1

T R K MOOL
AMANZMNN TASAVVUF
SLM TARKATLARI
ZERNDEK TESR

slm Tasavvufunun gelimesine tesir eden eitli

yabanc tesirler - Hindculuun, ran'n, Yeni Efltunculuun,
Hristiyanlm tesirleri- daha nce farkl ilim adamlannca
ayrntl olarak incelenmi ve bu konuda birok hipotez ileri
srlmt( 1). Biz, bu ksa rislemizde, sadece Trk Mool
amanizminin baz slm tarikatlar zerindeki tesirinden sz
edeceiz ve bilhassa Sflik tarihinde bugne kadar hemen
hemen hi farkna varlmam olan bir hususa dikkat ekeceiz.
Vaktiyle, WUNDT, byk filozof sezgisiyle, sfi tarikatlar
tarafndan icr edilen baz oyunlarn, slm dnyasma Kuzey
SibiryalI Trk boylar araclyla sokulmu olabileceini
dnmt(2). lk Trk mutasavvflar hakkmdaki eserimizde,
Trk tarikatlarnn en eskisi olan Yeseviyye tarikatndaki
amanizmin baz arpc izlerini gsterdik(3). imdi baz tarih
ve etnografk malmata dayanarak bu meseleyi biraz daha
aydnlatmay

arzu

ediyoruz.

Byk

sflerin

tasavvuf

anlaylarnda amanizmin herhangi bir rolnn olmad

kesindir. Ancak bu rol Sflik doktrinlerinin tarihi asndan
pek ehemmiyetli olmasa da, sufliin d tarihi asndan
ehemmiyetten yoksun olarak telakki edilemez.
Bu tesiri, bilhassa Trk muhitlerinde yaylm olan
tarikatlar iin, inandrc delillerle ispat edeceiz.

I
Aynca, sfliin slm dnyas zerindeki tesiri veya
daha ziyade Islmyetin beynelmilel bir karaktere brnerek(4)
ve bu tasavvuf tarikatlarn klna girerek ok sayda lkede
kesif olarak yaylmas, yani incelediimiz mesele Trk din
tarihi bakmndan hususi bir ehemmiyet arz etmektedir.
Trk amanizminin ilk izlerini(5), en eski Trk
tarikat olan "Yeseviyye"de(6) aramak gayet tabidir.
Aslen Yesili olan AHMED YESEV isimli bir Turk
tarafndan 12. yzylda kurulan bu tarikat, asrlar boyunca Trk
boylan arasmda yaad ve iptidai dinlerinin izlerini muhafaza
eden ve gebe yaaylarn devam

ettiren,

Seyhun'un

kuzeyindeki Trk boylarnn Mslman olmasnda nemli bir

faktr oldu. Pek tabiidir ki Yeseviyye tarikat, bu eski
geleneklerden etkilenmi, bunlardan bazlarn kendi bnyesine
almak zorunda kalmtr. Yesev dervileri arasmda yaygn olan
bir menkbeye gre, yzleri peesiz kadnlarn, erkeklerle
beraber, AHMED YESEV "nin zikir toplantlarna katlmas,
K prlzade M.FUAD

Horasan ve Transoksian din limlerinin ve sfilerinin iddetli

protestolanna yol amt. Bu menkbeyi nakleden ar

ev. Y.Do.Dr. Ferhat TAMR

muhafazakr NAKBEND dervii, bunu, tam

b ir iftira olarak kabul etm esine ramen, bizzat b u

m enkbenin teekkl, tam tersine bize, tarih b ir
gerei haber veriyor. phesiz eski Trk ailesinin
m derhi b ir karakter tam asnn sonucu olarak,
kadna hl byk b ir nem veriliyordu ve slm'n
hkm lerine ram en kadnlar halk toplantlarna
k atla b iliy o rla rd ^ ). B u det gebe hayatm srdren
Trklerde gnm ze kadar devam etti ve yzn
peeyle rtm e deti, balangtan itibaren sadece,
slm iyet'in etkisinin dierlerine gre daha ok
hissedildii ehirlerde ve kasabalarda yerleti.
B u m enkbeden, gebe T rklerin kendilerim
slm 'a
inandran
kendi
soylarndan
sfileri,
amanlar(Trke:Kam) gibi dndkleri sonucuna
varabiliriz. O nun iin erkekler ve kadnlar din
toplantlarda(8) ok rahatlkla hazr bulunuyorlard. B u
toplantlarda am anlann dualan yerine kendi dillerinde
bestelenmi tasavvuf lhler dinliyorlard.
Eski b ir M slm an yazar(9), Yeseviyye
tarikatna has olan ve zikir-i erre (nakarat zikri) diye
adlandrlan zikir tarznn, zellikle T rklerin zevkine
cevap verdiim ; b u tarz zikirde K uzey Asya'nn
gebe Trk boylarnn amanlara has vecd verici
oyunlarndan birok izler bulunduunu syler.
Y eseviyye
tarikatnn
ilk
kuruluu
hakkndaki bilgilerim izin yetersiz olm as, bizi
m enkbelere bavurm ak zom nda brakyor. B u
menkbeler, eski Trk boylarnn birounda bulunan
kz kurban etm e detinin b u tarikatta de v ar
olduunu gsteriyor(10). Yesev menkbelerinde gze
arpan b ir baka zellik daha vardr. Bu, Y esev
velilerinin mucizeleri ile Budist ermilerin mucizeleri
arasndaki byk benzeyitir. M esel, m enkbeye gre
A hmed Yesev ve dervileri ku suretine girerek um a
m elekesine sahip olurlar; biz aym iddiaya sk sk
B ekta m enkbelerinde de ra s tla n z (ll). B u m ucizev
uua in T rkistam velilerinin m enkbelerinde de
rastlanlr.
B u anlatlanlarla H iouen T'Sang tarafndan
nakledilen B udist m enkbeleri arasnda da b ir
benzerlik olmas gerekir(12). B u benzerlik, Trklerin
uzun zam andan beri yaad baz blgelerde, mesel
Seyhun nehri kylarnda ve D ou Trkistan'da uzun
zam andan b eri m evcut olan B udizm geleneklerinin bir
devam veya Trk evliya menkbeleri iine eski bir H int
folklor tem asm n karm asnn sonucu olam az m?
H oten evresindeki evliya m ezarlarndan b ir kam n
eski B udist manastrlar olduunu ileri sren G renard,
hakl olarak eski T rklerdeki atalar kltnn, b u
m ezarlara saygm n yerine ikam e edildiini ilve
ediyor(15). Y ine ilve edelim ki, H int

folklorunda rastlanan tem alarn b ir ka, sz konusu

m enkbelerin bazlarnda bulunmaktadr:
A hm ed
Y esev'nin h asn d an , onu hrszlkla sulam ak
niyetiyle,
ldrlm
b ir kz
m utfana
brakmlard. Fakat Yesev, hasm lanm kpek haline
getirdi v e o ldrlm kz onlara yedirdi(16).
teki tesirler gibi T rk am anizm inde B u d izm in
izleri de vardr. D orudan doruya olm asa da
am anizm in v astasy la H indu dininden gelen
tesirlerin Yeseviyye tarikanda grlmesi ihtimalini gz
nnden uzak tutm am ak gerekir.
Trk sfiliinin ilk devreleri
hakkndaki
bilgilerim iz
arttka
am anizm in
Y eseviyye
tarikatndaki
izleri,
y an i
eski
T rk
dininin
slm lam kaln tlan , bize daha ak olarak
grnyor. M esel, O rta A sya v e eski Anadolu evliya
m enkbelerinde o kadar ok tekrarlanan mukaddes
aalar(17), b u eit izlerden baka b ir ey deildir.
slm lkeleri iinde batya doru olan T rk gleri 10.
yzyldan 14. yzyla kadar srd
v e bundan
anlalaca zere, Trkler arasndaki slm lam a b ir
ka yzyl boyunca devam etti, bylece amanist
tesirler durmadan yenilendi ve amanizm gcn tam
anlam yla kaybetm edi(18). O nun iin b iz 13.
yzylda, H arezm ahlann saraynda, eski Trklerin
baz sihri geleneklerinin var olduunu gryoruz(19).

II
M ool istilsnn slm dnyasnn siyas
gelimesi zerindeki tesirleri umumiyetle bilinir. Din
tarih asndan, b u istilnn, daha nce b ir baka
eserimizde(20) akladm z birok neticeleri daha
vardr. Biz burada onlan tekrar ele almyoruz.
B izim im diki m aksadm z, b u istilnn
ardndan M ool am anizm inin b az M slm an
tarik atlar
zerinde
brakm
olduu
izleri
aratrm aktan ibarettir. Y akn-D ou'da, lhanllar
anda orduda ve M ool saraynda am anlann
bulunduunu biliyomz. lhanllann slmiyeti kabul
etm esinden
sonra
bile
am anlar
varlklarn
srdrm lerdir(21). B undan y aklak b ir yzyl sonra
da, slm n esaslan n a ok bal ve b u esaslan i
politikas iin b ir dayanak olarak k u llan an T im ur'un
ordusunda bile hl am anlar vard(22). yle ki
M ool am anizm i ile tem as halindeki blgelerde
bulunan
baz
tasavvuf
tarikatlarda,
M ool
am anizm inin izlerinin m ecbur olarak grlmesi
gerekir.
"Rif'iyye" tarikanm kum cusu Ahmed'lR if'den bahseden, tannm slm tarihisi Zeheb, b u
tesirin varlm u mnasebetle aklyor: "Fakat yeleri
arasnda iyileri olduu gibi ktleri de vard. Tatarlarn
Irak istil ettikleri tarihten itibaren,

geni b ilg i vardr. A yn zam anda b u sfnin

R if ler arasnda ne eyh A hm ed'in ne de
hikm etleri de elinizdedir(28). B u belgelere dayanarak,
mritlerinin bilmedikleri ylanlarla oynamak, vahi
ileride bunlar konusunda yaynlam ay dndmz
hayvanlara binm ek, atee girm ek gibi hokkabaz ve
b ir monografi hazrladk. O nun iin bahsedilen temel
eytan takm nn ileri kendisini gsterdi(23)."
kaynaklardan aldmz Barak'n ve m ritlerinin gln
Gayet tabiidir ki Irak'ta, Azerbaycan'da,
klklaryla ilgili bilgileri burada zetleyerek, M ool
A nadolu'da v e hatta A ltnordunun b az merkezlerinde
am anizm in in tesirlerini b u kyafetler zerinde
yaylm olan Rif'yye veya eski Ahmediyye tarikat,
incelem ek istedik.
ynlerinin d grnlerinde M ool am anizm inin
14.
y zy l balarn d a B arak, kendisine
etkisi altnda kalm t: Gerekten, b ir yandan Rif'i
refakat ed en b ir grup m ridiyle birlikte am 'a
dervileri M oollar nezdinde itibar sahibi olmak iin
geldiinde, zerlerindeki acayip elbiseler halk hayrete
onlarn amanlardan bekledikleri sihirli ve olaanst
drd. H aklarnda trkler bestelendi ve onlarn
gsterileri onlara yapm ak zorundaydlar; dier taraftan
tuhaf resim leri glge tiyatrolarnda gsterildi. O nlarn
ise, saraylarnda slmiyetin m oda olduu kendi
kyafetleri ile ilgili olan b u bilgilerin gerekliinden
rklarndan eflerin ve prenslerin houna gitm ek ve bizzat
ala phe edilem ez:
iinde yaadklar slm m uhitte itibar kazanm ak iin,
"K kten tra edilmi sakallar, gr byklar
slm ve zellikle kendilerine uygun olan Sflk
vard. ki yanna boynuz taklm, keeden klh
maskesini takm ak,
M ool
am anlarnn
iine
giym ilerdi. B oyunlarnda kzn ak kem ikleri,
geliyordu(24). Z aten geni gre sahip M slm an
k nal yzler, u cu eri denekler v e ngraklar
sufiler, m sam ahasz slm iyet anlaynn ok kat
aslyd. D grnleri ok irkin ve korkuntu.
kaidelerinden kurtulm ulard ve hak m ezheplere
D avullar v e dier1 alglardan m eydana gelen b ir
aykr anlaylara raz olduka, slm iyetin yaylm as
m zka takm lar vard. Birlikte syledikleri mar,
m aksadyla harcadklar abalar m m kn olduu
ngrak, kuru kem ik ve denek sesleriyle kark b u
k ad ar etkili klm ak iin her trl vastad an
m ziin sesleri o k ad ar korkun b ir grlt
faydalanm aya alyorlard.
karyordu ki, Suriye halk, b izzat eytann b u
M ool
hkim iyeti
ann
um um
arklara katldn iddia ediyordu. B ir gn Barak
hususiyetleri tetkik edilirse, M ool hkmdarlarnn
B aba'ya niin byle deiik klkla gezdii soruldu. O
gznde,
devletin
m enfaatlerinin
ve
m ill
d a "Fakirlere alay konusu olm ak istedim " diye cevap
geleneklerin, M slm an olduktan sonra da din
verdi."
endielerden nce geldii fark edilir(25). A yrca bu
Anlatlyor ki bu eyh, Gazan H an huzuruna ilk
devrin her trl din karma msait olduu kolayca
defa geldiinde, nne k zg n b ir kap lan salverildi.
anlalacaktr.
F akat b u eyhin bar karsnda yrtc hayvan geri
III
ekildi. Barak, am'a geldii zam an yine vahi b ir
13.
yzyln sonunda, lhanllar saraynda
devekuu ile korkutulm ak istendi. F ak at eyh derhal
byk b ir hret sahibi olan B A R A K BA BA(26),
devekuunun zerine atlad v e onun srtnda b ir
M ool am anizm inin Sflik zerindeki etkisinin
m eydan turu yapt. eyhin etkisiyle deve k uunun biraz
gzel b ir rneidir.
u tuu d a naklediliyor. Barak, kendisine verilen paray
G azan H an'n -daha sonra O lcaytu'nunelinde tutmazd, m eydanda datrd. Sevk ve
zerinde byk b ir nfuzu olan b u m utasavvf Trk, b u
idarelerini dzene koym ak gayesiyle, m ritlerini b ir
hkm darn saltanatnda, G ueyln blgesine yaplan
tekilta
balam t v e onlar gzetlem ek iin zel b ir
uzun seferlerin ncs oldu. Z aten H. 707 ylnda bu
zabta
tekilt
vard. E er tesadfen m ritlerinden
blgede ldrld. Bizzat H ac Bekta Vel'nin(27)
birisi, ibadetlerden birini yerine getirm ezse, ona yirm i
m ritlerinden birisi olan m ehur Sar Saltuk'un m ridi
denek ceza v erir v e ayn gn gne battktan sonra
idi.
zikir toplants yaplrd. B ununla b erab er baz
Sar Saltuk konusunda yeteri kadar geni
kaynaklar,
b u insanlarn Ram azan orucuna riayet
bilgi vardr. Bununla birlikte, 13. yzyl Trk din
etmediklerini
v e gnahlarn her eidini ilememek
tarihinde ok nem li olan b u iki ahsiyetten dieri
kaygusunu
pek
duym adklarn belirtiyorlar(29).
hakkndaki bilgiler henz eksiktir. B arak B aba
D
eiik
k aynaklardan elde ettiim iz b u ksa
konusunda henz hi b ir aratrm ann yaplm am
b
ilg
iler
B
arak
'n
ve
m ritlerinin
M ool
olm as zcdr,
amanizminden ne derece etkilenmi olduunu gayet
Bununla beraber, b u devir ile ilgili ran ve
gzel gsteriyor. B u m nasebetleri daha fazla
M sr kaynaklarnda, b u sufi hakknda yeteri kadar

bilig-1/Bah ar96

oaltmak iin, onlan, etnograflar tarafndan amanlar

bu kaz tasvirini kullanr ve ona seslenerek, kuun yerine ve

hakknda verilen baz tariflerle mukayese edelim:

kendi adma bizzat kendisinin cevaplandrd sihirli szleri

yksek sesle okur(34). Mool fatihine Cengiz unvamn

I- ki Boynuzlu Balk

veren Mool amammn bir atm zerinde ge km

amanizm de balk o kadar nemlidir ki,

olmas, dier mucizelerinin arasmda saylr (35).

Mslman tarikatlarda kullanlan ok eitli balklar

Mslman Bakrtlar arasmda kullanlan ve sihre

belirten kelime ta kelimesidir. Mslman olan Krgz-

kar formller ihtiva eden sihirli szler kitabnda, aslanlarn

Kazaklann bakslan, ayn rkm dier fertlerinden hi bir

srtna binen ve kam yerine ylanlar kullanan Trk

kyafet farkll gstermiyor, balklarn ku tyleri veya

evliylanndan

baka eylerle ssleme alkanlklar ile tannyorlard Altay

dierlerinde de aym cinsten eyler vardr (36).

bahsedilir.

Bekta

menkbelerinde

ve

amanlarmm balklar ok baka bir tarzda yaplm ve

III- Tra Edilmi Sakallar Uzun

Byklar

deriler, ku tyleri ve demir paralaryla sslenmitir.

Buryat amanlannda baln yerini demir bir ember alr.
Bu emberin ucunda da ular iki yana kvrlan iki demir

Eski amanlarn sadece slmlam bir ekli olan

boynuz vardr(30). Alarski Buryatlar'nda da boynuzlu

Krgz-Kazak

aman balklar ve bunlar konusunda baz menkbeler

evliyalardan bahis vardr (37). Mehur seyahat hikyesinde,

vardr (31).

ABU DULAF, Bogra isimli Trk boyundan bahsederken,

Baz kaynaklar BARAK ve mritlerinin klh

giymeye dkn olup olmadklarn bildirmiyor. Fakat

dualarnda,

uzun

bykl

umumiyetle sarkk bykl ve tra edilmi sakall olduklarn

syler (38).

keeden yaplm kz boynuzlan tadklanm ak bir

ekilde sylyorlar(32).

bakslanmn

Bu
amanizminin

mukayeseler
baz

slm

vastasyla
tarikatleri,

Trk-Mool
zellikle

Trk

muhitlerinde yaylanlar zerindeki tesirlerini ispat etmi

II- Kularn Srtna Binmek

olduumuzu mit ediyoruz. Ayca WUND'un ok gzel

Kuu binek hayvan olarak kullanma ve kaplanlan

tahmin ettii gibi bylesi szmalar kanlmazd. Bu

itaat altma alma olay lan da amanizmle ilgilidir. Mesela

Uranda

menkbelerinde,

baz

amanlarn

szmanm

izleri;

Kalenderiler,

Haydarler,

Bektaler,

hizmetinde

Torlakiler gibi Snnilikten farkl tarikatlarda olduu kadar,

bulunan ruhlar arasmda kularn veya kargalar ve aylar gibi

bilhassa Krgz-Kazaklar arasmda yaylan tarikatlarda da

vahi hayvanlann ruhlan da vardr (33). Ayn ekilde Altay

takip edilebiliyorsa da bu ksa aklamay fazla uzatmamak

amanlannm ayinlerinde elbise, balk, bir kaz tasviri ve bir

iin, bunlardan bahsetmeyi bir baka defaya brakmay

davul bu sihirbazlann eyalarm tekil eder. aman, szde

uygun buluyoruz.

ge

ykselmesinde

binek

olarak

DPNOTLAR
(*) Trk medeniyeti tarihinin btn sahalarnda r ac ve
yol gsterici eserler vermi olan Ord. Prof. Dr. M. Fuat
Kprlnn
din
tarihimiz
konusundaki
nemli
incelemelerinden
birisi,
Franszca
olarak
yazd
INFLUENCE DU CHAMANISME TURCO - MONGOL SUR
LES ORDERS MYSUQUES MUSULMANS isimli 19 sayfalk
bir risaledir. Bu risale 1929 ylnda, kendisinin mdrlnde
faaliyet gsteren stanbul Darlfnun Trkiyat Enstits
tarafndan stanbul'da yaynlanmtr. Kendisinden sonraki
birok ilmi aratrmaya kaynaklk eden bu deerli incelemeyi
Trkiye Trkesine tercme etmekle faydal bir i yaptmza
inanyoruz.

1.

2.
3.
4.

En iyi tenkidi zet, MASSIGONun u eserinde

bulunur: Essai sur le origines du Lexique de la
mystique musulmane (slm Tasavvufunun teknik
kelimelerinin meneleri hakknda bir deneme), Paris
1922, s. 45-80, 1. GOLDZIHER, Le dogme et la loi de
1' slam (slm eriati ve Akaidi), Paris 1920, s. 111-155,
W WUNDT, Vlkerpsychologie, Leipzig, 1908, 3,
425; 6, 431.
Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1919,
s. 133, Not: 4.
Snouck HURGRONJE. Politique musulmane de la
Hodande (Hollanda'nn slm Politikas, Rotterdam
1911, s.70).

5.

Din etnografyada epeyce zamandan beri kullanlan

amanizm kelimesi, Yukar Asya boylar arasnda
"sihirbaz" manasna gelen "aman" kelimesinden
tremitir. Eski Trkede sihirbaz belirtmek iin
kullanlan kelime, Mahmud Kagr'nin daha nceden
naklettii gibi "kam" kelimesidir (C. BROCKELMAN,
M itteltrkichcr Wortschatz, 143). Her ne kadar
Moollar "aman" kelimesini kullanyorlarsa da "bge"
kelimesi bu manada daha fazla kullanlmtr. Fakat
hususiyle Tunguzlar ve Manular arasnda "aman, saman,
sama" kelimeleri kullanlr, "cha-men" kelimesi ince'de
kullanlmtr. Balangta aman kelimesinin "budist
rahibi" demek olan "samn" veya bir baka ekle
gre"sramn" kelimesinden (retildii dnlmt;
fakat 1842'de W. SCHOTT ve 1846'da BANZAROW bu
teorinin yanlln ortaya koydular. M Paul PELLIOT,
sihirbaz
manasna
gelen
"cham-manaman"
kelimesinin 12. yzylda Juenlerin dilinde mevcut
olduunu ispat etmi, ancak bu kelimenin etimolojik
mnakaasna yanamamtr. Jurnal Manistique, Xle
serie, 1913; Tome 1, s. 466-469). E. BLOCHET gre
Budizm eski ada Asya'nn kuzey blgelerine kadar
yaylm ve bylelikle aman kelimesi Budistlerden
alnmtr. Yeteri kadar mspet deliller ileri srmeyen bu
gr bugn iin bize, acele edilerek ileri srlm ve
rizikolu olarak grnyor (E. BLOCHET, la coquette des
Etats nestoriens de l'Asie Centrale p a r les schiites
(Orta Asya Nesturi Devletlerinin iler tarafndan
zaptedilmesi), 1926, s.55). B. LAUFER, hakl olarak,
amanizmin ok eski devirlere kadar ktn, "aman,
saman, kam" kelimelerinin Budistler tarafndan getirildii
iddiasnn tamamyla aslsz olduunu (Origine of the
word Shaman. Reprinted from Ihe American
Anthropolgist [N.S.], vol. 19, No.3, july-september 1917)
ortaya koyuyor. (T'oung pao, vol. XVUI, 1917, s.237).
Prof. W. BANG, Trke "kam" kelimesi ile "aman,
saman" kelimeleri arasndaki ilgiye dair J. NEMETH
tarafndan ileri srlm delilleri kabul etmiyor.
MARQUARTm bu konudaki fikrini de ispat edilmi
olarak grmyor (Hungarischejahrbcher, 1925, Band. V.
heft 1, s.55). G. MORADZE (Der Schamanismus bei
der siberischen Vlkern, Stuttgart, 1925, s. 1-2) isimli
eserinde bu kelimenin Manu ve Mool meneli
olduunu aklayarak, yabanc meneli olduunu
reddediyor. Bu konuda u esere baknz: SL VAIN
LEVI, le "Tokharien B" , langue de Koutcha (Kua Dili),
Journal Asiatique, 1913, Xle serie, torn. IL s.370.
Bu tarikat hakknda daha ok bilgi iin, baknz: Trk
Edebiyatnda lk M utasavvflar ( I. Blm). Bu
blmn notlar dndaki metninin tercmesi: Tll.
MENZEL, Krsi Csoma - archivum, B. II, H. 4, s.281310. J.H. MORDTMANN tarafndan Almanca yaplm
kk bir zet: Oriental Literatr Zeitung, 1923. Nr.3.
CL, HUART tarafndan yaplm Franszca bir tercme:
Journal des Savants, N. 1-2, 1922, s. 5-

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

18.L.BOUVAT tarafndan yaplm bir baka zeti:

Revue du Monde Musulmane, 1921, vol. XLIII, s.236282.
slmiyetten nceki Trklerde kadnn sosyal mevkii
konusunda: W. BARTHOLD, die Historic Bedeutung
der Altturkschen inschriften, s. 15. P.Pelliot, T'oung
pao, vol. XV, s.235, note 3, 1914. slmiy etten sonra,
ehirlerde oturan Trklerde, kadnn sosyal mevkii
zayflad ve hemen hemen hrriyeti ortadan kalkt.
Kutadgu Bilig yazarnn kadn konusundaki fikri bunu teyid
ediyor KPRLZDE M. Fuat, T rk Edebiyat
Tarihi, 1926, s. 197). Hlbuki bozkr hayat yaayan
Trk airetlerinde, kadn slmiyetten sonra da gemite
sahip olduu sosyal mevkii ve hrriyetini muhafaza
etti. Dede Korkut Hikyelerinde bunu ak olarak
gryoruz. (W.BARTOLD, Kitab- Korkud. I. Borba
bogatyrjas angelom smerti. Zapiski vostonago otdelenija
imperatorskago russago arxeologiceskago obestva. T. 8,
1893-1994, S.Petersburg, 1894). Bununla beraber
kadnlar yzleri rtl olarak Horasanl mehur Sfi Ebu
Said Ebu'1-Hayr ( 967-1049)'n toplantlarna katlyorlard.
(Esrar't-tevhd fi makmat'-eyh Ebu Sad, yaynlayan
ZHUKOWSKt, St. Petersburg 1899, s. 102). Zaten bu
devirde Horasan ehirlerinde kadnlar bu slm hkme
tam olarak uyuyorlard (a.g.e., s.357).
KPRL Z DE
M.Fnad,
les
origines
du
Bektachisme "Bektailiin Kaynaklar" (Beynelmilel
Dinler Tarihi Kongresinin Kararlar), ciltli, s.397
(hastadan ayr olarak, sil).
KPRLZDE M.F, lk Mutasavvflar, s. 132, not 4.
Kk Trkler anda g ve yeri yaratan Tanr'ya atlar,
kzler ve koyunlar kurban ettikleri mehurdur (E
CHAVANNES,
Document
sur
les
Tou-Kiue
occidentax (Bat Kk Trkleri Hakknda Dkman), s.
248). POTANIN, bu detin Altay Trklerinde hl devam
ettiini sylyor (Oerki severo-zapadnoj Mongolii.
Vyjpusk IV. Materialj etno-graficeskije, 1883, 78).
Anadolu Bektai menkbelerinde, Yesevlerde de var
olan bu detin izlerini buluyoruz. Hacim Sultan
Velyetnamesinde 1001 adet kzn kurban edildii
zikredilir (R.TSCHUDI, das Vilajet-name des
Hadschim Sultan, s.23-68)
Mesel tik Mutasavvflar, s.38; R. TSCHUD, das
VUajet-name des Hadschim Sultan, s. 17-18; in
Trkistannda, mezarlar bu blgede bulunan birok
velinin utuuna dair menkbelerin var olduunu
biliyoruz. Kua istihale etme ile ilgili ise hibir
aklama yoktur.
Hususiyle in Trkistan evliyasnn menkbelerinde bu
benzerlik daha ak ve daha belirlidir. (F.GRENARD, le
Turkestan et le Thibet (Trkistan ve Tibet), 1898,
s.240).
_
E. RECNUS, Nouvelle geographie niverselle (Yeni
Umum Corafya), VI: L'Asie Russe (Rus Asyas,
s.556).
Hint folklorunun Trk folkloru zerindeki tesirini ve
Trklerin Hint hikyelerinin yaylmasndaki roln
anlamak iin, baknz: E. COSQUIN, Etudes

bilig-1/Bah ar96

14.
15.

16.

17.

18.

19.

folkloriques
(Folklor
ncelemeleri),
1922;
J.
MORAVCSIK, Krsi csoma-Archivum 1-2, s. 166.
F. GRENARD, le Turkestan et le Thibet (Trkistan ve
Tibet), s.241,
Bu menkbeyi bir Asya Avrupa hikyesi olan "Sihirbaz
ve ra" ve bu hikyenin Siddhi-Kurdaki tercmesi ile
mukayese ediniz (E. COSOUIN, Etodes Folkloriques
(Folklor ncelemeleri), s.502-503).
Trk evliya menkbelerinde bu eit izlerin birok
rnekleri vardr, Trk Mool amanizminde, aalara
sayg gsterme byk bir yer tutar (Chantapie De La
SAUSSAYE, Manuel d'histoire des religions (Dinler
Tarihi El Kitab), 4, Bask, s.36), Eski bir Uygur
efsanesinde grdmz iki mukaddes aa (Tarih-i
Cihng-y Cuveyn, E. J. W. Gibb. Memorial Seies
XIV, 1. 5.40) bu eski saygnn Maniheizmden etkilenmi bir
eklidir. (PALFARIC, les eritures manicheennes (Mani
el yazmalar), 1918, II, s.93).Bu konuda baknz; JOS.
MARQUART, Cuvains Bericht ber die Bekehrung der
uiguren (Sitzungsber Berl. Akad. 1912, s. 486-502). Bu
aalara sayg gsterme inan Trk -Mslman halklar
arasnda hl yaamaktadr.
Bozkr hayat yaayan Trk airetlerinin Mslman
olmas, baz blgelerde, 15. yy.da da devam etti.
Nesevfye gre Celleddin Harezmah'n ordusunda
bulunan Kangl Trkleri Moollar gibi mrik idiler (O,
HOUDAS, Histoire du Sultan Djelal ed-din Mankobirti
(Sultan Celleddin Mengberti'nin Tarihi), s, 137). Bu
devrin tarihilerinden biri olan KEMALEDDN de
Mool taarruzlarndan kaarak nce Anadolu'ya snan
daha sonra Suriye'ye gelen kfirler ve Karmatlarn bile
yapmadklar kadar ok zulmden kendisini sulu kabul
eden Harezmlilerden bahseder. Ayrca tarihi bu
kimselerin camilere hi sayg gstermediklerini, onlarn
putperestlii hakknda hibir ey sylemeksizin ilve ediyor
(E. BLOCFIET, Histoire d'Alep (Halep Tarihi), 1900,
s.211-212). Bundan bir asr sonra, bni Batuta Ker ile
Kefe arasnda Hristiyan Kpaklara rastlad. (BN
BATUTA'nn Trke Tercmesi, cilt I., s359). 15. asr
tarihisi BN A r ABAH, bu ada Kpak
bozkrlarnda hl putperestliin var olduundan
bahseder (S. H. MA n Ge R, Kitbu 'acayibi'l-makdr fi
ahbr Tem r, cilt I. s. 352). M BLOCHET, bunlarn
Budist olduklarn aklyor. (E. BLOCHET, la conquete
des Etats nestoriens de l'Asie Centrale par les Schiites
(Orta Asya Nesturi Devletlerinin iler Tarafndan
Zaptedilmei), Paris, 1926, s.61.
KPRL Z DE M. Fuad, , Une Institution magique
chez les anciens Turcs (Eski Trklerde Bir Sihri
Messese): Yat Actes du Congres Intern. d'Histoire de
rehgions (Beynelmilel Dinler Tarihi Kongresi
Vesikalar), 1925, C: II, s. 440-452.
KPRLZDE M. Fuad,, Tlslmisme en Anatolie
(Anadolu'da slmiyet), s. 70-77; bu mesele iin
baknz: R. STr Ot HMAN, Die Zwlfer-Scha,
Leipzig, 1926. Profesr BARTHOLD, Orta Asya Trk
Tarihi Hakknda Dersler (stanbul 1927) isimli Trke
eserinin birok yerinde bu meseleyi ak bir ekilde izah
etti

bilig-1/Bahar 96

20. lhanl ordusunda ve saraylarnda, amanlarn dindar

Mslmanlar, Hristiyanlar ve budistlerle yan yana
yaadklarn tarih vesikalardan reniyoruz. 14. asrn
balarnda Altn Ordu devlerini idare eden ZBEK HAN
slmiyeti yayabilmek iin, ald kararlara kar koymaya
kalkan ok sayda tannm ahsiyeti; birok Uyguru,
birok bahi ve sihirbaz ldrtt. W. DE
h E s ENHAUSEN, Recueil de Materiaux relatifs
I'histoire de la Horde d'Or (Altn Ordu Tarihiyle lgili
Materyaller), 1884, C: I, s. 173, 185.
21. bni Arabah'a gre (E. BLOCHET, la conquete des
Etats nestoriens de l'Asie C entrale (Orta Asya
Nestur Devletlerinin Zapt), s. 61).
22. DHAHABnin zet tarihinde, (Kitbu'I-'iber biahbrin min gabr, C: 2, Bayezid Devlet Ktphanesi El
Yazmalar Koleksiyonu, N 5015) Hicr 578 ylnn
hadiseleri arasnda. Biz bu nemli ksm aynen
veriyoruz: ve kad kesura'd-dagalu fhim ve teceddedet
lehum ahvlu eytniyye munzu ahzi't-tataru'l-Irak min
duhli'n-nirn ve rukbi's-sib've'l-la'ab bi'l-hayyt ve haz
l'arrefehu'-eyhu vel ashabuhu fene'uzu billhi mine'eytan.
^
DHAHAB'nin fikrini, hemen, dayanaktan yoksun bir
sulama olarak kabul etmemek gerekir; nk
mutasavvflara kar olan nefreti ile tannmtr. Btn
tarih kaynaklar, bu tarihinin Rifalere atfettii
hereyin doru olduunu belirtmekte hakikaten ittifak
halindedirler. EFLAK "Seyyid Taceddin ibni Seyyid
Ahmed'l Rufanin Konya'ya geliini anlatrken,
ylanlar yemek, atee girmek ve dier hokkabazlk
hileleri gibi gya mucizeler yapan bu dervilerden
knayc bir slpla bahseden yazar Konya halknn bu eit
eyleri pek nadir olarak grm olduunu ilve ediyor
(Menkbu'l-'rifin, fol, 138; Collection de Manuscrits de
la Bibliotheque de 'niversite de Stamboul (stanbul
niversite Ktphanesi El Yazmalar Koleksiyonu),
No: 838; C HUART tarafndan tercmesi, les Saints
des Derviches tourneurs, 1922, tome :II, s. 203-204). BN
BATUTA Riflerde bu eit hareketlerin varln teyit
eder (ERF PAA tarfindan yaplm Trke tercme,
Blm I, s. 197-198).
23. Mool istilsndan sonra yeni Trk airetlerinin ran'a,
Mezopotamya'ya,
Azerbaycan
ve
Anadolu'ya
geldiklerini; bu blgelerin etnik yapsn etkilediklerini
biliyoruz.
HAMDULLAH
KAZVN,
BULA
TMURYAN isimli, Kazvin'e gelip yerleen bir
Nayman airetini zikrediyor (Trh-i Czde, Gibb
Memorial series, XIV, s. 849). Ayrca lrak- Acem'e
gelmi ve ziraatle megul olmak iin oraya yerlemi olan
baz Mool airetlerinden de bahsediyor (Nzhet'lkulb, Gibb Memorial Series, XXIII, I, s. 66). Yine baz
Mool gruplarnn Mzendern blgesine geldiklerinin
ve yerli unsurlarla kararak yava yava eriyip
gittiklerini de biliyoruz (H.L. RABINO, M zendern
and A sterabad, Gibb Memorial New Scries, 152). Bu
Moollarn sadece bir gurubu Afganistan'a yerleti ve dilini
muhafaza etti (BARTHOLD, Orta Asya Trk Tarihi
Hakknda Dersler, 1927, s. 193). EVLYA ELEB,
Kazvin ehri hakknda bilgi verirken, orada uaklarn
Moolca

Konutuklarn kaydeder (Seyahatname, cilt IV, s. 366). Bu

kayt
HAMDULLAH
KAZVtN'nin
szlerini
dorulamakta ve Moolcann XVII. asrda tamamyla bu
blgelerden ekilmediini gstermektedir. Ancak EVLYA
ELEB'nin bu kayd bizzat yaplm ve iyi muhakeme
edilmi bir gzlemin neticesi midir yahut bir yazl
eserden mi alnmtr? te incelenmesi gereken bir
nokta. EVLYA ELEBNN seyahat hikyelerinde byle
iktibaslar grmek iin baknz: P. PEILLOT, le pretendu
vocabaire Mongol des Kaitaks (Kaynaklarn Farz
edilen Moolca Lgati), (Journal Asiatique, 1927, Cilt:
CCX, s. 294). Mezopotamya ve Azerbaycan'da yerlemi
olan eitli Mool kabileleri arasnda bilhassa Celyirler,
Oyratlar ve Sulduzlar zikredilebilir. Mehur Celyirliler
Hanedan, Celyir kabilesinden kmtr, Oyratlar XIV
asrn balangcna doru, Badat civarna yerlemi
bulunuyorlard; biz onlar, XV. asrn banda da ayn yerde
buluyoruz (D'OHSSON, Histoire des Mongols
(Moollarn Tarihi), 1852, C: IV, s. 731.CL. HUART,
HUtorie de Bagdad, 1901, s. 10.11.20). Oyratlar dan dan
yaklak on ekiz bin adrlk (veya on bin adrlk) bir
kabile GAZAN Han'a kar isyan edip Suriye'ye geti ve
Msr Sultan'na snd. Birok deimeye uradktan
sonra yerli ahali arasnda eriyip gitti (D'OHSSON, a.g.a.
cilt: IV, s. 159-161). Msr'a snmak istedikleri esnada,
bu insanlar henz slmiyeti kabul etmemilerdi.
Sulduzlar iin, Minorski'nin L'Encyclopedie de L.
"Sulduz" maddesine baknz. Bu etnolojik bilgiler,
Rifiiye tarikatnn Mslman olmayan Mool kabileleri
ile nasl temasa getiini aklamaya yeterlidir.
24. BARTHOLD, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda
Dersler, s. 159-209.
25. Bu kelimeyi Burak deil Barak eklinde okumak
gerekir.
Clement HUART
tarafndan, Eflk
MenkbiNin tercmesinde Kabul edilen "Berrak" ekli
(blm II, sayfa 324) tamamen yanltr. "Barak"
kelimesi, Eski Trkede "tysz kpek" demektir. Bu
konuda bir menkbe de vardr (Dvanii Lgati't-Trk, Cilt:
I, s. 315; BROCKELMANN, Mittelrrkischer
Wortschatz, s. 31; Radloff, Vrterbuch, IV, 1477).
DEDE KORKUT hikyelerinde de bu kelimenin ayn
manada kullanldn gryoruz (stanbul basks, s. 62)
MNECCM
BAInn
Yazczade
Ali'nin
Seluknmesinden bizzat ald bilgilere gre, Sar
Saltuk, bir Seluklu ehzadesi olan BARAK
Dobruca'ya, kendi yanna davet ederek onu Mslman
yapt, halifesi olarak yetitirdi ve daha sonra onu
Sultaniyye'ye gnderdi. Ayn kaynaktan yaplm bir nakle
gre, SARI SALTUK bu gzde mridini "benim kpeim"
manasna gelen ve ona lakap olarak kalan "BARAIM"
kelimesiyle ard (Cami'-l-dvel, Bayezid Umum
Ktphanesi
El
yazmalar,
No.
5019-5020.
YAZICIOLUnun Seluknmesi, Bibliotheque Nationale,
Suppl.turc,No. 737, Topkap Mzesi, REVAN ODASI
Ktphanesi El Yazmalar, No. 1390).
26. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli kitabmda
(sayfa; 63-65), Sar Saltuk hakknda Trk kaynaklar
tarafndan verilmi olan bilgileri zetledim. E. W.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

HASLUCK tarafndan Annual of Biritish School at

Athens, XIX, XX'de yaynlanm iki makale, Avrupal
seyyahlarn bu konudaki gzlemlerini bir araya toplad. F.
BABINGER1'Encydopedic de Tislam'daki "Sar Saltuk
Dede" balkl makalesini yazmak iin bu ettlerden
bilhassa faydaland.
nceki notta zikredilmi dier kaynaklar Barak
konusunda devrin tarih kaynaklarnda pek ok
biyografik malmat bulunur. Bu kaynaklarn, detaylar
bakmndan zaman zaman birbirleriyle tezat halinde
olduunu ifade edelim. Bununla beraber, bu
kaynaklarn hepsini ciddi bir tarih tenkidinden geirerek
Barak'n ahsiyetini ve politik-din roln tam olarak
anlamak mmkndr. "Kelimt- Hazret-i eyh
Barak" isimli ve bu eyhin vecizelerini ihtiva eden
Trke risle Viyana Ktphanesinde bulunmaktadr
(G.f L GEL, Die Arab. Pers. und Trk. Handschrift
der Wiener Hofbib). I, 242). Bu eserin Farsa asl da
Trkiye'de baz ktphanelerde bulunmaktadr.
Bu zet AYN'nin tarihinden, BN HADJAR'n ElDrer'l-Kmine'sinden;
El-Menhel's-sf
ve
A'ynu'l-'asri'l-vffden ve benzer dier kaynaklardan
alnmtr. Bu kaynaklarn mukayeseli tenkidi ve
bunlarla ilgili metinler, bizim SARI SALTUK ve
BARAK hakkndaki monografimizde yaynlanacaktr.
G.RTOTANIN, Oerki severo-Zpadnoj Mongolii,
Vyjpusk IV. Materialyj etnografieskije, S. Petersburg,
1883,54-55.
'
'
N. ZATOPLJAJEV, ZURUTKAN-ONGON, ZapisW
vostno-sibirskago
otdela
imperatorskago
geografieskago obsestvapo geograffi, T. II, vyjpusk
2, Irkutsk, 1890, 9. MAHMUD KGAR "kzma brk"
adn verdii bir balk eidinden bahseder (C: I, s.
406. Brockelmann, s. 167). Birisi nde dieri arkada iki
kanad olan bu balk ile iki boynuzlu balk arasnda bir
mnasebet var mdr? Gaznelilerde, "klh- d-h" ad
verilen iki boynuzlu balk sultanlarn ve valilerin hkm
sahibi olmalarnn sembol idi. Bu det ilk Seluklu
beylerine de onlardan gemiti (KAZIMIRSKI,
Menoutcheri, 1887, s. 103). Bu balklar arasnda da
mnasebet var mdr? te nemli bir soru; burada onu
sormaktan memnunuz. W. ANUTSCHJNin verdii
bilgilere gre (Oerk schamanstwa u jenissejskich
ostjakow, fig. 103,104) baz Sibirya amanlannda da ren
geyiinin boynuzlaryla sslenmi bala rastlanldn
ilve edelim (Publications du Musee d'Anthropologie et
d'Ethnographie de I'Academie Imperiale des Sciences de
St Petersbourg (Petersburg arlk ilimler Akademisi
Antropoloji ve Etnorafya Mzesi Yaynlar): C: II.2,
1914)

Mesel AYN'nin tarihinde, A'ynl-'asr'da ve DORN

tarafndan yaynlanan metinde, Mohammedan, quell zu r
Geschichte der sdlich. kstenind. de Kaspischen
meeres, IV, s. 150; bundan, balklarn gze
grnmeyecek kadar kk olduklar, fakat bariz
taraflarnn boynuzlar olduu anlalyor.
W. RADLOFF, Proben der volkslitterat. der
Trkischen Stamme, IX, s. 283.

bilig-1/Bah ar96

8
EBUL-HAYR'a isnat edilen kerametler arasnda gryoruz
33. I. VERBITSKIJ, Altajskije inorodtsyj. Sbornik
(Esrr'l-tevhd f mkmtu'-eyh Ebu Sad, s. 82, 129,
etnografieeskix.
Statej
i
izsledovanij,
Moskva
239).
1893,43.avzat's-saf, Bombayneri, C S, s. 20. CVEYN bu
sadece Horasan'da deil ayn zamanda btn slm
amandan bahsederken ge ktndan bahsetmez (Trh-i
dnyasnda byk bir ne sahip olan sf EBU SAD
Cihn-g, C:I, s. 28).
14.
yzyln sonlarna doru, zincirlerinden kurtulan bir34, A.A.DVAEV, iz oblasti kirgizskix verovanij, Kazan
1899, S.4.
'
arslann, gzlerinden yalar dkerek, Anadolu'da byk bir
hrete sahip olan Emir Sultan'n trbesine hacca gittii
35. F. WUSTENFELD, Jakut's geograf. W orterbnch,
nakledilir (Beli, Gldeste-i Riyz- rfan, s.76). Arslann
Band, III, s 447, (be, gaym, ra, elif, cim) imlasyla
srtna binme ve ejderlere hkmetme detini BN HAZM gibi
yazlan kelimeyi Marquart'in grne uygun olarak
alimler tarafndan kendisine sk sk yaplan kuvvetli hcumlara
"Bogra" eklinde okumay tercih ettik (J.
ramen (El-milel ve'n-nahl, C: IV, s. 188),
MARQUART, Osteuropische und ostasiatische
Streifege, s. 77).

bilig-1/Bahar 96

PR- TRKSTAN HOCA

AHMED YESEV'DE TASAVVUF
DNCES

Y rd. Do. D r. R dvan C A N IM

H oca A hm ed Yesev ismi, bugn dnyann

belli b ir corafyasnda, lm nn zerinden asrlar
gem i
o lm asna
ram en
b ir
b ay rak
gibi
d algalanm aya devam etm ektedir. O rta A sya'da
asrlardr m aruz kald hain rzgarlara, acmasz
frtnalara inanla dayanan b u gzel bayrak, glgesine
A nadolu'm uzu alm ay d a unutm am . A srn son
eyreinde dnyam zn siyasi arenasnda olup bitenler,
b ir anda belki de iletiim dediim iz olgunun da
tesiriyle deiik kltrleri y z y ze getirmi
bulunmaktadr. Z am an zam an m ensubu bulunduum uz
kltrn gem iini aratrma, inan sistemimizi, gelenek
ve greneklerimizi ekillendiren, yaam a tarzmz ve
dnya grm z oluturan, kaybolm aya yz tutmu
kltr kaynaklarm z arayp bulm a, incelem e ihtiyacn
duyuyoruz. B u kaynaklardan biri de Pir-i Trkistan
unvanyla bilinen ve hreti gnm ze kadar ulam
bulunan H oca A hm ed Y esev'dir.
A hm ed Yesev'yi ve Yesevyye tarikatn
sradan b ir tasav v u f hareketi olarak dnm ek,
kanaatim ce asrlardr kllenm i b ir sosyal realiteyi
btn ynleriyle kuatamamaktr. Bundan yedi sekiz
asr nce O rta A sya'da ortaya km byle evrensel bir
hareketin toplum zerinde yapm olduu tesirleri tahlil
edebilm ek dem ek; b ir anlam da gnm z kltrnn
dokusunu derinlem esine grebilm ek dem ektir. A srlar
sonra kayb o lan b ir hazinenin bulunm as gibi tekrar
btn ilgi ve dikkatlerin O rta A sya'ya evrilmesi,
yeniden b ir takm incelem e v e aratrm alarn
balatlm as son derece anlamldr.
slamiyet, daha hicretin ikinci asrnda eski
haline gre nem li saylabilecek baz deiiklikler
gsterm eye balar. B unun en byk nedenlerinden biri
de kukusuz tasavvuf cereyan idi. Suriye'de ilk
zaviyeyi kuran Kfe'li E b H im 'den sonra Sfyn-
Sevr, H orasan'l Byezd- Bistm, H allc- M ansur,
Cneyd B add deiik fikirlerle ortaya ktlar.
B unlar
izleyen
K ueyr,
G azali,
Suhreverd,
A bdlkdir Geyln, b u alanda kendilerine inanp
b a lan an binlerce in san buldular. E ski ran
geleneklerinin en yakn takipilerinden Horasan,
slam iyetin kabulnden sonra tasavvufun balca
m erkezlerinin banda y er alrken, M avernnehir
b lg esin in de M slm an oluuyla tasav v u f cereyanna
Trkistan yolu grnmt. III. asrda Herat, Niabur,
M erv gibi m erkezlerin ardndan IV. asrda d a Buhara,
Sem erkand v e F ergana d a m utasavvflarla dolm aya
balam t. A hm ed Y esev'nin ortaya k devirlerinde
ise T rk alem i epey uzun bir zam andan beri tasavvuf
fikrine alm, m utasavvflarn
m enkbe
ve
keram etleri sadece

A.. Kazm Karabekir Eitim Fakltesi

bilig-1/Bah ar96

10

ehirlerde deil, gebe Trkler arasnda da az ok yaylm

idi (1).
Hoca Ahmed Yesev, ortaya koyduklar ile
yzyllardr "pr" unvanyla anlyor. Benim kanaatime gre
bir tasavvuf terimi olan bu tabiri, Trk insan asrlardr ilh
ak yolculuunda eriilmesi g bir zirve, rehber ve nder
karlnda kullanmtr. Bu terimin bir tarikat eyhi anlam
dnda, zellikle Ahmed Yesev iin dnldnde, ok
daha evrensel bir boyutu olabilecei gzden uzak
tutulmamaldr.
Ahmed Yesev'nin Yesi ehrinde irada balad
sralarda Trkistan'da, zellikle Yedisu civarnda kuvvetli
bir slamlama yannda slam lkelerinin her tarafna
yaylan tasavvuf hareketleri de vardr. Medreselerin yannda
kurulan tekkeler, tasavvuf cereyannn merkezleri
durumundayd. Yine bu yllarda Mavernnehr'i kendi
idaresi altnda birletiren Sultan Sencer vefat etmi (1157),
Harezmahlar kuvvetli bir slam devleti haline gelmeye
balamlard. Bu uygun artlar altnda Ahmed Yesev,
Takent ve Srderya yresinde Seyhun'un tesindeki
bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasnda kuvvetli bir
nfuz sahibi olmutu. slam ilimlere vkf olan, Arapa ve
Farsa'y da bilen Ahmed Yesev'nin, evresinde
toplananlara slmn esaslarn, eriat hkmlerini,
tarikatnn db ve erknn retmek amacyla syledii
"hikmet'ler ise, bu byk insann madd olduu kadar
manev hayatna dair son derece kymetli bilgileri bize
kadar ulatrmaktadr.
Rivayetlere gre Ahmed Yesev'nin on iki bini
kendi yaad evrede, doksan dokuz bini de uzak
lkelerde bulunan mridleri ve gelenee uygun olarak
hayatta iken tayin ettii pek ok halifesi bulunmaktayd.
Mridi eyh Yusuf Hemedn gibi Ahmed Yesev de
Hanef Snn bir alimdir. lmi salam, tasavvuf bilgisi de
ok glyd. slm dinine ve Hz. Peygamber'in snnetine
sk skya bal olan Ahmed Yesev'nin eriat ile tarikat
kolayca telif etmesi, Yesevliin Snn Trkler arasnda
sratle yaylp yerlemesinin ve daha sonra ortaya kan
birok tarikatlara tesir etmesinin balca sebebi olmutur(2 ).
Bu arada yeri gelmiken Ahmed Yesev'nin Hac Bekt-
Vel ve Sar Saltuk gibi Anadolu ve Rumeli erenleri ile
ilgisinin ise daha ok menkabev olduunu, bu konuda
bilinenlerin de sadece Evliya elebi ve tarihi Gelibolulu
Mustafa Al'nin naklettiklerinden ibaret olduunu
belirtelim. XIII. yzylda Anadolu'da Yesevliin izleri
grlmekle beraber bu tarikatn zamanla zellikle

bilig-1/Bahar 96

Haydarlik ve Bektlik tarikat ierisinde kaybolup

gittiini sylemek mmkndr (3).
Bir inan sistemi ve yaama biimi olarak
Yesevyye tarikatnn temelinde iki ey bulunmaktayd.
Bunlar; "ilim ve hikmet" ile "Hanef fkh'dr. ki kategoride
ele alnabilecek bu hususlar; hakikaten ismiyle msemma
olan Hoca Ahmed Yesev tarafndan marifet ve eriat
isimleri ile "tasavvuf bayra altnda bir araya getirilmitir.
Yesevlik; her eyden nce son derece olumsuz artlar
iersinde dodu. Manihaizm, Mazdaklik ve Zerdtlk gibi
farkl inanlarn youn biimde ilgi grd bir zeminde
slm' adyla ortaya kt.(4) Tahmin edilebilecei gibi
slam dininin sonraki asrlarda insanlarn her zaman
birbirlerine kar gsterilmesini ngrd hogry de
pek gremedi. Yesi'liler tarafndan otuz yl sreyle talanan,
horlanan, iftiralara maruz kalan hatta bu yzden olu
ldrlen(5) gnller sultan bu byk insan Ahmed
Yesev, buna ramen mcadelesinden dnmedi. slamiyet'e
yeni girmi olan ve byk ounluu okuma yazma
bilmeyen gebe Trkler arasnda bu dinin yerlemesi ve
yaylmas iin, slam dinini o insanlarn anlayabilecei
ekilde ve seviyede anlatmay baarmtr. ok sade bir
Trke ile ve Trklerin hi yabancs olmadklar mill iir
vezni ile, hece vezni ile "hikmet'lerini yazmtr. Yani,
onlara bu yeni dinin inan ve ibadetle ilgili esaslarn kendi
dilleri
ile
anlatmtr.
Hoca Ahmed
Yesev'nin
anlalmasnda ve yzyllarca btn Trklerin gnllerinde
taht kurmasnda bu anlatm biiminin ok byk pay
vardr. Dier taraftan o, sade deyileri ile slamiyet'i tantr
ve yayarken bu dinin iyiyi, gzeli, doruluu, iyi insan
olmay, zellikle insanlar her eyden nce insan olduklar
iin sevmeyi, insanlara iyilik yapmay ve onlara her
bakmdan faydal olmay telkin eden esaslarn anlatmaya
nem vermitir (6 ).
Btn tarikatlarda olduu gibi Yesevyye tarikat
slikleri iin de uyulmas gereken bir db vard. Ana hatlar
itibariyle dier tasavvuf mesleklerinden pek fark olmayan
ancak aynntlardaki baz zellikler bakmndan dikkate
deer esaslar unlard: Her eyden nce mrid, hi kimseyi
eyhinden stn grmemeli, mutlak bir teslimiyet ierisinde
olmaldr. Mrid zeki, uyank ve dikkatli olmal, eyhinin
btn iaretlerini anlamal, eyhinin btn szlerinden ve
ilerinden raz olmaldr. Yine mrid hocasnn kendisine
verdii grevleri byk bir arballkla yerine getirmeli,
ardan almamal, isteksizlik, geveklik gstermemeli,
btn bunlarn eyhinin rzaszlna

11

sebep olabileceini bilmelidir. Mrid, sznde sadk,

salam ve gvenilir olmal, hocasnn bykl
konusunda hi b ir zam an pheye dmemelidir.
M rid, hocasna ait zel birtakm srlar saklam ay
bilmeli, bunlar olur olm az yerlerde ifa etm ekten
iddetle saknm aldr (7).
A hm ed Yesev'nin syledii hikmetlerin her
b iri gerekten b t n insanlk iin saadet ve
m utluluun srrn tam aktadr. A hm ed Y esevi'ye
gre hakiki b ir sfinin riyazet ve m cahedeye
almas, yem e ime nimetinden, halvet, ehvet ve
iretten uzak kalm as lazmdr. Y esevye tarikatnda
halvetin zel b ir yeri vardr. H alvet esnasnda nefse ve
eytana ait hazlar yanp m ahvolur (8). A slnda eriat
ile tarikat birbirinden ayr eyler deildir.
K ul H ce A h m ed krka girdin kr nefsini
Burada alayp ahirette temizle kendini
m an p ostu eriattr, tarikat bil esasn
Tarikata giren H a k 'tan nasb ald dostlar
eriata dayanm ayan tarikat btldr, im ann
postu eriat, ii ve z ise tarikattr. A slnda b u
anlay sadece Y esev hazretlerine m ahsus olm ayp bu
devir sfilerinin ounda bulunmaktadr.(9)
Tarikata eriatsz girenlerin
eytan gelip imann alr imi
bu yolu pirsiz dv klanlar
akn olup ara yolda kalr imi
A hm ed Yesev hazretleri herkese iyilik eder,
hi kim se kendisinde rahatsz olacak b ir hal
gremezdi. B tn insanlarn dnya ahret saadeti ve
rahatlar iin gayret ederdi. D ergah fakir ve yoksullar,
yetim ve aresizler iin snak yeriydi. A llah'n rzasn
k azanm ann yollarnn banda insanlarn rzasn
kazanm ak gelir. nsan ancak b u ekilde A llah'n yakn
dostlarndan olabilir.
N erde grsen gnl krk, m erhem ol sen
yle mazlum yolda kalsa hem dem ol sen
M aher gn derghna m ahrem ol sen
B en sen diyen kimselerden getim ite
K fir bile olsa hi kim senin kalbinin
krlmasn istemezdi. Bunun Allah Tely incitmek
anlamna geldiini de her zam an sylerdi. eriattan
ayrlanlar, hakszlk yapp zulm eden idareciler,
sonunda hesap gn ok zor durum da kalacaklardr.

M o lla m ft bolganlar ya tg a n fe tv
birgenler
A kn kara klganlar o l tam ugga girm iler
R ve t alan hkim ler haram alp yig en ler
z parm an dileben korkup turup
kalm lar
"Molla m ft olanlar ya lan fe tv a verenler,
ak kara klanlar cehennem e girmiler, rvet alan
hkimler, haram alp yiyenler, parm an dileyip
korkup durup kalm lar "
B ilindii gibi K ur'n- K erim 'in nem li bir
blm peygam ber kssalarn ihtiva eder. Eski
kavim lerin durum u anlatlarak insanlarn bunlardan
ibret alm alar istenir. A yn hatalara dm em eleri
hususunda insanlar ikaz edilir. A hm ed Y esev K ur'n'
rehber kabul eden b ir sf olduu iin hikm etlerinde
sk sk b u n u dile getirir.
Zekeriyy gibi bam a bk koysam
E yyp gibi hem tenime kurtlar sakam
M s gibi Tr danda tat klsam
Bu i ile y a Rab seni bulur m uyum ?
Yunus gibi deniz iinde balk olsam
Y u su f gibi kuyu iinde vatan tutsam
Yakup gibi Y u su f iin ok alasam
B u i ile y R ab seni bulur m uyum?
K ur'n- K erim , yce A llah'n y o lunda
mcadele edenlerin, insanlar iyiye, gzel, doruya
aranlarn
A llah'a
im an
edenlerin
m kafatlandracan m jdeler. B u y o l ak yoludur,
am a etin b ir yoldur.
A k deil sevdiine can verm ese
Kyl deil apa ya pp nan vermese
Burada alayp ahirette can vermese
Yolda kalr H d ltfunu alan y o k
Seherde erken kalkp kanlar y u t sen
Pir-i m ugan eteini m uhkem tut sen
H akka k olsan eer candan g e sen
Candan geen gerek a k ryn olur
B u yol zorluklarla dolu, sonu lme kadar
varabilen b ir yoldur. A m a yce Allah' seven bunlara
katlanr. A k insan lm e gtrebilir am a ak bundan
korkm az. nk m kafat byktr. Hz. brahim
bu n u n en gzel rneidir. A hm ed Y esev b u n u da
yle dile getirir.

bilig-1/Bah ar96

12

Her yerde olduu gibi zlimlerin, yetim hakk

yiyenlerin maher gnnde hesaplarnn ok etin olaca
kesindir.

Allah diyerek atee girdi Hallullah

O atei bostan kld grn Allah
Ba eerek alayp dedi ey 'en lillh
Fakir miskin atete ne diye hev klsn
nsanlar kusurdan uzak deildir. Zaman zaman
hata yaparlar, gnah ilerler. Bylece iyiyi ve gzeli
emreden yce Allah'n emrine muhalif davranta bulunmu
olabilirler. Bundan derhal tevbe etmeleri gerekir. Allah
tevbeleri kabul edendir.
Cennet mlkn anlayan kullar tevbe klsn
Tevbe klp huzuruna yakn olsun
Huri, kkler, glman, vildn hizmet klsn
Trl trl giydii eref hilat var (10).
nsan, Allah'n sevdii bir kul olmak isterse bu
yolda zahmet ve sknt ekmeli, birtakm zorluklara
katlanmal, nefsini yere vurabilmeli ve her trl
fedkrlktan ekinmemelidir.

Zlim olup zulmeden yetim gnln ardan

Kara yzl maherde kolunu arkada grdm
Tasavvufi remzleri anlamak herkesin harc olmad
gibi bunu syleyen Hak klar da ok zahmetler, skntlar
ekmilerdir.
Bilmediler mollalar Ene 'l-Hakk'n mnsn
Kl ehline hl ilmin H ak grmedi mnsip
Ana hatlar ile Ahmed Yesev'de tasavvuf dncesini
ele aldmz bu almada szlerimizi yine sesi asrlarn
tesinden bize kadar ulaan bu byk insann dizeleriyle
balayalm.
Ey m 'minler tat klp dayanmayn
Emnettir aziz cna inanmayn
Haram mekruh ylm mala gvenmeyin
Mallarn kar adl ylan klar

Gece yatmayp uykusunu haram klsa

Kalp zikrini sr zikrini tamam klsa
Bin bir adn tesbih edip dile alsa
Kul ne diye dergahnda ht klsn

Bu dnyaya bina koyan Krun hani

Dv klan Fir'avn ile Hmn hani
Vmk Azr Ferhad ir,n Mecnn hani
Kalr eylese bir lfzada yeksn kl

DPNOTLAR

1. Fuat
KPRL,
T rk
Edebiyatnda
lk
Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara
1976. s, 14
_
2. Kemal ERARSLAN, Trkiye Diyanet Vakf . A,. Cilt. 2.
s. 160-161
3. Yaar OCAK, "Anadolu Sfliinde Ahmed-i Yesev ve
Yesevlik." Trk Dili Aylk Dil Dergisi Hoca Ahmed
Yesev zel Says, Say: 504 Aralk 1993, s. 585-586
4. Airbek
Kurbanolu
MMNOV,
"Yesevyye
Tarikatnn Douu Hakknda", ev. Aur zdemir. Yedi
klim. Sanat K ltr Edebiyat Dergisi. Beinci Cilt. 5,
Say: 42 Eyll 1993. s. 10-13.
5. Airbek Kurbanolu MMNOV, a.g.e. s. 12.

bilig-1/Bahar 96

6. Reat GEN, "Trklerde Dini Tolerans ve Hoca Ahmed

Yesev". T rk Dili Aylk Dil Dergisi. Hoca Ahmed

Yesev zel Says. Say:504 Aralk 1993, s. 565-566.
7. Fuat KPRL, T rk Edebiyatnda lk M u
tasavvflar. Diyanet leri Bakanl Yay. Ankara l976. s.
98.
8. Fuat KPRL, a.g.e. s. 102-103.
9. Ahmed Yesev. Divan- Hikmetten Semeler. Haz:
Kemal Erarslan. Kltr ve Turizm Bakanl Yay.
Ankara 1983. s. 37.
10.Hayrani ALTINTA, "Ahmed Yesev Dncesinin
Kur'ani Kaynaklar". T rk Dili Aylk Dil Dergisi, Hoca
Ahmed Yesev zel Says. Aralk 1993, s. 609.

13

ORTA ASYA TRK EDEB

DLNN ANADOLU TRK EDEB
DLNE ETKS VE AHMET
YESEV

P rof. D r. M u sta fa SE N

D illerin tarihi geliimi, o dille meydana

getirilmi yazl eserler araclyla izlenebilir. Edebiyat,
bilim ve kltr eserlerinde kullanlan dile de edebi dil
adn veriyoruz.
T rk toplum u X III. y zyla k ad ar tek b ir yaz
dili, y an i tek b ir edeb dil kulland. B u y az dilinin
m erkezi b alangtan itibaren IX. y zy la kadar
tken idi. D aha sonra T arm havzasndaki H oo ve
T urfan ehirleri m erkez oldu. X. v e XI. yzylda
K agar ve Balasagun yeni m erkezler olarak ortaya
ktlar. A m a b u farkl merkezlere ram en yaz dili yine
tekti. XIII. yzylda ise ikinci b ir yaz dili dodu.
B u n u n adna B at T rkesi diyoruz. X. yzy ld an
itib aren
M slm an
o lm aya
b alay an
Seyhun
boylarnda yaayan Ouz Trkleri, Badat ve evresinin
hilafet m erkezi olm asnn d a etkisiyle M avernnehir,
H orasan ve ran'a doru g etmeye baladlar. B u
g, ran devletinin m erkezi otoritesinin y o k olm as
d a ayrca tev ik etm itir. 1040'taki D andanakan
savandan sonra ran'a yerletiler. Azerbaycan ve
A nadolu'ya doru devam eden yryler, 1071
M alazgirt savandan sonra, zellikle de XIII. yzylda
Cengiz'in ortaya kmas, onun v e ocuklarnn
T rkistan'da kalm olan aa y ukar b t n O uz
T rkleri'ni A zerbaycan v e A nadolu'ya srmesi, bu
blgeleri artk ebedi T rk v atan haline getirdi. O rta
A sya'daki T rk y az dilinden b u gler yznden uzak
den atalarmz, yeni corafyada balangta m evcut
olan Farsa ve A rapa'y y az dili olarak kullandlar.
B ylece Trke, A nadolu'da balangta konum a dili,
Farsa ve A rapa ise yaz dili olarak kullanld.
Seluklu devletinin yklm asndan sonra A nadolu'da
ortaya
k an
T rk
b eyliklerinin
yneticileri,
T rke'den baka dil bilm edikleri iin evrelerindeki
yazarlarn eserlerini Trke yazm aya tevik ettiler y a da
Arapa, Farsa eserleri Trke'ye evirtmeye baladlar.
B u yazarlar, O rta A sya'daki yaz dilini bilm iyorlard.
B u n u n iindir k i kendileri A nadolu'da konuulan
O uz azn y az dili haline getirdiler v e b u n a
O sm anlca daha doru b ir isimle B a t T rk esi ad
verildi(l). B u yaz dilinin ilk rnekleri XIII. yzylda
grlm eye balanm , X V v e X V I. asrlarda ise
standart b ir grnm kazanm tr. B ylece O rta
A sya'da daha nceden m evcut olan D ou Trkesi
v ey a aatayca gibi adlarla anlan yaz dilinin
y an n d a b ir ikinci yaz dili, B at T rkesi v ey a
O sm anlca ortaya kt.
H er ne k ad ar B at T rkesi, farkl b ir
corafyada ve O rta A sya'dan binlerce kilom etre
u zak ta geliip serpilm ise de sonu olarak b u iki edebi
lehe ayn dile ait lehelerdi ve ikincisi, ilkinin

Gazi niversitesi Fen - Edebiyat Fakltesi

bilig-1/Bah ar96

14

bir anlamda takipisi idi. Bu etkileimin ilk rneklerini biz,

Ne varlga sevinrem ne yokluga yirinrem

tasavvuf edebiyat metinlerinde gryoruz. Bilindii gibi

Akun ile avunuram bana seni gerek seni

ncelikle Orta Asya'da ekillenen Trk tasavvuf dncesi,

yetitirdii nemli elemanlarnn bir bln yeni bir Trk

Akn klar ldrr ak tenizine taldrur

yurdu olarak yaplanan Anadolu'ya gnderiyordu. Horasan

Tecellyile toldurur bana seni gerek seni

erenleri

olarak

adlandrdmz

bu

nc

kuvvetler,

Anadolu'nun hem Trklemesi, hem de Mslmanlamas

konusunda en byk paya sahip kiilerdir. Mslman
Trkler arasnda tasavvuf geliip yayldka bunun edebiyat
alanna ynelmesi de tabii idi. nsan mutlak hakikatle yz
yze getiren, kainattaki umumi ahengin derin srlarn

Akun arbndan iem mecnn olup taga dem

Sensin dn gn elencem bana seni gerek seni
Sflere sohbet gerek ahlere ahret gerek
Mecnnlara Leyl gerek bana seni gerek seni

ruhlara duyuran sufyne ilhamn bu yce ak felsefesi,

Eer beni ldreler klm ge savuralar

airler iin mutlaka deerlendirilecek bir konuydu. Bu

Topragum anda agra bana seni gerek seni

yzdendir ki Anadolu'da ilk sflerin pek ou kendi

dncelerini

telkin

etmek

ve

yaymak

iin

iirler

sylemilerdir. Mutasavvf air iin iir, sanat gsterisi

deil,

mesajn

karsndakine

iletecek

bir

Yunus durur benm adum gn geldke artar odum

ki cihnda maksdum bana seni gerek seni (3)

vastadr.

Dolaysyla karsndaki insanla ayn dili konumal ve

Bu iki iir arasndaki muhteva benzerliinin

sylediklerini kar taraf btnyle anlamaldr. Onun

tesinde, syleyi benzerlii de ilave bir ey eklemeyi

iindir ki bu rnekler hemen daima yaln bir dille ve

gerektirmeyecek kadar aktr. Bunlarn nazire veya ayn

muhatabnn seviyesine gre ifade edilmitir, ite Ahmet

iirin Yunus'a mal edilmi olup olmamas meselesini burada

Yesevi'nin Dou Trkesi ile syledii bir iir:

tartmyorum. Zira bizim amzdan hangi deerlendirmeyi

esas alrsak alalm bu iki rnek, sonuta Orta Asya edebi

Ikng kld eyd mini cmle lem bildi mini

dilinin Anadolu'daki edebi dile etkisinin bir gstergesi

Kaygum sinsin tni km minge sin ok kirek sin

olmaktadr.
Dou

Trkesi'nin

merkezi

XIII.

yzylda

Talallh zih ma'n sin yarattng cism cn

Harezm, XV. yzylda ise Herat ve Semerkand oldu. Bu

Kullk klsam tni kni minge sin ok kirek sin

edebi merkezlerden Anadolu Trk yaz dilini en ok

etkileyeni Herat idi. Timurlular devrinde ve onu takib eden

Kzm adm sini krdm kl knglni singe birdim

Unglarm terkin kldm minge sin ok kirek sin
Szlesem min lilimde sin kzlesem min kzmde sin
Knglmde hem cnmda sin minge sin ok kirek sin

dnemlerde dnyann en nde gelen siyaset ve kltr

merkezlerinden biri olan Herat(4), yetitirdii bilgin, air,
yazar, hattat, musikiinas, mzehhib, mcellid ve minyatr
ustalar ile Anadolu'da gelimekte olan kltr hayatn
besleyen ana kaynaklardan biri olmutur. br alanlar bir

Alimlerge kitb kirek sflerge mescid kirek

tarafa brakarak konumuz olan edebi dile dnecek olursak, o

Mecnnlarga leyl kirek minge sin ok kirek sin

zaman karmza btn Trk edebiyatnn en byk airi

Umal kirem cevln klan ne hrlarga nazar klam

Nev, Trke'nin bugn aatayca olarak adlandrdmz

olan Ali ir Nev (10 ubat 1441-3 Ocak 1501) kacaktr.

An mun min ne klam minge sin ok kirek sin

yaz diline kendi adn verdiren ve kaynaklarda bu dilden,

Nev Dili, Nev Tarz diye sz ettiren ok byk br

Hce Ahmed minim atm tni kni yanar otm

sanatkardr. Bu zellii ile dnyada tektir. Onun dnda

ki cihnda mdim minge sin ok kirek sin (2 )

dnyada hi bir dil, bir airin adyla anlmaz. Bunun

tesinde o, Trke'de pek ok trn balatcsdr. Dilimizin

imdi de bu iirin Anadolu'daki tasavvuf iirin

ilk hamsesini o yazd. lk Trke uar tezkiresi onun

nclerinden Yunus Emre'nin (6.1320) dilinde ald ekle

tarafndan kaleme alnd. Aruzla ilgili ilk teorik eser ona

bakalm:

aittir. Divanlara isim verme gelenei ve bu eserlere dibace

Akn ald benden beni bana seni gerek seni

Ben yanaram dni gni bana seni gerek seni

bilig-1/Bahar 96

ile balama, ilk kez onda grlr. Onun Anadolu Klsik

Trk Edebiyat'na etkisi uar

15

tezkirelerinden balanarak fark edilmi ve bu alanda deerli

tabakada anlatr. Bilginleri, Seh de drdnc tabakada

aratrmalar yaplmtr(5). Bu bilgilerden de yararlanarak

anlatmtr. Nev'nin altnc blmde anlatt Horasan

ve Ali ir Nev'yi eksen tutarak ben de gazeller,

dndaki airlere karlk Seh, hayatlarna yetiemedii

mesneviler ve uar tezkireleri zerinde Orta Asya edebi

eski airleri beinci tabakada yazmtr. Meclis'n-nefis'te

dilinin Anadolu edebi dili zerindeki etkisinden sz

bir, iki ve nc ravzada anlatlan daha nce lm,

edeceim.

yazarla ada ve henz gen airler, Het-Behit'te alt,

Fatih Sultan Mehmed, stanbul'u fethettikten sonra

yedi ve sekizinci tabakalarda anlatlmtr. Seh Bey slp,

burasn slam dnyasnn her bakmdan merkezi yapmak

ekil ve muhteva bakmndan da Herat tezkirelerini rnek

dncesiyle pek ok sanaty bu ehre davet etmiti.

almtr. Dibce ve Htime blmleri de Herat ekolnden

Gelenlerin byk blm de Orta Asya ve ran evresinden

gelmektedir. Biyografilerde airler hakknda ksa bilgiler

idi. Ali Kuu, bunlarn en nde gelenlerinden biridir. Yeni

verilmi, hayatlar ksaca anlatldktan sonra iirleri ve

gelenler, kukusuz geldikleri yrenin nde gelen sanat

sanatlar hakknda baz deerlendirmeler yaplm ve bu

eserlerini de beraberlerinde getiriyorlar, bu farkl yreleri

iirlerden bir ya da birka beyit rnek olarak alnmtr. Bu

birbirlerine

zellikler de byk lde Nev'nin tarzna benzer.

yaklatran

kltr

elileri

olarak

grev

Anadolu'da bu ilk tezkireyi takiben yazlan Latf

yapyorlard. Mesela Basr (. 1535), Nev'nin Divan'n

Anadolu'ya ilk getiren kiidir(6 ).
Anadolu Trk edebiyatnda ilk uar tezkiresi

Tezkiresi'nin (y. 1546) nsznde ve XI. yzyln dier

rnei olan Ak elebi'nin (.1571) Meir'-uar'snda

Seh Bey (.1548) tarafndan kaleme alnmtr (y. 1538).

(y.1566)

Het-Behit adl bu tezkire, trn, Trk edebiyatndaki ilk

etmelerinden sz edilir.

Herat

tezkirelerinin

kendilerine

modellik

rnei olan Meclis'n- nefis'ten (y. 1491) krk alt yl

Klasik edebiyatn en ok tercih edilen ekli olan

sonra kaleme alnmtr. Seh Bey, eserinin nsznde,

gazel, ayn zamanda tanzir edilmeye en msait ekil olma

Het-Behiti yazarken Cmi'nin (.1492) Baharistan'ndan,

zelliini de tar. Bu tarzla alakal olarak XV. yzyln

1495) Tezkire'sinden ve Meclis'n-

nde gelen airlerinden Ahmed Paa (.1496) ile ilgili ilk

nefis'ten etkilendiini aka yazar(7). Fakat Het-Behit

kez Ak elebi Tezkiresinde zikr edilen, daha sonra da

bunlarn iinde en ok Nev'nin tezkiresinden etkilenmitir.

Hasan elebi Tezkiresi ve Knh'l-ahbr'da tekrarlanan bir

ki eserin sadece tertip tarzna bakmak bile aralarndaki

anekdot anlatlr(8), Rivayete gre Ali ir Nev, Osmanl

etkilenmeyi kolayca gsterebilir: Meclis'n-nefis meclis

Sultan II, Bayezid'e otuz tane gazel gndererek bunlara

Devletah'n (.

ad verilen sekiz blmden meydana gelir. Het-Behit de

Osmanl airleri tarafndan nazire yazlmasn istemi.

tabaka ad verilen sekiz blmden meydana gelmitir. Seh

Bunun zerine Padiah, Osmanl devletinin onurunu da

Bey,

dnerek bu gazellere devrin en nl airi Ahmed Paa'nn

I.

nazire yazmasn istemi. Hasan elebi'ye gre Paa bu

Tabakada Kanun Sultan Sleyman';

II. Tabakada iir yazm Osmanl padiah ve ehzadelerini;

gazellere nazire yazdktan sonra "slb- i r hb ve tarz-

III. Tabakada iir yazan devlet ileri gelenlerini;

gftr mergb alm id i. Bu meselenin doru olup

IV. Tabakada air bilim adamlarm;

olmad aratrmalarca tartlmakla birlikte, ilk dnem

V. Tabakada kendisinden nce yaam ve lm airleri;

kaynaklarnn hadiseye byle bakmalar bile, iki yaz dili

VI. Tabakada ocukluunda tand airleri;

arasndaki etkileimi gstermektedir. Riyzi Tezkiresi'nde

VII. Tabakada ada olan airleri;

ise bu anekdota benzemekle birlikte alakay tersine eviren

VIII. Tabakada istikbal vadeden gen airleri, yazmtr.

u rivayete yer verilmitir: Mervdr ki Sultan Hseyin

Bu tertip tarzyla Nev'nin Meclis'n-nefis adl

Baykara zemnnda diyr- Horasn menba'- ehli- ehl-i

tezkiresi karlatrlacak olsa Seh'nin byk lde bu

irfn ve mene'-i ashb- belagat beyn olup vezirleri olan

eseri rnek ald kolayca grlecektir. Seh, Nev'nin

M r Ali r Nev bir meclis-i hs l-hsda Dr l-

Hseyin Baykara'ya ayrd sekizinci tabakay baa alm

eyletinn ulem v u aras bihterin-i her merzbm olan

ve burada Kanun'yi yazmtr. Nev'de, yedinci blmde

mlk-i Rmun ulem v u arsna glib olmasn iddi

yer alan sultan ve ehzadeler, onda ikinci tabakada, onun

ider. Hazret-i Mahdm ol meclisde hzr bulunup tynet-i

beinci ravzada zikrettii mirzalar, Seh nc

Rmiynda olan vfr- ehliyyet ve keml-i kbiliyyel dahi

inkr olmaz buyururlar. Bu mukavele

bilig-1/Bah ar96

16

esnsnda cnib-i derden bir murakka'-p zhir olup ge-i

meclisde mtemessil olur. Ahvlinden su l olndukda
Rmdan geldgi zuhr bulur. u ar-y Rmun nev-peyd
e'anndan istifsr iderler. Shib-tercemenin (Ahmed
P aann) bu bir ka beytini okur.
Nazm:
n-i zlfln miske benzetdm hatsn bilmedm
Key pern syledm bu yz karasn bilmedm

Anadolu sahasnda Hamse yazan airler bu tarzn

ustalar arasnda daima Nev'yi zikr etmilerdir. Mesela
Dukaginzde Yahya Bey, hamselerinden biri olan
Glen-i Envr adl mesnevisinde Nev'yi yle
tantr.
M r Nev gl-i b-hrdur
Hamsesi bir nfe-i ttrdur
Szleridr 'k odnun sarsar
Her biri bahr-i gazeln gevheri
Vasfidemem zt- hredmendini
Ayn- Acem grmedi mnendini
Geri sakl old veli zer gibi
Szlerinn kymeti gevher gibi(\ 1)
Bu bilgilerden anlaldna gre Anadolu Trk
yaz dili zerinde Orta Asya etkisi en ok II. Bayezid
(1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ve
Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) devirlerinde
grlmtr. avuolu'nun da ifade ettii gibi sonraki
dnemlerde de Anadolu airleri bir heves halinde
aatayca iirler yazm olmakla birlikte, XVII.
yzyldan itibaren Osmanl airleri Sebk-i Hind
cereyanna ilgi gstermeye balamlar ve bunun sonucu
olarak da Urf, Sib, evket, Bidil gibi, bu yeni ekoln
isimleri moda olmu, klasik dnem ran airleri ile
birlikte Nev'de gndemden ekilmitir.

Kad kymet gamze fet z lf fitne hatt bel

Ah kim ben hsninn bunca belsn bilmedm
Hazret-i Mahdm bu terne-i dil-kei istima' ittkde bihtiyr ser-gz- raks sem' idp mdde muz sbit old
buyururlar(9).
Ayn ekilde biraz nce ad anlan Basr, Behit,
Bursal Kand (. 1554), At, Ak, Lmi, Zihn, Seyd Ah
Reis (.1563), Ceml (.1544), Azm (. 1582), Hfz-
Acem, kr, Nazm (. 1548), Niyz, n, Salh, Ferg,
Rkm, Sseni Bey Snn (.1572), h, Subh ve Zyi
kaynaklarda Nev'nin tarzn benimsemi airler olarak
anlrlar. Bunlardan Ceml, Nev'nin gazellerine batan
sona nazire yazmtr(10).
Trk Edebiyat'nda ilk Hamse'nin Nev
tarafndan yazld daha nce ifade edilmiti.

DPNOTLAR

1. Ahmet Bican ERCLASUN, T rk Dnyas zerine

Makaleler- ncelemeler, Ankara 1993, s.27,65; Reid
Rahmeti ARAT, "Trk Lehe ve iveleri" T rk Dnyas
El Kitab, Ankara 1992, s.59.
2. Kemal ERASLAN, Divan- Hikmet, Ankara 1983, s.326;
Mjgan CUMBUR, "Yunus Emre'nin Ahmet Yesevi'ye
Bir Naziresi" T rk H alk K ltr Aratrmalar,
1991/1, Ankara 1991, s. 1; smail UNVER, "Ahmed-i
Yesev'nin Anadolu'daki Etkileri" T rk Dili, S.504, (Aralk,
1993), s,326.
3. Faruk Kadri Timurta. Yunus Em re Divan, stanbul
1972, s. 153.
4. slam Ansiklopedisi, C.5/1, s. 440.
5. Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyat H akknda
A ratrm alar, stanbul 1934, s.257; Osman F.
SERTKAYA, "Osmanl airlerinin aatayca iirleri 1",
TDED, C.XVII (1970), s. 133; O. F. SERTKAYA,
"Osmanl airlerinin aatayca iirleri II", TDED,
C.XIX (1971), s. 171; O. F. SERTKAYA "Osmanl
airlerinin aatayca iirleri III", TDED, C.XX

bilig-1/Bahar 96

6.

7.
8.

9.
10.
11.

(1972), s.181; Mehmed AVUOLU, "Kanun

Devrinin Sonuna Kadar Anadolu'da Nev Tesiri
zerine Notlar" Atsz Armaan,. stanbul 1976,
s.75; Eleazar Bmbaum. "The Ottomans and Chagatay
Literature" Central Asiatic Journal C.XX, (1976),
S3, s.157.
Latf, Tezkiret'-uara. stanbul 1314, s.104
Seh Bey, Het-Behit (Haz. Gnay Kut), Harvard,
1978, s.77.
Ak elebi, Meir'-uar (Haz. Meredith Owens)
London 1971, 172 a; Hasan elebi, Tezkire (Haz. brahim
Kutluk), Ankara 1978, s.135; Al, Knh'l-ahbr, . Ktp.
Ty5959, 132 a.
Riyazi Tezkiresi, Nurosmaniye Ktp. Nu: 3724,16.
Al, K nh'l-ahbr (Haz. Mustafa sen) Ankara 1994, s.
111.
Mehmed AVUOLU,a .g.m. s.87.

17

DEDE KORKUT
DESTANLARINDAN KANLI
KOCA OLI TURALI BOYININ
TAHLL

D estan zetle yledir: K anl K oca, olu

K an T ural'y evlendirm ek ister. K an Tural,
evlenecei k zn b irtak m y iitlik vasflarn
tam asn istemektedir. O uz'da Ta O uz'da K an
Tural'nn istedii vasflarda kz bulunam az. K anl
K oca, y an n a pirleri alarak kz arar; T rabzon
tekfurunun kz Selcen Hatun, istenilen vasflar
tam aktadr. A ncak b u kz alabilm ek iin
canavar ldrm ek gerekmektedir, bunu kim denemi
ise baarl olam am , ceza olarak kellesi bu rca
dikilmitir. K anl K oca durum u K an Tural'ya olduu
gibi aar. K an T ural gitm eye k arar verir; engel
olamazlar. 40 yiidi ile Trabzon tekfurunun karsna
kan K an Tural, A llah'n em ri ile Selcen H atun'u
alm aya geldiini, canavarla da m cadele etmeyi
kabul ettiini bildirir. K an Tural, anadan dom a
soyundurulur. Selcen H atu n 'u n d a gnl K an
Tural'ya meyyldir. K an Tural A llah'n inayeti,
Peygam ber'in himm eti ve 40 yiidinin kopuzla cesa
retlendirmesi neticesinde canavar ldrr, kz
alr, m em leketine doru y o la kar. Y olda, kzn
K an Tural'ya verdiine pim an olan Tekfurun
askerleri ile arpm ak zorunda kalrlar. Y aralanan
K an Tural'y Selcen H atun kurtarr, dm an
ordusunu tek bana datr. Bu, K an Tural'nn
arna giderse de Selcen H atun'un stnln,
savaln kabul eder. Evlenirler.

I- TPLER
a) Kan Tural

D o.D r.M . ca l O U Z
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi

D ede K orkut destanlarnda kahramanlar,

destan vasflar tarlar. Onlar; alp, cihangir, cilasun
O uz beyleri/beyzadeleridir. K an Tural da b u tarif
erevesindedir. O da yiitliine gm an duyulmasn,
kendisine yaplm en byk hakaret sayar, yiitlik
olarak dnyada yapam ayaca hibir eyin olm adna
inanr. B u sebeple seecei ein de en az kendisi kadar
yiitlik vasflar tam asn ister:
"... m en yirm den turm adn ol turm ola,
m en k ara ko atm a bin m ed in ol binm i ola, m en
kan lu k fir iline varm ad n ol varm , m ana ba
getirm i ola"(l).
Y aanlan hayatn b ir gerei olan b u istein
gereklem esi iin tabii olarak kahram ann da
kahram anln gsterm esi gerekir. Gsterilen kah
ram anln li b ir sosyal faydas bulunm am asna
m ukabil, kahram ann gururu asndan nem i
byktr. Bilinm eyen b ir m ekn ve ilk kez yaplacak
olan b ir m cadelede kahram an, baz i tereddtler
geirse de kahram anln ispat etmek, gururunu
kurtarm ak zorundadr. K an Tural'da b u hali aka
grm ekteyiz:

bilig-1/Bah ar96

18

"... Baba bu szi sen mana dimemek gerek idn,

Saray hayatnn durgunluu ierisinde bir gen

nki didn elbette varsam gerek, bama kahn yzme

kzn ceml gzelliine ak olmas normaldir ve bu bir

tohun olmasun"(2).

yerleik medeniyet motifidir.

Selcen Hatun saraydan

yaylaya kt vakit, gebe hayatna getikten sonra

Ya varam ya varmayam

aranlan vasflarn ortaya koyar: Kan Tural'y derin

Ya gelem ya gelmeyem

uykusundan uyandrr, dmana ilk o saldrr. Kan Tural'y

Ya kara burann gksi altnda kalam

kurtarr.

Ya buann boynuznda iliem

medeniyetinin ortaya kard bir kadn tipidir (11),

Y kaan aslanun kyranda didilem

Bu

vasflaryla

Selcen

Hatun,

gebe

Dede Korkut Destanlarndan Bams Beyrek'te,

........................."(3), '
Grld gibi, Selcen Hatun'u ok zor olduunu Kan

Beyrek de Kan Tural gibi, yiitlik vasflar tayan bir kz

Tural kabul etmektedir. Ancak bu noktada Selcan Hatun'u

biner, greir, hepsinde stn gelir. Ancak Ban iek'in de

almaktan daha mhim olarak "baa kakn yze tohun" bir

arad vasflarda olduunu anlar, ondan sonra yzn

i yapmamak fikri ne kmaktadr.

karp parmana takar(12).

istemektedir. Bu bakmdan Ban iek'le ok yartrr, ata

Kzna talip olduu bir yal olarak grd

tekfura:

Kan Tural ise, Selcen Hatun'un sadece methini

duymutur. Gremeden, ok yartrmadan, ata binmeden

Tar eteine gin koltuuna sn gelmiem"(4),

almaya raz olur. Bunu babann mahedesine inanma

demekte bir mahsur grmeyen Kan Tural, boa ile

olarak deerlendirebiliriz (13). Ayn ekilde kendisiyle

mcadele ederken yumruu sayesinde ayakta durabilen

evlenilme art olarak ortaya konulan 3 canavarn ldrlp

boann nnden ekilmeyi -bir oyun, taktik olarak da olsa-

ldrlmemesi de Kan Tural'y grdkten sonra Selcen

kamak olarak deerlendiren bir tereddt hali yaayacak

Hatun'u

kadar da gururludur. yle ki dmann bile bakasnn

vazgeilmez artlarndan birisi olan yiitliin, sarayn

kovmasn, kendisine bir hakaret olarak grr (5).

emniyetli atmosferinde unutulmasna balayabiliriz.

b) Selcen Hatun

ilgilendirmemektedir.

Bunu,

gebeliin

Nitekim, bozkrda dmanla karlanca akllar

Selcen Hatun, Kan Turalnn Ouz illerinde

balarna gelir, birbirlerini yiitlik ynnden denerler(14).

bulamad erden er gzeller gzeli bir kzdr:

Burada yerleik medeniyetin deer yarglarnn

"Sana solna iki kou yay eker-idi. Atd oh

yire dmez idi"(6).

yava yava

Ouzlar arasnda

da kabul

grdne

yorumlanabilecek unsurlar vardr. Buna yeri geldike temas

Selcen Hatun'un gzellii dile getirilirken Kan

edeceiz.

Tural tarafndan "selvi boylu", "tar azl", "kara kal",

c) Kanl Koca

"kara sal" olarak tarif edilmektedir(7). Bunun yannda

Kendisi iin de mukadder olan lme yaklatn

Kan Tural da "ceml ve keml iyesi"dir(8). Destanda

hisseden ve son vazife olarak olunu evlendirmek isteyen

yiitlii n plana karlan Selcen Hatun'un, Kan Tural'nn

yal bir Ouz beyi olarak karmza kmaktadr. Oluna

cemalini grnce duyduu hisler, mahhas benzetme

kz

unsurlar kullanlarak ok gzel bir ekilde dile getirilir:

gndermek istememekteki hakl endiesi, mutlu sondaki

aramas,

mal mlk

vermek istemesi,

Trabzon'a

"... Kz Kkeden bakar idi, tarakl boald,

sevinci ile ok realist bir ekilde tarif edilmekte ve

kedisi mavlad, avsl olmu tana gibi aznn suyu akd"(9).

hadiselere kartrlmaktadr. Bu tavrlaryla Kanl Koca,

Selcan Hatun, Kan Tural'y grnce gnl drmtr.

bugnk Anadolu kylsnn hasletlerine sahiptir.

Onun canavar yenip yenmemesi artk bir nem

tamamaktadr.

Bu

motif hikayelerimizde

) Kanl Koca'nn Kars

istemedii

Destann muhtelif yerlerinde "kanck olmu ana"

kimselere varmak istemeyen kzlarn zor artlar ne srmesi

olarak geen, veda anlarnda eli plen bir yal kadndr.

motifine benzemektedir. Nitekim, Selcan hatun, hislerini

Kocas ile olunu karlamaya geldiklerinde gelini Selcen

ok ak olarak ifade eder:

Hatun'u grp olunu gremedii zaman teessrle syledii

"Hak Ta'la atamn knline rahmet eylese, kebin

manzumeyle karmza kmaktadr.

kesip meni ol yiide virse, bunun kibi yiit hayf ola ki

"Anam kii kzum kii

canavarlar elinde helak ola"(10).

Ala tan ile yirnden tan geldn

bilig-1/Bahar 96

19

O ul tutdurdn-m
Gafil ile grkl ban kesdrdn mi
K adn ana bigbaba diy buzlatdun m
Sen gelrsin bir bigim grnmez barum
yan ar
Az dilden bir ka kelime haber m ana
K ara baum kurban olsun gelin sana"
B u m anzum ede D irse H an'n hatununun oluna
duyduu sevginin tezahr olan m anzum edeki
iiriyeti bulm ak m m kn deildir(15). Ancak, en eski
hayat tarznn, klanln b ir gerei olan ana-oul
yaknlnn, yerleik m edeniyetteki ata-erkil yap
lehine bozulduunu, iiriyetin, hislerdeki kesafetin
azaldn veya normale dndn dnebiliriz(l 6).
Ayrca, destann kuruluunda ana-oul ilikisi birinci
tem a olmadndan iiriyet zayf kalm tr, diye de
dnebiliriz.

d) 40 Yiit
D ede K orkut destanlarnn sk rastlanan
m otiflerinden olan ve K an Tural destannda da
karm za kan 40 says, T rkler arasnda kutsal
olarak bilinmektedir. B u bakm dan b u sayya kesin
rakam gzyle bakamayz. D ier destanlarda da bu
izafilik aka ortaya kar. K adn kahram anlarn 40
nedimesi, erkek kahram anlarn 40 yoldai/yiidi b u lu n
m aktadr. D irse H an 40 yiidi ile ava kar, onun
hatunu 40 nedim esi ile B oa' arar. D aha sonra Dirse
H an' kafirlere teslim eden 40 yiit, 40 nam ert olarak
anlr. B u rnekleri oaltabiliriz.
D ede K orkut kahram anlan marurdurlar.
Yapmalar gerekeni tek balarna yapm ak isterler.
Yiitlerin varl daha ok "kalabalk korkudur"
atasznde
tekrarland
ekliyle
adeta
b ir
gvencedir. N itekim , K an T ural da canavar
yenm esi iin 40 yiidinden kendisini cesaretlendirecek
eyler sylemelerini ister. Ancak, olaya dorudan
m dahale etm elerini istem ek aklndan bile gemez.
600 kfirle kavga ederken de 40 y iidi yannda yoktur;
Selcen H atunun mdahalesini de kendisine hakaret
sayar(17).

e) Trabuzan Tekfuru
Selcen H atunun babasdr. K ara ayka
giymekte ve sarayda oturmaktadr. K an Tural, boay
ldrnce, kzn ona verm ek ister. A ncak kardei ve
olu dier hayvanlarla da m cadele etm esi
gerektiine Tekfuru ikna eder. Kzn K an Tural'ya
nce verir, sonra pim an olur, pelerinden 600 atl
gnderir.
B uradan
kfirlerin
szne
gven
olmayacann telkin edilmekte olduu neticesini
karabiliriz. Zira, D ede K orkut'ta btn kfirler,
nmerttirler. Dmann ruh yapsna ehemmiyet veren

ancak onlara gvenem eyen D ede K orkut kahram anlan

ile dmana hi ehemmiyet verm eyen O uz K aan
arasnda m him farklar vardr. D ede K orkut
k ah ram an lan y en i evrede, y en i din in telkinleri
altnda, i karklklar ierisinde tezat v e tereddtlerle
doludurlar.

f) Ozan
D estanda
ozan k arm za
iki
yerde
km aktadr. Birincisi:
"At aya klk, ozan dili evk olur"(l 8) atasz
ile, K an Tural'nn Trabzon'da gerdee girecei
v ak it ikinci kez karm za:
"Ozan gelr yiltim e alar"(l 9)
cm lesinden km aktadr
B u iki cm leden, b u destann b ir ozan tasnifi
olduuna v e dn v e sair elencelere ozanlarn
arld hkmne varmaktayz.

g) Dede Korkut
D estanlardan
anlaldna
gre
D ede
K orkut, ozanlarn piri v e b u destanlarn ta sn if
edicisidir. D estanlarda D ede K orkut kh eski Trk
dininin k h slm iyetin b ir ulu'su olarak karm za
km aktadr. K an T ural B oyunda da:
"adlk alp boy boylayan soy soylayan"(20). D ede
K orkut'un, hikayenin sonunda yapt du a tam am iyle
slm b ir k arak ter tam aktadr. K an Tural, kafir
beyleri ile "arap" ier, babas olunu grnce "Allah'a
krler olsun" diyerek "attan aygr kestirir, gl gibi
km z sadrr"(21), sonra d a D ede K orkut'tan
"adlk" isterler. A ttan ay g r yenip gl gibi kmz
iildikten sonra D ede Korkut:
"Ecel geldiinde ara im andan ayrm asun.
K adir seni nm erde m uhta itm esn, A llah v iren
m izn zilmesn, a alnnda bi kelim e du'a klduk
kabul olsun, m in diyenler dizar grsn, yigidursun
dirdrsin gnahunuz ad grkl M uham m ed
M ustafa'ya balasun"(22) der.
B u tezad, D ede K orkut O uzlarnn
slamiyeti yeni yeni kabul etmekte olduklar eklinde
yorum layacam z gibi, b u dua blm nn destana
ok sonraki anlatmlarla da ilave edildii hkmne de
varabiliriz.

II- MEKN
D ede K orkut destanlarnn hangi mekanda
getii
konusu n d a
birb irin d en
farkl
fikirler
bulunm aktadr. Prof. Dr. M ehm et K aplan, bu
destanlarn "O uzlarn yeni mekandaki hayatlarn"
anlatt fikrindedir(23). Prof. Dr. Fahrettin K rzolu da
b u fikri dorular m ahiyette alm alara sahiptir(24).
Prof. Dr. M uharrem E rgin ve Dr. Faruk

bilig-1/Bah ar96

20

Sm er
ise,
destanlarn,
O uzlarn
Srderya
dolaylarndaki hayatlarndan ilham aldn beyan
ederler(25). B unun yannda M. Ergin, D ou A nadolu ve
A zerbaycan'da olan y eni m eknn destanlara sonradan
adapte edildii, ancak b u adaptasyonun baarl
olm ad fikrini de belirtir(26).
A kkoyunlular'n ilk beyi T ur A li Bey'dir(27)
ve olunu Trabzon'dan evlendirdii tarihi kaytlarda
gemektedir(28). Destanm zdaki K an Tural'nn bu
b eyin destanlam hayatndan izler tad aktr.
Ayrca, destanlarda bey hanm lar "hatun" olarak
zikredildii halde, gen kzlar ve sair kadnlar
isim leriyle anlm aktadr, B anu iek, Ksrca Yenge,
Boazca Fatma... isimleriyle anlrken Selcen'e devaml
olarak H atun diye hitap edilmesinde, destann T ur Ali
Bey'le olan ilgisini grm eliyiz. Buradan hareketle de
m ekann bir adaptasyon deil, hadisenin asl cereyan
ettii y e r olduunu syleyebiliriz.
K anl K oca'nn:
O ul sen varaak yrn
T olam a tolam a yollar olur
A tlu batup kam az anun bal olur
A la ylan skemez anun orm an olur
G k ile pehl uran anun kal'as olur"(29).
diyerek bahsettii yer, D ou K aradeniz'in sarp, yollar
dolambal, sk ormanl Zigana Dalar evresine ok
benzemektedir. B u bakmdan, dier destanlardan
bazlarnda aka belli olm ayan meknn, b u
destanda kaba hatlaryla ortaya ktn grmekteyiz.

III- TABAT
D estanlar incelendiinde grlm ektedir ki,
D ede K orkut O uzlar henz yerleik hayata
gem em iler, aknc zelliklerini k sm en kaybetmiler,
deve ve koyun srleri beslemeye balamlardr. B u
durum onlar belli b ir merkeze balam akta veya sk sk
m erkez deitirilse de b u hareketlerin ksa srede
neticelendirilmesi zaruri olmaktadr. Akna veya ava
giden beylerin geride braktklarn dnm esi
gerekm ekte, b az en de uzayan av veya alandan sonra
ellerini, yurtlarn yerlerinde bulam am aktadrlar(30).
B ir geim kayna olarak karm za kan at,
koyun ve deve srlerinin bol otlu ak alanlara
ihtiyalar vardr. B u srler iin ormanlk alanlar, b ir ok
tehlikenin kol gezdii yerlerdir. Kurtlar ve sair vahi
hayvanlarn tasallutundan koyun srlerini ancak
btn srnn grlebilecei yerlerde korumak
mmkndr. B u yzden Dede K orkut kahramanlan,
ayrl im enli yerleri tercih ederler. A knc insana,

bilig-1/Bahar 96

tabiatta hareketini atlarla tem in edenlere orm an

engeldir.
B u hususu K an T ural destannda ok ak b ir
ekilde grm ek im kanna sahibiz. K anl K oca olunu
T rabzon'a gitm ekten v azgeirm ek iin "korkun
haberler" verm ek ister:
"Oul sen varacak yirn
A la ylan skemez anun orman olur"(31).
B una karlk K an Tural:
"Ala ylan skemez ormann
akm ak akup oda ykam"(32)
cevabn verir.
B uradan,
aacn
henz
b ir
yerleik
m edeniyet u nsuru
olarak
O uzlarn
hayatna
girmediini syleyebiliriz. Ormann, kerestesinden
istifade edilen y er deil de atlarn hareketine engel olan
b ir yer, b ir tuzak olarak karm za km as, b u fikri
d orular m ahiyettedir.
D ede Korkut kahram anlan dier destanlarda da
aka
grld
gibi
aklk
alanlardan
holanmaktadrlar. Dalar, orm anlar durulacak deil,
alacak yerlerdir. K an T ural T rab zo n T ekfuruna
yle seslenir:
"Kar yatan kara tan am aya gelmiem"(33)
40 yiidi K an Turaly cesaretlendirm ek iin:
"Arka M ili A la Ta
A vlayuban kulayuban amadn m"(34)
derler.
N itekim , Selcen H atun'u alan K an Tural,
y ed i g n y ed i gece hi b ir yerde konaklam az. O uz'un
serhatti olarak bildirilen v e konm aya karar v erilen y e r
yle ta rif edilir:
"Kan Tural bakt grdi b u kond yirde kug kular,
turnalar, turalar, k ek lik ler uarlar. Sovuk sovuk sular
ayrlar, im enler..."(35).
O uz kahram anlan, uzaktan gelmekte olan
dm ann
grebilecei,
atna
binip
rahata
vuruabilecei ak alanlar tercih eder. Gerdee
hazrlanan K an Tural'nn adr "gk ala, grkl
em ene"(36) dikilir

IV- HAYAT TARZI

D ede K orkut destanlarnda gze arpan
dikkate deer unsurlardan biri de gebe m edeniyeti ile
yerleik medeniyet arasndaki mcadeledir. B u
m cadeleyi b t n destanlarda grm ek im kanna
sahibiz.
Prof. Dr. M ehm et K aplan'n d a D ede K orkut
ile ilgili m akalelerinde tem as ettii gibi(37) K an Tural,
evlenmek istedii kz yle tarif eder:

21

"M en yirm den turm adn ol turm ola. M en

kara ko atum a binm edin ol binm i ola, m en kanlu kfir
iline varm adn ol varm ola, m ana ba getrmi
ola"(38).
B unun yannda K an Tural istemedii kz
tipini de yle anlatr.
"Pes varasn b ir cici bici T rkm en kzn alasn
nagahandan
tayanam
zerine
dem
karnm
yrtla"(39).
aka

Gebe hayatnn gerektirdii kadn tipinin

belirtilm esine karlk, K an T ural'nn

O uzda Ta Ouz'da, arad vasflarda b ir kz

bulam am asn "kzlarn cicili bicili"
olm asn,
O uzlar'n yerleik hayata gemekte olmalarna
balayabiliriz. Ayrca, yukarda temas ettiimiz gibi
orm an yakacak kad ar gebe ruhuna sahip K an
Tural'nn,
atllarn battklar balklara kum lar
demesi(40), yurdunda yiitlik vasflar tayan b ir kz
bulam am as, m edeniyet deitirm ekteki buhran ve
elikileri ok gzel izah etmektedir.
K anl K oca kz aram aya giderken oluna u
tem bihte bulunur:
"... Oul sen m ala becit ol y, m en sana aray
gideyim "(41).
Destanlardan, ger evlerde yaadklarn
anladm z O uzlar'n becit olunacak, ylacak
m allarnn bulunm as dikkate deer b ir husustur.
nk maln yld yerde beklemek, ayrlmamak
esastr. B u da az ok yerleik olmay gerektirir.
B u destanda hayat tarzn belirleyici olarak
dikkatimizi eken baz unsurlara da iaret edelim. Ataana saygs byk bir yer igal etmektedir. Akna giden,
y urttan ayrlan yiit, m utlaka anasnn babasnn elini
pmekte, m saade almaktadr. Evlenm elerde kalnlk
verm ek arttr. B ir istisnai husus olarak K an Tural da
kalnln canavar ldrmek olduunu gryoruz.
enlik/lenlere ozan arlmakta, ak adr dikilmekte,
attan
aygr,
deveden bura,
koyundan
ko
krdrlm aktadr.
D ede
K orkut
destanlarndan
Ouzlar'n
hayvanclk ve yam aclk ile hayatlarn idame
ettirdiklerini anlam am za karlk, b u destandan
geim lerinin
hayvanclk
esasna
dayandna
hkm olunack iaretler m evcuttur: K anl K o ca oluna
"mala becit ol y" der, olunun dnnde "attan
aygr, deveden bura, koyundan ko krdrr (42).

V- DNCE SSTEM
D ede K orkut O uzlar m slm andrlar.
A ncak gebe hayatnn ve eski Trk dininin kuvvetli

tesiri altnda, ruhtan ziyade bedene nem veren b ir

k arak ter sergilerler.
K an Tural Trabzon Tekfurunun ikram ettii "al
arab"(43)
ier; sknt
annda
"ad grkl
M uham m ed'e salavat getirir"(44); ziyafet sofrasnda
"kmz iip at eti yer"(45); dilei yerine geldii vakit de
"iki rekat kr namaz" klar(46). K an Tural'da
grdm z b u eliki,
dier D ede K orkut
kahram anlarnda d a m evcuttur.
Gebe medeniyetinden yerleik medeniyete
gei m ahsl olarak deerlendirilen D ede Korkut
destanlarnda madd kuvvet esastr. Ancak, manev
kuvvet de artk kendisini hissettirmektedir. ok gl
b ir v cu t y ap sn a sahip K an Tural, 3 canavar
yenm ek iin gene de "Hak Ta'la'nn inayeti"ne (47)
m uhtatr.

VI- EYA VE ALETLER

B u destanda, gebe/yerleik atmasnn
bariz rneklerini, m add k lt r unsurlarnda da
grm ekteyiz:
K an T ural T rabzon'a geldii zam an
"tekfurun adam lar ak ad r diktiler, aa koyun
krdlar, yidi yllk arap iirdiler"(48). B una mukabil
tekfurun kendisi sarayda taht zerinde, kz Selcen
hatu n ise kkte oturm aktadr(49).
O uz b eylerini ho karlam ak isteyen
tekfurun onlar ak adrda arlam asn, O uzlar'n
sarayda
oturm ay
beenm edikleri
eklinde
yorum layabiliriz.
Ouzlar kendi toplantlarnda daim a kmz
ierler. B u destanda kafirlerin arap itiklerini, Ouz
beylerine de ikram ettiklerini grmekteyiz. arabn elde
edilmesi, yedi yl bekletilmesi, uzun sabr isteyen b ir itir.
Gebenin buna ne zaman ne de tahamm l vardr.
Ekinci (yerleik) le aknc (gebe) toplum arasndaki
yaay farkn km z ve arap kelim eleri ok iyi
sembolize etmektedir kanaatimizce.
Savalarda O uzlar kl, grz gibi yakn
dn aletlerini kullanrlarken, k afirler ok-yay
tercih etmektedirler. Bunu kafirlerin "temr tonlu"
olm alarna balayacam z gibi, K rolu'nun "Delikli
dem ir kt m ertlik bozuldu" dem esinden hareketle,
Ouzlarn
uzak
d
nam ertlik
olarak
deerlendirdiklerini de dnebiliriz:
S elcen H atu n 'u n vasflar anlatlrken "sana
soluna iki koa yay ektii(50) belirtilir. O uzlar ise
ok V e y ay av d a kullanrlar. D ede K orkut'ta ok-yay
kullanm ak b ir y iitlik iareti olm aktan ok, "avda
hner gsterm ek" sz konusu olduu zam an ehemmiyet
kazanmaktadr.

bilig-1/Bah ar96

22

K opuz,

O uzlarda

O zanlar kadar b ey ler de

"ilahi"
kopuz

b ir

algdr.

alarlar.

A zgn

canavarlar karsnda skntya den K an Tural,

yiitlerinden kopuz alp kendisini vmelerini ister.
K opuz sesi, O uz yiidinin kendine gvenini artrr,
cesaretlendirir; azgn boay buza gibi grmesini
salar(51).
K firler

saraylarda

otururlarken,

Ouzlar

len/dn zamanlarnda "ak ota/ak adr" dikerler,

dier zam anlarda "iv"lerde yaarlar. B uradaki iv in
dier destanlardan da hareketle "ger ev" tabirinde de
ifde edildii zere tekerlekli/araba zerine kurulmu
adr olduu aratrmaclarca kabul edilm ektedir(52).
B u arada, pak(53), kay(54), zengi(55) gibi
her

iki

m edeniyet

malzemenin
belirtelim .

dairesinde

elimizdeki

de

grebileceimiz

destandamevcut

olduunu

VII- HAYVANLA MCADELE

Prof.
K itab'nda,
A nadolu'da
tesirlerini

Dr.

M ehm et

K aplan

D ede

Korkut

slam m edeniyeti ile B izans ve

karlalan
yabanc
m edeniyetlerin
gsteren

b ir

ok

unsurlar

vardr"(56)

demektedir. K an Tural'nm boa, arslan ve bura ile

y apt

m cadele,

bu

dikkat

noktasndan

deerlendirildiinde, bunun Trklere has b ir davran

olduuna kanaat getirmek glemektedir. M alum
destanda O uz K aan gergedan, milletini; Boa ise
boay, kendisini kurtarm ak iin ldrrler Dede

bilig-1/Bahar 96

K orkut

destanlarndan

O guzlar'n

H an

olan

olan

B oa

Bayndr,

B ura

D estan'nda
ile

boa

gretirm ektedir. H er naslsa gre alanndan kurtulan

boa, B oa'a saldrr(57).
Halbuki, K an Tural destannda ahalinin
huzurunda, belli kurallar iinde boum ak esastr.
H adise dzenli v e planldr. K an T ural anadan dom a
soyundurulm akta v e silahsz olarak hayvanlarla
mcadele ettirilmektedir. Bu, Trklerde grlm eyen b ir
u n su r olarak, b u g n spanya'da yaplan boa
grelerinin,
R om a'da
gladyatrlerin
vahyane
kavgalarnn B izans'a v e T rabzon'a yansm b ir ekli
olmaldr. D ier Trk destanlarnda rastlanlmayan ve
batda sk sk karm za kan b u unsurun Trklere ait
olm ad aikrdr. Nitekim, h adisenin getii m ekann
O uz illerinin dnda olm as da b u fikri dorular
mahiyettedir.
B u tahlil denem esinden - dier destanlar da
gznne alarak- netice olarak unlar karabiliriz:
D ede K orkut destanlarnn anlatld dnem de
Oguzlar'n; eski yurtlarndan getirdikleri baz destan
paralarn yeni maceralarla birlikte yeni yurtlarna
adapte ettiklerini, karlatklar yerleik medeniyetler
k arsnda b ir m ddet ekingen davrandklarn,
taarruz etm ek yerine m dafaa etm eye daha fazla
arlk verdiklerini, bunun yannda u veya b u ekilde
"kafir"lerle ilikilere giritiklerini, nce garipsedikleri
yerleik medeniyete sonralar snmaya baladklarn,
m slm anl kabul etm elerine karlk eski Trk
dininin ve eski hayat tarznn tesiriyle yar m slm an b ir
hayat yaadklarn syleyebiliriz.

23

DPNOTLAR

* Bu yazdaki grler 1989 ylnda "Trk Destanlar'nn

Tahlili" adl Doktora dersinde Prof. Dr. Dursun Yldrm'a
seminer almas olarak sunulmutur.
1. Muharrem ERGN, Dede Korkut Kitab I, s. 185.
2. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 186.
3. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 187.
4. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188.
5. Muharrem ERGPW, a.g.e., s. 189, 195.
6. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 185.
7. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 197.
8. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188.
9. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188.
10. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188.
11. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar J, s.
41-54.
12. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 116-153.
13. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 186 (Babas, eer hnerin var
ise sana yarar kz buldum der).
14. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 193-198.
15. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 88-89.
16. Bu hususta M. Kaplan'm yukarda zikredilen eserine
baklabilir.
17. Muharrem ERGN, a.g.e, s. 195.
18. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 186.
19. Muharrem ERGN, a.g.e, s. 193.
20. Muharrem ERGN, a.g. .. s. 198.
21. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 198.
22. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 198.
23. Kaplan, a.g.e, s. 72.
24. Fahrettin Krzolu, Dede Korkut Ouznamelei 1.
Kitap, 119 s. (M. ERGN'den naklen)
25. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 52; Dr. Faruk Smer, TFA 2
(30 Ocak 1952) 469. (Dede Korkut'un Teekkl
26. Tarihi ile ilgili dier grler iin M. ERGNin eserine
baklabilir.)
27. Muharrem Er GN, a.g.e., s. 52
28. Muharrem ERGN, ag.e., s. 56
29. Adnan Sadk Erzi, Akkoyunlu ve Karayonlu Tarihi
Hakknda Aratrmalar, TTK BelletenVDI, 70

(Nisan 1954) 179-221 (M. ERGN'den naklen) (Biz

burada E, Rossi'nin fikrini paylayoruz.)
30. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 186.
31. Muharrem ERGN. a.g.e., s. 95-115. (Salur Kazan'n
evinin dman tarafndan yamalanmas anlatlr.)
32. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 186.
33. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 187.
34. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188.
35. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 189.
36. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 193,
37. Muharrem ERGN, a.g.e,, s. 198.
38. Kaplan, a.g.e,, s. 41-54,
39. Muharrem e R g N, a.g.e.( s. 185. 40Muharrem ERGN, a.g.e., s. 185.
41. Mularren ERGN, a.g.e., s. 187. (Burada kum
demekten yol yapmay, bataklklar slah etmeyi
dnmek gerekir ki, bunlar birer yerleik medeniyet
unsurudurlar.)
42. Muharrem ERGN, a.g.e., s.l 85.
43. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 198.
44. Muharrem ERGN, a.g.e., s. "
45. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 189, 191, 192.
46. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 198.
47. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 194.
48. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 193
49. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188
50. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 188
51. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 185
52. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 89
53. Kaplan, a.g.e., s. 70-94.
54. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 190
55. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 192
56. Muharrem ERGN, a.g.e., s. 192.
57. Kaplan, a.g.e., s. 72.
58. Ouz Kaan ve Dede Korkut Destanlarndan hareketle,
gebe Trkler'de hayvann yeri, nemi ve onlarla
mcadele ekil ve esaslar konusunda mhim fikirler
ortaya koyan M. Kaplan'n yukarda ad geen eserinin 55
69. sayfalarna baklabilir.

bilig-1/Bah ar96

24

IK ELEB DVANINDA
ATASZ VE DEYMLER

Y rd.D o.D r. Filiz K IL I

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

bilig-1/Bahar 96

Gerek ataszleri ve gerekse deyimlerin ortak

k lt r m iras iinde kendine zg y eri v e nem i
vardr.
XV.-XIX. yzyllar arasnda yaam klasik
airlerim iz arasnda b ir oklar, ataszleri ve
deyim lerden faydalanm lar, bunlar m ill varln
gl sem bolleri olarak ve sylediklerine inandrc b ir
hava v erebilm ek isteiyle rahata kullanmlardr(l).
Ayrca, m ecazlarla ykl D ivan iirine, ataszleri ve
deyim lerin son derece uy g u n olmas da ok
kullanlm alarna sebep olmutur.
XV. asrda Saf mahlasl Cezer K asm P aa ile
b alay an iirde atasz v e deyim k u llanm a gelenei,
gerek b u asrda, gerekse XVI. asrda b ir ok airde
grlr. B u gelenein edebiyatm zdaki en baarl
tem silcisi N ecati'dir.
K lasik edebiyatmzn byk airlerle doruk
noktasna ulat v e en gzel rneklerini v erd i i XVI.
asrda airler, dile son derece hakimdirler, B u asrda
b alay an yerlilem e cereyan ile birlikte atasz ve
deyim ler ska kullanlr. Trke'nin ifade imkanlarn,
kelimelerin deiik manalarn iyi bilen airler, atasz
v e deyim leri k ullanrken b y k ustalk gsterir, adeta
kelimelerle oynarlar.
zellikle X V I. asrda R um eli airlerinde
yerli nitelikler gze arpar D ivanlardak iirlerin
konular genellikle eski konular olup, din, tasavvuf,
hikmet, vg, rindlik, ak, tabiat vb.dir. B u konular
ilenirken
y ap lan
benzetm elerde
kullanlan
mecazlarda, evrenin ve yerli unsurlarn iire oka
girdii grlr. G elenek v e greneklerle ilgili
benzetmeler,
deyimlerin
mecazl
anlamlarndan
yararlanlarak yaplan sanatlar, evre ile ilgili somut
tasv irler vb. gibi(2).
E debiyatm zda zellikle tezkiresiyle tannan
air ve y azar A k elebi'nin divan olduu pek
bilinmez. M aster tezi olarak hazrladmz b u divanda
yer alan iirlerinde ataszleri ve deyimlere sklkla
rastlam aklayz. Rum eli'de doup burad a yaad iin
R um eli airlerinde grlen b t n hususiyetler, onun
iirlerinde de mevcuttur.
k elebi'nin nazm , n esrinin aksine
olduka sade b ir dil v e o k tabii b ir slup ile
yazlm tr.
te, b ir ok D ivan airim izin iirlerinde
kullandklar b u atasz v e deyim leri tesbit ve
deerlendirm e
konusunda
fazla
b ir
alm a
yaplmamtr.(3). Y aplanlar da yzeysel olmaktan teye
gidememitir. Bunlar deerlendirm e b ir yana, ele alnan
divandaki btn atasz ve deyimler, tesbit bile
edilm em itir.

25

B u yazm zn esas gayesi k elebi'nin

iirlerinde kulland atasz ve deyimleri gn na
karm aktr.

A ncak, N ecati, Y ahya Bey, H ayal,

U sul, Figan, M eal ve N ev' divanlarnda tesbit

edilen ataszleri ve deyim leri de vereceiz. Bylece b ir
y andan hangi ataszleri ve deyim lerin b u airlerimiz
tarafndan daha ok kullanldn tesbit ederken, bir
yandan da sadece A k elebi divannda yer alan
ataszleri ve deyimleri zikrederek, onun orijinalitesini
ortaya koym ak istiyoruz.

A- Ataszleri
Ak elebi'nin iirlerinde 27 adet atasz
tesbit ettik. B u ataszlerinin 19 tanesi alm am za dahil
ettiimiz

dier

airlerle

ilgili

olarak

yaplan

alm alarda bulunm am aktadr.

D ivanda y e r alan ataszleri, genellikle
bugnk kullana yakn bir ekilde verilmitir. Vezin ve
kafiye gerei kelimelerin yerini deitirme, kelime ilave
etme veya karma gibi kk deiiklikler yaplm tr.
A taszleri "m eseldr", "m ehurdur", "dirler",
"sylenr" eklinde ifadelerden sonra zikredildigi gibi
giri kelim esi v erilm eden de sylenm i.
Ataszleri,

beyit

iinde

ounlukla

m srada yer almlar. Bylece A k

ikinci

elebi beyit

btnl iinde ilk msrada belirttii durumu ikinci

msrada zl bir ekilde ispatlamakta ve iirlerine bir
renk katm akta.
A k elebi divannda bulunan ataszleri,
tanesi dnda konuyla ilgili gnmzde yazlm
k aynaklar
da
m evcuttur.
B unlar
gnm zde
unutulmu

ataszleri veya kelam- kibardan veciz,

hikm etli szler olabilir.

Alfabetik olarak k elebi divannda yer alan
ataszleri unlardr(4):
- A ka Badat rak olmaz. (Aka badat Irak
gelmez, Aka Badat rak deil)
(G75/6)Necat, Yahya Bey, N ev'
- Ba gidince ayak payidar olm az (Ba gidince ayak
durmaz) (G80/2)
- B inini gr birini al (K5/36)
- Bitmez i olmaz

(G43/2)

- B ugn yarna kom a (Bugnn iini yarna koma,

B ugnn iini yarna salma) (G40/4)
- D est ber-bala-y dest (El elden stndr) (G114/6)
Yahya Bey, Hayali, N e v
-Devlet kaza yanndadr (K 11/107) Figan, Hayali
- Elin att ta yrak gider (Elin att taz uzak der)
(G 111/2)

-ki ahit ile kale alnr (ki ahit ile hisar alnr)
(K 14/146, D Y A 6/6)(5) Yahya B ey
-K artala tir-i sehm -gin kendi p en in d en irer (Kartala
b ir ok dem i, yine kendi teleinden)
(K 11/71)
-Kakla a verip sapyla gz karr (Kakla yedirip
sapyla gz karr) (K 0/21)
- K elin em i olsa b an a tokunurd (K elin derm anm erhem i-olsa b an a srer. -K el ila bilse kendi
b an a srer) (G19/4)
-K em ik atar itine ki ssn arlar
(K W )55)YahyaB ey
- Kiiye kendi ehri Badat'dan yeg gelir (DYA25)
- Kuru yannca y a da yanar
(K14/2 98)
- K utlu gn, douundan bellidir
K10/45)
- M al ssn syletir (M al sahibini syletir)
G3/4,
G12/5)
- Sem er verm eyen draht talanm az (M eyveli aaca
ta atan o k olur) (G 84/5) Necati, Yahya Bey,
Hayal, N ev'i
- Sa olan ba yastk istemez
(G77/1) Necat
- Sulu senek suda yatar
K13/28, G22/2)
- Su bulanmaymca turunmz
(DYA2/6)
- zm e gre kararr zm ( zm zm e b ak a baka
kararr)
G45/1) Necati
- Y ar ykld gn tozar
G101/1)
- Z ehi tasavvur- batl zehi hayal-i m uhal
(K5/25)
M uhtelif kaynaklarda rastlayamadrnz ve
unutulm u ataszleri olarak kab u l ettiklerim izi
unlardr:
- B ir aydan b ir de bokundan kork *(Bu atasz, yazl
kaynaklarda bulunm am akla birlikte Karadeniz
blgemizde halk arasnda kullanldna dair
szl kaynaklar mevcuttur) (DYA3/12)
- E r devleti er ldrr
(K3/33)
- E r erden peydah olur** (Gnmzde halk arasnda
sylenen "erkek adamn erkek evlad olur" tabirini
hatrlatyor)

B- Deyimler
G nmz kaynaklarnda "deyim", dier bir
deyile "tabir"in tanm, hem en hem en ayn ekilde
yaplm tr(5). D eyim ler ounlukla ataszleriyle
birlikte ele alnm v e farkl ynlerine dikkat
ekilmitir. K saca deyim, "genel kural zelliinde
olm am akla beraber bir kavram yin e klielem i ilgi
ekici anlatm la belirtip, ounlukla bilinen anlam
dnda bir anlam tayan kelim e gruplar"dr,
eklinde tarif edilmekte. K emal Eybolu, "iirde ve
H alk D ilinde A taszleri v e D eyim ler" kitabnda
deyim i, atasz ile birlikte ta rif eder. "Atasz bir

bilig-1/Bah ar96

26

fikri savunmada, bir olay, bir davran yorumlamada,

Gamzesiyle zlfi ucnda ne gamlar ekdgm

yermede kullanlan etken bir dil aracdr; ya tam ya da

Sorsa yre arz derdm igneden iplie dek

znesi, yklemi veya tmleci eksik bir nermedir. indeki

dnceyi dolayl yoldan benzetme ile syler. Deyim ise

Cennet-i kuyunla ddrun durur maksdumuz

atasznden farkl olarak bir nermeyi dile getirmez, bir

Virmek Allah'un hele bizden nigr istemek

cmlenin ancak bir parasdr. "Bu tariften sonra yle

Kalb-i dmen bildrr kunda hlis oldugum

devam eder: "Bu ayrma gre Trke'de bir ad altnda iki

Zer ayarnda beli seng-i siyah olur mihek

trl deyim vardr. Birincisi,

Hle sanma mahda hsn ilzam eyleyp

eksiini syleyenin de,

dinleyenin de zihninde tamamlad szlerdir ki, bunu

Gerdeni tavk nigarun boynna asdt elek

meselden ayrmak zordur. Allah bana, ben de sana- Dostlar

ehit biz gazi- Tavana ka tazya tut vb. kincisi ise, iki-
kelime ile ve o kelimelerin szlk anlam dnda bir seziyi

Kald zulmetde saun hattun kenar itdi lk

ekdi skender emek Hzr'a nasb old yemek

uyarmak, etkilemek amac tayan szlerdir. Bunlar atasz

Kf- istignay Ak aiyn idup gnl

benzerliinden uzak, onunla ilgisiz bir eree dnktr. Ate

Pea dimez pte-i eflke simurga sinek

pahas, cin fikirli, gz yummak, yrei yanmak vb." Baz

kaynaklar da deyimlerin ataszlerinden farkl yannn
bunlarn bir yarg bildirmemeleridir, demektedirler. Cevdet
Yaln, "Aklamal Deyimler Szlnde" atasz ve
deyim arasndaki fark yle belirtmektedir:
atasznden

ayran

zellik,

deyimlerin

"Deyimi

genel kural

niteliinde bir sz olmamasdr. Bu ynyle deyimler, bir

kavram belirtmek iin halkn hayal gcnn yaratt zel

k elebi'deki deyimler E. Krkolunun

deyimler konusunda yapt

-Geti Bor'un

pazar

genel kural

sr

eeini Nide'ye-

sznde

bulunmamaktadr. Sz konusu ey, sadece baz durumlar

200 kadar deyimin 107 tanesine almamza

dahil

ettiimiz

dier

airlerle

ilgili

olarak

yaplan

almalarda rastlayamadk. Bunlar unutulmu deyimler

olarak kabul ettik.
Alfabetik srayla deyimler:
AD
Ad k- pYA 18/4) (Hayal)
A IZ
Az a- (G99/4) (Nev') ; Az e- (G64/3)

veya kiiler iindir, herkes veya her durum iin geerli

(Nev'); Az eil- (K4/218) (Hayal); Az eri (DYA

deildir."
Bir ok kaynakta atasz ve deyimin ayrld
ynlerin

yukarda verdiimiz

snflandrmann her ikisine de uymaktadr.

bir anlatm kalbdr. -Bakarsan ba bakmazsan da olur atasznde genel bir kural vardr. Oysa

ve

zikredilmesi,

kartrlmasndandr.

ikisinin

Deyimin

sk

her

ne

sk

birbirine

kadar

tarifi

yaplmaktaysa da gene de bu kelime iine neleri dahil

18/2); Az suyu ak- / Az suyu (K6/10, K14/300) (Hayal,

Meal), Az sulan- / Azn sulandr- (G31/5) (Meal,
Nev'); Aznda mercimek slanma- (G22/1) (Yahya Bey)
AHD
Ahde vefa et-(M6/4)

edeceimiz kesin olarak tesbit edilememitir.

Biz yukarda verdiimiz deyim tarifinden yola

A K IL
Akln batan gitmesi (Akl bandan k-) (M2/4)

karak Ak elebi'nin iirlerini incelediimizde, bunlarn

deyimler asndan son derece zengin olduunu grdk.
XV.

ALT
Altnda kalma- (G73/5)

asrda Saf ile balayan iirde deyim

kullanma gelenei, Ak elebi'de de aka grlmektedir

AS
Ana au katlmas (M5/2)

yle ki, airin u gazelinin beyitleri tamamen deyimlerle

rlerek son derece akc ve orjnal bir gazel ortaya

AT
At sal-(K5/2l,K6/33)

kmtr; (G22)
emimn aznda uslanmazd geri mercimek

AYAK
Ayak gtr- (G18/1); Aya altna al (T3/4);

Nfe-ve imdi hayal-i haln old merdmek

Ayan p- / Ayak p- (K14/181); Ayakla-(K5/35)

arh agladur beni gark olur hir yauma
Bu meseldr dostum suda yatar sulu selek

bilig-1/Bahar 96

AY

27

Ayn ondrd (gibi) (K6/2)

B A IR
Barna bas-(K 1/61)
BAHT
Baht siyah ol- (DYA 7/6) (Figan)
BA
Ba at- (G21/13); Ba em e- (G33/2) (Usul,
Hayal, Meal, Nev'); Batan ayaa (K4/13); Ba ge
er- (DYA 2/3) (Usul, Hayal, Nev'); Ban al(G10/5) (M eal); Ban talara vur(G111 /1,D Y A 2/5)
BAZU
Bazuya kuvvet (K3/18)
BEL
Belini bk- (K5/29,G 19/2) (Hayal, Meal,
N ev')
B I A K
Bak kemie dayan- (75/4) (Meal) B R
B ir ayak zerinde bin ayak (G80/6) B Z
Bizden istemesi Allah'tan vermesi (G22/4)
BURUN
Burnundan getir- (G24/3) (Meal)
CAN
Can erit- (G36/4, NeV) ; C an u dilden (TB I/ 3
1) (M eal); C an ver- (G6/1, G31/2, G28/2) (Usul,
M eal); C an kulayla dinle- (G24/1, T/5) (Hayal) ;
Cana m innet (DYA 31) (Nev') ; Can azna gel(TB2/4-4) (Yahya Bey) ; Cam k- (G9/3) (M eal) ;Can
yerine otur- (K3/28, M 7/4); Canna de- (G104/5) \
Canna ky- (M2/2, M 5/5); Canna layk (G77/5)
AN
anna ot tk- (Ki3/14) (Hayal) D A
D a st bag (G7/5, G83/5) (Yahya Bey,
H ayal)
DAL
D aldan dala kon- (T2/4)
DEL
D eh gnl (G103/2) (Usul)
DEM
D em vur- (K6/3) (Hayal) D E R D
Derdi tazelen- (Ki 1/98) (Yahya Bey)
DER
Derisine sma- (K6/6)
D K
D iki tutm a-(D Y A 17/2)

D L
D ilde niyaz elde piyaz (K4/38); Dili dola(K7/21); D ili yani- (K7/22); D ili olmamas (DYA
5/18)
D
D i srt- (G99/4)
DNYA
D nyadan ge- (K 14/115)
ER
E ri bak-(K 13/16) (Nev')
EL
E l ucuyla m erhaba di- PY A 20/2) (Usli) \ El
uzunluu (K7/27) ; El stnde yeri ol- (K0/49) ; El
stnde/zre tut- (K7/13) (Figani, Hayali, M eali, Nev'i);
Ele al- (K5/35) (Hayal, M eal, Usul) ; Eli ak ol(K4/36) (Nev') ; Eli er-/ E h erme- (G4/3) (M eal,Usul) ;
Elini al- (K5/29, K6/35, D YA4/21) (M eal, N ev')
ELEK
Elek as- (G22/6, G97/5) (Yahya Bey)
E SE sip savur-(K 6/9)
EZG
Ezgi dz- (M5/7)
GAM
G am yem e- (K14/188); G am ye- (Usul,
M eal, N ev')
GECE
Geceyi gndze kat- (G19/1) (Yahya Bey,
H ayal, N eV )
GBEK
G bei
ile kesil-(G 88/l) (M eali)
GK
Gkte istediini (aradm) yerde bul(G3/3) (Y aya Bey, N ev')
GNL
Gnl a- (K4/20) (Usul, Nev'); Gnl ver(TB1/111-1) (Usul, Meal, Nev') ; Gnl yk-(G10I/1)
(Nev'); G nl yap- (K4/150) (Y ahya Bey)
GZ
G z gz et- (K10/33); G z kulak ol-(G67/2)
(Hayal); G z ucuyla bak- (K 3/16) (Usul, Nev') ;
Gzde u- (K14/180) (Hayal) ; G zden nur dklmesi
(K 4/257) ; G zden gnlden kar-(DYA 3/9); Gze
alm a (Gl/4) ; Gzle- (TB2/1-6, 2-6, 3-6, 4-6); G z ak
ol- (G39/3, G92/4); Gzne dar et- (K3/13); Gzne
yedir- PY A 2/19) ; G zn a- (DYA 22) (Usul,
M eal, Nev')
HADD
H addini bil- (DYA 6/7) (Meal)
H ESA B
H esaba ek- (G26/2) (Nev')

bilig-1/Bah ar96

28

H C
Hie sat- (G87/1) (Usul) ; Hie say(G 113/2) (Usul)
B R E T
bretle bak-(14/45)
N E
ne basacak y er olm am as (G32/3);
neden iplie dek (G22/3)
K
ki gz zre ol- (DYA 31) ; ki yzl ol(G 62/5) (M eal, U sul)
L K
lie er- (TB2/3-3)
lip ekeni olma- (G6/5)
N C E
nce ele (K 14/121)

i tam am l- (G30/1)

T itenlerden rak (G67/6)

T
tler gler (DYA .11/5)
KAN
K an ala- (Gl 1/3, G44/2, N43/4, TB1/4-5
(Usul, Figan, H ayal, M eal, Nev'); K an bahas
(G2/3); K an terle-(G 75/5) (Nev'); K an kuru-(KlO/29)
(Yahya Bey, Hayal, Nev'); K anna gr-(M 5/5) (Usul,
Y ahya Bey, M eali)
KARA
K ara baht (K5/27, KG/36, G74/2, TBI/1-3,
TB1/5-4,M 1/4) (Usul, Meal, Hayal) ; K ara gnl
(K6/36) (Usul, Y ahya Bey), K ara yazl (K 11/10,G 34/4)
KATI
Kat gnll (K5/28)
K E SA D
K esarta ver-(G61/2)
K IL
K m krket-(yar-)(K 6/14)
K IY A M E T
Kyam et kopa (G 88/5) (Nev')
K IY I
Ky iz- (G54/5)
KOL
K ol kanat ol- (G2/4) (Hayal)
KR
Krlne gzne gir- (DYA 7/2)
KT
K t (uursuz) talih (K5/31JB1/1-6)
K ULAK
K ulak as- (G72/4); K ulak ek- (DYA 1/16)
(Hayal, Nev'); K ulak kes- (K4/13), K ulaa

bilig-1/Bahar 96

aln- (DYA 19/3) (Yahya Bey, Nev') ; K ulaa kurun

akm as (G24/1); K ulan ardna tut-(K14/118) (Usul) i
K ulana kpe ol- (14/117) ; K ulanda pam uk tkal ol(K 1/27) ; K ulaktan ak ol-(G 81/2)
K U SU R
K usur benden kerem enden (G87/2)
KU
K ua can (G2/37)
M A SRA
M asra deliinden ola M sra nazar (K 4/255)
M N N E T
M innet ek- (G72/7)
NAME
N am e uur-(K 2/20)
NAM ERD
Namerde muhta olma- (K3/36, M 4/1-5)
OD
O d ocak ol- (G67/1) ; O ddan gmlek
(G44/3)
ON
Onmadk ba (K4/120)
KZ
kz gibi bak- (K14/45)
Llm eden nce l- (K13/33) (Usul)
PAK
Pak dam an (DYA 30)
SAM AN
Saman altndan su yrt- (G92/3)
S N E
Sine a- (DYA 30); Sineye ek- (K 1/63)
(M eal)
SZ
Szn eri ol- (G2/4)
SU
Su gibi ezber oku- (K6/10) (Nev'); Suya ver(G8/3) (M eal)
SRN D RSrndr- (K13/39)
TAC
Tac havaya at- (K6/12)
TAP
Tad tuzu (G16/3.G41/2)
TA
Ta altnda ol- (TB3/4-8) ; Ta bar
(K 5/28); T adan kar- (G93/2)
TATLI
Tatl can (DYA 9/9)
T IR N A K
Trnana deme-(G28/3)
TUZ
Tuz ekm ek hakk (G20/3) (Hayal)

29

YOL

UTAN

Y ol az- (G 46/2) N ev') ; Y ol v u r- ( 3/32)

U tancndan yere ge- (G 65/4) (Hayal)

Y olsuz (13/32) (U sul) ; Y o lu n ak olm as VEBAL

(D Y A 5/2), Y oluna can ver- (G 3I/2) (Usul, M eal);

V ebal boynuna sal- (K6/13, G 5/3) (Hayal)

VADE

Y oluna k u rb an ol- (M eal, U sul)

YK

V adesi er- (M 6/4) (Nev')

YAB YAB
Y ab yab (G26/5)

Y kn tut- (G 73/3) (N ev'); Y kn

yu k ar y- (G 101/2) (Y ahya Bey, H ayal)
YREK

YABAN

Y rei k an dol- (K 4/42); Y rek oynam as

Y abana at- (K 5/29) (M eal, N ev'); Y abana

t-(K 4/21)

tut- (K 3/28, D Y A 11/5) (Y ahya Bey, N ev')

YZ

YAKA

Y z aart- (K /3) (Nev') ; Y z bul-/bulm aY ak a y rt- (K6/6) ; Y akas alm adk sz

(G 98/2) ; Y akay kurtar-Z kurtaram a- (K5/24, K 6/32),

Y akaya dikili ol- (K5/24, K 6/32)
YAKI

(G 72/7) (Figan, H ayal, N ev'); Y z sr- (K 0/33,

K 14/175, K 14/181, G 32/2, G 44/5, G 72/7, D Y A 30)
(Nev'); Y z k ara ol- (K 14/184, K 14/259,
D Y A 9/10); Y z olm a- (D Y A 5/18); Y z suyu

Y ak eyle-(G 71/2)

dk- (G93/2, M 4/3) (Usul, H ayal); Y z yerde ol-

Y an bas-(G 51/4) (M eal)

yere dm esi (G 45/2) (H ayal, Y ahya B ey), (Eksiini)

YAN

(D Y A 2/3) (U sul); Y z y o k (D Y A 5/18); Y zn

YAN-

yzne v u r- (G107/3, D Y A 5/11, 12) (H ayal, M eal,

Y anp y akl- (TB l/3-1) (Y ahya B ey, H ayal,

M eal)
YAR

Y ahya B ey, U sul, N ev') Y zn dnder- (G62/3)

B u y azd a k elebi'nin iirinin b u ynn
karlatrm ak gayesiyle ele alnan air say son

Y ardan uur- (G8/5)

derece snrl olm utur. G nl isterdi ki, b t n D ivan

Y el ypk ol- (K6/9)

karlatrm al b ir alm a y ap larak deerlendirm e

im kan bulunsun.

Y ere ge- (D Y A /4) (Y ahya B ey, H ayal,

N ev'); Y erini tu t-/ tutm a- (K 7/41) ; Y erlere al-

B u t r alm alarda D iv an E debiyat'nda

kullanlm ataszleri v e deyim leri tesb it etm ekle

(G 33/4) (U sul, M eal, N ev')

kalm yoruz.

Y E T M

hazinem izin zenginliini ortaya k oyarken yenilerini

YEL

airlerim izin divanlar titizlikle taran sn v e b u konuda

YER

Y etm iiki dereden su getir (G 3/1) (Figan)

A yn

zam anda

atasz

ve

deyim

de tesb it im kann buluyoruz. te y an d an D ivan

Y IL D IZ

iirinin

yddz barm a- (G 45/5) (Y ahya Bey,

H ayal) , Y ldz d- (K 14/115, K 6/2) (Figan,

anlam ad b ir dille yazld n a d air basm akalp

H ayal)

olacaktr sanrz.

tam am en

halk

dilinden

uzak,

halkn

iddialara d a b u t rd en alm alar gzel b ir cevap

bilig-1/Bah ar96

30
DPNOTLAR

1.

Abdlkadir KARAHAN, "Trabzon'lu Figan de Ataszleri

ve Deyimler" TDED x XIII.(I977-1979) stanbul 1981, s.
165-174
2. Trk Ansiklopedisi "Eski Trk Edebiyat Maddesi", Haz:
Hasibe Mazolu, s.l 13.
3. Bu konuda mevcut olan birka alma unlardr;

Abdlkadir KARAHAN, a.g.m.

Edith AMBROS, The Lyrics of Mel, an Ottoman Poet

of The 16 Century Berlin 1982
Mine MENG, "Necati'nin iirinde Ataszlerinin
Kullanm" Erdem, C:2 S:4(Ocak 1986) s.47-56.

Cemal KURNAZ, "Talcal Yahya Bey Divannda

Ataszleri" Trk Kltr Aratrmalar, Yl XVHXXI/1-2(1979-1983) S.195-207.

Mustafa SEN. Usul, Hayat, Sanat ve Divan.

Atatrk niversitesi, Erzurum 1988 M. Nejat
SEFERCOLU, Nev' Divannn Tahlili, Kltr
Bak. Yay., Ankara, 1990.
4. Ataszlerinin altndaki harf ve numaralar tezimiz dikkate
alnarak verilmitir. Bkz. Filiz Hanerliolu (Kl). Ak
elebi Divan. Baslmam Yksek Lisans Tezi. Gazi Oni.
Sosyal Bilimler Ens. Ankara 1988 Beyitlerin altndaki
harfler iirlerin trn, rakamlar ise srasyla iirin ve beytin
numarasn gstermektedir.
Ataszlerinin gnmz kaynaklarnda farkl olanlarn
parantez iinde gsterdik. Faydalandmz kaynaklar:

Asm AKSOY, Ataszleri ve Deyimler, Ankara Oniv.

Basmevi. 1965.

Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler. Ankara Univ.

Basmevi, 1969.

bilig-1/Bahar 96

E. Kemal EYBOLU, 13.yy.dan Gnmze K aadar

iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve Deyimler. st., 1973.
Enver Naci GKSEN, Ataszleri ve Deyimler. stanbul
1974.
Refik TOPKAN, Hi Bir Yerde Yaynlanmam
Ataszleri ve Deyimler, Ankara 1979.
DYA: Divanda yer almayan rler.Ak e- leb'nin
divan dnda baz kaynaklarda bulduumuz iirleri de
tezimize dahil etmitik. Bunlar topladmz ksm DYA
eklinde ksalttk.
** Bu atasz yazl kaynaklarda bulunmamakla birlikte
Karadeniz blgemizde halk arasnda kullanldna dair
szl kaynaklar mevcuttur.
5. Trke Szlk, TDK; Resimli Ansiklopedik Byk
Szlk; Meydan Larousse ; T rk Ansiklopedisi;
Abdlkadir KARAHAN, a.g.e.
Metinde Kullanlan Ksaltmalar
A.g.e.
Ad Geen Eser
Ank
Ankara
Bak.
Bakanlk
Haz.
Hazrlayan
G
Gazel
K
Kaside
M
Murabba
T
Terkib berd
TB
Terci' bend
TDK
Turk Dil Kurumu
n.
niversite
Yay.
:Yaynlar

31

YAHYA KEMAL BEYATLI'NIN

ELLK YILLARI VE DER
RESM VAZFELER

Trkiye
C um huriyeti'nin
kurulm asndan
sonra, hem en btn kurum ve kurulularda balayan
yenilem e abalarndan H ariciye N ezareti v e o na bal
elilik messesesi de nasibini almtr.
O sm anl D evleti'nin,
18. yzyln son
eyreinde(1)
oluturduu
"O sm anl
D aim i
Elilikleri", 20. yzyln ilk eyreinde byk b ir
deiim geirir. B izatihi devletin kendisi de
deimitir. m paratorluktan m ill devlete geilm i, b ir
o kadar nemi haiz Trk-slam medeniyeti, yerini Bat
m edeniyetine terk etmitir. M edeniyetler, b ir bakm a
messeselerdir. Elilik messesesi de yeni m edeniyetin
gereklerine, bata kanunlarndaki yenilenm e(2) ile
uyum landnlm aya allmtr.
B iz b u yazm zda Y ahya K em al'in elilik
yllar ve dier resmi vazifeleri zerinde durmaya
alacaz.
" H a z in e -i

N ezahat Z C A N
Gazi niversitesi F en - Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi

r f a n d r ,

a ir d ir ,

M n i'd ir ,

M v e rr ih d ir ."
1912 ylnda Paris'ten stanbul'a gelen gen bir
adam, Peyam bam uharriri Ali K em al tarafndan;
"K ari'lerim iz Sleym an Sadi B ey'i tanm azlar. B u
gen b ir hazine-i irfandr, airdir, m verrihdir"
eklinde tavsiflendiriliyor, ilk yazs ise, "Umarz ki
kari'lerim iz b u satrlar, layk olduu en'am - takdire
m azhar klarak o r e fk -i ebabm z byle m esud
itigallere ister istem ez sevk ederler" temennisiyle
takdim ediliyordu(3).
Trk okuyucusu, araylarna cazibeli bir
mahfilde cevaplar bulabileceine inanarak, on sekiz
yanda Paris'e firar edip, yirm i yedi yanda "Eve
dnen adam"a, gerek yazlarnda, gerek sohbetlerinde
b y k alka gsterdi.
Y ahya Kemal, cumhuriyetin ilk yllarndaki
birok elimiz gibi, diplomal b ir brokrat deildi.
Ancak, kendisini, diplom atik hayata hazrlam ,
yetitirm i b ir ortam n iinde bulm utu. Paris'te
"Ecole L ibre des Sciences Politiques (U lum -
Siyasiyye
M ektebi)"in
seksiyon
diplomatiine
kaydolunmu, b u m ektebin be ubesinden biri plan
harici siyaset ubesine yazlm ve derslere devam
etm (4), kuvvetli b ir F ran szca ve m uhakem e
yetenei kazanm olarak stanbul'a dnmt.
lk diplom atik vazifesi, 1922 ylnda Birinci
L ozan grmeleri mnasebetiyledir. Lozan Heyeti
murahhasasnda, R uen E ref (Onaydn) ile beraber
m atbuat v e istihbarat ilerini idare etm ek zere
m avir
olarak
grevlendirilm itir(5).
O radan,
M uazzez N im et v e L eyl hanm lara y azd b ir
m ektupta, kendisine v erilen v azifen in arln
zerinde ne denli hissettiini ve ciddiye aldn yle

bilig-1/Bah ar96

32
"Konferans mzakerelerinin srekli cazibesine

yazdm. Fakat, henz bir cevap gelmedi. Zaten yortular da

tutulduk, o zamandan beri bila fasla dmaen megulz.

anlatr:

geti"(15). diye yazar. Yahya Kemal, sadece siyasi elilik

nsan bu alemin iinden harice pek az bakabiliyor. Bahusus

deil, ayn zamanda kltr eliliini de stlenmitir. Rauf

benim meguliyetim daima bir ihtimam ister. Ben de iimde

Manyasi,

hadd- azami intizam ve sa'y gzetiyorum, ta ki bir air,

deerlendiriyor: 'Tertip edilen mteaddit resm-i kabuller

vatan ilerini lazm olduu gibi gremez denilmesin.

esnasnda Polonya'da kendisini o kadar sevdirmi olduunu

Bilirsiniz

ki

airlere

dnya

ilerinde

hibir

kusur

affedilmez; Ben bunun aksini isbat etmee alyorum (6).

Yahya

Kemal,

kinci

Lozan

grmelerine

katlmaz. Onun vazifesi Nihat Reat (Belger)'a verilir.

Lozan'daki

vazifesinden

sonra

milletvekillii yllar balar(7). 1923'te, 379 oyla liste ba

"Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti ve Halk
Frkas namna Urfa Livas"ndan(8) meclise girer. 1925'te
Trkiye - Suriye Snr Tahdidi Hey'eti'nde vazifelendirilir.
''Franszlarca yaplan bu mzakerede Payas stasyonu'nun

ok

onun

canl

Varova'daki

delillerle

mahede

tesirini

ettik.

cmlelerle

Laalettayin bir

kordiplomatik azas gibi deil, kendilerinden biri imi gibi

etrafm alyorlar, musahabesini aryorlard. Hem byk bir
fikir adam, hem insan hayretlere gark eden bir hafza
kuvveti de inzimam ederek, ender rastlanr kudrette bir
tarihi olarak, Trk-Polonya tarihi mnasebetlerini orada
bilmeyenlere adeta alam, onlarn takdir, sevgi ve
hrmetlerini bihakkn kazanm bulunduu her vesile ile
gze arpyordu"(16).

arkasnda alt kilometre arazi ile, Kilis'ten on , Hassa'dan

on sekiz Trk kynn anavatana ilhakn temine muvaffak

" Y a b a n c la r

S efirle

K o n u u n c a

T rk iy e 'y i

G rm e li"

olmutur"(9).

