.
2 konumunda kuvvet izgilerinin iletkeni kesme as artacandan indklenen emknn
deeri artar.
3 konumunda kuvvet izgileri iletkeni dik olarak keseceinden maksimum emk
indklenir.
3 konumundan 6 konumuna doru gelirken magnetik kuvvet izgilerinin kesme as
azalacandan emk her konumda biraz daha azalarak 6 konumunda 0 olacaktr. nk 6
konumunda kuvvet izgileri iletkeni kesmez.
ndklenen emknn yn sa el kuralna gre bulunduunda emknn yn bize
dorudur. 6 konumundan sonra emknn yn deierek bizden uzaklar durumdadr.
6, 7, 8 konumlarn geerken indklenen emk artarak 9 konumunda maksimum
dzeye kar. 10 ve 11 konumlarnda emk azalarak 12 konumunda 0 olur.
Asal Hz: Birim zaman ierisinde kat edilen a veya bir saniyede a cinsiden kat edilen
yola Asal Hz denir.
= 2. . f
ekil 5
ekil 6
2 radyan = 3600
1 radyan = 57,30 dir.
rnek: Sinzoidal bir gerilimin periyodu 0,04 saniyedir. Buna gre frekans ve gerilimin
sfrdan balayarak pozitif maksimum deeri almas iin geen zaman bulunuz.
f
1
T
1
0 ,04
25 Hz olur.
Bilindii gibi gerilimin sfrdan balayp maksimum deere ulamas iin geen zaman
periyodun 1/4' dr. Buna gre ;
t
T
4
0 ,04
4
0 ,01sn olur.
(MV)
(kV)
(V)
(mV)
(V)
Akm iddeti:
Kapal bir elektrik devresinde birim zamanda geen elektron miktarna akm iddeti
denir. I ile gsterilir. Birimi Amper (A)dir Ampermetre ile llr. Ampermetreler devreye
seri balanr.
1 Amper: Bir devrede 1 saniyede geen elektron miktar 6,28 x 10 -18 elektron ise akan akm
1 Amperdir.
Megaamper
kiloamper
Amper
miliamper
mikroamper
(MA)
(kA)
(A)
(mA)
(A)
Diren:
Serbest elektron akna kar gsterilen zorlua denir. R ile gsterilir. Birimi Ohm
()dur. Ohm metre ile llr.
1 Ohm: 1 Volt gerilim uygulanan bir diren zerinden geen akm 1 Amper ise o direncin
deeri 1 ohmdur.
Megaohm
kiloohm
Ohm
miliohm
mikroohm
(M)
(k)
()
(m)
()
Gerilim Dm:
Hat ba ile hat sonu arasndaki gerilim farkna veya devreye uygulanan gerilimle
alcnn ular arasndaki gerilim farkna gerilim dm denir.
AKIM YOUNLUU
letken iindeki J akm younluu, birim alan bana den akm olarak tanmlanr.
Herhangi bir iletkenden istediimiz deerde akm geiremeyiz. Her iletkenin bir akm tama
kapasitesi vardr.
J=I/A
J : Akm Younluu (Amper/mm2)
I : Akm iddeti
A : letkenin kesiti
BAST ELEKTRK DEVRES, ELEMANLARI ve ETLER
Enerji kaynandan kan akmn sigorta, anahtar (devre kesici), alc ve iletkenlerden
getikten sonra tekrar akm kaynana dnmek iin getii yola elektrik devresi denir.
Devre elemanlar;
rete: Elektrik devresinde elektron ak iin gerekli potansiyel fark meydana getiren ve
devam ettiren kaynaktr.
Alc: Elektrik enerjisini tketerek dier enerji eitlerine evirip, bir i yaplmasn salayan
makina ve cihazlardr.
Sigorta: Elektrik devresinden geen akmn istenmeyen deere ykselmesini nlemek iin
devreyi amaya yarayan koruma elemandr.
Anahtar: Ald zaman alc tarafna giden akm kesen, kapandnda ise alcnn
almas iin akmn gemesini salayan devre elemandr.
letken: rete ile alc arasnda elektrik akmnn akmas iin hat tekil eden (yol oluturan)
metal tellerdir.
Devre eitleri;
Ak Devre: Herhangi iki nokta arasndan akan akm ya da iletkenlik sfr ise (diren sonsuz
ise) bu devre ekline ak devre denir. Bir baka ifadeyle anahtarn ak olduu, akmn
gemedii ve alcnn almad devre eklidir.
Kapal Devre: Anahtarn kapal olduu, devreden akmn getii ve alcnn alt devre
eklidir.
Ksa Devre: Herhangi iki nokta arasndaki gerilim ya da diren sfr ise (iletkenlik sonsuz ise)
bu devre ekline ksa devre denir. Bir baka ifadeyle akmnn alcdan gemeden ksa yoldan
devresini tamamlad ve alcnn almad arzal devre eklidir.
OHM KANUNU
temel byklk olan akm, gerilim ve diren arasndaki banty verir. Kapal bir
elektrik devresinde devreden geen akm; devreye uygulanan gerilimle doru, devre
direnciyle ters orantldr.
U=I.R
I=U/R
R=U/I
LETKEN VE ETLER
Atomlarnn son yrngesinde drtten az elektron bulunan elementlere iletken denir.
Elektrik enerjisini bir yerden dier bir yere ileten maddelerdir.
Kat iletkenlere gm, bakr, altn, demir, inko, alminyum, krom nikel; sv
iletkenlere asit, baz ve tuzlarn sudaki eriyikleri ( zeltileri ); gaz iletkenlere argon, neon,
kripton rnek olarak verilebilir.
SPER LETKEN
Sper iletkenler, slar belli bir seviyeye drldgnde elektrik akmna kar
direnlerini tamamen kaybeden maddelerdir. Bu bize, elektrik akmnn sradan iletkenlerde
direnten doan ve s olarak yaylan enerji kaybn (%3 ile %10 arasndadr) engelleme
olana verir.
Sper iletkenlerin bir baka zellii ise kusursuz diamanyetik olmalar. Yani sper
iletkenler manyetik alan tamamen iter. Bylece sper iletken mknatslar yardmyla, rnein
bir treni raylara temas etmeden hareket ettirebilir ve srtnmeyi azalttmz iin trenin ok
daha hzl gitmesini salar.
(a)
(b)
ekil 7: (a) Normal iletkenlik durumunda, (b) Sper iletkenlik durumunda manyetik kuvvet izgileri
YARI LETKEN
Atomlarnn son yrngesinde drt elektron bulunan elementlere yar iletken denir.
Yar iletkenlerin iletkenlii scaklk ile deiir. Yar iletkenler, dk scaklklarda zayf
iletkendirler.
YALITKANLAR
Atomlarnn son yrngesinde drtten fazla elektron bulunan elementlere yaltkan
denir. Elektrik akmndan canllar korumak ve akm tayan iletkenlerin birbirleriyle ve
toprakla temasn nlemek iin kullanlrlar. Ksaca elektrik enerjisini iletmeyen (yok denecek
kadar az ileten) maddelerdir.
Direnleri ok yksektir. Btn yaltkanlar belirli gerilimlerden sonra delinir ve iletken
hale geerler. Bu durumda yaltkann direnci kld iin ar miktarda bir akm geii olur
ve devre ar akmdan aar.
Kat yaltkanlara cam, porselen, kat, fiber, pamuk, kauuk, mika; sv yaltkanlara saf
su, alkol, benzin, trafo ya; gaz yaltkanlara kuru hava, azot, karbondioksit, hidrojen, SF6
gaz rnek olarak verilebilir.
zolasyon: Uygulanan gerilimde yaltm yapabilme zelliine izolasyon denir. zolasyona
yaltkanlk da denilmektedir.
zolasyon Seviyesi: zolasyon zelliinin kaybolmasna neden olan gerilim deerine denir.
Kilovolt (kV) ile ifade edilir.
zolasyon Bozulmasnn Nedenleri:
Scaklk
Eskime
D etkiler
Ar gerilim
Scaklk: zolasyon maddelerinin direnci scaklkla ters orantldr, scaklk artka izolasyon
deeri azalr. Her izolasyon malzemesi belirli bir scakla kadar yaltm zelliini korur. Bu
deer aldnda izolasyon deeri azalacak ve nihayet yaltm bozularak ksa devreye neden
olur.
Her izolasyon malzemesinin en yksek alma scakl bellidir.
Eskime: Her izolasyon maddesinin belirli bir kullanm zaman vardr. Bu zaman aldnda
izolasyon deeri azalmaya balar ve ksa devre arzasnn olumasna neden olur.
Ar akm, ar snma ve ar gerilim gibi anormal iletme koullar ile rutubet,
basn ve kirlenme gibi d etkiler eskime olaynn hzlanmasna sebep olurlar.
D Etkiler: zolasyonun zayflamasna neden olan vurma, arpma, ezme, srtnme,
andrma ve rutubet gibi etkilerdir.
Ayrca izolasyon deerinin azalmasna en nemli etkilerden biri olan kirlenme de d
etki olarak belirtilebilir.
Deniz kenarndaki tesislerde izolatrlerin zerinin tuzla kaplanmas veya sanayi
blgelerinde kurum, kimyasal gazlar ve toz, izolasyonu etkileyen kirlenme nedenleridir.
Ar Gerilim: Her izolasyon maddesi, belirli bir gerilim deerine kadar zelliini
kaybetmeden yaltm yapabilir. Bu deerin zerinde bir gerilim uygulandnda ar gerilim
sebebiyle izolasyon malzemesi delinir ve ksa devre arzas oluur.
Sistem izolasyonunu zorlayan ve delinmesine neden olabilen ar gerilimlerin oluumu
iki ksmda incelenebilir:
1) Ar Gerilimler
2) D Ar Gerilimler
Bir letkenin Direncine Etki Eden Faktrler
letkenin direnci, uzunluuna, kesitine, cinsine ve scaklna baldr.
Z DREN: 20 C ortam scaklnda 1metre uzunluunda 1mm kesitinde iletkenin
gsterdii dirence denir.
R=.l/S
R
l
S
: Diren ()
: zdiren ( mm/m)
: Uzunluk (m)
: Kesit (mm)
R = 0,28
Soru 1: 150 metre uzunluunda 1,5 mm apnda bakr iletkenin direncini hesaplaynz?
(=0,0178 mm/m)
Soru 2: Direnci 80 olan 1 mm apndaki krom-nikel telin uzunluunu hesaplaynz?
(=1,1 mm/m)
DRENCN SICAKLIKLA DEM
Scakln deimesi ile maddenin elektrik akmna kar gsterdii diren deiir.
Scaklk Artarsa;
Metal iletkenlerin direnleri artar.
Yar iletkenlerin direnci azalr.
Yaltkanlarn direnci azalr.
t1
t2
Saykl: Alternatif akm veya gerilim sfrdan balar maksimum deerini alr ve sfra dner,
ters ynde de ayn ilem gerekleerek tekrar balang noktas olan sfra dner. Akm ve
gerilimin her iki yndeki btn deerleri almasna saykl denir.
Periyot: Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana denir. T harfi ile gsterilir. Birimi
saniyedir.
Frekans: Bir saniyede oluan periyot saysna denir. Frekans f harfi ile gsterilir. Birimi
periyot/saniye veya ksaca Hertz (Hz) denir.
f=1/T
Alternans: EMKin sfrdan balayp maksimum deere ulap tekrar sfra ulamasna denir.
Alternatif Akm Deerleri:
Ani Deer: Alternatif akm erisinde herhangi bir andaki deere denir.
i = Imax . Sin t
e = Umax . Sin t
Maksimum Deer (Tepe Deer): Alternatif akm erisinde akm veya gerilimin ald en
byk deere denir. Ani deerlerin en bydr.
Ortalama Deer: Bir alternanstaki ani deerlerin matematiksel ortalamasna denir. Saf
alternatif akmn ortalama deeri sfrdr.
I = Imax . 0,707
U = Umax . 0,707
Soru: 220 Voltluk ebeke geriliminin maksimum ve ortalama deerlerini bulunuz?
(a)
(b)
ekil 9: (a) Alternatif akmda omik alc devresi, (b) Omik alcnn akm ve gerilim erisi
Endktif Alclar: Yapsnda bobin ve nve ihtiva eden alclardr. Asenkron ve senkron
motorlar, trafolar, balastlar, kaynak makinalar, dk uyartm akmnda senkron motor olarak
altrlan generatrler bu tr alclardr. Enerji iletim hatlarnn da endktif alc zellii
vardr. Bu tr alclarn devreden ektikleri akm ile gerilim ayn fazda olmayp akm
gerilimden () as kadar geridedir.
(a)
(b)
ekil 10: (a) Alternatif akmda endktif alc devresi, (b) Endktif alcnn akm ve gerilim erisi
Kapasitif Alclar: Kondansatrler, Enerji iletim hatlar (bota enerjili), yer alt kablolar, ar
uyartlm senkron motorlar, bu tr alclardr. Bu alclarn ektii akm; gerilime nazaran ()
as kadar ileridedir.
(a)
(b)
ekil 11: (a) Alternatif akmda kapasitif alc devresi, (b) Kapasitif alcnn akm ve gerilim erisi
Diren eitleri:
1. Sabit Direnler
a) Telli Direnler
b) Karbon Direnler
c) Film Direnler
d) Entegre Direnler
e) SMD (Surface Mounted Device Yzey Montajl) Direnler
2. Ayarl Direnler
a) Trimpotlar
b) Potansiyometreler
c) Reostalar
3. Ortam Etkili Direnler
a) Ik Etkili Direnler (LDR)
b) Is Etkili Direnler (NTC, PTC)
c) Gerilim Etkili Direnler (VDR)
Diren resimleri
U1
U2
U3
Un
R1
R2
R3
Rn
B
UT
UT = U 1 + U 2 + U 3 + . . . . . . .+ U n
Seri Devre zellikleri:
Devredeki direnlerden (alclardan) birini karrsak, devre ak devre zellii gsterir.
Seri devrede edeer diren, diren deerlerinin cebirsel toplamna eittir.
RT = R1 + R2 + R3 +..+ Rn
Seri devrede direnlerin zerinden geen akm ayn olup, devre akmna da eittir.
IT = I 1 = I 2 = I 3 = ..= I n
Seri devrede direnlerde meydana gelen gerilim dm toplamlar, devreye uygulanan
gerilime eittir.
UT = U1 + U2 + U3 +..+ Un
Devredeki direnlerden birinin deerini deitirirsek, devrenin toplam direnci deitii in
devre akm ve gerilim dmleri de deiir.
rnek: ekil 14teki devrede direnler zerinde den gerilimleri bulunuz.
U1=?
U2=?
U3=?
R1=3
R2=5
R3=7
I
U=30V
ekil 14
RT = R1 + R2 + R3 RT = 3 + 5 + 7 = 15
ve Ohm Kanunu yardmyla devreden geen akm bulunur.
U
RT
30
15
2A
U1 = I . R1 = 2 . 3 = 6V
U2 = I . R2 = 2 . 5 = 10V
U3 = I . R3 = 2 . 7 = 14V
Soru: ekil 15deki devrede R1, I ve U2 deerlerini bulunuz.
U1=40V
U2=?
R1=?
R3=30
I=?
U=100V
ekil 15
Paralel Balant: Direnlerin karlkl ularnn balanmas ile oluan devre eklidir.
