LAMAT

Nasaag siya sa iyang pagpangita og kaka sa halapad nga kamaisan. Hala, gilamat ko, miingon siya
sa iyang kaugalingon. Gihubo niya ang iyang kamisin ug gibalik og sul-ob nga bali4. Apan wala kini
epekto. Nasaag gihapon siya. Gihubo niya ang iyang purol, gibali, ug gisul-ob og balik. Apan wala
gihapon kini epekto. Nasaag gihapon siya. Sa walay pupanagana, iyang gihubo og balik ang iyang
purol, gihubo ang iyang brip, human gipangsul-ob kini og balik nga bali apil ang iyang tsinelas. Ug sa
kalit, iyang nakit-an ang agianan padulong sa ilang balay ug dali-dali siya nga mipahawa sa kamaisan5.

________________________
NOTA:
1 Pagpangita akong gigamit ug dili pagpanulo kay buntag man kini nahitabo.
2 Damang ang tawag niini sa mga mulupyo sa ubang parti sa Bisayas ug Mindanaw. Mao kini ang mga klase
sa kaka pang-sabong nga akong nahibaw-an:
Tambol: dakoon nga klase sa kaka. Mais-mais: kaka nga ang bulok
dalag.
Marka sero: kaka nga dunay marka nga sero sa likod. Marka uno: kaka nga dunay marka
nga uno sa likod. Marka tuldok: kaka nga dunay marka nga tuldok sa likod.
Wantotre kun One Two Three o 1 2 3: kaka nga motikang og pipila ka tunob, mohunong, unya motikang napod.
Red Devil: kaka nga ang bulok puwa. Black Knight: kaka nga ang
bulok itom.
Boxer: kaka nga daw dunay gloves sa iyang paak. Dili kini angay iapil sa sabong kay wala kini bawot. Lawog lang kini
alang sa mga kaka nga nahisgotan sa ibabaw.
Sikat sa among baryo ang sabong sa kaka. Hilabi na kon uso kini. Magtapok dayon ang mga tawo ug magpustaanay.
Usahay ginagmay, usahay dinagko ang pusta niini. Ang balaod: Kon matagak katulo sa tukog ang usa sa duha nga
nanagsangka nga kaka, daog ang nakahulog niini (kana kon dili mabukotan ang pildero sa iyang kaaway). Ang uban
ganing sugarol kay magbuhat gayod ogring alang sa maong sugal. Dinagko na gayod kaayo kini og pusta.
3 Lamat: usa ka talagsaong panghitabo diin masaag og kalit ang usa ka tawo nga daw binuhatan sa mga dili-ingon-nato o
engkanto. Mino ang tawag niini sa mga mulupyo sa ubang bahin sa Bisayas ug Mindanaw.
4 Segun sa mga katiguwangan, kon ikaw lamaton kinahanglan gayod nga imong balihon ang imong gisul-ob aron ikaw
makalingkawas niini. Segun sa mga nakasinati sa maong tanghaga, epektibo daw gayod kini kontra sa lamat. Apan sa
akong kaugalingong kasinatian, wala ra man nako gibali ang akong sanina, pero nakalingkawas man gihapon ko. Akong
isugilon ang tibuok panghitabo alang sa magbabasa:
Nagpakuyog ang akong higala nga moadtog Ayala Center kay mopalit daw siya og tape sa usa ka rock band1. Didto mi sa
Metro Ayala nakapalit sa maong tape ug sa dihang paggawas namo sa exit nahanaw na man ang terminal ug ang mga
building sa wala nga bahin (kon mag-atubang ko nimo) sa maong lugar3. Dili mi katuo sa among nakita ug nakuyawan mi
kay ang pikas nga bahin (sa tuo) anaa pa man ang mga building ug mga kahoy. Adunay daghang tawo nga naglakaw-lakaw,
apan dili sila makakita namo4. Sa kakuyaw midagan mig balik sa exit5 ug sa dihang nakabantay na mi nga makakita na
namo ang mga tawo, mibalik napod mig gawas sa exit, daw salamangka, anaa na ang terminal (uban ang kabanha sa mga
konduktor nga nagsiyagit og: Labangon! Labangon!) ug ang mga building uban ang mga kahoy sa tuo nga bahin sa maong
lugar.
5 Puyde sab ingon ini ang human sa maong sugilanon: Ug sa kalit, gibukotan siya sa lawa sa usa ka dako nga
tambayawan6.

Puyde sab ingon ini: Ug sa kalit, damgo ra diay ang tanan. Ug sa iyang pagmata andam na ang puto ug sikwate sa
lamesa.
Mamahimo sab nga ang magbabasa mismo ang mohuman sa maong sugilanon. Palihog lang og suwat dinhi:
__________________________________________________.