Yahya Kemal, Paris yllarnn muhasslasm,

P o lo n y a / V a ro v a : 14 H a z ir a n 1926 -

1912'de stanbul'a dndnde etrafnda hemen teekkl

14 M a r t 1929

eden hayranlar topluluu ile kendi ikliminde almt. Bu ilk

"Bir erganun ahengi yaylm akta derinden

Duydumsa da zevk almadm slav kederinden"

sefirlik vazifesinde ise, Trkiye Cumhuriyeti snrlar

dnda, hem tarih bilgi ve muhakemesi, hem de diplomatik

1926 ylna kadar Yahya Kemal, siyasi ve

mnasebetlerde gsterdii titizlikle kendisini ikinci defa

diplomatik vazifeler iinde yetiir. 14 Haziran 1926 tarihine

ispatlyordu, Yahya Kemal, bir sefirden neler beklendiinin

gelindiinde, kendisine Varova orta elilii(10) verilir(ll).

bilincinde olan bir diplomatt. Sefirlik vazifesi ile ilgili u

Hem Varova'dan, hem de daha sonra elilik yapt dier

tespitleri nemli olsa gerektir: "Sefir niin istihdam edilir?

ehirlerden dostlarna yazd mektuplarda, srekli olarak

orada deil. Bir sefir bir milleti temsil eder. Ahlak ve

vatana duyduu hasretten bahseder. "Gnl, stanbul'un en

karakterce

zl sesiyle dolu" gurbet ve hasret duygular iindedir.

Trkiye'yi grmeli. Mantalitesini anlamal. Trkiye'nin

Abdlhak inasi (Hisar)'ye Varova'dan yazd mektupta,

timsali olmal. Beynelmilel mnasebat mkemmel bilmeli.

sakin bir hayat geirdiini (12), vazife dnda devaml

okuduunu, bilhassa tarih zerinde durduunu ve stanbul
ktphanelerinden ayr olduunu yazar(13). Varova'dan
Fazl Ahmet (Ayka)e yazd mektupta ise (8 Aralk
1927), iirle dolu olduunu, iindeki byk birikintileri bir
iir mecmuasna dntrmeyi arzuladn belirtir(14).
Yahya Kemal, krk iki yanda zerine ald bu
vazifede,
skntlarn

hem

san'atkar

ekmekte,

bir
hem

mizaca
de

sahip

olmann

diplomatik

hayatn

gereklerini yerine getirmeye almaktadr. 11 Temmuz

I928de Faruk Nafiz'e Varova'dan "...bu Temmuzda

ileri olmal.

Yabanclar sefirle konuunca

Byle sefir ecnebi memleketlerde daha da olgunlar (17).

Yahya

Kemal,

Varova'daki

bu

ilk

elilik

vazifesinde baz endieleri de yaamaktadr. Bu endielerin

temelinde, sanatkar bir mizacn siyasette, diplomaside ne
derece baarl olaca veya siyaset ile sanatn birbirini nasl
etkileyecei sorular yatmaktadr.
Yahya Kemal, Varova'da bulunduu yllarda
Napolyon'un Almanya seferi ile ilgili bir kitap okur. Kitapta
Napolyon'un XVIII. asr Almanyasnda ediplerin politika
ve ynetimden uzak tutulmalarn knad grne yer

stovanya'da yaplan "iir ve Teganni" bayramlar diye

verilmitir. Napolyon'a gre Almanya, bu davrann

fevkalade mill yortulara bizden de itirak istediler. Ben bu

bedelini ar bir ekilde demitir. Napolyon'un bu tesbit

teklifleri Maarif Vekaletine

Yahya Kemal'i bir hayli dndrr. Varova'dan 9 Kasm

1928 tarihinde Fazl Ahmet (Ayka)'e yazd

bilig-1/Bahar 96

33

mektupta, b u
m tefekkirleri,

endieleri dile getirir:

onun

m ukadderatna

"Bir milletin
en

ziyade

alakadar olan ve en hassas insanlar ise herkesten

ziyade onlarn politika iinde yaamalar doru olur.
T rabzon m ebusu v e sabk M aliye N azr H asan B eyin
(18) buna muteriz olduunu bilirim, fakat b u bahiste onu
dinlem em eli. K endi m illetinin mtefekkirleri ile dp
kalkan bir rejimin i amirleri, tasviyekar bir murakabe
altnda bulunduruluyorlar, demektir. B u ne kadar hayrl
bir eydir. H em en hepsi havastan ve fikir aleminde
yetim i olan u Fransz C um huriyetinin ricaline
b akyorum da gpta ediyorum
"u hayatta hibir ey olmayanlar, bir ey
olanlar bilhassa politika iinde grnce hem en
talam aya balar. M esela 'Am an efendim o airdir.'
y ahut

da

'Feylesoftur!'

diye

hatta

"M hendistir,

doktordur!' diye tensik etmeye alrlar deil mi?

N adanlarn b ir halet-i ruhiyesi tahlil edilince anlalr ki,
p olitika y an i b ir m illetin m ukadderatnn cereyanlar
tamam iyle ahsiyetsiz olanlarn elinde bulunm aldr
dem ek istiyorlar. B en b u nazariyeyi tersine evirerek
b ir parlam entonun iinde hibir m eslee ve m eziyete
m u zaf olm ayan b ir kim se grnce: 'B u adam politik a
ile uraam az, dar atnz, nk kendisi hibir ey
deildir! ...' dem ek isterdim "(l9)
Bu

m dafaa

cm leleri,

yine

de

hakknda yaplan tenkitleri engelleyemedi.

onun m eslei deildi.

kendisi
Siyaset

H ayatta byle b ir terbiye

almamt. H ariciyem izle ne yakndan, ne uzaktan

alkal idi'(20) denilerek diplom al sefir olm ay tenkit
ediliyordu. yla yakn b ir sre Varova'daki
almalar ve etrafndaki hayranlar, kardei Reat
(Beyatl) tarafndan yle anlatlyor: "Halide Edib'in b ir
yazsnda da belirtildii gibi, o zam an V arova sefareti,
ilim adamlarnn adeta mtevali ziyaretgh olm u ve b u
sebeple Y ahya K em al, en b y k akadem ik nian
almt. M adrid'de de ilim ve saray muhitinde derin b ir
hrm et halesi iinde yaadn lafla deil, neriyatla
ispat mmkndr. B u arada kendisine msterikler
kongresince b ir de akadem ik nian verilm itir(21).
F ehm i N u za da, "Y ahya K em al B eyatl H ariciye
H izm etinde" adl m akalesinde Y ahya K em al'in, 14
H aziran 1926 tarihinden 14 M art 1929 tarihine kadar
Varova'da bulunduu 33 ay m ddetince dikkatle
vazifeleri yerine getirdii, bakanl aydnlatm ada
k usu r etmedii hususlarn dile getirmektedir(22). Y ahya
K emal, V arova O rta Eliliinden 14 M art 1929'da
ayrlm tr.

spanya / Madrid: 6 ubat 1929 - 1932

"Zil, al ve gl. Bu bahede raksn btn hz...
evk akamnda Endls defa krmz."
Y ahya K em al'in M adrid'deki greve atanm a
tarihi, 6 ubat 1929(23), greve b alam a tarihi ise, 29
ubat 1929'dur. M adrid elilii srasnda b ir takm
geziler yapan(24) Y ahya Kem al, elilik vazifesine
baladnda, spanya tahtnda K ral XIII. Alfonso vardr.
Y ahya K em al K ral Alfonso'nun takdirini kazanr. Y ahya
K em al'i av partisine davet eden Kral, onun
sohbetlerinden b ir hayli etkilenir(25).
Y ahya Kemal, Madrid'de K ral Alfonso'u
kendisine hayran brakr: "Y ahya K em al'in vatann
sevmesi, tarihini sevmesi, milli mefahirini sevmesi,
yalnz biz Trkleri heyecanlandrmyor, Vatann ok
seven, ok zeki, o k za rif
spanya K ral X III.
Alfonso'u da heyecanlandnyor.(...) Hariciye Nazrn
arp kendisine:
"- B en de byle sefir isterim, b u Trk sefiri
gibi spanya sefiri isterim , dem esi, b y k hadise
oluyor. K ral szlerine devamla diyor ki:
'-Trk sefirinin b t n T rk tarihi bann
iinde, vatannn ak d a kalbinde. .."(26).
1930 ylnda yol ve otel masraflarn bizzat
karlayarak, m isafir ettii V ala N ureddin, kltr
elilii vazifesini baaryla yerine getiren ev sahibi
Y ahya K em al hakknda unlar yazyor." ... gayet iyi tarih
b ilen Y ahya K em al, spanya tarihinde de derinlemiti.
Beni tarihi m enkbelerin havas iinde yaatarak Tuleytule ve Escurial atosu dahil- spanya'nn birok
yerlerinde gezdirdi. O sralarda m em leket b ir isyan
balangc havasn yayordu" (27).
D ostu, eski bykeli M nir Ertegn'n
tavsiyesi zerine y azd spanya hatralarnda,
spanya, ehir ehir zellikleri ile tasvir edilmekte,
bilhassa mimari doku zerinde yorum ve mukayeseler
yaplm aktadr(28).
San'atkar m izac ve m usikiye olan ilgisinin de
tesiriyle Y ahya K em al, ispanya'nn kltr hayat ile
y ak n d an alkadar olm u, spanya'y ky ky gezerek
bilg i edinm itir(29).
Y ahya Kemal, b ir medeniyet nianesi olan
M adrid'i ok sever: "Uzlete iyi alm insanlara gre
M adrid skntl b ir ehir olm akla maruftur. H akikat de
byledir. Gen, kan hareketli, elenceye dkn,
hareketi seven insanlar burad a rahatsz olabilirler.
L ak in
b en
g nden
gne
daha
ziyade
m nzeviletiim den, sekiz dokuz asr evvel m utekif ve
m nzevilerin d ivan olduu iin, A raplar tarafndan
M cerrid
ism i
verilm i
olan
M adrid'den
m em nunum "(30).

bilig-1/Bah ar96

34

M adrid

eliliini

yrtrken,

kendisine

Lizbon (Portekiz) elilii de verilir: "Aram hkmetle

K em al'de, diplom atik hayatn zo r ve etrefil artlar ile

air m izacnn attn sarih b ir ekilde grmem ekle

daha dorusu T evfk R t ile iyi deildi. T evfik

R t sk sk Portekiz sefirliini de bana verm ek

beraber, mektuplarnda, diplom asideki m nasebetlerin

istiyordu. N ihayet itim atnam em i gnderm i (byle ara

aklna can kurban). K sonunda kalkp Portekiz'de

stanbul'a ve dost evresine olan hasretini dile

getirdiini grm ekteyiz: "Bu akam da bizim hey'et-i

gittim. Lizbon'a varnca: 'am an burada kalm a, Estoril'e

m urahhasa ilk ziyafetini veriyor.

git' dediler. Vale ile oraya gittim. Gayet lks yeni bir

hepim iz aadayz. D iplom asi alem inin sun'iyyeti

otel
yaplmt.
O na
indim.
Sonra
Lizbon'a
itim atnam em i verm eye gittim. H km dar ok iyi bir

iinde iki bendesi saat geireceiz.(...)

"M am afih, hibir iir hayale kapm akszm

insand, stanbul'u ok sevdiini syledi.

tem in ederim ki bizim Kandilli'deki alemimiz, btn bu

"Lizbon ok skntl b ir yer. B ana stanbul'a

benzediini sylemilerdi. Lizbon, ancak stanbul'un

alem den kat kat gzel, elenceli v e hotu. K andilli'nin

Dolapdere'sine benziyor. Estoril de cenup denizine ak

spanya'dan yazd b ir m ektupta da, yine

m ekann skclndan bahseder: "Heyhat ki insann

olduu iin l gibi scak oluyordu. O n gn sonra

M adrid'e dndm "(31).
Y ahya

K em al,

M art

1931'de

birdenbire

tabii

olm ayndan

ikayetlendiini,

her

frsatta

ki saat sonra

sular, aalar, dalar gzm de ttyor"(36).

ruhu ne kadar san'ata m evkuf olsa yine b ir mzeye

elilii brakarak P aris'e gider(32). M adrid meselesini

kapanam yor; etrafnda hayat istiyor. B u itibrla

M adrid ok skyor"(37).

kardei Reat Beyatl, Paris seyahatine deinmeksizin,

Y ahya K em al'in Ankara'da istihdam edilm ek zere

A ustos 1924 tarihli m ektupta ise(38), "M edeniyetin

arldn,

b in

T evfik

R t(33)

ile

aralarnn

iyi

V arova'dan Sleym an N azife gnderdii 16

trl

klfetlerle

vcuda

getirmee

alt

olm am asndan dolay Y ahya Kemal'in, onun em rinde

ne'eler"in stanbul'da dostlar ile yapt sohbetleri

m aiyet katibi gibi alm ak istem ediini, b u n u b ir

u nutturam adm yazar. ok m am ur, medeni, ancak

izzet-i nefis m eselesi addederek sefaretteki vazifesini

elenceli olm ayan yam urlu ve kapal havann hkm

terk etm ek suretiyle braktn anlatm aktadr(34).

srd Varova, da v e deniz ufkundan(39) m ahrum

Genel

oluuyla da Y ahya K em al'e fazla cazip gelmez. air,

K urulu'ndaki delegeler arasnda A dile A yda da vardr.

1958

ylnda,

Birlem i

M illetler

aya yakn bir sre Altnc Komisyonun alm alarna

stanbul hasreti ile dopdolu Tam buri Cemil B ey'i dinler:

"Burada m rm m asa b an d a geiyor. ok okuyor ve

katlan Ayda, dnte M adrid'e urar. M aksad, Y ahya

o k yaz yazyorum.(...) Bazen odamda, gece yarlarna

K em al'in M adrid'den Paris'e gidi sebeplerini bulmaktr.

doru,

Y ahya K em al'in elilik yapt dnem den kalan tek kii

fonografa koyuyorum , B oazii v e stanbul havasna

giriyorum "(40).

olan Bykelilik Kavas M ustafa T opalolu ile

grr. M ustafa Efendi, Y ahya K em al'in ok itiini,

Cemil Bey'in b ir taksimini veya perevini

Adile

Ayda,

D ileri

arivinde

yapt

iince kendisini kaybetmediini ancak, ertesi gnleri

aratrm ada,

rahatsz olarak geirdiini anlatr. Adile Ayda, meseleyi

grevlendirilm ek

'bir air alnganlna balam aktadr. 1929-1932 yllar,

geldiini, b u telgrafa 20 N isan'da Paris'e tedavi iin

spanya'da

olarak

gidecei y azl o lan b ir telgrafla cevap verilm i

karklklarn yaand yllardr. Adile Ayda, Y ahya

K em al'in b u
kark dnem de gereken titizlii

olduunu tespit eder. Y ahya Kemal, bilindii gibi, 25

N isan 1932'de m stafi saylm tr.

savan

gsterm eyerek,

olduu,

buna bal

B akanla yeterli

m alum at

resm i b ir evrak zam annda gnderm em i

v ey a
olduu

k anaatini tam aktadr(35).

v azife

Y ahya
ram en,
Paris'e

Y ahya K em al'in D ileri'nde ald ilk

yerlerinden
ve
V arova'dan
yazd

mektuplarda, kendisine verilen b u vazifeleri 'air'

N isan
zere

K em al'in

A nkara'ya
gitm esi,
biri,

A tatrk'le

Y ahya

ayrlklarna

tedavi

ekillerde

alfabe
K em al

m erkezde

K em al'e

m erkeze

dnm eyip

farkl

B unlardan

1932'de

Y ahya

arlm asna
m aksadyla

yorum lanacaktr.

deiiklii

m eselesinde

arasndaki(41)

dayandrlm aktadr:

telg raf

"Y ahya

gr
Kem al,

sfatn aarak yerine getirme abas iinde olduunu ve

M adrid eliliine tay in edildikten sonra, A tatrk'e

b u konuda ne kadar titiz davrandn belirtmitik.

v ed a etm eye gelmiti. Atatrk, kendisine, tasavvur

Sanatkar b ir mizacn, brokratik kayt altna girmesi,

ettii harf inklabndan bahsetm iti. air, 'nasl olur,

zaman kullanrken dikkatli davranmas zorunluluu,

koskoca Trk ktphanesi, Trk kltr ne olacak?' diye

sanatkar olmayanlara gre daha zordur.

sorm u, A tatrk, hi cevap verm em iti. H arf

bilig-1/Bahar 96

Y ahya

35

inklab gerekleince, Yahya Kemal, Madrid'den Paris'e

olarak meclise girer. 1946 byk seiminde ise

gemi, ne vazifesinin bana ne de Trkiye'ye gelmee

kaybeder.

cesaret

edememitir,

kendisine

teminat

verilince

de

memlekete dnebilmitir"(42).
Afet nan'n deindii gibi, alfabe deiiklii

Pakistan / Karai: 21 ubat 1948

24 Mart 1949

meselesinde, Atatrk ile Yahya Kemal arasnda gr

"Sefaretler ehliyetli adam yetitirmeye yarar "

farkllklar vardr. Ancak Yahya Kemal'in Paris'e gidi

tarihi 1932, harflerin deitirilmesi ise, 1928'dr.

Yahya Kemal, Sermet Sami Uysal'a anlattklarna

gre, 1946 seimlerine srarlar neticesinde katlmtr.

Yahya Kemal'in Madrid'den Paris'e gidii ile ilgili

bir yazda ise, air, "Karanlkta kar yayor / Sen Madrid
kapsndasn / ki plak ocuk gibi yor ayaklarn"
dizelerinin airi ile mukayese ediliyor, yurda dnmek iin
"Hamdullah Suphi'nin yanna snd" ve Atatrk ile
aralarn dzeltmek iin "kendisini balatmasn" istedii
yazldr(43).

Kazanamaynca Babakan Recep Peker, onu zahmetlerinden

dolay Pakistan'a eli olarak gndermek ister: "Karai
Bykelilii'ni bana ok uygun grd. Hasan Saka bana
otelde rastlaynca 'Namzetliin uygundur' dedi. O zaman
Necmettin Sadak, Hariciye Vekili idi. O da ayn eyi
syledi"(50).
Adile Ayda, Karai vazifesinin verili hikayesini

Madrid'den Paris'e gittii 1930'lu yllar, ayn

zamanda salnn da bozulmaya balad yllardr
Doktoru Prof. Dr. Nihat Reat Belger, Madrid sonras
Yahya Kemal'in iinde bulunduu halet-i ruhiyeyi: "... ayn

yle tespit etmektedir:

"Halk Partisi dneminin son

yllarnda Yahya Kemal'in byk hayran Necmettin Sadak

Dileri Bakan olunca, be yldan beri emekli bulunan

zamanda bir ruhi zdrap iinde kvranyor, zlyor,

aire Karai Bykelilii teklif edilmiti. air de teklifi

sklyor ve ne'esini bulamyordu. ok konumuyor, skutu

kabul etmi, yeni kurulan Pakistan devletine Trkiye'nin ilk

tercih ediyor ve ok dnyordu. Ruhi bir depresyon

bykelisi olarak gitmiti"(5l). Yahya Kemal, 9 ubat

iinde olduu aikar idi"(44) cmleleriyle tespit ediyor. Bu

1948'de Pakistan'a hareket eder(52).

cmleler, vazife mesuliyetini zerinde hisseden bir insann

Karai'de vazifesine balar. 1947 ylnda bamszlm

ruh hali ile ilgili ipular vermektedir.

kazanan Pakistan'da, Trkiye'nin ilk bykelisi olarak

Yahya Kemal, bir mddet Paris'te tedavi grr.

Bu

srada,

Hamdullah

Suphi,

Bkre'te

21

ubat'ta da

Cumhurbakan Muhammed Ali Cinnah(53) ve btn

elilik

Pakistan aydnlarndan byk bir alaka grr. Trk-

vazifesindedir. 1933 yl sonlarnda Yahya Kemal, O'nun

Pakistan kltr birlii toplantsnda ngiliz, Amerikal

yanna gelir. Aralk'ta Hamdullah Suphi ile Karadeniz'den

aydnlarn da bulunduu sohbetlerde, hem airlii, hem de

stanbul'a, oradan da Ankara'ya gelirler(45). Bu geli, biraz

kltr adaml ile dikkatleri eker ve cazibe merkezi

da Hamdullah Suphi'nin srar ve zorlamas ile olur(46).

olur(54). Yahya Kemal, Tark Bura'nn deyimiyle 'kltr

Atatrk, Yahya Kemal'in dn zerine ertesi gece bir

devliini burada da gstermitir.

davet verir(47).
1934

stanbul nfus kaytlarna, doum tarihi 1300

ylnda,

IV. dnem

milletvekili

olarak

olarak

gsterilen

Yahya

Kemal,

rm-arabi

takvim

meclise giren Yahya Kemal, yl sonunda Tekirda'dan V.

anlamazl neticesi iki yl daha alabilecei halde ya

dnem milletvekili seilir. 1943 ylna kadar bu vazifesi

haddinden -iki yl daha erken- emekli edilir(55).

devam eder. 1943'te bir ara CHP'nin estetik mavirliini

yapar.

1932'de mstafi

sayld Madrid eliliinden

ayrlndan on bir yl sonra, 1943'te emeklilik ilemlerinin

yaplmasn ister. 1 Austos 1943'te emeklilik ilemleri
neticelenir(48).

1945'te Recep Peker ve smet nn

nclnde CHP ikiye ayrlr. Her iki kanat da, Yahya

Adile Ayda, hem, Yahya Kemal'in Fikir ve iir

Dnyas'nda, hem de Byle idiler Yaarlarken'de airin,
Pakistan'n ne scak iklimine, ne de siyasi muhitine
alabildiim,

aralarnda imza toplamak suretiyle adayl kabul etmesini

isterler. 1946 seimlerinde stanbul'da yaplan ksmi seimi

olmak

iin

bizzat

kendisinin

24 Mart 1949'da Ortaeli payesi ile emekliye

Kemal'i ara seimlerde aday gstermek ister(49). Yahya

Kemal, bu teklifleri kabul etmeyince, niversite rencileri

emekli

mracaatta bulunduunu yazmaktadr(56).

ayrlr. Bykelilikten emekli olduu halde alt yz lira
zararla "Ortaeli" maa balanmtr(57). Bylece, Yahya
Kemal'in yl Varova, yl Madrid, bir yl da Karai

byk bir oy ounluu ile kazanr ve bylece stanbul

olmak zere toplam yedi yllk elilik hayat, 1949'da sona

milletvekili

erer.

bilig-1/Bah ar96

36

Hikmet Vehbi Eralp, Yahya Kemal'i ne elilik, ne

olduu yllar) Yahya Kemal rneinde olduu gibi

de mebusluun deitirdiini, grev yerleri ve alanlarnn

isabetli

deimesine

bykelilie

ramen,

dost

evresinin

ayn kaldn,

kararlar

ve

vazifelendirmeler,

getiren

Atatrk'n,

daha
bu

sonraki

tutumuyla

dostlarna ve evresindeki insanlara baknda ve onlarla

toplumumuzu bir 'bilim ve sanat toplumu' olmaya doru

ilikilerinde hep ayn kaldm belirtir(58).

ynlendirmek istedii ortada deil mi?"(62).

Yahya Kemal'in elilik yapt yllar, Trkiye

Diplomasz bir sefir olmasna ramen, Paris'te devam

Cumhuriyeti'nn her sahada yaplanmaya gittii, ekonomik

ettii dersler, ald ilk siyasi vazifeler iinde hem bilgisini,

bakmdan skntl yllardr. air bu skntlarn hariciyeye

hem muhakemesini kuran ve zenginletiren Yahya Kemal,

akseden

sefaret grevinde "airdi, baaramad" dedirtmemek iin

tarafnn

arlm

da

tamaktadr.

Grev

yerlerinden yazd mektuplarda yaad bu skntlardan

azami bir gayret gstermitir.

Yahya Kemal'in bir inkraz yaayan Trk genlii iin

bahsetmektedir(59).
"spanya'dan gnderdii tahriratlar dnda yazl

nasl bir fonksiyon tadn ve yerine getirdiini Hseyin

eserleri kalmayacak m?"(60) diye soran Peyami Safa, daha

zbay: "Kymet yer ve zevkler krizine dm yeni Trk

sonra Yahya Kemal'in iir telakkisinin devreden geerek

nesli iin gerekli olan 'aynileme modeli' (idendifikasyon)

teekkl ettiini, bu devrelerden ncsn Avrupa

Yahya Kemal gibi ok manl bir Trk Rnesanss ile

elilikleri sonras olarak deerlendirirdi).

gereklemi oldu"(63) eklinde tespit ediyor.

Yaygn olan kanaat, Cumhuriyetin ilk yllarnda

Yahya Kemal, her eyden nce kltr adamdr ve Trk

kaht- ricalden dolay Hariciye tekilatnda, yabanc dil

kltrne aktr. Elilik yllarn aratrmaya altm bu

bilenlerin grevlendirildiklerini, bu insanlarn bakaca bir

almada da onun bu yn ileri kt. airlii ise, zaten

hikmetleri olmad ynndedir. Yahya Kemal, bu kanaati

tartlmayacak kadar ortadadr.

deitirmeye yeter. Mustafa Kemal'in iktidar yllarnda (Tek

Adam

DPNOTLAR
1. Ercment KURAN, Trkiye'nin Batllamas ve Milli
Meseleler, Diyanet Vakf Yayn, Ankara, 1994. s. 11-20;
Cevdet PERN, Tanzimat Edebiyatnda Fransz Tesiri,
stanbul, 1946, s. 19-24; Yirmisekiz elebi M ehmet
Efendi'nin

F ransa

Seyahatnamesi (Haz:

Beynun

AKYAVA), T.K.A.E, Yayn, Ankara 1993, s. 155.

Yasemin GNEN, "III. Selim Dneminde R usya'da
kam et Elilii Ama Niyeti", Tarih ve Toplum
Dergisi, Mart 1993. C. 19. S: 111. s. 7-8.
2. Kemal GRGN. Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri
Hariciye Tarihim iz (Tekilat ve Protokol) T.T.K.
Yayn,

II.

Bask,

GRRYILMAZ,

Ankara
M ustafa

1994,

s.216;

Kemal

Mustafa

Dneminde

Hariciye Vekaleti'nin Gelimesi 1919-1938, Erciyes

Universitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam
Doktora tezi, Kayseri 1990, s. 257 ve belgeler.
(Yahya Kemal, hariciyeden yetimi olmamasna ramen
seilmesinde isabet edilenlerden biridir: "Sanatnn, kendi
hakkn tam anlamyla, btnsel olarak kullanabildii
dnem, bir tek Cumhuriyet dnemi olmu. Yazar, sanaty,
bilim adamn evresine toplayan Atatrk, onlar iin belki
bir telif dzenlemesi getirmemi ama, koruyup, kollamak
bir yana kurduu cumhuriyeti bu insanlarn eline teslim

bilig-1/Bahar 96

etmi. Onlar bakanla, milletvekilliine getirmitir.)

3.
Sleyman
SAD,
"Sorbonne'de
Bir
htilaf
Mnasebetiyle", Peyam. 2 Terin-i sani 1329; Yahya
KEMAL, yllar Sonra Siyasi ve Edebi Portrelerde Ali
Kemal'e en fazla yeri ayrarak bu jeste karlk
verecektir.
4. Nihad Sami BANARLI. Yahya Kemal'in H atralar,
stanbul 1960, s. 44.
5. Nihal Read BELGER, Yahya Kemal Enstits
Mecmuas, C:l, stanbul 1959, s 17; Rza NUR, Lozan
H atralar, Boazii Yaynlan. stanbul 1991, s. 36-39.
6. Yahya KEMAL, M ektuplar M akaleler, Fetih
Cemiyeti, stanbul 1977, s. 105-107 (18 Kanun- Sani
1923 Lozan, Tarihli Mektup).
7. Alemdar YALIN, "Yahya Kemal'in Milletvekillii ve
A nkara Gnleri", Doumunun 100. Yldnmnde
Yahya Kemal Beyatl Semineri-Bildiriler, Ankara 1985, K.
ve T. Bak., Milli Ktphane Yayn-Toplant Bildirileri
Dizisi:2, s.145-152.
8. Atatrk'n Tebrik Telgra, Yahya Kemal Enstits
Mecmuas, C:3, (Haz: Nermin Suner PEKN- Dr.
Muhtar Tevfikolu ), stanbul 1988, s. 193.
9. Nihat Sami BANARLI, Resimli T rk Edebiyat Tarihi,
M.E.Bak. Basmevi, stanbul 1987. C:2, s.1172; Reat
BEYATLI, Yahya Kemal'in elilik ncesi siyasi

37

10.

11.

12.

13.

14.
15.
16.
17.

18.

vazifelerini yle sralyor: stiklal Harbinin erefle hitan

bulmas
zerine
merhum,
Lozan
Konferans
mavirliine tayin edilmi, daha sonra Trkiye Srbistan sulhunun teatisi iin mebus ve hariciye
encmeni azas sfatyla Belgrad'a gnderilmitir. Bu
seyahati srasnda eski harb ve kahramanlk sahnelerimiz
olan Tamvar, Estergon, Pete ve Tuna havalisini dolam,
tetkiklerde bulunmutur. Mebus seildikten sonra Hatay'n
bize ilhak mevzuunda vazifelendirilmi, stanbul'da Fransz
Bykelisi Msy Sarrout ile mzakereleri hazrladktan
sonra, hariciye katiplerinden ahap Bey ile skenderun'a
giderek, Fransz heyetiyle mzakere ve temaslarda
bulunmu, neticede vatanmza mhim bir miktar arazi
kazandrmakta rol ve hizmeti olmutur", "Yahya
Kemal'in Hayat", Yahya Kemal Enstits Mecmuas, C:l,
stanbul 1959, s. 140.
Hariciye Vekaleti'nde elilik snflandrlmas 1930
ylnda, ehirlerin nem derecesine gre yaplmtr. Buna
gre Bykelilikler (Berlin, Londra, Moskova, Paris gibi)
1. snf elilikler, (Atina, Bem, Kahire gibi) 2, snf
elilikler,
(Belgrad,
Bkre,
Madrid
gibi)
Maslahatgzarlk,
(Brksel,
Lahey,
Prag
gibi)
Bakonsolosluklar, (Ba ehbenderlik, Badat, Marsilya,
Nev-york gibi) 1. snf konsolosluklar, (ehbenderlik,
Baku, Kuds, Kstence gibi) 2. snf konsolosluklar,
(ehbenderlik, Gmlcine, Selanik gibi) Konsolos vekillii,
(ehbender vekillii, Belgrad, Cenevre, Varna gibi) olarak
sralanmaktadr.
Varova'da itimatnamenin sunulmas ve dier yazmalar
iin baknz: Fehmi Nuza, "Yahya Kemal Beyatl Hariciye
Nezaretinde", lmnn Yirmibeinci ylnda Yahya
Kemal Beyatl, T.K.A.E, Yayn, Haz.kr ElinMuhtar Tevfikolu-Sadk K. Tural, Ankara 1983. s. 173
175.
Bu "ok skunlu hayat" edebiyatmza "Kar
Musikileri"ni kazandrr. iirin yazl hikayesi; Nihat Sami
BANARLI, Yahya Kemal Yaarken, stanbul Fetih
Cemiyeti, 2. bask, 1983, s.61-66; Mehmet Kaplan'dan
rendiimize gre on ylda tamamlanmtr. Mehmet
KAPLAN, "Yahya Kemal iirlerini Ne Zaman ve Ka
Ylda Yazd?", Kubbealt Akademi Mecmuas, Y:9, S:l,
Ocak 1980, s.24-26.
Abdlhak inasi HSAR, Ahmet Haim iiri ve HayatYahya K em al'e Veda, Varlk Yaynlar, Austos 1969,
s. 185.
Yahya Kemal, "Varova M ektuplar", Hayat, Y:3, C:5,
S 12. 28 Kasm 1928, s.6-7.
Yahya Kemal BEYATLI, Mektuplar-Makaleler, . 96-97.
Rauf MANYAS, "Birka Hatra-H", Yahya Kemal
Enstits Mecmuas-1, stanbul 1959, s. 104-110.
Yahya K em al'in Dnyas, Derleyen: A. Sheyl
NVER, Tercman Tarih ve Kltr Yayn, stanbul 1980,
s. 120-121.
Hasan Hsn Bey, Trabzon Mebusu, 1924-1926 tarihleri
arasnda iki defa Maliye Bakanl yapmtr. Lozan'a giden
heyette Hasan Hsn Bey de vardr. Yahya Kemal'in bu
ilk diplomatik vazifesi srasnda Lozan'da Hasan Hsn
Bey'le aralarnda bir mnakaa gemi
olabilir
diye
dnyoruz. Ayrca baknz:

19.
20.
21.
22.
23.

24.
25.
26.
27.

28.
29

30.

31.
32.

33.

34.
35.
36.
37.
38.

39.
40.

Olaylarla T rk D Politikas, C:l (1919-1973),

Haz.Mehmet GLBOL-Cem SAR, Beinci bask, A..
Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1982, s.52.
Yahya KEMAL, "Varova Mektuplar", Hayat, Y:3,
C:5, S: 112, 28 Kasm 1928, s. 6.
Hakta Sha (GEZGN), Yeni Mecmua, 15.6.1939.
Mustafa BAYDAR, Edebiyatlarmz Ne Diyorlar?
stanbul 1960, s.49.
Fehmi NUZA, lmnn Yirmibeinci Ylnda Yahya
Kemal Beyatl, s 174-175.
"Senelerimin Bilanosu"nda, "Kt talihle gemi bu hazin
senemde Varova'dan Prag'a, oradan Cenevre'ye geldim. Bir
gn Lozan'da kaldm, sonra (Bern) da Mnifde (Mehmet
Mnir Ertegn, o srada Washington bykelimizdir, N..)
misafir kaldm. Onunla galiba nterlaken'e ve birka civar
ehre gittik. Madrid eliliine oradan gittim" cmleleri
yazldr. (Banarl, Yahya Kemal'in Hatralar, 1960, s.
131-132), s 132.
,s.l32.
Sermet Sami UYSAL, te Gerek Yahya Kemal,
nklap ve Aka Kitabevi, stanbul 1972, s.l 15.
Mnevver
AYALI,
ittiklerim-GrdklcrimBildiklerim, Boazii Yaynlar, 1990, s.63-64.
Vala Nureddin, "spanya'da Yahya Kemal'in Bir Ay
Misafiri Olmutum", Aile, C;2, S:5, lkbahar, 1948, s, 16
(Endls'te Raks iiri de ilk defa bu mecmuada ve ayn
sayda yaynlanmtr).
Yahya KEMAL, M ektuplar Makaleler, s.3-20.
Hilmi YCEBA, Btn Cepheleriyle Yahya Kemal,
Hayat, Hatralar, iirleri; Faruk YENER, "Yahya
Kemal ve spanyol Mzii", stanbul 1962, s.260-261.
Hseyin Avni anda'ya spanya'dan yazd 18 Kanun-i sani
1931 tarihli mektup: "Yahya Kemal'in Kaleminden
spanya", Hayat, Y:7, No:317, s.45, C:l 1, s.8-9.
Sami UYSAL, te Gerek Yahya Kemal, s.l 13.
stanbul Ansiklopedisi'nde "azledildi" denirken (Yahya
Kemal Beyatl maddesi, C:5, s.2611, yazan Aysel Z),
Yahya KEMAL, "Senelerim in Bilanosu" ve
"K aldm Y erler"de "Madrid eliliinden ekildim"
(s.l32) ve "1932'de Madrid azlimden sonra" ifadelerini
kullanmaktadr (Nihat Sami BANARLI, Yahya
K em al'in H atralar). Fehmi Nuza'nn makalesinde ise,
konuya deinilmeden Pakistan devresine geilmitir.
Tevfk Rt ARAS, 22.11.1924-4.3.1925 ve 26.10.1937
11.11.1938 tarihleri arasnda iki defa Hariciye vekillii
yapmtr.
BAYDAR, Edebiyatlarmz Ne Diyorlar?, s. 49.
Adile AYDA, Yahya Kemal'in Fikir ve r Dnyas,
Hisar Yaynlar, Ankara 1979, s.69-95.
Lozan'da Nimet ve Leyla Hanmlara yazd 18 Kanun- sani
1923 talihli mektup: M ektuplar Makaleler, s. 105.
a.ge., s. 5.
Zeynep KERMAN, "Yahya Kemal'in Neredilmemi Bir
Mektubu ve Vasiyeti", Doumunun 100. Ylnda
Yahya Kemal Beyatl, Marmara ni. Yaynlar,
stanbul 1948, s. 193-198.
Burada airin "Ufuklar" iirini hatrlayalm Kendi Gk
Kubbemiz, 6. bask, s.94-95.
Zeynep KERMAN, a.g.m., s. 196.

bilig-1/Bah ar96

38

41. Atatrk ile Yahya Kemal mnasebeti iin bkz. Saffet rfi
BETN, A tatrk nklab ve Ziya Gkalp-Yahya
Kemal-Halide Edip Advar, Gven Basmevi, stanbul
1951, s.96; Raufl MANYASt, "Birka Hatra" l, Yahya
Kemal Enstits Mecmuas, C:l, 1959, s. 104-107;
Afet NAN, A tatrk H akknda H atralar ve Belgeler,
Bankas Yaynlar, 2, bask, 1968, s.286-289; Nihat Sami
BANARLI, Trke'nin Srlar, 2.bask 1975, s.97-98,
Cahit TANYOL, T rk Edebiyat'nda Yahya Kemal
nceleme ve Anlar. Remzi Kitabevi, stanbul, 1985, s.l89191; Ylmaz ZTUNA. "Atatrk ve Yahya Kemal",
Tercman, Y:28, s.9603, 17 Kasm 1988. s.6; Fuat
BAYRAMOLU, "Mustafa Kemal Atatrk ve Yahya
Kemal Beyatl". Doumunun Yznc Ylnda Yahya
Kemal Beyatl, Atatrk K M.Yay., Ankara 1994, .5-37;
nder GGN, Edebiyat Dnyas ve A tatrk Atatrk
K.M. Yay., Ankara 1995, s. 133-142, 143-155.
42. Akam Gazetesi, "Atatrk ve air". 19.11.1961 (Afet
NAN'dan nakil).
43. Mehmet KEMAL, "Yahya Kemal Madrid'den Kayor",
Gnaydn Gazetesi, 22 Kasm 1975, s. 1-4.
44. Nihat Reat BELGER, "Yahya Kemal'in Hastal",
Yahya Kemal Enstits Mecmuas, C:l, stanbul
1959,s.H8.
45. Nihad Sami BANARLI. Yahya Kemal'in H atralar,
stanbul 1960. s. 133.
46. Hilmi YCEBA, Btn Cepheleriyle Yahya Kemal,
stanbul 1962. s.243-245.
47. lm nden Sonra Yahya Kemal H akknda
Y azlanlar ve iirleri, Derleyen: Doan Nail
ALTUNCUOLU, 1958, s;78,
48. A AYDA Yahya Kemal'in F ikir veiirDnyas,s.91
49. Nihad Sami BANARLI, Resimli T rk Edebiyat
Tarihi, C:2. s. 1172; Sevin KURTA Devrim
Meseleleri inde Yl Esasna Gre Yahya Kemal,
G..S.B. Ens. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 1988,
s.482.
50. Sermet Sami UYSAL, te Gerek Yahya Kemal,
s153. 51 Adile AYDA, Byle diler Yaarlarken,
s.31 38. 52. Yahya Kemal. Pakistan'a yola kn
yle anlatr:

bilig-1/Bahar 96

"Kararnameyi ertesi gn Vekiller Heyeti'nden

kardlar. Fakat be senedir nn'y grmemitim (...)
Cemal Yeil Katib-i Umumisi idi. nn bana
ankaya'da akam yemei verdi. Hasan Saka,
Necmeddin Sadak, Nihat Erim, Fuat Arm orada idiler.
nn beni kucaklad. Pakistan'a ait direktiflerini bir kada
yazp aldm. Ertesi gn pasaportumu yapp harcrahm
verdiler. Daha ertesi gn Gara Fuat Arm, Cemal Yeil vs.
geldiler ve 1948'de bylece Pakistan'a gittim. Galiba
Mart'ta idi. Trenle Basra'ya, oradan Karai'ye vapurla
gittim." Sermet Sami UYSAL, te G erek Yahya
Kemal, s. 154,
53. ALLANA Bir Milletin Yaratcs Cinnah, ev: Ahmet
Edip UYSAL, K. T. Bak. Yay., Ankara 1982, s.498.
54. Reat Ekrem KOU, stanbul Ansiklopedisi, "Beyatl,
Yahya Kemal" maddesi, C: 5, s.2612.
55- Sermet Sami UYSAL, a.g.e., s. 154,
56. Adile AYDA, Byle diler Y aarlarken, s.31-38 ve
Yahya K em al'in F ikir ve iir Dnyas, s.50.
57. Sami UYSAL, te Gerek Yahya Kemal, s. 154.
58. H.Vehbi ERALP: 1907 Selanik doumlu, Trk felsefe
tarihisi. 1958'de Yahya Kemal'i Sevenler Dernei'ni
kurdu. Yahya Kemal iin, Yahya Kemal'i Sevenler
Dernei Neriyat, No: 1, 1959, s,95.
59. spanya'dan Mnir (Nurettin Ertegun) Bey'e yazd 20
Haziran 1929 tarihli ve Karai'den hsan kr Aksele
yazd 26 ubat 1948 tarihli mektuplarda, gerek o lke
artlarndan, gerekse de kira bedellerinin gecikmesinden
kaynaklanan skntlardan bahsetmektedir. (Mektuplarmakaleler s.3 ve doumunun 100. ylnda Yahya Kemal
Beyatl, s, 191),
60. Peyami SAFA, Artist, 24 Eyll 1941.
61. Peyami SAFA Objektif:2, Sanat Edebiyat Tenkit,
"Yahya Kemal'in Devresi", kinci Bask, stanbul
1976,5.322-323.
62. Sadk Arslankara, "Sanat Haklan Telif Haklar
mdr?". Adam-Sanat, Aralk 1995, S:12I, s.78.
63. Hseyin Z.BAY, "Yahya Kemal'in Misyonu", Tre,
"lmnn 25. Ylnda Yahya Kemal zel Says",
C:13, S: 150, Kasm 1983, s.20.

39

TAHKYEL ESERLER
TAHLL PLNI HAKKINDA
BR DENEME

Y rd. Do. D r. M ehm et N A L

Edeb eserleri incelemek zere teklif edilen tahlil

plnlarnn hibiri, sanatnn eserini tam olarak deifre
edemez. Tabiat harikalarnn deerlendiricisi olan
insan, b ir b ak a tab iat harikas saylm as gereken
sanat eseri ile karlat zam an, onu anlam ak ve
deerlendirmek ihtiyacn yaar. Gne sisteminin esrar
gibi veya atom ile kainatn bilinm ez ilikisine b en zer
b ir cazibe m erkezi tay an sanat eseri, b u hayatn
hakikatine tecelligh o lan aynalardan biridir.
Edeb eseri m eydana getiren sanat, eserini
hazrlarken yle b ir ruh hali yaar ki, edeb metin,
okuyucusuna ulatktan sonra, b u ruh hali ile kendi
eserini tam olarak tahlil etm e im kanna sahip deildir.
Sanat eseri gnein dom as gibi tabi b ir ortam da
teekkl ed er ve m uhatab elinde tam am lanr.
E d ebiyat incelem ecisi, sanatnn mcerret dnyasn
yaam aya alr, dikkatlerini eser zerinde to p lar ve
y en id en kefettii contekslerini ifade etme gayretlerini
sistemletirir.
Edeb eserin g zellik ara y , b u aray
srasnda u la la n u f u k la r v e eserin m uhataba
ulatktan sonraki fa y d a p ren sib in in tesbit, m etin
tahlilinin tem el yaklam biimlerini oluturur.
E deb eserin tem el m eselesi. gzellik
araydr. Sanatkr, b u aray etrafnda tercih, teklif,
telk in v ey a tebli m akam larna urayarak yeni
ufuklar tanm ay ve tantm ay ister. G zellik aray ve
ulalan yeni ufuklar, estetik endie ile orijinal ifadesini
bulduktan sonra sanatkrn m izacna has n anslar ile
ebedleir.
Estetik arayn v e ulalan yeni ufuklarn
tesbiti, sanat eserinin tahlili iin b ir zarurettir am a
yeterli deildir. Saylamayacak kadar ok arm
birim leri ile ekil almay (seilen edeb tr ve teknik
u n su rlar
sayesinde)
sanatkarn
m izacnda
gerekletiren sanat eseri tah lil edilirken, fayda
prensibi asndan d a deerlendirilmelidir. E er sanat
eseri b ir ders malzemesi olarak kullanlacaksa tahlil
plnlar ok nem li b ir grevi stlenir.
Erbabnca bilinm ektedir k i sanat eseri ders
m alzem esi olm ak am ac ile m eydana getirilemez.
Sanatn tabiat, b una m sait deildir. B ir sanatkrn
yaarken nefes almak, insan ve dnyay alglamak,
kendini hissetm ek gibi hayatnn o k nem li b ir
paras sayd faaliyetlerden b iri de sanat eseri
v cu d a getirm ektir.
M eydana getirilen tahlil plnlar v e edeb
eserin eitim malzemesi olarak kullanlma ihtiyacyla
oluturulan m etod v e teknikler, yukardaki faktrleri
gz nnde bulundurm aldr.

Gazi niversitesi Fen Ed. Fak. retim yesi

bilig-1/Bah ar96

40

B u bak alarnn b ir neticesi olarak sanat

eserlerini anlam ak ve bunlar T rk genlerinin
eitiminde tem el ders malzemesi amacyla kullanmak
zere 1983'ten beri Prof. Dr. Sadk Tural'n lisans ve
lisansst derslerinden derlenen ders notlar ile eitli
y aynlarda tartt
"tahkiyeli eserleri tahlil"
konusunu ele alan yazlar incelendiinde. fay d a
prensibi asndan kullanlabilecek b ir p lnn teekkl
ettii grlm tr.
Prof. Dr. Sadk Tural'n dikkatleriyle oluan
tahkiyeli eserleri tahlil plan pek tabidir ki b ir teklif
hviyetindedir; zira, b ir sanat eseri iin tekem m l
etmi b ir tahlil pln sunmak m m kn deildir. Byle bir
eyi sylem ek sanat eserini snrlandrr.
Gnmzde m etin incelemesi iin herkesin
b irletii tem el ve standart b ir tekniin m evcut
olm am as da yukardaki sebeplerle birleince eitli
araylara ynelm ek gerekti. B u araylar sonucu,
kendim ize rnek olarak baz yollar tesbit etm eye
altk.
T ercih edebildiimiz birinci yol, M ehm et
K aplan'n H ik ay e T ahlilleri'nde uygulad tahlil
m etodudur. M etinden hareket eden ve gerektii
zam an "eser-yazar", "eser-sosyal evre" ve "eserdevir" arasndaki ilgiyi deerlendiren b u m etoda gre,
edeb eser kendi iinde bir btnlk tar.
"Bu m etodun esas, dikkati edeb m etinler
zerine yneltm ek ve onu oluturan unsurlar, bu
unsurlarn
ana
fik ir
ve
birbirleriyle
olan
mnasebetlerini incelem ekten ibarettir. B u metod u
estetik prensibe dayanr: H er edeb eser kendi iinde
organik b ir btndr. O nun gzellii de bu n a dayanr.
M kem m elliyet, eseri oluturan unsurlar arasnda
kurulan
ahenkten ibarettir.
O nu
anlam ak ve
deerlendirm ek iin eserin dikkatli b ir ekilde
incelenmesi gerekir. 'M etin tahlil metodu' edebiyatn
gaye ve mahiyetine uygun olan metoddur. Zira edeb
eser, ancak kendi iinde organik b ir b tn haline
geldii zaman, gzellik ve mkemmeliyete ular.
B u anlay tarz, teden beri bilinen ve
uygulanan eser-yazar, eser-sosyal evre, eser-devir
arasndaki m nasebetleri incelem eyi, gayrim eru v ey a
ilim d kalm az"(l).
kinci yol ise, Prof. Dr. Sadk K em al Tural
tarafndan 1983-1994 yllar arasndaki m aster ve
doktora program larnda verilen ders notlarnn
incelenmesi ile oluturulan metoddur. B una gre
"m alzem esi dile dayal"(2) b ir sanat eserini incelerken
u meselelere dikkat etmek gerekir.
Dogmatik inceleme, kabuller dnyas, kendi
kavram a snrlar iinde b ir gelim e seyri takip
edebilmekten baka tercihlere ak olm ayan ideolojik,

bilig-1/Bahar 96

nyargl v ey a b u n a ben zey en dnya grnn

anahtar tabirlerine karlk arayan b ir tedkik yapaca
iin, alm am zda b u yol benimsenmemitir.
O b jek tif
incelem e,
M ehm et
K aplan
tarafndan
uygulanan
m etoddur
ki,
yu k ard a
bahsedilm itir.
Em presyonist (intibac) ve relativist (izafi)
inceleme ise, b ir metod olarak benim senm ekten daha
ok, m nekkidin birikim kaynaklarna dayal, estetik
tercihlere
im kan
v ere n
iki
teknik
olarak
bilinm ektedir(3).
H i phesiz insan tarafndan yaplan btn
lm elerde hata pay olacaktr(4) v e yzde y z
objektif kalabilm ek zordur. B u gerekten hareketle,
am acmz, "m m knn snrlar iinde" objektif
kalabilm ektir. B ir bilgi a la n olm aktan karlm ak
zere aratrm alar yaplan edebiyat sahas iindeki
estetik v e fikri tercihleri deerlendirm ee gayret
etm ek o k daha zordur(5).
Eser, m etodlu phe endiesi tayarak ve
aratrm alarn sonunda evre, dnem , ahs, t r ve
teknik ile ilgili atflar yaplarak; duygu, dnce,
hayal ve davranlarn tadileri dorultusunda
incelenebilir.
T ah k iy eli ifad e, olmu, olm as m m kn,
olacak v ey a olm am , olm as m m kn olm ayan
olaylar anlatr; olm ak fiilinin m sbet veya menfi
ekilleriyle b tn sigalar karlayacak tarzda insan
hayalinin ulaabildii yerleri de hesaba katlarak
tertip edilm esidir, nsanolu gem iten b u zam ana
k ad ar olm uu, olduu gibi anlatm aktan zevk almam,
vuku b ulan olaylarn b ir ksm n karm, olm as
m m kn olaylar dnm , b ir ksm n eklemi,
tarihten aynlm, olaylar deitirm i ve edebiyattaki
tahkiyeli ifade m eydana gelmitir(6).
T ahkiyeli ifadeler, T rk edebiyatnda, masal,
efsane, destan, menkbe, hayvan hikayeleri, halk
hikayeleri, m eddah hikayeleri, latife, anekdot, fkra,
nekre, roman, uzun hikaye, ksa hikaye, mini hikaye ve
b enzeri gibi eitlere aynlr.
"Edebi eseri m eydana getiren olay veya
durum lar ile on larn dourduu duygu, dnce, hayal
ve davranlar, gerek hayattaki benzerlerinden
farkldr; y e r y e r seilm i, ayklanm , y e r y er
eklenmi, barizletirilmi, iddetlendirilmitir. Gerek
alem de olm u/vuk bulm u durum v e o laylar ile
onlarn sonucu olan duygu, dn, hayal ve
davranlardan farkl b ir yeni alem- nazm veya nesiredeb eserde teekkl etm itir. B u y en i alem e itibarilik
tayan alem / yapntl dnya/rntl alem / bat
dillerindeki ifadesi ile f ik tif a lem , m eydana

41

getirilen zel btnle de fiction/ fiktion (fikn/

fksiyon), rnt, y ap deniliyor"(7).
Baz aratrclar, fiktif kavram yerine
"itibar"(8) kelim esini kullanyorlar;
" zerinde yaadm z dnyadan daha
yerinde bir ifade ile haric lem den alnan unsurlarla
sanatkr tarafndan ina edilen yeni ve m uhayyel
lem e itibar lem; orada cereyan eden olaylara itibar
olay; b u olaylara itirak eden insanlara itibar insan;
m ekana da itibari m ekan dem ek gerekir. (...) K sacas
itibar lem , haric lem in b ir dnce sistemi
etrafnda sanatkr tarafndan yorum lanm as neticesi
v cu t bulur"(9).
B az aratrm aclar ise, fiction kelimesini
kullanm akla
beraber,
bu
terim in
pheyle
karlanm asn im a ediyorlar:
"Biri olaylara bal, belirli b ir y e r v e zam ana
ait, dar m anas ile tarihi gerek; dieri ise kavramlara
bal, genel mahiyette felsefi gerek. B u tarife gre,
felsefe ve tarih asndan hayallere dayanan edebiyat,
b ir 'uydurm a', (fiction), b ir yalandr. Fiction terimi,
edebiyata kar eski platonik tepki m anasn hala
m uhafaza etm ektedir.
(...) E debiyatn aldatc
olduuna dair b u eski itham n izini tayan fiction
kelimesi, rom ann gerek hayattan daha tabii olduunu
ve hayat daha iyi temsil ettiini b ilen ciddi rom ancy
zm ektedir"(10).
F ic tio n 'n szlkte, "rom an ve hikaye
edebiyat, kurgusal edebiyat; hayal, icat, m asal,
uydurm a hikaye, yalan; (huk.) kolaylk olsun diye
hakikat gibi farz olunan ey."(11) m analarna geldii
bilinm ektedir. F ictiv e ise, "m asal v ey a hayal
kabilinden, hayal, uydurm a, sahte"(12) gibi anlamlar
ile fiction'a dayal olarak tanmlanr.
B ir ksm kaynaklarda ise, fiction: N ovel'dan
baka zel b ir anlam ifade etmez(l3).
Prof. Dr. Sadk Tural'n "gereimsi yap"
diye ifade ettii tahkiyeli eserleri tahlil plannn alt
balklar yledir:
I-DI Y A PI
1. Bibliyografik Knye
2. Korn
3. A na Fikir (Tez- M esaj- Yorum)
4. A na izgilerle V ak'a (Olaylar rgs)
5. Tahkiyenin Tr
6. Eserin Ad, Tem atik Y ap ile ilgisi
7. E ser H akknda Y aplm Y aynlar
II- Y A P I
A - G E R E M S Y A P IY I
H A Z IR L A Y A N U N SU R L A R 11-B ak A s:

a.A nlatm Tutumu:

. Teklif, telkin, tebli
. Tenkit yneltici, zeletiri
. Alay edici, parodi, ironi
. Tavr koymayc; tasvir, tahlil
b.A nlatm ekli (Form) veya anlatcnn
kim lii:
. fade Edilen ahs Zamiri : (ben), (o) ve
dierleri
. A nlatcnn Kimlii: Yazar-anlatc,
K ahram an -anlatc
. Anlatcnn Konumu: H akim Bak Aszlenim ci B ak A s vs.
2- A n latm T eknii:
a. V ak'a Tertibi:
. Tr: K lasik vak'a, durum, an, kesit
. Tertibin Plan: Giri, Gelime, Son
. Dmler: M erkez kii ve dierleri ile ilgili
dm ler. H l, m zi, gelecek ile ilgili M ek n ile ilgili
A na dm v e ara dm ler zlm e v e ara dm e
balan K ontraslar
b - V ak'a Takdim i:
Diyaloglarca zengin; M ensur iir; M onolog
veya hitabet; D estan veya masal; Polisiye; Allegorik,
Sosyal tenkit, hiciv; Mektup, gnlk not, seyahat;
Hatra; Velyet-nm e, m enkb-nm e, tasavvufi,
Dervi eiten; H ayal kurgu; K urgu b ilim .........vb.
takdimler.
B -G E R E M S Y A P IY I
O LU T U R A N U N SU R L A R :
1- F ig rle r:
a- nsan, hayvan, bitki, eya v e

dier

unsurlar
N SA N
. Psikolojik

Z enginlik:

Tip,

K arakter,

ahsiyet
. Grev Dalm: Kahram an, Y ardm c
kahram an, figran
. Cinsiyet: ocuk, gen, yetikin, orta yal,
ihtiyar, gen kz ve kadn, ergen, sakat, hasta,
sapm alar,...
. D ier Unsurlar: M eslek, Sosyal Stat,
Eitim, Kltr, Fizik Unsurlar, M eden Durum,...
2- Z a m a n :
a- E serin yazld zam an
b - O laylarn zam an (Aksiyon)

bilig-1/Bah ar96

42

K ronolojik, geriye dnl, anlk dn

(flashback), kozm ik zaman, psikolojik
zaman, uur ak (bilin akm)...
c- E serde bahsedilen olaylarn zam an
(bahis v e nakiller)
- Eserin okunduu zamana etkileri
3- M e k n
a- D ar ve geni m ekn
b - Soyut ve som ut m ekn (itibri, gerek,
gereim si...)
c- Akla, dete, hyale gre m eknlar
4- M u h te v a:
a- H em en grlebilen ile arka plann takdimi
b- Kavram lar, kabuller, tezler, tesbitler,
izlenim ler, yorum lar: Kltr, dil, edebiyat, tarih,
corafya, madd unsurlar, ahlk, Allah, insan, din,
vatan, m illet, kadn, ak, cinsiyet, evlilik ve aile, sosyal
hayat, halk-m illet-cem iyet-cem aat, iktisadi gerekler,
eitim , idare, politika, brokrasi, ordu, dier lkeler,
alegorik kavram lar ve eserlerde seilebilen dier
kavramlar...
C -G E R E M S Y A PIY I
G E L T R E N U N SU R L A R :
1- Dil ve slp:
. N akil tarz
Ses, hece, kelime, kelime gruplar, cmle,
paragraf, m etin
. D il, lehe, ive, az, aksan
. C ontekstin oluum u
2- Anlatm a ve Gsterme Yollar
3- M etnin klsik edebi m etne gre durum u
4- Kelime ve kelime gruplarna bal
arm lar
B u tahlil plan hakkndaki yorumlarmz yle
hlsa edebiliriz:
D Y ap , eserin ad ile birlikte genel
zelliklerinin tantlm asndan ibarettir: Ele alnan
rom anlarn kitap halindeki ilk basklarndan itibaren
bulunabilen btn basklar B ibliyografik K nyede
gsterilmelidir. K onu "malzemesi dile dayanan" b ir fikir
veya sanat eserindeki duygu, dnce, hayal ve davran
topluluu olarak kabul edilm itir. B u kabulden
hareketle, "eser ne anlatyor?" sorusuna b ir cmle ile
cevap aranmasyla meydana getirilecektir.
Okuyucuya kabul veya reddettirilmek, iddia
veya ispat edilmek, b ir fikir halinde ileri srlmek,
m esaj olarak sunulm ak ve benzeri am alarla ele
alnan tem el dnce, a n a fik ir ad altnda yine b ir tek
cmle ile zetlenebilir. A n a izgilerle V ak a,
romandaki olaylarn vuku bulmu yani tamamlanm
zellii dikkate alnarak b u ekilde isimlendirilmitir.

bilig-1/Bahar 96

O laylarn ana om urgas veya aksiyonun kaln hatl

izgisi b u ksm da belirtilebilir. B u maddede, "zet"
kelim esinden ve kavram ndan zellikle uzaklald
grlm ektedir.
Prof. Dr. Sadk Tural'n tahkiyeli eserleri tahlil
plannda B ak as iki safhada incelenmitir: A n latm
tu tu m u , anlatcnn sunma, tenkid, m izah gibi
tercihlerden hangisini brizletirerek benimsediini
gsterir; ayrca objektif veya subjektif diyebileceimiz
b ir tavr gelitirilmi ise, b u tavr belirlem ekte yardm c
olur. ahslar; mekn, zam an gibi f k t f unsurlar; y a
takdim, y a tasvir, y a tahlil, y a diyalog y a d a aksiyon
gibi araclar ile okuyucu k arsna gelir. B u zellikleri
belirtebilm ek iin, anlatc ile anlatm tutumu,
birbirinden ayrlmtr. A n latcn n K im lii y a da
A n latm ekli ksm nda ayr bak as
belirlenebilir: 1.ahs (ben ekli), 3.ahs (o ekli), 1.
v e 3. ahs b ir arada (ben v e o ekli). B u blm deki
m addeleri, anlatc olayn iinde, yazara v ey a ahslara
yakn, b ir kahram an; olayn dnda, yazarn kendisi
v ey a farkl b ir ahs olup olm am as gibi zelliklere
gre, yazar-anlatc, kahraman-anlatc gibi terimlerle
ifade etmek te rc ih e baldr(14).
A n latm Teknii'ndeki P la n ve D m ler,
fik tif y ap n n birbirini tam am layan iki tem el
unsurudur. Plan, takdim ve tarih ile belirlenen iki alt
b ala ayrlr ki, T a k d im P la n vaka ve dm ler ile
birlikte, K ro n o lo jik P la n , hem b u unsurlar hem de
zam an ile birlikte dnlerek yorumlanmtr.
D m le r belirlenirken ahslarn durum u
(vakann m erkez kiisi ile ilgili olarak atlan
dmler; nceki ahslara yeni katlan kiilerle ilgili
olarak b eliren dm ler), olaylarn kuruluu, zam ann
ilenii (halden, m aziden v e istikbalden faydalananlar),
tahlilin ve tasvirin takdimi (gelitirici, tam am layc yeni
takdim ve tasvir unsurlarna bal ara dm ler) gibi
teknik zelliklere de dikkat edilirse h er tahkiyeli eser
iin orijinal b ir grafik oluabilir.
F ik tif Y apy oluturan u nsurlardan biri
olarak kabul edilen F ig ra tif Y ap, eserin kiilerini
inceleyen blmdr. B u konuda derleyebildiimiz
kadaryla birtakm aratrcnn grleri yledir:
R. W ellek v e A. W arren, E d e b iy a t B ilim inin
T em elleri isimli eserde, okuyucu ile ilk karlam a
srasnda kiilerin, grnleri v e psikolojileri ile
ayrntl hesaba k atarak v e genellikle b ir paragrafta
anlatlarak tantlm alarna statik (sabit); tiyatroda
olduu gibi yava yava davranlar ile anlatm aa
dinam ik (gelien) m etod dedikten sonra, rom anda
uygulanabilirlii tercih

43

edilm esi gereken ikinci m etodu yle yorumlar:

"R om anda ise b u deiiklik olu halinde gsterilebilir.
Y aln (flat) karakter yaratm a metodu kullanld zam an
(ounlukla sabit karakterler de b u m etodun
kapsam na girer), karakterin tek b ir zellii, onun
hakim, veya sosyal bakm dan en gze arpar b ir taraf
olarak belirtilir B u b ir karikatr veya idealletirilme
eklinde de grlebilir.(...) ok ynl karakter (round)
yaratm a metodunda, dinam ik m etotta olduu gibi
karakterin iyice belirtilmesi iin yer ve zam ana ihtiya
vardr. B u metot, yazarn gr asnn nem li b ir
unsurunu tekil eder ve ilgiyi zerinde toplam ak
istedii karakterler iin elverildir"(15).
Forster'n grleri ise yledir: "... Rom an
rom an yapan, anlatt ykden ok kiilerin
dncelerini eyleme dntrmek iin kullanlan
yntem dir. G nlk y aam da byle b ir yntem
yoktur.(...) D etkenlerin insan yaam ndaki payn
vurgulayan tarih, alnyazs kavramnn boyunduruu
altndadr, oysa romanda alnyazs diye bir ey sz
konusu deildir; her ey insan yaratlnn gerekleri
stne kurulur.
( ...)
"Tarihinin grevi, olan yazm ak; romancnn
grevi yaratmaktr" (16).
Forster'a gre, rom andaki kiileri, gerek
hayattaki insanlardan daha iyi tanrz; nk gerek
hayatta insanlarn ne dn-dkleri veya ne hayal
ettikleri tam olarak bilinemez; sosyal hayata akseden
davranlarnda b ir sonu tahm in edilebilse bile tam
olarak tesbit edilem ez. O ysa sanat, rom andaki
ahsn btn i dnyasn bize aabilir.
T ural'n kabulne gre, b ir tahkiyeli eserde,
cem iyetin b ir paras olarak karm za kan, hareket
unsurlarn yklenen, karlkl konumalar veya
monologlar hazrlayan, gelitiren; entrik unsurlarn y o l
acs zcs olan; fikir, his ve hayal unsurlarnn
ortaya konulm asna vastalk eden v arlklara fig r
diyoruz. Figrler, insan, hayvan, bitki, eya, madde,
soyut deerler vs. olabilirler.
nsan esas alan fig ratif yap, onlarn
cemiyet iinde bir zmreyi temsil edip etmediklerine
gre; fiziki yaplar ile davran hususiyetleri ile v e daha
birok vasflarna gre ele alnabilir. Bylece
yorum lanan ahslarn psikolojik zenginliklerine
dikkat edilerek isimlendirilmesi, yaygn kabullerden
biridir. Tural'n plannda isimlendirm e u ekilde
yaplmtr: T ip, k a r a k te r ve ahsiyet.
T ip , eitli sosyal grup, dilim ve birim lerden
seilm i b ir insann daha ok b ir zelliini
barizletirerek ve temsil edici noktaya

getirerek,
teki hususiyetlerini birinciye
gre
anlatm ak sonunda elde edilir. B ir tahkiyeli eserde
tipler, besleyici figrlerdir; bununla beraber kiilerini
sadece tiplerden seen eserler de vardr. Genel olarak,
tiplerin elikileri dikkate alnmamtr. Tip, b ir kere
grnse bile, aksiyonu yrtmeye yardm c olur.
K a r a k te r ,
k iinin
b t n
ynleri
ile
oluturulm u b ed en v e ruh b ir b tnlk arzeder;
cins, ya, m eslek, ilgi, eitim gibi alardan m m essili
olduu
grubun,
k alplarla
y aygnlaan
genel
zelliklerini her zam an tam az; derinlik, tereddt,
eliki, i m uhasebe gibi v asflarla ekillenir;
uyarclar farkl zelliklerle alglayabilir; birikim lerini
eitli sahalara transfer edebilir.
ah siy e t ise, k arak ter olm a lsne
ulatktan sonra ztlklarn - yok edememekle birlikte
bastrm aya alan v e kendisini, iinde bulunduu
k lt r deerlerinin birikim iyle soyut v e som ut
tekem m l
srecine yaklatrm aya gayret eden
kahram anlarn iinden kar. ahsiyet kavram nn
aranmas plandaki orijinal tekliflerden biridir.
Figrle ilgili olarak, ihtiya hissedildike,
ahslar, eserdeki grev taksim i (ana kahram an,
kahram an, figran), cinsiyet (kadn, erkek, ocuk,
ihtiyar, zrl), ya grubu (ocuk, ergen, gen,
yetikin, orta yal, ihtiyar), m eslekler, eitim seviyesi,
m edeni hali, va-tandalk, estetik tercih gibi eitli
zellikleri ile birlikte de deerlendirilebilir(17).
u u r A k (Bilin Akm), mahhas veya
mcerret, i dnyadan veya d evreden gelen tesbit
edilm i v ey a edilem em i b ir u yarc ile insann
farknda olm adan, halden geriye doru giderek,
yaanm zam an iinde blk-para beliren ve anlk
geilerle, devam l b ir baka eye akan hatrlam alar
trndeki o lular eklinde b elirir (18).
uur A k ile i monologun, genellikle
birbirine karm as ihtim ali vardr; hatta B ow ling'e
gre i m onoloun d a "sese dklm em i m onolog" ile
ayrd edilm esi gtr. B u kavram lar ve rom an iindeki
etkileri, henz, k esin izgiler ile birbirlerinden
ayrlam am lardr.
Tahlil plannn Z a m a n la ilgili ksm nda,
vakann getii zam an esas olm ak zere, kronolojik
kozm ik
ve
psikolojik
zam an
zellikleri
de
deerlendirilm itir(l 9).
Eserin baslm a zaman d a B ibliyografik
K n y e'd e verildiinden baka, ihtiya hissedildike,
Z a m a n ile ilgili blm de incelenebilir. K itabn
datm ve okunm a zaman ise Edebiyat Sosyolojisini
ilgilendiren ayr b ir aratrm a konusudur(20).
Olaylarn getii yerler, Geni M ekan (lke,
ehir, kasaba, m ahalle, cadde, sokak vb.)ve D ar

bilig-1/Bah ar96

44

M ekan (ev, okul, bro, otel, otom obil vb.) adyla

gelitii ortadadr. B u planda dikkati eken nakil tarz

ayrnt

ile contex u nsurlarnn b ir arada verilm esi, ayrca

kazanabilir.

M e k a n n

D eerlendirilm esi,

b al altnda, tasv ir (bazan tahlil) unsurlar ile

anlatm a

birlikte,

deerlendirilmesidir. M alzemesi kelim eler olan edebi

eitli

alardan

yorum lanarak

yazarn

gereim si m ekan belirlenebilir.

K a v ra m la r,

K a b u lle r,

nem

kazanr.

gsterm e

tekniklerinin

son blm de

eserlerin kelim e v e kelim e gruplarndan y o la klarak

T ezler,

T esb itle r,

Y o ru m la r blmnde, daha ok, eserin fikri adan

yorum lanm as

ve

R om anlarla

ilgili

arm asndan yorum lanm as da p lan n orjinal

taraflarndan b iri olarak kabul edilebilir,
Buraya kadar sylenenleri sonulandrmaya

"mesele", "tez", "'fikir", "mesaj" gibi araylar ifade

eden kavram larn altnda, m uhtevaya ait olarak

alrsak, fay d a prensibi v e ders m alzem esi asndan

grlen

araya

tahkiyeli eserleri deerlendirmek zere tekem m l etm i

gelmektedir. Esere, "ne hakknda anlatyor?", "niin

b ir tahlil p lannn olam ayaca grn tekrarlam ak

anlatyor?"

cevaplarn

zarureti ile kar karya kalrz. T ek lif edilen tahlil

nem li

hususlar,

trnde

bu

sualler

blm de
sorularak

b ir

aranaca alt balk b u blm olabilir. M uhteva ile ilgili

planlar, incelenecek eserlerin orijinal taraflar ile tashih

fikri ve bedii tercihlerin, nce farkna varlmasna,

sonra da yazann, Trk fikir ve sanat hayatndaki yeri

edildikten sonra uygulanabilir. nk her esere tatbik

dikkate alnarak yorum lanm asna aba sarfedildii anda

Parm ak izi gibi, ses tonu gibi olaanst yanlar

edebi eserin b ir kltr unsuru olarak deerlendirilme

frsat yakalanr.
G ereim si yapy gelitiren u n s u rla rn
olduu yllar, Y ahya K em al rneinde olduu gibi
isabetli kararlar ve vazifelendirmeler, daha sonraki
yaygn adyla dil ve slup incelemesi eklinde

bilig-1/Bahar 96

edebileceimiz b ir plan karmak m m kn deildir.

bulunabilen

sanat

eserlerini

eitli

planlarla

snrlandrm am ak gerekir; am a, m etodlu b ir incelem e

p lann k sa vadede faydaya evirebilmek, b u yolda
estetii farkederek ulalan ufuklar belirlemek, edebiyat
eitimi iin bir m ecburiyettir.

45

DPNOTLAR
1. Mehmet KAPLAN, Hikaye Tahlilleri, Dergah Yay.,
1st. 1979, s. 7-8.
Bu metodun incelenmesinde
karlalan baz meseleleri halledebilmek amacyla
konuyu,
nder
GGN
tarafndan
Seluk
niversitesi. Sosyal Bilimler Enstits Doktora
programnda "Metin Tahlili" derslerindeki notlardan
kardmz esaslar dahilinde pekitirdik; ayrca. erif
AKTA. Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri,
Birlik Yay., Ank. 1984, s. 144; Bilge ERCLASUN,
Servet-i Fnun'da Edebi Tenkid, K. B. Yay., Ank.
1981. s 400, Berna MORAN, Edebiyat Kuramlar ve
Eletiri, Gem Yay.. st. 1981, s.26l. knyeli eserlerden de
istilade ettik.
2. kr ELN. Halk Edebiyat Aratrmalar, K.B.,
Yay., Ank. 1977. s. I.
3. Bilge ERCLASUN. a.g.e., s, 7-34.
4. Niyazi KARASAR, Bilimsel Ara-trma Yntemi,
2.bask,Hacettepe Ta Kit. Ltd. S Ank. 1984, s. 142-164.
5. Sadk TURAL, " Edebiyat Sahasnn limlemesi",
Zam ann Elinden Tutmak: Edebiyat Nazariyat,
Edebi Tenkid rnekleri, tken Yay.. st 1982, s. 18-40.
6. Sadk TURAL, a,g.e., s. 41 -42.
7. Sadk TURAL, "Gerek, Hakikat ve Ede-biyat Eserinde
Gerek Kavramlar zerine Bir Deneme", TKAE,
brahim Kafesolu'na A rm aan'dan Ayr Basm, Ank.
ni. Basmevi. Ank. 1985, s. 461-477.
8. itibari gerek olmayan, var saylan (Ferit DEVELOGLU,
Osmanlca-Trkce Ansiklopedik Lgat, 3. Bask, Dou
Ltd. . Mat.. Ank. 1978, s. 562.
9. erif AKTA, a.g.e., s. 14.
10.R.WELLEK - A. WARREN, Edebiyat Biliminin
Temelleri, (ev. Prof. Dr. Ahmet Edip UYSAL), Kltr ve
Turizm B. Yay., Ank. 1983, s. 291
11. 12 REDHOUSE ngilizce Trke Szlk, Redhouse
Yay.Jsl. 1985, s. 358
13. ABRAMS, A Glossary of Literary Terms, Rineharl and
Company, Inc.. New York 1960, s. 36
14. Bak As ile ilgili terimler nal AYTR'n, Henry
James ve Roman Sanat, (DTCF Yay., Ank, 1977, 155 s.)
isimli eseriyle karlatlabilir, ayrca Bak As ile ilgili
olarak bkz: EM. FORSTER, Roman Sanat,(ev. nal
AYTR), Adam Yay., st. 192,s. 121 ; erif AKTA.
a.g.e.,s. 73-74.

15. R. WELLEK - A.WARREN, a.g.e., s. 301 -302

Bu kaynakta grlen "yaln karakter" ifadesi bize "tip"i
hatrlatmaktadr; "ok ynl karakter" ifadesi de
Tural'n plannda karakter olarak isimlendirilmitir.
16. FORSTER, a.g.e., s. 85-86. Bu kaynakta yazar, kiileri
"yalnkat" ve "ok ynl" diye ikiye ayrarak bir nceki
ikili tasnifi benimsemi grnr, s. 105-125
17. Faydalandmz kaynaklarn birinde (nder GGN,
"atrzade hret Bey-k", Hseyin Rahm i
Grpnar'n Romanlar ve Romanlarnda ahslar
Kadrosu, Kltr ve Turizm B. Yay., Ank. 1987. s. 9-15)
k roman incelenirken saydmz bu zellikler
belirtilmi, ayrca hret Bey'in tahkiyedeki mekanlara
gre durumu incelenmitir. Biz bu almadan geni
lde faydalandk; bunun yannda; Mehmet KAPLAN,
T rk Edebiyat zerine A ratrm alar: 3, Tip
Tahlilleri, Dergah Yayjst. 1985, 204 s. ; Birol EML,
Reat N uri G ntekin'in Rom anlarnda ahslar
Dnyas, st. ni. Edebiyat Fak. Yay., st. 1984, nu.
3190 ; smail PARLATIR, "Trk Romannda Tipler:
Rakm Efendi" T rk Dili Dergisi, c. XLVIII, nu. 392
393. Austos-Eyll 1984. s.326-331gibi incelemelere de
mracaat ettik.
18. uur Ak terimi ile ilgili olarak bkz. . E. Lawrence
BOWLING, "Bilin Akm Teknii Nedir?" (ev. Murat
BELGE), Yeni Dergi, Bilin Akm zel says, nu. 8,
Mays 1965, s.10-22; ayn dergide, Robert HUMPHREY,
"Bilin Akmnda Kullanlan Aralar", (ev. Aye
ILICALI), s.23-27 ; Joseph W. BEACH, "Bilin Akm",
(ev. Gken ZEL), s.51-58
; William FAULKNER, Ses ve lke, (ev. Rasih
GRAN), Remzi Kit., st. 1965. s.7-27 : nal AYTR,
a.g,e., s. 103-121.
19. Ahmet E. UYSAL, "Edebiyat Asndan Dou ve Bat
Mistisizminde Zaman Dncesi", DTCF Dergisi, c.
XXII, nu. 1-2, Ocak-Haziran 1964, s.71-99; erif
AKTA, a.g.e., s. 103-12.
20 Robert ESCARPIT, Edebiyat Sosyolojisi, (ev. Ali
Trkay YAZICI), Remzi Kit., st. 1968. s.63-147;
Nurettin azi KSEMHAL, "Edebiyat Sosyolojisine
Giri", Sosyoloji dergisi, nu. 19-20, st. 1966, s, 1-37 ;
Sadk Kemal TURAL, a.g.e., s. 9-18, 164-171.

bilig-1/Bah ar96

46

EBED YAAYACAK
MRASLAR f)

B ir halkn tarihini, kaderini ve gemiini

tanm ak asndan, nesilden nesile m iras kalan
efsanelerin nem i olduka byktr. Elbette efsaneler
tarih kitaplar kadar kesin bilgi verm ezler, onlardan
gemite yaanm olaylarn zamann ay ve yl olarak
tam renmek zordur. B una ramen efsaneler, ecere ve
gerekleri kendine zg b ir tarzla anlatan ok deerli
belgelerdir. Efsaneler, halkn belli devirler, olaylar ve
tarihte yaam byk insanlar hakknda dncelerini
ve deerlendirmelerini ierir. H erhangi b ir olay efsaneye
dntnde,
belli
b ir
lde
abartlarak
anlatlm asnn, szl edebiyatn tipik zelliklerinden
olduu
bilinir.
H ayal
katlmadan,
defalarca
tekrarlanm adan ve halkn ilgisine m azhar olm adan
gerek b ile glgelenebilir v e sonunda tam am en
unutulabilir. B undan dolay, "hayal gerein ivisidir"
denm itir.
Ayrca, gem ii hakknda yazlm bilgileri
pek saklanm am K azak halk iin, eski devirleri daha
iyi tanm akta efsanelerin nem i byktr. nemli olan
da efsanelerin eitici v e retici olm as asndan
deerini anlam ak v e dikkatlice incelemektir. Gerekten
de szl edebiyat, asrlarca saklanm srlarn gn
na km asna b y k k atk d a bulunm aktadr. B ir
zam anlar halkm zn inan, rf, adet, y aam tarz,
hayat v e tab iat anlaylarnn niteliini, szl edebiyat
eserleri, zellikle efsaneler ortaya koyabiliyor. H atta
szl edebiyat eserleri sayesinde, halkn yaad
mekanlar, karlkl etkileimde bulunduklar lkeler,

P ro f. D r. R a h m a n k u l B E R B B A Y
Kazakistan Bilim Akadem isi Edebiyat Enstits
*ev. Gljanat KURMANGALEVA
H ill Oytun A R S L A N

bilig-1/Bahar 96

dostlar ve dmanlar hakknda deerli bilgilere

ulaabiliyoruz.
K azak halk arasnda ok m ehur olan
m uhteem efsanelerin b ir ksm K o rk u t ism iyle
ilgilidir. Y aad dnem de halknn; byk dehas,
akll lideri, gelecei tah m in ed en m edyum , air,
sanat ve Lokm an hekimi saylan K orkut'un ism i ve
y aptklar b in
seneden fazla zam andan b eri
unutulm am, etkisi azalm adan her yeni nesle
aktarlm aktadr.
Tarihle uraan ilim adamlar, halkm zn
yaadklarn ilm i m etotlarla, sistem li olarak aratrdk,
diyemezler. B unun yannda b u asr iinde lp
b iten lerin bile sebeplerini v e sonularn inceleyip
aratrm adm z ortada. Balangc 7 ve 8. yzyllara
u zanan K orkut efsaneleri ise, nem li gerekleri
m eydana karacak b ir yadigrdr. in b ir baka iyi
taraf, b u efsaneler b ir tek Kazaklar arasnda deil, b ir
kkten geldiimiz Trkmenler, A zeriler ve Trkiye
Trkleri arasnda da teden beri ok iyi bilinm ektedir.
B u T rk H alklar'nn hepsi K o rk u t A ta hakkndaki
hikayeleri, kendi z miraslar olarak kabul edip, bununla
d a her zam an gurur duyuyorlar.

47

D em ek ki, K orkut efsanelerini T rk H alk lan 'n n

asrlar boyunca m anevi ilikilerini salayan ortak bir
hazine olarak deerlendirebiliriz.
K azaklar'n efsanelerini syledikleri, ok
deer verdikleri K orkut A ta ile O uzlar'n "Dede
K orkut Kitab" diye isimlendirdikleri destann kk
ayndr. Fakat bunlarn kaynak noktas bakm ndan
phe gtrmez benzerlikleri, olaylarn gelimesi sz
konusu olduunda devam etmemektedir. K orkut'tan
bahsedilirken b u noktalara da deinilmesi gerekir.
K orkut'un doum undan balayarak lmne
kadar bandan geen olaylarn hikayesinin ilk ekli
K azaklarca daha ok korunm utur. K orkut'un K azak
nshalar, kendine zg biim i asndan dnyada az
rastlanan b ir olgudur. K orkut'un dnyaya nasl
geldiinin tasviri iin, esiz b ir hayal gcnn rn
olduu sylenebilir. Efsaneye gre K orkut'un babas,
O uz'un B ayat boyundandr, annesi ise K pak kzdr.
B u, b ir zam anlar K paklar'la O uzlar'n Srdeya
(Seyhun), K aratau blgelerinde kom u yaadklarnn ve
iliki iinde bulunduklarn b ir delilidir. Zam annda
ayr b ir hret sahibi olan K orkut'u, insanlar "ayr bir
can/zgee ja n " olarak deerlendirm iler, yle
vm lerdir. A nnesi K orkut'u karnnda sene
tam , doururken dokuz gn sanc ekm i, o zam an
dnyay gn gece karanlk basm, kara yam ur,
iddetli frtna olm u, dnya insanlarn birbirini
grem edii korkun b ir hale gelm i. K orkut'un
doduu yer, Sr ile K aratau arasndaki K araasm an adl
b ir yermi. K orkun b ir durum da doduu iin ocua
K orkut ismini vermiler. Korkut dnyaya konuarak
gelmi... B u durum halk arasnda efsane gibi
sylenm i, iir olarak yaylm . B u iirlerin birinde;
/K orkut doduu zaman,
Q orkit tuw gan kezinde
/K araaspan su basm,
Q araaspandi suw alan
/K a ra ye ri kum basm,
Qara jerdi qum alan
/O doarken korkan halk,
O l tuwarda el qorqip
/O doduktan sonra
Tuw annan son quvanan
sevinmi...
satrlarn gryoruz.
te byle acayip b ir durum da doan
K orkut'un bydkten sonra yapt iler de
kim seninkine benzem eyen farkl ilerdir. Y irm i
yana girdiinde, ryasnda biri ona krk yandan
fazla yaam ayacaksn demi. te b u olaydan sonra,
Korkut dnyann faniliini dnp, lmszln
yollarn aram aya balam , devesine binip dnyann her
tarafn gezmi. Korkut, her gittii yerde kazlm b ir
m ezar grr, b u k im in m ezar diye sorduunda

K orkut'un m ezar cevabn alr. Sonunda doduu

yere, Srderya b o y u n a dner, am aacndan b ir
kopuz yapp, "lmez m r" besteleyip, almtr.
K azaklar'da 'ky atas K orkut'tur' sz bylece ortaya
kmtr.
nsanlar,
K orkut'un baka b ir
ok
kabiliyetleri arasnda, onun k o puz yapp, beste yapt,
m illetin zntsn ve hayallerini saz diliyle ebedi
yaatt iin ayr b ir deer vermitir. Korkut, Srderya
suyuna hal serip, ky ald zam an onu dnyadaki tm
canllar dikkatle v e byk zevkle dinletm i.
nsanolunun m rn nasl uzatabileceini
bulm ak iin lmsz b ir yer arayyla dnyay gezen
K orkut'un b u esiz hareketi, asrlarca insanlar
tarafndan
unutulm am ,
evliya
derecesine
y kseltilm esine, b t n air, sanat, b esteci ve
kam larn ulu m uallim i saylm asna sebep olmutur.
A radan b u kadar zam an gemi olmasna
ram en 'Korkut'un ky (bestesi)' denilen eserlerin
unutulm adan, bugne k ad ar korunm as hayran
olunacak b ir durumdur. K orkut'la ilgili efsaneleri
inceleyip aratran K azak limi, akadem isyen Alkey
M arulan, b u eski m irasn b u kadar yaayabilm i
olmasn ilm ekilde aklayarak, K orkut m irasnn
koruyucularn b e g ruba ayrm tr; b ask sanatlar,
kopuzcu besteciler,
dnr arkclar/sanatlar,
annda/doalam a iir syleyen ozanlar v e ecereciler.
Eskiden kopuzcu airlerin hepsi insanlarn
nnde iir okuduklar zaman, balangcn K orkut'un
iirleriyle yaplm as b ir gelenee dnmtr.
Qaragaydin tbinen
Q ayrp alan qobizim
yekkinin tbinen
yirip alan qobizim
Jelmayann terisin
anaq qilan qobizim
B eti ayrdn quyrgn
ek q il an qobzm ...

/ am aacnn kknden,
/Y o n tu p ya p t m kopuzum,
/K avaklarn kknden,
/E ip yaptm kopuzum,
/D evenin derisinden,
/anan yaptm kopuzum
/B eli aygrn kuyruundan,
/T elin iya p t m kopuzum...

gibi satrlar srekli olarak tekrarlanmtr. B u iirler

'tolgav' trne rnek saylabilir. Son zam anlarda
etnograf O. H aym uldin, K orkut'un baz msralarn
bulup, bunlar ncekilere ekledi;
Tawtekenin myizin
Tiyek qilan qobizim
A q tyenin stine
Slap alan qobizim
Srnd ap tinindi
Snap alan qobizim
A q rayn qyannn

/D a keisinin boynuzunu,
/E ik ya p t m kopuzum,
/A k devenin style,
/Svazladm kopuzum,
/Srrn ap, sesini,
/D enediim kopuzum,
/D an zirvesinden ray alp,

bilig-1/Bah ar96

48

Quiaq qlan qobzm

rtekenin terisin
Sawit qlan qobzm
Jahan kezip jurgende
Serik qlan qobzm
zek talan kezimde
Talq qlan qobzm
Tawslganda am alim
Aql bergen qobizim
Zam anann sanmn

/ K ulak yaptm kopuzum,

/D a keisini derisini,
/Zrh yaptm kopuzum,
/C ihan gezerken,
/D ostum olan kopuzum,
/Acktm zaman,
/A zk yaptm kopuzum,
/Tkendiinde arem,
/ t veren kopuzum,
/Zamanlar beste gibi,
K y p tartan qobzm
/Sende aldm kopuzum,
S anlannn sanasn
/ aresiz olduum zamanmda,
Sr p tartan qobzm ...
/aresizliimi paylaan
kopuzum...
B u satrlar, K orkut'un besteciliinin yannda
air ve sanat olduunu gsteriyor olsa gerek. Tabii
iirin szlerinin aradan geen onca asrdan sonra
deim em i olm as dnlem ez. Eserlerin ilk
nshalarnn deiime uramas, baz yerlerinin
unutulup, baz yerlerinin ise yenilenip eklenmesi, szl
edebiyat miraslarnn ortak kaderidir. B una ram en
K orkut'un
szlerinin
ruhunun ve
m esajlarnn
korunm u olmas, dikkate deer ve ho b ir olaydr.
Y ukardaki satrlarn K orkut'a ait olduunu, ondan
sonraki baks kopuzcularn b u szleri deerli grp,
deitirmeden tekrarlam alarndan anlayabiliriz. stelik
K azaklarn Spra, Asan, Kaztugan, algez ve B uhar gibi
ulu destanclarn hepsi, K orkut geleneini devam ettiren
sanatlardandr.
H alk arasnda K orkut'a ait olduu sylenen
bestelerin sadece mzii deil, tarihi ve anlam da
bilinm ektedir. B u n u n sebebi ise, kopuzcularn
hepsinin ortak gelenee ballklardr. K opuzcunun b ir
b esteyi alm adan nce, bestenin hikayesini anlatm as
eskiden beri devam eden b ir gelenektir. H atta
sanatlarn besteleri alm adan nce kendisinin bildii
iir ve destanlar sayarak, dinleyicilere onlarn iinden
sem e ansn verm e geleneinin de Korkut'tan kalm
olabilecei tahm in edilmektedir.
K orkut bestelerinin b ir ounun kendi
isim leriyle bizim devrim ize kad ar gelm esinin,
halknn, ulu aydna duyduu sonsuz saygyla ilgili
olduunu dnyoruz. Yzyllar boyunca, halknn
K orkut m ezarn kaybetm eden onun zerine trbe
yapp, ona ilgiyle bakm asnn sebebi de, onu etrafnda
grmenin, ona evliya deeri verm esinin b ir ifadesidir.
D em ek ki, Korkut'la ilgili efsane, iir veya bakslk
kltrnn ve halkn kaderini etkileyecek anlaml
szlerin deitirilmeden, orjinal ekliyle olduu gibi
yaylm asna kutsal b ir gelenek gibi dikkat edilmitir.
K orkut'un "A rstan Bab", "Jelm ayann jelisi",

bilig-1/Bahar 96

"Tolkn", "Akkn". "Tarl Tana", "U ardn ultra",

"Bapay" gibi bestelerinin ojinalliinin korunmasn
b u n u n la aklyoruz.
K azakistan topraklarnda, K o rk u t ad verilen
y er ve su isim leri az deildir. K zl O rda v ilayetinin
K arm ak m ntkasnda dem ir y o lu boyundaki
istasyonun ism i Korkut'tur. Srdeya'nn (Seyhun) b u
istasyona y ak n kysnda eskiden K orkut'un mezar
vard. M aalesef nehrin suyu tap, etrafn tahrip ettii
zam an K orkut'un mezar da sular altnda kalmtr.
imdi de nehrin suyu A ral G lne ulam adan
kullanld iin gl kurum a tehlikesi ile kar karya.
O rta A sya halklarnn, Kazaklarn, zbeklerin ve
K arakalpaklarn ortak gururu olan zavall Srderya'y
susuz brakan, d nyann y aratlndan b eri v a r olan
A ral' susatp le dntren totaliter Sovyet
ynetim ine kar halk tepkisinin olum asnda K orkut
E vliya'nn d a etkisi olsa gerek. B ugn de Kzlorda
vilayeti halknn, eski m ezarnn yerine, K orkut'a
adayarak ant trbe yaptrdn da belirtm ek lazm.
K azaklarn bana aniden gelen bela ne kadar byk olsa
da, halkn aziz evliyasna kar byk sevgisini
deitirememitir. K orkut'un insanolu iin yapt
kahram anlklar v e
saysz
iyilikleri
insanlarn
unutm asna im kan yok.
K orkut ism inin unutulm amasn salayan
sebeplerin bazlarn yukarda dile getirdik. B u arada
b az
airlerin
K orkut'a
adayarak
yazdklar
eserlerinden de bahsetm em iz gerekiyor. M ehur
M acan Cum abayul'nn "Korkut", "K oylbay'dn
kobz" isimli destanlar da bunlardandr. M acan
Cumabayul, ruhu skldnda K orkut'un ruhunun
yardm ettiini ve halka hizm et etm eyi K orkut'tan
rendiini yle ifade ediyor:
H ayatta baka isteim y o k K orkut'a ersem
K orkut gibi canm gzyayla ykayp
Y a dkp vefasz hayatta alayarak
K opuzum u kucaklayp m ezara girsem...
K o rk u t hakknda hikayeler v e iirlerin b ir
b aka nem li taraf d a K azak kahram anlar hakkndaki
destanlarn olutuu devirler hakknda b ilgiler
verm esidir. T rkiye v e A zerbaycan T rklerinin "Dede
K orkut" k itabnn nc ksm ile "A lpam s Batr"
destanndaki o laylar d a kahram an isim leri de birbirine
benziyor. K azak destanndaki A lpam s'la O uz
destanndaki B am s, G lbarn ile B anu iek,
B aybri'nin B rbek olarak adlandrlmas, bunlarn
kknn ayn olduuna dair phe brakm yor.
A kadem isyen A lkey M arulan, "A lpam s B atr
destannda anlatlan efsane v e hikayelerin, O uzlarla
K paklarn Srderya boyunda

49

kom u
olarak
yaadklar
devirde
getii
anlalm tr. Bu, destann yaratl tarihinin b in
seneden nceye ulatn gsteriyor. G elecekte
Alpams Batr" destannn yaratl tarihini aratrp,
onu anacak im kan olursa, sunacam z gvenli
b elgeler oktur", diyor.
B a kahram an lan ortak olan K azak efsaneleri
ile Trk, Azeri, Trkm en destanlar, b u halklarn karde
olduunun ve srekli iliki iinde bulunduklarnn
gstergesidir. Ayrca, dili gelenek ve grenekleri yakn
halklarn hepsinin ortak, kym etli eserleridir. H alk
edebiyats H .K rolu, "Dede K orkut Kitab"nn baz
blm lerindeki olaylarn, O uzlarn Sr boy u n d a
yaadklar zam ann hikayesini anlattn dnmtr.
Ouz destannn kahram anlan, Bayndr, Karak'n
isimleri K aratav taraflarnda hala kullanlan yer
isimleridir. lgin bir durum da K azak ve O uz
destanlarnn
yaps
ve
olaylarn
geliiminin
benzemesidir. Genel olarak Trk destanlarnda yalanm
anne-babann (kar kocann) ocuklarn olm am as,
gelecekteki kahram ann douundaki acayiplikler,
erken bym esi, kahram anlkla evlenmesi ve dman
yenip sonunda halkn m uradn yerine getirm esi
K azaklarn da, O sm anl T rklerinin de destanlarnda,
halk edebiyatlarnda ska karlalan ve srekli
tekrarlanan olaylardr. T arihi devirlerde eitli
sebeplerle T rk halklar birbirlerinden uzaklam
olsalar da, szl edebiyat m irasnn o eski y aknlnn
korunduuna b u kadar iyi rnek bulam ayz. D em ek ki,
K orkut ismi, b t n T rk halklarnn m anevi birliini
salayan, onlarn gem ite ayn yerleri ve kaderi
paylatn, am alarnn ayn olduunu hatrlatan ve
b izim bilm ediim iz ok srlar saklayan b ir olgudur.
Yani, b t n K pak halklar destanlarnn nem li
olaylarnn, "Dede K orkut Kitabyla derin balantl
olduunu syleyebiliriz.
imdi de uzaklk yznden ve asrlarca
ilikilerin kopm as sebebiyle K azak ve Trk dilleri
arasnda byk farklar olum utur. E ski devirlerde se,
dillerimizin birbirine daha yakn olduunu D ede Korkut
kitab kantlamaktadr. B u destanda, imdiki Ouz
dillerinde olmayan, am a K pak dillerinde kullanlan
kelim eler bulunmaktadr. Bu, dillerin uzaklam as ve
y aknlam asnn aratrlm asnda ilgin b ir rnek
olabilir.
Zam annn dahi evliyas, btn halkn deer
verdii akl hocas K orkut'un doup byd devir
hikayelerinin bir tek K azaklar arasnda korunabilmi
olmas dikkat ekici b ir noktadr. K afkasya ile K k
A sya'ya g eden O uzlarda, K orkut'un biraz

yalanp, halka bilgece zm ler bulduu devir

bilinmektedir. B u husus, K orkut D estan'nn ilk
kaynaklarnn Sr D erya, K aratav B lgelerinde
oluup, devam nn ise O uzlarn yeni yerletikleri
yerlerde tamam landn gstermektedir. Kazaklar
arasnda K orkut hakkndaki efsane v e destanlar bir
araya getirip, bylelikle b ir zam anlar b t n olan
destann kaybolan ksm larn yerine
koymak,
aratrmaclarn nem li b ir grevidir. A yrca "Korkut
A ta"nn b t n T rk halklarndaki nshalarn
yaynlamak, onlarn i balantlarn incelemek, byk
v e zor b ir ilm i alm a olacaktr. Soyu bir, karde
Trk halklarnn dayanm asnn geliip, kopm u
ilikilerin tekrar kurulduu b u dnemde, hepim izin
ortak byk m irasna gereken deeri verm enin hem
ilim asndan hem de ortak deerler asndan byk
nem i olduu phesizdir.
"Dede
K orkut
K itab"nda
karlalan
"Korkut sylemi" denilen deyimlerin ounluunun,
bugne k ad ar K azak lar arasnda atasz olarak
yaam olmas, kardelik duygularnn kaybolm am
izleri gibidir. 'T arih u nutsa d a halk unutm az' sznn
anlam budur. B u n u n gibi benzerlikler, sadece kom u
olarak yaadklar devre ait deil, O uz ve K pak
halklarnn, onlarn iinde K azaklarn ayn kk ve ayn
soydan
trem esinden
kaynaklandnn
kesin
kantlandr. Fikrim izi kantlam ak iin rnekler verelim ,
"snen yanm az, len dirilm ez", "eski dm an halk
olm az, eski p am uk ip olm az", "kz anadan grm eyince
rnek almaz, oul babadan grmeyince t almaz",
"kendinden olm aynca kendinden dom ayan evlat
olmaz", "kulan kuyuya derse, k u rbaa kulanda
oynar", "kendini beenm ii Tanrm da sevmez", "kara
eein bana dizgin tak san d a tu lp ar olm az", "devletli
o lan o cann kayna olur, devletsiz o lan atasnn
m ezar olur", "yerin en gzel bitkisini geyik bilir",
"gece kervann getiini sere bilir", "nerde sulu yer
olduunu hayvan bilir", "salar aarm baba, ak
stne doyurduysa, ocuk em ziren ana, deerli
kardein gzeldir; byk evin yanna kurulan adr
gzeldir" gibi atasz v e deyim lerin ayn k kten
geldii phesizdir.
K o rk u t hakkndaki efsane v e iirlerin
anlam n inceleyip nem ini kavram ann unutulm u
m anevi zenginlikleri tekrar diriltecei phesizdir.
U zun yllar boyu, kltrel miraslar aratrm ann
engellenm esi,
tarihi
renm eye
alanlarn
"m illiyeti",
"anti-kom nist"
diye
srgne
gnderilmesi, cezalndnlm as halk aptallatrm ann
yollaryd. Kazak, Trkm en ilim adamlar, yetmi yl
iinde K o rk u t hakknda aratrm a v e y azm ak b ir

bilig-1/Bah ar96

50

yana, ism ini sylem ekten bile ekindiler. B unun

sonucunda K orkut hakknda eski szlerin yazlm asna
im kan bulunamad. U lu A ta hakknda herkesin
bilm edii efsaneleri bilen insanlardan altn gibi deerli
b ir miras tespit edem em em iz gerekten ok zc.
Son yllarda K orkut'un bestelerini arama, tespit
etme ve tantm a ileri canlanmtr. nl bilim adam ,
T rkolog A uelbek K onuratbayev, D ede K orkut K itab
'nn Trke nshasn K azakaya evirm itir. K orkut
ism ine duyulan byk saygnn bir ifadesi de, onun
ism inin Kzl O rda Pedegoji Enstits'ne verilm esidir.
B unlarn hepsi K azakistan'da K orkut'u tanm a
hareketinin daha da canlandn gsterm ektedir.
G enel olarak, b t n T rk halklarnn edebiyat, k ltr
v e sanatndaki ortak ynlerini daha iyi tantm ak ve
yaym ak, gen neslin tarihi, gem ii iyi bilm esi,
kaybolm u dayanm ay gelitirip, kuvvetlendirm esi
asndan nem li zm ler olabilir.

bilig-1/Bahar96

B u noktada K azaklar arasnda "Krolu"

eserinin ne k ad ar tannm v e sevilm i olduu da
dikkat ekici bir noktadr. Halklarn ounda Krolu
eskiden de sylenirdi. Fakat onlarn iinde b u esere zel
b ir sayg gsteren halk K azaklardr dersek yanlm
olmayz. B ugne kadar Sr boyunda, K ara
K alpakistan'da "Krolu"nu sadece kendine zg
m akam yla syleyen sanatlarn olm as destann halk
hazinesi haline geldiini gstermektedir...
K azak halk, b t n varyant nshalar ile
birlikte drt yzden fazla destan yaratmtr. O nlarn en
sekinleri, dnyann entellektel birikim ine katkda
bulunacak zellikte hazinem izdir. B unlarn en eski,
am a hi eskimeyecek olannn K orkut A ta hakkndaki
efsaneler olduunu gururla sylem ekteyiz. K orkut'un
binlerce y l yaam ibret ve tleri, gelecekte de nice
nesillere yararl olacak m anevi y ad ig ar olarak
kalacaktr.

51

ALTAY TRKLERNDE
OCUUN DOMASI VE
DOUM GN
KUTLAMALARINA DAR BAZI
NANILAR

b ra h im D L E K
Gazi niversitesiFen-EdebiyatFakltesiAr.G r.

A ltay T rklerinin inanna gre tabiattaki b ir

ok v arl n (ate, su, aa, da,...) "ee"(iye) denilen
ve fiziki olarak insan, um um iyetle de kadn eklinde
tasav v u r edilen b ir sahibi v ey a koruyucu ruhu vardr.
am anist inanca sahip olan A ltay T rklerinin b u
inannn izlerini A nadolu'da d a grm ek mmkndr.
M esela Toroslarda yaayan Trkm enler iin "sularn ve
dalarn sahipleri daim a b ir anadr. Zam ant ay'nn
sar sal, gk gzl kz da b u meyandadr. Senede bir
gn delikanl kurban isteyen b u kz, ayn hakiki sahibi
yani anasdr (1).
Altay Trkleri tarafndan varlna inanlan
"ee"lerden en st n olanlarndan b ir tanesi "ate
eezi"dir. O b t n eelerden daha ar olup otuz v ey a krk
bal, altn giyimli, parlak yzl b ir kz olarak
dnlr. A ltay T rkleri on a "ot-one" v ey a "ks-ene"
adn verirler. "Ot eezinin" ailenin b ir paras olduuna
inanrlar. B u sebeple gece eve ate istemeye gelen kiiye
ate verilm ez (2),
ocuklarn v e kadnlarn koruyucu tanrs ise
U m ay'dr. O ak sar sal, ak sar sim al v e ak giyimli
b ir kz olarak tasavvur edilir. U may kadnlara ocuk
doururken yardm eder. ocuk doduktan sonra ise
onu
kt
ruhlardan
korur.
U m ay'n
Altay
T rkesindeki dier adlar ise unlardr: "M ay-ene,
Payana, Bay-ene"(3), U m ay'a verilen b u adlar onun
analn v e kutsalln ifade edilecek tarzda
seilm itir.
A ltayllarda b ir kad n n doum
saati
yaklanca adrn tam ortasnda ate yaklan yere bir
direk yerletirilerek on a b ir u rg an balarlar. B u
urgann b ir ucu duvara balanp lohusann koltuklar
altndan geirilir. K adn ok zdrap ekmeye balarsa
albast yahut alkars denilen kt ruhun lohusaya
m usallat olduuna hkm ederler(4). Alkaras veya
albastya d air A nadolu'da d a m u h telif inanlar
m evcuttur.
Altay Trklerinde kadn douraca zam an
"btn akrabalar y u rt ad v erilen adrn iinde
toplanr, erkekler darda kalr. Y urtun haricinde
bulunan erkeklerin vazifesi, herhalde civardaki fena
ruhlar kovm ak olsa gerektir, nk k adn ars balar
balam az korkun b ir grlt kopararak yurtun etrafnda
kom aya b alar v e t fek patlatrlar. B u grlt ocuk
douncaya kadar devam eder"(5).
D oum dan sonra ocuun doduu eve gelen
akrabalar ve dier insanlar, anne ve babaya "bu ocuk
gerekli m i? gereksiz mi?" diye sorarlar. E er doan
ocuk kz ise gereksiz, erkek ise gerekli cevab verilir.
ocuk iin toy yap lm ad an nce o cuun gbei
kesilir. D en gbek " k u lc a " ad verilen b ir kk
to rbann iine konularak ocuun bei in in

bilig-1/Bah ar96

52
stne aslr. Kulcann asld iplerin bir yanna ak, dier
yanna gk renkli kyralar (bezler) balanr.
ocuk dounca ise babas, annenin dolaysyla
ocuun daha iyi beslenmesi iin ava kar. Bu olaya Altay
destanlarnda da rastlanmaktadr. Mesela, "Ak-Tay"
destannda Ak-Bk olu olunca u dileklerle ava gider.
K Karaz adala
Uulma uu ededim
Kiyik semizin adala
Balamd cuula azraydm (6)
Samurun karasm avlayarak
Oluma kundak bezi yapaym
Geyiin semizini avlayarak
ocuumu yala besleyeyim
Ayn durum "Ak-abdar Attu Altn Bok" adh
Altay destannda da grlr. Bu destanda uzun zamandan
beri ocuu olmayan Altn Bk bir erkek ocuu olunca
deniz gibi iki, da gibi et yarak bir ziyafet dzenler ve
iyi avclar olunun ihtiyalarn temin iin ava karr. Bu
blm destanda u ekilde anlatlr.
"Azrgan cans uulma
uu ededim
Kara kitin terez kerek,
Ca balama soordratm,
Kiyik annn iligi kerek" dedi(7)
Besleyeceim tek oluma
Kundak bezi yapaym.
Kara samurun derisi gerek
Kk ocuumun emmesi iin
Geyiin ilii gerek" dedi
Altay Trkleri ocuk doduktan sonra onu beie
koymadan nce evi, kutsal aalardan saylan arnla
ttsler ve st* saarlar. Bu arada Umay'a da alk szler
sylenir(8). Hatta "yeraltnn elileri" diye adlandrlan kt
ruhlarn ocua zarar vermemesi iin u ekilde tedbir
alnr. "ocuun anne ve babas uyurken veya evden uzak
bir yerde iken akrabalardan birka kii gelerek ocuu
kararak yerine yapma bir bebek brakrlar. Bir sre sonra
bunun farkna varan anne ve baba ocuumuz ld diye
alaarak beie braklan bebei gmerler. Bundan sonra
ocuu karan akrabalara iki gtrlerek ocuk geri
alnr" (9). Bu yalnzca Krms' (eytan) kandrmak iin
oynanan bir oyundur. Ayrca yine kt ruhlardan

bilig-1/Bahar 96

bilhassa Krms'ten ocuu korumak iin ona bir takm

kt adlar taklr. yt-Kulak, Camanuul, Tenek, kan (10)
... Bu ekilde ocua "yeralt elilerinin" yaklaamayaca
dnlr.
ocuk beie konduktan sonra beie kzl bir
bez balanr ve beiin yanna ok, yay, kam, ubuk...
braklr(11). Bu hareketin amac, ocuun savunmasz
olmadn kt ruhlara gstermektir. Bundan sonra
Umay'a unlar sylenir.
Kzi camanga krgispe
Kni camanga tiydirtpe
Gz ktye gsterme
Gnl ktye dokundurtma
ocua ad olarak ise ya doumdan sonra eve ilk
gelen kii ocua bir ad verir. Bu ad veren kiiye de anne ve
baba tarafndan eitli hediyeler verilir(12). ocuu
grmeye gelen kii eer yakn bir akraba ise elbisesinin
dmelerinden bir tanesini skerek ocuun beiine
balar(I3). Bu ocuun rahat ve salkl bymesi iin bir
dilektir, bu arada akrabalarn getirdii hediyeler mutlaka
gm olmaldr, altn hediye kabul edilmez, Getirilen
hediyeler ocuun yatann altna braklr.
Doan ocuk eer kz ise ona toy yaplmaz.
Yalnzca erkek ocuk doduunda toy yaplr. ocuk
bykbaba ve bykannenin ilk erkek torunu ise ocuu
onlar alr, byttkten sonra ergenlik anda ocuu tekrar
anne babaya geri verirler.
Altay Trkleri ocuun herhangi bir hastala
yakalanmamas iin de anlam iyi olan adlar vermeye dikkat
ederler. Mnkley, Solom, Tan-Colmon, Smer... bununla
birlikte aile uzun bir zaman sonra bir erkek ocuuna veya
ayn ekilde bir kz ocuuna sahip olsa tersine bir durum
olarak kzlara erkek, erkeklere de kz ad veriliri (14). Bu
tarz ad verme, ocuu nazardan ve er glerden saknmak
iin alnan bir tedbir olarak dnlmektedir. ocua
verilen baz adlar ise doum yeri ve zamanyla ilgilidir.
Ozoloy, Oray, Tuyka, Udaan, Erlei, Ursu, arak,(15)...
Bazen de ocua yallar ad verir. Bu durum "Kan
Kapkay" adl Altay destannda da gemektedir. Destanda;
"Kaan Kara-Bk ava kar. O avda iken olu olur. KaraBk oluna ad vermek iin ziyafet dzenler. "Bu blm
destanda yle anlatlr:
Kara-Bk aydp turat
"Ce menin cans uulum garda
Adn adaar toy, corgl ederin" dedi

53

...Kara-Bk konutu:
"Benim tek olum doduu iin
Adn koyarken dn, elence yapalm. "dedi.
.. .Cuulgan kalk ortodon B ir kargan
em egen kp, K aym an bir biik
karak, Krp m nayda aydat(16)
... Toplanan halkn iinden
B ir yal erkek kp,
Koynundan bir kitap karp,
Okuyarak, unlar syledi:
...htiyar, kitapta doan ocuun A ltay stndeki
altm kaann bas ve Erlik-B iy kadar gl
olacan ism inin ise K an- K apkay olduunu okur.
Bylece ocua Kan-Kapkay ad verilir.
Altay Trkleri toplum hayatlarnda olduu
gibi, ocuun hayatnn nem li anlarnda da alk
szler sylerler. M esela ocua ad verilirken sylenen
alk szlerden b ir tanesi yledir:
Cak crm srzin
Carngda cktubas,
B k bolzn.
Caaktugaayttirbas,
ecen bolsn.
Cs ca caa,
Cgrk ata min! (17)

yi hayat yaasn.
Glye yenilmez,
B oa olsun.
Yanaklya syletmez.
Tatl dilli olsun.
Yz y a yaa(sn)
yesi y ce olsun!
ocua elbise giydirirken ise u alk szler sylenir.
Cakaz m aylu bolzn,
E degi p oktu bolzn.
Aldnda edegine bala bassn,
K iyin edegine mal bassn.
Eez m nk bolzn!(]8)

Yakas yal olsun,

E tei boklu olsun.
nce eteine ocuk bassn,
Sonra eteine m al bassn.
yesi y c e olsun!
A ltay T rklerinde doum gn kutlam alar ise
doulan gnn on ikinci ylnn sonunda, on nc yln
banda kutlanr.Bundan sonra 25, 37, 49, 61 v e 73.
yalar doum gnlerinin kutlanld yalardr.** B u
gnlerde kii tem izlenip, ykanr, Tem iz yeni elbiseler
giyer. Altay Kuday'na, Burkan-K uday'na kreder.
K ii b u gnde elbisesine yeni b ir dme*** takar. B u
yeni b ir y aa girdiinin iaretidir. A yrca yeni bir
kaseyi azna kadar stle doldurarak, sonuna kadar ier.
Y l bitince ise takt yeni dmeyi v e st itii kaseyi
oluna v ey a b ir yak n n a hediye eder(19).

bilig-1/Bah ar96

54

DPNOTLAR

1.

2.
3.
4.
5.
6.
7.

. Rza YALGIN, "Su, Aa, Da, Ta Hakknda

nanlar", T r k F o lk lo r A ra trm a la r, stanbul
1949, s;59
S.SU R A ZA K O V , A ltay F o lk lo r, Gorno Altay
1975, s:35
K.UKAlNA, E.Y A M A Y EV A , A ltay A lk ta r,
G orno Altay 1993, s:35
A bdlkadir NA N , am a n izm , A nkara 1954,
S.169
W .Radloff, S ib iry a 'd a n 2, ev. P ro f Dr. A hm et
Temr, stanbul 1994, .71
Altay Baatrlar, Gorno Altay 1959, Cilt:2, s:69
Altay Baatrlar, Gorno A lta 1974, cilt 8,s:55
*St,
Altay
Trklerinin
zel
gnlerindeki
kutlam alarnda nem li b ir yere sahiptir. Altayllar
tarafndan yeni yl bayram olarak kullanlan " aga
Bayram " kutlam alarnda da st salr. (bkz.K. E.
Y am ayeva U K A N A , A ltay A lk tar, Gorno
Altay 1993, s.61) Benzer durum N ogay Trklerinde
de
grlr.
"Nogaylar
N evruz
Bayram
kutlamalarnda evlerinde yem ek yapm azlar; Ky
kenarna karak sadece getirdikleri stleri ierler.
nekler ve develer salarak evredekilere st
datlr. Birbirlerine stle sayg gsterisi yaparlar.
B ayram yem eine en yal kiinin duasyla
balanr. St alan kii iki eliyle tas tutarak gnee
bakar. D er ki; "yere scakln versin, vaktinden
nce kavurtmasn,"

bilig-1/Bahar 96

8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

15.
16.
17.
18.

19.

diye dua eder. B ir ka st dam lasn yere dam latr.

Stten biraz ierek evresine datr. (bkz:
Y ay.H az. Sadk TU R A L , N e v ru z , A K M Yay,
A nkara 1995, s:235).
K. U KANA, E. Y A M AY EV A , a.g.e. s.93.
S. SURAZAKOV.a.g.e., s: 93:
a.g.e, s:44.
a.g.e, s:44.
a.g.e, s:46.
K .U K A N A , E. Y A M A Y EV A , a.g.e s:96.
M.A. M UYTUYEVA, T.H.. TUDUNEVA, M.V.
EKEY EV A , A ltay K a k k tm A tta n , Gorno Altay
1993, s.8.
a.g.e., s. 12.
Altay Baatrlar, Gomo Altay 1974, Cilt:8, s. 10-11.
K.UKANA, E. YAM AY EV A , a.g.e., s.96,
a.g.e., s:97
** A ltay T rklerinden A ronay B etinova'dan
aldm z bilgiye gre, inan gereince k ii 73
yandan sonra artk baka birinin hayatn yaar.
O nun iin b u yatan sonra ya gn kutlanmaz.
K .U K A NA , E. Y A M A Y EV A , a.g.e., s.9
*** Elbiseye yeni dme takm a adeti Altay
T rklerinde y en i y l bayram olarak kutlanlan
" aa Bayram " kutlam alarnda da grlr. B u
bayram da elbiseye taklan yeni dm e ise yeni bir
yla girildiinin iaretidir.

55

ORTA ASYA
TRK KLTRNDE
ANLIK GELENE

D r. A li A b b as IN A R
M ula niversitesi F en-E debiyat Fakltesi ada
Trk Leheleri ve Edebiyat Blm

an; d in alimi, tarikat by, yol gsterici

demektir. Ferid D eveliolu ian kelim esinin anlamn
"T rkistan'da v e dil havzas T rklerinde 'suf,
keram et sahibi, veli manalarnda, ulem a ve eyhlere
v erilen b ir nvan" eklinde aklam aktadr(l). Sovyet
ncesi dnem de O rta A sya T rk Cumhuriyetleri ve
topluluklarnda din ile ilgili kurum v e kurulularn
yaplandrlm as, dzenlenmesi, biimlendirilmesi ve
ynetim i ianlar tarafndan veya ianlarn yol
gstericiliinde gerekletirilmitir.
"Trkiye v e K azak Trklerinde A t Kltr"
konulu doktara tezime materyal salamak zere Orta
A sya'ya gitm eye karar verdiim izde konuyu sayn
N am k
K em al
Z eybek'e
am ,
yardm larn
istemitik. Sayn Z eybek bize tavsiyede bulunm u,
Trk kltr hayat iinde nem li b ir yeri olan ianlk
geleneinin
aratrlm asnn
yararl
olacan
belirtmilerdi. B u erevede Kazakistan, zbekistan ve
K rgzistan'da 4-31 A ustos 1995 tarihleri arasnda
yaptm z aratrm ada b u gelenek hakknda baz
tesbitler gerekletirdik. B u m akale y ap lan tesb it ve
gzlem leri ierm ektedir.
O rta A sya'daki ianlk gelenei Trkiye'deki
dedelik (babalk), eyhlik geleneine byk benzerlik
gstermektedir. anlar O rta A sya Trk cumhuriyetleri
ve topluluklarnda gemi yzyllarda b y k ileve
sahip olm ulardr. B unlar kendilerine "ak syek"
demektedirler. "Ak syek (ak kemik)" ak soy anlam na
gelm ektedir. anlar, soylarn Trkiye'deki A levi
dedeleri
gibi Hz.
M uham m ed'e,
Hz.
A li'ye
balam aktadrlar.
B ir kiinin "ian" olabilm esinin ilk art "ak
syek"ten gelm esi, ikinci art ise d in ulem as
olm asdr. anlk b ir isim deil sfattr. T asavvuf
ehlinin geldii m ertebedir.
Bunlar iki ktleye ayrlmaktadrlar: H ocalar ve
seyitler. anlk soydan, kandan gelir. A k syekten
olm ayan birinin an olmas m m kn deildir. Ak
syekten gelen bireylerin tm nn ian olm as da
m m kn olamamaktadr. ann eriatn kurallarn
yerine getirmesi, tarikatn inceliklerini bilm esi ve
uygulamas, m arifet ehli olmas, dini bilgiler yannda
m spet bilim lerden de anlyor olmas beklenir. ann en
b elirg in
zelliklerinden
b iri
de
"keram et
gstermesi"dir. K eram et sahibi olm ayan kiiler ian
olamazlar. Belli b ir yaa gelen ian, erkek evlatlar
arasnda ianlk yapabilecek niteliklere sahip birini
kendine halef tayin eder, ld vakit yerine setii
evlad ian olur. K adnlara ianlk grevi verilmez.
anlar
kendilerini
peygamber
soyuna
dayandrdklarndan "ak syek"ten b ak a herhangi b ir
b o y a k z verm ezler. B u tre y zy llard an beri

bilig-1/Bah ar96

56

sregelmektedir. te yandan "ak syek" bir kzn, baka

boylardan genlere gnl vermesi de sosyolojik ve
psikolojik sebeplerden mmkn olamamtr.
Treyi bozan olursa ailesi, akrabalar ve evresi
tarafndan dlanm, "dkn" kabul edilmitir. nsanlar
yaadktan evrenin sosyal knunlarna riayet etmilerdir.
Sovyet sisteminde bu yapda baz deimeler olmu, eskiye
nazaran baka boylarla evlilik yapabilme durumu mmkn
olabilmitir.
Dardan kz alnmasna ise nadiren rastlanr. "Ak
syek"in bozulmamas, kannn temiz kalmas iin bu
zorunlu grlmektedir. Bu tre ve kurallar sistemi
Trkiye'de de Alevi dedeler ve
eyhler arasnda
Cumhuriyetten nce sk bir kural olarak uygulanmaktayd.
Gnmzde ise sanayileme, buna paralel olarak kentleme
olgusunun gelimesi, renim durumunun belirgin bir
dereceye ykselmesi, feodal yapnn zlmesi sonucu bu
yapda
byk
deimelerin
meydana
gelmesini
hazrlamtr. Bununla birlikte gelenek baz blgelerde
eitli biimlerde varln srdrmektedir.
anlk gelenei bu anlamda muhafazakar bir
yapya sahiptir.
anlk soydan geldii iin herhangi bir din
aliminin okuyarak ian olmas mmkn deildir.
anlar eriatten ziyade, kendilerini tarikat ile
ilgili hkmleri dzenlemekle ykml grmektedirler.
anlar, eri kurallarada uymaktadr, namaz
klmaktadrlar.
anlardan
imam
veya mezzin
kabilmektedir.
Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden en ok
zbekistan'da rgtl bulunan ianlarn her birinin belirli
mritleri olmutur. anlarn herbirine bal ky veya
kylerin varlndan sz edilmektedir. Bu mritlerden
(mrid-i kamil) doan ocuklar da babalar gibi ayn iana
veya onun evlatlarna bal olmaktadrlar. Bu sistem
yzyllarca devam etmektedir.
an her yl iki defa gelir. "Pata (Fatiha)" verir.
Evinin geiminin huzurlu, sofrann bereketli, ev halknn
salkl olmalarn diler. Halk, iana, Trkiye'de dedeye
verilen "Hak'ullah" gibi hediyeler verir, an geldiinde
kendisine koyun ve benzeri hayvanlar kesilir, kendisi en iyi
biimde arlanr. ocuktan hasta olanlar, yaamayanlar
ocuklarnn sala kavumas iin iana mraacat ederler.
Prof. Dr Malik Muradolu'nun bildirdiine gre kz
olmayan veya ar hasta olan biri, ocuunun yaamas
durumunda baz hallerde onu "nezir klar", yan kznn
iyilemesi halinde, onu saaltan iana

bilig-1/Bahar96

vereceini vaad eder ve sznde durur. an kydeki

davalar, hukuki problemleri zer. zbekistan Bilimler
Akademisi retim yesi Do. Dr. Said Alimov'dan
yaptmz derlemeye gre ianlar byk sayg grr,
onlarn diledikleri kabul edilir. Buna gre kendisinin de
doduu yer olan Semerkand, Payazk ilesi, irabat
kyne 16.8.1995 tarihinde Karhan merhanolu adnda
77 yalarnda bir ian gelir. an geldiinde kyller onu
saygyla karlarlar. Byk blm kendilerini kamlatmak
ister. Burada "kam" araclyla temas bys salanr,
andaki g ve kudret kam aracl ile vurulan kiilere
geeceine inanlr. Kamnn yedi gbekten beri ailede
olduu ifade edilmektedir. an ayrca insanlarn srtn
elleriyle svazlar, "Bu benim elim deil, Hz. Ali ir-i
Hda'nn elidir" der. Deli olduuna inananlarn krk gn
"halhane (Halvethane)"de balandklar olmutur.
Halkn evliyalara olan muhabbeti, Sovyet
dneminde de gizli ekilde, zellikle kylerde srmtr.
Gelenei zellikle kadnlarn yrtt anlalmaktadr.
Yesevi'nin yeeni olduu sylenen Takent'teki Zengi Ata
trbesinde derleme yaptmz Trkmenistan'l zbek
Trk' Bibisere Halfa'dan edindiimiz bilgiye gre,
yaamakta olduklar Trkmenistan'n Daouz ili Krkylk
kasabas'nda bu gelenei gizlice srdrmlerdir. Bibisere
Halfa'nn atatan da ian soyundandr. Kasabann nfusunun
byk ounluu ianlardan olumaktadr. Kadnlar her
aramba gn "Mkilikad" denilen kitab okumakta,
salavat getirmektedirler. Ramazan aynda "Mevlid-i Nebi"
bir ay boyunca okunmakta, salavat getirilmektedir. Yaplan
zikre "cer" denilmektedir. Cer'de Yesevi'nin hikmetleri
okunmaktadr. Trkmenistan'da Orta Asya'daki evliya
trbelerini ziyaret etmekte olan Bibisere Halfa
bakanlndaki bir otobs dolusu kadn, ricamz zerine
Takent'teki Zengi Baba trbesinde bir "cer" treni
gerekletirdiler.
"Cere" giren mritler, birbirinin ellerinden
tutarak bir halka oluturuyor, rk halinde duruyor, hep bir
azdan devaml olarak "La ilahe illallah'' diyorlar. Halkann
ortasnda "halfa (halife)" yer alyor. Buna "bakaruv
(balatc)" deniliyor Cer ayakta balyor, dize geliniyor,
fakat halka biiminde sryor. Sonra tekrar ayaa kalklp
devam ediliyor. Bu srada "bakaruv" Yesevi'nin
hikmetlerini dile getiriyor. Dier kadnlar, hikmetler
sylerken hep bir azdan "Allah Allah" diyerek
kendilerinden geiyorlar. Eller birbirine kenetli olarak bir
ne, bir arkaya gidip gelirken zikir yrtlm oluyor.

57

anlk gelenei O rta A sya Trk dnyasnda en

ok zbekistan'da varlk gsterm itir. R uslara kar
verilen mcadelelerde ianlarn byk ilevleri, rgtl
muhalefetleri olmutur. Gney K azakistan (imkent,
Canbl, Tldkorgan), O rta ve Gney K rgzistan (O,
N arn, Talas), O rta ve D ou zbekistan (Fergana,
Andican, Namangan, Nurata, Takent, Semerkant,
Buhara), Kuzey Trkm enistan (Daouz, arv)
blgelerinde "ak syek uruu"nun nfusunun youn
olarak bulunduu yerleim alanlar olduu veya
gelenein etkili bulunduu anlalm aktadr.
K azakistan'n imkent iline bal Trkistan
(Yesi) ehrinde derleme yaptm z A m al H oca da,
soylarnn Hz. Ali'ye dayandn sylemekte, ancak
ianl, keram et ehli olm ad ve yeterli dini
b ilgisinin
bulunm ad
gerekesiyle
kabul
etm em ektedir.
A m al
H ocada
soy
eceresi
bulunmaktadr. B u ecere, Arap harfli olup K azak
Trkesiyledir. ecere iki ayr zam anda kalem e
alnmtr. ecerenin ilk blm 1878 ylnda eitli
k aynaklardan
yararlanlarak
hazrlanm tr.
Bu
blm de 31 kiinin ad gem ektedir. B u blm e
dlen notta yle denilm ektedir: "31 ata 1878
ylnda kaleme alnarak belgelendirildi. Bundan sonra da
Hz. A li evlatlarnn eceresini slam D ini'nin
gelitiricisi
byk
hocalar
yazacaklardr"
denilmektedir. ecerenin ikinci blm ise 1907'de
yazlmtr B u blm Hseyin Hoca, Salih H oca ve
M ahdum H o ca ile G ali an tarafndan kalem e alnm
ve ecerenin doru olduu ifade edilerek mhrlenmitir.
Szkonusu ecere yledir:
"Hocalardan D rt M hr Basp Sendirilgen
eceresi:
1.Hz. Ali
2.Hz. Hseyin-Hz. Hasan
3.Zeynelabidin
4.M uham m ed Bakr
5.M uham m ed Sadk
6.an M uhammed Kazm
7.M usa Gali
8.Seyyid A bdullah A bzal
9.Seyyid A hm et
10.Seyyid Hasan
11.Seyyid Celaleddin
12.Seyyid Kemaleddin
13.Emir Divana
14.Hocam Divana
15.Burhan Hoca
16.Celaleddin
17.Mahtum eyh
18.M ahtum A zar

19.emseddin H oca
20.M evlana M uham m ed
21.Nasreddin Hoca
22.Seyyid A hm ed H oca (Trkistan)
23.E m ir araf
24.Seyyid Capar (Cafer) H oca
25.Seyyid A hmed Veli
26.Seyyid M uham m ed Veli
27.Seyyid Hseyin eyh
28.aker eyh
29.Gedey eyh
30.Melle eyh-Kerim eyh
31. an Aziz Hoca
32.Rahm an H oca
33.Gazi H oca
34.Malik H oca
35.Badam kul H oca
36.Bazar H oca
37.Ezikul M uham m ed H oca
38.Kulbay Hoca
39.Boran H oca
40.Kalnbat H oca
ecerede 42 ata belirtildikten sonra Kalnbat
H oca'n n v e C um adullah H oca'n n adlar verilmektedir.
K endisi ile grtmz Am al H oca (76 yanda),
K alnbat H oca'nn torunu, badullah H oca'n n oludur.
te yandan soylarn Hz. E bu Bekir'e
dayandranlar da bulunmaktadr. Bunlar genel olarak
"hocalar" tarifesinden olanlardr. A k syekten gelen ve
T rkistan'da y aam akta v e im am lk y apm akta olan
Bektre Ibadullayev bunlardan biridir.
Bektre
Ibadullayev'deki ecere yledir:
1.Ebu B ekr- Sddk
2.Arslan Baba
3.m am Cafer
4.Bayazt- Bestami
5. eyh Ebu Hasan
6.E bu A li Farsi
7.Hoca Y usuf Hemedani
8.Hoca A rif Rykeri
9.Hoca Nakibendi
10.Mevlana Yakubi arki
11.Hoca Abdullah
12.Mevlana Zahid
13.Mevlana Dervi
14.Hoca mkari
15.Hoca Ban
16.Hoca an Rabbani
17.H oca Said
18.Mevlana
19.Hoca M usa

bilig-1/Bah ar96

58
20.Halife Sddk
21.Halife Hseyin
22.Halife Ebusattar
23.Ebu Salih
24.M uhamm ed Em in
25.Bek M uhammed
T akent'te,
K kelda
M edresesinde
tantmz ve burada yaam akta olan 70 yandaki
Tursun A bidinkocaolu da elinde 34 kiiden oluan bir
ecere olduundan sz etmektedir. P rof Dr.M alik
M uradolu ile ziyaret ettiim iz b u m edresede
rencilerin yetimesine ynelik 40 oda (derslik) var. H er
odada yaklak 25 kii renim grebiliyor. Austos
aynda medresede restorasyon almas yaplm aktayd.
B u alm ay yine ian soyundan olduunu syleyen
km al kram ov koordine etm ektedir.
T ursun A bidinkocaolu'nun elindeki ecereyi
srarmza ram en gremedik. O nun verdii bilgiye gre
elindeki ecere u ekilde olumaktadr.
1.Hz. Ali
2.m am Hseyin
3.m am Cafer
4.m am Talip
5. Seyit Kemalettin
6.Seyit Cem alettin
7.M usa H oca ian
8. N ureddin H o ca an
9. Seyit Gazi
10.BasitHan
11. Ahmet Hoca
12.Musa Hoca
13.Abidin Hoca
14.Tursun
H oca
(T ursun
A bidin
K ocaolu)(2).
Soylar Hz. A li'ye dayandran T rkistanl
(K azakistan) halk airi A bdulkarim M anapov ise daha
deiik bir ecereden bahsetmektedir.
Hz.. Ali

Hz.Fatma
(Hz. A li'nin ei)

Bibi Halife
(Hz. Ali'nin ei)

Hz. Zeynelabidn
......................
(Amal H oca eceresiyle ayn) (aradaki kiileri
hatrlamyor)

1
shak baba Abdlcelilbaba A bdunahim baba
(Baba ata)(Horasan hoca) (Evliya ata)

bilig-1/Bahar 96

(8 veya 10 atadan sonra)

Sadr eyh

H oca A hmet Yesevi

(ocuu yok)

M anapov, shak B ab a (B aba A ta)'ya

dayananlara seyitler, A bdlcelili B ab a (H orasan
Baba)'ya dayananlara "Hocalar" uruundan Bektre
badullayev'in tersine Hz. Ali'ye dayandrmaktadr.
B urada dikkati eken nokta Yesevi'nin de seyitlerden
saylm asdr. T rkiye'deki seyitler de Y esevi'yi
"pir"leri kabul etmem ektedirler. shak Baba'nn kabri /
m akam K azakistan'n im kent lin in Sazak lesinde
A bdl celil B ab a'n n kabri / m akam K zlorda ili
Canakorgan ilesinde, Evliya A ta'nn kabri / m akam
Cambl'dadr. Cam bl ilinin eski ad E vliya A ta adn
tam aktadr. M anapov, atalarnn A bdlcelil Baba'ya
uzandn ifade etmektedir.
O rta A sya'da tarih boyunca gl ianlar
olmutur. B unlar halk zerinde byk etkiye sahip
olduklar iin m evcut sistem lerinde vazgeilm ez
unsurlar olarak tarihin birok dnem inde nem li
ilevlere sahip olm ulardr.
anlara sadece kyllerin deil, okum ularn
d a k sm en de olsa inandklar anlalmaktadr. N itekim
B ilim ler Akadem isi D il E nstits B lm retim
yesi Do. Dr. R ezzak Rafiyev de Buhara'da b ir iana
gittiklerini, kendisinin iana m uska yazdrdn,
kaynvalidesinin ise efsunlandn ifade etmektedir.
anlarn adlarnn sonuna "han" ifadesini kom alar
gelenektendir:
Alihan,
zbekhan,
M rathan,
Bayramhan, vb.
anlar hep olumlu deil, olumsuz olarak da
anlmlardr. "ann dedim eeim den ayr kaldm"
veya "ann karn betir/ Biri hemie (daima) botur"
biim indeki ata szleri buna rnek saylabilir. A ncak
b u n lar belirleyici olm aktan uzaktr.
O rta A sya T rk dnyasnda pek ok ahsiyet
evliya mertebesinde deer grmekte, trbeleri huu
iinde ziyaret edilm ektedir. B u trbelerden bazlar,
kiilerin kabri baka yerde olsa da, m akam olarak deer
grmektedir.
Trbe veya makamlarn en ok
bulunduklar yerler ve ziyaret edilenler yle
sralanabilir.
lke

eh ir

zbekisan
zbekistan
zbekistan
zbekistan

Buhara
Buhara
Buhara
Buhara

T rb e /M a k a m
M ir Kulal
Bahaeddin Nakibend
M klkad
(Nakibend'in teyzesi)

zbekistan N urata (Gazgan'da) Hz Ali ah- M erdan

zbekistan N urta (Dumbolat'ta) Hz.Hasan-Hz. Hseyin

59

Y aptm z gzlem, grme ve aratrmalara gre

ianlar T rklerin eski dinlerinde b elirli b ir ileve sahip

zbekistan

Nurata(Dumbolat'ta)

Muhammed Hanefi

zbekistan

Semerkant

U lugBek

zbekistan

Semerkant

eyh zinde

olan kam, ozan bahsi veya alperen tipinin gnmzdeki

zbekistan
zbekistan

Semerkant
Semerkant

Em ir Tim ur
m am Buhar

temsilcileridir. B unlar hastalklar saaltmakta, efsun

zbekistan

Savat

Y usuf Hemedani

zbekistan

Takent

Zengi Ata Trbesi.

zbekistan
Kazakistan
Kazakistan

Takent
Trkistan
Otrar

Barak Han Medresesi

Hoca Ahmet Yesevi
A slan Baba

Kazakistan

Sayrara

Kazakistan
Trkmenistan

Cambl
Daouz

brahim A ta Karasa
A na (Yesevi'nn anne
ve babas)
Evliya Ata
A k Aydn Pir

Trkm enistan M erv

Sultan Sancar

yapm akta, m uska yazmakta, her trl problem i zmeye

almaktadrlar. D insel ve bysel gle dolu olduuna
inanlan b u insanlara slam iyet'in tarikat yn daha
yakn gelmi, eriattan ziyade tarikat esas almlardr.
D nyaya bak alar da b u ereveden olm aktadr.
" Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat,
A nkara, 1982, D ou M atbaas, s. 560.
' Kaynak kii elindeki ecerenin 34 kiiden olutuunu
bildirmesine ramen sadece 15 kiiyi hatrlayabilmektedir.

bilig-1/Bah ar96

60

BR ORTA ASYA GELENE

KO-KOYUN HEYKEL
MEZARTALARI

T im u r S L
Tarih Aratrmacs

bilig-1/Bahar96

Mezartalarnn Tarihi nemi

M ezartalar b ir m illetin meneini, rf ve
adetlerini, inanlarn, yayldklar corafya zerindeki
kltrel mnasebeti salayan ok nemli b irer belge
hviyetini tarlar.
ayet, m ensup olduumuz m illetin sanat
zevkini, k lt r tarihini,
inanlarn renm ek
istiyorsak, mezartalarna sahip kmal ve onlarn
gelecek nesillere intikalini salamalyz. B ugn Orta
A sya'daki soydalarm zla fiziki b ir m nasebet
kurmam z tam anlamyla m m kn olmuyorsa da,
A nadolu'daki m ezartalar ile O rta A sya'daki ve
Azerbaycan'daki mezartalarnn ekil ve m ahiyet
bakm ndan hem en hem en ayn olmas, onlarla bizi
"kltr
kprsnde"
buluturm akta,
konuup
koklatrm akta v e
hasret giderm em ize
vesile
olm aktadr.
M ezartalar, "kltr tarihimizin" sadece b ir
halkasdr. Bununla beraber doann, insan elinin ve baz
Trk aydnnn "Milli Kltrmzde" yaratt tahribat
dikkate alnrsa, ne denli nem tadklar daha iyi
anlalr.
B ugn
dank
b ir
halde
bulunan
kltrm zn halkalarn b ir araya getirm enin ve
"Trk kltr zincirini" yeniden tekil etmenin, bu
m illetin "bekas" asndan ne k ad ar hayati b ir mesele
olduu bilinmelidir. Bilhassa, alem in b in bela olup, Trk
dnyasnn bana t u gnlerde, "tenhalarda
gezip iz belli etmeden" dnya corafyas zerindeki
soydalarmzla
tarihi,
kltrel
ve
siyasi
m nasebetlerim izi gelitirm eli ve bunu b ir devlet
politikas haline getirmeliyiz. Aksi halde XXI. yy.'n
arefesinde husule gelecek olan siyasi gelimelerden
yeterince istifade edem iyeeeim iz gibi, ok nem li
tarihi b ir frsat da karm oluruz. Gene bilinm elidir ki;
XX. yy.'n balarnda hapsedilm i olduum uz Anadolu
corafyas ile Trk dnyas arasndaki ekonomik,
kltrel v e siyasi mnasebetlerimizi gelitirimezsek, bu
milletin geleceini karanla itmi oluruz.
Son zam anlarda A nadolu'nun b iro k yerinde
olduu gibi, "Ahlat Mezartalar" zerinde de ilm i
alm alar yapld. Sonuta, A hlat M ezartalarnn
Trk ve slam dnyasnn en byk tarihi mezarl
olduu belgelendi (1). A yrca A hlat M ezartalarnn,
O rta A sya M ezartalarndan "Kltigin" ile "Bilge
K aan" antlar ile takriben ayn sitilleri tadklar
akland(2). B u konuda deerli aratrm aclar
tarafndan ilm i konum alar yapld, ilmi m akaleler ve
eserler yaynland. imdi sorm ak gerekiyor: A caba
m illet olarak ka kii A hlat M ezartalarnn tad
tarihi, kltrel v e sanat deeri hakknda bilgi sahibiyiz.
Cevab hi phesiz,

61

ok az olacaktr. B undan daha vahim i, Trk aydn bile

b u konuya ilgi duym aktan adeta kanr hale gelm itir.
Y zyllardan
beri
m ezartalar,
yalnz
arkeologlarn, sanat tarihilerinin ilgi alanna girmekle
kalm am , edebiyatlarn da aratrm a sahasna
girmitir. D aha da girecee benzemektedir. Zira,
mezartalar defnedilen ahsn kimlii, inanc, m ezhebi,
m eslei, sanat zevkini, geride brakt deerli
varlklarn ve toplum daki m evkisine varncaya kadar
birok zellii ihtiva etmektedir. B u ynyle
m ezartalar kuru b ir ta olm aktan kp adeta konuan
b ir ta grnm kazanmaktadr. yle inanyoruz ki,
m ezar antlar, figrleri, motifleri ve tasvirler zerine
ilmi ve tarafsz yorum lar yapld mddete,
kltrm zn
incelikleri,
estetik
yn
btn
berraklyla ortaya kacaktr. Y eter ki, sz edilen
A nadolu m ezarlklarnda geni ve ilm i aratrm a
yaplsn...

