graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.2 / 2009

O FENOMENU INDIVIDUALNOG I KOLEKTIVNOG

U ARHITEKTURI STANOVANJA
Branislava Stoiljkovi1
Rezime, Svi oblici stanovanja, bez obzira na tip, poseduju i svojstva individualnog i ona kolektivnog.
Odnos stepena individualnog i kolektivnog u stanovanju, utie na prostorno reenje i kvalitet stana.
Ukoliko stanovanje poseduje znatna svojstva individualnog unapreuje mu se kvalitet, ali se istovremeno
smanjuje gradotvornost. S druge strane, sa poveanjem urbaniteta smanjuje se individualnost u
stanovanju. Analiza svih tipova stambenih objekata jednoporodinog i vieporodinog stanovanja
pokazuje da se najvea individualnost uoava kod slobodnostojee jednoporodine kue, te da se ona
smanjuje prema zgradama za vieporodino stanovanje. Suprotno tome, svojstva kolektivnog, koja se
mogu identifikovati i u nekim tipovima porodinog stanovanja, smanjuju se od zgrada za vieporodino
stanovanje ka slobodnostojeoj kui.
Kljune rei, porodino stanovanje, vieporodino stanovanje, individualnost, kolektivitet
Abstract, All the forms of housing, irrespective of the type, have both features of individual and of
collective housing. The ratio between individuality and collectivity in housing, affects apartment layout
and quality. If housing possesses considerable features of individuality, its quality level is higher, but at
the same time, the urbanity level is lower. If the level of urbanity tends to be increased, individuality in
housing is decreased. The analysis of all housing blocks types, both of single family and multifamily
housing, reveals that a single family detached house is the most individual one, whereas the individuality
decreases going down the scale toward multifamily housing blocks. Contrary to this, the features of
collectivity, that can also be identified in some single family housing types, decrease going from
multifamily housing blocks toward single family detached house.
Key words, single family housing, multifamily housing, individuality, collectivity

Mr Branislava Stoiljkovi, dia

29

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

1. IDENTIFIKACIJA KOLEKTIVNOG U
PORODINOM STANOVANJU
Iako se za porodino stanovanje gotovo po pravilu
vezuju karakteristike individualnog, osim slobodnostojee kue, svi ostali tipovi objekata za porodino
stanovanje pokazuju u izvesnoj meri svojstva
kolektivnog. To se odnosi na nain grupisanja
jedinica, broj slobodnih orijentacija stana, slobodu u
oblikovanju, gustinu stanovanja koja se postie itd. S
druge strane, oni jasno zadravaju veliki broj
karakteristika individualnog, koje ih upravo i odvajaju
od tipova vieporodinog stanovanja: stanovi imaju
neposrednu vezu sa tlom, zasebne prilaze i ulaze,
privatna dvorita itd.
1.1. SLOBODNOSTOJEA KUA
Kako i sam naziv kazuje, kua slobodno stoji na
parceli i ima slobodnu orijentaciju na sve etiri strane.
Mogue je ostvariti otvorenost prostora kue prema
slobodnom prostoru parcele, kao i povezanost i
proimanje unutranjosti kue sa spoljanjim
prostorom. Forme kue su slobodne i ukupni volumen
esto ralanjen. Svaka kua ima svoj sopstveni izraz,
svoj identitet a forma kue je rezultat realnih ivotnih
potreba i navika porodice, njenih kulturnih,
psiholokih, sociolokih i estetskih kriterijuma. S
druge strane, parametri koji odreuju nivo urbaniteta gustina stanovanja, indeks izgraenosti, stepen
iskorienosti tla, spratnost itd. - imaju najmanje
vrednosti i urbani sklop sastavljen od slobodnostojeih kua karakterie nizak stepen urbaniteta.
Zbog takastog sistema grupisanja, one ne mogu da
formiraju kontinualni ulini front. Volumen kue je
mali, kue sa predbatama, to ih odvaja od ulice te
stvaraju ambijent koji je vie nalik ruralnom, ili
onome to je naa predstava za ambijent periferije.
Pored toga, ovaj tip karakterie i prevelika cena
opremanja infrastrukturom i prateim sadrajima.
1.2. DVOJNA KUA
Dvojna kua predstavlja prelazni oblik izmeu
slobodnostojee kue i kue u nizu, sa nainom
grupisanja jedinica izmeu takastog i linijskog. Ona
se "lepi" za suseda sa jedne strane, tj. ima tri slobodne
orijentacije. To je tip individualne kue kod kog se
javljaju i elementi vieporodinog stanovanja.
Dvokua je naseljena dvema porodicama, i to je prvi
element vieporodinog stanovanja koji se moe
identifikovati u individualnoj kui. Dvojna kua ima
ogranieniju formu i volumetriju i mogunost za
eksternom fleksibilnou je umanjena. Dva dela