________________________
NOTA SA NOTA:
1 Staind ang ngalan sa maong banda. Nu-metal ang ilang genre. Sila ang nagkanta sa Its Been A While ug Mudshovel.
2 Ikawang magbabasasi kinsa pa man diay?
3 Ang amo lang nakita sa tuo nga bahin sa maong lugar kay ang halapad nga balilihan ug ang hawan nga kapunawpunawan.
4 Tinuod ni. Imo man gong mabantayan ug mamatikdan kon ugaling makakita ba nimo ang tawo o dili (bisan tuod og estranyo mo
sa usag usa) tungod sa flash of recognition nga mahitabo sa panag-abot sa inyong mga mata.
5 O, mibalik mi og sulod sa exit bisan dunay guwardiya. Tagolilong man gihapon mi sa iyang panan-aw mao wala mi niya gibadlong.
6 Lahi sab nga tawag sa kaka. Una nakong nadunggan ang maong tawag didto sa Misamis Oriental, sa bukirang bahin sa Biasong.
Naghangad-hangad ko ato sa dakong punoan sa mangga sa dihang nakakita ko og kaka. Hala, dakoas kaka, o! miingon ko. Unsay
kaka? gipangutana ko sa akong ig-agaw. Kana ba, akong gitudlo ang kaka nga wala migimok tunga sa iyang lawa. Aw,
tambayawan, miingon akong ig-agaw.

ANG TAMBALOSLOS

Usa ka adlaw ang akong pamilya misugod nakog tawag og managlahi nga ngalan. Una, ang akong
inahan kinsa mitawag kanako og Florencio. Ikaduha, ang akong amahan kinsa mitawag kanako og
Tiborsio. Ug ikatulo, ang akong manghod kinsa mitawag kanako og Cesario. Basinila ra kong
gibinuangan, mao ang pangagpas nga misantop sa akong alimpatakan. Apan akong namatikdan nga
seryoso man gayod kaayo sila sa pagtawag kanako sa maong mga pangalana. Gisultihan ko ang
akong inahan nga dili ako si Florencio. Gisuginlan ko ang akong amahan nga dili ako si Tiborsio.
Gisitar ko ang akong manghod (apil dapog sa iyang ulo) nga dili ako si Cesario.
Por Dios, Por Santo! Ayaw intawon ilimod imong ngalan! maoy tiyabaw sa akong inahan.
Sige, padayona gyod na imong bisyo, dong! maoy pasumangil sa akong amahan.
Aw, nag-ilis diay kag ngan, ya? maoy pangutana sa akong manghod.
Nakulbaan ko sa ilang mga gipanulti. Wala gayoy lama sa pagyamayama ang ilang mga tingog.
Nagsugod na man gani silag sumpaki kon ngano daw lahi-lahi nga ngalan ang ilang tawag sa akoa:
Tibor, mipasabot ang akong inahan, dili ba gipangan nato siya sa imong Lolo?
Trining pod, uy, mipahibalo akong amahan, junior baya na nako siya. Di ba ako man imong
junior, Pa? segun sa nahibulong kong manghod. Ang maong panghitabo mihatag kanako og
tanghaga: Ngano kalit man lang nga naliso ang mga tuwerka sa akong pamilya?
Paghilom mo! ako silang gisiyagitan kay wala pa koy tubag sa maong pangutana.
Mihilom sila ug mitan-aw kanako. Mitan-aw sab ko kanila ug miingon, Samoka. Moadto sa
kos ilang Cecilia!
Sa gawas, akong nasugatan si Bokoy nga nagpas-an og duha ka balde gamit ang sinangayan.
Bok, akong gitawag among silingan.
Mihunong siya ug gipamutang ang iyang mga dala.
Uy, unsa diay ato, bay? maoy sulti ni Bokoy pakapin ang kulangan nga ngisi. Unsay ngan nako,
bay? ako siyang gideretso og pangutana nga walay pagduha-duha.
Ha ha, mikatawa ang pangag ug misumpay, Unsa ni imong bag-ong trip, bay?
Bitaw, bay, akong tuno akong gipaklaro aron kaingon siya nga wala ko nagbinuang.
Seryoso ko. Unsa akong ngan?
Nakapangatol si Bokoy sa iyang patilya. Taya bataa, naglingolingo siyang misulti. Benancio,
unsa pa man diay?
Maorag nahimong sabaw ang akong utok sa gipadayag ni Bokbok.
Mitutok nako among silingan nga adunay kabalaka sa iyang dagway. Milakra seguro sa akong
nawong ang dili matugkad nga suliran.
Bay Ben, na unsa diay ka, bay?
Nakuratan ko kadali sa iyang pangutana. Ah. Walawala ra ni, bay, dali kong tubag kaniya. Sige,
adto sa kos ilang Cecilia!
Sige, bay! Mihatag og saludo ang amaw apan ang iyang ngisi wala na mipatim-aw.