Ko/Koyun Heykel Mezartalar

T rklerin tarih b oyunca baz hayvanlar nasl
b ir m aharetle evcilletirdiini b ilen b irok yabanc
ilim adam , kendilerini hayretten alkoyam am lardr.
B unlardan bazlar Trklerin, adeta hayvanlarn dilinden
anladn ve onlarla gayet kolaylkla anlaabildiklerini,
etinden, ynnden en iyi ekilde istifade ettiklerini ve
b u ynyle dier m illetlerden birok stn vasflarla
ayrldklarn ve ayn zam anda "Bozkr Kltrnn" de
temsilcisi olduklarn tarafsz b ir ekilde ifade
etmilerdir.
Trkler evcilletirdikleri hayvanlardan b ir
ksm n totem (ongun) olarak kabul etm i ve b ir
ksmn da sembolletirmek suretiyle kendi kudret ve
kuvvetini dier m illetlere duyurm ak istem itir.
phesiz b u hayvanlardan at ve koyunun "Trk
itim ai" hayatnda geni v e nem li b ir y eri vardr. Hele
bunlardan at ve koyunun mezar ant olarak kullanlmas,
Trklerde b u iki hayvana verilen nemi bariz b ir ekilde
ortaya koym aktadr,
K onumuz ko/koyun heykel mezartalar
olduundan, bu n u n T rkler'de ne zam an ve nasl
ortaya ktn ksaca anlatmakta fayda grmekteyiz.
B ugn birok kltrmzn meneini O rta Asya'ya
dayandrmak m m kn olduu gibi, ko/koyun mezar
antlarn da O rta A sya'ya dayandrmam z m m kn
grnm ektedir.
"H unlarn asl adnn 'Kun' olduu ve bunun
da eski Trke'de koyun/ko anlamna geldii in
kaynaklarndan renilmektedir. U lu b ir kavm in ad olan
koyun/ko Ouz kiliselerinde ve slamiyetin kabulnden
sonra da cam i v e m ezartalarnda y er

alm tr (3). A hlat'da, Tunceli'de, E rzurum 'da,

K ars'ta ve Idr'da grlen ko/koyun m ezar antlar, b u
durum un en canl rnekleridir. G ene eski T rkler'de
olduu gibi, yak n larn d an biri len kimseye
basal dilem eye gidenler, l sahibine verilmek
zere beraberlerinde ko/koyun gtrrlerdi. B ugn
Trkm enistan ve K azakistan'n birletii M anglak
blgesinde y aay an T rkm enler b u gelenei devam
ettirmekte
ve
mezarlarna
ko
balar
koym aktadrlar(4).
A nadolu'da ise, D ersim /Tunceli'de yaayan
A levi-Zazalar ile(5) Idr'n K arakoyunlu ilesindeki
yerli ii Caferi Trkleri'nin, O rta A sya geleneinin bir
devam niteliinde m ezar ant olarak, len erkekse
ko, (6)
k adnsa
koy u n
heykeli
diktikleri
aratrm alarm z neticesinde tesp it edilm itir(7) (Res.
1,2).
O rta A sya'daki hayvan slbunun douu ise
olduka enteresan v e gz kam atracak niteliktedir.
"Orta Asya"daki hayvan slbu daha kuzeydeki
M inusinks
havzasnda kuzeyden
aa
sarkan
geom etrik tezyini m otifler zerinde iz brakr. A ncak
geom etrik sslerden baka burad a tatan yontulm u
hayvan tasvirleri, geyik v e ko b al stunlar da
braklm tr..."(8) B u hayvan slubunun H u n lar da
olsun, G ktrkler'de v e dier T rk devletlerinde olsun,
ortaya nasl v e ne ekilde kt hususu bugn batl
ilim adamlarn en ok uratran b ir k o n u olm utur.
H ay v an slbunun b ilh assa ko/koyun heykelinin
Anadolu'ya tanmas hakknda tarih iler m uhtelif
grler ileriye srm lerdir. Fakat, hepsinin ittifak
etmi gibi grnd b ir nokta var, o da: B u t r m ezar
antlarnn K arakoyun'lu v e Akkoyun'lu Trkm enlerine
ait olduu grdr(9). Sz edilen heykeller daha
ziyade X IV nc yy.'n ortalarnda A nadolu'da M ool
gcnn krlm as ve iki T rkm en b o y u n u n b u
blgede egem enlik kurm asndan sonra yaptklar
aktr.
Bu
boylar
ise
Karakoyunlular
ve
Akkoyunlulardr, Karakoyunlular, E rzurum M usul
arasnda
ve
A nadolu'nun
dier
blgesinde,
Akkoyunlular ise Diyarbakr evresinde yaarlard.
Anadolu'da grlen ko/koyun heykellerin b u iki
Trkm en oym ann m ezar antlar olduu ve daha sonra
b u gelenein devam ettirilerek gnm ze k adar geldii
ahlalm aktadr( 10).
"K uran'da ak ve kesin olmamakla beraber
ssl v e dikkat ekici m ezarlar ile heykel
mahiyetindeki m ezarlar ho karlanmamtr. B u
devirlerdeki Trkm enler'de m evcut dini tolerans,
A levilik vb. inanlarn gl m evcudiyeti b u eski
gelenei tekrar canlandrm tr. A yrca b u gelenein

bilig-1/Bah ar96

62

tekrar ortaya km asnda dnem in sosyo-ekonomik

artlan d a etkili olm utur"(11).
A nadolu'nun
b irok
yerinde
grlen
ko/koyun m ezar antlarndan dr ve evresinde de ok
sayda mevcuttur. B u yredeki ko/koyun m ezar antlar
dikm r geleneinin X IV . ve XV. y y.'da Srm eli
ukuru'na(12) (Idr) hakim o lan Karakoyunlu ve
Akkoyunlu Trkmenler'in( 13) varl ile izah edilebilir.
K ars ve Idr yresindeki ko/koyun heykelleri
genellikle ayakta yaplm vaziyettedir. B ir kaide zerine
oturtulmu olanlarn yannda, kaidesiz olanlar da
mevcuttur. (Res. 4, 5). dr'n Karakoyunlu ilesi ile
H ak M ehm et Aaver, Bayat, Pulur ve Taburan
kylerindeki m ezar antlar ve m ezartalar zerine
m u htelif figr, m o tif ilenmitir. Figrl, m otifli ve
kabartm al olanlarn, olmayanlara gre daha fazla
kdemli olduklar, baka bir ifadeyle m ezardaki ahsn,
soylu, varlkl olm ann y annda y i it olduuna da
iarettir. B u tasnifte ko/koyun mezar ant zerine
ilenmi figrlerin ve kabartm alarn zelliine gre
yaplmtr. Tek bana kitabesz, figrsz, kabartmasz
b ir ko/koyun heykeli "alperenli", zerinde "saz" figr
tayan b ir ko ve at heykeli ise, m ezardaki ahsn ayn
zam anda iyi saz aldna, dolaysyla "ozan" olduuna
iaret etmektedir. zerinde "at" figr yaplm b ir ko
heykelinin, defnedilen ahsn yiit olmasnn yannda iyi
b ir binici olduunu, yrenin bilir kiilerinden
rendik(14).
dr'n
K arakoyunlu
ilesinde
son
dnem lerde dikilen b u tr heykellerin "Kurtulu
Sava'nde Erm enilerin tecavzlerine kar koyarken
ehit denlerin ansna dikildii anlalyor.
A nadolu'nun birok yerinde olduu gibi, Kars
ve Idr evresinde y er alan mezar antlarna ve
mezartalarna ilenmi m uhtelif figrler, motifler,
k abartm alar ve tasvirler dikkati celbetm ektedir. B u tr
mezartalarnn bnyesinde nem li srlar sakl olduunu
unutmamak gerekiyor. "Bu srlar nelerdir?" diye bir soru
sorulabilir, kanaatimizce, bahsettiimiz am a tam
m anasyla v a k f olam adm z srlar m ezartalarna
ilenm i
olan figrler,
m otifler,
tasvirler ve
kabartmalardr. B u tr mezartalar uzun zam an
m uam m a olm a zelliklerini korumulardr. D ah a da
k oruyacaa benzem ektedir. Zira, m ezartalarna
m u htelif figr ilenm esi gelenei, bugn neredeyse
terkedilmi durumda olduundan, ayrca b u motifleri
yapanlarn ou vefat ettiinden, figrlerin ihtivalarn
tam olarak halktan renmemiz m m kn olmayp,
herkes kendine gre b ir yorum da bulunm aktadr. B una
ram en, yaplan yorum lardan

bilig-1/Bahar 96

b ir sentez yapp, isabetli fikirlere varm ak da m m kn

grnm ektedir.
nsan, D ou ve G neydou Anadolu'daki
m ezarlklar yle b ir gezip, m ezartalar zerine
ilenmi eitli figrleri ve m ezar ant olarak dikilen
"ko/koyun" ve "at" heykellerini grnce, kendini
hayretten alkoyamyor ve aklna u soruyu getirmekte de
gecikmiyor: A caba b u figrlerin ilenmesine v e m ezar
antlarnn yaplm asna ned en ihtiya duyulm u? B u
durum u halkn kltr v e inancna balam am z m m kn
grnm yorsa da, konuyu yeterince, aydnlatamyaca
grndeyiz. Hereyden nce, mezartalarna ilenen
figrlerde ve yaplan heykellerde herkes tarafndan
b ilinm esi istenilen m analar olmaldr. M ezartalarna
ilenen motifler, figrler ve tasvirler, len ahsn
mesleini belirtmekle kalm ayp, hayatta ik en ne gibi
iler y apan v e geriye neler braktn da
gstermektedir. Yaptmz aratrm alar yukardaki
gr tey id edecek niteliktedir. A ncak, sz edilen
m ezartalarna zel b ir anlam veremiyeceimiz de
bilinmelidir. B u tr m ezartalarna b aka b ir adan
yaklap, farkl yorum larda bulunan aratrmaclar
olabilir.
M ezartalarna m uhtelif figrler ilenm esinin
v e heykeller dikilm esinin sebebini b iz iki gr
etrafnda younlatrm aya altk.

a. Halka Pratik Bilgi

Kazandrmak:
A nadolu'daki m ezartalarna m u h telif figrler
ilenmesinin ve heykeller yaplmasnn birok nedeni
olabilir.
Bu
sebepler
arasnda,
okuma-yazma
bilm eyenlere ki, bunlar doal olarak mezartalar
zerindeki yazlar, kitabeleri okuyam adndan,
b u n lara len ahsn "m enkbeleri" hakknda zet bilgi
verm ek gerektii dncesi kendiliinden ortaya km
olmaldr. "H alka pratik bilgi kazandrm ak" diye
yorum ladm z b u dnce nasl gerekleebilirdi?
B ir kere, m ezartalarna u zu n u zad y a yaz yazlm as
iin b y k talara ihtiya vard. A yrca b u talarn
iilii ayr b ir ura gerektirecekti, yle ise, okum ayazm a bilm eyenlere v e halka zet bilgi verm enin b ir tek
yolu olabilirdi o da; pratik b ir yntem gibi grnen
heykeller yapm ak v e figrler ilenm ekle salanabilirdi.
B u am aca ulalm ad da deil, mezartalar zerine
heykeller yapldktan ve figrler ilendikten sonra halk,
b u tr ekillerin ne anlam a geldiklerini rahatlkla
anlayabiliyor ve kendilerince yorum da bulunabiliyordu.
Gene herkes biliyordu ki, m ezarnda

63

"ko/koyun" ve "at" heykeli bulunan kimse merttir,

yiittir...

b. Alperenlerin Unutulmasn
nlemek:
Mezartalar zerine heykeller yaplmasnn ve
figrler ilenmesinin bizce en nemli sebebi budur. Yani;
kahraman, mert ve fedakar insanlarn unutulmasn
nlemek. Bir devir kahramanlk yapm, dmanla gs
gse arpm olan ahslarn menkbeleri dilden dile
dolar oldu. Muhtemelen nesil deitike kahraman
kiilerin kahve kelerinde, sohbet toplantlarnda zevkle
anlatlan ve dinlenen hikayeleri zamanla unutulmaya yz
tuttu. Kanaatimizce, bu durum yiit kiileri rahatsz etti ve
gn gelip de kendi kahramanlklarnn unutulaca
endiesine kapldlar. Buna bir de aileler arasndaki rekabet,
yani kendi soyundan olan birinin yiitliini abideletirmek
dncesi eklenince "heykelli" , "motifli", "kabartmal" ve
"tasvirli" mezartalar ortaya km oldu.
Trk halk, vefakar insanlar, toplum iin alm
olanlar, yaplan kahramanlklar unutmak istemediinden
ve bunu nankrlk kabul ettiinden, devrin teknii ve
imkanlar ile bu tr heykeller dikmee ve figrler ilemee
balamtr. Bununla da saygyla andklar ahslara olan
borlarn demi olduklarna kanaat getirdiler.
Bugn dahi yazya geirilmemi, geirilse bile
olduka abartlm ahslarn menkbelerinin anlatlmas
gelenei, Anadolu'nun birok yerinde olduu gibi; Erzurum,
Kars, Ardahan ve Idr yrelerinde devam etmektedir.
Menkbeleri en ok anlatlan ahslar arasnda; "Krolu",
"Kaak Nebi" ve Hz. Ali'nin Hayber Kalesi'nin fethinde
gsterdii kahramanlk bata gelmektedir.
Bu durum yreden yreye deimekte; yani
yrenin kahramanlar "Krolu" ve "Kaak Nebi'nin" yerini
almaktadr(15).
Balangta yiitlii sembolize eden mezar ant
sadece ko/koyun heykelleri iken, daha sonra "at" heykeli,
"kln", "haner", "tfek", "tabanca" gibi motifler de
"yiitlii" iaret eder hale gelmitir. Gene balangta
dmanla savaarak, kahramanlk gsterenler iin dikilen
ka/koyun heykeli daha sonra herkes iin dikilen bir
gelenek haline getirilmitir. Bu duruma yol aan sebepler
arasnda; phesiz aileler arasndaki kskanlk ve rekabet
bata gelmektedir. Kendi ailesinden birini kahramanlk
gstermese de kahraman olduu imajn halka vermek
isteyenler,

len yaknlar iin

"ko/koyun",
"at" heykelini
yapmlardr.
Bununla da kendi ailesinden bir ferdin daima
hatrlanmas
istenmi
olmaldr.
Ancak,
durum
dnldnn aksine bir gelime gstermi; halk,
gstermelik iin dikilen heykellere itibar etmemi, gerekte
mertliin, ecaatin sembol olan bu tr mezarlarn zerine
dikilen heykelleri layk olmad gerekesiyle ykmaa
balamtr. Bu ykma hareketi bir sre daha devam etmise
de, ekilci mezarlarn oalmas zerine halk, bu durumdan
vazgemek zorunda kalmtr.
Bugn ise Kars ve Idr yresinde herkes len
yakn iin bir "ko/koyun" ve "at" heykeli yapabilmektedir.
Artk normal bir hadise gibi karlanan bu durum karsnda
halkn, byk ounluunun rahatsz ve ikayeti olduunu
bu vesileyle belirtmi olalm.
Sras gelmiken bugn yaplan ve gelecekte de
yaplmas muhtemel olan ko/koyun heykel mezartalaryla
ilgili speklasyonlara cevap olmas asndan bir hususa
deinmek istiyorum. teden beri "Trk kltrnn"
zenginliini hazmedemeyen baz yerli ve yabanc evreler
"ko/koyun" ve "at" heykeleri zerinde kksz iddialar
ileriye
srmektedirler.
ayet,
onlara
sorarsanz
Anadolu'daki "ko/koyun" ve "at" mezar antlar,
Ermenilere veya Grclere mahsus olmaldr. "Erzurum
Mzesi"nde ha iaretli bir "ko heykeli" ile, "Kars
Mzesi"nde yer alan ve zerinde "Ermeni kitabesi" olduu
tespit edilen heykellerin yansra Tiflis'te, Erivan'da
Hristiy anlara ait "ko/koyun" ve "at" heykellerinin
bulunnas(16) ilk bakta bu iddialar geerli klacai
grnmndedir. Prof.Dr. Beyhan Karamaaral'nn da
belirttii gibi, "Bizans, Ermeni ve Grclerde byle bir
gelenek olmadndan, bu tip mezartalar kksz
kalmaktadr. Muhtemelen bu mezar talar, "Trk
Kltrnn" Ermeni ve Grclere yansmasdr. Ya da bu
topluluklar tarafndan Hristiyanlatnlan, fakat kendi inan
ve
geleneklerini
yaatan
Trklerin
braktklar
hatralardr"(17).
Bizde bu iddialarn asl olup olmadn renmek
iin, Ermenistan ve ran'la snr komusu olmas itibariyle
Idr ve evresinde aratrma yapmaya karar verdik.
Bylece konuyla ilgili nemli malzemeler bulacamza
inanyorduk. Aratrmamza Idr'n en eski yerleim yeri
olan ve son yaplan arkeolojik kazlar neticesinde tarih
ncesine ait nemli hyklerin(18) bulunduu Karakoyunlu
ilesinden baladk. le merkezinde yer alan eski bir
mezarlkta ok sayda ko/koyun

bilig-1/Bah ar96

64

mezartalar ile kafas kopmu olan ama, at m, deve mi

olduu belli olmayan bir mezar antna rastladk. Bilir
kiiler kafas kopuk olan heykelin deve olduunu iddia
etmekte iseler de, bu konu kesinlik kazanmam
olduundan imdilik bir yorumda bulunmak mmkn
olmamtr.
Karakoyunlu ile mezarlndaki ko/koyun
heykelleri yrenin en eski mezartalardr. zerlerindeki
kitabelerde yer alan tarihler bu grmz teyid edecek
niteliktedir. Gnlerce sz edilen mezarlklarda ve evre
kylerde aratrmalarmz geniletip, derinletirmemize
ramen bir tek gayr-i mslm mezarna rastlayamadk.
Brakn dier delilleri sralamay "Karakoyunlu ile" ad
bile tek bana aslsz iddialar geersiz klacak bir belge
iken, nasl olup da byle bir grn ortaya atldn
anlamak mmkn deildir.
Bu yredeki ko/koyun heykellerinin tamamen
Karakoyunlu Trkmenlerinden kalma bir gelenek olduunu
rahatlkla syleyebiliriz (Resim 4 -5). Ayrca, buna bal
olarak Karakoyunlu ilesi ile dier yerleim yerlerinde
ko/koyun heykeli dikme geleneinin ''ia'nn Caferi"
koluna(19) mensup olanlar tarafndan srdrlmesi, yanl
kanaatlere yol amamaldr. Bu durum "Karakoyunlu Trk
Devletinin
ii'" olmasndan ve yre halknn ounun
"Caferi Mezhebini" benimsemelerinden kaynaklanmaktadr.
Yoksa, olayn ran Kltr ile bir alakas yoktur.
Yre halk da bu uurda olmal ki; son zamanlarda
diktikleri ko/koyun heykellerinin nne ayyldz
kabartmas ilemekle ve "milli" benliklerini muhafaza
ettikleri mesajn vermektedir (Resim).
zetle "Caferi Mezhebi"nin resim ve heykel
konusunda bir tolerans tammadn,(20) yani hadisenin
mezhebi
bir
karekter tamadn,
Anadolu'daki
"ko/koyun" heykel mezartalarnn Ermenistan, Grcistan
ve ran'la hibir ilgisinin bulunmadn, yre isimleri ve
mezartalar teyid etmektedir. Ermenistan, Grcistan ve
ran'daki "ko/koyun" ve "at" heykel mezartalarnn ,ise
Trk kltrnn bir uzants olmas kuvvetle muhtemeldir.
Ko/koyun heykel mezar antlarnn Anadolu'nun
dnda bu kadar geni sahalara yaylmas, bilhassa
Azerbaycan'daki "ko/koyun" ve "af heykelleri ile Erzurum,
Tunceli, Ahlat, Kars ve dr yrelerindeki ko/koyun
heykellerinin birok bakmlardan benzerlik anzetmesi
tesadfi deildir. Tabiidir ki, ortaalarda "mertlik",
"ecaat", at koturmak ve kl oynatmakla snand iin,
kiinin

bilig-1/Bahar 96

mezar stnde onun hayatnn en parlak sahifesini

aksettiren av sahneleri tasvir oIunurdu(21). Bu av
sahnelerinin yerini daha sonralar ko/koyun heykeli veya
buna benzer motif, figr ve kabartmalarn aldn
grmekteyiz.
Koa bu kadar nem verilmesinin sebebini
anlayabilmemiz iin, onun zelliklerine bir gz atmamz
gerekiyor; tatl etiyle, muhtelif levazmat ve giyim
maksadyla istifade edilen, emsalsiz derisine ve gzel
ynne gre "ko" gemite ulu atalarmz tarafndan
bolluk, bereket ve kuvvet semboline evrilmitir(22). Bu
gne dek kentlerimizde eper direklerine, eyvan stunlarna
bereket ve kuvvet alemeti olarak ko bann aslmas, onun
halk arasnda ne kadar geni yayldn gsterir(23).
Tesadf deildir ki, halk z kahramanna "Ko Krolu"
adn verir(24).
Anadolu halknn yerleik olsun, gebe olsun bir
trl vazgeemedii bu hayvan acaba gemite Orta
Asya'daki atalarmz tarafndan mukaddes saylm; yani bir
totem (ongun) karakteri tam mdr? Bu soruya cevap
vermek hayli g grnyorsa da, mevcut kaynaklardan ve
aratrma eserlerinden hareketle bir fikir beyan etmek
mmkndr.
Tarihiler her nedense "Koun" gemite Trkler
arasnda kutsal sayldn, bu yzden "Koa" bu kadar
nem verildiini sylemekten ekinmilerdir. Oysa "Ta
ko'' heykellerimizin gemite halk arasnda totem (ongun)
karakteri tadna dair malumatlar oktur. Azcrbeycan
aratrmacs "Yusuf vezir emenzeminli", "Kzlar bula"
adl eserinde; koun kutsal bir hayvan sayldna ve ona
Azerbaycanllar tarafndan itaaat edildiini zellikle
kaydeder(25),
Geldik emeye
Sudan meye
Aca(26) "Kolara"
Ta'zim(27) etmeye(28).
Bu ifadeden "Koa" halk tarafndan kurban
sunulduu anlalyor. Lakin bugn o bizi gemi manasyla
deil, daha ok bugnk hususiyetiyle ilgilendirmelidir.
Aksi taktirde yanl kanaatlare varmak mmkndr.
Gemite yaplan bu hareketler hi bir zaman halkn
bugnk felsefesini yanstmaz(29). Gemite kutsal saylan
"Ko" artk gemi karekterlerini tamaktan ok uzak olup,
slami dnce ile ayrlk tekil etmeyen bir mana
kazanmtr. Ksacas Anadolu Trklerinde imdiki mezarlar
slam etkisi altna girmi, eski ekilleri ile artk kullanlmaz
olmutur.

65

DPNOTLAR
1. Beyhan
KARAMAARALI,
Trk
Mimari
Eserlerinde A hlat M ezartalar, Ank 1993, . 1,2,3.
2. a.g.e.., s.1,2.
3. K ars l Yll/1967, s. 199.
4. Nejat DYARBEKRL, H un Sanat, st., 1972, s.94.
5. M.Abdulhaluk AY, "Tunceli Mezartalar ve Trk
Kltrndeki Yeri",
Trk Kltr Aratrmalar XXIII / 1-2. brahim
Kafesolu'nun Hatrasna Armaan, Ank 1985, s.
153.
6. a.g.m. S.153 v.d.
7. Idr'n Cennetabat Kynde l evine ko gnderilmesi
gelenei halen devam etmektedir.
8. Rasony LAZLO, Tarihte Trklk, Ank., 1971, s.43.
9. Geni bilgi iin bkz. Abdulhaluk AY, A nadoluda
T rk Damgas..., Ank., 1983.
10. T rk Sanat T arihi A ratrm a ve ncelemeleri (Milli
Eitim Basmevi), 1st., 1969, s.202-203.
11. Abdulhaluk AY, Anadoluda T rk Damgas... Ank,.
1983, s.37.
12. Ar Da kuzeybat eteindeki Idr ovasnn bir dier ad.
Ermenice "Surp Mari". (Kutsal Meryem'den bozmadr)
Bkz. Bilge UMAR, Trkiye'deki Tarihsel Adlar, st.,
1993, S.75L
13. Abdulhaluk AY. s.40.
14. Hac Abbas AKICI, Idr'n Karakoyunlu ilesi
sakinlerinden olup, "Kurtulu Sava" gazilerindendir.
15. Erzurum, Kars, Ardahan ve Idr illerimizde aklk
gelenei varln devam ettirmekte olup, her yl dzenli
olarak "aklar enlii" dzenlenmektedir. Bu enlie

katlan aklarn syledikleri trklerin balca temasn,

kahramanlk destanlar oluturmaktadr.
1. Beyhan KARAMAARALI, T rk Mimari Eserlerinde
A hlat M ezartalar, Ank., 1993, s.50,
2. a.g.e., s.53.
3. .Kl KKTEN, "1952 Ylnda Yaptm Tarih ncesi
Aratrmalar", DTCF Dergisi, C.XI., s. 2, 3, 4, Haz.Eyll 1953, s.202.
4. T rk Milli Btnl ierisinde Dou Anadolu,
Bahaddin GEL ve dierleri, st. 1993.
5. Mesele. 2838: Heykeltralk /Nakkalk her ne suretle
olursa olsun haramdr. Lakin fotoraf ekmenin
mahsuru yoktur. Bkz. Museviyyul KHOYI "Tam
lmihal". ev. Hseyin Yeil. st., 1987, S.135.
6. Rasim EFENDYE V, D alar D anr (Talar
Konuuyor), Kenlik-Bak, 1980, s.20.
7. a.g.e., S.2T
8. Idr ve civarnda bahe eperlerine, eyvan stunlarna ve
yeni yaplan evlerin kapsnn zerine "ko ba" veya
boynuzu asma gelenei halen devam etmektedir.
9. Kars ve Idr ilinde babann ok sevdii oluna "Ko"
"Kele" diye hitap ettiine ahit olunmaktadr.
10. Yusuf vezir EMENZEMNL. "Kzlar Bula, Kenlik
Baku," 1986. s. 48.
11.Beyaz/Ak
12. Sunmak.
13. Yukardaki drtlk. Rasim Efendiyev'in "Dalar
Danr" adl eserinde de yer almaktadr.
14. Mahmut RIVANOLU, Dou Anadolu Airetleri ve
Emperyalizm, st. 1978. s. 42.

bilig-1/Bah ar96

66

KAZAKLARDA ALE YAPISI

Kazaklar "Ulu Jz, Orta Jz, Kii Jz" olarak

byk ana kola ayrlr. Ulu jz: Kanl, ankl, Jalayr,
Sirgeli, Sarrsin, akam, aprat, Ist, Oakt, Alban,
Suwan, Dulat Boylarndan; Orta jz: Arm, Kerey,
Nayman, Kpak, Konrat, Vak Boylarndan; Kii jz:
Karakesek,

On

eki

ata

Bayul,

Jetiru

Boylarndan

olumaktadr. Bu boylar kendi iinde de blmlere ayrlr.

Kazaklarda kendi milletini, kkn, boyunu, soyunu bilmek
her bir evladn vazgeilmez bir grevi olarak bilinir. "Ar
atam Er Trk biz Kazak halkmz" (Eski atam Er Trk, biz
Kazak boyundanz). "Jeti atasn bilmegen, jetimdiktin
belgisi" (Yedi atasn bilmemek yetimliin iaretidir).
Dolaysyla, Kazaklar tarih boyunca her ne kadar zor
dnemler geirse de, kendi soyunu, kkn hi bir zaman
unutmamlardr. Boyunu, soyunu bilmek evlilikle de
ilgilidir.

ok

eskiden

gelen

bir

gelenek

halen

srdrlmektedir. Evlenecek kiiler, yedi kuak iinde olan

akrabalar birbirleriyle asla evlenemezler. Bundan dolay da
Kazaklarda akraba evliliinden kaynaklanan sakat ocuk
doumlarna pek rastlanmaz.
Kazak geleneine gre bir adamn yurdu olur:
z jurt (kendi yurdu), naa jurt (annenin akraba taraf)
ve gayn jurt (karsnn akraba taraf). Bu de yakn
akrabalardr. En yakn olan bu akrabalar "aayn", "tuwis",
"ilig", "jamaaym", "jekjat", "juraat", "qudandah" gibi
terimlerle ifade edilir. Akrabalar, aileyi toplum iinde daha
organize hale getiren yan anne, baba ve ocuklar
tamamlayc unsurlardandr. Her Kazak ayn ana ve
babadan kendisinden nce doan erkee 'aabey", kza
'abla'

demesi

anne

ve

babasnn

yaknlarna

bat

toplumlarnda olduu gibi adlaryla deil akrabalk adlaryla

hitap etmesi geleneksel zelliklerimizdendir.
Kazaklarda akrabalk adlar unlardr: ata (dede),
je (babaanne), ke (baba), ee, ana (anne), ata-ana (babaana), aa (aabey), apa, apke (abla), mi (erkek karde),
qanndas (kzkarde, aabey kzkardeine sylerken), sinili
(kzkarde, abla kzkardeine sylerken), bala (ocuk), ul
(olan), qz (kz), nemere (torun), bere (torunun ocuu),
pek (torunun torunu), nemene (pein ocuu), naa
(annenin akrabalar), naa ata (anne babas), naa apa
(anneanne), naa aa (day), naa pke (teyze), jiyen
(yeen), jiyenar (yeenin ocuu), degenar (yeenann
ocuu), kgenar (degenann ocuu), jrejat (kgenarn
Do. Dr. Zeyne SMAL

ocuu), tuwajat (jrejatn ocuu), jenge (yenge), kelin

(gelin), absn (elti), ble (kuzen), quda (erkek dnr),

Ankara niversitesi TMER Konuk retim yesi

bilig-1/Bahar 96

qudagiy (kadn dnr), quda bala (dnrn olu), qudasa

67

(.dnrn kz),

qayn ata (kaynata),

qayin ene

(kaynana), qaym aa (byk kayn), qayin biyke

ke bohp jrgenim di umtp,

li knge erkeleymin m en saan.

(byk baldz), qayin ini (kk kayn), qayin sini

(grmce), baldz (baldz), baja (bacanak), kyew
(gvey), je zd e (enite).
A ta (ded e): E vlat iin b abann babas, halk
onlara "aksakal" diye hitap eder. O nlara her zam an
bakede y er verip sayg gsterilir. O nlarn nnden
izinsiz geilmez. H alk dncesine gre "Awilnda
qartn bolsa jazp qoygan hatpen ten" (Kynde yal
birisi olursa yazlm hat ile denktir). Ata; toplum un

Qulndaym in asr salan anarda,

Qozmdaymin oynaqtagan albarda.
zin barda qisilmaymin klwge,
Jlawga da qslmaymn sen barda.
M en zinnen qabildappin sywdi,
M en zinnen gabldappn kywdi.
Senin jan n jregim e orawl,
M enin jan m jaw lna tywli.

birliini, dirliini salam akta nem li rol olan, toplum

iin iyi dileklerde bulunup, onlarn danmanln yapan
ulu adamdr. Genler atann tecrbesinden yararlanp,
onlarn hayr duasn alrlar. nl kiiler, aydnlara sz
verdiinde, onlar kendi sz srasn aksakala verirler.
nk

byklere

sayg;

K azaklarn

en

gzel

geleneklerinden biridir. "Atal sz, batal sz" (Atann

sz, hayrl szdr), "Asqar taw da asl kp, atal szde
aql kp" (Y ksek dalarda deerli ta ok, atann
sznde akl ok), A tann sz- aqildin kz (A tann
sz- akim gzdr) "H alqtm qartn siylaw i- elinin
salt srylaw i (H alkn byklere sayg gsterm esi toplum un geleneine sayg gstermesidir).
B ir kye v ey a b ir m em lekete gidildii zam an
nce oradaki atay ziyaret edip, selam verilmelidir.
A taya olan sevgi ve hrmeti u msradan daha iyi
anlarz.
Aqsaqaldar- halqim nin kemengeri,
Japramn jayqaltgan emenden.
Halgt ntmagga biriktirip,
Birlik bolsn arqasan degenderi.
je (B a b a a n n e ): B abann annesi. Toplumun,
boyun, ailenin btnln dnen halk anasdr. je
gelenek grenekleri koruyup, gelecek kuaklara onlar
reten, genlere m ek olan, hayr dualar eden saygn
insandr. E vlatlar bykannesinin arzularn, isteklerini
mutlaka yerine getirmesi gerekir. Torun iin en mihriban
insan bykannedir. Bykannenin ninnisi, yumuack
eh, scak gnl, temiz kalbi torun iin byk bir efkattir.
Tansn tanm asn insanlar bykanneye selam verip
sayg gstermesi gerekir. Bykannenin hayr dualar da
tm insan iin tebriktir. B ykannenin ya, tertem iz
kalbi, iyilii bize nasip olsun diye halk onlara
sevgilerini bildirir. nl air K adir M rzaliyev'in "je"
hakkndaki iiri bunu ok gzel ifade etm ektedir.
Asl jem, asr jem ansaan,
Sanm-san ormanday samaan.

Tura tur tzelgende buzn,

Jre tur ja l an d a ziin.
M aan daw let nege kerek, aq je-aw,
zin birge kre alm asan qzn? !(l)
ke-ee, a ta - a n a (B a b a v e an n e ):
K endini m re g etiren k ar-koca insanlar. H er b ir olan
ve kz anne babasna sonsuz borludur. Evlatlar anne
babalarna zel sayg gsterir. O nlara kar gelmez,
onlar incitmez, sylediklerini yerine getirir.
Baba, ocuun nnde yk sek da gibi
ycedir. O nlara akl verip, doru y ol gsteren, t
syleyip, eitim v ere n insandr. B ab a h er zam an
davranlaryla,
szleriyle,
tm
hareketleriyle
ocuklarna rnek olur. O nun zengin i dnyas
ocuunu polat gibi berk, evik gibi salam olarak
yetitirir. "ke-er, ana jiger, b ir yde eki kom ejer"
(Baba; erdir, anne; gtr, b ir ailedeki iki dahidir.
"O tbasna garap b ala sedi,
qaragayga qarap tal
sedi" (A ileye bak arak ocuk byr, k ara aaca
bak arak dal byr). "B ala trbiye basm an, anbekke
baw luw jasn an " ( ocuk eitim i batan, alm aya
altrm ak kkten), "A q j re k ke- qum suw aq, aq
j rek ana- aqbulaq" (Temiz kalpli baba; gne
gibidir, tem iz k alpli anne; p n ar gibidir) gibi szler
ocuk eitiminde baba ve annenin grevinin ne kadar
nem li olduunu gsterm ektedir. H alk dncesine
gre "keden artiq orm aq joq, keden artiq dana joq,
keden artiq d an a jo q " (B abadan st n h uzur yok,
b ab ad an st n b ilg in yok, b ab ad an st n snak yok).
B aba hakkndaki u halk iirine b ir gz atalm;
ke degen- biy ik n adam nn,
ke degen- tregi oy alamnn.
ke degen- boynda aqqan qann da,
Siqqan tegin, ol-negizin, jan n da.
N e d esen de ke jo l b ir blek,
Qayda jrsen qoltnnan turu demep.
N az ke aqilgoy de asqar jan ,
Barlq urpaq kelerden bastalan

bilig-1/Bah ar96

68

Anann qut-bereke r adm,

Qanday qimbat sz edi ke degen,

Seziler r isinen daral.

ke emes pe srip, mpelegen.

Ana- mir, Ana-baqt, Ana-jrek,

kesi bar balalar bolad erke,

Aspanda ayd da aper degen.
Aqilmenen teren oylap qarasaq,
ke degen- aldnda parasat.
mirinnin pey mngi izderi,
Artnzdan ere bersin bolasaq.

Triliktin gumirlq danal.

Kazaklar'da anne ve baba en deerli insandr.
Toplum babaya "otaas" (aile aas), anneye "jubay",
"zayb", "yeti" (hanm) diye hitap eder.
Bala (ocuk): Anne ve babadan doan evlatlar.

Anne ocuklar tarafndan ok sevilen, ok stn

Soy bakmndan oul veya kz. Toplum, ocuklar olan aile

tutulan insandr. Annenin ak st kutsaldr. ocuk iin

mutlu aile diye dnr. ocuklarn anne ve babalar

dnyada anneden stn, anneden deerli hi kimse yoktur.

"izbasar" (gelecek), "murager" (miras), "qolqanatim''

Dolaysyla tm ocuklar anneyi ba tac eder. "Anann

(kolum kanadm), "azamatm" (gcm kuvvetim), "kz

aldna asqar tawda alasa" (Annenin yannda yksek da bile

quwansm"

(gzbebeim),

"baqtm"

(mutluluum),

kk kalr), "Anasna qarap qizin al" (Annesine bak kzn

"qzm" (hereyim) diye onlar sever ve onlardan hi bir

al), "Anann sygen jeri tqa da kymeydi, anann sygen

ey esirgemezler.

jerine aq ta tiymeydi" (Annenin pt yer atee de

Kazaklar, babasn, annesini 'pr' yerine koyan bir

yanmaz, annenin pt yere kurun da girmez), "na-

ulustur. Gelenee gre ocuk soyunu babasndan, dilini

jaraa jaqiraq" (Anne, yaraya ilatr), "Anann alaqani- aq

anasndan alr. ocuklar hayat boyunca anne ve babasna

maqta" (Annenin eli en yumuaktr) gibi szler anneye olan

sonsuz sevginin ifadesidir.
Her bir anne ailenin huzur yaamasn, tm ocan
mutluluunu, yurt iinde bar olmasn diler. Kendi
ocuklarna 'altnm (altnm), asl jelek jarqnm (yeil
yelekli aydnlm), palapanm, botam, qulunim, janm
(yavrum, canm), aspanda juldzm (gkteki yldzm),
knim (gneim)' diyerek, onlar salkl, uzun mrl

sevgi, sayg gstererek bakarlar. ocuklarn arasndaki en

kk erkek ocuk ise baba ve annesinin yerini alacak
olduu iin onlara daha da borludur.
Gelenekte yal baba ve anne olunun byk
ocuunu,

yani

byk

torununun

(kz

veya

olan

farketmez) kendine evlat olarak alp, "kk olum",

"kk kzm" diyerek bakp bytr. ocuun baba ve

olmasn Allah'tan diler. Kendi evlatlar iin cann bile feda

annesi onlara karde gibi davranr. Artk o dedesinin

eder. Anne hakknda pek ok iirler yazlp, trkler,

ocuudur.

arklar sylenmitir. Buna da bir rnek verelim:

Dnyenin janq km- anamz,

ocuklar ailede, kk yatan itibaren eitilir.

Anne ve baba onlara ninni syler, masal anlatr, bilmece

Jariq knnen quwat alan sanamz.

sorar, ataszleri retir, biraz byynce onlara elinden

Ul bolsaq- anamenen ulmz,

ileri yapmaya altrr. Kazaklarda "balan bes jasqa deyin

Dana bolsaq- anamenen danamz.

handay kter, on bes jasqa deyin qulday jumsa, on besten

mirge mna bizdi ala kalgan,

ri onmen dosnday aqildas" (ocuklara be yana kadar

Dnye qmbat eken anamenen.

"Hakan" gibi bak, on be yana kadar almaya altr,

Dnye qzq eken jan-jarnmen,

onbe yandan sonra arkada gibi dan) gibi atasz

Dnye ttti eken oy balamenen.

Ana deen-mirimnin kawsar bula,

bulunmaktadr. Erkek ocuun mert, cesur, "Segiz krl, bir

Ana deen- tiriliktin ulal uwa.

Ana degen- tendesi joq ullq,
Kz aldmda tulan biyik turad!
"Balam aman bolsn" dep kz ilmegen.
Quwat aldn, anajan, zin neden.
Adamdardan jaqslq kte almaymnAna jrek meyirin tsinbegen.
Tuwgan ne bir danan,

srl" (yetenekli, ok ynl) yetitirilmesine byk nem

verir. (rnein iyi ata binmek, dombra alp, ark
sylemek, gremek, iyi konumak, atmay bilmek, bilgili
olmak, ar bal olmak vb.). Erkek ocuu ocak sahibi,
evladn, soyun devamcs olarak saylr.
Kazaklarda

kzn

yeri

bambakadr.

Kz

byynce toplumu gzelletirir diye kzlarna sayg

gsterirler.

Aile

iinde

veya

evrede

kzlara,

Tuwgan neler alpt!

kzkardelerinin yannda barp armazlar, onlar hibir

Qadirleyik Anan!

zaman dvmezler. Kzlar eie oturtmazlar, onlar el

Qasterleyik halqt!

stnde tutarlar. En gzel giysileri, en gzel

bilig-1/Bahar 96

69

ve en iyi koan atlarn kzlarna veya kzkardelerine

hediye ederler. B ir boyun evlendirilen kz gen veya

M aan ak sen mirde tleme

yal olm asna bakm adan, o boyun akrabalar ona 'kz"

diye hitap ederler. B ykler ise, "kzmz", kkler

K n syaqt kteremin tbeme.

B u m sralar da dede ile torun arasndaki

"ablamz" diyerek zel sayg gsterip, selam verir. K z

sevgisini bildirm ektedir.

evlense de kendi soyadn tar, nk soy dem ek, b ir

atadan g elen kim selerin topluluu, slaledir.
A ilede

kzlarn

eitim i

almaktadr. K zlarn ev

de

nem li

ilerine altrarak,

yer
onlar

ilerideki aile hayatna hazrlarlar. Baka b ir ocaa

gemeden, yani evlenm eden nce kzlarna yem ek
yapm a, diki dikme, ileme, rg rme, vb., ev ve el
ilerini retirler. B unun dnda kzn davran da
nemlidir.

K onum as,

gl,

yry,

oturuu,

kalk, ay koym a gibi hareketleri gzel, kza yakr

ekilde

olm as

gerekir.

K azak

syleyebilir, dom bra alabilir,

kzlar

ark

iirler okuyabilir ve

erkeklerle birlikte atm a yapabilir. "Kz kuw uw ", (kza

yetim ek), "A ltbaqan (salncak) gibi m illi spor
oyunlarna katlabilir,
K azak tarihinde bilgin, stn yetenek sahibi ve
cesur olan pek ok kadna rastlanr. E skiden ve yakn
gemite nl olan K azak kadn ve kzlarndan, rnein
K abland K ahram ann akll kars Kurtka, besteci ve
dombra oyuncusu D ina Murpeyisova, air Sara, 1945
1949 D ou Trkistan'n bakenti U rum i B ykehir
B elediye B akan K adiw an b u hanm lardandr. II.
D nya

Savanda

ehit

olan

ve

O rta

Asya

Cum huriyetlerinden kan 'kz kaharman' olarak tarihe

geen M anuk M am etova ve A liya M oldagulova da
Kazaklarn gururudur.
G nm zde
kzlarn

ycelterek,

Cumhuriyetimizde

gem iteki
onlarla

binlerce

gibi

gurur

bilgin,

K azaklar
duyuyorlar.

doktor,

sanat,

retmen, devlet adam olan kadm larn isimlerini tm

toplum bilir.
yurt

K azaklarn kzlarna verdii nem i Trkiye ve

dnda yksek retim grmek iin gelen

rencilerin

yarsnn

anlayabilirsiniz.
analar,

b ir

kz

K azaklar

sonraki

olm asndan
kzlarn,

kuaklarn

daha

iyi

gelenekteki

eitim cisi

diye

dnerek, onlar akll, iyi kalpli, bilgili, kltrl,

alkan olarak eitm ektedir.

Gl syakt alaqanmen ayalap

bere (torunun ocuu):

iin "bere"nin y eri zeldir. G elenee gre

"bere"nin avucuna su koyarak imek, en byk
mutluluktur. berenin ocuu "pek", pekin
ocuu "nem ene" diye isim lendirilir.
Y edi kuak ite (dede, baba, ocuk, torun,
bere, pek, nem ene) byledir.

Kardeler ve Miras
K azaklarda en byk ocua "tungm",
ondan sonrakilere "ortan", en kk ocuuna
"kenjen" derler. Aabeyleri evlendikten anne ve baba,
miras da ona devreder, onun ocana "qaraamraq",
(yani b y k ocak) diye sayg gsterir. D ier
kardeleri o ocan h er zam an yardm cs olur.
Bundan nce anne ve baba ocuklarn evlendirip,
onlara y uva kurduktan sonra kendi varlna gre
"eni" (hisse) verir. "Eni" ocuklara gerekli mal
m lk blp verm ek dem ektir. B u da m iras saylr.
B aba ve anne yaarken "eni"sini alan ocuklar, onlar
ldkten sonra tekrar miras almazlar. Sadece hatra iin
beenilen giyim, kem er gibi kolay eskim eyecek bir
eyler alr. Evlendirilen kznn da eni alm a hakk
vardr. O nun enisi iki trl gerekletirilir. Birincisi
evlendii zam an k z a anne v e babas durum larna
gre ev eyalarn tamamlar, at, inek, deve gibi byk
ba hayvanlar verir, pahal, deerli taklar sunar,
ehzler yapar. kincisi, kz evlendikten b ir v ey a b ir
ka ay getikten sonra, b ab a v e annesini ziyarete
gelir. O zam an babas v e anne eni verir. O kz da
sonra tek rar m iras talep etmez.
B aba v e anne saken kendi eliyle eni
verem ezse, o zam an sa olan b ir yaknlar ocuklar b ir
araya getirip onlarla grerek eni bler. Eni
blm esinde anlam azlk olursa, k y n aksakallar
v ey a sz geen birisi b u ie karr, onlar eninin eit
blnm esinde yardm c olup, on larn birbirleriyle iyi
geinm esini salar. O nun iin K azaklar arasnda miras
davas hem en hem en yok gibidir.
A a

N em e re (to ru n ); B ir kim seye gre

ocuunun ocuu. Torun, dede ve byk anne iin

Yallar

(A abey):

B ir kim sen in kendinden

Ozanlar dede ile torun hakknda yle diyor;

yaa byk olan erkek kardei K azaklarda "Ton

jagasz bolmaz, el aasz bolmaz. (ton yakasz olmaz,
halk aabeysiz olmaz.) Jlw ja g a emes, km egi jo k
aga em es (scaklk tu tm ay an y ak a saylm az, yardm
etmeyen aabey saylmaz.) "nii bardn tns bar, aas

A ta m enen nemere- ayaqtalmas bir destan.

bardn ja as b a r " (K k kardein olursa

ok scaktr.

ounlukla onlar

ilk torunlarm

kendileri alp, "kendi ocuumuz" dye bytr.

Ekew ine keregi- aq bolsan nurl aspan,

B alannan tatti - deydi nem ere,

bilig-1/Bah ar96

70

nefes alrsn, aabeyin olursa yardm alrsn) gibi,

ismi bulunan b u olay gelin akllca anlatabilmi. B u eski

ataszleri aabeyin toplum daki yerini anlatmaktadr.

gelenek K azak bozkrlarnda hala srmektedir.

Apa, apke (abla):

Gelinin rol ok nemlidir. Gelin iyi ise tm

B ir kimsenin kendinden

b y k olan kz kardei abla ana ve babasn, tm

ailenin, akrabalarnn bereketini salayp, en sevilen

kardelerini daha da ok dnr, onlara yardm c

kii olur.

olm aya alr. A bla hakknda halk trklerinde daha

iyi ilenm itir.

kocasnn kardelerine aka yapar, onlarla sam im i

Y enge
olur.

O nlara

olarak,
o k

kendisinden

sayg

eder,

kk

ken d i

olan

isim leriyle

Apamdaysn, sen menin pkemdeysin,

arlm az,

Jaqin bolp janm a ketkendeysin.

"abawlm" (guralm), "erke bala" (nazl ocuk),

B ir qarasam, mp-mldir kktemdeysin

"m irza jigit" (k yiit), "galim bala" (alim ocuk),

"boy jetkenim " (gzel kzm ), "klim kzim" (gler

A nsan aw r turad awlma,

A q niyetin am agan bawrna.

onlara

yzlm ) gibi ad takar.

Y enge,
eskiden

M ldir bulaq suwnday ja n taza,

Baqt qana tileydi qawmna.

kz

(kpeciim ),

ve

delikanlnn

tanm asnda kpr olup, byk grev yapm tr.

O nlara ak srrn retm itir. D elikanl b ir kz

M eyiri m ol aqjargn pkelerim,

bar nege zinm en ap kelemin.

sevdii

Jolma baqit tilep kelesinder,

danm anlk yapp,

Jetelep jekenindey aq kemenin.

zam an

sylem edii

nce

yengesine

akl verir.

srrn

syler,

K z

y engesine

ise,

aar.

da

annesine

D olaysyla

y en g en in y eri byktr.

Kelin jane jenge (Gelin ve

yenge):

"sralm "

Na a :

B ykler iin gelin, kkler iin yenge.

A nnenin akraba tarafna "Naa"

Gelin, kocasnn kardelerinden kayn pederine, k ayn

denir. O nlara N aa ata (anne baba), naa apa

biraderine kad ar tm akrabalarna sayg gsterir.

O nlarn adlarn da dorudan sylem ez. O nlara

diye

yeniden ad takar. Gelinin yeni ad takm alarn ne kadar

nazlandrp, istediini verir. Y eenleri de naasn

zor, ilgin ve gzel b ir gelenek olduunu bir rnekle

sevip, sayg gsterir.

(anne anne), naa aa (day), naa pke (teyze)

hitap

E skiden b ir adam n ok sayda olu ve

akrabas varm.
(obanbay),
(Klbay),

N aa,

Jiyen (Ye en):

anlatacaz.

(Pnabay),

edilir.

O ullarn

"Kambay"
"Qasqrbay"
"Tezekbay"

adlar

da

ocuu.

"Bulakbay"

nazlanabilir.

anneannesi
H em

her

zam an

y eenini

B irine gre kzkardeinin

ve

de

onlarn

etkisi

akrabalarna

vardr.

Yeen,

"Koybay"

naalarndan b ir eyler istedii zam an ona verm esi

(Kayrakbay),

"Qlbay"

gerekir. Y een ile naa birbirleriyle ok sam im i olur,

(Tezekbay)'m.

"Klbay"

(Kambay),

hi

b ir

zam an

birbirini

gurur duyar.

kskanm az,

acele ile eve gelirken, pnardan su alm aya gelen geline

baarsyla

Gelenee

rastlar. "Klbay" gelini grnce; "Gelinim, sen hem en

incitmez ve onlar el stnde tutar.

gre

yeeninin
yeenleri

Jiyen ar:

eve haber ver, pnarn br tarafnda kam n b u

Y eenin ocuu. O d a babas gibi

geleneini devam ettirir. O nun ocuu

tarafnda b ir koyuna k u rt saldrm , Tezekbay bak ile

yegenlik

biley ta getirip, koyunu kessin, b en kurdu yakalam aya

gidiyorum demi. O zam an gelin eve bakarak; "Ey,

"degenar", onun ocuu "kgenar", onun ocuu

rldamann br tarafnda, hrdam ann b u tarafnda,

Quda (Erkek dnr), qudagiy

(kadn dnr): B irisine gre kar kocan n

m elem eye ulum a saldrm, abuk keski ile bilem eyi

getirip m elem eyi kessin, ben kurdu yakalamaya
gidiyorum" demi. O zam an gelin eve bakarak, "Ey

"jrejat", onun ocuu "tuwajat" diye hitap ederler.

babasna

"quda", annesine "qudagiy" der. D nrler ok deerli,

bu

hrm etli insan olarak ba kede y e r alr. O n lara zel

olarak hayvan (koyun, dana, at) kesilir, iyi arlanr.

tarafnda, m elem eye ulum a saldrm, abuk keski ile

D nrler b u dnyadan gse de, onun dnrlk ba

bilem eyi getirip m elem eyi kessin diyor. "K eskin" diye

kuaktan k uaa devam edecektir. D olaysyla halk

rldam ann

br

tarafnda,

hrdam ann

barm , b urada zeki gelin "Pnarbay", "K am bay",

"Kyew j z jldq, quda m n jldq" (Dam at yz yllk,

"obanbay",

dnr b in yllktr).

"Kurtbay",

"Bakbay",

"Kayrakbay",

"Klbay", "Tezekbay" adlarnn yerine "rldama",

"H rdam a", "M elem e", "U lum a", "Keski", "Bilem e",
"Keskin" diye ifade etm i. A krabalarn

Kyew (Gvey):

B ir k zn ailesinden olan

byklere gre k zn kocas, damat. G vey, karsnn

akrabalarna

sayg

gsterir.

K arsnn

"qayn biyke", kzkardeleri v e erkek

bilig-1/Bahar 96

ablalarna

71

kardelerine "baldzm" diye hrm et eder. Kazaklar

"Peygamberde gveyine sayg gstermi" diye onlara
sayg gsterirler.
K azaklarda akrabalar aras ilikiler ok
samimi, uyumludur. H er zam an birbirlerini sayp,
birbirlerine yardm eder. Aclarn, sevinlerini kendi
arasnda paylar. Kazaklarda aile yaps ve akrabalk
balantlar hakknda biz K azak ataszlerinden daha iyi
anlayabiliriz.
A n n e ve b a b a
h a k k n d a k i
a ta s z le r:
Ata-anamqadirm, balal bolanda bilersin, Anq
dostn qadnn, jolal bolanda bilersin (Anne ve bab an n
kym etini, ocuun olduunda bilirsin. Gerek dostun
kymetini, iftira atldnda bilirsin).
A ta-anand qurm ettesen, sen de sonday
iygilik kresin (Anne ve babana hrm et edersen, sen de
o nun gibi iyilik grrsn).
A ta-anann aql sayrap jatq an jolm en ten,
Aqldnn aql - sarqlmaytn klm en ten (Anne ve
babann akl upuzun y o l ile denktir, akllnn akl
bitm ez - tkenm ez gl gibi denktir).
A ta-balann
qoran
(Baba,
ocuun
kalesidir).
A ta krgen oq janar, ana krgen ton pier
(Baba gren ok yapar, anne gren don bier).
A ta-asqar taw, ana-baw rda bulaq, balajoasnda quraq (Baba; yksek da, anne,
barndaki pnar, ocuk; yakasndaki kamtr).
A tana ne qlsan, aldna sol keler. (B abana ne
yaparsan bana o gelir).
A ta-anan otran ydin tbesine qpa (Baba
ve annenin oturduu evin dam na kma).
A ta balaa sn, el erge sn (Baba ocuu
snar, halk eri snar).
A ta lip bala qalsa, m uratna jetkeni, B ala lip
ata qalsa, orm an ketkeni (Baba lp ocuunun
kalmas, m uradna ulatdr, ocuk lp babasnn
kalm as, m idinin kaybolduudur).
A tadan bala tuwar, atasnn jo ln quw ar
(Babadan ocuk doar, babasnn yolunu tutar).
Atannn balas bolma, adam nn balas bol
(Sadece babann ocuu olma, tm halkn ocuu ol).
Atann ekken aa urpaqqa soya (Atann
diktii aa evlada glgedir).
A tas ja m an alann jam andayd, Tuw s
jam en tuw gann jam andayd (Atas kt olan eini
ktler, soyu kt olan akrabasn ktler).
A tas ju w a n qam ustap by b op kelgen,
Atas kedey qam astnda iy bol kelgen (Atas zengin
olan kam tu tarak bey olm utur, atas fak ir olan
kam altnda kle olm utur).

A tas juw annn aw zi qars (Atas zenginin

sz geer).
A tas b a r qartaym aydi
(B abas olan
yalanm az).
A tas je r jrta bilm egenninn, b alas tuqm
sebe bilm es (A tas topra srem eyenin, ocuu
tohum ekem ez).
Atasz y-batasz, anasz y-panasz (Atasz
ev, duasz; anasz ev, korunm aszdr).
Atasz uldn aw z lken (Atasz olun az
bozuktur).
A taa balann ald jo q (Ataya ocuun
ayrcal olm az).
Ake-aydn, ana-uya (Baba, aydndr; anne,
yuvadr),
A ken b ard a dos tap, atn b ard a jo l tap (Baban
varken dost bul, atn varken yol bul).
A kenin taya tas, eenin taya as (Babann
daya tatr, annenin daya atr).
Akesi turp ul sylegennen bez, eesi turup
qz sylegennen b ez (B abas v ark en olu konumasn,
annesi varken kz konumasn).
A kesi qurdastn balas qurdas (Babas yat
olann ocuu d a yattr).
A kesi sylam aan kiinin balas sylamayd
(Babasn saym ayan kiiyi ocuu da saymaz)
A naa balann alal jo q (Anne ocuunu
ayrt etmez).
A na meyrimi iindi jltad, kn mey irimi
srtnd jltad (A na m ihribanl gnl str, gne
m ihribanl srtn str).
A na sti bolaa ari as, ri em, el meyiri erge ri
k, ari dem (Anne st ocua hem a, hem ila, H alk
mihribanl ere hem g, hem moral).
A nal b alann zi toq, anasz b alan n kzi toq,
(Anneli ocuun z tok, annesiz ocuun gz toktur).
A nand m ekege arqalap barsanda,
qarznan qutla alm aysn (Anneni; M ekke'ye kere
srtnda gtrsen de borcunu deyemezsin).
A nann knili balada, balann knili balada.
(Annenin gnl ocukta, ocuun gnl darda).
A na ja q sl n aw rsan bilersin, qayn
jaqsln qdrsan bilersin (A nnenin iyiliini hasta
olursan bilirsin, kayn iyiliini gezersen bilirsin).
A nann sti bal, balann tili bal (A nnenin st
baldr, ocuun dili de baldr).
Anasz mir, sngen km ir (Annesiz mr,
snen km rdr).
A nan aldaw aqm aqtn isi, anan qorlaw
ayw annn isi. (Anneyi aldatm ak ahm an ii, anneyi
aalam ak hayvann iidir).

bilig-1/Bah ar96

72

A nasn em ip bala zer (Annesini em erek

ocuk byr).
A na-joraa japraq (Anne, yaraya ilatr).
A nann sygen je ri otqa da kym eydi, anann
sygen jerine oqta tiym eydi (Annenin pt y er atee
de yanmaz, annenin pt yerine kurun da dem ez).
ocuk, olan ve kz h ak k n d ak i a ta s z le ri:
Balan slaw siredi, qard qlaw siredi
(ocuu efkat bytr, kar' ince kar bytr).
Balam, balm, balann balas, jan m (ocuum
balm, ocuumun ocuu canmdr).
Balam jaqs bolsn desen etke ayda, A tm
ja q s b olsn desen kp bayla ( ocuum iyi olsun
dersen baka yurda gnder, atm iyi olsun dersen ok
bala).
B alann ja q ss qzq, ja m an kyik (ocuun
iyisi sevimli, kts beladr).
Balann tentek bolgan yinen, jigittin tentek
bolan biyinen (ocuun yaram az olmas aileden,
y iidin yaram az olm as kadndandr).
B ala atadan tuw adi, aqil zinen tuw ad
(ocuk atadan doar, akl kendinden doar).
B ala harm an lken, aamay nardan lken
(ocuk hakandan byk, aamay nardan byktr).
B ala estigenin aytad, krgenin isteydi
(ocuk iittiini syler, grdn yapar).
B ala jugiriw di, jlw dan yrened (ocuk
kom ay derek renir).
B ala boluw parz em es, ke boluw parz
(ocuk olmak farz deil, baba olmak farzdr).
B alal y bazar, balasz y m azar (ocuklu
ev neeli, ocuksuz ev souktur).
Bala, balann isi ala (ocuun ii yarm
yam alaktr).
B ala jasndan umtpayd, taz basndan
umtpayd (ocuk kklndekini unutmaz, kel
bandakini unutm az).
A tadan bala tuwar, atasnn jo ln quw ar
(Atadan ocuk doar, atasnn yolunu tutar).
A tadan jags ul tuwsa, elinin qam n jeydi,
Atadan jam an ul tuwsa, elinin maln jeydi (Atadan iyi
olan doarsa halknn gam n eker, atadan kt
o lan d oarsa halknn m aln yer).
A tann spes ul, nbes daw daw layd.
(Atann adam olmayacak ocuu, onulmaz davayla
urar).
keli bala maqtansaq, kesiz bala jasqanaq
(Babal ocuk gururlu olur, babasz ocuk ekingen
olur),

bilig-1/Bahar 96

U ld n k zi jaw d a, q zd n
kzi b aw da
(Olann gz dmanda, kzn gz sste olur).
U ld n ql tzde, qzdn
ql yde
(Olann huyu darda, kzn huyu evde anlalr).
U ld n uyat kede, qizdn
uyat eede
(Olann nam usu babada, kzn nam usu annede).
U lsz qatn mekke jarm as (Olu olm ayan
kad n d a sm ek olm az).
U ln ja q s b o lsn desen, u l ja q sim e n awldas
bol. Q zm jaq s bolsn desen, qz jaq sm en awldas bol
(Olum iyi olsun dersen olu iyi olanla kom u ol, kzm
iyi o lsu n d ersen kz iyi olanla kom u ol).
U ln ja q si bolsa, kelinindi qayrar, Q zn jaqs
bolsa, kuw eyn qayrar (Olun iyi olsa gelinine sahip
kar, kzn iyi olsa dam adna sahip kar).
U lsz ydin m al qayrlm az, qizsiz ydin jgi
jylm az (Oulsuz evin hayvan srs toplanmaz, kzsz
ev in eyas d a toplanm az).
sirsen erke perzentti saqalna ja b sa r
(ocuu nazl bytrsen sakalna yapr).
Jaqs bala oyla, jam an bala toyla (iyi
ocuk dnmeyi sever, kt ocuk oyunu sever).
Q z b ala kesine juldz, eesine kn (Kz
ocuu babas iin yldz, annesi iin gnetir).
Q lz
qlm an
kpke
ja ad
(Kz
d avranlaryla herkese beenilir).
Q z qlm en sykim di, u l adebim en
sykim di.
(K z
davranlaryla
sevim li,
oul
terbiyesiyle sevim li olur).
Qz tilnbegen qarbizben ten (Kz dilinmeyen
karpuz gibidir).
Q za bergisiz qatn b ar (Kza bedel kadn
var).
Q z m inezdi bolsn, ul nerli b o lsn (Kz iyi
huylu olsun, o lu hnerli olsun).
Q z b ar aw ildn qdr b ar (Kz olan kyn
hzr olur).
Q zd qarta sna, att jigite sna (Kz yal
gibi sna, at y i it gibi sna),
Qznnn balas, baladan ttti anas (Kzmn
ocuu, ocuktan tatl annesi).
Q zdn
krki-kiyim
(K zn
grkem i
giyim dir).
Qzdn kzi qzlda (Kz ssl eyleri sever).
Q zdn tam a qlday (K zn itah ok
azdr).
Q zdn mal, qardn suw (K zn m al karn
suyu gibidir).
Qzd el sekil, eskili koy regen (Kzl ky
dedikoducu, keili koyun srs durmaz olur).

73

Q z quninde qzdn bari jaqs, jam an qatn

rzk, kt hanm; kavga).

qaydan ad (Kzlk gnnde kzlarn hepsi iyi, fena

k ad n nereden kar).

Jaqs

b asn jasrm ayd,

ja q s

yel

asn

jasrm ayd (yi insan bam gizlemez, yi hanm an

Jaks qz birew kelse, esik aar, ja m an qz

gizlem ez).

birew kelse trge qaar (yi kz b irisi geldiinde

Jaqs q atn ja m a n erkekti asray alad, Jam an

kapy aar, kt kz birisi geldiinde ba keyi alr).

qatnd jaq s erkek asray alm ayd (yi kadn kt

Jaqs qza ak kp, jaqsi asqa qasq kq (yi

kza ak ok, iyi aa kak oktur).

erkee bakabilir, k t k ad n iyi erkee bakam az).

B ala tarbiye basnan, enbekke baw law

jasnan (ocuk eitimi bandan, almay retmek

ja srar (yi kadn yarinin iyiliini artrr, eksikliini

Jaqs qatn jarn n n jag ssn asrar, jam ann

gizler).

kkten).

Jaqs

Jaqs ji it at qarz alad, ja m a n ji it et qarz

alad (yi yiit at bor alr, kt yiit et bor alr).

qartaytpas

(yi

kad n

Jaqs qatn zeynet, jam an qatn beynet (yi

Jaqs ji it aw rsa, habar alar dos kp, jam an

k ad n ziynet, k t k ad n zahm ettir).

ji it aw rsa bar dos da or kep (yi yiit hastalanrsa

haber alan dostu ok olur, kt yiit hastalanrsa olan
dostu da korkar).

A lgan jaq si jig ittin arqasan isin ondayd,

algan ja m an jig ittin arqasan sni bolm ayd (Hanm iyi
yiidin her zam an ii yolunda gider, hanm kt

Jaqs ji it dos izdeydi, jam an jiit as izdeydi

y i id in h er zam an ii geri dner).

(iyi y i it dost arar, kt y i it a arar)

Jags jig it iske um tlar, ja m a n jig it asga
um tlar (yi yiit ie giriir, kr yiit aa giriir)
Qzanaqtn gz kuyewsiz qalad (Kskan
b abann gizi kocasz kalr).
Jetim

qatn

yalandrm az).

qzdn je n g esi

kp

(Y etim

k zm

y engesi ok olur).
eege qarap qz ser, kege qarap ul ser
(Anneye bakarak kz byr, B abaya bakarak olan

A lgan jaq s jigittin rs tasar, A lgan jam an

jig ittin tuw s qasar (Hanm iyi yiidin rzk artar,
H anm k t y i id in akrabas kaar).
Q atn ja m a n jig ittin yi mola, kuyew i ja m an
qatinn yi qora (H anm k t yi id in evi m ezar,
kocas k t kadnnevi ahr).
Qatn jo q ydin ii srkey, erkei jo q ydin
srt srkey (Hanm olm ayan evin ii gariptir, Kocas
olm ayan ev in d gariptir).

byr).
K a d n ,

h a n m

ve

Jarn ja q s b olsa ydin beyis, ja rn ja m an

gelin

h a k k n d a k i a ta s z le ri:
Qatnsz tw-qate (Kadnsz geim zordur

b o lsa y in keyis (K ann iyi olursa ev in cennettir,

K arn k t o lursa ev in mezardr).
A lgan ja rn jaq s bolsa, uyinnen kii ketpes,

(hatadr)).
Q atn jo g ,

b ala

qaydan

tuw ad

(K adn

olm aynca ocuk nereden doar).

Q atn lse, b alaa batar, b ala lse anaa
batar (Kadn lrse ocua zor, ocuk lrse anneye
zor).

alg an ja rn ja m a n bolsa, n dosnda aya jetp es

(Karn iyi olursa evinden m isafir kesilmez, karn kt
olursa gerek dostunda gelm ez.)
A yeldi ja m a n

anan

onn

iinde

yeldin ki az, aylas kp (K adnn gc

Q atn tirik aytpayd, qas estiydi (Kadn

y alan sylem ez yanl duyar).

desen,

(Hanmlar ktlersen annen de onun iindedir).

az, hilesi oktur).

Q atnd bastan, balan ja sta n (K adn batan,

Erte turan jig ittin rs artq, erte turan

ocuu kkten ele al).

yeldin a uzn, al qsqa (K adnn sa

yeldin birisi artq (Erken kalkan yiidin rzk fazla,

erken kalk an hanm n b ir ii fazladr).
Jaqs erdin iinde altnnan aw r sr jatad,

u zu n akl ksadr).
Q atn sarannn qazan qaynam az (Hanm
cim ri olann kazan kaynam az).
Jaqs yel yine kisi kelse jargldap jredi (yi
hanm evine birisi geldiinde iyi davranr).
Jaqs ay el m irindi uzartad, ja m a n ayel
stine tuz artad (yi hanm m rn uzatr, kt
hanm stne tuz ykler).
Jaqs ayel, iris, jam an ayel urs (yi hanm;

jaq s yeldin iinde altn bast u l jatad (yi erin iinde

ar sr yatar, yi h anm n iinde altn b al oul
yatar).
Jaqs kelin, kelin, ja m a n k elin lim (iyi gelin
gelindir, k t gelin lm dr).
Jaqs kelin qurdasnday bolar, jaq s uln
srlasnday b o lar (iyi gelin arkadan gibi olur, iyi
o lan srdan gibi olur).

bilig-1/Bah ar96

74

Kelin, kelin, kelinbaq, kelmay jatp szin baq

(gelin, gelin geline bak, gelmeden nce szne bak)
Kelin jaqs bolsa nemeresi tatti (Gelin iyi olursa
torunu tatl olur).
Kelinnin uyatt bolsa, berdi quday, kelinin uyatsz
bolsa, urd quday (Gelinin namuslu olursa verdi Allah,
gelinin namussuz olursa vurdu Allah)
Kelinnin betin kim burn asa, sol stq (Gelinin
yzn kim nce aarsa, o scak grnr).
D i e r A k r a b a la r H a k k n d a k i A tas zle ri:
Aas bardn jaas bar, inisi bardn tns bar
(Aabeyi olann destekisi var, kk kardei vardn nefesi
var).
Aa adassa, ini iz kesedi (Aabey yolunu
arrsa, kardeleri arar).
Aa depti bolsa, ini depti.
Apa adapte bolsa, sinili depti
(Aabey terbiyeli olursa, erkek kardei terbiyeli
olur. Ablas terbiyeli olursa, kz kardei terbiyeli olur).
Jeti atasn bilmeyen, jitimlitin belgisi (Yedi
atasn bilmeyen, yetimliin iaretidir).
Jiyen el bolad, mal bolsa ,
Jelke as bolad, ya bolsa
(Yeen akrabadr, mal olursa,Yelke a olur, ya
olursa).
Atalastan awldas jagn (Uzaktaki akrabadan
yakndaki komu iyidir).
Aaynd altaw bolsan, adam tymeydi,
Tuwra jrsen lebizin kiymeydi (Akraban
ok olursa, kimse dokunmaz, doru i yaparsa,
lafn bo kalmaz).
Doru i yaparsan, lafn bo kalmaz).

Aayn-tuwanmn gz als-beris,
Qudalgtn gz bans-kelis
(Akrabann ilikisi al veri, dnrn ilikisi
gidi geli).
Aaynnn gadrn, agn bilmes, jat bilir
(Akrabanm kymetini, yakn bilmez, yabanc bilir).
Aaynnn azar bolsada, benzeri bolmayd.
(Akrabann eksiklii olsada, tanmazl olmaz).
Quda stine guda bolsa, syek janarar
Awl etine awl konsa, irge janarar (Dnr stene
dnr olursa, akraba oalr, kyn stne ky yerleirse
komu oalr).
Qudann bergenine syenbe, gudaydn bargenine
syen (Dnrn vereceine dayanma, Allahn vereceine
dayan).
Eki ye-oyran
Eki syr-ayran
(ki hanm bela olur,
iki inek ayran olur).
Bajana baja krse, bas gyd (Bacana
bacanak grrse akalamak ister).
Eki ayaktda baja tatuw
trt ayagtda bota tatuw
(insanlarn iinde bacanak aras iyidir
Hayvanlarn iinde botann* aras iyidir).
Kyaw-jz jldg, guda-mn jldg.
(Gvey yz yllktr, dnr bin yllktr).
rkim sygeninin gul (Herkes sevenin kuludur).
Jaqs kelin- gznday, jaqs kvey-ulnday (iyi
gelin; kzn gibi, iyi damat; olun gibidir).
*bota; Deve yavrusu.

KAYNAKLAR
1. Zeyne SMAL/ Muhittin GNE, Trke Aklamal
K azak Ataszleri,. Engin Yayn, Haziran 1995/
Ankara.
2. B. LMGANOV.
E.ABDRAMANOV, Kyew
Keltir Qz Toynd Ql, Sanat Yayn 1994/Almat.

bilig-1/Bahar96

3. "Qazagtm Salt Dstrleri men Adep-urptan"

4. Seyit Kenjeahmetov "Ana Dili" Yayn Almat 1994.
5. Zeyne SMAL, Kazaka renme ve Konuma
Klavuzu, Ay Basn Yayn Ankara 1993.

75

TRK DNLERNDE "SAI"

GELENE, BUNA BALI RTLERPRATKLER

B ir toplulukta kiilerin birbirleriyle olan

ilikilerini dzenleyen kanunlar b ir yerde yetersiz ve
ihtiyaca cevap verem eyecek durumda olabiliyor, Bu
durum da karm za rf, adet v e gelenekler kyor. te
b u geleneklerden b iri de dn adet v e gelenekleridir.
B iz b u yazm zda, b u geleneklerin b ir
halkasn tekil eden gelin grm e anndaki ritler,
p ratikler v e 'sa'dan sz edeceiz.
B alangtan b u yana, T rk topluluklar
farkl corafyalarda yaam alarna; deiik siyasal,
sosyal v e kltrel deim elerle kar karya
bulunm alarna ram en zellikle aile messesesi
hakkndaki
duygu
ve
dncelerini
pek
deitirm em ilerdir.
B u geleneklerin b ir halkasn tekil eden
"sa", am anist ve M slm an Trklerin evlenme
trenlerinde deiik pratikler halinde karm za
kmaktadr. A bdlkadir NAN, "sa (libation)''nn,
topluluun her devirde rettii en nem li rnlerden
olduunu; avclk devrinde st, km z ve hayvann
yandan; iftilik devrinde dar, buday, pirin ve
eitli m eyvelerden m eydana geldiini belirtm ektedir
(1).
am anist inana gre, b t n k ain at insanlara
faydal v e zararl (iyi v e kt) ruhlarla doludur.
Onlarn, hayat ve tabiatta oynadklar roln nem i,
B eltirler'in u d u asndan kolaylkla anlalyor:
a

D r. H a sa n K O K S A L
E ge niversitesi Trk D ili ve E debiyat B lm
retim G revlisi

.....................Ey, bizzat yaratc olan sizler! B izi btn

tehlikelerden kurtarnT abak biim indeki yzlerim izin
te r iinde k alm asna v e
dm e biim indeki
yreklerim izin titrem esine m saade etm eyin. Ey,
bam zn koruyucusu olanlar,Ey yiyeceim izi bize
bahedenler!
adrm zn
m edhalinden
k
huzm elerini siz szdrrsnz v e adrn dum an
deliinden gnei bize siz gsterirsiniz"(2).
Biz,
nce
deiik blgelerdeki T rk
topluluklar arasnda eitli sebeplere bal olarak
uy gulanan
"sa"
geleneklerinden
bahsetm ek
istiyoruz.
Y akut Trklerinde, b ir delikanl evlenmeye
karar verince, kendi soyuna mensup genleri b ir araya
getirir, byklerin huzurunda "Kam ayini" dzenler,
akm a gidecek atlarn baland kazklarn dibine
tulum lar dolusu km z k o ydurur v e K am d a b u
kmzlar, atlarn koruyucusu olan tq (dq) ruhuna
"sa" eder(3). A yrca Yakutlar, ilkbaharda yaptklar
"sa" bayram na "sah", sonbaharda yaptklar

bilig-1/Bah ar96

76

"sa" bayram na "abas sga kt ruhlara sa" adn

verm iler ve 9'ar gn sren b u bayram larda
hazrladklar km z ve kurbanlar "sa (libation)"
etm ilerdir(4).
Altayllar, "yayk kaldrm a (yayk garar)"
denilen m erasim de Y ayk (vastac ruh) ad verilen ruha
l tu f ve ba tem ennisiyle, ilkbaharda davarlarn ve
ksraklarn ilk salan stlerini bulgurla kartrp lapa
(potka) yap ar ve "sa (libation)" saarlar(5).
B azen am an ayinleri "A ruu K rm esler (evin
ve ailenin koruyucusu)"in tasvirlerine rak ve arap
serpmekle balam akta ve b u m erasim ler bizzat am an
v ey a hut ev sahibi tarafndan yaplm aktadr(6).
Altayllarda "ts-tz", Y akutlarda "tangara"
U ranhalarda "eren", M ool-Buretlerde "ongon" ad
verilen putlar-fetiler, keeden, paavradan, kayn aac
kabuundan yapld gibi, hayvan derilerinden de
yaplmakta; av, sefer gibi nemli bir ie karken
b un lara "sa" salm aktadr(T).
A lp Arslan, kznn H alife ile nikahnn
kylmasndan sonra, iki yanndaki iki tabaktan kendi
eliyle salar samtr(8). Kagarl da, bugn devam
eden 'sa'nn Trklerde her devirde yaygn b ir adet
olduunu, gelin ile gveyin balarna para salmas
iinin zel b ir yerde toplanlarak yapldn divannda
b elirtiyor (9).
Halife al-Muktedir tarafndan 921de Bulgar
H an'na gnderilen eli, H an'n huzuruna girdiinde
H an'n adamlar, gm paralar saarlar. M tenebbi
divanndaki b ir beyit "sa" adetinin A raplarda da
b ulunduunu gsterm ektedir. (A. Z. V elidi Togan, bn
Fadlan's Risbericht, m etin 20; Exs. s, 159) (10),
Bu
rneklerden
anlalyor
ki
"sa
(libation)", b ir dini terim olarak b t n T rk boylarnda
ortaktr. H atta ruhlara "sa yapm a" dini telakkilerin
m uayyen bir safhasnda btn dnya kavimlerinde
grlm cihanm ul bir dettir.
Erzurum ve evresinde gelinin gerek kendi
hazrlad, gerekse hediye olarak v erilen b t n
eyizi, dn zam an iplere aslr. K z akrabalar
eyizi grmeye gelirken hediye getirmek zorundadr.
B una "sa" denir(11). stanbul dnlerinde de gelin
ehir dna gidecekse davetliler salarn, eyiz
o lan evine gidinceye kadarki zam an iinde
getirirler(12).
Gnmzde, slam Hukukular'nn kar
ktklar "sa" gelenei, ayr b ir aileye m ensup olan
kzn, getirildii ailede ansnn tutm as, ksm etinin
almas ve beklediklerine kavumas iin yaplan bir
nevi "kansz kurban" ayinidir.

bilig-1/Bahar 96

G elinin,
b ab a
evinden
alnm asndan
m stakbel k ocasnn evine getirilm esine k adar
uygulanan deiik ritler ve pratikler vardr. imdi bu
uygulam alardan bazlarna temas edelim:
nceleri g elin alm aya gvey gitm ezdi, bugn
gelini alm aya gvey de gitmektedir. M ekann durum una
gre gelin; yaya, at, evge (zel hazrlanm kapal
araba), tahtrevan veya taksi ile gveyin evine
grlyor. B u g m e durumunda gelinin yznn
duvakla rtlmesi, onu d etkilere, zellikle kt
nazara kar k o rum a am acna yneliktir. H atta kylan
nikahta d a ritel zellik apaktr. N ik ah kym a ilem i
A nadolu' d a baz blgelerde gelin evden karken, baz
blgelerde de gelin, gvey evine girdikten sonra
yaplr(13). H er iki halde de, taraflarn temsilcileri ve
ahitlerinden baka kimse burada bulunamaz. B u ilem,
evlilii teyit eden dini rittir. G veyin balanm am as,
y an i bylenm em esi iin nikah kym nda kt niyetli
kiilerin, grubun arasna girm em esine dikkat etm ek
gerekir. Zira, kskanlk ve dm anlk gibi sebeplerle
gveye b y yaplabilir(14).
zbeklerde m am , nikah kym adan nce gelin
ve gveyin ebeveynlerine mihr-i malnn tam am olup
olm adn sorar. O lum lu cevap aldktan sonra gveyin
zerine dar serpilir ve ine iplikle gveyin zerindeki
elbisesi eitli yerlerinden dikilir. B u m erasim
srasnda:
-Ser bereke bolgn, bay badevlet bolgn,
balaakalaringning arzusn krgin... (Bana bereket
olsun, zengin v e devletli ol, oluk ocuklarnn
arzularn gr) diye du a ederler(15).
T rk topluluklarnda gelinin b ab an n evinden
alnndan gerdek anna kadarki sre iinde deiik
salar datlmaktadr. B u pratiklerde ama, gelin ve
gveyin
birlemesine
engel
olabilecek
iyeler/cinler/arvaklar iin b ir tedbir almaktr(16).
Bylece say saanlar, kazay-belay defettiklerine
inandklar gibi, sadan nasibini alanlar da bunun
kendilerine uur ve bereket getirecei inancyla onu
u zu n sre saklarlar.
imdi b u sa maddelerine b ir gz atalm:
K rgz-Kazaklar'da kurt (kurutulmu peynir)
ufak rek ve gm para, km z (atn kuyruk ve
yelelerine) (17), K um an-K paklarda (para) (18),
K erkk yresinde (para, eker, lokum , ceviz, y.
badem , kuru zm ) (19), A zerbaycan'da [noul
(eker), sikke (para)] (20), M akedonya'da (buday,
arpa, leblebi, p ara (21), D obruca'da (kuru yem i, para,
y a d a kzartlm lokm a) (22), E rzurum 'da (erez,
para, elma) (23), E rzincan'da (yemi, para, elm a) (24),
K em aliye'de (elm a, buday, para) (25),

77

Ar'da (erez, elma) (26), Tunceli, Bingl evresinde (kuru

zm, eker, elma) (27), Sivas'ta (erez, para) (28),
Nide'de (kuru zm, buday, eker) (29), Boyabat'ta
(keke) (30) gibi maddeler dorudan gelinin bandan
aa sald gibi, dne katlan halk zerine de salr.
Dn alay gelini almaya giderken birtakm
engellerle karlarlar. Bu durumda, veren taraf alan taraf
daima kskanr. Nitekim, Gaziantep yresinde kz kynn
delikanllar, dnrc bana (toy bana) elinde tuttuu
yumurtay gstererek, "ya ba deyin ya da yumurtay
vurun" derler. Dnrc bann yumurtay krmas
uursuzluk getirecei veya kz ve olann balanaca
inancyla ba paras denir ve yumurta alnr. Bu yumurta
geline verilir ve "gelin dll olsun!" diye barlr (31).
Ayn pratiin bir benzerini Giresun'un kylerinde
gryoruz. "Aartma" ad verilen bir aacn dalna yaldzl
yumurta aslr. Gvey kynden gelen delikanllar
yumurtaya nian alrlar. Her delikanlnn be fiek atmaya
hakk vardr. Yumurtay kimse vuramad takdirde kz
verilmez. Bu durumda, kz babasnn yapt masraflar,
erkek taraf dnrleri karlarlar ve kz alrlar. "Aartma"y
vuran olursa hi bir ey denmeden kz alabilirler (32).
Gelin, baba evinden karlrken kap tutularak
veya dn alaynn n kesilerek bahi alnmas, ok
yaygn bir pratiktir. Artvin ve Erzurum yresinde gelin
alaynn nnde gre tutulur ve bahi alnr. Buna "Ko
paras" denir.
Dn alaynn gelini almaya gittii yoldan
dn, uursuzluk saylr. Bu sebeple deiik yol
gzergah izlenir. Nogay Trkleri'nde daha nceden tespit
edilen bir yerde gelin kafilesini damat kafilesi karlar.
Gvey at veya arabas, gelin arabasnn evresinde tur
atar. Gveye "tokz" ad verilen dokuz para eyadan
meydana gelen hediye verilir. Bu hediye gveyin atna veya
arabasna taklr (33). ldr ve evresinde de gelin
gtrlrken "papak atllar" ad verilen bir yar yaplr. lk
dereceye girenlere hediyeler verilir ki bu da bir eit
"sa" dr (34).
Kerkk yresinde, gelin ata bindirilirken ilk
ocuu erkek olsun diye terkisine bir erkek ocuk
bindirilir(35). Trkmenistan'da gelinin kucana erkek
ocuk verilir veya kaynana yorgan iine yatrlarak gelinin
nne koyuluyor; bylece gelinin, kaynanas gibi erkek
douraca inanc besleniyor (36). Anadolu'nun baz
yrelerinde de benzer riti gryoruz. Mesela gelin eve
girerken kucana erkek

ocuk verildii gibi, gelin iin hazrlanm yatakta erkek

ocuk defa yuvarlandrlyor (37).
Gelin grlrken uygulanan eski pratiklerden
biri de gelinin bindii atn nne, bazen bir ko
getirilmesidir. Gelin, attan eilerek kou bir eliyle atn
terkisine kadar kaldrd takdirde ko gelinin, kaldramazsa
ko sahibine bahi vermeye mecbur olur (38).
Gelin alaynn nne ip germe veya herhangi bir
engel kurma gibi pratikleri de gz nne aldmzda, kz
alp vermelerde taraflar arasnda sembolik bir savan
yapldm sylemek pek de yanl olmaz kansndayz. Bu
durum, eski Trk topluluklarndaki "kz karma ve yama
suretiyle evlilik" e meruluk veren savalar aklmza
getiriyor (39).
Kocack'ta
(Makedonya)
gelin,
odasna
gtrlrken, nne koyulan kk bir ibrikteki suyu, ii
rast gitsin diye sa aya ile dktrrler. Arkasndan, koyun
gibi yumuak huylu olsun diye bir koltuuna ekmek, dier
koltuuna i sever olsun diye sprge verirler. Sokaklarda
gezmesin, evinin kadn olsun, akln bana toplasn diye
ban bacann ktna vurdururlar. Gveye de zerine den
maddi ve manevi grevlerini tam yapsn diye Kur'an verirler
(40).
Dobruca'da ihtiyar bir kadn, canl beyaz renkli
bir tavuu, ban bir kanadnn altna sokarak, gelinin
banda kere dolandrr. Buna "kakma" denir. Bununla
gelinin etrafn sard vehmedilen kt ruhlar, cin ve
periler kovulmu, eve uursuzluk getirmesin diye kapdan
ieri braklmamtr(41).
Trkistan'da gelin, olan evinin nne getirilince
bir kabn iinde yaklan atein kzleri ikiye blnr, gelin
arasndan geer. Bylece gelinin gnahlarnn ve kt
huylarnn yok olacana inanlr. Gelin, duva ile
otururken yanndaki iki kadn beraberlerinde getirdikleri
ayna ve tara gelinin elbisesinin zerine koyarlar. Aynann,
gelinin bahtn ak tutaca, temizlik simgesi taran da
ruhunu temiz tutaca inanc vardr. Ayrca gelinin
yanndaki bir kadnn "gay" diye adlandrlan bir makas
ap kapamas, her trl ktln kesilerek gelinden
uzaklaaca inanc hakimdir(42).
Hafik ve evresinde, gelin eikten ieri admn
atarken nne ate serpilir ve d kapnn eiine de ivi
aklr(43). nsanlarn atei kutsal saydklar dnemlerden
kalan bu ritte, atein insanlar birok ktlklerden
koruyaca, gnahlarndan arndraca inanc yatmaktadr
(44).

bilig-1/Bahar96

78

B oyabat ve
evresinde,
gelin
evden
karlrken kz taraf, k zn sadcna kl, ivi,
ekm ek, oklava ve anak veriyor. K l, ocan
devamlln; ivi, olann evine akldnda gelinin eve
balanm asn; ekm ek, b ereketin geleceini, oklava,
anaa
vurulduka
gelinin
alamakl
halinin
gizleneceini salam aktadr. B u ivi akm a ritm i
K erkk yresi dnlerinde de gryoruz(45).
G elinin kt huylarndan arnm as, evine bal
b ir kadn olmas ve bereketi getirmesi iin de deiik
ritler uygulanm aktadr:
orum ve evresinde, gelin kocasnn evine
yaklarken evin dam na kan b ir ahs elindeki
m lei yere atar ve paralar, dier b ir ahs b ir
yum urtay evin kapsna v u ru r ve krar(46). D iyarbakr
ve evresinde gelinin eline verilen su testisinin ve bir
yum urtann krlmas, u n dolu kpe elinin bastrlm as
istenir(47). N ide yresinde gelin, evin eiine k onan
koyun postu, sacayak, halat zerinden atlar ve elindeki
ya kapnn st pervazna srer. D aha sonra geri dnp
yerdekileri alr(48). Burdur, Artvin, A fyon ve Sarz
blgesinde gelinin ayaklar nnde kurban kesilir.
G elin kesilen b u kurban kan zerinden atlayarak eve
gjrer(49). Bazen gelin b u kurban kanna sa
baparm an bulayarak alnna srer. Bayburt'ta gelin
eikten ieri girerken ayann altna koyulan cam
barda krar. Gelinin banda ekm ek doranr ve bu
ekm ek krntlar kpeklere yedirilir. B ylece gelin
haram dan uzaklatrlm, helal kazanca yneltilmi
olur(50).
Sarkeili Yrklerinde, geline, kapya ya
srdrlr, tabak, anak krdrlr ve kuzu postu
inettirilir(51). Erzurum ve Erzincan yrelerinde, kz
evinden alnan bardak veya tabak gelinin ayaklar
altna koyulur ve krdrlr. D aha sonra m utfaa
gtrlr ve tandr ba dolatrlr(52), ubuk ve
kyleri evresinde iinde su ve para bulunan testi ile,
kuru yem i bulu n an b ir m endil gvey tarafndan
gelinin arabasnn nne atlr. A yrca hem en orada
k aynpeder ve kaynvalide greirler. K aynpeder
grei kaybeder. B ylece kadnn evde sz.
geeceine inanlr(53). Sivas v e evresinde gelin attan
inip kapya yaklarken, "ayaklar yansn da evinden
dar km asn" diye darya b ir kzgn dem ir atarlar.
Sonra geline bir aa kak krdrrlar. G elin eikten
girerken st eie tatllk, geim lilik getirsin diye bal ve
ya srdrlr. B u arada cum a gn dn evine
dikilen bayrak indirilir. Bayran srna takl olan
soan kim alrsa gvey ona "aclmz ald" diye
bahi verir(54). Eskiehir'in baz kylerinde, gelin
sundurm aya karlrken kolunun birin in altna
K ur'an, dierine de ekm ek

bilig-1/Bahar 96

koyarlar. "K oltuk ekm ei" v ey a "G elin ekm ei"

denilen o ekm ek, daha sonra dii arm asn diye
herkese datlr. A yrca gelin, odasna km adan nce
kere evin kapsn yalar. Sonra b ir ka alp arkaya
frlatr. K an ak veya kapal dm esine gre
yorum da bulunur. Kak, kapal dmse, gelin eve
kapanacak, ak dm se gelinin nasibi ak olacaktr.
O gn orulu olan gelinin azna sokulup karlan
eker, konuam ayan ocuklara yedirilir(55). Erzurum ve
Erzincan evresinde gelin, gvey evinin nne
getirilince dam da sadcyla bekleyen gvey, birka
paraya blnm , fakat paralara aynlmam b ir
elm ay g elinin b an a nianlar. E lm a g elinin bana
deer ve paralanrsa uur saylr. Zira gelin kocasndan
korkar ve ona itaatkar olur, sznden kmaz(56). B u
elm a motifi K erkk ve Azerbaycan yrelerinde de
yaygndr. B azen elm ann y erin i portakal ald da
olur(57). Y ldzeli'nin kylerinde gveyi evine giren
gelini, halaya tutarlar ve ortas delinm i b ir y u fk a
ekm eini gelinin kafasna geirirler. B u durumuyla
halayda defa devir yapan gelinin boynundan ekmei
alrlar. B u ekm ei orada bulunan evlenme ana gelmi
kzlar "bize de nasip ksn" diyerek yerler(58). Benzer
gelenek, Zara ve evresinde de grlm ektedir: Gelin,
gvey evine geldii zam an kaynvalide ile beraber
halka eklinde ekm eklerin takld oklavann ucundan
tutar v e oynarlar. B ir sre oynadktan sonra ekm ekler
orada b u lu n an b ek arlara datlr. B u ekm eklerden
yiyenlerin ksm etlerinin alacana inanrlar. Ayrca
bekar kzlar, gelinin eteine isim lerini yazar, gelinin
salar arasna sprge pleri koyar ve dmlenmi bir
gelin telinin dmn geline zdrrler. Bunlar
evlenm em i kzlarn(59) ksm etlerinin alm as iin
uyguladklar liflerdir. Gerede'de gvey evine gelen
geline ekm ek krdrlr(60). N im ete dnk ritlerin
temelinde bereket, ksm et ve zrriyet tem ini sakldr.
K astam onu v e evresinde, gelinin, gvey
evine geliinde, gelinin kaynvalidenin bacaklar
arasndan gemesi ve gelinin alnm aya gidildiinde
k aynvalidenin elini pm eye gelen gelinin ban
kendi eteinin altna sktrp brakm as, ilgin birer
rittir(61). B urada gelinin kaynvalideye itaat etmesi, tabi
olmas inanlar yatmaktadr. Y ukarda szn ettiimiz
ritler ve pratikler blgeler arasnda yakn b enzerlik arz
etm ektedir(62).
K ars yresinde "sa" gelenei, "ah bezem e"
ad verilen deiik b ir uygulam a olarak yaamaktadr.
65-70 uzunluundaki b ir sopaya aa grnm
v erecek ekilde y ed i y a d a dokuz dal aklr. H er b ir
dala er adet meyve ve eker paras aslr.
Bu
m asraflar sadlarca karlanr. "ah

79

bezem e" hem gelin hem de gvey taraflarnca ayr ayr

hazrlanr. "Kz ah" gvey tarafndan gelenlere
sunulur. D nrler, b u ah zerindeki yiyecekleri
yerken evrede bulunanlara bahi datrlar. "Olan
ah", gerdekten nce, olan sadcnn evinden alnr ve
gerdek odasna gtrlr. Sadca hem gvey evi
arm aan verir, hem de gelin kendi el em ei rnlerden
arm aan verir. "Olan ah" zerinde m um yaklarak
braklr(63).
N evehir ve yresinde "ah bezem e" ritmin b ir
benzeri, "Nahl" hazrlamadr(64). u farklaki "N ahl'n
dallar zerine yiyecek m addeleri konulm ayp eitli
meyve
taklitleri,
renkli kat ve
kum alarla
sslenm itir.
H er folklor rn, m uayyen bir zam an ve
m ekan dahilinde, hayat artlar m uayyen bir halk
zm resinin psikososyal b ir davranndan ibarettir. B u
davran, balangta belli b ir objeyi hedef setii halde,
zam anla
fonksiyonel
manasn
kaybetmi
ve
gelenekleerek halk hafza ve alkanlklarnda
yaam aya devam etm itir,
Trk dnyasnda yakn benzerlik arz eden
geleneklerin meneinin eski devirlerdeki amanizm
inancnn b irer kalntlar olduu tartm a kabul
etm eyen bir gerektir. Y aplan btn b u rit ve kiiye

"D ans banza" diye karlk veririz. B u temenni ve

pratikler; uur, b erek et v e m utluluk beklentileri
iindir. Sevinli b ir anm z kutlayan karm zdaki dua,
amanizm panteonundaki tanrlara yaplan sa (libation)
merasimi ile yakndan ilgilidir(65). B azen aka olarak,
b am zn etrafnda evirip birine verdiim iz para
davran d a am an inancnda nem li b ir ayin
bakiyesidir(66).
nsan topluluu, teknolojinin hibir zam an
tam am en boyunduruu altna girm em i, sosyal
deim elere tabi olarak rf, adet v e geleneklerini
b y k oranda terk etm em itir. B aka b ir deyile
sosyal gelim eler,sosyal deim eler gibi k sa b ir
zam an iinde m eydana gelmedii iin, sz konusu
topluluk b u deerlerin byk b ir blm n muhafaza
edebilm itir.
H em ilkel, hem de m edeni topluluklarda
grdm z, evlenm e anndaki ritlerin tek amac,
eleri kt ruhlara kar korum ak ve m utluluk tem in
etm ektir.
Son zam anlarda hzl kentlem e ile birlikte bu
szne ettiimiz geleneklerin zayfladna ahit
oluyoruz.
Bu
kltrel deerlerim izin
gelecek
kuaklara aktarlm as iin, T rkm diyen herkese
b y k grevler dm ektedir.

bilig-1/Bah ar96

80
DPNO TLAR

1.

Tarihte ve Bugn am anizm , Ankara 1954, s. 167.

2.

Sadettin BULU. "am anizm III", T rk Am ac, 1 Eyll 1942,

Gkbr, A nkara 1942, say: 1, s. 18

Say.3 s.l 30.

3.

16. Yaar KALAFAT , "Dou A nadolu'da Eski Trk nanlarnn

zleri". Ankara, 1990 s.96.

A.NAN, M akaleler ve ncelem eler I. Ankara 1968, s.344-

17. Abdulkadir A.NAN, "Krgz-K azak D nleri 11", G kbr.

Ankara 1942, say 3 s. 17.

345.

18. M ustafa SAFRAN, "Yaadklar Sahalarda Yazlan Lgatlere

4.

A.NAN. am anizm , s. 102.

5.

A. NAN, M akaleler, s,415.

Gre

Yaay", T rk 1993, s.51.

6.

A.NAN, M akaleler, s.43.

7.

A.NAN, am anizm , s.42.

8.

M ehm et Altay KYM EN, Byk Seluklu m paratorluu

ve

Kltrel

Fakltesi retim Eleman.

T rk ile M akedon Dnlerinin Tem el zellikleri", IV,

11: Fikret TRKM EN. "Erzurum 'da D n Gelenekleri"

Palandken (Erzurum Kltr

Trk Folklor K ongresi Bildirileri, Ankara 1987, s.319-328.

21. Tatyana Zezelj Kalcan, "Ustrum ca ve Radovi Yresindeki

10. A .NAN, am anizm , s. 100.

M illetleraras Trk H alk K ltr K ongresi Bildirileri,

ve Dayanm a Vakf

Ankara 1992, s. 17

Yayn Organ). M art 1988, Say: 1, s.24. 12 Dnden

stanbul

ktisadi

20. H. Ali SADRULERAF, Dokuz Eyll niversitesi H ukuk

M ehm et Altay KYM EN, a.g.e., s.309.

Bugne

Siyasi,

19. Suphi SAAT, "Kerkk D n Gelenei' III. M illetleraras

Tarihi, Cilt III, Ankara 1992, s308

9.

Kum an-Kpaklrda

Ansiklopedisi,

22. Mstecib LKSAL, Dobrca ve Trkler, Trk Kltrn

Kltr

Bakanl ve Tarih Vakti Yayn, 12 M art 1944, s.l08-110.

13. Geni bilgi iin baknz: H am it NE

"Eski Dnler",

Aratrm a Enstits yayn: 64, Ankara 1987, s. 108

23. Fikret TRKM EN, a.g.m ...

Burdurdan Dam lalar, Folklor (Halkbilim ), Uyan Matbaas,

24 C um huriyetin 50. Y lnda l Y ll 1973, s.94.

zm ir 1989. s.44; Z afer lbars, 'Ispatrn Kynde Evlenme

25. Ham it Zbeyr KOAY, T rkiyede T rk D nleri zerine

Adetleri ve Deimeler", G.. Gazi Eitim Fakltesi Der.

1988, C.4 S.l, s.216; eref BOYRAZ, "Tat Ky ve evresinin
D n Adetlerini" Erciyes Mays 1991, Yl 14, S. 161, s.30;

M ukayeseli Bir M alzem e, M aarif Mat. , Ankara 1944, s.5.

26. Bahaeddin

GEL - Hakk

Dursun YILDIZ

- Fahrettin

K1RZIOLU - M ehmet ERZ - Bayram KODAM AN -M.

A dnan NCE, "Avanos'ta Eski Dnler", Erciyes Yresi I.

A bdlhaluk AY, T rk M illi B tnl

Folklor H alk Edebiyat ve E tnografya Sem pozyum u, 3-8 Mays

Anadolu. Trk Kltrn Aratrm a Enstits Y. 56, Ankara

1990. Erciyes . Yay., No. 14, s.290; Nerm in ERTENTU,

1985, s. 124.

"Trkiye'nin K aradeniz Blgesinde Evlenme Grenekleri ve

27. a.g.e,, s.124.

Trenleri III", Antropoloji Dergisi, DTCF. Y ayn 1971-1972,

28. eref BOYRAZ, a.g.m., s.30.

S.6,

29. Ali

S.l I: M.

Emine

CNGZ.

"kranl'da (Eskiehir)

hsan

KOLCU,

"Nide

Kayrl

inde D o u

Kasabas

Evlenme

Evlenme Adetleri". Trk H alk K ltrnden Derlem eler,

Adetleri", Trk H alk K ltrnden Derlem eler 1992, K.B.

K.B.

H alk Kltrlerini A ratrm a ve Gelitirm e Gn. Md. Y. 170,

H alk

K ltrlerini

A ratrm a

ve

Gelitirme

Genel

M drl Yay., A nkara 1992,s. 12; Seyhan AKSOY, Rize

Y resi H alk Edebiyat ve Folkloru, E.. Ed. Fak. Trk Dili
ve Edebiyat Bitirme Tezi, zm ir 1991, s.290; Deniz DURAN,
A yvalk Y resi Folkloru ve H alk Edebiyat E.. Ed. Fak.

s.134.
30. Bekir BAOLU, "B oyabat ve evresi Dnleri" Sivas
Folkloru, aralk 1976, say:47, s.l 7
31. Uurol BARLAS, "Gaziantep Kent Kltrnn O lum asnda

T rk Dili ve Edebiyat Bitirme Tezi, zm ir 1993, s.42; Dilek

Frat Yresi Trkm en O ym aklarnn Etkisi" Frat H avzas U.

SAIN. Aydn li ine lesi Folklor ve H alk Edebiyat,

Folklor ve Etnografya Sem, Bildiri, Elaz 1987 s.44.

E.. Ed Fak. Trk Dili ve Edebiyat Bitirme Tezi, zm ir 1993,

32. Nerm in ERDENTU, a.g.m . ,s.5.

s. 134; Reyhan YAAR, O vack (ankr) Y resi Folklor ve

33. M ehm et Ali EKREM. "Nogay Trkleri'nde Kz isteme. Sz

H alk Edebiyat rnekleri, E.. Ed. Fak. Trk Dili ve

Kesme ve D n Gelenekleri", 4. M illetleraras T rk H alk

Edebiyat Bitirme Tezi. zm ir 1993, s. 94.

14. Osm an LKER. A a M aden ve A a M adenliler (Artvin),
Ankara 1992, C 1, s.274; (Nikah annda bir kilidi kilitlemek,

K ltr K ongresi Bildirileri, Cilt 4, Ankara 1992 s.91-95.

34. Ramazan KORKM AZ, "ldr Folklor ve Etnografyas", A..
Edebiyat Fakltesi M ezuniyet tezi, Erzurum 1985.

bir ban azn yum m ak, bir iplii dm lem ek gibi

35. Suphi SAAT, a.g.m,

hareketler yaparak Ben Ahm et'i byle baladm" demekle

36. M evlt ZHAN, "Trkmenistan'daki Dnlerde nanla ilgili

gvey balanm olur. zerken de "Ben Ahmet'i byle

Baz Uygulam alar ve Trkiye'dekilerle Benzerlikleri". Trk

ayorum" dem ek yeterlidir. ktidarsz erkeklerin m utlaka bal

olduklarna inandklar ve eitli m uskaclara para kaptrdklar
bir gerektir )
15. Abdulkadir NAN. "zbeklerde Ky Dn".

Dnyas, Eyll 1993, Cilt' 1 Say: 4, s.34.

37. eref

BOYRAZ,

a.g.m,;

H am it

NE,

a.g.m.;

say: 29. s.907; Btn Y nleriyle

lem iz ivril. ivril

Kaym akam l 1987, s.62; Yaar AKSOY, Yaren

bilig-1/Bahar 96

Ferit

DEDEBA, "orum'un Ky Dn" orumlu, 1941, yl: 4,

81

Diyar Bizim ankr, Dou Mat. Ankara 1988, s.79. K-ksal

GEDK, "Bayburt'a Ait rf ve Adetler". Trk Folkloru, Nisan 1984,
yl: 5. say: 87, s.27.
38. Ali KEMAL, Erzincan Resimli Ay Mat, , 1932, s.279; Halis
CNOLU, "Erbaa'nn Zidi Kasabasnda Dn Gelenekleri",
Sivas Folkloru Eyll 1976, say:44, s. 13;. Nermin ERDENTU,
a.g.m, s.5; Uurol BARLAS. a.g.m. s.44.
39. Nermin ERDENTU, a.g.m, s.4.
40. Numan KARTAL, "Kocack (Makedonya)'ta Dn Gelenekleri ve
Anadolu'daki zleri". III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Bildirileri, A nkara 1987, .216.
41. Mstecip LKSAL, a.g.e., s. 108.
42. Mevlt ZHAN, a.g.m.
43. Cafer AITEPE, "Hafik'in Hacali Kynde Dn Adetleri" Sivas
Folkloru, Temmuz 1974, ayi: 18, s.14.
44. Bekir BAOLU, a.g.m.; smail Hakk ACAR "Dnr Gitme ve
Gelin Getirme zerine eitli nanlar ", Sivas folkloru, ubat
1974, say: 13, s.5.
45. Suphi SAAT, a.g.m.
46. Ferit DEDEBA. "orum"un Ky Dn", orumlu, 1941, Yl: 4.
say:29, s.906; Mustafa NEY - Yunus Avc - Mehmet Koyan,
Btn ynleriyle yeil ubuk, 1988,s,221.
47. Nevin AKKAYA, "Diyarbakr ve Balkesir llerimizde Evlenme
Trenlerinin Karlatrlmas", Erciyes, 1988, yl: II, Say: 130, s.
17
48. Ali hsan KOLCU, a.g.m.
49. IsaKAYACAN, Burdur Hatrlamalar, Ankara 1991. s.3; aban
SZBLC "Sarz Blgesi Adet Gelenek ve Anonim Edebiyat I",
Erciyes, Haziran 1989, Yl: 12, say: 138, s.25; Mevlt YMEZ.
"Dilide Dn" Beldemiz (Afyon Belediyesi Blteni), 1992, Yl: 8,
say: 27, s.32; Artvinliler Rehberi, Ljvane Ajans, stanbul 1991,
s.57.
50. Kksal GEDK, a.g.m.
51.Pm ar AYDEM R, Sarkecili Yrklerinin H alk Edebiyat ve
Folkloru, E. fi, Ed. Fak. T.D. vs Ed. Bl. Bitirme Tezi, zmir
1992, s.48-49.
52. Fikret TRKMEN, a.g.m.; Abdurrahman KK "Erzincan ve
evresindeki Halk nanlarna Toplu Bak", III, M illetleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, A nkara 1987, s.252,
53. Mustafa NEY-Yunus AVCI-Mehmet KOYAN, Btn Ynleriyle
Yeil ubuk. 1988, s.221

54. eref BOYRAZ, a.g.m.

55. Meltem Emine CNGZ. "kranl'da (Eskiehir) Evlenme
Adetleri", Trk Halk Kltrnden Derlemeler. Kltr Bakanl
Halk Kltrlerini Aratrm a ve Gelitirme Genel Md. Yay.
Ankara 1992, s. 18.
56. Fikret TRKM EN, a.g.m.; Abdurrahman KK, a.g.m
57. mit TOKATLI, "Kerkk'te Evlenme Adetleri", Milli Folklor, Bahar
1994, Cilt: 3, Yl: 6. say: 2], s.35.
58. eref BOYRAZ, a.g.m.
59. smail Hakk ACAR, a.g.m.
60. Nermin ERDENTU, a.g.m. s.8
61. Nermin ERDENTU, a.g.e.
62. Nihan DEMRASLAN, zmir li Urla lesi Balklova Ky
Folklor ve Halk Edebiyat, E, . Ed. Fak. T.D. ve Ed. Bl. Bit.
Tezi, zmir 1992, s.98; Osman LKER, a.g.e. s.274; Ali Kemali,
a.g.e., s.279; Uurol BARLAS, a.gm. , s.45; Btn Ynleriyle
lemiz ivril, a.g.e., s.62; Mustafa ENHO, Akseki ve
Aksekililer, stanbul J974, s. 191; Sait UUR, el Folkloru II,
Ankara 1944, s. 18. mer OLAKOLU, Trk Halk Bilimi ve
Trakya Yresinde Aratrmalar, 1984, 118; Sabri zcan SAN,
Gmhane Kltr Aratrmalar ve Yre Azlar, Kltr Bak
Yay. 1212, Ankara 1990, s.98; Atilla . ERTRK, Folklorumuz,
Anadolu Folklor ve Turizm Dernei Yay. 2, s.l 1-17; Ali
DEMRTA, el li Yakn evre ncelemeleri, Ankara 1988, s.64;
Nizamettin ZBEK. Erzincan'dan Kemah'tan, Ankara 1982. s. 116;
Ragp MEMOLU, "Van Yresinde Toy", Erciyes, Austos
1992, Yl: 15, ayi: 176. s.27. lk NAL, "Ardanu'ta Dn
Gelenekleri", Erciyes, Nisan 1992, Yl: 15, Say: 172. s,3l;
Cumhur KILIOLU, Her Ynyle Siirt, 1992.
63. A.Esat BOZYT, "Dnlerimizde Bayrak Gelenei", III.
M illetleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Kaldrma
Gelenei", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,
Ankara 1987, s.65-81; Haydar ETNKAYA, "Kars Yresi
Terekeme Ky Dnlerinde ah Bezeme ve Kaldrma
Gelenei",H. M illetleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,
A nkara 1982, s.92.
64. Adnan NCE, "Nevehir Yresinde Nahl GeleDernei ve Dier
Baz llerimizdeki Benzerleri", Frat Havzas II Folklor ve Etnografya
Sempozyumu, s. 145-151.
65. A.NAN, M akaleler ve ncelemeler I, s. 191.
66. A.NAN. a.g.e.

bilig-1/Bah ar96

82

TRKMEN
MONCUGATTILARI

GR
Nevruz bayram, karde Trk halklarnn rf ve
adetlerinde olduu gibi, T rkm enlerin de geleneinde
tannm bayram lardan biridir. Y eni yl (Y eni Gn)
b ayram ile dorudan ilgili olarak Trkm en gelin
kzlarnn

"M oncugatt

oyunu"

("M oncuk/B oncuk

A tm a O yunu") dikkat ekm ektedir,

N evruz bayram ,
k n

doksan

gn

tamam lanp, topran yava yava snmas, tabiatn

canlanp, gzel b ir grnm kazanm asyla birlikte
insann ruhunun yem lendii vakit kutlanr. Trkm en
gelin

k zlarnn

nevruzdaki b u

"M oncuk/B oncuk

A tm a oyunu"nun balangc eski devirlere kadar

uzanmaktadr. G elin kzlarmz b u bayram yle
m sralarla karlam lardr:
N ev ru z geldi, yaz geldi/ N evruz geldi, yaz geldi,
G a r a geldi, gaz geldi/ K arga geldi, kaz geldi,
O tu r a n a d a m la ra
B ilbilden ovaz geldi /

/ O turan adam lara

Blblden vz (ses) geldi"

Trkmenlerde Nevruz bayram ile dorudan

ilgili

"M oncuk/B oncuk

Atm a"

oyununun

adlandrlm as d a dikkat ekicidir. N evruz gecesi

gelin k zlarn h er b iri kendi bo n cu u ile b elli b ir yerde
toplanrlar. H erhangi b r dilek tutarak kendi boncuklarn
su dolu tabaa atarlar. Boncuklar beyaz, m avi, sar, yeil
gibi renklerdedir. Sulu tabaa
hakknda yle msralar vardr:
B alad giz, b alad /

boncuun

atl

Balad kz, balad,

S uva m o n c u k talad / Suya boncuk talad,

Gousv yanl ok ap / Trksn yanl okuyuca
M o ra l g a rr h a la d / M aral yal halad.
O yuna
"M oncugatd"
(B oncuk
atm a)
ktalarm ok iyi okuyan, zel nktecilik kabiliyeti olan
y al k ad n lar da, gen kzlar da, gen delikanllar da
katlabilirler. B u oyunda esasen evlenip baba evine
dnen gelinlerin gizli dnceleri, um ut ve arzulan dile
getirilir. O kunan kta (mani) bittik ten sonra, tabaa
atlan b o n cu k lar karlr; kim in boncuu karsa, o kta
(mani) da ona ait kabul edilir.
"M oncugatd"; "m oncuk" ("boncuk") ism i ile
"atmak" filinin birletirilmesiyle m eydana gelmi olup
oyunun
P rof. D r. A m angl D U R D IY E V A

Trkm en

gelin

kzlarnn taknd ss eyalarndan birdir.

aleti

boncuktur.

Boncuk,

Trl

renklerdeki o k gzel boncuklar, ta oyunu iin

Trkmenistan Trkmenba M illi Kolyazmalar Enstits

uy g u n olup, T rkm en gelin kzlar onlarla kendi gnl

FolklorBlm M dr

arzularm dile getirmilerdir. Trkiye Trkleri,

bilig-1/Bahar 96

83

A zerbaycan, zbek T rkleri gibi karde T rk

halklarnn geleneklerinde de ok eski devirlerden beri
devam edegelen b u oyunda boncuktan baka kpe,
yzk, bilezik gibi cisimler de kullanlmtr.
N evruz bayram nda gen delikanllar grup grup
olup yeni giysiler giyip sslenerek trl oyunlar
oynam lar,
trkler
sylem iler,
k zlar
lle
sallam lardr. B irbirlerine olan ak duygularn aka
sylemeye her zam an im kan bulam ayan delikanllarla
kzlar,
N evruz
bayramnda
karlap
ilerinde
sakladklar srlarn birbirlerine sylerler, birbirlerini
seip alrlar. B u durum, "Boncuk atma" ktalarnda
(manilerinde) yle tasvir edilir:
N o v ru zn bahardr, / N evruzun babandr,
C u v a n gl nahahdr, / Civan gl fidandr,
G z-olan biri-b irin i, / Kz-olan biri birini,
S em eli m a h a ld r, / Semenin zamamdr.
N evruz bayram nda elpek (yufka) yazlp
g atlam a (bir ham ur yem ei), p im e-b o u rsak (bir
ham ur yem ei) piirilir. B elli evlerde sem eni/sem ene/
kaynatlr. B una baz diyalektlerde "smelek" de denir.
B u nevruz yem einin Trkm en gelin kzlarnn
"B oncuk atm a" ktalarnda (m anilerinde) grlm esi
de ilgintir:
C a y n a d a rla r sem eni,
T o rb a d rt n tem eni,
B ildim , a y ra lk eken,
H em m e d ertd en y am an/

/ Kaynatrlar
semeni,
/ Torba drtn ineyi,
/ Bildim, ayrlk imi,
H er dertten yamam.

"Semeni"
kaynatm ak karde Azerbaycan halknn da geleneinde,
ayn ekilde "boncuk atma" m sralarnda rastlanr.
"Boncuk atma" oyununa baz diyalektlerde
"svziman salaln" da denir. G elin kzlarn b u milli
N evruz
oyunu,
T rkm en
fo lklor
ilim inde
"M oncugatdlar" (boncuk atm alar) tarznda kabul
edilir. B u oyunla ilgili tarz hakknda pek ok alimler
ilgilenm iler,
m akaleler
yazlm ,
antolojiler
neredilm itir.
N evruzla ilgili "boncuk atma" oyununa
gsterilen
alaka,
Trkm enistan'n
bamszln
almasndan ve daimi tarafsz devlet hkmnde kabul
edilmesinden sonra ok canland. Cumhurbakanmz
Saparmrat N yazov'un em ri ile imdi, her yln 21
Mart, Nevruz Bayram kabul edilerek "boncuk atma"
oyunu, pek ok folklor ansam blarnn repertuvar
ssne evrildi.
Trkm enlerin tarihinden, medeniyetinden belli
b ir derecede haber v ere n N evruz b ayram ile

ilgili b u milli oyunumuz; hem oyun, hem folklor tarz

hkm nde, g elin k zlarn nazik k alplerinden szlerek
kan hem ruhi, hem de edebi b ir kaynak olup
ehemmiyetini yitirm eksizin gnmze geliyor. Onu
karde Trk halklarnn milli oyunlar ve folklor tarzlar
ile karlatrarak incelemek, b ir zarurettir.
Geldi yene Novruzlar,
eyle kpdr gzlar,
Y arn gya bak
Y rek-bagnm duzlar.
Novruz geldi, yaz geldi,
Gara geldi, gaz geldi,
O turan adam lara
Bilbilden ovaz geldi.
Balad giz, balad,
Suva moncuk talad,
Gogusn yaln okap,
M aral g a m halad.
Novruzn bahardr,
Cuvan gl nahaldr,
Gz-oglan bir-birini,
Semeli mahaldr.
D epsem sandk alar,
Dvmeleri seciler,
Novruzfi giceleri,
nce bilden guular.
Gnortadr,
oludr,
Gzlar yde baldr,
H er yl novrz gicesi,
Y ar yarm a baldr.
K ir yuvsa serse nder?
Y p ste serse nder?
Novruz gni eneler,
Gzngoyberse nder?
Gelin-gzlar ban,
A taln m oncu,
Y arn gren daknsn,
D adan bilen gnci.
kar, Ceren can, moncu.
N ovruz geldi b u gice,
Gzlar atar bice,
K im in bicesi ksa,
Bayra horaz-cyce.

bilig-1/Bah ar96

84

Moncuk atn, biz geldik,

Biryidi mhman aldk,
Yennem eneme aytd
D enin belaa galdk.

Ak telpein deriden,
Snnme sim yreden,
Grmz donl gratl,
Sal, yolun briden .

Deirmen sti ktel,

Gad, yalm gter,
Men gtersem duyarlar,
D atdan, zn gter.

Aam ol ziyada,
Bermanler, meni yada,
Kovalap yetip bilmen,
Ol atl, men pyada,
kar, Cennet can, moncug!

Alma geldi, nar geldi,

Kynek bisem dar geldi,
Gnn gnortan a,
apar atl yar geldi.

Ot yanar k bolar,
ymz yanak bolar,
A k kenin stnde,
Gnde dalak bolar.

Grmz donun bieyin,

stne tenne seeym,
Atam-enem grmnk,
Orn sana gaayn.

Dep kp durupdm,
Elim yere urupdm,
Baarmadn ak telpek,
Gvnm sana beripdim.

Tur olan, hurma olan,

Boynum burma olan,
Srrmz r bolar,
Kede durma olan.

Ay aydndr hesipdir,
Elim pak kesipdir,
Al yanak, yuka dodak,
Gr kimlere nesipdir.

Tam stnde gk kyze,

Yarm gelipdir size,
Sovadm al-da gal,
zn gnderin bize.

Aam ol al meni,
Heykeline sal meni,
Senden zni sysem,
Ihlasn ursun meni.

Gayrada bir dalan bar,

inde can alan bar,
Gymemn sver yar,
Gzi yolda galan bar.

Ark banda ora,

Yarm gitdi Buhara,
aya vada berdi,
Gelmedi yizi gara.

Kulece donun dzndan,

Doymadm gl yznden,
Basm git-de, basm gel,
Yasa bardm zndan..
Yk stnde hal bar,
Gllerinin al bar,
Gice gelen olann,
Gvnnin hyal bar.
Gi mayal, nerli,
Bedevi ganat-perli,
Girsem o yar goynuna,
Bolsam gerek heserli.
Yalm diledim,
Drt burun kmledim,
Doan gelse bermedim,
Yar geldi baladm.
Nar iber yar, nar iber,
Yok yerinden bar iber,
El demedik yalk bilen,
Gn demedik gar iber.
Akrap geldi hazan bar,
Yrek-barm ezen bar,
Diyse diysin bendesi,
Yokarda bir yazan bar.
Sende yar-a, sende yar,
El yaln mende yar,
Cahan yiit alsa,
ki gzm sende yar.
Ak telpain deriden,
Yrek-barm ereden,
Sen bir alr gu bolsan,
Akit meni u yerden!

bilig-1/Bahar 96

Glnedir kyneim,
Garda akdr bileim,
Ayraln derdinden,
Yankdr-la yreim.
Sar ypek szler,
Nzik gvnm bozular,
Gelcek diyip gelmese,
Yrek-barm eziler.

Gara dik sana gurban,

Gel, derdime bol derman,
kit meni yanna,
rtendim seni grmn.
Grmz donun gatbar-gat,
Birin gey-de, birin sat,
z ymze gelmesen,
Gormza gelip yat.

Yarn bakal,
Gz-gabak kakal,
Pnhan yerde duup,
Derdimiz ekieli.

Gzl gl gnderen yar,

Yreim yandran yar,
Rakp szne gidip,
Bizden yz dnderen yar.

Okap Zhre-Tahr,
Boldm ilin ahn,
Yiit, gvnn gam tutma,
Men seninki ahr.

eme suvun idim yar,

Salam berip gedim yar,
Salamm almadn,
Menem senden gedim yar.

85

eme basz bolarm?

Dybi dasz bolam?
Aklsz nadan olan,
Giz yoldasz bolann?
emani layladlar,
Suvun payladlar,
Men- sana gelmezdim,
Boynma baladlar.
Altn gabak atann,
Kii yar yar bolmaz,
Kiine sandm, yar,
Boyuna guvandm, yar,
On b yamdan bari,
Odna yandm yar.
Ak yzm nar-da bolsa,
Alkmm gar-da bolsa,
Huday mana yazpdr,
Ak yzn gara menzar,
Yanan nara menzar,
Adaln toyda grdm,
Gu uran sara menzar.
ktm nar bana,
Grmz donun geyipsin,
Telre syenipsin,
Men ekyan ah-zarn,
Sen nme saralpsnn.
Ay aydndr syt kimin,
Arkalm it kimin,
Olan kp gelin gitme,
Basarlar brit kimin.
Sar gavun biipdir,
stnden yol dpdir
OIan, kp gelip gitme,
Ikm sana dpdir.
K kci olsaydm,
Kcin uc olsaydm,
Yar sapara gidende,
Guagnn uc olsaydm.
K belent olsaydm,
Daragta bent olsaydm,
Yar sapara gidende,
Cbsnde gant olsaydm.

Depeden indim kale,

Tapdm gzl pyala,
Ovaldan nianldm,
ndi geldim hyala.

ktm nar bana

Garadm gneine,
Yarm beren yaln,
Cyrettim gzyama.

Ank gra svt,

Svt yannda, ibit,
Her gz ki bimar bolsa,
onun derman yiit.

Aa banda durdum,
Dybne duzak gurdum,
Nadan yarn golunda,
Hem aladm hem gldm.

Menin yarm badr,

l iinde yadr,
l bezenip toy etse,
Yarm onun nadr.
Menin yarm at apar,
Saylanar abray tapar,
Bedev atn bezesem,
Toylarda ovlak gapar.
Huday beni gu etse,
Ganatm km etse,
Yatsam-tursam dileim,
Syenime du etse.
Dan belent, pei bar,
Sayrak bilbil sesi var,
Gapdan geen yiit.
Sende gln s bar.
Ay doar gdiinden,
Tanadm diinden,
Barp aydn olana,
Dnmesin didiinden
Yokarda lker,
Telpein silker,
Cana-can yarm,
Gelmae gorkar.
Yokarda yldz,
Telpei gunduz,
Cana-can yarm,
Gelmesin gndiz.
Her ne gnsi bolsa,
Atam-enem boynuna,
Atam-enem salmad,
Go yiidin goynuna
Aar kmen dzndan,
Doymadm gl yznden,
Her annada gelmesen,

Dandan gran horaz,

Gizil caylan horaz,
Sesine sesim gurban,
Yarm oyaran horaz.
Brtler da iinde,
Keypimiz a iinde,
ldrse, yar ldrsin,
etdal ba iinde.
Alman ayrdlar.
ahasn gayrdlar,
Syp-saylan gl yanm,
Sz bilen ayrdlar.
Yk stnde sandm,
Sanda syendiim,
Yat illerin iinde,
Hayp, menin yandm.
Ay aydndr syt yal,
Geyen geymin it yal.
Kn gelmein giyevi,
Yencilersin it yal.
Ala dadan a yiit,
Mn tmenden ge yiit,
Gndiz elin demese,
Gice yola d yiit.
Yk stnde cayn bar,
Sar yadan payn bar,
zge gza gz dikme,
Munda ga yayn bar.
Mavut donun n-n,
Yakasnda dalm,
Bada etdi gelmedi,
Yiitlerin lan.
lerimiz szen yar,
Gara barm ezen yar,

bilig-1/Bah ar96

86
Rakplara gz edip,
Sallancrap gezen yar.
Tam stnde tammz,
Goadr eyvanmz.
Sen ondan k, memundan,
Galmasn armanmz.
Gzenekde yatan olan,
Kynei keten olan,
Bir gza ak bolup,
Dnyeden ten olan.
Gzenekden bakma, olan,
Gzn, gan kakma, olan,
O giz sana berilmez,
Yrecini yakma, olan.
Nardan stnde nardan,
Taleyim yok u yardan,
Sen bir alr gu bolup,
kar, bu ah-zardan.
Kynek yuvdum sermedim,
Yarm gedi grmedim,
Kesilmi gzl dilim,
"Alla yarn" diymedm.
Beden yar-a, beden yar,
Aklm hayran eden yar,
Yarmda yazk yokdur,
Aas enreden yar.
Klee mavut bidim yar,
irin-erbet idim yar,
Gn gladm yar,
Yazda ayra ddm yar.
Enem-atam doydular,
Bam gra goydular,
Men-a bir boz mayadm,
Dirilime soydular.
Ekin ekdim dmeden,
Bir yar sydm kmeden,
Menin gvnm ncalmaz.
Doanlar bu nmeden?
Lukmandan lukma alan,
Canm oda salan,
Bararma hovlup,
zi zmdan gelen.

bilig-1/Bahar 96

Gl olan-a, gl olan,
Yar grende gl olan,
u gicede gelmesen,
Yarn gitdi bil olan!

Gz alan gizil gl,

Olan ki seyrar bilbil,
ki ak tapsa,
Gyki grmz gl.

Deryalar balkldr,
Dyeler halkldr,
Gvnmi avlan yidin,
Aya arkldr,

Alsdan bakal,
Yremiz yakal,
ndizki derdimizi,
Gceler ekieli.

Mavut donun bu yana,

ap gelimez yana,
Srdam boyun grmesem,
Boldum dli-divana.

Kldgmz seyran bolsun,

l grsn, hayran bolsun,
Yar yardan ayrann,
Klbesi veyran bolsun.

Tutan keyi pil yal,

Mnen at yel yal,
Az, senin adaln,
Boyn dil gl yal.

Yananda hal olan,

Misli dilsiz mal olan,
Bir habar bar bizlik,
Diyebilmez lal olan.

Zlpm emala bermn,

Geldim knlni burman,
Nme kastn bar mende,
Goydun canmda arman.

Dalardan alp genci,

Daksaydm boyna hnci,
Yalk yollan olann,
Bolsaydm gz guvanc.

Gllerim gunaland,
Billerim incelendi,
Eden vadamz nedir?
Yldzlar gicelendi!

Olan kd bandan,
Yakd gz dandan,
Suvsap bir suv isedi,
Grmz yanandan.

lerden gara geldi.

Yreim para geldi,
Boy boyuma gurban,
Derdime re geldi.

Yer tapmadm gezere,

Sz tapmadm yazara,
Barp aydn yarma,
Basm gelsin gzere.

Vadamz yan yetdi,

Yldzlar yan batd,
Yiit, nme hovlukdn?
Dmanlar yan yatd.

Garnzdan bakar men,

Ballar bolup akar men,
Sam ille ypei,
Dutarna dakar men.

Dman ukuda galsn,

Sararp refiki solsun,
Bize kast eden zalm,
Yanp, kl bolup galsn.

Beden yar-a, beden yar,

Meni Leyli eden yar,
Ozal-a beyle daldin,
Sana bir vreden bar.

Yarn yalnda nar,

Bilmen knlnde ne bar,
Geler vat gelmedi,
Biz bu yerde intizar.

Kleede yatan olan,

Kynei keten olan,
Tur, yarn aparddar,
Bihabar yatan olan.
Elim-yzm yaladm,
Yara bilim baladm,
Yar gvnmi almasa,

87

Ertir turup agladm.

Akrapda uan gular,
Irak zeminde glar,
Yar bizden knln zp,
Gr, nirde knl holar.
Akmaya dzde gald,
Yki Tvrizde gald,
Olan dert apard,
Derman gzda gald.
irindir-a irindir,
Bakca barm irindir,
Sa bolsun enem-atam,
Syen yanm irindir.
Ark boyunda ide,
danin gli mayda,
Hemmnin yar yde,
Bizin gara gz kayda.
Ak telpei gar yal,
Tverekde bar yal,
Barp aydn tiz gelsin,
Menin gvnm zar yal.
Ekin ekdim garaba,
Akba bilen arala,
Senin olan yarn bar,
Orta boyl gara ga.
Glnedir kynei,
Glden akdr bileim,
Yar stne yar gelse,
Yarlmazm yreim.
Kmiem-, kimiem,
rtenmiem, bimiem,
Garip atam gvni in,
Yat illere dmem.
kdm nar bana,
Ylk yaydm dana,
Elimde bir gl yalk,
Gnderdim srdama.
Alla meni gu etsin,
Ganatm km etsin,
Bivepa yalancda,
kimizi du etsin.
Bilezii getirin,

Ak bilee trin,
Canm kp baradr,
Sver yara yetirin.
Yar garad keden,
Boy uzn inceden,
Yanma bir don tikdim,
Ypek mata paradan.
Suva gitdim bildiler,
Den-dularm geldiler,
Ozal-a beyle dldm,
Akla saldlar.
Arkam berdim aaca,
Yar geledir u gice,
Sver yarn enesi,
Goyber olun, u gice.
Aylandm ba iinde,
Yreim da iinde,
ldrse yar ldrsin,
etdal ba iinde.
At esbab gaydan,
Gvsbendi kmden,
Adaln toyda grdm,
Horcun dol iymiden.
Tokurtadan suv ter,
Sesi menzile yeter,
Yar yarndan ayrlsa,
Bolar lmden beter.
Baa girene gurban,
Gln tirene gurban,
Biz- yan grmedik,
Yar grene gurban.
Ak telpein abatdr,
Ikn meni gabapdr.
ki ak birlese,
Ahretde soapdr.
Ay aydndr ho gice,
Yar guca bo gice,
Yarm onda, men munda,
Arman ara da gice.

onda bolar dnye dar.

Alarna, alarn,
Yara gvnm balarn,
Yar gvnmi almasa,
lim diyip alarn.
Al tovuk, ala tovuk,
Sher gran tavuk,
Biz yara nme diydik,
Yar yzi bizden sovuk.
Ank boyunda guz,
Yarmn birce szi,,
Yiitleri kydrer,
Gzlarn gara gzi.
Baa girdim bar in,
Alma bilen nar in,
irin canm kl etdim,
Bir bevapa yar in.
Giz olan topar-topar,
Yazda bir-birin tapar,
Yarma duabilmn,
Haan gzyam kepr.
Dadan gar s geler,
Badan bar s geler,
Sana gurban keler,
Sizden yar s geler.
ye bardm kovdular,
Km gupbam dvdler,
Oval sana barcakdm,
Arman, satp kovdular.
Suv akar daa deer,
Kirpii gaa deer,
Menin bir nazl yarm,
Kavim-gardaa deer.
Suv akar kenar bilen,
Alma iydim nar bilen,
Nenen mr sreyin,
Ak sakalh "yar" bilen.

Yreimde bir sz bar,

Aydp diyme men zar,
M eni b erm n y at yere,

bilig-1/Bah ar96

88

MN SZLK
Trkm enistan Trkesi Anadolu Trkesi
Gogu
Kouk/ Trk
Okap
Okuyup
Garr
Yal
Nahal
Hikaye
Mahal
Zaman
Guular
Kucaklar
Gnorta
len vakti
Yp
p
Goyserse
Koyverirse
Nder
Ne eder
Daknsn
Taknsn
Bice
Bilmece
Mihman
Misafir
Yennem
Yengem
Aytd
Syledi
Belaa
Belaya
Don
Gmlek, elbise
Dzndan
Dizinden
Bardm
Vardm
Gllerinin
Gllerinin
Maya
Deve yavrusu
Ganat
Kanat
Perli
Kanatl
o
Bolsam
Yalgm
Burun
Kmledim
Doan
Bermedim
ber
Bar
Bilem
Gar
Bar
Hazan
Tam
Kyze
Sovgadn
Dalan
Glgnegir
Kyneim
Ypek
Gvnum
Yarn
Gz-gabak

bilig-1/Bahar96

u
Olsam
Boyun mendilimi
Yanm kesini
Gmledim
Karde
Vermedim
Gnder
Meyve incir
ile
Kar
Var
Sonbahar
Dam
Testi
Mjdeliini armaan
Bozkr
Krmzdr
Gmleim
pek
Gnlm
Gizli
Gznnde-Gzgze

Trkm enistan Trkesi A nadolu Trkesi

Pnhan
Duup

Gizli
Duruup

Okap
lin
ahn

Okuyarak
Halkn
airi

Ahr
Gter
Ot/Od
ymz

Sonra
Gtrme
Ate
Evimiz

Kea

Kee

Depa
Durptm
Urpdm
Telpek

Tepe
Dururdum
Vururdum
Balk

Beripdim

Vermitim

Pcak
Dodak
Yuka
zgani

Bak
Dudak
Hokka
Bakas

Sysem
Ursun
Ark
Vada
Berdi

Sevsem
Vursun
Ark
Vade
Verdi

Yizigara

Yzkara

Gara
Bol
Akit
Meni

Kara
Ol
Gtr
Beni

Gatbar-gat
ymze

Kat kat
Evimize

Gonmza
Rakip

Komumuza
Rakip

Savun
Berip
Menem
Dybi

Suyun
Verip
Ben de
Dibi

Nadan

Alak

emani
Kigine

emeni
Kck

Guvandm
Nar-da

Sevindim
Atede

Huday

Huda, Tanr, Allah

Bisrat
Menzar
Adagln

Basiret
Benzer
Adaklk, szln

89

Trkm enistan Trkesi Anadolu Trkesi

Gu
Uran
Agh

Ku
Vuran
Bey

Galsn
Bakcada

Kalsn
Bahede

Dal
Telare

Yaral
Hava

Name
Saralpsn

Trk
Sylemisin

Syt
Kimin
Kp

St
Gibi
ok

Brgt

Kartal

Gavun
Biiptir

Kavun
Yetimitir

Dipdir

Gemitir

Ikm

Akm

Kaga
Kci

Keke
Kk

Uc
Sapara

Ucu
Sefere

Guagnn

Kuann

Daragta
Bent
Cbsnde

Tarakta
Para
Cebinde

Gant

eker

Depeden

Tepeden

Kle
Tapdm

ehir
Buldum

Pyala

Kae, kadeh

Ovaldan
ndi

Evvelden
imdi

Grag

Kenar

Svt

St

Biman

Hasta

onun
Badr

unun, onun
Saz airidir

Yagdr

iyidir

Bezenip

Sslenip

Toy
Nogdr

Dn, enlik
Nakdr, ssdr

Gyalap

Gzm ile

Arn
apar

Erken
Srer

Tapar

Bulur

Ovlak

Olak

Gapar

Kapar

Syenime
Du

Sevdiime
D

Bilbil

Blbl

Gdiginden

Gediinden

Trkm enistan Trkesi A nadolu Trkesi

diginden
Ayakkabsndan
Aydn
Syleyin
Dnmesi
Dnmesin
Diydiginden
Dediinden
Yokarda
Yukarda
lker
oban yldz
Gorkar
Korkar
Gunduz
Kunduz
Gnsi
Gnah
Salmad
Brakmad
Go
Ko
Goynuna
Koynuna
Betnam
Kt kii
Girenson
Girdikten sonra
Durmagn
Durmayan
Garadm
Baktm
Beren
Verdii
yretdim
rttm
Dybine
Dibine
Golunda
Kolunda
Ggran
ten
Oyanan
Uyanan, uyandran
Alman
Elmay
Yabanc
Y at
Hayp
Hayflanmak
St
Syt
Yal
Gibi
Elbise
it
Geymin
Giydiin
Mn
Bin
Bada
Vade
Lan
Avc ku
Mundan
Bundan
ten
Gemi
Algr
Yrtc
Ayra
Ayr
Gorga
Mezara
Lukmandan
Lokmandan, doktordan
Lukma
la
Zlpm
Zlfm
Knlni
Gnln
Nme
Ne
Goydun
Koydun
Gunaland
Goncaland
Billerim
Bellerim
lerden
Bandan,
Gara
Kara
Gicelendi
Gecelendi
Gurban
Kurban
Yan
Yeni
Ukuda
Uykuda

bilig-1/Bah ar96

90

Trkm enistan Trkesi

Galsn
Sargarp
Gz
Bilbil
Tapsa
Gyeki
Dutarma
vreden
Kynei
Tur
Bihaber
Bilim
Gvnmi
Glar
zp
Nirde
Akmaya
Tvrizde
Apard
Derman
Syen
Hemmann
Kayda
Aralar
Alla
Ganaln
Bivepa
Goyber
Esbab

bilig-1/Bahar 96

Anadolu Trkesi
Kalsn
Sarlp
Kz
Blbl
Bulusa
Gya ki Adeta
Dutar, Sazna
reten
Gmleyi
Dur
Habersiz
Belim, midim
Gnlm
Klar
zlp, Krlp
Nerde
Akdeve
Tebriste
Gtrd
la -Derman
Syleyen
Herkesin
Nerde
Mesafeli dur
Allah
Kanatn
Vefasz
Koyver, Brak
Esvab, Giysisi

Trkm enistan
Hor
ymi
Bolar
Sogap
Onda
Murda
Diymae
Yat
onda
Soner
in
ye
Kovum
Telpagin
Ereden
Algr Gu
Akit
Snnme
Sim
Yreden
Grmz
Bariden
apar
Terine
Grmanka
Ogrn
Gaayn
Agar
Kede

Anadolu Trkesi
Hur
Yemi
Olar
Sevap
Orda
Burda
Demee
Yabanc
O zaman
Seher
in
Eve
Kavim
Baln
Eriden
Yrtc, Alc Ku
Akt, Uur
Gysme
Gm
Dizen
Krmz
Beriden
Sren
Entari, Ceket
Grmeden
Gizli, Urun
Kaan
Aikar, Aleni
Sokakta, Kede

91

SENN YAZIN BENMKNDEN

GZEL M?

P rof. D r. N ih at BOYDA
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Resim Blm
Bakan

slam yazs kendisine "K alem Gzeli" (l)

dedirten b ir plastik gzellik v e zenginlik seviyesine
ulam asna ramen, o k u n m a k y a da o k u n ab ilirlik
asndan, tab ir yerindeyse, b u k adar ansl
olamamtr. Y aznn b u ynnn yani anssz
grnm esinin sebebi, onun ok zengin form
klavyesiyle ilgili olduu gibi, okuyucunun (znenin)
kltr dzeyiyle de ilgilidir. Y az ister lojik, isterse
estetik b ir obje olarak ele alnsn, dorusu, yapsnda
okunm a asndan pek ok zorluk ve problem tar. B u
zorluk yukarda d a iaret edildii gibi, k sm en onun
anatom isi v e b u anatom inin ok zen g in eitleriyle de
ilgilidir. H ele okuyucunun alana vukufsuzluu d a konu
olunca, m esele daha d a zorlamakta, "her yanl bir
naktr" szn geerli klacak yanllklar ortaya
kmaktadr.
Y az estetik b ir obje olm ann ncesinde,
zellikle arka yap, anlam olarak akadem ik
alm alarda giderek nem kazanm aktadr. slam
yazs, dorusu, estetik b ir obje olarak zengin ve
renkli yorum lara, farkl bak alarna m sait b ir
form zenginliindedir. B u onun inkar edilem ez sanat
yndr. B u yn herkes tarafndan kabul edilmitir ve
edilm ektedir. F ak at ilm i y a d a lojik m uhteva
asndan baklnca, k o n u d ah a snrl olm ak
zorundadr. Akadem ik alm alar sz konusu olunca,
arka yap yorum kabul etmez b ir kesinlikle karm za
km aktadr. B u k e s in lik ilm i alm alarn gvenirlii
asndan vazgeilm ez b ir husustur. N e v a r k i slam
yazs, zellikle akadem ik evrelerde ou zam an
grsel b ir malzeme olarak ele alnmakta, hakas o da
zengin v e renkli yapsyla kendisine y k len ilen b u
grevi b aary la yerine getirmektedir(2). Bylece
giderek yaz izleyicileri oalrken, okuyucu ve hattat
says azalmakta, her eyde olduu gibi kolay ucuz
y o llar tercih edilm ektedir. A yn cm leden olm ak
zere, baz akadem ik evrelerde hattatlk, modas
gemi ad gereksiz b ir ura m uam elesi
grm ekte, ada teknoloji yannda yaznn ve
eitim inin gereksizlii b ile iddia edilm ektedir(3).
A yrca dnya y az k ltrnn en zengin hat m irasna
sahip olan lkem izde, gzel y az, sanat tarihi
alanndan dlanm akta, b u y azd a okur-yazar olanlar
ise neredeyse dekadanlkla sulanmaktadr. Halbuki bat
kltrnde slam y azs hala te k b an a slam sanat ve
k ltrnn
tem silcisidir.
K ur'an-
K erim 'in
sadrlardan satrlara aktarlm asnda, duygu ve
dncenin, ilmin, satrlardan sadrlara tanm asnda
slam yazs nem ini daim a m uhafaza edecektir. Onu
anlam adan slam kltr ve sanatna v akf olm ak ok g
grnm ektedir. H er nereye y azlrsa yazlsn,

bilig-1/Bah ar96

92

hangi yaz trnde olursa olsun, slam yazs

okunm ak iindir. B u y zd en gene slam kltr
iinde sylenen b ir sz vardr.

sylyordu. A m a hayatta byle olmamt. A rkada A,

o irkin "kaz izine" b enzeyen yazsyla m dr olmu,
kendisi ise o gzel yazsyla m em ur olmutu. B u n u b ir
t rl iine sindirem iyordu. B ir g n m drne hitaben
yazlm b ir dilekenin kenarna yle b ir n ot ekler(H el hattuke ahsen m in hatt)
*

Okunabilen yaz vardr. O kunmayan yazya

y az
denem ez.
Y ani
yaz
ile
sslem e
kartrlmamaldr. Y azya ssleme veya baka bir
fonksiyon yklenemez, O, okunm ak iindir. Ve
okunm aldr da. B ir cm le b ir kelim e b ir yana, b ir harf
bile islam kltr ve sanat iin anlamldr(4).
Y aznn anlam n aratrm adan, sk sk
rastland gibi onu sslem e olarak geitirm ek,
bilim sel adan m azur grlecek b ir ihm al deildir. B u
hususta T rk-slam kltrnde
Bilirsin ki bilm ezsin
B ir bilene sormazsn
K orkarsn ki sorunca
B ilirler k i bilm ezsin.
eklinde, bilim sel alm alarn nasl
yrtleceine k tu tan ok anlam l iirler de vardr.
G ene b u cm leden olm ak zere Smblzade Vehbi,
okum ann nem i konusunda yle sylem ektedir:
O kum aya yazdan ok say et
K i kalr nakile chil hattt
G nm zde bile baz uzatm al ebcedhanlarn
bilm edikleri konuda birbilene sorm adan, fik ir ileri
srdkleri, okuyam adklar yazda loto oynadklar
grlmektedir. B u tr olum suzluklarla (dolayl da olsa)
ilgili anlam l b ir hikaye vardr. Gerekten olmu mudur?
Bilmiyorum. O lsun y a da olm asn b u hikaye bana ok
m anidar, biraz da ironik gelir. G nm zde cereyan
eden olaylara b u hikaye ok uygun dmektedir.
ki candan, sam im i arkada m edreseden
icazet alrlar. B irisinin ad A tekinin ad ise Z'dir,
A rapa gram er kitaplarnda A ile Z adlarna ska
rastlanr. A m a o kitaplarda, A, Z 'yi srekli dver.
B izim A ile Z ise sylediim iz gibi, dostturlar.
Birbirlerini ok severler. M edrese tahsilinden sonra,
''gzel yaz nzkn anahtardr" hadis-i nebevi mealince
b ir devlet dairesinde i bulurlar.
A m dr, Z ise m em ur olur. F akat A n n
yazs irkin, Z 'nin yazs ise gzeldir. Z arkada
A 'nn m dr olm asna ierler. M edresede retildiine
gre, gzel yaz "cemal, kem al ve mal" idi.
Ayet,
hadis ve kelam - kibarlar da byle

bilig-1/Bahar 96

Y ani "senin yazn benim kinden gzel mi?"

unu dem ek ister Z, medresede rendiimize gre o
m akam da sen deil, b e n olmalydm. nk benim
"yazm" seninkinden daha gzel! B ir ka gn sonra
m dr yani A, dilekeye, Z 'nin notunun altna, b ir
cmle derkenar ederek geri gnderir. Y azd cmle
b ak a b ir y az v ey a y azg ile ilgilidir. yledir,
ekledii not: (H el hazzuke ahsen m in hazz)

Y ani

senin

ansn,

talih in

(yazgn)

benim kinden gzel m i? Cevapta ince, zarif, anlam l b ir

mesaj vardr. Grnte her iki cm le de ayn gibidir.
Fakat dikkat edilirse, ikinci cm lede baz noktalarn sola
doru b irer h arf kaydrld v e bylece anlam n da
tam am en deitii anlalacaktr. B yk T rk airi
F uzli de ayn im kanlardan yararlanarak yle syler:
"K alem olsun eli ol ktib-i b ed tahrrin
K i fesd- rakam surumuzu r eyler,
G h b ir harf sktuyla nadiri eyler nar,
G h b ir nokta kusruyla gz kr eyler.
B u t r olaylara slam yaz kltrnde ska
rastlanr. slam yazsnn hem ifade zenginliini hem de
okum a zorluunu anlatan b u sevim li hikayeden
alnacak hisse b u gnde geerli deil mi?..
slam

yazsn d a

nokta

ve

teki

tecvid

iaretleri, anlalaca gibi okum ada ikinci derecede

nem e haiz elem anlardr. Sonradan ihdas edilmilerdir.
Trk-slam kltrnde ve sanatnda b ir ok
belgeler noktasz y a da tecvid

kitabe

ve

93

iaretlerinden yoksundur (Mesela, kfi, talik, rika ve

siyakat yazlar, zellikle kufiler ve talik yazlar).
"Ariflere nme yazarlar bnukt" dizesinin
anlamna uygun olarak slam yazs ou zam an noktasz
ve tecvid iaretlerinden mahrumdur. Grld gibi
noktasz
yazm ak
ve
okumak
arifliin
iareti
saylmaktadr. Soyunan yaz belki bir dilber-i brehne'ye
benzem ekte, fakat okunm as da o derece zorlamaktadr.
Sanat tarihi aratrmalarnda, b u tr zorluklar
zmlendike, aratrmalar daha da zevkli ve ilgin
hale gelir. B u iddiay okuyam adklar yazlar
aratrarak, zam an iinde okuyanlar daha iyi anlarlar. B u
tr aratrmalardan duyulan zevk,
alnan tad,
bilinm eyeni anlam aya doru atlan b u adm, bilimsel
aratrmalarn
ayrlmaz b ir
parasdr.
Sanal
psikolojisindeki bilgi kuramna yaknl ise, b u tr
almalarn psikolojik boyutuna iaret eder. Ayn
tecesss, teredddn giderilmesi iin verilen ura, ivi
yazsn, hiyeroglif yazlarn da zdrmtr(5). B ir
iaret, b ir yaz ve b unlarn anlam ..., hele aratrmacda
b ir obsessiv m etaphor oluunca! O nu zme merak,
istemi, abas insann btn rahatn karr. Problemi
zme sreci, bazen sonutan daha zevklidir denebilir.
te b u nedenledir ki -eletirmek y a da hata aramak iin
deilsadece tecesss saikiyle elimize
geen
yaynlardaki yaz m alzem elerine b ir b ak a dikkat
ederim .
M esela
K ltr
B akanl
tarafndan
yaynlanan K ltr ve Sanat adl dergide yer alan(6)
yaynlar, yaz malzemesi asndan ok zengindir. imdi
burada y er alan m akalelerden sayn Prof. Dr. Gnl
ney tarafndan hazrlanan "ran'da Seluklu M escid-i
Cuma'lar"(7) adl aratrm ay ele alalm. Grsel yaz
malzemesi asndan hayli zengin ve gz alc olan bu
yaynda 13 (on ) adet resim yer alm aktadr. B u
resim lerin bazlarndaki "yaz malzemesini" alt
yazlarnda verilen bilgilere gre gzden geirelim

Sayfa 95'de 9. R esim altnda K azv in M escid-i

C um a'snn K k M escidi'nden A l v e Tula bezem e
adl bilgi yer almaktadr. B u bilgi hem yetersiz hem de
doru deildir. B u kuak b ir ssleme deildir. stteki
kuak iekli kf trnde ok zarif b ir yazdr. Y az
K ur'an- Kerim, M zem m il Sresi 20. Ayettir.
O kunuu yledir:

A ltta kem er kavisi stnde de y er alan yaz

ise, gene kf karakterde olup Kur'an- K erim Bakara
suresi 51 v e 52. ayetlerdir.
Ayetin okunuu ise yledir:

bilig-1/Bah ar96

94
Sayfa 96'da yer alan 12. R esm in altnda ise
"A rdistan M escid-i C um as'nn K k M escidinden Al
ve Tula Bezeme" yazs y er almaktadr. Gene yaz
m alzem esi burada da gz ard edilmektedir. H albuki
yaznn anlam ile yazld m ekan arasnda gz ard
edilem eyecek b ir iliki vardr. B urada y er alan Sls
karakterdeki iki yaz kua, bitkisel m otif ve rmye
benzer ssleme

"G

elemanlaryla zemine balanmtr.

e 'j t ____

Sadaki yaz kua K ur'an- K erim

25/64-65'inci

ayetlerdir ve okunuu yledir:

A nlam

olarak

da

M escid'le

yakn d an

ilgilidir.
Soldaki yaz kua ise gene ayn karakterde
olup K ur'an- K erim 25/62'inci ayettir. V e okunuu
yledir:

Ayn yerde, yukardaki kuan altnda y er alan

ve resmi altnda "Ardistan M escid-i Cum a'snn Kk
M escidi'nden Tula ve Al Bezeme" bilgileri verilen
y az ise iekli kfi karakterde olup, altta besmele
grlmektedir. B u yaz kua gene ayet olup (Besmele
y er aldna gre) Kur'an- K erim 62/9 nolu ayettir.
Tam am 11 ayet olan b u surenin ad C u m a S residir.
A nlam olarak Mescid-i C u m a ile tam b ir uyum
iindedir. B u ayet m ekana anlam vermekte, mekann
fonksiyonunu, amacn dile getirmektedir.

bilig-1/Bahar96

G ene
sayfa
96'da
grlen,
altnda
"G lpayayan M escid-i Cum as'nn K k M escidi
M ihrabndan T ula B ezem e" b ilg isi b u lu n an son
resme gelirsek; b ir kere resim ters baslmtr. Resmi
anlam ak iin m alzem eyi ters evirip bakm ak
gerekmektedir. rgl kfi karakterdeki yaz, ancak o
zam an dikkatli v e alana v a k f b ir aratrm ac
tarafndan grlebilir. Bilinmedii iin mi yoksa
dalgnlkla m ters baslmtr? A nlam ak m m kn
deildir. D ikkatli b ir aratrm ac, sslem enin
doasn b ile n b ir insan, m alzem enin sslem e
olmadn fark edebilir. B u resimdeki m uhteva iki
y n d en ele alnabilir:
1- Yaz
2- Y azn n
y ukar
uzan an
kollarna
b a lan an
ve
b eg en ler
oluturan
gem eler.
Yuvarlaklar ve onlar bee blen b u motifler
zerinde durmak istemiyorum. Be rakam ve begen
ekillerinin m etafizii de slam k ltr iin tabii
nem li v e anlaml.
B u nem li m alzem eyi sslem e diye
geitirmek kemeneyle mar almaya benzem ektedir
ve pein hkmldr. Buradaki malzeme de tamam en
ssleme deildir, nk tek bir m otifin tekrar veya
sslemeye tem el olan zellikler yoktur. O halde nasl
okunacaktr. B izim yaptm z h arf v e kelim e
sluplarn tesbit etmektir. B u noktada nem li olan
problem, yazl ayn olup, noktalarla ayrlan harf ve
kelimelerdir. M esela vav, kaf, fe, ayn, gayn, ha, cim,

95

dal, zel, ra, t, z gibi harfler. B u harfleri birbirlerinden

ayrm ak g olduu iin okum a da doal olarak
zorlamaktadr. B una ram en tahm in yoluyla, harflere
grevler ykleyerek, kelim e aranm asna devam
edilebilir. E er b ir kelim e bulunuyorsa, yani doru
okunursa, metnin tamamn bulm ak kolaylar. Mesela,
diyelim ki bir ayetin bir kelimesini bulduk; ayetin
tamamn
Kur'an-
K erim
Szckle riy le
tamamlayabiliriz. Buras b ir camii olduuna gre, ilk
akla gelen, b ir ayet olm as ihtimalidir ve byledir de.
Yukardaki malzemede, bir getalt iinde en farkl,
deiik olan kelim e v ey a para

kelimesidir. B uradan kelim enin kk olan

kelimesini Kur'an- K erim Lgati'nden aramaya

geebiliriz(8). O zam an grlecektir ki kelim e
K u ran- K erim 'de pek ok ayette gemektedir.
Buradaki

44

ekliyle B akara Suresinin 2/285-286 ayetleridir. B u

ayetlerin
m escidde
yer
alm asnn
ayrca
deerlendirilmesi
gerekm ektedir
nk
ayetin
(Amenerresul) anlam yla m im ari elem an arasnda, form
ve fonksiyon asndan iliki olmaldr ve vardr da...
M ihrab alnlna yazlan ve mihrabn ad geen 3/37
num aral ayet gibi.
,

UV1^ J1V

1t 1

bahsedilmi, sorumluluklar hafifletilmitir. Yzyllar

boyu
A m e n e rre s l
ayetlerinin
cam ilerim izde
okunmas, her hafzn b u ayetleri ezberlem esi ok
anlam l grlm ektedir. Cam i'de b u ayetlerin seilmi
olmas, b u bakm dan mutlu b ir hadiseyi de hatrlatr.
Bilindii gibi m erhum Sleyman elebi de b u ayetlerin
okunuundan ilham alarak yllar sonra M evlid adl nl
eserini yazmtr. B u eser inananlar iin vesilet u'nnecatdr. B u nedenle b u ayetlerin inananlarn
gnllerine v e ruhlarna verdii ifa ve huzur yannda,
sebep olduu 'mevlid' hdisesi de ebediyyen
gnllerimizde yaayacaktr.
Grld gibi, sanat tarihi incelemeleri ve
bunlardan elde edilecek veriler, kltrm z iin ok
deerli sonular ortaya koymaktadr. B u sonular b ir ok
alana k tutacak nicelikte v e deerde grlmektedir.
B ir yaz m alzem esinin anlalmadan, yorum lanm adan
ssleme olarak nitelendirilmesi, anlalabilecei gibi,
bilim sel aratrm ann eksiksizlii olarak ortaya
km aktadr.
B u defa K ltr Bakanl tarafndan hem
T rke ve hem de ingilizce olarak hazrlanan
"G eleneksel
T rk
Sanatlar"(9)
adl
kitapta
dikkatim izi eken b ir hatadan sz etm ek istiyorum. B u
kitabn 15. Sayfasnda B yk Seluklu Sultan A lp
A rslan'a ait olduu belirtilen gm b ir tepsi resm i yer
almaktadr. R esim alt bilgilerine baklrsa, tepsi M. S.
1066 y ln a tarihlenm ekte v e zerinde Sultan A lp
A rslan'n ad y azl bulunm aktadr. Tepsinin br
yzn gremediimiz ve ne yazl olduunu da
bilem ediim iz iin, grnen yzn incelem eye
baladk.
Tepsinin ortasnda kfi yazy andran bir
kuak grlmektedir. K uak yakndan incelendii
zam an dikeylerin, yataylarn, dm lerin ve zarif
zfelerin m untazam ritm i kuan, sslem e deil, yaz
olduunu gstermektedir. B u kuak ne sahte yaz ne de
sslemedir. O kunm ak iin yazlm b ir yazdr. F ak at b u
haliyle okunm as im kansz grnyor. Y aznn
okunamaynn sebebi, yaznn giriftliinden v ey a hatal
y azlm asndan deil, ters baslm asndandr. slam
yazsnn okunu v e yazl zelliklerini bilm eyenler
iin, b u yanlln rahatsz edici b ir y an yok.

G lpayagan M escid-i C um as'nn kk

m escidi m ihrabnda y e r alan v e B akara S uresi'nin son
iki ayetini m eydana getiren, A m en erres l diye bilinen
b u mbarek ayetler, M irac gecesinde Hz. M uham m ed'e
vastasz ekilde vahyolunan ayetler olup, endieye
kaplan insanlara kolaylklar

bilig-1/Bah ar96

96
A m a biraz m rekkep yalam b ir yaz
merakls, yazy okum ak isteyecektir. N itekim yle
oldu ve biz de b u yazy okum ak istedik. Alp A rslan
adn beyhude aradk durduk. N eden sonra yaplan
hatay fark edip, sadan sola yazlp ve ayn
istikam ette okunan yazy, soldan saa! okum aya
altk. A ncak b u abann sonucu, "Es-Sultan"
kelim esinin okunm asyla, olum lu b ir y n ald. B u
defa L eonardo'nun yazlarn okur gibi, ayna
yardm yla yaznn tamam n okuduk(10). Yaznn
tam am yle:

T
E s-Sultan adudu'd-D in

bilig-1/Bahar 96

Sultan Alp A rslan'a verilen lakaplar arasnda, tac'ulm ille, es-Sultanu'1-m uazzam , ahnh, m elik'lslam , addu'd-devle, m elik'l-m agrip v e'l m ark gibi
b ir ok unv an a rastlanm aktadr(11). A lp A rslan'a baz
kaynaklarda sadece "es-Sultanu'l-azam " denm esine
ram en, y ukarda saylan unvanlarla da anlmas ona,
es-Sultan addu'd-Din unvannn da verilebileceinin
muhtemel olduunu gsterm ektedir, A m a bizim
zerinde durduum uz husus buras deil. B u nokta daha
ok tarihileri ilgilendiriyor.
B iz y azy a dnelim . Z am an v e m ekann
yazya olan etkisi, yaznn slubu, kfi yaznn, bir
bakm a antsal ve resmi yanna iaret etmektedir.
Ancak, yukarda iaret edildii gibi Trke ve
ngilizce hazrlanan ve bylece yurt dna da
ulaabilecei dnlen bylesine nem li v e iddial b ir
eserde grlen b u hatann telafisi artk m m kn
deildir.
Sonu olarak slam Y azs'nn sanat tarihi
almalarndaki tartmasz nemi, yaznn doru
okunm as gibi ilmi b ir sorum luluu da birlikte
getirm ektedir.
slam sanatlar btnnde yaznn girmedii
alann y o k denecek k ad ar az olduu gz nne
alnrsa, y azn n nem i d ah a d a artm aktadr.
D nceyi ve duyguyu tayan yaz, sanat tarihi
alm alarnn en nem li vastalarndan birisidir.

