Rikthimi i mitit

n veprn e Ismail Kadares

Viola Isufaj

Rikthimi i mitit
n veprn e Ismail Kadares

Onufri
3

Recensues shkencor:
Dr. Eliana Pao

Autori, 2013

ISBN 978-.....................................

PRINTED IN ALBANIA BY ONUFRI

Shtpia Botuese Onufri
Rr. S. Gabrani, Tiran, Tel/Fax 00355 4 2220 017; 2270 399
http: //www.Onufri.com; E-mail: onufri@abissnet.al

Pasqyra e Lnds
Parathnie ................................................................................................11
Hyrje ........................................................................................................13
Kapitulli i Par
1.1 Vshtrime t prgjithshme krahasuese dhe kritere t klasifikimit.
Terminologjia, metodologjia. Paradigma dhe modele t przgjedhura n
letrsi ........................................................................................................21
1.2. shtje teorike, terminologjike dhe metodologjike ....................21
1.2.1 Si studiohen mitet? .....................................................................21
1.2.2 Disa probleme t terminologjis .................................................23
1.2.3 Koncepte themelore dhe prkufizime; studimet e derisotme

n Europ dhe SHBA .................................................................26
1.2.4 Miti etnoreligjoz dhe miti letrar ..................................................29
1.2.5 Miti n strukturat e veprs letrare - (vshtrim panoramik n

letrsin botrore) .......................................................................31
1.2.6 Rimarrja e mitit n letrsin shqiptare ........................................33
Kapitulli i Dyt
2.
Treguesit dhe marrdhniet ndrtekstore n veprn e Kadares ..41
2.1.1. Ndrteksti dhe ndrtekstualiteti ..................................................41
2.1.2. Tregues ndrlidhjesh ndrmjet tekstesh ......................................43
2.1.3. Shfaqja e ndrtekstit n tituj dhe personazhe ..............................43
2.1.3.1. Citimi ..........................................................................................46
2.1.3.2. Epigrafi .......................................................................................47
2.1.3.3. Aluzioni ......................................................................................48
2.1.3.4. Ndrtekst i motivuar pr metafor dhe metonimi .......................58
2.1.3.5. Analogjia .....................................................................................55
5

2.1.3.6. Referenca ..................................................................................57

2.1.4.
Arketipat- referenca ndrtekstore .............................................60
2.1.1.1 Arketipi i mosbindjes hyjnore: nga titani rebel-nj Promethe

modern .....................................................................................64
2.1.1.2. Prfytyrimi demonik ................................................................68
2.1.1.2.1. Rinovimi i sistemit ndshkimor-rikthimi i ferrit dhe i skterrs ..68
2.1.1.2.2. Arketipi i Klitemnestrs - aluzion pr vrasjen e tiranit ............72
2.1.1.2.3. Arketipi i Kalkantit, sintez e vazhdueshme dhe riformim i
kuptimit ....................................................................................74
2.1.1.2.4. Arketipi i ndrtuesit t labirintit-vrasja makabre e intelektit ...76
2.1.1.2.5. Tirani-prijs .............................................................................78
2.1.1.2.6. Arketipi i flijuesit dhe vajzs s flijuar .....................................80
2.1.1.2.7. Arketipi i Agamemnonit ..........................................................80
2.1.1.2.8. Arketipi i Ifigjenis ..................................................................82
2.1.1.2.9. Flijimi-nj akt politik ...............................................................83
2.1.1.3. Ritualet dhe sakrificat n ndrtime-t modifikuara ..................86
2.1.1.4. Arketipi i shkatrrimit t nj qytetrimi ...................................91
2.1.1.5. Arketipat prmes emrtimit dhe funksionit t personazheve ...93
2.1.1.6. Arketipi i bukuroshes s rrmbyer (He)Lena ...........................96
2.1.1.7. Nga dyluftimet profane tek sulmi diplomatik ..........................98
2.1.1.8. Arketipi i metamorfozs .........................................................105
2.1.1.9. Arketipi qiellor-aluzion pr qendrn e bots komuniste ........107
2.1.1.10 Dukuri t tjera arketipore: marrdhniet me botn e prtejme;

faji q krkon shlyerje, incesti ................................................109
2.2.
Mnyra e shndrrimit t paratekstit ........................................111
2.2.1.
mitizimi ................................................................................113
2.2.1.1 Nga shenjtria n prdhosje ...................................................113
2.2.1.2. Zhvendosja q psojn subjekti, intriga dhe heronjt ............116
2.2.1.3. Reduktimi i mitit n histori, orientimi drejt konkretes ..........121
2.2.1.4. Zhvlersimi grotesk i shenjtris s miteve ...........................133
2.2.2.
Mnyrat e pranis s autorit dhe faktorve historiko-shoqror ...137
2.2.2.1. Kahje shndrrimi t pmbysura: njeriu bhet gjarpr ..........141
2.2.2.2 Edipi figur poliedrike ........................................................150
2.2.2.3. Vjedhja e pavdeksis- nj mit politik ...................................154
2.2.2.4. Refleksioni pr rolin e artistit-qllim i autorit .........................157
2.2.2.5. ifti erotik Orfe-Euridike-referenca kah tirania postkomuniste

dhe Ballkani i tunduar ............................................................160
Kapitulli i Trete
3.
3.1.

Mekanizma tekstor t rimarrjes s miteve ............................171

Prftesa narrative. Lindja e situats s re t rrfimit n nj kontekst
t ri. Shmbllimi narrativ dhe transformimi narrativ ............171
6

3.1.1.

3.1.2.
3.1.3.
3.2.
3.2.1.
3.2.2.
3.3.

3.4

3.5.

3.6.

Rrfimi n her pr at q ka ndodhur 1 her (tregimi Para

banjs) ......................................................................................173
Transformimet narrative n monologun e ndrrs mashtruese
dhe Sfinksit (Nata e Sfinksit, ndrra mashtruese) ..................179
Romani me enigm dhe suspans heton dilemn mitike (Kush e
solli Doruntinn, E penguara, Aksidenti) ................................179
Digresionet dhe ndrfutjet .......................................................195
Miti i gjarprit dhe i vjedhjes s pavdeksis tek Lulet e ftohta t
marsit .......................................................................................195
Vajtojcat, rapsodt, kori i hijeve rimodelojn ngjarjen mitike
(Kush e solli Doruntinn, Ura me tri harqe, Jeta, loja dhe vdekja
e Lul Mazrekut) ......................................................................207
Zemra e rrfimit-e pambrritshme (Kush e solli Doruntinn,
Aksidenti) ...............................................................................217
Evokimi i mitit n rrfim prmes fantastikes (E penguara; Darka
e gabuar) .................................................................................229
Shqyrtimi i motivit mitik nga shkrimi eseistik (Prbindshi, Eskili,
ky humbs i madh) ..................................................................234
Nga drama n tregim-nga tregimi n dram. Dramatizimi i mitit
t Prometheut. (Stin e mrzitshme n Olymp) .......................238

Prfundime .............................................................................................243
Shtojc ...........................................................................................259
Bibliografi .....................................................................................329

Parathnie
N nj koh t dhn, nj shoqri u kthehet formave t huaja letrare. A
do ti bj t vetat edhe mitet e huaja ashtu si ka prqafuar edhe perndi
t huaja? Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje, duhen br krkime mbi
lidhjet midis mitit dhe forms s shprehjes s tij1. Ne hyjm n zemr t
nj rrjeti ndrtekstor dhe gjendemi thuajse n t gjith opusin krijues t
nj shkrimtari prfaqsues t letrsis shqiptare dhe asaj botrore, ku
shqyrtojm raportet e veprs s tij me mitin: mitologjin antike-klasike e
mitologjin e ktij trualli shqiptar, ballkanas deri dhe mitet e popujve t
largm, nordik. Kt e bjm nga kndvshtrimi i raporteve ndrtekstore
gati n t gjith spektrin e shfaqjes s ktyre raporteve duke u prpjekur t
sjellim nj ndihmes n traditn studimore mbi shkrimtarin Ismail Kadare,
n studimin e raporteve letrsi-mit dhe n njmendsimin me lnd letrare
shqipe t ndrtekstoris.
Puna ka qen e mundimshme dhe e bukur.
E bukur sepse i till sht vet objekti i saj; e mundimshme, pasi,
linjat e ktij sistemi u shfaqn jashtzakonisht shum t larmishme dhe
mungesa e kritereve t klasifikimit e vshtirsonte punn. sht dashur,
po ashtu, zotrimi i dijeve n tri fusha: n mitologji dhe n antropologjin
kulturore; n teorit bashkkohore pr tekstin letrar si palimpsest; si dhe
1

Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, Puf, Tiran, 2002, f.97

n kushtzimet e veprs s Kadares me mitet e trashguara prej kulturave

parashkrimore. Duke hulumtuar prej disa vitesh njkohsisht n kto tri
fusha, pr t siguruar fizikisht nj pjes t literaturs, m sht dashur t
udhtoj e t hulumtoj disa her n universitetet perndimore. Pjesa tjetr e
literaturs sht kontribut i miqve dhe i kolegve t Universitetit t Tirans
dhe t Prishtins, t cilt i falnderoj przemrsisht!
Falnderoj pr bisedat, oponencat, sugjerimet, vlersimet, seriozitetin
dhe vmendjen q iu dha ksaj pune nga studiuesit m virtuoz shkencor,
vlersoj ndihmesn e prof. Bashkim Kuukut n udhheqjen e ksaj teme.
Fakti se ky libr gjendet tani n duart tuaja sht nder dhe knaqsi.
Prandaj, jam gjithnj e gatshme t pres mendime t reja, do sugjerim dhe
vrejtje me vler n dobi t prmirsimit t ksaj pune.
Mendimi i specializuar sht shum i rndsishm pr kt tekst dhe
pr tekstet q do ta ndjekin.

10

Hyrje
Konfigurimet mitike jan shum t pranishme n veprn e Ismail
Kadares m tepr se kaq, ato jan nj fenomen artistik: gjendja e pranis
s tyre, strukturimi, transformimet, funksionet - do t prbjn objektin e
ktij punimi.
Objekti i ktij punimi prjashton studimin e krijimit t miteve moderne;
ai prjashton, gjithashtu, studimin e miteve n vetvete (studimin e miteve
etnoreligjoze), ndonse, duke shrbyer si paratekst i veprave t Kadares,
njohja e tyre sht parakusht pr t ndrmarr nj pun t till krahasuese.
Ktu, po sqarojm e argumentojm, gjithashtu, disa zgjedhje e przgjedhje, si p.sh. prse n kt studim nuk do t jet vendimtar klasifikimi:
mite shqiptare-mite antike, m njrn an dhe klasifikimi: mite, legjenda,
prralla n an tjetr; dhe prse mitet moderne nuk mund t jen objekt i
ktij punimi.
Krkimi mbi origjinat e mitit (prcaktimi nse kemi t bjm me lnd
mitike ballkanike, europiane, shqiptare, sllave)-me gjas mund t na onte
n nj udh pa krye; kjo lloj qasjeje shkakton nj sr kontradiktash - prve
ksaj, del jasht objektit t ktij punimi. Nse detyrohemi t ndryshojm
drejtimin dhe t hetojm mbi origjinat e mitit, ather duhet pranuar se
kjo sht dika turbulluese dhe madje shkurajuese pr komparatistin, n
hapsirn e fushs q hapet para tij.
Jasht objektit t ktij studimi jan edhe mitet e reja t krijuara, apo
mitet moderne, supozojm: miti i diktatorit, n veprn e ktij autori. Ato
mund t shfaqen n kt studim vetm n nivel konstatimi ose n funksion
t nj teze tjetr.
Objekti i disertacionit prfshin shndrrimet e miteve etnoreligjoze n
mite letrare rimarrjet n veprn e Ismail Kadares-ku, t organizuara sipas
nj rregulli t caktuar, n mnyr t ndrgjegjshme e t pandrgjegjshme,
dhe, duke ndrtuar lidhje t rndsishme, marrdhnie specifike midis tyre
dhe qllime t caktuara estetike, formojn nj sistem t veant.
Ka gjithmon nj grishje pr t ndrmarr studime krahasuese: lindja
e rimarrjeve dhe e varianteve, por po ashtu dhe qndrueshmria, prania n
11

disa epoka dhe mungesa n disa t tjera tek shkrimtar t caktuar; por po
ashtu, prshtatje t uditshme, t mahnitshme apo t paqarta.2
2
Vrehet, gjithashtu, lnd e gjer studimore dhe zbrazti n studimet e krahasuara n
kontekstin shqiptar-kjo sht nj tjetr arsye pr ndrmarrjen e ksaj pune. Nse do t bhej
nj paraqitje e shkurtr, do t shihej kjo shtje mbi studimet shqiptare, kryesisht n dy
drejtime: n kontributin e dhn pr mbledhjen e folklorit (miteve, legjendave, prrallave,
gojdhnave) dhe n krkimin pr studime t krahasuara t ksaj natyre ndr studiuesit
shqiptar. Natyrisht, natyra e puns nuk sht e njjt, po ashtu, ka shum pak ngjashmri
n rezultate dhe interesimi pr studimet e krahasuara ka nisur tepr von.
Sikurse shum romantik t Europs Lindore e sidomos t Ballkanit, t cilt u bn
themelues t krkimeve e studimeve folklorike n vendet e tyre, t till si Vuk Karaxhii
e Dionisis Solomosi, edhe romantikt tan, De Rada, Zef Skiroi e t tjer kan qen
njkohsisht dhe krkues t folklorit. Qndrimet e prfaqsuesve t veant t kulturs son
ndaj tradits jan m t hershme, datojn q nga shekulli XVI me veprat e humanistve
e veanrisht, me Marin Barletin. Sa i takon kontributeve t mvonshme, me rndsi t
veant sht personaliteti i Mitrush Kutelit, pr nga puna konkrete krkimore e studimore
n shkencn ton, e pr nga mnyra unike si mitet e prrallat, legjendat dhe rrfimet e
pleqve ndikuan n krijimtarin e tij letrare. Mitrush Kuteli bri pun konkrete si mbledhs i
folklorit. E filloi kt pun n Rumani, mes shqiptarve t mrguar, duke e quajtur folklorin,
n krye t hers thjesht si ushqim shpirtror. Fryt i ksaj pune ishte prmbledhja Fjal t
urta shqiptare (D. Pascu: Proverbe albaneze, Constanta 1936). Mblodhi n t njjtn koh
edhe folklorin rumun. Nj prmbledhje br gati pr shtyp, me titullin Cancete din Moldova
Mica (Kng nga Moldova e vogl), e la pr botim dhe nuk mori vesh si i vajti filli. (sipas
nj shnimi n Kng e brithma nga qyteti i djegur (i mblodhi M. Kuteli), Tiran 1944, f.7).
E vazhdoi mbledhjen e folklorit n Shqipri.
M 1943 botoi veprn e tij m t rndsishme n kt fush, prmbledhjen Kng e
brithma nga qytet i djegur, me folklor t mbledhur n Pogradec. Lnda e saj ndofta nuk
sjell ndonj gj t re, por krejt e re pr folkloristikn shqiptare t deriathershme ishte
mnyra e trajtimit t ksaj lnde: jetshkrimi dhe portreti i shkurtr i subjekteve q ia kan
dhn kngt, shnime pr historin e ktyre kngve etj. Mund t quhet e para prmbledhje
folklorike me kritere t tilla e botuar n Shqipri. Sikurse e ka sqaruar vet, ket metod
e kish nxn n nj kurs t organizuar nga Instituti rumun i sociologjis pr mbledhsit e
folklorit. Edhe nj ndryshim i rndsishm do vn n dukje lidhur me kt prmbledhje:
ksaj radhe autori sht i ndrgjegjshm q kt pun nuk e bn thjesht pr ushqim
shpirtror: dyke mbledhur kto kng, ndiqnja qllimin e plotsimit t frazeologjis
q m duhej pr shkrimet e mija letrare (Kng e britma... f. 8). Ktij qllimi duhet ti
ken shrbyer edhe rreth 80 prralla e 140 kng popullore, t cilat mbetn t pabotuara.
(Kujtes..., f. 62).
N studimet letrare shqiptare sht i njohur kontributi i mbledhsve t folklorit:
Lambertz, Palaj, B., Mitologji, doke dhe zakone shqiptare, (Prishtin, 2000), Studime mbi
eposin e kreshnikve: studimi Mitologji n eposin e kreshnikve, vepra e etnologut Mark
Tirta Mitologji ndr shqiptar, studimi i Aleksandr Shtipcevicit: Simbolet e kultit te ilirt,
(Rilindja Prishtin 1983), Visaret e kombit, Thimi Mitko: Bleta shqiptare, Anton Harapi,
Val mbi val, sht e njohur ndihmesa e madhe nga Arshi Pipa, Eqerem abej dhe Gradilone,
kontributi i revists Kultura Popullore-organ i Institutit t Antropologjis, Myzafere
Mustafa, Prralla shqiptare, (Instituti Albanologjik i Prishtins, 2003), albanologu Robert
Elsie ka treguar interes n A dictionary of Albanian Religion Mythology and folk Culture,
London, 2002; s fundmi dallojm botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin
2006, 25/2] e punimin e botuar mbi rifunksionimet e miteve Metamorfozat t E. Lumit.
Prkthimi i Chevrel-it, profesorit frng t Letrsis s Krahasuar n Sorbone IV, ka
ardhur nga Ali Xhiku, prkthimi i veprs s Brunelit sht n proces (dhe po realizohet
nga Ilia Lngu), sht botuar ndrkoh edhe nj studim i krahasuar Miti dhe romantizmi
europian i O. Gashit.
Ndonse letrsia shqipe, sidomos e shekujve XIX dhe XX ofron lnd t shumt
studimore, duket se ekziston nj zbrazti e madhe n studimin e mitit dhe t raporteve t
tij me letrsin.

12

N kt studim monografik trajtohet dhe analizohet prania dhe

funksioni i mitit n veprn e Kadares si histori dinamike dhe ekzemplare,
e prbashkt, por, po ashtu, individuale. Duke qen i till, ai shtron shtje,
premisa e orientime t cilat s pari kan t bjn me vendin, ndikimin,
funksionin e mitologjis, e m pas me interpretimin.
Tema do t zhvilloj n gjith strukturn e saj nj qasje komperative ku
veprat e Kadares dhe dukurit letrare do ti vshtroj, n radh t par nga
pikvshtrimi ndrtekstor, duke i analizuar prbrsit themelor t veprave
letrare t Kadares dhe duke i vn ato n prqasje me vepra t autorve
t tjer apo t letrsive t tjera, t cilat karakterizohen prgjithsisht nga
rifunksionimi i t njjtave mite.
Ksisoj, n varsi t specifikave t ktij spektri t ngjashmrive e
analogjive, lipset dhe nj larmi metodash kritike t kombinuara s bashku
pr t br prpjekje serioze pr tiu qasur ktyre teksteve. Nj sforcim
i mundshm a prirja pr nj prcaktim sa m t prpikt, nuk sjell
vese vshtirsi q sreshtin s shfaquri. Zgjidhja e nj problemi, shpesh,
ka krijuar probleme t reja. Ktu prpiqemi tu shmangemi metodave
rigorozisht t prcaktuara dhe prqendrohemi tek specifikat dhe karakteri i
punimit ka do na drejtoj t krkojm rrugn m t prshtatshme.
Natyra e ksaj pune e thrret vet metodn: shte ajo q bashkon
aspektet m t qensishme t disa metodave t njohura.
Do t mbizotroj metoda krahasuese, e do t ndrthuren qasjet
strukturale, semiotike, filologjike, ndonjher n t rrall dhe psikanalitike
e sociologjike. Kjo e fundit, pasi ndonjher sht e pamundur t bsh
krkimet mbi mitin e t mos marrsh parasysh karakteristika t shoqris
ku ai sht shfaqur e rishfaqur.
Pr shkak t larmis s madhe t rimarrjeve paraqitet i vshtir edhe
klasifikimi i lnds letrare, pra, problemi nuk qndron thjesht n vllimin
e madh t veprs kadareane sesa n at gam t gjer riminishencash e
konguencash, ndikimesh e origjinaliteti. Klasifikimi i rregullt, si dihet,
sht nj nga shkallt e para t prshkrimit shkencor, por parim i ksaj
pune duhet t jet nxjerrja e ktij klasifikimi nga vet lnda, nga specifikat
e saj. Shqyrtimi i formave dhe hetimi i ligjsive t prpunimit e t ndrtimit
t nj skenari t ri-nuk mund t jet kriteri i vetm i klasifikimit. Ndrsa
studimi sipas mekanizmit rimarrje-mitizim-zbrazje e kuptimit t parrisemantizim - do t ishte n thelb nj dekonstruksion-i cili do t linte
mnjan intuitn e shkrimtarit dhe natyrn e artit e n t njjtn koh, do t
shpallte pamundsin pr ta studiuar n thelb sistemin. Punimi nuk mund
t mbshtetet trsisht as n procesin e interpretimit.
Nj klasifikim tjetr mund t ishte ai sipas motiveve t rimarra p.sh.:
motivi i flijimit tek Ura me tri harqe, tek Vajza e Agamemnonit, motivi
i metamorfozs etj; por ky do t ishte nj punim q do t rrezikonte t
ishte i siprfaqshm; a do t ndrtohej ai mbi nj klasifikim vrtet
13

shkencor? - ather klasifikimi duhet zhvendosur n kndvshtrime

strukturore, semiotike etj-dhe ky klasifikim do t ishte shum m i pasur
se t mparshmit. Padyshim hetimi struktural sht i pashmangshm:
identifikohen elementt m t vegjl t shprehjes s mitit, ndrvarsia
midis tyre dhe kombinimi, prfaqsimi dhe karakteri abstragues si dhe
kompetenca e elementeve prkundrejt dukurive.
Kshtu kritere krejt objektive pr klasifikim duket se ska si t ket.
Prandaj propozohet ti jepet nj logjik klasifikimit, edhe nga pikpamja e
bashkveprimit t t gjith elementve.
Klasifikimi i lnds u b duke marr parasysh elementt m t
rndsishm, ato vatror t mekanizmit t riciklimit t miteve, ato q
drejtojn, prcaktojn dhe shndrrojn elementt e tjer dhe q ruajn
kompaktsin e strukturs.
N kapitullin e par do t parashtrohen dhe qartsohen s pari
disa shtje t natyrs teorike, terminologjike dhe metodologjike q nga
ndrlikimet e arsyetimeve t debateve midis studiuesve mbi zgjidhjen
e problemeve dhe marrveshjet mbi terminologjin, deri tek paraqitja e
studimeve perndimore m fondamentale t sotme mbi mekanizmat e
risemantizimi t miteve. (Njkohsisht, n hyrje sht hedhur drit dhe
mbi vendet e zbrazta n studime t ktij tipi; n mnyr t veant
n kontekstin shqiptar.) N shtjen e par t kapitullit t par, nuk do t
abstragohet gjat me nocionet; qllimi sht t sqarohen dhe prkufizohen
termat q do t prdoren gjat punimit. Kapitulli i par sht i pajisur me
nj Shtojc t vendosur n fund t punimit - me informacione e materiale
plotsuese. Ajo vendoset me statusin e nj teksti ndihms q mund t
konsultohet, por jo detyrimisht t lexohet. Pr kt arsye nuk sht pjes e
trupit t trajtess. Shtojca prmban lnd heterogjene me trupin e trajtess,
prandaj, lidhja me kt t fundit, do t realizohet prmes nj rrjete t dendur
referencash t brendshme. Aty, paraqiten disa rimarrje n letrsin botrore
t motiveve, pakets s imazheve apo arketipave t cilt konfigurohen edhe
n veprn e Kadares, rimarrje p.sh. t arketipit t heroit tragjik-fajtorit
pa faj, bukuroshes s rrmbyer a flijimit etj. Prpiqemi t prcaktojm
ksisoj, se cili sht tipari q e bn kt mnyr rimarrjeje t jet tipike pr
shkrimtarin ton dhe prse disa rimarrje, t njohura e t privilegjuara edhe
n letrsin europiane, bartin gjithsesi origjinalitetin e ktij shkrimtari.
N shtjen tjetr, krijohet nj panoram me autor t tjer t letrsis
shqiptare duke caktuar disa koordinata kryesore: Gjergj Fishta, Ernest
Koliqi, Mitrush Kuteli, Martin Camaj, Ethem Haxhiademi, Anton Pashku,
Kasem Trebeshina etj., t cilt kan ushqyer veprn e tyre me mite t lashta
dhe kan krijuar mite moderne. Do t orvatemi t prcaktojm se cili sht
vendi i Kadares n sistemin letrar shqiptar dhe specifika e mekanizmave
riaktivizuese t mitit n veprn e tij.
14