Miagi ko dapit sa puso ug akong nabantayan ang daghang tawo nga naglinya, nagbitbit sa ilang mga
tadyaw, galon, ug balde. Nagtambay pod diay ngadto ang akong mga barkada (sila Benjie, Jun,
Melton, Rael, Arman, ug Leilan). Sa dihang ilaha kong nakit-an nga milabay sa ilang duol, usa-usa,
apan dungan silang mitawag sa akong ngalan:
Uy, Graciano!
Bay Prokopio! Demetrio!
Agripino! Bernardino! Ciriaco!
Wala nako panumbalinga ang ilang pagsampit ug ako na lang gipaspasan ang paglakaw paingon sa
balay nila Cecilia.
Gisugat ko ni Nang Rosal sa pultahan og tam-is nga pahiyom.
Mayng buntag, Te! nangayo ko og katahoran.
Uy, inday Cecilia! mitawag ang iyang inahan samtang nag-atubang kanako. Naa kay bisita,
day!
Kinsa man, Ma!? mitubag ang tingog ni Cecilia gikan sa iyang lawak.
Si Arnolpo, day! mibalos si Nang Rosal sa tingog.
Ha? Kinsa man na, Ma?! mibalos pod ang tingog ni Cecilia.
Si Arnolpo, god, imong palalabs, kinsa pa man diay? mibalos iyang inahan kaniya ug kanako
miingon, Amaw man ning bataa, wa man kailas iyang uyab. Si Anastasyo? nagkaduol ang
tingog. Migawas na seguro si Cecilia sa iyang kuwarto.
Misugod kog atras. Hinayhinay kong mipalayo sa ilang tugkaran ug nakahunahuna og
tulo ka kapilian:
1) Moatubang na lang gyod ko ni Cecilia ug sulayag pasabot kaniya ang panghitabo;2) Mosutoy na
lang ko og dagan balik sa amoa;3) Dawaton ko na lang ang tanang ngalan nga ilang ihatag kanako.
Akong gipili nga buhaton ang numero dos, apan wala damha nga madakin-as ko sa dalan.
Natumba ko, nahayang, nabundak ang akong bukobuko ug sampot sa aspalto (maayo na lang wala
maapil ang akong ulo).
Paspas nga mikaratil si Cecilia sa akong nahimotangan.
Tasyo, na unsa ka? maoy iyang pangutana kanako apil dunol sa iyang kamot.
Akong kining gidawat ug milingkod ko sa aspalto. Nagduko ko nga kakataw-unon apan akong
gipugngan ang akong kaugalingon.
Dali kaayong nakatapok nga maorag mga langaw ang katawhan sa among baryo.
Naunsa na si Macario? adunay mihunghong nga bayot. Na etlayd si Isidro!
adunay mitubag nga tingog sa bata.
Hala, basin napantok ang bagulbagol ni Gonato! adunay mitiyabaw nga tigulang.
Tasyo, na unsa man ka? nangutana og balik si Cecilia. Mipungko siya atubang kanako. Kahilakon
ang iyang mga mata nga mitan-aw sa akoa.
Sa wala nako tuyoa, kalit lang ako nga mikatawa. Mibahakhak ko og kusog atubang ni Cecilia.
Mibungisngis ko taliwala sa mga tingog nga nag-alirong kanako.

Hala, naunsa jod diay na siya? Nalisoan na nang

bataa! Tawga iyang mama, dali!

Mikatawa ko samtang nagyaka. Mibahakhak ko hangtod nahayang og balik sa aspalto. Mibungisngis

ko hangtod miabot ang isig katumoy sa akong baba sa akong mga dalunggan. Maorag ingon ani,
ay::).

ANG AGTA
Kon atong i-slowmo:

(O)

Midagkot ka og sigarilyo samtang nangape ug naghupot sa mantalaan. Miyupyop ka niini,

mibuga sa aso, misipsip sa kape, ug mibasa sa ulohan sa balita:
MEGABALITA (ulohan ugma karon gisibya!)

Bata napaakan og iro, gidengue p3

Mabdos napusilan, bata nakalikay p4
Wakwak namuso, nasakpan p5
Buta, bugtong saksi sa pagpatay p6

Nagkatawa ka sa imong nabasahan hangtod gihutoy. Ang imong asawa nga namalantsa sa inyong
bisti nabalaka ug nangutana nimo kon naunsa ka, apan wala kini nimo panumbalinga. Sa dihang
naupos na, midagkot napod ka og lain. Sa pagsuyop nimo sa aso, giubo kag maayo mao midali-dali
kag lakaw paingon sa lababo ug miluwa og plema nga dunay sagol dugo. Mitutok ka makadiyot sa
puwalunhaw nga luwa sa wala pa nimo gipaagasan ang garipo. Kadtong higayon nga nagpasusi ka sa
ospital, miingon ang imong doktor nga tb kuno ang imong sakit. Giresitahan ka niyag mga tambal
nga wala mipahupay sa imong gibati. Kadto pong higayon nga nagpatutho ka sa probinsiya ang
tambalan mipadayag nga aso na lang daw ang nagkupot sa imong baga kay nahimo kanang agta, pero
igo ra kini nimong gikataw-an. Mibalik kag lingkod sa sala ug mipakli sa mantalaan ug mibahakhak sa
mga kabuang nga imong nabasahan:
Madre, Naalaan og Penguin
Jetape, Bohol Sa Barangay Hamdomon, sa isla sa Handayan, usa ka madre ang napusilan kay naalaan nga penguin sa
usa ka langyaw nga nagpuyo didto.
There was no electricity in the place, for Gods sake! (Wa may kuryente sa lugar god, Dios mio!) nagkanayon si Heimlich
Maneuver, usa ka German anthropologist, 45 anyos, kasamtangang nagpuyo sa isla aron daw magpanukiduki sa mga mananap sa
maong lugar. I was using a torch when I saw her among the mangroves. It was a starless night. I saw something moving, I torched
it, thought it was a penguin, aimed and fired the tranquilizer gun at the thing. (Migamit kog sulo sa dihang nakit-an nako siya taliwala
sa mga pagatpat. Usa kadto ka gabiing walay bituon. Nakakita ko nga dunay naglihoklihok, akong gisuloan, nakahunahuna ko nga
penguin kini, akong gitiunan ug akong gitirahan sa tranquilizergun.)
Dihang gipangutana kon unsa iyang reaksyon sa dihang iyang nakita nga tawo diay ang iyang napusilan ug madre pa gyod siya
midugang, I was shocked. Jesus! What was she doing among the mangroves, at night, by the sea? (Naigking ko. Hesus! Unsa man
iyang gibuhat taliwalas pagatpat, sa kagabhion, daplin sa dagat?)
Ang madre nga among nahinabi nga nahimotang ug nagpaayo karon sa Cebu Doctors Hospital nagkanayon, Gusto ra
unta kong maligog dagat . . .