97

Dipnotlar
1. Bedrettin YAZIR; Medeniyet Aleminde Yaz ve slam
Medeniyetinde Kalem Gzeli, Ankara 1981
2. Mesela, Bkz. Emel YILMAZ; "Hat Sanat", Sanat, Say:
7, Ankara 1995, s. 109-107.
3. Bugn bile bilgisayar teknolojisi bakmndan dev
admlarla ilerleyen Japonya" da 15 milyon hattat
bulunduu dikkatlerden kamaktadr.
4. Bu konu iin Bkz. m U s TAKMZADE Sleyman
Sadeddin;
Tuhfe-i
H attatn,
stanbul
1928.
Kalkaandi; Subhu'l A 'a, Kahire 1914. R.Mell
MERl; T rk Tezyini Sanatlar, stanbul Gzel
Sanatlar Mecmuas Yaynlan: 1973. TAKPRZADE
Ahmet Efendi; Mevzat-u'l- Ulm, (ev: Kemaleddin
Mehmet Efendi), Dersaadet kdam Matbaas, stanbul
1313.
5 Nihat BOYDA; T a'Iik Yazya PlastikDeer Asndan
Bir Yaklam, M-E.B. Yaynlan; 2532,

stanbul 1994, s.68-69. C.W.Ceram; Tanrlar,

Mezarlar ve Bilginler (ev: Hayrullah rs), stanbul
1986.
6. Say 5,1977.
7. Gnl NEY; "ran'da Byk Seluklu Mescid-i
Cuma'lar" K ltr ve Sanat, Say: 5, Ankara 1977, s.
92-96.
8. Mahmut ANGA; K ur'an- Kerim Lgati, Tima
Yaynlar: 18, stanbul 1991.
9. Geleneksel T rk Sanatlar , (Haz. M. zel), stanbul,
1992.
10. Bu aamada bana yardmc olan Kazm Yaar
Kopraman'a teekkr ederim. Hi deilse adud
Kelimesinde olsun anlatk.
11. . Altan KYMEN; Alp A rslan ve Zaman, Ankara,
1983.S. 10-13.

bilig-1/Bah ar96

98

YESEV TRBES VE
Y A ZILA R I

P rof.D r. M ehm et D E M R C
D okuz Eyll . lahiyat Fakltesi r.yesi

bilig-1/Bahar 96

G zel sanatlar iinde m im arinin tartlm az b ir

y eri vardr. M im ari eser gze hitab eder, mahhastr.
A srlarn tesinden intikal eden grsel m alzem eyi en
kestirme yoldan idrakimize sunar. D uyularm z
arasnda "gz"n tartlm az b ir stnl vardr. B ir
m im ari eserini de boyutlar, ykseklii, henk ve
tenasb, ksacas eitli unsurlar ve gzellikleriyle,
nce gzmzle alglarz.
yle m im ari eserler v ar ki, tek balarna bir
ehri temsil ederler. H oca A hm et Y esevi Trbesi
b u n lard an biridir. E ski ad Y esi olan bugnk
T rk is ta n ehri A hm et Y esevi T rbesi sayesinde
nem li b ir m anevi m erkez olm a zelliini devam
etirmektedir. Tarihte de byleydi. Gelecekte de byle
olacaktr. phesiz asl deer A hm et Y esevi'nin
ahsndan gelm ektedir. O, H ikm et'leriyle, kurduu
Yesevilik tariktiyle, yetitirdii pek ok rencisiyle
XII. Y zyldan itibaren hem en btn Trk-slm
topluluklarna k tutm aktadr. A m a sekiz asrdan beri
eitli tarihi olaylar, istillar, sosyal deim eler sonucu
b elk i de unutulup gidebilirdi. O nun h er zam an
hatrlanm asnda, devam l ziyaret edilen trbesinin
nem li rol inkr edilemez. Zam anm zda yeniden
gndem e gelm esinde, yine b u m uhteem y ap n n tesiri
olm utur.
H o ca A h m et Y esevi U lu s la ra ra s T r k K a z a k n iv ersitesi, sanki Y esevi T rbesi'nin
glgesinde kurulmutur. H len Rektrlk olarak
kullanlan bina ile arkiyat Fakltesi ve b ir ksm yurt
binalar b u trbeye bakp durmaktadr. M avi, yeil
inilerle ssl zarif kubbelerini her bakta grm ek
mmkndr. Y apm devam eden yeni niversite
kam ps de ayn blgenin civarndadr. Y esevi
Trbesi'nin merkezlik ettii b u evre, yakn zamanda
maddi ve m anevi kalknm ann gzel b ir rneini
verecektir.
A hm ed Y esevi Trbesi'ni tarihin en m ehur
cihangir v e savalarndan biri olan E m ir T im u r
yaptrmtr. O sava meydanlarndaki acmaszlna ve
gaddarlna ram en, ilm e v e sanata dknd, din ve
tasavvuf byklerine sayg ve ilgi gsterirdi. M enkbeye
gre, vefatndan sonra d a keram etleri devam eden
A hm ed Y esevi, kendisinden iki asr sonra yaayan
Tim ur'un ryasna girerek Buhara'nn fethini mjdeler.
B u iaret zerine ad geen ehri feth ed en Tim ur, b ir
kran duygusu ile A hm et Y esevi'yi ziyaret iin
Y esi'ye gelir. Ziyaretten sonra b ir trbe yaplm asn
em reder. T rbe'ye eklenen m escid, dergh, m utfak ve
dier hizm et binalar ile iki ylda m uhteem b ir Klliye
ortaya kar.
E m ir T im ur'a kran borluyuz. B ize A hm ed
Y esevi Trbesi'ni, b ir sanat ve m im ari

99

aheseri olan b u K lliyeyi brakt iin m innet

duyuyoruz.
A hm ed Y esevi Trbesi, alt yzy ln
tahribatyla ve son asrlardaki ihm al edilm ilikle
yklm a tehlikesiyle kar karya bulunuyordu. Rus
bom bardm annn ac hatrasn da duvarlarnda hl
saklayan b u m uhteem eser, restore edilm eye
balanm tr. B tn T rk ve slm lem inin ortak
hazinesi ve kltr deeri olan b u K lliyenin
restorasyonunu, K azakistan D evleti ile yaplan bir
anlam a sonucu T rkiye C um huriyeti zerine almtr.
B aka devletlerin de talip olduu b u zorlu tam irat iini,
m erhum C um hurbakan T u rg u t z a ln giriimiyle,
btn m asraflaryla birlikte Devletimiz stlenmitir.
1993 ylnda balayan restore faaliyetinde, nce tem ele
inilmi, gevek zem inin salamlamas iin tonlarca
beton dolgu yaplmtr. T ulasndan inisine kadar,
ok titiz tahlillerle 600 yl nce kullanlan m alzem enin
zellikleri tespit edilerek, orjinalinin ayns yaplm aya
allmaktadr.
B u yazda asl zerinde durm ak istediim
Ahm ed Y esevi Trbesi'nin d yzndeki yazlardr.
B ilindii gibi T rk - slm m im arisinde eitli
karakterdeki yazlar vazgeilm ez bir unsurdur. M etin
olarak K ur'an ayetlerinden, H adislerden ve kelm -
kibardan seilen b u hat rnekleri, bulunduklar yere
ylesine uyum iinde katlrlar ki, bazen onlar b ir
sslem e unsuru zannedebilirsiniz.
Trkistan'da
Ahmed
Yesevi
niversitesi'nde bulunduum 6 aylk sre iinde
Y esevi Trbesi'ni sk sk ziyaret ettim, evresini
dolatm. Restorasyon dolaysyla ierisine her zaman
girip incelemede bulunm ak m m kn olm adndan daha
ok d cephesini tedkik ettim. unu hem en
belirtm eliyim ki, bozkrda am nadide b ir iee
v ey a v iraneler ortasnda parlayan kym etli b ir
m cevhere benzetilebilecek b u eseri, b ir ka ksa
ziyaretle tanyabilmek m m kn deildir.
Y azlardan ilk dikkatimi eken "K alellah
T eb re k e ve T el : V e n d eh m e f tih u l-aybi l
y a le m h ill h " (Yce A llah buyurdu: Gaybn
anahtarlar A llah'n yanndadr, onlar ancak O bilir.)
diye balayan yet m etinleri oldu. M nsn dnnce
insan ister istemez rperten b u ayetler iri sls hatlarla
yazlm. Trbenin beden duvarlarnda, korniin hem en
alt ksmnda, bat cephesinin sa kesinden balayp,
kuzey ve dou cephesinin sonuna kadar b ir yaz
kua halinde devam etmektedir. B u uzun m etin En
am Suresinin 59 - 63. yetlerini ihtiva etmektedir. B u
yetlerin anlam yledir:

"5 9 .
G a y b n
a n a h ta r la r
O n u n
k a tin d a d r, o n la r a n c a k O b ilir. K a r a d a ve
d en izd e o la n b ilir.
D en
y a p ra , y e rin
k a r a n lk la r n d a o la n ta n e y i, y a k u r u y u - k i
a p a k K ita p ta d r - a n c a k O bilir. 60. G eceleyin sizi
l gibi u y u ta n , g n d z n y ap tk la rn z bilen,
m u k a d d e r olan h a y a t s ren iz d o lu n cay a k a d a r
g n d z le ri
te k ra r
k a ld r a n
O d u r.
S o n ra
d n n z
O n a d r ,
iled ik lerin iz i
size
b ild ire c e k tir. 61-62. O , k u lla r z e rin d e y eg n e
H a k im d ir, size k o r u y u c u la r g n d e rir. A rtk
b irin iz e l m gelince elilerim iz, b ir ek sik lik
y ap m ak szn o n u n can n a lrla r, s o n ra gerek
M evllarna
d n d r l rle r .
H a b e rin iz
o lsu n ,
hkm
O n u n d u r . O , h e sa p g re n le rin en
s r atlisid ir. 63. D e k i: K a r a ve d en izin
k a r a n lk la r n d a n sizi k im k u r ta r r ? O n a gizli gizli
y a lv a rr y a k a rrs n z ..." (Sadakallah). epe evre
devam ed en yaz, 63. yet tam am lanm adan sona
eriyor.
M erkezi kubbenin sekizgen kasnanda,
b y k
kfi
h atla
epeevre
u
szler
tekrarlanmaktadr. "e l-In y et lillh, el-A ta lillh "
(yilik A llah iindir, ba A llah iindir.)
M etinleri kim setiyse, sanki Tim ur'a veya
ar d nya dkn herkese, dolayl y o ld an b ir
ihtarda bulunm ak istem i gibidir. G ene m erkezi
kubbenin kare gvdesinin dou v e bat yzlerinde orta
st ksmlarda, nispeten kk sls harflerle u ifade
y er alr. " K a le n -nebiyy aleyhis-selm : ed -D n y
cifetn
ve
t lib h
k il b n ."
(Peygamber
aleyhisselm buyurdu. D n y a b ir letir v e onun
isteklisi kpeklerdir.)
A hm ed Y esevi'nin kabrinin bulunduu
b l m n stne isabet ed en k k kubbenin
gvdesinde hal- hazrda epeevre, iri v e nefis b ir
kfi hatla, deta canlym asna "e l-M lk lillh"
(M lk A llah'ndr, ycelik A llah'ndr) yazlar
tekrarlanarak devam etm ektedr.
A d geen eyvann sol y an yznde alttan
balayp, y u k ary a karak tepeyi dolap aaya
doru devam ed en v e sa alt tarafta son bu lan
dek o ratif grnm l kfi y azy ise defalarca
bakm am a ramen, ancak son gnlerde okuyabildim.
ok iri, geom etrik biim ler alm ve eyvann iinde
dnerek devam ed en b u y azy y ak n m esafede
durunca skmek m m kn olmuyor. N ihayet b ir gn 200
m etre k adar uzaktan bakark en zebildim v e byk
sevin duydum : " K a le R e su l llah : M e n a ra fe n efseh
n efseh fe k a d a ra fe R a b b e h ." (Resullllah buyurdu:
K endini bilen Rabbini bilir.) T asavvuf kitaplarnda ska
geen v e hadis olarak zikredilen b u ifade, eyvann
sonundaki kapnn

bilig-1/Bah ar96

100

hem en arkasnda yatm akta olan H oca A hm ed Yesevi

tarafndan
da
ilham
kayna
olarak
yle
deerlendirilm ekte idi:
Allah deil ey kul A hm ed zng bilgil
zng bilm i ilm ing birle am el klgl
A hmed Yesevi trbesi dou, kuzey ve
cephelerinde, m a'kl hatla b ir ka kelimelik, baklava
dilimlerini andran geom etrik istiflerden oluan ve
duvarlarn cephelerini tam am en kaplayan yazlar yer
alm aktadr. B unlarn b ir ou

bilig-1/Bahar 96

A llah , M u h a m m e d , A h m ed , A h a d gibi kelim elerden

olum aktadr. N e y azk k i b unlarn tam am n deifre
edemedim. u kadarn syleyebilirim: H er ne k adar
birbirine b en zer grnyorsa da, h er cephedeki
yaz istifleri b ak a bakadr, yani ayn kelime
gruplardan olumamaktadr. M im ari yapsyla olduu
kadar, zerindeki y az m etinleriyle de A llah'n
yceliini, azam et v e kudretini syleyip duran; O 'nun
sevgili P eygam berinin ism iyle v e szleriyle duvarlar
ssleyen A hm ed Y esevi T rbesi'nin asl sahibinin
him m et v e bereketinin Trklk lem i zerinde daim
olmas dileklerimle.

101

YEN DNYA DZEN: BARI

VE BRL M, ATIMA
VE DZENSZLK M ?

Giri
Son y llarda uluslararas p o litika o k nem li
gelim elere sahne oldu. kinci D n y a savandan sonra
uluslararas politikay ekillendiren Souk Sava ve
bunun zerine ekillenen iki kutuplu dnya dzeni sona
ermi, D ou - Bat cephelemesi ortadan kalkm,
Sovyetler Birlii dalm, A vrupa B irlii'ne doru yeni
adm lar atlm , D ou A vrupa ve Balkanlardaki
kom nist idareler devrilmi ve Ortadou'da son krk
yln en ciddi savalarndan biri olan K rfez Sava
yaanm tr. B tn b u olaylar Trkiye iin iki adan
byk nem arzetmektedir. Birincisi, hem en hem en
b t n olaylar T rkiye'yi kuatan corafyalar zerinde
yaand. nm zdeki yllarda ayn cografyalann
sorunlu blgeler olarak kalm alar da byk ihtimal
dahilindedir. kincisi, m eydana gelen b u olaylar
Trkiye'nin d politikas zerinde nem li etkiler
m eydana getirm i v e T rkiye'nin m illi v e gvenlik
karlarn ciddi b ir ekilde tehdit etm itir.
phesiz son yllard a m eydana gelen
gelim eler Trkiye asndan ok nem li frsatlar da
dourdu.
Trkiye,
y en i
gelim elerle
beraber,
Balkanlar, Ortadou, O rta A sya ve Kafkasya'da daha
b y k v e etkili b ir rol oynam a im kan elde etti ve
uzun vadede blgesel b ir g olm a frsat yakalam
oldu. M eydana gelen olaylar daha iyi anlayabilm ek iin
son yllarda sk sk gndem e gelen ve tartm a konusu
o lan 'Y eni D nya D zeni' k avram nn tartlm as
ileride yaplacak olan deerlendirm elere k tutacaktr.
B u makalede daha ziyade Y eni D nya D zeni kavram
zerinde durulacak ve uluslararas politikadaki
gelim elerin Trkiye asndan deerlendirilm esi b u
alm ay tam am layacak olan yeni b ir m akalenin
konusunu tekil edecektir.

Yeni Dnya Dzeni

Y rd. Do. D r. A b d lk ad ir B A H A R E K
nn niversitesi B F K am u Ynetim i B lm
retim yesi

Y eni D nya D zeni uluslararas politikada son

yllard a m eydana g elen gelim elerle b erab er ortaya
kan b ir kavram , alt izilerek belirtilm eli ki bu
kavram zerinde herhangi b ir uzlam a ve gr birlii
m evcut deil. B erlin duvarnn yklm as ve Sovyetler
Birlii'nin dalmas dnya g dengesinin de kkl b ir
ekilde deimesine yol at. B u gelime b iro k dnr
arasnda farkl yorum lar d a beraberinde getirdi.
Biroklarna gre yeni dzen, cephelem e ve
atm adan ziyade ibirlii v e dayanm a zerine
kurulacak. Y eni sistemde hakim olan deerler ise B at
deerleri olacak. Y ine yeni sistem iki kutupluluktan tek
kutuplulua geecek ve b u y en i dnem de A BD
dnyadaki tek hakim g olarak belirecek. B aka bir
grup dnre gre ise dnyadaki g dengesi deiti,
fakat u anda dnyada

bilig-1/Bah ar96

102

birden fazla gten bahsetmek mmkndr. Y eni g

dengesinde Japonya ve A lm anya gibi ekonom ik
olarak gl lkeler de artk birer dnya gc
durumundadrlar. B u iki grn ortak paydas yeni
dnem de Batl deerlerin (liberal dem okrasi ve P azar
ekonom isi) dnyada hakim deer yarglar olaca
varsaymdr. phesiz b u aam ada dnyann nasl bir
g dengesine doru gittiini kesin olarak ifade etmek
m m kn deildir. Kimine gre dnya tek kutuplulua
doru giderken, kim ine gre ok kutupluluk
kanlmazdr. M esela yllarca iki kutuplu dnya
dzenini eletiren inli liderlere gre nm zdeki
yllarda dnya g dengesi b ir gei sreci yaayacak
v e ok kutuplu b ir yap ortaya kacaktr (1).
B u iki dnce akmnn yannda nc bir
grup ise yeni dnem in etnik, dini ve m illiyeti
akm lardan kaynaklanan dk dzeyde atmalara
sahne olacan, bantan ziyade savan hkm
sreceini vurgulam aktadr. Y eni dnem de b u
akm lar hem dnya gvenliini ve hem de Batl
deerleri tehdit edecektir. K sacas, dnya yeni
dnem de daha ok atmalara sahne olacaktr. Yine
inli liderlere gre u anda dnya g dengesinde B at
lehine b ir gelim e yaanm aktadr. F akat nmzdeki
dnem de iki kutuplu dnya sisteminin bastrd
atm alar dnyada hakim zellik olarak ortaya
kaeaktr(2).
Deiik dnrler tarafndan dnya dzeni
farkl anlalmaktadr. Bununla beraber b u konudaki
dnceleri iki tem el kategoriye ayrm ak mmkndr:
1. Y eni dnem in en belirgin zellii dem okrasi, pazar
ekonom isi, bar ve ibirlii olacaktr, 2. Y eni dnem,
yeni atm alar ve yeni istikrarszlklar getirecektir.

Demokrasi ve Pazar Ekonomisi

a veya 'Tarihin Sonu'
B ir dnce akm na gre dem okrasi ve
pazar ekonom isi anlamna gelen yeni dnya dzeni,
nihai olarak bar ve ibirlii sonucunu douracaktr.
A aron W ildavsky'ye gre gemiteki am prik deliller de
g sterm itir ki dem okrasiler birbirlerine kar sava
amazlar. E er savasalar bile b u ok az iddeti ihtiva
eder (3). B u dnce dorultusunda D ou -Bat
cephelemesinin sona ermesi A vrupa ktasn her
zam ankinden daha gvenli klm tr (4).
ki kutuplu dnya dzeninin gerilemesiyle
beraber uluslararas sistem ok kutuplu b ir yapya
doru gitmektedir. B u yeni yap ierisinde Almanya,
Birleik Avrupa ve Japonya dnya politikasnda yeni
k utuplar olarak sahneye km aktadrlar. B u gelim e

bilig-1/Bahar 96

yenidnem de ekonom ik gcn askeri gten daha

nem li olacan gsterm ektedir (5).
Y ine b u dnce akm na gre liberal
dem okrasi dnyada ban ve istikrar iin tem el l
olacaktr. D ou Avrupa'deki sistemin iflas, Krfez
Sava, kom nizm in k v e Sovyetler Birlii'nin
dalmas dem okrasiyi Y eni D nya D zeninin temel
arac haline getirmitir. H i phe yok k i birka yl
ncesine
k ad ar
kim se
S ovyetler
B irlii'nin
dalacan v e kom nizm in R usya'da keceini
tahm in edemezdi. Y ine birka yl ncesine kadar
Birlemi M illetlerin K uveyt krizinde olduu gibi
k o llek tif b ir ekilde hareket edebilecei akla
gelm ezdi.
F ak at Sovyetler B irlii'nin dalm as ve
Irak'n yenilgiye uratlmas, ayn zam anda nc
D n y a lkelerinin A B D 'ye kar direnm e glerini de
nem li lde zaafa uratm tr (6). B u adan
bakldnda Y eni D nya D zeni hi de yeni b ir
grnm arzetmemektedir. nk yeni dnem askeri ve
ekonom ik adan 1945'ten b u y an a hakim olan eski
dnem ile byk benzerlikler arzetm ektedir v e yeni
dnem askeri v e siyasi alardan A BD tarafndan
ekillendirilecek gibi grnmektedir.
L iberal dem okrasiye dayal b ir dnya
sistem inin hakim olaca grnn en hzl
savunucularndan biri, 'Tarihin Sonu' makalesini
yazan Francis Fukuyama'dr. Fukuyam a'ya gre
liberalizm in kom nizm e galip gelmesiyle tarih sona
erecektir. nk insanln gelecei iin geerli tek
sistem
olarak
liberalizm
kalacaktr.
M esela
Fukuyam a'ya gre Batnn ve Batl deerlerin zaferi
ayn zam anda dier sistem lerin de kn ifade
etm ektedir.' F ukuyam a daha d a ileri giderek 'insanln
ideolojik evrim inin nihai noktas liberal dem okrasidir'
der
(7).
Fakat
K urth,
Fukuyam a'dan
farkl
dnm ektedir v e 'Fukuyam a'nn tarihi liberalizmle
sona ermektedir, fakat dnya tarihi sona ermeyecektir"
demektedir. Kurth'a gre ne kom nizm ne de kapitalizm
tek b alarn a gelecei belirleyemeyecek; gelecek byk
b ir ihtimalle sosyal p azar v e organize kapitalizm
tarafndan ekillenecektir. Almanya ve Japonya sosyal
pazar ve organize kapitalizm yoluyla dnyadaki lider
gler olacaklardr (8). phesiz k i liberalizm
komnizme galebe ald ve kom nist ideoloji Bat iin
b ir tehdit olm aktan kt. Fakat b u gelime tek bana
Batl deerlerin tek hakim ideoloji olarak kalacaklarnn
gstergesi olam az. Y eni dnem de B at v e B atl
deerlere
y en i
ideolojilerin
m eydan
okum as
beklenmelidir. M esela baz Batl deerleri reddeden
slam i hareketler b irok slam lkesinde hzl b ir

103

gelime gstermekte ve halk tarafndan, Trkiye de

dahil
olm ak
zere,
yo u n
b ir
destek
bulm aktadrlar(9). A yn oranda H in t ktasndaki
radikal H ind hareketleri de Batya yeni bir m eydan
okum a olarak alglanabilir.
teyandan Sovyetler Birlii'nin dalmasn
sadece ideolojiye balam ak da yanl olacaktr.
Sovyetler'in dalmas, ideolojiden ok ekonomik
gerilemenin bir sonucuydu. Paul Kennedy 1988'de
yaynlanan
kitabnda;
S ovyetler'in
ekonom ik
sebeplerden dalacan iddia etmiti. K ennedy'e gre
er veya ge A BD de ayn kaderi paylaacaktr (10). Yine
Ravendal, sper g ann artk getiini ve dnya
sisteminin artk ne A BD ve ne de herhangi b ir devlet
tarafndan tek bana ekillendirilem eyeceini ileri
srm ektedir(11).
zellikle
S ovyetler B irlii'nin
dalm as b u dnceyi en azndan b ir sper g iin
dorulam aktadr.
F akat
A BD
iin
yap lan
deerlendirmeler b u lkenin K rfez savandaki rol gz
nne alndnda yetersiz kalmaktadr.
leri srlen dier b ir iddiaya gre; Y eni
D nya D zeni'nin belirgin b ir zellii de dnya
gvenliinin
kollek tif
b ir
y ap
kazanm aya
balam asdr. zellikle K rfez K rizi sonras Irak'a
kar oluturulan koalisyon, b u n u n en som ut
gstergelerinden b iri olm utur. F akat hem en unu
ifade etm ek gerekir ki krizin zlmesinde A BD 'nin rol
ayn zamanda bu lkenin dnyay tek bana ynlendirme
emelini ortaya koymakta ve bu lkeyi dnyann ayakta
kalan tek sper gc konum una getirm ektedir (12).
ABD dnyann tek sper gc mdr? Bu
sorunun cevab, m eselenin zn oluturmaktadr.
O lduka nem li b ir yank uyandran m akalesinde
Gaddis, son yarm yzyldan beri A BD 'nin milli
gvenliini tehdit edebilecek b ir devlet veya devletler
koalisyonu
m evcut
deildir'
dem ektedir(13).
G erekten de D ou Blokunun km esi ve Sovyetler
Birlii'nin dalmasyla beraber ABD, ekonom ik ve
askeri adan dnyann en byk gc olarak kald. u
anda dnyada bar ve gvenlii koruyabilecek gce ve
yetenee sahip tek lke A BD grnm ektedir
phesiz
A m erika'nn
jandarm alnn
getirecei fnansal yk, K rfez Savanda olduu gibi,
dier gelimi lkeler paylaacaklardr. Fakat b u tek
kutuplu yap ierisinde nc D nya lkelerinin
destek arayacaklar ve yard m isteyebilecekleri b ir g
m evcut grnmemektedir, Byle olunca ayakta kalan tek
sper gcn isteklerini kabul etmek tek kar y ol olarak
grlecektir.

Y en i a t m a v e s tik r a r s z lk la r D n em i
Y ukarda zetlenen grn tam aksine yeni
dnem in y k selen
m illiyeti
duygular,
etnik
atm alar v e dine dayal d nya grlerinin
ykselmesi sebeplerinden dolay eskisinden daha ok
atm a yaratacan sylem ek de ayn oranda
mmkndr. zellikle 1945'ten beri hakim olan ve
Souk Sava tarafndan ekillenen eski greceli sakin ve
nispeten atmasz ortam gittike kaybolmaktadr.
Y erine dnyann deiik blgelerinde deiik
m illetler v ey a m illetler grubu arasnda ykselen
atm alar ortaya km aktadr (15). zellikle
milliyeti ve dini hareketlerin Bat dnyasn ideolojik ve
askeri alardan tehdit etmesi, ihtim al dahilinde
grlm ektedir (16).
B u grn en b elirg in savunucularndan biri
olan Schlesinger'e gre 'Yeni D nya D zeni g
politikas milliyetilie dayal m cadeleler ve etnik
anlam azlklar
tarafndan
ekillenecektir
(17).
zellikle
T rkiye
asndan
dnldnde
Balkanlar, K afkasya ve Ortadou'daki istikrarszlklar,
y en i dnem de bar v e istikrarn hi de kolay
olm adn gsterm ektedir.
nm zdeki
yllard a
Souk
Sava
dnem inin sakin ve tahm in edilebilen gelimeleri b ir
nostalji olarak aranacaktr. nk iki kutuplu eski
dnya dzeni b irok sorunu, suni de olsa
bastrmaktayd. B una benzer b ir nostalji de Krfez,
Sava srasnda yaand ve blgedeki birok halk,
O sm anl Devleti'nin zlemini yaad. E er Osmanl
D evleti b lg ed ek i hakim konum unu srdryor
olsayd hi phe yok k i Irak b u kadar sorumsuzca
davranp Kuveyt'i igal etmeye kalkmazd(18). ki
kutuplu eski yap, dnyann eitli blgelerinde ortaya
kan birok atm ann snrl kalm asn salyordu.
F ak at artk b u iki k u tuplu y ap d an sz etm ek m m kn
deildir(l9). M esela, Souk Sava dnem inde
B alkanlar'daki atm alarn m eydana gelmesi olduka
zordu. E n azndan Bat, eski dnem olsayd, sorunu
zm ek iin daha byk abalar sarf edecekti(20).
Y eni dnem in dier b ir atm a kaynan ise
gelim i lk eler ile gelim ekte olan lk eler arasndaki
mcadele oluturacaktr. Souk Savan ortadan
kalkm asyla D ou - Bat arasnda b ir sava ihtim ali
hem en hem en ortadan kalkm grnmektedir. Fakat
b u gelime, K uzey - Gney sorununa herhangi b ir
zm getirm em itir. T am tersine Gney veya
gelimekte olan dnya bugn gem ie gre daha ok
d tehdit ile kar karyadr ve gelimi dnyaya daha
ok bam l hale gelmitir.

bilig-1/Bah ar96

104

Chomsky'nin dedii gibi belki ABD nc D nya

lkelerini dorudan kontrol etmek istemiyor, fakat
buradaki b t n gelim eleri de inisiyatifi altnda
tutm akta kararl grnyor(21).

Sonu
Y ukarda verilm eye allan deiik grler
de gsterm itir ki Y eni D nya D zeni beklenenin
aksine birok yeni sorunu da beraberinde getirm itir.
Y eni dnem de askeri gvenlik hala nem ini
korum aktadr. B ununla beraber B at iin Sovyet tehdidi
ortadan kalkm tr ve Batnn yeni gvenlik sistem i
R usya'y da kapsayacak ekilde yem den izilmektedir.
Fakat nc D nya lkeleri eskisinden daha ok d
etki ve tehditlere aktr. D nyann birok blgesinin
Bat asndan stratejik nem i azald iin, b u
blgelerdeki atm a ihtim alleri de artm tr.
Y eni D nya D zeninin iki kutuplu eski
yapdan farkl olaca kesindir. D ier taraftan yeni
y apnn ne olacan tam olarak tahm in etm ek
m m kn deildir. Bununla beraber yeni sistemin ok
kutuplu olaca sylenebilir. F akat b u kutuplarn
yaps farkllk gsterecektir. M esela nm zdeki
yllarda R usya askeri sper g olarak kalacaktr.
Japonya ve A lm anya ekonom ik glere, in ve
H indistan
dem ografik
glere
rnek
olarak
gsterilebilir. Sadece A BD hem askeri hem de
ekonom ik adan sper g durumundadr. D nya
barnn geleceini de byk lde g merkezleri
arasndaki ilikiler belirleyecektir. B u ok kutuplu
yapy
oluturan
devletlerin
nc
D nya
lkelerindeki atm alar nlem ek ve ok nem li
blgesel krizleri zm ek iin ibirliinde bulunmalar
arttr. Krfez Savanda bunun gerekleeceine dair

bilig-1/Bahar 96

um utlar belirmiti. Fakat B at iin stratejik nem i az

olan krizlerde Batnn ayn duyarll ve ibirliini
gsterm edii ortaya kmtr. B u gelime ise Y eni
D nya Dzenine balanan um utlan belki de bandan
yok etmi oldu. B at kendisi iin stratejik nem i olan
blgelerde bar v e istikrar salam akta kararl
grnm ektedir. B u n u salam ak iin gerektiinde
Irak'a kar sava alm tr. F ak at Souk savan sona
ermesiyle Bat asndan stratejik nemi azald iin
Bosna'da yaanan insanlk dram na adeta seyirci
kalnm tr.
Y ine y en i dnem in hakim k arakterinin liberal
dem okrasi olaca ve B atnn b t n dnyada bu
dncenin
gerektirdii
deerleri
destekleyecei
dncesi bizzat B at tarafndan yalanlanmaktadr.
H aiti'de ve Burm a'da Batl devletler antidem okratik
ynetim lere kar ak tavr alrlarken, C ezayir v e dier
baz lkelerde demokrasiye geii engelleyen hareketleri
tevik etmektedirler. Batl Devletlerin, zellikle
A B D 'nin dem okratik olm ayan b iro k devletlerle
m enfaatleri gerei dostluklarn srdrdkleri b ir
dnem de liberal dem okrasiyi dnyann hakim
karakteri y apacaklar v e insan haklarn korum aya
alacaklar iddias b u lkelerin b u dncelerindeki
ifte standard sergilemektedir.
A yrca gelimi lkelerin dnyada bar ve
gvenlik iin m evcut ekonom ik dengesizlii giderici
politikalar takip etmeleri gerekmektedir. A ksi halde
ekonomik krizler birbirine gittike balanan dnyada
beklenm edik sorunlar karabilir ve baz lkeler
ekonom ik kriz y z n d en d nyann globalleen
ekonom ik
yap sn
tehdit
ed en
hareketlerde
bulunabilirler. Fakat son verilerin nda gelimi
lkelerle gelim ekte o lan lk eler arasndaki uurum un
daha da byd grlmektedir.

105

DPNOTLAR
1.

Hwei-Ling HUO, (March 1992), 'Patterns of Behaviour

in China's Foreign Policy , The Gulf Crisis and Beyond',
Asian Survey, vol. 32, no. 3, s.256.
2. HUO , a.g.e., s.268-269.
3. Aaron WILDAVSKY, ' No War Without Dictatorship
No Peace Without Democrasy' . Social Philosophy and
Policy, cilt 3. no. 1. 1985. s. 186
4. Richard ULLMAN, 'Enlarging the Zone of Peace', Foreign
Policy, no. 80. Gz 1990, s.0l 10.
5. Ken B o OTH, New Thinking About Strategy and
International Security, London 1991, Harper Coolins
Academic, s.2 ; James KURTH, 'Things to Come : The
Shape of the New World Order', The National Interest,
no.24. Yaz 1991. s.3.
6. lames KURTH, 'Things to Come , The Shape of the New
World Order', The National Interest, no. 24, Yaz 1991,
s.3.
7. Francis FUKUYAMA, 'The End of History1, The
N ational Interest, Yaz 1989. s.3-4
8. KURTH, a.g.e.,s.ll.
9. Judith MILLER, The Chalenge of Radical Islam', foreign
Affairs, cilt 72, no. 2, 1993, s.43-56 ; Leon T. HADAR,
'What Green Peril?', Foreign Affairs, cilt 72, no.2, 1993,
s.27-42; Daniel PIPES ve Patrick CLAWSON,
10. Paul H. NITZE, 'America : An Honest Broker' , Foreign
Affairs, cilt 69, no. 2, 1990, s.l 1.

11. BOOTH, a.g.e., s.l

12. Stanley H o FFMAN, 'A New World and Its Troubles',
Foreign Affairs, cilt 69, no. 4, 1990, s.l 15.
13. James SCHl E s IN g E r , New Instabilities New
Priorities', Foreign Policy, no. 85, 1991-92, s.4.
14. 'Ambitious Iran Troubled Neighbors', Foreign Aifairs,
cilt.72, no. 1, 1992-93, s. 122-141.
15. Bkz. Paul KENNEDY, The Rise and Fall of the Great
Powers, (London 1988), Unwin Hyman.
16. Earl r A v ENDAL, 'The Case for Adjustment', Foreign
Policy, no. 81, 1990-91, s.4; RAVENDAL, s.7.
17. John Lewis GADDIS, Towards the Post- Cold War
World', Foreign Affairs, cilt 70, no. 2, 1991, s.102.
18. Dominique MOISI, 'The International Disorder1,
European Affairs, August-September 23.
19. Graham FULLER, 'The Braking of Nations', National
Interest; no. 26, 1991-92, s.14 ; J.J. MEARSHEIMER,
'Back to the Future', International Security, cilt 15, no.
1, 1990, s. 31; Robert JERVIS, 'A Usable Past for the
Future', Diplomatic History, cilt 16, no 1, 1992, s. 78.
20. Heinz Br AHM, 'The Disintegrating of the Soviet Union
and Europe', Aussen Politik, cilt 43, no. 1, 1992, s.53
21. Noam c H o MSKY. 'A View from Below', Diplomatic
History, cilt 16, no, 1, 1991, s.87.

bilig-1/Bah ar96

106

MARKSZMN ARDINDAN

zellikle, 1980li y llan n ikinci yansnda

Gorbaov ktidaryla hzlanan M arksist ideoloji'den
ka, 1989 sonbaharnda kom nizm in kyle son
bulmutur. B ir zamanlarn gzde ideolojisi artk yok.
imdilerde ne M arks' peygam ber ilan edenler ne de
M arksist deerlerin ateli savunucular kalmad. Hatta,
M arksizm 'in kalesi durum undaki R usya'nn bugnk
devlet bakan B orris Y eltsin bile, M arks iin; "keke
domasayd", L enin iin "keke yaamasayd" diyor.
B tn gelimeler, M arksizm 'in knn 20. yy.'n
ikinci yarsnn byk olay olarak tarihe geeceini
gsteriyor. Ancak, gemite yaplan b ir hatay tekrar
etm em ek i in, M arksizm 'in "niin doduu v e niin
kt" zerinde ciddi ciddi dnm ek gerekir. B u
alm a sylenen am aca az ok hizm et edebilmise
kendimizi bahtiyar sayabiliriz.

A. MARKSZM DOURAN
SEBEPLER
M arksizm i douran sebepler; liberalizm ve
kapitalizme tepkiler ile 19. yy'n kendine has zellikleri
olm ak zere iki balk altnda inclelenecektir,

1- LBERALZM VE
KAPTALZME TEPKLER
H em kapitalizm in hem de m arksizm in kayna
liberalizmdir (1). B u sebeple, M arksizm in liberalizme
bazen paralel, bazen zt olmas doaldr. Liberalizm,
evrenin doal yasalar olduu gibi ekonom inin de doal
yasalar
olduunu
ileri
srerken;
Marksizm,
toplum larn feodalizm den liberalizme, liberalizmden
kapitalizme kendiliinden getiini v e kapitalizm den

Y rd. Do. D r. O sm an D em ir
C um huriyet . kt. ve d. Bil. Fak. retim .

bilig-1/Bahar 96

sosyalizm e,
sosyalizm den
de
kom nizm e
kendiliinden geeceini savunur. A yrca, rasyonellik
hem liberalizmin, hem de M arksizm in esasdr. Ancak,
merkeziyeti ve em eki yaklam ile M arksizm
sermayeci ve ferdiyeti kapitalizmle uyum az.
M arksist dnceyi K arl M arks'la balatm ak
doru olmaz. Zira, M arksist dncenin M arks'tan nce
de belli b ir geliim sreci vardr. rnein, Sim onde D e
Sism ondi (1773-1842), Friedrich L ist (1789-1846), SaintSim on (1760-1825), Robertus (1803-1875) ve Ferdinand
Lassalle (1825-1864) gibi dnrleri b u sre iinde
anm ak gerekir. Bunlardan Sismondi, List, Simon ve
Lassalle retim aralarnn kontroll zel sektrn
mlkiyetinde olmasn; Robertus ise, M arks gibi,

107

retim aralarnn tam am en kam ulatrlm asn ister.

Y ine, b u dnrlerin hepsi, liberalizm e retim ,
blm , tketim ve deer y nnden kardrlar.

a- retim Ynnden
Kardrlar
Liberal ekonom inin temel felsefesi olan
"braknz yapsnlar, braknz gesinler, dnya kendi
kendine dner" inanc, tam rekabet piyasasna duyulan
gvene dayanr. T am rekabet piyasas da drt esas
zerine kuruludur:
1 - P iyasaya giri v e k serbesttir.
2- rnler homojendir.
3- rnler blnebilir, yani b ir tketicinin az veya ok
satn almas y a da b ir reticinin az veya ok retmesi,
piyasa denge fiyatn deitirmez.
4- retici ve tketiciler piyasa hakknda tam bilgiye
sahiptirler.
B u drt artn gerekte v a r olan deil, olmas
arzulanan ideal piyasay resmettii aktr. O ysa gerek
dnyada btn bunlar gereklemez. Gerek dnyada
ayn mal retenler, birbirlerinin kararlar hakknda
yeterli bilgiye sahip olamazlar. H er retici rettii maln
maliyeti ve o m ala ynelik talebe gre fiyat belirler.
D ier taraftan ayn mal reten reticilerin rettikleri
mallar kesinlikle b ir dierinin ayns olamaz. E n azndan
tketicinin kanaatinde yle deildir. reticiler birbirleri
ile anlaarak veya haksz rekabet yoluyla fiyatlar
sbjektif b ir kararla belirledikleri iin piyasadaki fiyatlar
arz talebe eitleyen fiyat olm aktan kar. Sonuta, tam
rekabet piyasas almam olur.
L iberal ekonom ide, talep fazlas nce fiyatlar,
sonra retim i artraca iin tehlikeli olmayabilir. Ancak,
arz fazlas olduunda reticiler aras rekabet artar ve bir
ok retici iflas etm ek zorunda kalr. Teknolojik
stnle sahip olanlarn rekabet stnlne sahip
olaca kesindir. T eknolojik stnle sahip olm ak
iin de teknolojinin bedeli olan sermayeye sahip olm ak
gerekir.
B ylece,
reabet
stnl
serm aye
stnlne dnr. Sermayesi kt olan reticiler iflas
edip kapitalistlerin iisi olm aktan kurtulamazlar.
Sonuta, ekonom ide tam rekabet artlan deil, eksik
rekabet artlar geerli olur.

b- Blm Ynnden
Kardrlar:

em eki reticilerin katlm ile em ek arz em ek

talebinden byk olur. Bylece, iverenin emekiye daha
az cret deyecei y o l alr. Peki, dk cretin alt
snr yok m udur? Tabii k i vardr ve b u snr em ein
kendini yeniden retm esine im kan verecek cretin doal
seviyesidir. B u snr A lm an ekonom ist F erdinand
L assale tarafndan T un K anunu diye adlandrlr.
Tun K anunu, cretlerin doal snr diye adlandrlan
b ir alt snrda kilitleneceini aklar. cretler b u
snrn altna dm e ve stne km a ynnde esnek
deildir. ayet, cretler doal snrn altna derse
iiler
kendini
besleyemez,
evlenm eler
azalr.
Dolaysyla em ek arz azalr v e kapitalistler daha yksek
cret dem ek zorunda kalrlar. M aksim um kara ulam a
am acna ters dt iin kapitalistlerin iilere doal
snrn stnde cret dem eleri de zaten beklenemez.
Bylece cretler asgari b ir seviyede k ilitlen ir (2).
M arksizm'e gre, em ein retim den doal
cret seviyesinde pay alm as adil deildir. nk, b ir
m ala deer kazandran o m aln retim inde kullanlan
emektir. B una ramen, liberalizm v e k apitalizm em ein
hakkn verm ezler. O ysa, sosyalizm in ileri aam as
olan "kom nist toplum da", insanlarla b erab er retim
gleri de artp, kollektif servet kaynaklar bolluktan
tanca, blm ilkesi artk em ek deil, ihtiya
olacaktr. B u sonsuz b o lluk toplum unda, sadece retim
aralarnda deil, tketim m allarnda da m lkiyet
ortadan kalkacaktr, M arks'a gre b u halde alm a ve
blm ilkesi, herkesten yeteneklerine herkese
ihtiyalarna g re form lyle belirlenecektir."(3).

c-Tketim Ynnden
Kardrlar:
retim sreci sonunda oluan hasladan
hakettikleri pay alam ayan emekiler, hakettikleri
tketim i de yapam azlar. D i er taraftan, kapitalistlerin
satnalm a gc daha yksek olduu iin lks m allara
talep her zam an vardr. B yle olunca retim , dk
gelirli kalabalklarn ihtiyacndan ok, talep gc
yksek
snrl
saydaki
kapitalistin
isteklerini
karlam aya ynelir. stelik ekonomi durgunlua girdii
zaman, em ekiler daha ok sefil olurken, kapitalistler
nceki birikim lerini harcarlar. te, M arksizm i retim
aralarn kam ulatrm aya sevkeden sebeplerden biri de
emekilerle kapitalistler arasnda varolan tketim
eitsizliidir.

N fus art, i gc yerine m akina ikamesi

ve kapitalist reticiler karsnda iflas eden

bilig-1/Bah ar96

108

d- Deer Ynnden
Kardrlar:
M arks'a gre b ir m al deerlendiren tek faktr
vardr, o da o m al reten em ektir. B una ramen, mal
bedelinin tam am em ee denmez. E m ee denen sadece
onun kendini y eniden retm esine yetecek kadar olandr.
Tun K anunu gerei em ein kendini y eniden retm esini
salayacak b ir cretten daha azn dem ek kapitalistlerin
aleyhinedir. nk, daha az denirse, hem emekiler
kendilerini alacak kadar besleyem ez, hem de evlenm eler
azalaca iin em eki nfus artmaz. O zam an yeter sayda
ucuz igc bulm ak zorlar. E m ek arz azald iin
kapitalistler daha ok dem ek zorunda kalrlar. M arks b ir
m aln deerinin tam am en onu reten em ek faktrnce
oluturulduunu kabul ettii iin cretlerin az veya ok
ykselmesini yeterli bulmaz. O na gre em ein retim den
alm as gereken pay mal bedelinin tam am olmaldr. Oysa,
kapitalist sm r bunu engeller. Em ee hakettii creti
dem eyen kapitalistler, m allarn sat fiyat ile em ee
denen cret arasndaki fark kendileri alr. B u fark, artk
deerdir ve smr byle gerekleir. B tn b u sorunlarn
kayna, liberalizm v e kapitalizm olduu iin, zm b u
iki sistem in dnda aram ak gerekir ki, b u sistem
Marksizm'dir.

2-19. YZYILIN
ZELLKLER
...M arks'n

yaad

devir,

teknik

alanlarda

byk ilerlem elerin kaydedildii, insanlarn biro k alanda

doa glerine hakim olduu, toplum larn zenginletii b ir
devirdir. N e v a r ki, b u olum lu gelim elerin ksa b ir sre
sonra kii asndan b ir takm olum suz sonular olduu,
alan kitlelerin h er geen g n biraz dahayoksullaarak
zgrlklerini

yitirdikleri

grlmtr.

M arks

bunu

eletirerek b ir zm getirmeye almtr. Liberal devlet

dzeni iinde ar sanayi proletaryasnn domas ile ortaya
kan M arksizm, b u an sorunlarn ve elikilerini dile
getiren ve onlara b ir zm yolu bulan bir dnya gr
olarak ortaya km tr (4).

kararak iilerin sefaletini daha ok artrmtr.

stelik, ekonom iye mdahaleyi reddeden liberalizm
v e sermayeci kapitalizm in b u sefaleti nlemesi de
m m kn deildir. B ilindii gibi, p iyasada her
retici rakiplerinden daha gl olm aya alr.
B yle olunca, reticiler rekabet stnl
salayacak yeni teknolojilere sahip olm ak isterler.
Tabii, ileri teknolojiye sahip olm ann b ir m aliyeti
v ard r v e teknolojik gelim enin duraca b ir son
no k ta d a yoktur.
E m ekiler y en i teknoloji satn alacak
k adar serm ayeye sahip olm adklar iin sermaye
y o u n retim y ap an kapitalistlerle rekabet
edem ezler.
S onunda kapitalist reticiler y a
m onopolleir y a da rakiplerle anlaarak oligopol
olutururlar. Bylece, em ekilerin sefaleti daha ok
artar. Em eki ve kt sermayeli kapitalist reticilerin
iflas b ir taraftan r n arzn azaltrken, dier
taraftan isizlii artrr. sizlerin, kapitalistlerin
iinde olanlarn tak d ir ettii cretle alm aktan
b ak a areleri kalm az. K apitalistlerin serm aye
youn retim e ynelii, nfus art, em eki ve kt
serm ayeli reticilerin iflas, isizlii, isizlik de
iileraras rekabeti artrr. Rekabet, zaten dk
olan cretleri daha ok drr. Liberalizme gre,
cretler derse kapitalistler m akina yerine i gc
ikam e ederler, m aliyetler der, karlar artar ve yeni
i alanlar alr. B ylece istihdam art hi
kim senin isiz kalmayaca tam istihdam noktasna
k ad ar srer. O ysa, y en i b ir risk olacandan
kapitalistler 19.yy'da alana daha az dem ek ve
r n lerin
fiyatn
artrm ak
suretiyle
kar
azam iletirm e yolunu sem ilerdir. T am istihdam
d a hayal olm aktan te gitm em itir.
Liberalizm "Laissiz faire"e ballm
srdrerek ekonom iye m dahaleyi reddettii,
k apitalizm serm aye, m lkiyet v e ferdi giriim e
ncelik tand iin 19..yy'da ii snfnn sefaleti
gnden gne artmtr. zm iin yeni sistem
araylar hzlanm v e daha sonra b u sistem
M arksizm olarak ortaya km tr. K apitalist
cephede
de
K eynezyen
devrim le
birlikte
"Liberalizm in grnm ez eli" yannda "Devletin
grnen eli" ekonom iye girm itir.

19.yy'da su, rzgar ve b u h ar gcyle alan

m ekanik sistem lerin retim de kullanlm as feodal retim
tarzndan kapitalist retim tarzna geii salamtr.
K apitalist retim tarz iilere i szlemesi ve i deitirme
gibi b ir ksm hukuki haklar kazandrm sa da; istihdam,
sosyal gvenlik, kalite, fiyat ve rekabet gibi y eni sorunlar
ortaya

bilig-1/Bahar 96

B- MARKSST ZM
M arksizm , em ein sm rsn nlemek
iin, liberalizm ve kapitalizm in kabul ettii piyasa
ekonom isinden vazgeip, retim aralarnn kam u
m lkiyetine devrini ister. retim aralarn kam u
m lkiyetine devretmekle em ein sm rsn ve
ken d i karlar peinde k o an fertlerin toplum sal

109

karlara
zarar
verm esini
nlem eyi
am alar.
M arksizm'e gre, ferdi giriim ve m lk edinme
hrriyetine
dayal piyasa ekonom isi,
herkese
becerisine gre retim yapm a imkan verse bile, herkese
ihtiyacna gre tketim yapm a im kan vermez. Byle
b ir im kan ancak, herkesin ihtiyacn aa yukar bilen
devlet tarafndan salanabilir.
retim aralar kam u mlkiyetine geince;
retim, tketim, fiyat ve yatrm kararlar da devlet
tarafndan
belirlenir.
D evletin
grevi,
halkn
mutluluu olaca iin toplum ihtiyalar daha iyi
karlanr.
K iilere
m lk
edinm e
hrriyeti
tannm aynca, herkes kazancn harcar ve kim se servet
ym ak amacyla b ir bakasn smremez. Y ine yatrm,
retim, datm ve fiyat kararlar bir elden ktndan,
retim-tketim, yatrm -tasarruf gibi m akro dengeler
zorunlu olarak salanr. D oacak b ir dengesizlik de
fiyat ve cret ayarlamasyla kolayca zlr. Otoriter
g, klfet-nim et dengesini zorunlu olarak salarken,
gl iletmelerle rekabet edemeyen reticilerin iflasndan
doan kaynak israf da nlenmi olur.
M arksizm ilk defa 1917'de b ir ihtilalle Sovyet
R usya'da uygulam a alan buldu ve daha sonra Sovyet
Rusya'y evreleyen baz Avrasya lkelerine hzla
yayld. B u lkelerin birou R usya'nn g m erkezi
altnda kalarak bam szln bile yitirdi. Rusya
M arksist ideoloji ihra eden b ir lke haline geldi.
M arksizm, nc dnya lkelerini vahi kapitalizmin
zulmnden kurtaracak sistem olarak lanse edildii iin
pek ok taraftar buldu. B tn bunlara ram en
M arksizm ancak 70 yl ayakta kalabildi ve 1989
baharnda gnahyla sevabyla yklp gitti. imdi,
nceki M arksist lkeler de kurtuluu kapitalizm de
aryor.
B ir
zam anlar
varlklarn
kapitalizm e
duyduklar kine b orlu olanlarn im di onu nasl
zm seyecekleri m erak konusudur. Y oksa, kapitalizm
daha nce tad m ikroplar artk tamyor mu? diye
dnmeden edemiyoruz.

C- MARKSZMN
ELETRS
1- Marksizm Ve Sosyal Gelime
M arks'a gre, canl ve cansz varlklardaki
gelimenin kayna elikidir. eliki atmaya, atma
zme gtrr. Sosyal olaylar temelde ekonomi kkenli
olduu iin tarih, iktisad olaylarn tarihidir. Toplumda retim
faktrlerine sahip "burjuva" ve emeinden baka bir eyi
olmayan "proleterya" olmak zere birbirine zt iki snf

vardr. te hem toplum sal olaylarn kayna, hem de

iktisadi sistemleri deitiren g b u iki snf arasndaki
atm adr.
Bilindii gibi, feodal toplum dzeninde
derebeyler asker gcyle retim aralarna hakim
olduklarndan
dier
insanlar
ii
olm ak
zorundaydlar, Z am anla, teknolojik gelim eyle em ek
y o u n retim d en serm aye y o u n retim e gei
salannca, derebeylerin yerini kapitalistler ald.
nk, teknolojiye sahip olm ann b ir bedeli v ard ve
b u b edeli ancak kapitalistler deyebiliyordu. retimde
teknoloji kullanm, hem monopollemeye sebep oluyor,
hem em eki snf artryordu. M arks'a gre, artan
em ekiler b ir gn g birli i yap arak kapitalist
hakim iyetine son verecek ve proleter diktatrl olan
sosyalizm e gei salanacakt. Ancak, sosyalizm
ulalacak son m erhale olm ayp deiim sn f
atm asnn olmad, zgrlklerin snrsz olduu
komnizme kad ar srecektir.
K om nizm in alt safhas olan sosyalizm
aam asnda zgrlkler gvenlik altna alnm
olacak,... ancak zgrlkler snrsz olmayacaktr...
K om nizm in son aamasnda, snfsz b ir toplum dzeni
iinde tm yozlam alardan arnm olarak insan, doa
ve to p lu m glerine hakim olarak gerek anlam da
zgr olabilecektir. Ayn zam anda insanlar arasnda
eitlik gerekleecektir. T m snflar ortadan kalkm
olacandan, insanlarn retim aralar karsnda yeri
ve durum u ayn olacaktr ki, b u d a M arksizm 'in
ngrd eitlik ilkesinin gereklemesi olacaktr (5).
B tn bunlar, M arksizm 'in gereklemesi
m m kn olmayan topik bir toplum hedeflediini
gsteriyor. nk, "insanlar fiziki yap, akl, yetenek,
eitim , kltr v e beklenti olarak eit olm adklar halde
onlara eit artlar vadetm ek samadr". Nihayet, snfsz
b ir toplum vadeden M arksizm , sonunda yle b ir devlet
snf oluturdu ki, halk artk b u snf tayam ayacak
kadar ezildi. "Herkesten becerisi kadar, herkese ihtiyac
kadar v aad i b ir slogan olm aktan te gitm edi". Zira,
herkes
kendi ihtiyacn ken d i belirleyecekse,
ihtiyalarn sonsuzluu ve kaynaklarn ktl btn
ihtiyalarn karlanmasna engeldir. E er ihtiyalar
devlet tarafndan belirlenecekse, b u belirlem enin btn
ihtiyalar kapsad zaten iddia edilemez. htiyalar
ksm en karlanacaksa, "herkese ihtiyac kadar" sz
b ir aldatm acadr. M arksist lkelerde gelirin byk b ir
ksm askeri harcam alara ve devasallaan devletin cari
harcam alarna gittii iin

bilig-1/Bah ar96

110

herkese ihtiyac kadar sznn gereklemesi mmkn

akla gelir. Aksi halde, komnizmle kyameti birlikte

deildir

dnme gerei vardr.

retime

Dier taraftan termodinamiin ikinci yasas olan

katmas da mmkn deildir. nk, herkes elde ettii

entropi tabiattaki doal deiimin Marksizmin kabul

kazanla orantl olarak g kullanmak ister. Yani, bir ii

ettiinin tersine olduunu syler. Bu yasaya gre, yksek

alaca crete, bir giriimci elde edecei kra gre fizik,

g kaynandan dk g kaynana doru srekli

zeka ve gnl gcn kullanr. Onlardan daha fazlasn elde

hareket halindedir ve ayn hareket ters ynde olmaz. u

etmenin iki yolu vardr. Birinci yol; herkesin hak ettii

halde, tabiattaki deiim zayftan glye, pasiften aktife ve

kazanc kendisine teslim etmek ki, bunu otoriter bir g

basitten mkemmellie doru olmayp; glden zayfa,

deil piyasa artlar belirler. kinci yol; zor kullanmaktr ki,

aktiften pasife ve mkemmelden basite dorudur. rnein,

Marksizmin

herkesi,

becerisi

kadar

bunu da zulm yetenei hayli gelimi otoriter bir g

orman ve fosil bugn dnden daha zayftr. Gbre ve ila

yapabilir. Nihayet piyasa ekonomisini reddederek birinci

kullanmamak kaydyla, topran verimi dnden daha

seenei batan yok sayan Marksizm, ikinci seenei

zayftr. Salkl yaanabilir bir evre bugn dnden daha

benimsemek zorunda kalmtr. Tabii, gnll almayla

azdr. Yal bir insan bugn dnden daha az gldr.

elde edilemeyen verimlilik, bask yoluyla salanmak

Yksekten akan su alaldka g kaybeder. Baz eyler

istenince halkn sisteme kar fkesi artmtr. Sonunda,

bugn dnden daha mkemmel olsa bile, her halde bunun

komnizmin ileri aamasnda ulalaca ileri srlen bolluk

ortamna bir trl ulaamam ve Marksizm arkasnda
milyonlarca sefil brakarak kp gitmitir.

sebebi doal deiim deil, insanlar tarafndan yaplan

zoraki deiimdir.
Bir sre sonra dnyadaki kaynaklarn ihtiyalar
karlamayaca,

neon

gaznn

tkenerek

Gnein

2- Marksizm ve lmi Gelime

stmayaca ve dnyann l olaca syleniyor. Eer

Marks'a gre, her fikir bir tezdir ve her tez kendi

bunlar doruysa, evrendeki gelimenin zayftan glye,

antitezini dourur. Tez ve antitezin atmasndan sentez

pasiften aktife ve basitten mkemmellie doru olduunu

doar. Sentez, tez ve antitezin ne ayns, ne de onun

sylemek yanltr.

inkardr. Ulalan her sentez, kendi antitezini douracak bir

tez olur. Bylece, elikiden doan atma sayesinde ilmi
gelime mtemadiyen devam eder (6).
Her maddenin znde eliki vardr. rnein en
kk madde olan atomda bile eksi ykl elektronlarn
karsnda art ykl protonlar vardr. Maddeler, bnyesinde
tad eliki sayesinde dtan bir mdahale olmadan
doal deiim halindedirler. "atmadan doan deiim;
zayftan glye, pasiften aktife ve basitten mkemmele
dorudur." atma bazen yle bir hal alr ki, deiim
snrn nceden tahmin etmek zordur. Dnya byle bir
deiim sonucu tesadfen var olmutur, yine byle bir
tesadf sonucu yok olacaktr.
Bir fikrin tez, kar fikrin antitez olduuna, tez ile
antitezin atmasndan senteze varlacana fazla itiraz
olmayabilir. Ancak, komnizmin varlacak son merhale
olarak tanmlanmas bu kabullenmeye ters der. nk,
her tez kendi antitezini dourduuna gre, komnizmin
kendi antitezini dourmas ve tez antitezin atmasyla da
yeni bir sisteme geilmesi gerekir. O zam an Bugn yeni
sistem nedir? sorusu

bilig-1/Bahar96

Marks'a

gre,

teknoloji

seviyesi

toplumun

dnce seviyesini belirleyen bir faktrdr. rnein, uak

grmeyen biri ua nasl bilecektir? Bilgisayarla alan bir
renci daha baarl olabilir. leri teknolojiye sahip bir
lkenin insanlar daha bilgili ve daha zeki olabilir. Ancak,
kat bir ekilde bilgi teknoloji dzeyini amaz diye srar
etmek, ilk uan kendiliinden var olduunu ve geri kalm
bir lkenin hibir zaman yoksulluktan kurtulamayacan
kabul etmek olur, Tersine, bilgi teknolojiden bamszdr
denirse, gelimi lkelere olan eitim akm ve az gelimi
lkelerin gelimi lkelere yetimedeki glkleri izah
edilemez. u halde, teknoloji ile bilgi arasnda karlkl bir
iliki olduunu kabul etmek gerekir.
Amerikal ktisat Peter F. Drucker'a gre,
1750'den gnmze kadar bilginin aamas vardr.
Birinci aama; bilginin aletlere, srelere ve rnlere
uyguland aamadr ki, bu aama sanayi devrimini, snflar
savan ve Marksizm'i dourmutur. kinci aama; 1880'den
kinci Dnya Sava'na kadar olan sreyi kapsar ki, bu
aamada bilgi ilere uygulanarak prodktivite devrimi
domutur. Ve bylece iiler, orta snf

111

b u rjuvalar haline gelerek snf atm as son bulm u

M arks'a gre, sistemleri deitiren gcn snf

v e M arksizm yklm tr. nc aam a ise; bilginin

atm as olduunu, her sonraki sistem in b ir ncekinden

D nya

daha stn olduunu ve varlacak son m erhalenin

Sava'ndan sonra balar. B u aam ada ynetim devrimi

kom nizm olduunu d ah a nce sylemitik. O ysa

gereklemi, sermaye ve em ek b ir y an a itilerek bilgi

Rusya'daki nceki sistem in kom nizm olduu kabul

retim in tek faktr haline gelm itir (7). Eer, son

edilirse, kom nizm sadece 70 yl yaayabilmitir. Zira,

bilgiye

uyguland

aama

olup,

kinci

aam ann doruluu kabul edilirse artk ne Kapitalizm ne

1917 devrimiyle gelen kom nist rejim, 1989 ylnda

de M arksizm kalm dem ektir.

arkasnda sefil lkeler v e insanlar brakarak kp gitti.

B ir zam anlar kurtarc gzyle baklan kom nizm in

3- Marksizm ve Hayat

zulm nden kurtulan insanlar imdi, daha nce c diye

nkarc b ir sistem olan M arksizm yaratc b ir

korkutulduklar kapitalizm den m edet umuyorlar. Eer

ilah'n varln kabul etmez. O na gre dnya Gne'teki

bugne

zt oluumlar

srlrse,

sonucu tesadfen olumu ve

yine

kadar kom nizm 'in

M arks'n

hi yaanm ad ileri

dedii

gibi

toplum larn,

tesadfen y ok olacaktr. D nya gibi, ilk canlnn

sosyalizmden komnizme kendiliinden gem ediini

olum as da tesadfidir. lk canlnn evrimiyle deiik

hatta sosyalizm den tekrar kapitalizm e getiini kabul

canl trleri v e insan olumutur. B tn bunlarn sebebi,

etm ek gerekir.

m addenin znde tad eliki, elikinin sebep

4- Marksizm ve Din

olduu atm a ve atm ann dourduu deiim dir.

Y ukarda

sylendii

gelim enin
b asitten

zayftan

mkemmele

gibi,

M arksizm,

evrendeki

M arksizm, dinin; ilkel insanlarn E vren ve

ve

onun korkun gleri karsnda zaafa kaplm asndan

doru olduunu kabul eder.

kaynakland klasik inkarcl kabul etm ez. nk,

M arks b t n toplum sal olaylarn, ekonom i am al snf

glye,

pasiften

aktife

rnein, oksijen ile azotun farkl m iktarlarda bileimi her

seferinde farkl b ir m adde verir. te cansz maddenin
kendi iinde oluan byle b ir gelime sonunda canl
madde domu canl madde iindeki gelim elerle de
bilin, ruh ve vicdan m eydana gelm itir (8).
M arksizm 'in b u gr H egelci evrim teorisine

atm asndan kaynaklandna inanr. B yle olunca,

d in toplum sal b ir olay olduu iin, onun varlk sebebi
de ekonom i kaynakl snf atmas olmaldr.
M arks d in in b u rju v a tarafndan uydurulmu,
kalabalk ynlar uyutan b ir afyon olduunu syler.
D in; om uzlar elem le arlaanlarn dostudur. Din;

dayanr. B tn b u abalar, ldkten sonra dirilm enin ve

iinde ruh kalm am b ir dnyann ruhu, dnce

hesap gnnn olmad ilah'sz bir dnya kurarak

y n n d en iflas etm i b ir dnyann dncesidir. Zira

insan

evrenin

hakim i

dnyada

din; insanlar azla yetinm eye, kadere b o y u n em ee ve

bugn

yaasayd, "te insanlar benim tarif ettiim dnyada

tevekkle gtrr. B yle olunca, sn f atm as ve

atm adan kaynaklanan gelime engellenir. Buna

yayorlar" der m iydi? diye dnr dururum. B ugn

m eydan verm em ek iin dine kar klmaldr.

sonsuzluu yaatm ak

yapm ak

iindir.

ve

Eer,

ona
M arks

insanlar; sesten hzl uuyor, uzayn, yerin ve denizin

derinliklerini aratryor, maddenin en kk yap ta
olan atomu paralyor, b ilgiler ve grntler k
hznda akyor, robot adamlar retim yapyor vs. Buna
ramen, ayn insanlar; gzle grlmeyecek kadar kk
mikroplara yenikler, b ir sinek yapm aktan acizler, AIDS,

M arksizm 'in d in hakkndaki eliki v e hatas,

belki dier alanlardakinden daha byktr. Zira, tarihi
gerekler,

dinlerin

genellikle

ezilen

y o ksullarn

kucanda doduunu gsterir. E er din, burjuva

tarafndan uydurulan fakirler iin b ir afyon, b ir
yutturm aca olsayd, ncelikle zengin evrelerde domas
ve burjuvaya haksz kazan salayan b ir kurum olmas

kanser gibi hastalklarn aresi hala bulunmu deil,

gerekirdi. Oysa, btn dinler, h er zam an hakszln ve

yalanm a ve lm devam ediyor, ekolojik bozulmaya

hakszlarn karsnda olmutur. rnein, slam dini

bakarak yaptklarmz dnyay cehenneme evirdi diye

geldii zam an yoksullarn lehine bir kararla faizi

hayflanyoruz. yleyse, nerede kald yarnn dnden

kaldrm, em ei kutsal k ab u l etm i v e zenginden

daha iyi olaca, nerde kald gl ve mkemmele doru

fakire kaynak transferi olan zekat farz saymtr (9).

ak, nerde kald dnyada sonsuzluu yaama inanc? diye

sormadan edem iyoruz.

M arksizm,

ilahi

dinlerin

varln

izah

edem edii gibi, beeri dinlerin varln d a izah

bilig-1/Bah ar96

112

edemez. Zira, 1993 ylnda ABD'de kendini mehdi ilan

eden b ir sahte peygam berin doksan kadar mridiyle
birlikte, FBI ajanlarna teslim olm am a pahasna
kendilerini yakm alar ibret vericidir. te M arksizm , ne
bunu, ne hal seferlerini, ne de dindar zenginlerin
A llah rzasndan b ak a b ir karlk beklem eden
servetlerini yoksullara datm asn aklam aktan
acizdir.

D- MARKSST METODUN
YANLILII
deolojiler yaanan olaylardan ders alarak daha
iyi yaanabilir b ir dnya kurm a abasndadrlar. O
nedenle M arks, gem iteki problem lerin zmne
ynelik kendi
grlerini
olutururken,
tarihi,
merkeziyeti, indirgemeci ve inkarc b ir metod
semitir. M arks'a gre tarih, toplum lann ilkellikten
feodalizme, feodalizm den kapitalizm e kendiliinden
getiini; kapitalizm den sosyalizm e, sosyalizm den de
kom nizm e
kendiliinden
geeceini
gsterir.
M arksizm , toplum sal eitlii bireyci zgrle tercih
eder. O na gre, bireyci zgrlk; toplum sal karlara
zarar v eren frsatlk, servet, ym a ve sm ry
dourur. M arksizm b u olum suzluklar nlem ek iin,
retim faktrlerinin zel mlkiyetine son verip onlar
otoriter b ir g olan devlete teslim eder. imdi, kendi
kendimize hata bunun neresinde? diye b ir soru sorm ann
zam andr.
ncelikle tarih, dier herhangi b ir aratrm a
alan gibi, ilgilendii konunun ancak seilm i baz
veheleri ile uraabilir. T arihin, sosyal organizmann
btnn veya bir dnem in b tn sosyal olaylarn
tem sil ettiine inanm ak yanltr. Btnclk, geni ve
kapsam l gelim e rm a eklinde b ir insanlk tarihi
kabul eden sezgisel anlaytan trem ektedir. Fakat
byle b ir tarih yazlamaz. H er yazlm tarih, b u
btnsel gelim enin herhangi b ir dar vechesinin tarihidir
ve hatta b u zel olarak seilmi eksik vechenin de ok
eksik b ir tarihidir(10).
M arks tarihselci b ir yaklam la toplum larn
ilkellikten feodaliteye getiini ve bunun sebebinin de
snf atmas olduunu syler. Ancak, toplum larn
ilkellikten feodaliteye geiini zenginin icadna
balayan Drucker'in hakllk pay hi mi yoktur? Zira,
Drucker, zenginin valyeye dik durarak klcn,
grzn savurm a ve okunu atm a im kan verdii iin
savam ann b ir uzm anlk ii haline geldiini ve bylece
savan valyeyi besleyecek tarm iilerine gerek
duyulm asyla feodal yaam a geildiini sylyor(l 1).

bilig-1/Bahar 96

K anaatim ce, tarihi; sadece bir s n f atm as

o larak g rm ek yerine, insanlarn karsna eitli
problem lerin kt ve insanlarn bu p ro b lem lere
zm arad o k boyutlu bir sre o la ra k g rm ek
daha dorudur.
rnein N ew tona yerekim ini
kefettiren cisimlerin niin yere doru dtdr.
A rshim et'e suyun kaldrm a gcn kefettiren, kabn
niin suda yzddr. G alile'ye dnyann niin
dndn kefettiren gece ve gndzn niin m eydana
geldiidir. A yrca enerji kullanm nda odundan kmre,
km rden petrole, p etrolden elektrie, nkleer
enerjiye v e gne enerjisine geii zorlayan sebep, her
halde snf atm as olmayp, enerji yetm ezlii, enerji
maliyeti ve ekolojik dengenin bozulmasdr.
Tarihin, snf atm asndan ok problem
zm eye ynelik abalarla dolu olduuna ve
teknolojinin toplum sal yapy deitirdiine yle b ir
rnek d ah a verebiliriz: "Eski R om a'da kullanlan
trm k sabanlar A vrupa'nn daha zengin v e a r toplar
zerinde dnecek salam lkta deildi. Altnc yzyln
ortalarnda Slav kylleri, tekerlekli ve iki baa
sahip, ar y en i b ir saban tr kullanm aya baladlar...
B u y en i saban, tarm sal yaam n t m dzenini
deitirdi. A r olduundan sekiz kzlk b ir takm
v e by k tarlalar gerekiyordu. B u nedenle iftiler
tarm larm ve tarlalarn birletirm eyi yelediler... H z
kazandrm ak iin de kz yerine at kom aya b aladlar
(12).
T arih M arks'n dedii gibi, sadece snf
atm as olm ayp o k b o yutlu deikenlerin karlkl
etkileimidir. B u ok boyutlu deikenler; yaanan
problem leri zm eye ynelik abalar, teknolojik
yenilikler, icatlar to p rak k azanm a abalar, din, rk,
an, hret... vs'dir. A ksi halde H al Seferlerini ve
tarihin akn deitiren icatlar aklam ak m m kn
olam az.
Eer, tarihi sn f atm as gibi tek b ir boyuta
indirgeyen M arks hogrlrse, insan davranlarn
cinsel igdnn ynlendiridiini ileri sren Sigmund
Freud, her eyin en gzel ve en doru m atem atikle izah
edileceini ileri sren D ecartes, doann doal
yasalar gibi sosyal o laylarn d a doal yasalar
olduunu syleyen Locke, h atta tm evarm dan b aka
y n tem tanm ayan B acon da hogrlmelidir. Oysa,
bugn btn bunlarn ancak ksm dorular
olabileceini aka biliyoruz.
D eiim i
salayan
gerekte,
saysz
m m kn artlar vardr; v e b ir tren d in hakiki artlarn
bulm aya ynelik aratrm am zda b u

113

m m knlkleri inceleyebilm ek iin, sz konusu trendin

ortadan kalkaca artlan hayalim izde canlandrm aya
alm am z gerekir. Fakat ite bu, tarihselciliin
yapam ad eyin ta kendisidir. O, kendi gzde trendine
kuvvetle inanr ve b u trendin ortadan kalkaca artlar
ona gre dnlem ez Diyebiliriz ki, tarihselciliin
sefaleti, b ir hayalgc sefaletidir... nk, o deim enin
artlarnda b ir deiiklii hayal edemez (13).
M arksizm 'in b ir b aka m etod hatas btnselcilikten
kaynaklanr.
"Zira,
btncl
planc,
gc
m erkeziletirm enin kolay olduunu zanneder. Birok
bireysel kafaya dalm bilgilerin merkeziletirilmesinin
imkansz olduu gereini gzden karr. Oysa, merkezi
planlam ann baars iin btn b u bilgilerin
merkeziletirilmesi gerekir. te bunca bireyin kafasnda
neler olduunu renemeyince, bireysel farkllklar
safd ederek, basitletirm e yoluyla inanlar ve
kartan basm a kalp hale getirmeye ve kontrol etmeye
alr...
Bu
durum
dncenin'
zgrce
aklanm asyla badam az. E n sonunda m erkezi
planlam ann dnceyi yok etmesi gerekecektir ki,
bylece merkeziyetilik iddetlendike kaybedilen bilgi
de artacaktr"(14).
Popper, teorinin deneyden nce geldiine
inanr. A yrca, teorinin test edilebilir ve eletirilebilir
olmas gerektiini syler. B ir teorinin rk noktalarn
aratrmadan o teoriyi dorulayan olaylar kefetm enin
fazlaca
nem i
yoktur.
Zira,
eer
eletirisel
davranmazsak, her zam an bulm ak istediklerim izi
buluruz. K endi teorilerim izi dorulayan hususlar arar
bulur, onlar iin tehlikeli olan hereyi grm ezden geliriz.
O zam an tutuculuk yenilie frsat verm ez.
Evrim
ve
ilerlemenin
ana
zemberei,
ayaklanm aya
tabi
olabilecek
m alzem enin
eitliliidir. nsann evrim i szkonusu olduu zam an
ise bu, bam baka olabilme ve kom usu gibi olmama
hrriyeti; ounlua katlm am a ve kendi yolu n a
gidebilm e hrriyetidir. nsan haklarnn deil, insan
kafalarnn eitlenmesine srklem esi kanlm az olan
m erkezi kontrol ilerlemenin sonu dem ek olacaktr... B u
kadar ihtiyar b ir fikri; cretli ve devrim ci diye takdim
etmek, farkna varlm ayan b ir tutuculuu ele verm ektir
(15).
E konom i tek boyuta indirgenem eyecek k ad ar
karm ak b ir sistem dir. B u karm aklk nceden
tahm in edilenlerin gereklemesine izin verm ez. nk
karm ak sistem leri, istatistiki adan nem siz grlen
etkenler kontrol eder. B u durum artk "kelebek etkisi"
diye adlandnlyor.

"K elebek etkisi, A m azon orm anlarnda k an at rpan

b ir kelebein b ir iki hafta y a d a b ir iki ay sonra
Chicago'daki havay ynlendirebileceini gsterir... Ve
hibir karm ak sistem herhangi b ir eyi dsal sayarak
b ir kenara atamaz. H ava, yani ksa vadeli olgular sz
konusu olunca sistem diye b ir ey yoktur, yalnz
kargaa vardr.., B u nokta kinci D nya Savandan
sonra uygulanan devlet p o litikalarnn niin ie
yaram adn aklar. N itekim 1982 N obel ekonom i
dl sahibi G.J. Stigler titiz aratrm alaryla ABD
ynetim lerinin
yllarca
ekonomiyi
denetlemek,
ynlendirmek y a da dzenlem ek iin denedii
k urallarn ie yaram adn gsterm itir (16).
M arksizm 'in indirgem eci b ir m etodla baarl
olm as m m kn deildir. B u sebeple, uygulam adaki
M arksizm teoriden daha ktdr. H akim g olan
ynetenler hakim iyetin devam iin her trl zoru
m bah grerek halk diledikleri gibi retm eye ve
tketm eye m ecbur etm ilerdir. nsanlarn kafasnda
tad dnce hi saylp herkesin merkezi bir
dnceye uymas istenmitir. Sonuta, becerisine gre
herkesten, ihtiyacna gre herkese sz b ir slogan
olm adan te gitm em itir. htiyalarn karlanm as ve
zgrlklerin yaanm as asndan b ir eitlikse asla
m m kn olm am tr.

E- MD NE OLACAK?
M arksizm'i, m etod yanll ve rakibi
kapitalizm in baarlarnn kerttii sylenebilir.
nk, tarihselci, m erkeziyeti, indirgem eci, ve inkarc
m etodun yanll gn gibi ortadadr. K apitalizm in
baarlar olarak da; hzl kalknm a, teknolojik ilerleme,
verim lilik art, snflar aras gelir farkllnn
azalm as ile ferd i hak v e zgrlkler saylabilir.
K apitalist lkelerde iiler; i szlem esi, grev, isizlik
maa, i seme ve deitirm e gibi haklara sahip
olduklarndan bu g n 19.yy'daki b u rju v a b asksn ayn
lde yaamazlar. Oysa, toplum un mutluluunu
savunan
M arksizm ,
problem leri
zem em i,
bilakisartrm tr. B u sebeple imdi, hi b ir lke ve hi
birkim se M arksist ilkeleri sahiplenm iyor. B tn
b u n lara ram en, tarih d en ders alnm azsa ayn hatalarn
hatta
daha
fazlasnn tekrarlanmaya
cann garantisi yoktur.
M arksizm in
knden
sonra,
nceki
m arksist lkelerin bugn nasl b ir yol izleyecekleri
m erak konusudur. M arksizm 'in b u denli hzl
knden duyduu aknl gizlem eyen Sam ir

bilig-1/Bah ar96

114

A m in, b u lkelerin nnde seenek olduunu ileri

srer.
Birinci seenek; burjuva dem okrasisine doru
evrilme, y a da ekonom inin ynetim inde em ekilerin
toplum sal
iktidarn
glendirerek
burjuva
demokrasisini ama. kinci seenek; saf b ir piyasa
ekonomisinin kurulmas, y a da demokratik planlam a iin
piyasa
mekanizmalarnn
kontroll
kullanm n
salayacak etkili yntem lerin gelitirilm esi. nc
seenek; kontrolsz ve btnyle da alma, y a da
kapitalist dnya ile ilikilerin, yo u n deiim
tem elinde de kontrol altna alnm as (17).
G rld gibi seenekler arasnda m erkez
planlam a yok, ferdi giriim ve m lk edinme hrriyeti
reddedilmiyor. Artk, zel sektrn kam u sektrnden
daha prodktif olduu, giriim ve m lk edinme
hrriyetinin kiileri tevik ettii M arksistlerce de kabul
edilmi durumda. imdi b u lkelerin ou BM , A T ve
dier uluslararas iktisadi ve siyasi kurululara ye
olm a abas iindedir. stelik hepside kapitalist
lkelerden kredi istiyor, hepsi de kapitalist
yatrm clar lkelerine davet ediyorlar.
A ncak, M arksizm 'in ykl ile hzlanan
kapitalizm e yneli, kapitalizm in ideal b ir sistem
olduunu gsterm ez. H er ne kad ar iiler 19.yy'daki
k ad ar sm rlm eseler de, A dam Sm ith'le konulan
kapitalist ilkeler deim em itir. A. Smith; "A kam
yem einizi m m kn klan, kasabn, biracnn ve
ekm ekinin iyilik severlii olm ayp, onlarn kendi
karna o lan dknldr. O nlarn insanlna
deil, karlarna sesleniriz ve onlara kendi
ihtiyalarm zdan
deil,
onlarn
yararlarndan
szederiz.
B ir dilenciden baka
hi
kim se,
bakalarnn iyilik severliine gvenmez" (18) der.
K eynes; b olluk iinde b ir dnyaya kavum ak
iin daha b ir yzyl boyunca kendim izi ve bakalarn
iyinin kt, ktnnse iyi olduuna inandrm am z
gerektiini; nk, ktnn ie yaradm, iyinin ise ie
yaramadm; agzllk, tefecilik ve ihtiyatln bir
sre daha tanrlarm z olm aya devam etmesi
gerektiini; nk, onlarn bizi ihtiyalar tnelinden
karacan ve uzun dnemde de hepimizin leceim
syler (19).
D rucker;
M arksizm 'i
yeni
A dem 'i
yaratm ayp
eski
A dem 'in
k t
yanlarn
glendirm ekle sular. E ski A dem 'in kt yanlar
olarak; rvet,
agzllk,
nfuz dknl,
kskanlk, gvensizlik, zorbalk, susturma, yalan
sylem e, inkar etm e ve alm ay sayar. insanolu

bilig-1/Bahar 96

b elk i dzelem eyecek k adar ktlem i olabilir. Belki

airin dedii gibi; insann yap s onu h er zam an arka
kapdan girmeye zorlar. K a kez arka kapdan tutup n
k ap y a savurursanz savurun, o yine arka kapya
ynelir. Belki de sevap, iyilik, ben cillik ten uzaklam a
gibi kavram larn bulunm adm , y aln zca b encilliin
v e ikiyzlln varolduunu ileri srenler hakldr.
A m a b u n u n tersine tank olm u p ek ok kii
bulunduunu en karam sar zam anlarm da kendime
hatrlatr dururum (20) derken, Sm ith"in v e K eynes'in
tanrlarm z diye tanm ladklar kavram lar yerip
kartlarn vm ektedir. A ncak ahlaki temelleri
olm ayan kapitalizm in ve onun A dem i'nin saylan
hastalklar h ala tad kesindir.
Drucker; kapitalist bat lkelerinde bugn b ir
deiim in yaandn, b u deiimle kapitalist tesi diye
tanmlad yeni b ir toplum a geildiini, kapitalist tesi
toplum un bilgi toplum u olduunu, bilgi toplum unda
retici gcn emek, sermaye ve d oa olm ayp,
verim lilik v e retkenlik olduunu, ulusal devlet
kavram nn yklarak baz hkm et ilevlerinin
transnasyonelletiini
(BM
gibi),
bazlarnn
blgeselletiini (A T gibi), b azlarn n airetle tiini
v e Irak'n K uveyt'i igalinde olduu gibi lkelerin
terre kar g b irlii y aptn sylem ektedir (21).
D rucker'in tesbitleri, A BD v e b atnn
gelim i kapitalist lke vatandalar iin doru
olabilir. B iz b u k onuda fevkalade kukuluyuz. nk,
Irak'n K uveyt'i igaline kar k u ru lan ittifak Srplar'n
B osna ve Erm enilerin Azerbaycan zulm ne kar
yllardr kurulam yor. O kyanusta b u zu llar arasm a
skan b alin alara gsterilen hassasiyet A frika'da
alktan len insanlara kar gsterilem iyor. stelik
N ikaragua, G uetam ala, K orsika gibi O rta A m erika
lkelerinde A BD 'nin aktt k an n lekesi henz
kurum am durum da (Bkz.N oam Chomsky, "ABD
Terr", ev.Taha Cevdet, Pnar Yay. stanbul, 1991).
K anaatim ce; eer insanlk dayanm ac, insan
ve doa sevgisi dolu, zayf ve hakldan yana -Drucker'in
deyimiyle - yeni A dem 'i v ar edemezse, b ilg i toplum u
v e kresellem e - Sam ir A m in'in dedii gibi - K aos
im paratorluu olm aktan te gitmez. B M "i arkasna
alarak insani bahanelerle Somali'ye asker karan
A B D 'nin Somaliye ayak basar basm az petrol aram aya
balam as K aos m paratorluu'nun g kullanm aya,
doal kaynaklan elde tutm uyu v e zayf sm rm eye ne
ok ok m eyilli olduunu aka gsteriyor. B tn

115

bunlara bakarak hala gl olann hakl olduu bir dnyada

yaadma
inanyorum.
Tad
olumsuzluklar
giderilmedii mddete kapitalizmin karsna her zaman
yeni bir ideolojinin kmas beklenmelidir. Hatta, yeni
ideolojinin insanla huzur getirmeyen Marksizm gibi bir
sistem veya.

O zaman bir papaan gibi unu syler dururuz: ondan daha

kt bir sistem olmas da mmkndr. "Geriye veya ileriye!
Gidilecek yer bu kadar. Darya veya ieriye, yol dar! Sen
kimsin? Benim . Daha fazlasn syleyebilir misin? Sz
nesiniz? Byk ocuk. .Dn babam dn, dn babm dn"
(22).

DPNOTLAR
1. Glten KAZGAN, ktisadi Dnce veya Politik
ktisadn Evrimi, 4. Basm, Bkz. s. 344 ve 345, Remzi
Kitabevi, stanbul 1989. Ahmet NSEL, ktisat
deolojisinin Eletirisi, Bkz. s. 89 ve devam, Birikim
Yay., stanbul 1993.
2. Erol ZEYTNOLU, Genel Ekonomi-I, s. 246 ve
247'den zet, stanbul 1980.
3. Glten KAZGAN, a.g.e., s. 406
4. Ayferi GZE, Liberal, M arksist, Faist ve Sosyal Devlet
Sistemleri, s. 8,. . Yay., stanbul 1977.
5. Ayferi GZE, a.g.e., s. 73, 74.
6. Ayferi GZE, a.g.e., s. 52 ve 53'ten zet.
7. Peter F DRUCKER, Kapitalist tesi Toplum_ev. Belks
ORAKI,, nklap Kitabevi, stanbul 1994
8. (Bundan sonra a.g.e, olarak verilecek.) S. 33-34.
9. Ayferi GZE, a.g.e., s. 55 ve devam
10. Muhammed Bakr ES-SADR,
slam Ekonomi
Doktrini, 3. bask,., zet, Hicret Yay., stanbul 1980, s. 97
ve dev.
11. Karl R POPPER,. Tarihselciliin Sefaleti, ev Sabri
ORMAN,, nsan Yay., stanbul 1985. s. 116,
12. Peter F DRUCKER, a.g.e., s. 38.

13. Jeremy RIFKIN, Ted. HOWARD, Entropi, Dnyaya Yeni

Bir Bak, ev. Hasan OKAY, s. 79-80, Aa
Yay.,stanbul 1992.
14. Karl R POPPER, a.g,e., s, 172- 173.
15. Karl R POPPER, a.g.e., s, 126-127.
16. Karl R POPPER, a.g.e, s. 205- 207.
17. Peter F DRUCKER, Yeni Gerekle, .ev. Birtane
KARANAK1, 3. Bask, , Bankas Yay., Ankara
1993 s. 168.
18. Samir AMN, Kaos mparatorluu,_Ik SONER,
Kaynak Yaynlar, stanbul 1993, s. 74.
19. Vural SAVA, Piyasa Ekonomisi ve Devlet, 2, Bask,
Beta Basm Yay., stanbul 1987, s.46.
20. F SCHUMACHER, Kk Gzeldir, ev. Osman
DENZTEKN, e Yay., stanbul 1979, s.26,27.
21. Peter DRUCKER, a.g.e., s.24.
22. Peter F DRUCKER, a.g.e, Bkz. s. 16 ve devam.
23. John ROBINSON, ktisat Felsefesi, ev. Vural SAVA,
stanbul 1984, s.7.

bilig-1/Bah ar96

116

BOSNA-HERSEK'TE GVENLMEZ
BARI VE DAYTON ANLAMASI
SONRASI
Gerek Bar Sreci mi,
Geici bir Atekes mi?

Y irm inci yzyln son on yllk dnem ine

girilirken, dnya siyasal konjonktr, byk ve kkl
deiikliklere sahne olm utur. 1989'dan itib aren souk
savan sona erip, kom nist ideolojinin siyasi b ir sistem
olarak iflas ile Y ugoslavya ve Sovyet Sosyalist
Cum huriyetler B irlii km v e D ou A vrupa
kom nist lkeleri tek tek kom nist bloktan ayrlarak
yeni rejimlerle idare edilen lkeler haline gelm itir. B u
arada biro k eski kom nist lke de kendi ilerinde
paralanm tr. B unlardan bazlar olduka sancsz b ir
ekilde gereklem i, dier bazlar ise Y ugoslavyada
olduu gibi byk sknt v e olaylara sahne olm utur.
kinci D nya Savandan b u yana geen 50 yl
iinde A vrupa'da ortaya kan eitli etnik ve din amal
m cadeleler iinde en byk etnik temizleme
uygulam alarnn
yapld
atm a
ise
Y ugoslavya'nn paralanm asndan sonra B osnaH ersek Cumhuriyetinde yaanmtr. Bosna-Hersek
topraklarndaki sava inanlmaz boyutlarda tahribata,
insan hayatna v e zdrabna m al olm utur. B u savata
insan haklar t m ile ihlal edilm i, uluslararas kaide
ve kurallar inenmitir.
B u alm ann hazrland gnlerde ise
D ayton uzlam as ve Paris Bar A nlam asna imza
koyan taraflar, B osna'da k i Bar yrtm e abalar
iindedirler. A ksayan uygulamalar dzeltm ek amac ile
R om a toplantsna katlm v e taahhtlerini birkere
d ah a yenilem ek durum unda kalm lardr. B irlem i
M illetler B ar G c askerleri yerine N A TO askerleri
grevi devralmlardr. B yk d basklar v e olaylarn
zorlam as ile gerekleen b u Bar ne kadar kalc
olacak, nasl uygulanacak ve ne zam ana kadar etkili
olabilecektir ? Geici olm ann tesine gidebilecek midir?
bunlar ancak zam an ve olaylarn geliimi gsterecektir.
D ayton uzlamasnn gerek b ir zm v e kalc b ir
durum m u ,yoksa geici b ir serap m olduunu da
nmzdeki aylarda b elli olacaktr.

Gemie Ksa bir bak

Do. Dr. Oya Akgnen Mughisuddin

Bilkent niversitesi Uluslararas likiler Blm retim
yesi

bilig-1/Bahar96

Eski Yugoslavya'nn ortasnda y er alan B osnaH ersek cum huriyeti eitli etnik v e d in gruplarnn
yaad uluslararas b ir kiilie sahip b ir lke olarak
1992 de bam szln ilan etmitir. Bundan ok ksa bir
zam an sonra d a lke byk b ir karm aa, sava v e y k m
srecine girm itir. Topraklar kom ular tarafndan
istila edilmi, halk byk b ir etnik temizlemeye tabi
tutulmutur. 1992 Martndan bu yana devam etmekte olan
sava, Avrupa ve dier dnya devletlerinin giriimleri ve

117

Birlemi
M illetler Tekilatnn bar korum a
operasyonlarna ram en durdurulamamtr.
K rk drt ay akn bir zam andr B osna'da sre
giden sava ve eitli giriim lerle salanm ak istenen
bar, sonunda A m erika
Birleik
Devletlerinin giriimi, srar ve kararl tutum u ile
gereklem itir. A m erika'nn O hio eyaletinde bulunan
D ayton ehri yaknnda ki Amerikan H ava K uvvetlerine
ait b ir sde yaplan ve hafta sren son derece gergin
ve zor mzakere ve pazarlklar sonucunda, 1992'den b u
y an a savam akta olan taraflar 22 Kasm 1995te
Dayton uzlamasn im zalam ve Paris'te yaplacak
olan B ar anlam asna gitm eye raz olm ulardr.
Elli b ir b in yz yirm i dokuz Kilometre kare ve
drt buuk m ilyon nfuslu Bosna-Hersek 6 ubat 1992
de bam szln ilan etm i ve A vrupa'da A GT (eski
A G K tekilat) ve Birlemi M illetler T arafndan
bam sz y en i b ir devlet olarak tannmtr. Etnik, lisan
ve din bakm dan eitlilik arz eden ve adeta bir mozaik
grnmnde ki toplumunu da yeni politik yaps iinde
aynen muhafaza etmeye alan Bosna-Hersek 'in bu
gayretleri baarya ulaam am tr. K om ular Srplar ve
H rvatlar, B osna-H ersek devleti snrlar iinde kendi
etnik ve din gruplarnn ounlukta olduu blgeleri ilk
defa tevik edip, destekleyerek sonra da bizzat igal
ederek b u blgelerde etnik v e dini temizlik hareketlerine
balamlardr. Bylece B osna halk, kendilerini krk
d rt aydan fazla srecek b ir m cadele iinde
bulmutur. B u dnem iinde srekli olarak topraklar
klm, nfusu erimi ve tarihi miras sistematik
olarak y ok edilm itir.
Bosna-H ersek devleti b u sre iinde, hem i,
hem de d gruplara kar b ir yaam ve toprak mcadelesi
vermitir. Slovenya ve Hrvatistan gibi bamszln
ilan edip kendine yeni b ir yol izme isteinin dnda hi
b ir talebi olmamasna ram en kendisini kanl b ir savan
iinde bulmu, direnmeye dvmeye veya tamam en yok
edilmeyi gze almaya zorlanm tr. D rt y la y ak n
sren b u savan sonunda Bosna-H ersek, 250 b in in
stnde l, 2 m ilyon "un stnde yersiz, yurtsuz
gm en ve 100 binin stnde tecavze uram kadn ve
kz ve yz binlerce yaral ve psikolojik travmaya uram
ocua ramen, geri kalanlar kurtarabilm ek iin D ayton
toplantsna katlmaya ve D ayton uzlamas ve Paris
anlam asna im za koym ak zorunda kalmtr.
Ksacas, Bosna-Hersek'in kendine zgn
etnik, din ve kltr yapsnn A vrupa'nn ortasnda
bam sz b ir devlet olarak yaamasna, baaryla
gelim esine frsat ve im kan verilm em itir. B osna-

H ersek Cum huriyeti 1994'te byk b ir deiim den

geerek, Hrvatistan'la b ir Federasyon kurm aya raz
olm utur. 1992 v e 1993 y llarnda H rvatistan'la
yapt m cadelelere ram en, bam sz b ir devlet
olarak kalabilm ek ve nfusunun geri kalan ksm n tam
b ir
soykrm ndan
kurtarabilm ek
am ac
ile
H rvatistan'la b ir Federasyon iine girm eyi kabul
etmitir. B osna devleti ancak b u artlar altnda hem d
dnyadan daha rahat b ir ekilde yardm alabilmi, hem
de Suplara kar baarl askeri operasyonlarla,
kaybetmi olduu topraklardan bazlarn geriye
kazanm tr.
1995'in A ustosuna gelindiinde, D nya
kam uoyu v e B osna krizi ile siyasi v e askeri balants
olan devletler, 1992'den b u y an a devam eden bu
lm cl savan durdurulm as iin ok acil b az yeni
tedbirlerin gerektiinde fk r birliine ulam ve o
zam ana kadar yaplan uygulam alarn yalnlarn kabul
etm ek zorunda kalmlardr. G een krk d rt ay iinde
B irlem i M illetler, A vrupa Birlii ve N A TO
tarafndan
uygulanan
kriz
zm
karar
ve
yntem lerinin yetersizlii kesin olarak anlalm
ve
Bosna'da kalc
sonularn
alnabilm esi iin, o zam ana k ad ar uygulanan
m etodlarn deim esi gereklilii de zorunlu hale
gelm itir.

Son Geliimler ve Dnm

Noktas
Bosna-Hersek'teki askeri ve siyasi durum,
Tem m uz v e A ustos 1995'ten itibaren deimeye
balam tr. B u genel deiim, bilhassa Srebrenica,
Sepa ve Gorajde gibi ounlukta M slm anlar
yaad v e B irlem i M illetlerce "Gvenli Blge"
olarak ilan edilen blgelere Bosnal Srplarca
gerekletirilen saldrlar sonucunda balam tr. B u
blgelerin ksa srede M slm anlardan arndrlmas;
kad n v e ocuklarn g ettirilm esi v e erkek
B onaklarn ise toplam a kam plarna gtrldkten
ksa b ir sre sonra kayplara karm as dnyann
dikkatini b u blgeler stnde toplamtr. Buralardan
kam ay b aaran k u rbanlar v e rg tanklarnn
Srplarn gerekletirmekte olduklar byk katliam
eitli D n y a y ard m rgtlerine v e B irlem i
M illetler kuvvetlerine aktarm alar zerine D nya
K am uoyunda ok byk tepkiler olumutur. te,
Bosna Krizindeki dnm noktas da b u olaylardan sonra
ekillenm eye balam tr(l).
Srebrenica v e Z epa'nn dm esi v e tehlikenin
Biha kaplarna dayanmas zerine B osna ve
H rvatistan Cumhurbakanlar lkeleri arasnda bir
askeri ibirlii salam ak am ac ile T em m uz 1995'te

bilig-1/Bah ar96

118

Split ehrinde b iraraya gelerek b ir protokol

imzalamlardr.
Bu
dayanm a ve
gvencenin
salanm asndan sonra her iki tarafta Bosnal Srplara
kaybetm i olduklan topraklarndan bazlarn geri
almay ve buralan Srplarn kontrolnden kurtarmay
baarm lardr.
B osna iinde b u askeri gelim eler olurken, ayn
haftalarda
buna ezamanl olarak
Bat Temas
Gurubunu tekil eden be devletin D ileri ve
Savunma Bakanlan ile Bosna-Hersekteki Birlemi
M illetler (BM) B an Gc'ne askeri katkda bulunan on
b ir devletin tem silcileri L ondra'da acil b ir konferans
iin toplanmtr. Srebrenica ve Zepa'nn dt
aylardaki
askeri
geliim ler
ve
Bar
gc
uygulam alarnda ortaya kan glkler, Birlemi
M illetlerle N A T O
arasnda o zam ana kadar
kullanlm akta olan "dual key policy yani "ifte
anahtar politikasnn ne kad ar hantal b ir uygulam a
olduunu kesinlikle ortaya kartmtr. Yine b u sebeple
sava durdurmaya ynelik- birok askeri operasyonun
etkisiz hale geldii ve hatta fiyaskoya dnt gr
arlk kazanmtr. Balangta,
ifte anahtar
politikas B M ile N A TO glerinin birbirini
denetlem esini am alayan ve BM 'lere daha ok sz
hakk tanyan b ir sistem olarak gelitirilmitir. H erhangi
b ir hava taarruzu veya hava harekatnda her iki grubun
hem hedefler, hem de saldrnn sreci ve kapsam
konusunda m utabakata varm asn ngrm ekteydi. B u
dolayl ve h er seferinde pek ok kiinin ayn konuda
m utabakatn art koan ve ok yava ileyen b ir sistem
olan "ifte anahtar politikas" Bosna - Hersek'te o
zam ana kadar giriilen tm askeri ilem leri iin byk
sknt yaratm tr. B M genel sekreteri B utros G ali
tarafndan byk b ir inatla yrtlen ve her trl
olum suz
sonuca
ram en
deitirilem eyen b u
uygulam ann artk zam ann oktan yitirdii de
tartmasz b ir gerek olarak ortaya kmtr.
Srp saldrganl, Srplarn btn B M 'ler
k ararlarn hie saym alar, insan haklarn ihlal
etm eleri ve B M 'ler gvenli blgelerini ihlal hatta
istila etm eleri karsnda, uluslararas glerin
S rplara kar "hatr saydr ve kesin sonu

alabilecek bir vuru yapmalarn nleyen ve

Srplara gereken cevabn verilmemesine sebep
olan" yaptrm larn b u hantal uygulam ann sebep
olduu
byk
ounlukla
kabul
edilm eye
balanm tr.
B u uygulamalarn yetersizlii ve olumsuz etkileri ile
BM -N A TO ilikisi iindeki ikilem lerin kabulnden
sonra m eydana gelen sonu veto yetkisinin BMler

genel sekreterinden alnarak, NATO karar

bilig-1/Bahar 96

merkezine devredilmesi olmutur(2).

B u kararn
etkileri pek o k alanda kendisini hissettirm i ve
derhal
nem li
k esin
sonularn
alnm asn
salam tr.
Y eni
ve
etkili
gelim eler
ylece
sralanabilir: B M bnyesinde yeni b ir evik kuvvet
nitesi yaratlarak B osna'nn m erkez ksm nda
bulunan Igm an da stndeki slere yerletirilmitir.
A yrca, uygulanacak o lan t m N A T O hava
saldnlarnn plan ve uygulam a m esuliyetlerinin
tam am en N A TO m erkez
kumandanlnn
sorumluluuna verilmitir. Bylece, kesin sonularn
alnabilecei harekat serbestisine im kan salanmtr.
B u geliim lerin hem en ardndan slam
Konferans Tekilat ye devletlerinin D ileri
Bakanlar slam lkeleri Temas Grubunun sekiz
yesi
ile
birlikte
olaanst
b ir
toplant
gerekletirerek, bunca aydr Bosna-Hersek'e haksz
olarak uygulanm akta olan uluslararas am bargo'yu
b u n d an byle tanm adklarm ilan etm ilerdir. Bundan
ksa b ir sre sonra da A m erikan senatosu pek ok
y n leri
ile
olduka hafifletilm i
b ir
silah
am bargosunu artk B osna-H ersek'e kar uygulam am a
kararn
alm tr.
A ustos
aynda
ise
eski
Yugoslavya'da
devam etm ekte
olan
savan
durdurulm as ve barn salanabilmesi iin yeni bir
bar plan teebbs
ile bar
giriim lerini
stlenm itir. B u aam adan itibaren in isiy atif tam am en
Am erikann eline gemi ve A m erikan diplom atlarnn
savaan taraflar v e t m tem as gurubu yeleriarasnda
balatt
mekik diplomasisi m etodu ile b u yeni
bar p lan n n tantm yaplm tr.
A deta b ir gibi birbiri ardndan gelen bu
geliim ler ve alm an kararlar, dnya kam u oyunun
deitiinin v e dnya m illetlerinin B osna'daki
insanlk
d
davranlara
daha
fazla
sabr
gsterm eyeceinin iyi b ir gstergesi olmutur. Srp
saldrganlnn tolerans llerini fazlas ile am
olm as;
Srplarn
BM
askerlerini
direklere
kelepelem ek
gibi
tutum lardan,
BM
gvenli
blgelerine saldrm aya k ad ar her trl yasak ve
kurallarn inenmesi ve sonrada byk lde bir
soykrmn Srebrenica ve Zepa'da gerekletirmesi
sonucunda sabr lleri snr duvarna ulamtr. 28
A ustosta S araybosna zerine dzenlenen Srp
saldrlar da "barda taran son dam la" olmutur.
Suplar kendi yaptklar saldrlar B onaklar stne
yk m ak iin ok gayret etm ilerse de B M 'lerin yapt
dikkatli incelemeler sonunda Saraybosna'ya y ap lan
h avan topu saldrsnn hi phe gtrm ez

119

ekilde Bosnal Srplar tarafndan gerekletirildii

ortaya kartlm ve ispatlanm tr.
Srplarn gerekletirdii b u Saraybosna pazar
yeri bombalam asna karn N A TO "Operation Deliberate
Force" yani "htiyati ve Kastl Vuru Operasyonu"
anlam na gelen hava aknlarn balatm tr. B osna
hudutlar ierisinde, daha nceden b elirlenen ve
B osnal Srplara ait olan nem li ve stratejik askeri
hedeflere seri halinde ve arkas arkasnda hava aknlar
dzenlenmitir. B u aknlar 14 E yll'e kad ar yani
y aklak iki hafta boyunca devam etmitir. NATO
harekatnn ne derece ciddi ve kararl ve kastl olduunu
sonunda fark ve kabul eden Srplar, B M 'ler kararlarna
uym aya ve ar silahlarn Saraybosna 'nn 20 Km.
uzana ekm eye zorlanmlardr. B u taahhd yerine
getireceklerini
sz
verm eleri
ve
uygulam aya
koym alarndan sonra bom bardm anlar durmutur. Eyll
aynn ortalarndan itibaren de A m erikan zel temsilcisi,
Richard Halbrook tarafndan "incremental step-by-step
approach" yani "adm-adm arttrm a yaklam " m etodu
uygulanm aya
konm utur.
Halbrook
tarafndan
yrtlen temeslarda ve yaplan her grmede dozu ve
kapsam arttrlan konular ve konum alar sonucunda
taraflar Cenevre'de b ir araya gelerek aralarndaki
anlamazlklarn ana noktalarn tespit etm eye raz
olmulardr. Y ani, en azndan prensipler stnde bir
anlam aya varm aya rza gsterm ilerdir(3).

Dayton Bar Uzlamasnn

Gereklemesi
A m erika Birleik D evletleri Bakan Bill
C linton 5 E kim 1995 tarihinden itibaren geerli
olm ak zere B osna'da altm gnlk b ir atekes'in
baladn W ashington'da ilan etm itir. H em en ertesi
gn yani 6 E kim 1995 gn R om a'da toplanan 12
kiilik yeni b ir Eski Yugoslavya Olaylar iin
Konsltasyon G rubu b u ate-kes'i teyit etmi ve ilgili
mercilere ve dnya kam u oyuna duyurmutur. B u yeni
kurulan Konsltasyon grubu A m erikann uygulam aya
koyduu "adm, adm arttrm a yaklam nn b ir
paras v e dolaysyla nceden hesaplanp, planlanm
b ir uygulam a yntem inin gerekli b ir safhas olarak
gerekletirilmitir. 12 kiilik b u yeni konsltasyon
gurubu, yeni b ir delegeler gurubu deil de devlet
bakanlar seviyesinde b ir toplant olarak
hazrlanm ve uygulanm tr. D olaysyla burada
v erilen
szler ve
alnan
k ararlar
tam am en
enternasyonal nitelikte olup, derhal uygulanm aya

konmutur. D olaysyla 12 E kim 1995 tarihinden

itibaren de B osna-H ersek hudutlar iindeki her yerde
"ate-kes" etkin b ir ekilde uygulanm aya konmutur.
in b u
aam asnda y en i b ir Peace
Implementation Force (PIF) yani Bar Uygulama Gc
(BUG) tesis edilmi v e N A TO kom utas altna
yerletirilm itir. B U G o n iki ay iin kurulm u b ir
kuvvet olup, stlendii grevleri ve hedeflerini
gerekletirm ek iin 70,000 kiilik b ir personel
k adrosuna
sahiptir.
A tekesin
t m
B osna'da
uygulanm aya balam as ve zel B ar U ygulam a
gcnn ihdas edilm esinden hem en b ir hafta sonra
y an i 19 E k im 1995'te o zam ana k ad ar B osna'da grev
y apan zel tem silci Y asushi A kashi ve B M 'ler zel ara
b ulu cu su T horvald S toltenberg v e B M kuvvetleri
kum andam general Sm ith grevlerini devrederek
B osna'dan ayrlmlardr. B u kiilerin yerlerini ve
grevlerini
Bosna'daki
yeni
uygulamalar
gerekletirecek yeni takm n yeleri almtr(4).
Bosna-Hersek,
Hrvatistan
ve
Srbistan
cumhurbakanlar 1 K asm 1995
tarihinde
A m erikann O hio eyaletinde b u lu n an D ay to n u n
hem en dnda b u lu n an W right-P atterson H ava
K uvvetleri ss'nde toplanm lardr. B u toplant,
A m erika Birleik D evletlerinin daveti zerine ve
A m erikann destekleyip ne srd bar artlarn
grm ek v e drt y la y ak n d r B osna'da devam
etm ekte o lan savaa b ir son verm ek am ac ile
yaplm olan b ir davetti. D ay to n d a k i toplant tam
21 gn devam etm itir ve b u dnem zarfnda ok zor ve
g ergin
anlar
yaanm tr.
zellikle,
toprak
oranlarndaki deiiklikler zerinde b y k tartm alar
olmu ve uzlam a im zadan 48 saat nce adeta iptal
noktasna ulam tr.
B tn b u glklere ram en Dayton'da ok
enteresan baz dier geliimler de yer almtr. M esela b ir
ok k o n u d a ilkler ba arlm tr. B unlardan bazlar
unlardr.
* A tina'da 1993'te b ir araya g elen fak at hibir netice
alam ayan b u cum hurbakan, 1995'in Eyll'ne
k ad ar savatktan sonra ilk d efa olarak tekrar b ir araya
gelmeye raz olmulardr. B u defa, gerekleen b u
toplantdan olum lu b ir sonu km tr.
*
1992'den b eri devam etm ekte olan B osna
savanda, A m erika Birleik Devletleri ilk defa olarak
aktif b ir rol yklenm eye rza gstermi ve b u konuya
esasl b ir zm getirm ek amac ile ilk defa kesin b ir
kararllkla bar giriim lerini balatmtr.
* R usya Federasyonu, B osna'da barn salanm as
iin 2000 asker yollam aya raz olmutur. Bar gc
iinde alacak o lan b u askeri personel ilk defa

bilig-1/Bah ar96

120
olarak direkt N A T O kum andasnda grev alm ak zere
konulandrlm lardr. H er ne kadar, bunlar daha ok
destek kuvvetler grubunda bulunuyorsa da, b u lde bir
ibirlii ilk defa olarak gereklemitir. * E n nem li
"ilk" de, D ayton konum alarnn sonucunda ortaya
yrm e ve baar ans olan b ir plan ve bunu
destekleyen prensipler kmtr. 1992'den b u yana
yaplan birok giriimler, planlar hibir sonu vermemi
veya son derece tarafl olarak yorum lanm tr.
D olaysyla bahsi geen b u alm alar b o a geirilm i
zam an kadar faydasz olm u ve b unlardan hi b ir
sonu alnam am tr. Z aten pek ou da Bosna'nn
artlarna uymayan, gereki olm ayan tekliflerdi. lk
defa olarak D ayton'da yaplan grm eler b ir sonuca
balanm ve 21 K asm 1995 tarihinde Dayton
Uzlamas her lider tarafndan parafe edilm itir.
Y ine burada, her liderden de, A ralk 14'te Paris'te
toplanacak olan B ar konum alarna katlm a karar ve
sz alnmtr. D ayton konumalar srecinde olayn
yk Amerikallarca tanmtr. stte sralanan bu
"ilk"ler ve daha pek ok olumlu sonu tamam en
A merikan diplom at ve devlet adam larnn gayretleri
sonucunda gerekleebilm itir(5).

Dayton Uzlamasnn Ana

Kavramlar ve ats
D ayton uzlam as, E yll
1995'te ana
prensipleri hazrlanan ve m utabakata v ar lan
Cenevre Anlamas zerinde inaa edilmitir.
U zlam ann ana blm mevcuttur. Bunlar, siyasi
artlar, toprak hakimiyetiyle ilgili artlar ve anlamann
uygulanmasn
dzenleyen
artlar
olarak
gruplandnlabilir.
Siyasi artlar : B u artlar, Bosna-Hersek'te iki
federatif birim yaratmaktadr. Bunlardan birincisi B osna
topraklarnn % 51'ini kontrollerinde bulunduran
M slman-Hrvat federasyonu, dieri ise topraklarn
% 49'u ile S erbsca adndaki Srp cum huriyeti
olm aktadr
H er iki federasyon da kendi klt r ve
yaplarna uygun gelen kom ular ile kltrel ve
ekonom ik
ilikiler
kurm ak
hakkna
sahip
bulunmaktadrlar. K urulacak bu balar ve ilikiler hi b ir
art altnda B osna devletinin toprak btnln ve
bam szln tehdit edecek v eya deiiklie uratacak
ekilde gelimesine izin verilmeyecektir.
B osna devleti, dem okratik koullar altnda
seilmi merkezi bir hkmete sahip olacaktr.
Saraybosna blnmeyecek ve Bosna-Hersek
devletinin baehri olarak kalacaktr.

bilig-1/Bahar96

B o sn a
halk
rahata
lke
iinde
d olaabilecek v e kam olduklar to praklara v e evlere
dnebileceklerdir. Sava sulular olarak hkm
giymi veya sululuu tespit edilmi olan kim seler
herhangi b ir askeri v ey a seim le gelinebilecek
grevlere gelemeyeceklerdir. Kesinlikle askeri ve kam u
hizmeti grevlerinden yasaklanm olacaklardr. B u
m adde zel b ir nem tam akta olup, zellikle Bosna
Srplarnn lideri K aradzi ve B o sn a Srp ordularnn
kum andan M ladi'in herhangi b ir kam u hizm etinde
y e r alm am asn
salam ak
am ac ile D ayton
uzlam asna zel olarak yerletirilmitir. Y ukarda adlar
geen her iki ahsta Lahey U luslararas A dalet
D iv an nca sava sulusu ilan edilm ilerdir.

Toprak Hakimiyeti ile ilgili

artlar:
B u artlar ate-kes ilan edildii tarihte
taraflarn elinde b u lu n an topraklardan bazlarn
D ayton uzlam as gerei ellerinden kartm asn ve
kar tarafa brakm asn n grmektedir. B u arada
Breko v e Posavina koridorlar, taraflarn kendi
blgelerine rahata geebilm elerini salam ak am ac ile
ihdas edilmitir. Gerek Bonak-Hrvat ve gerekse Srp
tarafndaki blgelerde aznlklarn oluturduu yerleim
birim leri bulunm aktadr. B unlar adeta dm an
topraklar ile kuatlm blgeler olarak ta tarif
edilebilir. Yani, Srp blgesinde Bonaklar ve BonakH rvat blgesinde de Srplar bulunmaktadr.
D ay to n
m zakereleri
srasnda
toprak
hakimiyeti ile ilgili konular ve zellikle hakimiyet
konusundaki teferruat, stnde en ok tartmann
y apld k onular olm utur. T oplantnn sonuna
doru,
konum alar
adeta
kop m a
noktasna
srkleyen hususlar d a b u n lar olm utur. H em
Bonaklar, hem de Srplar b u uzlam a sonucunda
kendilerinin h a k ettiinden daha az topraklar kabule
zorlandklar kans ile hareket etmilerdir. H rvatlara
gelince, onlar Srplara kaybettikleri topraklarn
tm n geri almay baardklarndan, b u anlam a
sayesinde durumlarm pekitirmeyi kendi karlarna
o k uy g u n bulm ulardr.

Anlamann Uygulanmasn
Dzenleyen artlar
Bu
artlar erevesinde
kararlar ve
prensipleri uygulayacak b ir Uluslararas Uygulama
Gc ihdas edilm itir. B u y en i askeri kuvvet
N A TO 'nun komutas altna yerletirilmitir. 1996nn ilk
aylarnda b u yeni g , o zam ana kadar Bosna'da

121

grevli bulunan Birlemi M illetler B an Gc

(U N P R O FO R )'un yerini alm ak zere B o sn ay a
gelmi bulunmaktadr. B u yeni gce tannan yetki ve
otorite sahas, U N PR O F O R 'dan daha genitir. B u
gce tannan yetkiler arasnda mltecilerin yeniden
yerlerine yerletirilm eleri, insani yardm getiren
kurululara destek yardm nda bulunm ak, eitli
gruplar arasnda kan ve kacak olan hudut
anlam azlklarna zm getirmek, yaplacak olan
seimler iin gvenli ortam salamak ve devam
ettirmek, serbest seim lerin yaplm asna olanak
yaratm ak ve sivil halk tehlike ve iddetten korum ak gibi
ok nemli ve hayati yetki ve grevler tannm tr. B u
yeni g m ensuplar, B osna'da her yere gitm ek ve her
trl blgede bulunm ak hakkna sahiptirler. Sadece
karada deil, deniz ve hava alanlarnda, stratejik
lim anlarda ve gei koridorlar stnde tam otorite ve
sz sahibidirler(6).

Dayton Uzlamasnn Baarlar ve

Eksik Taraflar
Baarlar:
U zlam ann u v ey a b u ksm larndan ziyade,
u zlam a ve onu takip eden anlam ann tmne ve
genel erevesine bakldnda Bosna'da gelimekte olan
olaylar anlamak ve eitli geliimleri deerlendirmek
daha doru b ir sonu salayabilir. A lnan sonular ve
elde
edilen
baarlar u
gruplam alar iinde
deerlendirilebilir:
* H er eyden nce drt y la yakndr B osna'da
devam etmekte olan kym ve kanl sava, nihayet
durdurulm utur.
* Bosna'ya yaplan insani yardm lar ilk defa olarak
kesintiye ve engellemeye uram adan gereken yerlere
varabilm itir.
* Bonaklar ile Hrvatlar arasnda b ir uzlam a ve
ibirlii salayabilm itir.
* lk defa olarak A m erika B irleik D evletlerini
B osna olaylarna b u kadar yakndan mdahalesini ve
dolaysyla B osna to praklannn gvence altna
alnm asnda A m erikann da byk lde rol
alm asn gerekletirm itir.
* Yllardr birbirleri ile kyasya b ir mcadele iinde
olan taraflarn sonunda ilk defa olarak birbirlerine
kar biraz daha esnek olmalarn salamtr.
* Lahey Y ksek A dalet D ivannn ilerini layki ile
yapabilm esi iin gereken destei verm eyi ngrm ve
yllardr adeta "kanunsuzlar diyar" gibi yaayan b u
blgeye y eniden hukukun stnlnn ve adaletin
getirilm esini salam tr.

*
B o sn a
D evletinin
askeri
gcnn
kuvvetlendirilm esi v e blg ed ek i dier askeri glerle
kyaslanabilecek durum a getirilm esi konusunda
N A T O 'nun kesin kararn v e taahhdn salam tr.
* B osna devletine ve Bonaklara ait glere destek
verirken Bosnal Srplara ait olan askeri gleri de
kontrol altnda tutm ak v e onlarn d a dierlerinin
zararna olacak ekilde kuvvetlenm elerine m ani olm ak
iin gerekli tedbirlerin alnm asna devam edilm esini
salam tr.

Eksik ve Yetersiz Olan Taraflar

* H er ne k ad ar b u uzlam a v e onu takip eden
anlam a B osna-H ersek'in
resmi
hudutlarn
uluslararas dzeyde korum ay salamsa da, atekes
zam annda taraflarn elinde kalan topraklar byk
lde olduu gibi kabul ve tescil ederek b u durum un b ir
statko haline gelmesine de sebep olmutur.
* B osna-H ersek'in iinde i politika v e ekim eler
sonunda eitli etnik bnyeler arasnda oluan i
blnm eyi resm iletirm i ve savatan kurtarlan
B osna'nn biri M slm an ve Hrvatlardan, dieri de
Bosna'l Suplardan oluan iki ayr blm le yaam na
devam resm ilem itir.
* B osna devleti iinde birbirinden ayr iki oluum un
v arln kab u l etm ek sureti ile M slm an B onaklara
h a ya t hakk ve bir toplum o larak bir devlet iinde
devam etm ek im kan salanm tr. O rtaya kan bu
toplum ok daha hom ojen olm akla beraber, sayca ve
topraka ok daha dk b ir birim olarak varln
srdrm ek durum unda braklmtr. B u durum un ne
k ad ar v ah im olduu zellikle 1992'de savan
balad zam anla m ukayese edildiinde ortaya
km aktadr.
* Bonaklarn H rvatlarla b ir birim oluturmalarnn b ir
dier sonucu da eski Y ugoslavya'da ve eski BosnaH ersek topraklarnda tamamen bam sz bir M slm an
B o n a k devletinin kurulm as etkin b ir ekilde
nlenm i ve B onaklara yaam hakk ve gvencesi
ancak H ristiyan Hrvatlarla b ir federasyon yapm alar
halinde tannm tr.
* Bosna-H ersek'in orijinal yapsnda her grup, yani
B onak, H rv at v e Srplar birlikte yaam aktaydlar.
B osna bam szln ilan ettii yllarda b u yap ve
yaam devam ettirm ek istek ve azminde idi. B una
ramen, gsterilen tm tolerans ve esneklie ram en
sava v e toprak kavgalar durdurulam am , B onaklar
kendilerine kar giriilen etnik ve dini temizlik gibi a
d
olaylardan
kendilerini
ve
topraklarn
kurtaramamlardr.

bilig-1/Bah ar96

122

Sonuta, gerek Hrvatlar ve gerekse Srplar,

Bo naklardan ok daha fazla topra a sahip
olmu lardr. D urum adaletsiz de olsa M slm an
B onaklar sonuta hak ettiklerinden ok daha az
topraklarla kifayet etm ek durum unda kalmlardr.
K sacas B o naklar hayatta kalabilmek iin ok a r
bir diyet demi lerdir. N itekim , B osna cumhurbakan
A liya
zzetbegovi,Dayton uzlam asn im zalam adan
nce Bonaklar olarak ulalan durum u ok etkin ve
zl biim de yle tanm lam tr: "Bu adil bir bar
olmayabilir ama her ne olursa olsun bu bar ,
sava n devam etm esinden daha adil bir durumdur.
i inde bulunulan artlar erevesinde de bundan daha
iyi bir bar n sa lanmas mmkn de ildir"(7).
G enel olarak bakldnda, B osna savandan
yenik v eya m adur olarak kanlarn saysnn hite az
olm ad grlr. B unlar da b ir ka kategoriye
ayrm akta y ara r vardr:
* Fiziki olarak madur olanlar: B unlar lenler,
yaralananlar, malul olanlar, evsiz -barksz kalanlar
olarak sralanabilir.
* Ruhen ve aklen madur olanlar: B u grupta en ok
ocuklar bulunm aktadr. Y aanlan vahet, bitm ek
bilm eyen korku ve lm b u gen dimalarda byk
tahribatlara y o l am tr.
* Manevi deerlerini yitirerek toplumlar madur
edenler: B urada kast edilen fiziksel olarak m adur
edilenlerden te, kendi hrslar ve tatmin olunm az siyasi
alklar ile y z binlerce hatta m ilyonlarca kiinin ac
ekmesine, lmesine veya her eyini yitirm esine sebep
olan politikac liderlerdir.
* Prestijini
kaybeden
Uluslararas
Organizasyonlar: Bunlar iinde zellikle Birlemi
M illetler hem prestijini, hem de gvenilirliini
kaybetmi bulunmaktadr. Bunda en byk etken,
tekilatn banda bulunan etkisiz ve gerektii gibi
doru karar verem eyen b ir genel sekreterin, yani
B utros B utros G hali'nin bulunm u olm asyd. N itekim
D ayton uzlam asnda salanan ilk eylerden b ir tanesi de
B osna konusunda t m y etkilerin b u genel sekreterden
alnm olm asdr.
* Avrupa Devletleri: "kaybedenler" arasnda saylacak
gruplardan birisi de drt yla yakndr, eitli ekillerde
Bosna krizine mdahale eden, Bar grme turlar
dzenleyen, Bar Koruma gcne asker gnderen ama
sonra gerektii zaman gereken mdahaleyi yapmay
baaramayan Avrupa devletleridir. Bunlardan pek ou
"arabuluculuk" faaliyetleri srasnda Bosna'daki geliimleri
kendi siyasi karlar dorultusunda ynlendirmeye

bilig-1/Bahar96

alm lardr. Sonunda, y ap lan lar D nya

oyunca aka anlalm bulunmaktadr.

kam u

Dayton
Uzlamas:
Hakiki
zm m, Yoksa Bir Serap m?
B tn b u bahsedilen problem lerin yan sra
ortada di er b az problem v e zay f noktalar m evcuttur.
M esela, gerek B osna'da v e gerekse Srbistan'da
ekonom ik
skntlar
had
safhalara
ulam
durum dadr. B u ekonom ik problem lerin stne hzla
eilinm ez ise bunlar ksa b ir gelecekte yeni ve tehlikeli
anlam azlklarn ve huzuruzluklarn kayna olabilir.
E n byk sknt ve huzursuzluk kayna ise
genel olarak blge insanlarnn ouna hakim olan
adaletin gerekle medi i hissi ve b u durum
karsnda hi b ir ey yapam am a durum um da
bulu n m ak ksacas acz ve aresizlik hissidir. Olaylarn
geliimi bunca fedakarlktan sonra doru ve hakl olann
deil de kuvvetli olann kazandn gsterm i ve b u
durum da kuvvet, hakk yenmi tir. H ukuk v e adalet
um utlarn ok gerisinde kalmtr. te b u durum v e b u
ruh-hali ileride ok abuk alevlenecek b ir ortam adeta
kl altna itm i fakat iin-iin yanm aya devam etmesini
nleyememitir. B yk b ir ihtimalle, ilerki yllarda bu
ayn gruplar arasnda ki atmalar b u kaynaktan kuvvet
alacaktr.
Bylesine kark bir ortamda, bar artlarnn
uygulatlmas ve kararlatrlan zaman takvimi iinde
geeklemesini salamak iin grevlendirilen NATO
gleri kifayetsizdir. Bu say, ne uygulamaya, ne de
denetlemeye yetmemektedir. Bosna iinde ki eitli
guruplar kendi ilerinde silahl gvenlik gleri
barndrmaya ve kullanmaya devam etmektedir. Bu tip
glerin devam gelecekte bitmemi baz hesaplamalarn
tamamlanmas veya bitmediine inanlan
baz
ilerin gerekletirilmesinde kullanlabilecek potansiyel
kaynaklardr.
st kapal da olsa, Avrupa devletlerinin
A merika Birleik Devletlerinin Bosna'daki baarsna
kar duyduklar kskanlk, nmzdeki aylarda normal
hayata dn gei dneminde beklenmeyen przler
yaratabilecek potansiyeldedir. Bosna'nn yan sra dier
blgelere de eitli ekillerde aksedebilecek durumdadr.
Balkanlar, yzyllardr Avrupa devletlerinin kendi politik
glerini kullandklar, kendi etkilerini hissettirdikleri ve
burada ki kk devletleri kullanarak daha kapsaml
politik oyunlara giritikleri bir blgedir. Belki de ilk defa
blgeden ve hatta Avrupa'dan

123

olmayan, kararl ve yapc bir kuvvetin b u blgede

baarl oluu eski A vrupa gleri iin pek de hoa
giden b ir durum yaratmamaktadr. A deta kendi arka
bahelerinde,
kendi glerinin
adeta ekilip,
kurum aya y z tutuunun bir gstergesi halinde
ifadesini bulm aktadr.
D ikkatle stnde durulm as gereken dier b ir
hususta, B osna krizi dolaysyla R usya Federasyonun
B alkanlarda y eniden ve olduka nem li b ir ekilde
ilgilenm esi ve oradaki olaylarn iine daha etken bir
biim de dahil olmasdr. Tarih bo y u n ca R uslarn
gneydeki Slav soydalar ile y ak n iliki ve
dayanm a kurm a abalar hatrlanacak olursa, b u y em
gelim elerin R uslar asndan ne kad ar avantajl
olduu da ortaya kmaktadr. B alkanlar da halihazrda
m evcut en kuvvetli askeri gte S rbistan ve
K arad a dan meydana gelen Yugoslav Federasyonunun
elinde bulunmaktadr. Slavlklarn en ok vurgulayan ve
kendilerini en saf gney Slav' kabul eden b u grup,
gerek B M G venlik K onseyinde ve gerekse T una
nehri zerinden yasaklara ve uluslararas am bargoya
ram en daim a Rusya'nn ve Ruslarn yardmn ve
desteini alm bulunmaktadr. B u sebeplerledir ki
geliimler incelenirken iin bu boyutlarna da dikkatle
bakm ak icap etm ektedir. B ir taraftan Rus, dier
taraftan Y unan desteini alarak tm uluslararas
basklara ve B M bar gc kararlarna kar m eydan
o kuyan Srplarn hangi artlar altnda v e ne kad ar sre
daha
anlam alarna
sadk
kalacaklar
dikkatle
incelenm esi gereken b ir konudur. B alkanlar d a ki
siyasi dengelerin nasl kurulaca, nasl geliecei ve
hangi potansiyel tehlikelerle kar karya olduu,
hem en b u dnem iinde ok dikkatle gzlenmesi ve
kontrol altna konulm as gereken b ir husustur.
D ayton uzlam as ve onu takiben Paris'te
im zalanan bar anlam as m uhakkakki blgede uzun
sredir beklenen bar ve skneti getirmeyi baarmtr.
Balkanlarn ihtiyac olan huzur ve barta ancak b u
ekilde salanabilecektir. Salanan b u sknete
ram en, daha im diden pek ok huzursuzluun
tohum lar ve ileride kacak atm alarn alt sebepleri
ekillenmeye
balamtr.
B alkan
toplum lannn
toplum sal uurlarnda yaplan hakszlklarn veya adil
biim de zlem eyen m cadelelerin hatralar ve
brakt izler, gelecek yllarda m him sorunlar olm ak
zere kk salp, filizlenm eye balam lardr bile. Bunlar
iinde en nem lisi de B onaklarn uuraltnda ve
vicdanlarnn derinliklerinde hala tatm inkar olarak
cevaplandram adklar
byk
adaletsizlik
ve
maduriyet durumudur. K k ok derinlerde olan bu

hissi durum un dzelm esi v e verdii acnn iyilem esi

olduka u zu n b ir sre gerektirecektir. nk strap ve
yarann kayna derin, tedavi metodu ise ok
ilem em ektedir.
U ygulam alara
gelince,
uygulamalar
gerekletirm ekle y km l
olan g,
ihtiya
duyulandan daha az sayda ve kstl b ir konumdadr.
U ygulam alar
adeta y o k u yu ka r
b ir
aba
gerektirmektedir. Belirli grevli b ir gurup anlam ay
icabna gre uygulamaya alrken pek ok dier k ve
odaklar da bu n u n tam tersini yapm ak abas
iindedirler nk bar b u guruplarn karlarna ters
dmektedir. B unun yan sra birok kii iin kavga
etm ek, birbirini m ahvetm ek, karlkl oturup
anlam aktan v e uzlam a yap m ak tan daha zor
gelm ektedir.
B tn bunlara ilaveten, drt y la y akn
zam andr birbirleri ile savam akta olan taraflar
birbirlerine inanp, gvenmeyi zor bulmaktadrlar. Bu
sava yllarnda yaplan insan haklar ihlalleri ve
soykrm lar
taraflarn
k olayca
unutabilecei
olaylardan deildir.
G elimelerin iyi tarafna baklacak olunursa
barn v e huzurun gelmesi ile b u blgeye gelmeye
b alayacak olan ekonom ik y ard m paketleri ve
desteinin hazr olmasdr. Ekonom inin yeniden
yaplanm aya balam asyla, ahslarn ve guruplarn gelir
dzeyinin artmas ile toplum da huzurun artm as arzu ve
m it edilen sonular arasndadr. U m ulan, yaam ve
huzurun zamanla ideolojik veya topik ekim elerin
stne kabilm esi ve zam anla toplum iinde daha etken
faktrler haline geebilmesidir. B u ekonom ik geliim
faktrnn de tehlikeli b ir yn m evcuttur. B u da
ekonom ik y aplanm a v e kalknm ada istenilen eit
dalm ve guruplar aras ibirlii salanamazsa ve
guruplar kendilerine verilen destein adil olduuna
inanm azlarsa, b u sefer ekonom ik sebepler guruplar
arasnda b ir uurum yaratm aya sebep olabilir.
Y eni girilen b u bar srecinin b ir de kiileri
etkileyen y n m evcuttur. Sava srasnda artlarn
ok elverisiz ve basklarn youn olm as sebebi ile
b astrlan v ey a o k adar dikkat ekm eyen kiisel
ekime ve yarmalar, b u bar dnem i iinde su
yzne km aya v e liderler arasnda kiilik
m cadelesini arttrm aya balam tr. B u durum
H rvatlardan ziyade B onaklar v e Srplar arasnda
daha o k grlm ektedir.
B o sna'da birlikte y aay an eitli etnik
gruplar arasndaki etnik atm alar v e b u n a sebep olan
anlaam azlklar hi b ir ekilde zlm deildir.
T am aksine etnik atm alar, b u guruplar

bilig-1/Bah ar96

124

arasnda zaten mevcut bulunan dini ayrlklarla da

pekitirilmi ve birlikte kuvvetli bir alt akm olarak
toplumlara hakim olmaya devam etmektedir.
Uygulamada ilk defa ortaya kan przlerden
birisi de M ostar ehrinin durumudur. Mostar ehri
stndeki anlamazlklar, Hrvat-Bonak ibirlii iin
kurulan federasyonu tehlikeye drecek hale getirmitir.
Bonaklar bu tarihi ehri bir btn olarak tutmak ve o tarihi
Osmanl kprsn yeniden yaptrarak ehri eski kiilii
iinde yaatmak istek ve azmini sergilerken, Hrvat
guruplar, Hrvat belediye bakannn da yardmyla
Mostar'n iki ayr blmden olumasn ve Hrvat ve
Mslman Bonaklarn ayr ayr yerleim birimleri iinde
yaamalarn tercih ettiklerini ifade etmektedirler. Halbuki
Dayton uzlamasna gre Mostar ehri birletirilecek ve eski
kiilii iinde yaatlacaktr. u gnlerde Mostar,
Hrvatlarla Bonaklar arasnda en byk huzursuzluk
kaynaklarndan birisidir.
Arazilerin kontrol ve yeni belirlenen i
hudutlarn ihlal edilmemesi Bosna uygulama gcnn
balca problemleri arasndadr. Bir dieri de bu alanlarda
serbeste dolaabilen kiiler arasnda sava sulularn
tespit etmek ve yakalanmalarna yardmc olmak konusudur.
Sava sulularnn yakalanmas ve Lahey Adalet Divanna
sevk edilmesi konusu zaten bar srecini nerede ise
mahvolma noktasna kadar srklemitir. Bu sululardan
sekiz

tanesini tanyp yakalayan Bosna Hkmeti, onlar Laheye

gnderemeden dtan gelen byk basklar sonucunda ve
bar srecini kurtarmak iin bir ksmn serbest brakmak
durumunda kalmtr. Bu olay, yukarda izah edilen toplum
vicdannda derin iz brakan yaralar ve isyandan yaratan
faktrler arasnda saylabilecek rneklerdendir. Tabiatiyle,
bu ok tehlikeli bir balang da saylabilir.
Dayton uzlamasnn ve Paris anlamasnn tm
olumlu ve yapc taraflarna ve blgeye getirdii bar
srecine ramen, olaylarn tm incelendiinde hakiki b ir
barn henz uzaktaki b ir serap gibi olduunu kabul
etmek gerekir. Bylesine uzak grnmesine ramen olayn
mit verici baz ynlerinin de olduu muhakkaktr. Bunlar
da artk blgede bar ve skunetin salayaca p ratik ve
gereki karlar grebilecek ve bunlara ihtiya
duyabilecek gruplarn tm glklere ram en bar
yrtm e istek ve abalardr.
Bar sreci iinde bar uygulamalar da zamana ve
ihtiyalara gre deimek ve esneklik kazanmak zorundadr.
Zaman iinde, toplum vicdan ve uurunda ihtiya duyulan
eylere de yer verilecek ve onlarn da tatmin edilmesi
yoluna gidilecektir. Ancak o zaman gruplar arasnda hakiki
anlamda kalc bir bar dnlebilir. Btn bunlarn da
gereklemesi iin bu Bar srecinin arkasnda Amerika
gibi bir gcn bulunmas, ancak durumun ansn arttrr.
Gayretler azimle srdrlrse belki o zaman uzaktaki serap
bir gerek haline gelebilir.

DPNOTLAR
1. Keesings Record of W orld Events, Austos
1995,s.4068.
2. Keesings Record of W orld Events, Austos 1995,
s.40689-92.
3. Keesings, Eyll 1995, s.40735.
4. Keesings, Ekim 1995, s.40780-82.
5. Facts on File, C.55, No.2869, Kasm 23, 1995, s.865868
6. Turkish Daily News, Kasm 24, 1995,d.A.7;
Washington Insight.
7. Sabah, 24 Kasm 1995, s.14

bilig-1/Bahar 96

8.Turkish Daily News, Aralk 15 , 1995, s.Al ve A4.

9.Herald Tribune, Aralk 1-2,1995, s.1-6.
10.Keesings, Kasm 1995, s.40830-32,
ll.SWB (Summary of World Broadcast), Kasm 23,
25,27.28 ve 29.
12.Turkish Daily News, Kasm 23, 1995,s.Bl ve B3.
13.Donald FORBES, "Most Have Lost In Former
Yugoslavia Crisis", Reuter'den tercme edilen bu
makale Turkish Daily News Gazetesinde yaynlanmtr.
Kasm 23, 1995, s.B1.

125

ORTADOU'DA
SU SORUNLARI VE
TRKYE'NN KLEMLER

I. ORTADOU NEDEN BYK

G MERKEZLERNN YA DA
EMPERYALZMN LG NOKTASINI
OLUTURMAKTADIR?
Eskiden pek ve Baharat Yolu zerinde bulunan
Ortadou, bugn dnya petrol rezervlerinin te ikisine sahip
bir blge olarak, corafi adan da Asya Avrupa ve Afrika
ktalarnn kavak noktasnda bulunmaktadr.
Kltrel adan Marip lkelerinden (Fas, Tunus,
Cezayir) balayan Ortadou, Afganistan'a kadar uzanr.
Kafkaslardan balayarak, Kzldeniz ve kysndaki lkeleri
iine alr. Msr, Sudan, Libya dahil tm Arap lkelerini
iine alarak Pakistan'a kadar uzanr. eitli strateji ve
ideolojilerin arpt jeopolitik bir birim oluur.
Dnya corafyasnn hibir blgesinde Ortadou'da
olduu

kadar

mcadelesi

olamam,

devletler,

imparatorluklar ve medeniyetler kurulup yklmamtr(l).

ktann kavak noktasnda bulunan Ortadou,
1800'lerden itibaren giderek bir atma alanna dnmtr.
nk, Ortadou ktann ve dnya ulam ann odak
noktasn

oluturmakla

kalmayp;

srasyla

Musevilik,

Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi evrensel ve tek tanrl

dinlerin doum yeri olmutur. Ad geen dinler ve bu dinlere
ait mezhepler birbirleriyle srekli mcadeleye girmilerdir.
Bu mcadeleyi frsat bilen ve srekli olarak da kkrtan
emperyalist gler, blgeyi ve blgede bulunan kaynaklar
kontrol altna almak iin blgedeki dengeleri kendi haksz
karlar iin dengelemeye alrken, blgenin dengesini
daima bozmaktadrlar.
Dnya petrol rezervlerinin te ikisine sahip olan
Ortadou, bu zellii ile, blge devletlerine ve blgeye hakim
glere byk avantaj ve ekonomik stnlkler salayan, buna
karlkta zellikle blge lkeleri iin bir ok sorunu da
beraberinde getiren bir elikiler diyardr.
20.

yzyln bandan beri ve zellikle Osmanl

imparatorluunun zorla paralanmasyla ortaya kan ve

gnmzde

de

yaanan

Ortadou'daki

sorunlar

ve

mcadeleler, emperyalist glerle Ortadou'daki milletlerin

Do. D r. A hm et K O C A O L U

egemenlik mcadelesinden daha ok,

Ortadou' daki

kaynaklarn, bilhassa petrol ve doal gaz gibi enerji

Milli Gvenlik Akademisi retim yesi

kaynaklarnn paylalamamasndan kaynaklanmaktadr (2).

bilig-1/Bah ar96

126

Nitekim, ABD, jeo-stratejik konumu ve sahip

olduu zengin petrol ve doal gaz yataklar dolaysyla,
Ortadou'yu ulusal gvenlii ile balantl hale getirmitir.
Bakan NXON, "ABD'nin ve tm zgr dnyann
Ortadou'daki karlar, bu blgedeki barn herhangi bir
lke tarafndan ihlal edilmemesine baldr. Herhangi bir
gcn, Ortadou'da hkim duruma gelmek istemesi;
blgedeki
uyumazlklar
ve
siyasi
gerginlikleri
iddetlendirecektir. ABD ve Bat lkelerinin gvenlikleri
bundan olumsuz ynde etkilenecektir. Bu nedenle ABD, bir
baka gcn Ortadou'da hkim duruma gelmesine rza
gstermeyecektir." diyerek, ABD'nin Ortadou'ya ilikin
ulusal hedeflerini ak bir ekilde ortaya koymutur(3).
ABD'nin bu tehditvri politikalar, buna uygun yol
izlemeyen bir ok lider ve hkmetin yolunu tkamtr.
1990'larn son be yllk dnemine girdiimiz bu gnlerde
Ortadou'daki hkim faktr, ABD ve onun belirledii
politikalardr.
Bu hakimiyet tm Ortadou lkelerinde olduu
gibi, Trkiye'nin de blgedeki durumunu yakndan
etkilemektedir. karlarn, alternatif ve olanaklarn
kstlamakta ve harekat alann snrlamaktadr. Bu nedenle,
nasl ki Osmanl mparatorluu toprak btnln korumak
iin denge politikas uruna, bazen batl glerin bazen de
Rusya'nn isteklerini dikkate almak zorunda kalmsa;
Trkiye Cumhuriyeti de zellikle souk sava dneminde
Sovyet snrlarndan emin olmak ve gvenlik endiesi
nedeniyle Batnn ve bilhassa ABD'nin paralelinde bir d
politika izlemek zorunda kalmtr(4).
Dnyadaki genel durum ve konjonktr yle
gstermektedir ki, g dengelerinde byk bir deime
olmadka, bundan sonra da Ortadou'daki hakim
faktr/baat unsur ABD olacaktr. ABD olmadan
Ortadou'daki politikalarn belirlenmesi pek de kolay
olmayacaktr.
Bilindii gibi sanayilemi ve gl devletlerin
stratejik karlar, lkesinden uzakta da olsa ekonomik
menfaatlerini ilgilendiren hammadde kaynaklarnn bulunduu
blgeleri denetlemeyi ve nfuz blgesinde bulundurmay
gerektirir. Bugn, Kafkaslar'da, Orta Asya'da, Balkanlar'da
ksacas tm Ortadou'da oynanan oyunun temelinde bu
prensip yatmaktadr. Bu, emperyalizmin tarihsel sre iindeki
geliimine de uygundur(5),
Gnmzde Ortadou, jeo-stratejik konumu,
petrol kaynaklar, doalgaz zenginlii, su kaynaklarnn
ktl; dini, etnik ve ideolojik

bilig-1/Bahar96

uyumazlklarn doal sonucu olarak srekli blgesel sava ve

atmalarn, acmasz ve insafsz terorizmin, silah ve
uyuturucu kaaklnn rol oynad bir blge
durumundadr.
Petrol gelirleriyle dnya silah alm ve satmnn en
ok yapld, bu konularda devasa miktarda paralarn
dnd ve/veya dndrld bir blge olarak, dnyann en
scak odak noktalarnn banda gelmektedir.
Ortadou'yu hedef haline getiren stratejik olgularn
banda, blgenin jeopolitik ve jeo-stratejik durumu nemli rol
oynamaktadr.
Asya, Avrupa ve Afrika'y birletiren tm
karayollarnn dm noktas, bu blgede olup; ktaya
uzanan demiryollar blgeden geer. Ortadou, ktay
birletiren havayollarnn kesiim noktasnda bulunur.
Dnyadaki tm g merkezlerini ilgilendiren su
yollar ve geitleri, Ortadou'dan kontrol edilebilir. Hazar
Denizi, Karadeniz, Akdeniz, Kzl Deniz, Basra Krfezi'ni
birbirine balayan su yollar ve geitleri bu blgededir.
Atlantik'in Hint ve Pasifik Okyanuslar'na balanmas,
blgedeki bu yollar ve kanallar zerinden olur. Be deniz
evresindeki lkelerin ticareti bu yollar zerinden yaplr.
Dnyann en stratejik maddesi olan petrol ve doal
gazn ounun bu blgede olmas yannda, Bat pazarlarna en
ksa yoldan ak da blgenin kendi zerindeki ve ileride
yaplacak pipe-line/boru hatlar ile olmaktadr/olacaktr.
Bilindii gibi, jeo-politiin en temel kavram
"mekan"dr. Ortadou da, dnya dediimiz mekann
merkezinde bir mentee gibidir. Sahip olduu stratejik
zellikleri nedeniyle de dnyadaki mevcut g odaklarnn
menfaat/zellikle haksz bir kar alandr.
Ortadou, sadece corafi konumu nedeniyle deil,
zellikle Arap Yarmadas ve evresindeki petrol ve
doalgaz nedeniyle stratejik nem kazanmtr. nk, petrol
kaynaklarn elinde tutan lkeler, kendi durumlarn
glendirirken, rakiplerini de ayn lde zayflam olurlar.
Bu nedenle tarihsel sre iinde ngiltere, Fransa,
Sovyetler/Rusya ve ABD, Ortadou'nun petrol kaynaklarn
kendi kontrollerinde bulunduracak ekilde blgeyi kendi nfuz
sahalar iinde tutmaya almlardr. Blgedeki doalgaz
kaynaklarnn varl blgenin nemini bir kat daha artrmtr.
Gnmzde ve gelecekte petrol ve doalgaz, dnya ekonomisi
ve sanayisi iin vazgeilmez derecede

127

nem kazanmtr. Batl lkeler, petrol gereksinimlerinin

%60'n bu blgeden karlamtr.
Blgedeki lkelerin ou, zellikle petrol
ihracats lkeler, sosyal, politik, ekonomik, askeri ve
kltrel adan az veya ok ama kademe kademe byk
glerin etkisi altndadrlar.
Bu etki ve byk devletlerin kar atmasndan
kaynaklanan tehlikeli durum, iilerine karma, blclk
ve terrizm, su savalar senaryosu gibi yeni yeni
uyumazlklar retilerek artrlacak ve yeni boyutlar
kazanmaya devam edecektir. Blc faaliyetler ve
uyumazlklar tahrik edilerek, blgede etkin duruma
gelmek isteyen devletler susturulacak ve nleri kesilecektir.
Birinci ve zellikle kinci Dnya Sava'ndan
sonra petrol, Ortadou blgesinde blge snrlarm aan,
blgedeki devletlerin gerek kendi ilikilerini ve gerekse
uluslararas ilikilerini etkileyen ve uluslararas alanda
askeri-politk gerilimler, hkmet darbeleri, ihtilaller ve
kanl giriimlerin yannda Osmanl mparatorluu'nda
olduu gibi lkeleri ve devletleri paralayan bir odak
noktas olmutur(6).
Sanayilemi lkelerin ve emperyalist glerin
vazgeemeyecei sektrlerden biri de silah retimi ve silah
ticaretidir. Gnmzdeki silahlanma srecinde dnyann en
verimli blgesi Ortadou'dur(7).
Silahlandrmann biri ticari ve teki de hakimiyet
kurmak gibi iki yn vardr. lkinde kar etmek yada
kazanmak temel e iken, ikincisinde silah alanlarn
satanlara baml kalmasnn zorunlu bir sonucu olarak,
blgede gl lkelerin ya da emperyalist glerin
karlarn
koruyacak
yapnn
oluturulmas
amalanmaktadr. Bunun sonucu olarak, dnyadaki silah
sektr, Ortadou lkelerini srekli olarak silah alma
isteminde
bulunacak
ekilde
uyarmakta,
lkeleri
birbirleriyle,
komularyla attrmaktadr.
Nitekim
1980'lerden sonra ortaya atlan, srekli yazlp izilen hayali
"su savalar" senaryolar retilmektedir(8).
Bunun sonucu olarak 1960'lardan sonra Ortadou
lkelerinin askeri harcamalar srekli artmaktadr. Blgeyi
silahlandrma abalarnn altnda, pazarlk gc oluturma,
kendi ideolojisini yaygnlatrma, rakip taraflar silahlanma
yarna itme ve sonuta da sava kazanma gibi stnlk
giriimleri sergilenmektedir. te yandan da dnya
emperyalist sistemini oluturan glerin, baz lkeleri
silahlandrp glendirerek, emperyalist politikalarn
uygulayacak blgesel dostlar ya da kontrol edilebilir
/

ortaklar/partnerler yaratmaya altklar gz ard

edilmemelidir(9).
Silahlanma, Ortadou'daki uyumazlklarn bu
nedeni deil, bir sonucudur. Temel sorun, silahn ve
ticaretin bir ekonomik smr arac olarak kullanlmasdr.
Ortadou'daki silahlanmay neden olarak grmek, kapitalist
sistemin yaratt elikileri ve smr dzenini grmemek
olur. Bu nedenle, tm Ortadou'nun bar ve gvenlii,
blge lkelerinin ibirlii iinde birleerek, "blgedeki
emperyalist smrye son vermekten geer". Ancak,
Ortadou'da yle bir yap ve dzen oluturulmutur ki,
bunun gereklemesi imkansz derecede zordur.
nk, Ortadou'daki siyasi birimleri oluturan
devletlerin sadece resimleri deil, tarihsel gemileri,
idealleri,
beklentileri
de
ok
farkldr.
Mutlak
monarilerden,
ad
eyhliklere,
demokratik
cumhuriyetlere kadar karmak ynetim biimleri yannda,
Mslmanlk, Hristiyanlk, ve Musevilik gibi tek tanrl
dinlerin birbiriyle mcadelesi yetmezmi gibi, bu dinlerin
kendi iindeki mezhep atmalar, Mslmanlk iindeki
mezhep ayrm ve srtmeleri emperyalist gler
tarafndan kendi karlar iin bir atma vastas olarak
kullanlmaktadr( 10).
Ortadou blgesinde, su kt ve kaynaklar yetersiz.
Bu nedenle Trkiye-Suriye-Irak, Suriye-Israil-rdnFilistin, Msr-Sudan gibi lkeler arasnda gittike nemini
arttran bir su sorunu, yakn gelecekte Ortadou blgesinin
gndem konularndan en nemlisini tekil edecei zerinde
birleilmektedir.
nk
Ortadou,
dnyann
su
yoksulu
blgelerinin banda gelmektedir. Mevcut kaynaklar, hzla
artan nfus ve kentleme, artan nfusa yeni i ve a
olanaklar bulmak iin ln ve orak arazilerin elverisiz
olduu halde tarma almas, bilinszce ve ada
teknolojiye aykr bir biimde sulama tekniklerinin
kullanlmas yznden gittike daralmaktadr. Bilim
adamlar ve teknokratlar, 2000'li yllara girildiinde
Ortadou'daki pek ok lkenin 1970'li yllarda sahip
olduklar sularn yansna sahip olacaklarn, buna kar su
ihtiyacn iki misli artabileceini hesaplamaktadrlar.
1990'da 320 milyon civarnda olduu tahmin
edilen Ortadou'daki blge nfusunun 2.8'lik art hzyla
2000'lere girildiinde 420-450 milyon civarnda olaca
tahmin edilmektedir.
Sadece bu tahminler bile,
Ortadou'daki bir su krizinin/su sorununun habercisi
olduunu gstermektedir.
te aratrmamzn bundan sonraki ksmnda
Ortadou'daki su sorununun baz boyutlarn, blgedeki su
skntsnn gerekten var

bilig-1/Bah ar96

128

olup olmadn, Ortadou su sorunlarnn fiziksel,

hukuksal ve siyasal boyutlarn, Frat ve Dicle'nin
konumunu ve uluslararas hukuk asndan durumunu
yanstmay amaladk.