Kapitulli i dyt: Objekt teorizimesh t shumta dhe nganjher

kundrshtuese, ndrtekstoria, sht br dalngadal nj kalim i detyruar
pr do monografi, njlloj sikur befas t kuptohej se nj tekst, fardo qoft
ai, sht i prshkuar gjithmon nga tekste t tjera. 3 Sistemi i hershm i
shenjave ndryshon n nj tjetr sipas nj procesi i cili do t hetohet n
kt kapitull t dyt: ndrtekstoria. Tekstet e Kadares jan asimilim
dhe transformim i teksteve t mparshme duke krijuar nj si plhur apo
rrjet heterogjen, ku fijet q e thurin dhe mnyra e thurjes nuk mund t
prcaktohen krejt lehtsisht.
Pasi t kemi prkufizuar ndrtekstin dhe ndrtekstorin, duke iu
referuar Kristevs, Bartit, Bakhtinit, Fukos etj., ne do t shtrojm lndn
letrare t Kadares mbi shtjet e ndrtekstit dhe ndrtekstoris: cilt jan
treguesit ndrtekstor dhe si e prthyen Kadare domethnien e nj teksti
paraekzistues? N far e ndryshon ai tonin e ktij teksti? Si ndryshon statuti
i tekstit nga ndrhyrja e citimeve, aluzioneve, referencave, analogjis etj.?
Ndrtekstoria sht nj raport i till midis teksteve letrare, ku pr t
njohur nj vepr sht e rndsishme njohja e nj vepre tjetr, prmes s
cils ky relacion sht i prmbushur dhe q, me mnyr tjetr nuk do t
mund t realizohej. P.sh. Uliksin e Xhojsit nuk sht e mundur ta kuptojm
drejt jasht raporteve t atij romani me Odisen e Homerit.
sht gjithmon e nnkuptuar q burimi apo parateksti nga sht
ushqyer vepra e Kadares sht i veueshm, i vrojtueshm, ai sht
nj objekt i qndrueshm q mund ta kapim dhe njohim; prkundrazi,
ndrtekstoria, procesi q i jep jet, duket t jet tjetr gj: si nj forc e
shprndar e cila mund t shprhap gjurm pak a shum t pakapshme
n tekst. Ndrteksti mund t jet po aq nj objekt lehtsisht i vrojtueshm
t cilin mund ta veojm dhe njohim m vete n veprn e Kadares sa dhe
nj element m i shprndar dhe i vshtir pr tu diktuar. A gjendet ai
m tepr mbi nj rrafsh tematik apo gjuhsor? Duke synuar nj hulumtim
t till, specifikn e formave ndrtekstore, do t vm fillimisht prball
njra-tjetrs format e shkoqitura t ndrtekstoris q shfaqen n tekst, e q
mund t dallohen nga format e ndrlikuara.4
Nj els pr studimin e referencave ndrtekstore jan arketipat e
rishfaqur. Studimi i arketipave t rishfaqur do t prbj nj pjes shum t
rndsishme t ktij kapitulli. Do t analizohet mnyra me t ciln arketipi
rimerret, do t vrehet far anashkalon nga paraardhsi mitik e far fiton
Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011, f 9
Transtekstualiteti prfshin pes tipe marrdhniesh; m abstraktja sht arkitekstualiteti,
i prkufizuar nprmjet marrdhnies q nj tekst mban me kategorin e prgjithshme s
cils i prket. Paratekstualiteti drgon tek do marrdhnie q nj tekst mban me paratekstin
e tij (parathnie, vrejtje, ilustrime); Genette do ta studioj kt n Seuils (Pragje), Le
Seuil, 1985. Metatekstualiteti sht marrdhnie komenti e cila lidh nj tekst me nj tjetr
tekst mbi t cilin ai flet, por pa e cituar detyrimisht, madje dhe pa e prmendur.
Hipertekstualiteti prkufizon do marrdhnie e cila lidh nj tekst B (hiperteksti) me nj
tekst A (hipoteksti) nga i cili ai rrjedh.
3
4

15

n kontekstin e ri ku rishfaqet; do t tregohet sesi cilsit e prbashkta

t epokave t ndryshme bjn t mundur rishfaqjen e arketipave dhe
shpjegojn prthyerjet e reja t tyre.
Duke qen se ndrtekstoria shfaqet si forc lidhse midis teksteve, por
edhe si nj forc thyerjeje e cila i kundrvihet tradits, prdhos autoritetin
e modeleve dhe ndryshon thellsisht statutin dhe natyrn e tekstit, studimi
do t drejtohet kah dy elemente thelbsore: zvetnimi i modelit tragjik dhe
domethnia e re q i jepet tems s trashgimis. Kjo ka t bj pikrisht
me hetimin e ndrtekstoris si forc lvizse.
Do t shohim sesi heronjt epik, jan t rrzuar nga madhshtia e
tyre, sesi satira, komikja, grotesku, sesi disa forma rndomsimi lindin nga
kjo humbje e sublimes dhe mitizimi i bmave.
Miti i rrnjosur n kontekstin shoqror shqiptar rilexohet nn dritn e
aktualitetit politik, ideologjik, shkencor, artistik- sht pr tu shnuar fakti
se Kadareja u mvesh a u thekson miteve vlera q ato i mbartnin pa i shfaqur.
Si fond kulturor i nnshkruar thellsisht n nj kujtes t prbashkt, mitet
letrare kundrshtojn do prkufizim t prer t nj kuptimi dhe i kaprcejn
gjithmon domethniet q do epok mund tiu mvesh: ato jan gjithmon
t prshtashme pr kuptimin q Kadareja u jep. Ai, duke i risemantizuar, i
riprtrin ato. Mitet vijn n veprn e Kadares t transformuara me qllim
referencn kah koha e tashme. Kshtu reminishenca bhet referenc. Dhe,
miti letrar, i shton mitit primitiv domethnie t reja. Si ka theksuar Pierre
Albouy, nuk ka pik t mitit letrar pa nj palingenesie, e cila e gjallron
mitin n nj epok ku vrehet se sht i aft t shpreh problemet e ksaj
epoke.5
N kto kushte nuk do t lihet mnjan, krejt e paprfillur qasja
sociologjike, ndonse nuk do t mbizotroj. Ajo vetm do t mbshtes,
plotsoj nj analiz semantike dhe strukturore n kt kapitull. Struktura
specifike e rimarrjeve ka nj analogji me strukturn gjuhsore. Shohim se
mund t analizojm thelbin e risemantizimit t mitit edhe nga vet gjuha
- si nj sistem shenjash. Fillimisht kjo rrezikon ta kufizoj mitiken n
nj fakt semiologjik. sht natyra e mitikes, pra, q duhet t ket t bj
me semiotikn dhe teorin e interpretimit. Interpretimi sht gjithmon i
paprmbushur trsisht sepse e till, e paplot, sht vet gjuha.
N far hierakie do t vendosen elementet prbrse tekstore dhe
kuptimore, n prmas do t shprehet konotimi i njsive t veanta dhe
i trsis s tyre, kjo do t varet nga procesi q do t shpjegohet n pjesn
e dyt t kapitullit t tret. Kur autori e koncepton dhe e krijon veprn
letrare, ai ka parasysh dhe prvojn, e cila sht krijuar e formuar nga
prvoja diakronike: prmes prvojs historike, socio-kulturore, letrare,
5

Mythes et mythologies dans la literature franaise, A. Colin, 1969, reed.1980, fq.8

16

fetare etj. dhe sinkronike: prvojs n kohn kur vepron dhe krijon autori;
prandaj kto elemente t rndsishme do t shprehen e do t formsohen n
mnyra t ndryshme dhe do t marrin funksione t larmishme n rrjedhn
paradigmatike dhe sintagmatike t strukturs letrare.
Kapitulli i tret: Miti si form alegorike, logjike, e ndrgjegjshme, si
form krijuese sht shum i gjall n letrsin moderne. Sipas studiuesit
Lvi-Strauss-it, rrfimet mitike funksionojn n mnyr t prsritur,
duke u shfuqizuar, duke u transformuar dhe n forma alegorike. Por n t
gjitha rastet, gjithsesi, miti, sht gjallruar nga nj mekanizm. Ky sht
mekanizmi i rrfimit. Sipas prkufizimit t plot dhe kompleks t propozuar
nga Gilbert Durand-i n Les Structures anthropologiques de limaginaire:
Me mit ne kuptojm nj sistem dinamik simbolesh, arketipash dhe
skemash, sistem, i cili, nn nxitjen e nj skeme priret drejt kompozimit t
nj rrfimi.
Mitet tek vepra e Kadares her-her jan strukturuar t ndrkallura
brenda nj rrfimi letrar, e her-her i gjith krijimi artistik sht shfaqur
n formn e nj miti t rindrtuar. N fakt, mitet, si form narrative, priren
drejt letrsis ndrsa fiction-i aspiron statusin e mitit. Kadare i rimodelon
mitet e lashta, klasike apo shqiptare, sipas nj vizioni t ri, n struktura t
reja narrative q prcaktohen nga imagjinata dhe stili individual i rrfimit
t tij. Miti i lasht rishfaqet thuajse i gjall nprmjet nj iluzioni narrativ.
Autori pra, bn nj rikrijim, nj rindrtim t mitit t lasht sipas ligjrimit
t tij figurativ, bazuar n invariantet e mitit ekzistues.
Struktura narrative nnkupton modelin e thurjes s njsive konkrete q
prbjn mitin dhe lidhjen e tyre sipas nj logjike e cila organizon grupin
e transformimeve q jan analoge me prmasat e hapsirs, kohs dhe
vendit, sipas nj kodi t fsheht figurash, mbi kuptime t caktuara dhe lidhje
sintagmatike q ndrtojn mesazhin si form e brendshme interpretimi
duke i dhn kshtu tekstit formn e nj hiperteksti letrar. Mitet klasike
zbulojn nj lloj analogjie t prgjithshme t prmass universale t kohs
dhe hapsirs, t shtrirjes s ngjarjes si histori rrfimi, pas s cils fshihet
gjithnj nj mesazh i ndryshuar.
Studimi yn n kt kapitull t tret nis me strukturn, konfigurimin
ose marrdhnien e elementve t shprehjes mitike t rimarra n nj koh
tjetr, me narracionin: alternimin e zrave, polifonin etj. Mitet tek Kadareja
vijn jo vetm t transformuara, por mbi t gjitha, t modernizuara.
Studiohen prthyerje kohore t shkrira n analizn e rrfimit; n
veprn e Kadares koha zbret n thellsi t fillesave, jo m pak n mesjet
dhe vjen si gjuh e kohs son dhe e t gjitha kohrave. Konkretisht, n
kt prerje, dallojm:
17

Rrfimi n her pr at q ka ndodhur 1 her (tregimi Para banjs);

Ristrukturimi i elementve mitik dhe transformimet narrative; (tregimet
Nata e Sfinksit, ndrra mashtruese; Romani me enigm dhe suspans heton
ngjarjen mitike; Digresionet dhe ndrfutjet (Lulet e ftohta t marsit dhe
Lul Mazreku): Ndrfutja e mitit t rimodeluar; Vajtojcat, rapsodt, kori i
hijeve/ qytetart e polisit rindrtojn ngjarjen mitike; Zemra e rrfimit-e
pambrritshme; (Aksidenti, E penguara, Darka e gabuar, Kush e solli
Doruntinn; Evokimi i mitit n rrfim prmes fantastikes (E penguara;
Darka e gabuar); Hetimi i ngjarjes mitike nga shkrimi eseistik; Nga drama
n tregim, nga tregimi n dram (Dramatizimi i mitit t Prometheut).

18

Kapitulli i Par

19

20

1. Vshtrime t prgjithshme krahasuese dhe kritere t klasifikimit.

Terminologjia, metodologjia. Paradigma dhe modele t przgjedhura
n letrsi
1.2. shtje teorike, terminologjike dhe metodologjike
1.2.1 Si studiohen mitet?
Zhdukja, ringjallja, madje lindja e miteve jan elemente t rndsishme
t krkimit t tipit antropologjik.6
T studiosh mitet do t thot t hulumtosh mbi mnyrn se si e paraqesin
njerzit veten e tyre dhe marrdhniet me botn ku rrojn. Nuk mund t
zbrthehet dhe t analizohet nj mit pa br krkime mbi funksionin q ai
kryen n kontekstin n t cilin ai rivjen, aktualizohet.
shtja e modelit - Njihet formula e Lvi-Straussit, sipas t cilit miti
prbhet nga trsia e varianteve te tij. Kjo formul nuk sht krejt e
pranueshme kur sht fjala pr t studiuar mitet letrare, q u nnshtrohen
n nj pjes t rndsishme, trillimeve vetjake.
sht Miti i Verterit, nj variant i mitit t Tristanit, apo nj mit
fare i veant? Po Rene q u konceptua prej Chateaubriand-it si prgjigje
ndaj romanit t Goethe-s, a mund t prfshihet n dosjen Verter?
Sigurisht duhet vn re se as Goethe-ja as Chateaubriand-i nuk
ndahen dot krejtsisht prej nj shoqrie, q e shihte lehtsisht veten tek
heronjt, mendimet dhe gjendjet shpirtrore t t cilve prshkruhen prej
t dy shkrimtarve. Ndryshimet q bien n sy nga njri tek tjetri jan,
n nj pjes t madhe, shprehje e lkundjeve t kulturave respektive, t
shqetsuara nga lvizjet para dhe pasrevolucionare. Prandaj, n vend q t
synohet t gjendet nj model ideal, i aft t mbaj a priori gjith zhvillimin
6

Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f.80

21

e mvonshm, sht padyshim m mir t prcaktohen invariantet e

mitit, si i ka quajtuar J. Rousset-i, domethn element pr t cilt ka
arsye t qndrueshme t vlersohen si caku m i vogl i shprehjes s mitit.
Kto invariante, n trsi, mund tu prgjigjen mitemave t Durand-it.
Kshtu, n mitin e Don Zhuanit, Rousset-i dallon tre invariante: 1. T
vdekurin 2. Grupin femror 3. Heroin, t lidhur me t vdekurin, n saj t
nj elementi t grupit femror7
Nj mit letrar, tem (Stoff) qoft apo motiv, mund t merret njkohsisht
si struktur apo si form; struktur prbrse e nj konceptimi t bots dhe
e marrdhnieve t njeriut me t; form poetike q sht sa shenjuese, aq
edhe bartse kuptimi. Duke u mbshtetur pikrisht n kta dy prbrs
duhet ngritur studimi i miteve n letrsi, si dhe hetimi i kuptimit t tyre.
Nse e konsiderojm letrsin e krahasuar si nj zgjerim t historis
letrare, studimi i mitit, paraqitet s pari si nj krkim i origjins s mitit.
Vese, n m t shumtn e rasteve, ky krkim nuk prfundon vese n
nj udh pa krye, miti humbet ose n terrin e kohrave, ose n terrin e asaj
q nuk sht e shkruar. A nuk duhet t orvatesh ather, t vendossh nj
pikpamje sinkronike n vend t pikpamjes tradicionale diakronike dhe
t krkosh n burimin e mitit, jo m modelin prej s cilit do t ndertohet
seria e gjat e imitacioneve, por- Brunel-i, do t prdorte me gjithe qejf nj
fjal asnjanse - skemn, e cila i jep shtys mitit, (nse sht e vrtet q
miti mund t prkufizohet si nj sistem dinamik simbolesh arketipash dhe
skemash, t cilat synojm t ndrtojn nj rrfim?).
Skema mund t jet nj arketip, n kuptimin jungian t termit, nj
konflikt shoqror apo fetar etj. Origjinat historike t mitit t Elektrs jan
t parrokshme, meqense nuk ka dokument para poemave homerike ku t
przihen traditat heterogjene dhe t mos shfaqet emri i Elektrs.
Pasuria, dhe pr rrjedhoj pasuria letrare e nj miti do t shpjegohet
lehtsisht nga qndrueshmria e arketipave n t pandrgjegjshmen
individuale ose kolektive. Vlera e versionit letrar t nj miti do t gjykohet
sipas autenticitetit t tij, q, thn ndryshe, sht cilsia e referencs s
tij ndaj ktij arketipi.8
Pr disa ekzistojn versione t paraplqyera t nj miti. Psikoanalisti
Andre Green, e konsideron Orestin e Eskilit si m autentikun sepse sht
strukturalisht i vrtet dhe se bn q t shfaqet me tr qartsin lidhja e
dyfisht pozitive dhe negative mes birit dhe nns.9
Prkundrazi, pr Lvi-Strauss-in t gjitha versionet e nj miti jan
njlloj t vrteta duke qen se miti prbhet nga trsia e varianteve t tij,
letrare ose jo.
Teoria e Lvi-Strauss-it bn t shfaqet nj dykuptimsi e re q sht nj
tjetr vshtirsi pr studimet krahasuese. A sht miti nj e dhn fillestare
Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f. 80
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.37
9
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.39
7
8

22

nga e cila varen versionet e mvonshme letrare? sht ai nj trsi nga e

cila jan t pandashme versionet letrare? Po krkimi i mitit si Filles, a
sht edhe ai i kot si krkimi i filless s mitit?
sht marr shum n konsiderat, historia letrare e nj miti si histori
e zhvlersimit t nj modeli, p.sh. krahasimi mes Antigons s Sofokliut
dhe Antigons s Anouilh-it.
Metoda historike fiton disa t drejta, pasi ballafaqimi vendoset
midis teksteve letrare dhe dshmive t kroniks. Prapseprap, prqasja
strukturore nuk i humb t drejtat e saj.10 Bhet fjal pr t zbuluar konstante,
q jan prgjithsisht idet-forc ose forma t idealit n mendimin kolektiv:
si tek Antigona dlirsia e nevojshme e heroins, mizoria e pashmangshme
e tiranit, gjenia dhe menduria.
Po a duhet folur pr mitin e Holderlinit apo pr mitin e poetit t
lajthitur?
A kemi t drejt q mitin e Fmijris - poete, ta shprbjm n
mite t tjera si bri Barthes-i: miti i paprgjegjshmris, miti i gjenis, i
fmijris, i poezis?
N fakt, vshtirsit nuk reshtin s shfaquri dhe kalojm kshtu ne
disa probleme t terminologjis.
1.2.2 Disa probleme t terminologjis
N esen e tij metodologjike mbi Studimet e tems (Les etudes de
Themes), n 1965, Raymond Trusson-i nuk prdori fjaln mit, por tem
derisa nj motiv, i cili shfaqet si nj koncept, si nj pikvshtrim, fiksohet,
vendoset n nj apo disa personazhe t cilt veprojn n nj rrethan t
veant, derisa nga kjo rrethan apo kto personazhe t lind nj tradit
letrare. Prometeu dhe Epimetheu, Eteokli dhe Poliniku, Abeli dhe Kaini,
Edipi, Medea, pr rrjedhoj jan konsideruar si tema, duke ilustruar
kundrvnien midis dy vllezrve, dashurin incestare, femrn e tradhtuar.11
Sipas nj prqasjeje t par, e cila do t mbetet pa dyshim e prkohshme,
vet Brunel-i, do t rezervonte termin tem pr nj koncept, por duke pranuar
q nj mit letrar mund t ilustroj nj tem: figura mitike e Antigons, pr
shembull prfaqson revoltn kundr ligjit t polisit kur ky ligj shprfill
lidhjet e gjakut dhe krkesat e shenjta. Miti letrar mbshtetet mbi disa
t dhna t qndrueshme me ndihmn e t cilave mund t ndrtojm nj
skenar mitik: kundrvenien e heroins dhe tiranit, ndalimin pr t varrosur
njrin nga vllezrit, dhunn e ktij ndalimi, dnimin dhe vdekjen. Por mes
ktyre t dhnave t qndrueshme, jan t mundshme disa variacione; ato
jan shenj e liris, jets s letrsis.12
Po aty
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.37
12
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.38
10
11