Wala nimo matiwas og basa ang maong balita kay misakit ug kalit ang imong mga tiil. Sakit nga mora
bag napaso ang imong panit maong nabuhian nimo ang sigarilyo. Nakuyawan ka sa imong nakita.
Angimong mga tiil nagbaga. Nag-agipo. Imong giuyog-uyog imong mga tiil aron mapalong apan
wala kini epekto. Nagpakitabang ka sa imong asawa. Mikaratil og dagan imong asawa padung nimo
ug iyang nakita ang imong kahimtang. Mituskig siya. Dili siya katuo sa iyang nahisaksihan. Mikisikisi
ka sa salog tungod sa kasakit. Ang kainit, ang baga, ang nag-agipo nga katingala inanayng misaka sa
imong tuhod ug ang imong mga tiil nahimong abo. Daw nahimo kang sigarilyo. Mihilak na og sugod
imong asawa. Mitiyabaw ka og tubig, tubig. Apan imong asawa wala gihapon milihok. Misiyaok ka og
tabang, tabang. Apan ang imong asawa wala gihapon migimok. Dihang naabo na ang imong nga tuhod

misugod na og baga ang imong mga lagay, utin, ug pus-on. Wala na kay mabuhat kondili ang
pagtiyabaw, siyagit, ug hilak sa kasakit. Nakalihok ra ang imong asawa dihang ang ulo na lang nimo
ang nahibilin sa imong lawas. Wala kini maabo. Daw upos sa sigarilyo. Ang bugtong nabuhat sa
imong asawa mao ang pag-aswat sa imong ulo sa iyang mga braso samtang naghilak.

Kon atong i-forward:

(o)
Nanigarilyo ka ug nangape ug nagbasa sa mantalaan. Ang imong asawa namalantsa sa inyong bisti.
Gihutoy ka sa ubo. Midagkot napod kag laing sigarilyo. Gihubak napod ka. Miluwa kag plema nga
dunay dugo sa lababo. Mibalik og lingkod sa sala. Mibahakhak ka samtang nagbasag balita nga dunay
madre nga naalaan og penguin. Apan wala kini nimo matiwas og basa kay misakit ang imong mga tiil.
Imong nakita nga kini nag-agipo. Nagpakitabang ka sa imong asawa. Midagan imong asawa, apan
wala kini makalihok sa pagkakita niya nimo. Mikisikisi ka. Misiyaok ka og tubig, tubig. Wala milihok
imong asawa. Mitiyabaw ka og tabang, tabang. Wala migimok imong asawa. Nahimog abo ang imong
mga tiil. Nagbaga ang imong mga tuhod. Nahimong abo ang imong mga tuhod. Nagbaga human
nahimong abo ang imong mga lagay, utin, ug pus-on hangtod ang imong ulo na lang ang bugtong
nahibilin. Gialsa kini sa imong asawa, ug siya mihilak.

Kon atong i-rewind:

(o)
Ang luha sa imong asawa midagayday nga mibalik sa iyang mga mata, ug iyang gibutang ang imong
ulo sa salog. Ang imong ulo natuboan og nag-agipo nga liog. Mibarog ang imong asawa ug mitikig.
Ang imong liog natuboan og nagbaga nga lawas. Migimok imong asawa. Mitiyabaw ka og ngabat.
Milihok ang imong asawa. Misiyaok ka og gibut. Mikisikisi ka samtang ang imong asawa miatras nga
nagdagan padung sa iyang giplantsa nga bisti. Mitan-aw ka sa imong mga tiil apan mihangad.
Mibahakhak ka sa mantalaan nga imong gibasa apan imo kining gipilo. Milingkod ka sa sala apan
ikaw mibarog. Miatras ka nga nag-atubang padung sa lababo ug ang plema nga dunay dugo mibalik
sa imong baba. Ang imong hutoy mibalik sa imong baba. Mibalik ang kalayo sa palito sa posporo
nga imong gidagkotan. Ang imong ubo mibalik sa imong baba. Ang imong asawa paatras nga
namanlansta sa inyong sapot. Pabali ka nga mibasa sa matag pulong sa mantalaan. Mibalik ang kape
nga imong giinom sa tasa. Ang abo ug aso mibalik sa imong gidagkotang sigarilyo nga nagkaanam og
kataas.