II. ORTADOU BLGESNDE SU

KIT VE KAYNAKLAR
YETERSZDR
Ortadou'daki su sorununu ele alan almalarn
byk ounluu, konunun karmakl ve taraflarn
uzlamaz grnen menfaat ve tutumlar karsnda
zmszlk
ve
atma
ihtimali
erevesinde
younlamaktadr.
Blgedeki su anlamazlklarnn sava nedeni
olabilecei yolundaki yorumlar, zellikle kitle iletiim
aralarnda sk sk n plana karlmaktadr. Sz konusu
sorunun fiziki, corafi ve teknik-ekonomik boyutlarnn
yan sra, siyasi boyutlaryla da son derece nem tayan bir
konu niteliinde olduu gz ard edilemez.
Blgede su sorununun ortaya kmasna yol aan
faktrlerin
banda,
su
kaynaklarnn
yetersizlii
gelmektedir. Bu yetersizlii, hzl nfus art ve kentleme,
orak ve l arazilerinden yeni yeni alanlarn tarma
almas, bilinsiz ve ada teknolojiye uygun olmayan
sulama tekniklerinin kullanlmas, blge lkeleri arasndaki
politik ihtilaflar nedeniyle bu konuda bir ibirlii
anlaynn
gelitirilememi
olmas
daha
da
arttrmaktadr(11).
Trkiye ile Suriye ve Irak arasnda 1980lerden
sonra giderek iddetini artran bir diplomatik sava
yaanmaktadr. Bu savata Irak ve Suriye'nin kulland en
nemli silah, dnya ve zellikle Arap kamuoyunu yanl
bilgilendirme/disinformation' dr.
Irak ve Suriye "suyumuzu bulandrmayn diye
sudan bahanelerle bir taraftan sava naralar atarken, te
yandan da su bakmndan olduka zengin bir lke olan
Trkiye'nin konuya olumlu yaklamayarak Araplar susuz
brakt tezi haksz ekilde ilenmektedir.
Halbuki Trkiye, Ortadou'daki su sorununu
blgeye has, komular aras grmelerle zmlenecek bir
mesele olarak deerlendirmektedir. Konunun ne uluslararas
alanlara tanmasna, ne de tamamen kendi topraklarndan
beslenen Frat ve Dicle sularnn uluslararas sular
kapsamna alnmasn istiyor.
Bunun yannda Trkiye, kar tarafn haksz ve
yanl olarak belirttii gibi blgede su zengini bir lke
olmadn, zellikle yaz aylarnda bilhassa bat

bilig-1/Bahar 96

blgelerindeki en verimli topraklarn dahi sulanamadn

vurgulamaya almaktadr(12).
Gerekten Trkiye, Ortadou'daki birok lkeye
gre yeralt ve yerst kaynaklan bakmndan ansl bir lke
saylrsa da, baz lkelerin ve evrelerin kastl olarak ileri
srdkleri gibi yle su bakmndan ok zengin bir lke
deildir. Hele hele 21. yzylda Ortadou'nun bir "su
imparatoru" olacan kabul etmek tamamen mevcut
gereklere aykrdr(13).
ncelikle bir lkenin su zenginlii, kii bana
yllk su tketimi ile llmektedir(14), 500-2000 metrekp
tketim normal, bunun st zengin, alt ise yoksul olarak
kabul edilmektedir. Bu kabul, dnyadaki mevcut
kaynaklarn durumu dikkate alnarak yaplmaktadr.
Aslnda bir lkenin su zengini saylabilmesi iin, kii bana
den kullanlabilir su miktarnn 10.000 metrekpten fazla
olmas gerekir.
Trkiye'nin yllk ortalama su potansiyeli 186
milyar metrekp dzeyindedir. Bu kapasitenin tketim iin
kullanlmaya uygun blm 110 milyar metrekptr.
Trkiye'nin nfusu 60 milyon olarak kabul edildii anda,
kii bana den kullanlabilir yllk su miktarnn 1830
metrekp civarnda olduu ortaya kar( 15).
1990 yl itibariyle, Kanada'da kii bana den
su potansiyeli 12000 metrekp, ABD'de 10.000 metrekp,
Irak'ta 5500 metrekp, Trkiye'nin Gneydousu'nda 4000
metrekp, Suriye'de 1800 metrekp, Msr'da 1100
metrekp, srail'de 460 metrekp, rdn'de 260 metrekp,
olduu belirtilmitir.
Sz konusu rakamlar, mutlak kesin rakamlar
olmamakla birlikte, bugn dahi Filistin, rdn ve srail'de
ciddi bir su sknts olduu, Suriye ve Msr'n durumu u
anda kurtarld, Irak ve Trkiye'nin sadece Gneydousu
dikkate alnrsa ihtiyatan fazla suyu olduu intiba
verilmektedir.
Halbuki,
Trkiye'de
kii bana
den
kullanlabilir su miktar dikkate alnrsa, ABD ve Kanada
gibi zengin lkelerin bete biri kadar u ile yetinmek
zorundadr.
Trkiye'nin su zengini ve su fazlas olduu yanl
izlenimi, su kaynaklarnn henz ihtiyalar lsnde
kullanlmamasndan kaynakland aktr. Tketim iin
kullanlmaya hazr 110 milyar metrekplk kapasitenin
gnmzde yaklak 26 milyar metrekplk ksmnn fiilen
kullanlmas, kalan 84 milyar metrekplk ksmnn ihtiya
fazlas olmasndan deil, henz bu miktarn ihtiyalarn

129

karlanmasnda
kullanamamasndan
kaynaklanmaktadr (16).
Dnyann baz su zengini lkeleri ile Ortadou
lkelerinin bazlarnda 1993 ve 2020 yllarnda kullanlmaya
elverili su miktarm dipnotta veriyorum(17). Bu tablonun
karlatrlmasndan aka anlalaca gibi, su konusunda
durmadan sesini ykselten ve Suriye ile ibirlii yapan Irak'ta
kii bana den su miktar Trkiye'de denden ok fazla
olduu gibi, Suriye'ninki de Trkiye'den olduka dk bir
seviyede deildir. Ksacas ve zetle, Trkiye'nin yle,
Ortadou'daki dier lkelerin ihtiyalarn istedikleri biimde
karlayacak kadar bol suyu bulunmad aktr.
Ortadou lkeleri yeterli suya sahip olmamann
yannda mevcut kaynaklardan en rantabl biimde faydalanma
konusunda da farkl dndkleri iin, paylama ya da tahsis
konusunda da farkl dndkleri iin, paylama konusunda
uyumazla dmektedirler.
rnek olarak, dokuz lkenin topraklarndan geen
N sularnn paylam konusunda Msr, Sudan ve Etopya
arasnda da ciddi anlamazlklar mevcuttur. rdn, srail,
Filistin, Suriye ve Lbnan iin nemli bir su kayna olan
"eria Nehri" fiilen srail'in kontrol altndadr.
Balangta nehrin bir yatana sahip olan srail,
Golan Tepeleri'ni 1967 savanda igal ederek ve daha sonra
Gney Lbnan'da gvenlik blgesi oluturarak eria'nn tm
yataklarn ele geirdi. Gazze ve Bat eria'daki sular,
yllardan beri kendi ihtiyalar iin blge ihtiyalarm dikkate
almadan kullandndan dolay Filistinlileri susuzlua
mahkum etmektedir(18).
Blgede nemli bir su havzas olan "Frat ve Dicle"
nehirlerinden faydalanma konusunda Trkiye, Suriye ve Irak'n
ekimeleri srmektedir. Blgedeki su, gelecekte bugn
olduundan daha byk boyutlarda karmza sorun olarak
kacaktr. nk Suriye ve Irak, GAP dolarak adlandrlan
Gneydou Anadolu Projesi iindeki baraj ve sulama
tesislerinin tamamlanmasyla ad geen nehir sularn
Trkiye'nin kontrol edebilme olanana kavuaca iin,
kendilerine yeterli su vermeyeceinden korkmaktadrlar.
Ayrca, Trkiye'nin suyu kendilerine kar bir politik ve
ekonomik bask arac olarak kullanacan zannetmektedirler.
Bundan da olduka tedirgin olmaktalar.
Bu tedirginlik esasen birok istikrarszlklar
bnyesinde toplam olan Ortadou'daki politik durumu
daha ciddi hale getirmekte ve daha ok gerginletirmektedir.
Dolaysyla Trkiye, Frat ve

Dicle nehirlerinin sular nedeniyle de Ortadou'da ve dnyada

nemli bir ilgi oda haline gelmektedir.

III- ORTADOU'DA
SINIRAAN SULARA GENEL
BAKI
1. Snraan Sular Konusundaki
Uluslararas Normlar Kesinlememitir
Snraan sular/Trans boundry rivers terimi, iki veya
daha ok lkenin snrlarn aarak baka lke
topraklarndan deniz veya gllere ulaan nehirleri ifade eder.
Frat ve Dicle nehirleri mutlak manada snraan sular olup,
snr oluturan nehirlerde olduu gibi, uluslararas su
kavramna girmez. Geri, Frat ve Dicle nehirlerini
uluslararas su kapsamna sokmak isteyen hukukular varsa da
sularn kullanma hakk nedeniyle devletlerin egemenlii n
plana kar.
Snraan sularda zellik udur: nce sular bir
devletin lkesinde ve lkenin topraklarnda oluuyor. Bu
sular o lkede belirli bir mesafe katederek ve katettii
havzann da sularn toplayarak dier lkenin snrlarndan ieri
giriyor. O lkede de ayn ilemler devam ederek varsa bir baka
lkenin snrlarndan ieri giriyor ve bu ilem byle devam
ediyor. Frat Nehri'nde olduu gibi. Frat nce Trkiye'den
douyor. Dou ve Gneydou Anadolu'nun sularn da
kendine katarak nce Suriye ve daha sonra da Irak topraklarn
katederek Basra Krfezi'ne dklr.
Bu tip snraan sularda kullanma ve yararlanma
hakk sz konusu olunca, uluslararas hukuk, "her devlete
kendi lkesinde bulunan sular zerinde mutlak egemenlik
hakk" tanmaktadr. Yani iyi niyet ve hakkaniyet llerini
gzard etmeden snraan sularda ncelikli kullanma hakk,
suyun bulunduu lkeye aittir(19). Fiili durum da byle
olmaktadr.
Ancak, snraan sularda kullanm belirleyen
kapsaml ve balayc uluslararas hukuksal kurallar henz
olumamtr, Uygulama ve literatrde ortaya atlm baz
prensipler gelecekteki oluumlara k tutabilir. Bunlar:
Mutlak hkmranlk/Absolute Sovereignty, mutlak btnlk
/ Absolute
Integrity, karlkl haklar /
Correlative Rights ve uluslararas sularn ortak idaresi
ilkeleridir(20).
Mutlak hkmranlk ilkesi: ok kat bir kural
olup, lkesindeki sular bakmndan her lke, dier lkelere
verecei suya baklmakszn her trl

bilig-1/Bah ar96

130

kullanm hakkna sahiptir. Uluslararas ilikilerde de ok fazla

rabet grmemitir.
Mutlak btnlk ilkesi: Nehir sularnn doal
miktar ve kalitesini deitirecek her trl faaliyet
yasaklanmaktadr. Ortadou'daki aa blgelerde bulunan
lkeler, Msr, Suriye, Irak, Bangalde gibi lkelerin tutumu
buna yakndr.
Snrl Blgesel Hkmranlk/Restrieted Teritorial
Sovereghty ilkesi ise, snraan sular kullanlrken, devletlerin
dier devletlere zarar vermemesini savunmaktadr.
Karlkl haklar ilkesine gre: Su kaynandan
yararlanabilecek miktar, kaynan verimli bir ekilde
kullanlmas ve dier ihtiya sahiplerinin yararlanmas ile
snrldr. Ksacas, verimli ortak kullanm esas alnmaktadr.
Sularn ortak idaresi ilkesi ise; snraan sularn
lkeler arasnda hakkaniyet dahilinde kullanlmasn
ngrmektedir. Snraan nehir ve kollarnn havzalar iinde
bulunan lkelerin, nehir zerinde ortak bir ynetim kurmalarn
destekleyen projeler ve bu projelere tahsis edilmek zere maddi
katklarda bulunmalar yolu ile lkeleraras ibirlii tevik
edilmektedir.
Snraan sularla ilgili dzenleme almalar
1950'lerden
sonra
balam
ve
gnmzde
de
srdrlmektedir.
Bu
arada
Uluslararas
Hukuk
Enstits'nn, Uluslararas Hukuk Dernei/Intemational Law
Association'nin,
Uluslararas
Hukuk
Komisyonu'nun
almalarn zikretmek mmkndr(21).
Uluslararas Hukuk Demei 1966'da snraan
sular konusunda havza sularnn haka/Equitable ve
makul/Reasonable bir ekilde kullanlmas gerektiini
belirtmitir.
Birlemi Milletler Uluslararas Hukuk Komisyonu
1959 ylndan beri bu konu zerinde almaktadr. 1991'de
hazrlad bir raporda snraan sular konusunda baz genel
prensipler getirmitir. 5, 6 ve 7 maddesinde getirmi olduu
lkeler, Trkiye'nin Frat ve Dicle havzalar ile ilgili
aamal planna da k tutmutur.
ncelikle Komisyon, snraan sularn yle
geliigzel paylalacak bir meta olmadn, "haka, makul,
akll ve optimum" yarar salayacak biimde kullanlmas
gerektiini vurgulamtr. Suyun rasyonel ve israfa yol
amayacak ekilde kullanlmas esas kabul edilmitir.
Haka, akll ve optimum biimde kullanlrken,
gznne
alnabilecek
ltleri/kriterleri
de
gstermitir. Bunlar: Blgenin nfusu, iklimi, alternatif su
durumu, gelimilik

bilig-1/Bahar96

dzeyi, teknolojik imkanlar, sosyo-ekonomik ihtiyalar

karlama durumlar, vs.
Ayrca, kyda lkelerin birbirlerine kayda daer
zarar/appreciable harm verecek zararlardan kanmalar,
karlkl ibirlii erevesinde bilgi alveriinde bulunmalar
nerilmitir. Bu neriler, menba taraf dediimiz yukardaki
lkelerce benimsenirken, mansab taraf olan aadaki
lkelerce benimsenmemektedir.
BM Uluslararas Hukuk Komisyonu, aa kyda
devletin kazanlm haklar, ya da sularla ilgili taslak metin,
devletlerin grne sunulmak zere 1996 Temmuzunda
Genel Kurul'a sunulacaktr. Yakn gelecekte, bu konuda bir
anlama olmas ihtimali kolay gzkmemekle birlikte, ok
zor da deildir. nk, taslak metnin bir ok hkm, bir ok
devlet tarafndan kabul grmtr.
Dolaysyla,
snraan sular konusunda iyi
komuluk, nemli zarar vermeme, egemenlik hakknn
kullanm gibi temel hkmler zerindeki Devletlerin genel
kabulyle anlama hayata geirilebilir.

2. Ortadounun Balca Su
Kaynaklar ve Havzalar
a.Nil Nehri Havzas
Bu havza Trkiye ile yalandan ilgili olmamakla
birlikte, Msr'n tutumunu belirleme bakmndan nemlidir.
nk Msr Mansab yani aa ky lkesidir. Bu bakmdan
Suriye ve Irak'n grleriyle ayn paralelde dnmektedir.
Frat ve Dicle sular konusunda da hakl ve haksz olduuna
baklmakszn, srekli olarak Suriye ve Irak'n yannda yer
almaktadr.
Nil Nehri havzasnda Msr, Sudan, Etiyopya ve
Uganda ksmen de Kenya gibi lkeler yer almaktadr. Su
potansiyeli ve tketimi ynnden Frat ve Dicle'den ok
byktr. Nil sularndan en ok sulama ilemini Msr
yapmaktadr. Havza sularndan 55.5 milyar metrekp/yl, su
bu lkeye tahsis edilmektedir.
Nil Nehri'nin reglasyonunu salayan Asuan
Baraj 1971 ylnda Sovyetlerin destei ile yaplmtr. Msr,
sulamadan dnen 12 milyar metrekp suyu Akdeniz'e
aktmaktadr. Dier taraftan El Salam Kanal, Svey Kanal
altndan geerek Sina Yarmadas kuzeyinde yaklak 200.000
hektar araziyi sulayacaktr(23).

b. rdn/eria Nehri Havzas

131

rdn Nehri ve onun bir kolu olan Yarmuk Irma

Lbnan, Suriye, srail, Filistin ve rdn devletleri iin ok
nemlidir.
340 km.
uzunluundaki
eria,
11.500
kilometrekarelik bir havzaya sahiptir. Yllk su kapasitesi 1.5
milyar metrekp civarndadr. eria'y Suriye ve Lbnan'dan
doan Hasbani, Banyasi ile srail'de bulunan Dan kollan
besler. eria'nn srekli akan tek kolu ise, Suriye'den kan
ve rdn-srail hududunu oluturan Yarmuk'tur. Daha
gneyde anayataa kavuan Zana Irma, tamamen rdn
topraklan iinde kalr.
1967 Arap-srail Savandan galip kan srail,
eria kaynaklannn Araplar tarafndan deitirilmesine izin
vermemitir. Gnmzde srail rdn'deki u kaynaklarn
byk lde kontrol edebilmektedir. Suriye ise YARMUK
rmann menba tarafndaki sularn kullanmaktadr.
Ancak, Ortadou'daki en kt kaynaklarn bulunduu
bu blge de gelecekte daha ok su ihtiyac ortaya kacaktr. Bu
nedenle alternatif kaynaklar bulmak gerekecektir. Nitekim
srail, Nil Nehri sularndan yararlanma giriiminde
bulunmutur. Ancak, o zaman Msr Devlet Bakan Cemal
Abdl Nasr, srail giriimlerinin gereklemesini
nlemitir.
Ortadou'da sular srekli bir ekime nedeni
yaplmayarak, uzlama ve ibirlii iinde kullanlrsa hem
blgeye de bar ve hem de istikrar gelir. Nitekim, el Salam
Kanal ile Svey Kanal altndan Nil Nehri'nin bir ksm
sularn Sina yarmadasnn kuzeyine geirerek buradaki
topraklar sulamak isteyen Msr, bu konuda teknik ve
ekonomik ibirlii yaparak blge lkelerine ve bu arada
srail'e de su verebilir ve satabilir. Bu bir bakma
Trkiye'nin nerdii Bar Suyu Projesinin aa taraftan
uygulanmasdr.

c. Trkiyede Hi
Hatrlanmayan Havza:
Asi Nehri Havzas
Bilindii gibi Asi Nehri, Lbnan topraklarndan
doar, Suriye ve Trkiye topraklarndan geerek Akdeniz'e
dklr. 248 km.lik nehrin, 40 km.si Lbnan, 120 km.si
Suriye, 88 km. si Trk topraklarnda uzanr. Nehrin toplam
yllk su kapasitesi 1.2 milyar metrekptr.
Nehir sularnn % 92'si Suriye, % 6's Lbnan ve
% 2'si Trk topraklarnda oluur. Sularn % 98'ini iki lke
kullanrken, Trkiye sadece kendi topraklarndan kaynaklanan
miktardan yararlanabilmektedir.

Yararlanma ynnden Suriye ve Lbnan ayn

oranlarda kullanm yapmaktadrlar. Bu konuda herhangi bir
anlama da yoktur. Trkiye konuyu gndeme getirdike
Suriye, Asi Nehrinin topraklarndan kaynaklandn ve bunu
kullanma hakknn kendisine ait olduunu ileri srmektedir.
Ayn
Suriye
ise,
Trkiye
topraklarndan
kaynaklanan Frat Nehri'nden hi hakk olmad halde %
22 orannda su almak iin dnya ve Arap kamuoylarn ayaa
kaldrmakla kalmyor, blc rgt PKK'y Trkiye'ye kar
bir politik bask vastas olarak kullanmaktadr(24).
Asi Nehri zerinde Lbnan iki bent yapmtr.
Suriye'de ise bu Nehir zerine Destan ve Makerde barajlar
vardr. Ayrca bir de "Cs El Sungur" bendi bulunur(25).

d.Frat ve Dicle Nehirleri Havzas

Diyadin/Ar blgesinden doan MURAT Irma,
Elaz'n dousundan gelen KARASHyu da sularna katarak,
daha batdan gelen PER suyu ile birleir. Erzurum ve
Erzincan'dan akp gelen KARACASU kolu ile Keban'da
birleerek Frat Nehri'ni oluturur.
Birecik'ten daha gneyde topraklarmz terkederek
Suriye topraklarnda yoluna devam eder. Irak topraklarna
girdikten sonra ATTL-ARAP adn alarak BASRA
Krfezinde denize ular.
Trkiye topraklarnda 1170 km. uzunlukta
1.200.000 kilometrekarelik bir havza oluturan Frat, Suriye
ve Irak'taki 1735 kilometrelik uzunlukta 316.700
kilometrekarelik bir havza oluturur.
Srasyla Trkiye topraklarndan yaklak 32 milyar
metrekp (% 89), Suriye'den 4 milyar metrekp (% 11) su
potansiyeli kaynaklanmaktadr. Irak'n ise Frat sularna hi
bir katks yoktur.
Buna karlk Trkiye toplam debinin % 35'ini
kullanmay ngrrken, Suriye % 22'sini, debiye hi bir
katks bulunmayan Irak ise % 43'n talep etmektedir(26).
Dicle Nehri, Hazar Glnden doar. Cizre nnden
Habur suyu kavana kadar 40 m. boyunca Trkiye ile Suriye
arasnda snr oluturur. Irak topraklarnda Frat ile birleerek
Basra Krfezine dklr. Balca kollar Botan ay,
Batmansu, Karpantu ve Byk Zap suyudur.
Dicle'nin su potansiyelinin yaklak % 52'si (25.5
milyar metrekp) Trkiye'den, %48'i Irak'tan (23.5 milyar
metrekp) elde edilir. Dicle'nin su potansiyeline Suriye'nin
katks yoktur(27).
Yukarda Frat sularnda olduu gibi yine Suriye ve
Irak, Dicle'de de kendi topraklarnda

bilig-1/Bah ar96

132

yaratlan potansiyelin stnde su kullanmak istemektedirler

(Trkiye % 13, Irak % 83 ve Suriye % 4). Dikkat edilirse her iki
nehir iin, her iki lke kendi lkelerinde yaratlan potansiyelin
ok stnde su kullanmak istemektedirler. Bu nedenle,
srekli olarak Frat ve Dicle Nehirleri zerinde yaplan ve
yapmna balanan barajlara kar kmaktadrlar(28).
Suriye ve Irak, Trkiye'nin Frat ve Dicle zerinde
yapm olduu ve yapaca barajlara, kendilerine akacak
suyun azalaca gerekesiyle iddetle kar kmaktadrlar.
Ayrca, Trkiye'yi Frat ve Dicle Nehirleri'nde memba lkesi
olarak suyu azaltmakla sularken; Suriye, Asi Nehrinde hemen
hemen suyun tamamn kullanmakta, Trkiye'nin Hatay
topraklar iin gerekli suyu brakmamaktadr,
in garip yan, Trkiye'nin Hatay topraklarn
kendi topraklar sayarak, ad geen Asi Nehrini kendi
topraklarndan denize dklyormu gibi kabul etmektedir.
Bunun yannda Irak, Frat'tan eksik kalan suyun
Dicle'den Frat'a naklini reddederek, Frat'tan da daha fazla su
isteminde bulunmaktadr. Bu durum uluslararas hukukta
kabul edilen hakkaniyet kurallarna tamamen aykrdr.
Ayrca iki lke, Frat nehrinden sulanacak
topraklarn ve arazinin geniliini, uluslararas uzmanlk
kurulularndan ok farkl beyan etmektedir. Uluslararas
tannm su uzmanlar Frat'tan istenen su eksikliinin Dicle
suyu ile kapatlmasn, Dicle'den Frat'a su transferi olursa
her lkenin de Frat Nehri zerindeki su projelerini
gerekletirebileceini mmkn grmektedirler(29).
Su skntsnn ortaya kt Frat havzasnda
gerek Suriye, gerekse Irak verimli bir ekilde sulanmas
muhtemel olmayan nemli miktarda alan iin su talebinde
bulunmaktadrlar. Bu durumda Frat Nehrinin yllk
kapasitesinin ok zerinde talep ortaya kmaktadr. Trkiye
bu su fazlas talebin nereden karlanacan sorunca,
"kendilerince beyan edilen ihtiyacn, Trkiye tarafndan
sorgulanmadan verilmesini" istemektedirler.
Trkiye'nin Frat ve Dicle zerinde bugne kadar
ina etmi olduu ve ileride ina edecei barajlar, sadece
Trkiye'nin sulama ihtiyalarn karlamayacak, Suriye ve
Irak'a dzenli ve istikrarl olarak su salanmasna da hizmet
edecektir. nk, Frat Nehri'nin normal aknda, yaz aylarnda
akm
minimum
100
metrekp/saniyeye
kadar
debilmektedir. Bahar balangcnda takn halinde 7000
metrekp/saniyeye kadar ykselerek, taknlara, lm ve
zararlara neden olabilmektedir.

bilig-1/Bahar96

Halbuki ina edilen barajlar sayesinde Frat sularnn

dzenlemesi gereklemi ve bu sayede yaz-k Suriye'de
Saniyede 500 metrekp su verilmesi mmkn olmutur.
17 Temmuz 1987 tarihli Trkiye ile Suriye arasnda
Ekonomik birlii Protokolnn Blgesel Sularla ilgili 6.
Maddesi yledir: "Atatrk Baraj rezervuarnn doldurulmas
srasnda Frat sularnn lke arasnda nihai tahsisine kadar,
Trk taraf, Trkiye-Suriye snrndan yllk ortalama olarak
500 m3/s'den fazla su brakmay taahht eder. Aylk ak 500
m3/s altna derse farkn mteakip ay kapatlmasn kabul
eder"(30).
Trkiye, Atatrk Barajnn dolumu esnasnda bile
Suriye ve Irak'n zarar grmemesi iin gerekli tm nlemleri
almtr(31). Ocak 1990-Eyll. 1991 arasnda Atatrk
Barajnda toplanan su miktar 15 milyon m3 dzeyinde
kalrken, aa kyda Suriye ve Irak'n ayn dnemde
braklan su miktar 27,3 milyon metre kptr. Bu tutum dahil
Trkiye'nin iyi niyetini ve komular ile halklarn susuz
brakmak istemediini aka gstermektedir. Aksi olsayd,
baraj dolmadan aaya su brakmazd.
GAP erevesinde yapm ngrlen Keban ve
Atatrk Barajlarndan braklan sular denetleyecek olan
BRECK Baraj, Atatrk ve Hidroelektrik santrallerinden
braklan sular dzenleyerek mansab lkeleri olan Suriye ve
Irak brakacaktr. zellikle debinin maksimum zamanlarda
dzenlenmesi ve nehir mecrann aa kesimlerindeki
ekolojinin korunmasn salayacak olan bu baraja da bu iki
lke itiraz etmektedirler. Yapm teknik zorunluluk ve bir
dzenleme baraj olan Bilecik Baraj benzerleri, Suriye ve
rak'ta da olmasna ramen, srf kar olmak iin itiraz
etmektedirler.

e.Suriye ve Irakn Frat ve Dicle ile lgili

Grleri
Irak, binlerce yldan beri Mezopotamya'ya hayat
veren Frat ve Dicle sulannn blgede oluan kendi halklar
iin "Mktesep Hak" oluturduunu 1.9 milyon hektar taran
arazisinin bu nehir sulan ile sulanmas gerektiini
savunmaktadr.
"Trkiye barajlar ve tesisler ina ederek Irak halkn
madur duruma drmektedir" diyen Irak, Frat ve Dicle
nehirleri sularnn matematiksel formlle bllmesini
istemektedir. Frat nehri sularnn te birini Trkiye'ye
brakmak isteyen Irak, saniyede 700 m3'ten aa olmayan
suyun Suriye ve kendilerine braklmasn istemektedir.

133

Bunun da adil ve makul bir yaklam olduunu da iddia

etmektedir(32).
Suriye ise, Frat ve Dicle nehirlerinin sularn
uluslararas su sayarak, "Ortak kaynak" niteliinde
grmektedir. Bu sebeple ad geen nehirlerin sular havza
lkeleri arasnda salt matematiksel formlle paylalmaktadr.
Bunun iin her lke iki nehirden ihtiya olan su miktarn
ayr ayr bildirmeli, nehirlerin kapasiteleri ayr ayr
belirlendikten sonra, kyda lkenin bu nehirlerden
almak istedii su miktar nehrin debisinden fazla ise, oransal
olarak her bir lkenin talebinden dlerek matematiksel
paylam salanmaldr, demektedir.
Suriye, Atatrk Barajnn dolumu esnasnda Frat'tan
ald sularn azaldn ileri srerek Trkiye'ye bask
yapmakla kalmad, Bar Suyu Projesi'ne de kar karak,
Trkiye'nin gemiten kaynaklanan liderlik peinde kotuunu
ve blge lkelerini su bakmndan kendine baml hale
getirerek ekonomik ve siyasi hkmranlk altna almak
istediini, Frat'tan istenen suyu vermeyen Trkiye'nin BSP
ile Ortadou'ya su satmak istemesini elikili olarak
nitelendirmektedir(33).
Ayrca
Suriye,
BM
Uluslararas
Hukuk
Komisyonu'nun almalarn bir an nce tamamlayarak
blgedeki suyun paylamnda Uluslararas Adalet Divan
gibi kurulularn hakemliinin ilemesini, Frat-Dicle havzas
lkeleri arasndaki mzakerelerde uluslararas gzlemcilerin
bulunmasn ve paylam engelleyen hareketlerde bulunan
lkelere gzlemcilerin grleri erevesinde yaptrmlar
uygulanmasn, Frat'tan alaca suyun bir anlama ile
belirlenmesini istemektedir(34).

IV. FIRAT-DCLE SULARININ

KULLANIMI KONUSUNDA
TRKYENN GRLER VE
TUTUMU
"Tarihi haklar" ve "Kadim haklar" konusundaki
Suriye ve zellikle Irak Devleti'nin iddialar, uluslararas
ilikilerde fazla itibar grmemektedir ve Trkiye de bunu
kabul etmemektedir.
Uluslararas Hukuk Komisyonu'na uluslararas su
yollan ve snraan sular konusunda 1985 ylndan itibaren
raportrlk
yapm
bulunan
Prof.
Stephen
C.
McCAFFREY'in de aka vurgulam olduu gibi, aa
kyda bir devletin daha nce bir nehir zerinde projeler
tamamlam olmas ve tesisler yapma
giriiminde
bulunmas,

yukar kyda devletin daha sonra nehir zerinde ayn ilemlere

girimesini nlemez(35). Dolaysyla tarihsel haklar konusu olsa
olsa hakkaniyet lsnde aa kyda devlete bir tahsis
yaplmasnda gz nnde bulundurulabilir.
Snraan sular, bllebilir doa kaynak ya da
ortak kaynak olarak uluslararas hukuk almalarnda kabul
grmedii
gibi,
Trkiye
tarafndan
da
kabul
edilmemektedir. nk, bllebilir kaynak ve bunun
doal sonucu olarak ileri srlen "matematiksel blm"
fikri, haka kullanm/equitable utilization prensibiyle tamamen
elikili bir durum yaratmaktadr.(36)
Dolaysyla Suriye ve Irak'n sulanabilir araziler
konusunda uluslararas uzmanlarca da gerek d olduu
konusunda verdii raporlarda olduu gibi, tm iddialar
temelsiz, elikilerle doludur. Bunun nedeni, snraan sular
konusu dzenlenirken Trkiye zerinde bask yaparak,
uluslararas hukuk kurallarn kendi grleri dorultusunda
oluturmaktr.
Trkiye ncelikle Frat ve Dicle havzasndaki
sularn kullanm gerekletirilirken her lkeyi de tatmin
edecek; ulusal, blgesel ve uluslararas platformlarda da kabul
edilebilir nitelikte bir uzlamaya dayanmasn arzu etmektedir.
Trkiye, uluslararas hukuk almalarnda genel
kabul grm, "haka ve akllca" kullanm ilkesine bal
kalmakla birlikte, baka doal kaynak ve olanaklar varsa,
sularn taksiminde bunlarn da dikkate alnmasn
istemektedir. rnein Frat'n eksikliinin Dicle sularndan
karlanmas gibi.
Ayrca, her lkeye ne kadar su verileceini
belirleyerek bilimsel ve objektif kurallarn ve kriterlerin
oluturulmasn istemektedir. Bunun iin her lkenin
teknik elemanlarndan oluan bir heyetin uygulayabilecei,
Suriye ve Irak'n incelemeye dahi almadan reddettikleri "
aamal plan" nermitir.
Suriye ve Irak'a nerilen "Frat-Dicle Havzas
Snraan Akarsularnn Haka, Aklc ve Optimum/Equitable,
Rational and Optimum Kullanm in Aamal Plan"la
lkeyi de tatmin edecek bir zme ulalmasn
amalayan Trkiye, bu aamada su kaynaklarnn, ikinci
aamada toprak kaynaklarnn envanterinin karlarak,
nc aamada bu envanterlere gre yaplacak,
deerlendirme sonucu sularn tahsisini nermektedir(37),
Plann teknik ayrntlarna burada girmeyeceiz.
Ancak plan, uzlamak iin mevcut durumun objektif ve
bilimsel metotlarla tespitini

bilig-1/Bah ar96

134

ncelikle zorunlu grmektedir. Her lkenin su ihtiyalarnn

bilimsel bir ekilde yaplacak mhendislik almalar
sonucunda tespit edilmesi, su israfn nleyecektir. Frat ve
Dicle, sadece attlarap'ta birlemekle kalmayp, Irak'taki
Tharthar Kanal tarafndan da suni olarak birlemektedir.
Bylece, nehirler aras su transferi yolu ile ihtyalarn
dengelenmesi de plann iindeki nemli hususlardan biridir.
Trkiye yaplacak bilimsel almalar ve ibirlii
sonucunda gerek su ihtiyalarnn belirlenmesiyle, haka,
rasyonel ve optimum bir kullanmann mmkn olmas yannda,
dier doal kaynaklardan da ibirlii sonucunda daha ok
yararlanlabileceini ve blge lkeleri ve insanlarnn refah
seviyesinin artacam vurgulamaktadr. Dolaysyla, bu gibi
ibirlii, Araplar tarafndan haksz olarak srdrlen ve srf
Osmanl Devleti'nin mirass olduu iin srdrmekte de
kararl grndkleri gvensizlik ortamnn da ortadan
kalkmasna yardmc olacaktr.

V. SINIRAAN SULAR
KONUSUNDA ULUSLARARASI
ALIMALAR
Snraan sulardaki ulam konusu, XIX. yzylda
uluslararas kurallara baland halde, ulam d kullanm
daha ziyade XX. yzyln bandan itibaren gndeme
gelmitir,
Snraan sularn ulam d kullanm ile ilgili
olarak, uluslararas hukuk kurallarnn temel kaynaklar olan
antlamalar, teamller, hukukun genel ilkeleri, mahkeme ve
bilimsel itihatlar da hak ve ykmllklerini belirleyen
kapsaml ve deimez ilkeler henz olumamtr.
Uluslararas Hukuk Dernei'nin balayc zellii
olmayan Helsinki Kurallar, tavsiye niteliinde olmakla
birlikte, snr aan sular konusunda giriilen almalara k
tutar mahiyettedir. Bir hkmet d kurulu olan dernein
almalarnda su yollar, uluslararas su toplama
havzalar/Intemational Drainage Basins olarak ele alnm ve
snr aan havza sularnn haka ve makul paylam
ngrlmtr.
Birlemi
Milletler
Uluslararas
Hukuk
Komisyonu'nun /UHK, uluslararas su yollarnn ulam d
amalarla kullanlmasna ilikin 1994 tarihli raporu, bu
konuda takip edilmesi gereken ve Dicle-Frat sularn da
yakndan ilgilendiren bir almadr.

bilig-1/Bahar96

UHK'nn bu almalar, Trkiye tarafndan Suriye

ve Irak'a nerilen yukarda zetle bahsedilen aamal
planla da uyum salar niteliktedir. Raporda sularn haka,
rasyonel ve optimum kullanlmas ngrlrken, yukar
kyda devletin nemli zarar/significant harm vermedike
sularn istedii gibi kullanabileceini, ancak nemli zarar
vermesi durumunda bile yukar kyda devletin sorumlu
tutulabilmesi iin "gerekli ihtimam/zeni" gstermemesi
halinde aa kyda devlet kar sorumlu tutulabilecei
taslak haline getirilmitir. Bu almalar, aa ve yukar
kyda devletlerin sorumluluklarnn belirlenmesi ynnde
nemli gelimeler olarak kabul edilmektedir.
UHK'nn almalaryla, snraan sulara ilikin bir
ereve antlama oluturulmas amalanmaktadr. Bu ereve
anlama 1996 ylnda BM Genel Kurulu'na sunularak kabul ve
imzaya almaya allacaktr. Eyll ayndaki almalardan
sonra bu ereve anlamann kabul edilip yrrle girmesi
bile, en iyi tahminle 3-5 yldan nce gerekleemez. Taslak,
antlama haline dntkten sonra dahi, snraan su yollar
ile ilgili tm uyumazlklar zmede dorudan kullanmakta
etkili olamayacaktr. nk, snraan sularla ilgili
sorunlardan hibirisi, dieriyle ayn nitelik ve boyutta deildir.
Her biri deiik koul ve durumlar yanstan sorunlar
iermekte olup, benzer sorunlarda dahi farkl zmlerin
istendii snraan sularda bu ereve antlama, ikili ve oklu
anlamalar yapan taraflara k tutup yol gsterici olabilir.
Uluslararas alanda snraan sular, dnyada eitli
lkelerin arasnda uyumazlk konusunu oluturmaktadr.
Snraan sular konusunda temel anlamazlk, snraan
sularn hangi ltler erevesinde paylalmas gerektii
noktasnda younlamaktadr.
Ganj nehri zerinde Hindistan ile Bangalde
arasndaki uyumazlk, Trkiye'nin Frat-Dicle arasndaki
uyumazla paralellik arz etmektedir. Hindistan 1951'de Ganj
zerine Farrakka Barajn yapt. O zaman Pakistan bu durumu
protesto etti. Hindistan ile Bangalde, 1977'de yaptklar bir
anlama ile, kurak mevsimlerde Ganj sularnn %63'nn
Bangalde'e verilmesi konusunda mutabk kalmlard. (38)
Hindistan, Ganj Nehri sularnn adalet ve hakkaniyet
ltleri iinde kullanlmas gerektiini; bunun nfus, toprak
ve ihtiyalarn dikkate alnarak yaplacan vurgulamaktadr.
Ganj sularnn artrlmas konusunda Brahmaputra nehri ile
Ganj arasnda bir kanal inasnn ciddi bir biimde

135

dnleceini belirten Hindistan, haka kullanm dnda

lkesinden
geen
sularn
srekli
bir
tahsisine
yanamamaktadr.
ABD ile Meksika arasnda Colorado, Tijuana ve
Rio Grande Nehirleri dolaysyla kan uyumazlk 1944 'te
bir anlamaya ulalmtr. Menba lkesi olan ABD'nin
haklar nemli lde korunan anlamayla iki lke arasnda
snr yokmu gibi su tahsisi yaplmtr.(39)
Meksika ile Guatemala arasnda Usumacinte,
Suchiate ve Grijalvz adl nehir nedeniyle; Lesotho
Krall ile Gney Afrika Cumhuriyeti arasnda su tahsis
nedeniyle ve Gney Afrika Cumhuriyeti ile Swaziland
arasnda uyumazlklar vardr. Gney Afrika ile dierleri
arasndaki grmeler devam etmektedir (40). Hakl ve makul
kullanm, aa kyda devlete nemli lde zarar
vermeme ilkesi grmelerde temel kabul edilmektedir.

VI. TRKYENN ORTADOU

POLTKASINDA DEM VE
BARI SUYU POLTKASI
1963'lerden sonra Kbrs olaylar ve Johnson
mektubu gibi olumsuz olaylar, Trkiye'nin d politikada iine
dt yalnzlk, Trk d politikasnda Ortadou'ya kar bir
deiim rzgar estirdi. Trkiye artk Ortadou lkelerinin
Bat lkeleri ile olan ilikilerine deil, kendi aralarndaki
uyumazlklara da karmayarak tarafsz kalacakt. kincisi,
Trkiye, Nato yesi bir lke olarak kendi blgesinde oynad
rolde blge lkelerine zarar vermemeye alacakt (41).
Souk sava dneminde srarla srdrlen bu
geleneksel politika, Trkiye'yi Ortadou'daki atma
ortamndan uzak tutmay baarmtr. Ancak, bu geleneksel
politikann zellikle GAFn uygulama alanna konmaya
balamasyla, su sorunun Trkiye'nin tahminlerinin de tesinde
siyasi bir boyut kazanarak kendisine kar bir Arap
cephesinin olumasn nleyemediini grd. Su sorununun
ortaya kmasyla kendi ilerindeki ayrlklarn bir daha
birlemelerine olanak vermeyeceini zannettii Arap
lkelerinin, srf Trkiyeye kar cephe oluturmak iin nasl
kolaylkla bir araya gelebildiklerini grd(42).
13 Ocak-12 ubat 1990 tarihleri arasnda Atark
Baraj doldurulmaya balandnda Suriye ve Irak, uluslararas
platformlarda ikayete baladlar. Bata Msr olmak zere bir
ok Arap Devleti, Trkiye'nin karsnda cephe almaya
balad. Ne

zaman Frat-Dicle sular konu olsa, Trkiye'nin karsnda

bir Arap cephesinin olumas ve Trkiye'yi sulamas
kanlmaz hale gelmitir.
1975'te Frat sularnn paylam yznden savan
eiine gelen Irak ve Suriye, ran-Irak Savanda iyice
dman kardeler haline gelmilerse de, 1990'da Frat'n
sularn kendi aralarnda paylamak zere anlanca,
Trkiye'yi iyice rahatsz etmeye baladlar. Krfez Sava
esnasnda ve sonrasnda Trkiye, blgesinde yeterli inisiyatif
kullanamad. Blgedeki ekillenmelerin gerisinde kald.
Arap-srail bar grmeleri ve srail-Filistin bar sreci
blgedeki gndemi deitirdi. Kuzey Irak'ta ortaya kan Krt
sorunu ve PKK terrizmi, Trkiye'nin blgedeki inisiyatifi
elden karmasna neden oldu.
Trkiye uzun yllardan sonra tekrar Araplarla bir
sorunla kar karya geldi. Aslnda sorun Trkiye'nin yanl
politikalarndan domad. Bilhassa sorunlar karsnda
zamannda ve gereken nitelikte iradesini ortaya koyamamas,
komularmz, zellikle Suriye'yi cesaretlendirdi. Trkiye'ye
kar terr bir silah olarak kullanan Suriye, bir taraftan
Trkiye'nin i istikrann bozarken, te yandan da Trkiye
kamuoyunda Trkiye'yi haksz karmaya alan politikalar
baaryla uygulanmaya baland.
Trkiye'nin gelecekte su sorununu kendi aleyhine
ileyen bir mekanizma haline getirmemesi iin, 1980'lerin
sonunda Rahmetli Cumhurbakan T. ZAL tarafndan baz
teebbslerde bulunulmutur. Bunun en tipik rnei Bar
Suyu Projesi/BSP'dir.
1986'da T.ZAL babakanken suyun Ortadou'da
bar unsuru olarak kullanlabilecei ilkesinden hareketle,
Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin denize dkldkleri noktadan
itibaren ina edilecek iki boru hatt ile Arap
Yanmadas'ndaki dokuz devlete ime suyu tanmasn ve
satlmasn ngren bir projeyi sunmutur(43).
Bu projeye bata Suudi Arabistan olmak zere
Arap lkeleri, Trkiye'nin "suyun ban tutan lke" olmasn
istemedikleri, Trkiye'nin su vastas ile Ortadou'da bir
hegemonya kuracandan korktuklar iin kar kmlardr.
Trkiye her ne kadar bar suyu ile bir gven ortam yaratmak
ve bu yolla bar ve istikrara katkda bulunmak istediini
bildirmise de, yaplan tekliflere ideolojik gzlklerle bakan
blge devletlerini ikna etmek ve BSP'ni gerekletirmek pek
kolay olmayacaktr.
Halbuki, bu proje gerekletirilebilseydi veya
gerekletirilmeye allsa binlerce m3 su, Trk, Yahudi,
Arap, Mslman, Histiyan olduuna baklmadan
insana,
hayvana, aaca, iee ve

bilig-1/Bah ar96

136

topraa canllk katarak, blgenin hayat damarlarnn

canlanmasna yardmc olacakt.
Artk su ile siyaset arasndaki iliki, Ortadou'da
vazgeilmez bir realite haline geldi. Ortadou'da saduyulu
siyasi iradeler ortaya ktka, bar ve istikrarn
korunmasnda suyun nemli roller oynayaca, en az su
savalar senaryolar kadar n plana kt. Nitekim, srail
Babakan . PEREZ, Mart 1994'te verdii bir demete,
"Trkiye zengin sularn balklara vermekte, m3'n 45 sent
karlnda
su
almak
istiyoruz"
derken;
srail
Cumhurbakan WEIZMAN, "Trkiye ile su konusunda
ibirlii yapmak istiyoruz" ve . PEREZ, "Blgedeki su
sorunun zmnde Trkiye anahtar lkedir. Parayla
doalgaz satn alyoruz, neden suyu satn almayalm?"
demilerdir(44).
ada bir devlette yneticilerin asli grevi,
halklarnn refah ve saln ykseltmek olduu, bunun iin
uyumazlklar bytmeden kar tarafla ekonomik, siyas,
kltrel, vs. alanlarda ibirlii yapmak gerektii halde, Suriye
ve Irak, tam tersi bir hareketle GAP projelerine bilinsizce
kar karak bir su sorunu yaratmaktalar. Trkiye'yi Arap
Camias'na ikayet ederek, PKK'y destekleyip Trkiye'yi
blmeye almaktadrlar.
Suriye ve Irak, iki yzl politika izlemeyi brakarak
Trkiye'yi blmeye almak yerine, ada diplomasi
kurallarn uygulayarak, sorunlar zmeye alsa, su sorunu
daha kolaylkla zme kavuacaktr. nk, Trkiye, su
konusunda zerine den hukuki ve ahlaki btn grevleri
yerine getirmekle yetinmeyip, fiili dmanlk gsteren bu iki
lkeye kar an cmert davranmaktan geri kalmamaktadr.
Krfez Sava esnasnda btn basklara ramen
suyu kesmemitir. GAP ve Atatrk Baraj sayesinde saniyede
500 m3 suyu dzenli olarak vermektedir. Trkiye bu lke
insanlarnn ihtiyalarn karlayacak kadar suyu; komuluk,
insanlk, hak ve adalet adna brakma mkellefiyeti varsa da;
Suriye ve Irak llerini sulamak, onlarn milyonlarca m3 suyu
boa aktmasna ve eskimi teknolojilerle suyun hoyrata
kullanmalarna sunma mkellefiyeti altnda deildir. stelik
Suriye, 1939'da yaplan anlama gereince, Asi Nehrinin
sularn eit olarak paylamak mkellefiyeti altnda olmasna
ramen, yaz aylarnda Trkiye'ye ou zaman hi su
brakmamaktadr(45).
VII. TRKYEDEK SULAR BR SAVAA
SEBEP OLABLR M ?
Dnyadaki lkelerin su ihtiyalar gn getike artmaktadr.
Gittike artan nfus ve zellikle hayat standard

bilig-1/Bahar 96

aratrma gayretleri, Ortadou'daki su ihtiyacm her gn

artrmaktadr.
Frat ve Dicle gibi akm rejimleri dzensiz nehirlerin
akmlarn baraj lan vastasyla dzenleyerek akmlarn az
olduu zamanlarda susuzlua dmemek, ok olduu
zamanlarda taknlara mani olmak, bol suyu depolayarak
kurak mevsimlerde artk ada yntemlerin banda
gelmektedir.
Su Ortadou lkelerini ve zellikle Trkiye'yi bir
savaa zorlayabilir mi? Buna evet veya hayr eklinde net bir
cevap vermek mmkn deildir.
nk, Ortadou'daki snraan yukarsnda
bulunan lkeler, sularn akm kontrol etmek hakknn
kendilerinde olduuna inanrken, askeri ynden gittike
glenen veya glenmeye alan aa kyda lkeler buna
kar kmaktadrlar.
Suyun bir politik silah olarak kullanlp
kullanlmayaca ile, bundan etkilenen lkelerin dengeyi
salamak iin en etkin yol olarak askeri g kullanmm
seip/semeyeceini hi kimse imdiden kestiremez. ada
dnyada savan ekonomik adan pratik bir zm
olmad da deerlendirilmektedir.
Sularn tahsisi ya da paylam ile ilgili olarak,
lkelerin kendi istek ve iradelerini kabul ettirmek iin, hedef
ya da rakip lkelerdeki barajlar, tneller, boru hatlar, vs. gibi
tesislere tahrip ve sabotaj yapmalar, rakip lkede faliyet
gsteren terr rgtlerini destekleyerek, onlara kendi
lkelerinde barnma ve lojistik destek salayarak alak
younlukta atmalarn/Low density conflict srdrlmesi,
halen olduu ve zellikle Trkiye'ye kar srdrld gibi
gelecekte de yrtlmeye devam edilebilir. Hatta dozaj daha
da artrlabilir.
Bununla beraber, Ortadou'da su nedeniyle sava
gze alabilecek ve savala istek ve iradesini yukar kyda
devletlere kabul ettirebilecek sahip lke olarak srail ve
Msr dnda baka lke yok gibi gzkmektedir. Aksi
davran ncelikle sava gze alan aa kyda devletin ve
lkesinin ykmna sebep olabilir. Bilindii gibi Msr'n su
sorunu, Nil sular nedeniyle yukar kyda devletler olan
Etopya ve Sudan ile, dnyann sekizinci harikas olarak
adlandrlan ve yeraltnda ina edilen yapay nehirler nedeniyle
de Libya iledir(46).
Su nedeniyle Ortadou'da patlak verecek bir sava,
petrollerin Batya akm kesintiye uratacaksa, bata ABD
olmak zere Batl lkeler

137

buna engel olacaklardr, Eer atmaya engel olmamlarsa,

srail-Arap savalarnda ve Krfez krizinde olduu gibi
sratle sona erdirilmesi ve blgede istikrarn salanmas
temin edilecektir. Batnn ve ABD'nin deimez politikas
budur.
Ancak, byle bir sava, Trkiye'ye kar olursa,
tm Araplarn ortak bir dman karsndaym gibi
aralarndaki anlamazlklar bir yana brakarak Trkiye
karsnda kenetleneceklerinden hibir Trkn phesi
olmamaldr. Yunanistan, Ermenistan belki ran da derhal
Araplarn yannda yer alabilir. Trkiye'nin tm komular ile iyi
ilikiler iinde olmasna ve sorunlar barl yollardan
zmlemek istemesine ramen, Trkiye'nin yaamsal
karlar ve topraklan zerinde hak iddiasnda bulunan ve
terrizmi Trkiye'ye kar kullanmay alkanlk haline getirmi
bulunan komu lkelerin srekli birer potansiyel tehdit
oluturduklarn Trkiye gz ard edemez. Trkiye-Suriye
arasnda kabilecek su sava senaryolar ve savan etkileri
zerinde imdiden fikirler retilmeye balanmtr(47).
Suriye ve Irak, Frat ve Dicle nehirleri zerindeki
Trkiye'nin egemenlik haklarn grmezlikten gelirken,
suyun makul, ll ve optimal kullanmn reddederek,
konuyu politik mecraya dkp, sularn matematiksel
paylamm ngren tutumlarn srdrmektedirler.
Hatrlanaca zere, Krfez Savandan nce Irak,
Trkiye'yi savala tehdit etmiti. 1984'ten beri komularmzn
zellikle Suriye'nin destekledii PKK saldrlar sonucu, on
binden fazla vatandamz ve gvenlik grevlimiz hayatn
kaybetmitir. Saysz ky, kasaba, okul, cami, iyeri, ulam
vastas, enerji nakil hatlar, TV istasyonlar, demiryollar,
trenler ve kprler tahrip edilmitir.
PKK saldrlan sonucu halkmzn byk bir ksm
ve zellikle Gney Dou'daki halkmz inanlmaz aclara
katland. Blge ekonomisi kt. Trkiye kalknmasn ve
gelimesini yitirdi. Bunun balca sorumlusu, Frat sularna
haksz olarak sahip olmak isteyen ve matematiksel paylam
konusundaki isteklerini Trkiye'ye kabule zorlamak iin blc
PKK'y kullanarak Trkiye'de rtl bir sava srdren
Suriye'dir(48).
Maalesef, Trkiye, bu lgn ve terrist devlet
Suriye'ye hibir bedel detmemitr. 23 Ocak 1996'da verdii
bir nota ile PKK'nn ba calan'n iadesini istemi ve
"Suriye PKK'y ve calan' lkesinde ve denetimindeki
topraklarda barndrd srece, Trkiye, Suriye'ye kar her
trl nleme bavurma hakkna sahiptir. Trkiye bu hakkn uygun

grd zaman kullanacaktr." demitir. Suriye, bu notay

cevaplandrma zahmetine dahi katlanmamtr. Trkiye meru
savunma hakkna dayanarak Suriye'nin karlarn hedef alan
hibir nleme bavurmamtr.
Trkiye, kararlln ortaya koyarak Suriye'nin
blc terre olan her trl desteini nlemedike, terrn,
komularnda ve zellikle Suriye'deki yuvalar ve kayna
kurutulmadka, PKK lideri ve kadrosu Trkiye'ye iade
edilmedike, terrn kknn kaznarak Gney Dou'da huzur
ve gven ortamnn yaratlmasna imkan yoktur. Yine terr
ortadan kalkmadka, Trkiye'nin lke apnda karlat dev
boyutlu sosyo-ekonomik sorunlarn zlmesine ve bu arada
Gney Dou Anadolu'da terr nedeniyle iyice bozulan
sosyo-ekonomik dengenin ve koullarn iyiletirilmesine ve
halkmzn gelecee mitle bakmasna imkan yoktur(49).
Suriye ve Irak'n terrizmi destekleyerek Trkiye'yi
blmeye almalar yetmiyormu gibi, Mart 1996'da
Kahire'deki Arap Birlii Dileri Bakanlar Toplantsnda
GAP' durdurma ve yabanc irketleri Trkiye'ye vazgemeye
aran kstaha bildiriyi yaynlatma baarsn da
gstermilerdir(50).
21. yzyln banda blgede ciddi bir su ann
kmas, retilen sava senaryolarna hakllk kazandracak
niteliktedir. Almanya'nn Die WELT gazetesi, Atatrk
Barajnda su tutulmas nedeniyle Suriye ile Trkiye arasnda
bagsteren gerginlie varan sayfa ayrarak "Petrol iin
deil, su iin Savalacak" balkl yazsnda, suyun 2000'li
yllarda Ortadou'yu kan glne evireceini, Trkiye'nin
suyu gizli bir silah olarak kullanmak istediini (yanl
olarak), GAP'n dnyann en byk projeleri arasnda yer
aldn, su sorununun saatli bombaya dntn,
Araplarla Yahudiler arasndaki savalarn Filistinlilerin
haklar iin deil, su nedeniyle kacam yazmtr(51).
Gerekten, ABD'nin gayretleri ile Araplarla srail
arasnda bir uzlama salayarak ortam yaratldktan sonra,
bu blgedeki atma alanlar, Dou Akdeniz'in dou
blgesinden Basra Krfezi blgesine kaymtr. Ancak, su
Ortadou'da nemli bir kaynak ve ulusal gcn nemli
unsurlarndan biri haline gelmitir.
Nitekim, 1967'deki Alt Gn Sava olarak anlan
Arap-srail Sava, eria Nehri yznden kmtr. srailli
General M. DAYAN, 1974'te, "srail iin su o kadar
nemlidir ki, 1967'deki savaa biraz da su kaynaklarn
kontrol altna alabilmek iin girdik." Diye aka beyanda
bulunmutur(52).

bilig-1/Bahar96

138

Filistin Devleti'nin kurulmasyla blgedeki su

ihtiyalar daha ok artacaktr. 9 Eyll 1993'teki mektup teatisi
ile srail Babakan RABN ile Filistin devlet Bakan Y.
ARAFAT birbirlerini resmen tandlar. 4.5.1994 gn
Kahire'de bar antlamas imzaladlar. 26.10.1994'te de srail
ile rdn bar antlamas imzalayarak Ortadou'da "Bar
Gnleri"ni getirdiler.
rdn-srail Antlamasnda, eria ve Yarmuk
Nehirleri'nin sularnn paylam konusunda ibirlii
yaplacan vurguladlar. Bylece iki dman arasnda sava
sebebi saylan su, dostluk yolunda kpr oluturmaya
balad. Oysa Kral Hseyin, 1990'da verdii bir demete, "Su
hari, hi bir konu bizi srail ile tekrar savaa girmeye
zorlayamaz." demiti. Bu, sava sebebi olabilecei gibi
saduyulu yaklamla, bar ve refaha giden kanallar da
aabilir/aabiliyor.
Trkiye, geleneksel bar politikas ve "Yurtta
sulh, dnyada sulh" politikas gerei, snraan sular
konusunda bar bozucu davranlardan kamaya srekli
zen gstermekle birlikte, komularmz tarafndan da srarla
srdrlen terrizmi destekleyici davranlar ciddi boyutlara
ularsa ve komularmz savatan kanlmaz noktaya kadar
"gemi azya alrlarsa", Trkiye'de ki siyasi irade hi bir gce
boyun emeden gerekeni yapmaktan kanmayacaktr.
Trkiye'nin Bar Suyu Projesi de bu artlar altnda yakn
gelecekte gerekleme ihtimali olmayan br neri olarak
kalacaktr.
Geri Araplar ve srail suyun kendilerine
ulamasndan memnun gzkseler de, Trkiye'nin BSP ile
blgede baat/hakim duruma gelmesinden korkmaktadrlar.
Ayn korku, Kafkasya ve Hazar Blgesi'nden Avrupa'ya
tanacak petrol ve doal gaz boru hatlarnn Trkiye
zerinden geirilmesinde de grlmtr. Bata Rusya ve
ngiltere buna kar kmtr. nk, Trkiye'nin
glenmesinden
korkulmaktadr(53).
Boru
hatlarnn,
Trkiye'yi enerji potansiyeli asndan baat duruma
getireceinden korkmaktadrlar.

VIII. SONU VE TRKYENN

KLEM
Bir ok istikrarszl bnyesinde toplam olan
Ortadou'da, su ktl politik durumu daha ciddi duruma
getirmekte ve daha ok gerginletirmektedir. Dolaysyla,
Trkiye ok zengin su kaynaklarna sahipmi gibi gsterilerek, blge

bilig-1/Bahar96

lkelerinin ve dnyann nemli bir ilgi oda haline gelmitir.

Ancak, Trkiye su kaynaklar ve zellikle ime ve
kullanma suyu kaynaklar bakmndan sanld kadar zengin
bir lke deildir. Trkiye'de su tketiminin byk ksm
tarmda kullanlmasna ve GAP ile Gneydou Anadolu'nun
tarmsal geliimi bir ekonomik ncelik olarak dnlmesine
ramen, Trkiye'nin uzun dnemde asl sorunlarndan biri,
hzla artan kendi nfusunun su gereksinimlerinin nasl
karlanabileceidir.
21.
yzyla girerken Trkiye'nin nfusu 70 milyonu
aacak ve bunun %60'ndan fazlas ehirlerde yaayacaktr.
Su ihtiyac, stanbul, Ankara ve zmir gibi byk metropollerin
bir ok kasaba ve kylerde bile hzla artmaktadr. Marmara,
Ege ve Akdeniz kylarnda hzla gelien i ve d turizm
nedeniyle su gereksinimi gnden gne artmaktadr. Ad geen
kent ve blgelerin su ihtiyac, daha uzak blgelerden ve ok
byk ve pahal yatrmlardan sonra karlanabilecektir.
Bu nedenle, yakn gelecekte Trkiye, suyun bir
damlasna muhta lkelerden biri haline gelmek istemiyorsa,
milli bir su politikas belirleyerek, corafi avantajlarn
kendine salad imdiki su stnln iyi kullanmak ve
deerlendirmek zorundadr(54).
Trkiye, Ortadou'da genel dengeleri gzetmekle
birlikte ncelikle kendi inisiyatifi ile hareket ederek kendi
karlarn korumak ve kollamak ynnde hareket etmek
zorundadr. srail'e Medusa Torbalar ad verilen byk ve
yava hareket edebilen elastik mavnalar kullanarak su satlmas
ynnde atlacak bir adm olabilir. srail bu yolla ya da Bar
Suyu Projesi'nin hayata geirilebilmesi ile Ortadou'da elde
edilebilecek istikram, Avrupa ekonomik karlar zerinde de
olumlu etkilerinin olacan dnmektedir.
Bu gibi bir gelime, Trkiye'nin AB'ye girme ve
Bat'nn bir paras olma hedeflerine yaklamasn salamakla
kalmayacak, Ortadou'ya ynelik bar ve gvenlik
politikalarn da gereklemesine yardmc olacaktr(55).
Kuzey Irak'taki Krt oluumu, Arap-srail bar srecine
girilmi olmas bile, Ortadou'daki su sorununu ikinci plana
itemedi. Yukarda anlattmz am ve Kahire'de toplanan
Arap lkelerinin GAP' durdurmay isteme ynndeki karar
bunun ak delilidir.
Bar Suyu Projesi'ni neren Trkiye, projenin
uygulanabilirliini ve ekonomik olduunu kesin bir raporla
ortaya koyamamtr. ABD'nin

139

BROW-ROOT firmasnn yapt alma ve hazrlad

rapor, bir n alma niteliindedir. Bu nedenle Trkiye,
Seyhan ve Ceyhan Nehirleri'nden verilecek suyun daha sonra
kendi ihtiyac iin kullanp kullanmayacan dahi kesin bir
ekilde tespit etmeyerek ikilem iine dmektedir. Gelecekte
kendi ihtiyalar nedir? Bunun dahi almasn yapmamtr.
Kuzey Kbrs'a verilecek suyun ve Antalya blgesindeki
ihtiya fazlas sular ve membalarn miktar ve kalitelerine ait
fizibilite ve ett raporlar dahi hazrlanmamtr.
Su konusunda Trkiye zerinde senaryolar
retilirken, Trkiye'nin kendisi, olaylar izlemekle yetiniyor. Ya
da gelimelere gre tavr takmyor. Yani olaylarn gerisinde
kalyor.
Araplar kstrmeyeyim diyerek, srail'in istedii
suyu satmak ve pazarlamak iin hareketsiz kalrken, Suriye ve
Irak, Frat ve Dicle sular konusunda, Trkiye'nin karsna
bir "Arap Lobisi" ile kmak istiyor.
Arap Lobisi ya da Arap Cephesi ile kar karya
kalan Trkiye'nin, ister istemez srail ile ibirlii yapmas
nerilmektedir. Araplar, srail'in parayla istedii suyu
satmamza bile kar kmaktadrlar. Nitekim, Suriye
Bykelisi, srail'e Ceyhan ve Seyhan Nehirleri'nden ya da
Manavgat ay'ndan su satma projesini eletirerek, "Su, sudur.
Karadeniz'den bile olsa, Yahudilere satlmamaldr."
demitir(56).
Suriye ve Irak'n Trkiye ile olan u anlamazlnn
arkasnda yatan en nemli neden, gvensizliktir. Bu nedenle
Suriye, komularndan, Arap lkelerinden ve uluslararas
forumlardan destek salama peindedir. Ortadou'nun dman
kardeleri kabul edilen Suriye ile Irak, on alt yldr diplomatik
iliki iinde bulunmazken, Frat ve Dicle sular konusunda
yeni oyunlar peine dtler ve 1996 ubatndan itibaren Frat
ve Dicle zerinde ve Trkiye snrlar iinde baraj projelerine
katlan Batl irketlere, kendi lkelerinde i vermeyeceklerini
bildirerek tehditte bulundular (57).
Saplantl bir biimde Trk dmanl duygusu ile
hayali Trk tehdidi paranoyasna kaplan Yunanistan ile Suriye,
aralarnda savunma ibirlii anlamas yaparak, Yunan
uaklarnn Suriye'de konulanmasna imkan tanmtr.
Akll bir komuluk ilikisi yerine, hastalkl ve lgn bir ruh
halinin tezahrn gsteren bu iki lke, sadece Trkiye'nin
zarar grmesini istedikleri iin, PKK'y desteklemek,
terristlere yataklk yapmak, lojistik destek salamaktan
balayarak uluslararas platformlarda Trkiye aleyhine her
trl lgnl

yapmaktadrlar. nk, bu iki lkenin Trkiye'ye kar olan

politikalar, gizlenmeyecek kadar ak bir dmanlk zerine
kurulmutur(58).
Trkiye, zellikle su konusunda kmaz bir politika
iindedir. 1987'de T. ZAL'n imzalad bir protokolle
saniyede 500 m3 suyu Suriye'ye brakt yetmiyormu gibi,
Asi Nehri'nin sularn Trkiye'ye brakmayan Suriye'ye kar
ciddi ve tutarl bir nlem almamtr/alamamtr.
Ama ayn Trkiye, Meri Nehri'nden 4 milyon $
karl Bulgaristan'dan su satn almaktadr. Frat ve
Dicle'de milyarlarca m3 suyu bedava veren Trkiye,
Bulgaristan'a anlalmaz bir biimde devlet politikas ile para
demektedir. Kald ki, sulamak iin satn aldmz suyun
bedelini, suladmz eltiklerin deerinin karlamad
belirtilmektedir. Her ne kadar resmi makamlar bunun aksini
belirtmekteyseler de, eltik retici halk, bu terslie dikkati
ekmektedir. Resmi makamlara bu ztln sebebi
sorulduunda, yetkililer, "Frat sular uluslararas statde,
fakat Meri paralel su statsndedir." diyerek, tamamen
Trkiye'nin tezlerine aykr bir dil kullanarak yanlgya
dmektedirler. Yanlgya dmekle de kalmayp Trk
Milleti'ni yanltyorlar (59).
Meri'te vanalar amas iin Bulgaristan'a 4
milyon $'n stnde para deyen Trkiye'nin Frat'tan hi bir
cret talep etmemesi yannda Asi Nehri'nden kendisine
gerekli olan suyu brakmamasna ses bile karmamasnn
izahm yapmak mmkn deildir.
Uluslararas ilikilerde de d politikada deimez
kural, karlkl yarar ve mtekabiliyettir. Trkiye'nin elinde,
Bulgaristan'n kendisine kar kullanabilecei kozlardan daha
fazlas vardr ve bunu Suriye'ye kar kullanabilir. Ancak,
Trkiye'de eksik olan bir ey vardr.
Trkiye'nin milli gcne uygun siyasal irade ve
kararllnn olmamasdr. Ya da yerinde ve zamannda
kullanlmamasdr.
Trkiye'yi bunaltmak, kalknmamz ve GAP'
nlemek iin PKK ile ibirlii yapan Suriye, Yunanistan'la,
ran'la, Irak'la ibirlii yaparak ve hatta Arap lkelerinden
bir cephe oluturarak amalarn pekitirmeye almaktadr.
Bulgaristan'la Yunanistan MESTA Nehri'nin sular
konusunda bir anlamaya varmlardr. Yukar kyda
devlet olan Bulgaristan'n devlet bakam, muhalefetin basks
zerine anlamay onaylamadan veto etti. Snraan sularda
yukar kyda devletin, aadakilere istedikleri kadar su
verme zorunluluu yoktur.

bilig-1/Bah ar96

140

Uluslararas hukukta da byle bir dzenleme yoktur. Kald

ki, uluslararas hukukta olsa bile, uluslararas hukuk, hi bir
devletin kendi menfaatlerini kmaza sokacak bir ilem veya
eyleme zorlayamaz. Byle bir taleple karlasa bile, bu
talebi yerine getirme zorunluluu yoktur.
Uluslararas ilikilerde ve d politikada esas
olan gl devlet olmak deil, gerektii zaman

mevcut gcn kullanabilme azim ve kararlln

gstermektir. Maalesef, bugne kadar Trkiye, su
konusunda olduu gibi, PKK konusunda da bata Suriye
olmak zere ran, Irak ve Yunanistan'a kar bu kararll
gsterememitir. Kararllk gstermek mutlaka savala
olmaz (60). Ad geen komularmzdaki mevcut
dengesizlik ve elikileri Trkiye'nin atelemesi, bu
lkelerin karmas ve mevcut dengelerini sarsmas iin
yeterli olacaktr

DPNOTLAR
. Msr Krall bata olmak zere, Pers, skender, Roma,
Bizans, Seluklu, Abbasi, Emevi ve Osmanl devletleri
ve imparatorluklar bu blgede kurulup, bu blgede
mcadele etmilerdir. Blgedeki siyasal mcadeleyi
kaybeden yklmaktan kurtulamamtr. Bkz. M.
ERENDL, ada O rtadou Olaylar, Ankara 1992,
s. 25-27.
2. Bu konuda geni bir inceleme iin bkz. A. Mehmet
KOCAOLU,
U luslararas
likiler
Inda
ORTADOU: Paralanm ak stenen T opraklar ve
stism ar Edilen nsanlar, Ankara 1995
3. 1991 'de Krfez Sava'n yapan Bakan Bustl ve Dileri
Bakan J. BAKER de, "Ortadou petrollerinin dost
ellerde bulunduu ve gven iinde olacaklarn"
vurgulayarak, "Blgede petrol reten lkelerin ABD ile
dost olmak zorunda olduu ve ABD ile Bat'ya kar bir
tutum ve davran iine giremeyeceklerini" belirterek,
ABD'nin deimez Ortadou politikasn bir defa daha
teyit etmilerdir. Bu konuda bkz. A. Mehmet
KOCAOLU,
"Petrol
Strateji/ Petrole
Dayal
Politikalar", Nisan 1995, stanbul: Ortadou, s. 167- 182
ve orada ad geen dou kaynaklar.
4. Bkz. II. ULMAN, "D Politikaya Yn Veren
Etkenler"(l923-1968), SBFD, C.23, S..3, Ankara
1.968,s.241-273.
5. Emperyalizm ve felsefesi iin bkz. A. Mehmet
KOCAOLU, U luslararas likiler, Ankara 1993, s.1110.
6. Bkz. H. N. HOWARD, The P artitition of Turkey;
A Diplomatic History, 1913-1923, New York, 1966;
M. KOCAOLU, Petro-Strateji; H. ULUBAY,
m paratorluktan Cum huriyete Petropolitik, Ankara
1995; L. MOSLEY (ev. H. NAL), Petrol Savalar,
stanbul 1975; R. KARADA, Petrol Frtnas,
stanbul 1990; D. YERGN (ev. K. TUNCAY),
Petrol: P ara ve G atm asnn Epik yks,
Ankara 1995; GRTL, K ara Altn Kavgas, stanbul
1978.
7. Bkz. M. KOCAOLU, Ortadou, S.202-216 ; Y. G
YILDIZ, "Ortadou'da Silahlanma ve

bilig-1/Bahar96

Militanizm" Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou,

stanbul 1993, s.227-239.
8. Maalesef Ortadou'daki her uyumazlk ve atma,
blgedeki silah talebini artrm; artan talep, silah
tccarlarnca derhal deerlendirerek, lkeler tarafndan,
Balkanlarda, Kafkaslarda, ran'da,
Irak'ta, srail'de,
Lbnan'da ksacas tm Ortadou'da atan gler kendi
haksz karlar dorultusunda desteklenmilerdir/
desteklenmektedirler.
Silah satmndaki karaborsa
mekanizmas da olduka etkin rol oynamaktadr. 1980
1988 ran-Irak Savanda blgedeki silah sat dnya
silah satnn %25'ini gemi ve 27 milyar $lk sat
gereklemitir. Bkz. M.H. CAIN, ada Dnyada
U luslararas Gvenlik Stratejileri ve Silahszlanma,
Ankara 1995, s.318vd.
9. Nitekim, 1979'daS ovyetler'in Afganistan' igali ile
ran Devrimi, ABD'nin gzn aarak petroln Bat
pazarlarna akn nlemeye blgedeki ortak/
partnerlerin yetmeyeceini, ABD karlarna yaplacak
saldry nleyecek Acil Mdahale ya da Hzl ntikal
Kuvvetinin/ Rapid Deployment Force gerekliliini ve
kurulmasn da gncelletirmitir. Daha sonra bu g
kullanlmtr. Bkz. Y. G. YILDIZ, a.g.m. s. 155-156.
10. Ortadou'daki uyumazlklarda dinsel etkenlerin rol
iin bkz. A. M. KOCAOLU, a.g.e. s.217-244 ;
S.HUNTINGTON, "Conflict of Sivilization" Foreign
Affairs, 1993, no.3 ; .ELEKDA, "Bat Politikasnda
Dinsel Boyut" 4 Aralk 1994, Milliyet.
11. Ortadou lkelerinin hemen tamamna yakn ksmnda
tarm hala baat sektr olup, alan nfusun byk
ksmna istihdam salamaktadr. Blgedeki suyun
%80ine yakn ksm da tarm sektrnde sulama iin
kullanlmaktadr. Petrol zengini lkelerin pek ou, l
ve orak arazilerin byk ksmna tarmsal amal
sulama iin byk yatrm yapmlardr. Dolaysyla,
blgede suya olan ihtiya giderek azalrken, su
kaynaklar da tkenmeye yz tutmaktadr. Bu nedenle,
blge

141

lkelerinin ou, su sorunu nedeniyle gelecekte

ekonomilerinin ykmna urayaca, alk sorunuyla da
karlaacaklar, zayf olan sanayi sektrlerinin de
etkilenecei, byyen ekonomik sorunlar nedeniyle
blgedeki rejimlerin geleceklerinin tehlikeye girecei
endiesine kaplmaktadrlar. Su sorununu, kaynaktan kt
lkeler,
bir
ulusal
gvenlik
sorunu
olarak
deerlendirmektedirler. Bkz. M. KOCAOLU, a.g.m. s.
183.
12. Buna karlk Irak ve Suriye, Arap lkelerini de yanma
alarak "Hem suyumuz yok, diyorsunuz, hem de Bar Suyu
Projesi ile su satmak istiyorsunuz" diyerek kar ataa
gemektedirler. Bilindii gibi BSP'ni engelleyenler de bata
Suudi Arabistan olmak zere yine kendileridir. BSP iin
finansman salamaya yanamadklar gibi, zaman zaman
srail'i de yanlarna alarak bir "Kar Su Lobisi" oluturmaya
almaktadrlar. Bkz. M.GKN, "Sudan bahane
istemiyoruz", Aksiyon Dergisi, 20-26 Mays 1995, Yl:l,
S:24, s.8.
13. Nitekim, bu konularda aratrmalar yapan nl ABD
mhendislik-mteahhitlik firmas BROWN and ROOT,
Ortadou blgelerine ilikin hazrlad bir fizibilite raporunda
Trkiye'nin su konusundaki zenginliini olduka abartmtr.
Bkz. .BERK. "Gvensizlik Kurban: Ortadou Bar
Suyu Projesi", Ayna Dergisi, 1993 Gz says.
14 Bkz. O.TRYAK, Snraan Sular ve Ortadouda Su
Sorunu, lstanbul l994, s.57-59 J.BULLOCH- A.DARWISH
(BULLOCH-DARWISH), W ater Wars: Comng Conflicts
in the Middle East, London 1993, Trkesi: Su Savalar,
stanbul 1994, s. 161-176.
15. Bkz.Dileri Bakanlnn "Ortadou'da Su Sorunu", Ekim
1994, Ankara, Kitap, s.4-5.
16. Trkiye'de su konusunda mehur ve maruf bir sz vardr, "su
akar, deli bakar". Maalesef, 1960lara kadar akan suya hep
bakmz. Bu tarihten sonra Keban, Karakaya, Atatrk
Barajlar ve GAP ile sularmz ynlendirmeye ve kontrol
altna almaya baladk. te, Ortadou'daki su sorunlar da
ortaya kmaya balad.
LKELER

YILLAR:
1993/2020
ABD/Kanada
10.000 / 8000 m3Irak
2.110/950 m3
Trkiye
1,830 / 980 m3
Suriye
1.420 /780 m3
srail
300/150 m3
rdn
250 / 90 m3
Filistin
100/40 m3
Bkz. Dileri Bakanl, Ortadou'da Su Sorunu, s.5, tablo 1.

18. Bkz. O.TRYAK, a.g.e. s.60.

19. Bu konudaki bir inceleme iin bkz. H.PAZARCI,"Su Sorunun
Hukuksal Boyutlar" Yeni Forum, Eyll 1994, s.46-51.
20. Bu ilkeler iin bkz. NAKMANDOR, "Su Sorunun Fiziksel
Boyutlar" Yeni Forum, Eyll 1994, s.39-40.
21. Bu konuda bkz. NAKMANDOR, a.g.m s.40-41.
22. Bkz. H. PAZARCI, a.g.m. s.49.
23. Bkz. NAKMANDOR, a.g.m. s.43.
24. Bu konuda bkz. A. M. KOCAOLU, s.42-43. Avrasya
Dosyas, Suriye zel Says, s 83-104; ran zel
Says,s.86-110 ve Ermenistan zel Says, s. 109-121.
25. Bkz. NAKMANDOR,a.gm. s.42-43.
26. Dileri Bakanl, a.g.e. s.6-7.
27. Bkz. DS, Ett ve Plan Dairesi Bakanl, "Frat ve Dicle
Nehirleri ile lgili Trkiye-Suriye-Irak Arasndaki
Sorunlar" Konulu 1984 tarihli rapor, s. 12.
28. Nitekim, Mart 1996'da Arap Birlii Dileri Bakanlarnn
Kahire Toplantsnda aldklar kararla Trkiye'nin
egemenlik hakkna dahi mdahale etmek istemilerdir.
Arap Birlii kararnda, Trkiye'den GAP' durdurmasn
istemitir. Arap Birlii'nin bu kararnn arkasnda Irak ve
zellikle byk lde Suriye bulunmaktadr. in ilgin
yan, Suriye ve Irak srekli olarak yanl bilgiler vererek
dnya ve Arap kamuoyunu yanltmaktadr. Bu konuda bkz.
A. SRMEN, "u karara bak!" 17.3.1996, Milliyet ; T.
AKYOL, "Su ve Teror"19.3.1996, Milliyet.
29. Bkz. John F. KOLARS, "Problem of International River
Managment The Case of Euphrates" Middle East W ater
Forum, Cairo, 7-10 February 1993, s.49 ve oradaki dier
bildiriler.
30. Dileri Bakanl a.g.e. s. 16, dn.20.
31. P. J. VESILIND, "Water, the Middle East is Citical
Resource" National Geographic, May 1993, s. 50.
32. . TEKEL, "Turkey Seeks Reconciliation for the Water
Issue Induced by the Southeastern Project(GAP)" W ater
Imternational, Volume 15, No. 4, December 1990, s.215.
33. Bkz. Z. Farah Abola DAOUD, "A Rountable Discusion on
the Euphrates Water Issues" konulu toplantda sunduu
tebli, Arap Research Center, London 19 February 1990.
34. Bkz. Dileri Bakanl a.g.e. s.23-25.
35..Bkz. S.C. McCAFFREY, "The Law of International Courses
Some Recent Development and Unanswered Questions"
Denver Journal of International Law and Policy,
Spring 1991, s.509.
36..Bkz. Dileri Bakanl a.g.e. s.26-27.

bilig-1/Bah ar96

142

37. Bkz, Dileri Bakanl a.g.e. s.33-38.

38. Bkz.B.G. VERGHESE-R.RIYER, "Harneesing the
Eastern Himalayan Rivers, Regonal Cooperationin
Southeast Asia" C enter for Policy Research, Konark
Publishers PVT. Ltd., New Delhi, 1993,s. 180.
39. Dileri Bakanl a.g.e. s.49-50.
40. Dileri Bakanl a.g.e. s.49-50.
41. H. Pnar BLGN, "Ortadou'da Su Sorunu ve Trk D
Politikas" Y ank Dergisi, Mart 1996,s. 49-50.
42. 1988'de Babakan Y. AKBULUT'un Badat' ziyareti
esnasnda Irak, Irak-Suriye-Trkiye arasnda l bir
anlama yaplarak sanayide 700 m3 su garantisi
istemitir.
Kabul
etmeyince,
1984
Gvenlik
Protokoln yenilemeyi reddetmitir.
43. Bar Suyu Projesi ile ilgili n fizibilite almalarna
1988 ylnda "Brown and Root Engineering and
Construction International" adl ABD firmas ile ilgili
kurulularn katks ile gerekletirilmitir. Proje iki
boru hattndan oluacakt. Bat hatt olarak anlan birinci
gzergah Trkiye'den (Seyhan, slahiye, Kilis), Suriye
(Hama, Humus, Halep, am), rdn (Amman), Suudi
Arabistan (Yanbu, Medine, Mekke ve Cidde)
uzanacakt. 2700 km, 3,5 milyon m3/gn, 8,5 milyar
ABD $ maliyetli hatta 1 m3 suyun maliyeti, 0,84 $
gelecekti. Dou hatt denen ikinci gzergah CeyhanKilis, Suriye, rdn, Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn
ve Katar zerinden Birleik Arap Emirlikleri'ne
uzanacakt. 3900 km'lik uzunluktaki hattn kapasitesi
2,5 milyon m3/gn, 12 milyar ABD $ maliyetli ve 1 m3
suyun fiyat 1.07 $a satlacakt. Bkz. Neet
AKMANDOR, a.g.m. s.45.
44. Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, O rtadou, s. 187.
45. Bkz. Y. NAN, "Snraan Sularn Hukuksal Boyutlar"
Prof. Dr. lhan ZTRAKa Arm aan, SBYF, C 49, s.
1-2, Ankara 1994, s. 243-253.
46. Ancak tarihsel dmanlklar, Msr'n Arap liderliine
oynamas, srail'in Tevrattan kaynaklanan Byk srail
ve Arz- Mev'ud peinde komas; Suriye'nin, Byk
Suriye, ran'n geleneksel ii mezhepilii, Irak'taki
dengesiz ynetimlerde sk sk depreen Krfez
Blgesi'ne hakim olma ve Arap Liderlii hayalleri;
Ortadou Blgesi'ni nfuzlar altna almak ya da nfuz
dna karmamak kaygs ile Blgede sava kmas
menfaatleri icab olduu zaman sava kkrtclna
balayan emperyalist glerin oyunu ile birleince; su,
Ortadou'da savan gerek sebebi olmasa bile her
zaman bahanesini oluturabilir. Bu konuda bkz. A.
Mehmet KOCAOLU, a.g.e. s. 189-201 ; BULLOCHDARWISH, a.g.e.
47. Maalesef, Ortadou'da Trkiye'yi kontrol altnda tutmak
isteyen Batl baz g ve evreler, bu

bilig-1/Bahar96

48.
49.

50.

51.
52.
53.
54.

55.
56.
57.
58.

59.

60.

konuda hi bir fedakarlktan kanmayacaktr. Birlemi

Milletler'in Bat Asya Ekonomik ve Sosyal Komisyonu
tarafndan hazrlanan bir raporda "Petrol zengini
lkelerin petrol tekellerinde tutmalarna nasl izin
verilmemise, Trkiye ve srail'in su kaynaklarn
tekellerinde tutmalarna izin verilmemelidir" denmitir.
Ayrca Batl lkelerin bir ou gibi eitli hkmet d
kurulular bu konuda sempozyumlar, seminerler
yapmaktan
ve
kitaplar
basmaktan
geri
kalmamaktadrlar.
Bkz.
F.
MFTOLU,
"Ortadou'da Su Meselesi ve Trkiye" 1-8 Kasm 1994,
Zaman Gazetesi'ndeki yaz serisi
Bkz. . ELEKDA, "Suriye'nin Su Sava ve
Gneydou'nun Kaderi" 10 Mart 1996, Milliyet
Maalesef, dnyada Suriye, Irak, ran, Libya ve Sudan
terrist devlet olarak tanmlanmaktadr. Yine maalesef,
bu be devletin komumuz olup, Trkiye'deki terr
farkl boyutlarda olsa bile, devlet ncelikle
desteklemektedirler. Lojistik destek ve barnma dahil
her trl yardm yapmaktadrlar. Gemiten gnmze
bakarsak, bata Yunanistan, SSCB/RF ve Ermenistan
dahi boyutlar farkl olmakla birlikte bu destei
salamaktadrlar, Hatta dostumuz Azerbaycan'da da
PKK terristlerinin barndrldna dair eitli yayn
organlarnda iddialar yer almaktadr.
Bu konuda bkz. T. AKYOL,"Teror ve Su" 19.3.1996,
Milliyet ; Al SRMEN, "u Karara Bak", 17.3.1996,
Milliyet.
Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, a.g.e. s. 197.
A. Mehmet KOCAOLU, a.g.e. s. 187.
Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, Petro-Strateji, Harp
Akademileri Yaym, stanbul 1996.
F. MFTOGLU, "Trkiye'deki Sular Sava Sebebi"
1-8 Kasm 1994 tarihli Zaman Gazetesi.; C ZKDER,
"Ortadou lkelerinde Su Sorunu" Yeni Forum
Dergisi, Eyll 1994, s. 35.
H. Pnar BLGN, "Ortadou'da Su Sorunu" Yank,
Mart 1996, s.53.
Mehmet KOCAOLU, U luslararas likiler, s. 493,
Bkz. "Suda Yeni Oyun" 17.2.1996, Milliyet.
Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, "Suriye'nin Ortadou'da
kmaz ve Blc Terr rgt PKK'y Trkiye'ye
Kar Politik Bask Arac Olarak Kullanmas" Avrasya
Dosyas Suriye zel Says, Sonbahar 1995,
C.2,S.3,s.83-104.
Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, a.g.m.; Y. DOAN,
"Temiz Sular, Pis Sular" 29,8.1993, Milliyet; N, BA
TUR, "Trkiye'nin Su kmaz" 18.10.1993 Milliyet.
Bkz. A. Mehmet KOCAOLU, U luslararas likiler,
s.29-63 ; A. Mehmet KOCAOLU, a.g.m., s. 103.

143

PRZREN VE TRK DNYASI

O sm anl R um elisi'nin nem li m erkezlerinden

olan Prizren, 1389 y lndaki 1. K osova M eydan
Savandan sonra Trk egemenliine geti ve 1555
yln d an 1912 y ln a k ad ar sancakbeylii m erkezi idi.
B ir ara R um eli'nin en b y k vilayet m erkezi de olan
Prizren'de Rus, Avusturya, talya, Fransa ve ngiliz
konsolosluklar bulundu. I. K osova m eydan savandan
sonra P rizren'de M sl m an nfusun hzla oaldn
1307 ylnda kurulmu olan "Levia" kilisesin in 1410
y ln d a cam iye dntrlm esinden(l) v e 1455 ylnda
ina edilen, halk arasnda "K rk Cami" olarak b ilin en
"Nam azgh"dan reniyoruz(2). nk M slm an
halkn dini ihtiyalarn karlam akta bo kalan,
kullanlm az hale gelen H ristiyan kilisesinin onarlp
cam iye
dntrlm esine
gereksinm e
duym u.
B u n d an sonra ok sayda cam i v e m escit kurulm utur.
1871 ylnda Prizren'de vilayet basm evinin
bulunduu v e b u basm evinde "Prizren" adyla Trke
v e Srpa dillerinde gazetenin, Trke salnamelerin,
tahrir defterlerin ve eitli kitaplarn yaynland
bilin iy o r (3).
8 Eyll 1912 gn O sm anl idaresinin
Prizren'den kalkmasyla, Prizren'de ok sayda cami,
m escit, tekke, zaviye, trbe, em e, kpr, iki ham am,
drt medrese, b ir rtiye vs. yapdan baka ok sayda
Trk ve M slm an nfusu kald. 1912 y lndan 1951

Altay Suroy RECEPOLU

A ratrm ac-Yazar

y lna k adar T rk varl resm en tannm ad iin,

Trkler ulusal haklardan yoksundu. 1951 y lnda
K osova'da T rk halknn v arl tanmmca(4) Trklerin
yaad tm kent ve kylerde Trke renim grlen
snflar ald. T rk K ltr v e G zel Sanatlar
dem ekleri kuruldu, Pritine radyosunda Trke
yaynlara baland. 1953 ylnda yaplan nfus saynmda
tm Y ugoslavya'da 254.000 kii kendini Trk
bildirirken, K osova'da 34.538 kii krk b ir yl sonra
kendini Trk bildirebilmitir(5). Trklerin 1954-1961
yllar arasnda Trkiye'ye g etmeleri yznden ve
Trklere ovenlerce uygulanan basklardan dolay 1981
ylnn nfus saym nda K osova'da 12.513 Trkn v ar
olduu bildirilirken, P rizren'de t m nfusun 134.526
olduu v e b u saydan 8.078 kiinin Trk asll olduu
bildirilm itir (6).
B u g n K o so v ad a T rk n fu su nun en
kalabalk olduu Prizren'de be sekizyllk okulunda
1001 renci, drt m eslek lisesinde 327 renci ve
M am ua kynn sekiz yllk okulunda 582 renci
T rke okum aktadr(7). 1910 T rk rencisine
T rke ders v ere n T rk retm enlerinin says ise

bilig-1/Bah ar96

144
130'dur.
D tan
m esai
olarak
ders
veren
retmenlerin says ise gereksinmelere gre deiir.
Srbistan
Cum huriyeti'
iinde
bulunan
K osova'da y e r alan P rizren kenti, T rk asll
topluluuyla, yirm i iki tarihi camisiyle, sekiz tarihi
tekkesiyle, iki tarihi ham am yla, yzlerce Trk
rencisiyle, krk be yl aralksz etkinliini srdren
"Doru Yol" Trk K ltr ve Gzel Sanatlar Demei,
Trke yayn yapan Prizren radyosu, 17 Eyll 1990 gn
kurulan T rk D em okratik B irlii ve 19 M art 1994
gn kurulan "Rum eli" tiyatro sanatlar dernei ile
Trk Dnyas'nn ilgisinde olmas gereken b ir yerleim
yeridir. B urada Trke, Trk kltr, gelenek ve
grenekleri bugn de canldr. Z aten tarih boyunca
Prizren sanat fidanl olmutur. Sadece 16. Y zyl
tezkirelerine giren Suzi, Nehari, A k elebi, Sucudi,
Sa'yi, em'i, M m in ve Tecelli gibi airlerin adlar bile
b u kentin Osmanl kltr corafyasnda nemli b ir yer
aldm belirtmeye yeter. (8) B ugn de Prizren'de
dom u ve yaatm akla o lan k rk n zerinde yazar, air,
besteci, ressam yaamaktadr. B unun byle oluu
sebepsiz, deildir. K ent ve civar her sanatya ilham
v eren grnm e, yem yeil dalarna, eitli zm lerin
ve dalbast kirazlarn yetitii, h er eit sebzenin
retildii bereketli ovasna sahiptir. B u gzellii; yayla
sular, klar lk yazlar serin akan kaynak sular
yceltmektedir. D rt yzyllk Sinani, Halveti, Sa'di ve
K adiri tekkeleri olm ak zere bugn de seyredenlerin
hayranln celbeden Sinan Paa camii, Gazi M ehm et
Paa camii, G azi M ehm et P aa ham am, G azi M ehm et
P aa medresesi ve onlarn geni vakf imkanlaryla
alan dier kltr kurum lan, b u kltr ortam nn
zeminini tekil etmektedir ve istidat gsterenlerin kolay
geliip boy atm asna yardm c olmaktadr. 1529 ylnda
Prizren'de doan A k elebi, nl tezkiresi M eair'uara'da air N ehari'yi u tm celerle anlatm aya balar:
"M evlidi R um eli'de Prizren'dir. K asaba-i m ezkre
R um eli'nde m enbit-i serv- semen-i marifet olan
hkdn ve menba- cy- nazm- nesr olan glistandan
olm a ele m ehur ehr-i hret-yindir, R ivayet ederler ki
Prizren'de olan dosa adndan akdem m ahlas korlar.
Y enice'de doan olan, papa diyecek vakit Farisi
syler, Piritine'de olan dosa diviti belinde doar
derler. Binaenalzlik Prizren air menba, Y enice
Farisi oca, Pristine ktip yatadr" (9). A d geen
airler arasnda Suz, Y avuz Sultan Selim dneminde
yaad ve M ihalolu A li B ey'in B osna ularndaki
savalarn dile getiren onbebin beyitten oluan
m esnevisini yazd ki, b u m esnevi, o dnem in
savalarndan bilgi v ere n deerli b ir eserdir. A k

bilig-1/Bahar96

elebi ise n l tezkiresi "M eair'-uar"sndan

bak a b ir "D ivan", "Sigetvar-nm e", "M ecm ua-i
Skk", "Hadis-i Erbail" adl eserlerini ardna brakt ve
1571/72 y ln d a skp'te v efat etti. B u g n skp'te
A k elebi'nin m ezar "Gazi Baba" yatr olarak bilinir
ve yatrn etrafndaki byk yerleim yeri G azi B aba
B elediyesi adn tam aktadr(lO ). B ugn Prizren'de
Suzi cam isi m evcuttur v e cam inin avlusunda Suzi'nin
v e kardei air N eh ari'n in kabirleri bulunm aktadr.
B u airler gelenei XVI. yzyldan b u yana
srm ektedir. P rizren'li A k F evki (1867-1908) ardna
ok sayda deiik trlerde iirler brakt k i Prof. Dr.
N im etullah H afiz, b u airin iirlerini derleyip, airin
hayat yks ile birlikte kitap olarak yaynlad(11).
H ac m er L tf (1891-1929) Prizren'de ilkrenimini
ve rtiyeyi okuduktan sonra stanbul'da F atih
m edresesinden m ezun oldu, Kahire'de "Al-Azhar"
niversitesinde drt yl okudu ve Prizren'de Mevlevi
tekkesinin eyhi oldu. Ardna ok sayda Trke yazl
eser brakt ki, bunlarn b ir ka unlardr: "D ivan",
"T evhid-i bari", "rad-i talip", "Ashabi Bedr",
"M evizalar", "M anzum e-i M nazire-i rz-u eb",
"ktibas", "Hadikatu's-salik", "Baba Hikmet", "Tecelli",
"Byk airlerin iirlerinin tahm isi" v s( 12).
1951 ylnda Prizren'de "D oru Yl" Trk
K ltr v e Gzel Sanatlar D ernei'nin kurulm asyla Trk
yazarlar b ir araya gelmek, yarattklar eserleri okum ak
iin im kan buldu. O n lar iir saatleri dzenleyip kendi
iirlerini, yazlarn edebiyat severlere okum a frsatna
kavutular. nk o yllarda sadece skp'te
yaynlanm akta olan Trke "Birlik" gazetesi ile ibirlii
yapm ak zordu. skp'te "Sesler" aylk to p lu m ve sanat
dergisinin y aynlanm asyla P rizren yazarlar b u
dergiyle ibirliklerini sklatrd ve dergide yazlarn
devaml y aynlam aya baladlar.
1969 y lnda
P ritine'de
T rke
"Tan"
gazetesinin
yayna
b alam asyla P rizren yazarlar v e airleri gazeteyi
y netti v e gazetenin yayn program na gre Trke
kitaplarn yayn yapld. Trke kitaplar skp'te
"Birlik" gazetesince de yaynland. Prizren'de edebiyatla
uraanlarn saysnn artm asyla Pritine'de "Ku"
ocuk dergisi ve "evren" Toplum, bilim ve yazn
dergisi yaym na balad. 1971 ylndan balayarak
Prizren'de "Doru Yol" K ltr ve Gzel Sanatlar
D em einde alan Edebiyat K olu ilkin "Doru Yol"
adnda, sonra "Esin" bal altnda kltr ve sanat
dergisini yaynlam aya balad. Bunu "Filiz" ocuk
dergisinin yaynlanmas, "Doru Yol" D erneinin 1951
1981 tarihesini ieren k itab n v e Prof. Dr.

145

N im etullah H afz'n hazrlad "A k Ferki, hayat ve

eserleri" kitabnn yaynlanm as izledi. Prizren'de
y aayan T rk yazarlarnn b ir ou kendi edebi
eserlerini Y ugoslavya'nn b ir ok dergilerinde
yaynlad. B u yazarlarn eserleri eski Yugoslavya'da
yaayan tm uluslarn dillerine evrilip yaynland.
Trkiye'de de kitaplar yaynlanan Prizren Trk
yazarlarnn says oktur.
Y ugoslavya'da
ada
Trk
edebiyatn
oluturan yazarlar arasnda Prizren yazarlar arasnda
nde gelenler unlardr: Durm i Sleina (1916 -), Aziz
Bu (1917-1970), Hayrettin Volkan (1923-1990), sa
imek (1924 -), N usret Dio lk (1937 -), Prof. Dr.
N im etullah H afz (1939 -), H asan M ercan (1944 -),
ecaattin K oka (1945 -), A hm et viciler (1945 -),
skender M uz-Fevzi Tfeki (1948 -), Altay Suroy
R ecepolu (1949 -), F ikri iko (1949 -), F ahri
M erm er (1950 -), A. R fat Y eeren (1951 -),
M ehdilk Cibo (1951 -), Zeynel Beksa (19S2 -),
E them B aym ak (1952 -), A ziz Serbest (1954 -),
O sm an Baym ak (1954 -), M ehm et Bt (1955 -),
E them K azaz (1960 -), R aif K rkul (1964 -)(12).
Prizren'deki Trk nfusuna gre yazar, air,
sanat says tm orantlarn stndedir. Sayca az olan
Prizren T rk toplum u kltr etkinliklerini srdrrken
y ln her gnnde b ir klt r olay ile halk
yaatmaktadrlar. Tiyatrocular hazrladklar oyunlar
sahneye koyarak, ses sanatlar mzikli program lar
dzenleyerek, airler iir toplantlar dzenleyerek,
ressam lar sergiler aarak, b ilim adam lar eitli bilim
toplantlarnda bildiri sunarak b u kltr etkinlikleri
srmektedir. T m b u kltr olaylarnn her g n T rke
y ay n y ap an P rizren radyosu izlemektedir ve rportajlar
yaynlamaktadr.
T rk nfusu faktrnden baka Prizren
O sm anl dnem inden kalm a eserleriyle de T rk
D nyas 'nn b ir parasdr. K entin eski blm n
oluturan k en t m erkezinde b u g n de O sm anl
ehircilik zellii korunmaktadr. K entte 24 mahalle
vardr. H er mahallede bir cami, en az b ir bakkal, b ir
frn, b ir eme, mahalle meydan, binek ta, oturma
ta, kim i m ahallelerde m ektep (ilkokul) binas, berber
ve kasap vardr. M ahalle, halkn deyimiyle "boazdan"
(sokak) oluur. M ahalleler genellikle cam i adlarn
tar. Paralanm Y ugoslavya'da m ahalleler birer Yerel
Birliini (yerel ynetim ) oluturuyordu. imdi bu
mahallelerin dnda yeni semtler kurulm utur ki bu
semtler kurulduklar yerin yer adn tamaktadrlar.
rnein; Ortaokul, Tuzsuz, Buzagilk, Lakuri,
Y aglenia gibi. Y eni kurulan

semtlerde
eski
mahalleler
zelliini
yknmektedirler.
Prizren'in T rk D nyas'na ball bugnde
kentte varolan kim i eski zanaatlarla srmektedir. B u
zanaatlardan k orunanlar unlardr D em irci, ilingirci,
kazanc, kalayc, tenekeci, oluku, bileci, mumcu,
bak, altnc, kuyum cu, nalbant, saati, terzi, kee
kullaba, yorganc, halla, yastk, mafesi, yazmac,
adrc, boyac, yapac, oyac, demeci, tabak,
izmeci, sara, duvarc, kiremiti, kaldrmc, kumcu,
emeci, cerizci, ocak, papuu, kundurac, krk,
deirm enci, berber, sofrac, m erem eti, doram ac,
nalnc, ekm eki, a, yourtu, bozac, tatlc,
m uhallebici, kebap, kfteci, kasap, barsak,
breki, sim iti, kaym ak, helvac, leblebici, kestaneci,
peynirci, dondurmac, lokumcu, baklavac, salepi,
kadaifi, yac, orbac, bum bara (sucuk), resimci
(fotoraf), sprgeci, km rc, arabac v e hamal.
B unlarn dnda eski zanaatlar da baka b ir adla sryor
y a da tam am en yok olmutur. B u m esleklerin b ir ou
birka meslekle birlikte srmektedir veya bu mesleklerin
rnleri beraberce b ir dkkanda retilmektedir ve
satlmaktadr. T m b u m esleklerin bugn de geerli
olm as yznden Prizren'de 2800'n zerinde kaytl
m eslek sahibi vardr. B u sayya henz kaydn
yaptrm am olan v e kaytl m eslek sahipleri ile
birlikte alan esnaf d a katarsak, b u say katdaha
fazla olur. B u zanaatlar en ok Trkiye ile gerekleen
ticari ilikilerle yaamaktadr. Ad geen zanaatlar iin
har, alet Trkiye'den getirtilmektedir. S rbistan ve
K arada'a
B irlem i
M illetlerce
uygulanan
yaptrm lara Trkiye saygl davranrken, Prizren
zanaatlar
zanaatlarn
srdrmekte
zorluk
ekmektedirler.
Trkiye
v e B ulgaristan
gmrklerinde uygulanan sk kontrol yznden her
hafta 15'in zerinde otobsn sadece Prizren'den
stanbul'a seyehat ederken, b u yolcu lu k lar b u g n hem
otobs says hem y o lcu says bak m n d an y ary a
dm tr.
D nyada her b ir m illetin insan haklar
arasnda ana art, dank soydalarn toplam ak
olduysa da, P rizren T rkleri Trke'yi, T rk
K ltr'n v e 400 yllk T rk m iras olan tarihi
yaplar, gelenek, grenek v e m esleklerin Balkanlar'n
b u kesinde korum ak ve yaatm ak iin Trkiye'den ve
Trk Dnyas'ndan da destek bekliyor v e sadece
b u n u n la P rizren T rkleri m em nun olacaktr. te
im di T rk D nyas'nn
b u n u deerlendirm esi
gerekiyor.

bilig-1/Bahar96

146
DPNOTLAR
1. Husref REDZC, Pet Potkupolnih simaskih Spomenika
Penezi Kr un", 4. "Mustafa Baki", 5. "Dositey
Obradovi" ve 6. "Hac mer Ltfi" ilkokulu, 7. "Ramiz ve
Na Kosovu (Kosova'da kubbeli be slam ant), Studeje o
Boro", 8. "Gani avdarba", 9. "Dimitriye Tuovi" ve 10.
slamskoj arhitektertonskoj bastini, Sarayevol983, s.228.
"Yovanka Radivoyevi Kia" Meslek liseleri.
2. Hasan KALES: Prizren kao kultumi centar za vreme
8. Divan Edebiyat simler Szl, Do. Dr. Haluk
turskog perioda (Trkle, zamannda kltr merkezi olan
pekten ve dierleri, Kltr ve Turizm Bakanl
Prizren), Gjurmine Albanologjike, 1962, Pristine, s.92.
yaynlar, 1988, Ankara.
3. smail ERE, tamparija Kosovskog Vilajeta (Kosova
9. Mustafa S e N, "ada Prizren airleri", T rk
Vilayeti'nde basm evi) (1877-1888), Gjurmine
Edebiyat Dergisi, Ocak 1984, say 123, stanbul.
Albanologjike 1962/1, Pritine.
10. Evliya elebi, Putopis (Seyahatname) eviren, Hazim
4. Kosova-Metohija zerk Blge Meclisi'nin 20 Mart 1951
abanovi RO "Veselin Malea" Sarayevo 1979, s.289.
tarihli Trk aznl iin Kosova-Metohija B-de Trke
11. Nimetullah HAFIZ, Ak Ferki, hayat ve eserleri,
okullarn almas karar.
"Doru Yol" KGSD, 1986, Prizren.
5. Statistiki kalender FNTJ, 1957, Belgrad. s.33
12. Say 2'de a.g.e,
6. Bilten 15, Kosova SB Blge statistik Kurumu, Nisan
13. "Doru Yol" Kltr Gzel Sanatlar Dernei 1951-1981
1982 Pritine.
monografi, Prizren, 1981, yaynlayan "Doru Yol"
7. Kasm", 2. "Milo Crnyanski", 3. "Slobodan
KGSD, Prizren.

bilig-1/Bahar96

147

TRK DEVLET VE
TOPLULUKLARI LE LGL
ETM FAALYETLERMZ

Adem UZUN
A hm et Yesevi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Aratrm a

Trk
Cum huriyetlerinin
bamszlklarna
k avum alar T rk v e A kraba T opluluklar ile
M slm an T opluluklarn yeniden yaplanm alar, bu
lkelerle lkem iz arasnda siyasi, kltrel ve
ekonom ik ilikilerin balatlm asna neden olmutur.
B u lkelerle y ap lan anlam alar ve
p rotokoller
erevesinde
sz
edilen
T rk
D evletlerine
ve
T opluluklarna
eitim -retim
alannda ve eitli alanlarda hizmet vermekteyiz.
D ili, dini, kltr, tarihi b ir olan 200
m ilyona yak n T rk D nyas bam sz v ey a yar
bam sz olarak; b u m ozaik yap iinde zn bulma,
birbirini arama, birbirine ulam a ve birbirinden g
alm a abas iine girm ilerdir. T rkiye ise, bu
insanlarn um ut kaynadr. B ir rengin tonlarn ifade
eden b u yap iinde ortak tem ellerim izden hareketle
gl beraberlikler oluturulabilir. A ncak b u oluum,
uzun, titiz ve youn b ir aba harcamay ve byk
fedakarlklarla,
bkm adan
usanm adan
almay
gerektirm ektedir.
21. yzyla yaklarken dengeleri kkten
bozulan ve yeniden yaplanan b ir dnya ile kar
karyayz. Tarm ve Sanayi Devrim lerinden sonra
nc byk devrim i yayoruz ki, b u gem iin
deerlerini altst eden Bilgi a'dr. B u ada bilim o
kadar hzl ilerlem ektedir ki, insanlara yalnzca o
karm ak bilgiler ierisinden ihtiyac olanlar semek ve
kullanm ak dm ektedir.
Sovyetler B irlii'nin dalndan sonra
bam szlklarna kavuan Trk kardelerimize sahip
km ak ve onlara yrdkleri b u etin yolda nderlik
etmek, bizim en kutsal grevimizdir. Y etm i yllk
cendereden km b u kardelerim iz iin dnyaya
uyum salamak kolay olmasa gerektir. Avrasya Ortak
Pazar'nn kurulm as iin siyasi, kltrel, ekonom ik
birlik alm alar hzlandrlmal, Trk dnyasnn her
b ir lkesinde; ortak gem iim izin m terek ata ve
babalarm zn, asrm zn ilm i-m edeni seviyesinin ve 21.
yzyldaki m terek kader v e hedeflerim izin farknda
olan yeni b ir 'nsan Tipi' ina etm ek tem el vazifem iz
olm aldr.
A ram zdaki dil, inan kprsn, tarih
bilinci,
k lt r
kprsn
deerlendirebilm ek;
kklerimize inerek manevi anlam da btnleebilmek, ve
gelecein ileri toplum lar arasnda yerim izi alabilmek
iin m utlaka kklerimize inerek, eitim v e kltrmz
kaynatrm akla m m kn olabilecektir. D ini bilgilerden
ve vecibelerden koparlm, inanlar salam fak at bilgi
noksanlar b u lu n an b u kardelerim ize dini ynden
gerekli destek D iyanet leri B akanlm zca
verilm ektedir.

Grevlisi

bilig-1/Bahar96

148

B urada A tatrk'n u sznn ne kadar

yerinde olduunu belirtmekte yarar gryorum:
"Bugn Sovyetler Birlii,
dostumuzdur,
kom um uzdur,
m ttefikim izdir.
Bu
dostlua
ihtiyacmz vardr. F akat yarn ne olacan kimse
kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk A vusturya
M acaristan gibi paralanabilir, ufalanabilir. Bugn
ellerinde smsk tuttuu m illetler avularndan
kaabilirler. D nya yeni bir dengeye ulaabilir. te o
zam an Trkiye ne yapacan bilmelidir... Bizim bu
dostum uzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir
kardelerim iz vardr. O nlara sahip km aya hazr
olmalyz. H azr olm ak yalnz o gn susup beklemek
deildir, hazrlanm ak lazmdr. M illetler buna nasl
hazrlanr? M anevi kprlerini salam tutarak. D il bir
kprdr...
inan
bir
kprdr...
tarih
bir
kprdr..."
"... Kklerimize inmeli ve olaylarn bld
tarihim izin iinde btnlemeliyiz. O nlarn bize
yaklam asn bekleyem eyiz. Bizim onlara yaklam am z
gerekli..." (M. K. Atatrk)
A hm et Y esevi A nadolu'yu -Alp erenlerini
gndererek- nasl Trkletirdi ve slam latrd ise; biz de
ona olan borcum uzu y erine getirm eliyiz. A nadolu'dan
T rkistan'a im an, ahlak, ak, ilim , birlik gtrmeliyiz.
A ta yurdum uzda yeni dergahlar kurmalyz. Onlara
A hm et Yesevi'yi, Y unus Emre'yi, M evlana'y, O uz
H an', F arabi'yi, A tatrk' anlatmalyz. Global bir
dnya iinde yerini alabilmek iin, Trk Dnyas da
kendi iinde entegre olmaldr. B ilgi toplum una
ulam am z salayacak oluum sreci b irlik zerine
kuruludur.
Trk toplum unun tarih boyunca en nemli
zellii
hareketliliktir.
Bu
hareketlilik,
T rk
topluluklarnda
"tre"nin
st n
deer
olarak
yerlemesinde etkilidir. Trk boylar sosyal, siyasi ve
kltrel yaplarn "tre'"ye ballklar sayesinde
korumulardr. B u hassasiyet hem kii, hem toplum,
hem de devlet boyutunda mevcuttur. O nun iindir ki; bu
ballk tem el alnd takdirde dil, din, kltr, tarih
birliinden yararlanarak ; Trk D nyasnn tek b ir btn
halinde
dnya
zerindeki
yerini
almas
salanabilecektir.
Trkiye Cumhuriyeti son yllarda b u yolda
atlm as gereken adm lar atm yaplm as gereken
ileri yapm tr. A driyatik'ten in Seddi'ne hatta
Byk O kyanusa kadar Trk varl b ir hayal, bir
varsaym deil, varolan b ir gerektir. A ncak b u gcn
entegrasyonu ok kolay olmayacaktr. Entegrasyon
b irok zorlukla karlaacaktr; ancak bilgiyle,
bilim le, em ekle, sabrla, taham m lle, hogr ve
sevgiyle devam edenler iin prl prl sonular

bilig-1/Bahar96

olacak b ir alm alar srecidir. Globalleen dnyada

entegrasyonunu
tam am lam
T rk D nyas'nn
etkinlii d ah a ok olacaktr.
ncelikle kltr deerlerimize ynelmeli,
kklerimizde
bulumal,
dallarmz
yaknlatrmalyz. O rtak kltr v e milli tarih uurunu
T rk D nyas olarak yakalayabilm em iz iin b ir eitim
v e k lt r birlii seferberlii gerekm ektedir. Son
zam anlarda ata kltrne, rf v e adetlere ballk,
tarihi kahram anlarm za kar m innet v e kran hisleri
yava yava zayflamaktadr. anl tarihim izin byk
devlet, ilim ve sanat adam larna kar kaytszlm z
gn getike artm aktadr. E er gelimi b ir toplum,
yani 21. yzyln bilgi toplum u olm ak istiyorsak
ncelikle kendi kltrm z, tarihimizi, dinim izi ve
dilimizi sahiplenmeliyiz.
nsanlk yepyeni b ir aa girmitir. Son
yllarda, b ilg i retim inin olaanst boyutlarda
artm as,
b ilg in in
teknolojiye
uygulanm asnn
hzlanmas, bilgi depolam a ve kullanm a konusunda
olaanst
im kanlar
salayan
bilgisayarlarn
gelim esi v e uygulanmas, haberlem e aralarndaki
b y k ilerlem elerle b ilg in in yaygnlam a imkanlarnn
artmas, yeni an ana unsurlar olduu aklk
kazanm v e bilgi a (Bilgi T oplum u) gerei ortaya
km tr. B ilgi T oplum u bilgiyi retebilen, bilgi
geliim ini tek n ik v e teknolojiye adapte edip uyarlayan
b ir to p lu m olarak, kendini hzla yenileyem eyenlerin
asrlarca gerilerde kald b ir hza kavum utur.
G nm zde
b ilgisayarlarn
salad
kolaylklar nedeniyle, hayatn h er alanna yo u n
olarak girdii grlm ektedir. B ilgisayar destekli
retim , bilgisayarl dizgi, bilgisayarl tasarm ,
bilgisayarl retim , bilgisayarl tom ografi hatta
bilgisayarl m zik ve sanat, hayatm zn birer paras
olm u vaziyettedir.
G nm zde insanlk tarihinin en nemli ve en
kkl ve de neticeleri itibariyle en etkili dnm
yaanyor. B u dnm , dnya dengelerini sarst ve
ye n i bir dnya oluuyor
Bugn, iinde bulunduum uz bilgi ann
etkisiyle, insanlk tarihinde akllara durgunluk veren b ir
teknolojik yenilenm e, b enzeri grlm em i ekonom ik
olanaklar ve artc siyasal gelim eler ile kltrel
yeniden doular yaanmaktadr.
Trk cCum huriyetleri ile T rk A kraba ve
Topluluklar arasnda O cak 1992 tarihinde balayan
resm i tem aslarn ardndan, karlkl anlam alarla b u
lkelerden
T rkiye'ye
renciler
getirtilm eye
balanm tr. Trkiye Cum huriyeti'nin b u lke ve
topluluklara ynelik alm alarndan en nem lisi ve

149

yaplan projelerin en by oralarda alan okullar ve

T rkiye'ye getirilen rencilerdir.
Y ani ksaca eitim politikasdr. Takdir
edilecei gibi en b y k y atrm insana yap lan
yatrmdr. B u tr eitim almalaryla renciler,
Trkiye Trkesi'ni ve dier Trk Cumhuriyetleri'nin
dillerini renerek hem Trk D nyas'na faydal
hizm etlerde bulunacak, hem de dnya ve blge
lkeleri ile bam sz ve eit ilikiler kurulmasnda,
zellikle de Trkiye ile kardelik kprlerinin
oluturulmasnda en byk grevi yapacaklardr.
B u balam da devlet tekilat, bakanlklar ve
ilgili kam u kurum lan Y K , TRT, vb. Trk D nyas ile
ilgili doan bu yeni duruma uygun olarak yeni birimlerle
donatlm; D leri Bakanl'nda 2 yeni genel
mdrlk, 1 bakanlk ve K ltr Bakanlnda 1 genel
m drlk kurulm utur. M illi E itim B akanl'nda da
ayr b ir
genel
m drlk
kurulmutur.
lgili
bakanlklarn hepsinde zel grevlendirmelerle birer
kk birim tekil edilmitir. B tn b u birim ler Trk
Dnyas ile ilgili aratrma yapma, planlam a ve
koordinasyon
hizmetlerini
yrtm ektedir.
B az
Babakanlk m avirleri st seviyede koordinasyonla
grevlendirilmiler; eitli konularda kom iteler ve alt
alm a gruplar tekil edilm i; aratrm a, planlam a ve
k oordinasyon alm alar disiplin altna alnm tr.
E itim alannda 1992-1993 D ers Y lnda
Trk Cum huriyetlerinden 3000'i orta retim; 7000'i
Y ksek retim ( 825 n lisans, 4800 Lisans, 1025
Y ksek Lisans, 350 D oktora rencisi)'de olm ak zere
toplam 10.000 renci eitim iin SY M tarafndan
yaplan snavlarla seilmi ve Trkiye'de eitim e davet
edilm itir.
ok nem li dier b ir eitim ham lem iz de
Kazakistan'n Trkistan ehrinde H oca A hm et Yesevi
Uluslararas
Trk-Kazak
niversitesi'nin
kurulm asdr. B ir dieri ise K rgzistan'n bakenti
Bikek'te M anas niversitesi nin kurulmasdr. B u
ortak
niversitelerim iz
T rk
D nyasnn
kaynam asnda hi kukusuz ok byk misyonlar
stlenmitir.
A yrca
zbekistan'da
U lu
Bek,
T rkm enistan'da Sultan Sencer, A zerbaycan'da Fuzuli
niversitelerinin
kurulm as
iin
n
almalar
srdrlm ektedir.
nce T rk T opluluklar hakknda ksaca
bilgi verm ek ve A vrasya D nyas'n tantm ak
istiyorum .

AVRASYA DNYASI
A vrasya eskiden A vrupa ve Asya'y bir kta
olarak kabul etm ekten doan b ir tabirdi. im di ise
yeni b ir anlam kazanm tr. M erkezinde Trkiye'nin

o lduu b ir devletler v e h alklar topluluunun ad

olm utur,
A vrupa'da B osna H ersek v e Arnavutluk'tan
A sya'da M oolistan'a kadar uzanan dnya Avrasya
Dnyasdr. Merkezinde, Trkiye'nin olduu devletler ve
halklar topluluunun ad. A sya'da ve A vrupa'da
bam szlna kavum u y ad a kavum a abasnda
olan, yeniden oluum yaayan m ozaik yaps arzeden
karm ak v e
k ark b ir
oluum
blgesidir.
K apsam nda Azerbaycan,Trkmenistan, zbekistan,
K azakistan, Krgzistan, Tataristan, Bakurdistan,
Yakutistan, uvaistan, Tuva, Gomo-Altay, eenngu, K araay-erkes, Kabartay-Balkar, Adigey,
D astan Cum huriyetleri, A hska Trkleri, K rm
Trkleri,
G agavuzlar,...
A yrca
B ulgaristan,
Y unanistan, M akedonya, R om anya, ran, Irak, Suriye,
A fganistan, T acikistan, M acaristan, M oolistan,
Grcistan,... gibi lkelerdeki Trklerde b u kavram n
kapsam na
dahil
edilm elidir.
T arihim izin
ve
corafyam zn, am zn b izim nm ze getirdii
gerek ve byk sorumluluum uz budur. 200 milyona
yakn Trk D nyas...
imdi,
b am sz
T rk
Cum huriyetleri
dnda kalan Trk Topluluklar'n grelim.

TRK TOPLULUKLARI
Tacikistan Cumhuriyeti
(R usya F ederasyonuna bal) 4 m ilyon
nfusa sahip Tacikistan Cum huriyeti'nin yzlm
143,100 km 2, bakenti D uanbe'dir. Tacikistan'n
% 58.8'i Tacik, % 22.9'u zbek, % 2.1'i Tatar, % 1.3'
K rgz Trk'dr. T acikistan eski T rkistan'n b ir
parasdr.

Uygur Trkleri
(Singuang-Uygur M uhtar Blgesi, in H alk
C um huriyetine bal)
Tahm ini olarak 8-20 m ilyon U ygur'un
bulunduu tahm in edilen Singuang-U ygur M uhtar
B lgesinin yzlm 1.710.000 km2'dir.

Krm Trkleri
(Ukrayna Cum huriyeti'ne bal b ir M uhtar
Cumhuriyettir.) Saylarnn 500 b in civarnda olduu
tahm in edilen K rm Trkleri 2. D nya Sava' ndan
sonra srgne tabi tutulm ulardr.

Gagavuzlar
N fuslar 200 b in civarnda olan b ir
Ortodoks Trk topluluudur. ounluu M oldova
Cum huriyeti'nde b ir ksm da Rom anya'da yaar.

Afganistan Trkleri
A fganistan'da Tahm ini 2 m ilyon zbek, 1
m ilyon Trkmen, 100 b in Krgz v e Kazak, Hazaralar

bilig-1/Bah ar96

150

Romanya Trkleri

ise (Farsa konuan, ancak T rk asll olduklarna

inanan b ir topluluktur) 2 m ilyondur.

R om anya'da 150 b in civarnda Trk vardr. Bu

nfus Anadolu, Tatar ve Gagavuz Trklerinden oluur.

Makedonya Trkleri

KIRGIZSTANDA AILAN ZEL RETM

KURUMLARI
(TabloA)

Saylar 150 b in civarndadr. T rkiye'yi

y ak n d an takip ed en b ir T rk topluluudur.

f Kl t t l f N
AUI

4 J IU
] -V.H lil

fi A V K

T ttU K
i Y i m - .r

K IIM p IZ
BFl

. 1

U>knL IjfiL

1992- [ W J

32i

1s

gnderilm i b ir T rk topluluudur. Saylan 200 b in

U ttu
M

IS ^ trA K r
litf

lw + .< W
1J m

^ . t m

14

^ in L /L cL
L t i

L 9 9 L 9 9 J

146

to

Kj it lik , i '.
1 j

IW -IW 1

k l l l l *>4
tl-ra m L*
T -nL

L 9 M .I M

C* S e m a [ p *

a T ito k k
P ^fci

10

fU h fc*
VcL 1 j m

11

^ U lfc d J L !

sonra

srgne

civarndadr.

Trke Yakn Topluluklar (Trkler)

Bonaklar, M akedonlar, Pom aklar, Torve
Arnavut, Grcistan'daki A bazalar ve Acaralar v e dier
M slm an G rcler een-ngular Trklerle

1 t 1995

1W H W J

\w
114

11

10

11

11

im

110

91

U jA lfh La.

Ahska Trkleri
G rcistan'n Ahska-M esket
blgesinden 2. D nya Savandan

i u

Federasyonu'na tabi olm ayan

tek
federe
devlet
een C um huriyeti'dir. N fuslar 1.5 m ilyon olup
% 90' een, kalan A hska T rkleri v e R uslar'dan
oluur.

[O K U ' !

ran Trkleri
ran'da Tahm ini 10 m ilyon Azeri, 1
m ilyon K agay, 600 b in A far, 40 b in K aar, 250
b in ahseven, 800 b in Trkm en bulunmaktadr.

Trk Cumhuriyetleri ile Trk Akraba ve

Topluluklarnda MEB ve zel Kurum ya da
Kurulularca Alan OkullarlaTrkiyeye Gelen
renciler
1995-96 retim yl itibariyle, Trkiye'de
bulunan T rk kkenli rencilerin toplam says
13152'ye ulamtr. Tablo B'de, b u rencilerle ilgili
saysal durum gsterilm ektedir.
T rkiye'nin eitli illerindeki ortarenim ve

Irak Trkleri
Irak T rkleri'nin
civarndadr.
Trkiye ve
duygular ok yksektir.

says 2
T rkle

m ilyon
ballk

Suriye Trkleri
Suriye'de 200 bine yak n T rk yaad
tahm in edilm ektedir.

Moolistan Trkleri
M oolistan'da 130 b in K azak T rk
yaam aktadr.

Bulgaristan Trkleri
B ulgaristan'da halen 1.5 m ilyon T rk
yaad tahm in edilm ektedir.

Yunanistan Trkleri
Y unanistan'n Bat Trakya Blgesi'nde 150
b in civarnda T rk vardr.

yksekrenim k u ram larn d a eitim lerini srdren

rencilerin, b u byk projenin hayata geirildii
gnden b u yana varolan baz problemleri; p rojenin
genel am alarn zedeleyen nem li aksaklklar olarak
dikkat

ekmektedir.

bulunduklar

eitli

durum larn

etkiledii

rencilerin

kar

problem ler

b ata

iin,

renim leri

karya
eitim
srasnda

eitli aksaklklar km akta ve hatta kim i renciler

renim lerini yarda brakarak lkelerine geri dnm ek
zorunda kalm aktadrlar.
O rta A sya Trk Cumhuriyetleri'nde alan
okullarm z

ve

Trkiye'de

okuyan

T rk

rencilerim izin

karlat

problem ler

kkenli

ve

zm

nerilerini daha sonra deerlendireceiz. imdi Trk

C um huriyetleri v e b u rad a alan okullarm z ile

bilig-1/Bahar 96

ok

yakn balantlar olan topluluklardr. H alen Rusya

151

Trkiye'de okuyan rencilerin m evcut durum unu grelim :

Krgzistan
44
m ilyon nfusa
sahip
K rgzistan'n
y zlm 198.500 km2,
bakenti Bikek'tir.

rencisi vardr. rencilerin b ir

k sm y atl b ir ksm ise
T R K C U M H U R Y E T L E R N D E A IL A N
gndzldr. 22 Trk ve 4 Krgz
E T M R E T M K U R U M L A R IM IZ
retm eni vardr. A yrca b u okulda
(M .E .B n a bal)
60 renciye Trkiye Trkesi
(Tablo 1)
kurslar verilmektedir. K ayda
] Reku l'ork AnnAdi i.
deer b ir sorunu
2 k t U i Liny
bulunm am aktadr.
I >:i.T-C[|JT1

J T n k -K r p / A j t h d o l u

K l/ Vlcs-lck L isesi

Ondokuzuncu yzyl
sonlarnda Rus istilasna
urad.
1917 devriminden
sonra balayan bamszlk
mcadeleleri
1929 ylna
k ad ar srd. 1926 ylnda
K rgzistan S.S. Cumhuriyeti
kuruldu.
D em okratik
deerler O rta Asya'da sadece
K rgzistan'da
itibar
grmtr.
K rgzistan
Cumhuriyeti 31 Austos
1991'de bam szln ilan
etti.
N fusunun
%52.4'
Krgz,
% 21.5'I
Rus,
% 12.9'u
zbek, % 2.5u
Ukraynal,
% 7'sidedier
etnik gruplardan oluur.

J.T U rk -K rp u

I m u il J'Jin*nL:f)
Arm J u l hisc.fi
lu rL k u ltn

] l'tkrlc.Triiscs Efcl O M.
R u j 'j t f t d n u v

Bu
okullarda
toplam
renci 240 civarnda renim
grmekte,
T rkiyeden
gnderilen m drlerle birlikte
toplam 38 retm en grev
yapm aktadr. O kullarda K rgz
retm enler
de
grevlidir.
(Tablo 3)

B.zel Okullar;

].'T rle T a r t f C M

K rgzistan'da
merkezi
Trkiye'de
Trkm rnjiv
bu lu n an Sebat A .'ye ait
] A$jLBh1 CH A n a J n lu I .Lssi
11 zel lise bulunm aktadr. B u
1 A pf. bol l o k llfcnkuta
okullarn kayda deer soranlar
j A jp n h - T iv e 1&fy
tespit edilem emitir. (Tablo A)
Hft1 Oft Mcrtez
A yrca 2 tane de yksek retim
bulunmaktadr.
Bu
4 M FiLni.il A.urlki. Thri-rtknaiLildn Ljscsj kurum u
okullarda
1995-1996
yl
itibariyle 1750 civarnda renci
^ rk iU n
paral
orta renim grmektedir.
1. T u ; l ; i t ' V ' : e l . - T l i k A u d o E u O t e lc i Lfc '-c Ayn retim yl itibariyle
T u r/n M irtltk U | p
retm en says ise 114'tr.
2 E iif/jr O /h e k -T fljk A jm Jn tu O te lc ilik
A. Resmi Okullar:
(Tablo 5)
Tunzr MrsL-pk L is e s i
M .E .B .'nn katklaryla
A ncak
M illi
Eitim
3. ScnmrcacE Ctebek-TOrfc A a J u l u Jl i u f t a
1992-1993 retim ylnda
Bakanl
verilerine
gre;
B ikek'te 2 A nadolu L isesi L b h
K rgzistan'da zel kurulularca
J No maunun ^ b c t - T f k AhaJuJu TL ie t
alm tr.
alm
olan
toplam
10
LnO
1.
Krgz-Trk
ortaretim v e 1 niversite
sm a il
Tarancolu 5. Kn^psKTV'4 O b c k ^ T u k A n a d u tu 1 ;sc si
bulunm akta;
bu
okullarda
6 N f.'.i z b c k -ftrk Audol l isesi
A nadolu Lisesi:
1294
renci renim
B ikek'e
25
km 7. TajlcenL fobrk-Tdct lk o k u lu
grm ekte
ve
104
mesafede Tatepe kynde 5 AikLimh Oabdi-Tmk Anulotu Mesfek Lise* retm en grev yapm aktadr.
1992-1993 retim ylnda 9 Tn^lifti Trlye Trtitai Efbm Ogreln niversitedeki renci says
alm tr.
renci M n its
95, retim yesi says ise 6'dr.
kapasitesi 120 olup, halen
(Tablo 6)
90 K rgz rencisi vardr. 16 T rk ve 4 K rgz
O cak
1995
tarihi
itibariyle
K rgzistan
retm enle eitim yaplmaktadr. Okul yatldr. B ina ve
yk sek renim k u ram larn d a
137 T rk renci
yerleim
sorunu
vardr.
M erkeze
nakil
iin
bulunm aktadr.
B unlarn rencilikleri M E B 'ca
allmaktadr.
tannmtr.
B irok
niversite
arasnda
da
ibirlii
2.
Krgz-Trk A nadolu K z M eslek Lisesi:
protokolleri imzalanmtr. Frat niversitesi ile
B ikek'te
1992-1993
retim yln d a alm tr.
renci kapasitesi 150 olup, halen 135

bilig-1/Bahar96

152

K rgzistan lim ler Akademisi arasnda 1992 ylnda

ibirlii protokol imzalanmtr. A nkara niversitesi ile
O niversitesi arasnda birincisi 1992 ylnda dar
kapsaml, ikincisi 1993 ylnda daha geni kapsam l
olm ak zere iki ibirlii protokol imzalanmtr.
Ayrca Ankara niversitesi ile Krgz D evlet Beeri
lim ler ve D iller Enstits, D okuz Eyll niversitesi ile
K rgzistan D evlet niversitesi arasnda ibirlii
protokolleri bulunm aktadr.

Trkiye-Krgzistan Manas
niversitesi:
1994 ylnda K rgzistan Eitim Bakanl
yetkilileri K rgzistan'da b ir Trk-Krgz niversitesi
kurulmas arzusunu dile getirmiler, M.E.B. ve Y K
Bakanl, niversitenin almas konusunda olumlu
gr bildirm ilerdir.
Y K Bakanl ile K rgzistan retim ve
B ilim Bakanl arasnda 20 M art 1995 tarihinde
im zalanan b ir niyet protokol ile niversitenin
Bikek'te alm as kararlatrlm ve gerekli b in a
tahsisi de yaplm tr. niversitenin alm asna ilikin
olarak T rk tarafnn hazrlad anlam a tasars
K rgz tarafna iletilm i olup y an t beklenm ektedir.

Trkmenistan
4 m ilyon nfusa sahip Trkm enistan'n
yzlm 488.000 km2, bakenti Akabat'tr. 1880
y lnda R uslar tarafndan igal edilen T rkm enistan'da
T rkm enlerin R uslara kar ayaklanm alar ve 1927'de
Cneyol adl kom utann yenilmesiyle Sovyet otoritesi
yerlemitir. D ier Trk Cum huriyetlerinde olduu gibi
b u lkede de eski devrim yneticileri bamszlktan
sonra iktidara talip dier siyasi gruplar bertaraf etmeye
ve iktidarlarn tek balarna srdrmeye muvaffak
olmulardr.
T rkm enistan nfusunun % 72 Trkm en,
% 9.5 R us, % 9'u zbek, % 2.5 K azak, 5 7'si dier
etnik gruplardan oluur.

A. Resmi Okullar:
M .E.B.'nca alm olan A nadolu Lisesi
statsnde A kabat T rk Lisesi, A kabat T rk
lkokulu ve M. K em al Atatrk Trk-Trkmenistan
L isesi'nde toplam 380 renci, Trkiye Trkesi
E itim M erkezi de 207 renci ile eitim retimini
srdrm ektedir. (Trkm enistanda, M. K em al A ta t rk
Trk-Trkm enistan Lisesi, 2 okulda 2 Trk snf ve 1
Trkiye Trkesi Eitim retim M erkezi olm ak zere
4) B u okullarda 28 retm en grev yapm aktadr.(T ablo
3)

bilig-1/Bahar96

B.zel Okullar:
Ayrca, B akent Eitim, Y ayn ve Ticaret
Merkezi, geen yllarda am olduu 8 zel liseye
ilaveten b u yl da Trkm enistan'n eitli yerlerinde 3
yeni Anadolu Lisesi ile 2 teknik okul, 2 niversite ile
birlikte toplam 5 okul am tr. B u liselerdeki renci
says 2163'tr. Cum hurbakan N iyazov'un kararyla
alan irket ile ortak kurulan Trkm en-Trk
niversitesi, 25 A ralk 1994 tarihinden itibaren yaklak
200 renci ile eitime balam tr. A nlan niversitede
dari Bilimler, Eitim ve arkiyat olm ak zere toplam
faklte bulunmaktadr. (Tablo 5)
A ncak
y in e
M illi
E itim
B akanl
istatiklerine bakldnda; T rkm enistan'da zel
kurum ve kurulularca alan okul says 13, renci
says 1731, retm en 109 olarak grnmektedir.
A lm olan iki niversitedeki renci says 128,
retim yesi says ise 10 olarak grnmektedir.
(Tablo 6)
Eldeki kaytlara gre, Trkm enistan yksek
renim k u ram larn d a kendi im kanlaryla eitim
gren 33 T rk renci bulunm aktadr.

zbekistan
21.3 m ilyon nfusa sahip zbekistan'n
yzlm 447.000 km 2, bakenti Takent'tir.
K arakalpak
M u h tar
C um huriyeti
zbekistan'a
baldr.
zbekistan 1885-1910 yllar arasnda Rus
nfuzuna girmi, ancak ayaklanmalar devam etmitir.
1920'de R us ordular Takent'e girm ilerdir. 1929
ylnda Tacikistan S.S. Cum huriyetinden ayrlarak
zbekistan S.S. Cumhuriyeti kurulmutur.
20 H aziran 1990'da egem enliini, 1 Eyll
1992'de bam szln ilan etmitir. Bam szlm ilk
ilan eden lke olmasna ramen, demokratikleme ve
reform konusunda ok ciddi mesafeler alnd
sylenem ez.
zbekistan nfusunun % 71.4' zbek,
% 8.3'u Rus; % 4.7 Tacik, %4.1 K azak, %3.3 Tatar,
%8. l'i di er etnik gruplardan oluur.

A. Resmi Okullar:
1992 y ln d a iki lke M .E .B akanlklar
arasnda
im zalanm
o lan
protokol
u yarnca
zbekistan'da M .E .B .'nca kurulan 8 lise eitim
vermektedir. (zbekistan 'da, 2 A nadolu Otelcilik ve
Turizm M esle k Lisesi, 2 A nadolu Lisesi, 2 A nadolu
Ticaret Lisesi, 1 A nadolu Endstri M esle k Lisesi, 1
lko ku l ve 1 Trkiye Trkesi E itim retim M erkezi
olm ak zere toplam 9) B u liselerde toplam 1178
renci eitim grm ekte, 84 retm en grev
yapm aktadr. T rkiye T rkesi E itim retim
M erkezi ise 142 renci ile eitim ine devam
etm ektedir. (Tablo 3)

153

B. zel Okullar:
(Rusya Federasyonuna bal) 3.5 m ilyon
nfusa sahip T ataristan'n y zlm 68.000 km 2,
B unlarn dnda "Silm" irketi tarafndan
bakenti Kazan'dr. Tataristan'da nfusun % 48'i
alan toplam 20 lise, (19 ortaretim , 1 Trkiye
Tatar, % 44' Rus'tur. T ataristan dnda 6 m ilyon
Trkesi Eitim retim M erkezi) dil ve bilgisayar
civarnda T atar vardr.
m erkezi eitim verm ektedir. B u okullarda toplam
Bakurdistan Cumhuriyeti
3195 renci eitim grmekte, toplam 173 retm en
(Rusya Federasyonuna bal) 3.3 m ilyon
grev yapm aktadr. (Tablo 5) A yrca iki lke
nfusa sahip B akurdistan'n yz l m 143.600
niversiteleri arasnda ok sayda ibirlii protokolleri
km 2, bak en ti U fa'dr. N fu su n % 24.3' Bakurt, % 40'
im zalanm tr.
ise Rus, kalan Tatar, uva, vs.'dir.
Y ine
b u rada
da
M .E.B.
verilerine
b aktm zda zel k urum ve kurulularn am
uvaistan Cumhuriyeti
olduu okullarn saysn 19, renci saysn 2445,
(Rusya Federasyonuna bal) 1.3 m ilyon
Trkiye Trkesi E itim M erkezi saysn I ve
nfusa sahip uvaistan'n yzlm 18.300 km2,
M erkezdeki renci saysn 148 olarak grmekteyiz.
bakenti eboksar'dr. N fusun % 68'i uvalar,
M .E.B. verileri b u okullardaki grevli retm en
% 24.5 R uslar'dan oluur.
saysn ise 157 olarak vermektedir. (Tablo 6)
Yakutistan
(Saha
Sire)
B unlarn yansra, iki lke niversiteleri
Cumhuriyeti (R usya F ederasyonuna bal) 1
arasnda ibirlii protokolleri imzalanmtr. Ege
m ilyon nfusa
sahip
Y akutistan'n yzlm
niversitesi ile Takent D evlet niversitesi, A nkara
3,100.000km2, bakenti Yakut'tur. N fusun %36.8"i
niversitesi ile T akent niversitesi, A kdeniz
Y ak u t (Saha), % 50'si Rus, 5.4' U kraynal, kalan
niversitesi ile Takent D evlet ktisat niversitesi,
eitli kuzey halklar ve Trk topluluklardr.
E ge
niversitesi
ile
F ergana
niversitesi,
Tuva Cumhuriyeti
D um lupnar niversitesi ile T akent M aliye Enstits
(R usya Federasyonu) 300 b in nfusa sahip
arasnda protokoller imzalanmtr.
1994
yl
T R K C U M H U R Y E T L E R N D E G R E V LE N D R L E N
balarnda,
zbek
D A R EC R E T M E N SAY ISI
ynetiminin, zbek rejim
(Tablo 2)
m uhaliflerinin
Trkiye'de
fJlkric
lllflCIN
SijhF TC5Peitim
gren
zbek
Ihn
PJII Fen
Mp
-men
Ut
Kl1
BU Efeni Ogn Jj VM
renciler ile tem as halinde

4
olduklar ve rencilerin
Azcrbfl^t
2
IE

E
E)
rejim aleyhtar zihniyetle
Kotuzut
3
22
19
2
2
2
5,
25
yetitirilmeleri yolunda aba
zbdafl
15
y>
M
1
14
9
W
sarfettikleri
gerekesiyle

4
Tflfkmm
1
2
I
2
10
lkemizdeki
rencileri

K-flitun
peyderpey
geri ekmeyi
Dairi
102
2
l\
33
b
U
S
13
dnd yolunda iaretler
Trol
belirm itir.
D ier
taraftan, zbek
Diyanet Vakfnca Grevlendirilen retmen Says =10
y etkililer aldklar b ir karar uyarnca, Tk Dnyas Aratnmalan Vakfnca Grevlendirilen retmen Says
Not: 22.06.1994 Tarihinde tanzim edilmitir.
zbekistan'da M E B 'ca
kurulm u
olan liselerde m evcut T rk m drlerin
Tuva'nn yzlm 170.500km2, bakenti Kzl'dr.
y annda b irer de zbek m dr atam lardr. B u karara
N fu su n % 60.5'i Tuva'l, % 36.2'si Rus, kalan
gre, zbek m drler ynetim inden, T rk m drler
U kraynal ve eitli T rk gruplardr. D ini E ski Trk
ise eitim programlarnn yrtlmesinden sorumlu
dini v e Budizm 'dir.
olacaklardr.

Gorno-Altay Cumhuriyeti

Rusya
Federasyonunda
Muhtar
Cumhuriyetler:
Tataristan Cumhuriyeti

(Rusya Federasyonuna bal) 180 b in nfusa

sahip
G orno-A ltay'n
yz l m 92.600
km 2,bakenti Gomo-Altay'dr.
N fusun % 29.2'si
A ltayl, % 5'i K azak, % 63.2'si Rus'tur.

Karaay-erkes Cumhuriyeti

bilig-1/Bah ar96

154

(uvaistan)

Karaay-erkes Cumhuriyeti

M illi Eitim Bakanlna bal 1

Trkiye
Trkesi
E itim
retim
M erkezi
bulunm akta
ve
burad a
K abartay-B alkar'da T rk ocuklarnn
eitimiyle grevli 2 retm en grev
yapm aktadr. (Tablo 3)
R usya'da kendi hesabna yksek
tahsil yapan 1000 dolaynda renci
renim grmektedir. B u n u n dnda
R usya'da 20 dolaynda zel T rk L isesi
faaliyet gsterm ektedir.

(R usya F ederasyonuna bal) 400 b in nfusa

sahip K araay- erkes C um huriyetinin yzlm
14.100 km2, bakenti erkeski'dir. N fusun % 37.5'
K araay, % 10'u erkes, % 40' R us'tur.

Kabartay-Balkar Cumhuriyeti
(R usya F ederasyonuna bal) 700 b in nfusa sahip
K abartay-B alkar C um huriyetinin yzlm 12.500
km 2, bakenti N alik'tir. K abartaylar ounlukta olup,
B alkarlar n fusun % 10'unu tekil ederler. K abartaylar
v e K araaylar T rk dilli Kpaklardr.

1995-1996 RETM YILI TBARYLE M.E.B. BAKANLIINA

BALI OLARAK TRK CUMHURYETLER LE TRK VE
AKRABA TOPLULUKLARINDA AILAN OKULLARLA
TRKYE TRKES ETM RETM MERKEZLERNN
RETMEN, RENC VE KURSYERLERN
SAYISAL DAILIMI
Tablo 3

LKE AD

OKL
SAYISI

A/JiKUAYCAN
KAZAKSTAN
KEKGLZlSTAN
ZBEKSTAN
F rhEKMENST
TACOaSTAN
ROMAN1YA
RUH/A
i RDlCumhui i
GENEL
TOPLAM

OR
$ AYISI

Tdrb (rk Cflcvl

(&C>rM
Knrspyn Sty

1Ufkiye
J'tk,
F'-i Ofc
Kfcr Say

S j >1I

26.

220

35

-T

2*

223
ItTS

1A
207

3S
$4
2
2

S
3
-

14

1
!
1

2001

Kazakistan'daki niversitelerde Trke retiminde

grevli.
** M.E.B.'nn ve Trkiye Diyanet Vakfi ibirlii ile alan,
lahiyat ve Pedagoji lisesinde grevli.
*** Kabartay-Balkafda Trk ocuklarnn eitiminde grevli.

2**
2***
m

R usya
Federasyonu'nda
(Yakutistan, Tuva H akas, B akurdistan,
uvaistan) zel kurum ve kurulularca
alm toplam 9 (8 orta retim-1
yksek retim) okul bulunmaktadr.
T ataristan'da
d a 9 orta retim , 2
yksekretim olm ak zere 11 okul
vardr. (Tablo 5)
M.E.B.
verilerine gre; Rusya
Federasyonu'nda 4 zel kurum ve
kurulularca alm to p lam 8 okul
v ard r ve bunlarn dalm yledir:
B akurdistan'da
4 okuldaki renci
says 205, retm en says ise 28'dir.
B uryat'ta b ulunan tek okulda 5 retm en
grevli v e
101 renci ile
eitim
retim devam etmektedir. uvaistan ve
H akas'ta d a 1'er
okul
bulunm akta,
renci v e retm en saylar srasyla,
95
renci,
11 retm en
uvaistan'da; 17 renci
ve
3
retm en
H akas'ta
bulunm aktadr.
uvaistanda
bulunan
Trkiye
T rkesi
E itim M erk ezinde ise 66
renci vardr.

Not: 21 K asm 1995 Tarihi itibariyle

Dastan Cumhuriyeti
R usya F ederasyonuna bal) 1.800 b in nfusa
sahip D astan Cumhuiriyeti'nin yzlm 50.300 km2,
bakenti M ahakala'dir. D astan Cumhuriyetinde
30'dan fazla halk grubu yaar. (Avarlar, Lezgiler,
D argiler vb.) Bunlardan 120.000 civarnda Kumuklar,
N ogaylar ve Azeriler Trke k onuan topluluklardr.

bilig-1/Bahar 96

M .E.B. verilerinde
yine
y ukardaki rakam lardan farkl olarak
T ataristan'da
11
deil,
9
okul
grnm ekte v e b u okullarda 826
rencinin eitim grd kaytlardan
anlalm aktadr. G revli retm en says
ise 58'dir. B u rad a b u lu n an 2 K urs
M erkezinde
92
kursiyer
eitim
grmektedir. T uva ve Y akutistan'da da
l'er okul vardr. T uva'da grevli
retm en says 5'tir. B u rad a 77 renci
ile eitim

155

N ah v an
C um huriyeti
A zerbaycan'a
baldr.
Azerbaycan 19.yy'da Rus igaline uram, 28 M ays
1918'de bam szln ilan etmi, 28 N isan 1920'de
Tacikistan
R u slar tarafndan tek rar igal edilm itir. 30 E yll
1 T rkiye
T rkesi E itim
retim
1991 tarihinde Sovyetler B irliinin dalm asyla
M erkezi'nin dnda M .E .B .'na bal okul yoktur. zel
yeniden
bam szln ilan etmitir. 2.3.1993'ten b u
k urum ve kurulularca T acikistan'n Tursunzade,
yana Birlem i M illetler yesidir. D alk K arabada
Korgantepe, Gulab kentlerinde birer ve D uanbe'de biri
cereyan eden i sava siyasi istikrarszlk, dem okrasi ve
E konom i L isesi olm ak zere iki, toplam 5 T rk Lisesi
liberal ekonom iye gem e potansiyeli dier O rta A sya
almtr. (Tacikistan-elale A.. tarafndan) B u
Cum huriyetlerinden daha yksek olm asna ramen, bu
okullarda zel snavla renci kaydedilm ekte olup
oluum a izin vermemektedir. Azerbaycan halknn
tedrisat Trke, ngilizce, R usa ve Tacike olarak
srdrlmektedir. B u okullarda toplam 522 renci
% 82.7'si A zeri Trk, % 5.6 Rus, % 5.6 E rm eni, % 6.2
renim grmekte, 43 Trk retm en ve 26 Tacik
D dier etnik gruplardan (Tali, Tat, Lezgi, Krt, vs...)
retm en grev yapmaktadr. (Tablo 6) Tacikistan'da
oluur.
h alen 15 yurttam z niversite eitim i grm ekte olup,
Azerbaycan, Trkiye ile en ok benzerliklere
bu
rencilerimizin zel rencilikleri M EB'ca
sahip T rk cum huriyetidir.
tannm tr.
Azerbaycan'da
binas
Sayn
C um hurbakanm z
tarafndan
eitim
retim e
Krm Tatarlar:
almak zere hazrlanan, 1 Trk Anadolu Lisesi ve 1
Bahesaray Tam kr kynde alm zel
Trkiye Trkesi Eitim retim M erkezi ile birlikte
Trk Lisesinde 100 dolaynda renci renim
Trk Devletlerindeki M .E.B.'na bal okullarm zn
grm ektedir.
A yrca
K rm 'da
D iyanet
leri
says 14'e, Trkiye Trkesi E itim retim
B akanl'na ba l 10 D in G revlim iz bulunm aktadr.
M erkezleri'nin says da 5'e ulamtr. (Tablo 1)
Sz konusu okullarmzda, 21 idareci ve 81
Azerbaycan
retm en olm ak zere, toplam 102 retm en grev
1995-1996 RETM YILI TBARYLE TRK
yapm aktadr. (Tablo 2)
CUMHURYETLER LE TRK VE AKRABA
A zerbaycan'daki
B ak
TrkTOPLULUKLARINDA VAKIF VE KAMU YARARINA
A nadolu Lisesi'nde 26 grevli retmen, 220
ALIAN KURULULARCA GREVLENDRLEN VE
renci; Trkiye Trkesi E itim retim
M.E.B. BAKANLIINCA MAALI ZNL SAYILAN
M erkezi'nde de 35 renci vardr. (Tablo 3)
RETMENLERN SAYISAL DAILIMI
A zerbaycan'da zel kurulularca
(Tablo 4)
alan okul says 12 o rta retim , 3 yksek
retim olm ak zere 15'tir. (Tablo 5) M .E.B.
SI RA VAKIF VE KURULUUN GREVLENDRLEN
verilerinde de b u lkede o-kul
says ayn
RETMEN
NO Al>]
grnm ekte, 12 orta retim kurum unda renci
T r k iy e
d iy a it e t
1]
says 1414, 3 niversitedeki renci says da 805
]
olarak belirtilm itir. O kullarda 134 retm en v e 18
VAKFI
retim yesi bulunmaktadr. (Tablo 6)
2
TRK
DNYASI
devam etmektedir. Y akutistan'da ise 5 retm en 113
renciye eitim verm ektedir(T ablo 6).