23

Versionet e para letrare jan tekstzim i historive, fjalzim q ndryshon

nga njra kultur tek tjetra, nga njri shekull n tjetrin. Vrehet ngjashmria
n tem e ktyre versioneve dhe karakteri, do t thoshim skematik i
materialit t prdorur.13
Miti, ashtu si tema, ashtu si imazhi krahasues jan materialet, duke u
nisur nga t cilat prpunohen tekstet e studiuara nga komparatistt, jan
lnda e tyre.
Meq Lvi Strauss-i ka pohuar se miti sht trsia e varianteve t
tij, mund t prparojm duke pohuar se n letrsin e prgjithshme dhe t
krahasuar, miti sht, po ashtu trsia e transformimeve t psuara nga nj
skenar.14
Nj problem themelor q ngrihet, sht ai i terminologjis dhe i
metodologjis.
Raymon Trousson-i arriti, para vitit 1970, tek nocioni i tems- si
dshmon edhe eseja e tij metodologjike Nj problem n letrsin e
krahasuar: studimi i temave (1965).
Ripunimi i ktij libri n 1981 doli nn titullin e ri Tema dhe mite.
Trousson-i e kuptoi q tradita ishte e rishikueshme dhe q, letrsis
s krahasuar, si dhe disiplinave t tjera i duhej t rishikonte her pas here
terminologjin pr ta prpunuar, duke mos e konceptuar asnjher kt
terminologji si t pandryshueshme.
N librin e vitit 1965, tema prkufizohej si shprehje e veant e nj
motivi; individualizim i nj motivi ose rezultat i kalimit nga e prgjithshmja
n t veantn.15
Duhet ti kthehemi n kt mnyr, nj nocioni tjetr, atij t motivit,
- nj koncept i gjer q tregon qoft nj qndrim t caktuar (p.sh. revolta),
qoft nj situat baz, ku vepruesit ende nuk jan individualizuar (p.sh.
situata e nj burri midis dy grash, kundrshtin midis dy vllezrve, midis
nj babai dhe nj djali, situata e nj femre t braktisur etj.).
Kjo terminologji nuk do t kishte unanimitet. Simon Jeune propozoi t
quante tipe, ato q Trousson-i i quante tema.16
Si njri dhe tjetri shmangnin ather fjaln mit, por pa ia arritur trsisht
qllimit. Trousson-i n shum rimarrje, dukej se e kishte prdorur mjaft
mitin dhe temn: mitet tona legjendare dhe temat tona legjendare jan
polivalenca jon, letrare apo religjoze, mund t konsiderojm se mitet ose
temat kan mbetur prfaqsimi simbolik i nj situate ekzemplare njerzore,
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.39
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.38
Trousson, R., Un problme de littrature compare, les tudes de thmes: essai de
mthodologie, Minard, Paris, 1965
16
Littrature gnraleetlittrature compare, n. 29, Minard, 1967, f. 62
13
14
15

24

kan mbetur prfaqsimi simbolik i nj rasti t veant t ngritur n vlern

ekzemplare.17
S. Jeune ishte gati ta prdorte ndryshe fjaln mit dhe fjaln tem. 18(Ne
e njohim mir pasurin e jashtzakonshme t tipit dhe t mitit t Tristanit
q simbolizon dashurin fatale q del mbi t gjitha detyrimet morale e
shoqrore dhe q n fund del m e fort se vet vdekja.)
N ngatrresn q lind nga ballafaqimi i dy terminologjive t tyre,
shtohet edhe nj ngatrres q lind n brendsin e secils terminologji,
nga zvendsimi prher i mundshm i njrs fjal me tjetrn.
N fakt, miti pson nj reduktim t dyfisht: reduktimi q ka t bj
me emrat e heronjve kryesor mitik dhe reduktimin q ka t bj me nj
situat t veant. Si shembull t thjesht, mund t marrim mitin e Orestit,
ku dy prbrsit do t ishin: 1. emri i Orestit, 2. detyrimi ku ai gjendet pr
t marr gjakun e t atit. Por ja q ekzistojn atvrass e mmvrass pr
hakmarrje q nuk quhen Orest (Alkemoni dhe, n nj mnyr t trthort,
Hamleti). Nga ana tjetr, ekzistojn orest q nuk jan atvrass (duke nisur
nga Oresti m i vjetr q njohim, ai i Homerit). N t njjtn mnyr, mund
t reduktosh mitin e Don Zhuanit, n mishrimin e motivit t joshsit
19
. N komedin nga Tristo de Molina-s, El Burlador de Sevilla, nuk flitet
aq pr joshjen (si mendoi prkthyesi i par francez, Ch. Pitvin) sesa pr
abuzimin - me femrat, sigurisht, por po ashtu, edhe me markezin de la
Mota, Mbretin dhe Zotin vet.20
Do t ishte e volitshme, mendojm, ti referoheshim Brunel-it dhe t
vendosnim kt parim t par:
Miti sht nj trsi, q nuk do t reduktohej as n nj situat t
thjesht (at q Toussson-i e quan tem t situats), as n nj tip (at q
Trousson-i quan tem t heroit).21
(shih shtojcn: 4.2)
A.J. Greimas-i, duke krkuar ta dallonte rrfimin mitik nga tipet e tjera
t rrfimit, i caktoi rrfimit mitik si karakteristik thelbsore dendurin e
fjalve: rrfimi mitik jo vetm prsrit formula t caktuara, sekuenca t
caktuara, raporte t caktuara, por ka ende forc t prodhoj rrfime t tjera
q rrjedhin nga ai nprmjet rimarrjes s elementve ndrtues (ka LviStrauss i quajti mittema). Kjo prsritje t fton t bsh prqasje dhe
A.J. Greinmas kshillon n fakt, nj prshkrim krahasues q do t jet
17
Trousson, R., Un problme de littrature compare, les tudes de thmes: essai de
mthodologie, Minard, Paris, 1965, f. 7-35
18
Litterature generale et litterature comparee, Minard, 1967, n. 29, f. 62
19
Trousson, R., Un problme de littrature compare, les tudes de thmes: essai de
mthodologie, Minard, Paris, 1965, f. 13
20
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.29
21
Po aty

25

n t njjtn koh i prgjithshm dhe historik dhe ktij prshkrimi i jep

dy qllime: prshkrimin e universit mitologjik (q duket se i referohet m
tepr nj mitologjie letrare) prkufizimin e strukturs s mitit-rrfim (q ka
t bj me analizn strukturore t rrfimeve).22
shtje themelore ngrihen dhe problemi i terminologjis bhet edhe
m i ndrlikuar.
Nj fush tjetr mahnitse, por pak e shfrytzuar hapet pr komparatistin.23
Prpara se bj krkime kuturu, n pluhurat e bibliotekave, komparatisti
duket t prkufizoj objektin e tij, t prkufizoj termat q prdor dhe t
prkufizoj vetveten.
N t kundrt, ai do t mbetet nj mit- n kuptimin e keq t fjals.24
Synimi pr t br krkime mbi pranin dhe funksionin e mitit n
veprn letrare, provokon nj pasiguri t prhershme pasi kemi t bjm me
nj fush dhe terminologji q krkon t prkufizohet dhe t prcaktohet
n mnyr t sakt; ndrkaq, pas ksaj paraqitjeje t msiprme, duket
se problemet jan shpesh t rrshqitshme e kundrthnse sa q her
diskutueshmria arrin deri n teprim.
1.2.3. Koncepte themelore dhe prkufizime; studimet e derisotme
n Europ dhe SHBA
Nocionet si mit, mitologji, mitologjizim, demitologjizim, remitologjizim,
mitkrijim, mendim mitik mitologjik, mitoiditet, letrsi neomitike, mitomani,
vrtetsi mitologjike, mitografi, mitopoeia, simbolik mitologjike, mitem,
mitos, koloristik mitike, madje edhe mitohistori etj. jan br t zakonshme
dhe shum t eksploruara n studimet e ktij lloji dhe t pashmangshme
nga fjalori terminologjik i secilit hulumtues t ktyre problemeve. (shih
shtojcn: 4.3).
Pr t pasur m t qart gjenezn e mendimit shkencor pr mitologjin,
pr mitin letrar, studimet e krahasuara mbi mekanizmat e rimarrjeve si
dhe mbi rimarrje t posame, paraqiten m posht koncepte themelore dhe
prkufizime duke vijuar me arritjet m t fundit n lmin e studimeve t
krahasuara.
Ekziston kshtu, pra, sot nj numr i madh studiuesish t problemeve
t mitologjis dhe po ashtu nj numr tejet i madh studimesh t ksaj fushe,
nj pasuri prmasash marramendse, q mitin e shohin si nj nga shtjet
parsore t historis shpirtrore e kulturore t njerzimit, t qensis s tij,
22
Elements pour une theorie de linterpretation du recit mythique, dans Communications,
N. VIII, f. 31
23
Pageau, Daniel-Henri, La litterature generale et comparee, Armand Colin, Paris, 1994,
f. 96
24
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.39

26

si nj lloj kodi t t gjith ekzistencs s tij. sht shkruar nj literatur

e tr diskursive q merret me prkufizimin e mitit brenda strukturs s
filozofis, t historis; t folklorit, me gjenezn, karakterin burimet e tij; me
transformimet dhe ndryshimet e tij n koh dhe n hapsir. Edhe qasjet
a pikshikimet ndaj mitit kan qen gjithsesi t llojllojshme: filozofike,
psikologjike, historike, etike, estetike, letrare, stilistike.
Ekzistojn po ashtu sudime krahasimtare nga kjo fush, t cilat
merren me shtjet e raporteve, t qarkullimit a t dyndjeve, t huazimeve
a jehonave, t ngjashmrive e shprndrrimeve n koh e n hapsir, t
temave, motiveve, subjekteve e personazheve mitologjik.
N shekullin XX nga gjith ky konglomerat shtjesh dhe interesimesh
kan filluar t veohen edhe n nj sr shkollash mitologjike q i qasen
studimit t saj si dhe raporteve me fushat e tjera t dijes sidomos raporteve
me letrsin, nga kndvshtrime specifike e origjinale. Gjat shekullit
XX jan zhvilluar shum teori dhe shkolla t tilla mitologjike q i jan
qasur mitit nga pozicione t ndryshme teoriko-letrare, historiko-letrare,
filozofike, psikologjike etj: si shkolla antropologjike angleze (Frazer,
Malinovski), shkolla sociologjike franceze (E. Durkheim, Lvy-Brhl),
teoria simboliste e mitit (Ernst Cassirer), shkolla psikanalitike (V. Vunt, S.
Freud, G. Jung), strukturalizmi (Claude Lvi-Strauss) etj.25 Po pr studimet
mbi rimarrjet e miteve n letrsin moderne, far mund t thuhet?
Nse i besojm manualit t vjetr t Claude Pichois-it dhe AndreMichel Rousseau-i, komparatisti mes mitesh sht si n shtpin e tij;
prsa i prket Brunel-it, ai do t guxonte t mendonte se nga kjo shtpi
madhshtore zor se del gj.26
Bruneli vrente se megjith zhvillimet e fundit, studimet e krahasuara
n kt fush ishin ende fort t rralla.
Prsa i takon studimeve krahasuese, rimarrjeve dhe rifunksionimeve,
asnj titull nuk shfaqej n vitin 1967 n bibliotekn e Pichois Rousseau,s ndrkoh q vreheshin disa t tilla n rubrikn Tema dhe motive.
Prfundimi ishte m pak negativ n kap. VI t manualit t Simon Jeune
Literature generale et literature comparee, t botuar n t njjtin vit; aty
dalloheshin emrat: Gendarme de Bevote, Leo Weinstein, Charles Dedeyan,
Friedrich Gundolf, Maurice Descotes dhe Raymond Trousson, prkatsisht
pr Don Zhuanin, Faustin, Cezarin, Napoleonin dhe Prometeun. Por
kapitulli n fjal trajtonte tipa dhe tema dhe jo mite. Vepra e
Charles Dedeyan-it titullohet Tema e Faustit n letrsin europiane,
vepra e Trousson-it Tema e Prometeut n letrsin europiane.27
Nj prmbledhje e ndrprer shum hert tek Armand Colin-i (seria
e miteve tek prmbledhjet U2, m pas Uprisme sht arkivuar n
Cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center, Prishtin 2005, f. 17
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.40
27
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.40
25

26

27

1978 me Le Mythe de Don Juan t Jean Rousset), rilindja e ngadalt n

botimet E. Porte Glaive (Le Mythe Viking i Regis Boyer-it) tregojn se
me far vshtirsish materiale ndeshemi. Pr dhjet punime t ndrmarra,
-nj dalje n krye (p.sh. puna e shklqyer e Jean-Michel Gliksohn mbi
mitin e Efigjenis, deri n fund t shek XVIII, ku nj version i shkurtuar i
botuar n 1985 n Shtypin Universitar t Francs, jep thelbin).
Aty-kty ekipet e puns, projektet e botimit ose simpoziumet. Gjithsesi
ishte pak.28
Nuk do t linim pa prmendur kontributin e Brunel-it me: Brunel, P.
Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988; Brunel, P. Mythocritique,
France, 1992; Brunnel, P. Le mythe de la metamorphose, Paris, 1974, po
ashtu Dumezil-it: Dumezil, D, Du mythe au roman, France, 1997; Durand
Gilbert, Figures mythiques et visages de luvre, Berg international
diteurs, Paris, 1979.
Sa i takon fillimeve t krahasimit n studimet historiko-letrare n
shek VIII dhe IX, mund t konsultohen n gjuhn italiane: A. Graf, Storia
letteraria e comparazieone, nn kujdesin e E. Ajello, Archivio Guido
Izzi, Roma 1993; B. Zumbini, Studi di critica e letteratura comparata,
nn kujdesin e E. Ajello, Archivio Guido Izzi, Roma 1996; F Sinopoli,
Storiografia e comparazione. Le origini della storia comparata della
letteratura in Europa tra Settecento e Ottocento, Bulzoni, Roma 1996.
Do t dallonim studimin La storia comparata della letteratura, t
Armando Gnishi-t.
M tej do t dallonim: Bets, A., Mythos & Literatur, Germany, 2001.
N studimet aglo-amerikane: Gould, E., Mythical Intentions in Modern
Literature, USA, 1981; Hardie, PH., Metamorphosis, Metaphor and
allegory in Latin Epic Skulsky, H., Metamorphosis, The Mind in Exile,
London, 1982; Steiner, G., The antigones, 1986 etj. etj.
Duke synuar prdorimin e nj terminologjie sa m t drejt dhe
koncepteve sa m t qarta, sa m t mirprcaktuara, sht par e udhs t
bhet menjher ktu prkufizimi i mitit.
Pr t shmangur rrezikun e shkarjes nga kuptimi i termit mit, Pierre
Brunel-it, i duhet t tregohet i vmendshm pr t prkufizuar mitin sipas
funksioneve t tij dhe pr kt, i referohet Mircea Eliade-s. Mircea Eliade
n veprn Aspekte t mitit, propozon kt prkufizim t mitit, t cilin e
konsideron si m pak t paprkryerin pr shkak se sht prkufizimi m i
gjer.
Miti rrfen nj histori t shenjt; ai tregon nj ngjarje e cila ka
ndodhur n koht primordiale, n koht e zanafills prrallore.29

28
29

Po aty
Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988, f.13

28

N terminologjin perndimore prdoren sot: rikthim, rimarrje,

evokim, riciklim mitesh, rifunksionalizim dhe risemantizim30; n kt
punim do haset m dendur termi risemantizim si kthim tek nj tem
origjinale, si transpozicion, si prshtatje n kuadr t koh-hapsirs, si
shfrytzim i variacioneve t tij, si modifikim n stil, n regjistr, n zhanr;
si interpretim mitesh t br sipas epoks n t ciln transplantohet, si
zhveshje e prmass s kuptimit fillestar, si veshje me domethnie t reja
t vlefshme pr shoqrit n t cilat ai rishfaqet.
Dallimit themelor mes mitit dhe mitit letrar sht gjithashtu themelor
dhe pr kt e pam t udhs ti kushtojm nj shtje si m posht, ndrsa
invarianti dhe arketipi jan trajtuar n pjesn e shtojcs (shih 4.1) q i
prngjet dhe prplotson kt shtje, si dhe gjat punimit.
1.2.4. Miti etnoreligjoz dhe miti letrar
Pierre Albouy, pr Mite dhe mitologji n letrsin frnge, ka besuar
se ka shmangur problemin duke br q n fillim nj dallim t fort mes
mitit dhe mitit letrar.
Do t rezervohej fjala mit pr fushn e religjionit q lidhet me mitin
q n origjin, dhe mit letrar pr at q qndron n kufinjt e kohs dhe
hapsirs letrare, n kuadr t nj tradite kulturore europiane.31
Mitit i referohen fjalt, steriotipe, imazhe q bhen skenare. Po
mitizimi, a i detyrohet ai natyrs s mitit (nj histori q mund t rimerret
nga breza t tr, pasi karakterizohet nga shumkuptimsia) apo funksionit
q miti ka (histori q mund t ket lidhje me nj bashksi pr shkak t
vlers ekzemplare dhe shpjeguese)?
do epok ka mitet e veta t paraplqyera, ka mitologjin e saj. N
kt kuptim, mitet ashtu si temat, mund t shrbejn pr t pasuruar dhe
pr ti dhn ngjyres historis s letrsive. Mund t flasim pr mite t
epoks, si kemi folur pr tematik t epoks.32
Pierre Brunel-i, v n dukje, rolin e madh t luajtur nga letrsia dhe
artet (n ditt tona dhe nga kinemaja); ai i t qenit ruajts i miteve. Ja sepse
themi se letrsia e vesh mitin, duke e mbajtur gjall at. 33
Georges Dumezil, n fillim t Mythes et epope pothuajse e pranon
q ne nuk i njohim mitet n mnyr tjetr prvese nga letrsia. Le t
30
Termat mund te rishikohen ende dhe ndoshta t ndryshohen n nj botim t ardhshm.
Ata nuk jan terma apo togfjalsha terminologjik klasik apo t tradits dhe pr kt arsye
kemi br sqarimin e msiprm. N formn e vet t tezs s doktoraturs, ky punim ka
pasur prdorim m t dendur t termave riciklim dhe risemantizim dhe sht paraqitur nn
titullin Risemantizim i mitit.
31
Rousseau, Pichois, Brunel, Quest-ce que la litterature comparee?, Paris, 1996, f. 125
32
Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f.77
33
Mythes et mythologies dans la literature franaise, A. Colin, 1969, reed.1980, f.72

29

pranojm se letrsia sht i vetmi mjet pr t ruajtur mitet. far do t

dinim pr Uliksin, pa Homerin, pr Antigonn, pa Sofokliun pr Arjunn
pa Mahabharata-n? Miti sht n krkimet paraletrare dhe po ashtu n
krkimet para-historike: ai endet. Dhe si duhet vepruar me historin pr
t mbrthyer pre-historin, n t njjtn mnyr duhet nisur nga tekstet ose
traditat letrare s cilave i prqasemi me hipoteza mbi at q e ka paraprir.34
Sipas punimit t Ismail Kadares, Eskili, ky humbs i madh, sht e
vrtet se gjith letrsia antike greke u ushqye nga motivet homerike, por
ktu, sduhet harruar, po t vazhdojm figurn e gostis, se edhe Homeri
i madh u ul n nj tryez t shtruar plot t nj paragostie t madhe: at
t mitologjis greke, pjell e prbashkt e nj populli q sht gdhir
n mgjesin e qytetrimit botror. I dehur nga drita, ky popull krijoi nj
rrokulli t tr qeniesh hyjnore e toksore, t pavdekshme e t vdekshme,
me histori, drama, pasione e varsi nga m t ndrlikuarat. Kjo popullat
personazhesh e mbushte botn q nga Olimpi me dbor gjer n thellsi t
detit, nga oborret mbretrore, gjer n shpellat e egra, nga nntoka e errt,
gjer n yjet e Udhs s Qumshtit.35
Miti etno-religjoz sht nj rrfim themelues, anonim, kolektiv, q
konsiderohet si i vrtet, dhe i cili, ndrsa analizohet shfaq kundrvnie t
forta strukturore. Kur miti kalon n letrsi, ai ruan ngopjen simbolike,
organizimin e ngjeshur dhe ndriimin metafizik, por humbet karakterin
themelues, t vrtet (t iltr) dhe prve t tjerash, veprat jan t
nnshkruara; ato kan autorsi (shih shtojcn: 1.1.).
Miti sht nj sistem dinamik, nj trsi e lidhur mir, q zhvillohet n
funksion t krkesave t veta, t parametrave t veta t brendshme.
Miti pr letrsin sht nj histori e programuar, nj paratekst; Andre
Siganos-i flet pr sintagmn minimale t mitit, pa t cilin nuk mund t
kemi organizim strukturor pr t ndrtuar mitin dhe pr ta njohur si t till
n nj histori q rimerret n letrsi
Kalimi i miteve primitive, (lnd e feve, e besimeve), n letrsi ka
mundur t konsiderohet si nj proces q bn t qart kalimin nga shenjtria
n prdhosje.
Ka nj logjik t caktuar tek miti dhe formulimet e tjera mund t
shkojn deri n kundrshtim me tekstin fillestar: nj Don Zhuan i shptuar
dhe jo i ndshkuar, nj Ifigjeni e shptuar dhe jo e sakrifikuar. Por skema
e kthyer n t kundrtn e saj- ose n parodi- supozon ekzistencn dhe
rilindjen e skems q ka shrbyer pr model.36
Miti letrar, i shton mitit primitiv domethnie t reja.

