Professional Documents
Culture Documents
Karanganipun
R.SADJIMUN KOESOEMODIRDJO
Tiyang mardika ing Surakarta ingkang amarsudi
Kawruh kasukman
Cetakan yang pertama
Diterbitkan dan terjual oleh:
Boekhandel SADOE-BOEDI SOLO
-1940-
BEBUKA
Ing sasumerep kula kados dereng wonten serat Jawi
ingkang nerangaken kados pundi kajatosanipun, kawontenaning
dedamel-dedamel agemipun para Dewa, para Raatu, para
Satriya, para Adipati, ingkang sami kangge rumeksa
karaharjaning jagad, saha ingkang sami kangge damel risaking
karahayon; mangka saking pangraos kula, bab punika kawruh
ingkang perlu sanget, awit sajatosipun punika kawruh ingkang
anedahaken sabab-sababipun karisakaning jagad, saha
anedahaken cara-caranipun manawi andadosi; punapa dene
anedahaken kawruh ingkang dados pamurunging kamuksan,
saha kawruh marginipun dateng kamuksan utami. Awit saking
punika, sanadyan pasajanipun seserepan kula dateng prakawis
punika dereng sapintena, ewadene lajeng kadugi anggelaraken
dados serat punika, estining manah namung kenginga kangge
catetan pengetaning kawruh ingkang sampun kepanggih; dados
prakawis dereng saged ngarang ingkang sampurna, boten
adamel munduring sedya pangarang kula. Serat punika kula
namakaken: Pusakaweda, tegesipun: papakem pusaka, nanging
kajeng kula namung kula tegesi: catetan pusaka. Ingkang punika,
sadaya kekiranganipun, saha kalepatanipun, kula ingkang
ngarang nyuwun genging pangapuntenipun para maos.
Pangarangipun wonten ing Surakarta, tinengeran:
Kumbuling pandita pujangganing jagad=1871.
R. SADJIMIN KOESOEMODIRDJO
CAKRA
Cakra dedamelipun Batara Wisnu
Cakra dedamelipun Batara Wisnu punika rupi jemparing
kados punika ingkang langkung prelu sanget kacariosaken
rumiyin, amargi dedameling dewa prajurit ingkang rumeksa
kaluhuraning karatonipun Sang Hyang Jagadnata. Dados Cakra
dedamelipun Batara Wisnu, punika pamunahing satru sakti
ingkang sami dados mengsahing karatonipun Sang Hyang
Jagadnata, saha mengsahipun Sang Hyang Wisnu piyambak.
Kacariyos boten wonten satru sakti ingkang kuwawi nadahi
sanjata Cakra agemipun Batara Wisnu, boten wonten teguh.
Sadaya ingkang dipun-lepasi sanjata Cakra agemipun Batara
Wisnu, sampun tamtu tatas.
Kasebut ing serat Jadi Kina, nalika para dewa saweg sami
ngunjuk toya gesang, wonten danawa, nama Lembuculung,
dateng lajeng tumut ngombe toya gesang; Batara Wisnu priksa,
enggal anglepasaken sanjata Cakra; ditya Lembuculung
anggenipun ngombe toya gesang saweg dumugi tenggak,
gulunipun pagas kenging sanjata Cakra. Gembongipun dawah
gumebrug gumuling ing siti, pejah, nanging sirahipun boten
pejah, sabab sampun ngombe toya gesang; lajeng mumbul ing
awang-awang, rupi danawa tampa gembung. Dados sanjata
Cakra agemipun Batara Wisnu punika, ingkang linangkung
namung landepipun, dede ampuhipun.
Serat Jawi enggal wonten ingkang nyariosaken: Paksi dara
mukjizatipun Nabi Isa kalangan angedalaken wisa, dipundawahi sanjata Cakra dening Batara Wisnu, kenging dawah ing
siti, dados talaga upas.
Panglaras
Cakra punika tegesipun ubeng utawi mubeng, kajengipun
ubenging gesang, inggih punika kawruh sangkan-paran, inggih
turuning tumuwuhm panjing suruping pati, pangracut, miwah
pangukud, dumugi babaring gesang, kasampurnan, punapa
dene panitisan, utawi sawarnaning kauwusan sadaya.
Batara Wisnu dedamelipun Cakra, tegesipun: Batara Wisnu
punika sampun lebda dateng kawruh kauwusan sadaya, boten
kewran angulahaken ing satunggal-tunggalipun, saged mubeng
anjajah ing sadaya dedunungan. Inggih kawruhipun punika
ingkang minangka dados dedamelipun, kangge anggarap
pakaryanipun, utawi ngrampungaken pakaryanipun.
Ingkang dados mengsahipun karatonipun Sang Hyang
Jagadnata, utawi ingkang dados mengsahipun Batara Wisnu,
punika sejatosipun watak lan pandamel ingkang dados
pamurunging kamuksan utami. Inggih watak lan pandamel
ingkang dados pamurunging kamuksan utami, punika ingkang
dipun-sirnakaken sarana sanjata Cakra agemipun Batara Wisnu,
utawi sarana kawruh kauwusa, inggih kawruh kamuksan utami.