19

ARATIRMALARI VASl-J
HOCA AHMET YESEVt
ULUSLARARASI TTTRELKAZAK NVERSTES
TRK
YE
KALKtNMA AJANSI
GENEL TFI.AM

59

Not: 21 Kasm 1995 tarihi itibariyle

Kazakistan
17 m ilyon nfusa sahip K azakistan'n
yzlm 2.717.000 km2, bakenti Almat'dr.
N fus yaps % 39.7 K azak Trk, % 37.8 Rus, % 5.8
Alman, % 5.4 U kraynal, % 2 zbek, % 2 Tatar,
% 11.3' dier topluluklardan oluur.
R us istilas 18.yy.'n ortalarnda balad.
K azak
S. S.
Cum huriyeti
1919'da
kuruldu.
K azakistan 25 E k im 1990 gn

7 m ilyon nfusa sahip A zerbaycan'n

yzlm 86.600 km2, bakenti Bak'dr.

bilig-1/Bah ar96

156

egem enliini,
16
K asm
bam szln kazanm tr.

1991'de

de

zel Okullar:
M .E .B .'nca alan ilk, o rta v ey a yksek retim
kurum u bulunmamaktadr. K azakistan Eitim
Bakanl ile im zalanan M utabakat zapt
gereince Trkiye tarafndan K azakistan'da 4 okul
alm as karar altna alnm olm asna ram en,
K azakistan Hkm eti y er gsterm ediinden bu
okullar alam am tr. M utabakat zaptna gre,
program
ve
kitaplar
K azakistan
taraf
belirleyecek, binay da Kazakistan taraf temin
edecek, donanm ve dier giderler ise Trkiye
tarafndan
karlanacaktr.
K azak
E itim
B akan Jurinov, ncelikle A lm at ve im kent'te
uygun iki binay ksa srede tahsis etmeye
alacan belirtm itir.
H alen
szkonusu
M utabakat
zapt
uyarnca
A lm at
Bykeliliimiz Eitim Mavirlii emrinde iki
retmen
okutman
olarak
grevlendirilmitir.
M utabakat zapt uyarnca alm as
ngrlen Trkiye Trkesi Eitim M erkezi iin
K azakistan taraf y er tem nin etmi olup, binada
gerekli
tadilat
ve
donanm
almalar
yaplm aktadr.
K azakistan'da
kendi
im kanlaryla
yksek renim gren 500 civarnda rencimiz
bulunmaktadr. Bunlara ilaveten kayt dnda
kalan 20 civarnda renci de bulunmaktadr.
Ayrca
K azakistan H km eti' nden
burslu
olarak
halen
7 rencimiz
renimlerini srdrmektedir.

TRK CL'MHUHtVETLEH LE TCkK VE AKRABA

TQFI.HI.IJKI-ARINDA 5RKE.TIE.R VE VAKIFLAR
TAUNUMUN AILAN OKULLAR Vl j f RKVE
TRKCJ ETtMKETM MI.RKT7.MKJ
lLnhlu J
>T uo1iM u

(4 1 h hk'ttclM ni
l i r ' j 1 "r Vm i;* u n u
T j k u l i .U n . J |i; 1 l k ;iv B tf li i n l i s i a n , u v a jiir n n 4
l l t n m M jrfn - |
OfUtfci
T i Cm riCdi
^y w l ; ..piKnn

Ll

11,A a

R jfiU U V a

11 nrti p t m )

1
(2 r t f r r f i n )

A r r u ' il u k
: 1 I Ifcftjirci im -1

t L>

O p e tm )

U k n u
1k n n - 1> 1 f t f t VftjrHn)
P A k fcm

(H U O fll'llllll
F

v-ri-i 'f c \ f
K u r 3 rk

( o r u ^ r tm n
A ^jcrh i m i t
(1 ? 'fil .'fi/Ln;- ' Jrtlkfclc t i ^ r b n h
K r ^ t l n

12

JP I if t rtj t-::i|- > M if b tk SfllUilB}

O b fL ilu
|V b r ta

B ir Trk zel kuruluunca (elale A..)

K azakistan'da alm b ulunan 28 lise ile T rk
D nyas A ratrm alar V akf tarafndan alan 3
lise ve 2 niversitede birer Trk dili blm
faaliyet gstermektedir. B u okullarda grevli Trk
retmen says 328 ve toplam renci says
3748'dir. (Tablo 6)

d ftrr .

:o
1 M e rk rji

T rt m l t n
r 13 t r l n ^ L t r m

15

2vUdock tF fln etn )

T n lm

-o ftjflL inl

iy

t m ttln
(M

nitU

M rtn -]

c r e tim ?

B u la n la n
,3 f s t u iip .K l.ri- 1 '.Lk. .-!. ; tl:::

4
m

Ahmet Yesevi niversitesi

Trkiye C um huriyeti ile K azakistan
Cum huriyeti arasnda 31 E kim 1992 tarihinde
A nkara'da im zalanan T,C. H km eti ile K.C.
H km eti arasnda Trkistan ehrinde Uluslararas
H oca A h m e t Yesevi Trk-K azak niversitesi
K urulm asna D air A n la m a " T B M M

bilig-1/Bahar 96

tarafn d an onaylanm v e yrrle girm itir.

A hm et Y esevi niversitesi 6 H aziran
1991 ylnda kurulmutur. Uluslararas niversite
olmas 1 M ays 1992 ylnda Sayn Sleyman
D em irel'in Tr-

157

TRK CUMHURYETLER LE TRK VE AKRABA

TOPLULUKLARINDA VAKIF VE KAMU YARARINA ALIAN
KURUMLARCA AILAN ZEL OKULLARLA KURS
MERKEZLERNN RETMEN, RENC VE
KURSYERLERN SAYISAL DAILIMI
LIIJCIlAD
A/ABAYC
KAZAKST
KIRGI/.tST
ZMKST
I a c KI Ca n
TRKMLN3
ARNAVtm.
BULGARS
J-A
KRM
KUZEY IRAK
MOGOLS7
V | JX>YA
PAKSTAN
H JMANYA
UKRAYNA
-ti FHBbto'ri
nilRYAT
IFVASt&T
HAKAS
IATARST
tltva

YAKUT
Genel
to ham

M
hT
l
31
10
19
5
13
l

3
1
1
1
3
2
l
3
i

4
i
1
1
9
t
1
126

kjum
WTL
Ofl
MLU KIL-HUl O.T i>rav fJdK tUJ
u
MYIU u t
UT
UY
ur
UT
134
!J 13 805
18
60
3-7-SB
1
m
2
IHM
32
m
93
1
1
6

14R 157

2443
t

69
$21

I7J1
109
2
329

20
J32

4
-T

lflfi
34

64
S

133
12
]

140
16
mm
100
10

! m*
2H
27A
n
n
4S
10

203
28

m*

101
3

1
t
-W

i
3
j|T

B26
1
*2
Sft

5
77

113
5
m?
6 -m 1112
10 1.02.S
34

**21 Kasm 1995 tarihi itibariyle

kiye babakan olarak Kazakistan'a yapt gezide kararlatrlm tr. 26
N isan 1993'te niversite tz ile ilgili M utabakat Zapt
im zalanm tr. 4 M ays 1993'te tzn TBM M 'ce kabulnden sonra,
Cum hurbakanlnca M tevelli H eyet B akan atanm tr. 5 K asm
1993'te M tevelli H eyet yelerinin Bakanlar K urulu kararyla tayinine
karar verilm itir.
niversitenin Y eni K alecik (K am pus) inaat iin K azakistan
Cum huriyeti, T rkistan ehrinde 1.593 hektar arazinin tahsisini yapm
ve inaat hzla devam etmektedir. Eyll 1996'da 1300 yatakl yatakhane
hizmete alacaktr. Yatakhane Trkistan kentinin de ihtiyacn
karlayacak ekilde otel olarak planlanm tr.

niversitenin
Kurumlamas
L isansst eitim v e asistanlk ynetmelii,
Akadem ik ve idari personel atam a v e cret
ynetm elii,
M tevelli

H eyetin

alm a usl ve esaslar

ynetmelii,
Harcrah ynetmelii,
M ali denetim ynetmelii,
hale ynetm elii,
eklinde kurumlamtr.

Tekilatlanmas
A hm et

Yesevi

niversitesi; drd Trkistan ehrinde, ikisi

K entav ehrinde, yedisi imkent ehrinde olmak
zere toplam on faklte v e b iri Trkistan'da,
drd K entav'da ve ikisi Tlkbas ehrinde
olm ak zere d rt yksek okuldan m eydana
gelmektedir. A yrca A nkara'da Sosyal B ilim ler
Enstits ve A lm at'da F en B ilim leri Enstits
bulunmaktadr.

Trkistan ehrindeki faklte ve

yksekokullar

ktisat Fakltesi

arkiyat Fakltesi

H ukuk Fakltesi

Tarih-Filoloji Fakltesi

Kentav ehrindeki faklteler

Tp Fakltesi
Ekoloji Fakltesi

imkent ehrin faklteler

(Pedagoji Enstits)
M atem atik Fakltesi K im ya
Biyoloji Fakltesi T arih
F akltesi P edagoji Fakltesi
M hendislik Eitim Fakltesi
Gzel Sanatlar Fakltesi

Tlkbasdaki yksekokullar

bilig-1/Bah ar96

158

Y ukan Zirai letme ve Turizm Koleji

T m en K olej

Almat'daki Enstit

F en Bilimleri Enstits

Ankara'daki Enstit

Sosyal Bilim ler Enstits

niversitenin retim grevlisi

kadrosu

Profesr
D oent
Yrd. Do.
Asistan-okutman
Toplam

60 kii
97 kii
46 kii
712 kii
915 kii

1993 yl bte kanunu ile 10 m ilyar lira,

1994 yl bte kanunu ile 130 m ilyar lira,

niversiteye Trkiye'nin Katks

1995 yl bte kanunu ile 400 m ilyar lira denek

verilm itir.
1993 y l m ali katklar M illi E itim
B akanlnca tahsis edilerek teknolojik eitim
malzemeleri satn alnm ve 1994 yl M ays aynda
M tevelli
H eyet
Bakanl
tarafndan
sevki
gerekletirilmitir. 1994 ve 1995 yl denekleri de
M tevelli H eyet Bakanl tarafndan tahsil edilerek
niversite btesine uygun olarak kullanlm tr.
B unun dnda toplam 149 adet bilgisayar, satn alm a ve
ba yolu ile tem in edilm i bulunan toplam 560 koli
kitap gnderilm itir. B u tem el eitim malzemeleri
yannda fotokopi makinalarndan video kameralara,
souk m hrden spor malzemelerine, Trkiye ve
K azakistan bayraklarndan niversite rozetlerine, ok
zellikli copy printerlerden elektronik yaz makinalarna,
optik scanerlerden tepegzlere, fotokopi katlarndan
m u htelif
krtasiye
m alzem elerine,
diplom a
basklarndan test cevap anahtar b asklarna k adar
isim leri ve m iktarlar b uraya yazlam ayacak k adar
m u htelif m alzem e rektrlk talebi ile T rkiye'den
tem in edilip niversiteye gnderilm itir.
T rkiye'den,
niversitenin
bilgi
ilem
m erkezini
gelitirmek,
bilgisayar
kullanm m
yaygnlatrm ak, bilgisayarlarn yararl kullanm
salam ak ve internet sistem inin kurulm as iin
alm alar yapm ak zere bilgisayar konusunda 12
eseri bulu n an U zm an D oktor Y aln zkan
niversiteye gnderilm itir. B u n u n dnda iki
profesr, bir doent ve yirm idrt asistan-okutman
b ilgisayar eitim i iin gnderilm itir.

bilig-1/Bahar 96

retim dili Trkiye Trkesi ve K azak

Trkesidir. niversitede, ngilizce, R usa, her snfta
Trkiye Trkesi, Trkiye Tarihi, K azakistan Trkesi,
K azakistan T arihi v e A hm et Y esevi'yi tantm a dersleri
verilm ektedir.
niversite'ye bal Hukuk, Ekonomi, arkiyatlahiyat, Dil-Tarih,Tp, Ekoloji, Pedagoji faklteleri
faaliyete gemi ve toplam 915 retim Grevlisi, 7250
renci ile eitim retim ini srdrm ektedir. (60
Profesr, 97 D oent, 46 Y rd. D o., 712 A sistanO kutm an). niversite'ye Trkiye'den 27 retim
grevlisi gnderilmitir. (2 Profesr, 1 D oent, 24
A sistan- O kutm an). niversitemizin Internet ve Bilgi
lem
M erkezi
de
bulunmaktadr.
H alen
niversitem izde Trkiye'den gnderilen 149 adet
bilgisayar vardr. Bilgisayarlarn en y k sek kapasiteyle
kullanlm as
iin
srekli
hizm et
ii
eitim
yaplm aktadr.
A hm et Y esevi niversitesi blgeye T V
yayn yap m ak iin hazrlklarn tam am lam tr. 1996
yl iinde b u konu gerekleecektir. E itim kadrosunun
T rk D nyas'ndan gelm esi v e niversite'nin T rk
D nyas'nn ortak b ir niversitesi olarak rgtlenmesi
ngrlmektedir. A hm et Yesevi niversitesi Trk
Dnyas'nn manevi nderliini stlenm e v e T rk
D nyas'n bilg i toplumuna
ulatrma
yolundadr.
1994-1995
y lnda
faaliyete
balayan
niversiteye ilk yl lkem izden eitli dallarda 100
renci kontenjan tannmtr. B u kontenjann 50'si
kullanlmtr. Trkiye'den gnderilen 165 renci
eitli blmlerde okumaktadr. niversitenin toplam 60
m ilyon dolarlk kam pus inaatnn 10 m ilyon dolarlk
blm nn
temeli
Sayn
Cum hurbakanm zn
K azakistan'a ziyareti srasnda atlm tr.
A yrca T.C. v e K .C . niversiteleri arasnda
protokoller imzalanmtr. A nkara niversitesi 1991
ylnda K azakistan Abay K azak D evlet Pedagoji
niversitesi ile, 1992 ylnda O rta A sya Aratrmalar
C em iyeti ile,
1993 y ln d a A l-Farabi D evlet
niversitesi ve Alm at Pedagoji Y abanc D iller
niversitesi ile ibirlii protokolleri imzalamtr.
niversitem izde
ortak
T rklk
bilinci,
Trkiye'ye kar sevgi v e kklere ballk konusunda
rencileri bilinli hale getirm ek zere u dersler
verilm ektedir:

T rkiye Trkesi
B t n fakltelerde birinci snf, hazrlk snf
olarak deerlendirilm ekte v e b ir sm estri sadece
Trkiye Trkesi retilmektedir. Trkiye

159

T rkesi'nin daha kolay retilm esi am acyla b ir kitap

hazrlanm ve niversiteye gnderilm itir. H alen
T rkiye'den grevlendirilen o n T rke retmeni ile
niversitemizin Trk Dili ve Edebiyat Blm
m ezunlarndan Trkiye'de yaplan kurslarla da
yetitirilerek grevlendirilmi be retm en olmak zere
toplam onbe retm en Trkiye Trkesi dersi
verm ektedir.

Ahmet Yesevi Tan

B tn fakltelerde; slam dinini A hm et
Y esevi H azretleri ve takipilerinin hizm etlerini
anlatan b u ders okutulmaktadr. B urada hogr ve
sevgi
esaslarna
dayal
T rk
M slm anl
anlatlmaktadr. H alen Trkiye'den grevlendirilmi alt
retm en b u dersi okutm aktadr.

Tarih dersi
A na hatlaryla T rk tarihinin anlatld tarih
dersi
ile
ortak
tarih
bilinci
gelitirilm eye
allmaktadr. Trkiye'den gnderilmi olan
retm en b u dersi vermektedir. niversitemizde
Trkiye'den gnderilm i olan 149 adet bilgisayar
bulunm akta, bilgisayarlarn kullanm kapasitesinin
artrlm as iin de srekli hizm et ii eitim
yaplm aktadr. niversitem izi b t n T rk D nyas'nn
B ilgisayar E itim M erkezi haline getirm ek hedefi
yolunda allmaktadr. nternete de balanm olan
niversitemizin, blgeye T V yayn yapm as iin
hazrlklar tam am lanm , b u yl ierisinde b u konu
gereklekirilecektir.
Y ukarda da deinildii zere M .E.B.
tararndan alan okullarn says 2 ilkretim, 12
ortaretim ve 5 T rke retim M erkezi olm ak zere
19'a ulat. B u 14 okulda toplam 2001 renci eitim
retimini srdrmekte, 5 Trkiye Trkesi E itim
M erkezinde ise 436 renci eitim grmektedir. Okul
ve M erkezlerdeki retm en says d a 184'tr. (Tablo 3)

irket ve Vakflar tarafndan alan okul

says

ise 1 lkretim , 126 ortaretim , 13

Y ksekretim ve 1 Trke renim M erkezi
(Merkez) olmak zere 141 oldu. (Tablo 5)
O kul alan lkeler arasnda Kazakistan 33
okul ile birinci srada y e r alrken, 20 okul ile
zbekistan ikinci, 15'er okulla da A zerbaycan ve
T ataristan nc srada bulunuyor.

Trk Cumhuriyetlerinde
Alan Okullarla ilgili Karlalan
Baz Problemler
ve zm nerileri

Problem 1. Trk Cumhuriyetlerinde

alm olan okullarmzn donatm, eitim aragere, personel, bro malzemeleri, ders kitaplar,
retim programlar ile denekleri ve okullarn
onarmlar
ile
ilgili giderlerinin
temininde
problemlerle karlalmas.
zm 1. T rk C um huriyetlerindeki
okullarm zn donatlm asnda ve
eitim aragerelerinin tem ininde, m esafenin uzak oluu ve
karayolu gvenliinin olmay nedeniyle byk
glklerle karlalm aktadr. B u okullarn salkl b ir
yapya
kavuturulm asnda
zaruret
vardr.
Bu
okullarm zn rnek b ir eitim retim yapabilm esi
iin genel bteden, TK A 'dan, F on'dan tem in
edilecek deneklerle, m m kn olan personel, aragere, donatm , bro m alzem eleri, ders kitaplar,
retim p ro g ram lan ile denekleri v e okullarn
on an m lan ile ilgili ihtiyalarnn m ahallen teminine
im kan salanmaldr. M ahallen tem ini m m kn
olm ayanlarn d a gnderm e ilerinde brokratik
engeller kaldrlm al v e b u eyalarn cretsiz
gnderilm esi salanm aldr.
Trk
Cumhuriyetlerindeki okullarmzn
renci kapasitesi nceden belirlenmeli ve yaplacak
teklif gereince kitaplar M EB Y aym lar Dairesi'nce
gnderilm elidir. B u okullarn bal bulunduklar
Genel Mdrlklerin, okullar bizzat yerinde grerek
ihtiyalarn belirlemeleri uygun olacaktr.
Problem 2. Yurt dnda grevli
retmenlerimiz iin tesbit edilen 500 ABD dolar
maan yetersiz olmas.
zm 2. Trk Cumhuriyetlerinde
grevlendirilen retm en v e idarecilere ay d a 500
A BD D olar denm ektedir. B u m iktarn h er yl
y en id en tesbit edilecei protokolle belirlenm itir.
1994 m ali y l iin retm enlere 1300, darecilere
1500 ABD Dolar denmesi yolunda (Bu lkelerdeki
hzl enflasyon ve para birimi deiiklikleri nedeniyle)
M .E.B akanl'nca M aliye B akanl'na b ir teklif
sunulm utur.
H izm etin
verim li
b ir
ekilde
yrtlebilmesi iin b u teklifin gerekletirilmesi ok
yerinde olacaktr. Trk Cum huriyetleri'nde alan
okullarm zda, grev yapacak retm enlerim iz ise
Talim v e Terbiye K urulu Bakanl'nca hazrlanan
ynergeye uyg u n o larak seilm elidir.
A vrupa'da
grevlendirilen
retmenlerimiz ayda ortalama 1400 D olar civarnda
cret
alrken,
T rk
Cum huriyetleri'nde
grevlendirdiimiz retmenlere, birinci yl ayda 500
Dolar, b u yl ise 650 D olar olarak yaplan dem e
T asarruf Tedbirlerinden nce de, genellikle ayda b r
yaplm aktadr. B u farkl u ygulam a retm enler

bilig-1/Bah ar96

160

arasnda skntlara sebep olm akta ve b u okullarmzn

retm en ihtiyac karlanamamaktadr. O ysa ki, R usya
F ederasyonu ile T rk Cumhmuriyetleri'nde grev yapan
Dileri Bakanl m ensuplarndan 8. dereceden b ir idari
m em ura ayda 2328, szlemeli olarak alan sekretere
1450, ofr, a ve hizm etiye ise 1200 D olar cret
denm ektedir. B u farkl uygulam a ciddi boyutlarda b ir
huzursuzlua sebep olm aktadr.
B u byk projenin baarya ulaabilmesi,
retm en
tem inindeki
glklerin
ortadan
kaldrlmas, gnderilen retm enlerin lkemize geri
dnm em eleri
ve
okullarm zn
kapanm asnn
engellenm esi
iin,
M aliye
B akanl'nn
bu
retmenlere 1300, yneticilere 1500 D olar denmesi
yolundaki M EB'nin talebine olumlu bakm as veya bu
lkelere
gnderilen
retmenlerin
de
"B akanlklararas
O rtak
K ltr
K om isyonu'
marifetiyle seilerek cretlerinin buna gre denmesi
uygun olacaktr.

Problem

3.

grevli retmenlerimizin
ekmeleri.

Trk
ev

Cumhuriyetlerinde
bulmakta zorluk

zm 3. Trk Cum huriyetleri'nde

grevlendirilen retmenlerimiz ev bulm akta byk
zorluklarla
karlamaktadrlar.
Grevli
retm enlerim ize ev tem ini hususunda mahalli
m akam larn yardm c olm alar iin, ilgili lkelerin
Bykeliliklerine b u konuda bir yaz yazlmas, bu
soruna zm getirebilir.
Problem 4. Trk Cumhuriyetlerinde okul
aarken gerekli n inceleme ve deerlendirmenin ciddi
boyutlarda yaplmad kanaatini tayoruz. Ayrca, bu
devletlerde yabanc dilde eitim yapan Anadolu
Liselerinin almas, bu projenin amacna ters
dmektedir.
zm 4. Trk Cumhuriyetleri'nde alan
okullarmzn, personel, ara-gere, donanm, bro
malzemeleri, ders kitaplar, retim program lar ile
denekleri ve okullarn onarmlar ile ilgili ihtiyalar
m evcut iken yeni okullar ama yerine Trk Dnyas
arasnda, kpr olacak olan gzel dilimizi retm ek iin
Trkiye Trkesi Eitim retim Merkezlerinin, bu
devletlerde yaygnlatrlm as, zaruri durum larda ise
ciddi
b ir
incelem eden
sonra,
byk
kent
merkezlerinde, Anadolu Liseleri yerine Trke Eitim
veren ve rnek olacak zellikleri tayan liselerin
alm as dana yerinde olacaktr. nk projenin
amac buralarda ngilizce retm ek olmamal; bu
lkelerde Trk D ilini ve Trk K ltrn tantm ak,
T rk D nyasnda ibirliini ve kaynam ay salam ak,

bilig-1/Bahar96

70 y ld r esaret altnda
kalan karde lkelere,
ihtiyalar olan vasfl insan gcn yetitirm ek
olm aldr.
Trk
Cumhuriyetleri'ne
ynelik
hizm etlerin aksam am as v e titizlikle yerine getirilmesi
iin Cum hurbakanl Badanm anl, Babakanlk,
YK, TKA ve T M ER Bakanlklar ile D ileri,
M aliye v e M illi E itim B akanlklar arasnda
koordineyi salayacak, yetkilerle donatlm b ir
"Koordinasyon Birimi nin k urulm as gerekm ektedir.

Trk Cumhuriyetlerinden
lkemize Gelen rencilerin
Karlatklar Baz Problemler:
rencilerin seimi
O rtarenim rencilerinin seimi ilgili
devletlerce yaplrken, rencilerin seiminde gerekli
artlar aranm am as,
L isans, ykseklisans v e doktora renim i iin
gnderilen renciler arasnda Y K tarafndan
seilm eyen rencilerin bulunm as,
rencilerin salk raporu alm adan gelmeleri
gibi sorunlar ilk aam ada karlalanlardr.
Bu
sorunlarn
zm nde,
gnderilen
renciler arasnda gerekli artlar tam ayan ve
kontenjan d gelen rencilerin olm am as iin,
kontenjan d renci kabul edilmemesi,
L isans,
ykseklisans
ve
doktora
rencilerinin kesinlikle Y K tarafndan seilenlerden
olmas, Y K tarafndan seilmeyen rencilerin
yksekretim kurum larna kabul edilm em esi,
lkelerinde
salk
kontrollerinden
geirilm eleri ve salk raporlar ile birlikte gelmeleri
gerekm ektedir.

Okullara yerletirmedeki
programszlk
zellikle
yksekrenim
kurum larna
yerletirme ilemleri yaplrken, lkelerinin ihtiya
duyduklar alanlar, rencilerin daha nceki okullar ve
istedikleri
b l m lerin
dikkate
alnm am as;
rencilerin sk sk program deiiklii isteklerinde
bulunm alarna neden olmaktadr. B u durum, rencilerin
burs ve
harlklarnn denm esinde,
y urt ve
pansiyonlara yerletirilmelerinde
gecikmelere
ve
maduriyetlere y o l at gibi, kim i renciler de
renim lerini
y an d a
brakarak
lkelerine
dnm ektedirler.

161

B u sorun; rencilerin, ncelikli olarak

lkelerinin g ereklilik duyduu v e istedikleri blm lere
im knlar lsnde yerletirilmeleriyle zlebilir.
A ncak dier taraftan, renciler b ir program a v e okula
yerletirildikten sonra ise deiiklik yaplm am asna
dikkat edilmelidir.

Burs ve harlklarn yetersizlii

rencilerin kar karya bulunduu en
byk problem, burs ve harlklarn yetersizliidir.
B u sorunun zm iin, rencilere verilen
burs ve harlklarn acilen artrlmas gerekmektedir.
rencilerin ilk geldii yl ihtiyalarn karlamaya
y eten aylk burslar, bug n iin sadece b ir n
yem ek ihtiyalarn karlar hale gelmitir. B ugn
3.000.000 TL olan aylk b ursun yetersizlii,
rencileri ek para arama yollarna yneltmekte, bu
imkan bulanlar derslerini aksatmakta, bulam ayanlar ise
skntl b ir hayat srm ektedir.
D ier
taraftan,
b u rslarn
zam annda
rencilere denm em esi de nem li b ir problem dir. B u
konuda da gerekli zenin gsterilerek, burslarn
zam annda denm esi nem lidir.

Danmanlk hizmeti verecek

kurumlarn azl ve yetersizlii
Eitim kurum larna ve yurtlara yerletirilen
rencilerle dorudan ilgilenecek ve sorunlarna
zm arayacak, getirecek kurumlarn yetersizlii.
rencilerin
baarl
olabilm eleri
iin
yerletirildikleri kurum yneticileri, retm enleri ve
renci
tem silcileri
ile
rehberlik
m erkezleri
uzm anlarnca ciddi b ir ekilde izlenm esi ve
b aarszla sebep olan uyum suzluklarnn telafisi iin
gerekli tedbirlerin alnm as gerekm ektedir. Bunun
yannda,
zellikle
rencilerin
youn
olarak
b ulunduklar okullarda ve yurtlarda, sadece b u
rencilere hizmet verm ek zere rehberlik merkezleri
kurulmaldr. Ayn ekilde, rencilerin youn olarak
bulunduklar kentlerde de, b u rehberlik merkezleriyle
beraber btn rencileri b ir at altnda toplayacak
kurum lam alara gidilmeli ve ortak sorunlar ortaya
konarak zm aranm aldr.

eitli nedenlerle iliikleri

kesilen rencilerle ilgilenilmiyor
D erslerinde baarsz, devam sz ve yurt
kurallarna
u y um
gsterm eyen
rencilerin
TM ER'den, yurttan, niversitelerden ve okullardan
iliikleri kesilmektedir. Ancak, b u rencilerin nerede
kaldklar ve ne yaptklar bilinmemektedir.
eitli nedenlerle baarszlklarndan dolay
bal bulunduklar eitim kuram larndan iliikleri
kesilen renciler, lkelerine geri gnderilmeleri iin

takip edilm eli, ilgili devletin bykelilikleri ve

renci temsilcileriyle ibirlii yaplmaldr.

Evli ve doum yapan bayanlar

sorunu
Yksekretim kurum larna yerletirilen ve
y u rtlard a k alan evli v e doum y ap an b ay an
renciler, y u rt artlarna uy g u n olm ad iin
yurtlardan karlm akta ve b u rencilerin nerede ve
nasl b arn d k tan bilinm em ektedir.
B u renciler iin uygun barnm a imkan
salanm al veyahut d a b u rencilere ihtiyalarn
karlayacak uy g u n dem e yaplm aldr. A ksi
takdirde, b u durum daki rencilerin getirilm em esi
daha doru olacaktr.

Trkiye Trkesini yeterli ekilde

konuamamalar
T M E R 'de b ir y l T rkiye T rkesi renen
rencilerin, Trkiye Trkelerinin yeterli olm ad, b u
b ak m d an d a yerletirildikleri program larda baarl
olam adklar grlmektedir.
rencilerin
Trkeyi,
yerletikleri
program lar takip edebilecek seviyede renm eleri iin,
T M E R 'de daha y o u n v e blm lerine uy g u n b ir
program a tabi tutulm alar gereklidir. rencilere,
lkelerinde Trkiye Trkesi reterek getirm enin
y ollar d a denenm elidir.

renci temsilcilerinin stats

rencilerinin sorunlaryla daha yakndan
ilgilenm ek zere M illi Eitim Bakanl bnyesinde
grev yapan Bamsz be Cum huriyetin renci
tem silcilerinin yetersizlii ve lkelerindeki siyas
kontrol mekanizmasn Trkiye'ye tam a abalarnn
yaratt sorunlar.
Trkiye'ye gelen rencilerin herhangi b ir
bask ve siyasi kontrolden uzak okuyabilm eleri iin, b u
renciler
zerindeki
denetim in
Trkiye
m akam larnca yaplm as daha doru olacaktr. M illi
Eitim Bakanl bnyesinde oluturulan renci
Temsilciliklerinin de, her lkenin kendi bykelilii
bnyesine tanm as mmkndr. Bylece lkeler,
kendi rencilerinin sorunlaryla y ak n d an ilgilenmeye
devam edecebilecekler, ancak art niyetli denetimler
nispeten engellenmi olacaktr.
D ier taraftan, halen uygulamas sren M illi
E itim
B akanl
bnyesindeki
renci
tem silcilikleri, bam sz devletlerle snrl o lduu iin,
m uhtar ve dier T rk Topluluklar ile akraba
topluluklardan gelen renciler byle bir hizmetten
m ahrum kalm aktadrlar.

bilig-1/Bah ar96

162

koordinasyonun salanmas ve yetki kargaasnn sona

erdirilmesi salanmaldr.

Konuyla ilgili ok ballk ve

koordinasyon yetersizlii

Rehber Aile Projesi

Yaygnlatrlmal

Trk Cumhuriyetleri ile Trk ve Akraba

Topluluklarndan gelen rencilerle ilgili snrl sorumlu
birden fazla kurumun bulunmas ve bunlar arasnda
koordinasyonun bulunmamas eitli aksaklklara yol
amaktadr. Trk Cumhuriyetlerinde alan okullarda
olduu
gibi
konuyla
ilgili
kurulular
arasnda
Cumhurbakanl Badanmanl, Babakanlk, YK,
TKA ve TMER Bakanlklar ile Dileri, Maliye ve
Milli Eitim Bakanlklar bulunmaktadr.
Bu kurumlar
arasndaki

Bir sredir uygulanan Rehber Aile Projesi,

halkmzla rencilerin
kaynamasn salamaktadr.
rencilerin kendilerini scak bir aile ortamnda
hissetmeleri ve eitli sorunlarn bu yolla zmelerini de
salayan projenin
geniletilerek devam ettirilmesi
gereklidir.

ORTA ASYADAN GELEN RENCLERN SAYISAL UAItJhl I

T ab i R

L K H U iR

[^ 9 l-iV 9 3

19 9 4 -L Y S 5

Y dfk k'-llj : EfrL

V*Tlh KuJL

k.

! III

Un

l> 4

RulEmn l :(M
KW.

n.

O*

1995-L Y PG

V ctiI Kul sp
itin

04r.

\ n k k lli

t l

D fe

l"i|

AZHRBAYC

4 M

ii

i1

(OD

hu

27J

240

70

200

200

4*

2-M

IK'.U

1371

K A Z A K ] ST

imo

ilil

Ul

O|

ti t

240

13

204

|4 I

101

2-tU

1724

1074

K E l M i lZ l f n

[400

iti

211

HI

142

240

240

2 t

200

2440

10

731

Z B E K S T A N

MCO

hl+J

Ki

4I0

[1 rtIK M i'N 'S E

1400

lil

97

fM

ili

140

MO

131

T A C K S T A N

i'J

TRKTOPLU

iti

l2

LdJ

MO

41?

LI7

B A L K A N 01.

ma

S lJ

214

A S Y A f r t.K

13

13

400

1 K li

31

SI

I LO

IK.T
TO PLA M

CJrT}

ID 4

2W

1*7

2U 0

17

*4J

244

U H

22*T

10

M)

Jo

77

10

20

i7

246

MI

ilo

27a

IT |?

ism

10*1

TM

3 T

.14

JK

>241

14

4*7

44 i

IH

(f

I4M

rJ

01

41

21

'

J2

YJ

(1

HB

IH

+O

2199

111.4

1 JJ

JIB4 U K

ih :o n n

UIS HH

KAYNAKLAR
1.
M.E.B'nn 1995-1996 Trk Cumhuriyetleri........
2. T.C. Milli Eitim Bakanl Yurt D Eitim retim
Genel Mdrl'nn hazrlad "Trk Cumhuriyetleri ve Trk
Topluluklarna ynelik hazrlam olduu 1993-1994 raporu.
3. T.C. Dileri Bakanl TKA AVRASYA DOSYASI

bilig-1/Bahar 96

Onbe Gnlk Blteni, Say:44, Kasm 95/1.

4. Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar ile ilgili
Dileri Bakanl statistikleri.
5. Bykeliliklerimizin vermi olduu yazl bilgiler.

163

KAMUOYU VE KTLE
LETM ARALARI

I. G R
K am uoyu aratrm alarnn
sosyal
yaantm zda nem kazanm as v e zellikle siyasi
partilerin kitle iletiim aralarn siyasi iletiim arac
olarak kefetmeleri sonucu kam uoyu kavram ile kitle
iletiim arasndaki iliki ve etkileim tartlm aya
baland.
A slnda kam uoyu ve kitle iletiim aralar
arasndaki iliki uzun yllardan beri sosyal bilim lerin
gndem inde kalm ay b aaran ender konulardan
biridir. E lizab eth N oelle-N eum ann'n artk klasikleen
"Suskunluk Sarmal" tezini gelitirdii alm asyla b ir
anda sosyal b ilim lerin ilgi oda haline gelen konu,
gnm zde de gncelliini korumaktadr. A ncak konu
ile ilgili ne srlen gr ve kanaatler henz b ir
noktada bulum u deildir. U zun sre de uzlam a
salanacaa benzememektedir.
B iz
de
b u rad a b u
y o lu
denem eye
gitmeyeceiz. nk byle b ir giriim, konunun bir
m akalede
incelenem eyecek
ve
b ir
m akaleye
sktrlamayacak kadar kapsam l olm as nedeniyle
daha b atan baarszlkla sonulanacaktr. B u gerei
gz nnde bulundurarak, am acm z ncelikle
konuya aklk kazandrm ak iin kk b ir katk
giriim i olarak belirledik.

II. Kamuoyu Kavramnn Anlam

ve Kapsam

Do. Dr. Orhan GKE

Kamuoyu,
politika
bilimcilerinin,
sosyologlarn ve sosyal psikologlarn zerinde nemle
durduklar konulardan biridir. K am uoyu kavramndan
eskiden beri sz edilmekte ise de; kavram n aka
form le edilii 18. yzylda gereklem i v e 19.
y zy ld a
sistem li
b ir
biim de
incelenm eye
balam tr(l).
A ncak
kam uoyunun
kavram
olarak
tanm lanm asnda b ir uzlam a salanabildii de
sylenem ez. yle ki b u kavram aklam as gerekli olan
kavram lar listesinin ilk srasnda y er almaktadr. B una
ramen, b ir ok filozof, tarihi, siyaset bilimci, sosyolog
v e iletiim bilim cisi b u kav ram n ken d i gr alarna
tanm lam a giriim inde bulunmutur. B u nedenle,
olduka fazla tanm ile kar karya bulunm aktayz.
B unda ise y aklam lar v e ilg iler nem li rol
oynam aktadr.
K am uoyu
kavram n
tanm lam a
abalarn genel olarak u iki grupta b ir araya
toplayabiliriz:
(1) P olitika b ilim i asndan kam uoyu tanm
(2) D i er sosyal bilim ler asndan kam uoyu
tanm

Seluk niversitesi B F retim yesi

bilig-1/Bah ar96

164
P olitika bilim ciler asndan kam uoyu,
devletin organnn (Yasama, Yrtme, Yarg)
davrann belirleyen y a da k anaat nderleri
tarafndan belirlenen ve oluturulan norm olarak
aklanmaktadr. B una karn dier sosyal bilim lerin
kam uoyu anlay, bireyin kendisinden hareket ederek
kanaatini ve davrann ailesini, alm a grubunu,
iinde yaad grup ve de btn toplum u kapsayan
sosyal
grubun
kanaat
ve
davran
ile
ilikilendirilm ektedir(2).
D olaysyla kam uoyu kavram , kiisel ve
siyasi adan olm ak zere iki deiik ekilde
aklanm aya allmakta y a da kullanlmaktadr.
Bireyin evresinden etkilendii, ait olduu grup
tarafndan biimlendirildii ve ekillendirildigi phe
gtrm eyen b ir gerektir(3). G rup iindeki bireyi
gruba
hakim
olan
kanaat
ekillendirip
ynlendirm ektedir.
Bu
adan
bakldnda
"Suskunluk Sarmal" kuram nn varsaym olduka
aklayc
gzkm ektedir.
S uskunluk
Sarm al
k uram na gre, birey iinde bulunduu sosyal
evresinden dlanm a korkusuyla evresine hakim olan
kanaatleri ve davran ekillerini benim sem ekte ve
b unu kam uda aklam aktadr(4).
Bizce konu b u yn ile ele alndnda,
kam uoyu kavram yerine sosyal kontrol kavramnn
kullanlmas ok daha uygundur. Baka bir ifadeyle,
kam uoyu
kavram
ta m
anlam yla
aklayc
olamamaktadr. Tanm la ekli de bunun ak b ir
gstergesidir.
A yrca kamuoyunu, b u kavram oluturan
k am u ve oy elerinin ayr ayr incelenerek b ir
tanm na ulam a giriim i de eletirilmektedr(5).
Ayn ekilde, kam uoyunu ynetenler ile
y netilenler arasndaki ilikiye indirgem ek de
sakncaldr. H er ne kadar kam uoyunun ynetenlerle
ilikili olan genel b ir sosyal olgu olarak grlmesi
gerekirse
de, klasik
aklam a tarz yetersiz
kalmaktadr. H aberm as'n b u konudaki analizinden
hareketle, kam uoyunun klasik anlaynn temelinde u
zellikleri gsteren belli b ir sosyal farkllam ann yatt
sylenebilir. K anaat oluturan sistem ler, insanlar
insan olarak karlatklar ve birbirlerini kabullendikleri
kk, tartan gruplardr(6). Gruplarn i dzeninde
atm adan ziyade i birlii nemlidir. Y ani bakalarnn,
(fikirlerine kar olunan kiilerin) konsenssn
kazanm a abas n plandadr. B u tabii ki kk
sistemlerde
mmkndr.
D ost-dman
ayrmnn
orientasyon kolayl yerine ahengin kurum sallam as
gem ektedir. B u i dzenlem e b u t r sistem lerin
toplum sal durum u olarak kendine has b ir farkllam a
v e blm lem e

bilig-1/Bahar 96

kombinasyonuna uygun dmektedir. B u gruplar

farkllam lardr, nk b u sistem e katlanlar
kendilerine has rollere gre davranm am aktadrlar; bunu
insanln insan olarak karlam as terim i de aka
gstermektedir. B u gruplar birbirleriyle ilikiliolarak
blmlemilerdir. nk bunlar kendi fonksiyonlarna
gre deil de, birbirinin ayns olarak olumulardr. B u
zellik "genelin" konu ve bylece sorun olarak
olum asna neden olmaktadr. Tartan gruplarn kk
ve benzer olmas ve siyasi, ekonom ik etkilerin tartm a
zerine etkilerinin pek fazlaolm ay b u gruplarda
oluan kanaatlerinin genel kanaat olarak art
koulm asn m m kn klmaktayd. Bylece kiiden
genel idrake v e dolaysyla kiiden genel iradeye
sorunsuz b ir geiin olduu ynnde kanaatler
domutur. B u tr kanaatlerin kitle iletiim aralar ile
yanstlmalar da bunu tasdikler nitelikte olmutur.
B unun neticesinde tartlanlar kendilerini fonksiyonel
farkllaan toplum dan soyutlayarak kendilerini toplum
olarak grmeye balamlardr(7). B u tr idrak anlay
ve bylece kam uoyunun iktidar deitirebilen
eletirisel k ontrol inancnn artk geerli olm adn
toplum sal gelim e aka gstermektedir. Toplumsal
gelime daha derin b ir fonksiyonel farkllam ay v e alt
sistem lerinin olumas ynnde olup, b u farkllamadan
kendini soyutlayan gruplarn kendilerini toplum olarak
ilan etm eleri artk m m kn gzkm em ektedir
Fonksiyonel
farkllama,
sistemlerin
birbirinden
soyutlanm asna,
norm
beklentilerinin ve
arzu
tasarruflarnn daha fazla retilmesine ve bylece tm
kalntlar
seme
zorunluluuna
gtrmektedir.
F arkllam a v e sem e tarz kurum sallam a ile
m m kn olmaktadr. Y ani farkllama ve seme tarz
karar verm e sreleri ile uyum salayan ve kendi
yaplarn
oluturan
sistem ler
sayesinde
gereklemektedir. D olaysyla bunlar genel iradeyi
temsil yeteneini kaybetmektedirler. Toplum da bu
sayede, yani yapsal olarak basitlememekte ve teknik
sayesinde belirlenmemekte, aksine btn sistemlerin
karmaklklaryla zorlanan ve sadece olaylar deil,
b akalarnn uyum larna u yum salam ak zorunda
kalan sava m eydanna benzemektedir.
Ksacas, kam uoyu kuram yeniden gzden
geirm ek
zorundadr(8).
K am uoyunun
sorunu,
kendisiyle ilikilendirilen sistem sorununun yeterince
aklanm am asndan
kaynaklanmaktadr.
Sorunun
zm ise bizce siyasi iletiim sreci ile ilikilidir.
B unun geici de olsa doru olduunu
varsayarsak, o zam an kam uoyu ile iletiim srecinin
ilikilerinin yeniden yorum lanm as gerekmektedir.

165

D letiim, Siyasi letiim ve

Kamuoyu
H areket noktam z, kam uoyunun siyasi
deeri o lan b ir netice deil, zellikle kam usal
iletiim in
konu
yaps
olduu
varsaym
oluturmaktadr. B aka b ir ifadeyle, kam uoyu etki-tepki
prensibine gre etkilenm i ve etkilenm eye devam
eden etki deil, fonksiyonel anlam da seme kriteri
olarak deerlendirilm ektedir.
B u balam da kam uoyu iletiim ve siyasi
iletiim ile y akndan ilikili olarak karm za
km aktadr.
letiimi, sem bolik olarak anlam larn ortak
paylalm as
olarak
tanm ladm z
zam an(9),
iletiim in
odak
noktasn
"anlam "
kavram
oluturm aktadr. nsanlarn b ir arada yaam alar ancak
ortak yorum lanan ve anlalan, beklenebilir bir dzen
gsteren, iletiim ve eylem ler iin yeterli balant
noktalar sunan, ortak tecrbeleri bulunduu b ir yaam
dnyasnda mmkndr(l0).
O rtak tecrbeler, bireylerin b elli b ir durumda
neyin m m kn olduu ve neyin m m kn olmad
hakkndaki beklentilerini ekillendirmekte, b ak a b ir
ifadeyle, karlkl beklenebilirliin erevesini
oluturm aktadr.
A z nce bahsedilen "anlam" kavram
ieriini de buradan almaktadr. Dolaysyla anlam,
balant imkanlar, yani neyin ne ile birlikte
dnlebileceini ifade etmekte ve yapsal b ir stat
kazanm aktadr.
B u balam da anlam iletiim zerinden
olum akta ve sosyal yaam dzenlem ektedir.
D olaysyla
iletiim in,
anlam n
evrenin
karm aklnn en aza indirgenmesini salad ve
dzenledii, yani neyin beklenebileceine nceden
iaret eden, yksek derecede b ir sem e sreci
olduunu
syleyebiliriz.
A ncak
seme,
mevcut
repertuarlardan (bilgi deposundan) herhangi b ir eyi
seme y a da onu deil de, baka bir eyi seme y a da
onu deil de, b aka b ir eyi alm ay ifade
etm em ektedir. A ksine, sem e sreci karlkl
etkileim eklinde gerekletirilen her iletiim in
temelini oluturan konular dahilinde sylenen ile
sylenm eyeni
b ir
arada
dnm eyi
ifade
etm ektedir(l1).
Bilindii gibi, iletiim konular zerinden
gereklem ektedir. B ir iletiim srecinin, ortak
konularn v arln art kom adan balam as m m kn
deildir. K onular karlkl ayn anlam a

atfta bulunm ay salarken, ayn zam anda karlkl

olarak hedeften sapmay da engellemektedir.
Bunu Luhm ann'n konu ve kanaat ayrm da
aka ortaya koym aktadr.
"Konular zerinde konuulabilen ve bunlar
hakknda ayn y a d a deiik kanaatlere sahip
olunabilen anlaml, az veya ok belirsiz ve gelimeye
ak anlam kom pleksleri olarak tanm layabiliriz. H ava
durumu, kom unun yeni otomobili, enflasyon, fiyatlarn
art, terr vb. B u trl konular, karlkl etkileim
olarak gerekletirilen her iletiimin yapsal ynn
oluturm aktadr. K o n u lar karlkl olarak ayn anlam a
ynelm eyi salam akta v e karlkl olarak farkl
eylerden sz etmeyi engellemektedirler (...). Bylece
iletiim ortak b ir dilin tesinde anlam tespitinin iki
deiik b o y u tu n d ah a gerekli klmaktadr. B unlar bir
konunun seimi ve b u konu zerine kanaatlerin
aklanm as hususlardr. A ncak b u ayrm erevesinde
m utabk olan v e m utabk olm ayan kanaatler ayrm
oluabilir"(12).
G enel
olarak
konu
ile
kanaatim iz
belirlenm ez. Struck, b ir v e ayn konuda tam am iyle
farkl kanaatlerin ne srld durum lar iin b ir ok
rnek vermektedir(13). A ncak buna ram en baz
koullarda konu v e k an aatin btnlem esi ve
zdelem esi ile sz konusu olabilir. B yle
durum larda iletiimden ziyade maniplasyon sz
konusudur. M aniplasyon ise konu ile k anaat arasnda
b ir ayrm art kom am aktadr. L uhm ann'a gre,
"K onunun kurum sallam as sonucunda kanaatler
m oral (ahlak) ile yle btnlem ektedir ki b ir m oralin
ifadesi ayn zam anda b u m oralin kabullenm esi
zorunluluunu d a beraberinde getirmektedir. Byle bir
durum ile kar karya kalan kii, kendisini yle b ir rol
beklentisi iinde bulm aktadr ki, kendi kiilii ile belli
kanaatlerin btnlem esi sz konusudur. A yn zam anda
yle durum lar olum aktadr ki, bireyin kendi kiiliini
zedeleme gcne sahip, kapsam l alglam a gcn
engelleyen v e rahatn bozabilecek b ir bakasnn
m oral angajm an ile kar karyadr"(14).
B u balam da her hangi b ir grupta sadece ve
sadece b ir k anaat kabul grlebilir. B ir konunun
sadece v e sadece b ir k anaat ile btnlem esi ise ancak
sorgusuz b ir tem el konsenssn uygun olduu
k urum sallam a srecinin sonucudur. B yle ortam larda
b ir konuya atftan bulunm ak (kanaatlere) dayanm a
anlam na gelm ektedir.

bilig-1/Bah ar96

166

Baz
toplumlarda
iletiimin
moralletirilmesi sz konusu ve toplum un b u ekilde
btnlem esi mmkndr. A ncak buna daha ok az
gelim i, farkllam ann sz konusu olm ad
toplum larda rastlanr. G elim i ve bylece alt
sistemlere ayrlm toplum larda ise entegrasyon ortak b ir
m oral ile m m kn deildir. D olaysyla b ir iletiim
moral ile badatrlmas, iletiimin cevapsz braklm as
iin b ir ara olm aktadr.
B uraya
kad ar
sylenenleri
zetlem ek
istersek; karm aklaan sosyal olaylar ve olgular
ancak karm ak iletiim srelerinde ilenebilirler. Konu
ile kanaat arasndaki ayrm, karmaklk iin bu
ilenebilirlik potansiyelini artrmaktadr, B u ayran
yaplm akszn
iletiim
etkileim
olarak
gerekletirilemedii gibi, karm akln bireyler
asndan anlam l b ir ekilde (m m kn olan ile
m m kn
olm ayann
anlam
balants)
aza
indirgenm esi de salanam az.
B u husus siyaset iin de geerlidir. Siyasi
alanda da baka trl iletiim in gereklem esi
m m kn deildir.
Siyasi iletiim ise siyasetin kendisi gibi
kapsam ldr. N asl siyasetin anlam V e kapsam
asndan snrn belirlem ek g ise, ayn ekilde
siyasi iletiim in anlam ve kapsam n da belirlem ek
gtr. B u n a ram en siyasi iletiim i sosyal
iletiim den ayran tek nokta olarak siyasiler ile
sem eler arasnda gereklem esini belirtebiliriz.
A ncak siyasi iletiimi sadece siyasiler-semen ilikisi
belirlememektedir, Siyasi iletiim bunun tesinde
m esajlarn nasl iletilm esi gerektii ve sem enlere
nasl ulalabilecei sorusunu da kapsamaktadr.
D olaysyla iletiim ile siyaset i ie girm i
durumdadr(15).
M odern dem okrasilerde
iletiim
stratejileri olm akszn siyasi stratejileri dnm ek
m m kn deildir.
A rtk siyasi iletiim siyasi karar eylem inin
nem li b ir unsura haline gelm itir. Politikaclar,
srekli kendi y a da siyasi partisinin politikas iin
seimlerde oy ounluunu kazanabilme yeteneine
sahip olduunu ispat etme basks altndadr.
Siyasiler srekli sem en oyu iin rekabet
halindedirler. B u rekabetin adn ne koyarsak
koyalm , sonuta siyasetiler ve siyasi partiler
semenleri ile nasl b ir iletiim kuracaklar sorusu ile
k ar karyadrlar. B u am ala siyasiler ve siyasi
partiler kendilerine zg konularn ve b u konular
hakknda kanaatlerini ieren b ir seim stratejileri
gelitirm ek
zorundadrlar.
D olaysyla
siyasi
iletiim de, yani sem en ile iletiim de de konular
olduka nemli bir konum a sahiptirler.

bilig-1/Bahar 96

K onular
som ut
iletiim
durum larnda
beklentilerin srekli faaliyete geirilmesi in kural
grevi grmekteler ve bylece kanaat oluumunu
ynlendirm ektedirler. B u nedenle kam uoyu(16)
kavram erevesinde ele alnp incelenen siyasi
iletiim in
ynlendirici
fonksiyonu
k anaatlerin
k endisinden
deil,
zellikle siyasi
iletiim in
konularndan olum aktadr.
B uradan hareketle, kam uoyunun elikili
olm asna ram en klasik sorunu olan etki etm e gc de
aklanabilir. K am uoyunun fonksiyonunu kanaatlerin
eklinden genel ve tartabilirlii, anlaml v e uzlam ac
gce sahip oluu, kam usal savunabilirlii vb. deil de,
zellikle siyasi iletiim in konularnn eklinden, yani
iletiim srecinin yaps olarak uygun olmasndan
belirlenebilir.
Bu
fonksiyon ise,
kanaatlerin
dorultusunda deil, zellikle zihinleri m egul eden,
k onulara y ap kazandrc etkisinin belirsizliinden
kaynaklanm aktadr. B u nedenle sorun bireysel
kanaatlerin genelletirilmesi, herkese kabul edilebilir
ekle getirilm esi deil, zellikle siyasi iletiim
srecinin k onusunun toplum un v e siyasi sistem in sz
k o nusu k arar ihtiyacna uyarlanabilm esidir(17).
D ikkatin kanaatlerden, kanaat oluum unu
dzenleyen konular zerine ekilmesi, yeni aratrma
sorularna da im kan tanm as asndan nem arz
etm ektedir.
Bak as, kam uoyu ile ilgili aratrmalar,
karm ak yaps ierisinde balca bam sz deiken
olarak gren siyasi sistemi ilikilendirmeye im kan
tanmaktadr. Siyasi sistem in karmakl, yani b u
sistemde m m kn olabilecek davran ve eylem
im kanlarnn says v e eitlilii, kendi konu
kapasitesi ile, b ir b ak a deyile, kendi letiim
srecinin konusal yapsyla yakndan ilintilidir.
K arm aklk konu kapasitesini etkiledii gibi, konu
kapasitesi de karmakl etkilemektedir(18).
K lasik kam uoyu yaklam b u kavram n b ir
ok boyutunu kapsamamaktadr. rnein konu ile
kanaatin nesnel ve taktik ayrm, konularn zam an
ierisinde hareketlilii, konularn sosyal kurum lam a
ekilleri siyasi sistem in karm aklk derecesine bal
olarak
deim ektedir.
A ada
bu
konulara
deinilecektir.

IV. Konu Fonksiyonu ve Kariyeri

Z am an olduka az olduu ve buna paralel
olarak dikkat de olduka snrl olduu iin,
farkllam sistemler kendilerini ilgilendiren konular
alglam ak
ve
ilem ek
iin
b elli
yntem ler
gelitirilm ektedir. B u yntem leri Luhm ann, "dikkat

167

kurallan (attention rules)" olarak nitelendirmektedir.

B unun yan sra b u kurallardan farkl olarak b ir de
kararlarn verilmesini ve kararlarn doru olarak
nitelendirilm esini salayan
"karar kurallarndan
(decision rales)" szetm ektedir (19).
Seim szgeci grevi gren b u dikkat
kurallarm atktan sonra ancak rasyonel karar verme
aam asna gelinir. D ikkat eken konular ile karar
verilen konularn ayn olm as gerekmez. D olaysyla bir
sistem de dikkat dalm sreci karar verm e srecinden
ayrlm aktadr. B u ayrm n kendi fonksiyonunu yerine
getirmesi isteniyorsa, o zam an farkl kriterlere gre
deerlendirmeleri gerekir.
B u ayrm yukardaki konu ve kanaat
ayrmna uyguladmz takdirde, dikkat kurallarnn
siyasi konularn oluumunu, karar kurallarnn ise
kanaat oluum unu ynlendirdiini syleyebiliriz.
B u balam da konularn dorudan kanaatlerin
ieriinin tespitini deil de, her eyden nce ve
zellikle dikkatin yakalanmasn y a da ynlendirilm esini
salam aktadr. K onular, siyasi iletiim srecinde neyin
kabul greceini
ve
cevap
beklenebilirliini
gsterm ektedir. A ncak bunlarla ilikili olarak hangi
kanaatlerin savunabilecei, hangilerin doru olduu ve
hangilerin gndem de kalabilecei sorusu henz aktr.
Dolaysyla dikkat uyandrabilme belli bir kanaate ve
karara balanm a anlamna gelmemektedir. Dikkati
ekebilme konunun olum as ve sonuta karar srecini
etkileyebilm esi iin gerekli olan ilk aam adr(20).
A yrca bu n u n kart olarak bir kanaat doru ve anlaml
olduu iin siyasi iletiim srecinin konusu olamaz.
Bunlar her eyden nce baka kriterlere gre
oluturulmu olan dikkat kurallarm amalar gerekir. B u
seme szgeci iletiim srecinden nce gelm ektedir.
B uradan da yle b ir sonu kartabiliriz. K am uoyuna
dayanan b ir siyasi sistem de, karar kurallarndan daha
ok dikkat kurallar byk b ir btnletirici gce sahip
olm aktadr.
zet olarak sylem ek gerekirse; konularn ve
kanaatlerin
ayrm
eklinde
siyasi
sistemin
ynlendirilm esi asndan nem li olm as, b u kavram n
ne kad ar karm ak olduunun da b ir ifadesidir. B u
karm aklk siyasi sistem in sistem olarak dier
sistem lerden farkllam asnn b ir sonucudur. B u trl
farkllam a ve alt sistem lerin kendi ierisinde
karm aklnn artmas sonucu alt sistemde yapsal
deiim e de ihtiya artm aktadr. B aka b ir ifadeyle,
siyasi iletiim srecinde konular

hareket halinde v e deikendir. K sacas; siyasi

iletiim in konularnn farkl kan aatler v e farkl
kararlar iin ak olm as gerektii gibi, ihtiyaca gre
deitirilebilmelidirler. Tabii ki b u deiim belli bir
dzen ierisinde gereklemektedir. nk siyasi
konularnda belli b ir zgem ileri vardr; bunlarnda
sosyal yaam gibi belli b ir hayat seyri vardr.
D em ek ki, siyasi konular da nce belli bir
doum sreci yaamaktadrlar. B ir konunun siyasi bir
k o n u haline gelebilm esinde, y an i k o n unun konu
olarak dikkat ekm esinde ise genelde u faktrler
etkin rol oynam aktadr. H atta b u faktrler b ir siyasi
sistem in dikkat kurallar olarak d a nitelendirilebilirler.
B u kurallar u ekilde nitelendirebiliriz(21).

1-Baz Deerlerin ncelikli

ve nemli Olmas:
T oplum tarafndan nem li grlen baz
deerlere
saldn, y a d a b u n larn zedelenm e
tehlikesiyle kar karya gelm eleri kendiliinden
siyasi b ir konu oluturmaktadr. rnein, adalet
m ekanizm asnn b am szlna saldn, toplum sal
b ar v e huzura saldn (Sper T urnike sunucusunun b ir
ifadesinin sonular bu n u n en gzel rneidir), siyasi
skandallarn ahlaki boyutlar vb. durum lar burad a
rnek olarak gsterilebilir. D eerler program lar
erevesinde sadece karar kurallar olarak deil de,
bunun
tesinde baka b ir kontekste
dikkatin
uyandnlm as kural grevini grm ektedirler. B u
hususu, m eclisin b elli takvim ine kar konularn
zellikle ele alnp incelenmesi rneinde grebiliriz.

2- Kriz ve Kriz Semptomlar:

K riz
b ek lenm eyen
(konu
olarak
hazrlanmam) sadece belli deerlerin deil, zellikle
tm sistemi tehdit eden unsurlardr. B unlar b ir ok
deerin fonksiyonunu belirsiz v e zam an basks
altnda tehdit ettikleri iin dikkati zerinde
younlatrm a gcne sahiptirler. B u nedenle de
bunlarn btnletirici gleri vardr. rnek olarak,
savalar, atm alar, enflasyon, b ir yrtm e y a da
yarg m ensubunun rvet olayna karm as, terr
olaylar verilebilir.

3- letiimin Kaynann
Stats:
Siyasi liderler v ey a toplum ca tannm
kiilerin eylem leri daha kolay dikkat bulmaktadr.
nk siyasi olaylar genelde elitlerin kiilikleri ile
badatrlarak ilenm ektedir. B u nedenle olaylarda

bilig-1/Bah ar96

168

kaynan stats, siyasiler y a da toplum ca kabul

grm - kiiler ise m edyann dikkat kurallarn
am alar daha da kolay olm aktadr. A ncak hem en
unu hatrlatalm ki, b unlarn kendi kanaatlerinin
kabul grecei anlamna gelmemektedir.

4- Siyasi Baar Semptomlar:

Siyasetin Karmak olmas nedeniyle somut
baarnn ou zam an uzun srmesi ve yeterli bilgiye
sahip olunmamas nedeniyle b ir kiiliin ya da bir
konunun ifadesi, belli b ir konunun olumasnda etkin rol
oynam aktadr.

5- Olayn Yenilii:
Srekli ayn ekilde sregelen hususlar pek
dikkat ekmemektedirler. B una karn deiik olan
eyler her zam an
gze batm akta ve dikkati
ekebilmektedirler. rnein, A na M uhalefet Partisi
liderinin uzun zam andan beri erken seim istemesi o
kadar allagelmi b ir husustur ki, artk kim se bunu
siyasi b ir konu olarak alglam am aktadr. A ncak
m esela C um hurbakannn darbe ile ilgili b ir
aklamas kolaylkla dikkatleri ekmitir.

6- Olayn nemi:
O laylar b ir toplum un byk b ir ksm m
yakndan ilgilendiriyorlar iseler, bunlarn dikkati
ekm eleri daha kolay olm aktadr. nk b u t r
olaylarn sonular b ir toplum un geleceini yakndan
ilgilendirmektedirler. B u ve buna benzer hususlar bir
k onunun
doum
srecinde
nem li
rol
oynam aktadrlar. B u szge fonksiyonu gren
kurallar baz konular yeterince g toplam adklar iin
aamamakta ve bylece kaybolup gitmektedirler;
bazlar ise b u szgeci am aktadrlar.

7- Srpriz:
E er beklenm eyen olaylar y a da gelim eler sz
konusu ise bunlarn da dikkatleri ekmeleri kolay
olm aktadr. nk b u t r olaylarn gelim esi de
nceden kestirilememektedir. K onu dikkat kurallarn
aarak gndem de kalm ay baard m, o Z am an bu
konu
iletiim
srecinin
yaps
fonksiyonunu
stlenmektedir. Bylece kam uoyunun da bir paras
olmaktadr. Sadece konunun kendisi deil, artk konu
hakknda kanaatler ve kararlar da n plandadr.
D olaysyla
konunun
destekisi
oalm aktadr.
K onuyu dile getirm ek riziko tam am aktadr(22).
nk konu nem li saylacak herkesin azndadr. B u
aam ada konu kariyerinin en son basam ana ulam
demektir. B u konunun kartlarna artk geciktirm e
taktikleri uygulam a, zam an kazanm a, ksm i kabul,
eletiri gibi rolleri stlenm ekten baka y o l ve yn tem
kalm am aktadr.

bilig-1/Bahar 96

K ariyerin doruk noktasna ulaan konular

zm beklemektedir. Siyasi sistemde b ir ok konu
ayn anda ileyem eyecei iin, yeni konulara yer
aabilm ek iin, konular sonulandrmak zorundadr. B u
sonulandrm a
ou
zam an
o
kadar
sratli
yaplm aktadr ki, konu ne tem ne de uygun biimde
incelenm ektedir
Konu, sorunu zme kavuturamad m bu
durum da konu yeniden ayn aam alardan gemek
suretiyle yeniden oluturulmak zorundadr,
Sonu olarak
unu
syleyebiliriz ki,
kam uoyu siyasi sistemi ynlendirm e fonksiyonunu
stlenm ekle birlikte, egem enlik srme v e kanaat
oluum unu tam am iyle belirlenem em ekte,
ancak
m m kn
olan
im kanlarn
snrn
izm ekte,
beklenebilirliin
beklentisini
belirlem ektedir.
Dolaysyla siyasi iletiim srecinde karm zdakinin
anlay v e kabulne yn elik h er rol kam uoyunun
k o n u yap sn a uy g u n dm elidir.
H er ne kadar burada kam u kavram siyasi
konularn kariyerleri ile edeer grlm ise de,
aada b u n a aklk getirm ek iin kam uoyunun
nem li esi o lan kam u kavram zerine tekrar
y nelm ek istiyoruz.

V. Kamu Kavram
B u ray a k ad ar k i tartm am zda "kamu"
kavram zerinde hem en hem en hi durulmad. O ysa ki
kam uoyu kavramnn fonksiyonunun doyurucu bir
ekilde aklanabilm esi "kamu" esinin anlam ve
kapsam nn
akla
kavuturulm asn
gerekli
klm aktadr.
M evcut tanm lar b ir deerlendirm eye tabi
tutarsak, genelde kam u kavram nn u anlam larda
kullanldn grrz. B ir yandan kam u terim i ile,
herkese toplum un btn kesim ine ak olan, genel
olarak b ilin en v e herkes tarafndan kullanlabilen
(m itingler vb.) anlamnda, te yandan devlete ait
(rnein, kam u binalar ve kam u gc) anlam nda
kullanldn grrz(23). B una karn sosyologlar ve
siyaset bilimciler, kam u terimini genel olarak, belli
sorun v e o laylar zerinde k o llek tif tutum lara y a da
k anaatlere sahip m esafeli-tem asl grup anlam nda
kullanmaktadrlar(24). B u balam da kam u terimi,
toplum un en yakn alt sisteminden kaynaklanan rol
beklentilerinin ntrletirilmesi ve serbestletirilm esine
iaret etm ektedir.
Bu
grlerden
hareketle
yukardaki
dncelerim izi de dikkate alarak -kam u terim ini
siyasi sistem in kam usal stasyonlarn ntrleme
fonksiyonlarnn
yerine
getirebilecei,
y an i
iletiim lerin ne to plum un siyasi o lm ayan alt
sistemlerince (rnein aile, aratrm a gruplar,

169

bankalar, kulpler) ne de siyasi sistem ait alt

sistemlerin zelliklerince (rnein, m enfaat ve bask
gruplar, siyasi partiler vb.) yaplandrld, zellikle
k am uoyunun
konular
tarafndan
oluturulan
stasyonlar olarak nitelendirebiliriz(25).
Bu
balam da,
kam unun
oluum u
ile
zm lenm esi gereken sorun olduka zor olarak
karm za kmaktadr. Sorunun belli b ir stasyon
sayesinde zmlenmesi sz konusu deildir. nk rol
beklentilerinin ntrletirilmesi, kitlelerin bir araya
getirilmesi ve b ir arada tutulmas, b ir ok kim senin
tesadfi olarak b ir yerde bulunm as y a da bunlarn
tem silcilerinin katlm yla
salanm as
m m kn
deildir. B u trl stasyon deiiklikleri, eer bunlar
kurum sal olarak hazrlanm am iseler, sz konusu ten
iletiim lerin herkese ak stasyonlardan kendilerini
ekm elerine neden olm aktadr. B u nedenle esas sorun
yine siyasi iletiim srecinin konu yaps ile ilikilidir.
Dolaysyla
"kamu"
tamamiyle,
siyasi
iletiim
konularnn kurum sallatnlm as sorunudur(26). B u
nedenledir ki kam uoyunun fonksiyonu asndan t m
siyasi iletiim lerin eriem edii "kam u" belirleyici
deil, zellikle kam usal olm ayan siyasi iletiimlerin
kurumsallam konularla yaplandrlm btn kesim
belirleyicidir.
K onularn kurumsallamas ile, b u konulara
iletiim
stasyonlarnda
atfta
bulunulacann
varsaym n
ifade
etmektedir.
Bu
varsaym
kabullendiim izde,
kam u
kavram m
konularn
kabullenebilineceinin
beklentisi
olarak
tammlayabiliriz(27).
phesiz kurumsallam konularn sosyal
yaam da iletiim imkan atklar ve iletiim kurm ay
kolaylatrd bir gerektir. rnein, hava, ocuk
yetitirme, futbol, tatil, vergi, hayat pahall, trafik vb.
kurum sallam
konulardr
ve
bu
konular,
k arm zdaki hakknda pek fazla bilgiye sahip
olunm adan da, iletiim im kanlar yaratm aktadr.
A ncak konunun kurum sallam asnn iletiim sel
ilikilere gtrd ynndeki fonksiyonunu da etkisi
asndan zellikle
siyasi sistemde pek
fazla
bytm em ek gerekir. Siyasi etkin olan kiilerin,
zaman ve ilgileri o kadar kstldr ki, b ir konunun
kam usal nitelik tamas, yani kurumsallam olmas her
zam an iletiimin olum as iin yeterli deildir.
A ncak bizim siyasi sistemimizde b u sorun
olduka basit b ir ekilde zmlenmektedir. B u ise, sz
konusu
kiilerin
karlkl
olarak
statlerini
bilmeleridir. yle ki, genelde telefon aan ve

alanlarn kim in telefon atn bilm eleri byle bir

durum da iletiimin olum asn kolaylatrmaktadr.
D olaysyla siyasi iletiim kiisel ilikileri ve bylece
stat tanm alarn gerekli klm aktadr. B u adan
genelde, konularn kabullenilebileceinin beklentisine
kar koym ak olduka zordur. nk b u beklentiye
kar koym ak her eyden nce kanaatler zerinde
uzlam adan ziyade, b ir konu ile ilgili olarak iletiime
kar gelm ek anlam na gelmektedir. Beklentiye kar
gelm ek ise, sistem y eli in in koparm a denem esi
olarak algland iin, b u husus hi b ir zam an aka
denenm em ektedir.

VI. Kamuoyu ve Kitle letiim

Aralar
K am uoyu k avram nn anlam m v e kapsamn
belirledikten sonra, imdi de kam uoyu ve kitle iletiim
aralar arasndaki iliki sorusuna ynelebiliriz.
K lasik kam uoyuu incelemelerinde v e kitle
iletiim aralarnn etkilerini aklam ak am acyla
gelitirilen modellerde, kitle iletiim aralar genelde
haber verm e fonksiyonunu yerine getirirken kam u
k avram nn b u m akalede belirlendii ekildeki anlam,
kam uoyu ile kitle iletiim aralar arasnda grlmekte
ve
deerlendirilmektedir.
A ncak kam u oyunun
olum asna katkda b ulunan aralar olarak ok sk bir
ilikinin olabileceine ve hatta olduuna iaret
etm ektedir.
K am uoyu kavram nn anlamn hatrlarsak,
kam uoyunda sz k onusu olan birinci u n su r "konularn
kurum sallam as"
ve
ikinci
un su r
"konularn
kabullenilebileceinin
beklentisi
"dir.
K sacas
kam uoyunda "dikkatin kurum sallam as" sz konusu
olm aktadr.
M odern, farkllam ann sz konusu olduu
toplum larda genelde b u fonksiyonu kitle iletiim
aralar, gndem i (agenda) belirlem ekte, b ir baka
ifadeyle; kitle iletiim aralar kanaatleri ve tutumlar
deitirmekten y a da glendirm ekten ziyade hangi
konularn gndem e geleceini v e bylece hangi
k onularn
tartm aya
alacana
karar
vermektedirler(28). Gndeme gelen konular nceden
sz edilen "dikkat kurallar"nn engelleyici gcn
am ve bylece kurumsallama yolunda ilk aamay
gerekletirm i olm aktadrlar.
K itle iletiim aralar sistem olarak dier
sistem lerden pek farkl almamaktadr. N asl dier
sistem lerin kendi kendilerine has kodlar mevcutsa, ayn
ekilde kitle iletiim aralarnn da kendilerine

bilig-1/Bah ar96

170
has ileyi kurallar, yani kodu vardr. Bu ise "aktalite"dir.
Kitle iletiim aralar gndeme getirecei konulara aktalite
asndan, yani bugn asndan dikkate deer mi, demez
mi asndan yaklamaktadr. Aktalite kodunun boyutlar
ise, yani bir olay ya da konunun gndeme gelip
gelmeyeceini belirleyen ve ynlendiren kriterler ise,
yukarda szn ettiimiz dikkat kurallarndan farkl
kurallar

deildir. Bu, norm eklinde yerlemi olan kurallar(29) ile

uyum gsteren olay ve konular kitle iletiim aralar
tarafndan alglanmakta ve gndeme getirilmektedir.
Dolaysiyle kamuoyunun yapsn oluturan konularn
yaplandnlmasnda, yani kurumsallamasnda kitle iletiim
aralar belirleyici aratr. Hatta diyebiliriz ki kamuoyunun
olumas kitle iletiim aralarna bal ve ilikilidir.

DPNOTLAR

1.

2.

3.

4.

5.

Duygu SEZER, K am u Oyu ve D Politika, Ankara,

Sevin 1972; Mnci KAPANI, Politika Bilimlerine
Giri. 3. Bask. A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar
Ankara 1983; Nermin ABADAN, Kamuoyu Ders
Notlar,
Ankara; SBF, BYYO 1973-1974; Alim erif ONARAN,
Kamuoyu El Kitab, stanbul, Filiz 1984.
Gerhard SCHMDTCHEN, Die befragte Natio ber
den Einfluss der M einung-sforchung a die Politic,
Frankfurt-Hamburg, 1958, s.2 Elizabeth
NoelleNEUMANN,
Schweigespirale, ffen-tliche Meinungunse soziale
Haut, Mchen-Zurich: Piper 1980, s.18
Mevcut teoriler bir master tezinde kapsaml bir ekilde
zetlenmektedir. Bkz. M. Nazan ASLANEL,
Kamuoyu ve Kamuoyunun Olumasnda Kitle letiim
aralarnn Rol. Konya 1993, (Yaynlanmam Tez).
Sulhi DNMEZER, Sosyoloji, 9. Bask. Ankara, Sava
1984; Mustafa ERKAL: Sosyoloji, stanbul idem
KAITIBAI, nsan ve nsanlar, 8. Bask. stanbul,
Evrim 1988; Amiran KURTKAN, Genel Sosyoloji.
stanbul; 1.0. Yaynlar 1976; Orhan TRKDOAN,
Deime-Kltr ve Sosyal zlme,. stanbul: Trk
Dnyas Aratrmalar 1988.
Elizabeth Noelle-NEUMANN, Die Schwei-gespirale.
ffentliche Meinung-Unsere Soziale Haut. MnchenZrich: Piper 1980; Noelle-Neumann'n grleri Gke
tarafndan Trke'ye aktarlmtr. Bkz. Orhan GKE,
letiim Bilimine Giri. Ankara; Turhan 1993, s. 114.
"Kamu" ve "Oy" ieriklerinin toplamndan hareketle
kamuoyu kavramnn yeterince aklanamayacana
Habermann
iaret
etmektedir.
Jrgen
HABERMAS: S trukturw andel der ffentlichkeit.
Untersuc-hngen
zu
tiner
K ategori
der
brgereichen Gesellschaft. Neuwied 1962, s.278-286
HABERMASS, a.g.e., s.76.

bilig-1/Bahar 96

7. Niklas LUHMANN: "ffentliche Meinung". Politische

Planting. Aufsatze zu r Soziologie von Politik und
Verwaltung, Opladen, s.l1.
8. Hareket noktas olarak Alman Sosyal Bilimci ve Sistem
Teorisi'nin gelitirilmesinin babas saylan Niklas
LUHMANNn "Kamuoyu" adl makalesinden hareket
etmekteyiz. Bkz; Niklas LUHMANN "ffenliche
Meinung" a.g.e. s.9-33.
9. Bkz.Orhan GKE, letiim Bilimine Giri, Ankara
1993, s. 46-48
10. Niklas LUHMANN, "Sinn als Grundbegriff der
Soziologie"; Jrgen HABERMAS/ Niklas LUHMANN,
Sozialtechnologie-Was Leistet die Ssystemforschung
Frankfurt/Main, 1971, s.25-100.
11. Bkz. Orhan GKE, a.g.e., s.47-48.
12. Niklas LUHMANN, "ffentliche Meinung", s. 13
13. Gerhard STRUCK, "Zur Theorie Juristischer Topik in der
Argumentation" Berlin 1977, s.20; Lutz HUTH;
"Argumentation zwischen Fachleuten und Laien"; J.
KOPPERSCHMDIT-H. SCHANZE, Argumentation,
Mnchen, 1985, s.153-169,
14. Niklas LUHMANN, a.g.m., s. 14
15. Peter
RADUNSK,
W ahlkampfe.
M oderne
W ahlkam pf fhrung als politische Kommunikation.
Mchen-Wien 1980, s. 12.
16. Kamuoyu kavramnn nemli esi olan 'oy' terimi
genelde 'kanaat' olarak nitelendirilmektedir. Biz de bu
gre katlyoruz. Bkz. M. KAPANI, a.g.e s. 147;
N.ABADAN, a.g.e., s. 25; D. SEZER, a.g.e., s.5.
17. Niklas LUHMANN, "ffentliche Meinung" s.15
18. Niklas LUHMANN, kologische Kommunikation, 3.
Auflage Opladen 1990; Helmut WILKE, Systemteorie. 2
Auflage Stutgart-New York: Fischer 1987.
19. Niklas LUHMANN; "ffentliche Meinung", s. 15.
20. Key'in grleride bu dorultuda Bkz. Vladimir O. KEY,
Jr., Public Opinion and American Democracy, New
York 1961, s.14.
21. Bu konuda ok fazla sayda amprik aratrma mevcut
deildir. Bu konuda Winfried SCHULZ ve LUTZ
HUTHun kitle iletiim sisteminde etkin olan dikkat
kurallar zerinde yapm olduklar aratrmalar
dorudan bu konuyla ilikili olmasa da burada

171

faydanlabilir. nk genelde siyasi sistemin dikkat kurallar ile

kitle iletiim sisteminin dikkat kurallar arasnda bizce bir
paralellik mevcuttur. Bkz, Winfried SCHULZ, Die
Konstruktion van Reatt in den Nachrichtenmedien,
Freiburg-Mnchen 1976; Orhan GKE; Das Bild der Trken
in der deutschen Presse-Gissen 1988; Lutz HUTH,
Themenbehandlung und Programmprasentation im WDRHrfunk, Linden-Leihgestem 1985; Niklas LUHMANN,
"ffenliche Meinung"; Johan GALTUNG/ Man RUGE,
"Structuring und Selecting News", Journal of Peace Research,
Vol. 2,1965.
22. Burada Noelle NEUMANN ile bir paralellik sz konusu ise de,
temelde farkllk vardr. Noelle-NEUMANN kanaat ve
davran ekillerinden bahsetmektedir. Oysa biz konuyu esas
olarak alyoruz. Bkz. Elizabeth Noelle NEUMANN,
Schweigespirale; a.g.e., s.218.

23. Jrgen HABERMAS, Strukturwandendel ffentlichkeit. U ntersuchungen zu einer Kategorie der

brgerlichen GeseDshaft. 13. Bask. Darmtadt.
Newied: Luchterhand 1982, s.l12;Nermin ABADAN;
K amuoyu Ders N otlar A.. SBF, BYYO, (Teksir),
Ankara 1973-1974,
24. Bkz. N. ABADAN, a.g.e., s.24; Mnci KAPANI,
Politika Bilimlerine Giri, Ankara Bilgi 1987, s 146: A.
. ONARAN, Kamuoyu El Kitab. stanbul, Filiz 1984,
s.28.
25. LUHMANN, a.g.m., s.21.
26. LUHMANN, a.g.m., s.22.
27. LUHMANN, a.g.m., s.22.
28. Bkz. E. Noelle NEUMANN, a.g.e s.208.
29. Bkz. O. GKE, a.g.m., s.14, W.SCHULZ, a.g.m., s.16.

bilig-1/Bah ar96

172

ZET

KARAR DESTEK
SSTEMLERNN
MAKRO DZEYDE
UYGULANMASI: HKMETN
EKONOM KARARLARINA
YNELK BR SSTEM NERS

Dr. Yaln ZKAN

Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak
niversitesi Bilgi lem Koordinatr

bilig-1/Bahar 96

D nyam z bilgisayarlarn salad ivme ile

ok hzl biim de bilg i toplum una doru gidiyor.
Bilgi toplum u ise, her yn ile bir deiime, yeni bir
yaplanm aya ve yeni kavram lara bizi gtryor.
Ekonom ik, sosyal ve kltrel evre b u yeni olguya
gre biimleniyor. H zl gelime ve zorlu rekabetin
karsnda, artk geleneksel anlay, yorum lam a ve
y netim tarzlarnn geerli olm ad grlyor.
H ereyden nce, en kk iletmelerden, en byk
kurulu olan devlete kadar tm birim lerdeki karar
mekanizm alarnn bilgi teknolojilerine dayal b ir
dnme tabi tutulmas gerektii anlalyor.
Bilgi teknolojilerinin yneticilerin karar alm a
srecinde en verim li biim de nasl kullanlabilecei,
b u yaznn konusunu oluturuyor. Bilgi teknolojilerine
dayal ynetim biliim sistem leri iinde en gelimi
olan K arar D estek Sistemleri (KDS) olarak biliniyor. B u
t r sistemler yneticiye, alaca kararlarda bilgi desteini
salam ak zere gelitirilir. K DS'leri v ar olan b ilg ileri b ir
y n etim m odeline gre ileyerek, yneticiye eylem
alternatifleri sunmaktadr. Sistem ynetici yerine karar
verm ek gibi b ir ileve sahip deildir. Sadece,
yneticiye alternatifler sunarak, alaca kararn
muhtemel sonularn daha olay gereklem eden
tah m in edecektir.
A lnacak b ir kararn muhtemel sonularn
nceden grebilm ek, kukusuz ynetim e byk
avantajlar salayabilecektir. B u sayede yanl b ir karar
alnmas daha balangta nlenecektir. K arar D estek
Sistemleri, yneticilerin karar deneyleri yapabilecei b ir
laboratuvardr.
K D S'leri iletm e baznda uygulanabilecei
gibi, zellikle ekonom ik kararlarn alnmasnda makro
seviyede
de
kullanlabilir.
K D S'leri
m odel
kullanm na v e gncel verilere dayand iin;
ekonom ik sistem in her an denetlenm esi v e sistem bir
m onitr olarak kullanlabilir. Y eni koullara gre,
hkm etin kontrol edebilecei deikenler zerinde
deiiklikler yaparak davrannn izlenmesi m m kn
olacaktr. stelik K D S 'lerin saylar zellikleri
nedeniyle, ekonom ik krizlere kar b ir erken uyar
sistem i olarak kullanlm as m m kn grlyor. B u
yaz, ekonomi politikalarn deerlendirilmesi amacyla
tasarladm z b ir K D S'nin ana hatlarn ortaya
koym aktadr.
K D S'leri b ir y n etim bilg i sistem idir. O
halde, sistem in esaslarn ortaya koym adan nce,
b ilg in in nem i, b ilg in in gnm zde kazand
olaanst g, bilgiye dayal karar alma, karar alm a
sreci ve b u sre zerinde bilgisayarlarn roln
tartacaz.
Y aznn kalan blm lerinde ise

173

K D S'Ierin
esaslar
zerinde
duracaz
tasarladmz sistemin ana hatlarn aklayacaz.

ve

1. Giri
B ir iletm ede ksa, orta ve uzun vadeli
am alara ulam ak asndan "bilgi" hayati nem e
sahip b ir olgudur. Y netim , eitli dnem lerde
rnein satlar ve maliyetlere ilikin olarak baz n
bilgilere sahip olm ak isteyecektir. Y netim yksek
sat fiyatlar, m inim um m aliyetler ve hizmetlerle
kazancn en st seviyeye karm ak isteyecektir. B u tr
b ir am aca ulaabilm ek iin de yeterli bilgi ve
kullanabilecei karar alm a tekniklerine ihtiya
duyacaktr. Pek ok ynetici bilgiyi rekabet gcnn
kayna olarak kabul ediyor(l).
Bilgi, kiisel am alarla kullananlar iin en
nem li e olm ann yansra, kurulu y a da rgtlerin
k arar organlar iin de gerekli b ir gereksinimdir.
Gerek kam u gerek zel sektrde tm yneticilerin,
hedeflere eriebilm ek iin belirli tem el ynetim grev
v eya ilevlerini yerine getirm eleri gerekir. zlenen
am alar deise de planlam a, rgtleme, kadrolama,
yrtme, denetim, vb. tem el ilevler her ynetici
tarafndan yerine getirilir. Herhangi b ir iin baars,
yrtclerinin sz geen ilevleri ne lde yerine
getirdiklerine baldr. B u ilevlerin gerei biim de
yerine getirilebilmesi ise byk oranda yneticilerin
bilgi gereksi-nimlerinin karlanm a derecesine baldr.
Z ira her ilev karar almay ierir ve karar sreci doru,
zamanl, eksiksiz, z ve yerinde bilgi ile
desteklenm elidir. B ir yneticinin sahip olduu
b ilg iler b u zellikleri tam azsa, ald kararlarn
nitelii en azndan bozulacak, o iten b eklenen baar
salanamayacaktr. B u adan bakldnda, bilginin b ir
rekabet arac olm a zellii aklk kazanm aktadr(2).
letme ynetim i asndan ele alndnda, nitelikli
bilgi iyi karar destekleyecektir. yi kararlar ynetsel
eylem lerin etkinliini artracak, etkin ynetsel kararlar
ise rgt hedeflerine baarl b ir biim de ulalm asn
salayacaktr.
B ylece bilgi, b ir rgtn btnln
k oruyan balayc b ir ara grnm kazanacaktr(3).
Sanayi toplum unun pozitif bilim inde "olmu" olaylarn
aklam as yaplrken; bilgi toplum unun biliim
teknolojisi ile gelecein ngrs iinde sistematik
bilgi retilmektedir(4).
B ilgi ve hizm et ilerinin verim liliini
artrm ak, gelim i lkelerin ekonom ik ncelikleri

arasnda olm aldr. B unu salam ay b aaran lke

hangisi olursa o lke yirmibirinci yzyla da otomatik
olarak hakim olacaktr. B u n u n anahtar ise bilgi
ilerinin verim liliini her dzeyde artrm aktr(5). Bilgi
teknolojilerinin en verim li biim de kullanld toplum
b ilg i toplum dur. B ilgi toplum unun itici gcn ise
bilgiyi ileyen b ilgisayarlar oluturmaktadr. N asl ki,
sanayi toplum una geiin m otora olm a ilevini buharl
m akineleri stlenm i ise; bilgi toplum una geii de
biliim
teknolojisinin
tem elindeki
bigisayarlar
gerekletirm itir(6).
Y netim
asndan
ele
alndnda, bilgisayarlara dayal b iliim sistem lerinin,
b ir b ak a deyile Y n etim B iliim Sistem leri
(M anagem ent Inform ation
S ystem s)'nin nem li
olduunu syleyebiliriz. Y netim B iliim Sistem leri,
y n eticilerin
iletm elerini
verim li
biim de
ynetebilm eleri iin ortaya atlan bilgisayarlara dayal
sistem lerdir.
Bilgisayarlara dayal sistem ler yardm yla
bilginin edinilmesi tek bana yeterli olmayacaktr. Bilgi
ancak eylem e dnt-rlrse anlam l olacaktr. O
halde, b ilg in in edinilm esi yansra, b u bilginin am alar
dorultusunda en aklc biim de kullanlm as nem
tam aktadr. E dinilen bilgiyi eylem e dntrebilm ek
iin de bilgi teknolojilerinden yararlanm ak gerekiyor.
D ah a dorusu, bilgisayarlar bir karar m akinesi olarak
da kullanm ak sz konusu olmaktadr. zellikle stratejik
k ararlar alan y n etim organlarna b elirsizlik ortam nda
bilgi ve tahm in destei salamak zere sistemler
gelitirilmitir. K arar D estek Sistemleri (Decision
Support Systems) adm alan b u olanaklar y azm zn
konusunu oluturuyor. K arar D estek Sistem leri firm a
b azn d a uygulanabilecei gibi, makro dzeyde kam u
ynetiminde de kullanlabilir.
Y azm zn daha balangcnda, K arar D estek
Sistem lerini yaps itibariyle dier sistem lerden ayran
en nem li unsurunun, karar m odellerim kullanabilm esi
zellii oluturduunu syleyebiliriz. B u sistem karar
vericiye yardm c olm ak zere tasarlanr. A ncak, b u
ilem i yerine getirirken m utlaka b ir karar m odelim
kullanm as gerekmektedir. B u model, ounlukla b ir
istatistiksel y ad a m atem atiksel v ey a b ir yneylem
aratrm as m odeli olacaktr. Son saydmz zellik
nedeniyle, konu yneylem aratrm aclarnn da
dikkatini ekm ektedir(7).

bilig-1/Bah ar96

174

Uygulamada KDS'leri tanmlarken ou kez

yanlglara dlm ektedir. letm ede kulanlm akta olan
baz sistemler, ounlukla Y netim B iliim Sistemleri,
K D S uygulam as olarak tantlmaktadr. zellikle tepe
y neticilerinin nne sunulan b ilgisayar ktlarnn
ou b ir K D S rn saylm aktadr. Y netici karar
alrken sz edilen rapor yada ktlar kullanyorsa da,
b u tr sistemleri KDS olarak saym ak olanakszdr.

karar alm a srecini oluturacaktr. Y netim in dier

fonksiyonlar olan organizasyon ve denetim de karar
alm a ilem lerini gerektirecektir(11).
K arar alm a sreci Ynetim Kararlar
asndan ele alndnda, sz k o nusu olguyu
S im on'n yapt ve ounlukla kabul gren
snflandrmasna gre ortaya koyabiliriz(12).
ekil-1: Simon'un karar alm a sreci.

K DS'lerini ktlar itibariyle dier sistem lerden ayran

en nem li zelliklerden biri, ynetici ye neyi yapm as
gerektiini

sylem em esidir.

Y neticiye,

karar

senekleri sunarak, b u kararlarn sonular hakknda

bilgi verir. Y netici alaca kararlarn muhtemel
sonularn sistem den rendikten sonra, ona gre
kararn

verecektir.

labarotuvardr.

K D S'leri

Y netici

yneticiler

sistem

zerinde

iin

b ir

gerek

olaylarn b ir benzeri zerinde deneyler yapacak ve

alaca

kararlarn

muhtemel

sonularn

nceden

grebilecektir(8).

2.Karar ve
Karar Alma Sreci
H erhangi b ir

konuda

"karar"

kelim esinin

kullanlm as, m m kn iki veya daha fazla hareket

biim i arasndan birinin seimini ifade eder. E er tek
hareket tarz varsa seim yoktur, "karar" teriminin
uygulanm as veya "karar alma" ilemi sz konusu
olmaz. D urum nceden sonucuyla bilinir, b aka
zm ekli yoktur; durum un gereklemesi kesindir. B u
tip problem lere olduka az rastlanr. E n sk rastlanlan
problem eidi hareket biim lerinin birden fazla olm a
durumudur. H er hareket biim inin seim i farkl farkl
sonulara gtrr. G znne alnan b ir olay deiik
durum lar altnda gerekleebilir. B unlarn herbiri iin
izlenecek hareket biim i de b ird en fazla sayda
olabilir. M m kn durum larn gereklem esi deiik
koullarda ve deiik dnem lerde ortaya kar. te b u
durum lardan birinin gz nnde tutularak b ir hareket
biim inin seilmesi bizi "karar alm a"ya gtrr(9).
letme ynetim i asndan ele alndnda
karar alma, am alara ulaabilm ek iin var olan tm
alternatifler arasndan seim yapm a srecidir. H erbert A.
Sim on'a gre ynetsel karar alm a, ynetim sreciyle
e anlam l olarak kabul edilebilir(l0). B u gr
kantlam ak zere ynetim fonksiyonlarndan biri olan
planlam a fonksiyonunu gznne alabiliriz. Planlam a
ilem inde ynetici b ir dizi karar alm ak zorunda
kalabilir. rnein ne yaplacak? N e zaman? Nasl?
Nerede? K im in tarafndan? eklindeki kararlar

bilig-1/Bahar 96

B una gre karar alm a sreci u aamalardan

oluur; l)K arar alm a durum larnn belirlenm esi
(aratrm a), 2)A ltem atif zm yollarnn aranm as
(tasarm ), 3)A lternatiflerden b irin in seilm esi (seim).
ekil-1 szn ettiim iz sreci gsteriyor(13).
B u aam alarn ilk adm aratrmadr. B u
aam ay pro b lem in ne olduu, problem le ilgili
bilgilerin toplanm as v e evre koullarnn analiz
edilm esi oluturmaktadr, ikinci aamada, karar
alternatiflerinin
gelitirilm esi v e
eitli karar
m odellerinin belirlenmesi gerekmektedir(14). nc
aam a ise alternatifler arasndan birinin seilm esi
olaydr. ekil-I zerinde grld gibi, ikinci ve
nc aam alardan tekrar baa dnerek sreci
tekrarlam ak m m kndr(15).

3. Karar Trleri
B ir iletmede alnan kararlar eitli esaslara
dayanarak snflamamz mmkndr. G enel olarak
kararlarla ilgili olarak tip snflam adan sz
edebiliriz(16).
1)letme
organizasyonu iindeki
hiyerariye
gre
snflandrm a,
2) zlecek
problem in cinsine dayanan snflandrm a, 3)K arar
alm a sreci aam alarnn herbirinin nisbi nem ine
dayanan snflandrm a.
Y netim piram idi gznne alndnda,
hiyerariye gre snflandrm ann, iletm enin ana

175

ynetim basam ana gre yapld anlalr. Sz

konusu basam aklar stratejik, taktik ve uygulam a
basamadr. D oal olarak b u ynetim basam ann
herbir adm nda alnan kararlar da farkl olacaktr.
Stratejik kararlar, iletm enin am alar ve
kaynaklarnn ynetim ine ve stratejik planlam asna
ynelik
kararlardr. B u
t r
kararlarn
ana
karakteristii,
uzu n dnem leri ve
iletm enin
geleceine
y nelik ve
zellikle
yatrm lar
kapsamasdr. rnein yeni rn kararlarn b u tr
kararlara rnek olarak gsterebiliriz(17). K onu kar
asndan gsterilirse, hangi rnlerin retilecei ve
pazarlarda satlacana ilikin kararlar alm ak sz
konusu olabilir. B una faaliyet sahasnn seimi de
diyebiliriz. Sonu olarak; stratejik kararlar iletmenin
genel am alarn saptam a ve am alara ulatracak
retim ve faaliyet konulan ile pazar aratrm a ve
sem e ile ilgilidir(18).
T aktik v ey a b ir b ak a deyile ynetsel
k ararlar iletm enin organizayon yaps iinde
kaynaklarn kullanm ve ynetim ine ynelik,
ounlukla personel ve fnansal arlkl kararlardr.
rnein btelenen maliyet ile gerek maliyetler
arasndaki farklarn nedenlerini ortaya koym ak ve bu
sorunun zm ne ynelik kararlar taktik kararlar
olarak gsterilebilir.
letim sel
(operasyonel)
kararlar
ise,
letmenin gnlk sorunlaryla ilgili olan ve alt dzey
yneticilerin ald k ararlar olarak tanm lanr.
rnein o gn fabrikada retim in yaplabilm esi iin
gereken ilem lere ynelik ve hem en hem en hergn
ayni biimde tekrarlanan kararlar, bu snflama iinde
saylabilir.
letme iindeki hiyerarjiye gre kararlar
snflandrlabildii gibi, karlalan problem lerin
snflandrm asna dayanarak da karar trleri ele
alnabilir. K arar alm a srecinden hareket eden
snflandrm a
ise
genel
hatlaryla
Sim on'un
tanm lam alarna dayanm aktadr(19), Sim on'a gre bir
iletm ede iki ayr karar trne rastlanmaktadr. Bunlar:
Program lanabilen ve program lanam ayan kararlardr.
Program lanabilen k ararlar ile, belirli llere
dayanarak alnan, sk k tekrar edilen ve "yapsal"
gnlk kararlar, program lanam ayan kararlarla da
sonulan nceden kestirilem eyen ve "yapsal olm ayan"
kararlar ifade edilm ektedir. Y netim piram idinin st
taraftarna doru kldka program lanam ayan kararlar
artm akta, alt ksm lara

doru
program lanabilen
k ararlar
daha
ok
almmaktadr(20). Program lanabilen trde kararlar
alabilm ek iin iyi tasarlanm , standart yntem ler,
b elirli alt am alar v e b elirg in biim de ortaya
konulm u iletiim kanallar olmaldr(21).
K arar alm a srecinden hareketle yaplan bir
di er snflandrm a ile k ararlar ayn sn f altnda
ele alnrlar(22) 1) Y apsal kararlar (Structured
decisions), 2)Yar yapsal kararlar (Semistructured
decisions), 3) Y apsal olm ayan kararlar (Unstructured
decisions).
Y apsal
kararlar
Sim on'un
tanm lad
program lanabilen k ararlara karlk geliyor. zellikle
letimsel dzeydeki yneticilerin aldklar kararlar b u
snfa sokm ak m m kndr. rnein gnlk m uhasebe
ilem leri ile ilgili kararlar y ap sal k ararlar arasnda
saylabilir.
O rta dzey v e st dzey yneticilerin
aldklar kararlar iki ayr snfa dahil edilebilir. B u
seviyedeki yneticiler hem yapsal olm ayan hem de
yar yapsal karar alabilirler. Ancak, ynetsel dzey
dediimiz orta kadem ede ounlukla yar yapsal;
stratejik dzey dediimiz kadem ede ise ounlukla
yap sal olm ayan kararlar alnr. B u n a gre, rnein
nakit ynetim i yapsal olm ayan b ir k arar trdr ve
ilem sel dzeyde alnr. Sat v e retim kararlar,
yapsal olm ayan kararlar trne girer ve ounlukla
ynetsel dzeyde kararlar alnr. Y eni rn kararlar ise,
yapsal olm ayan kararlar arasnda saylr ve stratejik
dzeyde b u kararlar alnr(23).

4. Sistem ve Model
alm am zn
k onusunu
K arar
D estek
Sistemi oluturmaktadr. O halde, sistemin ne anlam a
geldiini de ortaya koym ak gerekiyor. Aslnda sistem
tanm
konusunda
L iteratrde
b ir
birlik
bulunm am aktadr. A ncak b iz konum uza u y an b ir
tanm verm ek istiyoruz: Sistem, belirlenen am aca
ulaabilm ek
iin insan, kaynak,
kavram ve
yntem lerin bir araya toplanm biimidir(24).
B ir sistem en b asit biim iyle, b u sistem e
bilgi salayan girdiler ve b u sistemden bilgi reten
ktlardan oluur(25). Sistem olarak b ir iletm e
gznne alndnda, girdiler iletm enin am acna
uygun ktlar retebilm esi iin gereken ham madde,
m alzem e ve kaynaklardan oluan unsurlar tanmlar. B u
girdilerin b ir ilem sonucunda ktya dnmesi sz
konusudur.

bilig-1/Bah ar96

176

S istem in rettii ktlar, sistem in kendi

dna sunduu mal ve hizmetlerden oluur. Sistem
iinde b u ekilde b ir sre ilem esine karlk,
sistem in dnda ve b u sistem i srekli biim de
etkileyebilen d koullarn varlndan sz edilebilir.
D koullar arasnda evre, hkm et, rakipler,
mteriler, hava koullan, satclar ve bankalar
sayabiliriz(26). E er sistem olarak hkm eti ele
alrsak, i ve d koullarn says ve nem inin daha
farkl olduu grlecektir.
K D S'lerin en nem li unsurlarndan biri olan
M odel kavram na da b ir aklk getirebiliriz. M odel
scg farkl biimlerde de olsa eitli disiplinlerde hatta
gnlk yaam da b ile yaygn biim de kullanlm aktadr.
C orafyaclar ve m hendisler kk leklerde
m odeller zerinde almaktadrlar. Y erin toporafik ve
dier zelliklerini tayan m odelleri ve uak
m odellerini rnek olarak verebiliriz. M odele alnacak
faktrlerin seim i m odelin kuruluuyla ilgilidir(27).
Sistem in verilen evre koullarnda am acna uygun en
iyi davran gsterebilmesi iin uygulanacak eylemleri
belirleyen matematiksel modele "karar modeli" ad
verilir. B ir karar modeli, verilen koullarda sistemin
istenilen davrana nasl getirilebileceini, yneticiye
karar
deikenlerine vermesi
gereken
deerleri
belirleyerek gsterir(28). Sonu olarak, karar m odelleri
yneticinin alaca kararlara esas oluturmak zere,
iletm enin faaliyetleri arasndaki ilikilerin, koullarn
ve evre deikenlerin tanmland olanaklardr(29).

5. Karar Destek Sistemleri

nsan
yeteneklerini
bilgisayarlarla
karlatrrken, insanlarn en nem li stnlkleri
arasnda "dnme" ve "karar alma" olgusuna dikkat
ekiliyor. H atta p ek ok kii b u zelliklerin
bilgisayarlarda hibir zam an olm ayacan ileri
sryor.
F akat
gelim eler
byle
iddialar
rtebilecek nitelikte ortaya km aktadr. Y apay
zeka, uzm an sistemler ve K ara D estek Sistemleri
konusundaki
gelim eler
olduka um ut verici
grnyor(30).
B ir iletmede ynetim in bilgi ihtiyalarn
k arlayan sistem lere genel olarak bilgi sistem leri
yada biliim sistemleri (Inform ation Systems) ad
veriliyor.
A ncak,
bu
kavram n
kapsam n
genileterek,
b ilg in in
bilgisayarlar
araclyla
ilenm esi
ve
iletilm esi
fonksiyonlarnn
da
katlm asyla b eraber b u kavram yerine Y netim
Biliim Sistemleri (M IS=M anagernent Information
Systems) tanm kullanlm aya balanlm tr (31).

bilig-1/Bahar96

Bilgisayarlara dayal ynetim sistemleri arasnda y er

alan b ir dier sistem K arar D estek Sistem leridir.
K arar D estek Sistemleri, bilgisayarlara dayal biliim
sistemleri arasnda b ir devrim olarak grlmemelidir. B u
sistem ler aslnda b ilgisayarlarn v e kullanmndaki
gelimelerin
doal
bir
sonucu
olarak
deerlendirilm elidir(32).
K arar D estek Sistemleri, yapsal olm ayan
yada y an yapsal karar verm e ilemlerine yardm c
olm ak zere gelitirilen, veritabanna (database) ve
karar m odellerine eriim i salayan, bilgisayarlara
dayal etkileim li b ir sistemdir(33). K ullanc ve
bilgisayar arasnda bilgi iletiimi karlkl olarak
yaplabiliyorsa, y an i kullancnn isteklerine bilgisayar
tarafndan hem en cevap V erilebiliyorsa sistem
"etkileimli" olarak tanmlanr. B una gre b ir KDS
aada belirtilen zelliklere sahip olmaldr: l) Y apsal
v ey a y an y apsal kararlara destek verm elidir, 2)B ir
v eri tabanna sahip olm aldr, 3)M odel tabanna sahip
olm aldr, 4)Sistem etkileim li olm aldr.
K arar D estek Sistemleri, yapsal olm ayan
yada yar yapsal karar verm e ilemlerine yardm c
olm ak zere gelitirilen, veritabanna (database) ve
k arar m odellerine eriim i salayan, bilgisayarlara
dayal etkileim li b ir sistemdir(34). K ullanc ve
bilgisayar arasnda bilgi iletiimi karlkl olarak
yaplabiliyorsa, y an i kullancnn isteklerine bilgisayar
tarafndan hem en cevap verilebiliyorsa
sistem
"etkileimli" olarak tanmlanr. B una gre b ir KDS
aada belirtilen zelliklere sahip olm aldr l) Y apsal
v ey a y an yapsal kararlara destek verm elidir, 2)B ir
veri tab an n a sahip olm aldr, 3)M odel tabanna sahip
olm aldr, 4)Sistem etkileim li olm aldr.

G nm zde K arar D estek Sistem leri sadece yar

yapsal y ad a y apsal olm ayan kararlara deil,

177

yapsal kararlara da destek verecek biim de

geniletilm itir.
Bu
durum da
K arar
D estek
Sistemlerini, "insan yargs ve bilgisayarlara dayal

biliim sistemlerinin daha isabetli kararlar

alnm as amacyla btnletirilmesi" olarak da
tammlayabiliriz(35). B ir K D S'nin tem el bileenlerini
ekil-2 zerinde gryoruz.

6. Karar Destek Sistemlerine

Olan htiyacn ve
Eilimin Nedenleri
G nm zde zel ve kam u iletm eleri
y ansra m akro seviyede stratejik karar alan
kurum lann ynetiminde K arar D estek Sistemleri
kullanlm aldr.
B unun
nedenlerini
u
ekilde
sralayabiliriz.
a. Y neticiler iin karar alm a ortam ok
karm ak hale gelmitir. K arar alnacak olaylar
zerinde etkili olabilecek faktrler artmtr.
A rtk sadece saduyu ve kiisel ngrlerle
olaylar zmlemek mmkn grlmemektedir.
ve d koullarda ani deiiklikler ortaya
kmakta, b u deiimlere ve kriz belirtilerine gre
hem en tavr alm ak zorlamaktadr. Krizlere kar
korum a salamak zere erken uyar sistem lerine
ihtiya duyulm aktadr(36).
b. Bilgisayar donanm ve yazlmlarnda ok
nem li gelim eler ortaya kmtr. Bilgisayar
sistemleri hz ve kapasite asndan yeterli b ir
seviyeye ulam, Internet bata olmak zere
uluslararas alar dnyann bilgi kaynaklarn
birbirine
balayarak,
bu
im kanlardan
yararlananlar avantajl konum a getirmitir.
Bylece hem i hemde d kaynaklardan elde
edilen veriler K D S iin uygun veritabanlarn
hazrlam a im kan dourm utur.
c. Son yllarda m atem atik, istatistik,
bilgisayar bilim i
ve y n etim bilim i
konusundaki eitim ileri seviyelere ula-mtr.
zellikle olaylar kantitaf adan zmleyen ve
m odellem e becerisine sahip insan says
artm tr(37).

7. Kriz Durumlar ve Erken

Uyar Sistemleri
Son dnem lerde "kriz", "buhran" yada
"bunalm " kelim elerinin olduka sk kullanlm aya

baladn gryoruz. A slnda b u kavram , b ir kiinin,

bir toplumun, b ir frm ann veya hkmetlerin yaam nda
karlat g dnem leri ifade etm ektedir. ou kez,
k rizlerin etki ettii hedeflar iin ldrc etkisi olduu
da bilinmektedir.
evredeki belirsizlik ve deiiklik durumu,
kurum lan srekli olarak beklenm edik tehlike ve
frsatlarla kar karya brakm aktadr. K urum lann
varlm devam ettirebilmeleri, b u tehlikelerden
korunmalarna veya frsatlar deerlendirebilmelerine
b a l kalm aktadr. ster tehlike olsun, ister frsat olsun
beklenm eyen ve nceden sezilemeyen olaylar, kurum lan
plansz deim eye zorlam akta v e hatta krizlere
sevkedebilmektedir(38). Etkili b ir ynetimin, krizin
sinyallerini alabilecei, baz belirtileri nceden tahm in
edilebilecei belirtilm elidir(39). K rizin nedenleri ne
olursa olsun iyi b ir ynetici krizi tahm in edebilir ve
krize kar y n etim yap s hazrlayabilir(40).
K rizlerin
ounlukla
nceden
tahm in
edilem eyen sosyal, siyasal, ekonom ik ve teknolojik
deime ve gelimelerin sonucunda olduu kabul
ediliyor. Ancak, bunu tm durum lar iin genelletirmek
m m kn deildir. zellikle ekonom ik krizler aniden
ortaya km az. ounlukla k rizin ortaya kabileceini
belirleyen baz iaretler gzlem lenecektir.
Bu
b elirtilerin
yakalanm as
ve
doru
biimde
deerlendirilmesi,
kukusuz
krizlerin
nlenm esi
asndan nem tayor.
B ir kurum da kriz durum u ortaya km ise bu
takdirde iki ihtim alden sz edilebilir: Bunlardan
birincisi, iletm e ynetim i d evrede ortaya kan ani
deim eleri zam annda alglayam am tr. D orudan
k rizin ortasnda ken d isim bulm utur. ikincisi ise,
krizin gelebileceini farketse bile, zm lem eleri
yapam am ve krize kar gerekli nlem leri
alm am tr. D oal olarak b u t r b ir deerlendirme
yaparken evredeki kriz dalgalarnn iddetini de gzard
etmem ek gerekiyor.
K rizleri alglam ann en nem li unsurunu d
evrenin analiz edilmesi v e m uhtem el gelimelerin
tahm in edilmesi ilemi oluturmaktadr. B unun iin,
iletm enin ait olduu sektrn, lke ve dnya
ekonomisinin devaml biim de gzlemlenmesi, analiz
edilmesi ve ilikilerin ortaya konulm as gerekmektedir.
B u sre b ir kez deil, srekli olarak tekrarlanmaldr.
H ereyden nce b u ilikileri ortaya k o y an llebilir
v eriler dzenli, hzl ve srekli biim de salanmaldr.
letm enin kendi isel verileri

bilig-1/Bah ar96

178

yansra, evreden gelen sinyaller de analiz edilerek

yorumlanmaldr. Tahm inler ksa, orta ve uzun vadeli
olarak
gelitirilerek
her
v eri
salandnda
yenilenmeli, srekli gncel tutulmal ve iletm enin
stratejisi buna gre ekillendrilmelidir.

ekil-3: KDS'lerinin erken uyan sistemi olarak

kullanlmas.

D ardan
dalgalar

gelecek

hissedilm eye

b ir

krizin

daha

balanm asndan

ilk

nce,

kurum un ynetim ini b ir savunm a kalkan oluturmaya

yneltebilmek iin, hereyden nce b ir erken uyan
sistem inin varl gerekmektedir. K lasik b ir erken uyar
sistemi, evrenin srekli biim de izlenmesi, verilerin
zmlenmesi
ve
bunlara
dayal
stratejilerin
belirlenm esinden ibarettir. B u sayede zellikle
evredeki hzl deiim lerin daha belirginlem eden
yakalanmas, ortaya kan yeni ilikilerin belirlenmesi ve
muhtemel
deiikliklerin
tahm in
edilmesi
salanabilmektedir(41).
K lasik

erken

uyan

sistemlerinin

saylan

y ararlarna ram en, K D S 'lerin b u am ala kullanlmaya

balam asyla yeni b ir boyut ve
grlm ektedir.
alglam a,

K D S'leri

hem

de

hem

nlem e

nem

kazand

krizleri

m ekanizm as

nceden
olarak

kullanm ak m m kn grlmektedir. K DS'leri veri taban

hem kurum ii hem de dndaki verileri gncel
biimiyle
iermesi,
ilikileri
modellemesi
ve
bilgisayarlarn
etkileim li
biim de
kullanlm as
nedeniyle, erken uyar sistemi olarak tasarlanmas ve
kullanlm as,

en

uygun

yol

olm aktadr.

stelik,

ynetim kontrol edebilecei deikenler zerinde

bilig-1/Bahar 96

oynayarak krizi nasl atlatabilecei

p o litik alar gelitirecektir(42)

konusunda

8. Hkmetin Ekonomi
Kararlarna Ynelik Bir KDS
B ir rgt yapsnn en st kedemesindeki
yneticilerin tem el grevleri, politika saptama, karar
alm a ve denetim biim inde sralanabilir. B ir bakm a
po litik a
saptam a d a b ir k arar tr
olarak
deerlendirilebilir. nk politika kavram , geni
adan bakldnda, b elli b ir am aca ulam ak iin
karar alnm as v e b u kararn uygulanm as eklinde
tanm lanabilir. letm e yneticileri sadece kendi
firm alar ile ilgili kararlar alm alarna karlk, lke
ynetim ini elinde bulunduranlarn alacaklar kararlar, o
lkede yaayan tm kiileri ve kurulutan yakndan
ilgilendirecektir. zellikle ynetim in belirli ekonomik
am alara ulaabilm ek iin kendi ekonomi politikasn
uygulayabilm esi v e b u ynde k ararlar alm as kukusuz
byk nem tamaktadr(43),
Trkiye'nin ekonom i politikasn belirleyen ve
uygulanm asn salayan H km et, karm ak yapl,
ou kez belirsizlikler tayan ve dolaysyla risk
unsuruna sahip kararlar alm ak zorundadr. B u tr
kararlar hergn alnan tekrarl v e program lanabilen
trden deildir. Aksine, programlanamayan, yeni ve
genellikle b ir defaya m ahsus kararlardr. Y apsal
olm ayan b u t r stratejik kararlar lkenin gelecei ile
ok y ak n d an ilgili nem li kararlardr.
K D S'lerinin sadece iletm e baznda deil,
m akro
seviyede
H km et kararlar
iin
de
gelitirilebilir. H km etin alaca v e zellikle
ekonom ik kararlara destek salam ak zere b ir sistem
neriyoruz.
B u sistem
aada belirtilen
fonksiyonlara sahip olacaktr:
a. Sistem, en bata B abakan'a ve Bakanlar
K urulu yelerine dorudan destek verebilecek
seviyede tasarlanm aldr.
b. Sistem, b ir Ekonomik Erken Uyar Sistemi
olarak kullanlabilm elidir.
c . Sistem , kriz durumlarnda abuk karar
alma mekanizmas olarak kullanlabilmelidir.
d. Sistem, Trkiye ekonom isi zerinde b ir
monitr
grevi
yapm al,
gelim eleri
karlatrm al v e grafiksel ortam da annda
y neticiye sunm aldr.
e. Sistem ,
y n eticinin
ara
ynetim
kadem elerine
ihtiya
duyulm adan
verilere
dorudan ulaabilmesini, analiz yapabilm esini ve
karar
alternatifleri
oluturabilmesine
im kan
salam aldr.
f. Sistem hkmetin uygulayaca eko-nomik

179

politikalarn makro seviyede ne gibi sonulara

neden olabileceini sergilemelidir. Yneticiye byle
olsa
(W hat-if)
analizleri
yapm a
imkan
salam aldr.
g. Sistem, b ir karar alm a laboratuvar gibi
ilem elidir.
Sistem ,
karar
alcya
karar
alternatifleri sunm al ve alnacak kararlarn
m uhtemel sonularn etkileimli olarak hem en
sunm aldr.
h. Sistem her zam an gncel verilerle almal,
yurtii ve yurtd bilgi kaynaklarna dorudan
balants olm aldr.
. Sistem ok kolay kullanlabilecek biimde
tasarlanmaldr. Gerektiinde, dier alt birimlerin
sorularna
da
cevap
v erecek
biim de
dzenlenm esi salanm aldr.
Y ukarda szn ettiimiz K arar Destek
Sisteminin kurulabilmesi iin baz teknik unsurlarn
varlna ihtiya duyulacaktr. B u unsurlar aada
sralyoruz:

8.1. Veritaban
S istem in ayr b ir veritaban olacaktr.
V eritaban hem T rkiye hem de dardaki veri
kaynaklan tarafndan beslenecektir. Y urt iindeki veri
kaynaklan arasnda D E , D PT, T icaret O dalar, K am u
K urulutan, K T 'ler, niversiteler ve dier zel
kurulular saylabilir. Y urt d veri kaynaklan ise
Birlemi M illetler, A vrupa Topluluu ve D nya
B ankas gibi kurulular yansra, zellikle uluslararas
b ilgisayar alardr. Internet im kanlarndan geni
biim de yararlanlacaktr. lgi duyulan t m lkeler ve
sektrlerdeki gelim eler srekli olarak izlenecektir.

tasarm ve bakm merkezi kurulm aldr. B u m erkezde,

istatistiksel
talim in
yntem leri,
ekonom etrik
m odelleme teknikleri ve sim lasyon teknikleri
konusunda ileri seviyede b ilg ili ve deneyimli personel
istihdam edilmelidir.

8.3. Bilgisayar Donanm ve

Yazlm
K D S'leri
b ilg isay ar
tem elli
sistem ler
olduuna gre, bilgisayar donanm ve yazlm larna
ihtiya duyulacaktr. B unlar arasnda en nem lisini
yazlm ksm oluturm aktadr. G nm z koullarnda
lkem izde b u yazlm larn gelitirilmesi m m kn
grlm ektedir.
Y azlm hizmetlerini verm ek, veritaban
sistem ini
kurm ak,
iletm ek
ve
program larn
yazlm asn salam ak zere yazlm retm e ve bakm
m erkezinin kurulm as gerekm ektedir. B u m erkezde de
bilgi teknolojileri konusunda ileri seviyede bilgili ve
deneyim li
personelin
grevlendirilm esi
gerekli
grlm ektedir.
H km etin ekonom ik kararlarna des-tek
verm ek zere tasarladm z sistem in ana hatlarn
ekil-4 zerinde gsteriyoruz.
ekil-4: H km etin ekonom i kararlarna y nelik
K D S'nin ana unsurlar.

8.2. Model taban

K arar D estek Sistemlerinin en nemli
unsurlarndan
birisi,
karar
modellerini
kullanabilm esidir(44). O halde, sistem iinde b ir
m odel taban (m odel bankas) kurulacaktr. Senaryolar
bu
modellerkullanlarak
oluturulabilecektir.
M odel
tabannda
tahm in,
istatistiksel, ekonom etrik ve sim lasyon karar
m odellerine y er verilecektir. M odel tabanndaki
m odellerin oluturulm as, bakm nn yaplm as,
srekli
biim de
testlerin
yaplm as
ve
gncelletirilm esini salam ak zere bir model

9. Sonu
B ilgi an y akalam ak zorunda olan
lkemizde, bilgisayarlardan ve bilgi teknolojilerinden
m m kn olduu kadar fazla biim de yararlanm ak
gerekiyor. B ilgi teknolojilerine dayal ynetim
biimlerinin yaygnlatrlmas sayesinde, gnm zn
karm ak yapl v e
rekabete
dayal dnyasna
uyum salam am z m m kn olabilecektir.

bilig-1/Bah ar96

180

B ilgi

teknolojilerine

lkemizde

dayal

iletmeler

ynetim

baznda

biim leri
ksm en

uygulanmaktadr. Ancak, bunlarn en ileri ekli olan ve

b ilgisayarlara dayal iletm e kararlarnn alnm asna
ynelik

almalarn,

yeterli

seviyede

olduunu

syleyemeyiz. M akro seviyede alnan kararlarn nemi

gznne alndnda, ileri bilgi teknolojilerinden lke
ynetimini elinde bulunanlarn, m m kn olduunca ok
yararlanmas gerektiini syleyebiliriz.
G nm zde

bilgisayarlar

sadece

bilgi

salayan deil; karar alternatifleri reten sistemler

olarak da kullanlm aktadr. K arar D estek Sistemleri bu
tr am alar iin tercih edilmektedir. K arar D estek
Sistemleri st ynetim in stratejik seviyede kararlar
alm asnda nem li b ir yere

sahiptir.

Sz konusu

sistemler yneticiye neyi yapm as gerektiini deil,

bilig-1/Bahar 96

yapaca herhangi b ir eylemin muhtemel sonularnn

neler olabileceini alternatifler biim inde sunacaktr.
K arar D estek Sistemlerinin tahm in ve analiz yetenei
K arr D estek
S istem lerinin
saylan zellikleri
nedeniyle, makro seviyede karar alnan sayesinde, bir
erken uyan sistemi olarak kullanlm as da m m kn
grlmektedir. Y netim birimlerinde kullanlabilir.
nerdiim iz
sistem
ile
Trkiye
ekonom isinin
gzlem lenm esi ve m uhtem el krizlere kars b ir erken
u y an sistem i olarak kulanlm as; b u n u n d a tesinde
y en i k ararlarn retilm esinde sisteme b ir yardmc
olarak bavurulmas m m kn grlmektedir. B u sistem
yardm yla st ynetim alaca kararlarn m uhtem el
sonucunu gncel i ve d verilere dayanarak
d orudan kendisi renebilecek; ekonom i politikas
deikenleri ile oynayarak, deiik senaryolar
b ilgisayarn ban d a ve hi vakit kaybetm eden test
edilebilecektir.

181

DPNOTLAR
1.

Robert J.THIERAUF. Decision Support System s for

E ffective PlanningAnd Control: A C ase Study
Approch. Prentice- Hall. Inc., Englewood Cliffs. NJ, 1982.
s.5.
2. Hayri LGEN, letm e Y netim inde Bilgisayarlar, ..
letme Fakltesi Yayn, 1980, s.8.
3. Hayri 1LGEN , a.ge..,s.8.
4. Hsn ERKAN, Bilgi Toplum u ve Ekonom ik Gelim e,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994, s.96.
5. Peter F. DRU CKER, G elecek in Ynetim (ev.Fikret
CAN), T. Bankas Kltr Yaynlar, 1995, s. 119.
6. Hsn ERKAN, a.g.e., s.73.
7. Yaln ZKAN, Gser DONDURM ACI, "Karar D estek
Sistem leri Gelitirme Sreci ve Uygulamalar, Eitim Semineri
Notlan", TBD 12. Ulusal Biliim Kurultay, 1995, s.3.
8. Yaln ZKAN, Glser DONDURM ACI. a.g.n., s.4.
9. Kenan URA L, statistik ve K arar Alm a, .. ktisat Fakltesi,
1973, s.4.
10. H erbert SMON, The New Scienc o f M anagem ent Decision,
Herbert & Row, 1960, s. 1.
11. Turban, E. Decision Suport and Expert Systems;
M anagerial Pectives, M acm illan, 1988, s.28.
12. Herbert SMON, a.g.e.. s 1.
13. Elias M. AW AD. M anagem ent Inform ation Systems:
Conceps,
Structure
and
Applications,
The
Benjam in/Cum m ings Publisbing co, Inc., 1988, s.238.
14. Herbert SMON, a.g.e:, s. 1.
15. Elias M. AW AD, a.g.k. s.237-238.
16. M .D.SA RR, K arar Sreci ve Biliim in K atks (ev
Engin Okyay), .. letme Fakltesi Dergisi, C.3, S.2,
Kasm 1974, s.228.
17. Henri C. LUCAS, Inform ation System s Conceps for
M anagem ent, M cGrow-Hill, 1978, s.21.
18. Erol EREN, letm elerde Stratejik Planlam a, L.
letme Fakltesi, Yayn No:88, 1979. s.32-33.
19. Herbert SMON. a.g.e.. s.5.
20. Donald W. K ROEBER, Watson, HUGH J., Com puter Based
inform ation Systems: A M anagem ent Approach, M acrnillon
Publishing co., 1987, s,72.
21. Simon A. HERBERT, a.g.e., s.45-47.
22. Elias M. AW AD, M anagem ent inform ation Systems:
Conceps,
Structure
and
Applications,
The
Benjam in/Cum m ings Publishingco., Inc., 1988, s.238.

23. Henri C LUCAS, Inform ation System s Conceps for

M anagem ent, M cGrow-Hill, 1978, s.21.
24. Turban, E. Decision Suport and Expert Systems;
M anagerial Pectives, Macmillan, 1988, s.28.
25. Archibald G., DONALD, M anagem ent inform ation Systems,
Pergamon Press, 1979, s.39.
26. TURBAN, age., s.29.
27. Doan KARGL, ktisat Bilim inde M odellere G iri, ..
1980. s.31-32.
28. m dat KARA, Yneylem Aratrm asnn Y ntem bilim i,
Eskiehir. ktisadi ve Ticari Bilim ler Akademisi, 1979. s.92.
29. Steven C. W HEELW RIGHT, Spayros G. M AKRIDAKIS,
Com puter-Aided M odelling for M anacers, Addison-W esiey,
1972, s.7-8.
30. Yaln ZKAN, Y neticinin Yeni Danman: Karar D estek
Sistemleri, IB M zm Dergisi, 3. 1992, s.46.
31. Hayri LGEN, a.g.e., s.73-74.
32. Y aln ZKAN, "Karar D estek Sistemleri", Bilgisayar
Dergisi, Ekim 1978.
33. W. KEEN, G. R.W AGNER, "DSS: An Executive MindSupport System", Datam ation, Novem ber, 1979, s. 117.
34. Donald W. KROEBER, Watson, HUGH J.. C om puter Based
inform ation Systems: A M anagem ent Approach, M acrnillon
Publishing co., 1986 s328
35. Donald W. KROEBER, Watson, HUGH J., C om puter Based
inform ation
Systems:
A
M anagem ent
Approach,
M acrnillon Publishing co., 1986 s.328.
36. Robert J. THIERAUF, a.g.e., s.78.
37. Y aln ZKAN, Glser DONDU RM ACI, a.g.n., s.6-9.
38. Donald W. KROEBER. Watson. HUGH J. a.g.e., s.335-336.
39. m er DNER, Stratejik Ynetim ve letm e Politikas,
M arm ara niversitesi, BF, 1991, s.267.
40. m er DNER, a.g.e.. s,267.
41. M elek Vergiliel TZ, K riz Dnem inde letm e Ynetim i,
Ekim K itabevi Yaynlan, 1996, s..
42. Y aln ZKAN, Glser DONDU RM ACI, a.g.n., s.8-9
43. Y aln ZKAN, Glser DONDU RM ACI, a.g.n., s.6-9,
44.

Yaln ZKAN, "Karar Destek Sistemleri:

Trkiye'nin Ekonomi Politikasna Ynelik Bir rnek", Bilgisayar
Dergisi. Haziran 1992. s. 94.

45. Yaln ZKAN, "Sistemin Kalbi: Model Taban", Biliim

Dergisi, Temmuz 1992, s.4.0:

bilig-1/Bah ar96

182
KAYNAKLAR
1

Awad, Elias M., Management Information Systems:

Concepts, Structure and Applications, The

2.

3.
4.

Banjamin/Cumings Publishing Co., 1988.

Diner. mer., Stratejik Y netim ve letm e Politikas,
M arm ara niversitesi ktisadi ve dari Bilim ler Fakltesi,
1991.
Donald, Archibald G . M anagem ent Inform ation Systems,
Pergam on Press, 1979.
Drueker, Peter F., Gelecek iin Ynetim, (ev:Fikret
car), Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, 1995

5. E l Sherif. Hsham., ElSawy, O m ar A., "Issue-BasedD ecision

Support Systems fo r the Egyptian Cabinet", M IS Quarterly,
December, 1988, p.555.
6.

Erkan, Hsn.,

"Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime",

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994.

7.

Gorry, G. D., and Morton, M.S. Scoll., A Framework F or

M anagem ent Inform ation Systems", Sloan M anagem ent
Rewiew, 13,1 (Fall 1971).

8.

Kara, mdat,

"Yneylem Aratrmasnn Yntembilimi",

Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademisi, 1979.

9.

Kargl, T. Doan, ktisat Bilim inde M odellere Giri,

stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, 1980.

10. Keen, Peter G.W., Wagner, G.R., "DSS:An Executive M indSupportSystem s", Datamation, November, 1979.
11. Keen, Peter G.W., Morton, Michael S. Scott., Decision Support
Systems: A n Organizational Perspective, Addison-W esley,
1978.
12. Kroeber, Donald W., Watson, Hugh J., Computer-Based
Inform ation Systems: A M anagem ent Approach, M acm illan
Publishing Co., 1987.
13. Lucas, Henry C, Inform ation Systems Concepts For
M anagem ent, M cGraw-Hill, 1978.
14. zkan, Yaln., "Karar D estek Sistem leri,
Bilgisayar Dergisi,Ekim, 1987.
15. zkan, Yaln., "Karar D estek Sistemleri: Trkiye'nin Ekonom i
Politikasna Ynelik B ir rnek, Bilgisayar Dergisi, Haziran,
1992.
16. zkan, Yaln.. "Karar D estek Sistemleri: Nedir? N e
D eildir ?". Biliim Dergisi, Nisan, 1992.
17. zkan, Yaln., "Karar D estek Sistemleri Nasl
Yaratlr ?", Biliim Dergisi, Mays, 1992

18. zkan, Yaln., "Sistemin Kalbi: M odel Tabam , Biliim

Dergisi, Temmuz, 1992.
19. zkan, Yaln., "Yneticinin Yeni Danman; K arar D estek
Sistemleri", IBM zm Dergisi, 3,1992.
20. zkan, Yaln., "Tekel M am ul D atm Sistem inin
Optimizasyonuna Ynelik B ir K arar D estek Sistem i Tasarm",
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam
Doktora Tezi), 1994.
21. zkan, Yaln., Dondurmac, Glser.,

Ulusal Biliim Kurultay, 1995.

22. zkan, Yaln., Dondurm ac, Glser., "Karar D estek Sistemleri
Gelitirme Sreci ve Uygulamalar", TBD 12. Ulusal Biliim
Kurultay, 1995.
23. Keen, G.R.W agner,

D SS:An Executive M ind-Support

System ", Datamation, November, 1979

24. Sarr, M.D., "Karar Sreci ve Biliimin Katks", (ev:Engin
Okyay), stanbul niversitesi letme Fakltesi Dergisi, Cilt
3, Say 1, Kasm 1974, s.228.
25. Simon, Herbert A, The New Science o f M ana-gement
Decision, Haper& Row, 1960.
26. Sprague, Ralph H., Carlson, Eric, "Building D ecision
Support Systems", Prentice-Hall, 1986.
27. Sprague, Ralph H., Hugh J. Watson, Decision Support
Systems:Putting Theory Into Practice, Prentice-Hall,
1982.
28. Thierauf, Robert J., Decision Support Systems For
Effective Planning And Control: A case Study
Approach, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, 1982.
29. Turban, E., Decision Support And Expert Systems:
Managerial Perspectives, Macmillan Publishing
Co., 1988.
30. Tz. M elek Vergiliel., Kriz Dnem inde letm e Y netim i ",
Ekin K itabevi Yaynlar, 1996, s.l.
31. lgen, Hayri., "letme Ynetiminde Bilgisayarlar, stanbul
niversitesi letme Fakltesi, 1980.
32. Ural, Kenan., statistik ve K arar Alma, stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi, 1973.
W heelwright,

Steven

M akridakis,

Spayros

G.,

"Computer-Aided Modelling For Managers", AddisonWesley, 1972.

bilig-1/Bahar 96

"Portfy Ynetimi

zerine B ir K arar D estek Sistemi", Biliim'95 TBD 12.

183

I-GR

YNETM VE LDERLK

alar b o y u insann iinde bulunduu en ufak

topluluktan alt kuruma, lkesine ve dnyaya kadar
genileyen b ir zincirle ynetim, zerinde durulan en
nem li konu olmu; kiinin kendini ynetm esinden
balayp, bunun, baarsnda ne k adar nem li b ir etken
olduundan bahsedilm i, b u balam da da eitli
ynetim m odel ve tarzlar gelitirilm itir.
B ir lke ekonom isi onu oluturan alt birim lerin
toplam ndan oluur. B u alt birim lerin tem elinde ise
retim faktrleri ve insan vardr. hayatnda b u tem el,
yneten, y n etilen v e iinde bulunduklar maddi ve
psikolojik ortamdr, yani i hayatnn gereidir (Ataay:
17).

Aye ZTEKN

Ekonom ik gelimede balca itici unsur,

yalnzca fiziki sermaye yatrmlar olmayp, ayn za
m anda insan unsurunun gelitirilmesi abalarn da
kapsar. te yandan destekleyici olarak u da sylenebilir
ki; sermaye, bilgi ve hizmet ilerinde insann yerine
ikame bile edilemez. B u balam da ada uygarlk
dzeyine
ulamak,
ancak
insan
deitirmekle
m m kndr.
B ir kurum un ynetim anlay, genelde tm
rgte (kuruma) egem en olmaldr. st ynetim in
liderlik, ekip almas, perform ans gelitirme, rgt
gelitirme, insan kaynaklar ynetim i ve yetki devri
konularna yaklama, rgtn verimlilii, baars ve
ynetsel zam an zerinde ok etkilidir (Trkmen: 68).
Ynetim, iletmenin nemli bir fonksiyonudur.
Y netim in b ir alt fonksiyonu da yneltmedir. Yneltme,
yneticinin, astlarnn faaliyetlerini etkilemesi ve onlara
ne yapm alar gerektiini bildirm esiyle ilgili ynetsel b ir
faaliyettir (Masse: 97).
Yneltme, belli b ir planlam adan sonra or
ganizasyon
yapsnn
oluturulm as,
belirlenen
am alara gre personelin grevlendirilm esi v e bu
am alar dorultusunda harekete geirilmesidir. Burada
harekete geirilm enin dier b ir ad da gdleme
(motivasyondur). B u balam da nem li b ir kavram
gndem e gelm ektedir: Liderlik.
imdiye kadar iletm elerin verimliliinde
baar y a d a baarszlklarnda gz ard edilen b ir
konu olarak ynetici davranlar v e liderlik, ada
toplum ve kurum larn hzla gelien dnyaya ayak
uydurabilm e abalarnn b ir sonucu olarak tekrar
gndem e gelm itir.

Ahmet Yesevi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Doktora rencisi

bilig-1/Bah ar96

184

IIKAVRAM
OLARAK
YNETM VE LDERLK
A. Ynetsel Dncenin Tarihsel
Geliimi inde Ynetimin Anlam
E vrensel b ir kavram olarak Y netim , hem en
her bilim dal asndan kendi disiplini erevesinde
tanm lana gelmitir. Sidney W ebb'in ifadesiyle
Ynetim, bugnden topya'ya kadar her toplumsal
dzende vazgeilm ez ve kalc olarak v ar olacaktr.
Sorun, "ynetici elit kesim in olup olmayaca" deil, "ne
tr b ir elit kesim olaca"dr (Dale: 7).
Y netim dncesi incelemeleri, M ilattan
ncelere kadar inmekte, hatta Sokrat'ta kii neyi y
netirse ynetsin, ynetim in insansz olamayaca ve
insan nasl yneteceini bilm eyenlerin baarsz olaca
eklinde ifade bulmaktadr. Y netim in ayr bir bilim
dal olarak incelenmesi, son yzyln b ir rndr. U re
ve Babage'nin 1830'larda yazdklar, ynetim alannn
balangc olarak kabul edilmektedir (Can, Tuncer,
A yhan: 133).
19. y y .a gelindiinde Taylor, Gantt,
Emerson, Gilbreth, B arth "Bilimsel Ynetim" akmnn
ncleri olmulardr. Taylor, felsefesinde, bilim sel
ynetim in tem elinin bireysel tekniklerde deil, b ir
iletm enin ynetilmesindeki yeni tutum larda olduunu
sylem itir.
Gantt, ii psikolojisi ve retimde moral
kavram zerinde durmutur. Ksaca, ynetim ile igc
ilikisine arlk verm itir.
Fayol'la birlikte rgt ve ynetim olgusu,
daha da kapsam l b ir biimde incelenmitir. Fayol
yneticilerin sahip olmalar gereken nitelik ve yetenekler
zerinde grlerini bildirerek ynetim bilim ine
k atkda bulunm utur.
1937'lere gelindiinde L uther Guliek ve
Lindahl U rw ick b ir rgtte iblm nn nem li ol
duunu ortaya kardn ve egdm n de rgtleme
ve dnceleri etkileme yoluyla salanabileceini
syledikten sonra ynetim in ilevlerini POSDCORB
(Planlama, rgtleme, Kadro Yerletirme, dare Etme,
Koordine Etme, Rapor Verme ve Bte Hazrlama)
olarak formle etmitir.
1950'lerden sonra M odern Y netim K uram lar
erevesinde sistem analizine arlk verilmi, sistemin
paralar, bunlarn birbirleriyle etkileimleri, sreleri ve
sistemin am alar incelenmitir. Bunlara gre, sistemin
ilk tem el paras birey ile onun rgte getirdii kiilik
yapsdr (Trkel: 11).
1990'lar sonrasnn ynetim anlaynda ise en
ok sz sahibi P eter D rucker olmutur. Drucker,

bilig-1/Bahar96

am alarna gre ynetim kavram n gelitirip, yne

timde yeni gelimeleri yaym, bilgiyle yeniden
y aplanm ann nem ine deinm itir.
Y netim , rgt am alarnn etkili ve verim li
olarak gerekletirilmesi
maksadyla,
planlama,
rgtleme, yrtme, koordinasyon ve kontrol fonksi
yonlarna ilikin, kavram, ilke, teori, model ve tek
niklerin sistematik ve bilinli b ir biim de maharetle
uygulanmasyla ilgili faaliyetlerin tm dr (Baransel :8).
Ynetim, b ir bilim olduu kadaryla disip
linler aras b ir yaklam yani yneticilik iinde kul
lanlabilecek pek ok bilim in teori ve tekniklerini de
gerektirir. B u balam da ynetici ilevini yerine geti
rirken dier bilim dallarndan da faydalanr.
E konom i bilim inin kendine ura edindii
sonsuz insan ihtiyalarnn kstl kaynaklarla kar
lanm aya allmas sorunu, iletm eler iin de geerlidir.
B u rad a kaynaklarn, igcnn, zam ann optim al b ir
ekilde dalm nn
yaplm as ve
kullanlm as
gerekmektedir. B u balam da ynetim yeniden
tanm lanacak olursa, belirlenen am alara ulam ak iin
sahip olunan kaynaklarn insan unsuru baz alnarak
etkin ve etkili b ir ekilde b ir araya getirilme srecidir.
B u srecin iinde ynetim in fonksiyonlar olarak
sralanan
Planlama,
rgtleme,
K oordinasyon
(uyumlatrma), Y neltme ve D enetim bulunm aktadr.

B. Ynetimin Fonksiyonlar
inde Liderlik Kavram
letmenin Y netim fonksiyonu ile Y nlen
dirme alt fonksiyonu, iletm enin insan boyutuyla il
gilenm ektedir.
M asse (1983:97) "Ynlendirme"yi yneticinin
astlarnn faaliyetlerini etkilemesi ve onlara ne yapm alar
gerektiini bildirm esiyle ilgili ynetsel b ir faaliyet
eklinde tanmlamtr. Ynlendirm e etkinlii yalnzca
b u tanm la snrl kalrsa, b u yalnzca yneticiyi
tanmlar. O ysa rgtlerde belli b ir am a iin alanlar
ynlendirebilm ek, sradan b ir ynetici olm ann tesinde
b ir takm zellikleri de gerektirir ki b u da "Liderlik"i
tanmlar.
Zira Yneticilik ile Liderlik, farkl
kavram lardr (Ynetici ve Lider arasndaki ayrm baka
b ir balk altnda incelenecektir).
Gerek byk kurulularn bandaki kimseler,
gerek devletin bandaki kimseler, gerekse "baarl pek
ok iadam" toplum un lideri gibi grlmeye
balanmtr.
O ysa liderlerin rnek davranlar
sergilem eleri beklenir. B izim davrandm z gibi
davranm aya kalkrlarsa hata etmi olurlar. B i

185

zim davranm ak zorunda olduum uz gibi davranrlarsa

doru yapm olurlar (Drucker : 123).
Liderlik konusunda imdiye kadar ok fazla
tanm yaplagelmitir, B u kavram tanm lam a giri
iminde bulunan kii says kadar liderlik tanm olduu
bile sylenir. nk liderlik kavram farkl insan ve
kurum lar iin farkl eyler ifade etmektedir. B u
balam da g, otorite, iletm e ynetimi, idare, kontrol
gibi kavram larla da kartrlmamaldr.
Liderliin ok eskilerden beri yaratlmlar
zerinde baskn b ir etkinlii vardr. B u yalnz insanlar
deil hayvanlar iin de geerlidir. M iller ve M urphy
(1956), W arren ve M aroney (1969)'da belli b ir blgede
yiyecek iin rekabet eden b ir ift m aym unu test etmiler
ve kat, baskn b ir hiyerariyi gzlemlemilerdir. D aha
kk hayvanlarn orta veya daha yksek tercihli
yiyeceklere gre daha dk olanlar tercih etmede daha
baarl olduklarn gzlem lem ilerdir (Miller, M urphy,
1956 :249-255).
A yn ekilde B ernstein (1964) aratrmasnda
grup iinde baskn olan bir m aym unun gruptan ayrlmas
halinde dier maym unlarn faaliyetlerinin artt, ayrlan
m aym un geri dndnde ve eski baskn tavrn tekrar
takndnda dierlerinin faaliyetlerinde b ir yavalam a
olduu gzlenmitir (Bass V e Stogdl:14).
Peygamberler, rahipler, reisler, bakanlar ve
krallar olarak liderler, E ski ve Y eni Ahid'de,
Panishadlar'da (eski H int din kitaplarnda biri), Y u
nanistan'da ve Latin Klasiklerinde, skandinav Destanlar'nda grld gibi halklar iin birer model,
temsilci ve sembol olarak hizmet etmilerdir,
N eden b u kiiler y a da lider konumundaki
belirli kiiler dierlerinden farkllk gsterirler? N eden
baz liderler (Gandi, M uhammed, M ao gibi) insanlara
youn bir gayret ve kendilerini adamayla telkinlerde
bulunm ulardr?
B az
liderler
nasl
byk
im paratorluktan kurm ulardr (Julius Caesar, Atilla
gibi)? Bununla birlikte neden baz liderler baarlarna ve
glerine karn aniden azledilmi veya hal'edilmilerdir
(Churchill, Indra Gandhi, ran ah Rza Pehlevi gibi)?
N eden baz liderler kendilerini izleyen ve liderleri
yolunda yaam larn kurban etm eyi gze alan kitlelere
sahipler ve bazlar da bunlarn zerinde zulm ler
y app cinayetler iliyor (Hitler, Stalin gibi)? N asl baz
liderler ok byk b ir irkettin bakan tarafndan
kovulduktan sonra baka byk bir irketi zor durumdan
kurtararak o irketin byk karlar elde etmesini
salam tr (Lee Iacocca gibi)?
K im lerin lider olduklar veya liderliin ne
olmad konusunda speklasyonlar vardr, olm utur

ve gelecekte de olacaktr. L iderliin o k k esin v e ok

genel b ir tanm yaplam am akla birlikte, Liderlik,
ynetilen grubun byklne ve trne bakl
makszn, grubun, kurum un ve bireyin am alar
dorultusunda onlar ynlendirm ek, b u insanlar et
kilemek, aydnlanm ve aydnlatlm niteliklerle ha
reket etm ek sanatdr.
Liderlik b ir t r sanattr, nk en genel ta
nm yla sanat, b ir ii yaparken en iyiye ulam a
kaygsn hep iinde tayan kiidir. inlilerin Z en
D erslerinden alnan b ir kaytta u yazldr ;

"Yol bir daa benzer: ne kadar fazla tr

manrsanz, o kadar ykselir. Yol yeryzne
benzer; ne kadar ileri giderseniz, o kadar teye
yaylr. Yzeysel renciler glerini tketir ve
durulurlar. Yalnzca aydnlanma iin istek
duyanlar Yol'un derinliklerine varabilir."
B uradan d a anlald gibi her zam an
renme ve en iyiye ulam a kaygs, her zam an alma
am a ok alma, nem li birer unsur liderlik iin. L i
derlik iin, olm azsa olm az dier b ir koul d a -belki de
en nem li koul- topluluu kazanmaktr. Topluluu
kazanm ann en nem li koulu ise, insanlarn y
reklerinin iini okumaktr. B una en gzel rnek olarak
Atatrk verilebilir. Atatrk, halkn iinden yetimi,
halkn duygularn ve dncelerini ok iyi analiz
edebilmi, halkn nabzn tutabilmi, ksaca halkn
yreini okuyabilmi ve bunu her zam an halka m l
etm eyi bilm itir.
Y ine inlilerin Z en Dersleri'nde alnan
H uanglong eng'e m ektup'ta yle denm ektedir
(Cleary :49)

Yreklerin kazanlmas ya da kaybedilmesi nasl

kolay olabilir? Eski dnrler insanolunu bir
kaya, yrei suya benzetmilerdi - su kay
tayabilir ve ayn zamanda alabora edebilir.
Sular kaya uygun davranrsa kayk yzer, sular
kaya aykr olursa kayk batar. Bu yzden, bir
lider insanlarn yreklerini kazand zaman,
topluluk geliir ve insanlarn yreklerini kaybeden
bir lider kaybedilir. nsanlarn yreklerini
tamamen kazanmak tam bir gelime demektir,
tamamen kaybetmekse tam bir red.
yi liderler topluluun akln kendi akllar
klarlar ve hi b ir zam an akllarnn zel nyarglara
kaplmasna i

bilig-1/Bah ar96

186

zin vermezler. Topluluun gzlerini ve kulaklarn kendi

gzleri ve kulaklar klarlar ve hi b ir zam an gzleriyle
kulaklarnn tarafl olm asna izin vermezler. B u yzden
sonunda topluluun isteini kavrayabilir ve topluluun
duygularn anlayabilirler (Cleary: 66).

C. Liderlik Tanmlar
Liderlik farkl insanlar iin farkl anlamlar
tam akta ve kltrden kltre de farkllk gster
mektedir. B urada baz kiiler tarafndan yaplm li
derlik tanmlarna yer verm ek yararl olacaktr:
Liderlik, b ir kiinin, belirli b ir hedef do
rultusunda b ir grubun faaliyetlerini ynlendirirken ki
bireysel davran biim idir (Hemphll& Coons, 1957:7)
Liderlik, beklenti ve etkileim iindeki b ir
yapnn balatlm as ve srdrlm esidir (Stogdll, 1974:
411).
Liderlik, deiik yetki dzeylerinde, b ir ku
ruluun am alan dorultusunda alrken bakalarnn
hareketlerini ynetme sorumluluu ve ayrcaldr. B u
b ir m odel y a da sistemden olumaz. H ibir rnek y a da
sistem, liderin dierlerinin hareketlerini etkilerken
karlaaca koullar ve durum u nceden tahm in edip
varsaym da
bulunamaz.
Liderlik
ilkelerinin
deerlendirilmesi, zel alanlarda baar iin nemli
saylan teki yeteneklerin de oturtulaca etkin b ir
tem eldir (Roberts, 1989 :14).
Liderlik dnyevi b ir zelliktir, romantik de
ildir, can skcdr. znde liyakat vardr. Liderlik,
kendiliinden ne iyidir, ne de arzulanan b ir eydir.
Liderlik b ir aratr. Bundan dolay asl sorun, liderliin
hangi am aca ynelik olduudur (Drucker: 128).
Liderlik, rgtlenmi b ir grubun hedeflenen
baar dorultusunda etkilenmesi srecidir (Katz&Kahn,
1978:528).
Lider, byk planlarn mucidi ve balatcsdr. Grubun gcn en iyi ekilde kullanan kiiler,
toplum un yapsna y n verenler ounlukta olanlar
deil, liderlerdir (Bursalolu, 1982 :286)
Liderlik, alanlarn baarya zendirildii bir
evre ierisinde faaliyette bulunmalarn salayacak
ynetsel yeteneklerdir (Tatar, 1992 :66).

D.
Liderlik ve Yneticilik
Arasndaki Farklar
Liderlik kavram olarak yneticilikle kantrlsa bile hi b ir zam an e anlam l kavram lar ol
mamlardr. H er lider b ir anlam da yneticidir, am a her
ynetici bir lider deildir. Beklenen, yneticilerin
baarl olabilm eleri iin liderlik zelliklerine sahip
olm alar v e yle davranm alardr.

bilig-1/Bahar 96

Liderler ile yneticilerin eilimleri, m is

yonlar, gr ve dnceleri, davranlar, rgtsel
evreleri v e elde ettikleri sonular birbirinden farkldr.
H er eyden nce lider toplum un iinden kar, toplum
seer, ynetici tepeden atanr.
Liderlik, dier insanlar belirlenm i a
malara ulamaya, isteyerek aba gsterm eleri iin ikna
etme yeteneidir. B u srete nem li olan davrana
ynelmedir. Yneticilik ise, nceden belirlenm i
am alarn
gerekletirilm esi
iin
kaynaklarn
salanmas, rgtlenmesi, planlanm as v e denetim
faaliyetlerinin egdm salanarak yrtlmesidir.
Y netici b u etkinlikleri hiyerarik otoritesini, dier b ir
deyile yetkisini kullanarak yerine getirebilir.
Lider ve Ynetici arasnda kiilik ve karakter
yaplar ile davran biim leri bakm ndan da
farkllklar vardr. Liderler, sosyallik, inisiyatif, gven,
poplarite, deerler, iletiim tarzlar, ikna gc,
bam szlk gibi zelliklere sahipken, yneticiler sradan
k iiler olabilir.
Liderlerin belli b ir karizm alar vardr. Kiiler
aras iletiimlerinde b u zelliklerini kullanrlar.
Yneticilerde karizm a aranm az.
Liderler m isyon ve am alarna ulam ada
belirgin iaretler gsterirler. A m a yneticiler amalar
konusunda daha sessiz ve belirsizdirler.
Liderler i heyecann her zam an ilerinde
duyarlar am a yneticiler bunu b ir grev duygusuyla
yaparlar.
Yneticiler bir rol oynuyormu gibi dav
ranrlar , liderler kendileri olarak davranrlar.
Liderler, daha ok tasarlanm, projelendi
rilm i hayaller ve ayr ayr belirtilm i dncelerle
ilgilenirler, yneticiler daha ok iin kendisiyle ilgilenir.
Liderler dncelerini hayal etmekle kalm az bu
dnce ve hayalleri gerekletirmekle kalm az dier
insanlar d a sk altrrlar. Y enilikleri uygulam ak ve
riskleri alm aktan geri durm azlar. Y neticilerse daha
ok kendilerine verilen grevleri yerine getirirler.
Yneticilerin
hedefleri,
rgtn
yap sn a
derinlemesine oturtulmu pasif hedeflerdir. Yalnzca
kurum un gereksinimlerini aratrr, riski gze almaz.
Liderler yneticilere gre daha ok deiim e
m saittirler.
Liderler vizyon sahibi kiilerken yneticiler
uygulam aya y n elik kiilerdir.
letiim, hem yneticiler hem de liderler iin
nem tayan b ir kavram olm akla birlikte tarzlar
farkldr. Ynetici iaretlerle iletiim kurarken , lider
aka bey an edilmi mesajlar tercih eder. rnein
F ord M otor'da L ee Iaccoca'nn olum suz deneyim i b una
rnek verilebilir. ten kanlm adan nceki son

187

ynetim kurulu toplantsnda nem li kararlar kendisi

gz ard edilerek alnmtr, dier iaretler de ona bir
baka yerde i aramas gerektiini bildirmitir. B u tr
rneklere her zam an her kurum y a da grubun iinde
rastlam ak m m kndr.
Y neticilerde gl b ir ait olm a duygular
vardr. K endilerini her zam an bulunduklar grup y a da
rgtn b ir paras olarak grrler. Liderlerin farkllk
duygusu dier
bireylerin
takdir
duygusuyla
desteklenm itir.