30

nauka + praksa

12.2 / 2009

dvojne kue su najee identino prostorno i

oblikovno reena, pa je time ve umanjena
identifikacija korisnika sa mestom stanovanja. Po
ostalim
karakteristikama
dvokua
ima
sve
karakteristike kue za jednoporodino stanovanje, te
takoe predstavlja tip sa anti-urbanim karakterom, bez
mogunosti da formira gradsko tkivo i gradski
ambijent.
1.3. KUE U NIZU
Kue u nizu su viespratne, uske i dugake
stambene jedinice, sa prozorima ka dve slobodne
orijentacije, i sa zajednikim bonim zidovima prema
susedima. U funkcionalnom i oblikovnom smislu one
se razvijaju po dubini, ka slobodnim stranama, i po
visini. One su uglavnom projektovane sa identinim
ili slinim osnovama i sa izvesnim spoljanjim
vizuelnim odnosom jedne prema drugoj. U tom
smislu, personalitet kue je manje izraen,
individualizacija forme umanjena, pa identifikacija
korisnika sa kuom izostaje ili je svedena na
minimum. Kue u nizu bezbeuju veu gustinu
stanovanja od slobodnostojeih kua, vei je stepen
iskorienosti tla, kao i indeks izgraenosti; veliina
parcele se smanjuje, te se skrauju infrastrukturni
tokovi. Za njih je karakteristino linijsko grupisanje
stambenih jedinica u prostoru, tako da one mogu da
formiraju kontinualni ulini front i formiraju
ambijente sa izraenim urbanim svojstvima. S druge
strane, one i dalje imaju svojstva tipina za
individualno stanovanje.
1.4. ATRIJUMSKE KUE
Atrijumska kua je jedini prototip stambene kue
gde postoji potpuno privatni otvoreni prostor, kvalitet
koji ne nude drugi tipovi porodinih kua. Gustina
koja se postie ovakvim tipom stanovanja je
najvaniji razlog za razvoj atrijumske kue - to je
primamljiva ideja da se obezbedi jednoporodino
stanovanje sa gustinama koje su karakteristine za
vieporodino. U prilog takoe ide i injenica da se
znaajno smanjuju trokovi opremanja infrastrukturom. Kua je najee jednoetana, ugraena sa
tri strane, zbog ega je sloboda u oblikovanju kue,
kao i mogua fleksibilnost stambene jedinice, svedena
na minimum. Svi sadraji u kui su okrenuti ka
dvoritu. Kue najee nemaju predbatu, nego su
postavljene uz ulicu, to utie i na to da mogu da
formiraju gradski ambijent. Naselja atrijumskih kua
se jo nazivaju i "tepih naselja", zbog oiglednih
asocijacija. U takvim uslovima stambene jedinice nisu
prepoznatljive i ostaju bez identiteta na planu forme.

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

1.5. TERASASTE KUE

Stambene jedinice kod terasastih kua poseduju
sopstveni ulaz i imaju pripadajui otvoreni prostor,
sveden na krovnu terasu stambene jedinice ispod. S
druge strane, terasaste kue karakterie mreasti nain
grupisanja jedinica u prostoru, po horizontali i po
vertrikali. Jedinice su uglavnom jednoetane, mada
postoje i takvi primeri da su projektovane u dva ili
vie nivoa. Gustina stanovanja je znatno vea, nivo
urbaniteta takoe. Konstruktivni sistem je sloeniji a
fleksibilnost manja. Terasasta izgradnja zbog svoje
specifinosti prua znaajne mogunosti za
individualizaciju
i
personalizaciju
stambenog
prostora, samim tim i unapreenje kvaliteta
vieporodinog stanovanja. Iako predstavlja znatno
humaniji oblik ovog tipa stanovanja, kao recepet za
vieporodinu izgradnju se moe posmatrati samo u
uslovima visokog materijalnog standarda.