ANG ENGKANTO
Si Talpolano mahiligon og kayat. Tulo kabuok ang iyang uyab ug lima kabuok ang kabit sa
kuwanggol. Basta motukar na gani ang kahigal sa animal bisan kinsa lang ang kayaton sa buang. Kon
way mosugot sa iyang mga uyab (kay gidugo, kay gikapoy, kay nay lakaw) ug sa iyang mga kabit (kay
gidugo, kay gikapoy, kay nay lakaw) moadto dayon ni siya sa Kamagayan aron mokayat og burikat.
Nay batig nawng, ki? mangutana dayon ni siya sa bugaw.
Mao kini ang pilosopiya sa hinampak nga dako:
Dili siya mokayat og guwapa kay, alang niya, halinon kini. Didto siya sa mga bilat sa mga ngil-ad og
dagway magpahimulos kay, alang japon niya, huot-huot pa daw kini kay wa bayay mokayat kanunay.
Daghan, dong, motubag dayon ang bugaw.
Gai kog usa, bi, mokuha dayon ang hanggaw sa iyang pitaka, mokuot sa kuwarta nga hinatags
iyang usa ka uyab nga nagtrabaho isip kasiyer sa SM.
Kanang pinakabati, ha? modugang dayon og sulti ang yawa.
Usahay mangita pod ang inutil og matrona kun bayot sa mga balay-kahilayan didto sa Mandaue o sa
bisan asa pa nang espidnoha. Usahay libre pa gani ang kayat o lubot labi na kon di na jod kapugngan sa
kanahan ang iyang biga.
Usahay pod makahunahuna ang tabaghak nga mokayat og kanding, baka o kabayo, pero di niya
ni dayonog buhat.
Unsa konalisoan? mosulti dayon siya ini sa iyang kaugalingon kon moabot ang iyang
panghunahuna sa maong mga ginadili nga kahidlaw.
Maypa maglolo, mosulti dayon siya ini sa iyang kaugalingon sa di pa buhaton ang maong
bulohaton.

Bisan kinsa lang ang iyang loloan: Si Jane, ang ilang silingan nga, segun pa sa mga hungihong, wa pa
daw kasuwayg kayat bisan kuwarentay-singko anyos na. Ganahan pod ang amaw nga loloan si
Tracy, usa ka gred seks estyudent sa USJR. Guwapa man, god, bataa. Morag artista ang pamayhon.
Ug tuod man, loloan pod niya ang mga maanyag nga artista sama nila Ritz Azul, Anne Curtis, ug
Marian Rivera, kinsa maoy tulo sa pinakalami sa hunahuna sa karaho.
Kon magawsan na gani ang giatay ipasirit dayon niya ang iyang tuhos sa baso. Human iya ning
butangag init-tubig, sagolan og kape o kaha gatas, asukaran, unya kutawon sa di pa imnon.
Mmm, lamia, mosulti dayon siya sa iyang kaugalingon humag inom samtang nagpanilap sa iyang
ngabil.
Mao ni ang sekreto sa pagkamestiso ug pagkaromantiko sa tulibag nga dako. Kini daw ang
kabilin sa iyang lolo kinsa, segun pa sa mga hungihong, maoy nagkupot sa pinakadaghag
nakayatan ug naanakan sa tibuok baryo.
Usa ka adlaw namatay ang mangtas nga hubo ug nag-utog ang utin. Daghan ang natingala sa kalit
nga kamatayon sa iladong mangangayat. Ug kay ilo nga tuwapos lagi, ug way bisan usa ka paryente

ang pisti, nakahukom ang tag-iya sa bordeng haws nga iyang gipuy-an nga ilubong na lang dayon ang
nag-utog niya nga patayng lawas. Sa iyang lubong, mihatod ang iyang tulo ka uyab ug lima ka kabit
uban sa pipila ka matrona ug bayot (kinsa unang nabuakan og kibot sa sikat nga butakal).
Mihilak ug mitiyabaw sila samtang hinay-hinay nga gipaubos sa buho ang lungon sa hodeyo ug
gibendisyonan ug giampoan sa Pari aron di intawon maimpyerno.
Nag-utog pa kaha to? kalit nga nangutana ang nagbakhong uyab sa demonyo nga nagtrabaho isip
kasiyer sa SM.
Way mitubag, hinunoa, mihilak ug mitiyabaw hinuog samot ang iyang mga biniyaan.

ANG DUWENDE
Pahimangno: Kini nga artikulo nagkinahanglan og dugang mga kinutlo ug pakisuta. Palihog og tabang aron
mauswag ang maong artikulo pinaagi sa pagdugang og kasaligan nga kasayoran.
Ang mga walay klaro ug minamao nga taho mamahimong hagiton o kuhaon.