Dumezil, G. Mythe et Epopee, Gallimard, Paris, 1968, f. 10

Kadare, Vepra e plot, Vllimi 18, Onufri, Tiran, 2009, f. 223
36
Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f.77
34
35

30

1.2.5. Miti n strukturat e veprs letrare - (vshtrim panoramik n

letrsin botrore)
Gjith letrsia botrore vjen nga miti dhe rikthehet tek miti. Tituj t
studimeve m t njohura mbi rimarrjet e miteve perifrazojn n mnyra t
ndryshme kt thelb.
sht folur shum pr rrezatimin e grekve n letrsin botrore, tek
Eskili, ky humbs i madh, duke nisur nga latint, te Dantja, te Shekspiri,
Gteja e gjer te Holderlini, Hauptmani, O. Neili, T. Elioti, Sartri etj. sht
hamendsuar me t drejt, se a do t kishte ferr t Dantes, dhe n.q.s. do
t kishte, si do t ishte shestuar ai, pa gjedhet e dikurshme greke. Si do t
ishin Hamleti pa Orestin, vallet e magjistricave pa himnet e erinive, njollat
e gjakut mbi duart e Ledi Makbethit pa ato t Klitemnestrs, ndrgjegjet
e shqetsuara, gjumi i prishur ose plot me ndrra turbulluese, shandanet e
nats npr mesoret e pallateve-kshtjella, ku krimi sht duke u prjetuar
ose porsa ka ndodhur etj, etj.
Modelet letrare t letrsis antike greke dhe romake, jan prkthyer
dhe prshtatur duhet theksuar se n letrsit e lashta, veanrisht n
letrsin romake koncepti i origjinalitetit nuk kuptohej si kuptohej m pas
n epokat e tjera letrare.
Komedit e Plautit, Eneida e Virgjilit, epet e Likanit, veprat e Seneks
etj. jan ngritur duke shfrytzuar modelet e letrsis antike greke. Edhe
vepra e letrsis klasike indase Panatantra sht marr si model nga
autor t ndryshm.
Ndalemi n dy momente kryesore:
Romantizmi karakterizohet nga nj rikthim tek mitologjia greke
ky ishte nj rikuptimsim, nj rikthim te burimet, te fillesat, tek esencat
apo paragjrat. Romantizmi duke qen ndjeshmri, ishte dhe pozicionim
psikologjik e shpirtror i individit prball bots. Bota e trazuar e mosprfillse solli strukjen e romantikve n gjirin e heronjve t mitologjis
greke.
Letrsia ironike z fill me realizmin dhe anon nga miti, modelet mitike
t s cilit jan rndom m shum demonike se sa apokaliptike, ndonse
her-her, ajo vetm sa ndjek traditn romantike t stilizimit. Hothorn-i,
Poe-ja, Conrade, Hard-i dhe Virginia Wolf, na japin shembuj t till.
Sa m larg q t shkojm aq m t vetdijshm do t jemi pr modelin
organizues... Identike me t gjitha t tjerat dhe individuale brenda tyre.37
N modernizm rikthimi tek miti lidhet me aftsit e transfigurimit t
realitetit-ka meriton vmendje t veant. Bota e sendeve sht shkrir,
format dikur t prekshme jan br substanc. Nga kjo lnd shkrirse
shfaqen metamorfozat e pafundme t qnies dhe qensis. Ka nj kthim tek
37

Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 192

31

origjinat, te gjendja apokaliptike e bots, ka nj prirje pr t hyr brenda

saj; koha sht ciklike dhe fundi prkon me fillimin.
Rikthimi i mitit n strukturat e veprave letrare, sidomos n modernizm
dshmoi pikrisht pr kt gj. Tek Josifi dhe vllezrit e tij e Thomas
Man-it jan ringjallur mitet biblike, Procesi dhe Kshtjella e Franc Kafks
jan ngritur mbi mitin e Sizifit, Njqind vjet vetmi riprtrin mitin e Edipit
dhe novela Gjethurinat e Marques-it mitin mbi Antigonn dhe vllain e saj
Polinikun.
Tek vepra e James Joyce-it Portreti, Uliksi dhe Finegans Uejkgjejm shembuj sesi mendimi mitik mund t rimerret n novel. Kjo
rimarrje sht br m pak duke riprdorur disa motive prej Odises dhe
objekteve t tjera mitologjike, sesa prej deprtimit t zgjuar t Joyce-it
n logjikn e subjekteve (fabulave) mitologjike, gj q sht ristrukturuar
me kujdes n shkrimin e tij. Transformimet e fabuls, priren drejt absurdit
ndrkoh q ruajn arsyetimin dialektik t mitit origjinal) dhe zgjidhjet
pr kompromiset shoqrore arrihen duke rirregulluar, rifiksuar modele t
prvojs n nj sistem shenjash q ndryshon n mnyr konstante. Kshtu,
miti kmbngul q realiteti nuk sht statik, por nj sistem i ndryshueshm
dhe kjo shihet n logjikn e lojs s fjalve t Joyce-it, n epifanin dhe
fabuln shumshtresore.38
Pikrisht ktu, n letrsin e shekullit t njzet, po ndalemi m gjat
pr shkak se qllimet dhe prftesat, mekanizmat e rifunksionalizimit t
miteve jan m pran atyre t Ismail Kadares. (shih shtojcn: 4.4.)
Duke qen se mitologjia sht nj sfer shum e gjer, pikmbshtetja
themelore gjat hulumtimit ton do t jet, n radh t par mitologjia
greke si njra nga mitologjit m t kristalizuara e me ndikim krahasimisht
m t madh se sa t tjerat n veprn e Kadares.
N shtojc, pika 4.5, gjejm disa rimarrje t ndryshme n letrsin
europiane, t miteve t risemantizuara dhe nga Ismail Kadareja: miti i
Ifigjenis, i Helens, i Edipit, i Prometheut.
Thuajse gjithka sht bazuar n punn e shklqyer t Pierre Brunelit: krkime dhe prcaktim paradigmash-duke u prpjekur t sjellim nj
ndihmes pr kdo q sht i interesuar t hulumtoj n lmin e letrsis s
krahasuar. Materiali sht prkthyer dhe prshtatur.
Gjithashtu, qllimi i paraqitjes s ktyre modeleve n shtojc sht
q n kapitujt t cilt studiojn risemantizimin e ktyre miteve nga
Kadareja, t krijohet mundsia t pranvm procedimet e Kadares me
ato t letrsis europiane, duke i pasur sa m qarta lidhjet e ktij autori
me sistemin letrar. Kjo pranvnie do t jet m e qart dhe m e plot
n kapitullin e prfundimeve q rreket drejt prcaktimit t ndikimeve dhe
origjinalitetit.
38
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981

32

1.2.6. Rimarrja e mitit n letrsin shqiptare

N letrsin kombtare mund t vihen re tiparet thelbsore t identitetit
letrar dhe trajtat e ndrtimit t raporteve t saj me mitin. N far raporti
sht letrsia jon kombtare me mitin: himnizues, ndrtues, rrnues? Cili
sht termi i prshtatshm q mund ta tipizonte at? Sa risues mund t jet
ai?
N analizn e tij, Rexhep Qosja pohon se n pjesn m t madhe t
letrsis son, mitologjia i nnshtrohet nj prjetimi romantik, teksa krijimi
i mitit i detyrohet realizmit socialist. Qosja paraqitet skeptik pr sa i takon
faktit se sa mund ta ken gjetur fatin e tyre krijues n gjurmt e mitologjis
shkrimtart dhe poett.
Po, megjithse, gati t tr i kan shtrir duart n kt thesar (folklori,
miti, letrsia popullore), nuk mund t thuhet se t gjith kan mbrritur t
gjejn n t edhe fatin krijues Letrsia popullore pr letrsin e shkruar,
kurse folklori n trsi pr letrsin dhe pr artet e tjera sht br burim i
elementeve- i shenjave, i kodeve, q prsriten prej nj vepre te tjetra, prej
nj autori te tjetri.39
Rexhep Qosja n vijim t analizs s tij, pohon: Si aktualiteti dhe
historia ashtu edhe mitologjia, legjenda, simbolika, n prgjithsi folklori,
i nshtrohen nj strukture t prjetimit romantik n pjesn m t madhe t
letrsis son t sotme, prandaj shpesh, bhen ose mbshtetje e shikimeve
t folklorizuara, ose mjet stoliss letrar.40 Dhe m tej: Mitologjizimi i
historis, i t shkuars, n letrsin e sotme shqipe, sht i vn n funksion
t mitologjizimit t aktualitetit41. Prfundimet e akademikut Qosja jan t
qarta: Mitologjizimi i letrsis popullore dhe t folklorit ka sjell, kshtu,
folklorizimin e nj pjese t dukshme t krijimtaris son artistike.42 Qosja
shkon edhe m tej duke krkuar rrnjt e ksaj dukurie: Krijimi i mitit
t letrsis popullore dhe, n prgjithsi, t folklorit n letrsin e sotme
shqipe dhe n kulturn shqiptare, e kjo domethn folklorizmi mbi t
gjitha, i detyrohet teoris s realizmit socialist43.
N fakt, nprmjet raporteve me mitin dalin n pah shtresimet dhe
mnyrat e prjetimeve t djeshme dhe t sotme t bashksis son. N
letrsin shqiptare vihen re sinkretizime t mitologjis son me elemente
t mitologjis t nj kulture t caktuar kryesisht europiane, po dhe aziatike
ndonjher, lindore. Mund t dallohen disa ngulitje t elementve t
39
Rexhep Qosja, Letrsia dhe folklori, n Tri mnyra t shkrimit shqip, Prishtin, 2004,
f. 97-98.
40
Po aty, f. 13
41
Po aty, f. 87.
42
Po aty, f. 98
43
Po aty, f. 101. N kuadrin e analizs s tij R. Qosja citon edhe disa nga simbolet: nusja,
krushqit, gjaku, gjarpri, oda, kanuni, si edhe legjendn dhe mitin mbi Kostandinin dhe
Garentinn ose mbi Doruntinn, po aty, f. 112-113

33

strukturave t atyre miteve brenda strukturave letrare shqiptare, mund t

dallojm n shtjet q vijojn gjithashtu funksione mbizotruese t mitit
n epoka t ndryshme: religjoz, nacional, ideologjiko-politik etj.
N Tema shqiptare Sabri Hamiti vren se kultura shqipe, letrsia,
sht kultur e kundrvnies, gjithnj duke i ruajtur bazat mitologjike e
letrare perndimore, por po ashtu dhe vul e autenticitetit t saj. Prve
ksaj, veanti tjetr mbetet funksioni esencialisht nacional. Tek Bioletrat ai
diskuton raportin e letrsis me mitin si universalitet rrfimor si dhe vendet
(toposet) nga ku buron rrfimtaria pr tu strukturuar n format letrare. Ai
e sheh problematikn e tems si burim kulturologjik; qoft kur ajo ka baz
n mitet antike, qoft n universalitet jetik t njeriut.
Hamiti vren mbizotrim t ktyre temave dhe i klasifikon kshtu:
Popullore: Flijimi, Besa, Hakmarrja, Rilindja
Historike: Ilirt, Sknderbeu, Ali Pasha, Lidhja e Prizrenit
Letrare: Ura e Shenjt, Ago Ymeri, Kostandini e Doruntina
Aktuale: Jeta e prditshme, Mrgimi
T prhershme: Gjuha shqipe, Rilindja, Heroi, Himni
Pranin e kodit dhe diskursit biblik n letrsin shqipe, Hamiti e heton
nga pikpamja se letrsia shqipe, duke qen bot artistike e nj populli
europian, nuk do t mund t mbetej e pandikuar nga Bibla, libr ky q ka
prekur t gjitha letrsit e kulturat e popujve perndimor.
Veanti tjetr e letrsis shqipe sht fenomenologjia e flijimit,
legjends dhe e bess.
Flijimi prek heroin n dy tipet e letrsis, at orale dhe t shkruar, pr t
krijuar at tip heroi, i cili me fatalitetin e vet sublimon idealen n letrsi dhe
shembuj t ksaj jan Gjergj Elez Alia te letrsia popullore dhe Oso Kuka
te Lahuta e Malcis e Fishts. Kurse legjenda prek diskursin; besa lidhet
me perceptimin kulturor shqiptar t fjals s dhn e cila, e transponuar
n letrsi dominon mbi kodet e tjera, qofshin letrare apo kanunore, pr
t prekur realizimin e saj, bile edhe n situatat m fantastike si ndodh te
balada Kostandini e Doruntina, ku pr besn e dhn tejkalohet vdekja.
Por fenomeni prek edhe veprat e tjera t shkruara ku personazhi, pr t
mbajtur besn thyen t gjitha kodet e tjera: kujtojm funksionimin ekstrem
t bess te Besa e Sami Frashrit, Nita e Josip Rels Milosao e De Rads,
Kuteli: E madhe sht gjma e mkatit.
Ligjsit e marrdhnieve me mitin t letrsis son jan prcaktuar
nga faktor t ndryshm: historik, politik, shoqror, shkencor e pse jo
diku dhe teknologjik.
Do t prpiqemi t zbulojm ktu trajtat e manifestimit t qndrimit ndaj
miteve n letrsin ton. Nuk do t mbeten jasht ktij studimi prcaktimet
e veorive t secilit prej autorve kryesor t letrsis son kombtare
sepse rimarrja e mitit n letrsin ton prcakton edhe individualitete t
dallueshme qart nga njri-tjetri, (shih shtojcn: 4.6.).
34

Vzhgojm kshtu komunikime ndrtekstore lidhur me mitin n vepra

t autorve shqiptar dhe vrejm se si ata kan jetsuar mitet antike n
mjedisin shqiptar dhe sesi i kan rimarr mitet e baladat ballkanase a
shqiptare; mund t shqyrtojm disa modele kryesore n vazhdim t studimit.
Ktu po japim disa paradigma e koordinata poetike t cilat i
konsiderojm t rndsishme pr t prvijuar gjendjen e sistemit ton letrar
e pr t mundsuar krahasimin me veprn e Kadares.
De Rada evokon mite klasike dhe rikrijon mitin e Sknderbeut. Emra
t mitologjis greke prmenden n veprat e tij (prmenden edhe emra
historik sikundr jan Termopilet e t tjera). Interesimet e De Rads
pr letrsin antike greke dhe romake jan, n radh t par, interesime
kulturore, q nuk sjellin ndikim t veant n ndjeshmrin dhe strukturn
e tyre ideoemocionale.
Fishta i risjell mitet e legjendat shqiptare dhe ballkanike n nj ton
solemn e frym heroike; mekanizmi i aktualizimit t tyre nuk tipizohet
nga mitizimi apo fryma heroike si do t ndodh m von tek shkrimtart
modern, kjo dhe pr shkak t heroizmit dhe theksimit t veprs s
individit. Prdorimi i mitologjis me rite e besime vendse parakrishtere
karakterizohet nga nj stil i prozodis popullore.
Noli rimerr figurat biblike n aluzione politike, Migjeni i demistifikon
ato. N realizmin socialist shkrimtart ua kan prshtatur mitet qllimeve
t tyre, e jo rrall, marrin pr baz strukturn e ktyre miteve e mbi to
ngren mite t reja. Disa prej miteve klasike jan shfytyruar, madje, pa e
tepruar, mund t themi dhe se kan degjeneruar. sht interesante se n
letrsin shqipe t socrealizmit prvijohen dy qasje: pranvnie e miteve,
personifikim i personazheve mitik n udhheqsat e shtetit nga njra an
dhe nga ana tjetr, krijimi i miteve t vetsocrealizmit, mitit t udhheqsit,
pr shembull. Letrsia e Realizmit Socialist pati si prirje themelore
mitizuese nj mit t dshtuar, mitin e njeriut t ri.
Kadareja, ndonse nj pjes t konsiderueshme t veprs s tij e krijon
n socrealizm nuk ka ngjashmri me asnjrn nga kto qasje.
Miti sht besim, mirpo n modernizm sht transformim; miti sht
struktur e n modernizm kundrstruktur, gjithkohor e jashtkohor, miti
sht qendr e hapsirs njkohsisht jashthapsinor, bot e pafundsis,
e paskajsis.
Simboli dhe alegoria karakterizojn rimarrjen e miteve n letrsin
ton moderne. Mund t themi se ishin autort modern q u dhan
rimarrjeve t tyre individualizmin.
Nse n pjesn m t madhe t letrsis shqiptare mitologjia i
nnshtrohet nj prjetimi romantik, teksa tek Fishta, Pashku, Haxhiademi
(Haxhiademi i modernizon mitet n thurjen klasike t tragjedis duke
pruar mesazhe etike e moralizuese), shihet dominanca e figurs dhe
e simboliks s historis. Fryma e ktij autori n tragjedi do t kujtohet
gjithmon.
35

Kuteli do ta prpij diskursin oral. Ai ruan nga prralla m shum

elemente se do shkrimtar tjetr: ruan jo vetm fabuln dhe skemn e
prgjithshme, ai ruan elementin fantastik, personazhet-fantazma, diku
regjistrin (nj gjallri t till e nj afri me rrfimin gojor, duhet tia ket
dhn mbledhja e frazeologjizmave), nj rrfim tejet t rrjedhshm, me
shenja t improvizimit, t rrfimit t drejtprdrejt t asaj q ka dgjuar ti
transmetohet gojarisht-ai ruan trukun e nj rrfimi oral. Rfimtari i tij, nuk
shqyrton ngjarjen prrallore a fantastike, nuk bn analiza (si tek Kadareja),
nuk krijon tipe t reja psikologjike, po vetm rrfen.
Do t mund t thoshim se tek Kuteli, ndoshta m shum i prveuar
sht miti i pavdeksis. Ai priret drejt alegoris, anon kah simbolika
fetare, dallon pr metamorfozn.
Koliqi e transformon mitin e Narcizit. N shtat meditimet shprfaqen:
bota e tij intelektuale, ndjeshmria; prkatsia e tij shpirtrore e etnike.
Pasqyrimi sht shembllim, krkim pr misterin e letrsis, dshir pr
identifikim, joshje nga dashuria pr artin, t shkrira n pasionin e tij pr
dijen, kulturn e identitetin. T njjtin mit duket se shquajm edhe tek
Kadareja me karakteret e tregimit Konkurs bukurie pr burrat n Bjeshkt
e Namuna, por ktu hijet e paratekstit jan tepr t vshtira pr tu shquar.
Arkaizmi estetik, demitizimi dhe simbolika shumshtresore mitike n
veprn e Camajt, prmes nj shqiptimi aq t fuqishm poetik, prftojn
shemblltyrn trsore dhe subjektive t qenies dhe qensis shqiptare.
Martin Camaj ka rigjallruar lndn e primitivitetit plot mite e legjenda
q si e thot Koliqi sht ruejt n plotsin ma t plleshme. Miti tek
Camaj sht eksplorim i nj kulture mijvjeare, ai mbshtet historin,
shfaqet si njsim i s shkuars dhe i s ardhmes, prfton mendsin e nj
shqiptari t kulluar.
Miti sht diskurs, sht shenj-simbol sht sakralizim tek vepra e
Pashkut. Sacre-ja nuk sht prmas e mitit q zhvishet gjat transponimit
artistik, por, e kundrta, prmas q i vishet rrnjve dhe i ushqen
ato si esenc e prtritjes pas do rrnimi shpirtror. Sacre-ja sht e
pazhdukshmja, e pakontestushmja dhe e paasgjsueshmja. Simbolet jan
universale, mitologjia shprfaqet me nj kolorit ambiental e nacional.
Kompleksiteti i perceptimit dhe prjetimit on n kompleksitetin e
projektimeve dhe shqiptimeve t tragjiks s ekzistencs, amshueshmris
dhe qndress. Proza e Pashkut - e ushqyer nga prvojat shqiptare dhe
botrore, nga kultura e thell pashkiane, pagane, orale, biblike, dhe nga
arki-nacionalja, arki - naivja dhe historikja, - t gjitha kto t fundit t
metaforizuara.
Degradimi i mitit, privimi nga domethnia, prirja pr nihilizm, prirja
shpotitse, prirja pr ta prqeshur at, prirja radikale pr ta trajtuar arketipin
si iluzor vrehet n kuadrin e gjith veprs s Trebeshins. Trebeshina e
shkatrron mitin dhe krijon nj antimit.
36

N dramn moderne krijuesit i kan rimarr mitet duke inkuadruar

imazhe surrealiste, ekspresioniste e simbolizuese e absurde duke u dhn
konotacione paradigmatike dhe shembllime me situatat aktuale m tepr
si prtritje t bmave t s kaluars mitike n trajt t re kryesisht me
pasoja fatale.
Shkrimtart tan jan ushqyer nga kultura europiane perndimore
nga mitologjia klasike greke, por jan ushqyer q n fmijrin e hershme
nga tregimet gojore, sidomos t pleqve, t nns a t gjyshes. Pra, kemi t
bjm me shkrimtar, fomimi i t cilve praqitet, mbi nj baz krijimtarie
gojore, folklori shqiptar, kulture ballkanase, kulture klasike, kulture
biblike. Kadareja pohon hyrjen e letrsis antike n jetn tij, letrsi kjo,
me sa duket, pr kto shkaqe me ndikim m t madh tek ai dhe q do t
reflektohet n tr spektrin e krijimtaris s tij.
Kultura shqipe, letrsia, sht kultur e kundrvnies, gjithnj duke i
ruajtur bazat mitologjike e letrare perndimore, por po ashtu mbart nj vul
t autenticitetit t saj.