2. IDENTIFIKACIJA INDIVIDUALNOG U
VIEPORODINOM STANOVANJU
Individualnost u stanovanju je veoma vaan
element u dostizanju zadovoljstva stanovanjem i
posebno je bitna za stanovanje u vieporodinim
stambenim zgradama. U zavisnosti od tipa objekta u
ovim zgradama je mogue ostvariti razliite oblike i
stepene individualnosti.
2.1. URBANA VILA
Urbana vila je takasti tip sklopa pa ima
najoptimalnije uslove osunanja, provetravanja i
vizuelnog kontakta sa okruenjem. Ima slobodne sve
etiri strane, te je mogue na uglovima projektovati
stambene jedinice koje e imati dvostranu, ili ak
trostranu orijentaciju to je blie tipu porodinog
stanovanja. Takoe, to omoguava takve forme koje
e doprineti personalizaciji jedinica i identifikaciji
korisnika sa njima. Sa spratnou do 4 etae i brojem
stanova po etai od 2 do 4, urbana vila prua znatno
humanije uslove za ivot i vee mogunosti za
individualizaciju prostora stanovanja nego to je to
sluaj kod drugih tipova zgrada za vieporodino
stanovanje (galerije, koridori...).
2.2. STAMBENA KULA
Sa znatno veom spratnou i veim brojem stanova
po spratu, stambena kula postaje dom za mnogo vei
broj stanara koji, osim toga to stanuju u istoj kui,
nemaju nita zajedniko. U takvim uslovima, stanarima
je mnogo tee da prostore stambene zgrade izvan svoga
stana doivljavaju kao "svoju" sredinu, prepoznatljivu u

nauka + praksa

12.2 / 2009

fizikom smislu. Kao glavni kvalitet stambene kule

navodi se injenica da zgrade visoke spratnosti
oslobaaju teren za druge aktivnosti. Ipak, zbog
poveane spratnosti se moe govoriti i o gubitku veze
sa tlom i okruenjem, koja je jedino mogua na niim
etaama, ali i o neophodnosti udaljavanja od susednih
objekata ime se stvara "statian prostor i ambijent
bez identiteta". Stambene jedinice su esto samo
jednostrano orijentisane, ime se smanjuje njihov
kvalitet i upotrebna vrednost. Konstruktivni sistem je
zbog visine objekta sloeniji to utie na formu koja je
kompaktnija. U mnotvu istih ili slinih stambenih
jedinica jedne stambene kule, nemogue je raspoznati
stanove, to znaajno utie na oseanje opteg
zadovoljstva korisnika.
2.3. JEDNOTRAKT - STAMBENA SEKCIJA
Stambena sekcija je sastavljena od grupe stanova
na svakoj etai, postavljenih oko vertikalnih
komunikacija. Kako ini deo dueg linijskog sklopa,
ugraena je sa dve strane,. Stambene jedinice su
dvostrano ili jednostrano orijentisane, ime se kvalitet
i upotrebna vrednost stanova smanjuju. Sa
poveanjem broja spratova i broja stanova po spratu,
poveava se i broj stanara, to utie na smanjenje
oseaja sigurnosti i privatnosti. Tome takoe
doprinosi i samo prostorno reenje, tj. dispozicija i
meusobni odnos stanova, komunikacija i zajednikih
prostora. Prostori zgrade izvan stanova su najee
svedeni na minimumom predviene mere, bez
mogunosti da imaju dopunske sadraje, nedovoljno
su osvetljeni, nesagledivi iz stanova i nepodesni za
stanare zgrade da u njima zapoinju interakcije sa
susedima.
2.4. GALERIJSKI SKLOP
Kod galerijskog sklopa stambene jedinice su
postavljene
du
horizontalne
komunikacije.
Vertikalne komunikacije su postavljene na odreenim
rastojanjima i stambene jedinice su povezane sa njima
preko galerije. Jedinice imaju smanjenu irinu i
poveanu dubinu, dvostrano su orijentisane i mogu
biti reene u dva ili vie nivoa. Sa poveanjem
spratnosti gubi se veza jedinica sa tlom, to se
delimino moe nadomestiti postojanjem loa,
odnosno kod galerijskog sklopa i postojanjem same
galerije. Galerije mogu biti vee irine od one
neophodne za mimoilaenje dve osobe, ili sa
proirenjima koja su predviena za okupljanje i
sedenje, za igru male dece, kao i za obezbeivanje
prostora za zelenilo, to doprinosi utisku svojevrsne
podignute peake ulice iz koje se ulazi u stanove.

31

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

2.5. KORIDORSKI SKLOP

Koridorski sklop, za razliku od galerijskog, ima
stambene jedinice sa obe strane horizontalne
komunikacije, zbog ega su jedinice jednostrano
orijentisane. Ako su predviene u dva nivoa, koridor
se javlja u svakom drugom ili treem nivou, te je
mogua poprena dvostrana orijentacija stambenih
jedinica ime se poveavaju upotrebna vrednost i
kvalitet stana. Sam koridor uglavnom nema dopunske
sadraje i njegova je namena svedena na osnovnu,
komunikacionu. Zbog obostranog nizanja stambenih
jedinica, na nivou koridora je teko izbei
uniformnost, javlja se problem intimnosti pristupa u
stanove, te se individualizacija prostora ne ostvaruje.
U takvim uslovima korisnici se ne mogu identifikovati
sa svojim stambenim prostorom. Ukoliko se nizanje
jedinica preslikava i na spoljanosti zgrade,
individualizacija i personalizacija potpuno izostaju.
2.6. DVOTRAKT
U dvotraktnom sklopu se vertikalne komunikacije
saimaju u jezgro koje se postavlja izmeu dva
stambena trakta, a povezuje se sa njima kratkim
horizontalnim komunikacijama upravnim na njih. Na
taj nain se pred ulazom u stanove pojaava oseaj
privatnosti i individualnosti. Tom utisku takoe
doprinosi i injenica da neke prostorije stana imaju i
vizuelni kontakt sa pristupnim delom u stan. Dvotrakt
se najee radi sa 4-6 stanova po etai tako da svaka
stambena jedinica ima poprenu provetrenost i sve
prostorije stana su prirodno osvetljene. Primarne,
stambene prostorije su orijentisane na spolja, a
sekundarne, pomone prostorije ka unutra, tj. ka
otvorenom meuprostoru izmeu traktova. Spratnost
dvotrakta je najee srednja, do 6 etaa, to takoe
doprinosi utisku poveane intimnosti u zgradi.

3. ZAKLJUAK
Analiza svih tipova porodinog i vieporodinog
stanovanja pokazuje da se najvea individualnost u
stanovanju postie u slobodnostojeoj porodinoj
kui, ali da je ona istovremeno najmanje gradotvorni
element. Da bi bila potpuno otvorena ka spoljanjem
prostoru (to je jedna od njenih prednosti u odnosu na
ostale tipove porodinih kua) neophodno je da bude
u prirodnom okruenju, udaljena od suseda. Ostali
tipovi porodinih kua i dalje imaju bitne odlike
porodinog stanovanja, ali se u njima pojavljuju i
odlike stanovanja u kolektivu, i to najmanje izraene
kod dvokue, a najvie kod terasastih i atrijumskih

32

nauka + praksa

12.2 / 2009

kua. Zbog svojih fizikih i prostornih karakteristika

one su u veoj meri gradotvorni elementi, ali se
samim tim sve vie udaljavaju od "ideala"
slobodnostojee kue.
Za tipove vieporodinog stanovanja se
podrazumeva da imaju odlike stanovanja u kolektivu,
ali takoe se kroz neke njihove karakteristike u veoj
ili manjoj meri ispoljava individualnost u stanovanju.
U tom smislu se stanovanje u urbanoj vili moe
smatrati sa najvie individualiteta, pre svega zbog
male spratnosti, malog broja stanova po spratu, i
dvostrane ili ak trostrane orijentacije stanova. U
stambenoj kuli je zbog jako velike spratnosti i velikog
broja stanova po etai individualnost minimizirana.
Stambena sekcija jednotraktnog i dvotraktnog sklopa,
iako poistoveena sa pojmom vieporodinog
stanovanja,
omoguuje
da
stanovanje
ima
karakteristike individualnog. Galerijski sklop zbog
svoje slinosti sa kuama u nizu nudi mogunosti za
individualizacijom, ali nizanje veeg broja stambenih
jedinica kojima se pristupa preko zajednike
horizontalne komunikacije je istovremeno umanjuje.
Taj je problem jo izraeniji kod koridorskog sklopa,
gde je horizontalna komunikacija najee
neosvetljena i bez dopunskih sadraja.
Ako se stanovanje u individualnoj jednoporodinoj
kui posmatra kao najpoeljniji tip stanovanja, onda
se za vieporodino stanovanje moe rei da e ono
biti utoliko prihvatljivije ukoliko poseduje vie
karakteristika individualnog.

4. LITERATURA
[1] Baylon, M., Stanovanje, Poslediplomske studije, kurs:
stanovanje, Sveske 50 i 73, Arhitektonski fakultet Beograd,
1980, 1985
[2] Bazik, D., Trbi, V., "Personalizacija prostora: dijalog
ili monolog?", Ili, D. (ed.), Spratne zgrade sa stanovima
za trte, Prosveta, Ni, 1997
[3] Gakovi, S., etiri stanja sklopa u strukturi stambene
sredine, Biblioteka "Arhitektonika", Arhitektonski fakultet
Beograd, 1991
[4] Ili, D., "Zadovoljenje individualnih i zajednikih
potreba u stanu i zgradi-prostorne pretpostavke", Ili, D.
(ed.), Stanovi i zgrade za trite, Prosveta, Ni, 1998
[5] Kneevi, G., Viestambene zgrade, Tehnika knjiga,
Zagreb, 1989
[6] Marui, D., Sveska 1-10, Arhitektonski fakultet
Beograd, 1999
[7] Mihajlovi-Ristivojevi, M., "Uee korisnika u
spoljnom oblikovanju viespratnih stambenih objekata",
Ili, D. (ed.), Unapreenje i dalji razvoj stanovanja u
viespratnim stambenim zgradama, Prosveta, Ni, 1995