Watak lan pandamel ingkang sami dados pamurunging
kamuksan utami, mila kenging dipun-sirnakaken sarana kawruh
kamuksan utami; amargi angger tiyang anggayuh kamuksan
utami, tamtu inggih anyirnakaken sadaya ingkang dados
pamurungipun. Angger boten anyirnakaken sadaya ingkang
dados pamurung, inggih punika boten anggayuh. Angger tiyang
kenging tinuntun anggayuh dateng kamuksan utami,
tamtunipun tumandang nyobi anyirnakaken sadaya ingkang
sami dados pamurung.
Dados larasanipun ing pangulah kabatosanipun piyambak,
ingkang nama nyirnakaken mengsahing karatonipun sang
Hyang Jagadnata utawi mengsahipun Batara Wisnu, sarana
lepasing sanjata Cakra, punika pangrasuking manusa dateng
kawruh kamuksan utami, utawi lampahing manusa anggayuh
CIS
Ringgit Batara Guru punika astanipun angasta cis,
karsanipun ingkang miwiti damel ringgit Batara Guru, namung
kangge candra-sangkalaning warsa nalika miwiti damel,
ungeling candra-sangkala: Dewa dadi angecis bumi
Dewa watak 1
Dadi, watak 4
Angecis watak 5
Bumi watak 1
Dados dewa dadi angecis bumi, kajengipun warsa angka
1541.
Sajatosipun ing serat cecriyosan, boten wonten ingkang
nyariosaken Batara Guru kagungan dedamel cis.
Dene menawi dipun-padosi larasanipun, saged ugi
karsanipun ingkang miwiti damel wewangunaning ringgit Batara
Guru punika, kajawi kangge candra sangkala, inggih kangge
pralambang kawruh. Pamanggihipun ingkang ngarang serat
punika makaten:
Dewa dadi, kajengipun: dumugi ing kamuksan utami, raga,
inggih amejahaken hawa napsu, dados sampun saged ingkang
binasakaken: wijang lan raga, utawi benggang lan raga, inggih
punika benggang ing saderengipun benggang.
Dados kajengipun ingkan saged dumugi ing kamuksan
utami punika ingkang sampun saged mati raga, utawi benggang
lan raga.
Mila ingkang ngarang serag punika pamanggihipun
makaten, awit: Batara Guru punika inggih Sang Hyang Siwah.
Siwah tegesipun beda, kajengipun: wijang, utawi benggang
ingkang wijang utawi benggang: sukma, kaliyan: raga.
Utawi manawi kajumbuhaken kaliyan kawontenanipun
pepetan ing candi, Batara Siwah punika kaadep Lembu Andini,
Lembu Andini punika titihanipun. Punika ugi sinebut Lembu
Prakriti, dene prakriti punika kawadagan. Dados Lembu Andini
punika pralambang kawadagan. Nitik Lembu Andini utawi
10
11
Panglaras
Lampahing pangastuti punika ingkang wigatos piyambak
memejah hawa napsu.
JEMPARING SEKAR
Jemparing sekar punika jemparingipun Batara Kamajaya,
inggih Sang Hyang Kusumasara, inggih Sang Hyang
Kusumayuda, inggih Sang Hyang Kama, inggih Sang Hyang
Asmara, ing kahyangan Cakrakembang; janipun saged nenarik
asmara, akarya kung lulut; angrancana tiyang ingkang sedya
mesu brata mati raga, mangun tapa, angeningaken jiwangga.
Kacariyos nalika Sang Hyang Jagadnata saweg mangun tapa
brata mati raga angeningaken jiwangga, wonten sukuning redi
Mahameru, lenggah sangajenging guwa, sangandaping kajeng
Darsana, kaprenah ing gumuk angongkang talaga; Sang Hyang
Kamajaya supedya mungu anggenipun anggenipun Sang Hyang
Jagadnata mangun tapa pinda kapati nendra, lajeng anjawahi
jemparing sekar; Sang Hyang Jagadnata kagyat ngantos dawah.,
wungu pungun-pungun kengetan memanisipun Dewi Uma,
temah kangen mangun langening asmara; dupi priksa ingkang
ngrancana sariranipun punika Batara Kama, sangat duka
sanalika tiwikrama, Sang Hyang Kama pinandeg kobar luluh
dados awu.
Panglaras
Kama, punika basa Sangskrita, ingkang tegesipun: Kajeng
(karep), pepenginan,. Asmara tegesipun sengsem. Jemparing
sekar, kajengipun: ingkang sarwa adi endah, sarwa edi peni,
sarwa manis arum, sarwa nenarik ing manah, sarwa
nengsemaken, sarwa milangeni, sarya mikatoni. Punika saestu
dados pangrancana dateng ingkang sedya anggayuh kamuksan
utami. Jemparingipun Sang Hyang Kama punika sajatosipun
inggih namung nunggil misah kemawon kaliyan sariranipun
Sang Hyang Kama, mila Sang Hyang Kama inggih jejuluk Sang
12
13