LDERLK KURAMLARI VE
LDER TPLER I.
I.Liderlik Kuramlar
Liderlik alm alar ve aratrm alar tarihi
itibariyle alann m etodolojik tercihlerine ve
kavram alglay biim ine gre farkllk gstermitir.
B ununla birlikte 1. K iisel yaklam 2. D urum sal
Y aklam , 3. E tkileim -B eklenti Y aklam eklinde
genellenebilir.
L iderlik K u ra m ve A ra trm a la r T arihsel Eilimi

Dnem________________Yaklam_______________ Ana Tema

ilgili olarak empozelerinden, liderin birim indeki i

baars, astlarn yetenekleri, m otivasyona ve liderin
otoritesine, karar verebilme yetisine kadar durumsal
faktrlerin nem ini vurgulam aktadr (Yukl: 4).
Herhangi b ir durum, liderlik niteliklerini ve o
durum a u y g u n lideri saptam ada b y k b ir rol oynar.
L ider, etkili liderlik iin alanlarn ihtiyalarn tehis
edebilmelidir. Y eni personelin y a d a sorum luluk
alm aya istekli y a d a yetenekli olm ayanlarn liderin
ynlendirm esine ihtiyalar vardr. Personel ii
rendikten y a d a istekli hale geldikten sonra, eer hala
kendi bana i grmeye yetenekli deilse, liderin
aklam ayla zorlam ay birletirm esi gerekir. A ncak
alanlar deneyim kazanp zgvenleri arttka lider
b ir iin sorumluluunu bakasna devredebilir. B u
liderlik yaklam alanlar srekli deerlendirmeyi ve
belli b ir esneklii gerektirir (W erner :35).
Bu
kuram n
savunucular
arasnda
E.S.
BO G A RD U S (Essentials o f Social Psychology, 1918),
J.SCHN EIDER (The Cultural Situation As A C ondition
F o r The A chievem ent o f Fam e, 1937), A-J. M U RPH Y
(A Study o f The Leadership Process, I941) (ayrntl
bilg i iin bkz. R. Stogdill, Leadership Handbook.)

1940'larnsonunakadarKiisellik Yaklam Liderlikyetenei doutangetirilir

1940'larnsonundan
1960'larn sonuna kadar Davran
davranaca ileilgilenir.

Yaklam

1960-1980

EtkinLiderlik durumdanetkilenir.

Durumsallk Yaklam

Etkin liderlik, liderin nasl

1980'lerdenbu yana
Yeni liderlik yaklam Liderlerinvizyona ihtiyac
(karizmatikliderlikdahil)vardr. Brymann,
1992

A. Kiisel Liderlik Kuram

lk kuram clara gre liderlik kaltmsaldr.
Buna
gre
de
gl
olanlar
yaam larn
srdreceklerdir. Fizyolojik anlam da da lider olarak
grlen kiiler dierlerinden farkldr. G rnnn
tesinde
konum asndaki
farkedilirlik,
sosyo
ekonom ik saygnlk, tannmlk, anlayllk gibi
zellikler b u kuram n liderlik varsaym iindedir. B u
kuram n savunucular iinde F.A. W O O D S (The
Influence o f M onarchs, 1913) ve J. D O W N (Control In
H um an Societies, 1936), O. TEA D (The A rt o f
L eadrship, 1935) saylabilir. *

B. Durumsal Liderlik Kuram

B u kuram a gre lider, gerilim, deime ve
uyarlanm a dnem lerinde ortaya kan sorunlar
zebilme yeteneine sahip olan kiidir. B u kuram,
astlarn, dier yneticilerin, stlerin ve dardaki
kiilerin b ir yneticinin zerindeki yneticilik rolyle

C. zellik ve Yetenek Kuram

B u kuram da liderlerin kiisel katklar
vurgulanm aktadr.
nceleri
liderlik
kuram lar,
liderlerin baarsnda bitm ez tkenm ez enerji, ikna gc,
esrarengiz ileri grllk, kar konulm az ikna gc
gibi sra d zelliklere sahip olm ann katkda
bulunduunu belirtmilerdir. 1930 -1940'lar dnem inde
anlalm as zor olan b u zellikleri kefetm ek iin
yzlerce alm a v e aratrm alar yaplm ancak liderin
baarsn
garantileyen
k esin
b ir
davran
bulam am lardr.
zellik yaklam na gre lider, insiyatif ve
risk alm aktan holanrlar, baary a o k fazla
gereksinim
duyarlar
ve
bam szlklarna
dkndrler.
zellik
y ak lam nn
anahtar
prensiplerinden birisi, dncelerin dengesidir. Etkin
liderler kanlmas m m kn olm ayan rol elikilerini
u y g u n b ir ekilde dengeye oturtan kiilerdir
(Y U K L.:12).

D. Davran Kuram
D avran yaklam lider v e yneticilerin ite
gerekte ne yaptklaryla ilgilenir. Yneticilerin
zam anlarn nasl geirdikleri, hangi faaliyetlerde
odaklandklar nemlidir. B u yaklam da dier bir
aratrm a etkin v e etkin olm ayan liderler arasndaki

bilig-1/Bah ar96

188

davran kalplaryla ilgilidir. Liderlik

astlarn tatm ini ve baars arasndaki
yzlerce anket yaplm tr. B urada
allan, liderin davrannn astlarn
tatm inini nasl etkilediidir.

davran ile
ilikiyi len
belirlenm eye
baar ve i

E. e Ynelimlilik ve Bireye
Ynelimlilik Kuram
Ohio State ve M ichigan niversitelerinin
alm alar dorultusunda gelitirilmi b ir liderlik
yaklamdr. Liderlik ie ynelim lilik ve bireye
y nelim lilik asndan ele alnm tr.
e
ynelim li
lider grubun biim sel
am alarna ulam as iin k endinin ve astlarnn
rollerini belirler. B u tip lider, ilerin zam annda
b itm esini ister, perform ans iin kesin standartlar
koyar, b u standartlara uyulmasn bekler , onun iin
nem li olan iin tam am lanm asdr.
Birey ynelim li lider astlarna arkadaa
yaklar, onlara destek verir, grubun istek ve
ihtiyalarna nem verir. K arar verirken onlara fikir
danr. (Y U K L ;75).
A ratrm alar sonunda elde edilen genel kan,
birey ynelim li liderlerin astlar zerinde daha olum lu
etki brakt, onlarn i tatm ini ve performanslarn
ykselttii eklinde olmaktadr.
e ynelim lilikle ilgili olarak Johns, ie
ynelim li liderin rol belirsizliini azaltt iin motive
edici b ir unsur olduunu dolaysyla tatm in saladn
savunurken, V alenzi ve D essler de szkonusu ilikinin
zayf olduunu ileri srmektedir. A slnda ie
ynelim lilik ve bireye ynelim lilik ayr ular olarak
grlmemelidir. nemli olan ikisinin arasnda denge
kurulm asdr (M iniba :60).

F. X - Y Kuram
D ouglas M cG regor'a gre, her idari karar ve
davrann ardnda insann doasyla v e davranlarna
ilikin b ir takm varsaym lar bulur ve otoriter karar y a
da davranlar baz varsaym lardan kaynaklanr. X
K uram nn varsaym lar yle zetlenebilir;
1. Sradan insann doasnda ii sevmeme
duygusu yatar ve m m kn olduunca iten kaar.
2. alanlarn b u zelliklerinden dolay, ie
onlar zorlamal, denetlemeli, ynlendirm eli ve cezai
y aptrm lar uygulam aldr.

bilig-1/Bahar 96

3.
Sradan insan ynlendirilmeyi yeler,
sorumluluktan kaar, hrs azdr ve her eyden ok
gvence ister.
X kuram nn varsaym lar t m koullar
altnda geerliliini koruyam am aktadr ve basit
gereksinim ler karlandktan sonra, kiiler daha st
dzeylerdeki
gereksinimler
tarafndan
gdlenm ektedirler. B u durum da Y K uram
gelitirilmitir. Y K uram nn varsaym lar ise:
1. te fiziksel v e zihinsel aba sarf
edilm esi oyun oynam ak v e dinlenm ek k ad ar doaldr.
2. Kii
am alara
ulamada
cezalandrlm adan d a baarl olabilir. K ii baland
am alar dorultusunda kendi kendini y nlendirecek ve
denetleyecektir.
3. A m alara
balanm ak,
baarlm alar
durum unda alnacak dllerin b ir fonksiyonudur.
4. nsan norm al koullar altnda yalnzca
kabullenm eyi deil, sorum luluk almay da renir.
Sorum luluktan kam a, hrsn olm am as v e gvenceye
nem verilm esi, kaltm sal b ir insan zellii deildir,
deneyimlerin sonulandr.
5. rgtsel sorunlarn zmnde, greli
olarak yk sek derecede hayal gc, b eceri ve
yaratclk kullanma yetenei, toplum da yaygn olarak
bulunm aktadr.
6. ada endstriyel yaam koullarnda
sradan insann zihinsel olanaklarnn yalnzca b ir
blm nden yararlanlm aktadr (Trken:77-78).
K saca X kuram nda btn nem li kararlar
lider tarafndan alnrken ve otokratik, ie ynelimli b ir
tutum sergilenirken, Y K uram nda alt dzeydeki
alanlar k arar alm a srecine katlm aktadrlar,
liderler
d ah a
ok
bireye
y n elik
tutum
sergilemektedirler. B urada kiiler rgtlenmeye ve
gdlenmeye yatkndrlar. A malarn gerekletirilm esi
iin st v e astlar ibirlii iinde alrlar.

II. LDER TPLER

T arih boyunca insann v e toplum un v ar
olduu yerde o topluluun ve insann ynetim inden
bahsedilmitir. Y netim insan iin, insanla beraber,
insan ynetm eyi ifade eder. K onu dorultusunda
liderlik asndan olaya baklrsa, iki kii arasndaki
farkl b ir kiiden, kitleleri peinden srkleyen b ir
b aka kiiye k adar olayn aslnda deim ediini, an

189

cak boyutun, zam ann ve m eknn deitii gzlenir.

Liderlik, felsefi anlam da b ir t r bireysel
etiktir. L ider olan kiiler her zam an birer ynetici
olmayabilirler, b ir devlet adam veya b ir topluluun
bandaki herhangi seilmi birileri de olmayabilirler.
A m a o birileri vardr ki, grup y a da topluluk iinde
varlklarn m utlaka hissettirirler. nk b u kiiler, lider
zelliini tayan b u kiiler, allm ve genel davran
biimlerinin dnda davranabilen, sorumluluk sahibi,
alkan, bireysel karlarn toplum sal karlarn
gerisinde brakm ay becerebilen, halkla birlikte olup
halktanlklann
yitirm eyen,
A lbert
Cam us'un
V eba'sndaki doktor tipinde kiilerdir.
B ununla birlikte liderleri tek tipe ve zellie
sdrmak da pek m m kn deildir. Liderlik toplum dan
toplum a, kltrden kltre, zam andan zam ana ve en
nemlisi bir kurum y a da grubun am alarna gre
farkllk gsterir. B u farkllklar sonucunda farkl
liderlik deerleri ve farkl lider tipleri ortaya kmtr.
L ider tiplerini yle gruplandrmak m m kndr:
1. Otokratik Liderlik
2. K arizm atik Liderlik
3. Dem okratik Liderlik
4. Sebesiyeti Liderlik (Laissez- Faire)
5. Etkin Liderlik

A. Otokratik Liderlik
Liderin davran ve kararlarn geleneklerin
belirledii, ou kere dini otorite eklinde ortaya kan
liderlik tipidir. Otokratik liderlikte, lider en son
m akam dr ve kesinlikle liderin /patronun tatmini
nemlidir. Kararlar tek bana alr, denetler, em irler verir,
kat b ir disiplincidir. Stat dncesindedir. M erham etin
insanlar m artacana inanr. alanlarna insiyatif
verm ediinden
alanlar
arasnda
sorumluluu
bakalarna yklemek, dedikodu ve iftira yaygndr, grup
ie dnk, huzursuz bir yapya sahiptir, Grubun yeleri
hep kendisinin yannda, yaknnda olm ak ister ve bu
am a dorultusunda dierlerini ezmeye, dlamaya
alr. Otokratik lider grup yelerini birbirine kontrol
ettirir. Bylece herkes lidere bal gibi grnr am a kendi
ilerinde rekabet halindedirler.
O tokratik lider, standartlara sk skya
baldr. Bunlardan en ufak b ir sapma lideri kzdrr.
Baarszla taham m l yoktur. K endi otokratln
yadsyan veya kendisine hkmetmeye kalkan birilerini
en yak n frsatta uzaklatrr. T artm aya veya

eletiriye kesinlikle ak deildir. H er k onuda en

dorusunu kendisinin bildiine inanr.
Bask yoluyla varln srdrr. Gelecekte kendi
yerine hazrlad birileri yoktur. Z aten ekip almasna
inanm az ve yapm az. H ep liderin tatm ini sz konusu
olduundan alanlar afakla beraber ie gelir, patron
km adan gidem ezler ve kontrol srasnda hep
alyorm u gibi grnrler. A m a ounlukla
verim lilikleri dktr.

B. Karizmatik Liderlik
B u tip liderler daha ok bunalm l dnem lerin
yaratt liderlerdir. A rkalarndan kitleleri srklemeyi
bilirler. B u tip liderlerde doutan getirilen, insanst
b ir takm zelliklerin olduuna inanlr. B u tip liderlerin
kiisel ekicilikleri vardr. K endisine hep b ir
kurtarcym gibi baklr. K arizm atik yapya sahip
liderler
ayn
zam anda
otokratik
liderlerdir.
evresindeki kiiler darda kaldklarnda onun szlerine
bakarlar. K arizm atik lider, yol gstericidir ancak bu
ynlendirm e eklinde olmayp yanltcdr.
A slnda karizma, toplum da lider olutur
m am ann yolu haline gelmitir. nk karizm a lideri
yanlm az olduundan em in hale getirir ve deime
yeteneini yok eder. Lider liderlii, rtbe ve ayrcalk
olarak grr.
K arizm atik liderler alrken yanlarnda
gl m esai arkadalarnn olm asn istem ezler ve
genellikle kadro temizliiyle ilgilenirler. Karizmatik
liderlie v erilebilecek en gzel rnek, H itler ve
Stalindir. B u liderler ynlendirici olmayp, kitleleri
pelerinden srklemelerine karn, insanla ei g
rlmemi straplar ektirmilerdir. B u tp liderlerde
grlen b ir zellik de kendileri ayrlr ayrlm az veya
lr lm ez organizasyonlar bozulm aktadr. Stalin
ldnde R usya'da olan durum gibi. A yn durum
irketlerde de sz konusu olabilmektedir,

C. Demokratik Liderlik
H em kom uta eden hem de yol gsteren li
derleri tanm layan b ir tiplem edir. O nlarda ynetm e ve
emretme gc aklcdr. Varlklarn srdrmeleri
aklclklarn srdrm eleriyle doru orantldr.
A stlarna kararlara katlm a hakkm verirler. Y netim
erkini astlaryla paylar, yetki devrini gerekletirirler
ve eletiriye aktrlar. Sorun ve kararlan tartm aya
aar, astlarnn insiyatif sahibi olm alarn ve serbeste
iletiim salamalarn isterler. Astlarn yneticilik
yeteneklerini gelitirirler. zel imtiyaz ve stat
farklarnn hakim olaca kademeli bir grup y a

bilig-1/Bah ar96

190

psnn gelimesine engel olm aya alrlar. B u tipin

dier b ir ad da katlm c ve paylamc liderliktir.
D em okratik lider, gruba hizm et eder. Grubun
hareketlerinin ynn anlayp, gruptan nce o yne
hareket eder. D em okratik lider ok ender olarak
gruptan stndr. D em okratik liderlik sz konusu
olduunda b ir sorunu birlikte zm eye alan b ir grup
insan sz konusudur. K esinlikle b ir ekip almas vardr
ve tevik edilir. B u tip liderlikte i tatm inine grup
baars ile ulalr.

D. Serbesti Tanyan Liderlik

L aissez -Faire L iderlik de denilir. A stlarn
kendi am alarn kendilerinin belirlem elerine ve kendi
kararlarn kendilerinin almalarna dayanan b ir liderlik
tipidir. Lider, kendi roln dier grup yelerininki gibi
grr, grup yelerinin bireysel hareket etmelerine izin
verir, grubun alm alarna karm az. K ararlar grup alr,
lider uygular. Y etki ve erk gruptadr. G rubu
ynlendirem ez, grup onu ynlendirir.

E. Etkin Liderlik
B tn liderlik tiplerinde zellikler zam an
zam an birbirine karm aktadr. B ununla birlikte dier
gruplarda olan b ir zellikle kiiye lider dem ek de
m m kn deildir. D aha geni kapsam l ve ada
liderlik olarak da tanm lanabilen dier b ir liderlik tipi
de etkin liderliktir.
E tkin liderliin tem elinde y atan ey, karizm a
deildir. rnein D w ight E isenhow er, George
M arshall ve Harry Trum an yalnzca erkinlii olan
liderlerdi. E tkin liderliin tem eli organizasyonun
m isyonunu dnm ek, b u n u tanm lam ak ve apak,
gzle grlr b ir biim de ortaya koym aktr. Lider,
ncelikleri,
hedefleri,
standartlan
belirler
ve
bozulm am asna nezaret eder.
E tkin lider, evrenin hakim i olm adnn
farkndadr. B ir uzlam ay kabul etm eden nce, doru
ve arzulanabilir neyse onu dnmtr. Ynlendirici
liderin yanltc liderden fark yneldii hedeflerdir.
Liderin etkin olup olmadn belirleyen olgu, siyasal,
ekonomik, parasal veya insanla ilgili olabilen gerek
hayatn snrlam alar erevesinde b ir uzlam a
olutururken, liderin b u sorunlarla m isyonu ve
hedefleri arasnda ne kad ar u yum salad veya
bunlardan ne kadar uzaklatdr.
kinci art, liderin liderlii rtbe ve ayrcalk
deil, sorum luluk olarak grmesidir. B una rnek II.
D nya Sava srasndaki Genel Kurmay Bakan
G eneral G eprge M arshall', A tilla'y ve A tatrk'
gsterm ek m m kndr.

bilig-1/Bahar 96

E tk in lider, ok nadiren "ar msamahakar"

olur. Fakat iler bozulunca kabahati bakasnn zerine
atmaz. K saca etkin b ir lider nihai sorum luluun
b akasnda deil de kendisinde olduunu bildii iin
y an n d a
gl
m esai
arkadalar
ve
astlar
bulunm asndan
ekinm ez.
A ksine
onlar
cesaretlendirir, tevik eder. M esai arkadalarnn
hatalarnda dolay kendisini sorum lu tuttuundan
onlarn zaferlerini kendisine yneltilm i b ir tehdit olarak
grm edii gibi kendi zaferi olarak kabul eder.
E tk in b ir lider, liderliin nihai devinin
insanlarda dinam izm oluturm ak ve insanlarn gr
ufkunu geniletm ek olduunu bilir. E tk in liderin dier
v e nem li b ir zellii, gven kazanm ak v e tutarl
olmaktr. A ksi taktirde kim se liderin peinden gitmez.
L iderin davranlar ile beyan ettii inanlar birbirleriyle
tutarl, y a da en azndan uyum lu olm ak zorundadr nk tutarl olm ak zekadan daha nem lidir.
E tkin lider, insanlara kurum un/ irketin
hedeflerini v e b u hedeflere nasl ulalacan
aklam ak ve
kurum
kararlarnn
arkasndaki
rgtleyici g olm ak zorundadr.

III. LDER ZELLKLER

L ider, sradan insanlar v e yneticilerd en olan
farkn, sahip olduu zelliklere borludur. B u
zellikler lidere ait v e "lider karakteri"nin yap
talardr. L iderde bulunm as gereken zellikler
zerinde pek ok dnce ileri srlm ve b u konu
tartm alara y o l amtr. H er ne kadar b ir liderde u
zellikler bulunur denilemese de liderliin "olmazsa
olm az" zelliklerinden -ki b u zellikler liderleri dier
insanlardan ayrdedici olanlardr- bahsedilecektir.
K saca farkl lider tipleri, liderlik alanlar, liderin inan
v e karakteri, zam an v e kurum un farkll farkl
zellikler m eydana getirse de b t n tip lerin sahip
olduu ortak zellikler saylacaktr.

A. rade Gc:
L id erin kendisine g ven v e evresini
etkileme gcnn kayna salam iradesidir. Olaylar
aksi ynde gelim e gsterdii, ko rk u v e panik
havasnn yayld, sradan insanlarn zld
zamanlarda, yani bozgun srasnda m etin olabilmek,
zle
kar
durabilm ek,
lider karakterinin
gstergesidir. B yle zam anlarda lider, ok hzl ve
radikal kararlar alm ak ve uygulam ak zorundadr. etin
koullarda toplayc, sevkedici, direnli liderlik sonucu
b elirley en en nem li faktrdr.

191

B. Vizyon Sahibi Olmak (Uzak

Grllk):
Lider, dan ardn, ufkun tesini, zamann
geleceini grebilen kiidir. B ugnk olaylarn
y arn a neler hazrladn grm ek, bu n a gre
im diden nlem ler gelitirmek, y an n lan kurup ina
etmek, ihtim allere gre alternatifler retebilm ek,
liderden b eklenen hareketlerdir.
Vizyon, normal duyu organmzn dnda ve
tesinde b ir gr meselesidir. Sezgi, duygu, akl,
b ilgi gibi kuvvetlerle grm ek, adeta zam an
koklam ak, olaylar en doru ekilde tahm in
edebilm ek
ve
ynlendirm ek,
liderin
tem el
niteliklerinden biridir. K endisi vizyon sahibi olduu
gibi birlikte alt insanlarn ufkunu gelitirm eyi de
ister.

C. insanlar Etkileme -ikna

Etme Gc:
L ider dier insanlar etkileyip hedefe doru
gtrebilen kiidir. B u etkilem e gc, kendisine
bal topluluun kabul ettii zelliklerinden
kaynaklanr. A yn zam anda lider olan kii, zgveni
fazla olan kiidir. evresindeki insanlar liderin
zelliklerini kanaat halinde benimsemilerdir. Lider
moral reten ve moral alayan insandr. Ylgnlk ve
korkuyu datr.
Lider, insanlar her b ir ekilde etkileyebilir.
Sz ve davranlarndaki kendine zg renkler, ifade
biim indeki, bedensel zindelik ve enerjilerindeki
farkllk, lideri dier kii ve yneticilerden ayrd eder.
H er lider kendine zg, bakalarna benzem eyen
zellikleriyle dierlerini etkiler. inlilerin Z en
Derslerinden alnan b ir kaytta yle yazldr

Yal efler olarak hizmet verenler

arasnda, aydnlanm erdemle insanlar etkileyenler ve
yetkenin gcyle insanlarn itaat etmesini salayanlar
vardr. Bu, btn hayvanlarn sevdii anka kuuna ve
btn hayvanlarn korktuu azametli kaplan ve
kurtlara benzer. Etkilenme ve itaatkar olma sz konusu
olduunda hepsi birdir, fakat trleri birbirinden,
gkyznn yeryznden olduu kadar farkldr. "

D. Gven ve Tutarllk:
Lider, kendisine gvenilen, inanlan kiidir.
Szlerine ve hareketlerine hem dostlar hem de
dm anlar inanm aldr. nanlr o lm ayan liderler,

olum lu b ir etki brakm azlar. Szleri v e davranlar

arasnda b ir tutarllk v e itenlik vardr. O zam an
braktklar etki derin olur. A ksi taktirde b raklan etki
yzeysel olur. Belli bir sre yceltilen ancak sz ve
davranlar arasndaki tutarszlk nedeniyle terk edilen
liderler b u nedenle terk edilmilerdir.
Liderin doru syledii, verdii sz tutaca,
evresindekiler iin adil olduu, hedefini ve ulam a
yollarn iyi bildii kabul edildikten sonra ok zor
koullarda bile ardndan gidilecei dnlebilir. Z aten
liderler de kendilerine gvenildiini bilm ek isterler.

E. Zaman ve Koullar Doru

Deerlendirme:
H er karar ve davran her zam an doru
sonular getirm ez. Z am anlam a, zam an iinde
u y gulanan
hareketi
gelitirm ek
ve
baarya
ulam aktr. Z am annda y ap lm ayan b ir hareket, byk
felaketlere sebep olabilir; ne erken ne de ge, tam
zam annda hareket. Tarih, doruyu syleseler bile
yanl zam anlam alar yznden zarara uram
insanlarla doludur.
Zam an doru semek, yeri doru semek, en
etkili hareket tarzn semek; sonra da byk bir
enerjiyle uygulamak... Baar b u seimde gizlidir.
Z am anlam a duygusunu gelitirm ek iin sihirli
b ir form l yoktur. nsan b u yetenei denem e yanlm a
yoluyla, nceden yaplan tahminleri alnan sonularla
karlatrarak gelitirir.

F. Kiisel nisiyatif ve Kiisel

Sorumluluk:
L ider kendine gvenen insandr. K arar
verirken kararnn yakn ve uzak sonularn btn
ynleriyle
dikkate
alm aldr.
T am
anlam yla
inanm ad, tatm in olm ad durum da, sonucuna gven
duymad b ir karan verm em eli ; byle b ir hareketi
balatmamaldr. B ir kez harekete gemeye karar
verince, astlar km aza dm eden, zafer iin herkesi
zorlamal ve kesinlikle dn vermemelidir.
L id er kendi ekibini v e stlendii ii,
engellere karn hedefe gtrebilm ek iin urar. B u
arada, kuk u ve k ay g lar duysa da k arar verip uygular.
B urada b tn bilgi v e m oral glerini, sezgilerini
kullanarak hareket eder ve kritik anlarda inisiyatifini
kullanr. Sonuta btn ekibine den sorumluluu
astlarna,

bilig-1/Bah ar96

192

kendisini takip edenlere brakmadan stlenmeye iin

banda kararldr. nk liderliin rtbe ve ayrcalk
deil, sorumluluk olduunu bilir.

G. Koruyuculuk, Ynlendiricilik
ve Anlay:
Lider, yol gsteren, astlarn koruyan,
kendisine hizmet veren kiilerin ama ve karlarn
gzeten ve anlayl olan kiidir. Anlay hi bir zaman
snrsz msamahakarlk eklinde deildir. Lider,
astlarndan biri kt bir rnek olutursa bile herkesin
bir deeri olduunu bilir. Lider, astlara yol gstermeli,
onlar yetitirmeli ve almalarndan tr onlar
dllendirmelidir.
nsan duygular suya benzer, ilkeler ve
tavrlar ise bir baraj gibidir. Baraj gl deilse su
baraj patlatr. nsan duygular yneltilmiyorsa,
yabanc olur ve dknlk gsterir. Dolaysyla bu
duygulardan kurtulmak ve kuruntulara son vermek,
ktlkleri nlemek ve yanl durdurmak iin lider yol
gsterici olmaldr.

H. Topluluun Yreini
Okumak ve Adaletli Olmak:
Lider, topluluun eilimlerini, problemlerini,
ihtiyalarn, gelime ynn tm genilii ile kendi iinde
duyan ve kavrayan kiidir. Bu konuda Atatrk Nutku'nda:
"Ben bir milletin vicdannda ve geleceinde
sezdiim byk gelime kabiliyetini, bir milli sr gibi
vicdanmda tayarak yava yava btn toplumumuza
uygulamak mecburiyetinde idim. " (Nutuk, C. 1 :12) diyerek
rnek olmutur.
Aydnlanm erdeme sahip olanlar, insanlar
memnun edenler, aydnlanm erdeme sahip olmayanlar
kendilerini memnun ederler. nsanlar memnun edenler
byr, kendilerini memnun edenler yok olurlar. Halkla ayn
znty ve mutluluu, ayn iyiyi ve kty paylaanlar
adildirler.
Liderler topluluklaryla ayn isteklere sahip
olduklar zaman bilge dnrler diye anlrlar. stekleri
topluluun isteklerinden ayrldnda veya bireysel karlar
toplumun fayda ve karlarnn nne getiinde onlar da
sradan insan haline gelirler.

SONU
Liderlik konusu bu almada drt ayr blmde
ele alnm, liderlik kavram aklandktan ve liderlik kuram
ve tiplerine yer verildikten sonra rneklerle ve uygulamayla

bilig-1/Bahar96

desteklenmitir. Daha ok liderliin ne olduu, ne olmad,

liderlerle ne ekilde karlalabileceinden bahsedilmitir.
Liderlik, insanln geliimiyle, siyaset ve
toplumbilimin geliimiyle birlikte geliimini ve varln
srdrmtr, nsann ynetiminin sz konusu olduu her
dnem ve kurumda da varlm srdrecektir. En azndan
liderlie ve liderlere ait tartmalar srecektir.
Liderlere yaammzn her alannda rastlamak
mmkndr. Bu kiiler bizim yneticilerimiz olduu gibi,
aile bireylerimizden biri, yol arkadamz, devlet
bakanmz da olabilir. yle ki liderlik zelliklerine sahip
her hangi biri, ki o biri varln aramzda her zaman
kolayca hissettirir, olabilir. yleyse lider kimdir ?
Lideri imdiye kadar pek ok kii tanmlaya
gelmitir. Lider, zamandan zamana, kurumdan kuruma,
kltrden kltre farkl zellikler tayan, en nemli zellii
de kurumun ya da ynettii grubun ulamak istedii
amalarna gre deiebilen ama her zaman, her kurum ve
her amata yine de deimeyen br takm zellikler ve
davran biimleri gsterebilen kiidir
Lider, zamann, olaylarn, kendi kiisel tut
kularnn, bencilliinin stne kabilen, bylece toplumun
o gn ve gelecei ile btnleebilen, topluluun
eilimlerini, problemlerini, gereksinimlerini, gelime
ynn tm genilii ile kendi iinde duyabilen,
kavrayabilen kiidir.
L ider ok alkan b ir kiidir. imdiye kadar
karlalan liderler arasnda farkl zelliklere sahip olanlar
vardr. Kiiliklerindeki baz olumsuzluklarla kendisini
izleyenlere zulmetmi olanlar vardr. Karizmaya sahip
olmayanlar da vardr. Ama hepsinin syledii ve rnek
olduu ortak zelliklerden biri ok alkan olmaktr.
Lider, rgtn /grubun misyonunu dnen, bunu
tanmlayan ve ak bir ekilde ortaya koyan kiidir.
Lider, liderliin rtbe ve ayrcalk deil bir
sorumluluk olduunu bilir ve her davrannda bunu
hissettirir. Lider nihai sorumluluun kendisinde olduunu
bildii iin ekip almasna izin verir ve evresinde bilen
insanlarn olmasndan rahatsz olmaz. Aksine onlar tevik
eder.
Lider tutarl ve gven verici olandr. Szleriyle
davranlar arasnda daima bir uyum vardr.
L ider en uza en nceden grebilen kiidir.
"En uza grebilen daima en yksekten uan kutur"
(Bach, Mart)

193

Lider, etik anlamda zgr olan kiidir. ekingen,

korkan y a da bir takm inan ve dncelerin engel
lemesiyle dier insanlar iin doruyu yapm aktan
k endini ve dierlerim alkoyan kii hi b ir zam an lideri
tanm lam az.

kararllk v e ahlakllk deerlerine kar duyarldr.

B u sav pekitirmek iin Edebali H azretle
rinin D am ad O sm an'a yneticilii srasnda verdii
tlerle almay sonulandrmak yararl olacaktr.

Lider, toplumun her kesimine nasl hitap

etmesi gerekti ini bilir ve ona gre davranr. inde

Ey oul! Beysin... Bundan sonra fke bize,

uysallk sana... Gceniklik bize, gnl almak
sana... Sulamak bize, katlanmak sana... A cizlik
bize, yanlg bize, hogrmek sana... Geimsizlikler,
atmalar, uyumsuzluklar, anlamazlklar bize,
adalet sana... Kt gz, om az, haksz yorum
bize, balama sana...
Ey oul! Bundan sonra blmek bize,
btnlemek sana... engelik bize, uyarmak,
gayretlendirmek, ekillendirmek sana...
Ey oul! Sabretmesini bil. Vaktinden nce
iek amaz.
unu da unutma! insan yaat ki; D evlet
yaasn.
Ey oul! Ykn ar, iin etin, gcn
kla bal.
Allah yardmcn olsun.

bulunduu topluluun, kurum un inanlarn, deerlerini,

tepkilerini iyi bilir ve bunlara saygldr. rnein bizim
toplum umuzda hak ve adalet deerleri, dini deerler
kendine m al edilmi llerde nem lidir.

Lider, her zaman asl grevinin, amalara

ulamak iin insanlar harekete geirmek ve onlarn
ufuklarn geniletmek, di er bir deyile vizyon
kazandrmak oldu unu bilir.
B u zetlenm eye allan zellikler b ir an
lam da etkin liderlii tanm lad gibi, bizim tarih, kltr
ve insan yapm z dikkate alnarak belirlenmitir. B u
durum iletm eler baznda bakldnda da ayndr. yle
ki, insanmz, insan olm ak olgusuna, yreine deer
verilmesine her eyden ok nem verdiinden, sezgileri
gl olduundan ve kendine mal ettii b ir M slmanlk
anlayndan gven, tutarllk, hogr, bilim e hizmet,

bilig-1/Bah ar96

194
KAYNAKA
1. David ANDERSAN, Dennis SWEENEY, Thomas
WILLIAMS, An Introduction to M anagement
Science, West Publishing Company, U.S.A.,1991.
2. Ismail Durak ATAAY, letmelerde nsangc Ve
rimliliini Etkileyen Faktrler, MESS Seminerler Dizisi :4,
Eitim Kitaplar Dizisi, Ankara, 1987.
3. Atilla BARANSEL, ada Ynetim Dncesinin
Evrimi, C.l, 1.0. letme Fakltesi Yayn, istanbul, 1979.
4. M. BASS, Ralph STOGDILL, H andbook of
Leadership, The Free Press, A Division of McMillen Inc.,
New York, 1990.
5. Alan BRYMAN, Charism a & Leadership In
Organisations, SAGE Publications, LTD., London,
1992.
6 . Halil CAN, Doan TUNCER, D,Yaar AYHAN, sletme ve
Ynetim, Aslmlar Matbaas, Ankara, 1984.
7. Thomas, CLEARY, Liderlik Sanat, Anahtar Kitaplar,
ev.Suer KAYA, stanbul, 1993.
8. Ernest DALE, Ynetim Teorileri Gemi ve Gelecek,
teki Yaynevi, Ankara, 1994.
9. Peter DRUCKER, Gelecek in Ynetim, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, ev. Fikret UCAN, Ankara,
1990.
10. Bahattin ERGEZER, Liderlik ve zellikleri, Ocak Ya
ynlar, Ankara, 1995.
11. Turgay ERGUN, Trk Kamu Ynetiminde nderlik
Davran, TODAE, Ankara, 1981.
12. Turgay ERGUN, Ouz ONARAN, "rgt Gelitirme Arac
Olarak Ynetim Tarz", Ynetim Psikoloji II, TODAE
Yaynlar: 201, Ankara, 1981.

bilig-1/Bahar96

15. Richard
FARMER,
M.Barry
RICHMAND,
Management & Organisations, Randon House, New
York, 1975.
16. Temel KOEL, letme Yneticilii, .. letme Fa
kltesi Yayn, stanbul, 1982.
17. Brian LEVY, David WILSON, Strategy & Leadership,
Routledge , New York, 1994.
18. L.J.MASSIE, letme Ynetimi, Bayte Yaynclk, ev.
. ZALP, Eskiehir, 1983.
19. Jale MMBA, Yabanclama Kavramnn ncelenmesi ve
Banka Sektrne Ynelik Aratrma, Yaynlanmam
Doktora Tezi, 10. Sosyal Bilimler Enstits letme Fa
kltesi Davran Bilimleri ABD, istanbul, 1995.
20. smet MUCUK, Modern letmecilik, DER Yaynlar,
stanbul, 1987.
21. Wess ROBERTS, Hun mparatoru Atillann Liderlik
Srlar, lgi Yaynclk, stanbul, 1989.
22. Tevfik TATAR, M. Mithat NER, letmecilik lkeleri,
Gazi Bro Yaynlar, Ankara, 1992.
23. TODAE, Ynetim Psikolojisi II, Sevin Matbaas, No. 201,
Ankara, 1981.
24. Asuman TRKEL, letme Yneticilerinin Davranlarna
Yn Veren Hakim Kiilik Faktrleri le Ynetsel
Davran Arasndaki likiler ve Uygulama, Marmara
niversitesi Yaynlar, stanbul, 1992.
25. smail TRKMEN, Ynetsel Zaman ve Yetki Devri
Acsndan Ynetimde Verimlilik, MPM Yaynlar, Ankara,
1984.
26. Isabel WERNER, Liderlik ve Ynetim, Amrican
Management Association, stanbul, 1993.
27. Abraham ZALEZNIK, The Managerial Mystique,
Harper & Raw Publishers, New York, 1989.

195

TRK BOYLARININ
FOLKLORUYLA LGL
TRKYEDE YAPILAN
ALIMALAR ZERNE

Do, Dr. sa zkan

Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili Blm retim yesi

Trklerin
yaadklar
yurtlarn,
tarih
devirler iinde siyas ve sosyal sebeplerle birbirinden uzak
dmeleri, komu devletler ve topluluklar ile yaptklar
temaslar ve din kabulleri, z ve kk bir olmakla
beraber,
zamanla
kltrel
birliin farkllamasna
ve ksmen de olsa deimesine sebep olmutur.
XI.
yzyldan
itibaren
Ortadou'daki Azerbaycan
ve
Anadolu'da,
daha
sonra da Balkanlar'da yerleen
Trk boylar, ana yurtlarndaki soydalar ile birok alanda
iletiimlerini
devam ettirme arzusunda olmulardr.
Mesela, Ftih Sultan Mehmed dneminde eski Uygur
harfleri ata yazs olarak kullanlm; Trkistan'da gelien
edeb dil ile XV. yzyla kadar Anadolu'daki Trk irleri
zaman zaman
iir
denemelerinde
bulunmular;
Karacaolan'n
iirleri XVIII.
yzylda
Mahdum
Kulu'ya, Maruf'ye nazire yazdracak derecede ilham
kayna olmutur. Karacaolan'n, Rum elinde:
"ndim seyran ettim Firengistan'
lleri var bizim ile benzemez
derken; Ouz neslinden Maruf,
"Yolm ddi Kzlban(2) iline
llerin bar bizin ile menzemez" eklinde Trkmenistan
sahasndan ona karlk vermitir.3
Yzyllar boyunca, gler, savalar, tcirler,
limler ve seyyahlar Anadolu Trkleriyle, Trkistan bata
olmak zere, dier Trk yurtlarnda yaayan ediplerin,
sanatkrlarn
birbirleriyle
haberlemelerine
imkn
hazrlamtr. Trkistan Trklerince "Kzlba" kelimesini,
savatklar Kalmuk, Solan, Rus ve Fars gibi komu
kavimler iin kullanlmtr. (Bkz. Eridinov, Batur,
"Traditsion Syucetki Kurulgan Uygur Helk Destanliri
Hekkide", Uygur Edebiyetide Traditsiyon ve Novstorluk
Meselesig Dair. Almuta 1971, s. 159-160). Yine, Tanzimat
dneminde Trkistan'dan gelen Cemaleddin Afgan ve eyh
Sleyman Efendi gibi ahsiyetler Trkistan Trkleri'nin
kltrleri ve hususen folklorlar ile ilgili muhtelif bilgilere,
genel mhiyetteki szlk ve htrat trnden eserler iinde
yer vererek, kltrel kprnn kurulmasna yardmc
olmulardr. Sultan Abdlaziz dneminde Kagar'a
gnderilen subaylar, stanbul'da, Krm'da, Kazan'da ve
Takent'te yaynlanan gazeteler, kitaplar; Kazan, Krm ve
Azerbaycan'dan stanbul'a gelen ve bilahare yurtlarna
dnen gen aydnlar, renciler o gnn imknlar iinde
Trk boylarnn birbirini tanmasna bir ok yolla hizmette
bulunmulardr.4
Rusya'da 1905 ylnda Duma adl meclisin
almas ve arlk rejiminin nfuzunun krlmas ile, ksa
sre iin bile olsa bu lkenin boyunduruunda yaayan
Trk boylar mill kltrlerini daha serbest aratrmaya ve
ifade etmeye baladlar. 1917 ihtilalinden sonra ise, bu
durum pek uzun srmedi.

bilig-1/Bah ar96

196

almalar sadece d dnya ile deil, Trk boylarnn kendi

arasnda bile kesildi. Hatta bir ksm aydnlar Trkiye ve
hr dnyaya kamann yolunu aradlar. Bunlardan
Trkiye'ye gelmek zorunda kalan Ayaz shak, Reid
Rahmeti Arat, Abdlkadir nan, Saadet aatay, Zeki
Velid Togan, Ahmet Aaolu, Yusuf Akura, Sadri
Maksud gibi mtefekkir ve limler Trk boylarnn dili,
tarihi, edebiyat ve folkloru zerinde kymetli almalar
yapmlar ve lkemizde ilim hayatna pek ok bakmdan
katkda bulunmulardr .
Btn bu gelimelere paralel olarak 1991
ylndaki siyas gelimelerin de tesiriyle Trk cumhuriyet ve
topluluklarna Trkiye'de byk bir alaka domutur. Her
alanda uzun seneler boyunca, siyas, iktisad ve coraf
sebeplerle birbirinden ayr kalan Trklerin bugn tanp,
bilimeleri hatta btnlemeleri tabi karlanmaldr.
Dolaysyla Trkiye'de Trk boylarnn edebiyat, folklor ve
ksacas kltrleri hakkndaki alma ve yaynlarn
saysnda da belirgin bir art grlmeye balanmtr . Bu
sevindirici bir durumdur. Bu tr yaynlar, popler yaynlar
ve ilm yaynlar olmak zere iki grupta deerlendirebiliriz.
Popler yaynlarda fayda prensibinden hareketle folklorik
tantm ve kltrel yaknlama gibi amalar n plana
karlmaktadr . Akademik yaynlarda ise, Trk kltrnn
muhtelif problemlerinin birer tez haline getirilerek
irdelenmesi,
ilenip
sonuca
kavuturulma
gayesi
gdlmelidir. Pek ok folklorcunun yneldii bu alanda
metod. ilgili Trk ivesine hkimiyet, ilm disiplin ve
hepsinden nemlisi Trk boylarna mensup bilginlerin ilm
hukukuna sayg gsterme gibi hususlarda kusurlarmz
olduu
kanaatindeyim.
Ayrca,
Trk
boylarnn
folklorlaryla ilgili malzeme yayn, makale ve kitap
aktarma, herhangi bir konuda ilm makale ve kitap yazp
yaynlama konularnda bilerek veya bilmeyerek pek ok
yanllklarn yapld da bir gerektir . Burada bu tr
aksaklklara iaret etmek ve baz teklifler sunmak
istiyorum.
Esasen kolay bir alan olarak grlen Azer
Trkesinden yaplan aktarmalarda bile pek ok hata
yaplmaktadr. Buradaki tespitlerimiz ahslara ynelik
deildir. Bu yzden eser ve kii ad belirtmeden baz
rnekler vermek istiyorum. Mesela, bir kitapta "tizden
okumak" mnsna Azer Trkesindeki "zilden okumak
sz anlalmam, "trkleri zilden okumak lazmdr"
denilmitir. Yine "ziyal bir kiidi" sz, Trkiye
Trkesine
"Aydn
bir
insan
yerine"
Osmanl
Trkesindeki, Farsadan geen "ziya" sznn "k"
karl dnlerek "Ikl bir adam" eklinde aktarlmtr
. imdiye kadar Trk boylar hakkndaki pek ok
aratrmada Azer Trkesi de dahil olmak zere Trkiye
Trkesi'nde "tula" manasna gelen "kerpi" sznn
szlklere bakmak zahmetine katlanlmadan "kerpi"
eklinde alndna

bilig-1/Bahar96

tank oldum. Bir iiirde "Dincelmerem gsasm senden

alnca" eklinde geen msradaki "huzur bulmak
anlamndaki dincelmek sz "dinlemek" eklinde
kaydedilmitir. Azer Trkesinin dndaki uzak ivelerden
yaplan aktarmalarda durum daha da vahim hle
gelmektedir.Telaffuzu ayn olan baz kelimelerin anlamca
da bir olduu sanlp fahi yanllar yaplmaktadr . Kuzey
ve Dou Trk ive ve Lehelerindeki "byk" anlamndaki
"zor/zur" kelimesi, Trkiye Trkesindeki "g, mkl"
anlamndaki zor kelimesiyle; yine "rtmek" anlamndaki
"yap-/yab-" kelimesi Trkiye Trkesindeki "yapmak"
kelimesiyle; "brakmak, bir kenara atmak, kesmek,
koparmak"
anlamndaki
"tala"
kelimesi Trkiye
Trkesi'ndeki "talamak" kelimesiyle sesde kelimeler
olmalarndan dolay anlamca da ayn kabul edilip
aktarmalarda ve atflarda yanllklar yaplmaktadr . Ayrca
metin zerinde alanlar, anlamn bilmedikleri kelimelerin
ounlukla Trkiye Trkesindeki fonetik olarak arm
yaptrd en yakn kelimenin anlamn karlk
vermektedirler. Tabiatyla aktarlan metinde bir hatann
olup olmad konusunda t i t i z l i k gsterilmeyip olduu
gibi yaynlanmaktadr Trkmence bir metinde, "ahn
grmegey bir kz bard" eklinde yer alan cmledeki,
"grmegey" sz "grmeyen" eklinde dnlerek cmle
"ahn kr bir kz vard" diye aktarlmtr. Oysa
"grmegey" Trkmen Trkesinde "gzellii dillere destan,
ok gzel" anlamnda bir sfattr. Yani bu cmle "ahn
gzellii dillere destan kz vard eklinde olmalyd." Pek
ok yaynda grdmz bu tr y a n l la r n saysn
artrmak mmkndr. Bu durum, aktarmalarda daha titiz
olmamz gerektirmektedir Hereyden nce aktarlacak
metin ile ilgili olarak u esaslara dikkat edilmelidir.
1. Aktarma yaplacak ive ile Trkiye
Trkesinin gramerinin, yani ekil ve ses bilgisinin iyi
bilinmesi;
2. Trkenin geirdii tarih macerann
kaynak metinlere dayanlarak iyi bilinmesi ve bu konuda
ainalktan da te bir birikimin, geni bir genel kltrn
olmas;
3. Tereddt edilen her kelime iin ilgili ive ile
komu ivelerdek izahl szlklerle, deyimler
(temsiller) ve terimler szlklerinden yararlanlmas;
4.
Aktarmalarda, Trkiye Trkesiyle. dier
Trk ivelerindeki telffuzu ayn fakat anlam farkl szlere
dikkat edilmesi;
5. Kelime kelime aktarma yerine cmlenin
mealinin aktarlmas, kelime iin anlamdan fedkrlkta
bulunulmamas gerekmektedir.
Trk boylarnn folklorlaryla ilgili yaplan
yaynlarda grlen baka bir problem ise, herhangi bir

197

kitabn veya makalenin zetlenip bana yalan yanl baz

bilgiler konularak
aratrclarca makale
eklinde
yaynlanmasdr.
zlerek
belirtelim
ki,
bilhassa
folklor alannda hangi eser makale, hangisi tebli, hangisi
tantmadr, bu, birbirine karm hldedir. alma
konusuyla ilgili
mmkn olduu lde kaynaklara
ulaarak en kk ayrntlar bile fileyip bunlar bir bir
deerlendirmek, ne srlen tezlere mesnet
gstererek
yeni fikirler retmek, belli hkmlere varmak iin, hi bir
ile ekmeden yaplan bu tr yanllarla dolu yaynlarn
Trk folkloruna bir katkda bulunmayaca aktr. Trk
Cumhuriyetlerindeki meslektalarmzca, Trk folklorunun
ve folkorcularnn durumu hakknda yanl anlalma ve
yorumlara sebep olacak bu tr faaliyetlerden kanmamz
gerekir. Ne yazk ki, birok eyde olduu gibi, Trk
boylarnn folklorlaryla ilgili yaynlarda da ilm bakmdan
seviye dkl ile kar karyayz. Telif haklarna, ilm
llere
riayet
etmeden
yaplan almalar,
folklorumuza bir hizmet olamayaca gibi, Trk
folklorunun genel durumu hakknda da yanl intibalarn
uyanmasna
sebep olabilir. Bu eserlerin yarna
kalmayaca aktr. Nitelikli eserler kalcdr ve Trk
folkorunun da buna ihtiyac vardr.
Bir dier konu
da,
Trk boylarnn
folkloruyla ilgili geni apl bir tarama, derleme ve yayn
almasnn balatlamam ve
projelerin hazrlanp
hayata geirilememi olmasdr. Folklor atlastan, motif
kataloglar, destanlardan balayarak her bir anlatm tr iin
bir sayfasnda Trkiye Trkesi dier sayfasnda bir ive
olmak zere btn ive ve lehelerde "corpus" niteliinde
ciltlerle ifade edilecek szl edebiyatla ilgili almalar;
mterek edeb ahsiyetlerle ilgili eserler, ortak folklor ders
kitaplar ve antolojilerinin hazrlanmas, gnll meslek
kurulular ve dernekler arasnda ii birlii gibi konularda en

ksa zamanda almalar balatlmaldr . Trk boylanln el

sanatlar ile ilgili mterek albmler; etnorafik eyalar
ile ilgili yaynlar; sosyal hayata ait eitli pratik ve
talbikatlar (adak, ad verme, by, sihir, tlsm, cad, peri
,dev, dn, fal, kurun dkme, nazar, halk elenceleri,
bayram, halk hekimlii, halk baytarl, halk takvimi,
hdrellez. Nevruz, halk sanatlar, yamur duas, yama
gelenei) gibi pek ok konuda
cidd, ilm seviyede
almalar yapldn syleyemeyiz. Tek tek ahslarn ilm
gayretine ve yeterliine kalm olan bu konularda;
ksa,
orta ve uzun vdeli planlarn ve alma gruplarnn
oluturulmas, Trk boylarndan konuyla ilgili bilim
adamlarnn da katlmyla almalara balanlmas bugn
iin ge kalnm olsa da, imknsz deildir. Trk devlet
ve topluluklarnn gemite yaptklar almalarn bile
bugn mterek bir envanterinin ve bibliyografyasnn
neredilememi olmas, ilikilerimizin pek arzu ettiimiz
ekilde gitmediini gstermektedir. Ayrca, folklor
merkezleri arasnda yayn deiimi ve mevcut yaynlarn
karlkl
olarak
folklor
ihtisas
ktphanelerine
kazandrlmas hususunda da daha epeyce yol almamz
gerektii anlalmaktadr. Bundan yz otuz yl kadar nce
Radloffun yapt almalarn kalite ve saysna
eriememi olmamz da bugnn imknlarna ramen,
bir talihsizlik olmutur. imdiye kadar Trk Cumhuriyet ve
Trk topluluklarnn yaad lkelerle yaplan kltrel
anlamalarda burada iaret ettiimiz meseleler yer alyorsa
bir an nce harekete geilmeli; yoksa, maddeler
halinde
yeni
anlama
metinlerine konulmaldr.
Trk dnyasndaki ilgili
kurum ve kurulular ile
niversitelerin bu konuda, mmkn olan en ksa srede
ibirliine balamalar, mevcudu tespit, gelecek nesillere
aktarma ve kltrel birliimiz bakmndan byk nem
tamaktadr .

DPNOTLAR
l Mjgan CUMBUR, Karacaoolan 2bs., Ankara 1985, s. 325,
326.
2. Trkistan Trklerince "Kzlba" kelimesini, savatklar
Kalmuk, Solan, Rus ve Fars gibi komu kavimler iin
kullanlmtr (Bkz.Batur ERIDINOV, "Traditsion
Syucelki Kurulgan Uygur Helk Destanliri Hekkide",
Uygur Edebiyetide Traditsiyon ve Novstorluk
Meselestga Dair, Almuta 1971, s. 159-160.
3 sa ZKAN. Yusuf Bey-Ahmet Bey (Bozoglan)

Destn, Ankara 1989, s. 52, 284.

3. Krm'dan smail Gaspral, Cafer Seyidahmet Krmer,
Kazanl Abbas, Azerbaycan'dan Mirza Fethali Ahundzade
gibi muhtelif sebeplerle stanbul'a gelen aydnlarn yan sra,
Osmanl sahasndan Kazan ve Dier Trk yurtlarna giden
aydnlar da olmutur (bkz. Fatma ZKAN, Abdullah
Tukayn iirleri. Ankara 1994. s. 26).

bilig-1/Bah ar96

198

NEVAY ESERLER N
YAZILMI BR LGAT:
DER BEYN-l ISTILHT-I
EMLAHU'UCAR MEVLN NEVY

Yrd. Do. Dr. Fatm a zkan

Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, ada Trk
Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi

bilig-1/Bahar 96

aatay Trkesi diye adlandrlan Trkistan

mterek edeb dilinin en byk temsilcisi hi phesiz, Ali
r Nevy'dir. Nevy, eserleriyle, sadece yaad aa
damgasn vurmakla kalmam; tesiri sonraki asrlara
uzanm mstesna bir ahsiyettir. O, kendisinden ilham
alan saysz muakkibi iin kutlu ve ebed bir kaynaktr.
Hakaniye-Karluk yaz dili temelinde teekkl eden
Kuzeydou Trkesi, onun eserleriyle ilenip gelimitir .
yle ki, aatayca adyla bilinen Trkenin bu tarih
dnemi ile, Ali r Nevy ad det zdelemitir. Nevay
sadece yazl edebiyatta deil, eserleri ve ahsiyetiyle szl
edebiyatta da fkra, efsane ve masal tipi olacak derecede
halk tarafndan
sevilip benimsenmitir.
Nitekim,
Nevay'nin merkez tip olarak yer ald fkra, efsane ve
masal gibi anonim halk edebiyat trleri, zbekistan'da
gnmzde bile szl gelenekte yaamakta ve derlenip
yaymlanmaktadr.1
Nevy henz hayattayken, hakknda pek ok
kitap yazlm; eserlerinin anlalmasna yar dmc olmak
maksadiyle lgatler tertip edilmitir. Mesel, Sultan
Hseyin Baykara, "Risle" adn tayan eserini Nevy iin
yazmtr.
Devleth-
Semerkand'nin,
"Tezkire-i
Devletah 'sinde, Cm'nin pek ok eserinde ve dvnlar
iin kaleme ald Dibce'lerde Nevy'den bahisler vardr.
Bunlardan baka, Mirhand Muhammed Hvendh,
Handmr Gys'ddin Muhammed, Mr Keml'd-din
Hseyin b. Mevln ihb'd-din, Sm Mirz, Fahr-i Hert, Zeynettin Vsif ve Zhirettin Babr h'n eserlerinde
Nevy ile ilgili ksmlar bulunmaktadr.2
Ali r Nevay'nin eserlerindeki anlalmas zor
olan kelime ve deyimleri aklamak amacyla hazrlanan
ok sayda lgat mevcuttur. Bu lugtlerin byk ksmnda
kelimeler kkleriyle deil, Nevay'nin eserlerinde geen
ekliyle yer alm; Nevy'den bol bol rnek verilmitir.
Nevy iin yazlan lgatlerin bir ksm,
Farsa'dr. Bunlarn balcalar, Tali-i man-i Herat'nin
Bedyiu'l-Lugat',
Mirz Muhammed Mehdi Han-
Esterbd'nin Senglh', Muhammed Hoyi'nin Hulsa-i
Abbs'si, Fazlullah Han'n aatayca-Farsa Lgat'i,
Fethali Kaar Kazvinli'nn Behcet'l Lugat (Lugat-i
Etrakiyye)'i ve eyh Muhammed Slih-i sfahan'nin E t
Tamga-y Nsr adl lgatidir.
A.K. Borovkov tarafndan Farsa metni ve Rusa
tercmesiyle, 1961 ylnda Moskova'da yaymlanan,
Bedyi u'l-Lugat, Safevlerin son hkmdar Sultan
Hseyin b.
Sleyman'n
emriyle
1705
ylnda
hazrlatlmtr. Lgatin yazar Tali-i Iman-i Herat,
eserini, Nevay'nin eserlerinde geen bz kelime ve
deyimleri, ran'daki Trklere aklamak iin yazdn
belirtir.
Farsa olarak kaleme alnan Nevy lgatle-

199

rinin en mhimi, daha sonra pek ok aatayca lgate

kaynaklk eden Senglh'tr. Mrz Muhammed MehdHn-
Esterbad, Senglh' 1759 veya 1760'ta tamamlam
olmaldr. Tam bir nshas Londra'da bulunan eser
blmden mteekkildir. Mebni'l-Lga adn tayan ilk
blm aataycann gramer ve imlsna ayrlmtr. kinci
blm, aatayca-Farsa szlk, nc blm ise,
ilvedir. lve blmnde, Nevy'nin manzum eserlerinde
ve zellikle, Mahbb'l-Kulb'unda geen Arapa ve
Farsa kelimelerle, deyimlere yer verilmitir. Kitabn her
blmnde kelimeler ilk hecelerindeki nllere gre
"bb"lara ayrlmtr .
Muhammed Hoyi'nin Hulsa-i Abbas, Fet-hal
Kaar Kazvinli'nin Behet'l-Lgat (Lgat- E t -rkiyye).
eyh Muhammed Slih-i sfahn'nin Et-Tamga-y Nsr
adl eserleri de, Senglh esas alnarak yazlm olan Farsaaatayca szlklerdendir. Bunlardan Behet'l-Lugat'in
yazar Fethali Kaar Kazvinli, Nevy'nin eserleri zerinde
uzun yllar alm; yl sreyle Trkmenler arasnda
dolamak suretiyle Trkeyi rendikten sonra, eserini
vcuda getirmitir. ran hakimi Nasruddin (1849-1896)
ah'a takdim edilen szlkte Kazvinli, Nevy'nin eserleri
nin yan sra, Mr Haydar, Ltf, Baykara, Benna, Babur,
Ubeyd Han ve Fuzul'nin eserlerinden de rneklere yer
vermitir.
Sz konusu lgatlerden baka, Abuka'dan istifde
edilerek hazrlanan Fazlullah Han'n, " aatayca-Farsa
Lgat'ini de zikredebiliriz.
aatayca ile ilgili aratrma ve incelemele -rin
zellikle 1860 ylndan sonra hz kazanmasyla, Avrupa'da
da, pek ok gramer ve lgat yaymlanmtr. J. Thury,
aatayca hakkndaki, "A Kzep-azsiai Trk Nylev
smertetesei" adl eserinde, Vambery'nin yaymlad
''Abuka Lgat"n bu konudaki ilk alma olarak
kaydeder. Buna karlk Janos Eckmann, Quatremere'nin,
aatayca'nn dil ynnden incelenmesiyle megul olan ilk
Avrupal Trkolog ve onun yaymlanmam szlnn bu
konuda bilinen en eski alma olduunu syler.
Quatremere, byk bir aatay szl zerinde alm,
ancak, eseri yaymlanamamtr . Daha sonra onun ortaya
koyduu malzemeyi J. TH Zenker, "Turkisch-Arabisch-Per
-sisches Handworterbuch" balkl eserde deerlen
dirmitir.
aatayca sahasnda alm olan batl ilim
adamlar A. Lumley Davids7 ve M. Quatremere gibi
isimlerden sonra, anlmaya lyk en mhim Trkolog
phesiz, Hermann(Armin) Vambery'dir. Vambery, hem
gramer hem de szlk almasyla aatayca alannda eser
vermi ilk Avrupal ilim adamdr. aatay Trkesinin
tarihi bakmndan byk deer tayan "Abuka" lgati,
Pete'de 1862 ylnda onun tarafndan yaymlanr. "Abuka,
Csagatajt -

rk Szogyjtemeny (Abuka, aatay Trkesi kelime

listesi), Pest 1862" adl szlkte Vambery, aatayca
kelimeleri Macarca karlklaryla verir. Yine ayn
aratrmacnn 1867 ylnda Leipzig'de yaymlanan ve
"agataische Spraclstudien (aatay Dili Aratrmalar)
baln tayan eserinin 203 ile 358 sayfalar aras,
"aatayca-Almanca-Fransz'ca" lgateye ayrlmtr.
Ali ir Nevy'nin lmnden sonra yazlm olan
en eski aatay szl Abuka'nn bir baka yazmasn
da, V Velyaminov Zernov, 1868 ylnda yaymlar. Bu
yayndan iki yl sonra Fransz Trkolog A. Pavet de
Courteille'in "Dictionnaire Turc-Orientat'i baslr.9
stanbul'da baslan eyh Sleyman Efendi'nin
"Lgati aatay ve Trk-i Osmn", balkl szln10
Ignacz Kunos Almanca tercmesiyle yaymlar.11 aatay
szlkleri konusunda deerli aratrmalara 12 imza atm
olan Jozsef Thury; Zenker, Budagov, Pavet de Councille ve
eyh Sleyman Efendi szlklerinin yanllarla dolu
olduu ve ihtiyatla istifde edilmesi grndedir.13
Thury'nin"Behcet'l-Lgat" ve "Abuka" szlkleri ile ilgili
yaynlarndan sonra kan A.A. Romaskevi'i, "Novyj
agatajsko-Persidskij Slovar" baln tayan aratrmas,
yeni bulunmu bir Behcet'l-Lgat nshasn tantmas
bakmndan nemlidir. 14
zbekistan'da, bata Nevy olmak zere,
Trkistan Klasik Edebiyat Dnemi airlerinin eserleri iin,
ilk olarak "Uzbek Klassik Adabiyati n Kiskaa Lgat"
adl muhtasar bir szlk hazrlanm ve 1953 ylnda
yaymlanmtr. Daha sonra, Parsa emsi ve S. brahimov,
balang nitelii tayan bu almadan hareketle, onbe cilt
halinde baslan "Ali er Navaiy" klliyatn tarayarak 1972
ylnda yeni bir szlk hazrlamlardr . inde kelimelerin
Arap harfli orijinal yazllarnn da yer ald, "Ali er
Navoiy Asarlari Lgati" adn tayan bu hacimli eserde,
12500 kelime ve 8000'i akn ibare bulunmaktadr. Daha
sonra bu szlk yeniden dzenlenip geniletilerek 1983
ylnda " Ali er Navory Asarlari Tilining izahli Lgati"
adyla drt cilt halinde baslmtr .17 Ayrca, zbekistan'da
bu tr ilm szlk almalarnn yan sra, her yatan
okuyucuya hitap eden popler mahiyette Ali ir Nevayi'nin
eserleri iin muhtasar szlkler de yaymlanmtr. 18
aatay szlkleri hakknda verdiimiz bu ksa
bilgiden sonra Nevy'nin eserleri iin yazlm muhtasar
bir lgat zerinde durmak istiyoruz. Bu lgatin orijinali,
Polonya'nn Wroslav niversitesi Ktphanesi'nin, ark
yazmalar blmnde S. 69. I. 92 numarada kaytl bulunan
el yazmas bir mecmuann iinde yer almaktadr. Sz
geen yazma, 1 kapak+44 yapraktan mteekkildir. Ba
ksmdaki 1b ile 26a yapraklar arasnda, Kitab- Danstan
adl anonim

bilig-1/Bah ar96

200
Farsa-Trke bir lgat bulunmaktadr. 27a ile 43b
yapraklan aras ise, bu yazmzda tantmaa alacamz
Ali ir Nevayi'nin eserleri iin yazlan Der Beyn-
Istlht- Em tah'-ucar Mevln N evybalkl lgate
ayrlmtr . 15x11.5 ebadndaki yazmann kd aharl ve
parlak beyaz renktedir. Balklar krmz mrekkeple
gsterilen Farsa-Trke szlkte, Farsa kelimeler nesih,
Trke karlklar ise rika ile yazlmtr. Nevayi Lgati
ise, nestalik yazyla kopya edilmitir. Mecmua'nn 1a ve
26b yapraklar botur. Tarih kayd bulunmayan yazmann
kadndan XVII. yz ylda istinsah edildii tahmin
edilmektedir.19 Nevayi Lgati'nin satr says 6 ile 14
arasnda deimektedir. Deri kapakl yazmada, her sayfa
Arap
rakamlaryla
numaralandrlmtr.
aatay
Trkesinden, Anadolu Trkesine bir szlk eklinde
tertip edilen Nevy Lgati "D er Beyan- stlfht-
Em lhu'-ucar M evlana Nevayi, Rahim e-hu'llh
cAleyhi H arf-i Elif" ibareleri ile balamaktadr. ^
(Harf'l Ya) ile biten szlk ksmndan sonraki bo sayfaya
mstensih baz bilgiler ile Ali ir Nevayi'den "kt'a bal
altnda beyitler kaydetmitir. Eser, Nevy'nin;
"Vir ara yah yaman alda ba koysam ni t a g
Kim ki yok andn yamanrak min yamandn yahrak"
beytiyle tamamlanmaktadr. Ayrca, mstensih, Nevy'nin
eserlerindeki imla zellikleri ile ilgili son yapraktaki
beyitlerin kenarna "Nevy imlsnmg kanuni budur ki, bir
kelim enig hiri meftuh olcak bir elif yazlr. cAlmeti fetha
mamum olcak bir dal yazlr. cAlamet-i kesre ve kaf ... nun
yazlr." ek linde bir kayt dmtr . Sz konusu notun
altnda ise, zeri karalanm ve izilmi hlde bulunan
yazma ile ilgili tarih kayd ve mstensihin ad olmas
muhtemel bir satr yer almaktadr. Nevy'nin iirlerinden
kopya edilen beyitler ve lgatte yer alan kelimeler ayn iml
ve yaz karakteriyle yazlmtr. Ancak, beyitlerin alt
ksmnda ve yapran bo bulunan 18b yznde baz
kelimelerin acemice yazl ve harflerin bitime ekilleriyle
ilgili altrmalar bulunmaktadr. Bunlardan baka yars
yine karalanm Latince bir satr yer almaktadr. Bunlardan
hareketle yazmann Trke bilen bir Avrupal tarafndan
Osmanl kltr muhitinde yetimi birine kopya ettirildii
tahmin edilebilir.
inde K itab- D anistan adl Anonim FarsaOsmanlca ve Ali ir Nevay'nin eserleri iin aa-taycaOsmanlca iki ayr szln yer ald bu yaz ma ilk defa
Alman G. Ricber'in daha sonra ise Polonyal Tadeusz
Majda'nn katalounda gsterilmitir.20 Yazmann Vroslav
niversitesi ktphanesine nasl ve ne zaman ulat
konusunda kataloglarda zel bir bilgi bulunmamaktadr.21
Ancak, II. Dnya Savandan nce bir Alman ehri olan
Breslau' (Lehe V roslav)daki niversite ktphanesinde
bulunan sz ko nusu yazmalarn temin edildii zel

bilig-1/Bahar 96

ve resm kolleksiyonlar hakknda kaynaklarda baz bilgiler

kaydedilmitir.22
lk defa yayna hazrladmz 17 varak tu
tarndaki szlkte yer alan kelimeler, Arap alfabesine gre
sralanmtr . Yni, "harf-i elifle balayan sz -lk,
"harf'l-ya ile sona ermektedir. Herbir varakta, ortalama 6
7 satr, her satrda 3 veya 4'er kelime bulunmaktadr.
Szlkte, toplam 635 kelime vardr. Karlklar, hemen
kelimelerin altna not edilmitir. Kelimeler, uzun uzadya
izah edilmemi, ounlukla birer kelimelik aklamada
bulunulmutur. Az sayda kelimenin karl bo
braklmtr . Bunlar srasyla, "ayuk (2a-7)", "taman (7b6 )", "apmak (9a-6)", "sorag (11b-4)", "unkar (12a-l)",
"kapak" (14a-2)" kelimeleridir. Bir kelime ise, "yaksz (17b4)" eklin -de karl verilmekle beraber , yazlmamtr.
Szlkteki baz kelimelerin karlklar yanl
verilmi veya yarm braklmtr . .Mesel, "kulapa ( 13b6 )" kelimesinin karl, "kmz ierde" yani "kmz
ierken" eklinde eksik kalmtr. Ayrca, "yn (4b-2)"
kelimesine, "tuzak", '' alk (5a-2)" iin "tereke"; "yal"
anlamndaki "pir (5b-3)" kelimesine "dilber"; "itin(10a-2)
kelimesine,
"gerek";
"alak,
aa;
hafif sesle
sylenen".anlamlarna gelen "pest (6a-4)" iin, "ecel
arabn iir -mek"; "hor (l0a-4)" kelimesine "lyk"; "yal"
anla -mndaki "pir (5b-3)" iin, "dilber" , "eyerin tahta ks
m, kaba, iffetsiz, namussuz" anlamlarna gelen "kaltak
(l3b-5)" kelimesine, "kedi" eklinde karlk ve -rilmitir.
Ayn ekilde, "ierde (3a-3)" kelimesinin karl "ierken"
olmas gerekirken, "itiini" anlamndaki "idgin"
eklinde aklanmtr . zellikle, ekimli kelimelerde buna
benzer yanl anlamlandrmalar da yer almaktadr.
ncelememize esas aldmz "D er Beyan-
Itlahat- Em lahu'-ucara Mevln Nevy balkl
szlk, aatay Trkesinden, Eski Anadolu Trkesine
gre tanzim edilmitir. Yni madde balar aatayca,
karlklar Eski Anadolu Trkesiyle verilmitir. Bu
bakmdan mezkur szlk, Trkenin iki tarih lehesine k
tutmas bakmndan nem tamaktadr.
Eserde kelimeler, fiil ve isim tabanlar hlinde yer
almakla beraber, isimlerin byk ounluu hal, iyelik ve
okluk ekleri alm olarak kaydedilmi -tir. Fiiller ise, eitli
zaman kiplerinde ekilmi, sfat-fiil, zarf-fiil ekleri alm
ekilleriyle bulunmaktadr
a)Ykleme hli eki alm kelimeler:
akann
"atn" 5a-1.
aytann
"sylediini" 2a-7.
kln
"huyunu" 13b-4.
b)Ynelme hli eki alm isim ve zamirler:
aar
"ona" 4b-5.

201

aza
"azna" 3b-4.
alay yaa
"oyana, o tarafa" 5a-5.
anga
"ona".
bizge
"bize" 5b-5.
bulay yaa
"bu yana, bu tarafa" 6b-4.
ikevge
"ikisine" 1 b-2 .
"iline, memleketine" 3b-5.
iligge
"gnlme" 14a-6.
kglmge
"bana" 15a-4.
manga
nitke
"neye" 16a,3.
nitmege
"ne eylemeye" 16a-3.
ornia
"yerine, makamna" 3b-2
olara
"onlara" 4a-2.
sanka
"sayya" 1 1 a -6
yzge
"yze" 17a-1
c)Bulunma hli eki alm olan isimler:
allnda
"karsnda, nnde" 1b-4
astda
"altnda, alt tarafnda" 1b-3.
az ada
"ksa zamanda" 2a-b
"nnde, huzurunda" 3a-7
ileyigde
"nnde, karsnda" 13a-5
kada
"nerede" l3a-2
kayda
ornda
"yerinde makamnda" 2a-5,
otda
"ateinde"2b-5
tapuda
"ibadetinde" 8a-7
tiginde
"karsnda" 8b-7
stide
"stnde" 1b-3
) Ayrlma hli eki alm kelimeler:
ileygingdin
mundn
otdn
oyrudn
tirilgendin
tu tumdn
yiglik zngzden

2b-4.
"bundan" 15a-4
"ateinden" 2b-5
"kardan" 5a-7
"dirildikten" 7a-3
"drt bir yanmdan" 7b-2
"iyilik kendinizden" 17b-3

d) Yn hli eki alm olan kelim eler :

artkar

"5a-5"

e)E itlik hli eki alm olan kelimeler:

angaa
"ona kadar" 1b-5
eve
"e kadar" 1b-3.

f) M astar eki alm kelimeler:

anam ak "3b-3"; ahtarm ak "4b-1"; amak"4b-7";
btmek"5b-7"; anm ak "9b-2"; apm ak "9a-6";
akrm ak 9b-6"; lam ak "9b-7"; "orm ak "9a-6";
ym ek "9b-2"; um m ak "10a-2"; "egremek"4a-5";
gecigmek"13a-1"; aram ak "4a-1 "; ibermak"4a-1;
isrem ak "3a-5"; kavm ak "13a-4"; kopum ak "13b-7";
kozalm ak "13a-4"; m aktam ak "15b-4"; oyanm ak "3b1"; pkelem ek "5a-1"; rgenmek"3b-2"; rtem ek "3a4"; sakndrm ak "11 b-1"; tanm ak "8a-5"; tutam ak
"8a-5"; "tm ek

"8 b -5"; "ndemek"5a-2"; ylmak "17b-5"; ylamak

"16b-2"; "yoram ak "17a-6".
g ) Sfat fiil eki (-gan) alan kelimeler: alan
"2b-7"; aran*4b- "; ap baran "4b-7"; aytan "2a7"; balaan"6a-1"; baran "6a-7"; bolan "5b-3";
alan "9b-4"; ankan "9b-2"; istegen "3b-5";
kalan" 13a-2"; kelgen "14b-3"; krgen"14b-5";
kuran "13a-6"; "lgenlerin "3a-2"; takratan "8b-1";
tayan "8a-1"; tirilgen "7a-3"; tolan "7a-6" uzatan
"4a-5"; yaunan "17b-7"
h ) Zarf-fiil eki alan kelimeler ap 4b-7; aytp
3b-1; banp 6b-1; bolup 6a-7; itip 2b-2; kaytp 13b-4;
mungratp -15b-2; tartp 7b-5; tolanp 7a-6; yanp
17a-3.
G rld zere, szlkteki m adde balar,
ekim eki alm isim ler v e ekim e girm i fiillerden
m eydana gelmektedir. B u durum, devrin szlklk
anlayyla aklanabilecei gibi, eserin yazl sebe biyle de ilgilidir. E sasen szlk, A li ir N evy'nin
eserlerinin anlalm as m aksadiyle kalem e alnmtr.
Szlkte, alulkur 2a-6; ap baran 4b-7; kele
turanda
14b-3;
T e g r i birgey 8b-7; yig ilik
zng z d en 17b-3 gibi u zun ibreler, N evay'nin
eserlerinde sz konusu ifadelerin nasl kullanldn
gs -term ek am acyla m adde ba olarak y e r alm
olabi -lir.
T antm aya altm z szlk, ses bilgisiy n n d en T rkenin tarih geliim ine k tutacak
dikkat ekici rneklerini verm esi bakm ndan da deer
tam aktadr. H akaniye v e H arezm Trkelerinde,
szc d'ye dnen Eski Trkenin kelim e ii ve kelim e
sonu d sesi, N L 'deki rneklerde z y e dnr: azruk
"baka", 4a-7; zi "Tanr", lb-1;.uzatm ak "uyum ak",
4a-5; uzkuk" "uyku", 4a-5; zak '.'ayak", 4a-6. Buna
karlk, iki rnekte Eski Trkenin d sesi, y'ye
dnm tr:
k ey in "art, son" 14a-6; k oy "aa,
alak" 13a-6
Szln ses bilgisi bakm ndan dikkate deer
dier b ir zellii de, y-> c-, - deim esinin r
neklerini verm esidir: carl "fakir, yoksul" 9b-5; cip
"ip" 9b-3; covurt "yourt" 10a-1- cz "yz" 9b-6;
alan "yalan" 9b-4; < y "feryat etm e, alam a"
10a-2; itip "yetip, yetiip" 9b-1; ildem <yildem
"tez, abuk" 9b-4; igi <yigi<ey-g<edg "iyi" 9b-3;
iyid "yiit" 9a-5. B u rneklerden Abuka'da ve K B' te
de geen "feryat etme, alama" anlam ndaki
kelimesi, ylam ak "alamak" ile lk kelim esinin
ayn k kten geldiini gsterm ektedir.
Szlkte, b ir ksm Trke kelime olm akla
birlikte ou, A rapa v e F arsadan dilim ize girm i
kelim elere karlk olm ak zere tekil edilm i keli me
ve kelim e gruplar, Trkenin kudretini v e gzel-

bilig-1/Bah ar96

202
liini ortaya koyan rneklerdir: tak "at" 7b-4; tapug "ibadet" 8a-7; ku kkulak "eek" 13b-l; krk ayak "kayk"
13b-7; karangu y "zindan" 14a-1; sak kulak kelb, kpek 1 2a-2;
tan yank "sabah aydnl" 8b-4; yunuk "abdest" 17b-4.
Szlkte, baz kelimelerin iki ayr fonetik ekli birden yer
almaktadr: bala- 6a-1 / bayla-6b-1 "balamak"; carl 9b-5 /yarlu
"fakir, yoksul"; yildem 17b-1 / ildam 9b-4 "tez, abuk"; iber-4b2/ yiber- 17a-4 'gnder-, ilet-".
Biz almamzda nce yazmay aynen transkribe ettik.
Daha sonra baz szler zerinde notlar ksmnda aklamalarda
bulunduk ve anlamlarn da gstererek kelimelerin dizinini yaptk.

ornda
uyat
srk
alulkdur

2b 1

Der beyn- lstlht- emlabu'-ucar

Mevln Nevyi

Rahimehu'llahu aleyhi
3
zi
irenler
2

iv
y
o
imes
ikevge

eve
stide
astda

imi
anundik
allnda

ileyinde
an a a
ikev
ew

2a 1

ivrsan
asru
isi

irik ledi
lysg
aytgeli
ualp
irmen
ivrilip
isre
tr

bilig-1/Bahar96

harf-i elif
:bri, celle ve cal.
:erenler.

:ev.
:ev.
:dilber.
:degl.
:ikisine.
:ine.
:stnde.
:altnda.
:leb.
:ann gibi.
:alnda.
:ninde.
:ana dek.
:ikisi.
:i.
:yuvalasan,
:ziyde ve yet.
:kuvveti.
:htiyar
:ledi.
:issi.
:eytmege.
:np.
:dermn.
:dolap
:gizli.
:anclayn.

ien
az ada
aytp
aytuw
aytann
ayuk
aytganda
i kni
uradm
itip
imdi
itemin
ok
tn
zgeni
ola
ilgindin
olay
otda
irr
otdn
olmaymin
ulus
ornda

andak
alan
3a 1 ara

t n
ltrr
lgenlerin
ltrsn
okugay
ierde
irmes
imgenr
isteben
rtemek
aylanp
lg

yerinde.
haclet.
mest.
almaludur.
fsk.
tiz zamnda.
eydp
diyi.
didgin.
didginde.
ceng gni.
uradm.
gidp ve alup.
imdi.
ideyin.
vakt.
n.
yigregi.
yuvalanr gider ol
koaz ki yil nince.
elnden.
olurd.
odunda.
gelr ve olur.
odundan.
olmayup,
kabile.
yerinde.
yle ve anclayn.
aldu.
bi-man fi ve arasnda
dn.
ldrr.
lmilerin.
duhl itdrsin.
okumak.
idgin.
olmaz.
emek eker.
isteyen.

isremak
tmi
ze
irr
eyley

yakmak.
tolanp.
l.
gizlemek.
gynm.
zere.
olur.
eylemezsen,eylemezsen

otlu

tein.

203

3b 1

ileyide
itge
aytanlar
oyanmak
obamak
rgenmek
zge

: vz.
: ninde.
:idicek
: diyenler.
: uyanmak.
: benzemek.
: grenmek

orna
akzd
pke

:ayr
:yerine ve arasna.
: aktdn.
: pke.

anamak
iltgi
ilikdim

: yuvalanmak.
: iledici.
: igildim.

aza
5 itige
rtenr
istegendik
6 isray

ass
ev
ldr
tti
iz
aba
ivda

4a 1

ramak
iki

ayak
orun
olar

olara
oyuklar
l
udrum
inanc
alp
erk
anga tigr kim
irk

uzkuk
uzatgan
indi
egremek
uyalur
akn
zak
ii
aruk
ilenkat

gtedr
4b 1

: azna.
: illere.
: yanar.
: istedgi gibi.
: cemc-i dem.
: ast.
: kii.
: yldrmak.
: gitti ve geti.
: pey.
: erdr.
: cavret.
: at.
: kei.
:anak.
: makm.
:anlar.
: anlara.
: uyanklar.
: ksm yacn cz.
: urundu.
: inm kii.
: bahdr.
: ulu.
: ana degin kim.
: tkat.
: uyku.
: uyuan.
: kabkaak
: bklmek.
: utanur.
: seyl.
: aya.
: cavret.
: ayru.
: kokus.

5a 1

7
5b 1

alahan
alaman
ahtarmak
ibermak
re g
yn
imi
ayan
in
pke
anday
rap
anmak
aran
aar
ohamak
ayn
ink
aba
ini
ata
alaa
ayl
itin
amak
ap baran
akann
pkelemek
aval
ndemek
alk
urmak
esen aman
abz
tn
uyalmaz
uyal
avlu
araba
alay yaa
artkan
aytp keleine
uol ok
lfte
oyrudn
Harf'l-b
bayat
bat bat
biyik

azabdur.
trc.(1 )
mrc.
kardrmak.
gndermek.
taht.
tuzaklezzeti.
kk birder.
muhib-l b-tekellf.
pmek.
ol kadar.
esrk.
yorulmak.
yorulan.
ona.
benzemek.
egn.
kethd.
er.
karnda.
baba.
at.
kolan.
idin.
gemek.
gep giden.
gedgini.
kakmak.
d.
armak.
tereke.
ay.
ey ho.
hfz.
dilek.
utanmaz.
utan.
mahalle.
caraba.
o yana.
ardnda.
isteyp gelene.
bu kadar oldur.
fte.
karudn.
Hd cazze ve cell.(b)
tiz tiz ve ziyde ve kat kat
byk.

bilig-1/Bah ar96

204
birgi

: verici.

bter
bardur

. biter.
: vardr.
: olan.

bolan
peyker
pir
bolur
4 bara
bell
bolmaay
5 baak
bolsam
bizge
6 bard
burun
bolup
7. birdik
btmek
bilgrr
pergle
6a 1

6b 1

balaan
bala
biye
bitel
kunan
bemen
yarlu
bre
bular
bilig
bg
biligsiz
pest
bkrenip
po
puskay
bula
bahye
blk
berigan
basa
bolan ak
baran
bolup idi
barp iken
bayla
brk
bri
boduna

bilig-1/Bahar 96

: ret.
: dilber.
: olur.
: cmle.
: bell.
: olmasun.
: demren.
: olsam.
: bize.
: gitdi.
: evvel.
: olup.
: virdik
: bitmek.
: bildirir.
: ciger pre.
: balayan.
: olan.
: kulun.
: iki yaar,
: i yaar.
: tona?
: hakr.
: kurt.(3)
: bunlar.
: cakl.
: hakm.
: chil.
: ecel arbn iirmek,
: bklp.
: rek.
: kayu.
. bunar.
: toka.
:kiri, tuncun yanna

birev

bir.

bike
bike
bz
burav
baravuz
bulay yaa
alay yaa

kadnck.
kadn.
bez.

bir kandan kni

bitig

7a 1

Harf'l-t

tilermin
til
tilep
3 tapmadm
tnsa
tigr
4 tiyge
tapar
tik
tirilgendin
5 timr
tirgrgeli
tigen
6 tilbe
2

7b 1

sarkan kiri.
: harr kuma.
: besdr.
: oldu vakt.
: varan.
: olmu idi.
: varm idi.

: bala.
: deri takye.
: kurt.
: bldrcn.

buru.
mtevven.
bu yana.
o yana.
yevm-i ek.
kitb.

ting
tofrak
tolanp
ta
trna
tirik
tapmas
tapmak
tu tumdn
tanmas
tti
tigr
tigre
tbi
tokud
tigirmen
tak
tuta
tartp
tapp
tola
tire
taman
telegin
tuyuk

dilermin.
dil.
dileyp.
aradm ve bulmadm.
dinlese.
eridir ve degr.
eriicek.
bulur.
gibi, berber.
dirilikten.
demr, hen.
dirgrmege.
timek.
ck ve ride ve divne
berber.
toprak.
tolanp.(6 )
da.
trnak.
diri.
bulmad.
bulmak.
drt yanmdan.
bilmez.
ddi.
degin.
dyire.
dibi.
urud.
degirmen.
at.
yolda.
kurp.
bulup.
tolu.
derse.
ahin.
tavuk.

205

tye
teleken
8a 1

tosu
temyiz

tostuan
tayan
2 talam
tanmak
tananda
3 titreyende
tigr
tilim
turas
4 tirin
turuk
tirmek
tiger
5 teyg

tnn
tutamak
tata
tedusi
trlk

tumak
tongm
terkurusa
tapuda
8 b 1 tarkatan
taal
toktamas
2 tilmiyp
tm
tnmagur
3 tavaldn
7

taldn
tnlaanda
tan yark
talgan
tre

5 tonnun
tmek
tura tu
6 tuhte
tan
tatuy
tye
7 tigi
tiginde
Tennri birgey
Harf'l9a 1

: deve.
: caraba.
: tosun.

: bozu.
: kadeh:taynmak yacni taynan.
: taynm.
: bilmek.
: bildgin.
: titreyip
; degre.
: k.
: dili.
: derin.

: tevakkuf.
; devirmek.
: tersine.
: ferite.
: canlu.
: ulamak.
: tacalluk.
: cadas.
: drl.
: ck.
: mi.
: dama.
: cibdtnda.
: dadc.
: suyunermek?
: durmaz.
: muztarib olup.

n
apdurd
arlap
orma

; ahh ve gerek
: gnderdi.

aykald
apan

: alkand.
: yalabk.
: srarn.
: srayp.

4 rmaaymin
rmap
rmaym
S k
rman
ibin
6 iyid
an
me
ekmen
7

ormak
apmak
orup citip
9b 1 i
itip idi
2

anmak
ankann
apar
ymek
e
cip

igi
igi ikin
4 ildam

: mecnun.
; dmek.

alan
nl
5 alan
n
carl
up
6 akr
akrmak
cz
etlevik
7 ora

: katlandr
: katlan.
: bili.
: dad.
: deve.

lamak
it
atlank
covurt
rt

: kat re.
: zacif.
: yoruldun.
: abaldm.
; dinledginde.
: abh aydn.
: kavrulmu buday.
: erfat.

: karu.
: karuda.
: vire.
cim

10 a 1

okurak
2 ummak

emen

: arp.
: ndrme.

: yitip kmas.
: leziz.
: sarmam.
: mekes.
: yigit.
: san.
: kauk.
. ok.
: segirtmek.
:: m...
: segirdip.
: ya.
. yetmi.
: anmak.
: andu.
: ulak.
: salmak.
: iz. '
: ip.
: ey.
: eyidr.
: tiz.
: yalan.
: gereklii.
: yalan.
: olanuk.
: fakir.
: yahi.
::: suc.
; armak.
: yz.
: fnduk.
: kul.
: yklmak.
: t.
: top.
: yourt.
: yr.
: eme.
: immek.
: feryd.
: khl.

bilig-1/Bah ar96

206

p krk
itin
hay

:.marur, byrek.
:.gerek.
:. kabile.
Harf'l-h

haberci
hor

:.peyamber-i camm takdim,

:.lyk.
Harf'd-dal

Harf'-n
udurven
uh
12 a 1 e n
is
unkar 2
2
Harf-ad
6

:adrvan
:.dilber
:or.
:.knre.

10b1

3
1 1 al

1 1 b1

:.gibi.
:.der imi.
:.maciyyet.
:.kara.

dik
dip imi
davk
dvbd
diy
dige

ak kulak
sarr
sokmak
okr
zlav
ana
akale
ava
oyural
oyurasan
oykra
sarkt
syr
ala
ub
zaan

:.k.
:.didginleyin.
Harf' - el

4
:.Hakkdan btla meyl etmek

i
Harf's-sin
:.bildi.
sizdi
:.taraf.
sar
:.sever.
er
:.savut.
savuk
:.sen.
sin
:.saluban.
salur
:.sokak
ve rh- teng.
sokmak
:.
di.
spkard
:.suvarp.
svarp
:.sana.
san a
:.sanurn.
sanurmn
:.andukca.
sanka
:.alm satm, ir.
sevd
:.sorma.
soral
.sr.
syr
:.gzel.
siyli
:.idi.
spkard
:.say
uy a.
sanka
:.a.
sak
:.nazk.
selik
:.tenbh
eylemek.
sakndurmak
:.silh.
sat
:.sayru.
sunal
:.azalur.
saykalur
:.akdarm.
sskarm
:.hazr ve ann birbirne.
say kn
:.azald.
skald
:.muctadil hev.
surun
:.kurm tan.
svk
:.pk yzli.
sydam
:.mtem.
sk
sora
:.rde
sona
:.testi.
sefl

bilig-1/Bahar 96

12 b
1

iit

:.kelb.
:asl- carabide su alamak
:.urmak ve sokak
:.kr.
:.nekes,
:.say.
:.brak,
:.armaan
:.incam.
:.buyursan.
:.buyur,
:.crca
.sr
:.iftlik.
:.sz.
:.balaban yigit bi-macri
:.erm-r ve ehbz.
:.karaan.

Harf'z-zad

zaya
3

:.kar cavret.
Harf't-t

tastan
4

:.dlbend.
Harf'l-ayn

nniip
aranbi
Harf'l-f

:.enleip
:.feryd ve...

5
13a1
1

flan mu ikin
flanlik
fe
Harf'l-kaf
kayda
kalan
kalmaay
kay
kayu
kat
kuru
kutulmak
koyay
kavmak

:.filan mi ki.
:.filanl. :
:.emle.
: kanda.
: kalan.
: kalmaz.
: b-macna sen.
: dkeli ve kank
: kat.
: kur.
: kurtulmak.
: koyayn.
: kovmak.

207

kozalmak

kuya
kayulk
kada
krak
6 kayan
kuyun
koy
koy
kuran
13b1 kart
ko kulak
karay
2 kru
kalpak
kn
kazgan
3 kskanm
ku
kaytmak
4 kaytp irdi
kuyan
klg
klgn
5 katn
kaltak
yaruk
kmz
kayran
kuvut
kulapa
knr
7 kopa
kopumak
krk ayak
14a1 konak
kurt
karangu y
2 kapak
3
Harf'l- kef
kp
kzng
krge
6

4 korek
kitr
kilmes
krrgzr
5 kilmeng

: muztarb olmak ve
oalmak ve kabarmak ve ko
valamak ve hareket etmek
: gne.
: ualu.
: ninde.
: harm.
: kan.
: kara.
: koyun.
: aaa ve alak.
: hir.
: koca ve eski.(1 )
: eek ve katr.
: akr doan.
: atmaca.
: deri takye.
: ikence ve
. kesb.

krgeli
kimi
kyermin
6 kesengen
knglmge
keyni
krglktr
14b1
kilmey
krgzr
krngl
kprek
2 keniz
kmir

azb.

: ksalm.
: tol.
: dnmek.
: dnm idi.
: tavan.
: huy.
: huyun .
: cavret.
: kedi.
: aydn.
: at sdi.
: ahbz.
: kavrulmu buday.
: kmz iende.
: egri.
: al.
: saz almak.
: kayk.
: konuk.
: ki.
: zindn.
: --

15a1

: sne ve pehlu.
: getr.
: gelmez.
: gsterir.
: gelmekdelermi.(5)

: geldgi vaktin.
: geliyorrken.
: geldgin.
: sz dlg.
: ziyneti.

krgen ok
k
k

: grdgi vakt.
: kuvvet.
: zulm.
: getriyorrken.
: kii.
: greyorrken.
: kie.
: eglenmek.
: get.
: tank.
: gemi.
: gemici.

keltire tura
kii
kreriken
kiyiz
geigmek
geiw
kike
gereb
gerebci
grge
grge turad
kime
krgiz, krset

15b1

: zlmlk.
: rdek zlfi.

: devr, kadeh.
:kadeh devri sizde tamm old
: gemi.
: gster

Harf'l-lm
lo
lan
la

: orak.
: mal.
: irkin.
: bgr.
: geldginde.
: gelesin.

kelan ak
kele turanda
kelginni
kvenci
krki
kcemci
kiek

: ok.
: yne.
: gricek.

kmreng
kelgende
kelgesin

: greli.
.' gibi.
: yanarmn.
: kisen.
: gnlme.
: ard.
: grmeldr.
; gelmedin.
: gsterr.
: devletl.

Harf'l-mim
mundak
mundn

: yalan.
: ahin.
; vay,

m a a
munglg

: gibi ve ol kadar
: bundan.
: bana
: bunun gibi ve bunl ye

mening

bmar macnasna.
: benim.

bilig-1/Bahar96

208

men
mandager
mirz

ben.
benzeyiler.
beg.

munglu

muhtc.

yiberdi

iletdi ve alverdi.

miyn
mkellel
mungratp

yund.
murassa.
bunguldayp.

yuun
ytur
yibertmende

kz.
devir.
salvirdkde.

mb

labd mine ve cab.

yanl

gibi.

munday ok

bu kadardr.

yaman

yavuz.

munday akda

bu kadar vakta.

yek

eytn.

muna
may
man

ya.

ncud
nevru
nign
nik iteling
nitmege
nitke
ne bolsa
ningtr
16b1

Harf'l Vav
vaya

Yaurun
yarutup
yitige

yasa
yamur
yalbarur
yremes
yrr
yia

17a 1 yzge
Yitgey
Yz tmen
2

yan
yavud
yazup

bilig-1/Bahar96

dnp.
tenh.
ygrmek.

peymber.
tacbir itmek, bir nesne
tacbir eylemek.
: salvirmen.
: salvirdkde.
:salvirdkden sonra.

: neyleyip.

yibermen
yibergende
yibergen s o n
yililing

: nideyin.

yaruk

: aydn.

yaruk ikn
yildem
yuvu aa

aydnlkdr.
: tiz.
kavrulmu dar unnda

gmek.
7

: nice.

17b1

: neden.
: nige.
: nesne.
: nedendr.

yuvack

ipek.
gen.
Trk demi yacni kend

yalk

cinslerinden ayn her kimi

var ise.
destml.

ypar
ya

: nice idelin.
: neylemege.
: neye.

yiglik znzden

: ne olsa.
: nice.
: hat

4
5

: gizli.
: yakp.
: iriicek.

:eylik.

yada pimi rek.

: sar ki annla arb ierler.

: ceng
: dev.

Harf'l Ya

ylamak
yalar
4

yalawa
yoramak

Harf'n-nun

16a1 ni inin
Nime
Nau

bulud.

nik
nitip
niteyin
nidin

yrem en

bu kadar.

maktamak
5

yanp
yaluz

yunuk

yahlk sizden.
yacni buyurd.
abdest.

ylmak

dirilmek.

yavukm

bulumu.

yurtak
yarl

ini yokuu.

yarlad

bert.

: alamak.

yalknp

incinip.

: tfllar.

yann

dnn.

yaunan

uvanm.

: bb.
:.yamur.
:.yalvarur.
:.gelmez.
:.gelr.
:aa.
:.yze.
:.erir.
:.yz bin.
:.dn ve taraf.
:.yetidi ve yaklad.
:.yanlsa.

BBLYOGRAFYA VE KISALTM ALAR

Abu.: Atalay, Besim., Abuka Szl , TDK Yay., Ankara 1972
Az.DAzerbaycan Dilinin zahl Lgati., 1966-19.. Bak.
BARUTU : Barutu, F. Sema,Muhakeme -t'l-Lugateyn.,
Ankara (TDK'nda baslyor)
BD : ZKAN, Isa., Yusuf Bey-AhmetBey Bozolan Destan.,
Ankara 1989.

209

BOROKOV 1961: A.K. Borokov., Bada'i al

Lugat, Slovar' Tali mani geratskogo k soineniyam
Aliera Navoi, Moskva 1961
BUDAGOV:Budagov,
Lazar.,
Lugat-Trki
Sravnitelny slovar turetsko-tatarskix nareiy I-ll,
Sankpeterburg 1869-1871.
DDK: ERGN, Muharrem., Dede Korkut Kitab,
ndeks, Ankara 1963.
DTO: M. Pavet De Courteille., Dictionnaire TurkOriental, Paris 1870.
DTS: Nadelyaev. V.M- Nasilov, D.M.-Teni-ev,
E. R.- erbak, A.M., Drevnetyurskskiy Slovar, Leningrad
1969.
ED: CLAUSON, SR G, An Etymologcial
Dictionary o f Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford
1972.
ERASLAN,K., A l r Nevay Mzm'l evzn (Vezinlerin Terazisi), Ankara 1993.
HakRS: Baskakov, N. A.-nkicekova, A.,
Hakassko-Ruskiyy Slovar, Moskva 1953.
KarayRPS: Baskakov, N.A.- Zajaczkowski, ASzapszal. S.M., Karaimsko-russko-polskiy slovar. Moskva
1989.
KzkTS: Kazak Trkesi Szl(Ter. H. Oraltay,
N. Yce, S. Pnar), stanbul 1984.
KrgTS: Abdullayev, E.sayev, D., Krgz
Tilinin Tndrm Szdg, Frunze(Bikek) 1969.
KB: Arat Reid Rahmeti, Kutadgu Bilig 1 Metin,
Ankara 1947; indeks, (hazrlayanlar: Kemal Eraslan,
Osman FSertkaya, Nuri Yce) stanbul 1979.
MK: Mahmd Kagar., Divn lgati't trk,
Besim Atalay Divan Lgat-it Tercmesi I-III, Endeks,
Ankara 1940-1943.
MALOV: Malov, S.E., Yazk Yelth Uygu -rav,
Alma-ata 1957.
ME: Yce, Nuri., Mukaddimet'l-edeb, Ankara
1988.
NL .Der Beyn- Istlht- Emlahu'-ucar
Mevln Nevyi
OyrRS: Baskakov, N.A.-Toakova, T.M.,
Oyrotsko-russkiy slovar ', Maskva 1947.
zkan, Fatma, "Selcen Ad Hakknda" Trk
Dili., Say:524, Austos 1995, s. 907-915.
TL; kabirov, S.F likulov.T.A.-braximov, S..-Mamatov, N.M. Marufov, Z.M. Mirtaciyev, M. M, v.d. zbek Tilining zahli Lgati I-II,
Moskva 1981.
PEKARSKY: Pekarskiy, E.K., Slovar- ya kutskogoyazka., 2 c ST.Pelerburg 1907-1927.
RS: Radloff, Wilhelm. Versuch eines Wr terbucfes der Trk Dialecte(Opt slovarya tyurkskih
nareiy) I-II-III-IV. Sanki-peterburg 1893-1911.
RAMSTEDT-NASKAL 1991: Grsoy, E.Naskali ve H. Halen, Cumucica & Nogaica., MSFOu

208, Helsinki 1991.

Seng: Muhammed Mahdi Han, Sanglax A
persian Guide to the Turkish Language (Yay. Sir Gerard
Clauson) London I960.
S: eyh Sleyman Efendiyi Buhar, Lgat-i
agatay ve Trk-yi Osman, stanbul 1298.
THADS: Trkiye'de Halk Azndan Derleme
Szl., 2 bs.TDK I-XII. Yay., Ankara 1993
TLehS: Ercilasun, Ahmet Bican- Aliyev
Alaeddin- ayhulov, Almas,-vd., Karlatrmal Trk
Leheleri Szl., Ankara 1991.
TS: X II asrdan gnmze kadar kitaplar dan
toplanm tanklariyle tarama szl 5.c, Ankara 1943-57.
Tumaiva : Tumaiva, D.G., Knbat Sibir
Tatarlar Tili, Grammatik Oerk hem Szlik, Kazan 1961.
TMEN: G. Doerfer, Trkische und mongo -lische
Elemente imNeupersischen 1-IV. Wiesbaden 1963-1975.
TrkmDS: Trkmen Dilinin Szlgi (Haz M. Ya.
Hamzayev) Agabat 1962.
TTAS: Tatar Tlinih Anlatmal Szligi I-II-III
(Haz. . A, Abdullin- G.H. Ahuncanov-S.fi. Vahi-tovaFM. Gazizova- FA. Ganiyev v.d.) Kazan 1993.
TaS.Tarama Szl , I-VI. TDK yay. Ankara
1963-72
TS: Trke Szlk, (H.Eren, N., Gzaydn, .
Parlatr, T. Tekin, H. Zlfikar), 2 c Yeni Bask Ankara
1988.
UygRL: Necip, E. N.. Uygursko-russkiy slo -var.
Uygure-ruse luget., Moskva 1968.,
stanbul 1945.
VEWT: Rasanen, M., Versuch eines elymo logischen Wrterbuch des Trksprachen, Helsinki 1969.
YUDAHN: Yudahin K.K. Krgz Szl (ev.
A.B.Taymas) I-II. Ankara-stanbul 1945-48.

Ksaltmalar;
Alt.
Az. T.
Bkz.
Balk
c.
ET.
GB.
GD.
Hks.
Har.
Kzk.
Krg.
Karay
KB.

Altay
Azer Trkesi
baknz
Balkar Trkesi
cilt
Eski Trke
Gneybat Trk leheleri
Gneydou Trk leheleri
Hakas Trkesi
Harezm Trkesi
Kazak Trkesi
Krgz Trkesi
Karayim Trkesi
Kuzeybat Trk leheleri.

bilig-1/Bah ar96

210

KD
le b
O uz
zb.
O sm .
s.
Saha
Suyg.
U yg.
Trkm .
T ar
TT.

K uzeydou Trk leheleri

L ebed A z(R S)
O uz T rkesi
zbek Trkesi.
O sm anl Trkesi.
sayfa
Saha Trkesi
Sar Uygur Trkesi
U ygur Trkesi
T rkm en Trkesi
T aran A z(R S)
T rkiye Trkesi

NOTLAR:

aba er, erkek, koca.

abuka "Avrat erine derler, oy manasna" Abus.
s. 1 ; ayrca kr. avuka bu dahi abuka manasna, avrat
erine derler ki oy manasnadr Abu.s.29 ; abuka "er,
zevc, her", S s.3:
ge-ni bilgi iin bkz. ED,s.16.
abz < A. hafz.
ada Trk Lehelerinde: Tat. abzy "1. zinnen
ulrak ir tugan; aby, 2 . ye yagnnan zin-nen ul ir kii
isimine kup eytile", TTAS I s.2.
anamak yuvarlanmak, debelenmek.
anamak "glmekten baylmak; debelen-mek,
kendinden gemek" S s.16.
az az.
auz "nehr, dehn, fm, henz douran hayvann
verdii sti ", S s. 16.
aktarmak aramak,
kartrmak,
aktarmak;
aratrmak.
aktarmak aktarmak, taleb, tecesss, te-fakkud
etmek, arayup taramak S s. 6 .
akn sel, akn.
akmak fiilinden -n fiilden isim yapma ekiyle tekil
edilmi olan bu isim, NL'da sel anlamyla gemektedir. Oysa
kelimenin, "1.Kalabalk bir eyin arkas kesilmeyen bir geli
durumunda olmas; 2 .Dman topraklarn tedirgin etme,
yldrma, apul gibi amalarla toplu olarak yaplan baskn"
TS. I s.37 gibi manalar da vardr. Kr. galebalk, asker,
kef, cereyan yeri S s. 17.
akzmak aktmak.
aktmak cari itmek Abu.s.21; aktmak "aktmak,
cri itmek, ya akzmak, isle-yi dmc itmek" S s. 17;
ada Trk lehelerinde: Tat. ag -zu "1. agarga yul au, 2.
bir savttan ikincisine k-

bilig-1/Bahar96

ir, buatu, salu, 3. nerseni de bulsa syklk stinnen yaki

iinnen bir yunelite agp bandk itip cibe-r, hereket ittir...",
TTAS. I s.1 8 ; ayrca bkz. ED s.81
alakan yama, apul, talan.
Kelime, aatay szlklerinde, e anlamls olan
alaman ile birlikte gemektedir. "alaman/alakan tarac olmu
manasnadr ve bi-hanman manasnadr" Abu.s.23 ;
"alaman/alakan bi-hanman, yersiz, isiz" S s.18..
alaman yama, apul, talan.
"ba bozuk asker, gayr-i muntazam" S
s.18.
alaa at <ala+a < ala+a.
alaa kelimesi S'de " arka " anlamnda
gemektedir. Bkz. S s.18. Ancak kelime, fa renk isminden
+a ekiyle tretilmi olmaldr. XIII. yz yldan beri Trkiye
Trkesiyle yazlm eserlerin taranmasyla Trk Dil Kurumu
tarafndan yaymlanan Tarama Szl'nde, "Sert bal,
huysuz, haan (at)" karlnda yer almaktadr: "ns ve lfeti
baty olan kimesneden kinaye olur. Ve alaa Ve mteassp
ata dahi tlak ederler" TaS I, s. 88.
all kar, n.
all "n ve yan manasnadr" Abu.s.24, Ayrca
Bkz. Abu'ta aln, aly kelimeleri de ayn anlamda
gemektedir.s.23; aln indindi, nezdinde, huzurunda S s.20;
all "cinquante, partie an-terieure" DTO.
angaa ona kadar, o zamana kadar.
"ana dein demekdir" Abu. s.28 ; na kadar, ol
vakte kadar S s.22.
anga tigr o zamana kadar.
"ana dein demekdir" Abus. s.28
andak byle, yle
andak anclayn demekdir Abus. s.28 ;
"andak ve andag yle, o mertebe, o derece" S
s .22
ara ara, esna, sra,
"arasnda demekdir" Abu.s.13; "orta, meyan,
hengam, esna, mbeyn" S s.7
armak yorulmak.
Kelime, Abu'ta "ard yonld; armay yorulmaz,
yorulmazn; aral yorulall demekdir; anp yorulup" ekillerinde
bulunmaktadr. Abu. s. 8 ; kr. anmak"zebn, arn olmak",
S s.11
art art, arka.
"art, ard geid, dar yol, ard, taht; srt, pt arka S
s. 8 .
argadal da beli , geit.

211

"da eteklerinde olan alak depelere dirler ve anda

olan derelere ve kemin yerlere dirler", Abu s. 12; kelimeye
S'de "tag beli, gecidi" karlnn yan sra, "bed-haslet,
huysuz adam" anlamlar da verilmitir. S s.9; Ayrca bkz.
"trudnodos-tupnoe mesto, yavlyayueesya pristaniem razboynikov (ekiya snaklannn bulunduu geilmesi g yer)
BL s. 5a (BOROVKOV 1961 :57); argadal "niedrige Hgel an
Borgab-hangen", RS. I s. 298
Kr. ada Trk Lehelerinde ve Trkiye
Trkesi azlarnda, argdaal, argadall "da beli, geit,
boaz" karlyla gemektedir. Bkz. DS I, s.311.
asru ziyade, ok.
"ok, vafir, ziyade, mebzul" S s.13.
ast alt
ast "alt demekdr taht manasna", Abu. s. 15
;ast " alt, zrn, pest", S s.12.
amak amak, gemek.
NL'de "amak, ap bargan ve akann" e
killerinde geen fiil, Abu.'de /-k/ fiilden fiil yapma ekiyle
tretilmi biiminde yer almaktadr: atkt acele ve ztrab
eyledi" Abu. s.17,
ayan yuva, mesken, ev, aiyan <F. aiyan.
a lk tereke?
alk kelimesine "tereke" karlyla baka
kaynaklarda rastlanamamtr.
ata baba,
ata "peder, valid, baba; ihtiyar, muhterem adam,
seyd, ata ve peder, ata gibi", S s.3.
aytmak sylemek.
aytb "eydb demekdir" Abu. s.37.
ayak
anak, kase; kadeh.
ayag "kadeh ve pay manasnadr", Abu. s. 36;
ayag "kadem, km, pa, kadeh, piyale, kase, nihayet, paye",
S s,45.
ayan kk karde. Kelime, NL'de, harekeleniinden
dolay ayan eklinde okunmaktadr. Eserde ayrca ini
ekli de yer almaktadr. Bkz. ini.
ayl kay
ayl "kolan, ayl" S s.57.
aylanmak
dolanmak,
dnmek;
dnmek,
benzemek.
ayland "doland demekdir ve dndi devr etdi
manasnadr ve dndi mabih old benzedi manasna dahi
kelr" Abu. s.33; aylanmak "frtola-y dnmek, devretmek,
aynalmak, evrilmek, ihata etmek", S s.58; aylanmak
"entourer, tourner au-

tour, revenir de; resembler; curner a", DTO s.129;

aylanmak/aylanmag "gerdiden, m'ellifn-i Rm' aylanmakr be-ma'n gerdden ve hem devr kerden ve rucc kerden
ve mabih uden", Seng. 55v. 9;
Ayrca, aylanmak, ada Trk lehelerinde yaygn
ekilde yaamaktadr: Krg. aylan- "1. dnmek, deveran
etmek, dolamak, 2 . dnmek (dnmek, deimek)"
YUDAHN s. 68 ; Kzk.'da "1. belirli bir eyin etrafn dolamak,
2, bir durumdan ikinciye gemek, 3. tekerlein dnmesi,
duraklamak, gecikmek, yolundan kalmak", KzkTs. s. 8 ; Npg.
ay -lan- "obxodif, ob'ezyat", BASKAKOV 1940 s.224; Kum.
ailan- "to come, to return, to turn around'*, RAMSTEDTNASKAL 1991 s.69; Tat. eylen "1.z keri tiresinde bunlu;
eylene buyna hereket it, 2. bir yaktan ikini yakka bunlu, 3.
birer nerse stinde up tgerek yasaw, 4. kaya da bulsa
barp, kiri bunlp kaytu, ..6 . btinley bakaga eviril, baka
helge k, btinley baka krini ts alu...", TTAS. II s.677;
Bak. bkz. BakTH. II .s.740 ; Karay, aylan- "fertet'sya,
vraat'sya, 2 . svoraivat' s dorogi, ". vozvraat'sya,
povoraivat' obratno..", KarayRPS. s.53; zb. aylan- "1. z
oqi yaki birar narsa tevaragida harakat qilmaq, aylana
b'oylap, davra alib yurmaq, 2 . sayr qilmaq, tamaa qilib yrmaq, 3. baqa halatga tmaq,..4. birar yerda yaki dairada
aralaib yrmaq...", TL I s.33; Uyg. aylan "1. vraat'sya,
vertet'sya, krujit'siya, 2. pcorai-vat'sya..." UygRL s.60; Oyr.
aylan- "1 . vraat'sya, povoraivat'sya, vertet'sya, krujit'sya,
2. ob'ezjat4, obxodit', krugom", OyrRs. s.14; GB Trk leh.
Trkm. aylan- "1. prlanmak, tigirlenmek, 2. barlap grp
gaytmak, snlamak, 3. belli bir hala vrlmek, 4. ge-zelen
etmek", TrkmDS. s.30.
ayuk uyank; ay
ayuk kelimesinin NL'de karl bo braklmtr.
Kr. ayk "hyr manasnadr ve ay didikleri canavardr"
Abu, s.36.
azruk
baka, ayr < adruk.
baglamak balamak < baBalamak fiili, NL'de bagamak ve bayla-mak
(beylemek) olmak zere iki ekilde gemektedir.
bafa ocuk, yavru.
bala "ku yavrusuna derler ve syir''hayvant
yavrusuna derler", Abu. s. 127; "yavru, ocuk, bee, tfl,
veled, sabi", S s.71.
bar var.
bar "var, mevcut", KB ndeks s.56; bar "var
demekdir hest manasna ve bir dahi emr idp

bilig-1/Bah ar96

212

var kit demekdir" Abu. s. 122; "var, mevcud, bud, hest", S

s. 67.
barca btn.
bara, bar "cmlesi demekdir", Abu. s. 123;
"cmle, kamu, kffe, umum, hemme, hep", S s.67.
barmak varmak, ulamak, vsl olmak
barmak "varmak, muhafaza etmek, get-i slk
etmek, zhib azm olmak" S s. 68 .
basa yeter, tamam
Kr. basa " sonra" KB ndeks s.60.
baak baak; demren, okun ucundaki sivri demir.
baak "ok demrenine derler", Abu. s. 124; baak
"ok demreni, mzrak timr, okun ucundaki sivri timr ki
Trkede baak tabir olunurmu", Ta-S. 1 s.419 ; baak
"snble, hue, ekin ba , ok" S s.69.
bat bat abuk abuk; ok, kat kat.
bat "tez demekdir zud manasna", Abu. s.121; bat
" abuk, serci, zd, tz, cacele, ildam"; bat bat "abuk abuk,
tiz tiz, cacele cacele" S s. 66 .
bayat Tanr
bayat "Hud manasnadr", Abu. s. 129; bayat
"eski, kadm bir Trk caretidir; geceden kalm tacam, ebmnde, cilm-i musikide bir makam ismidir; nev nagamtnn
mlhiktndandr", S s. 88; Kr. bayat "kadim (Tanr)". KB
ndeks s. 66 ; "Allah'n "Kadim" sfat karl", TaS. I s.465
baylamak balamak
<ba- "balamak", KB indeks s.51; ada Trk
Lehelerinde beylemek biiminde kullanlmaktadr.
belal g
belal.
belalg, belalk "belalu demekdir", Abu. s. 127.
bike kadn
bike "eri olmayan avrete derler ve dahi ol avrete
derler ki dahi veled ketrmem ola", Abu.
s.134.
bike kadnck
bige "duhter demekdir, kz manasna", Abu.
s.136; bike "muhtereme hatun, hanm, yim" S s.93.
bilgrmek bildirmek
bilgrr "belrdr ve belrr demekdir", Abu. s.
136.
bilig akl, bilgi
bilig "bilmek ve idrk manasnadr", Abu.

bilig-1/Bahar96

s.137; bilig "cilim, dni, fehm, maharet, dirayet, vukuf,

maclumt, nian, tamga", S s.94; kr. bilig "bilgi, hikmet",
KB ndeks s.82.
biligsiz bilgisiz, chil, aklsz.
Kr. bilig
birev biri, birisi
<bireg bkz. bireg "biri, birisi", KB ndeks s.91;
birev "bir kimesne dimekdir", Abu. s.134.
bitig kitap; nebt, bitki.
bitik "mektuba dirler ve yerden biten nebat
manasna dahi kelr", Abu, s.130; bitig "yazu, mektup, rikca
ve nme; bitmi, hals ve nebt olmu", S s.89; bitig
"mektup, pusula, senedt", S s.73; kr. bitig "mektup", KB
ndeks s.94; bi -ti, bitik "mektup, yazlm ey", TaS I s.615.
biye ksrak.
biye "ksrak, mdiyn, bitel, urgac", S s.94.
biyik byk
<bedk, biyik "byk, cesim, bozorg, ulug,
serdr", S s.94; kr. bedk "byk", KB indeks s. 68 .
bdne bldrcn
bdene "bldrcn demekdir". Abu. s.143;
"bldrcn, b-dne" ", S s.78; ada Trk lehelerinde:
Trkm. bedene "bldrcn", TrkmS.
s. ; bede-na
"kirgavulsimonlar ailesiga mansub avlanadigan, kiik sayraki
ku" TL s. 94.
bg hakm
bg "bilgin, akll, hakm, bilge", KB ndeks s.119;
bg "akll" MK.I s.428, III s.228,303; bg "bg elig
klgyaruk tanr sz" mudry pravyaiy, silny, svetly DTS
(Manihaika III) s. 116.
bre kurt
bre " kurt", S s.80; ayrca, bkz. bri
bri kurt.
bri "kurda dirler ki krk manasna" Abu. s.143.
brk. deri takye, deri takke
Bkz. brk "balk, klah", KB ndeks s.105
bz
bez, pamuklu kuma.
bz "gyet youn penbe bezine dirler". Abu. s.
146; kr. bz "bez (pamuktan yaplm kuma)", KB ndeks
s.105,
bula pnar
bula "yerden kaynayub kan bnara derler",
Abu. s.151; kr. bulak"pnar", KB indeks s.115.
burun nce, evvel.
burun "evvel demekdir", Abu. s.143; bu -

213

run "enf; evvel, ibtid" S s.80; kr. burun " nce, ileri", KB
ndeks s.116.
bkrenmek bklmek
bgreyib "iki bklb demekdir", Abu. s.149;
bkreymek "inhina etmek, egirilmek, pde olmak, ham
olmak", S s.83
btmek bitmek, tkenmek; nebatn bitmesi.
ptp "bitb demekdir, tamam olmak manasna",
Abu. s. 140; btmek "nbit, peyd olmak, tohum ve ire
ba karmak", S s.76.
carl fakir, yoksul.
<yarl, bkz. ada Trk lehelerinde, carl ve yarl
ekillerinde kullanlmaktadr.
cip ip.
<yip
cz yz.
Bkz. ada Trk lehelerinde cz kelimesi
kullanlmaktadr.
akr sucu
ar, akr "sci demekdir", Abu. s.227; ar ve
akr "erb, hamr, bade, mey, carakT, S S.147.
akrmak armak
armak "barmak, nida etmek, delll olmak,
teganni ve nida etmek, dacvet eylemek, fer-yad", S s. 147.
anmak sanmak, batrmak, saplamak.
<sanapan (yalabk), kaftan, cbbe
apan "eski yamalu kaftana dirler hrka manasna",
Abus. s.223; apan "don, libs, cme, cbbe, ekmen", S
s.144.
apmak gndermek, komak, at koturmak;
yzmek.
apt "segirtti", Abu. s.222; apmak " at srmek,
segirtmek, kodurmak, sratle ilg etmek, akn eylemek,
atla komak, nehb gret etmek, kl ile katc ve pare
eylemek, imr-zeden ve seyf-keiden", S s.145; kr. ap"yzmek", KB indeks s.127.
carlamak armak,
arlad "avazla ard demekdir", Abu. s.226;
carlamak "iclan etmek, delll artmak, blend vhaz ile
barmak, mndi etmek, car ve muhbir karmak", S s.
139; arlamak "carlamak, keskin ve berrak etmek,
armak", S s. 14.6
aykalmak alkalanmak, alkanmak, harekete
gelmek; ykanmak.
aykald
"alkand demekdir", Abu-

s.232; aykalmak "apalamak, ztrb etmek, debelenmek",

S s. 139; aynca bkz. aykamak "ykamak, gusul ve pk
etmek, ithr eylemek, temizlenmek, eten, yumak",
aykanmak "igtisl ve istihmm etmek, arnmak", S s. 150;
aykald "harekete gelmek, zarf iinde sallanmak", S s. 148;
aykatmak, aykamak "mettre en mouvement agiter, melanger", DTO s.282; Alt. Leb.Tar. ve aataycada, aykaeklinde gemektedir. RS. Ill 1825-6; Kuzeybat Trk
lehelerinden Krgzcada aykal- "alkanmak, sallanmak",
YUDAHN, s.256; Kazakada, ayqal- "1. alkalanmak,
sallanmak; 2 . karar veremeden hereyi merak etmek",
KzkTS. s.304; Kumuk Trkesinde, caiqal- "1,to sway"
RAMSTEDT-NASKA 1991:s.75; gneydou Trk lehesi
Uygurcada, aykal- "1. strad. ot cayqimaq, 2. perevalivat'sya", UygRL, s.389; zbekede, cayqal- "1,
cayqamaq, 2. U yan bu yan tebranmaq, lapangla-maq", TL
II s.349; Gneybat Trk lehesi, Trk-mencede, aykal"arassalk in iine suv guylup yuvulmak, aykap arassa
edilmek", TrkmDS.'s.73.
ekmen ok.
NL'de bu kelimeye ok karl verilmekle beraber,
aatay szlklerinde, farkl anlam verilmitir: ekmen "uzun
ekme akra dirler",. Abu. s.229; ekmen " brn,
yamurluk, caba, Belh civarnda bir memleket ismidir" S
s.152.
feryat, alamak.
<yg, g "feryad manasnadr ve- mutlak
aglamaga dirler", Abu. s.240; g ",'da, yuvarlanan kar
kmesi, kam ve pden rme yksek it, feryd ve figan,
vz- blend", S s. 162; kr. g "memnuniyetsizlik, yz
ekitme", KB ndeks s.125.
n gerek, doru
n "gerek manasnadr", Abu. s;239; n "sahh,
sdk, rst, doru, b-ekk ve b-grtln", S s. 164; kr. n
"gerek, doru, sahih", KB ndeks s. 130.
rmamak sramak.
rmab "sarub ve balayub demekdir", Abu.
s.235; rmak "dolanup segirtmek", S s. 142; rmamak
"telff, ihata, isticab etmek, sarmak", S. s.161.
ibin sinek
ibin "sivrisinek, zbb, pee", S s. 142; ada
Trk lehelerinde: Tat. ibin "1. iki kanatllar otryadnnan
kaybir yugl awrulam taratu bcek, 2 . kiska gna
kazkk bana kuylgan rekey-ni (ibinni) tayak bilen
berip tirden gybaret ba-

bilig-1/Bahar96

214

lalar uyn", TTAS. Ill s. 415.

igi
iyi, gzel
<edg, ada Trk lehelerinde, kelimenin, iygi,
izgi ve yigi gibi deiik gelime merhalelerini gsteren
rnekleri yaamaktadr. Yayma hazrladmz NL'de yer
alan igi kelimesi, edgnn fonetik geliimini ve ->ydeimesini gstermesi bakmndan dikkat ekici rneklerden
biridir,
idam
tez, abuk
cldam "tez demekdir zd manasna", Abu. s.237;
ildem "yildem, abuk, seric, cacele, itb, bat, tiz, zd", S
s.143, 164; kaynaklarda, ildem kelimesinin yildem ve cildem
ekilleri de bulunmaktadr. ildem kelimesi, il, cil veya yil
"yel, rzgr" kelimesine +dem/+dam yapm ekinin getiril
mesiyle tekil edilmitir. +dem/+dam isimden isim yapma
ekiyle Trkenin trihi ve ada lehelerinde baka rnekleri
vardr. Mesel, Orta Trke'de erdam "erdem", KB 3 101,
AH; birtam "uzun mddet" gibi. ada Trk Lehelerinden
Tatar Trkesinde, birdem kelimesi vardr: "1. zara kiliip
birgelep bakanla turgan, 2 . bans birge, bir k va ktta,
derrew", TTS. I, s.151; Kelime, ses zellii bakmnda, oy ve
>y deimesinin dikkat ekici misllerindendir. NL'de ve
dier aatay szlklerinde ildam kelimesinin yan sra
yildem ekli de bulunmaktadr.
it d, kenar.
it "kenr, taraf, hisr, ireti duvar, perde, hudd-
arzi, hiddet ve cazap, cin-i cebn" S.s.159; ada Trk
lehelerinde: Tat. it '* 1. birer prdmetnin knyndag urn, ul
kny zi, 2. birer predmet (urman, turak punkt h.b..)
knyndag cir, unn, 3. nindiy de bulsa meydan, slik, prostranstvonn knyn iklevvi szk...", TTAS. H s.433
ora kul.
om "arkada, refik, e, dost, ift", S. s.141;
ada Trk lehelerinde: Tat. ura "1. esirlikke tip kul
itilgen kii, 2. Altn Urda unndag hatnnamn politik vassal,
ayrm asker balg, 3. XVII-XVIII gasrlarda esirlikke tip
krepostnoy itilgen kii", TTAS III s.447
me kak, kepe
me "me, kefe, susak, ay kerdn", S. s.
158.
ymek salmak.
ymek "bertaraf, lagv eylemek", S. s.159.
ummak ykanmak
um "er idb suya tal demekdir", Abu.

bilig-1/Bahar96

s.248; ummak "suya dalmak ve batmak, suya dalp

kmak, dolanp batmak, umumak", S. s. 159.
up iyi, gzel; doru.
ub "rst ve lyk ve gerek manasna", Abu.
s.241.
k leziz, lezzetli, tatl
k "tatlu demekdir", Abu. s.243; k "leziz,
tatlu, irin", S s.155; kr. sig "tatl; iilecek ey, urup",
KB ndeks s.411.
rmek yrmek.
<yondik gibi
dik "kibi demekdir", Abu. s.25.8; dik "tik, dtdr,
gibi, misl, o bu, andak", S. s.174 .
diy k.
diy "k, zemistan, it, serm, gz, tremh", S.
s.173.
gnngimek kpein havlayarak kamas,
gnngb "kelb zrlayp kamaga dirler", Abu.
s.301; gnngmak "keskin bir eyi istimm ederek
aksrmak ve kpek havlaya havlaya kamak", S s.209.
grge kadeh
grge "bir nevci boru ve sumay ismidir", S s.258.
rgamak hzl koan at.
NL'de rgamak eklinde harekelenen kelime pek
ok kaynakta argmak, argumak ve argamak biimlerinde
gemektedir. Bkz. argmak "esb-i dunde-i pr-zur", Seng. 37r
13; argmak "yrijy-c, kuvvetl, pr-zur at", S s.9;
argmak "cheval rapide, plein de vigueur" DTO s.'14; ada
Trk lehelerinde: Kzk. argimaq "atn en iyi cinsi", KzkTS.
s.19; Krg. argmak, argama "cins, asil at" YUDAHN s.43;
Tat. "argamak" TTAS. Is. 66 ; zb. argumaq at "zatli capqir
at", TL s.56; Uyg, ar-umaq
"argamak, porodistaya
verxovaya load", UygRL s.29; Trkm. argamak "1. da
keyii,- 2. be-dev at", TrkmDI. s.48.
zak ayak
<adak bkz. ED s.45
ibermek gndermek, yollamak.
< yiber-< iber- du ber d- iin bkz. ED s.37; d- fiili
ve ber- yardmc fiiliyle tekil edilmi, "gndermek, yollamak"
anlamndaki bu birleik fiil, bzmeye urayarak iber- veya
yiber- eklinde deimitir. ibermek/yibermek ada Trk.
lehelerinde yaygn olarak iletilmektedir: Krg. jiber- "1.
birn je bir nerseni jnt, birn bir jakka jumoo, 2 .
koyo ber. jrgz..", KrgTTS. s.209;

215

zb. ybarmaq "1 , narsa yaki kimsani birar taman-ga yaki

cayga yollamaq, jnatmaq, 2. kuymaq, ki-ritmaq..", TL
s.461; Tat. ciber "bilgili bir unnga birer yum yaki maksat
bilen kimni de bulsa uza-tu, 2. kiterge mecbur it, kuwu, 3.
nerseni de bulsa, yrak unndag kiige tapru in, kii bilen
yaki pota aa uzatu..." TTAS III s. 761.
ii
kadn, hanm, ece
Kr. ii "kadn", KB ndeks s.20G
ikev
ikisi
<ikeg ikev "ikisi bile demekdir". Abu. s.64; ikev
"ikisi de beraber", S s.55
iley
on, huzur.
ileyimde " nmde demekdir", Abu. s.72; iley
"adat- catfdr ite macnasna, huzur, cind, nezd, pi". S s.58;
iley "un, kar" DDK. 151.
il
il, el, memleket
il "halk manasna kelr", Abu. s.69.
imdi imdi
imdi "imdi, el-halet hazini, elan, eknun", S s.61.
imes deil.
irmes, imes "olmaz demekdir", Abu. s. 50; imes
"degil, yok, la, hayr, ni", S s.61.
imgenmek emek ekmek, zahmet ekmek
Bkz. imgek "zahmet ve meakkat manasna kelr",
Abu. s.76; imgek " tacab, cidd cehd, renc, gayret, ki;
ocuklar el ile yrimegin", S s.61.
inag sohbet arkada
inag, inak "bi-tekellf olan musahibe dirler; nayib ve
mukarrib demekdir" Abu. s.80-81; inak "refik, nedim,
msahib, m'temin, mstear, mavir, mukarrib, padiah;
Trkistan'da byk bir rtbe ismidir, hidiv", S s.62; nak
"nak, maiyetteki en inanlr ve gvenilir kimse, bsir maiyet
unvan" DDK indeks 162.
ini kk erkek karde,
ini "kk karndaa dirler", Abu. s.78; ini "birader
i kuek", Seng. 118r. 1 2; in i" kk kanda, birader-i hurd",
S s.64; ini "frere cadet", DTO s. 142; ayrca ini iin bkz. ED
s. 170; TMEN II s-674; Kktrk, Uygur, Hakaniye, Harezm,
Kpak ve Eski Trkiye Trkesi metinlerinde geen ini
kelimesi, ada Trk lehelerinde de yaamaktadr: Uyg.
azlarnda, ini "mladiy brat", TENEV 1990; s.71; SUyg.
eni "mladiy brat", MALOV s.26; Trkm. ini "1. znden ya
kii bolan sytde erkek dogan ve dogan oglan, 2 .
zndenya kii adama

yz tutulp aydlyan sz", TrkmDS. s.339; Krg. ini "kk

erkek karde", YUDAHN s.369; Kzk. ini "ayn anne ve
babadan olan karde", KzkTS. s.326; Tat. ini "kii ir tugan";
inike "ini, inim", TTAS. Ill s.575; Alt. iini "sestra", GrAltYa.
1869, s.162; Saha ini, inii "o mujine mladiy", PEKARSKY I
s.940.
indi kapkacak.
Bkz. idi "kadeh, ta, bardak, iki" KB ndeks s.
188
iren eren.
iren, irgen "irien demekdir", Abu. s.51
irk
takat, g; ihtiyar.
irk "ihtiyar manasnadr", Abu. s.48,
ivda kadn, hanm.
Trkenin deiik trihi dnem ve lehelerinde, ev
kelimesinden tretilmi kadn, hanm anlamnda kelimeler
bulunmaktadr. NL'de yer alan ivdag bunun dikkat ekici bir
rneidir. Ayrca, KB'te geen evi ve evlik kelimeleri de
kadn anlamna gelmektedir. Bkz. KB ndeks s. 164; Tatar
Trke-sindeki e, arkada anlamndaki ipte ile, Hakas
Trkesindeki ipi kelimeleri de yine ev szne +ta/+te ve
+/+i eklerinin getirilmesiyle tekil edilmitir: Tat. ipte
"1 .ite, turmta, dnyaga karata h. b. . urtak syfat buludan
yaknaygan, dus-lakan kii, 2 . revolyutsiyon partiya, iiler
kollekti-v len, 3.Sovet cemgyeti len, grajdan.... semyada ir yaki hatn", TTAS I s.404.
ivrilmek dolamak, dnmek
zi Tann
<idi; bkz. ED s.41
kalpak deri takye, balk, kalpak
kalpag "Tatarlarun kieden takyesine dirler", Abu.
s.314; kalbag "kalpak, klh, brk, kel-le-pu, tilfek", S.
s. 2 2 1 ; kalpak "coifture de feut-re, coifture de forme tri
angulaire, boude de che-veux, DTO s.408;ada Trk
lehelerinde: zb. qalpak "1 . yupka namatdan ba kiyimi",
TL II s.545; SUyg. kalmak "moxnataya (apka)", MALOV
1957 s.51; Krg. kalpak "1. sivri tepeli kee kalpak, klh",
YUDAHN s.391; Tat. kalpak "ulayp kitken, tgerek h.b..
formal materiya yaki yun ba; kiyimi, 2 . trli formadag
kapka, yapk", TTAS. il s.32; Karay, kalpak "apka, teri
kalpak", KarayRPS. s.360; Saha. xalpak, xalpax "klh,
bonnet'ye benzeyen bir kadn bal", PEKARSKY s.319;
bkz. qalpaq TMEN s. 1506.
kargay doan.
karay "bz, doan, kartal, krg, apik,

bilig-1/Bah ar96

216

ehbz", S s.217.
kart yal; eski.
kart "kocam, pr ve ihtiyr olan; rite hasteligi,
zit, irkin, kun, ybis, huk, kak- kadd", S s.217; kart "1.
uzak yaegen, ulu yategi 2. Bik kptennen sip utra turgan.
3. Kpni kiirgen; uzak ilegen; tecribeli. 4. Ul yategi ir kii.
5. ul yategi hatnnarnn z irlerine inde hem alam atav
szi. TTAS. s. 62-63.
ka n, kar.
kada "yannda demekdir", Abu. s.312; ka
"nezd, karu, n, huzur, berber, hcib, mukbil, rber", S
s .220
kay ne, hangi,
kay "hurf- istifhm, kays, hangi, kan, kaydaki,
neredeki", S s.225;Tat. kay " 1. kays, 2. kaybr".TTAS. s.
22 .
kayu ne, hangi
kayu "kangs demekdir", Abu. s.316; kayu "kan,
hangisi, kays", S s.226
kaytmak dnmek, geri gelmek.
kaytb "dnb demekdir", Abu. s.318; kaytmak
"rcc ve cavdet etmek, tahavvl, dnmek, sznden rcc
eylemek, inkr olmak, gir gitmek", S s.225; ada Trk
lehelerinde: Tat. kaytu "1. gp kitken, balangan unnga
kire kil. 2 . bilgili bir unnga tuvar, eybirler h. b. nerseler kil.
3. Tuktalp turgan nersege vanadan tutnu, kabat balav.4.
Elekte bulgan helge, tunka kil. 5. Kim.TTAS. II s. 27.
kazganmak kazanmak
kazganmak "kesb ve tahsil kerden", Seng. 273r. 3;
kazanmak " kazanmak, iktisb etmek, intifa0, kr, sd u
menfacat, temettu ", S s.2219; kazanmak "acquerir,
gagner", DTO s.405; kr. kazgan- "1. (Kom. Kaz. a. Et.)
erwerben, 2. (kaz.) sich abmhen; sorgen", RSI. II s.384;
Osm., Krm., AzT. kazan- "kazanmak", VEWT s.243; Trkm.
gazan- "1 . girdeci almak, gazan etmek, 2 . belli bir derece
etmek, eye bolmak", TrkmDS. s.130; Saha. xasan"nakopiyat (sobirat') dlya sebya, zapasat'..." PEKARSKY III
s.3385; ayrca bkz. kazan- ED 683
keniz mal.
kenizek "cariye; krk hacir tlla berip yanna hem
yz altm kenizek goup ugratdlar" BD. s 167.
keyn
art, arka.
keyn "ard demekdir pes manasna", Abu. s. 344;

bilig-1/Bahar96

kl huy, miz, karakter.

kl "kyfet, timl, tarz, resm, ret, hy, etvr,
ret" S s.248
kmz at stnden yaplan bir eit iki, kmz.
kmz "at ve deve sdi", S s.249; kmz "r-i
mdeyn est ki an-r turu kerde be avz- mesktt nend
ve anr be-arab lebenl-remeke hvnend", Seng. 298v. 26;
kmz "lait de jument aigri at fermente", DTO s.452; ada
Trk lehelerinde: Krg, t kmz " deve stnden kmz", uy
kmz "inek stnden yaplan kmz, kefir", KrgS-YU-DAHN
s.454; Kzk. qmz "Kmz. Ksrak stnden yaplan mill iki",
KTS s.186; Tat. kmz "biye, d-ye yaki yaki kece stinnen
mahsus sul bilen atp yasalgan iimlik (kaybir awrularn,
meselen, pke awruwn devalaw in de kullanla)", TTAS
s.222; Trkiye Trkesinde: kmz "ksrak stnn' maya
lanmasyla yaplan, az alkoll, eki, eski bir Trk ikisi", TS
s.851, AzDl I 851); Trkm. gmz "baytal sydnden edilyen
al" TrkmDS. s.225; zb kmz "at stiden tayyarlanadigen
yengil kayf vervi iimlik" TL II s. 579.
kn
ikence, azap
kn "cerime ve ikence manasnadr ve zahmet
meakkat manasnadr", Abu. s.324; kn "zarf, lf; ikence,
azb, meakkat, kss, d-vrlk, zahmet vermek", S
s.249.
kngr eri.
knr "muannid, cesr, ec, zum, drst", S. s.
250; ada Trk lehelerinde: Tat. kngr "nindiy de bulsa
yasslkka karata pumak yasap, birkader knnaytp", TTAS II
s.246; zb. kingr "togr izik boylab yonalmagan; egri,
kiyik." TL, 580; Kzk. knray- "bir tarafna doru eilmek,
yumuklamak; 2. Kendi dediinden bakasn kabul etmeden
aksilik gstermek" KzkTs. s. 186; Krg. knray- "bir yana
irilik " YUDAHN s. 456; Ka-rayT. kngray-, knnray-,
knhray- "iskrivlyat'sya; bt' sgorblennm, sutulm" KarayRPS
s. 380; Trkm. gnral- "1. azm urmak, dazarlmak, herrelmek;
2. G-nr bolmak, hrszlanmak TRkm DS. 226.
kru atmaca
kru "atmaca kuu, bz, karcay, ahbz, apik,
kr", S s.245.
krak harm, hrsz, haydut, yol kesen
krak "kt'l-tark, hrsz, haydud, or, rh-zen",
S s.227
kime gemi.
kime "kemi demekdir", Abu. s.350; kime

217

"gemi, sefine, flk, zevrak", S s.268.

kiyiz
kee.
kiz "kee demekdir", Abu. s.348; kiyiz "kigiz, kee,
ul", S s.265; kz, kiyiz "nemed, kee, ul, ynden
macml kaln fara, kiniz", S s.248,
konak konuk, misafir.
konag "konak, yani menzil manasnadr ve
mihmn manasna dahi kelr ki konuk demekdir", Abu,
s.337; kona "ev, hane, muvakkaten mihmn, mesfe,
menzil, merhale, konacak yer, br nevc ufak dan, bir nevc
erzen", S s.240
ko ift.
NL'de "dolu "karl verilen kelimenin asl anlam
ift olmaldr. Bkz. ku, ko "pervaneye dirler ve bir dahi
meclisde iki tolu kadehe dirler ift manasna", Abu. s.331.
koy koyun.
koy "koyuna dirler", Abu. s.339; koy "koyun,
anem, hamel; emr brakn ve mnden; pesti, zir, taht", S
s.242
koy aa, alak.
koy "aaa manasnadr", Abu. s.338.
kozgalmak muztarip olmak; oalmak, kabarmak;
kovalamak, hareket etmek, ayaklanmak.
kozald "bir cemacat bir yerde otururken kalkp
talsalar, ol kavm kozgald, dirler", Abu. s.331; kozgalmak
"harekete gelmek, cnblenmek, kmldanmak, temevvc
ve hur", S s.236; kozalmak "berhemhrden ve
berhemzede uden", Seng. 287r 12; kozgalmak "etre
melange, mele, trouble, souleve", DTO s.430; ada Trk
lehelerinde: Krg. kozgol- "1. hareket etmek, kmldamak",
YUDAHN s.495; Kzk. qozgal- "hareket etmek, kprdamak,
2. hadisenin tedkiki, meselenin ele alnmas", KzkTS. s. 169;
Karay, kozgal- "1. bt'prive-dennm v dvijenie; dvigat'sya,
kaat'sya, atat'sya, kolebat'sya", KarayRPS. s.328; Tat.
kuzgalu "1. tik turu haletinnen gu, silkin, hereket ite
balaw; k-mildaw, 2. utrgan yaki yatkan unnnan turu yaki turp kit. 3. kreke kteril, irik dawlap kreke gu; ba
kter...", TTAS. II s.181; bkz. BakTH. I s.690; zb. kozga"1. yana qayta yz bermaq, sadit bolmaq.., 2. yzaga
keltirmaq..; harakatga, coga keltirmaq, 3. yangilamaq,
tiklamaq, esga sal-maq..", TL II s.630; Uyg. kozgal- "1.
peredbi-gat'sya, sdvigat'sya s mesta, smeat'sya, 'trogat'sya; 2. volnovat'sya, prixodit' v vozbujdennoe sostoyanie;
vozmuat'sya", UygRL s.603; Trkm. gozgal - "1. el degrilip
yerinden ytgedilmek, yerin

den gmldatmak, ellemek, TrkmDS. s.176

kmren .br.
kmrek "bgr demekdir, tehi-gh manasna",
Abu. s.365,
kunan <Mo. yandaki at
kunan " abi esb se sale ", Seng. 291 r 21; unan "
cheval de trois ans", DTO s. 387; bkz. RSI. II s. 1542; kunan
, unan " iki yaar at, tay, tat, dunan dahi derler, eger
koyup rkb etmege yeste olan hayvan", S s.240 ada
Trk lehelerinde: zb. gunan "ikki yaar ayr yaki qo-qar",
TL s.667; Uyg. gunan "trexgodovaly (ob ovtse, jerebenok,
bke)", UygRL s.566 ; Kzk. qu -nn "iki yan bitiren tay",
KzkTS. s.181; Krg. kunan "nc yana basm tay",
YUDAHN s.521.
kuran hisar.
kurgan "hisar ve kal'a manasnadr", Abu. s.328;
kuran "hasin, hisr, kalca", S s.234
kuvut kavrulmu buday.
kavut "leblebi, hams, nohud, kavrulmu olan
arpa ve bugday, bakla, msr", S s.224.
kuyan .tavan.
kuyan, koyan "pehlu tamarlarna dirler ve tavana
dirler ve kasrg'ya dirler." Abu. s.337.
kuya gne.
koya "mehurdur ki gnee dirler.", Abu. s.337,
kemi zlim.
kem zalim. KB 816; KB ndeks s.297; ayrca
kemci, zalim anlamnda YCE-ME'de " zu lum kld zalim ,
kcemledi kcemci " eklinde gemektedir. s.71
la vay, pimanlk ve teessf ifadesinde kullanlan
nlem.
laa " hayf demektir", Abu. s.36; la "dtdr, ah,
eyvh, efss, tahassr makmnda mstacmeldr", S
s.273.
lan ahin
lan "beyzlu hin, kadim bir Trk cairetidir",
S. s.273.
maktamakvmek, methetmek.
maktamak "mahtamak, medh, sen itmek, tacrif,
tavsif etmek, zikr-i cemil, sityi etmek, g-mek", S s.275.
maab
bir cins kaln kuma.
maab "aba manasnadr", Abu .s. 371; mb
"bir nevci kaba ve kaln aldr", S. s.275
may ya.
neu neden<ne+gu

bilig-1/Bahar96

218
Bkz. "nin demektedir" Abu. s.381; nau, neu

mege esiniw; urteliw, kynw, BakTH. II s.499.

"nin, ne hil, ne gune, ne yanglg, e tarik, harf-i suldr,

srk mest, sarho.

er", S s.282.

esrk: sarhoa demekdir Abu. s. 15

nik

nasl, nice

tmek

< ne+e+ok

t "ke demekdir. Amma Nevay hazretleri ot

Bkz. "nice ve nin demektir" Abu. 384

okamak

gitmek, gemek

lgatini Muhakemet'l-lugateyn'de yle tashih etmiler ki: Ot

benzemek.

Bkz. "ohar: Benzer" Abu.s. 94.

ki ey-i mahrukdur ve t mrur manas biledr ve uy

ok vakit; kuvvetlendirme edat

mukammerge berd ciheti emrdr ve t kelleni otga tutup tkin

Bkz. "nakit manasnadr ve neman manasnadr"

eritr manasnadr ve ot ki baridn rak hareketdr" , Abu.

s.83

Abu.s.104.
okumak

tr

okumak.

Bkz. "okup: Okuyup demekdir, kraat manasna"

oy

Abus. s. 104.
olga

ruzgrn nnde yuvarlanan kogaz?

orun

yer, makam

ev

y " ev demekdir, hane manasna?, Abu. s.117.

zge

"orun, urun : Bu iki lgat makam ve caygah

baka.

kendye demekdir ve gayri manasna dahi kelr ve

medh u zemm manasna dahi kelr ki bir kiinin hakknda

manasnadr. Abu. s.95

oyuk

.tr, dolay.

tr karu demekdir. Abu. s.87.

zgedir dirler. Abu.s.100.

uyank

NS'nde kelime, ses zellikleri bakmndan daha

eski merhalesi oyuk eklinde gemektedir. Bu bakmdan

puskay

kayg, keder, sknt.

Bu kelimenin, anlam benzerlii de dikkate alnrsa,

Abuka gibi aatay Trkesi szlklerinde kelime, ayk

Muhakemet'l-lugateyn'de

eklindedir: "ayk: Huyar manasnadr" Abu. s.36.

gmeye

kte

de
ekli

geen

puhsamak

olabileceini

fiilinin

dnmek

mmkndr. Bkz. puhsad Akn hicr ve firkatde agladgna

gazap

Kr. "Tnd olup gazap etmege dirler ve kngl

derler; amma sair aglamak mahallinde istimal olmaz,

mcerred ak agladgna derler. Muhakemet'l-lugateyn'de

perian idecek sze dirler" Abu. s. 106.

lg

uram

Nevay Hazretleri bu lgati yle tashih idp bu beyti

"lk : mrde manasnadr Abu. s.110

yazmlardr: "Hicr enduhi da puhsap min bile alman nitey

rgenmek

/Mey ilacm-dur kopup deyr-i fenaga azm itey." Abu. s. 143.

renmek

"rgendi: rendi" Abu. s.97.

sagnmak

sanmak, dnmek, zlemek.

rtemek

sagnmak

" Muhakemet'l-lugateyn'de

yanmak, yakmak.

Nevayi

rtenr " yanar dimekdir; yle ki bir nesne tamam

Hazretleri bu lgati manaya tashih etmiler, biri anmak

yanup eseri kalmamaga dirler" Abu. s.96 Abuka'da ayrca

manasna ve biri sdi saglur koyun manasna ve bir dahi ak

kelimenin, rtengi yanc; rteken yakan; rterge yakmak

mesti ve biman haletinde istimkal olundug manaya ki terkib

iin; rtegeli yakal, yakmak iin; rtk yanm. s.97 gibi

budur; Sagn lafz dik ki bir manas yad klmaga emirdr ve

trevleri gemektedir, rtemek "yakmak, ihrak itmek; ka

biri stlk koy atdur ve ak mesti ve mecnun ve biman

vurmak", S s.29; rtenmek " prendre feu; s'enf-lammer; etre

mukabelesinde sagn dise her birige itlak klsa bolur." Abu.

entierement consume",

s.268; sanmak "sayamak, l ve meyitin fezilini sayup

DTO s.54.
kydirayatgandek

alamak, yd ve htra getr-mek, tasavvur ve tacdat - nevha

aitirmaq, kuydirmaq (aiq, or yaki irali taam haqida), 2.

etmek", S s.180; sand "yd itdi, arz ve kvhi eyledi,

alam, iztirab bilan qiynamaq, kuydirmaq", TL II s.515; Uyg.

grmei murd etdi", S s.180

zb.

rtamaq

"l.huddi

rtan- " 1. goret', za-gorat'siya, 2. perejivat4, stradat", UygRL

salmak

s.95; Kzk. rten- " "yanmak, yangna tutumak", KzkTS.

salmak dalmak demekdir ve yrek oynamasna

salmak

S.220; Tat. rtew " 1. yri yarstp, birersinde au tudru; kl,

dahi derler ve hareket ve ztrab manasna dahi kelr.

mskl it; kutrtu, 2. dial. ut hkimine taprp, yanarga,

Abu.s.268

kyrerge mecbur it", TTAS. Ill s.733; Sib. Tat. rtel "anu",

sala

TUMAVA 1961 s.215;

san

beray ne-

bilig-1/Bahar96

Bak. rten "knilge awr bukgan

iftlik
say.