Rodrigo Manggubat (Abril 1, 1990 Agusto 22, 2012) usa ka Pilipino nga magsusulat. Ang iyang
una ug kataposang nobela nga giulohag Arkipelago mao ang pinakaimportanteng libro
mahitungod sa atong pagkatawo . . . ang testamento sa usa ka henyo . . . , sumala pa sa bantogan ug
inilang kritiko nga si Dr. Melvin Cortes. Apan tungod sa kasukwahi batok sa mga naandang ideya
nga gipanghisgotan niining maong libro gidili ang pagpublikar niini sa Simbahan ug sa Gobyerno.
Hinuon, adunay pipila ka mga kopya niini nga napakatap ang mga kulurom nga balay-publikaran.
Kini nakadawat sa unang ganti sa Palanca Awards sa kategorya nga nobela ug nahimong tinuboy
alang sa Man Booker Prize (hinubad sa Iningles ni Marcelito Narvasa).
Kinabuhi
Si Rodrigo Manggubat gihimugso niadtong Abril 1, 1990, sa Juan Seno, Mabolo, Dakbayan sa
Sugbo. Ang iyang amahan nga si Prokopiyo Manggubat, usa ka palahubog. Ang iyang inahan nga si
Milagros Jacinto, usa ka labandera. Nagtungha siya sa elementarya sa tulunghaan sa Mabolo, apan
naundang tungod sa kakabus. Sa pagkamatay sa iyang inahan nga maoy bugtong nagbuhi sa ilang
pamilya, napugos si Rodrigo nga manarbaho isip usa ka duwende sa peryahan. Ang iyang gitas-on
nga tulo ka tiil ug walo ka pulgada ang hinungdan mao nadawat siya sa maong obra.
Arkipelago
Ang nobela ni Rodrigo Manggubat nakaplagan lang sa dihang namatay na ang hilom nga manunulat.
Wala gyod mi nagdahom nga hilig diay sa pagsuwat-suwat si Drigo, matod pa sa mga kauban niini
sa peryahan. Ang Arkipelago gihugpong og pito-ka-libo-usa-ka-gatos ug pito ka panid nga gibahin og
tulo ka parte: Luson, Bisayas, Mindanaw. Matag parte niini tugob sa pilospiya, teyoriya, ug uban pang
mga ideya nga makapaandar sa makina sa atong alimpatakan. Ang daw bibliya nga libro usa ka
ehemplo sa posmodernismo tungod sa estraktura niini: wala kini sinugdanan kun kataposan ug
katag-katag ang pagsugilon sa mga hitabo nga gipanghisgotan, daw arkipelago ang estilo.
Ang una ug kataposang nobela ni Rodrigo Manggubat (1990 2012) puno sa kakuti bisan sa kayano sa
lengguwahe nga gigamit niini. Matod pa sa bantogang kritiko nga si Dr. Melvin Cortes, Ang Arkipelago mao
ang pinaimportanteng libro mahitungod sa atong pagkatawo. Dugang pa niya, Kini ang testamento sa usa ka
henyo. Ang pito-ka-libo-usa-ka-gastos ug pito ka panid nga nagtipon sa maong nobela gibahin og tulo ka parte:
Una, Luzon, kon diin ang tagsulat naghisgot sa iyang mga teyoriya kabahin sa kalibotan sa politika ug
literatura. Ikaduha, Visayas, kon diin ang tagsulat mituki sa mga panlantaw sa mga bangiitang pilosopo susama
ni Ludwig Wittgenstein ug Martin
Heidegger, ubp. Ug ang ikatulo, Mindanao, kon diin ang tagsulat misugilon sa iyang mga kasinatian sa mahubo
niyang panglungtad sa kalibotan. Sa tinuod lang, ang nobela ni Manggubat dili gayod angayang tawagon og
nobela tungod kay kini usa ka libro-kritisismo, libro-pilosopiya ug libro-kumpisal nga gitipon isip usa, apan kay
ang iyang pamaagi sa kritismo ug pilosopiya gitakoban man sa dagang sugilambong, tungod niini maong rason
mao gitawag na lang kini og nobela.

(Kinutlo gikan sa komprehensibong gumalaysay ni F. Cielo Aganorio nga giulohan og Simbolo:

Mga Pagtuon Mahitungod sa Arkipelago).
Gawas sa mga lokal nga magsusulat ug mga akademiko, daghan usab nga mga langyaw ang nadani
ug naikag sa katulukibon ug katalagsaon sa maong libro.
Dili Nobela
Giduso sa kasagarang iskalar, lokal ug langyaw, ang sugyot nga dili tawagon ang
Arkipelago og nobela. Kining maong libro dili nobela kondili usa kini ka pilosopikanhong pamatbat
susama sa mga obra ni Plato nga nagtakoban isip nobela, segun sa Italyano nga si Pietro Nikolas
Bouffard, halandong magsusulat mahitungod sa mga pilosopong Greko. Ang depensa sa uban nga
batok sa maong sugyot, nga gipangunahan ni D.D. Sy, usa ka Insik nga maalamon sa
posmodernismo ug tagsulat sa libro-teyoriya nga QWERTY, nagkanayon nga, O, daghan kinig
pilospiya ug teyoriya ug aduna kini malangkobong panukiduki sa mga obra nila Wittgenstein ug
Heidegger, apan sa kasingkasing niining maong libro, usa ka kini ka nobela. Usa ka nobela
mahitungod sa usa ka henyo nga nagsugilon sa iyang kinabuhi. Sa pagkakaron, kasamtangan pa nga
gituki sa mga haniti sa literatura, arte, ug pilosopiya kon usbon ba gayod o dili ang tawag niini.
Kamatayon
Namatay si Rodrigo Manggubat sa iyang pagkatulog tungod sa urom.
_______________
Obra
Mga Sugilanon:
Juan Seno2013 (post-humous)
Nobela:
Arkipelago2012
Archipelago 2012 (hubad sa Iningles ni Marcelito Narvasa)
_______________

Dugang Basahon:
1. Ang Kinabuhi sa Peryahan ni Rodrigo Ang Duwende Manggubat ni Pablo Graciano
2. Ang Unano nga Pilosopo ni Marcelito Narvasa
3. Rodrigo Manggubat: Ang Henyo ug ang iyang Bibliya ni Dr. Melvin Cortes
4. Ang Kataposang Nobela ni Maria S. Pada
5. Simbolo: Mga Pagtuon Mahitungod sa Arkipelago ni F. Cielo Aganorio

Lintunganay:WikiPilipinas

ANG MAMBABARANG
Ikaw, kinsa nanag-iya og daghang dagom,
Ang imong kasingkasing almahadon.
(Dr. Melvin Cortes)

Sa unang panahon, aduna kaniadtoy paburitong mananahi ang mga mulupyo sa among baryo. Ang
iyang ngalan kay Rosalinda Dimaano o Nang Rosal alang sa kadaghanan.
Hanas kaayo siya sa maong matang sa obra, ug sa tinuod, sa matag tinahi niya nga bisti imo gayong
makita ang kahimotang ug kalimpyo sa iyang agi. Barato pa gyod ang iyang pangayo sa iyang trabaho,
ug tiaw nimo, libre ra man gani kon gamay ra ang buslot sa imong sinina.
Dili hinuon lumad nga taga amoa si Nang Rosal. Bisan asa lang daw kini siya mag-abang og balay,
pabalhin-balhin, morag langaw nga puwag lubot, sumala pa sa mga tsismosa ug tsismoso nga
nag-alirong sa among baryo. Sa wala pa siya naabot dinhi, nagpuyo daw siya didto sa Alaska,
Mambaling, apan dihang gidemalas ang maong baryo tungod sa dakong sunog nga nahitabo,
mibalhin siya dinhi sa amoa.
Kahinumdom ko sa adlaw sa iyang pagbalhin dinhi: Ang taksi nga maoy mihatod niya sa eskina, ang
mga tambay sa dalan nga maoy mialsa (para masuholan) sa iyang nag-inusarang kabtangan nga mao
ang iyang makina sa panahi, ug ang hinay nga tikang sa tiguwang nga nagpanuigon na intawon og
sitentay-tres nga nagbitbit og buyot. Nagduwa mig siyatong niadtong adlawa ug mihunong lang sa
kalingawan aron paglantaw sa tiguwang nga estranyo ug sa makina sa panahi nga gitabangag alsa
nila ni Negro, Kano, ug Turko. Unang higayon ko nga nakakita og ingon atong klase nga makina
mao mitutok ko pag-ayo sa katingala tungod sa kalangyaw sa maong butang. Nianang gabii, sa
lamesa sa panihapon, naghisgot ang akong mama ug papa mahitungod sa estranyo nga tua nagabang og kuwarto sa balay-paabangan nila Noy Macario.
Maayo kay naa na tay sastre diri, miingon akong amahan samtang mitusok sa tinidor sa usa ka
hiwa nga abodo. Di na ta makaadtos pikas baryo para magpatahi.
Mao gyod. Ang pangutana: kamao ba kaha? miingon akong inahan sa wala pa mihungit og
kan-on sa iyang baba.
Kamao seguro, uy, mitubag akong amahan paghuman niyag inom og tubig. Naniguwang
na baya to sa maong obra.
Hinuon, miuyon akong inahan nga nag-usap og tambok.
Ma, misabat ko sa ilang panag-estorya, ipatahi ta to akong paburito nga sanina, bi. Katong
trayanggol ang printa ba.
Misugot akong mama sa akong hangyo ug pagkaugma dayon miduaw mi sa gamayng kuwatro nga
giabangan ni Nang Rosal dala ang akong sinina nga adunay tulo-suok nga printa. Sa dihang
nahuman na ang pagtahi sa akong bisti, nakauyon ang akong inahan sa resulta, ug pila ra may

sugilanon, nahimo namo nga suki sa pagtahi sa among mga gisi nga sapot ang tiguwang nga
mananahi.
Alang sa ubang tawo, hilabi na sa mga walay kabangkaagan, ang kinabuhi sa gamayng baryo laay
kaayo. Mao kining mga tawhana nagsugod og hugaw nga tabi batok ni Nang Rosal, kinsa inanay nga
nahimong bantogan nga sastre sa among lugar tungod sa pagkahanas ug pagkabuotan niini sa
iyang mga kustomer. Ang tabi nga gipakatag ining mga tawhana nga ungo, abat, ug wakwak
kuno si Nang Rosal:
Kita ko niya nga nagtuwad sa ila adtong niaging gabii, miingon si Lingling, ang numero unong
tsismosa sa among baryo, sa akong inahan.
Ay da, mibalos akong inahan, Magtuwad gyod kay iya bayang tayhopon ang ulingan.
Aduna pay uban sama ni Terya, kinsa, kanyahay ra biyaan kanunay sa iyang mga kapuyo, nga
mihatag gayod og detalyadong impormasyon mahitungod sa gigikanan ni Nang Rosal:
Gikan na siyas bukirang bahin sa Siquijor. Pamilya daw na silas mga wakwak didto. Nya dihang
nasakpan silas mga silingan mibalhin daw na sila didtos ilang mga paryente sa Tuboran. Nasakpan
pod sila didto mao nagkatag-katag na lang daw ilang mga kadugo bisan asa dinhis Sugbo.
Tungod niining maong mga taho, kay bata pa lagi ko niadto, nagsugod akong kahadlok ni Nang
Rosal. Akong gipangutana akong mama ug papa kon tinuod ba kini ug ila dayon kong singkahan nga
dili magtuo-tuo sa akong mga madunggan sa among kasilinganan.
Di na tinuod ilang mga gipanabi, dong, kasabot ka? giingnan ko sa akong inahan. Yawg tuo
ana nila, wa nay ayo mga tawhana, giingnan ko sa akong amahan dayon puno sa iyang paburitong
pasiaw: Gusto ka makakitag ungo? Panamin!
Miagik-agik ko atong higayona apan sulod sa akong hunahuna daw migamot ang akong kalisang
ni Nang Rosal.
Usa ka higayon gisugo ko ni mama nga ipatahi ang iyang paburitong palda didto ni Nang Rosal.
Wala unta ko misugot ug ako siyang gibakakan nga naglabad akong ulo tungod sa among klase sa
matematika ganiha, apan wala panumbalinga ni mama ang akong bakak ug iya hinuon kong
gikasuk-an:
Di lagi to tinuod! Kon di ka moadto, bantay lang ka ig-abots imong amahan! Ug kay dili lagi
ko gusto mabunalan og bakos sa akong amahan akong gikuha ang palda nga gibutang ni mama
sa linkongranang-lipak ug milakaw nga kahilakon paingon sa ilang Nang Rosal.
Sa dihang pila na lang ko kalakang sa iyang gipuy-an akong nakit-an nga dali-dali nga migawas gikan
sa maong kuwarto ang adik-adik nga anak ni Noy Macario nga si Tibo. Wala kini lingi-lingi nga
misutoy og lakaw paingon sa pikas dalan.
Ayooo, ayoo! misampit ko apil tuktok sa siradong pultahan.

Wala mitubag si Nang Rosal, apan nakadungog kog hinay nga agulo gikan sa sulod sa lawak.
Nanimbawot akong balahibo. Mao na kaha ni ang ilang giingon? Milanog ang kakulba sa akong
dughan sama sa dugdog. Natuboan na kaha si Nang Rosal og mga pako ug tango?
Tabang, gitagsa-tagsa paglitok ni Nang Rosal ang mga silaba nga iyang giagulo.
Tabang.
Tabang. Kini nga pulong ang mihatag kanako og igong kusog aron ituod ang pultahan imbis nga
modagan palayo. Ug sa akong pagtukmod niini, akong nakaplagan si Nang Rosal nga naghigdang
naghayang sa iyang kaugalingong dugo nga adunay dakong samad sa agtang taliwala sa mga
nagkayamukat nga mga butang.
Naaang, Naaang, naunsa ka! nakasiyagit ko og ahat samtang midagan paduol niya.
Giunsa ka? Giunsa ka? Naaang!
Ang mga maluy-anong mata ni Nang Rosal mitutok kanako ug ang iyang mga ngabil mikulit
gihapon og tam-is nga pahiyom bisan sa nagkadugo niya nga panagway.
Wala ko kasabot kon unsay buot-pasabot sa maong pahiyom. Mipadayon na lang kog siyagit ug
singgit hangtod nangabot ang kadaghanan sa among silingan. Ilang gitabang si Nang Rosal ug gidala
sa tambalanan.
Paggawas ni Nang Rosal sa ospital wala siya mikiha ni Tibo o nagpabayad ni Noy Macario.
Mipahawa na lang siya sa among baryo.
Sa adlaw sa iyang pagbiya, midalikyat siya sa among balay ug nangayog pasalamat sa akong mama
ug papa.
Di na gyod ka papugong , nang? sulti sa akong inahan kansang mga mata nagdag-om.
Wala na mi sastre diri, dugang sa akong amahan kansang mga braso mibalibod sa akong liog.
Kapugngan pay bagyo, Inday, Undong, mitubag kanila si Nang Rosal dayon mikatawa.
Human miduko siya atubang kanako ug gitunolan ko niya og puwa nga almahadon.
Ampingi na, dong, ha? maoy iyang tugon kanako.
Gidawat ko kini ug gibasa ang akong ngalan nga nakaborda sa maong upat-suok nga butang.
(alang kang Iryne K.)