37

38

Kapitulli i Dyt

39

40

2.1 Treguesit dhe marrdhniet ndrtekstore n veprn e Kadares

2.1.1 Ndrteksti dhe ndrtekstoria
Prgjigjja e pyetjes se far mund t shihet si nj ndrtekst n veprn
letrare t Ismail Kadares, mund t duket e vetkuptueshme: nj tekst i
prparshm, nj mit, nj legjend, nj balad; por n form mund t jet
kjo legjend, kjo balad, q nj tjetr tekst e rimerr? Cilt jan treguesit e
tij?
Shkrimtari, ka br rifunksionimin e miteve klasike dhe miteve t
lashta, ka rimarr motive dhe personazhe mitike nga fondi i qytetrimit
kombtar dhe antik. Ai ka rimarr, po ashtu, legjenda, prralla e balada.
T gjitha kto shfaqen n veprn moderne prmes nj organizimi specifik
strukturor, n nj rrfim plot fantazi, duke prvijuar ngjarje e personazhe
t njohur e t rinj, prmes prftesave t analogjis, prmes gjuhs s
metafors e metonimis, alegoris, simbolit e groteskut.
Prkufizimet e ndrtekstoris jan t ndryshueshme sepse caqet
e tij jan t pasigurta: ku fillon dhe ku mbaron ai? Ai prfshin jo vetm
ndrfutje, t hapura apo t fshehta ndrmjet veprave, por dhe dukuri t
shprndara rishkrimi, deri edhe hamendsime pr ngjashmri. I kuptuar
kshtu, intertekstualiteti shtron pra, n mnyr t mpreht problemin e
pikasjes dhe t caqeve t ndrtekstit.44
Michael Riffaterre e prkufizon kshtu ndrtekstorin: Ndrtekstoria sht shquarja,
nga ana e lexuesit, e raporteve ndrmjet nj vepre t dhn dhe veprave t tjera, q e
kan paraprir apo pasuar. Kto vepra t tjera prbjn intertekstin e s pars. (Michael
Riffaterre,La Trace de lintertexte, La Pense, n 215, 1980, f. 10) Roland Barthes paraqet
konceptet e prcaktuara nga Julia Kristeva n kuadrin e teoris s tekstit:
Teksti sht nj prodhimtari. Kjo nuk do t thot se ai sht prodhim i nj pune (ashtu si
mund ta krkonin kt teknika e rrfimit dhe zotrimi i stilit), por vet teatri i nj prodhimi
44

41

T prcaktosh ndrtekstin, kjo sht gjithmon t parashtrosh nj

konceptim t shkrimit dhe leximit, t lidhjeve t tij me traditn dhe historin
letrare.
Ndrmjet kaq shum prkufizimesh, ne po pranojm ktu kt
prkufizim, i cili na u duk m pak i ndrlikuari, m i prputhshmi dhe m
i prshtatshmi pr t vijuar punn mbi veprn e Kadares: ndrtekstoria
sht pra, lvizja nprmjet s cils rishkruhet nj tekst, mbi bazn e nj
teksti t mparshm teksa ndrteksti prmbledh trsin e teksteve drejt
t cilave nj vepr bn shenj, qoft duke iu referuar n munges (pr
shembull, nse bhet fjal pr nj aluzion), apo n prani (rasti i citimit).

ku bashkohen prodhuesi i tekstit dhe lexuesi i tij: teksti punon, n do ast dhe ngado
q ta shohim; edhe i shkruar (i ngulitur), ai nuk ndalon s punuari, s mbajturi gjall nj
proces prodhimi. Ai shkatrron gjuhn e komunikimit, t paraqitjes apo shprehjes (aty ku
kryefjala, individ apo kolektiv, mund t ket iluzionin q ai po imiton apo po shprehet) dhe
rindrton nj tjetr gjuh; (Roland Barthes, Thorie du texte, Encyclopdia universalis,
f. 7 dhe cituar dhe n: Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin,
2011, f. 11)
sht nga nj kndvshtrim i ndryshm nga ai q Genette, n Palimpsestes, e prkufizon
ndrtekstualitetin. Pr autorin e Introduction larchitexte, ndrtekstualiteti nuk sht nj
element qendror por nj marrdhnie midis t tjerash; ndrtekstualiteti ndrhyn n zemr
t nj rrjeti i cili e prkufizon letrsin n veantin e saj. N fakt, pr Genette, ajo ka
themelon letraritetin (prkufizuar nga Roman Jakobson si ajo ka e bn nj vepr t
dhn nj vepr letrare), sht trsia e kategorive t prgjithshme apo transhendente
tipe ligjrimi, mnyra t shprehuri, lloje letrare, etj. ku futet do tekst i veant
(Palimpsestes, Le Seuil, 1982). Ky studim i kategorive transhendente n t cilat drgon
do tekst prcakton gjithashtu, pr Genette-n, objektin e poetiks, i cili nuk sht, si e
prmend n rreshtat e par t Palimpsestes, teksti, i vshtruar n veantin e tij [], por
transtekstualiteti, domethn gjithka q v [nj tekst] n marrdhnie, t hapur apo
t fsheht, me tekste t tjera. Prfundimisht, sht me kt term transtekstualitet kjo q
Genette, n fillim t Palimpsestes, e emrton kt transhendenc tekstuale, kategori abstrakte
e cila drgon tek gjithka q tejkalon nj tekst t dhn dhe e hap at mbi trsin e letrsis.
Transtekstualiteti prfshin pes tipe marrdhniesh; m abstraktja sht arkitekstualiteti, i
prkufizuar nprmjet marrdhnies q nj tekst mban me kategorin e prgjithshme s cils
i prket. Paratekstualiteti drgon tek do marrdhnie q nj tekst mban me paratekstin e tij
(parathnie, vrejtje, ilustrime); Genette do ta studioj kt n Seuils (Pragje), Le Seuil,
1985. Metatekstualiteti sht marrdhnie komenti e cila lidh nj tekst me nj tjetr tekst
mbi t cilin ai flet, por pa e cituar detyrimisht (pa e thirrur), madje fundja dhe pa e prmendur.
(cituar nga Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011).

42

2.1.2 Tregues ndrlidhjesh ndrmjet tekstesh

Me qllim q t studiojm format e ndryshme ndrtekstore n veantin
e tyre, ne do t shqyrtojm marrdhniet e fshehta dhe marrdhniet e
hapura dhe treguesit ndrtekstor n lndn letrare t Kadares.
N fakt, ndrteksti n veprn e Kadares mund t jet gjithashtu,
lehtsisht i vrojtueshm: ai mund t veohet dhe njihet m vete sa dhe nj
element m i shprndar dhe i vshtir pr tu kapur45
N veprn e Kadares piktakimet ndrmjet dy tekstesh mund t jen
t hapura apo t fshehura.
2.1.3 Shfaqja e ndrtekstit n tituj dhe personazhe
Disa tekste t Kadares jan t shnuara m dukshm nga nj tekst
i mparshm; ato e tregojn n mnyr t qart lidhjen e tyre n vet
titujt: Prometheu i mbrthyer, Stin e mrzitshme n Olymp, Vajza e
Agamemnonit, ndrr Mashtruese, Nata e Sfinksit, Laokoonti, Kush e solli
Doruntinn, Darka e gabuar, etj. Pikrisht prmes titujve, kto tekste, e
paraqesin prnjher karakterin e tyre ndrtekstor.
Titulli Vajza e Agamemnonit trheq veanrisht vmendjen ndaj
Ifigjenis, ngaq bhet fjal pr nj flijim: por lexuesi nuk e di se bija e
nj udhheqsi t shtetit n sistemin ton totalitar, duhet t pranoj t heq
dor nga dashuria e jets s saj, pr t mos penguar ngjitjen lart n pushtet
t babait t saj, q po prgatitet pr vendin e pasardhsit.
Ndrsa nj pjes tjetr e ktyre titujve: Stin e mrzitshme n Olymp,
Kush e solli Doruntinn, Darka e gabuar pr nga formulimi i tyre i veant
prthyejn edhe nj mnyre t re t menduari dhe t ftojn drejt studimit t
nj marrdhnieje t re t piktakimeve.
Tek Stin e mrzitshme n Olymp, emri Olymp tregon mbshtetjen
mbi nj tekst t mparshm, ndrsa mbiemri e mrzitshme prcakton risin.
Prmes prcaktorit e mrzitshme, koha e pakoh e hyjnive konfigurohet me nj komponent t paparashikueshm. Ky realitet shnjues
v n pikpyetje lojn e trsis, paratekstin e tij: lumturia e divines,
45
Kjo e fundit do t na onte pashmangshmrisht n konceptin e hipertekstualitetit.
Hipertekstualiteti prkufizon do marrdhnie e cila lidh nj tekst B (hiperteksti) me nj
tekst A (hipoteksti) nga i cili rrjedh; ky hipertekstualitet ka t bj me nj marrdhnie jo
prfshirjeje por shartimi. T orvatesh t nxjerrsh n drit fragmentin i cili punon fshehtas
n thellsit e shkrimit t nj teksti t dhn, qndron shpesh, n fakt, n interpretimin jo
vetm t ndrtekstit t zbuluar, por dhe t shkrimit q e ka strehuar t till si nj objekt t
errt leximi dhe dshire. Gjithashtu, Genette prdor qllimisht, n Palimpsestes, tekste q
marrdhnia e prejardhjes nuk do t mund t vihej n dyshim: ajo pr ka bhet fjal, nuk
sht t zbulosh nj hipotekst t fshehur dhe domethnien e tij, por t tregosh natyrn e
ksaj marrdhnieje dhe ta analizosh at nga kndvshtrimi pragmatik. (Nathalie PiegayGros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011)

43

qiellores, t amshueshmes, shndrrohet n at q, n kontekstin hyjnor,

nuk e kishim menduar kurr: t mrzitshmen. Rrotull Olympit, imazhi i t
cilit ka qen prher i shoqruar me nj ndrr, si me valenca lidhen tani
leksemat vjedhje, zvetnim. Jeta e prfytyruar si parajs: muzik, kngt
e Nimfave, pasdite t prillit me gotn e nektarit prpara, duke filozofuar,
n t vrtet, ktu, zbulon tjetr gj: ankth, dyshime, komplote t qena e
t paqena, atmosfer gjith kurthe, helme e terror, klim plot sekrete dhe
paranoj.
N nj tjetr aspekt, n at t knaqsis erotike mrzia do ti
referohet pikrisht asaj q deri n at koh ishte konsideruar superioritet:
prjetsis. Mrzia do ta zhvlersoj prjetsin sepse prkohshmria, apo
m sakt ngulet e orgazms njerzore, si klithje alarmi pr kufijt e jets,
i bjn grat e vdekshme n syt e hyjnive m trheqse se hyjneshat.
Prjetsia nuk sht m prparsi. Ajo sht e mrzitshme.
Hera: Meq ra fjala, ska pse ta fshehim, burrat tan hyjnor, prher
e m shpesh kan dshir t flen me njerzeshat...
...
Persefona: Ku qndron shkaku? Ato nga pamja jan shum larg nga
ne. Kushtet e jets i kan pr faqe t zez: Nj banj n jav mezi e bjn.
...
Hera: E kam menduar gjat. Me sa duket, shijen e veant ua jep
pikrisht ajo q ne na duket si munges, prkohshmria, vdekshmria e
tyre. sht ajo q u jep ngutin, ankthin e ikjes s rinis, t rrezikut, t
afrimit t vdekjes. Ndaj, ndryshe nga ne hyjneshat, q gjat gjith kohs
q vazhdon dashuria, e kam fjaln pr deprtimin, e shprehim knaqsin
e lumturin ton me buzqeshje, qeshje, e shpesh me kng t mbla, ato
prkundrazi, pikrisht n at koh, lshojn ca ngule e rnkime, q m
shum u ngjajn dnesave, thua se nuk knaqen, por vajtojn dika. Por,
mesa duket, burrat tan pikrisht kjo i mend. 46
Vrejm kshtu nj shembull se marrdhnie vendosin piktakimet,
far mpleks vendosja e prcaktorit krejt t papritur e mrzitshme n
sintagmn q prbn titullin. Rimarrja e nj lnde t mparshme sipas nj
mnyre t re t t menduarit dhe t konceptuarit paraqet kshtu nj nga
format e marrdhnies ndrtekstore dhe prtrin letrsin.
Titulli tjetr: Kush e solli Doruntinn, sht n fakt, parashtrim i nj
enigme dhe ftes pr t menduar sipas nj mnyre t re, sht shenja
q sugjeron se kjo vepr e re e artit do t shikohet n marrdhnie me nj
balad paraekzistuese dhe me ndihmn e shoqrimeve q do t bhen, do
ta vr theksin jo tek dhnia e nj prgjigjeje, por tek prirja pr zbrthim.
46

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 223

44

Titulli i formuluar ksisoj, duket se do t na oj tek nj tip i veant

diskutimi. Thelbi i ktij tipi diskutimi nuk do t qndroj n pohimin e nj
fjale autoritare dhe prfundimtare mbi zgjidhjen e enigms, prkundrazi,
n dialogun q vendoset ndrmjet zrave t ndryshm si n nj loj t
papushueshme prplasjeje dhe shkatrrimi mbi at q ka pasur statusin e
nj t vrtete absolute pr shum koh. Cilsit kumtuese dhe dimensioni
semantik i japin rndsi reagimit t lexuesit duke trhequr vmendjen mbi
at q sht interesante ose e rndsishme n kto vepra- kshtu paraqitet
nj mnyr e re e t konceptuarit. Titulli sht boshti i kombinimit ku
kombinohen shenjat paraekzistuese me shenja t reja t przgjedhura nga
larmia e pafund q ofron gjuha. Titulli sht nj mesazh gjuhsor i krijuar
sipas marrdhnieve associative dhe sintagmatike, n terma gjuhsor t
Sosyrit: midis marrdhnieve t mungess dhe pranis n gjuh.
Marrdhniet midis njsive t pranishme n sekuenc n shembujt e
msiprm jan forma t hapura t ndrtekstoris t cilat shfaqen n tekst.
Darka e gabuar - paradigm e darks biblike Titulli sht shenj e
raporteve me nj paratekst, i cili vjen i ridimensionuar. Ky titull nuk do t
interpretohet vetm n kontekstin e subjektit t romanit, por edhe n raport
me reminishencn e darks biblike.
Krkohet t hidhet drit mbi nj ngjarje enigmatike: darkn q shtroi
doktor Gurametoja i madh. Kjo dark mund t trajtohet, duke pasur pr
shembllim darkn Biblike. Darka q shtron doktor Gurameto i madh pr
nder t kolonelit gjerman Fritz von Schwabe, e par nga kndvshtrimi
i doktor Gurametos s madh, sht nj dark q shtrohet pr mikun e
studimeve; e par n kndvshtrimin e pals komuniste q erdhi n pushtet
pas lufte, sht nj akt tradhtie. A sht doktor Gurameto i madh nj Jud
i qytetit, sinonim i tradhtarit biblik? Se kush sht doktor Gurametoja i
madh kjo sht enigm po aq sfilitse sa torturat q ushtrohen mbi t.
Duke e vn personazhin midis Krishtit dhe Juds, Kadareja shprfaq
tregues t hapur ndrtekstor.
Darka e shtruar n Gjirokastr merr nga darka biblike cilsin e
dyshimit, enigms, ankthit. Darka sht e dyshuar dhe do t hetohet, ajo
bhet e gabuar, sepse sht filli fatal q do t prshkoj jetn e personazhit
deri n ekzekutimin e tij, do t mpleks fate njerzish e misionesh e do t
trondis jetn e qytetit pr shum vjet.
Nj dark reale e vendosur n nj rrjet ndrtekstor krijon kshtu
larghedhje t mdha: nga prsiatjet pr tragjedit q komunizmi i shkaktoi
shqiptarve e dilemat e mdha n historin e shqiptarve plot me pika t
errta e deri tek darka e Jezu Krishtit me apostujt.
Duke zbritur thell e m thell n koh, disa u kujtuan pr darkn e
Krishtit, si tregohej n shkrimet e shenjta, t sigurt se atje do t gjenin,
m n fund, enigmn. Ishin t gjith n dark: Krishti vet, pikllimi i tij
45

hyjnor, apostujt, madje, dhe Juda Iskarioti. Kshtu u duk se po e gjenin

t vrtetn, por shi ather, ajo nisi t fironte. Q sishte Krisht doktor
Gurametoja e, aq m pak, mysafirt gjerman, kjo dukej q larg, por edhe
Jud ti quaj, ishte e teprt.47
Kadareja merr nga parateksti biblik emra, ngjarjen biblike, nj t
shenjuar q sht akti m mistik i religjionit kristian, nj arketip. Fiksioni
kontekstualizon darkn biblike, titulli projekton t pamundurn tek e
mundura, irealen tek realja, tejkohsin tek e sotmja, djallzin dhe
pabesin, dhe jetsohet n tmerrin e stalinizmit. Darka e gabuar na fut n
nj qerthull misteresh, n thellomat e historis s shqiptarve. Funksioni
poetik projekton parimin e barazvlefshmris midis marrdhnieve
t mungess dhe pranis n gjuh. Edhe ktu formulimi i titullit sht
produkt i nj procesi t dyfisht: przgjedhjes dhe kombinimit q gjendet
n sentenc.
Ky kombinim do t vijoj t deprtoj n thellsi t thellsive, duke
zhbiruar npr histori, mitologji, bestytni, religjion, nga shpirti i individit
tek shpirti kolektiv i qytetit, nga honet e shpirtit t shqiptarit tek humbellat
e historis s tij, dhe nga nacionalja tek universalja.
...
Mund t shohim ende forma t hapura ndrtekstore n rrafshin
semantik, nga prmendja e emrit t autorit t tekstit t thirrur Dosja H.,
Eskili ky humbs i madh, ose dhe emri i personazhit: Laokoonti, Dedali,
Ikanaku, Odiseja, Agamemnoni, Ago Ymeri, Orfeu, Euridika, Tantali,
Erebi, Zeusi, Prometheu etj.
N nj prdorim t emrit t Edipit si n prdorimin e nj alegorie,
mbivendoset nj tjetr kuptim, tek Lulet e ftohta t marsit q, n t njjtn
koh sht m modern. Si ndodh dhe her t tjera, prmendja e emrit t
ktij heroi do t mjaftonte jo vetm pr t kujtuar madhshtin e antikitetit
dhe klasicizmin, por edhe pr t br ekonomizimin e nj narracioni apo
n t shprehurit e nj teme.
2.1.3.1. Citimi
Prfshirja m e qart e nj teksti n nj tekst tjetr tregohet prmes
citimit. Citimi sht forma emblematike e ndrtekstualitetit.
Nj citim, n kuptimin e ngusht t termit, prfshin gjith llojet
e konvencioneve kontekstuale, masave paraprake, protokolleve n
shprehjen e prsritjes, t shenjave t koduara, t tilla si treguesit e caqeve
t citimit (thonjzat) ose mjetet e tjera tipografike q prdoren pr t
shkruar nj citim. 48
47
48

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009. f. 257

Jacques Derrida. The Law of Genre. Critical Inquiry, 1980, vol. 7, no. 1, f. 55

46

Nj citim i ndrfutur n trup t tekstit letrar t Kadares tek romani

Hija sht:
se nga m kishte mbir vargu i nj Edde norvegjeze q e kisha lexuar
te Engelsi:
vith sistur thinni gaztu slikan mog
(me motrn ti nj djal ke br!)
Kto jan vargjet e cituara t nj ede norvegjeze, t cilat na ojn tek
nj akt i ndaluar rreptsisht n vij t drejt biologjike, dhe tek nj tabu
morale pr shoqrin:incesti. Kadareja e merr dhe e rimerr disa here temn
e incestit.
I thjesht dhe i qart, edhe citimi tek Kush e solli Doruntinen, bie n
sy menjher n tekst, pa krkuar nj nuhatje apo nj erudicion t veant
t lexuesit.
Kemi par a skemi par
Shkon i vdekuri me t gjall
Hipur mbi t njjtin kal.49
Sigurisht, ky tekst i prfshir n kontekstin e Kush e solli Doruntinn,
bn t fanitet imazhi i kalrimit t motrs s gjall me vllan e vdekur
dhe do t na oj tek balada, e n kt udh, n motivin e ngritjes s njeriut
nga varri pr t mbajtur fjaln e dhn. Pikasja e tij ndodh vetvetiu, por
vmendja m e madhe m shum se njohjes i duhet dhn interpretimit t
tij: zgjedhja e ktij teksti t cituar, caqet e prerjes s tij, kolazhi, (mnyrat
e ngjitjes), kuptimi q merr nga prfshirja e tij n nj kontekst t ri- t
gjitha kto jan elemente thelbsore ndaj domethnies s tij.
2.1.3.2. Epigrafi
Ka gjithashtu disa forma si ishte rasti i epigrafit q krkojn
kujtesn apo dijen e lexuesit, e sidomos aftsin e tij pr t hetuar kuptimin
e varur pezull t nj pasazhi.
Zeusi ndrrn mashtruese thirri (Homer, Iliada, Knga II);50
Tashm lexuesi pritet t jet m i kultivuar q ti jap nj kuptim
ndrtekstit q vjen prmes epigrafit- citim ky i vn n krye t nj libri a
tregimi:
49
50

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 211

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 348

47

Ashtu si dridhem un n gur,

ashtu u dridht edhe ky mur.51
Nj formul t shprehuri ksisoj, sht nj mallkim n shprehje
emocionale gojtarie, e lidhur me besimin n forcn magjike t fjals
q prcjell dufin e nj njeriu t murosur n kmbt e nj ure; zemrimin,
urrejtjen, mllefin e zemrs. Duket se njeriu q kaq dshprueshm ka
shqiptuar kto fjal, nuk ia ka arritur qllimit me mjete reale dhe prandaj
ka shprehur nj qndrim ndaj prishsve t nj norme, me gjas shoqrore.
Mirpo, e vn n krye t nj libri si Ura me tri harqe, epigrafi e mban kt
kuptim t nder. Ai artikulon thirrje pr nj dnim moral duke njoftuar
njkohsisht dhe ridimensionimin e legjends s rimarr n roman, n krye
t t cilit sht vn.
Komunikimi n t dy rastet e epigrafeve ndodh brenda situatave t
reja. Situatat e reja lidhen me nj trsi bindjesh, praktikash, q kan lidhje
me qllime dhe synime t tjera. Pikrisht, me kusht pranimin e ktyre
qllimeve e synimeve t vendosura n situatn e re, do t kuptohet epigrafi
e do shprehje tjetr.
Pr shembull, n situatn e re t krijuar n roman, supersticioni apo
do shfaqje e t mbinatyrshmes kan nj tjetr prdorim, sepse ato kan
nj tjetr qllim. Supersticioni dhe do cilsi e t mbinatyrshmes tek Ura
me tri harqe sht n konflikt me prvojn. Ky konflikt, n t gjitha rastet,
e zhvesh motivin nga cilsia e sacres-ka bn q epigrafi, i cili ka n
qendr dridhjen, mallkimin pr dridhje t urs, prkthyer n shpjegimin
shkencor, t shprehej kshtu: do ur karakterizohet, n fakt, nga nj lloj
dridhjeje!
-Dje dgjova q thoshin se do ur, n t vrtet ka nj dridhje t leht
t vazhdueshme,-vazhdoi t m fliste bujtinari.
Un pohova me kok. Mendimi se mbledhsi i prrallave merrte vesh
nga ndrtimi i urave po aq sa kryemjeshtri m vetoi n tru.52
2.1.3.3. Aluzioni
Edhe aluzioni sht krahasuar shpesh me citimin, mirpo nuk sht i
thjesht dhe i qart si citimi, nuk ka kode tipografike: ai mund t ngjaj m
i fsheht dhe m i holl.
Kshtu, pr Charles Nodier, n Questions de littrature lgale,
Crapelet, 1828, nj citim i mirfillt nuk sht kurr gj tjetr vese prova
51
52

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 90

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 98

48

e nj erudicioni t leht dhe t zakonshm; por nj aluzion i bukur sht

nganjher vula e gjenis.53
Ja sesi aluzioni tek Stin e mrzitshme n Olymp e krkon ndryshe
kujtesn dhe mprehtsin e lexuesit:
Fshesari: Pikrisht. Kam qen me post t lart ktu n Olymp. Tani po
shlyej ca gabime.54
Mnyra e organizimit t mbledhjeve, q nga mekanizmi i trurit t
tiranit e deri tek britmat e salls, tek Stin e mrzitshme n Olymp, pr
ndshkimin e hyjnis q kundrshtoi Zeusin, jan nj aluzion pr valn e
goditjes q prfshiu s pari inteligjencn, pas ardhjes s sistemit totalitar n
fuqi. Dukuri, mekanizma tipike t ktij t fundit si dhe fjal-terma barten
n kohn mitike.
Prometheu: un pranoj m mir nj tru t rrezikshm dhe t aft sesa nj
tru t squllur. Zvetnimi i njeriut, n fund t fundit, do t onte n humbjen
ton. (Zhurm n sall. Ilaritet.jan kto marrzira!. pun kemi
ne me ato plehra njerz) pr sa i prket mnyrs sesi e shtiva n dor
zjarrin, at skam ndrmend ta them ktu. (Gjallri, protesta. Zra: Duam
t dim t vrtetn. Vjedhs, trego, si e vodhe zjarrin. Si e mashtrove
Hefestin. T flas Hefesti. Duam t dgjojm Hefestin55

Oqeani: Nuk i shikoj dot hyjnit ti sulen kshtu njri-tjetrit. Jam pr

ruajtjen e unitetit56
-T shkarkohet.
-T dbohet nga Olympi.
-N mrgim!
-N burg!
Nj aluzion pr organizimin e turmave n kohra t turbullta politike
e gjejm, prsri, tek Stin e mrzitshme n Olymp; aluzion q nuk
mbetet deri ktu, por shkon shum m tej tek nmja dhe nprkmbja, tek
mosnjohja e mosprfillja e gjithhershme ndaj Shqipris:
m kujtohet njher isha n burg bashk me Qindkrahshin, n nj
zgafell t dy, lidhur me pranga. Hapet dera e t shohim: vet Zeusi. Na
prshndoshi, na dha dorn. Kam nevoj pr ju, djema, na tha. Pr bes
nuk shtoj asgj. Kishte nevoj vrtet ather. Bhej gati t rrzonte nga
froni Kronin, t atin. Na premtoi nxjerrjen nga burgu, ve ta ndihnim. Gati
Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 458
55
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 450
56
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 451
53
54

49

na ke shef, i tham. Ve na drgo lajm. Dhe ashtu ndodhi vrtet. Eh, u b

ather. U tund qiell e dh nga prleshja. Ne u ndezm krejt sdinim t
bnim nga trbimi. M kujtohet, n luft e sipr shkulm kaq shkmbinj
nga Kaukazi, saq mali krejt u hepua e desh ra. Kurse jo larg q ktej,
Qindkrahshi u hodhi sipr kundrshtarve nj pjes t Greqis dhe gati
gjysmn e nj vendi fqinj me t q sia mbaj mend emrin.57
Personazhet e poshtpermendur n nj fragment q kemi shkputur
nga Lulet e ftohta t marsit, t vendosura n nj enumeracion marramends
jan t trilluara nga autori; ato aludojn pr ngrehinn e nj sistemi totalitar.
Zgjohen me radh hetuesit, hetuesit e fsheht, prgjuesit e hetuesve,
dyshuesit e prgjuesve, e fill pas tyre kallzuesit, kallzuesit epileptik,
kallzuesit q u besohej njher n njmij vjet, vzhguesit e kotskotshm,
kinse vzhguesit e verbr, t atyre q kishin shpallur se do t vrisnin veten
po t mos i linin t vzhgonin, e midis tyre midissit, prgjuesit deledash,
kumtzbrthyesit e t vdekurve, nuhatsit, yjkuptuesit, hnmarrokt,
ndryshakheqsit e prangave etj. etj. ndrkaq hapen dosjet, vihen n tortur
njerz e hyjni, mihet, kushedi pse nj grop mu midis Olimpit, mbulohet aty
pr aty nj shtyll, kryhen veprime t tjera t pakuptueshme, q ndodhin
pr her t par, q gjithsesi do t ndodhin pr her t fundit, q gjithsesi
do t ndodhnin, q dukej sikur ndodhnin.58
Tek Pasardhsi, burimi, parateksti nuk shfaqet. N veprn Lulet e
ftohta t marsit, po aq sa tek Pasardhsi, mund t shohim, hetimin e krimit
brenda byros politike. T shfaqsh burimin, kjo sht pra t zbrthesh
mekanizmin e aluzionit pr ta lejuar m pas t shpreh n mnyr t trthort
domethnien. Disa dukuri dhe psikoza, vemas mnyra e eliminimit
t krerve t politiks rival a kundrshtar, drejton prfytyrimin e nj
marrsi t vmendshm kah imazhi i gostive t hershme, n shtpin e
atridve, dhe bashk me kt, t zgjojn dhe drejtojn kujtesn kah vrasjet
brenda fisit n lashtsi.
Ishte dgjuar vetm nj z, ai i Hasobeut, gjysm britme, gjysm
rnkim: portat ishin t mbyllura nga brenda!
Ministr i Brendshm dhe nuk e pasksh ditur se n vrasjet e mdha,
portat mbylleshin gjithmon nga brenda! 59
Kadare ka pohuar n esen e tij Eskili, ky humbs i madh, se sa her
q lexonte Eskilin, gjente n t rikumbime t kohs. Ishte shkrimtari i par
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 426
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 329
59
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 479
57
58

50

q kishte prshkruar mrzin e lufts, aq e njohur n fillim t viteve 60,

sidomos pas shprthimit t fams s Heminguejt, ndikimi i s cilit kishte
qen i ndjeshm pr t gjith shkrimtart e rinj t kohs. Ajo q e afronte
Eskilin me botn ton, ishte, si sht thn mjaft her, atmosfera e krimit
dhe e ankthit shtetror. Shtpia me tri porta e Atridve u b pr Kadaren
shtpia simbol e do shefi komunist. Shtpia e kryeministrit shqiptar Shehu,
ku natn e 17 dhjetorit 1981, ndodhi vrasja ngjethse, ishte ndoshta m
e ngjashmja me pallatin e Agamemnonit. Rrzimi i krejt familjes Shehu,
varrimi gjysm i fsheht i kryeministrit (Ne q e vram, ne do ta varrosim,
pa buj e pa fjalime natyrisht-thot Eskili me zrin e Klitemnestrs pr
Agamemnonin), pshprima popullore se kryeministrin shqiptar, njlloj si
Agamemnonin e zuri mallkimi pr krimet q kishte br, nxjerrja m pas
nga varri dhe tejbartja n nj grop t paditur, krkimi m pas i grops dhe
i s t vrtets prej t birit t tij t vogl, si prshkruhet n librin Vjeshta e
ankthit, t gjitha kto ngjajn uditrisht me kronikn eskiliane.
Miti biblik e prshkon romanin Gjenerali i ushtris s vdekur, por
duke u filtruar npr filtrat e ironis. Miti i nderimit t t vdekurve shfaqet
n kapitullin e par t romanit, ndrsa nj aluzion n Cerberin dhe n
Karontin e ferrit e bn kjo sken:60
N mes t shkrettirs ishte baraka e gjat, e mbuluar me pllaka
ngjyr hiri. Makinat ndaluan prpara saj. Nj qen i madh leshtor, q rrinte
te hyrja, nisi t lehte.
Dera e baraks u hap ngadal dhe q andej doli duke u kollitur nj njeri
i gjat, mbshtjell me nj pallto t madhe gjith arna. Ishte magazinieri.
Varrmihsit po zbrisnin nga kamioni arkat e mdha. Specialisti hyri n
barak bashk me magazinierin. Gjenerali me priftin i ndoqn pas.
Baraka ishte e ftoht. Drita e pakt, q hynte nga dritaret, binte mbi
thast prej najloni t vendosur rresht npr raftet e gjata prej drrase.
Puntort i futn arkat n barak. Magazinieri filloi ti nxirrte dhe ti
numronte thast prej najloni.61
Autori pak m von e shpreh qart pr ka aludon:
Kurse te baraka, atje midis djerrins s shkret, n rrethin t Tirans,
Karonti i zi, me at pallton e madhe plot arna, do t hapte pr her t
fundit fletoren e trash, duke hukatur gishtat. Qeni mitologjik do t rrinte
krcnues te hyrja, ndrsa vartsit e tij do t vendosnin me kujdes n
seciln ark nga nj thes najloni. Do t prziheshin kompanit, batalionet,
regjimentet n mizrin e pafund t arkave.62
Apolloni, A., Paradigma e Proteut, OM, Prishtin 2012, f. 296
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 2, Onufri, Tiran, 2007, f. 132
62
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 2, Onufri, Tiran, 2007, f. 190
60
61

51

Tekstet biblike shfaqin n mnyra t ndryshme pranin e tyre n roman.

Madje Bibla prmban arketipat e Gjeneralit. Pr shembull, Goliati n
roman bhet Fashizmi, kurse Davidi sht populli shqiptar. N t dy rastet,
i vogli e mund t madhin, sepse e drejta sht n ann e t voglit. Mirpo,
ndonse ideja kryesore e romanit korrespondon me Dhiatn e Vjetr, lidhja
m e fort e Gjeneralit sht me Dhiatn e Re, saktsisht me ungjillin.
Gjenerali vjen nga qielli (Krishti), nxjerr nga varri ushtrin (Llazri),
udhtimi i tij npr Shqipri sht i mundimshm (kalvari), medaljonet
kan formn e kryqit dhe portretin e Maris (kryqi, shn Maria), rrfehet
historia e prostitutave q i urren qyteti (Maria Magdalena).63
2.1.3.4. Ndrtekst i motivuar pr metafor dhe metonimi
Shpesh ndrteksti sht i motivuar pr metafor n tekstin q e rimerr
at. Po kshtu, edhe pr metonimin: ai ka kuptim jo m ngaq prfshin
elemente n imazhin e tekstit, por ngaq mban me kt t fundit nj
marrdhnie fqinjsie.64
Kadareja na jep nj prfytyrim trondits dramatik mbi shtetin dhe
luftn pr ti shptuar kthetrave t tij n diktatur. Kjo sht rimarrja
dhe modifikimi i prralls s Qerosit q udhtoi mbi trupin e shkabs pr
tu ngjitur n botn e siprme. Figura mitike e shkabs vjen n roman si
konvencion i identitetit t kombit. Kjo figur e risjell n letrsin moderne
mbart raporte metaforike dhe metonimike me shtetin.
Mekanizmi i metafors dhe metonimis ka t bj pikrisht me
krahasimin e nnkuptuar.
Rrshqitja dhe rnia e personazhit t romanit Shkaba duket absurde.
Maksi ka rrshqitur nga qyteti n provinc dhe kjo rnie sht e nj lloji t
pazakont. Ai rrshqet nga qyteti n orn dhjet t mbrmjes dhe bie n
provinc n dhjet t mngjesit. I prngjan nj cikli e gjith kjo.
Por n dor kishte ende nj copz t grisur afisheje, t ciln gjat
rrzimit, e kishte shtrnguar me sa dukej aq fort, saq ngjyra tipografike ia
kishte nxir gishtat. Ora qe dhjet, por e mngjesit...65
E till ka qen edhe rnia e Maksit dhe e dokujt tjetr q goditej
nga regjimi dhe orientohej nga rnia pa pasur koh as t kuptonte si
ndodhi dhe as t merrte veten. Pamjet e rnies fizike zbulojn humbjen e
menjhershme t peshs s qenies dhe personalitetit njerzor. Maksi bie
viktim e nj sistemi prbindsh, - ai sht i dnuar t krkoj lirin n
Apolloni, A., Paradigma e Proteut, OM, Prishtin 2012, f. 297
Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011, fq. 50
65
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 17
63
64

52

kushtet e nj mohimi t plot t saj. Romani Shkaba, ngrihet mbi kt

prmbysje t papritur.
Ajo shfaqet me nj rnie reale dhe fizike t heroit i cili ka shkelur
n nj drras t kalbur, (q konoton kryerjen e nj gabimi ideologjik)
dhe pr kt shkak rrzohet. Kjo rnie, pra, n tekst jepet si fizike, por
konotacioni i saj ka t bj me degradimin e njeriut n nj realitet t
dhunshm dhe absurd.
Rrfimi i referohet nj realiteti ku tensioni nervor dhe terrori
psikologjik sht mbisundues. N pamje t par fantastikja nuk ekziston:
as pr personazhin q nuk i quan vegimet e veta si t bots (ai ndodhet
brenda fantastikes), as pr rrfimtarin q e di se ato e kan burimin te
menduria apo te ndrra, jo tek realiteti. E uditshmja shfaqet si nj prishje
e rendit t zakonshm t gjrave dhe pr kt shkak ushtron nj fuqi dhe
pushtet t madh n prjetimin e saj nga lexuesi.66
Motivi i njohur i krkess q i bhet shpendit pr tu ngjitur n botn
e siprme zhvillohet n prmasat e hapsirs dhe diferencave mes botve
ekstreme, ku posht sht fryma e t vdekurve q dshirojn t ngjiten lart
dhe bota e siprme e t gjallve q rrshqasin n zgavrina dhe e gjejn
veten befas tek ferri i diktaturs. N kto kushte, n romanin Shkaba, ikja
ndodh n ndrr, si dshir e heroit pr tu arratisur nga bota e ferrit q
ndodhet n tok. Ideali i liris s njeriut zbulohet nga ikja prmes figurs
simbolike t shpendit.
Fluturimi mbi trupin e shpendit mistifikon dshirn e njeriut n krkim
t realiteteve t eprme, hapsirave t liris s qenies s vet. Figura e
shkabs ka funksionin e nj shenje kodifikuese dhe emblematike t nj
shpendi. Marrdhnia e shkabs me qenien njerzore zbulon nj lidhje t
prjetshme t shpress s njeriut pr ekzistencn e jets s lir, dhn n
metaforn e fluturimit. Ky sht prfytyrimi m i lasht imagjinativ i nj
ndrrimi kolektiv, thuajse primitiv, i guximshm, n krkim t hapsirave
dhe lartsive, thyerjes s kufinjve dhe realizimit t s pamundurs.
Mirpo shkaba sht emblema e shtetit ton dhe ajo krkon t zbatohet
nj marrveshje: t ushqehet me mish sa her klith krrau. S fundmi
ajo krkon mishin e njeriut q mbart mbi shpin. Kafshimi deri n vdekje
sht kafshimi q i bn shteti individit-kshtu domethnia mbartet nga nj
dukuri tek nj tjetr.
Nj form e rifunksionimit grotesk t figurs mitike t shkabs
sht iluzioni figurativ: udhtimi mbi trupin e shkabs nuk sht kryer,
ai sht i brendshm, ikje e shpirtit dhe Maksi nuk sht prleshur me
shpendin legjendar, por me shkabn e kopshtit zoologjik. Mjeti misterioz,
i parrokshm, smund t ishte ve mendja e tij e pakthjellt.
Kshtu shkrihen ngjarje prrallore e mitike me ngjarje reale, bashkohen
relitete historike t epokave dhe hapsirave t ndryshme.
66

Lumi, E. Metamorfozat, Skanderbeg Book, Tiran, 2006, f. 105

53

Prralla e prfshir, parateksti, mban me tekstin nj marrdhnie

ngjashmrie, fqinjsie.
Arti i ngjasimit shtyn n reagim. Sa ngjan ajo me at q njohim. Kur
ajo q sht e shkruar sht e ngjashme me at q njohim, kemi nj art t
krahasimit t zgjeruar ose t nnkuptuar. Realizmi sht art i krahasimit
t nnkuptuar, miti sht art i identitetit t nnkuptuar metaforik. N
mit i shohim parimet strukturore t letrsis t izoluara; n realizm
shohim parimet e njjta strukturore q gjejn vend n nj kontekst t
besueshmris. Pr ta br at rrfim t besueshm, simetrik dhe moralisht
t pranueshm, sht e nevojshme nj lloj zhvendosjeje dhe vetm pas nj
studimi krahasimor t llojit t tregimit, struktura metaforike brenda saj z
t dale n siprfaqe.67 Elementi i njjt strukturor duhet prshtatur n nivel
t thell t mimetiks s lart t besueshmris, kshtu strukturat veprojn
duke trhequr lexuesin drejt thelbit metaforik.
Pr shembull: Maksi-personazhi i romanit Shkaba, prjeton nj
gjendje te turbullt psiko-fizike dhe realiteti i tij jane haluinacionet q i
ofrojn pamje te dyzuar, mirazhe dhe vegime imazhesh e ndrrash onirike.
N kt rrfim, udia dhe magjia kan pushtetin e tyre si njohje mbi
realitetin. N kto kushte lind imazhi si iluzion, dhe perceptimi i sendeve
dhe objekteve paraqitet i gabuar ashtu si ndodh me personazhet e tjera
kadareane q jan n gjendje hipnoze dhe gjumi. N kt mnyr, prmes
nj zhvendosjeje t till, rrfimi, bhet i besueshm.
Ngjarja e shkurtr n kopshtin zoologjik pron nj mesazh. Evokimi
i prralls s Qerosit pron nj msim. Ndrtimi i ngjarjes sht i prafrt
me prralln, fabuln, alegorin-ato shfaqin parime strukturore t prafrta.
Do t thoshim se parateksti thirret prmes nj parabole.
N romanin Shkaba realja ka t bj me prshkrimin e nj qyteti
provincial me hotel turistik, bar, postn, dhe nj objekt gjysmfantastik
si nj kopsht i uditshm zoologjik. Pas ksaj shtjellohet irrealja n nj
realitet onirik. Rrfimtari kalon nga situata reale tek ndryshimi i gjendjes
fizike t personazhit - nj gjendje ku personazhi, Maksi, paraqitet n nj
trajt gjysmfantastike e sonambulistike, e cila e afron strukturn narrative
t romanit me formn e prralls. Iluzioni lviz me shpejtsi duke u
shndrruar iluzion mbi iluzion (Pas do teposhtjeje ishte nj teposhtje
e re, pjell e s pars, por e gatshme t pillte aty per aty nj tjetr) dhe
shkrimtari sht her soditsi i nj realiteti kaotik, e her nj personazh
pjesmarrs n ngjarjet q mbshtjellin botn iluzive.68
Me prdorimin e prralls cilsohet dika tjetr, pa e zn n goj
emrtimin e dukuris. Pra, ajo mbart domethnien e nj ngjarjeje tek nj
ngjarje tjetr, sipas marrdhnieve t caktuara, pa e zn n goj fenomenin
e vrtet. Pr kt prdoret prralla e Qerosit, kur personazh nuk sht m
Qerosi, por Maksi. Elementi q mbetet i njjt sht kmbimi (kmbimi i
67
68

Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 75
Lumi, E. Metamorfozat, Scanderbeg Book, Tiran, 2006, f. 370

54

mishit t trupit n prrall, sht dhnia e nj takse tepr t lart pushteti

totalitar). Prralla e Qerosit ka lidhje logjike me kt t fundit. Shkaba del
nga prralla, dhe marrveshja e individit (Maksit) me shtetin diktatorial
(me shkabn-si simbol i identitetit t kombit)- ka nj element t prbashkt:
taksn e rnd, t paprballueshme, makabre q njeriu duhet t paguaj
n mnyr q t mos jetoj n ferr (q mund t jet internimi, burgosja,
ose forma t tjera t ndshkimit). Kjo sht copa e vetvetes, morali dhe
dinjiteti, q ua jep forcave gllabruese me qllim pr t shptuar shpirtin.
Po a mundet shpirti t shptoj pa to? Shpirti bashk me to ka humbur
esencn e vet. Ai, gjithsesi, ka vdekur. E kan zhbr.
Ky sht mekanizmi i parabols metaforike.
Si shihet, rimarrja e mitit t shkabs shestohet mbi nj prpjekje
groteske: prpjekja e personazhit pr t gjetur nj rrugdalje pr t dal
nga ai ferr ku shteti e kishte detyruar t qndronte pr nj koh q sdihej
kur do t mbaronte.
N romanin Shkaba, mekanizmi i metonimis ka t bj me pranvnien a shoqrimin i ideve q kan afri, ka t bj me aktivizimin e
imagjinats pr t transferuar mesazhin e prralls s Qerosit mbi trup t
shkabs n realitetin diktatorial.
Shkaba sht metafora groteske e rrzimit t njeriut nn diktatur.
2.1.3.5. Analogjia
Prania e nj strukture mitike n fiksionin realist, paraqet probleme
t posame pr ta br at t besueshme dhe mjetet e prdorura pr
zgjidhjen e ktyre problemeve mund t quhen me emrin e prgjithshm
t zhvendosur. Parimi kryesor i zhvendosjes, q mund ta identifikojm
metaforikisht me nj mit, mund t lidhet n roman vetm me nj form
krahasimi: analogjin, asosacionin domethns, prfytyrshmrin
rastsore, shoqruese dhe t ngjashme.69
T gjitha situatat reale n veprn e Kadares kan elemente
ngjashmrie t prpikta me situatat paratekstore. Kto elemente kur
gjenden tok, bjn at q sht quajtur shpesh, atmosfer. Prfytyrimi,
punimi shkencor, fjalort mitologjik a ndonj libr letrar bhen shkak
i zhytjes n nj atmosfer mitike n novelat dhe romanet e Kadares.
Onirizmi, haluinacioni, ethet - jan atmosfera m e volitshme q thrret
mitin n bashkkohsi. Personazhet n nj pjes t mir t veprs s
Kadares paraqiten gjysm t hipnotizuar, n gjendje t hutuar, n gjendje
jermi. Si gjysm n ndrr personazhi tek Vajza e Agamemnonit trheq
nga rafti librin mitet greke t Grejvsit ku flitej gjersisht pr Kalkantin,
69

Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 178

55

dhe nis ta shfletoj. N tribunn e fests s 1 Majit, Tiran, njri prej t

ftuarve, ndrsa ndjek parakalimin e turmave, befas midis pankartave dhe
portreteve t udhheqsve komunist vendas i duket se dallon portretin
e kryekomandantit grek, Agamemnonit.70 N kushtet kur shurdhria ishte
shtypse dhe armiqsore dhe zallamahia e turmave sa vinte dhe bhej
m e padurueshme, nuk do t ishte m e habitshme shfaqja e portretit t
Agamemnonit midis portreteve t shefave komunist. Me an t rrfimit,
dialogut, monologut, fjalive t lna prgjysm, kujtimeve, prartjeve,
ndihet nj atmosfer trullosse, midis ndrrs dhe zhgjndrs dhe ndrkoh
sht krijuar rrethana e prshtatshme, q lexuesit, personazhit ti duket e
zakonshme pranvnia e udhheqsve komunist me komandantt grek
t lufts s Trojs. Kjo sht zgjidhja e nj problemi q Frye-i do ta quante
teknik. Nj zgjidhje e till bn t mundur zhvendosjen e nj strukture
mitike n fiksionin realist.
Prsiatjet n disertacionin e Gentit n romanin Prbindshi evokojn
n bashkkohsi mitin grek t marrjes s Trojs. sht teza e doktoraturs
s personazhit, ajo q rindrton mitin e lasht.
Tek Lulet e ftohta t marsit, Marku shfleton fjalorin mitologjik pr t
zbuluar sa m shum t dhna pr ngjarjen mitike t vjedhjes s pavdeksis, ai kundron pikturn e vetme q shoqron tekstin: Tantali n skterr
duke vuajtuar dnimin- i ndshkuar si nj gryks i zakonshm. Paraqitja e
nj dnimi t rndomt bhet shkak q mendja e personazhit t rindrtoj
ngjarjen mitike duke kmbngulur t gjej t vrtetn e nj ndshkimi t
till dhe duke paralelizuar gjithnj me ngjarje t bashkkohsis totalitare.
Kshtu ndrtohet analogjia me ngjarje t totalitarizmit komunist: miku i
tij Gentiani, piktor dekadent sht mbuluar me akuza t rndomta dhe t
paqena me qllimin fshehjen e akuzs s vrtet.
N romanin Prbindshi, Konstruktori n ethe, sheh dhe prjeton
ndrrn e tij mbi prgjakjen dhe llahtarin q do t kishte shkaktuar
pushtimi i qytetit n bashkkohsi - masakrat n qytetin shqiptar do ti
ngjanin masakrave t Trojs, natn e rnies s saj.
N veprn letrare t I. Kadares, mitet rishfaqen prmes situatave
analoge: ndrkoh q rrfehet pr antikitetin grek, ndrfuten disa fjalterma dhe shprehje tipike t fushs s politiks, administrats, ushtris,
jets sociale, t cilat kan hyr n leksik shum koh m von nga lufta e
Trojs: shefa t ushtris (t Agamemnonit); sabotim (i fushats) s Trojs,
agjent i dyfisht (Kalkanti) (Vajza e Agamemnonit) fushat, letra anonime,
polemik, qeveri, vij e but, vij e fort (Laokoonti) arkivi trojan,
fraksioni pro-grek (Prbindshi) ti shrbesh udhheqjes, zyrtarisht (Stin
e mrzitshme n Olymp, trilogjia Prometeu) etj.
70

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 293

56

Mekanizmi i trurit t protagonistit tek Vajza e Agamemnonit e ndrton

analogonin duke e zhveshur fjaln flijim nga kuptimi banal e i prditshm
(shok, koha krkon sakrifica n frontin e nafts, sakrifica te blegtorve etj)
pr ta uar larg, n zanafilln e saj, n madhshtin dhe imazhin e saj t
prgjakshm.
Grekt para fushats s Trojs
vajzn e Agamemnonit bn fli
NIliadn e Revolucionit,
Un t flijova ty.71
Ndrfutja e ktyre termave, shprehjeve apo sloganeve t bashkkohsis
n ligjrimin mbi ngjarjet mitike, ndrton analogjin. Dramat e largta n
koh kan nj thelb t prafrt.
2.1.3.6. Referenca
Referenca, vjen si nj shmblltyr e pjesshme e dikaje t kaluar, si
nj pranvnie jo e plot n noveln Nata me hn.
Ajo, ashtu si citimi, sht nj form e hapur ndrtekstualiteti. Por,
ndryshe nga citimi, ajo nuk e shfaq tekstin me t cilin ka marrdhnie.
Referenca sht pra, nj marrdhnie n munges. Ja prse ajo gjendet e
paraplqyer kur sht fjala thjesht pr ta drguar lexuesin tek nj tekst, pa
e thirrur fjal pr fjal. 72
Pastaj, duke folur pr gjithfar gjrash, fjala sesi ra pr tumoret
beninje dhe Cezari, q i plqenin paradokset, tha se dikur kishte lexuar se
qelizat kanceroze, ashtu t mendura dhe me energji t jashtzakonshme
si ishin, mund t shfrytzoheshin pr t pjell trupa t gjall t hatashm.
Uf, bised, tha Mariana, po tjetri e vazhdoi gjer n fund mendimin duke
thn se sishte e rastit q grekt e vjetr i prfytyronin perndit duke
nxjerr qenie t tjera hyjnore nga gjymtyrt e tyre. Zeusi e ka nxjerr
Athinn nga truri, apo dik tjetr nga pulpa e kmbs, t kujtohet q e kemi
br n fakultet? - vazhdoi ai. E, pra, t gjitha kto hyjni e hyjnesha, skan
qen vese tumore beninj.73
Tek disa romane t Kadares e veanrisht tek Shkaba, kemi nj
referenc m t ndrlikuar pr ferrin. Ktu referenca shfaqet m e
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 311
Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011, f. 69
73
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 218
71
72

57

ndrlikuar sesa n noveln Nata me hn, sepse vendoset ndrmjet trillimit

dhe realitetit.
Ferri i jets nuk sht dika q do t vij; nse ekziston - sht ai n
t cilin jemi t prfshir ndrkoh, ferri ku jetojm prdit, q e formojm
nga t qenit s bashku. Ka dy mnyra pr ti shptuar vuajtjeve t tij. E para
sht e thjesht pr shum njerz: ta pranosh ferrin dhe t bhesh pjes e
tij, n mnyr t till q t mos ta shohsh m. E dyta sht rrezikuese dhe
krkon syelsi t vazhdueshme dhe aftsi t kuptuari: t krkosh dhe t
msosh t njohsh kush dhe far n mes t ferrit, nuk jan ferr, dhe tu
japsh atyre jet, hapsir.74
Tek Shkaba ka mnyra t tjera pr ti shptuar vuajtjeve t ktij ferri t
s prditshmes: marrveshja me pushtetin, kmbimi. Kto jan mnyrat q
zgjedh Maksi dhe q t tjer i kan provuar para tij. Por:
N fund t grops/ i shembur krejt/ si n presidium t bots/
veten e ndjej.
kndon vajza q nuk e ka kryer kmbimin (me gjas, me nj
pushtetar). Vajza nuk ka ndrmend ta paguaj harain pr tu ngjitur sipr
dhe ka zgjedhur mnyrn e par, pr t ciln flet m sipr Italo Kalvino.
Si pr shum njerz, edhe pr t sht m e thjesht q ferrin e bots s
poshtme mos ta perceptoj m si t till, ta pranoj, n nj mnyr q t
bhet pjes e tij, me qllim q mos ta shoh m. N kt mnyr ajo nuk ka
lejuar q t prbindshmit ti gllabrojn shpirtin.
Nga ana tjetr, tek Vajza e Agamemnonit, prdoret e njjta prrall
shqiptare, ajo e Qerosit n botn e prtejme, q Kadareja e prmend
tek Ftes n studio, si edhe te romani Shkaba. Ajo shfaqet te Vajza e
Agamemnonit, duke hedhur nj drit verbuese n galerin e personazheve,
q ishin t ftuar n parakalimin e Nj Majit, n Tiran. Atmosfera festivepranverore, me muzik, banderola shumngjyrshe e portrete gjigante
udhheqsish npr duar, me nj fjal, me gjithka q merr pjes n
ngjizjen e euforis q krijon afrsia me pushtetin, e gjitha kjo fsheh plagt
e brendshme t njrit apo tjetrit, brengat dhe vuajtjet e tyre, lshimet q iu
jan dashur t bjn, pr tu ngjitur nga ku kan rn, prpjekja pr t
dal nga ferri i tyre.
Me dram vall sht e przier jeta e ktij apo atij personazhi, q
sht nisur e po shkon drejt tribuns s Nj Majit? N mnyr ka arritur
ai t shkoj deri aty, me far mimi e ka paguar at?75
Edhe nj her prralla e Qerosit n botn e prtejme, imazhi i heroit q
sht ngrthyer pas kthetrave t nj shkabe, pr tu ngritur lart, pr t mos u
74
75

Italo Kalvino, Le citta invizibili, Milan: Mondadori, 1993, f. 163-165

Faye, E., Pasardhsi, Jeta e re, Prishtin, 2011, f. 167

58

kalbur n at bot t poshtme, kt her e marr tek Vajza e Agamemnonit

thekson referencn ndaj ferrit.
Edhe kah vlera magjike e disa bimve, e cila i detyrohet nj prototipi
qiellor t bims, apo m mir, faktit q s pari bima u mblodh nga nj
perndi, ka nj referenc. Asnj bim nuk sht e muar n vetvete, por
vetm prmes pjesmarrjes n nj arketip, ose prmes prsritjes s
gjesteve dhe fjalve t caktuara, t cilat, duke e izoluar at nga hapsira
profane, e konsakrojn.76 Sipas t lashtve, bimt ia detyronin cilsit e
tyre kurative faktit q s pari u zbuluan nga zotat. Kshtu, ky arketip ka
nj referenc n romanin Vajza e Agamemnonit; evokohet aty motivi i
shndrrimit t shokve t Odises n derra nga nj bar magjik. Natyrisht,
kjo do t ishte nj metafor e nnshtrimit, pruljes, degradimit dhe m
tej akoma, asgjsimit. Ky evokim paraqitet n nj form t kujdesshme
t metafors, ndrsa shndrrimi i qenieve mbinatyrore n kafsh e bim
gjallojn si kryetip i metamorfozs s njohur q nga Ovidi. N Bibl
gjethet ose frutat e drurit t jets prdoren si simbole t kungimit n vend
t buks dhe vers. Bari sht droga apo ndrra mashtruese q evokohet
n nj tjetr tekst t ktij shkrimtari.
Slogani i famshm q karakterizoi periudhn e totalitarizmit n
Shqipri Ne do ti mbrojm parimet e Marksizm-Leninizmit, edhe sikur
t detyrohemi t ham bar - n konceptin e shkrimtarit Ismail Kadare,
sht nj fars makabre, nj komedi ogurzez. Ashtu si motivi mitik i
shndrrimit t shokve t Odises n derra, edhe kjo parull, ka n themel
nnshtrimin, pruljen, asgjsimin.
Prse na u dashkan kto parime q t shndrrokan n kafsh si Circea? Ndrsa me vete mendoja: kushedi, mbase kjo sht dshira e fsheht
e tij, ulja e njeriut gjer te niveli i barngrnsit. Nnshtrimi. Idiotizimi. Dhe
e gjith kjo n emr t parimeve t marksismit. O Zot, komedi! 77
Kur referenca nuk mund t bjer n sy nga nj kod shtypshkrimi p.sh.
nprmjet shenjave t shtypshkrimit: germat korsive dhe thonjzat pr
citimin, ajo mund t kuptohet nprmjet treguesve kuptimor, si ndodh
n kt rast. Kjo referenc mund t vendoset gjithashtu dhe n munges
t do shenje heterogjeniteti: i prket ather lexuesit q ti pikas kto
shenja dhe studiuesit q ta nxjerr n dukje ndrtekstin. Kadare sht
ironizues i thell, tregimtar ironik. Ai e prdor detajin si tregues kuptimor.
dokush q e ka lexuar Pasardhsin (2003) nuk mund ta harroj astin kur
figura e Enver Hoxhs, i quajtur Prijsi, viziton shtpin e rimeremetuar
t pasardhsit t caktuar. Gruaja e Pasardhsit i thot Prijsit t shohin
76
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005, f. 57
77
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 311

59

shtpin prreth, prkundr ankthit q ndiejn t tjert se meremetimi

luksoz mund t bhet telash i madh politik. Prijsi ndalon s shikuari nj
ndrprers drite t dhoms s ndenjies, i pari i atij lloji n vend.
N at moment bie heshtje, por kur ai arriti ta ndizte poin dhe ta bnte
m t ndritshm, qeshi me t madhe, e shtyu ndrprersin m prpara,
derisa drita arriti maksimumin, pastaj qeshi prap, sikur t kishte gjetur nj
lodr q e knaqte.
T gjith qeshnin me t dhe loja vazhdoi derisa ai filloi ta lshonte
ndrprersin posht.
Duke rn fuqia e drits, pak nga pak, gjithka filloi t ngrij, t bhej
e pajet, derisa t gjitha llambat n
dhom u errsuan.sht mizori e koncentruar kjo, ta jep ndjenjn e
dikaje shum antike: duket sikur po lexojm Tiberin e Tacitit. 78
Nga pikpamja e marrdhnieve ndrtekstore, ky sht rasti i nj
marrdhnieje n munges: referenca nuk e shfaq tekstin me t cilin ka
marrdhnie.
...
Treguesit ndrtekstor jan, pra, t ndryshm. Ata mund t jen t
shkoqur, shenja t sigurta t ndrtekstit, apo konvencional, t fshehur.
Lexuesi me vshtirsi pikas gjurmt e nj teksti tjetr mbi t cilin sht
ndrtuar teksti i ri.
N rastin e dyt, ndrteksti duhet s pari t zbulohet, t deshifrohet e
m pas t interpretohet n kontekstin e ri.
2.1.4. Arketipat - referenca ndrtekstore
Arketipi sht nj fjal apo nj fjali? A sht ai nj metafor e
qendrzuar n nj fjal apo n nj gjendje t caktuar? Kto jan pyetje t
cilave do tu rikthehemi vazhdimisht, meq tradicionalisht kemi dashur
q arketipi t jet dhe form edhe thelb edhe prhapje, t jet burim dhe
frymzim, madje dhe nse i kthehemi Lvi-Strauss-it n teorin e tij t
transformimeve t nj miti t vetm, duhet ende t pyesim cila sht
domethnia e ksaj prsritjeje... mesa duket sht e pashmangshme q
arketipi ngjall narracionin dhe sht i hapur pr interpretim.79
T nj rndsie t veant pr studimet mbi mitologjin n shekullin
XX jan veprat e Karl Gustav Jungut. Pr psikologun Karl Jung mitet
jan zbulime primitive t shpirtit paravetdijsor, rrfime t vetvetishme
(instiktive) pr ngjarjet e pavetdijshme shpirtrore.
Faye, E., Pasardhsi, Jeta e re, Prishtin, 2011, f.169
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University Press, USA, 1981, f. 31
78
79

60

Termi q prhapi Jungu n studimet teoriko-letrare sht pikrisht

Arketipi, i cili prgjithsisht paraqet figurat simbolike, pamjet dhe situatat
n t cilat jan prfaqsuar elementet m qensore dhe m kuptimplota t
ekzistencs njerzore, jetn e njeriut a t kolektivitetit. Ndonse fillet e nj
koncepti t till jan par edhe m hert se t paraqiteshin tek psikologu
zviceran K.G.Jung, n veprat e Xh. Frejzrit pr shembull, ky term tek
Jungu lidhet n radh t par me teorin mbi t pavetdijshmen kolektive,
ku sipas tij gjenden ato personazhe, pamje a imazhe t jets njerzore.
Arketipi: nnkupton paramodel, figura simbolike, pamje dhe situata
n t cilat jan paraqitur elementet m qensore dhe m t qndrueshme
t ekzistencs njerzore. Sipas Jungut ato do t ishin: pamje ose imazhe
mitike e religjioze t parajss e ferrit, t perndis dhe t djallit, lidhur me
lindjen, vdekjen e ringjalljen. Ndryshe jan quajtur imazhe primordiale
apo imazhe simbolike.
Jungu kt nocion e huazon nga Jakob Burckhardt dhe nga ai krijon
sinonimet imazhe primare, engram, imazhe burimore, prototipe.
Jungu prcakton veorit e gjuhs antropologjike t arketipave, kur
shkruan: Imazhi primitiv duhet t jet n raport t pakontestueshm me
proceset e dukshme n natyr, procese q, pandrprer prtriten dhe jan
gjithnj aktive, por nga ana tjetr, po ashtu, sht e padyshimt q kjo ka
t bj edhe me disa kushte t brendshme t jets shpirtrore dhe t jets
n prgjithsi.80
Gilbert Durand n veprn e tij Strukturat antropologjike t imagjinares,
mbshtetet n konceptet e Jungut mbi arketipin dhe pohon: Arketipet
prbjn substantifikime skemash.
Sot domethnia e arketipit ka t bj me t gjitha tipat, karakteret e
situatat qensore e t prhershme q gjithnj prsriten n jetn e njeriut
a t kolektivitetit. Psikologjia ka mbshtetur kurajn e shum lexuesve t
ndjekin mendimin e Jungut dhe ta trajtojn arketipin si prkohsisht t
prshtatshm dhe prjetsisht t pranishm n veprimtarin krijuese. Ka
pasur gjithmon nj vend t prbashkt midis studiuesve t miteve pr t
pranuar si t vrtet se e pandrgjegjshmja nxitet n mnyr universale t
prhap imazhe arketipore n ndrgjegje.81
N librin e tij, Miti i kthimit t prjetshm, studiuesi rumun Mirchea
Eliade e prshkruan kshtu arketipin:
Historia e kozmosit dhe e shoqris njerzore sht nj histori
sacre e ruajtur dhe e transmetuar prmes miteve. M tepr sesa kaq sht
80
Gilbert Durand, Le strutture antropologiche dellimmaginario. Introduzione
allarchetipologia generale, Dedalo, Bari, 1972
81
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.18.

61

nj histori q mund t prsritet n mnyr t paprcaktuar, n kuptimin

q mitet shrbejn si modele pr ceremoni q riaktualizojn n mnyr
periodike bmat e jashtzakonshme q ndodhn n krye t hers. Mitet
ruajn dhe transmetojn paradigmat/modelet ekzemplare pr t gjitha
veprimtarit ku njeriu merr pjes.82
N kt mes vlen t theksohet se n qoft se n analizat tona, do ti
referoheshim besnikrisht vetm nj prkufizimi, prdorimi i termit, mund
t na onte n konfuzion, ta zm, ringjallja e Krishtit, edhe pse sht nj nga
shtyllat e krishterimit, nuk sht nj arketip, pra nuk sht modeli i parm
fillestar e origjinal i ringjalljes. Ather far mund t thoshim pr ngritjen
e njeriut nga varri n rastin e rifunksionimit t balads s Doruntins dhe
Kostandinit n romanin e Kadares Kush e solli Doruntinn?
Arketipi i ringjalljes e ka origjinn n disa fenomene ciklike natyrore,
shpjegimi i t cilave ka shqetsuar q n lashtsi ndrgjegjen njerzore si
p.sh.: lindja dhe perndimi i diellit dhe lindja srish ditn tjetr, lulzimi i
bimve n pranver dhe tharja e tyre n dimr dhe rilulzimi pranvern e
ardhshme, yjet e qiellit dhe hna q shfaqen n mbrmje pr tu zhdukur n
mngjes dhe pr tu shfaqur srish mbrmjen tjetr, por edhe vet fenomeni
i njeriut q bie n gjum dhe zgjohet srish (n besime t ndryshme gjumi
konsiderohet si gjendje vdekjeje).83
Pra, n shpjegimin e msiprm kemi edhe iden q kur njeriu bie n
gjum konsiderohet sikur ka vdekur ose q kur vdes konsiderohet sikur ka
rn n gjum t gjat. Ringjallja ka ngjyresa t mitologjis antike dhe t
besimeve pagane. Kemi nj mit: at t Proserpins, e cila zhduket nntok
pr gjasht muaj t do viti. Miti i pastr sht ai i vdekjes dhe i ringjalljes;
tregimi ashtu si e kemi, sht paksa i zhvendosur, por modeli mitik nuk
sht vshtir t shihet.84
Kshtu, n kt cshtje jan marr parasysh dhe kontributet e M.
Parry-t dhe t A.Lord-it,85 sidomos monografia The singer of Tales q
82
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005 f. 57
83
McKenzie Leon, Paganresurrection myths and theresurrection of Jesus, Bookwrights
Press, 1997, fq. 2
84
Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 188
85
Tek Kapitulli i katrt i The Singer of Tales, t Albert B. Lord-it, Tema, fokusohet n
prsritjet n prmbajtje q shfaqen n epikn e lasht. Parry shkruan se e njjta tem mund
t shprehet me an t formulave t ndryshme, dhe analizon disa shembuj nga poezia serbokroate pr t paraqitur synimet e tij. Kapitulli i pest, ndjek dallimet e brendshme midis
qndrimit t rapsodit drejt puns s tij dhe prirjen e studiuesve modern pr ta menduar
poezin gojore si formul, si nj tekst t caktuar q pson ndryshim nga nj kng n nj
tjetr. N fakt, ai thot se, rapsodi i lasht kishte m shum gjasa ta konsideronte veten
nj plan fleksibil t temave. Kapitulli i gjasht quhet Shkrimi dhe Tradita gojore. N
t, Lord-i merret me efektet e tradits gojore n shkrimin e nj kulture t caktuar, ndrsa
edhe bn shqyrtimin e kalimit t tradits orale n traditn e shkruar. Meq poezit orale
jan aq fluide n natyrn e tyre, do gj e shkruar q kemi prej tyre, prfaqson vetm nj

62

konsiderohet dhe si baza e teoris s oralitetit duke qen se opozicioni

themelor i ksaj vepre sht pikrisht ai ndrmjet arketipit dhe variantit; nj
shtje themelore e tekstologjis kritike, qysh prej lashtsis, krishtrimit
t hershm deri sot. Kjo, dhe pr faktin se vepra e Kadares ndrlikohet
fort me kt teori mbi mitet dhe epet e lashta s paku n tri vepra: Nj dosje
pr Homerin/Dosja H., Eskili ky humbs i madh dhe Prilli i thyer.
Duke qen se prkufizimi sa m i plot dhe sa m sakt i termit n
kt punim nuk sht qllim n vetvete, por thelbsor sht interesi pr ti
par arketipat si rimarrje n letrsin moderne, si modele t referencs ndaj
nj parateksti, ather n prdorimin e termit arketip gjat ktij kapitulli,
do tu referohemi cilsive m qensore t prcaktuara n do prkufizim.
Do tu referohemi arketipave t prshkruar nga Jungu, si strukturat e s
pandrgjegjshmes kolektive, arketipave sipas konceptit t Frajit dhe
Propit, e po aq, do ti referohemi konceptit t studiuesit rumun Mirchea
Eliade: nlibrin tim askund nuk kamprekur problemete psikologjis s
thell dhe as e prdor konceptin e t pandrgjegjshmes kolektive. Si e
kam thn, prdor termin arketip ashtu si bn Eugenio dOrs , si nj
sinonim prmodelekzemplar ose paradigma...86
N analizn e mposhtme t arketipave-si referenca ndrtekstore,
kan kontribuar n prmasa t ndryshme pra, Proppi dhe Lvi-Strauss-i,
Jung-u, Eliade, e, n nj mas, edhe Saussure-i. Domethnia e referencs
ndrtekstore mund t shkoqitet nga vet personazhi kur autori merr
me vetdije si model nj figur letrare (arketipin). N faqet q vijojn,
referenca ka lidhje me modelet m antike q jan t depozituara nn
formn e arketipave e nn formn e personazheve me jo pak elemente me
origjin rituale ose sociale, t destinuara pr tu transformuar n kujtesn
e kulturave q kan m shum zhvillim n fushn e shenjave t vrteta e
t mirfillta.87
Modeli lvistraussian mbshtetet tek e ashtuquajtuara armatur e
mitit, pra, tek kuptimet e thella t kundrvna logjikisht. Imazhi primordial
nuk sht i interpretueshm, ai zotron ndrgjegjen dhe bn t lind nj art
i cili jeton n hijen e tij.88
Do t kemi pra, modele antike modele universale ose pothuajse, t
identifikueshme me konceptin e arketipit, dhe t tjera t mvonshme q n
disa raste jan akoma n fazn e prhapjes.
performanc t tyre. Si rezultat, meq tradita e t shkruarit zvendson at gojore, nuk
mund t jetonin n simbioz t dyja dhe ksisoj, kjo e fundit u zhduk. (Lord, Albert B. The
Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1960. f. 99)
86
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005
87
DArco Silvio Avalle, Dal mito alla letteratura e ritorno, Arnoldo Mondadori Editore
S.p.A., Milano, 1990, f. VIII
88
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.20

63

Do t na interesoj n kt shtje gjallrimi i modeleve kulturore q

jan t zbatueshme n letrsi, ato modele kulturore q lidhen me prvojat
m specifike letrare, gjithmon duke pasur parasysh faktin se ndoshta nuk
mund t vendosen kufij t sigurt midis prkufizimeve. N kt kapitull,
duhet sqaruar se nuk do t kemi t bjm me interpretimin e imazheve
primordiale, por me interpretimin e interpretimit: at t autorit q i rimerr.
Interpretimi i qllimit t autorit krkon nj distancim t ftoht nga ajo q
thuhet haptazi n tekste.
2.1.1.1. Arketipi i mosbindjes hyjnore: nga titani rebel - nj
Promethe modern
Regjistri/diskursi q rrfyesi u vesh personazheve t tij, ashtu si dhe
komentet q futen n rrfim, (n romane e novela rrfimi shpesh mban
komente t rrfyesit) arrijn n nj rndomsim rrnjsor t karaktereve t
tyre. E njjta gj ndodh dhe n didaskalit dhe dialogt n dramatizimin e
motivit antik tek Stin e mrzitshme n Olymp.
Nuk sht e re t konstatojm se hyjnit zemrohen, hakmerren e
dashurohen si njerzit; ata karakterizohen nga kurreshtja, zilia, thashethemnaja njerzore. Ata mitizohen kryesisht nga prcaktor t shumt
dhe nga leksiku me t cilin autori i bn t flasin. Jo vetm n zrin e
Syvetmit (gjigant i papun), por dhe n at t Erebit dhe hyjnive t tjera,
jan vn fjal q i prkasin nj regjistri t mesm a t ult. Shndrrimi i
nj niveli t caktuar gjuhe q mund t ishte i prmbajtur, fisnik, n nj ton
t rndomt lejon t vihet n pikpyetje madhshtia epike duke e br at
t bjer n lmin e historikes dhe t s prditshmes.
Syvetmi: M plast syri, n gnjej.89
I gjori Hefest. Si t mos i mjaftonin brengat q i shkakton gruaja e
pabes, ja tani edhe ky hall.90
Kadareja nuk e lartson heroin; prkundrazi, thekson dyzimin e tij.
Prometheu i Kadares sht nj Promethe modern, pikrisht sepse, n
radh t par, ai sht figur dualiste: revolucionare dhe konservatore
njkohsisht, i guximshm dhe i penduar. Revolucionare, ngaq ai vjedh
zjarrin pr tua dhuruar njerzve; konservatore, ngaq i kundrvihet
projektit t Zeusit, q do ti zvendsoj ata me nj rac t re.
Ky Promethe modern, sht e kundrta e nj Prometheu t idealizuar n
nj bot t idealizuar ku heroi sht trim dhe Zeusi i keq; teksa zhgnjimet,
89
90

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 427

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 432

64

dykuptimsit dhe shqetsimet ekzistenciale q trajtoheshin aq pak, ktu

shtrihen n zemr t mitit t modernizuar.
Zeusi
Ne u grindm koh m par pr punn e njerzve. Tani ti je prap hyjni,
njlloj si m par, me t gjitha t drejtat. Dhe un prap jam shefi i yt, ashtu
si dikur. Ti ke mendimet e tua. Un t miat. Un kam menduar se njeriut nuk
i duhet dhn as prkryerje e as liri pa cak. Ti ke qen pr t kundrtn.
Un kam menduar se truri njerzor sht bisha m e lemerishme q ka
njohur gjithsia, ndaj, si do bish e egr, duhet t jet i lidhur me vargoj.
Ti, prkundrazi, ke qen pr lirin dhe pr harlisjen e tij. Ti i ke mbrojtur
mendimet e tua gjer n fund. Un t miat, gjithashtu. Pas kaq kohe q ka
kaluar, secili ka t drejt t pyes: kush ka pasur t drejt, megjithat? Zeusi
apo Prometheu? Apo ndoshta t dy, apo ndoshta askush?
Shqetsimi kryesor emocional i Prometheut sht ai i vetmis, i
mosmirnjohjes, i mungess s komunikimit. Ai nuk sht m n harmoni
as me veten e tij. Zjarri n botn e pafajsis (q sht br e njohur nga
Rilindja dhe Romantizmi) sht shpesh simbol spastrimi, por simbolizmi
i zjarrit n epokn industriale sht shpesh ironik dhe shkatrrues, si zjarri
q shprthen nga ndarja e s pandashmes: atomit.
ZEUSI
Dgjova q klithe me dhembje, Promethe. Kjo klithm sht fjala jote
e par n liri. Un ta kuptoj fare mir zhgnjimin dhe brengn tnde. Ti
klithe jo. E un po t them po. Njerzit e bn at q sduhej kurrsesi
ta bnin. E kaprcyen kufirin fatal. E ndan atomin.
PROMETHEU (Me z t dobt)
Oh, jo.
ZEUSI
Ora po bie... Katr, tre, dy, nj, zero.
(Ndriim verbues larg. Jehona e zhurms. Zra: O tmerr!, O fund
bote!, Dit e moskurrit!, Mallkuar qofshin njerzit!. Pastaj bhet
heshtje varri.)...
Njerzit bhen gati t hedhin n er vetveten, krejt rruzullin toksor e,
natyrisht, me t bashk, edhe Olympin, dhe ne hyjnit, dhe vet kohn... Ja
bre ti Promethe.91
Njeriu i Kadares jo vetm q nuk sht ngritur n lartsin e titanit
me bmat e mrekullueshme, po titani po paguan nj mim tepr t lart pr
91

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 566

65

guximin q tashm duket gati prej naivsh e q ska asgj t prbashkt

me guximin mahnits t Prometheut antik, me etjen e tij t pamat pr
drejtsi (si duket nga trajtimi q i bn Eskili ktij miti t shfrytzuar
pastaj aq fort nga romantikt). N t dy rastet ai sht nj vetmitar, n t
dy rastet pson nj vuajtje t paimagjinueshme. N rastin e par ndjehet
m fort parandjenja e perndimit t afrm t perndive dhe ndjehet m fort
baraspeshimi me botn e njerzve kur bhet fjal pr drejtsi.
Vese sht lkundur tepr besimi kokfort q titani kishte n forcat
e veta, ka humbur kuptimi i aspirats s lart, sht thelluar vuajtja, e m
sakt, nj natyr tjetr e vuajtjes, sht shfaqur pr her t par pikllimi
dhe pendimi.
Nj figur e prndritur hyjnore q ndjek njeriun i cili filloi ta prdor
lirisht dhe t prfitoj nga t mirat e zjarrit deri n keqbrje. E mira dhe e
lartsuara treten dhe shfaqet rruga e krimit.
Prometheu pranon rrjedhojat e krimit - vuajtja e tij m e prbindshme
sht pikrisht kjo! Mkati, njeridashja prometejane ka nj mim shum t
lart, lkundjen: far ishte ky, nj veprim heroik apo nj krim? Kontradikta
q ka zn rrnj n zemr t titanit e on at drejt nj vuajtjeje t re:
brerjes s ndrgjegjes. Veprimi i tij i hershm ishte sa i drejt aq i padrejt.
Nj ndr kuptimet m t dukshme q Ismail Kadareja i shton mitit
antik, mund t shkoj deri n kundrvnie me kuptimin e par t mitit:
njerzit nuk e meritojn sakrificn sublime. Vet Prometheu, pranon n
kt dram, se ndonse i do njerzit, nuk mund t mohoj faktin se ka dika
q e tremb tek ata.
Se kam pohuar kurr para askujt, madje as prpara vetes sime. Ka
dika q m tremb te njerzit.92
Krkimet e njerzve, ambicja e tyre, egoizmi i tyre, n fakt, i kaprcen
kufinjt e prfytyrimit t Prometheut: ata shfarosin njri-tjetrin prmes
luftrave t pamshirshme, ata shkatrrojn tokn, harrojn etrit e tyre.
Prometheu: Jo, ssht rrufeja e Zeusit. M duket se jan njerzit e mi.
E shpojn dheun, si duket pr t krkuar naft. Ose dreqi e di far. Bjn
vrima, ndoshta pr tu fshehur
(Dremit prsri. Dhe prap mbi siprfaqe t toks ndodhin lvizjet e
pakmparshme t ushtrive. Nj cop her fusha me gjurmt e kampeve t
ushtrive-shigjeta, tabela, rrota qerresh, pajime, hulli, pengesa antitank,mbetet e shkret. Npr t, nj kalors skeletik, mbi nj kal grdall, me
hesht t gjat n dor dhe me fytyr t fandaksur ecn mesprmes).93
92
93

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 506

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 506

66

N gjith kt shkretti, mund t shtrohet dilema: mos vall Zeusi

kishte t drejt? Dhe sht njeriu vet q v n pikpyetje sakrificn e
Prometheut. A e meritojn njerzit q nj hyjni t ndshkohet rnd
shekujve e mijvjearve pr shkak t tyre?
Gruaja: e meritojm vall, ne shkretant?94
Nj pranvnie e sintagmave t prdorura n monologun e Prometheut:
sqepi te shpretka dhe sqepi te balli zbulon nj kuptim t fshehur metaforik;
ato vn n baraspesh dy lloje t ndryshme goditjesh dhe aludojn se sht
m tragjik dyshimi mundues i vazhdueshm sesa goditja ndshkuese fizike.
Fati i Prometheut ka pr t qen gjithmon brengosja e tij (pr njerzit).
Dyshimi grryes, brenga e tij ekzistenciale, dilema e gjithhershme e bjn
at, gjithashtu, nj Promethe modern.
Si mund t m shkonte mendja se pikrisht, ditn e lirimit tim, ditn
e triumfit, Fati do t m ruante goditjen m t padurueshme: dyshimin pr
njerzit...
E marr me mend se tani Zeusi dinak frkon duart dhe i thot gruas:
m duket se kaq e pati dhe puna e Prometheut. Dyshimi pr njerzit nisi m
n fund ta grryej.
Qiell, mos m ler. Stu luta kurr t m heqsh prangat, as t ma
largosh rrufen, q m prclloi e m rroposi n gremin, as shkabn q
ma griu shpretkn. Ve kt her t lutem: largoma kt dyshim t zi.
Si t shptoj prej tij... Kur pash at krpudh gjigante, shtjell t zez,
q iu turr qiejve, fryma mu ndal. Ishte humnera vet q dilte nga strofka
nga ku sduhej t dilte, ishte kaosi i mposhtur q kthehej ngadhnjyes, ishte
vdekja e liruar nga do vargor. Dhe e gjith kjo zezon e kishte zanafilln
tek zjarri im.95
Ka lindur kshtu nj situat e re. Miti paraqitet i rimodeluar. Pam se
shkmbi dhe shkaba nuk jan m tepr mundues sesa zhgnjimi i tij dhe
mungesa e pritshmris.
Ai sht nj Promethe modern, pikrisht sepse paraqitet n nj bot pa
t ardhme, n nj bot apokaliptike.

94
95

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 500

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 567

67

2.1.1.2. Prfytyrimi demonik

Prkundrejt simbolizimit apokaliptik t Frajit, t parashtruar n
librin e tij Anatomia e Kritiks, gjendet edhe prfaqsimi tjetr i bots:
bota e ankthit dhe flijimit, e robrimit dhe dhembjes e konfuzionit; bota
n pamjen e vet, para se imagjinata njerzore t veproj n t dhe para
se fardo prfytyrim i dshirs njerzore, si sht qyteti, ose kopshti t
jet formsuar n mnyr solide; bota gjithashtu e prishur, ose e puns s
kot, e grmadhave dhe e katakombeve, e instrumenteve t torturs dhe e
prmendoreve t marrzis. Dhe krejt si prfytyrimi apokaliptik n poezi
q asociohet me nj qiell religjioz, edhe e kundrta e ksaj dialektike sht
e lidhur ngusht me nj ferr ekzistencial.96
2.1.1.2.1. Rinovimi i sistemit ndshkimor-rikthimi i ferrit dhe i
skterrs
Sipas Ismail Kadares: ndjenja e fatalitetit sht nj nga armt m t
suksesshme t shtetit totalitar. Komunizmi, m shum se do rend tjetr
shoqror, rimori nga antikiteti mitet m t prgjakshme; nj nga novitetet
m gjeniale, q kan mundur t bjn komunistt sht pikrisht rinovimi i
sistemit ndshkimor. Kadare prdor fjaln rinovim, pr dika q meriton
m fort t quhej rivjetrim me fjal t tjera, gjetja gjeniale e komunistve
ishte nj rikthim i skterrs n jetn bashkkohore.97 Vajza e Agamemnonit,
Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 193
Ktu nuk sht fjala pr nj metafor, por pr nj skterr t njmendt, ashtu si
prfytyrohej prej t vjetrve e q ndodhej n botn ton. (Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi
13, Onufri, Tiran, 2009, f. 502)
Ishte e natyrshme, q pasi pushtuan tokn (shtetin), dhe qiellin (botn shpirtrore),
komunistt do t donin t sundonin nntokn, pra ferrin. N pamje t par mund t thuhet
se ferri jan burgjet, kampet e puns etj. dhe n njfar mnyre ashtu sht. Por ndrkaq,
duhet pranuar se, ndikimi i ferrit t dikurshm mbi jetn njerzore kishte qen shum m i
madh se i do sistemi ndshkimor t kohs son. Dhe komunistt donin t bnin pikrisht
kt gj: t kthenin ferrin e dikurshm.
Ashtu si arkitektt, q gjejn ca bodrume t vjetra pr ti vn n prdorim pr pun t
sotme, ashtu edhe komunistt menduan q n bodrumet e burgjeve dhe barakat e kampeve
t vendosnin makinerin e strvjetr e t tmerrshme t ferrit. Me fjal t tjera, sistemin
tradicional t ndshkimit ta kthenin n nj organizm t gjall q t vepronte jo vetm
gjat hetimit dhe procesit gjygjsor, por gjithmon, dit e nat, si skterra dikur. (Kadare,
I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 502).
Komunistt arritn, q burgjet dhe kampet, nga vende ndshkimi tradicionale, ti kthenin
n nj makin t vrtet ferri. N burgjet komuniste asgj nuk ishte e mbyllur: atje vazhdonte
gjithka: hetimi, ridnimi, spiunimi. T burgosurit e Lindjes, u kthyen vrtet n t vdekur,
q n do koh, madje edhe ather kur nuk e prisje, mund t drgonin kumte q matan. Ti
mund t rrije i qet, me miqt, n darkn e ditlindjes, por aty, pas mesnate, biseda mekej
papritur, syt hutoheshin, fytyrat ngrinin. Ishte ora e hetimit. Dhe meqense rrall kishte
njerz q nuk kishin ndonj t afrm n burg, mendimi se i burgosuri (i vdekuri), ndonse
i dnuar qyshkur, rithirrej n hetim pr t folur pr ty, t mpinte krejt (Kadare, I.,Vepra e
plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 502)
96
97

68

bashk me vazhdimin e vet Pasardhsi, jan plot me shenja t infektimit

psiqik e shpirtror t individit nga shteti totalitar.
do dit dhe do or, vlerat morale zbeheshin, nj dehje e lig po i
kaplonte njerzit: deliri i rrzimit, i prlyerjes me llum.
Shitm, vlla, sm vjen keq, un t kam shitur kaq her gjer m sot.
Dhe litari i fajit t ndrsjellt, vijonte ti lidhte t gjith.98
Ngjarja vendoset n Tirann e viteve t hershme t tetdhjet, gjat
parads s Nj Majit. Ftesa formale q personazhi-narrator tu bashkngjitet
festimeve, sht e papritur pasi ai sht liberal, pasionant, dhe i kishte
mbijetuar nj spastrimi q kishte ndodhur n stacionin e tij televiziv, duke
rezultuar me dbimin e dy kolegve t tij. N ditn e parads (t prshkruar
m hollsisht n shtjet paraardhse t ksaj trajtese), ai nuk mund t
ndaloj s menduari pr t dashurn e vet, Suzann, e cila e kishte ndrprer
lidhjen. I ati i saj pritej t zgjidhej si pasardhsi i liderit suprem dhe i kishte
krkuar s bijs t mos e rrezikonte karriern e tij duke u lidhur me nj
mashkull t paprshtatshm. Ajo ftohtsisht i thot t dashurit se kur i ati i
saj ia kishte shpjeguar situatn, ajo e kishte kuptuar pozitn e tij.
T gjitha shenjat e reja t rrnimit njerzor prftojn tablon e nj
skterre moderne, ku prvojat e viktimave t regjimit takohen vazhdimisht.99
sht nj fqinj q e vshtron nga ballkoni i tij. Ai ishte i njohur se kishte
qeshur me t madhe ditn kur Stalini vdiq, gj q e solli karriern e tij
brilante t nj shkenctari t ri n nj ndalim ngjeths: Thuhej se ishte
nj nga ata q kishin qeshur ditn e vdekjes s Stalinit, gj q ia kishte
thyer prfundimisht karriern shkencore, t nisur shklqyeshm. Kishin
kaluar kaq vite, megjithat, me sa e mbaja mend un, ajo shprehje vaji
nuk i shqitej fytyrs s tij. Duhej t ishin nj numr i pafund njerzish, q
kishin qeshur npr mitingjet e prmortshme at dit, s shumti fare kot
prej shkurdisjes s mekanizmit t t qeshurit, gj e njohur n raste t tilla,
por q kurrsesi nuk u pranua si shpjegim. U goditn pa mshir dhe tani,
pas kaq kohe, mund ti njihje leht nga ajo shprehje e prvajshme, me t
ciln, gjith jetn duhej ta paguanin at t qeshur.
Atje sht edhe Leka B., regjisor teatri, me t cilin autoritetet ishin
t paknaqura, prandaj ishte transferuar n provinc, pr t br projekte
amatore. Ai i tregon narratorit se ka br nj shfaqje, e cila doli ti kishte
as m pak e as m shum se tridhjet e dy gabime ideologjike!.
Komenti i narratorit sht prmues: Dukej sikur ai t ishte i
knaqur me krejt punn dhe e mbante kt n vete. sht G. Z., koleg
i dikurshm, q i kishte shptuar fshess, ndonse askush nuk e dinte
98
99

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 357

Faye, E., Pasardhsi, Jeta e re, