Professional Documents
Culture Documents
3cü Iş
3cü Iş
vurumaa, igidlik, hnr, cat gstrmy d qadirdirlr. Lakin onlar n qdr igid,
qhrman olsalar da, sasn z sevgilri-butalar urunda arprlar ki, bu sbbdn
d hmin rnklri mhbbt dastan il qhrmanlq dastan hdudlarnda dayanan
dastanlar adlandrmaq daha mnasibdir. Novruz Qndab, ahzad blfz,
ah smayl-Glzar, ahzad Bhram, Dilsuz Xzangl, Seyid-Pri,
Mhmmd Glndam, Seyflmlk, Xurid-Mah Mehri kimi dastanlar bu
sradandr.
Mhbbt v qhrmanlq motivlrini birg x etdiyi dastanlar irisind ah
smayl-Glzar z mhurluu il daha ox seilir. Dastandan aydn olur ki, Adil ah
minbir dua, nzir-niyaz v qurbanla yegan oul tapr. Yaman gz glmsin dey onu
htta on be yana qdr xsusi yerd saxlatdrb gn indan da qoruyur. Olan
byyr v hqiqtn azman bir phlvana evrilir. Oul-ah smayl bir gn ov
zaman Glzar grr, sevir, arxasnca gedir, minbir zab-ziyytdn sonra z
mqsdin atr, gzll atasnn vilaytin dnr. Ata z glinlrini l keirmk
n olunun gzlrini xartdrb quyuya atdrr. Doma atann oula qar bel
qddar, vhi mnasibti, sonra is oulun saalb atadan intiqam almas, yni
daltin bu kild brpa olunmas dastann ox geni yaylmasna sbb olmudur.
bhsiz ki, burada saraylara xas olan despotizmin, tax-tac l keirnlrin z
vladlarna, qardalarna, htta aalarna qar qeyri-insani mnasibtlrin bdii inikas
vardr.
ah smayl-Glzarn ondan yuxar variant mvcuddur. Variantlarda atann
ad, qhrmana qalaada rast gldiyi ilk qzn ad, onun qardalarnn mharib
etdiklri dmnin ad, rbznginin ad, onun trcmeyi-hal bir-birindn xeyli
drcd frqlnir. Lakin sjet v poetik mtnlrd el bir ciddi ayrnt duyulmur.
Variantlarn hamsnda ah smayl gzlrini xartdran, quyuya atdran atadr.
Mxtlif variantlarda Zlal ah, Adil ah, Ftli xan, Abdulla xan, Aslan ah adlanan
bu qansz ata qabaqca olunu quyuya salmaq, bu ba tutmadqda zhrlmk qrarna
glir.Bu fndlr ba tutmur, bel olduqda, olunun qollarn balatdrb gzlrini
xartdrr. Oul hr n qdr:
Uca dalar ba dumand, ndi,
Amand, ah baba, zay etm mni
dey yalvarrsa da, ata rhm glmir. nki z olunun gzlrinin xarlmasna rahatrahat baxan bu dkn gzlri xlaqszlq, pozunluq, hvt ehtiras tamamil
dumanlatmdr. Bir varianta gr onun Glzara, baqa varianta gr is rbzngiy
gz dr. Bir variantda da deyilir ki, o z bu gzli gtirmk istmi, lakin
gtir bilmmidi dey olunun bu bacar ona ar glir.
ah smayln gzlrinin saalmas da variantlarda mxtlif cr verilir. Onun
gzlrini bzn gyrinlr, bzn mlklr, bzn is qara saaldr ki, bunlardan n
qdim arxaik vasit sonuncudur.
Dastanda balca diqqt ah smayln z sevgilisi Glzar xanm urunda kdiyi
cfalara v gstrdiyi qhrmanlqlara ynldilmidir. ah smayl atasndan frqli
olaraq mrd, mbariz, sdaqtli v vfaldr. O, haqq-dalt trfdardr. ah smayln
hnr v catlrinin tamamlanmasndan onun sevgili at Qmrdayn da
znmxsus yeri vardr. mumiyytl, qdim trk bahadarlq anlaynn trkibind
mhm yer alan at, qlnc v qopuz-saz ly ah smayln qhrmanlnn da
aparc atributu kimi x edir. Bu baxmdan ah smayl obraz Beyryi, Korolunu
xatrladr, daha dorusu, onlarn crgsind dayanr.
Glzar da dastanlarmz n sciyyvi olan sevgili surtlrindndir. Misilsiz v
bnzrsiz gzlliyi il ah smayl kimi bahadr igidi mftun elyn, onun knln
hakim ksiln bu gzl z zrifliyi, saf smimi sevgisiyl yadda qalr.
Lakin qribdir ki, dastandak sas sevgili- muq obraz olmasa da daha qabarq
nzr arpan v dastan txyylnn daha zmtli grntlrl tqdim etdiyi
obraz rbzngindir. sas variantlara gr rbzngi bdlxalq ilrl mul olan
qardan v onun z kimi mkdalarn ldrb dalara kilmi igid, namuslu bir
qzdr. O, qardana v onun bdml yoldalarna o qdr nifrt etmidir ki, binamus
ilrl mul olan btn kiilr
Dd Qorqudun
epizodunun, demk olar ki, eynidir. Frq birc burasndadr ki, istr Banuik, istr
Selcan xatun, istr d bu planda olan baqa folklor qhrmanlar olan trfindn
mlub edilib r getdikdn sonra z bahadrlqlarn itirmirlr. rbzngi is sona
qdr yenilmz bir qhrman olaraq qalr:
Olan, mey imisn, yainki bngi?
Yoxsa tanmrsan rb-zngi?
Grrm, saralb znn rngi,
Buraya glnlr ba verib gedr.
Grnr, mhz bu keyfiyytlrin gr o, dastandak digr qadn qhrmanlar o,
cmldn sas sevgili olan Glzar da klgd buraxr v dastann ah smayldan
sonra gln ikinci zmtli obrazna evril bilir.
ah smayl-Glzar dastannn sjet xtti, elc d dastandak oxsayl arxaikibtidai tsvvr v dnc sisyemi il bal motivlr gstrir ki, bu dastan aq
yaradcl mhsulu olana qdr eidli mtnlr, mxtlif folklor rnklri, o
cmldn, rvayt v nal halnda mvcud olmu, el oradan da aq yaradclna
glmidir. Dastann nal mnli olmasn oradak oxsayl nal nsrlri (gz
xarma, quyu, qeyri-adi gl shnlri, qalada tnha yaayan cngavr qadn
motivlri vs.) d tsdiqlyir. Bundan baqa, mhur ahzad brahim nalnn
sjeti il ah smayl-Glzar dastann sjeti kiik istisnalar xmaqla, demk olar
ki, bir-birinin tkrardr.
Dastann nal mnli olmasna, habel buradak obraz v hadislrin tariximdni sciyysin sasn qti kild sylmk mmkndr ki, bu srdki ah
smayl obraznn ah smayl Xtayi il he bir ball yoxdur. Adlar arasndak
bnzyi tamamil tsadfidir.
Azrbaycanda geni yaylm dastanlardan biri d Alxan Pridir. Bu dastan
Aarne-Andreyev cdvlindki 883 nmrli motiv- Bhtana dm qz beynlxalq
sjetin uyun glir. Bu onu gstrir ki, Alxan-Pri dastan da nal mnlidir.
Alxan-Pri dastan Azrbaycan dastanlarnn nc qrupuna ail-xlaq
dastanlarna daxildir. Bu dastan ona gr ail-mit deyil, ail-xlaq dastan
adlandrmaq lazm glir ki, burada mumi mit msllrindn ox xlaq msllri
qoyulur v onlar dvrn sviyysin, dastannn grn mvafiq bir kild hll
olunmaldr. xlaq mslsi hr yerd, hr dvrd o qdr aktual olub ki, dastanlarn
da ksriyytind onun mxtlif chtlrin toxunulur, fikirlr sylnilir, nticlr
xarlr. Bu srin dorudan da szn hqiqi mnasnda n mhbbt, n d
qhrmanlq dastan yox, mhz ail-xlaq dastan olduunu grmk n lap mxtsr
bir kild gzdn keirmk kifaytdir.
Syyad varl-karl bir tacirdir. Lakin onun bu vara, dvlt sahib olacaq vlad yoxdur.
Syyadn yaad Bitlis hrinin yaxnlnda Qanl adl bir dli ay vardr. Syyad
nzir eylyir ki, Allah ona bir vlad versin, o da Qanl ayn stndn krp saldrsn.
Nzir qbul olunur. Syyadn bir olu, bir d qz olur. Olann adn Mhmmd
(baqa variantlarda smayl, Zlfqar v s.), qzn adn Pri qoyurlar. El hmin gn
Syyad mscid hytindn tzc doulub atlm bir uaq tapr, gtrb ev gtirir;
adn da Tapdq qoyur. llr keir. Uaqlar byyrlr. Syyad olu Mhmmdi v
arvadn gtrb Mkk ziyartin gedir. Tapdqla Pri evd qalrlar. Xan adl bir qar
Tapda deyir:
Sn Syyadn olu deyilsn. Kdn taplma uaqsan. Ona gr d adn Tapdq
qoyublar. ndi frst varikn grk Prini birthr l kersn ki, Hac Syyadn maldvltindn sn d pay bir d.
Var-dvlt rik olmaq ehtiras qardalq hisslrin stn glir. Tapq Priy tcavz
etmk istyir. Pri ona n qdr yalvarrsa ntic vermir. Nhayt, Tapdq zora keir.
Lakin Pri ox mhkm, iradli, namuslu, ox da csartlidir. O, Tapdn ba=gzn
yarr, zn d xarb evdn qovur. Vd tamam olur. Hac Syyadgil ziyartdn
qaydrlar. Tapdq onlarn pivazna gedir, Prinin zn ox pis apardn danb:
- Axrda da lotularla birlib mni bugn sald, - deyir.
Yenic Mkk ziyartindn qaytm Hac Syyad olu Mhmmdi gndrir ki, gedib
Prini ldrsn. Mhmmd Prini aldadb mey aparr. Bir ne yerindn yaralayr,
st paltarn xarb qana bulayr, atasna aparr. Pri qorxudan bir aacn kouuna
girib gizlnir.
Vanl Alxan mey ova xr. Prini grb, bynir, bana glnlri yrnir, evin
aparr, toy edib alr. Prinin Alxandan iki olu olur. llr keir, uaqlar byyb on,
on iki yalarna atrlar. Alxan Prini olanlar il brabr Qara vzir qoub qiymtli
hdiyylrl Bitlis, atasnn yanna qonaq gndrir. Karvan son gec bir me
knarnda drg salr. Ham yatdqdan sonra Qara vzir Prinin adrna glir, Pri
n qdr yalvarrsa, vzir z murdar niyytlrindn l kmk istmir, gr raz
olmazsa olanlarnn ban kscyini deyib, onu thdid edir. Pri namuslu qadndr.
Vzir onun gzlri qabanda hr iki olunun ban ksirs d tslim olmur, nhayt,
onun lindn qurtararaq mey qar. Vzir karvana ss salr ki, slind tapnt qz
olan Pri uaqlarn da gtrb qamdr. Karvan geri dnr, Pri me knarnda
Budaq (yaxud Al) adl bir obana rast glir. oban vzirin ksin olaraq ox
tmizrkli, namuslu bir adamdr. O, Priy z doma bacs kimi yanar, yedirdir,
iirdir, htta paltarn da soyunub ona verir. Alxan tapacan da vd edir.
Pri oban paltarnda hr gedir. Yolda o, bir karvan drgsin rast glir.
Alxana bir mktub yazb, bulaq bandak dan altna qoyur.
Pri hrd ox gzib-dolanr, nhayt, glib z evlrinin qabana xr. oban
paltarnda olduundan anas onu tanmr, lakin ox xouna gldiyi n rindn xahi
edir ki, onu nkr gtrsn. Bellikl, Pri z evlrind nkrilik etmy balayr.
Saleh svdgr adl bir tacir Prinin mktubunu tapb xana atdrr. Alxan he bir
sz demdn Qara vziri d yannca gtrb drvi paltarnda Prini axtarmaa gedir.
Yolda o, Budaq obana rast glir. All oban Prini sorumaqlarndan drvilrdn
birinin Alxan, o birinin d Qara vzir olduunu baa dr. Qara vzir duyuq db
qamasn dey onlara he bir sz demir, gtrb Hac Syyadn evin gtirir. Hac
Syyad drvilr yax hrmt edir. Yeyib-idikdn sonra xahi edir ki,
grdklrindn, eitdiklrindn yax bir hvalat dansnlar. Ham yr. Pri d
nkr paltarnda, banda da lpapaq mclisd oturmudur. Alxan n qdr llirs
he bir ey quradrb dana bilmir. Budaq oban deyir:
- Kel nkrlr drvilrdn d oxbilmi olurlar, qoyun el bu nkr
dansn, qulaq asaq.
Pri deyir:
- Mn siz yax bir hvalat danram, ancaq rtim var. Mn danb
qurtarana qdr grk he ks bayra-bacaa xmasn.
Budaq oban durub qapnn azn ksir:
- Kel, sn dan. Mn he ksi yerindn trpnmy qoymaram.
Pri atasgilin ziyart getdiklri gndn bri bana glnlrin hamsn
danb axrda deyir:
Dindirnd klm-klm danan,
Glinlrdn, qzndan hyal drvi!
Onu bu
Dastanda Budaq oban Qara vzirin tamail ks trfindn duran obraz kimi
tqdm olunur. Pri Qara vzirin lindn qurtardqdan sonra nfs drmdn shr
kimi qar. Sbh alanda o, Budaq obana rast glir. ln dznd Budaq
obandan v Pridn baqa he bir kims yoxdur. Pri obandan qorxur. O is:
Qorxma, bac, yaxn gl, grm kimsn-deyir. Pri bana glnlri obana
danr.
oban Priy nadrst kiilrdn zlm grm namuslu, lakin kmksiz bir
insan kimi yanar. Yedirir, iirir, arxa-kmk olur, axrda da qisasn alb Alxana
atdrr. Folklor tfkkr bel xlaqn trfdardr, dastan Budaq oban, Pri,
Alxan kimi xlaqsz sahiblrini idealiz edir. Dastann sonluunda etni-mnvi
qanunlarn diktsi z iini grr: z qara niyytlri il ail-xlaq normalarna qar
xan qar, Tapdq v Qara vzir lml czlandrlr. Folklor- Xalq dncsi bunu
bir ibrt olaraq hyata keirir.
Az sayda olmu olsa da, bir qisim dastanlara rast glinir ki, onlar aq
repertuarnda mahid edilmir. Daha dorusu, hmin dastanlar aq ifal n
mnasib ifa-oxu material olmadndan onlarn aq repertuarna daxil ola bilm
imkan ox azdr.