I1
R1
I2
R2
I3
R3
In
Rn
IT
U
ekil 16: Direnlerin paralel balanmas
IT = I 1 + I 2 + I 3 + . . .+ I n
rnek: ekil 17deki devrede I, I1 ve I2 akmlarn bulunuz.
I1
R1=3
I2
R2=6
U=15V
ekil 17
I1
U
R1
15
3
5A
I2
U
R2
15
6
2 ,5 A
I = I1 + I2 = 5 + 2,5 = 7,5A
Kark Balant: Kark balanm direnlerde, edeer diren hesaplanrken,
direnler uygun gruplara ayrlr ve her grup balant ekline gre hesaplanarak devre
sadeletirilir. Son olarak, sadeletirilmi devre balant ekline gre hesaplanr ve edeer
diren deeri bulunur
Bir kark devrede alclardan birini karrsak; devrenin tamam ya da bir ksm
almyorsa, karlan diren almayanlara SER, devrenin tamam ya da bir ksm
alyorsa, karlan diren alanlara PARALEL dir.
Soru: ekil 18 (a) ve ekil 18 (b)deki devrelerde bilinmeyen deerleri bulunuz.
R3=10
Ua=?
R1=5
R1=12
R2=10
I2=?
Ia
R3=6
R4=5
R2=15
R5=?
Ib=3A
I=5A
U=100V
ekil 18 (a)
ekil 18 (b)
BOBNLER
Bobin bir silindir zerine sarlm ve d izole edilmi iletken telden oluur. Devrelerde
bulunan akm yollarnn hepsi genel adan birer bobin grevi yapmaktadr. Bobin bir iletkenin
zerinden geen akm magnetik alan izgilerine evirerek yapsal olarak enerji dnmn
salar.
Bobinler, kullanm yerine gre, sarmn ierisi bo olursa haval bobin, demir bir nve
zerine sarlrsa nveli bobin adn alr. Bobinin her bir sarmna spir ad verilir.
Bilindii gibi bir iletkenden akm geirildiinde, iletken etrafnda bir magnetik alan
oluur. Bu alan kat zerinde daireler eklindeki kuvvet izgileri ile sembolize edilir.
Bir bobinden alternatif akm geirildiinde, ekil 20de grld gibi bobin sarglarn
evreleyen bir magnetik alan oluur. Akm byyp klne ve yn deitirmesine bal
olarak bobinden geen kuvvet izgileri oalp azalr ve yn deitirir.
ekil 20
Bobine bir DC gerilim uygulanrsa, magnetik alan meydana gelmeyip bobin devrede bir
diren zellii gsterir. Bobin devrelerde "L" ile gsterilir ve birimi "Henry" 'dir. Ancak
genellikle deerler ok kk olduundan askatlar olan milihenry (mH) ve mikrohenry (H)
deerleri kullanlr. Henry, milihenry ve mikrohenry arasnda aadaki bantlar vardr.
1mH = 10-3 H veya 1H = 103 mh
1H = 10-6 H veya 1H = 106 H 'dir
Endktif Reaktans (XL): Bobinin, iinden geen alternatif akma kar gsterdii dirence
endktif reaktans denir. Endktif reaktans XL ile gsterilir. Birimi "Ohm" dur.
L1
L2
L3
Ln
LT
ekil 21: Bobinlerin seri balanmas
LT = L1 + L2 + L3 + + Ln
Paralel Balant: Toplam endktans, bobinlerin endktans deerlerinin arpmaya
gre terslerinin toplamnn yine arpmaya gre tersi alnarak bulunur.
L1
LT
L2
L3
Ln
1
LT
1
L1
1
L2
1
L3
.....
1
Ln
Kark Balant: nce seri veya paralel bobinler kendi aralarnda tek bobin haline
getirilir, daha sonra toplam endktans hesaplanr. ekil 23te bobinlerin kark balants iin
bir rnek verilmitir.
L3
L1
L2
L4
LT
ekil 23
KONDANSATRLER
ki iletken plaka arasna yaltkan bir maddenin yerletirilmesi (Bu yaltkan madde hava,
mika, seramik, ya, mumlu kat gibi maddelerden yaplr.) veya hi bir yaltkan
kullanlmakszn hava aral braklmas ile oluturulur. Kondansatrler kullanlan yaltkan
maddenin cinsine gre adlandrlr.
(a)
(b)
C=
Q
U
veya C =
A
bantlarndan hesaplanabilir.
d
2. Ayarlanabilir Kondansatrler
a) Varyabl Kondansatrler
b) Trimer Kondansatrler (Boru, disk, ince metal tabaka)
Kat kondansatrler
Minyatr kondansatrler.
Mika kondansatr
Film kondansatrler
C1
C2
C3
Cn
CT
ekil 26: Kondansatrlerin seri balanmas
1
CT
1
C1
1
C2
Q1
Q2
C 1 .U 1
U1
1
C3
Q3
... Qn
C 2 .U 2
U2
1
Cn
.....
U3
C 3 .U 3
... C n .U n
... U n
C1
CT
C2
C3
Cn
CT
C1
C2
C3
Q1
Q2
Q3
U1
U2
U3
Q1 = C 1 .U Q2
... C n
... Qn
... U n
C 2 .U Q3
C 3 .U Qn
C n .U
C1
C2
C4
C3
CT
ekil 28
R2
XL
(a)
(b)
ekil 29: (a) Seri R-L devresi, (b) Akm-Gerilim erisi
(a)
(b)
XL
V=i.Z
VL=i.XL
VR=i.R
(a)
(b)
ekil 30: Seri R-L devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim
R
Z
dir.
(a)
(b)
ekil 31: (a) Seri R-C devresi, (b) Akm-Gerilim erisi
i R2
X C2 bants vardr.
VR=i.R
XC
V=i.Z
VC=i.XC
(a)
(b)
ekil 32: Seri R-C devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim
cos
dir.
i .Z
i R2
X L - XC
bants vardr.
cos
R
Z
veya
tan
X L - XC
R
XC
VC
XL
VL=i.XL
V=i.Z
VL - VC
XL - XC
VR=i.R
XC
VC=i.XC
(a)
(b)
ekil 34: Seri R-L-C devresi vektr diyagramlar (a) Empedans (b) Gerilim
PARALEL DEVRELER
Paralel devrelerin zellikleri;
a) Devre elemanlarnn hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan gerilimi
eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede deimeyen U gerilimi referans vektr
olarak alnr.
b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan ekilen akmlar
elemanlar zerinde eitli kollara blnr. Kaynaktan ekilen akm, kollar zerinden geen
akmlarn vektrel toplamna eittir.
c) Devre empedans, aadaki gibi bulunur.
1
Z
( 1 / R )2
( 1 / X L )2
I2
I R2
I L2
IR
IL
(a)
(b)
IR=U/R
G=1/R
IL=U/XL
I=U/Z
B=1/XL
Y=1/Z
(c)
(d)
ekil 35: (a) Paralel R-L devresi, (b) Vektr diyagram, (c) Akm geni, (d) Admitans geni
Admitans geninde;
letkenlik, direncin tersidir ve G ile gsterilir.
Sseptans, reaktansn tersidir ve B ile gsterilir.
Admitans, empedansn tersidir ve Y ile gsterilir.
PARALEL R-C (DREN - KONDANSATR) DEVRES
R-C elemanlar ekil 36 (a)daki gibi birbirleri ile paralel balanarak devreye sinzoidal
alternatif gerilim uygulandnda, elemanlar zerinden sinzoidal bir akm gemesi salanr.
Kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar kaynakta I akm
olarak devresini tamamlar.
I
IC
(a)
IR
(b)
I=U/Z
Y=1/Z
B=1/XC
IC=U/XC
G=1/R
IR=U/R
(c)
(d)
ekil 36: (a) Paralel R-C devresi, (b) Vektr diyagram, (c) Akm geni, (d) Admitans geni
Vektr diyagram dik gen olduundan paralel R-C devresinin kaynaktan ekilen akm
forml aadaki gibidir.
I2
I R2
IR
U
R
I C2
IC
U
XC
U
Z
Devre empedans;
(1 / R)
1
( 1 / X C )2
olarak yazlr.
tan
IC
I
veya
tan
U/R
XC
cos
I
IC
U/R
U/Z
Z
R
Paralel R-C devresinde, akm gerilimden kadar ileride olduundan bu devreye ileri
g katsayl devre denir.
PARALEL R-L-C (DREN-BOBN-KONDANSATR) DEVRES
Diren, bobin ve kondansatr elemanlar paralel balanp ularna sinzoidal bir
gerilim uygulandnda direnten geen IR akm, gerilimle ayn fazdadr. Bobinden geen IL
akm, gerilimden 90 geri ve kondansatrden geen IC akm ise gerilimden 90 ileri fazdadr.
(a)
IC > IL
IC < IL
IC
IC
IR
0
IL - IC
IC - IL
IR
IL
IL
(b)
(c)
IC
IC = IL
IR = I
IL
(d)
ekil 37:
I R2
( I C - I L )2
Devre empedans;
1
Z
I
U
( 1 / R )2
( 1 / X C - 1 / X L )2
I R2
( I L - I C )2
XL=XC durumunda ise endktif ve kapasitif kollardan eit akmlar geer. Bu akmlar
arasnda faz fark 180 olduu iin, bu iki akmn fark sfrdr. Dolaysyla devrenin toplam
akm, omik direncin bulunduu koldan geen akma eittir ve g katsays 1dir. Bu devreye
paralel rezonans devresi denir.
ALTERNATF AKIMDA G
Aktif G:
Elektrik devrelerinde alclar tarafndan sistemden ekilen faydal, yani ie yarayan
gtr. rnein aktif g; stclarda sya, motorlarda harekete, aydnlatma aralarnda ise
a dnr.
Bir doru akm devresinde kullanlan g, bu devreye uygulanan gerilim ile devreden
geen akmn arpmdr. Alternatif akmda ise gerek devreye uygulanan gerilim gerekse
devreden geen akm zamana bal olarak deiir. Akm ve gerilimin arpm olan g de
zamana bal olarak deiik deerler alr. Aktif gcn birimi Watttr.
P = U .I .cos (Watt)
P = 3U .I .cos (Watt)
( faz iin)
Reaktif G:
Kondansatr veya bobin ieren devrelerde, akm ve gerilimin arasnda faz fark
bulunmasndan kaynaklanan ve byle durumlarda oluan bir zahiri g bileenidir. Bir
bakma Elektrik irketinin kapmza kadar getirdii gcn, kullanlmayp iade ettiimiz ksmn
oluturur. Dolaysyla herhangi bir yararl ie dntrlemedii gibi, hatlarn ve trafolarn
gereksiz yklenmelerine neden olur. Reaktif gcn birimi VAR (Volt Amper Reaktif)dr.
Q = U .I . sin
Q = 3U .I . sin
Grnr G:
Aktif gc direnler, reaktif gc ise endktif ve kapasitif reaktanslar eker. Eer bir
devrede hem diren hem de reaktans bulunuyorsa bu devrede aktif ve reaktif gler bir arada
bulunur. Byle bir devrede V.I deeri grnr gc verir. Grnr gcn birimi VA (Volt
Amper)dr.
S = U .I
S = 3U .I
Aktif
G
S
Q
Reaktif Grnr
G
G
Gsterimi
Birimi
Watt
Var
VA
VHAT = VFAZ
I HAT = 3 I FAZ
VHAT = 3VFAZ
I HAT = I FAZ
Elektrik ebekesine balanan cihazlar genellikle ebekeden aktif gcn yannda reaktif
g de ekerler.
Reaktif g hibir i yapmaz, ancak ebekeyi gereksiz yere endktif veya kapasitif
olarak ykler ve ebekenin iletme maliyetini ykseltir. Bu nedenle byk gl tketim
harcayan abonelerden reaktif g iinde ayrca bir cret alnr. ekilen reaktif gcn belirli
snrlarn dnda olmas durumunda ise ek cezalar nedeniyle elektrik enerjisine denen cret
katlanarak artar. Bu nedenle her iletme ebekeden ektii reaktif gc kontrol etmeli, bir
baka deyile g faktrn belirli snrlar ierisinde tutmaldr.
Alternatif akm devrelerinde akmla gerilim arasndaki
asnn kosinsne g
katsays denir.
cos
P
S
Bu formlde;
P: Aktif g (Watt)
S: Grnr g (VA)
cos : G katsays
G kompanzasyonunun amac cos
sistemden ekilen reaktif gcn azaltlmasdr.
Depo edilen
enerji kayna
Pil
Batarya
Ak
Redresr
Kullanlan yerler
Teyp, fener radyo
Cep telefonu, seyyar
lambalar, l aletleri
Termik
santraller,
Hidroelektrik
santraller,
kranportrler
Tristrn i yaps
Tristrn ularnda (1) nolu u Anot (kolektr), (2) nolu u Katod (emitter), (3) nolu u
ise kumanda elektronunu (Geyt) gstermektedir. Kumanda ucu (gate)daima iteki P
elemanndan alnr. Kumanda gerilimi olarak katotla gate arasnda (0) (+3) V. kadar bir
gerilim uygulanmas yeterli olabilir. Bir tristrn Katotu ile Gate arasna 0,25 V. gerilim
uygulandnda tristrden akm gemeye balar.
Her tristr iin gerekli anot ve kontrol geriliminin katotlardan belirlenmesi en uygun bir
yoldur. Aksi halde yaplacak yanllklar byk zararlara neden olabilir.
Diyotlar gibi tristrlerde yalnz bir ynde akm geirirler. Ters ynde ise yaltkan olur.
Tetiklendikten (atelendikten) sonra ise bir diyot gibi alr.
Tristrn anodu ve katodu arasna alternatif bir gerilim uygulandnda tristrden
akm gemez. Akm gemesi iin kap (Geyt) ucu ile katot arasna kk bir gerilim yani
ateleme gerilimi uygulamak gerekir. Anot ile katot arasna uygulanan gerilim belirli bir
deeri atktan sonra da tristrden akm gemeye balar.
Tristrler doru ve alternatif akm makinalarnn devir saylarnn ayarlanmasnda,
nokta kaynak makinalarnda elektronik alter olarak; elektrikli tren ve tramvay gibi byk
miktarda doru akm gereken yerlerle benzeri birok alanlarda kullanlmaktadr. Son
zamanlarda byk gl santral generatr uyartm sistemlerinde DC elde etmek iin 3 fazl
kpr tristr devreleri kullanlarak 500 V, 1200 A. DC elde edilip, kutuplarn uyartlmasnda
kullanlmaya balanmtr.
Bir tristrden istenilen zellikler unlar olmaldr.
1234567-
VR
(letim voltaj)
yksek olmal
VD
(Yaltm voltaj) yksek olmal
IR
(letim akm)
ok kk olmal
ID
(Yaltm akm) ok kk olmal
du/dt
(letime geme geriliminin kritik ykselme hz) ok byk olmal
di/dt
(Yaltma geme geriliminin kritik ykselme hz) ok byk olmal
Kk akmlarda Geyt alabilmeli
eitli iletmelerde kullanlan redresrler tristrl ve diyotlu tiplerdir. yap ve montaj ekline
gre el ve otomatik alma ekilleri vardr.
Enerji beslemeleri 380 V. A.C dr.Kullanlaca yerlere gre k gerilimleri DC ( 24 V. ,48
V. 110 V.125 V. 220 V.) gerilim deerinde ve 30 A ,50 A , 63 A , 75 A , 100 A, 125 A , 400
A kapasitelerinde olabilirler.
Redresrn Grevi:
1- AC akmn DC akma dntrr.
2- Bal bulunduu ak grubunu tampon arj yapar.
Redresrler dntrme ilemine gre 4 tipe ayrlr. Bunlar;
a-Kontrolsz tip redresr
Bir trafo ve kpr diyottan oluan bu tip redresrler ok ucuz olduklarndan yaygn
olarak kullanlmaktadr. k gerilimi kontrol edilemediinden, balanacak cihazlar ve
akler iin risklidir.
b-Kademeli tip redresr:
Kontrolsz tip redresrlere gre, daha gvenilir olup k gerilimi kullanc tarafndan
kontrol edildiinden, cihazlar iin risklidir.
c-Varyak kontroll redresr:
k geriliminin kontrol varyak yardmyla yapldndan k gerilimi kararldr. Ancak
ok ar ve hantal redresrlerdir.
d- Tristr Kontroll Redresr
Dier tip redresrlere gre daha kaliteli bir DC verdiklerinden, ok tercih edilen
redresrlerdir. Bu tip redresre balanan akler daha uzun mrl olurlar. Ayn ekilde
bu tip redresrlere balanan cihazlar uzun mrl ve daha verimli alrlar. Elektronik
kontrol kart k gerilimini ve akmn srekli kontrol ederek, tristrlerin uygun ayla
tetiklenmesi salanp, istenen DC gerilim elde edilir. Bylece ebeke gerilimindeki
deiimlerde ve yklerde tetikleme asn deitirerek k geriliminin sabit kalmas
salanr. kta kullanlan filtre devreleri ile de daha kaliteli bir DC elde edilir.
e- Tristr Kontroll Redresrde Kullanlan Paralar:
1. Trafo
2. Soutma nitesi
3. Tristr
4. ok bobini
5. Kondansatr
6. Kontrol kart
7. nt
8. Snubber (RC filtre)
9. Termostat
10. Sigorta
soutucular,
dier
yardmc
tesisatlar
toz
ve
kirlerden
2-Redresr bota altrlarak knda azami ve asgari voltaj deerleri kontrol edilmelidir.
3-Redresr panosunda bulunan anahtarlar, kontaktrler, direnler, ampermetre ve
voltmetreler, sigortalar, terminaller, kablo ve kablo balantlar kontrol edilmelidir.
NVERTRLER
ebeke gerilimin olmad zamanlarda AC ile beslenen elektrikli aletlerin almasn
salayan g kaynaklardr. Enerji kayna olarak DC besleme akm kullanldndan
endstriyel tesislerde, Telekom santrelleri, Enerji retim tesisleri gibi yerlerde ebeke
olmad zamanlarda akden besleme yaplarak uzun sre AC retirler.
Kk glerde hafif ve tanabilir yaplar vardr. eitli besleme gerilimlerde
alabilmeleri, 50 VA den 2400 VA a kadar standart g seenekleri, sessiz almalar ve
yksek verimleri ile her trl teknik ihtiyalar karlarlar.
Kesintisiz
kaynaklarnn
nemi
gn
getike
artmaktadr.
Yaplan
AKNN PARALARI
Bir ak hcresi aadaki ana elemanlardan oluur.
1-Ak Kab: ounlukla ebonit veya plastik malzemeden yaplr. Transparant denen ak
kaplar, ak elemanlardr.
2-Ak Kapa: Ak kab malzemesinden yaplan ve hcrenin stn kapatan ksmdr. Ak
kabininin stn, hava szdrmaz bir biimde preslenerek veya yaptrlarak kapatlr.
3-Hcre Buonu (Tapa): Ak kapandaki dili delie taklan, plastik malzemeden yaplm
kk bir kapaktr. ana ilevi vardr.
a)Yerinden karlarak, elektrolitin younluunu lmek veya saf su ilave etmek,
b)Buon kapal iken, ak iinde oluan gazlarn, iindeki kk delik yoluyla dar
kmasn salamak.
c)zel tip buonlarda, hcre iinde oluan gaz, buon iinde younlaarak tekrar
elektrolite dnmesini salamak, bylece aknn saf su kaybn azaltm olur.
4-Elektrolit: Slfrit asit, saf su karm olan bir svdr. Aknn tipine, imalatnn veya
kullancnn tercihine bal olarak, slfrit asit miktar ve su oran deitirilerek eitli akler
imal edilmektedir.
Elektrolit Slfrit asitin faydalar:
a)Ak i direncini arttrmak,
b)Seperatrleri mikro gzenekli yaparak, plakalar arasnda elektrolit temasn azaltmamak,
c)Plakalar, zellikle nakliye esnasnda eilme ve krlmalarn nceliyecek ekilde
sktrmak
5-Plakalar: Bir ak hcresi iinde, pozitif ve negatif olmak zere iki ayr plaka grubu vardr.
a)Negatif Plaka: Saf kurundan zgara biiminde, dklerek elde edilir. Kurun zgarann
mekanik direncini arttrmak iin kullanlr. Kurun iine antimuan katlr. Izgarann profili,
imalat tekniine bal olarak eitli olabilir. Ancak, nakliye ve kullanmda eilip krlmyacak
kadar salam ve zerine svanacak olan aktif madde denen pastay iyi muhafaza edilecek
ekilde imal edilmelidir.
b)Pozitif Plaka: Kurun-Asit aklerin pozitif plakalar eittir.
AK HCRES
Bir ak hcresi, yukarda aklanan elemanlarn, ak kab iirisine tekniine uygun bir
ekilde yerletirilmesi ile oluturulur. Ak hcresi iindeki negatif plaka says, pozitif plaka
saysndan bir fazladr. Bylece pozitif plakann iki yzeyide aktif durumda tutularak
bklmesi nlenir.
emada grld gibi btn pozitif plakalar ve negatif plakalar ayr ayr hcre iinde
kurun kprlerle birbirine kaynak edilerek, her bir cins plaka grubunun mterek kutuplar
hcre kapandan dar karlr.
Ak gruplar, hcrelerin (+) ve (-)kutuplarn birbirlerine harici kprlerle balanmas
suretiyle elde edilir. Harici kprlerin hcre kutuplarna balants, imalat tekniine bal
bir husustur. Bununla birlikte ounlukla civatal veya kaynak yapmak suretiyle balanr.
10
11
12
13
Bome Derece
13
14,2
15,4
16,5
17,7
19,8
20,9
22
23
24
25
26
26,9
27,9
29,7
30,6
31,5
7-KAPASTE
Bir aknn, arj ilemiyle kazand, esas olarak, dearj ileminde verilebildii enerjiye
aknn kapasitesi denir. Kapasitenin birimi Amper Saattir. Ksaca Ahharfleri ile ifade
edilir. Aknn etiket deerine anma kapasitesi denir. Bir aknn kapasitesi u etkenlere
baldr.
a)Bir hcredeki plakalarn adedine ve boyutlarna,
b)Elektrolitin younluu,
c)Elektrolitin scakl.
Elektrolitin scakl
7-VERM: Bir akden, derjda ekilen enerjinin, arlda verilen enerjiye blmnden elde
edilen deere aknn verimi denir. Dier bir ifadeyle, deajda akden alnan kapasitenin,
arjda akye verilen kapasiteye orandr.
Verimin belirlenmesinde u husular salanmalr.
a)Ak, anma kapasitesinin 10 saatte blmnden elde edilen akmla, arj ve dearj
edilmelidir.
b)Dearjda, hcre voltaj,1,8 volta dnce son verilmelidir. Aklerde iki eit verim vardr.
1-Amper Saat Verimi:(p.Ah) harfleri ile ifade edilir. Kurun asit tr aklerin Amper-Saat
verimi takriben %90dr.Formlletirilirse:
(pAh)= Dearj akm x Dearj sresi / arj akm x arj sresi
2-Watt. Saat Verimi: p.Wh harfleri ile ifade edilir. Kurun asit aklerin Watt Saat verimi
takriben %75tir.
AKLERN BALANTI EKLLER
Aklerden istediimiz akm, gerilim ve gc alabilmemiz iin akleri gruplar haline getirmek
zorunluluu vardr.
Seri balama
+ Aklerde gerilimi ykselmek iin seri balama
Yaplr. Gerilim ykselir akm ve kapasite sabit
Kalr.
Paralel Balama
15
Kark balama
- Plaka
+PbS4O 2H2 O
arj durumu
+ Plaka
Pb2O
- Plaka
+Pb2+2H S4O
Yksz bir ak grubundaki arjn kaybolmamas iin redresrlerle ve retici firmann tavsiye
ettii tampon arj voltaj ile devaml arj edilmelidir.
24 Volt iin = 26.70 volt. Ak says x 2.23 volt
220 Volt iin = 245 volt.
16
17
AK ODASININ DZENLENMES
Ak odasnn belirlenmesi ve dzenlenmesine, aadak hususlar dikkate alnmaldr.
1-Ak odas nemsiz olmaldr,
2- Ak odas srekli gne nlarna maruz bulunmamaldr,
3- Ak odas yeterli derecede aydnlatlmaldr. Aydnlatma tesisat gaz sizdirmaz zellikte
olmal, bylece yangn olma ihtimal ortadan kaldrilir,
4- Ak odasnn duvarlar ak renk, asite dayankl yal boya ile veya benzeri zellikte
inaat malzemeleri ile kaplanmaldr.
5- Ak odasnn taban kaymayacak kadar dz olmal ve asite dayankl herhangi bir
malzeme ile kaplanmaldr,
6- Elektrik anahtarlar ak odasnn dnda bulundurulmaldr,
7-Ak odas k yolu zerinde gz duu lavabosu bulunmaldr,
8- Ak odasn havalandrmak iin aspilatr bulunmaldr.
18
GENERATRLER
Gnmzde orta ve byk gte imal edilen senkron makinalarda kutuplar
rotor zerine ve alternatif akm sarglar da stator zerindeki oluklara yerletirilmitir.
Bu tip senkron makinalarda dnen ksma kutup tekerlei (rotor), duran ksma da
endvi (stator) denir. Alak devirli senkron makinalarda kutup tekerlei kk kutuplu,
yksek devirli senkron makinalarda ise dolu kutuplu olarak yaplr. Dolu kutuplu
rotorlara yuvarlak rotor da denir. Yuvarlak rotorlu senkron generatre Turbo
Alternatr denir.
Alak devirli senkron makinalarda kutup says ok ve kutup tekerlei ap
byktr. Su santrali generatr, dizel veya pistonlu buhar makinalar ile tahrik edilen
senkron generatrler kk kutupludur. Yuvarlak rotorlu senkron makinalarda kutup
says 2 veya 4 nadir olarak ta 6 olup kutup tekerlei ap kk fakat rotor boyu
uzundur. Alak veya orta su d yksekliklerinde su trbinlerinde tahrik olunan
generatrlerde dik milli tertipler tercih edilir. Byle bir tertipte milin st ksmna
yerletirilen bir tayc yatak btn grup arl ile birlikte su basncn da zerine
almak zorundadr. Generatrn bundan baka iki adet boyuna yani aksiyal yata
bulunur. Bu yataklar milin hareket ekseninde dnmesini salarlar ve bu yataklar
radyal yklere maruz kalrlar. Tayc yataa ayn zamanda enine yatak da denir.
Tayc yataa yerletirilmi bulunan segmanlar zerine btn arlk biner. Dn
srasnda yataktaki ya dnen tayc halka ile eik yzeyli segmanlar arasna
aklrcasna girer ve bu suretle milin yukarya doru itilmesi sonucunda yataktaki
srtnme azaltlr. Yataktaki ya ise soutucu sistemdeki su ile soutulur. ok byk
glerde tayc yatak zerindeki yk manyetik olarak da azaltmak mmkndr.
Bunun iin milin st ksmna ekici elektomanetler yerletirilir. Bu suretle tayc
yatan yk ok azaltlm olur Senkron makina ister motor olarak alsn ister
generatr olarak her iki durumda da kutup tekerleindeki uyarma(ikaz) bobinleri
doru akmla beslenir. ve bu doru akm bobinlerinin meydana getirecei manyetik
alan senkron generatrn (Ns) senkron devir says ile tahrik edilmesi sonucu endvi
(stator) evresinde bir senkron hz ile dner. Dardan tahrik edilmek suretiyle
dndrlen bu magnetik alan stator sargsnda muhtelif fazlarda gerilimleri
indkleyecektir. Bu gerilim frekansna (f) diyecek olursak makinanin kutup says ve
dakikadaki devir says cinsinden bulunan deeri Generator durumunda
: f = (P*Ns)/120 eklindedir.
Transpozisyon ilemi
1.2.2. Endktif Kayplar:
Endktif zellik E.N.H da kullanlan elik alminyum (St-Al)
iletkeninin yapsndan kaynaklanmakta ve Endktif (Reaktif) yk
olarak karmza kmaktadr.
Alminyum damarlarn her birinden geen iletim akm her
damar iletkeni etrafnda bir magnetik alan meydana getirir ve bu
magnetik alan dier damarlar tarafndan kesilir.
Bu olay Lenz Kanununa gre (Kendisini meydana getiren
ebekeye kar koyma) damarlar zerinde bir zt E.M.K nn oluumunu salar. Bu
olay iletkenin direncinin artmasna neden olur. Bu diren Endktif reaktans olarak
tanmlanr.
DREKLER VE DONANIMLARI
DREKLER
letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri
birbirinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat
boyunca uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke
donanmna direk denir.
DREK ETLER
Demir Direkler
Betonarme Direkler
Aa Direkler
DEMR DREKLER
Boru Direkler
A Ve Kafes Direkler
Putrel Direkler(Pilon Veya atal)
BETONARME DREKLER
Gerilmesiz Beton Direkler
A.Santrifj Betonarme Direkler
B.Vibre Betonarme Direkler
n Gerilmeli Betonarme Direkler
A.n Gerilmeli Santrifj Betonarme
Direkler
B.n Gerilmeli Vibre Betonarme
Direkler
AA DREKLER
Tek Aa Direkler
A Direkler
Payandal Direkler
Kirili Direkler
Lenteli Direkler
Durdurucu Direkler
Kede Durdurucu Direkler
Tayc Direkler
Kede Tayc Direkler
Nihayet (Son) Direkler
Branman Direkler
Tevzi ( Datm) Direkleri
ZOLATRLER
KORUMA TELLER
TOPRAKLAMA LEVHALARI
DAMPER
CAMPER
ARK BOYNUZLARI
LETKENLER
ZOLATRLER
letkenleri diree tespit eden, fakat elektriki olarak izole eden elemanlardr.
ZOLATRLERN KORUNMASI
zolatrler hava hatt iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim
hava hatlarnda kullanlan izolatrler zincirinde koruma elemanlar yoksa gerilim
dalm dzgn deildir. Genel olarak yksek gerilim hattnn baland izolatr
elemanna en byk gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl uca bal
olan elemana da biraz daha fazla gerilim der.
Yksek gerilim izolatrlerinin korunmasnda kullanlan koruma elemanlar
unlardr:
KUKONMAZLAR
Yksek gerilim ENH n tayan direklerde bulunan
traverslerdeki izolatrlerin balant yerinin st ksmna kularn
konmas veya yuva yapmas istenmez. Bu nedenle traverslerin
bu ksmna kularn konmamas iin bir kukonmaz malzemesi
montaj edilir ve aras apraz ekilde galvanizli ince bir balama
teli ile balanr.
a. Ark koruma halkas
Yksek gerilim tesislerinde izolatr zincirinin iletken
tarafna izolatr saracak ekilde bir koruma halkas konur. Bu
halka iletkeni izolatre balama parasna tespit edilir. Bu
halkalar konsola veya traverslere tespit edilmi olan ark
boynuzlar ile birlikte kullanlr. Bu sistem izolatrler zerinde
meydana gelen yzeysel atlamann ark boynuzu ile koruma
halkas arsnda devam etmesini salar. Bylece izolatrn
atlama gerilimini biraz drr. Fakat zincir izolatr zerinde
gerilim dalmn dzenledii iin tercih edilir.
b. Ark boynuzlar
Yldrm dmesi ve sistem arzalarndan dolay
meydana gelen gerilim ykselmelerinde yksek enerjili bir
arkn belli bir noktada bulumasn temin etmek ve topraa
akmasn salamak amac ile kullanlrlar. Bu ekilde izolatr
veya izolatr zinciri zerinden yksek gerilim atlamalarnn
akmasna engel olunarak hasar grmeleri nlenmi olur.
Yksek gerilim zincir izolatrlerinde ark atlamas
neticesinde porselen ksm genellikle krlr ve dklr. Arkn izolatr zerinden
atlamasna engel olmak iin hava hatlarnda kullanlan zincir tipi izolatrlerde ark
boynuzlar kullanlr. Bu boynuzlardan birisi zincir izolatrn st ksmnda olacak
ekilde konsolda veya traverste bulunur ve iletkenin izolatre balama parasna
tespit edilir. Boynuzlar sayesinde ark, izolatrlerden uzakta tutulur. Bu ekilde
izolatrn zarar grmesi nlenmi olur.
c. Ark emberi
Zincir izolatrn herhangi bir noktasnda ark
meydana gelebilir. Rzgrn geldii tarafta meydana
gelen bir ark rzgr tarafndan ember zerinden yanlara
doru itilir ve izolatre bir zarar gelmez. embersiz
izolatrlerde arkn rzgr tarafnda izolatrn altna
doru itilme ihtimali vardr.
KORUMA TELLER
rgl elik iletkenler olup, E.N.Hna decek olan
yldrmlar topraa iletir. Direklerin en st noktasndan
ekilir.
TOPRAKLAMA LEVHALARI
Koruma teline gelen yldrmn topraklama iletkeni
vastasyla
topraa
kolayca
geiini
salayan
elemanlardr.
Koruma teli ile toprak arasnda 20 Ohmu gemeyen bir
diren olmaldr.
DAMPER
E.N.Hn rzgarlardan dolay meydana gelen
darbe ve titreimlere kar koruyan amortisman
grevi yapan arlklardr.
CAMPER
Durdurucu direklerde E.N.Hn birbirine irtibatlamaya
yarar.
LETKENLER
Elektrik enerjisinin retim merkezlerinden tketim merkezlerine tanmas iin
kullanlan ve iletkenlik zellii yksek olan metallerden yaplm tellere iletken denir.
ALT SAHASI
Genel olarak; ayrclar, kesiciler, baralar, transformatr ve yardmc tehizatlarn
bir araya topland, enerjiyi datmaya yarayan tesistir.
alt sahalar eitleri:
Harici tip alt Tesisleri
Dahili tip alt Tesisleri
TRAFO STASYONU
Genel olarak ; bir veya birden fazla yksek gerilim E.N.H.dan
enerji alan ve bu enerjiyi genellikle orta ve alak gerilim ile
mteri fiderlerine datan cihaz topluluunun bulunduu
yerdir.
KR TP ALT SAHASI
Kiri tipi alt sahalar; dikey, yatay ve kafes kirilerden yaplr. Baralar, zincir
veya dikey tip mesnet izolatr yardmyla kiriler arasna gergin bir ekilde yerletirilir.
Ayrclar ve dier hafif tehizat kiriler zerine monte edilirler. Bu tip yap; cihaz tipi
yapdan daha pahaldr. Fakat daha kk yerde kurulabilir ve konstrksiyon birbirini
destekledii iin daha salamdr.
10
AYIRICI:
AYIRICININ TANIMI
Yksz devreleri gerilim altnda ap
kapatmaya yarayan tehizatlardr.
11
BIAKLI AYIRICILAR
Bakl ayrclarn hareketli konta ayn zamanda alr ve kapatlr. Bina
iinde veya bina dnda kumanda dzeni emniyet mesafesi dnda ama ve
kapama yaplr.
Ayrclarn enerjisiz olan madeni ksmlar topraklanr. Bakl ayrclarda,
hat ayrcs ile toprak ba arasnda kilitleme tertibat vardr.
12
TOPRAK BIAI
Toprak ba bina iinde ve bina dnda
kullanlabilir. Enerji iletim hatlar giri ve klarnda
kullanlr. Bakm ve onarm iin hattn enerjisi
kesildii zaman toprak ba kapatlr. Hat
emniyete alnm olur. Bu ayrclar zel mesnetler,
direk zerlerinde veya bina iinde hat klarnda
kullanlr.
SGORTALI AYIRICILAR
Sigortal ayrclar bina iinde ve bina dnda
36 kV. kadar kullanlr. Sistemde meydana gelen
arzalarn dier mteriye yansmamas ve tehizat
13
14
PANTORAF AYIRICI
Pantograf ayrclar hareketli kontan ve bu kontan alma dzenine gre
muhtelif ekilleri vardr. Pantograf ayrclarda, ayrcnn alp kapanmasn salayan
dner izolatrler kenardadr. Hareket dzeni yakndan elle ve mekaniki olarak
altrld gibi hareket dzeni motor ile yakndan ve uzaktan altrlabilir.
Pantograf ayrc kendi arasnda ikiye ayrlr.
15
Kontak direnci
Geen akm
Y TEMAS
KT TEMAS
:0,1 Ohm
:400 Amp.
1 Ohm
400 Amp.
16
Sre
Kaybolan Is
:1 Sn.
:3840 Cal.
1 Sn
38400 Cal.
Q = 0,24 . I .R . t
AYIRICI KONTAKLARINDA
OLAYLAR
KT
TEMAS
SONUCU
MEYDANA
GELEN
Kk arklar balar,
Bu arklardan dolay kontaklar oksitlenir ve buna baml olarak kontak direnci
artar,
Kontak direncinin artmasyla arkn iddeti byr,
Ar snmadan dolay kontak bask yaylar gever,
Kontaklarn gevemesi ark arttrr ve ayrcsnn harap olmasna neden olur.
KESC
KESCNN TANIMI
Ksa devre dahil olmak zere, her trl yk altnda ama ve kapama yapan
sistem elemanlarna KESC denir.
Yksek Gerilim Kesicilerin alma prensipleri
Devre kesiciler, her alt
tesisinin ana elemandr. Kesiciler,
son derece gvenilir olmalarnn
yan sra, dk iletme maliyeti ve
uzun
servis
mr
de
salayabilmelidirler.
Dolaysyla,
bunlarla ilgili teknolojik beklentiler
olduka yksektir. letim yolunun
gvenilir ekilde kapatlmas ve
kesilmesi tm servis mrleri
boyunca ksa devrelerde sabit ark-snmlendirme kapasitesi gl, bakm
gerektirmeyen, alma mekanizmalar yksek gerilim devre kesicileri her ihtiyaca
ynelik olmas beklenir. Uygulama alanna ve sz konusu gerilim dzeyine bal
olarak, eitli tiplerde alma mekanizmalaryla Yay mekanizmas, hidrolik
mekanizma ve ark snmlendirme sistemleriyle kendinden sktrma uygulamas ve
tampon ilkesi ile donatlrlar. Hem harici tipi devre kesiciler hem de gaz izole
altlardaki kesiciler benzer bileenlere sahiptirler.
17
1 Terminal plakas
2 Kontak destei
3 Nozl
4 Ana kontak
5 Ark konta
6 Kontak silindiri
7 Taban
8 Terminal plakas
Akm yolu
Akm yolu, terminal plakalarndan [(1) ve (8)], kontak desteinden (2), tabandan
(7) ve hareketli kontak silindirinden (6) oluur. Kapal durumda, alma akm ana
kontak (4) iinden akar. Bir ark konta (5) buna paralel hareket eder.
alma akmlarnn kesilmesi...
Ama ilemi srasnda, nce ana kontak (4) alr ve akm halen kapal ark
konta zerinde komuta eder. Eer bu kontak daha sonar alrsa, kontaklar (5)
arasnda bir ark ekilir. Ayn zamanda, kontak silindiri (6) tabana (7) hareket eder ve
orada gaz sktrr. Daha sonra, gaz ters ynde kontak silindirinin (6) iinden ark
kontana (5) doru akar ve ark orada snmlendirir.
Arza akmlarnn kesilmesi...
Yksek ksa devre akmlar olduunda, ark konta zerindeki snmlendirme
gaz ark enerjisiyle nemli lde stlr. Bu ilem, gazn kontak silindirinde basn
altnda ykselmesine yol aar. Bu durumda, gerekli snmlendirme basncnn
yaratlmas iin gerekli olan enerjinin alma mekanizmas tarafndan retilmesi
gerekmemektedir. Daha sonra, sabit ark konta nozl (3) vastasyla dar ak
serbest brakr. Gaz, kontak silindirinden darya nozla geri akar ve ark
snmlendirir.
Yay Mekanizmas...
Yksek gerilim devre kesicilerin alma mekanizmasnn tasarm potansiyel
enerjili yay ilkesine dayanr. Daha dk gerilim dzeyleri iin bu tip alma
mekanizmasnn kullanlmas, sadece az miktarda alma enerjisi gerektiren bir
kendinden-sktrmal ark odacnn
gelitirilmesiyle mmkn olmutur.
alma modu:
1- Kapatma bobini
2 -Kam plakas
18
3- Ke dilisi
4 -Akuple ubuu
5- Balant ubuu (kapatma yay iin)
6 -Balant ubuu (ama yay iin)
7 -alma yuvas
8 -Kapatma yay
9- Ama yay
10- Acil el krank
11 -arj dilisi
12 -arj aft
13 -alma aft
14 -Manivela
15 -Damper (kapatmak iin)
16 -Damper (amak iin)
nemli zellikleri
KULLANILMA AMALARI
Alak gerilimin stndeki gerilim kademelerinde elektrik devreleri kesildiinde
(aldnda) meydana gelen, arkn ok ksa srede sndrlmesi dolaysyla
devrenin enerjisiz hale getirilmesi gerekmektedir.
Bunu salamak iin kesiciler gelitirilmitir. Kesiciler hem ark sndrme
zelliine hem de ok hzl hareket etme zelliklerine sahiptir.
KESCLERN YAPISI
Sabit ve hareketli kontaklar
Ark sndrme blm (hcresi),
letme mekanizmas,
19
LETME MEKANZMASI
Kesici iletme mekanizmalar ayrclara kyasla ok daha hzldr.
Balca eitleri;
1. Elle Kumandal Yayl,
2. Motorla Kurmal Yayl,
3. Basnl Haval,
4. Basnl Yal.
Bu eitleri tmnde uzaktan kumanda ile kesiciyi amak-kapamak mmkndr.
(Elle kurmal tipte snrldr)
20
Bobin
10 kV Bara
21
Hcresiz tip
Hcreli tip
AZ YALI KESCLER
Tam yal kesicilerin gelitirilmi eklidir. Burada yan grevi izolasyon olmayp
ama esnasnda meydana gelen ark sndrmektir. Az yal kesiciler ucuz ve montaj
kolaydr. Kesici birka ksa devre amasndan sonra yan deimesi gerekir. Bu
bakmdan fazla bakma ihtiya vardr. Artk yerini daha modern kesiciler almtr.
SFO2
SFO4
23
Kapasitif akmlar
SF6 gazl kesiciler ardk tekrar tutumalar tahrik etmez. Bu nedenle, kapasitif
akmlar (hatlar, yksz kablolar, kondansatr banklar), ebekeye bal cihazlara
hasar verebilen ar gerilimler meydana gelmeden kesilebilir.
Dk Endktif akmlar
SF6 kesme teknolojisini kullanarak, dk akmlarda ark dengesizliinden
kaynaklanan kesik akmlar ok dk seviyelere getirilebilir. Bu nedenle, buna
karlk gelen ar gerilim, cihazlara zarar vermeyecek bir seviyeye drlebilir.
Ulusal ve uluslar aras laboratuarlarda gerekletirilen ok saydaki testler
sonucunda, SF6 gazl kesici kullanldnda ardk tekrar tutumalarn (ama) veya
n tutumalarn (kapama) meydana gelmedii grlmtr. SF6 gazl kesici darbesiz
kesme salayarak sonuta ortaya kan yaltm delinmeleri ve parafudur gibi
cihazlara olan ihtiyac ortadan kaldrr.
ngrlen kullanm mr: 30 yldan fazla
Orta gerilim kesicilerde Kesme sistemi uzun yllar boyunca bakm gerektirmeden
alacak ekilde tasarlanmtr ve: SF6 gaznn kesme sonras zelliini korumas
sayesinde cihazn kullanm mr boyunca tekrar SF6 gaz doldurmaya gerek yoktur,
srekli basn izlemeye gerek yoktur.
evreyi etkilemez
Kesme iin olan aktif paralara ek olarak, szdrmaz muhafaza mekanik iletim
iin en nemli mekanik paralar iermektedir. Sonuta sistem tam olarak yaltmldr.
Ayrca, yaltml muhafazalarn kaak yolu mesafesinin uzun olmas, d ortam
etkilememesine byk katk salamaktadr.
ok az bakm gerektirir
Szdrmaz muhafaza iinde bulunan elektrik kontaklar zel bir bakm
gerektirmez. letme mekanizmas iin sadece kullanm koullarna bal olarak
deien aralklarla ok az bakm yaplmas gerekir. Normal alma koullarnda
10.000 ilem veya 10 kullanm ylndan nce nleyici bakm yaplmas gerekmez.
Orta gerilim kesicisi epoksiden yaplr. Gne grmemesi iin kapal yerde dahili
tip olarak kullanlr. Yksek Gerilim olanlar porselenden yaplr. alt sahalarnda
harici tip olarak kullanlr.
24
SF6 YK AYIRICISI
Yk ayrcs ve topraklama anahtar
faza ait dner kontaklar 1,5 bar basnta SF6
gaz ile dolu epoksi hazne ierisindedir. Bu
sistem maksimum iletme gvenlii salar.
Gaz szdrmazl
Epoksi hcre mhrl basn sistemine uygun
olarak SF6 gaz ile doldurulmutur ve gaz
szdrmazl fabrikada kontrol edilmitir.
letme gvenlii
Yk ayrcsnn konumu vardr: kapal, ak veya
topraklanm. Bu sayede doal kilitleme (yani yk ayrcs
hem kapal hem de topraklanm konumda olamaz) salanm
ve yanl manevralar nlenmi olur. Kontak hareket hz zel bir
mekanizma ile operatr hareketinden bamsz klnmtr. Bu
sistem ile kesme ve ayrma ilevleri balanr. SF6 gaz
ierisindeki topraklama anahtar standartlara uygun olarak ksa
devre zerine kapama yeteneine sahiptir. Kazara oluacak
basnlar gvenlik zarnn almas ile giderilmitir ve her
Kesme prensibi
SF6 gaz kabul edilir kalitesi sayesinde elektriksel ark sndrlmesinde kullanlr.
Arkn soutulmasn arttrmak zere ark ve gaz arasnda rlatif bir hareket yaratlr.
25
Yksek gvenirlilik
Bakm ihtiyac yok
Kompakt izalatr dizayn
letme mekanizmasnn modlerlii
26
evre dostu
Elektriksel zelliklerin mr boyunca deimemesi
Her trl ama kapama iin uygun
Vakum
ve SF6
Kesiciler arasnda ark sndrme prensipleri karlatrmas
Kriterler
Yangn ve Patlama Riski
Sndrme Ortamnn Denetimi
Sznt Durumunda Gvenilirlik
mr
Kesme Kapasitesinde eitlilik
Anahtarlama Annda Dalgallk
Ebatlar
Bakm Masraf
SF6
27
Vakum
o Zayf
yi
ok yi
Mkemmel
TRANSFORMATRLER
Herhangi bir alternatif akm veya gerilim seviyesini belirli bir oranda drme veya
ykseltme ilevini indksiyon yoluyla yapan statik cihazlardr.
.
TRAFO ETLER
1. Fiziksel yaplarna gre
aYal tip trafolar
bKuru tip trafolar (epoksi-reine)
2 grevlerine gre trafo eitleri
a.. G trafosu
bDatm trafosu
cl trafolar
G TRANSFORMATRLER
TRAFOYU OLUTURAN ANA ELEMANLAR
Sarglar
ekirdek (Nve)
Yaltm ve destek aksam
Ana ve Genleme tank, borular
zolatrler
Kademe alterleri
- Yk altnda
- Bota
Soutma ekipman
- Radyatrler
- Fanlar, Pompa
Koruma ve Yardmc ekipmanlar
-Bucholz Rlesi, scaklk Gstergeleri (Ya/Sarg), Ya seviye Gstergesi,
Basn emniyet Vanas, Nem Alclar, Kontrol Bobini
Ya
TRAFO KADEME TERTBATI
Trafo kademe deitiricisi trafonun Y.G. Sargsna konur. Trafo kademe sargsndan
kan ular kademe deitiricisine balanr. Kademe deitirildiinde gerilim ykselir
veya der. Bara geriliminin dk veya yksek olmas durumunda kademe deiimi
yaplr. Bu ilem elle veya otomatik olarak yaplr.
Yk altnda:
Trafonun etiketine baklarak alnmas gereken kademe tespit edilip uzaktan kumanda
butonu ile veya el ile alnmas gereken kademeye getirilerek yaplr.
28
29
Trafo etiketleri
Bir trafo etiketinde aadaki parametreler bulunur.
Markas: Transformatr imal eden firmann addr
Seri no: Transformatrn seri numarasdr
mal yl: imal edildii yldr
TS: Hangi standarda gre imal edildiini gsterir
G: Nominal gc ifade eder.
Frekans: Trafonun alma frekansn gsterir
Kadem etiketi: Bulunduu kademedeki gerilim deerinin gsterir
Balant grubu: Trafonun primer ve sekonderinin hangi balant grubunda sarldn
belirtir.
zole seviyesi: test edilen YG ve AG izolasyon seviyesidir.
Nominal ksa devre gerilimi: bir trafonun sekonder taraf ksa devre edilmi iken
primer tarafta nominal frekansta nominal akm aktan gerilimdir. Bu gerilim (Un)
nominal gerilimi yzdesi olarak verilir ve Uk ile ifade edilir.
Maksimum ksa devre sresi: trafonun en fazla ksa devreye dayanma sresidir.
Soutma ekli: trafonun gcne gre deiiklik gsterir
Nominal akm: primer ve sekonderden devaml ekilebilecek akm belirtir.
Bota akm: I0 yksz iken ekilebilecei yzde olarak akm deeridir.
zalosyon direnci test deeri tablosu: trafonun fabrikada yaplan test deeridir.
Toplam arlk: trafonun aksesuarlar ile birlikte toplam aldr
Ya arl: trafonun toplam ya aldr.
Ya cinsi: trafonun kullanld yan markasn ve cinsini belirtir.
Kazandan karlan ksmn al: nve ve sarglarn arldr.
TRANSFORMATR BALANTI EKLLER:
YILDIZ BALAMA:
Sarglarn birer ular (x-y-z) ksa devre edilir. Dier ular serbest braklr. Yldz
balamann faydalar, fazl ebeke datm sistemi iin sfr Hatt veya topraklama
bobinleri irtibat ular elde edilmesini salar. ayet transformatr sarglar yldz
balanm ise yldz noktas ile herhangi bir faz arasndaki yklenme dier fazlara
30
GEN BALAMA:
Her faza ait sarglar birbirleriyle kapal bir devre olutururlar.
ZKZAK BALAMA:
Her fazn sargs iki paradr. Fazlarn dengeli yklenmesini salar. Kullanlan iletken
miktar dier balant ekillerinden fazladr. Yldz balantlarn tm zelliklerini tar.
Bu balant tipi transformatrlerin sekonder sarglarnda uygulanlr.
31
32
TP TESTLER
Isnma Testleri
Yaltkanlk Testleri
ZEL TESTLER
zel yaltkanlk testleri
Kapasite ve kayp asnn llmesi
Sfr bileen empedansnn llmesi
Grlt seviyesinin llmesi
zolasyon direncinin llmesi (meger)
Botaki akmn harmonilerinin llmesi
Ksa devreye mekanik dayanm deneyi
Ya testleri
Koruma ve kontrol cihazlarnn fonksiyon testleri
Basn testi
Vakum testi
YERNDE TRAFO TESTLER
Trafo koruma ekipman ve kalibrasyon testleri
Trafo ve buing izolasyon varsa (Meger, Kayp faktr)
Trafo ikaz akm testi
Trafo ve buing kapasite testleri
evirme oran
Sarg diren lm
Trafo ya elektriki veya kimyasal testleri
Trafo ya gaz analizi
33
L TRANSFORMATRLER
LME: Bilinmeyen bir bykln ayn birim cinsinden bilinen bir byklk ile
karlatrma ilemine LME denir.
LMENN NEM
Gnlk yaamda birok alanda lme ile karlalmaktadr. Bu lmelerin
yaplmad veya yaplamad zaman konular hakknda doru karar verilemez. Elektrik
enerjisinin retimi, iletimi, datm ve tketimi aamalarnda lme ilemi hassasiyet
gerektirir. rnein bir santralde generatr k gerilimi, frekans ve akm iddeti
llemezse santral iletilmesinde ok nemli sorunlar kabilir.
retilen ve tketilen enerjinin miktar, mali deerinin hesaplanmas, iletimde ise izolasyon
seviyelerinin ve enerji kalitesinin srekli kontrol yaplarak tketicilere sunulmas srasnda
srekli olarak lme yaplmas zorunludur.
L TRANSFORMATRLER
l transformatrleri byk akm veya yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren;
l aletlerini ve rleleri besleyen cihazlardr.
L TRANSFORMATRLERNN KULLANMA AMALARI
l aletlerinin, lme snrlarnn bytlmesi salanr.
l aletlerini ve koruma rlelerini primer devre geriliminden izole ederek gvenli
alma imkn salar.
l transformatrleri ile deiik primer deerlere karlk, standart sekonder
deerler elde edilir. rnek 1 A - 5 A - 100 V
Koruma rlelerinin, l aletlerinin ve sayalarn akm ve gerilim devrelerinde eitli
balantlarnn yaplmas salanr.
l aletlerinin ve koruma rlelerinin kk boyutlu ve hassas olarak imal edilmesini
salar.
AKIM TRANSFORMATRLER
Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akm belirli bir oran dahilinde
dren ve uygun balanmas halinde primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark
yaklak sfr derece olan bir l transformatrdr. Akm transformatrleri genelde tek
faz olarak retilir ve kullanlr. Bu nedenle fazl bir sistemde faz akmlarnn
llebilmesi iin adet kullanlmas gerekir.
SARGILAR
PRMER SARGI: Kaln kesitli iletkenlerden az
sipirli olarak sarlmtr. Devreye seri olarak
balanr.
SEKONDER SARGI: nce kesitli iletkenlerden ok
sipirli olarak sarlmtr. Sekonder sargya akmla
alan l aletleri ve koruma rleleri seri olarak
balanr.
MAGNETK NVE: nce silisli salar paketlenip preslenerek gcne uygun kesitte
yaplrlar.
ZOLASYON MALZEMES: Yal tiplerde izolasyon ya ile kuru tiplerinde ise sentetik
(epoksi) reine ile yaplr. zolasyon, 1-36 kV akm transformatrlerinde sentetik (epoksi)
reine ile yaplr. 154 ve 380 kV akm transformatrlerinde ise ya ile yaplr.
Type of structure
Yagli tip AT
Type of structure
Kazan Tipi
Kazan tipi
Kafa Tipi
Kafa tipi
Porcelen Tipi
Porselen tipi
ALIMA PRENSB: Primer sargdan geen alternatif akm nvede deiken bir
(Fi)
manetik aksn oluturur. Bu deiken
(Fi) aks manetik nve zerinden devresini
tamamlar. Bu aknn etkisinde kalan sekonder sargda bir gerilim indklenir.
AKIM TRANSFORMATRLERNN SEKONDER SARGI ULARININ AIK KALMASI
Akm transformatrlerinin sekonder devreleri; primer devresinden akm geerken ak
kalmamaldr.
Akm transformatrnn primerinden akm geerken sekonderi ak kalrsa;
Sekonder ularda fazla bir gerilim oluur. nsan hayat iin hayati tehlike sz
konusu olabilir.
Ksa Sreli Termik Anma Akm: Sistemimizde oluacak ksa devreler srasnda ilgili
kesiciler ancaya kadar bu ar akmlarn etkisinden kurtulma olana olmadna gre
akm transformatrleri iin rle gecikme zamanlar ile kesici ama zamanlarnn toplamna
eit ksa sreli anma akm deerlerinin saptanmas gerekir. Trk Standartlarnda ksa
sreli termik etki iin bu deer 1 (bir) saniye olarak belirtilmitir.
Bir akm transformatrnn sekonderi ksa devre durumunda iken, herhangi bir hasara
uramadan bir saniye sre ile dayanabilecei primer akmn etkin deerine denir.
Ksa sreli termik anma akm deerleri ise nominal akmn 40-60-80-100 kat olarak
etikette belirtilmektedir.
Srekli Termik Anma Akm: Akm transformatrnn, sekonder yk anma ykne eit
iken, scaklk artlar belirli snrlar amadan, primerinden srekli olarak geirebilecek
akm deerini belirtir.
Srekli termik anma akm akm transformatrnn nominal akmnn 1,2 kat olarak
uygulanr
DNAMK ANMA AKIMI (Idyn):Termik anma akmnda belirttiimiz ksa devrelerin akm
transformatrlerine olan dier bir nemli etkisi ise zellikle sarg tipi olanlarda primer
sarglar ile sekonder sarglar arasnda ortaya kan dinamik kuvvetlerdir. Termik etkilerin
aksine dinamik kuvvetler zamandan bamsz olup ksa devrenin ardndan oluan ilk
periyodun tepe deeriyle orantldr.
Akm Transformatrnn sekonderi ksa devre durumunda iken; oluan
elektromanyetik kuvvetler nedeniyle, herhangi elektriksel veya mekanik hasara uramadan
dayanabilecei primer akmn tepe deerine dinamik anma akm denir.
Dinamik anma akm, normal olarak ksa sreli termik anma akmnn 2,5 katna eit
olmaldr. Bu deerden farkl olduunda akm transformatrnn etiketinde belirtilmelidir.
GRNR G: Akm transformatr hata snfnn normal snrlarn amadan
sekonderine balanabilecek Volt-Amper cinsinden toplam yk miktardr. Akm
transformatrleri 30 VA e kadar, gc Volt-Amper olarak belirtilmek zere 2,5-5-10-15-30
gibi standart deerlerinden birine uygun olmaldr. Akm transformatrnn sekonderine
balanan l aletlerinin ve koruma rlelerin toplam g kayb, transformatrn etiketinde
yazl olan deeri gememelidir.
letme artlar (Hata Snf in)
Akm transformatrlerinin normal iletmede;
1-Primer akmn %50 ile % 120 si arasndaki deerlerinde
2-Etiketinde belirtilen grnr gcn %25 ile %100 arasndaki sekonder yklerde
yapaca hatay bildirir.
0,1 ve 0,2 snf l transformatrleri ok hassas olduklarndan genellikle dier
cihazlar etalon etmek iin kullanlan laboratuar tipidir.
0,2-0,5 snf l aletleri hassas lmelerde. ( zellikle digital saya devrelerinde
kullanlmas zorunludur.)
1snf l transformatrleri devresinde saya bulunmayan endstriyel
lmelerde(Ticari l aletlerin beslenmesi)
3 ve 5 snf l transformatrleri fazla hassasiyet gerektirmeyen lmeler ve
koruma devrelerinde kullanlr.
Yksek gerilim sistemlerinde kullanlan sekonder gerilim deeri genelde 100 V tur. Faz toprak aras balanan gerilim transformatrlerinde faz - toprak gerilimleri ise bu deerlerin
3e blmdr. Sekonder sargnn 100/3 oran ise, izole sistemlerde toprak koruma
amac iin kullanlr.
DNTRME ORANLARI
Gerilim Oran
Gerilim Transformatrnn primer sargsna uygulanan gerilim ile, sekonder sargsndan
alnan gerilim arasndaki orandr. Buna gre;
Gerilim Oran = Primer Gerilim / Sekonder Gerilim, Nu= U / U2 olarak da yazlr.
Burada;
Nu = Gerilim Oran ( Dntrme Oran )
U = Primer Anma Gerilimi
U2 = Sekonder Anma Gerilimi
rnein; Etiketinde 33000/100 V yazan bir gerilim transformatrnn dntrme oran
330 kar. Baka bir ifade ile bu gerilim transformatr, primer sargsna uygulanan gerilim,
sekonderde 330 kat kltlm olur. 330 volta 1 volt veya primer sargya 660 volt
uygulanrsa sekonderde de 2 volt okunur.
Sarg Oran
deal bir gerilim transformatrnde gerilim oram ile sarg oran birbirine eittir. Bu sonuca
gre;
Sarg Oran = Primer sipir says / Sekonder sipir says, ns = N1 / N2 olarak da verilir.
ns = Sarg Oran (Dntrme Oran)
N1 = Primer Sipir Says
N2 = Sekonder Sipir Says
Grnr G: Gerilim transformatrnn hata snfnn normal snrlarn amadan
sekonderine balanabilecek toplam ykdr. Gerilim transformatrnn etiketinde grnr
g (VA) cinsinden verilir. Gerilim transformatrnn sekonderine balanan l aletlerinin
ve koruma rlelerinin toplam gc transformatrn etiketinde yazl olan deeri
gememelidir.
Gerilim transformatrnn gc seilirken gerek yk deerine gre seim
yaplmaldr. Gerilim transformatrleri anma ykne gre kalibre edildiinden kk
yklerde oran hatas byyecektir. Oran hatas anma ykne yakn yklerde minimumdur.
Hata Snf (Oran):Primer gerilim, nvedeki mknatslanma akmn ve demir kayplarn
da kapsadndan, primer gerilimin sekonder gerilime oran tam olarak dntrme
oranna eit deildir. Aradaki bu fark oran hatas olarak belirtilir. Gerilim
transformatrlerinin hata snf, primer anma gerilimi ve anma yknde yzde olarak
gerilim yanlgsnn (oran hatas) st snrna eit olan ve snf indisi denilen bir say ile
ifade edilir. Standartlarda hata snflar; 0,1-0,2-0,5-1-3-5 olarak belirtilmitir.
letme artlar (Hata Snf in):lme amal gerilim transformatrleri iin doruluk
snflar, anma geriliminin % 80 - 120' si ve anma yknn % 25 - 100' arasnda
geerlidir. Koruma amal gerilim transformatrleri iin doruluk snflar ise, anma
geriliminin % 5'i - % 120' si ve anma yknn % 25 -100' deerleri arasnda geerlidir.
Gerilim transformatrlerinin etiketinde bu deerler Cl, SN, 3P, 6P eklinde yazlmtr.
Etiketinde 3P ve 6P yazan gerilim transformatrleri koruma amal kullanlacan belirtir.
zolasyon (Anma Yaltm) Gerilimleri:Gerilim transformatrleri, hangi gerilim
kademesinde kullanlacan ve kullanldklar sistemdeki manevra veya yldrm darbe
gerilimlerine izolasyonlarnn bozulmadan dayanabilecekleri gerilim snrlarn belirtir.
Ayrca etikette belirtilen bu deerler imalat firmann gerilim transformatrlerini test yapt
gerilim deerlerini de belirtir. rnein; 0,6 / 3 kV etiketteki bu deerlerle ifade edilmek
istenen;
0,6 kV : Balanaca iletme gerilimidir.
3 Kv : Gerilim testi
Transformatrn bal olduu devrenin gerilimi, frekans deimeden bir dakika sre ile
dayanabilecei ve bu deerde gerilim transformatrnn primer sargs ile sekonder
sargs arasnda izolasyonun bozulmayaca deeri belirtir.
Orta ve yksek gerilim de bu deerler en az tane olur. rnein; 36-70-170 kV gibi
burada;
36 kV : Balanaca iletme gerilimidir.
70 kV : Gerilim transformatrnn bal olduu devrenin gerilimi frekans
deimeden bir dakika sre ile ykselebilecei ve bu deerde gerilim
transformatrnn primer sargs ile sekonder sargs arasnda izolasyonunun
bozulmayaca gerilim deeridir.
170 kV : Darbe dayanm veya darbe delinme gerilimini belirtir. Gerilim
transformatrnn bal olduu devrenin herhangi bir noktasna yldrm
dtnde, devrenin gerilimi 170 kV ve zerine ktnda izolasyonun bozulduu
noktay belirtir.
DOYMA KATSAYISI: letme artlarnda gerilim transformatrlerinin sekonderlerinde,
bazen nominal gerilimden daha byk deerde, evirme oran ile ilgisiz gerilimler
grlebilir. Bu durum, gerilim transformatrnn manetik nvesinin doymaya gitmesi ve
mevcut kapasitelerin rezonans artn oluturmas sonucu ortaya kmaktadr. Gerilim
transformatrnn rezistif ykle yklendii veya fiderin devreye alnmas gibi primer artlar
deitii takdirde bu durum ortadan kalkar.
Frekans: Gerilim transformatrlerinin hatasz olarak alabilecei frekans deerini belirtir.
lkemiz de bu deer 50 Hz dir. Baz gerilim transformatrlerinde 40 - 60 Hz yazabilir. Bu
durum gerilim transformatrlerinin bu frekans araln da hatasz alabileceini belirtir.
zolasyon Tipi: Gerilim transformatrlerinin etiketindeki izolasyon tipi "K" yazyor ise bu
gerilim transformatrnn kuru tip olduu ve izolasyonun epoksi reine ile yapld
anlalr. "Y" yazyor ise gerilim transformatrnn yal tip olduu ve izolasyonun ya ile
yapld anlalr.
Kuru tip gerilim transformatrleri dahili tesislerde, yal tip gerilim transformatrleri ise
dahili ve harici tesislerde kullanlabileceini belirtir.
DEMANTIN SIFIRLANMASI
1- Demant sfrlama ilemini gerekletiren Reset butonu n yzde Ekran butonunun
altnda yer alr ve normalde mhrl halde bulunmas gerekir. Mhr sklen Reset
butonuna bir defa basldnda saya tarafndan sfrlama istei alglanr ve ekranda
"RESET" yazs grnr. Bu Reset ileminin teyit edilmesi gerekliliini belirtir ve Reset
butonuna bir defa daha baslrsa Demant sfrlama ilemi gerekletirilmi olur.
2- Resetleme ileminden sonra saya ekranndaki demant sfrlanma says bir artar ve
maximum demant kaytlar sfrlanr. Resetleme ilemi ile birlikte tm enerji ve demant
deerleri hafzaya kaydedilir.
3- Reset butonu mhrlenir ve ilem tamamlanm olur.
TARH VE SAAT AYARI
Ekran butonuna basldktan sonra Reset butonuna bir defa baslarak set moduna
geilir.Ekran butonuyla ayarlamak istediiniz tarih ve saatin bulunduu koda geiniz.
Reset butonuna basldnda dijital ekranda saylarn yanp snmeye baladn
greceksiniz. Ekran butonu ile basamaklarda bulunan deerler, istenen deerlere
ayarlanr. Bir basamaktan dierine Reset butonu ile geilir. Tm basamaklar
ayarlandnda Reset butonuna iki defa baslarak ayarlanm bilgi aktif duruma getirilmi
olur.
MONTAJ EMASI
3 Faz 4 telli balant emas
KORUMA VE RLELER
Elektro-mekanik rleler
1910
nmerik (saysal) rleler
1985
Analog rleler
1970
Tmleik koruma cihazlar koruma, lm, denetimsel kontrol, fider mimik ekran ve eer
gerekirse fiderler aras kilitleme gibi tm ihtiya duyulabilecek fider fonksiyonlarn kapsarlar.
52
kesici
50N/51N IDMT & DT toprak arza rlesi
67N opsiyonel ynl toprak arzas korumas
21
mesafe koruma
27/59 ar ve dk gerilim
79
opsiyonel tekrar kapama
85
tele-koruma arabirimi
FL arza yeri tespit fonksiyonu
FR arza/dalga ekli kayt fonksiyonu
LM hat yk monitr
RLELER
Rle: Ayarland alma byklnde istenen grevi gerekletiren kontrol cihazdr.
alma prensipleri, alma zaman, alma bykl ve baland devreye gre eitlilik
gsterirler.
1) alma prensiplerine gre
-Elektromekanik Rle
-Statik Rle
-Dijital Rle
2) alma zamanna gre
Ani amal ve kapamal rle
Ayarland byklkte kontaklarn ani olarak aan veya kapatan rlelere denir. Ksa devre
akmlarnda veya arzal ksmn annda servis d olmas gereken durumlarda kullanlr.
ani almal rlelerde bir zaman ayar sz konusu deildir.
Zaman gecikmeli rle
Ayarland alma byklnde kontaklarn gecikmeli olarak aan veya kapatan rlelerdir.
Sistemlerde oluan arzalar genellikle geici arza olmas nedeniyle arzal ksmn annda servis
d olmas istenmez. Bu nedenle zaman gecikmeli rleler kullanlr.
-Sabit zamanl rle
alma byklnn deerine bal kalmakszn , ayarland zaman sonunda grev yapan
rledir.
Sekonder Rleler
l trafolarnn Sekonder devresine balanan rlelere sekonder rleler denir. Alak ve Orta
gerilim devrelerinde kullanld gibi zellikle yksek gerilim devrelerinde bu tip rlelerle koruma
yaplmaktadr.
Sekonder Rlelerin tesis maliyeti, primer rlelere gre ok daha yksektir. Ancak aada
belirtilen zellikleri nedeniyle sekonder rleler daha ok kullanlrlar.
Ama kumandalarnn elektriki olmas nedeniyle korumann baarszla urama olasl
ok azdr.
Rle bobinin besledii byklk belirli oranda drldnden, bu rleler daha
duyarldr.
Devre gerilimli durumda iken rle zerinde ayar, bakm ve test gibi almalar yaplabilir.
Akm, gerilim, g ve frekans gibi byklklerle alabilirler
Yn eleman olarak kullanlabilirler.
2. Koruma sistemi en ksa sre iinde almas gerekir. Oluabilecek zararlarn en aza
indirilmesi iin arkl ksa devrelerin alma sreleri olabildiince azaltlmaldr. Bundan baka
ou kez faz - toprak arasnda balayan arkn gelierek baka fazlara da gemeye zaman
bulmasn nlemek gerekir. zellikle ksa devrelerin abuk giderilmesi iletim ebekelerinde
kararll salamada en etkin yol olmaktadr.
3.Bir koruma sisteminin davran, ebekenin yapsndan olabildiince bamsz kalmal,
manevra serbestlii salamal ve ayar deiiklikleri gerektirmeden blokajlara, paralel
balamalara besleme deiikliklerine uygun olmaldr.
4. Koruma sistemlerinin ebeke yapsnn deiimlerine olabildiince duyarsz yapmaya zen
gsterilmelidir. Sistemlerin belirlenen deerlerden ve srelerden fazla olmamak kaydyla ar
yklere duyarsz kalmas istenir. Eer ar yklenme sresi uzar ve cihazlarda tahribatlara yol
aabilecek termik snmalar meydana gelirse, bu durumda snma ani amal rleler ile deil de,
termik koruma rleler tarafndan izletilmeli ve ama kumandas verdirilmelidir.
5. Koruma sistemi ksa devre akmlarnn iddetleri, cinsi ve hata yeri nerede olursa olsun
almak zorundadr. Baz durumlarda ksa devre akmnn deeri normal akm deerinden daha
dk olabilmektedir. Hata yeri nerede olursa olsun ebekenin her trl iletme artlar altnda
hatann giderilmesini salamak iin sistemin duyarllnn yeterli seviyede olmas gerekmektedir.
Bununla beraber rleleri minimum ksa devre altnda duyarl yapmak verimsiz ve stelik ok az
yarar salamaktadr.
6. letmenin devreye alnmasn uzatan, g klan ve hi bir fayda salamayan bir ebeke
paralanmasna yol amamak iin senkronlama dndaki bir ilem srasnda gerilimler, akmlar
ve glerde kendini gsteren salnmlara duyarsz kalnmas gerekir.
Sistem Arzalarnda korumann nemi
Seici bir koruma olmadan gnmzde bir g sisteminin iletilmesi dnlemez. Sistemlerde
gerek koruma gerekse kumanda amacyla rleler kullanlr. Rleler dk akmlarla byk
glerin kontroln salayan elektromanyetik cihazlardr. Koruma rlelerinin uygulanmasyla,
g sisteminin herhangi bir noktasnda oluan arza tespit edilir ve arzal blm sistemden
ayrlr. Arzal blm sisteme bal kalrsa, aada belirtilen ana etken nedeniyle sistemin bir
blm yada tm tehlikeye der.
- Generatrlerin senkronizasyon koullarn kaybetmeleri ve sistemden ayrlmalar.
- Arzal blmn hasar grme ihtimali.
- Arzasz blmn hasar grme ihtimali.
Koruma rlelerin genel zellikleri
1. Basit ve salam olmal.
2. Hzl olmal.
3.Olduka az bir tketimi olmaldr.
Bu zelliin rlenin ebekeye balantsn salayan transformatrler zerinde byk etkileri
vardr.
4. Bir ksa devre annda ortaya kabilen en kk akmlar ve en dk gerilimler etkisinde bile
doru almak iin yeterli duyarlla sahip olmal.
5. Atrma ilemlerini tehlikeden uzak kontaklarla gerekletirmeli.
Generatrler
Transformatr ve fiderler
Baralar
Enerji nakil hatlar
ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim
sistemleri birlikte kullanlr.
ebekelerde grlen balca arzalar unlardr:
Ksa devreler,
Gerilim ykselmeleri,
Dengesiz yklenmeler,
Salnmlar,
Toprak ve gvde kaaklar,
Ters g,
Dk gerilim
ekil (a)
ekil (b)
Mantk tablosunda, her stundaki 0 iareti kontan ak olduunu 1 iareti kapal olduunu
gsterir.
A
0
0
0
0
B
0
0
1
1
C
0
1
0
1
Z
0
0
0
1
1
1
0
0
0
1
0
1
Kontak plan ve programlama teknii ile yazlan programlar biim olarak birbirine benzemekte,
sadece giri k sembollerinin (kodlarnn) ve PLC iin adreslerin (sayc, zamanlayc gibi)
kodlar deimektedir.
Lojik diyagram programlama teknii ile programlamada biim olarak benzerlik vardr.
Programlamada genellikle ayn tip semboller kullanlmaktadr. En ok kullanlan ortak semboller
aadaki ekillerde verilmitir:
VE (AND) kaps
- Rleli sistem
PLCli sistem
(CPU) Sistem
Buton
Giri
Anahtar
Alglama
Elemanlar
Giri
Modl
Sensr
Programlama Birimi
k
Modl
k (yk)
Elemanlar
KORUMA DZENLER
A) AIRI GERLME (YILDIRIM) KARI KORUMA
Yldrm, basit olarak; toprakla, elektrik ykl bir bulut arasndaki elektriksel dearj olarak
tanmlanabilir. Sz konusu bu dearj sadece bulutla yer arasnda olmayabilir. Gerekli artlar
salanm ise iki bulut arasnda da olur ki, biz buna imek diyoruz. Her iki olayda olduka
belirgin bir kvlcm atlamas grlr ve gk grlts iitilebilir. Btn bunlara meteoroloji dilinde
oraj denilmektedir.
1. Eksi ykl elektronlar aa doru zigzag yapmaya balarlar
2. Art ykl paracklar da yerde bulut tabann altnda toplanr
3. Bulut yeryzne iyice yaklanca nc eksi ykler yere inerek bir yol aarlar
(bunlar grlmez) ve sonra da yerden buluta doru elektrik akm balar.
4. Art ykler saniyede 100 000 km yi aan bir hzla buluta akar.
Ar
gerili
min etkisinden orta ve yksek gerilim devrelerindeki izolasyon maddelerini koruyabilmek iin
genel olarak koruma tertibinden (Koruma Teli, Ark Boynuzu ve Parafudr)
faydalanlmaktadr.
1-KORUMA TEL
zolasyon maddelerini yldrm darbe geriliminden korumak amacyla yaplan bir koruma tertibidir.
zellikle 154 kV un stndeki enerji nakil hatlarnda ve alt sahalarnda kullanlr. Koruma teli ile
yaplan uygulamada esas olan, buluttaki elektrik yk ile toprak arasndaki boalma yolunu,
sistem izolasyonuna zarar vermiyecek ekilde deitirmektir.
Koruma telleri, elik konstrksiyon (pilon) direklerin st ksmlarna balanarak hat boyunca
devam eder, (ekil-2). Dolaysyla enerji nakil hattna yldrm dtnde, elektrik yk koruma
teli zerinden topraa aktarlarak hattn izolasyonu byk oranda korunmu olur.
Orta gerilim datm hatlarnda koruma teli kullanlmas sakncaldr. Yldrm darbe gerilimi
sonucu elektrik yknn boalmas annda, koruma teli toprak arasnda oluan gerilim dm,
izolatrlerin yaltm zelliklerinin bozulmasna neden olmaktadr. Koruma telleri, elik iletkenlere
takviye edilerek, direklerin tepe kuvvetlerinin artrlmasna yardmc olurlar.
Gnmzde E..Hatlarnda koruma teli iletkeninin iinde yer alan fiber optik kablo ile de
haberleme salanmaktadr.
2-ARK BOYNUZU
Ar gerilimin etkisinden izolasyon maddelerini koruyabilmek iin, izolasyon seviyesi dk
yapay bir devre oluturmak yeterlidir. Ark boynuzu bu prensipten faydalanlarak uygulanan ok
basit bir koruma tertibidir.
Ark boynuzunun yaps, izolatr ve buinglerin hat ve toprak taraflarna monte edilen ular kvrk
madeni ubuklardan oluur. Madeni ubuklar arasndaki bolua, ark boynuzlar atlama aral
denir. Bu aradaki izolasyon seviyesi hava ile salanr.
Ark boynuzu atlama aralndaki izolasyon seviyesi, buing veya izolatrn izolasyon
seviyesinden daha dktr. Dolaysyla ar gerilim oluumundaki boalma (atlama), ark
boynuzlar arasnda balayarak sistemin izolasyonu korunmu olur.
Ark boynuzlar arasndaki boalma, hava ile salanan faz toprak izolasyonunun ar gerilim
sonucu delinerek bir arkn olumas eklinde olur.
3-PARAFUDR
Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar
sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nler. Ayrca iletim
hatlarnda meydana gelen yryen dalgalarn tahrip etkisini nleyen cihazlardr.
Parafudr emniyet supab gibi alr. Ar gerilim dalgalarn topraa aktr. Yksek gerilim
iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudr bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme
elemanndan ibarettir.
YG tesislerinde parafudrlar tesisatn zelliine gre e ayrlrlar:
Yldz noktas parafudrlar: Yldz noktas ile toprak arasna yerletirilen parafudrdur.
c.Borulu Parafudrlar
Ar gerilimleri bir ark zerinden dirensiz bir balant yardmyla topraklayarak snrlar. Ark
akm boru iinde meydana gelen basnl gaz ile kesilir.
Ark akm: TSEye gre izleme akm boalma akmnn geiini izleyen ve ebeke gerilimi
altnda parafudr dan geen akmdr.
d. Koruma Elektrotlar ve Dearj Tpl Parafudrlar
Ar gerilimleri bir ark zerinden ve dirensiz bir balant ile topraklamak sureti ile snrlar. Fakat
bunlarda ark akmnn kesilmesi ebeke gerilimine baldr.
B) FDER KORUMA
FDER KORUMA TANIMI
Trke karl Enerji hatt olan Feeder, ngilizce bir kelimedir ve teknik terim olarak sistemimizde
kullanlmaktadr. k olarak ifade edilen fider, bir transformatr merkezi barasndan bir veya birka
tketiciye enerji tamaya yarayan hat veya kablo donanmdr. Orta gerilim devrelerinde fider koruma,
bir transformatr sargsnn besledii barada birden fazla alc k olmas halinde uygulanr.
Amac iki ekilde zetlenebilir.
A-Yalnzca arzal olan fideri devre d brakmak
B-Besledii g transformatrn korumak
FDER AIRI AKIM KORUMA
Bal olduu ebekenin fazlarnda veya ntrnde oluan ar akm tespit edip elektrik
tehizatn buna kar korumak ar akm korumann grevidir. Primer rleler kesici zerinde bir
koruma eleman olup hat akm primer rlenin bobinindende geer.
Sekonder ar akm rlelerine ksaca ar akm (a.a.) rleleri denir. Her ar akm rlesi bir
akm bobini ve bu akm bobininin kumanda ettii bir kontaktan oluur. Hattaki bir ksa devre
durumunda ar akm rlesi kontan kapatarak, kesici mekanizmas iindeki ama bobinini
enerjiler ve kesiciyi atrr.
Her iki taraftan beslenen bir ebekede eer 2 ve 3 nolu ar akm rleleri, ynsz olursa A1
noktasndaki bir arzada 1 nolu rle ile birlikte 2 ve 3 nolu rlelerde alp kesicilerini atrr.
Bu yzden B barasnn enerjisi gereksiz yere her iki taraftan kesilir.
Eer 2 ve 3 nolu rlelere B barasndan hatlara doru ynlendirilmi birer yn eleman ilave
edilirse A1 arzasnda 3 nolu rle almaz. Bylece B barasnn enerjisi kesilmez. 3 ve 4
nolu rleler almayacandan B baras GII generatrnden beslenmeye devam eder.
C) MESAFE KORUMA
Mesafe koruma rleleri zellikle datm ebekelerinde zellikle 10 km ve zeri hatlarda
tercih edilmektedirler.
Mesafe koruma, hattn salkl alma koullarndaki empedans ile arza durumundaki
empedansn birbirinden farkl olmas gereine dayal olarak alr. Bu nedenle empedans
koruma olarak da adlandrlr.
Mesafe koruma rlesi, bir noktadaki akm ve gerilimi kyaslar. Rle; Z= V/I orann ler.
Hattn herhangi bir P noktasnda oluan bir arzada (faz-toprak veya faz-faz) geen ksa devre
akm Ik, ksa devre gerilimi Vk ile gsterilirse rle Zk=Vk/Ik ksa devre empedansn ler. Genel
olarak ksa devre akm yk akmndan byk, ksa devre gerilimi, iletme geriliminden kktr.
Dolaysyla ksa devre empedans yk empedansndan kktr.
L uzunluu, arza noktas ile rle noktas arasndaki uzakl, k ise sabit bir sayy gstermek
zere hattn arza noktasna kadar olan blmn empedans : Zk=k.l dir. Yani empedans
uzunlukla orantldr. Empedansn lm arza mesafesinin lm ile ayn anlama gelir. Bu
nedenle empedans rlelerine mesafe koruma rlesi de denir.
D) TRANSFORMATR KORUMALARI
Enerji sistemlerinde en temel, en pahal ve nemli donanmlardan biri trafolardr. Meydana
gelecek bir arzann evreye ve sisteme verebilecei zararlar, trafolarn pahal olmas, onarmlar
veya deitirilmeleri sresince enerjide olacak kesintiler gz nne alndnda trafo arzalarnn
hem iletme hem de mteri asndan nemli kayplara neden olaca anlalmaktadr.
Trafolarn arzalanmas; yldrm, koruyucu ekipmanlarn yetersizlii, ar ykleme, ksa
devre arzalar, ya kaaklar, ar scak gibi olumsuz hava artlar,kadn ve yan yalanmas
sonucu dielektrik dayanmlarnn zayflamas gibi nedenlerden olmaktadr. Dolaysyla trafolara
ait arzalarn nceden veya balang aamasnda belirlenmesi;
- Enerji kesintisinin nlenmesi,
- Byk hasarlarn nlenmesi,
- Arzann ilerlemesinin nlenmesi,
- Ekonomik kayplarn azaltlmas,
-. Tamirat sresinin ksaltlmas asndan olduka nemlidir.
TRAFO AIRI AKIM KORUMA
Trafo ar akm rlelerinin alma akmlar transformatr nominal akmna gre seilir.
ounlukla sarg nominal akmnn %120 si esas alnr. Zaman ayar transformatrn
dayanma sresine bal olarak hesaplanr.
TRAFO TOPRAK KORUMA
YA SEVYE KORUMA
Trafonun genleme tanknda bulunan bir amandra ile ya seviyesinin minimum olmas
durumunda alarm alnr.
TERMK KORUMA
G trafolarnda nominal g, izin verilen maksimum izolasyon scaklnda trafonun ykyle
tanmlanr. Trafonun ya ve sarg scaklnn belli bir snr amayacak ekilde ykselmesini
salamak iin termik koruma kullanlr. Termik koruma ile belli scaklk deerlerinde nce alarm
sonra ama verilir. ki blme ayrlr.
a. Ya scakl koruma : Trafo tanknn st ksmndaki bir cep, trafo ya ile doldurulur. sonda
yuvasna (cebe) monte edilen sonda, bir klcal tp ve spiral vastas ile trafonun termostat
gstergesine balanr. Cepteki yan scaklnn deiimi, genleen bir sv ile dolu klcal
tple, gsterge zerindeki 1 nolu ibrenin belirli scaklk deerini gstermesini salar. Dier bir
deyile ya scaklna bal olarak hareket eden 1 nolu ibre, kadran zerinde ya scakln
gsterir. 2 ve 3 nolu ibreler uygun scaklk derecelerinde sabit dururlar. Yan snmasyla
hareket eden 1 nolu ibre nce 2 nolu ibreye deerek alarm verdirir. Scaklk ykselmeye
devam ederse, 1 nolu ibre 3 nolu ibreye deer ve bu anda kapanan kontak zerinden
kesiciye ama kumandas gider.
b. Sarg scakl koruma: Ya scakl lmne ek olarak sarg scakl da llr. Bunun
iin trafodaki ayr bir cepte, sarg scakl temsil edilir. Trafonun buinglerinden birine
yerletirilen uygun oranl bir akm trafosunda ykle orantl olarak elde edilen akm, cepteki
stc eleman besler. Istc eleman, sarglarn yk ile orantl olarak, cepteki ya scakln
artrr. Bu scakln llmesi ve koruma, ya scaklnda anlatld gibi termostatla yaplr.
Trafonun primer buinglerinden birine yerletirilen uygun oranl bir akm trafosunun
sekonderinden beslenen kk bir stc, trafo tanknn st ksmnda scak ya iinde, kk bir
cebe konulmutur. Istc genel ya scaklna ek olarak sarglarnkiyle orantl bir scaklk art
meydana getirir. Cebe konulan scakla duyarl bir diren, scaklk deiimine paralel olarak ok
hzl bir ekilde deer deitirir. D.C. kaynann R direncinden geirdii akmla orantl olarak,
gstergede sarg scakln temsil eden deer okunur.
BUCHOLZ KORUMA
Bucholz rlesi trafonun ana tank ile genleme tankn birletiren borunun yatay olan ksmna
konur. Bir arza durumunda gaz kabarcklar rlenin st ksmndaki haznede toplanarak buradaki
ya aa iter. Yala birlikte hareket eden alarm amandras yatay konuma gelerek civann
kontaklarn kapatmasn dolaysyla alarm vermesini salar.
Arza bykse snan ve genleen ya hzla genleme tankna doru hareket eder. Bu srada
atrma amandrasnn bal olduu paleti yatay konuma getirerek cam tp iindeki civann
kontaklar kapamasna neden olur. Kesiciye ama kumandas gider.
TANK KORUMA
Tank korumann prensibi, trafonun tankndan topraa akan arza akmn lmeye dayanr.
Tank ile toprak arasndaki iletkene bir akm trafosu yerletirilir ve bunun sekonderinden ani
almal tank koruma rlesi beslenir. Rlenin salkl almas iin toprak iletkeni dnda,
tankla toprak arasnda, baka hibir elektriki balant olmamaldr.
Bu durum, trafonun zerinde durduu zeminden izole edilmesini gerektirir. deal olarak
sonsuz olmas gereken bu direnci, uygulamada 10 ohmdan byk semek yeterlidir.
DFERANSYEL KORUMA
Adn kk deiim veya fark anlamna gelen diferansiyel kelimesinden alan rleler,
snrlar belirli bir blgede koruma yaparlar. Trafolarn diferansiyel korumasnda, primer ve
sekonder tarafta bulunan akm trafolar arasnda kalan blgeye diferansiyel koruma blgesi
denir. Rle bu blge iinde kalan arzalarda koruma yapar.
Rle, trafonun her iki tarafndaki akm byklklerinin kyaslanmas esasna gre alr.
Bunun iin normal iletme koullarnda her iki taraftan rleye gelen akmlarn eit ve 180 derece
faz farkl olmas salanr.
ekilde diferansiyel koruma prensip emas grlmektedir. Akm trafolarnn oran, her iki
taraftan rleye gelen akmlar eitleyecek ekilde seilir. Akm trafolarnn balantlar da ekilde
olduu gibi bir tarafta polarite uca dier tarafta polarite olmayan uca yaplarak, ayn fazn
sekonder akmlar rleye bir taraftan girerken dier taraftan kacak ekilde balanr. Bylece
rle altrma bobininden geen fark akm diferansiyel rleyi altrr.
E) GENERATR KORUMA RLELER
Diferansiyel Koruma (87G)
Generatrlerin faz-faz, faz-toprak ve faz sipir arzalarnda en etkin korumadr. Stator
sarglar arasnda bir izolasyon hatas sonucunda meydana gelen ksa devreler, en hzl bir
ekilde diferansiyel rle ve diferansiyel koruma tertibi tarafndan tespit edilir ve gerekli koruma
kumandas verilir.
ayet sarglar arasnda bir ksa devre yoksa iletme elemannn yani generatrn faz
sargsnn veya faz iletkeninin giri k noktalarndaki I 1 ve I2 akmlar birbirine eittir. Veya
bunlarn fark sfrdr.
I1
I2
veya
I1
I2
Faz sarglar veya faz iletkenleri arasndaki izolasyon herhangi bir nedenle zarara urayp
bunlar arasnda bir ksa devreye olursa generatrn giri ve kndaki akmlar artk bir birine
eit olmaz. Statorun bir tarafndan gelen akmn bir ksm ksa devre noktasndan dier faza
geer veya bu noktada dier fazdan dier faza bir miktar akm gelir bylece iletme
elemanlarnn kndaki akm azalr veya oalr ve netice itibariyle arzal fazn bandaki ve
sonundaki akmlar arasnda bir fark meydana gelir. Buna fark veya diferansiyel akm denir.
I1
I2
14.4/0.100 kV
Rotor-Toprak
(kaz
Toprak)
Arzas
Koruma (64 F)
Rotor sarglarnda veya ikaz DC bara sisteminde meydana gelecek direkt toprak
arzalarnda alan bir koruma rlesidir. Rotor sarglar toprak arzas veya ak devre ile hasara
urarlar. Rotor sarglarnda bir noktada meydana gelen toprak arzasnda herhangi bir hasar
olmaz. Fakat ikinci bir toprak arzasnda, kutuplarn bir ksm ksa devre olup servis harici
olacandan sarg akm artar ve dengesiz hava aral aks meydana gelir. Bu da vibrasyona
neden olur, rotoru str.
Vibrasyon nedeniyle yataklarda tahribatlar meydana gelir. Bu nedenle de rotor statora
srterek, statorda tahribatlar yapar. Rotor toprak kaa atrmaya bal deilse afta vibrasyon
koruma yapmak gerekir.
Termik santrallerde meydana gelebilecek toprak kaa yataklarda ark meydana getirerek
yataklarn tahribatna neden olur. Bu durumu nlemek iin, afta bilezik ve kmr fralar
konarak direkt toprakla irtibatlandrlr.
Hidrolik santrallerde ise byle bir sorun yoktur. Zira aft su ile irtibatland iin, meydana
gelebilecek bir toprak kaanda, kaak akm dorudan doruya topraa akar.
Rotor sarglarnda oluan kapasitif akmlar topraa doru akmaya alr. Bu nedenle rle
alabilir. Rlenin almasn nlemek iin DC bara ile rle arasna seri filtre devresi konmas
gerekir.
letme tarz
Akm koruma niteleri her bir blmn balangcna yerletirilir, Atrma akm eik deeri
izlenen blmn yan st blmn minimum ksa devre akmndan byk deere alt blmde
meydana gelen maksimum ksa devre akmndan byk deere ayarlanr.
Avantajlar
Ayarlanan atrma akm eik deerlerinde her bir koruma cihaz kendi koruduu blmde hata
meydana geldiinde aktif hale geer .Koruduu blmn dnda meydana hatalara kar
duyarl deildir.
Transformatr tarafndan ayrlm hatlarn blmleri iin bu sistemi kullanmak basitlii yannda
,hzl amay salad gibi maliyetlerinde dk olmasn salar
Sakncalar
stteki A nitesi altta bulunan B nitesi iin yedek koruma salamaz. Alt nitenin koruma
sistemi almad durumlarda A nitesi sz konusu blm iin koruma yapmaz.
Pratikte seri bal iki nite iin ayar deerleri belirlemek zordur. Arada transformatrn
bulunmad orta gerilim sistemlerinde kullanlmas ok zordur.
Uygulama
Ar akm deerleri ayarlamas iin
I SA
letme tarz
Koruma niteleri arasndaki lojik datalarn
dzenlenmesi seici zaman aralklarna
ihtiya duyulmasn ortadan kaldrr.
bylece kaynaa yakn kesicinin ama
sresinde dikkate deer bir azalma olur.
Radyal g sistemlerinde, sadece hata
yerinin st tarafna yani besleme tarafna
yerletirilen kesici aktif hale gelir.
hata yerinin altndaki kesici aktif hale
gelmez.
Hata nedeniyle aktif hale gelen kesici aada belirtilen kontrol sinyallerini gnderir.
Kendisinden st seviyede bulunan kesiciye atrma sresini bu kesicinin atrma sresini
artrmak iin blokaj sinyali gnderir.
Alt seviyedeki kesiciden blokaj sinyali almamsa ilgili kesiciye atrma kumandas gnderir.
Uygulama
Bu prensip birden fazla seicilik seviyeli ve radyal branmanlara haiz orta gerilim g
sistemlerinde oka kullanlr.
D) Ynl Seicilik
Gzl g sistemlerinde , her iki taraftan beslenen hatalarda hata akmnn ak ynne duyarl olan bir
koruma nitesi gereklidir.hata yerini seici olarak belirleme ve hatal ksm ayrmak iin ynl ar akm
koruma niteleri kullanlr.
IA IB 0
Aada belirtilen nedenlerden dolay diferansiyel koruma sistemi hata olmad halde
yanl ama yapar.
Transformatrn mknatslama akm; zellikle transformatr devreye alrken akm darbeleri
meydana getirir.
Hat kapasitif akmlar; zellikle ntr yaltlm veya yksek diren zerinden topraklanm
ebekelerde ebekenin herhangi bir yerinde toprak hatas olutuunda ortaya kar.
Akm transformatrlerinin farkl doyuma uramas sonucu ortaya kan durumdur.
Avantajlar
Hata akm koruma hassasiyeti korunan akmn nominal deerinden kktr. Rlenin atrma
akm eik deeri korunan ekipmann nominal akmnn deerinden dk deere ayarlanr.
Koruma ani ama olarak gerekletirilebilir.
Sakncalar
Tesis edilme maliyeti yksektir.
Ar akm korumas tarafndan desteklenmelidir
Uygulama
Yksek g deerlerine sahip nemli motorlar, generatrler, transformatrler,
baralar, kablolar ve hatlar iin kullanlrlar.
TRANSFORMATRLER
Herhangi bir alternatif akm veya gerilim seviyesini belirli bir oranda drme veya
ykseltme ilevini indksiyon yoluyla yapan statik cihazlardr.
Transformatr eitleri:
1. Fiziksel yaplarna gre trafo eitleri
a) Yal tip trafolar
b) Kuru tip trafolar (epoksi-reine)
2. Grevlerine gre trafo eitleri
a) G trafosu
b) Datm trafosu
c) l trafolar
G TRANSFORMATRLER
TRAFOYU OLUTURAN ANA ELEMANLAR
Sarglar
ekirdek (Nve)
Yaltm ve destek aksam
Ana ve Genleme tank, borular
zolatrler
Kademe alterleri
- Yk altnda
- Bota
Soutma ekipman
- Radyatrler
- Fanlar, Pompa
Koruma ve Yardmc ekipmanlar
-Bucholz Rlesi, scaklk Gstergeleri (Ya/Sarg), Ya seviye Gstergesi, Basn
emniyet Vanas, Nem Alclar, Kontrol Bobini
Ya
TRAFO KADEME TERTBATI
Trafo kademe deitiricisi trafonun Y.G. Sargsna konur. Trafo kademe sargsndan kan ular
kademe deitiricisine balanr. Kademe deitirildiinde gerilim ykselir veya der. Bara
geriliminin dk veya yksek olmas durumunda kademe deiimi yaplr. Bu ilem elle veya
otomatik olarak yaplr.
Yk altnda:
Trafonun etiketine baklarak alnmas gereken kademe tespit edilip uzaktan kumanda butonu ile
veya el ile alnmas gereken kademeye getirilerek yaplr.
Yk Altnda Kademe deitiricisi ile yaplan reglasyon ilemlerinde gerilim ayar
reglatrleri kullanlmaktadr.
Gerilim regltrnden gelen kademe alaltma ve ykseltme bilgileri Yk Altnda Kademe
deitiricisi motor src nitesine bal bulunan aft ile trafo kademe kontaklarna iletilir.
Gerilimsiz durumda:
Trafo enerjisiz durumda iken, trafo etiketine baklr ve kademenin hangi deeri alaca tespit
edilir. Kademe uygun deere alnr.
Trafo etiketleri
Bir trafo etiketinde aadaki parametreler bulunur.
Markas: Transformatr imal eden firmann addr
Seri no: Transformatrn seri numarasdr
mal yl: imal edildii yldr
TS: Hangi standarda gre imal edildiini gsterir
G: Nominal gc ifade eder.
Frekans: Trafonun alma frekansn gsterir
Kadem etiketi: Bulunduu kademedeki gerilim deerinin gsterir
Balant grubu: Trafonun primer ve sekonderinin hangi balant grubunda sarldn belirtir.
zole seviyesi: test edilen YG ve AG izolasyon seviyesidir.
Nominal ksa devre gerilimi: bir trafonun sekonder taraf ksa devre edilmi iken primer tarafta
nominal frekansta nominal akm aktan gerilimdir. Bu gerilim (Un) nominal gerilimi yzdesi
olarak verilir ve Uk ile ifade edilir.
Maksimum ksa devre sresi: trafonun en fazla ksa devreye dayanma sresidir.
Soutma ekli: trafonun gcne gre deiiklik gsterir
Nominal akm: primer ve sekonderden devaml ekilebilecek akm belirtir.
Bota akm: I0 yksz iken ekilebilecei yzde olarak akm deeridir.
zalosyon direnci test deeri tablosu: trafonun fabrikada yaplan test deeridir.
Toplam arlk: trafonun aksesuarlar ile birlikte toplam aldr
Ya arl: trafonun toplam ya aldr.
Ya cinsi: trafonun kullanld yan markasn ve cinsini belirtir.
Kazandan karlan ksmn al: nve ve sarglarn arldr.
TRANSFORMATR BALANTI EKLLER:
YILDIZ BALAMA:
Sarglarn birer ular (x-y-z) ksa devre edilir. Dier ular serbest braklr. Yldz balamann
faydalar, fazl ebeke datm sistemi iin sfr Hatt veya topraklama bobinleri irtibat ular
elde edilmesini salar. ayet transformatr sarglar yldz balanm ise yldz noktas ile
herhangi bir faz arasndaki yklenme dier fazlara nazaran uygun olmayacandan gen
balanm bir tersiyer sargnn transformatre eklenmesi gerekir. Fazlara gelebilecek dengesiz
yklenmelerden doacak sakncalar, ksmen giderilmi olur. Bu tersiyer sarg gerektiinde yk
sargs olarak da kullanlr.
GEN BALAMA:
Her faza ait sarglar birbirleriyle kapal bir devre olutururlar.
ZKZAK BALAMA:
Her fazn sargs iki paradr. Fazlarn dengeli yklenmesini salar. Kullanlan iletken miktar
dier balant ekillerinden fazladr. Yldz balantlarn tm zelliklerini tar. Bu balant tipi
transformatrlerin sekonder sarglarnda uygulanlr.
TP TESTLER
Isnma Testleri
Yaltkanlk Testleri
ZEL TESTLER
zel yaltkanlk testleri
Kapasite ve kayp asnn llmesi
Sfr bileen empedansnn llmesi
Grlt seviyesinin llmesi
zolasyon direncinin llmesi (meger)
Botaki akmn harmonilerinin llmesi
Ksa devreye mekanik dayanm deneyi
Ya testleri
Koruma ve kontrol cihazlarnn fonksiyon testleri
Basn testi
Vakum testi
YERNDE TRAFO TESTLER
Trafo koruma ekipman ve kalibrasyon testleri
Trafo ve buing izolasyon varsa (Meger, Kayp faktr)
Trafo ikaz akm testi
Trafo ve buing kapasite testleri
evirme oran
Sarg diren lm
Trafo ya elektriki veya kimyasal testleri
Trafo ya gaz analizi
SENKRON JENARATRLER
SENKRON MAKNA; elektromknatsl bir endktr (rotor) ile bir veya ok fazla alternatif akm
sargl endvisi bulunan, sabit bir hzla dnen, motor veya jeneratr olarak alabilen bir alternatif akm
makinasdr.
Alternatrler genel olarak iki tipte yaplrlar.
1. Endvisi (statoru)dnen, endktr (rotoru) sabit olan alternatrler .
2. Endvisi (statoru) sabit, endktr(rotoru) dnen alternatrler.
Statoru dnen tip alternatrler kk gle yaplrlar. nk dnen statorlar akm bileziklerine
srtnen fralarla alndndan, byk akmlar iin bilezikleri ve fralar bytmek gerekir. Yksek
gerilimli olarak da yaplamazlar nk dnen statoru ve bilezikleri izole etmek zordur.
Statoru sabit, rotoru dnen alternatrler 6,3 -24kv arasnda k gerilimli olarak imal edilirler.
Ar uyartlm senkron jeneratrler hattn endktif ykn aldklarnda kendileri bir kapasitr gibi
alr. Az uyartlm senkron jeneratrler ise, hattn kapasitif ykn maske ettiklerinden kendileri bir
endtr gibi alrlar. Senkron motorlarda bu durum tersine iler.
SENKRONZASYON ARTLARI
1.
2.
3.
4.
Gerilimler eitlenir.
Frekanslar eitlenir.
Gerilimler arasndaki faz fark sfrlanr.
Faz sras ayn olmal
HAVA
HAT
KABLOLARINA
GRE
Petro jel
Merkez eleman (FRP)
Aramid iplik
Tiksotropik jel
Fiberler
Buffer tp
PE d klf
TOPRAKLAMA
Topraklama nedir:
Elektrik tesislerinde; Aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal
blmlerin (gerilimsiz), bir elektrot yardm ile, toprakla iletken bir ekilde
birletirilmesine TOPRAKLAMA denilmektedir.
Elektrik sistemlerinin devamll ve insan hayatn gvenceye almak iin
elektrik sistemlerinde, gerilim altndaki ksmlar yaltlrlar.
Topraklama, meydana gelebilecek bir hata durumunda, insan hayatn
gvenceye almak maksadyla uygulanacak ilemlerden biridir.
Dier taraftan ebekelerin dzgn almasn salamak maksad ile
topraklama ilemine gerek duyulur.
Topraklamann nemi:
1- Topraklanacak cihaz veya blm ile referans toprak (topraklanan nesnenin
elektrodundan olduka uzak, en az 20 m., bir toprak yzeyi) arasndaki direncin
(toprak elektrodu gei direnci, yaylma direnci) olabildiince kk olmasn
salamak.
Bu suretle doacak hata akmlarn mmkn olduu kadar byltmek.
2- Cihazlarn, bina aksamnn ve benzeri elemanlarn aralarnda, iletme
esnasnda potansiyel fark meydana gelmemesini temin etmek yntemidir.
Burada uygulanan yntem ile, hata halinde, insan vcudu zerinden geecek akm
olduunca kk tutmak ve bu arada devredeki koruma cihazlarnn almasn
salayarak arzal ksmn, hzla devre d olmasn salamaktr.
TOPRAKLAMA ETLER:
1- Koruma topraklamas
2- letme topraklamas
3- Fonksiyon (zel) topraklama
4- Mahalli topraklama
TOPRAKLAMALAR
L1
L2
L3
PEN
RA
Koruma
topraklamas
RB
letme
topraklamas
RA
Fonksiyon
(zel)topraklama
Koruma
topraklamas
1-Koruma topraklamas:
letme aralarnn aktif olmayan blmleri, uygun ekilde toprak iine tesis edilmi
olan bir topraklama dzenine iletken bir ekilde balanarak koruma topraklamas elde
edilir.
Alak gerilim tesislerinde temas gerilimine kar koruma yntemlerinden biridir.
Yksek gerilim tesislerinde ise temas gerilimine kar korumada kullanlacak
tek
Amac:
1- Can gvenliini salayabilmek
2- Tehizatlarn hasrlanmasn nleyebilmek
3- Temas ( dokunma ) gerilimini 50 volt veya altnda tutabilmek
4- Tehizatlar zerine oluabilecek kalc yksek gerilimleri drebilmek,
5- Devre kesicilerine atrma yaptrabilmek
Koruma topraklanmas u ksmlarda olur:
a) Elektrik motor ve generatrlerin, transformatrlerin, ENH, traverslerin madeni
ksmlar.
b) Binalarn iletken olan ve ulaabilen ksmlar
c) alak ve yksek gerilim kablolarnn kurun klf ve madeni zrhlar.
d) l transformatrlerinin sekonder sarglar.
e) yksek gerilim hava hatlarnn koruma telleri
2-letme topraklamas:
Transformatrlerin ve motorlarn ntr noktalarnn ar gerilimler altnda kalmasn
nlemek veya zararsz hale getirmek iin yaplan topraklama ekillerine denir.
letme topraklanmasnn amac
1- Topraklanm Sisteme Gre Daha Emniyetlidir
2- Faz- Toprak Arzalar Ve Yerini Hemen Tespit Eder.
3- ki Faz-toprak Arzalarnn Oluumu Engellenir.
4- Fazlarn Topraa Gre Olan Potansiyelleri Belirlenir
5- Her Fazn Toprak le Ayr Ayr Kullanlmasn Salar.
6- Ar Geici Gerilimler Olumaz.
7- Ar Gerilim Titreimlerini ( Rezonans ) nleyebilmek.
8- Rle Koordinasyonunu Salayabilmek.
9- Devre Kesicilerinin Hemen Atrlmasn Salayabilmek.
YAPILDII YERLER:
1-datm ve iletimde kullanlan g trafolarnda
2-alternatrlerde
AG
YG
1. Koruma topraklamasi
2.Toprak
3. Toprak yz
4. Topraklama iletkeni
5. Dis iletkenler
6. Ntr (N) veya PEN
7. Isletme topraklamasi
9. Temel topraklama
8
1
> 20 m
Dr.I.Kasiki
10
14
5 yl
2 yl
1 yl
6 ay
1 yl
UST
TOPRAKLAMA
GERLM
UE
DOKUNMA
GERLM
UST
ADIM
GERLM
USS
POTANSYEL DAILIMI
DZENLENMEM
POTANSYEL DAILIMI
DZENLENM
1 m.
15
ADIM GERLM: Bir insann ortama adm mesafesindeki olas gerilim fark 1m. dir.
TEMAS GERLM: Bir insann elektrik ykl bir noktay tuttuu ve yasland nokta
ile akmn o insan terk ettii nokta arasndaki olas gerilim farkdr. Temas gerilimi
A.G. de 50 V.; Y.G. de 75 V. alnacaktr.