219

san "hesab ve sag manasnadr", Abu.s.272;

san "yoklama, sb, tacdat, sak, para, ktca, erha, ictibr",
S s.182
sanamak saymak
sanap ihtiraz idp ve tedarik idpdemekdir
Abu.s.272; aynca bkz., sanaganlar hesab idp sayanlar
demekdir Abu.s.273.
san
taraf
sar taraf manasnadr Abu.s.265; sar "tavif-i
etrkden bir kabile ismidir; postun, krk; cihet, yan, taraf,
semt", S s. 179.
sanr suyun alamas
sarkt yudum, iim
sarkud mcerred arab keyfiyyetine derler Abus.
s.266
savuk kap kaak, anak.
aatay lgatlerinde rastlayamadmz bu kelime,
savut biiminde ada lehelerde bulunmaktadr Tat. savt
"tgile-eile turgan h.b.. nerselemi salp saklavv-yrt
eybiri", TTAS II s.612
savga armaan.
Kelime, Abus.'da sovgat ve sogat eklinde iki ayr
yerde geer, "pike ve armaan ve inama derler; Abus. s.
273 hilcat ve pike ve ihsan itmee dirler Abus. s.290;
savat "hediye, pike, tuhfe, ihsan, armaan", S s.183;
Sovgat "catyye, ihsan, tuhfe, armaan, peke, ydigr,
bergzr, berk-i sebz, tansh, tartuk", S s.190
saykalmak azalmak.
saygalur saylur harclanur, demekdir Abu.s.275.
sakndurmak tenbih etmek, ikaz etmek
selik nzik, gzel
< silig bkz. ED s.826-827; Et.'de "temiz, saf, dz;
iffetli, namuslu" anlamlarna gelen kelime, Ot.'de ve ada
Trk lehelerinde, "gzel, iyi, temiz" karlyla ilek ekilde
kullanlmaktadr, sl "silik, mahv, dzlenmi, memsuh,
efff, yek-reng. musaff", S s. 199; Tat. slu "iber, mattr",
TTAS s.700; Kzk. suluv "gzel, yakkl", kas suluv "hakiki
gzel", KzkTS s.247; zb. suluv "gzel, rayl, krkem kz",
OTL, s. 84; Uyg. sili "przsz; kaygan dzlk; nazik;
bireyi yava ve kibarca gtrmek" UygTL; Hak. sili bkz.
HakRS s. 188; aynca bkz. Fatma zkan "Selcen Ad
Hakknda" Trk Dili say 524, s. 907-915.
spkarmak imek, bir dikite imek
spgard "smrd, idi demekdir", Abus. s.277;
sbkarmak "zarf- b ve arb-r ber-ser keiden tamm
nuiden", Seng. 250r 2; spkarmak

"szerek imek, sormak, yalayup almak, smrerek imek,

birden bire hort ekmek", S s.195; bkz. spkarmak, DTO
s.364; ada Trk lehelerinde: zb sipqir- " bir tartida
imaq, tagi-tgigaa si-mirmaq", TL II, s.54.
sydam temiz yzl
saydam "an, temiz, sf, pkize, gz ta, efff,
cill, parlak, musaykal", S s. 184; sydam "musaykal,
mcell, eff, musaffa, berrk", S s.196
sokr kr
sokur "haris manasnadr, a kzl demekdir ki
sokur kzl deyu isticmal iderler", Abu.s.290; sokur "kuru,
suyu ekilmi olan yer; kr, acma, gz patlam", S s.191;
ada trk lehelerinde: tat. sukr "1. kr tuygsnnan mehrm, kre almy turgan, 2. eylene-tiredegi ilemi kurmewci,
helni bilmewci, bik igtibarsz, 3.kii ihtiyarnda bulmagan,
uraklkka nigizlengen, stihiyeli (tabigat kleri h.b.), 4.
tumalap, kadaklap kuylgan (tereze h. b. tunnda), S.buzk,
kurtl, tsiz (iklevik h. b. cimi tunnda), 6. kzsiz, vatk (ine
h.b.. tunnda)", TTAS II s.682
sokmak

sokak, dar yol; vurmak

sokmak, sokmag "taglar iinde ol incecik yola

dirler ki ulu yoldan kar aynlur abadanlga kttmez",
Abu.s.290; sokmak, sokmag " byk yollarda mnacat olan
tar yol; rah- bank, teng", S s.191; sokmag "ehemin etroit
qui se detaehe des montagnes ou des grandes routes et
mene dans des lieux inhabites", DTO s.357; ada Trk leh
elerinde: Kzk. sokpak "sokak, patika yol), patika", KzkTS.
s.243; Krg. sokmok "patika, kei yolu", Yudahin s.657; Tat.
sukmak " kiiler, hayvannar y-rden taptalp yasalgan tar
gna yul", TTAS "II s.681.
sona erkek rdek
suna "rdekin erkeine dirler ki Nevay Hazretleri
bu lgati Muhakemet'Hugateyn'de yle tashih etmilerdir ki
: Tag Trk rdekning irkegin suna ve tiisin burin dir ve art
munga hem at koymazdur", Abu.s.294; sona "urdek-i ner",
Seng. 247v. 8; sona "erkek rdek, turna", S s.194; sona
"canard male; or trait", DTO s.362; ada Trk
lehelerinde: zb. sona "yavvayi yaki hanaki erkak rdak",
TL II, s.97; Krg. sono "yeilba rdek", YUDAHN s.659;
Kzk. sona "at sinei", KzkTS. s.243.
soyural iyilik etme, nimet verme. < soyurga-l
<soyurga < tsoyurka- bkz, ED

bilig-1/Bah ar96

220

860 soyurgal "mal virmek iin ve pike virmek iin ve armagan

virmek iin ve ho krmek iin demekdir", Abu. s.295; soyurgal
"dayimi iksan ve incam, baki ve ikram", S s. 195; soyurgal
"iksan- dayi-mi-ra namend", Seng. 249v. 2; soyurgal "don, codeau", DTO s.363
Muhakemet'l-lugateyn'de de geen soyurgal
kelimesi, soyurgamak fiilinden /-l/ fiilden isim yapma ekiyle tekil
edilmitir. Yine, Nevayi'nin ML'de zikrettii, kabal "muhasara,
abluka, ihata", kahal "abluka, muhasara", tarkal "kalabal dat
ma, ordunun zlmesi" kelimeleri, bu yolla tretilmi dier
rneklerdir. Bkz. F.Sema Barutu zn-der. Muhakemet'llugateyn (TDK'nca baslyor) s.49-50.
sungal hasta
skel "humma, ateli bir hastalk" THADS. s. 3675.
udurven < F. adrvan
udrun "adrvan demekdir ki Fariside ebneme dirler",
Abu. s.298 .Kelime, Besim atalay'n yayma hazrlad Abu.'ta
udrun eklinde yanl okunmutur.
unkar doan.
sungar "sungur dedkleri mra dirler", Abu. s.293;
sunar "sonkur, doan, aksunkur, unar, onur dahi dinr", S
s.193; unkar "unar, itelg, kr, lan", S s.204.
talan
kavrulmu buday.
talan "yumak, nerm, mlyim, meyve" S. 102.
tarkatmak datmak
tavatmak yorulmak
tavalur "zebn olur ve yonlur demekdir", Abu.
s.175; tavatmak "kasta ve marz ve bi-derman, b-hiss ve hareket,
rencr ve natvan, zacif, kesel, derdli", S s. 105.
tnmagur zayf, gsz.
tinmagur "zaif ve natvan olur demekdir", Abu.
s.193; tnmagur "bi-kararlk, takatsizlik, aramsz", S s. 139
tigr dein , -e kadar.
tigr "degin demekdir, gayet manasna", Abu. s. 186;
tigr "kadar, eli, ta, u, nihayet". S s.135.
tik gibi, berber
tek "bedel ve gibi manasnadr", Abu. s. 165; tik ve
dik "adat- ebihdir, gibi, misl, manendi aram, ka'im, merfuc
zir, taht, tiz-tab' S s. 134.

bilig-1/Bahar96

tilbe cak, lgn, deli.

tilbe "del demekdir" Abu. s.190;tilbe "deli, divane,
mecnun, budala, meczub, uride, ey-da", S s.136; bkz. Seng 200a
:23.
t i n denk. eit
ting "beraber manasnadr", Abu. s. 192; t i n "denk, e,
beraber, ift, msavi, yeksan, muvazene, mertebe, rber, ora".
S s. 138.
toktamak durmak.
toktad "istihkam bold, sakin old ve oturud
demekdir." Abu. s. 210; toktad "istihkm ve berkarar eyleyb
demekdir", Abu. s. 197; toktamak "toktamak, saklamak,
bekletmek, ala koymak" S. s. 122; tohtamak "durup dinlenmek,
payidar olma, aram, sabr, takarrr etdirmek, yolundan ala koymak,
hayvan durdurmak", S s.114; tuktomakTL II s.256.
tola dolu.
tola "tolu demekdir, pr manasna", Abu. s.21 2; tola "
tolu, vafir, mehn, mebzl,' meml, pr, bisyar", S s.124; tola
"mnoga, mnocestvo" UygRL, s.321.
tostuan kadeh
tostuan "kase, kze, deste, bnk- mey, aya, anak,
saar, kadeh, cm", S s.119.
tuta yolda, e.
tuta "mukabil ve muttasl manasna", Abu. s. 197;
tuta "peyveste, merbt, vbeste, bir dzi, bitiik", S s. 113.
Grld zere, tuta kelimesi, aatay szlklerinde birbirine
paralel anlam tamakla beraber, NL'de, e, yolda eklinde, farkl
karlk verilmitir. Ancak ada Trk lehelerinde kelimenin
buradaki anlamna yakn karlklar verildiini syleyebiliriz.Bkz.
Tat, tuta "kiyewge k-magan citken kz", TTAS. Ill s.177.
tye deve.
tive "deve demekdir", Abu. s. 194; tive "chameau"
DTO, s. 270tive "dive, tr, ebel, camel, tye" S. s. 139; teva
"verblyud" DTS. s.557.
uramak uramak, rastlamak, karlamak, bulumak.
urad "krndi ve bulud ve ho keldi demekdir",
Abu. s.90; ura- "se rencontrer, se presenter a la vue", DTO, s.48;
ada Trk lehelerinde: Tat. uraw "l.barganda, kaya da bulsa
hereket itkende, kimge yaki nersege kar bulu, tu-r kil, 2. nindiy
de bulsa helge duar bulu, nerse de bulsa kiir, 3.tablu, bulu,4.
uku, tikirin, k-zet vaktnda h.b. protsesslarda krin, tablu,
ki-lip gu". TTAS II s.486.

221

uyat ayp, utan verici.

uyat "erm manasnadr", Abu. s.119; ada
Trk lehelerinde: Tat. uyat "1. birer naarlk, gayip i
islewni anlawdan tugan kli unay-szlanu, kin hisi, 2.bik
unaysz, itin", TTAS II s.492.
ev .
<eg ev "i demekdir", Abu. s.91 Tat ev
"cyu san. Ninidi ede bulsa bir tkimde pridmit yaki zat
buluvn bildire. TTAS. s.71 6.
Yalk mendil, havlu, yalk
yalk "bez paras env vardr, mendil, destml,
evre, ru-y ml, kla", S s. 295; yalk " mouchoir,
foulard; doux, moelleux; douceur", DTO s.529; yalk "avlu,
yalk", ME s.200; yalk "mendil, pekir" TS s.975; ada
Trk lehelerinde: Uyg. yaliq "platok, salfetka", UygRL
s.775; Trkiye Trkesinde, yalk "byk mendil, evre",
TS s. 1578; Trkm. yalk "kplen kelle danmak ya baa
atmak in ulanlyan drt bur mata", TrkmDS s.834
yalava peygamber.
yo/avu "peyamber, reh-nm, mrid, rhber,
resl, klavuz, delil, izi, yol bilici", S s.307
yan yan, taraf; dn (emir).
yan "taraf manasnadr. Bir yan, bir taraf ve bir
yanga demekdir, her yan her tarafa demekdir", Abu. s.391.
yarlu fakir, yoksul
yarl "pauvre, miserable" DTO s. 523; yar -l "fakir,
sil, ged, miskin", S s.291; carl "fakir, yoksul 'carl bolsan
da arl bol' fakir olsan da ahlakl ol" KzkTS, s. 94; card
"kedey, carma ar-baluu, baydn karama-kars KrgTS.
s.192; yarl " yaev n material mmkinlikleri citerlik
bulmagan, fekyr"TTAS III s. 647.
ya gen; slak
ya "tfl manasnadr", Abu. s.387; ya "ocuk,
slak , taze, ter, krpe, rutubetl, nemnk, yal; ek, sirik",
S s.294; ada Trk lehelerinde: Bak. ye; Kzk. jas;
Krg. ca; zb. ya; Tat. ye; Trkm. y; Uyg. ya; bkz.
TLeh.S s.264-265.0

aba
a.
abz
a.
aar
a.
anaa. -mak
Aza
a.
ahtara. -mak
akn
a.
akza.-dng
alahan
a.
alaman
a.
alaa
a.
alay yaa
al
a. -an
a. -ulkdur
allnda
alp
a.
lfte
a.
anga
a. -a
a. -tigr kim
andak
a.
anday
a.
anndik
ara. -an

DZN
-aer, erkek, koca.
3b- 7 , 4b-6
hafz.
5a-3
ona.
4b-5
yuvarlanmak, debelenmek
3b-3
azna.
3b-4
kartrmak, aramak.
4b-1
sel , akn.
4a-6
aktmak.
3b-3
yama, apul, talan.
4b-1
yama, apul, talan.
4b-1
: at.
: 4b-6
: o yana, o tarafa.
: 5a-5
: almak.
: 2b-7
: 2a-6
: karsnda, nnde.
: 1b-4
: bahdr, yiit.
: 4a-4
: fte, iffetsiz, na
mussuz kadn; alk.
: 5a-7
: ona.
: 1b-5
: 4a-4
: byle, yle.
: 2b-7
: o kadar, yle.
: 4b-4
: onun gibi.
: 1b-4
: yorulmak.
: 4b-

bilig-1/Bah ar96

222
ara

arasnda.
3a-l
?

a.
araba
a.
artkan
a. -kar
Asru
a.
ass
a.
ast
a. -da
aa. -p baran
a. -kann
a. -mak
yn
a.
alk
a.
ata
a.
aval
a.
avlu
a,
ayta.
a.
a.
a.
a.

-p
-anlar
-anda
-ann
-gel

a. -p kelengine
a. -uw
ayak
a
ayn
a.
ayan
a.
ayl
a.
aylana. -p
Ayuk
a.
az ada
a ruk
a. -

bilig-1/Bahar 96

5a-5
art.
5a-5
ziyade, ok.
2a-1
alt, alt taraf.
3b-6
alt.
1b-3
gemek, amak.
4b-7
5a-1
4b-7
yuva.
4b-2
tereke?
5a-2
baba.
4b-6
d.
5a-1
mahalle.
5a-4
sylemek.
2a-7
3b-1
2b-1
2a-7
2a-3
5a-6
2a-7
anak, kase.
4a-1
egn.
4b-5
kk karde.

b.
bayat
b.
baylab.
bahye
b.
bel
b. -l
berian
b.
bemen
b.
bike
b.
bike

bbalamak.
6a-1
yavru.
6a-1
mtevven.
6b-3
btn, hep, tama
m, hepsi.
5b-4
var.
5b-2
varmak.
5b-6
6a-7
6b-1
yeter, tamam.
6a-6
temren.
5b-5
abuk abuk; ok,
kat kat.
5b-1
Tanr.
5b-1
balamak.
6b-1
toka.
6a-6
bel.
5b-4
harir kuma.
6a-6
tona?
6a-2
kadn.
6b-3
kadnck.

4b-3
kay.

b.
bilgr-

6b-2
bildirmek.

4b-7
dolanmak, dnmek.
3a-4
-2a-7
ksa zamanda.
2a-6
baka.
4a-7

b. -r
biligsiz

5b-7
cahil, bilgisiz, aklsz
6a-4
akl, bilgi.
6a-3
phe gn.
6b-4
vermek.
5b-7

balab. -an
bala
b.
baravuz
b.
bara
b.
bar
b. -dur
barb. -d
b. -an
b. -p iken
basa
b.
baak
b.
bat bat

bilig
b.
bir kandan kni
birb. -dik

223

6a-5
bu.
6a-3
6b-4
burgu.
6b-3
evvel, nce.
5b-6
bklmek.
6a-4
bitmek.
5b-2
; 5b-7

c-

carl
c.

fakir, yoksul.
9b-5

bula
b.
bu
b. -lar
b. -lay yaa
burav
b.
burun
b.
bkrenb.
-ip
btb. -er
b. -mek

5b-2
biri birisi.
6b-2
iki yandaki at.
6a-2
kitap.
6b-5
ksrak.
6a-1
byk.
5b-2
biz,
5b-5
olmak.
5b-3
6a-7
5b-4
5b-5
5b-6
6a-7
5b-3
bldrcn.
6b-2
hakim.
6a-3
kiri.
Ga-6
kurt,
6a-3
kurt.
6b-2
deri takye, deri takke.
6b-1
bez.
6b-3
pnar.

ip.
9b-3

CL
o

b. -gi
birev
b.
bitel
b.
bitig
b.
biye
b.
biyik
b.
biz
b. -ge
bolb. -an
b. -an ak
b. -maay
b. -sam
b. -up
b. -up idi
b. -ur
bdne
b.
bg
b.
blk
b.
bre
b.
bri
b.
brk
b.
boz
b.

covurt
c

yourt.
10a-1

cz
c
alan

yz.
9b-6

. -
an. -kann
. -mak
apan
apar
.

yalan.
9b-4
9b-5
sanmak, batrmak,
saplamak.
9b-2 : 9b-1
yalabk. :
:9a-2 : ulak. :

ap. -durd

:9b-2

. -mak:

gndermek. : 9a-1 :

arla_
- -p
atlank
.
aykal. -d
akr

akr. -mak

9a-G : armak. :
9a-1 : top. : 9b-7
alkanmak, alkalanmak.
9a-2
sucu.
9b-G
armak.
9b-6
ok.
9a-5

ekmen
.

khl.

emen

iz.
9b-2

e
.
etlevik
.

10a-2

fndk.
9b-6
feryat.
10a-2

yklmak.

.
la-

9b-7

. -mak

san.
9a-5

an

bilig-1/Bah ar96

224

ldam
.
n
. -l.
rma.
-maaymin
. -n
. -P
. -ym
i

.
ibin
.

igi
.
.
igit

ikin

: tez, abuk.

: 9b-4
: sahih, doru . gerek.
: 9a-1
: 9b-4
: sramak.
: 9a-3
: 9a-4
: 9a-3
: 9a-3
: ya.
: 9b-1
: sinek.
: 9a-4
i iyi.
: 9b-3
: 9b-3
: bakan?
: 12b-1

.
n

: d, kenar.
: 9b-7

it
.
itin

: gerek.? etin,
mkl, zor.
; 10a-2

.
it-

: yetmek, yetimek,
. -ip idi

iyid
.
or.

-mak
-up citip

ora
.
orma
okurak
.
me
p krk
y.

ulamak.
: 9b-1
: yiit.
; 9a-5
: seirtmek.
; 9a-6
: 9a-6
::: kul.
: 9b-7
: ndrme.
: 9a-2
: eme.
: 10a-1
: kak, kepe.
: 9a-5
: marur, byke.
: 10a-2
: salmak.

r.
-t

: 10a-1
-d: asilik, itaatsizlik;
isyan, gnah.
10b-2
demek, sylemek.
10b-2
10b-1
gibi.
10b-1
k.

davk
d.
did. -ge
d. -p imi
dik
d.
diy
d.
dvbd
d.

10b-2
kasrga.
10b-2

egre-e.

-ebklmek.

-mak
erk
e.
esen aman

4a-5
ulu,
4a-4
iyi ,ho, sa salim.
5a-3
kii.
3b-6
etmek, eylemek.
3a-6

ev
e.
eylee, -y

femle.
13D-1
filan, flan.
13a-1
13a-1

fe
t
flan
f. -lk
f. mu ikin
-g-

-mek
um.

: 9b-2
: ykanmak.

-mak
up
.

: 10a-2
: iyi, gzel.
: 9b-5

bilig-1/Bahar 96

: leziz, lezzetli.
: 9a-4
: kk olan, kk
erkek ocuu.
: 9b-5
: yrmek.

aranbi
.
geigg. -mDk
geiv
g.

feryat.
12b-4
elenmek.
13a-1
geit.
14b-7

225

gereb
g.
g. -c
gorge
g.
g,

turad

nni-

haberci
h.
hay
h.
hor
h.

gemi.
15a-1
15a-1
kadeh.

i. -indin

-ige
ilik-

15a-1
15a-1I
aksrmak; havlaya hav
laya kamak (kpek iin)
: 12b-4

10a-4
-l

ldn
ramak
rap

lys
zak
. -

iberi. -mak
ierde
i.
i e n
i.
ii
i.

: yldrmak.
: 3b-6
: at.
; 4a-1
; esrk, mest,sar
ho.
: 4b-4
: issi.
: 2a-2
/ ayak
: 4a-6
-i: gndermek.
: 4b-2
: ierken.
: 3a-3
: fsk.
: 2a-6
: kadn, hanm, ece.
: 4a-6

iki
i.

: kei. : 4a-1

ikev
I.
l. -gf
ilenkat
i. -
iley
i. -inde
. -inde

: ikisi.
: 1b-5
: 1b-2
:koku.
: 4a-7
: n.
: 1b-5
: 3a-7

ilt-

: 3b-5
: eilmek.
: 3b-4
: iletmek, ulatrmak.

i. -gi
imdi
.
imes
i.
imgen
i. -r
ing

: 3b-4 :
imdi.
: 2b-2
: deil.
: lb-2
: emek ekmek.
: 3a-3
: sohbet arkada.

i.
ink
i.
inanc
i.
ini
i.
nd

: 4b-3 :
kethda.
: 4b-5
: inm kii.
: 4a-3
: karde.
: 4bs-6
: kapkacak.
: 4a-5
: eren.

-ler
irik

: 1b-1
: ihtiyar, seme,

i. -dim

-hpeygamber.
10a-4
kabile.
10a-3
layk.

irk

: el.
: 2b-4
: il, el, memleket.

i.
irmen
i.
iri. -mes
i. -r
ir(i)n

isi
'
sray
i,
isre
i.
i -ta k
iste-

seilme. :
2a-2
: takat, g.
: 4a-4
: dermn.
: 2a-3
: ermek, olmak.
: 3a-3
: 2b-5, 3a-6
: leb, dudak.
: 1b-4
: lezzeti. :
4b-3
: fevti
: 2a-1
: cmle lem, herkes.
: 3b-6
: gizli.
: 2a-4
: 3a-5
: istemek.

bilig-1/Bah ar96

226
i. -ben
i. -gendik
i kni
i.
it
i. -emin
i. -ge9
i. -ip
i. -ing
iv
i.
ivda
i.
ivrili. -ip
ivri. -san
iz
i.
zi
i.

3a-4
3b-5
sava gn.
2b-1
etmek, eylemek.
2b-2
3a-7
2b-2
4b-7

k.
kayran
k.
kaytk. ip irdi
k.
-mak

:.3b-7

kayu

: dolamak, dnmek.
: 2a-4
: evirmek, evirmek.
: 2a-1
: iz iaret.
: 3b-7
: Tanr.
: lb-1
: -k: kalmak, arta
: kalmak.

k -an
k. -maay
kalpak
k.
kaltak
k.
kapak
k
karangu oy
k.
karay
k.
kart
k.
ka

: 13a-2
: 13a-2
: deri takye, deri takke.
: 13b-2
: kedi.
: 13b-5
:
: 14a-2
: zindan.
: 14a-1
: doan.
: 13b-1
: yal ; eski.
: 13b-1
: n, kar.

k.
-da

: 13a-5

kat
kkatn
k.
kav-

: kat, sert.
: 13a-3
: kadn, hanm.
: 13b-5
: kovmak.

bilig-1/Bahar96

k.
k. -an
k. -da
kayulk

: ev.
: 1b-1
: kadn, hanm.

kal-

k, -mak

kay

: 13a-4

kkaan
k.
kel
k. -an ak
k.-e turanda
k. -gende
k. -gesin
k. -ginni
keniz
k.
kes
k. -engen
key(i)n
k-i
kl
k.
k. -n
kmz
k.
kn
k.
kmgr
kkru
k.
krak
k.
krk ayak
kkskark. -m
kiek
k.

ne, hangi.
13a-3
13a-6
13a-2
kaygl, endieli.
13a-5
ahbaz.
13b-6
dnmek, geri
gelmek.
13b-4
13b-3
hangi.
13a-3
kazan.
13b-2
gelmek.
14b-3
14b-3
14b-2
14b-3
14b-4
mal.
14b-2
kesmek.
14a-6
art, arka, sonra.
14a-G
huy, miza, karakter.
13b-4
13b-4
at stnden yaplan
bir eit iki.
13b-5
ikence, azap.
.13b-2
eri.
13b-6
atmaca.
13b-2
haram, hrsz, hay
dut, yol kesen.
13a-5
kayk.
13b-7
ksalmak.
13b-3
rdek sorgucu.
14b-5

227

kike
kilk. -mes
k. -mey
k.-meng irmi
kime
k.
kimi
k.
kii
k.
kitrk.
kiyiz
k.
konak
k.
kopa
k
kopuk. -mak
ko
k.
ko kulak
k.
koy
k.
koyk. -ay
koy
k.
kozal-

k. -mak
kmrenn
k.
kp
k.
k.
krk. -eriken
k. -ge
k. -geli
k. -gen ok
k. -giz, k.-set
k. -glktr
k. -gzr
krk

: tan bili.
14b-7
gelmek.
14a-4
14b-1
14a-5
gemi.
15a-2
gibi.
14a-5
kii.
14b-6
getirmek.
14a-4
kee.
14b-7
konuk.

k. -i
krngl
k.
krnzk. -r
kyk. -ermin
kzng
k.
kn()l
k. -mge
knrek
k.
kulapa
k.
kunan

14b-4
devletli, muhteem.
14b-1
gstermek.
14a-4
yanmak.
14a-5
ayna.
14a-3
gnl.
14a-6
sine , gs, kalp;
vcudun yan taraf.
14a-4
kmz ierken..
13b-6
yandaki at.

14a-1
almak.
13b-7
saz almak.
13b-7
ift (dolu)
13b-3
eek, katr(ift kulakl)

k.
kuran
k.
kurt
k.
kuru
k.
kutul-

6a-2
hisar.
13a-6
k
14a-1
kuru.
13a-3
kurtulmak.

13b-1
koyun.

k.
kuvut

13a-4
kavrulmu buday.

k.
kuyan

k.
kcemci
k.
k
k.
k
k.
kmir
k.
kvenc
k. -i

13b-6
tavan.
13b-4
gne.
13a-5
kasrga.
13a-6
zalim.
14b-4
kuvvet, g.
14b-5
zulm.
14b-5
irkin.
14b-2
gven, gven.
14b-4

la

lvay.

l.
lan
i.

1 5a-3
ahin.
15a-3

13a-6
koymak.
13a-4
aa , alak.
13a-6
muztarp olmak; oal
mak , kabarmak; kovala
mak, hareket etmek
13a-4
br.
14b-2
ok.
14a-3
14b-1
grmek.
14b-6
14a-3
14a-5
14b-5
15a-2
14a-6
14a-4
ss, gzellik.

k.
kuya
k.
kuyun

bilig-1/Bah ar96

228
lo
l.
mandager
m.
man
m.
mb
m.
may
m.
makta
m. -mnk
m ana
m.
menin
m.
min
m.
mirza
m.
miyan
m.
muna
m.
munday
m.akda
m, - ok
mundak
m.
mundn
m.
mungl
m.
munlu
m.
munratm. -p
mkellel
m.

ncud
n.
ne
n. bolsa
neu

bilig-1/Bahar96

: yalan.
: 15a-3
-mbenzeyiler.
15b-1
bulut.
15b-4
?
13b-3
ya.
1$b-4
vmek, methetmek.
15b-4
bana.
15a-4
benim.
15b-1
ben.
15b-1
be.
15b1
orta; meyan,
ara,aralk.
15b-2
bu kadar,
15b-4
bu kadar, bunun gib.
15b-3
15b-3
gibi , o kadar.
15a-4
bundan.
15a-4
bunun gibi; kederli,
skntl, hasta.
: 15a-4
: muhta.
: 15b-2
bunguldamak.
15b-2
murassa, ssl.
15b-2
-nbyk kadeh, peymane.
16a-1
ne.
16a-3
neden

: 16a-1

n.
nevru
ni inin
n.
nik
n.
n.

itelin
nintr

n.
nidin
n.
nigan
n.
nime
n.
nit n. -eyin
n. -ip
n. -mege
nitke
n.

o
o.
ohao.
ok

okuo.

-mak

-gay

ola

olo.
o.

-ay
-maymin

o.
o.

-lar
-lara

orun
o.
o.
0.
ot
0.
o.

-nda
-na
-da
-dn

: sava, muharebe.
: niye.
: 16a-1l
: nice, nasl.
: 15b-5
: 16a-2
: nice, nasl.
: 16a-3
: neden.
: 15b-5
: deva.
: 16a-2
: nesne, ey.
: 16a-1
: ne etmek, ne
eylemek.
: 15b-5
: 15b-5
: 16a-3
: neye.
: 16a-3
-o
: dilber.
: 1b-2
: benzemek.
: 4b-5
: vakit; kuvvetlendir
me edat.
: 2b-3
: okumak.
: 3a-2
: rzgrn nnde
yuvarlanan kogaz?
: 2b-4
: olmak.
: 2b-4
: 2b-6
:o
: 4a-2
: 4a-2
: yer, makam.
: 4a-1
: 2a-5, 2b-7
: 3b- 2
: od, ate.
: 2b-5
: 2b-5

229

o. -lu
oyano. -mak
oyru
o.-dn
oyuk
o. -lar

3a-7

paras.

uyanmak.
3b-1
kar.
5a-7
uyank.

p.
pest

4a-2

peyker

Pp.

--

pir
p-

gte
o. -dr
l. -genlerin
. -trsn
. -trr
lg
.
pke
.
. -lemek
pke
.
re n
.
rgen. -mak
rte. -mak
. -nr
srk
.
t. -mi
tr
.
t. -ti
tn
.
t n
.
y
.
zge
.
. -ni

pergle

gazap.
4a-7
lmek.
3a-2
3a-2
3a-1
l.
3a-5
fke.
3b-3
5a-1
pmek.
4b-3
taht.
4b-2
renmek.
3b-2
yakmak.
3a-4
3b-5
mest, sarho.
2a-5
gynmek, yanmak.
3a-5
dolay, tr.
2a-4
gitmek, gemek.
3b-7
dilek.
5a-3
dn
3a-1
ev.
1b-2
baka.
3b-2
2b-3
-pcierpare, cier

po
p.
puskay
p.

sans. -urmn
s. -ka
sat
s.
akkulak
.
sakale
.
sakndurs.-mak
sak
s.
sals. -ur
ala
s.
san
s. -ka
anas.
san a
s.
sar
s.
anr
s.
arkt
.
savuk
s.
ava

6a-1
: ecel arn iirmek a
ak, aa; hafif sesle
sylenen
6a-4
suret, yz, ehre.
5b-3
(dilber); yal.
5b-3
rek.
6a-5
kayg.
6a-5
-ssanmak, dnmek,
zlemek.
11a-4
11a-4
silah.
11b-1
kpek.
12a-2
brak?
12a-4
tenbih etmek, ikaz
etmek.
11b-1
dnme, zleme.
11a-6
salmak.
11a-2
iftlik.
12a-6
say.
11a-6
saymak.
12a-3
sana.
11a-4
taraf.
11a-1
suyun alamas.
12a-2
yudum, iim.
12a-5
kap, anak.
11a-2
armaan.

bilig-1/Bahar96

230
.
saykals. -ur
saykn
s.
sefa
s.
selik
s
sevda
s.
spkars. -d
sskars. -m
svars.
sydam
s.
syr
.
szaan
szlav
s.
sin
s.
sivs.
siyli
s.
sezs.
sors. -ali
sora
s.
soyural
s.
soyura. - s a n
soykra.
sokr
.
Sokak
.

bilig-1/Bahar96

: 12a-4
azalmak.
11b-2
hazr (hzr) ?
11b-3
testi.
17b-5
nzik, gzel.
11b-1
alm-satm.
11a-5
imek.
11a-6
aktarmak.
11b-2
"sulamak, su vermek.
: 11b-3
: temiz yzl.
: 11b-4
: sr.
: 12a-6
: balaban, yiit, kah
raman, korkusuz.
12a-6

sona
s.
sk
s.
ub
.
su n al
s.
surun
s.
svk
s.

en
.
is
.
udurven
.
unkar
.
uh

cimri.
12a-3

-
: hrsz.
: 12a-1
: kngre.
: 12a-1
: adrvan.
: 11b-6
: doan.
: 12a-1
: neeli, en.
hareketlerinde ser
best (kadn).

sen.
11a-2
sevmek.
11a-2

ta

gzel.
11a-5
bilmek, sezmek, an
lamak.

t.
taal
t.
tala-

: 11a-1
: sormak.
: 11a-5
: soru.
: 11b4
: iyilik etme, nimet
verme.
: 12a-4
: buyurmak, emretmek
: 12a-5
: buyurmak.
: 12a-5
: kr.
: 12a-3
: sokak, dar yol.
: 11a-3, 12a-3

rdek
11b-5
maem, yas.
11b-4
sz.
12a-6
hasta.
11b-2
mutedil, lman
hava.
: 11b-3
i kurutulmu dan.
: 11b-4

: 11b-6

t. -m
talan
t.
talt. -d n
taman
t.
tan
t. -anda
t. -mak
t. -mas
tan
t.
ta n yank
t.
tap-

-tda.
7a-6
suyunermek?
8b-1
taynmak.
8a-2
kavrulmu buday
8b-4
abalmak.
8b-3
7b-6
tanmak, bilmek.
8a-2
8a-2
7b-2
tan-bili.
8b-G
sabah aydnl.
8b-4
bulmak.

231

t. -ar

: 7a-3

t. -p
t. -madm
t. -mak
t. -mas

; 7b-5
; 7a-2
: 7b-l
: 7b-1
ibdet
8a-7
kurmak, ekmek.
7b-5
datmak.
8b-1
tlbent.
12b-3

tapu
t. -da
tartt. -p
tarkatt. -an
tastan
t.
tak
t.
tata
t.
tatuy
t.
tavalt. -dng
tayan
t.
tedu
t. -si
telegin
t.
teleken
t.
temyiz
t..
Tengri birgey
T.
terkurusa
t.
teyg
t.
tm
t.
tnmaur
t.
tn
t. -n
tnglat. -anda
trgt. -sa
trna

at.
7b-4
iliii, ilgisi olmak,
ait olmak.
8a-5
dad.
8b-6
yorulmak.
8b-3
kaymak.
8a-1
ada.
8a-6
ahin.
7b-6
araba?
7b-7
bozma.
8a-1
Tanr'nn verdii.
8b-7
damak.
8a-7
melek.
8a-5
damla.
8b-2
zayf.
8b- 2
can.
8a-5
dinlemek.
8b-3
dinlemek.
7a-2
trnak.

t.

7a-6

tiger
t.
tigi
t.
t. -nde
tigirmen
t.
tigre
t.
tigr
t.
tigr
ttik
t.
til
t..
tilbe
t.
tilet.

-P

t.
tilim
t.
tilmet.
timr
t.
tir-

-rmin

t.
t.

-mak
-se

-yp

tirgrt.

-geli

tirig
t.
tirilt.

-gendin

tiring
t.
tit.
titret.

-gen
-yende

tiy.
t.

-ge

tersine.
8a-4
kar.
8b-7
8b-7
deirmen.
7b-4
dire
7b-3
dein, -e kadar.
7b-3
erimek, yetimek.
7a-2, 8a-3
gibi, berber.
7a-3
dil.
7a-1
k, lgn, deli.
7a-5
dilemek, istemek.
7a-1
7a-1
ok.
8a-3
muztarip olmak.
8b-2
demir.
7a-4
derlemek, devir
mak, toplamak.
8a-4
7b-6
derletmek, toplatmak.
7a-4
diri.
7b-1
dirilmek.
7a-3
derin.
8a-4
demek, oymak,
delmek.
7a-4
titremek.
8a-3
erimek, ulamak.
7a-3

bilig-1/Bah ar96

232
tin
t.
tofrak
t.
toktat, -mas
tokut. -di
tolant -p
tola
t.
to n t. -m
tonnun
t.
tostuan
t.
tosu
t.
tre
t.
tumak
t.
tura tut.
tura
t. -s
turuk
t.
tu tut. -mdn
tuta
t,
tutat. -mak
tuyuk
t.
tuhte
t.
tp
t. -i
trlk
t.
tt. -mek
t. -ti
tye
t.

bilig-1/Bahar 96

denk, eit.
7a-5
toprak.
7a-5
durmak.
8b-1
vurumak, arpmak.
7b-4
dolanmak.
7a-6
dolu.
7b-6
mek, donmak.
8a-7
deli, mecnun,
8b-5
kadeh.
8a-1
tosun.
7b-7
eriat, szl hukuk.
8b-4
ak.
8a-6
katlandrmak.
8b-5
dil.
8a-3
durma, duru.
8a-4
drt bir taraf, drt
bir yan.
7b-2
yolda, e.
7b-5
ulamak.
8a-5
tavuk.
7b-7
katlanma.
8b-6
dip, esas.
7b-3
trl.
8a-6
dmek.
8b-5
7b-3
deve.
: 7b-7, 8b-6

-uura-

uramak, rastlamak,
karlamak, bulumak.
2b-1
urundu.
4a-3
kabile,
2b-6
ay, rmak.
5a-2
krlmak.
2a-3
ite bu, ite budur.
5a-6
utanmak.
5a-4
5a-4

u. -dm
udrum
u. -
ulus
u.
urmak
u.
ualu. -p
uol ok
u.
uyalu.
u. -maz
u.
uya t
u.
uzatu.

-ur

4a-6
ayp, utan verici.
2a-5
uyumak.
4a-5
uyku.
4a-5

-an

u kuk
u.
-ev
.
.
le.
l
.
n
.
nde.
-mek
st
.
tn
.
ze
.

.
1b-5
1b-3
lemek, paylamak.
2a-2
ksm, para,blm.
4a-3
ses, seda.
3a-7
armak, seslenmek

-e
-di

5a-2
st.
1b-3
iin.
2b-3
zere.
3a-6

-ide

-vvaya
v.

hat, yaz..
16b-1
-y-

233

yalk

: mendil, havlu.

yyaluz

: 17b-3
: yalnz.
: 17a-3
: peygamber.
: 17a-6
: yalvarmak.
: 16b-3
: incinmek, krlmak.
: 17b-6
: yavuz, kt.
: 17a-5
yamur.
16b-3
yan, taraf; dn

y.
yalava
yyalbary. -ur
yalkny. p
yaman
y.
yamur
y.
yan
(emir).

y.
yarla-

17a-2
dnmek.
17a-3
17b-6
gibi.
17a-5
bert, ferman.
17b-6
buyurmak, emretmek

y. -d
yarlu

17b-4
hakir, fakir.

y.
yany. -p
y. -n
yanglg
y.
yarl

y.
yaruty. -up
yaruk
y.
y. ikin
yasa
y.
ya
y.
y. -lar
yauny. -gan
yaurun
y.
yavuy. -d
yavuky. -m
yaz-

6a-2
yakmak, parlatmak,
aydnlatmak.
16b-1
aydn, parlak, kl.
17a-7
17btemel.
16b-3
gen.
17b-2
16b-2
paralanmak.
ufalanmak.
17b-7
gizli.
16b-1
yetimek, ulamak,
yaklamak.
17a-2
bulumak.
17b-5
; yanlmak.

y. -up
yek
y.
yy. -lmak
y. -tur
ylay. -mak
ypar
y.
yiga
y.
yibery. -di
y. -gende
y. -gen s o n
y. -m en
y. -tmende
yiglik
y.znzden
yildem
y.
yililin
y.
yity. -gey
y. -ige
yoray. -mak
yrey. -mes
y. -m en
yry. -r
yuun
y.
yunuk
y.
yurtak
y.
yuvack
y.
yuvu aa

y-

17a-2
eytan.
: 17a-5
: derlemek, toplamak,
biraraya getirmek.
17b-5
17a-4
alamak.
16b-2
ipek.
17b-2
aa.
16b-4
gndermek, ilet
mek.
17a-4
17a-6
17a-7
17a-6
17a-5
iyilik.
17b-3
tez, abuk.
17b-1
iyilik.
17a-7
erimek, ulamak.
17a-1
16b-2
i tabir etmek,
yormak.
17a-6
gelmek, yrmek.
16b-4
17a-3
gelmek, yrmek.
16b-4
kz.
17a-4
abdest.
17b-4
ini yoku.
17b-5
yabanc, Trk
olmayan.
17b-2
: kavrulmu dan unuyla
hazrlanarak yada
kzartlan rek.
17b-1

bilig-1/Bah ar96

234

yz tmen
yyz
y. -ge

yz bin.
17a-1
yz.
17a-1
tarafsz

zaya
Z.
i

yal kadn.
12b-2
btla inanmak
10b-3

D P N O T L A R

I H RAZZOKOV- TMRZAYEV-O.SABROVKMAMOV. zbek Halk Agzaki Poetik icadi. Ta -kent

198Q & 173, 179
2. Agh Sm LEVEND, All ir Neva, Hayat, Sanat ve
Kiilii. I. cilt., Trk Dil Kurumu Yayn say: 239, Ankara
1965, s.259.
3. a.g.c. s. 265.
4. Besim ATALAY. Mirz Mehdi Han, Seng-lh, Lgat-i
Nevai, stanbul, 1950. T.D.K.s.
5. Agh Sm LEVEND, Ali ir Neva, Hayat, Sanat ve
Kiilii. I. cilt, Ankara 1965, s.264.
6. Janos ECKMANN, "aatayca". Tarih Trk iveleri
(eviren:Mehmet Akaln)., Ankara 1979, s.230.
7. A Lumley DAVIDS, A Grammar of the Turkish Language., London 1823.
8 .V.V.VeljammovZERNOV, Stovar 'djagataysko tureckij.
St. Petersbuig 1868.
9 . Pavet de COURTEILLE Dictionjiaire ttirc-oriental,
destine prinripalement a fadliter la lecture d'Aboul-Gzi et
de Mir -Ali -Chir-Nevi, Paris 1870.
10. eyh Sleyman Efendi, Lugat- agatay ve Trk-i Osman,
stanbul 1298(1882/83).
II . Ignacz KUNOS. ejx Sleyman Efendi's agatajOsmanisches Worterbuch, Budapest 1902.
12 . Joszef THURY, A "Behdset'l-lugat" czim
csagataj szotar (aatayca lgat Belcet'I-Lgat) Budapest
1903; Az "Abuska Lgati" czim agataj szotar(aatay
Abuka Lgati), Keleti Szemle V, 2, Budapest 1904, s. 21.

bilig-1/Bahar96

13 .Joszef THURY, emlekezete. Budapest 1934, s. 20-21; Hasan

EREN, "aatay Lgatleri Hakknda Notlar". A.. D.T.C.E
Dergisi, Ankara 1950. s.145-163.
14. A.A. ROMASKEVI Novy agataysko-persidskiy slovar'
Sbornik Mir-Ali-ir. Leningrad 1928 s.83-99.
15. Parsa AMSIYEV-Sabircan IBRAHIMOV, zbek Klassik
Edebiyat] n Kikaa Lgat, Takent 1953.
16. Parsa AMSI-Sabircan BRAHIMOV, Navaiy Asar-lari
Lgati, Takent 1972, 786 s.
17. Ali er Navaiy Asartari Tilining zahli Lgati I, II, III,IV.,
Takent 1983-85.
18. V. RAHMANOV, zbek Klassik Adabiyati Asariari Un
Kiskaa Lgat, Takent 1983, 200 s.; Batrbek HASANOV,
Navaiy Asartari Un Kiskaa Lgat. Takent 1993, 376 s.
19. Tadeusz MAJDA, Katolog Rekopisow Tureckich i Persklch,
Warszawa 1967, s.69. G. RICHER Werzeichnis der
20.
Orientallischen Handschirften Staats und Universitatsbihllothek Breslau, Leipzig 1933, s.40; Tadeusz MAJDA,
Katolog Rekopisow
21 ureckich Perskich. Warszawa 1967, s. 69.
22 Tadeusz MAJDA. a.g.e. s.69. 22. sa ZKAN, "TrkeLatince Bir Nasreddin Hoca Mecmuas", Trk Kltr
Aratrmalar, Prof. Dr. kr Elin'e Armaan.
Yl:XXIX/l-2. Ankara 1993, s. 272-305

235

bilig-1/Bah ar96

236

* *# #

.J t&

,} S

&

* *1,1/

-< *

**

y j >

H?

/fc ,

J l ' ' 1

,*

(3 T

*
\

.h

.la

v w i -jJ
r*

* *J>

'J^J

i*

r i

J *

- #vW

>*

'. f i i
/* ^

J ;

**'
I ^ v # ! .j&

'A

#w
j !

y
t

. j r

40

bilig-1/Bahar 96

' h

.T f f

'

* 'j *

/ /

*W .i j

- j t f f o

> *
d*

J *k j- jJ ? S r

j -> Jw

* ^ ' r >(J
y
J
' r
v * & C ^ J

*vf

.r f j

A /

- w

V ,J

H>

J^'

A.I f*

-^ ._

'^ tjj i j t ( f

4b

237

bilig-1/Bahar96

238

bilig-1/Bahar 96

239

bilig-1/Bahar96

240

bilig-1/Bahar 96

241

bilig-1/Bahar96

242

:r
>"

f r

7 l

>
^

^
f

>
P

if e

tS r
ti*

t*

/ r
; /

- . 4

j j f J

2 ' j

- r

' /

y
*

*'
S

fcJ*

ty

fi

j i !

t t

f *

^ / J 7

a -Kr

#
* ^

J 5 *

i v

jA s s
/X

lJ

- , V

<

m-

* a t

J '^ L 4

l V ,

^
-

1 5 )
i m

>*

* x F

J >

j t

A
* / v

-ff

r ' t '

- s

j j f
t .

U i

,j

-X

rf

H
J4

'

' r

"*

V I

5
^ J

'

>

Lfa

bilig-1/Bahar 96

t *

it

* j t ?

16b

- J tf
>

1*

:'
&
4*

> ''
* i*

243

bilig-1/Bah ar96

244

HESSENN MASALLARI:
MOTFLER OTOBYOGRAFK
UNSURLAR

1. Masal
1.1. M asal Kavram nn Tanm ve Ksa Tarihesi
Masaln ksa ve zl bir tanm Milliyet
Edebiyat Ansiklopedisinde yle yaplmaktadr:
"Halkn ortak uurunda domu, kulaktan
kulaa, kuaktan kuaa aktarlan, getii yer ye zaman
bilinmeyen, normal veya olaanst ahs, peri, cin, deve,
ejderha gibi yaratklarn meydana getirdii gerek d
olaylarn hikye edildii anonim halk edebiyat rnne
denir." 1
Bununla birlikte kollektif karakter tayan
anonim halk masallarn, yazar belli olan sanat masalndan
ayrt etmek zorundayz. Ebedi bir tr olarak masala
benzeyen, onunla akraba dier edebi trleri hikaye, efsane,
menkbe kssa, fabl ve desten olarak sralayabiliriz.
Masallar yazya aktarlmadan nce, masalc ya
da meddah denilen kiiler vastasyla, nesilden nesile
aktarldklarndan, masal motiflerinde ok eski kltrlerin,
dinlerin geleneklerin izlerini bulmak mmkndr.
Masal

snfna

dahil

edebileceimiz

ilk

hikayelerin tarihi M. 13. yzylda Msr'a, eski Yunan

efsanelerine ve Hameros'un destanlarna dayanmaktadr.
Masal geleneinin orta ve yakn alarda yaygnlamasnda
ve Avrupa'ya ulamasnda ise dou ve uzak dou lkeleri
byk rol oynamtr. "Binbir Gece Masallarnn" (1704
17) Arapa'dan Almanca'ya tercmesi ile Almanya ve
Fransa'da masallara kar byk bir ilgi uyanr ve bilindii
gibi romantizmin ba tac olur masallar. Masala duyulan
ilgi, Grimm kardelerin Alman halk masallarn bilimsel bir
titizlikle sistematik olarak "Kinder-und Hausmarchen"
(1812-15) ad altnda derlemeleriyle, doruk noktasna ular
ve bu tarihten sonra saysz masal derlemeleri neredilir.
1.2. M asal Motifleri
Motif, genel olarak, ayn ya da farkl eserlerde
olduu gibi tekrarlanan ve tipik bir zellik tayan olay
rgs,

anlatm

tutumu

ya

da

imajlar

eklinde

tanmlanabilir. Btn sanatlarda mevcut olan motif, masal

trnde geleneklerde yaayan ve konuyu belirleyen yapsal
zelliklerdir. Olay rgs ile imajn anlamsal bants
gerilimi ve dolaysyla ilgiyi dorukta tutar. 2
Trk masal motifleri genellikle kaynan
halkn sade ve saf dnnden alrlar. Oysa batl masal
motiflerinde genelde mitolojik dnce hakimdir ve insan
ne kadar mitolojik dnten uzaklarsa, mototiflerin
Yrd.Do. Dr. eref ATE
Gazi niversitesi Eitim Fakltesi
Almanca Blm retim yesi

bilig-1/Bahar96

anlamn da o kadar yabanclar ve bylece imaj ile nesne

arasndaki bant koptuundan, insan masal motiflerini
kendi akl ile yorumlamak durumunda kalr.

245

2. Hessenin Masallarnda Motifler

2.1. Yol ve Yolculuk Motifi
Masallarda yol genellikle istikameti belirler,
balang ile hedef arasnda bir bant kurar ve semeyi
ya da tercih etmeyi zorunlu klar. Yola kan insan, ya
yaamnn ya da kaderinin izgisini aramaktadr. Yol
boyunca kahraman, snavlardan geer ve genellikle strap
eker. Yol boyunca gerek ve hayal i-ie olduundan
tuhaf yaratklarla, mucizelerle karlar kahraman ve
yol onu hedefine ulatran olaanst bir g
konumundadr. Yolculuk zor olsa da, geriye dnmek olmaz,
nk varlmak istenen hedef insan cezbeder. Uzun ve
zorlu yolun ksaltlmas iin "Wunderbare Nachricht von
einem anderen Stern" masalnda kraln elisinin byk bir
kuun yardmyla ayn gecede baka bir gezegene
gtrl gibi 3 kahramann hizmetine olaanst gler
verilir.
Masallarda yolun ne kadar olduu bilinmez.
Kahraman yolda herhangi bir kimse ile karlarsa,
karlalan kiinin mutlaka olayn ak iinde nemli bir
vazifesi vardr. Hi kimse ile ylesine karlalmaz.
Masallarn bu genel zellii Hesse'nin "Fltentraum" adl
masalnda gryoruz. Brigitte ile flt yolda tesadfen
karlarlar ve bir sre birlikte yol alrlar. Ancak yollar
ayrldktan sonra flt iin bu karlamann ne kadar
nemli olduu onun daha sonra gemii hatrlamasyla
ortaya kar. 4
Masalda kahraman yollarn ayrld bir
noktaya gelirse, her zaman erdem, fazilet, cesaret ve
tahamml gerektiren zor yolu seer.
"Bu yolu yrmek ne fena! u sevimsiz tatan
kaleyi zorlamak, u souk dereden atlamak, u sarp ve ince
uuruma karanlkta trmanmak ne fena!" 5
Burada yol imaj, insann dnyay kendisi iin
kefetmesi olarak anlalabilir. "O kendi yeteneklerini
tanmak, yaantlarn artrmak, ya da yaamnda bozulmu
olan dengeyi yeniden tesis etmek ister. Bu istei, yola ilk
admn atmakla eyleme dnr Ve bu yolu sebatla takip
ederse, belki de hedefine uluabilir."6 Bylece her insann
kendisi iin aramas gereken bir yolu olduu sonucunu
kartabiliriz. Bulduu yoldan ilerlerken, karsna kan yol
gstericilerden ve yardmclardan
istifade
etmesi
gerekecektir.
2.2. Byl Y erler
"Masaln
getii
mekan,
bizim
yaadmz d kutsal dnyann aksine, byl bir
hkmranlktr." 7
Masallarda genellikle byl bir atmosferi olan
bu hkmranln belli bal mekanlar gkyz, dnyann
derinlikleri, orman, deniz, rmak, ay, dalar vb.'dir. nsan
ruhunun derinliklerini a vuran bu trden mekan
motifleri, Hesse'nin masallarnda da nemli bir yer
tutmaktadr.

O rm an
Orman ve yeillik, masallarn deimez
mekanlarndandr. Hatta baz masallarda, asl olay ormana
adm atlmasyla balar ve bylece ormanlar ilerinde
gizledikleri srlaryla, sadece anlatmda bir malzeme ve
mekan olmaktan te, masaln konusu dahi olabilirler.
"Orman, insann bana gelebileceklere kar
hazrlkl olduu ve kaderinin gerekleebilmesi iin,
maceray byk bir frsat olarak deerlendirdii bir
mekandr."8 Masallarda orman, gnlerce yol alnabilen
sonsuz bir mekan grnmdedir.
"[...] ve erkenden yola koyuldu, gnlerce
derelerden, bayrlardan, kara bataklklardan, hi grmedii
yosunlu sekilerden, dik uurumlardan dalklara hep o
sonsuz ormanda yol ald ve nihayet sonunda mitsiz ve
zgn olarak, belki de ormann yaratklarna Tanr
vatanlarn terketmelerini yasaklam olabilir diye
dnd."9
Bu masalda orman, koruma ve snak temin
etmekle birlikte, varlmak istenen gerek hedefin nnde
bir engel tekil ediyor ve bu yzden terkedilmesi gerekiyor.
"Titreyen orman adamnn nnde, rts
kaldrlm "dar" duruyordu.[...] Dnya buradayd ve en
yce Tanrs gne ve orman hayatnn uzun utanlacak
ryalar geride kalm ve imdiden ruhunda l papazn
solgun benzi gibi snyordu."10
Ormandaki
asrlk aalar
bir snak
olmakla birlikte,
bazen
"Piktors
Verwandlungen"
masalnda olduu gibi, deiime uram, konuabilen bir
yaratk da olabilirler.
"Piktor bir aa oldu. Kklerini topraa sald,
dallarn ge ykseltti."11
Orman iinde bir ok srr ve bilinmeyeni
barndrsa da, imaj olarak iyiyi, snrsz ve deimeyeni
canlandrr.
"Fakat orman dalardan ovalara uzand, gller ve
rmaklar olutu ve yok oldular ve orman yine ne kt Ve
yavaa btn lkeyi kaplad. "12
Da
Masallarda da da duygu lkesinin bir sem
boldr ve bilinmeyeni ortaya koyar Dalar tehlike ve
esrar ile insanlarkendine eker. Dtan heybetli ve
azametli grnen dalar, gemiin tan ve hayatn
semboldrler. Ancak, "dalar hayaletlerin yaad
bilinsiz nesneler deil, iinde bireysel yaamlarn srekli
yenilendii, yaratc hayat kaynaklardr.13 Hesse de da
semboln masallarnda bu anlamda ska kullanlr.
"Ve dedelerden torunlara aktarlan ve
yaatlan ne varsa, hepsi da hakknda bildikleri ve
dledikleri idi. [...] ve topraa gneten ve rzgardan ne
gelse, hepsi dadan gelirdi. [...] Kukusuz da hereyin
balangcndan beri yerinde duruyordu ve

bilig-1/Bah ar96

246

sonsuza kadar da yerinde duracaktr."14

Da,
bilinaltnda
ulalabilecek
hedefi
simgeler. Daa trmanmak ise, tpk yaammzdaki
hedeflerimize ulaabilmemiz iin, kendimizi yenilememize
ve abalamamza benzer. Ayn ekilde, Hesse'nin "Der
schne Traum" adl masalnda gen Haberland iin, daa
kmak dnyay tanmak ve hayatn amacn bulmak
anlamna geliyor.
"Daha idrak dana eriip, bilge bir kii
olduunu
farkeder etmez,
kendisinin bir i
iin
grevlendirildiini hissetmiti."15
2.3. Baba Motifi
Masal rneklerinde baba tipinin farkl zel
likleri ile ortaya ktn grmekteyiz. Masallarda baba
tipi, bykbaba, ata, yal bilge kii, retmen, ihtiyar ya da
byc olarak simgelenmekle birlikte, baba imajnn
artrd zellikler yaratc, ruhani ya da harekete
geirici olarak sralanabilir.
Hesse"nin masallarnda ise baba tipi, kahra
mann hayatnda nemli bir yer tutur ve onun destekisi,
yol gstericisi ve retmeni konumundadr.
"Augustus'un en ok holand ey, yan
odadaki babas ile birlikte olmakt; baz akamlar onu
odasna arr, karanln sadece mineden kan krmz
alev ile aydnland odada, adam yerdeki pos tun zerinde
ocuu yanna alr ve onunla birlikte sessiz alevlere bakarak
ona uzun uzun hikayeler anlatrd."16
Bu hikayede baba figr, kahramann istediini
gerekletiren ve kaderini etkileyen kii olarak
canlandrlyor. Bir baka masalda ise, baba tarafndan
verien bir hediye onun iyilik severliini ve desteini
gstermekte.
" < te>
babam
ve
bana kemikten
yaplm, kk bir flt verdi " <bunu al ve uzak diyarlarda
insanlar bu fltle elendirdiinde, yal baban hatrla>"17
Genellikle baba figr, kahramann darda
kald, zmsz olduu durumlarda ortaya kar ve bilgisi
ile, tecrbesi ile ona yol gsterir. "Augustus" masalnda
olduu gibi "Iris" adl masalda da, babay simgeleyen kk
bir adam, kahramana yardm eder. Ancak, baba figr
sadece ihtiya duyulduunda ortaya kar ve daha sonra
kaybolur.
Hesse'nin masallarnda bilim ile zdeleen
baba figr de nemli bir yer tutar .
2.4. Anne Motifi
Anne figrnn ilk rnei, masallarda olumlu
yanstld gibi, olumsuz da olabilir. Anne motifinin bu
zellii hakknda Hedwig von Beit unlar yazar:
"Anne korkun, karanlk ve imha edici olarak
ortaya kabilecei
gibi, efkatli, koruyucu, tayc,
balayc, hibe edici, gemii bilge kiilii ile koruyucu ve
gelecei bilici olarak etki edebilir." 18

bilig-1/Bahar96

Masallarda bykanne, stanne, vaftiz annesi,

nine, cad, Tanra, dev anas v.b. olarak yanstlan anne
motifi, dourgan zelliinden dolay, genellikle doann
balangcn simgeler . Hesse de "Faldum" adl masalnda
kklerini arayan da hakknda unlar yazar
"Ona
da
bir
zamanlar,
her
eyin
balangcnda olduu gibi, bir anne ninni symememi
miydi?" 19
Hesse'nin masallarnda anne motifi genellikle
sevimli, gizemli, gzel, seven ve sadece iyilik isteyen bir
kimse olarak karmza kar. "'Der schwere Weg" adl
masaln sonunda gezgin, sonsuzluk yolundan annesinin
kucana derek gey esine ular.20 Yine Iris adl masalda,
annesini hatrlamakta glk eken Anselm, kendisini
tanmak iin kt yolda annesinin hayalini zihninde
canlandrr ve bylece hedefine yaklat ifade edilir.
"Yllardan beridir ilk defa cismini ve yzn bu
kadar ak seik ve yakndan hissettii annesi, ryalarnda
ona sesleniyordu."21
Grld gibi "anne" figr kesin olarak
tanndnda kahramann olumlu bir tecrbe kazan -mas,
kendisini ve yaad dnyay tanmas mmkn oluyor.
2.5. Cce Motifi
Cceler, her eyi bilen, saklanm eyalar -dan
haberleri olan ve olaanst gleri bulunan yaratklar
olarak bilinir. Kk olduklar halde gl olular, onlar
yal, bilge kiilerle zdeletirilir "Kahraman yanllkla
ccelerin olduu bir meclise girerse, fazla gze arpmayan
bu insanlarn ne denli kuvvetli olduklarnn farkna ilk anda
varamaz."22
Hess'nin "Der Zwerg" adl masalnda, cce
prensesin refakatcisi rolndedir ve Trk masallarnda
olduu gibi, grevi ince mizah anlay ve kvrak zekasyla
prensesi elendirmektedir. Prens ortaya ktnda ise,
cce iinden olduu gibi, lm cezasna arptrlr.23
2.6. Konuan Nesneler ve H ayvanlar
Hesse'nin masallarnda konuan hayvanlar ya
da eyalar daima insanlardan daha kurnaz ya da zekidirler
"Ein Mensch mit Namen Ziegler" adl masalda konuan
hayvanlar hem dnya grleri hem de ifadeleri ile
insanlardan daha stn olduklarn gsterir-ler.
"Ve imdi her eyi bir hayvan gznden
grd iin, soysuzlam, riyakar , yalanc ve btn
hayvan trlerinin soytarca bir karm olan hay -vanms
yaratklardan olumu irkin bir toplumdan baka bir ey
grmyordu."24
Yine "Marchen vom Korbstuhl" adl masalda da
sandalye, retici rolndedir. Bildiklerini aktarmaya hevesli
grnen sandalye, gen ressamdan daha stndr.
"Gesprach mit einem Ofen" adl masalda ise

247

anlatc itirafta bulunur:

"Franklin size hayranm.
Siz hayatmda
grdn en zeki sobasnz."25
Bu masalda insann karmakl karsnda bir
nesnenin sadelii vugulanrken, Hesse'nin yukarda
deindiimiz masal ile insann evresi ve kendisi ile
mnasebetlerini eletirdiini syleyebiliriz. Bu masaln,
dier masallardan temel fark slubunda sezilen ak
saldrganlk ve eletiri, ksa olmalarna ramen, yerinde ve
etkili mizah anlaydr.
Ku
Masallarda ska karlalan ku motifi,
genellikle bir dnceyi ya da hedefi simgeler. Bazen bir
arzunun ya da zlemin imaj, bazen de bizzat ruhun kendisi
olur. Genellikle ku ya da kanatl yaratk, deimez hakikati
ortaya koyar ve iyinin yannda olur. Hesse'nin masallarnda
da ku iyilii simgeler, "iris" adl masalda ku, kahraman
yeni bir dnyaya gtren nder olarak karmza
kmaktadr
"Kzlaalardan olumu allkta bir ku
tyordu, ender duyulan tatl sesiyle, tpk lm olan iris
gibi Onu takip etti, o ise uuyor yere konuyor, tekrar
hopluyordu, derenin stnden ormann derinleklerine
doru."26
Hildegrund Woeller'e gre yardmsever hayvan
motifi, insanlk tarihinin ilk dnemlerindeki insan-hayvan
ilikilerine dayanmaktadr. "Bu hatralar, hayvan ile insan
ve hayvann ayn evrende, ayn dzlemde yaadklar
dnemlerden gelmektedir."27 Bu anlaya gre masallar,
geri dnmemizin mmkn olmad bir gemiin izlerini
gnmze tamaktadr .

3. Hessenin M asallarndan
Otobiyografik U nsurlar
Hesse, hayat boyunca masal malzemeleri ile
megul olmutur, nk hayal, rya ve gerekst onu her
zaman cezp etmitir. Josef Mileck'e gre Hesse, grnen
gerekleri byl bir atmosfere dntrmtr. "Onun
masallar gizem ve fantazisiyle byleyen, ryann ve
sembolizmin gerekstln ortaya koymaktadr."28
Hesse masallarnda iki dnya canlandrr. Biri
skc gnlk yaantmz, dieri ise grnen maddi
dnyann arkasndaki mkemmel hayat, "Yaamn geici
ve snk grntlerinin arkasndaki bu byl
hkmranlk, onun iin sadece gerek dnya deil, bunun
da tesinde sanatnn ilham kayna ve malzemesi idi."29
Hesse ilk masal "Lulu"yu 1900 ylnda Bern'e
tanmadan nce yazar. Daha sonra sanat yaamnda dnm
noktas saylabilecek tarzda, estetizme ve ii bo
entellektellie kar kt dnemlerde masala yneldii,
1931 ylnda Baden'de bulunan F. Abel'e yazd
mektubunda aklar. 30

Hesse, 1919-21 yllar arasnda 11 masal yazar.

Daha sonralar da zaman zaman masal yazan Hesse, son
masal olan "Vogel"i 1932'de tamamlar
Hesse'nin genellikle
otobiyografik olarak
nitelenen edebi eserleri31 ile masallar mukayese edil
diinde, fantastik anlatm tutumu ile yazlm olan
masallarn zel yaantlarndan ok az izler tad
grlmektedir.
3.1. Sanat Kiiliinin Zorluu
Hesse, "Fltentraum"(1913) ve "Der Dichter"
(1919)adli masallarnda kendi
sanat urann izlerini
yanstr. Bu masallarda aray ierisinde olan deneyimsiz
gen, bir ustann peindedir ve bu yolda bir ok acya ve
zorlua katlanmak zorundadr. Bir yaam boyu devam eden
arayn sonunda renci, mkemmel sanatn kendi kiilii
ile yorulduu usta olur.
Bu masallarda Hesse,
kendi bireysel
yaantlarn deil, genel olarak sanatlarn abalarn ve
yaam ile sanat arasndaki tercihlerini dile getirir. Hesse'nin
bu konudaki grleri 1941 ylnda bir dostuna yazd
mektupta aka anlalmaktadr
"Sanat, sanat iin ne kadar aba sarf eder ve
onu ciddiye alrsa, sanattan kastedilen sonu bulma hedefine
o kadar yaklar. Buna hayatn bir anlam olduuna inan
ya da isterseniz bu hayata bir anlam verme cesareti
diyebilirsiniz, ite bu aamaya kadar olan yolun bir ok
basama vardr ve bu yol ou zaman dolaktr ve zor gibi
grnr, fakat yine de yrmeye deer."32
"Augustus" (1913) adl masalnda, ise Hesse,
sanat problematiinden uzaklar ve genel olarak insan
ele alr. Bu masalnda Hesse, insan yaamn ocukluk,
tesadflere dayal mutluluk ya da can skcl ve
mitsizlie d ve kurtulu olarak tasvir eder. nsan
yaamnn son bahar olarak nitelenen bu dnemde, ekilen
onca skntnn ardndan ocuksu mutlulua yeniden
eriilmitir.33 Tpk Augustus gibi Hesse de hayatnda
dnyalk olan btn maddi imkanlara sahipti, ancak edebi
eserlerinin ounda kaybolan o ocukluk yllarnn
cennetine duyulan zlem dile getirilir. nce bu kaybolan
cenneti sanatta ya da estetizmde bulmaya alan Hesse,
zaman zaman bunun ancak lmle bulunacan da ifade
etmitir. Ancak "Augustus" masalnda, Augustus tam
hayattan midini kestii srada, daha yaarken kendi i
huzurunu ve birliini bulur ve bylece cenneti yaamnda
kefeder .
3.2. M asallarnda Sosyal Eletiri
Hesse'nin 1915 ylnda yazd "Merkwrdiye
Nachricht von einem anderen Stern" ve "Faldum"
masallar, sosyal eletiri ynnden en sert eletirileri ierir.
Birinci masalda Hesse, iki gezegen tasvir eder.
Gezegenlerin birinde bar ve sevgi hkm srerken,
dierinde savalar ve katliamlar vardr.

bilig-1/Bah ar96

248

"Faldum" adl masalda toplumu oluturan insanlar ya sahip

olmadklar eyleri elde etmenin hrsna kaplmlardr ya da
olduklarndan farkl grnrler . "Der Europaer" (1918) adl
masalda ise Avrupa'nn teknolojik gelimelerle imha edilii
ve bu anlamsz savatan dolay insanlarn kaybolmas
eletirilir.34 Hesse'ye gre dnyann ideal olmas ya da ideal
olmamas yaanlan zamana baldr . Hesse bu grn
"Die Stadt" ve "Das Reich" adl masallarnda ilemitir .
Dnyann gzel oluu da irkin oluu da daimi deildir,
geicidir ve deikendir. Hesse yaad dnemin
krizlerinden etkilenerek, teknolojik gelimelere ve
ilerlemeye kar hep mesafeli durmutur, hatta eletirmitir
O (akl sahibi bir insan), bugn insanlarn
ncekilerden daha iyi ate edebildiklerini ve daha hzl
seyahat edebildiklerini grr, fakat bu ilerlemenin binlerce
gerilemeye mal olduunu grmesi ona msaade edilmez ve
o da grmek istemez. Gnmz insannn baz teknik
kaabiliyetleri daha iyi gelimi olduundan, onun
Konfiyus'tan, Sokrates'ten ya da sa'dan daha gelimi ve
ileri olduunu zanneder."35
3.3 Psikanaliz ile Uras
Hesse'nin psikanaliz ile urasnn izlerini
zellikle iirlerinde ve masallarnda bulmak daha
kolaydr. Ruhun ilk olarak psikanalitik yntemlerle tedavi
edilmesi ve psikanalistlerin yazlar Hesse'nin kendini
tanmas iin, bir yntem bulmasna neden olmutur.
Hesse'nin ufkunu aan ve bilincini artran bu yeni yntem,
zellikle insann ruhsal problemlerinin ve bilinaltndaki
bilinmeyen arzularnn zmlenebildii masallarda kendini
gstermeye balad. Georg W. Field, Hesse'nin masallar
hakknda u yorumu yapar: "Bu sanat tr, airin
eserlerinde rnesanstan beri Alman edebiyatnn tmnde
eine rastlanmayan bir orjinallie sahiptur."36
Bu balamda "Der schwere Weg" adl masal,
kendi ruh tedavisinin, mitik tarzda ifade edilii eklinde
yorumlanabilir. Bu masalda, kendi iine dnmenin zorluu,
ve nder olarak tarif edilen kii ile olan mnasebetleri ifade
edilir. Masalda kahraman yoluna devam etmek zorunda
olduu gibi, Hesse de hayatnda kendini tanmak iin
aratrmak zorundayd. Masallarnda insanlarn gizli kalm
arzularn ve korkularn aa vurmak isteyii olarak
yorumlan abilir.
3.4. Fantezi Dolu B ir Dnya
"Piktors Verwandlungen" (1922) adl hikayede,
Piktor sanatsal bir fantezi dnyasna girer. Bir aaca
dnmek isteyen Piktor. sadece kendisinin deimediini
anlar ve mutlu olamaz. Ancak sevdii kzn kendinden bir
para olmasyla bir btn olur ve bylece sonsuz oluumun
bir ekirdei olurlar.
Bu masalda yalnzl ve kaderine raz olmay
simgeleyen aa sembol, Hesse'ye benzetilebilir.

bilig-1/Bahar 96

Hesse, son masal olan "Vogel" de, eine

rastlanmayan, fakat devaml olarak gzlerden uzak duran ve
bylece snrl insann tand ve grd bir ku
semboln iler. Bilindii gibi Hesse de, bazen toplumdan
uzaklar ve yalnz yaard. Bu masalnda da kuun, aslnda
Hesse ile okuyucular ve eletirmenleri arasndaki ilikiyi
simgelediini syleyebiliriz.
3.5. Hayatm M asal
Son olarak "Die Kindheit des Zauberers" adl
masal zerinde durmak istiyorum. zellikle bu masalda
Hesse'nin kendi yaantlarndan byk izler bulmak
mmkn. Hesse'nin kendi ifadelerine gre de bu masal
onun hayat hikayesini anlatr: "O zamanlar kendileriyle
problemlerim olan arkadalarma, masalms havada ve yan
alayl tarzda yaantlarmdan kesitler sunarak, yaamm
hakknda bir genel kanaatleri olsun istedim."37
Kendi genliini gzeli etirerek anlatt bu
masalda, byl ocukluk tecrbeleri ile bilinli olarak
renilen gerekler arasndaki uurumun almas sorununu
dile getirir. En byk ocukluk dn Hesse yle ifade
eder:
"En ok sihirbaz olmak isterdim. Bu benim en
iten, en derinden istediim bir arzumdu, zira gerek denen
ve o zamanlar byklerin samalklaryla zde grdm
ve zaman zaman korktuum, bazen alaya aldm
gereklerden duyduum rahatszlk beni ok erkenden onu
deitirmeye, bylemeye, fenalatrmaya yneltti."38

4. Son Szler
Hermann Hesse'nin masallar, her ne kadar
dier eserleri kadar otobiyografik izler tamasa da, onun
dnya grn ve dncelerini yanstmaktadr Hesse'nin
eserlerini tanyanlar, sadece masal olarak adlandrlan
eserlerinde
deil.
Demian,
Klingsor,
Siddharta,
Steppenwolf, Narziss und Goldmund, Morgenlandfahrt ve
Glasperlenspiel gibi bir ok eserinde, Hesse'nin adeta bir
sanat masal yazar olduunu mahade etmilerdir. Kurt
Weibel, Hesse'nin btn eserlerinin romantik sanatn bir
rn olan masal motifleri ile ssl olduunu belirtir.
"Sanatnn fragmanlarndaki masal karanl,
zerine yemin ettii duygu dnyamz fethediyor ve o
karanlkta insan. Tann'nn sonsuz evrenine eriiyor."39
Hesse'nin eserleri bu anlamda deerlendiril
diinde, daha byk bir anlam kazanacaktr ve her bir
eserinin byl masal dnyasnn bir paras olduklar
anlalacaktr. Masallarnda belirgin olarak ortaya kan
mitik, fantastik, ve ocuksu motiflir, aslnda Hesse'nin
btn eserlerinde mevcuttur ve onun hayat boyunca
zlemini ektii kuru gereklikten uzaklap, ocukluunun
byl atmosferine yaklamasn

249

D ipnotlar
yanstr.
1. Milliyet Edebiyat Ansiklopedisi, 1991.
2. Bkz. Daemmrich, Horst S. ve Ingrid: Wiederholte
Spiegelungen, Themen und Motive in der Literatr. Bern ve
Mlinchen : Francke I978,s. 15
3. Hesse, Hermann: Die Marchen. Frankfurt: Suhrkamp
1975, s.112.
4. a.g.e., s.61
5. a.g.e.. "Der schwere Weg", s. 144
6. Die Welt im Marchen. Hrsg. v. Jrgen Jannig u. Hein
Gehrts im Auftrag der Europ. Mrchengesellschaft. Kassel:
Roth 1984, Cilt 7, s.37.
7. Beit, Hedwig von: Symbolik des Marchens. Bern: A.
Francke Verlag 1952, s.21
8. Die Welt im Mrchen. Hrsg. v. Jrgen Jannig und Heino Gehrts
im Auftrag der Europ. Mrchengesellschaft. Kassel: Roth
1984, Cilt 7, s.49.
9. Hesse: Die Mrchen. "Der Waldmensch". s. 104
10. a.g.e., s 105
11a.g.e., "PiktorsVerwandlungen", s.208.
12.a.g.e.,"DieStadt",s.47
13. Beit, Hedwig von: Symbolik des Marchens. Bern: A Francke
Verlag 1952, s.52.
14. Hesse; Die Mrchen, "Faldum", s.139.
15. a.g.e., "DcrschneTram", s.57.
16. a.g.e., "Augustus", s.73.
17. a.g.e. "Flotentraum", s.61
18. Beit. Hedwig von: Symbolik des Marchens Bern: A. Francke
Verlag 1952, s.173
19. Hesse: Die Mrchen. "Faldum", s.143
20. Bkz. Der schwere Weg", s. 149
21. Hesse: Die Mrchen. "Iris", s.201

22. Beit, Hedwig von: Symbolik des Marchens. Bern: A

Francke Verlag 1952, s.363.
23. Hesse: Die Mrchen. "Der Zwerg", s.7
24. a.g,e., "Ein Mensch mil Namen Ziegler', s.41
25. a.g.e., "Gesprch miteinem Ofen", s.205.
26. a .g .e ., "Iris", s.2 0 2 .

27. Esteri, Amika u, Solms, Wilhelm u.a.Tiere und

Tiergestaltige im Mrchen. Regensburg: Rth 1991,
s.151.
28. Mileck, Josef: Hermann Hesse. Dichter, Suclier,
Bekenner Biographic Mnchen: Suhrkamp 1987,
s.136
29. a.g.e., s.118
30. Hesse, Hermann: Ausgewahlte Briefe. Frankfurt am.:
Suhrkamp 1974,s.59.
31.Bkz. Ayta, Grsel: ada Alman Edebiyat, Ankara
1990, s.67
32. Hesse, Hermann: Ausgewahlte Briefe. Frankfurt aM.:
Suhrkamp 1974. s. 196.
33. Bkz. Hesse: Mrchen, "Augustus", s.68.
34. a.g.e., "Der Europaer", s. 163.
35. Hesse, Hermann: Lektre fr Minuten. Hrsg. v. Volker
Michels. Frankfurt a.M.: Suhrkanp 19781, s. 112.
36. Schneider, Christian Immo: Hermann Hesse. Munchen:
C.H. Beck Verlag 1991, s.66.
37. Hesse. Hermann: Der Zauberer. Hrsg.v. Bemhard
Zeller. Marbach a. Neckar: Marbacher Schriften 14,
1977, s.86.
38. Hesse. Hermann: Lektre fr Minuten. Hrsg.v. Volker
Michels. Frankfurt a.M.: Suhrkamp 1971, s.141.
39. Weibel, Kurt Dr.: Hermann Hesse und die Deutsche
Romantik. Winterthur: P.G Keller 1954,, s. 132.

K aynaka
Ayta, Grsel: ada Alman Edebiyat. Ankara: Kltr
Bak. Yay. 1990
Beit, Hedwig von: Symbolik des Marchens. Bern: A
Francke AG Verlag 1952.
Daemmrich. Horst S. u. Ingrid: Wiederholte Spiegelungen.
Themen und Motive in der Literatr. Bern u. Mnchen:
Francke Verlag 1978.
Esteri Arnika u. Solms Wilhelm u.a.: Tiere und
Tiergestaltige im Mrchen. Regensburg: Rth 1991.
Hesse, Hermann: Ausgewahlte Briefe, Frankfurt a.M.:
Suhrkamp 1974.
Hesse, Hermann: Der Zauberer. Faksimile derHandschrift.
Hrsg.v. Bemhard Zeller. Marbach a. Neckar:
Marbacher Schriflen 1977.
Hesse. Hermann: Die Marchen. Frankfurt a.M.: Suhrkamp
1975.

Hesse, Hermann: Iris. Ausgewahlte Marchen. Berlin:

Suhrkamp 1973.
Hesse, Hermann: Lektre fr Minuten. Gedanken zu semen
Bchem und Briefen. Hrsg,v. Volker Michels.
Frankfurt a.M.: Suhrkamp 1971.
Jannig, Jrgen u. Heino Gehrts: Die Welt im Mrchen.
Hrsg. im Auftrag der Euro paischen
Mrchengisillschaft, Kassel: Rth 1984, Bd. 7.
Mileck, Joseph: Hermann Hesse, Dichter, Sucher,
Bekenner. Biographie. Mnchen: Suhrkamp 1987.
Schneider, Christian Immo: Hermann Hesse. Mnchen.
C.H. Beck Verlag 1991.
Weibel, Kurt Dr. Hermann Hesse Und die deutsche
Romantik Winterthur: PG.Keller 1954.

bilig-1/Bah ar96

250

STANBULDA BUHARALI
BR NAK EYH:
SEYYD EMR BUHAR VE
TRKE RLER

Prof. Dr. Cemal K urnaz - Yrd. Do. Dr. M ustafa Tat

Gazi niversitesi Eitim Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yeleri

bilig-1/Bahar96

Tarihte, Orta Asya ile Anadolu kltr corafyalar

arasndaki yakn ilikinin en dikkate deer rneklerini
tasavvuf
alannda
grmekteyiz.
Anadolu'nun
slmlamasnda nemli yeri bulunan kolonizatr
dervilerden balayarak1--1, sonraki yzyllarda da Orta
Asya'dan gelerek Osmanl lkesinde faaliyet gsteren
mutasavvflara rastlanmaktadr-2-. XV.-XV1. yy.larda
Buhara'dan stanbul'a gelip faaliyet gsteren Emir Buhar
isimli mutasavvf da bu rnekler arasndadr.
Bizim yazmzda sz konusu edeceimiz Emir
Buhar (1445-1516)'den baka ayn isimli iki kii daha
bulunmaktadr. Birisi, Lemezt'da Snbl Efendi'nin bir
kerameti dolaysyla zikredilmektedir "...Dervileri arasnda
Emir Buhar adl bir dervii vard. eyh'in vefatna yakn o
Vefat etti. eyh, kendisini ok sevdiinden, Emir'i bizim
mezarmzn ayak ucuna defnediniz diyerek, tayin ettii
kendi mezar yerinin ayak ucuna defnedildi. Nakledildiine
gre, bu zt bugn de eyh'in ayak ucunda yatmaktadr"1-3-1.
Snbl Efendi 936/1529-30 yllarnda vefat ettiine gre,
burada sz konusu edilen Emir Buhar de bu tarihlerde
vefat etmi olmaldr.
Emir Buharden yetmi sene sonra vefat eden,
ayn isimde bir Nak eyhi daha vardr O da Buhara'dan
stanbul'a gelmi, Unkapan civarnda yerlemi, burada
994/1568 ylnda vefat etmitir Sultan III. Murat kabrinin
zerine bir trbe yaptrmtr. Kendi adyla anlan bir de
tekkesi bulunmaktadr-4-.
Yazmza konu olan Emir Ahmed-i Buhar,
tahminen 849/1445 ylnda Buhara'da domutur. Doum
yerine nisbetle Buhar, Hz. Peygamber'in soyundan olmas
sebebiyle de Seyyid, Emir veya Hseyn nisbeleriyle anlr.
Alt olu, bir kz olduu sanlmaktadr.
Emir Buhar'nin hayatyla ilgili eitli kay
naklarda muhtasar bilgi bulunmakla birlikte-5-, bunlar daha
ok mridi Lmi elebi'nin Nefehal Tercemesi-6- ile
Abdurrezzak b. Abdu'l-Caniyy'l-Eyybnin yazm
olduu Hz Menkabe-i Emir Buhr-7- adl muhtasar
menkbnmeye dayanr.
Emir Buhar, Nakibendiyye silsilesinde nemli
br yeri olan eyh Mahmd Encr el-Fanev"nin-8torunudur. Genliinde Buhara'da eitli ilimler tahsil etti.
Bu srada eyh Hce Ubeydullah- Ahrar'a intisap etti. Bir
yandan seyyid, dier yandan byk bir eyhin torunu
olmas, ayrca seyr sulktaki kabiliyeti gibi zellikleri
dolaysyla Ubeydullah- Ahrr'n iltifatlarna mazhar oldu.
Bu srada Anadolu'dan Semerkand'a gelip Ubeydullah'a
intisap eden Simavl Abdullah- lh ile tant. Abdullah-
lh seyr u slkunu tamamlayp Anadolu'ya dnecei
zaman Emir Buharnin de birlikte gitmesi ve onun sohbet
halkasna girmesi emredildi.

251

Lmi elebi, bu hadiseyi yle nakleder "Hazret-i Hoca

(Ubeydullah- Ahrar) kendilerine ileri derecede ta'zm,
icll, ikram ve tevecchte bulunduu iin devaml huzursuz
olurlard. Bir gn Hazret-i Hoca zr dileyip yle
buyurdular. Size nasl ikram ve tevecchte bulunmayalm
ki, sizi her grdmde iki ulu ahn yceliini mahede
etmekteyiz: Birincisi Hz. Peygamberin nesli oluunuz,
dieri ise Hoca Mahmud Fanev'nin dedeniz oluu.
Ahmed Buhar bu tevecch ve iltifattan kap Hz. eyh
lh ile Anadolu'ya yneldiler"1-9-1Abdrrezzak Efendi ise,
Buhar'nin Ubeydullah- Ahrar'dan mezun olduktan sonra
bizzat onun emriyle lh'ye tbi olup Anadolu'ya geldiini
syler1-10-1.
Evini, maln terk edip evldn da Buhara'da
brakan Buhar, aslen Ktahya/Simavl olan Abdullah-
lh'yle beraber Simav'a dner1-11-1. Lmi'nin bizzat
kendisinden duyduu bilgilere gre bir sene Simav'da kalan
Buhar, eyhinin izniyle hacca gitmi, bu mnasebetle bir
mddet Kuds'te, bir yla yakn da Mekke'de ikamet
eylemitir. Lmi, onun hacla ilgili hatralarn yle anlatr;
"Hz. Emir mridlerin mchedelerinde kusur ve
geveklik grnce yle demiti: Mekke'de bulunduum
sralarda kendi kendime yle sz vermi ve nezretmitim:
Her gn yedi kere tavaf ve yedi kere sa'y edeceim.
Dolaysyla krk dokuz tavaf ve krk dokuz sa'y etmi
olacam. Geceleri Harem-i Mekke'ye kar gh ayakta
durur, gh otururdum. Bazan da tavaf ederdim. Bir an yatp
uyumazdm.
Halbuki kendilerinin bnyeleri de zayft. Yine
birgn yle buyurdular: Kuds'te bulunduum zamanlarda
Kuds'n imam bizi sevdii iin Kuds medreselerinin
birinde bize bir oda verdiler, orada kaldm. Medrese
grevlisi bize ila ekmek getirdi ve 'bu odann tayndr' dedi.
Ben vakf ekmei yemeyi kabul etmedim ve:
htiyacm yok, gerekmez, dedim. Kayyim:
Al da bakasna ver, nk "zengindir" diye
seni bu odadan atarlar.
Senin olsun dedim.
Daha sonra hatrma yle bir ey geldi: Yaz
yazma gibi bir iimiz olsa da ondan gnde bir ake alp
geimimi temin etsem.
Hemen arabn biri ieri girdi ve
Efendimiz, yaz yazmay bilir misin dedi.
Ben:
Evet dedim. Bir kitap gstererek
Bu kadar yazabilirsen yaz, bunun her kdna
gnde bir ake, dilediin kadar yaz dedi. Kabul ettim.
Kalem, divit ve kt getirdi. Orada olduum mddete
gnde bir kt yazp, aldm bir akeyi nafaka edinerek
kimseden sadaka almaz, hocalar gibi geinirdim.
Hac yolculuu iin izin aldklar zaman Hz.

eyh kendilerine on ake yol harl vermitir. Ayrca

ahrlarnda bulunan merkeb ve attan hangisini istersen onu
da al, demiti. Onlar da merkebi alm, akam namazn
eyhle ed edip klar sofrasndan bir ekmek alp koynuna
koymu ve yola kmt. On akeden baka harlklar
yoktu. Yannda bir Mushaf ve bir Mesnev vard. Tecrd ve
tevekkl zerine yolculuuna
devam
etmilerdi.
Yolculuk esnasnda mushaf aldrmlar. Mesnev'yi ise
bir kiinin srar zerine iki yz akeye hediye etmiler,
kimseden hediye ve sadaka kabul etmemilerdi.
Ancak bir kimseden bir erefiye alma duru mu
olmu o da Hoca Hazretleri iin adanm erefiye, idi. ok
srar edilince onu almlard. "Hi sknt grmedik" diye de
ilve ederlerdi"1-12-1.
Buhar, hac grevinden soma bir sre daha
Mekke'de bulunmu, daha sonra eyhi Abdullah- lhnin
Simavl hac adaylaryla haber gnderip geri gelmesini
istemesi zerine tekrar Simav'a dnm, burada alt yl
daha kalmtr. Bu yllara ait hatralarn Abdrrezzak
Efendi'den takip edelim:
"eyh lh Hazretleri, Seyyid Ahmed Buhar
Hazretlerine gayet ta'zm iderlerdi. Ve eyh lh Hazretleri
cnib-i yeminlerini Seyyid Ahmed Buhar Hazretlerine
mahss idp ulemdan ve fuzaldan kimesneyi rif-i billah
eyh Seyyid Ahmed Buhar Hazretlerinin zerlerine takdm
itmezlerdi. Ve rif-i billah eyh lh Hazretlerinden nakl
olunmutur ki, Seyyid Ahmed Buharyi bize alt yl salt-
fecryi yats abdesti ile immet eyledi. Pes Seyyid Ahme'd
Buhar Hazretlerine nevmlerinde sul eylediklerinde
buyurdular ki, ba'de'l-irk eyhin katrn ve merkebin srp
tadan odun gtrdm. Zuhru vaktinde mukaddem ta
iine tavarlar otlamaa salverdiimde ol saatde bir aaca
tayanup bir lahza hb eylerdim"1-13-1.
Lmi elebi, Buhar'nin bu yllarna ait
hatralarn bizzat kendisinden ve Muslihiddin Halfe'den
dinlemitir:
"yle anlatyorlar: Hz. eyh ile Simav'da
olduumuz zamanlarda be vakit namazda bize imamlk
grevini vermilerdi. Hz. eyhin bir merkeb ve katr vard.
Gne doduktan sonra her gn onlar srp le vaktine
kadar dadan odun gtrrdm. le namazn kldktan
sonra srlecek ift varsa ift srerdim. Orak vaktinde orak
bierdim. Dier zamanlarda srtmda al rp gtrrdm.
Hz. eyhin ba ve bahesi duvarna bend ederdim. kindi
namazn kldktan sonra ise eyhin huzuruna varrdm.
Merhum Uzun Muslihiddin Halife anlatyor:
Bizzat Hz. eyh'ten duydum, yle diyordu: Emir Buhar
alt yl bize Simav'da yats abdestiyle sabah namaz
kldrdlar. Muslihiddin Halife diyor: Bunun zerine Emir
Hazretlerine ne zaman uyurdunuz, dedim. yle dediler:
Odun kesmek iin daa gittiim zaman kuluk vaktinde
davarlar otlamalar iin bir mddet

bilig-1/Bah ar96

252

iin salverdim. O anda bir aaca yaslanp uyurdum."-14Buhanin eyhi olan Abdullah- lh, zel -likle
devlet ricalinin de tevecchlerine mazhar olmu ve hatta
defalarca stanbul'a davet edilmitir -15-. Ancak Onun bu
davete erken zamanlarda icabet edip etmediini kesin olarak
tesbit edemiyoruz. Bu yllarda dervii Buhanin kalbine
stanbul'a gitmek ve oradaki meayh ziyaret etmek arzusu
der. Bu talebini lhye bildirir. eyh hazretleri izin verir ve
gittiinde oradaki ahvle dir mektup yazmasn ister. Buhari
nihayet Simav'dan ayrlr. stanbul'da ilk olarak devrin nl
mridlerinden eyh Vefa Hazretlerinin -16- derghna gider ve
burada onunla tanr:
"stanbul'a gittim, gurbet eli. Ne ben kimseyi
tanyorum ne de kimse beni. eyh Vefa hazretlerinin
makamn sordum ve camilerine vardm. Bir kede ikindi
namazn kldm. eyh Vef hazretleri mihrab iindeki kapy
aarak geldiler ve imamlk yaptlar. Namazdan sonra
dervilerle megul oldular. Ben de bir yere oturup uzaktan
eyhe bakyordum. Bam kaldrp eyhin tarafna her
baktmda eyh de balarn kaldrp bana bakard. Evrad
tamam olunca, eyh'e varp musfaha etmeye niyetlenerek
yerimden kalktm. eyh de yerlerinden kalkp bana doru
geldiler. Beni barlarna bastlar, Bir mddet hi
konumadan sessizce oturdum. Daha sonra dervilere yle
dediler. Kendileri misafirlerimizdir, ona baknz. Daha sonra
gittiler.
O gece vkada yle grdm: Caminin bir
kesinde bir mum yanmaktadr. Fakat ok deildir.
Benim de elimde bir mum var, bu mumu o eradan yakmak
istiyorum. eran yanna gittim, mumu yakmak iin uzattm
zaman era yok oldu. Yerime oturdum. eran eskisi gibi
yandn grdm. Hulsa ayn durum defa tekrar edildi.
Sonra eyhle musahabe edip izin aldm ve gittim. Hesab ettim
tam gn orada kalmm "-17-.
Emir Buhar, stanbul'a geliinden ksa bir zaman
sonra emr edildii zere eyhi Abdullah- lhye bir mektup
yazar. Kendinin ve tand eyh -lerin hlini Farsa bir
beyitle anlatr.
"Buyurdular ki hlimi bildirip oradan Hazret-i eyh'e
mektup yazdm, i illerin dahi hline u beyitle iaret ettim -18-:
Burada gnl rahat o kimsedir ki,yrin eteine
yapm, bir keye ekilmitir -19-.
Mektubu alan Abdullah- lh, beyti okuyunca
Simav'dan ayrlmaktan vazgeer, Daha uzun seneler burada
ikamet eder. Nihayet eyh lh de mrnn sonlarna doru
stanbul'a gelir. Emir Buharye hilfet verir. Evrenoszde
Ahmed Bey'in davetiyle Vardar Yenicesi'ne gider ve burada
vefat eder -H.896/M. 1490--20-.
Hi phesiz Nakibendiyye tarikati,

bilig-1/Bahar96

Anadolu'ya Abdullah- lh ile girmi, Bayezd- Velnin

davetiyle Emir Buharnin stanbul'a gnderilmesi neticesinde
de stanbul'da geliip yaylmtr. Buhar 1477 ylnda hilfet
alarak irada baladna gre-21-, Nakliin yayl
stanbul'da yaklak olarak bu tarihlere rastlamaktadr. Hseyin
Vassaf Bey de, "stanbul'da ilk defa olarak Nakibend
derghn tesis ve in eden Ahmed Buhar hazretlerinin
Erikap dahilinde Ayvansary stnde mescid ve zaviyeyi
ina eylemitir. Burada ird- ibd ile megl olmutur."
diyerek bu hususu dorular-22-.
Emir Buhar, Fatih Cmisi'nin batsndaki bugn
kendi adyla anlan sokakta bulunan evde irad faaliyetlerini
srdrrken taliplerinin artmas zerine, II. Bayezid tarafndan
bu binaya ek olarak yeni hcreler yaptrlm ve bu mekn
tekkeye dntrlmtr. Sonralar mensuplar oalan
Buhar, Ayvansaray ve Edirnekap semtlerinde birer halife
tayin edip iki yeni tekke daha amtr-23-.
Merkez tekkenin ve daha sonra alan tekkelerin
eyh -post-ni n ve tekke-ni n-'lerinin tarih srasna gre
birer listesi Mecma- Teky yazar Zkir kr Efendi
tarafndan verilmitir
1Fatih Sultan Mehmed Han Cami-i erifi kurbnde
Hz. Hoca Emir Ahmed Buhar Tekkesi eyhleri -24
2Edirnekapusu hricinde Hz. Emir Buhar Tekkesi
eyhleri-253- Emir Buhar Tekkesi eyhleri der-kurb-i
Ayvansary-26Buhar 922 /1516 tarihinde vefat etmitir. Trbesi
halen Fatih Camii'nin batsnda kendi adyla anlan camiin
yannda yol zerindedir-27-.
Vefatna, Bursa Kaplca Medresesi mderrisi iken
grevinden ayrlarak Buharye balanan Hzr Bey elebi -l.
1517- u tarih manzumesini sylemitir:
Mkil imi firkati eyhin be-gyet h eyh
Kanda gitdi bilmezin ol mazhar- Allah eyh
Bu firk u hasrete bu hecre v bu hlete
Gnlme didm ki ki di trih didi vh eyh -28Lmi elebi de bir tarih manzumesi sylemitir ki, bu
manzumenin son beyti ayn zamanda trbenin kitabesi olarak
hakkedilmitir;
Kan ol ems-i hakkat sye-i lutf- lh
Kutb- ird- tarikat mrid-i gerdn-penh
u'le salmd Buhr'dan doup Rm stine
Mefhar- l-i ab idi v mlk-i dne h
Kod endim gibi ashbn dolund meh-sfat
Gaym-i gamdan old lbd hre-i lem siyah

253

Cn dimn nki bu sevd buhr kaplad

Dil didi trh ey Seyyid Buhar h vh (29)
Laminin ifadesine gre, lmnden az nce,
dervilerine "Takva ve birlik halinde olunuz." diye vasiyet
etmitir1-30-1. Damad Mahmud Celebi'nin anlattna gre.
lmnden sonra baz kerametleri zuhur etmitin "Efendi
Hazretleri vefat edince mbarek cesetlerini bir adr iinde
ykamtk. Bir dervi su dkyordu. Bir dervi de mendille
devaml benim terimi siliyordu. Hayadan tere boulmutum. O
esnada yaayan bir kii gibi defa gzlerini ap baktlar.
Kabre indirip toprak zerine koyduum zaman, hemen
kendileri kbleden yana sa taraflarna dndler. Hazr olan
hafzlar gayr ihtiyar salavat getirmeye baladlar-31-".
Yine Mahmud elebi anlatyor. "Mbarek
mezarlarnn yannda bir defne aac vard. O aacn
kesilmemesini drt defa vasiyet etmilerdi. Bu vasiyete
bakp galiba zeri rtlmesin demek istiyor demitim.
Zamanla dostlar, zerini rtmek, trbe yapmak istediklerinde
aacn kesilmesi gerekti. Benimle mvere ettiler. Zahiren izin
vermedim ama, ben gittikten sonra bildiiniz gibi yapnz
dedim. Gittikten sonra o aac kesmiler, etraf duvar yapp
zerini rtmler. Mbarek kabirleri rhtm zerinde ve tatan
idi. O aa yeniden km bymt. Taptaze ve yemyeil
uzayp gider. Gayet gzel. Ne gne dokunur, ne de
hava"(32).
Lmi, Emir Buhar'nin usul ve terbiye tarznn u
esaslara dayandn bildiriyor "Azmete dayanan amel, sreti
terk, haf zikre devam, sohbet, uzlet, az konumak, az yemek,
geceleri ihy etmek, gndzleri oru tutmak, bidatten uzak
durmak, snnete balanmak, Hakk'a ynelmek, dnyadan kalb
rabtay kesmek"(33).
Emir Buhar'nin eyhi Abdullah- ilh, vahdet-i
vcuda inanan Melm-me rep bir mutasavvftr. eyh
Bedreddin'in Vridt'n ilk erh eden kii odur. Hacca giderken
yanna Mushaf ile birlikte Mevln'nn Mesnevi'sini almas
da dikkate deer. Onun btn eserlerinde, zellikle
Meslek't-Tlibn ve'l-Vslin ve Zd'l-Mtakn'inde vahdet-i
vcudla ilgili kavramlar aklad grlr. O ve onun
takipileri, Mevln ve bni Arabi'nin eserleriyle yaygnlk
kazanan vahdet-i vcud grnn Anadolu ve zellikle
Rumeli'de yaylmasnda nemli rol oynamlardr. His ve
duyua dayal Horasan tasavvuf mektebinin gerei olarak
eserlerinde iir unsuru da yer almaktadr-34-. Halifelerinden birisi
olan Emir Buhar de eyhinin vahdet-i vcud grn
benimsemi, dncelerini aktarmada iir unsurundan da
yararlanmtr, Onun aada ilk defa yaymlanacak olan
iirleri bu hususu gstermektedir.

Eserleri:
1. Risle f't-tasavvuf (Sleymaniye Ktb. Halet Ef. No:
300/2, Lala smail Ef. No: 213/2; HAC. No: 40665; stanbul
n. Merkez Ktb. TY. 7221).
2. Mevln'nn iirlerine yazd erhler
Emir Buhar, Mevln'nn baz iir ve beyitlerine Farsa
erhler
yazmtr.
Bunlar,
ktphanelerde
eitli
isimleraltnda kaydedilmitir. (Sleymaniye Ktb. No: KAR.
66750; Hac Mahmud Ef. No: 40662, 40663, 40664; Hsrev
Paa, No. 56445; BE. 12926; Millet Ktb. Ali Emiri, No:
6458; stanbul n. Merkez Ktb. No: 7222, 7223, 7779;
Nurosmaniye Ktb. No. 1737; Bayezid Devlet Ktb. No.
10073.
3. Farsa Divane: Millet Ktb. Ali Emiri, No. 13061.
Vassaf Bey, Emir Buhar'nin "Hakyk- sfiyeden bis pek ok
manzumeleri vardr." diyerek Farsa iki beytini zikreder. Fakat
Farsa divan veya divaneden bahsetmez.
4. Trke Divane; Bu eserden ilk olarak sz eden
Hseyin Vassaftr(35). Ancak, aada grlecei zere,
Sleymaniye Ktbhanesi (Atf Ef. No; 1398)'nde kaytl olan
bu iirler, bir divane meydana getirmeyecek kadar azdr.
Em ir Buhar'nin Trke iirleri:
Emir Buhar'nin Trke iirleri, yukarda belirtildii
gibi, Sleymaniye Ktb.. Atf Ef. No: 1398 numarada bulunan
Halvet-Snbllere ait bir mecmuat'r-resil iindedir.
Buhar'ye ait iirlerin bugne kadar deerlendirilmemesinin
sebebi, bu yazmann Snbllerle ilgili zannedilmesinden olabilir.
u hususu da belirtelim ki, Lemezt'ta ad geen Snbl dervii
Emir Buhar'nin air olup olmad belli deildir. Ve bu iirler
Snbl derviinin olamaz. Zr iirler incelendiinde
grlecei gibi, Emir Buhar, Nak olduunu birka yerde
syler. Kanaatimizce mecmuay yazan kii, ad geen Buhar'yi
Snbl dervii sanm olmaldr.
iirlerin yer ald mecmuada u risaleler mevcuttur
1- Hz Risle-i Hz. eyh Snbl Ef. (yk. 1b16a). Bu risale, saflerin devran hakknda Trke bir eserdir.
2- Hz. Musa (A.S.)'nn mnacaatyla ilgili bir rivayet
(yk. 16b).
3- Hz Silsile-nme-i Manzme-i Adl Ef. (yk.
17b-18b). Bu manzum silsile-nmede Snbl meay hnn
listesi verilmektedir.
4- Silsile-nme-i Halvetiyye (yk. 19b-25a).
Mensur Arapa bir risaledir:
4- Min Kelm- Emr Efendi-Buhar (RA.)
(yk. 25b-37b).
Makalemizin konusu tekil eden Emir

bilig-1/Bah ar96

254

Buhar'ye ait iirler sz konusu yapraklar arasnda

bulunmaktadr.
5- Min Kelm- eyh Muhammed Efendi -yk.
37b-38b).
Emir Buhar'nin iirlerinden sonra kaydedilen
eyh Muhammed Efendi'ye ait tane daha iir
bulunmaktadr. Mridi mahlasl bu iirler, Emir Buhar'nin
slbuna ok yakn olmakla birlikte, Mrid'nin kimliini
tespit edemediimizden bu zatn ve iirlerinin Emir Buhar
ile ilgisi hakknda birey syleyemiyoruz.
6- ems-i Tebriz ve Yahya Efendilere ait dokuz
beyt -yk. 39a).
Mecmuada Emir Buhar'ye ait 31 gazel, 3
murabba, 14 nazm, 8 mfred ve 1 adet mesnevi -bkz. 57.
iir) bulunmaktadr. iirlerini eski Anadolu Trkesi ile
yazan Buhar'nin bu iveyi ne zaman rendiini tespit
etmek mmkn deildir eyhi Abdullah- lhnin
Buhara'ya gidip Anadolu'ya Emir Buhar ile birlikte
dnd dikkate alnrsa, o devirde Buhara ile Anadolu'da
yetien sf ve ediplerin birbirleriyle yakn mnasebette
olduklar sylenebilir. Buna gre Buhar, Anadolu ivesini
daha Buhara'da iken renmi; tesirinde kald Yunus'u ve
Yunus tarznda ilhler yazan Anadolu sflerini okumu
olmaldr. Yahut o, bu iirleri Anadolu'ya geldikten ok
sonralar Abdullah- lhden irad olduktan sonra kaleme
alm olabilir.
Emir Buhar, iirlerinde Buhar mahlasn
kullanmaktadr. Baz iirleri ise mahlasszdr. iirlerinin
birkanda gerek tarikat Nakibendlik'ten ve gerekse
mridinden vgyle bahseder -Mesel bkz. 2,3., 34. iir).
u beyitlerde de eyhinden sz etmekte ve "Y lh"
hitabn tevriyeli kullanmaktadr.
Einden zge kanda varaym
Seni koyup y kime yalvaraym

Yunus:
y bizimle yr olup dosta giden gelsn ber
Yok eyleyp kendzn cn terkiden gelsn ber -37)
Emir Buhar:
Cur'a- tevhdi n iden gelsn ber
Kendzn mest serho eyleyen gelsn ber -11/1)
Yunus:
Ikun ald benden beni
Bana seni gerek seni
Ben yanaram dn gni
Bana seni gerek seni -38)
Buhar:
lkun bana hd yeter
Gayr neme gerek benm
Ol hem gam- d yeter
Gayr neme gerek benm -34/1)
imdi de Emir Buhar'nin kulland baz tebih ve
mecaz unsurlarndan rnekler verelim. Mesel
o,
k iin pervane, dvne, merdne, mestne,
sergerdn, hayran, blbl, kul ve benzeri tebih ve
sfatlar kullanr1-39-1. Ona gre k, can ve cihan terk
etmi, ddr iin can ve ba oynatm, Hak yolunda bir
meydan eri, ak ile can dima zinde olan lmsz bir
kii; ak saraynn serveri olmu bir ahsiyettir -40).
air, ak iin de mey, glzr, saray, bel, elence,
mrid, sermaye, arap, pir gibi benzetmeler kullanr.
Mridin yana vahdetin tecell ettii bir em', mrid,
manev tasarrufuyla sultan ve yine mridin szleri de.
cr'a-i tevhiddir. Dier taraftan mrid, ak meclisinin
sksi olarak nitelendirilir Dnya kesrettir, masivadr, har
-diken)dr. Oras, gnl verilecek, elenilecek yer deildir.
k ne dnyaya ne de cinna heves eder.
Heves itmez ol cinna
O da bir hevdur ey dost

Y lh sen esirge beni kim

Bir zaf ciz breyim 26/1-2
iirlerinden anlald kadaryla dnyadan el etek
ekmi, kendini tamamen uzlete ve Allah akna adam bir
mizaca sahip olan air, kendisi iin ska kulland
"dvne" sfatyla cezbeli kimliini aka belirtir -bkz. 4/1,
5/1, 6/1).
Buhar, iirlerinde Yunus Emre'den etkilendii aka
grlr. Bu etki ifade kalplarnda ve syleyilerde olduu
gibi, tebih ve mecaz sisteminde de belirgindir. ki airi
birka rnek vererek karlatralm:
Yunus:
Hemn bu bre Yunus akla inym 1-36-1
Emir Buhar:
Gnl hod ol nigr ile ezelden inym -9/1)

Bu cihna bakmaz ol kim

Sana indur ey dost 14/4-5
n amac, vahdet deryasna dalmaktr "Mn" ise bir
genc -hazine)tir. klk bu mn haznesine ulamaktr.
Buhar'nin
iirlerini
umum olarak
deerlendirdiimizde, onun, biraz rind ve hatta melm
merepli bir vahdet-i vcutu olduunu syleyebiliriz:
Buhar'ye gre sfnin gayesi "rz-y Hak'tr, dnya murad
deildir" -9/5, 23/1).
u beyitlerde onun vahdet ehli bir sf olduunu gryoruz:
Bezm-i fenaya varsa girmee himmetn
Terk it vcdum bu benlik yiri degl -8/4)

bilig-1/Bahar96

Beden halkla kesretde gnl Hakkla vahdetde

255

Mdm olmak bu hletde aceb zge safym

(9/4)
Nihayet u denebilir ki, Buhar iirlerinde ortaya koyduu
fikirlerle zhd ve takvaya dayal gnmz Nak anlaynn
tersine, tarikat anlayn muhabbete, daim zikre, aka,
melmete ve vahdet-i vcuda dayandrmaktadr.
Tark- k tuyduk melmetlikimi
Bu yolda nm gzetmek hatym bildk 19/5
Buhar bu iirleri muhakkak bir cezbe ile sylemitir. Asl
gayesi kanaatimizce iir yazmak olmad gibi (bkz. 29/10,
31/4), bir sanat gstermek de deildir:
Ko i'r Buhar ham ol ham
Yol uzakdur uzak yarak gr yarak 31/4
y B uhar beyti ko dim tevecch Hakk'a kl
i'r dimekden gelen zevk safdan vz gel 32/5

Byle olmakla
birlikte
Buhar,
yazm olduu
iirleriyle bilhassa kendi mntesibi olan air merepli
dervilerini etkilemitir. Bunlarn banda gelen Lmi
elebi, eyhi Buhar'nin:
Kld bir yre beni eyd gnl
Hnmnum eyledi yama gnl
Kimse itmedi bana ill gnl
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
bendiyle balayan murabbana nazire yazmtr.
"Hey gnl eyd gnl rsv gnl", "Hey gnl dn
gnl bn gnl" mtekerrir msralaryla yazlan
murabbalar, anda Melih, Fatih Sultan Mehmed (Avn)
ve Ahmet Paa gibi airlerin nazireleri ile yaygnlk
kazanan "Vay gnl vay bu gnl vay gnl eyvay gnl"
mtekerrir msral murabbalarn hatrlatmaktadr1-41-1.

TRKE RLER
EMR BUHAR'NN
yk. 25 b Min Kelm- Emir Efendi Buhar Rahmetu'llahi
aleyh
1
Filatn Filtn Filtn Filn
Bir ulu dergh- Hak'dan intisbum var benm
Hak bilr kim oradan ok feth-i bbum var benm
Gtrr gzden hicb zulmetin tliblern
Nr virr leme bir ftbum var benm
Ahiretde nesneden gam yimezem dostlar
Dnye'de anun gibi l-cenbum var benm
Arzu eyler cn u dil hdmetinde olma
01 sebebdendr ki gyet ztrbum var benm
Cmle evrkum dirp drdm bu ilmn defterin
imdi harfi nak yok bir ho kitbum var benm
2
Filtn F iltn Filn
Bir azze istindum var benm
Ana gayet i'timdum var benm
Topraa klsa nazar altun ider
ok u denl i'tikdum var benm
Hak bilr kim greli b-ihtiyr
Cn u dilden inkydum var benm
Ben cinn u hr ile aldanmazam
Dah zge bir murdum var benm
Uymazam kun yolnda zhide
Baka re'y-i ictihdum var benm

3
Mefiln Mefiln Mefiln Mefiln
yk. 26 a
Tark-i Hakk'un a'ls tark-i Nakbenddr Tark-i
Nakbendnn reisi Mr Efendi'dr
Msellem elimle illerde anun yol v hlidr
Kalan te'sr-i dillerde anun nush u pendidr
u denl zahir btn olubdur Hoca'nun nakdi
Grenler bir nazar an diyeler kim o kendidr
Aceb h-y vahdr gnl kimseye sayd olmaz
ikr iden hemn an senlin cezbn kemendidr
Demidr imdiden gini nazar klsan Buhr'ye
Ki ol b-re olandan tapunun derdmendidr
4
Mefiln Mefiln Mefiln Mefiln
Ben ol dvneyem ki kodum elden nm u nmus
An grdm gzmden kd anun gayr kamus
Nhderem hr u rdvn bana an gerek an
Anunla olcak birdr bana cennetle tamus
Gerek gamdur gerek d gnl reng almaz anlardan
Bana d v gam yeter hemn ol dost kaygus
yk. 26 b
Dirg hb u gafletde gerdn nzenn mri
Bir iki gn uyan br nie bir gaflet uyhus
Gnl virmez Buhar bu cihnun ml u mlkine
Yiter bir lokma bir hrka anun me'kl melbs
5

bilig-1/Bah ar96

256

Filtn Filtlin Failn

dem didkleri sn ile deri del

Halk iinde geri bir dvneyz

Hakk'a bili halkdan bgneyz

Bezm-i fenya varsa girmee himmettin

Terk it vcdum bu benlik yeri del

Tuymuz dvnelin kadrini

Sanmanuz kim bir dah uslanayuz

Bil iy sary- kda serverlik isteyen

Serler fid gerek ki bu ser serseri del
9
Mefln Mefln Mefln Mefln

em'-i ruhsrun grp cn atmuz

Dostlar pervneyz biryneyz
Hamdl'illah genc-i ma'n bizde var
Sret geri ki vrneyz
Hakk'a virdk biz Buhr gnlmz
Hi ola m gaynla aldanayuz
6

Mefl Mefl Mefl Feln

Hak yoluna dil virene dvne mi dirler
yk. 27 a
Dvneyimi tutalum ustana m dirler
Bu halk benm hlmi bilsem neye tanlar
Ik iini tuyan kii katlana m dirler
ol sne ki k ile harb ola kon olsun
Ma'mr asl oldur ana vrne mi dirler
Ikunda u kim bala cn terkini urmaz
klar iinde ana merdne mi dirler
Ikun meyin ol kimse ki geh koya geh ie
Bu bezm-i safda ana mestne mi dirler
7
Filtn Filtn Filtn Filn
Aklum aldun dn gn derdnle ser-gerdnnam
N ola ger hayrnsam y Rab senn hayrnnam
Hr- dnydan kup glzr- ka gireli
Giceler t subha dek blbl gibi nlnnam
Cn ba oynayu yolunda ddr isterem
Sanma zhidler gibi ben k- rdvnnam
Kimi dny kul bu halkun kimi cennet kul
yk. 27 b Bilmi olun dostlar ben annam benannam
y Buhr sana ol devlet yiter kim diye dost
Sen benlim kemter kulumsun ben senn sultnnam
8
Mefl Filt Mefl Filn
Kang kimesne cmle cihandan beri del
Merdn- rh iinde l meydn eri del
unlar ki kunla del cnlar zinde
Hakk budur ki anlar lidr diri del
T'atda sanma kendimi gnl n yabanda

bilig-1/Bahar96

Bel-y k- yr ile cnum mbtelym

Gnl hod ol nigr ile ezelden inym
Hev-y dostdan zge ne sevd varise ey dil
Huda hakkyin anlar hebym hebym
Murd- nefs yolnda gnl yel gibi yelerken
Hev-y ska yeltenmek abes bd- hevym
Beden halkla kesretde gnl Hakk'la vahdetde
Mdm olmak bu hletde aceb zge safym
Rz-y Hakk'la dny muradn cem' kasd itmek
Hatarlu yol imi gayet sakn iy dil hayym
10

Mefln Mefln Mefln Mefln

Neme gerek benm bilsem bu halkun kuru gavgs
Bana yitmez mi lemde hemn ol dost sevdas
yk. 28 a Gnl virenler ol aha yz uranlar bu dergha
Ne baksn izzile cha yiter anlara Mevls
Bu yolda sen makm menzil hi idinmeyesin iy dil
Ne menzilde olursan bil anun var dahi a'ls
Bakanlar ry- dildra ne meyl itsn bu glzra
ki lemde anlara yiter hsnn tems
Visle irmee iy cn tutalum olmaya imkn
Gnlden ka m bir n senn vaslun tems
11
Filtn Filtn Filtn Filn
Cfa-i tevhdi n eyleyen gelsn beril
Kend'zini mest serho eyleyen gelsn beri
Hak cemlinden gnl gzini bir n rmayup
Hak'dan ayrun ferm eyleyen gelsn beril
Zikr bahrine talup mstarak u hayran olup
Kendyi b-akl u b-h eyleyen gelsn ber
Her nefesde srrile yz bin mhct eyleyp
Zahirin halk ire hm eyleyen gelsn beril
Byle bizden dyim mestne szler iidp
evkla deryaya bin c eyleyen gelsn beril
12

Feiltn -Filtn- Mefiln feiln {Fa'ln-

257

yk. 28 b Demler olur ki pdih oluram

Seyr-i eflkde klh oluram
Nurlar samak isterem gy
Gkler stinde mihr mh oluram
Cmle lem gzmde pce degl
San ki ben bu cihn h oluram
Gh olur kim zell hor u hakr
Ayak altnda hk-i rh oluram
Bir nefes gfil olcak Hak'dan
Badan ayaa hep gnh oluram
13
Melaln Melaln Feln
Ne kaygu ana kim yn sen oldun
Ne gam ana ki gam-hn sen oldun
Zih varlk ki yoklkda komsun
Zih yoklk k'anun van sen oldun
Kamunun yn var kiarun lk
ki lemdeki yn sen oldun
Zih devlet sa'det anlara kim
Cihnda hsl- kn sen oldun
Buh gnlini ka virelden
Gice v gndz elkn sen oldun
14

Mtefiln Feln
Bu cihan fendur iy dost Kat b-bekdur iy dost
yk. 29 a Ola dil sentinle dyim
Nie ho safdur iy dost
ol mr ki sensz olur
Kamus hebdur iy dost
Heves itmez ol cinna
O da bir hevdur iy dost
Bu cihna bakmaz ol kim
Sana indur iy dost
Ne ola at umarsak Imz hatdur iy dost
Dil cn tek kabl it Yoluna fiddur iy dost
Nazar it Buhri'ye kim
Kat mbteldur iy dost
15
Feiltn F eiltn Feiln
Pr midr kla humhnelern

Toptolu evkla meyhnelern

Na'ra urup yakalar k iden
Saga gelmeye dvnelern
inna ne kadar remz itsen
Zerresin tuymaya bgnelern
Gnlmi kla vrn itdgm
Toludur gencile vrnelern
em'-i ruhsr grp cn atuban
Bl u perden gee pervnelerim
Bahr-i kunda gark olmayanun
Eline gire mi dr-dnelern
16
Filtn Filtn Filtn Filn
Dost yolna dil u cn nisr itsem gerek
Cmle bu varum bir gn tr-mr itsem gerek
yk. 29 b Buncadan sakladuum cn u gnl esrnm
Kalmayup sabrum cihna ikr itsem gerek
Kesret-i esbb ile n ki yol varmazimi
Cmlesini tadup fakr ihtiyr itsem gerek
Gurbetimi dostum n bu yolun sermyesi
Uzlet idp ben dahi terk-i diyr itsem gerek
Gitdi sabrum ba auk dvneyem imden gir
Nie rzum gzleyp namus u r itsem gerek
17
Mefl Mefn Mefl Mefln
Bu cn komaynca ol cn ele mi girer
Ya deme bel ile cnn ele mi girer
Vaslun heves idenler derdni kabul itsn
Derd olmaycak dilde derman ele mi girer
n ana gnl virdn ge iki cihndan sen
Ol yri ne sanursn ele mi girer
Ik old mihmn kl ana fid cnun
Bir dahi anun gibi mihmn ele mi girer
yk. 30 a Var benliini terk it kulluk yoln tut kim
Kul olmaycak iy dil sultn ele mi girer
18
Mefln Mefln Feln
Ne efkr ki bu Hak'dan msivdur
Huda hakkiyn anlar hep hevdur
Bu dnyya nice gnl viresn
Gnl kim anunile indur
Aceb bilsem nesine aldanurlar

bilig-1/Bah ar96

258

Sular kim bu cihna mbteldur

Cinn u hri klar yannda
Huda hakkyn iy zhid hevdur
Safdur her ne kim eydrse
H ak'dan Eer derd ise de ayn- devdur
Huda'dan gayrsn sevdi idinme
Hatdur iy gnl gayet hatdur
Baun gavgdadur sultn isen de
Huzur anun kim lemde geddur

N eng nm n saklayanlarda k olmazm

Irz u nm s kodum elden b-r oldum
Cmle lem bana ayr ola gam yim ezem
Ham dlillah hele ben kun ile yr oldum
22
M efln M efiln M efln Mefiln
yk. 31 a Bu klk m dur ey dil m ahabbet byle m i olur
An cndan sevenlerde ya hlel byle mi olur
Hevyile heves hln cihn fikridr egln
Pern cmle ahvln ibdet byle mi olur
n tl-i emel fikri gnlden kd H ak zikri
Hi utanm az msn H ak'dan fergat byle m i olur

Ne gam sana Buhr n efi'n

ki lem emri M ustaf'dur
19
M efiln Feiltn M efiln Feiln (Fa'ln)
Cihan didkleri dr- fenyum bildk
Saf v zevk anun b-bekym bildk
Tapundan zge ne sevda ki ola lemde
Abes hevlarm hep hebym bildk
Bu gnlmz kam udan uzlet itdgi m dm
0 hod bir zge ile inym bildk
Visl-i Ka'besi yolnda gam buriyyeleri
Kam us M erve hakyin Safym bildk
Tark- k tuyduk m elm etlikim i
Bu yolda nm gzetm ek hatym bildk
20
Filtn Filtn Filtn Filn
yk. 30 b
Ehl-i dny bu fen mlkine m arr olm asun
Hey den ol b-reler igende m esrur olm asun

Dridn zikr-i M evl'ya giril taldun bu dnyya

H ak'a tlib olanlarda hakkat byle mi olur
gnl Hakk' zikr eyler ya anda m siv neyler
Aceb sen nice sliksin tarkat byle mi olur
n y gaflet uyhus yahod bu dnye kaygus
Kam r u kan gayret ya him m et byle m i olur
Bu halk ire adun sf kardun cubbe-i sf
Kan zhd kan takv ya t'at byle m i olur
23
Filtn Filtn Filn
H ak rzsdur bizm m aksdumuz
Andan artuk yok durur ma'bdumuz
Biz aceb tcirlerz dnyda kim
Satmuz m a'dm a hep m evcdum uz
yk. 31 b H ak bilr ki her neye klsak nazar
Andan zge yok durur mehdumuz

ol gnl bil ki H ak kyla vrn olmaya

01 harb olas ko hergiz m a'm r olmasun

Nr- kla dutuduk yle ki

T ebed yanar gnlde odumuz

Her gren her iiden M ecnn diy ta'ne urur

Bu cihanda kim se hi kla m ehur olm asun

mz dyim H ak'a kulluk durur

Andan artuk yok durur ma'bdumuz
24
Feiltn (Filtn) M efiln Feiln (Fa'ln)

Aks-i ruhsrun grp hem e pertev salalar

D yim bu hne-i dil nice pr-nr olmasun

N 'ola artarsa dn gn hum

Ansuzn ska urad rhum

Her ne cevrn varise rzyam eyle dostum

Asitnundan Buhr tek hem n dr olm asun
21
Filtn Filtn Fltn Filn

Gitdi nms u nm u izzet ch

Grnz bana n'itdi ol hum

Fri zde iken bend-i dildr oldum

Dek dururken ne aceb bend giriftr oldum

Ar u Krs'ye bakm az asl

Dil evidr benm nazar-ghum

u nevalar ki yelerdm kam u yeller ile

Gzlerm den kam us kd v b-zr oldum

Terk U yoklk huznn anlayal

Bana ch old izzile chum

Ik irelden bana bu iki cihan old harm

Bilnz dostlar ben k- ddr oldum

Bu firka Buhr sabr idemez

Ol garbi esirge Allh'um

bilig-1/Bahar96

259

25
Filtn Filtn Filn
Gh olup halvet ister gnlmz
Halkdan hep uzlet ister gnlmz

Badan ayaa bel olan gnl

Her kim i grsek hem n vah gibi

N gehn dolanuban ydda

Dil-rbsndan cd olan gnl

Kaup andan vahet ister gnlmz

Cnum a zikr-i safa olan gnl

Ruhum a fkr-i gd olan gnl

Gh olup hal kla idp ihtilal

Kesret ire vahdet ister gnlmz

Syle bu gurbetde ahvln nedr

Hey szi derde dev olan gnl

Gh k u gh evk u gh zevk
Gh derd m ihnet ister gnlmz

pe saymayup cihnun beligin

htiyr ile ged olan gnl

Ber-karr olmaz imi ahvl-i k

Drl drl hlet ister gnlmz
26
Filtn Filtn Filn

Ik yolnda giden tliblere

zi toz ttiy olan gnl

Einden zge kanda varaym

Seni koyup y kime yalvaraym
yk. 32 a
Y ilh sen esirge beni kim
Bir z a f ciz U b-reyim
Bir yana nefsm eker bir yana k
Bu aralkda kat vreyim
y dirg nefs elinden gnlmi
Bilimez ki nicesi kurtaraym
Sana dutdum yzm i y Rabben
Seni koyup y kime yalvaraym
27
Filtn Filtn Filtn Filn
T ezelden cna kun yle te'sr eyledi
Ben za'f dah yiit olm adn pr eyledi
Bu ykuk gnlm yine bir gence tu olm gibi
Kim hayln dyim ol vrnede yir eyledi
Hkm-i Hak'dur einden byle dr iden beni
Sanm a bu breyi sa'yinde taksr eyledi
Bir nefes senden cd olm ak muhl idi bana
re ne n H ak ezelde byle takdr eyledi
Ham dlillah bu'd- sun yoluna m ni' degl
K om a dyim elden ol telkini kim pr eyledi
Nakibendiyye edsnda bugn bir sikke kor
N ak- yri her diln levhinde tasvr eyledi
Ko Buhr daim tedbir kazaya vir rz
Var m bir tedbr kim takdri tayr eyledi
28
Filtn Filtn Filn
yk.32 b

Gel beril hey m btel olan gnl

Yd olursa cmle lemden ne gam

A nunla in olan gnl
29
Filtn Filtn Filn
Kld bir yre beni eyd gnl
Hnm nam eyledi yam a gnl
Kimse itm edi bana ill gnl
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
Gh zhidsin geh m estnesin
Gh kil geh kat dvnesin
re yokdur sana ki uslanasn
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
Bir nigra bizi m eftun eyledn
K anlar alatdun ciger hn eyledn
Adumuz halk ire M ecnn eyle
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
evkla lem lere toldun yine
D ek dururken bilm ezem n'oldun yine
Varsa sen ka tu oldun yine
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
Yile virdn bu hevda varum uz
Yire aldun namus ile rumuz
leme k ef eyledn esrrumuz
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
yk. 33 a
Eyledin bizi m elm et illere
Hrm en-i nm s sadun yillere
Oluban dvne ddn dillere
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
Ik- yre bizi m ihm n eyledn
mz efgn u nln eyledn
Hlmz dillerde destn eyledn
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
e-i sabn yire aldun giril
Ik sazn ele aldm giril
leme vzlar saldun gir

bilig-1/Bah ar96

260
Hey gnl eydi gnl rsv gnl
Nieye dek bu hevyile heves
imdiden gir uan vakt old pes
Bu nigrun esrge bir nefes
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
i'iri elfz ko kesb eyle hl
Ehl-i hl ol nice bir bu kl u kl
Kldeki didi sana byle kal
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
Hakk'a megl ol yiter lf eylegil
Msivdan vz gel sf eylegil
Byle m'olur tlib insaf eylegil
Hey gnl eyd gnl rsv gnl
30
Filtn Filtn Filn
Himmetni eyleyp al gnl
Hak cemlin eyledi sevd gnl
Bu cihna bakmad asl gnl
Hey gnl dn gnl bn gnl
Gaflet ire kalmayup adun gzn
Msivdan cmle kesdn kendzn
Hak Ta'l'dan yana tutdun yzn
Hey gnl dn gnl bn gnl
nk grmedn beksn lemn
Hep kodun zevk u safsn lemn
yk.33 b Vay ne ho tuydun fensn lemn
Hey gnl dn gnl bn gnl
Nr- Hak'dan eyleyp kuhl- basar
Gayr- Hakk'a klmadun kat' nazar
Gir aslundan yana itdn gzer
Hey gnl dn gnl bn gnl
Dn U gn Hak yolna sa'y eyledn
Her hevdan nefsni nehy eyledn
Akla uydun ne ho re'y eyledn
Hey gnl dn gnl bn gnl
31
Feln Feln Feln Fel
Gzn a gzn cmle eyaya bak
Ki yok nesne ill zuhrt- Hak
Gel ier gir Hakk' isterisen
Yabanda arama deldr rak

Cennete itme heves zhid hevdan vz gel

Merd isen ol tlib-i Hak msivdan vz gel
Hak'dan artuk gnlne her ne gelrse nefy kl
Gayr fikri ko abes mlihulydan vz gel
Her amelde Hak rzsn gzle ancak gayr ko
yk 34 a n ihlsla kl irk riydan vz gel
Hak yolnda ihtilt- halk rar nkim seni
Cmlesinden uzlet it hep indan vz gel
y Buhr beyti ko dim tevecch Hakk'a kl
i'r dimekden gelen zevk safdan vz gel
33
Mstefiltn Mstef iltn
Gzden gtr n sen ol nikb
Neyler ara yirde ten hicb
Nefsn zulmu gt'rlr hep
n toa mahabbet ftb
Frkat oddur asl cehennem
Gsterme bize sen ol azb
Bilmez rai k zhid-i huk
Sk beri sun sen ol arb
H ki Buh ola mahrm
n sanadur anun intisb
34
Mstef iln Mstef iln
Ikun bana hd yeter
Gayr neme gerek benlim
Ol hem gam- d yeter
Gayr neme gerek benm
Sanman kermet isterem
Y drl hlet isterem
Ben kam zt isterem
Gayr neme gerek benlim
Ikun olal'dan myemz
Gklere ddi syemz
Vaslun durur ser-myemz
Gayri nem e gerek benm

u kim nr- Hak'dan nasbi ola

Bu szn yeter ana ders U sebak
Ko i'ri Buhr ham ol ham
Yol uzakdur uzak yarak gr yarak
Eer slikisen kan ya taleb
Eer vslsan nedr bu kalak
32
Filtn Filtn Filtn Filn

bilig-1/Bahar 96

yk. 34 b kd gzmden bu cihn

Birdr bana ass ziyn
Ik old elencem hemn
Gayr neme gerek benm
Ikun bana yol gsterr
G h sa u gh sol gsterr
T on yol ol gsterr
Gayn neme gerek benm

261

Ikun bana mrid yeter

kla cn sana yiter
Anunla her ba biter
Gayr neme gerek benm
Ikun didm pr imi
eyh'-yh ol mr imi
n ikisi de bir imi
Gayr neme gerek benlim
35
Mefln Mefln Feln
Dil cn gzini cnndan rma
nni sonun asl kayrma
Nazar kl sende yosa bu hlet
Nakbendiyye'nn yolna girme
36
Mefln Mefln Feln
Alal'dan ber hocandan sebak
Giriftr- Hak'am giriffr- Hak
Benm hlmi bilmek isterisen
Ferset gziyile yzme bak
33
Filtn Filtn Filn
Bu yoln kim her kii dadn tuya
Cmle vann terk idp elden koya
ka gznden anun iki cihn
Her ii koyup hemn ka uya
38
Mefln Mefln Feln
yk. 35 a Gnlden zikr fikrn rma y Rab
Bize bir gayr sevd virme y Rab
Gerekmez bize ne dny ne ukb
Hemn senden bizi rma y Rab
39
Filtn Filtn Filtn Filn
Y Rab ol gn ola meylm sana yarar kul olam
Drp derghuna kapunda ben makbl olam
Fikrnile dyimm mstarak u hayrn olup
Her nefesde cn u dilden zikrne megl olam
40
Filtn Filtn Filtn Filn
Ak olan rmaya cnn cemlinden gzin
Ak oldur kim neye baksa gre cnn yzin
N itilip kun meyini ol kadar mest ola kim
Semeye esrklinden gicesiyle gndzin
41
Mefln Mefln Feln

Gnl virdke gr ol msivya

Sakn meyi itme ayruk msivya
Yiter sevd i zhid-i cinn
Nie bir yiltenrsin bu hevya
42
Filtn Filtn Filn
yk. 35 b zge sevdlarda gedi mrmz
Kun gavglarda gedi mrmz
rzu-y mansb u sevd-y ch
Bu temennlarda gedi mrmz
43
Mefln Mefln Feln
Cihn iinde oldur merd-i kmil
Ki Hakdan bir nefes olmaya gfil
aklla eritmez bu kemle
Kod akl v ka uyd kil
44
Mef l Filtn Mef l Filtn
Say it ki Hak yolna olmaya nesne mni'
Ser-mye eldeyiken mrm klma zyi'
Arz itseler d kevni bakma yzine asl
Yrmden ayrugla zinhr olma kni'
45
Merln Mefln Feln
Tark- k gyet mkil ancak
Bu yolda istikmet mkil ancak
Vel fi'1-cmle hlet tuymamken
Kun zhde kanat mkil ancak
46
Feiltn Mefiln Feiln (Fa'ln)
Bu gnl kat b-karr ancak
i her lahza h u zr ancak
Yzme bir nazar bakan ider
Bunun iinde derdi var ancak
47
Filtn Filtn Filn
Gh unudup gh ana k degl
Ik da'vasnda ol sdk degl
Gzn a k'anun gibi ma'kdan
Gfil olmak bir nefes lyk degl
48
M efln M efln Feln
yk. 36 a
Bana ansuz olan seyri gerekmez
Dilmde gaynnun zikri gerekmez
Gnlde msiv fikri gerekmez
Bana Tann gerek gayr gerekmez
49

bilig-1/Bahar96

262

Feiltn Feiltn Feiltn Feiln

Sen sana yr olgr kimse sana yr olmaz
Senden ayrug sana yr- vefdr olmaz
50
Filtn Filtn Filn
Derd-i mdur myesi klarun
Ikdur ser-myesi klarun
51
Filtn Filtn Filtn Filn

emen kim glenin zeyn itdi dpdz

Felek bkdi belin urd yire yz
Dkeldr tada lle alm
Yrei kan Ferhd'un salm
Sakn aldanma arhun gerdiine
Gnl balama anun bir iine
Gler geri cihn halkun yzine
Vel toprak saar hir gzine

Sen bilrsin senden zge kimse h olmaz bana

Dostum hi senden artuk kimse pdih olmaz bana
52
Mefln Mefln Feln

ki gn kime yr olsa bu lem

inci gn evin gr tolu mtem

Acebdr kun hli acebdr

Ki ii v gci anca talebdr

Eer d olur ise kii bir gn

Nie gnler olur gyetde mahzn

53
Feiltn Feiltn Fa'ln

Sana meyl eyledke arh- gaddr

Sen an sanma gerek hlesi var

Ne aceb derde uladun iy dil

Ne aceb bende toladun iy dil
54
Filtn Filtn Filtn Filn

Ki dker dnesini avlamaa

Hals it kuca canm girme aa

Zikr-i Mevldur heme pesi klarun

Fikr-i Hakdur dyim endesi klarm
55
Filtn Filtn Filn
yk. 36 b Hamdlillah yok durur sevdlarum
Eksili balad hep gavglarum
56
Filtn Filtn Filn
Hak rzsdur bizm maksdumuz
Andan artuk yok durur ma'bdumuz
57
Mefln Mefln Feln
Cihn bir menzil-i ibretdr iy dost
Makm- hayret hasretdr iy dost
Kimn gneldi yzine zamne
Ki virmedi bahrn hazne
Kat gaddre v mekkredr bu
Kat kattle v gaddredr bu
Felek kime yidrse bir kauk bal
Kitasla irr zehr-i kattl
Nedenl lle kim var ta iinde
Kamusnun komdur d iinde
Ne gl kim bitdi glzr arasnda
Dikilsn her biri br arasnda

bilig-1/Bahar96

yk. 37 a Sana ekker diy sund semdr

Veflar sanduun cevr sitemdr
Geh olur gsterr b- hayt
Ki isen katre bulursn memt
Eer sultn iderse seni tahta
Giril eyler yataun iki tahta
Hmdan ki yceldr kaddn amm'
Ecel ehbzna eydr ki koma
Bu dny dndur gyet dendr
Fakr oldur ki bunda ol gandr
Meer kim sordlar Nh Neb'den
Ki ne grdn bu dny-y demden
Bu denl lem ire mr srdn
Nice bildn cihn nice grdn
Didi bir ev durur iki kapul
Bel v mihnet ile ii tol
Birinden girdm kdum birinden
Anun hazzn almam hi birinden
Pes imdi i bu sz gerekdr iy dost
Nazar eyle nazar gkekdr iy dost
Bunun bal bel v ehdi semdr
Zeri zehr simi cevr sitemdr
Kamu zevkinde bir gam old mdgam
Vcdnda adem dde mtem

263

Insdur gn dnndur nr
Srndur rr u mldur mr
Devsdurdev genc renci rahmet
Ki y u ndur lezzt zillet

yk- 37 b u kim aldand ch- izzet ile

Dridi mansba bin rabet ile
Sen an sanma kim ho lemi var
Hezr endesi yz bin gam var

Bakarsan ger fen gziyle tahta

Grrsin kim hemn bir kun tahta

Ne mansb kim anunla izzet artar

Hakkatde bel v mihnet artar

Mnsib geri kim zahirde fhir

Vel zilletdr ol dny v hir

Mderrislik kamu derd beldur

Kaz hod cnib-i Hak'dan kazdur

Ne denl artuk olursa revcun

Bile artar yannca ihtiycun

DPNOTLAR

1 mer L fi Barkan, "Kolonizatr Trk Dervileri",

Vakflar Dergisi, C.II, st 1942, s, 279-384.

Tabask, 1341, s. 65-69.

9. Nefehat Tercmesi, s. 579.

2. Orta Asya tasavvuf evreleriyle Anadolu'nun ilgisini gsteren bir

10. Abdrrezzak Efendi, a.g,e., yk. 123 a.

alma iin bkz. Thierry Zarcone, "Historic et Groyances des derviches

11. Nefehat Tercmesi, s. 579; Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliy-y

Turkestanais et Indiens istanbul", Anatolia Modema, II, Paris 1991.

3. Mahmud Cemleddin el-Hulv, Lemezt- Hulviyye ez
Lemezt- Ulviyye, Haz. M. Serhan Tay, 1st. 1993, s. 452.
4. "Emir Buhar Tekkesi", stanbul Ansiklopedisi, C. IX, s.

Ebrr, Cilt II, Sleymaniye Ktb., Yazma Balar Bl. No. 2305,
s. 31.
12. Nefehat Tercmesi, s. 580-581.
13. Abdrrezzak Efendi, a.g.e., yk. 123 b.
14. Nefehat Tercmesi, s. 580.

5087; "Ahmedu'l-Buhar Efendi ve Ahmed'l-Buhar Tekkesi",

15. Bu daveti yapan devlet adamnn, Fatih Sultan Mehmed veya II.

stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, C.1, 1st. 1982, s. 485-486;

Bayezd olduu tartmaldr . Bkz. Mustafa Kara, "Molla lhye

M. BahaTanman, "Emir Buhar Tekkesi", Dnden Bugne stanbul

Dair", Osmanl Aratrmalar, VII-VIII, st, 1988, s. 366.; A yn

Ansiklopedisi, C.III, 1st. 1994, s 167-168; M. BahaTanman, "Emir

yazar, Bursa'da Tarikatler ve Tekkeler, {T-, Bursa 1990, s. 148

Buhar Tekkesi", TDV. slm Ansiklopedisi, C.VIII, st. 1995, s.

128-129.
5. Mesel bkz. Takprzde smeddin Ahmed, eakik'n-Nu'mniye f Ulemi'd-devleti'l-Osmniye, Haz. Ahmet
Subhi Frat, 1st. 1985, s. 358-361; Mehmed Mecd, Hadik'ekik, Haz. Abdlkadir zcan, 1st. 1989, s. 362, 365; Harrzde

16. Nefehat Tercmesi, s. 582; Hseyin Vassaf, a.g.e., s. 32; ayrca

eyh Vefa hakknda bkz. Abdlkadir Erdoan, eyh Vefa Hayat
ve Eserleri, 1st. 1941, s. 30.
17. Nefehat Tercmesi, s. 582-83.
18. Beytin asl udur:
Z'in miyn htr- sde kes rst ki o
Dmen-i yr girift est U kinr dred

Kemleddin, Tbyn Vesili'l-Hakik f Beyn Selsili't-Tarik, C.

19. Nefehat Tercmesi, s. 583.

III, Sleymaniye Ktb. Fatih, No: 432, yk. 195-205; emseddin

20. Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I, s. 150.

Smi, Kamus'l-A'lm, C. II, 1st 1306, s. 1041; Mehmed Sreyya,

21. bkz. Abdullah- lh, Zd'l-Mtakn, Sleymaniye Ktp, brahim

Sicill-i Osman. C. 1, 1st. 1308, s. 195; Evliyalar Ansiklopedisi,

Ef. Bl. No. 420, vr. 66a.

Trkiye Gazetesi Yayn, C. VI, 1st. 1992, s. 16-24; Mustafa Kara,

22.Hseyin Vassaf, a.g.e., s. 31.

"Ahmet Buhari", Gemiten Gnmze Allah Dostlar, C.VIII, 1st.

23. Reat Ekrem Kou, "Emir Buhar el-eyh Ahmed Nakibend",

1995, s. 26-27.
6. Molla Cami, Nefehatu'1-ns-Evliy Menkbeleri,
Tercme ve erh. Lami elebi, Haz. Sleyman UIudaMustafa Kara, st.1995, s. 579-585.
7. AbdrrezzakEfendi, Hz Menkabe-i Emir Buhari,
Sleymaniye Ktb. , Esad Ef. Bl. No. 3622, vr. 123a vd.
8. Bu ztn Nak silsilesindeki yeri iin bkz Silsile-i
Tarkat-i Nakibendiyye, Ankara Milli Ktb. Yz. A. 2163; Seyyid

stanbul Ansiklopedisi, C. IX, s. 5085; H. Gktrk, "Emir Buhar

Tekkesi ve Mescidi", stanbul Ansiklopedisi, C. IX, s. 5087-5089;
stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, 1st. 1983, C. III, s. 1627
1628; M. BahaTanman, "Emir Buhar Tekkesi", TDV. slm
Ansiklopedisi, C. VIII, 1st. 1995, s. 126-128; M ustafa zdamar,
Dersadet Derghlar, 1st. 1994, s. 44, 86, 103, 109; Zkir kr,
Mecmua-i Teky, Haz. M. Serhan Tay-Klaus Kreiser, Berlin
1980, s. 54, 64-68; Turgut Kut, "stanbul Hnkhlan Meyh",
Journal o f Turkish Studies -Abdlbaki Glpnarl Hatra

Ahmed Hsamddin, Zbdet'i-Mertib,

bilig-1/Bah ar96

264
Says), Volume: XIX, Harvard University, 1995, s. 53-54, 64-66.

32.

Nefehat Tercmesi, s. 584.

24. Kut, a.g.m., s. 65-70.

33. Nefehat Tercmesi, s. 582.

25. Kut, a.g.e., s. 53-54.

34. M ustafa Kara, "M olla ilhyi Dair", Osmanl Aratrmalar, C.

26. Kut, a.g.e., s, 64.

VII-VIII. st 1988, s. 381; Yunus Nadi zelik, Abdullah lh ve

27. Bkz. 21. not,

Mesleku't-Talibn ve'l-Vsln, (Gazi n. Sos. Bil. Enst. Yksek

28. Nefehat Tercmesi, s. 584; Kasm Kufral, "Molla lah ve

Kendisinden Sonraki Nakibendiyye Muhiti", Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, st 1949, C.III, a 136.
29. Nefehat Tercmesi, s. 585; Kufral, a.g.m., s. 136. H. Gktrk,
a.g.m., s. 5086. Bu tarih manzumelerinin dnda Emir Buhari

Lisans Tezi), Ank. 1990.

35. Hseyin Vassaf, a.g.e., s. 33,
36. Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, Ankara, 1990, s. 133.
37. Mustafa Tat, a.g.e s. 293.

hakknda Lmi elebi'nin gazel eklinde 28 medhiyesi (H. Bilen

38.

Burmaolu, Bursal Lami elebi Divan'ndan Semeler, Ank.

39. Bu benzetmeleri Yunusla karlatrmak iin bkz.

1989, s. 2) ve Molla Murad'n da bir medhiyesi bulunmaktadr

(Molla Murad Divan, st. 1290; zdamar, a.g.e., s 109),

Mustafa Tat, a.g.e., s. 373.

Mustafa Tat, Yunus Emre Divan-nceleme I, Ank. 1990.

40. Burmaolu, a.g.e., s. 78-80.

30. Nefehat Tercmesi, s 584.

41. Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C I, 1st.

31. Nefehat Tercmesi, s. 583-584.

1971, s. 467.

BBLYOGRAFYA
Abdullah- lh, Zd'l-M takn.

Sleymaniye Ktp,

brahim Ef. Bl. No. 420.

Abdrrezzak

Kara,

M ustafa,

"M olla

lh'ye

Dair",

Osmanl

Aratrmalar, C VII-VIII, st 1988.

Efendi,

Hz

Menkabe-i

Emir

Buhari,

Sleymaniye Ktb., Esad E f Bl. No. 3622.

Kou,

"Ahmed'l-Buhar Efendi ve Ahmed'l-Buhar Tekkesi",

stanbul K ltr ve Sanat Ansiklopedisi, C. I, st. 1982.

"Emir Buhar el-eyh Ahmed

Kstendilli Sleyman eyhi, Bahru'l-Velye, AlmanyaBerlin Devlet Ktb., No. 1683, yk. 104a. '

Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. l,st

1971.

Reat Ekrem,

Nakibend". stanbul Ansiklopedisi, C. IX.

Kufral, Kasm, "Molla lh ve Kendisinden Sonraki

Nakibendiyye Muhiti", Trk Dili ve. Edebiyat Dergisi, C.III, st

Barkan, m er Ltfi, "Kolonizatr Trk Dervileri",

1949.

Vakflar Dergisi, C.II, st 1942.

Burmaolu, H. Bilen, Bursal Lami elebi Divan'ndan
Semeler, Ank. 1989

Kut, Turgut, "stanbul H nkhlar Meyh", Joumal of

Turkish Studies (Abdlbaki Glpraarl Hatra Says), Volume:
XIX, Harvard University, 1995

"Em ir Buhar Tekkesi", stanbul A nsiklopedisi, C. IX.

Mahmud Cemleddin el-Hulv, Lemezt- Hulviyye ez

Erdoan, Abdulkadir, eyh Vefa Hayat ve Eserleri, st

Lemezt- Ulviyye, Haz. M. Serhan Tay, st. 1993.

Evliyalar Ansiklopedisi, Trkiye Gazetesi Yayn, C. VI,

zcan, st. 1989.

1941,

M ehmed Mecd, Hadik'-ekik, Haz. Abdulkadir

st. 1992.

Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, C. I, st. 1308.

Gktrk, Hilmi, "Emir Buhar Tekkesi ve Mescidi",

stanbul Ansiklopedisi, C. IX.

Harrzde Kemleddin, Tbyn Vesili'l-Hakik f Beyni

M olla

Molla Murad Divan, st 1290.

Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy-y Ebrr, Cilt II, Sleymaniye

Nasrullah Efendi, Veliler Babuu ah- N akibend, st.

1976.

stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, st 1983, C. III.

Kara, Mustafa, "Ahmet Buhari", Gemiten Gnmze
Allah Dostlar, C. VIII, st. 1995.
Kara, M ustafa, B ursa'da Tarikatler ve Tekkeler, (I),
Bursa 1990, s. 148

bilig-1/Bahar96

Nefehat'l- ns-Evlty Menkbeleri,

st. 1995.

Selsili't-Tarik, C. III, Sleymaniye Ktb. Fatih, No: 432.

Ktb., Yazma Balar Bl. No. 2305.

Cami.

Tercme ve erh, Lamii elebi, Haz. Sleyman Uluda-Mustafa Kara,

zelik, Yunus Nadi, Abdullah lh ve Meslek't-Tlibn

ve'l-Vsln, (Gazi n. Sos. Bil. Enst. Y ksek Lisans Tezi), Ank.
1990.
zdamar, Mustafa, Dersadet Derghlar, st. 1994.
Seyyid Ahmed Hsamddin, Zbdet'l-

265

akik'n-Nu'mniye f Ulerni'd-devleti'l-Osmniye, Haz.

Mertib, Tabask, 1341.

Silsile-i Tarkat-i Nakibendiyye, Ankara M illi Ktb. Yz.

Ahmet

Subhi Frat, st. 1985.

Tatc, M ustafa, Yunus Emre D ivan II, Ankara, 1990.

A . 2163.
emseddin Smi, Kamus'l-A'lm, C. II, st. 1306.
Tanman, M. Baha, "Emir Buhar Tekkesi", TDV. slm
Tanman, M. Baha,"Emir Buhari Tekkesi", Dnden Bugne

Zareone, Thierry, "Historie et Croyances des derviches

Turkestanais et lndiens stanbul", Anatolia M oderna, 11, Paris 1991.

stanbul Ansiklopedisi, C. III, st. 1994.

smeddin

Zkir kr, Mecmua- Teky, Haz. M, Serhan TayKlaus Kreiser, Berlin 1980.

Ansiklopedisi, C. VIII, st 1995.

Takprzde

Tatc, Mustafa,Yunus Emre Divan-nceleme 1, Ank. 1990.

Ahmed,

e-

bilig-1/Bahar96

RESM 1: Y er
I D IR /A ver
K y nnde
A t kabartm al
ko heykeli.

RESM 2: Yer:
I D IR /
K arakoyunlu
lesinde yer alan
ve kadnlarn
ansna dikilen
koyun heykeli

RESM 3: Y er :
I D IR /
K arakoyunlu
lesinde yer alan
ve kadnlarn
ansna dikilen
koyun heykeli

bilig-1/Bahar96

RESM 4: Y er :
I D IR /
K arakoyunlu
(koyun heykeli)

RESM 5: Y er :
I D IR /
K arakoyunlu
(koyun heykeli)

RESM 6: Y er :
I D IR / M elekli
Beldesi. zerinde
A y y ld zl
kabartm a bulunan
bu heykel, yre
halknn etnik
kim lii hakknda
bilgi verm ektedir.

bilig-1/Bahar96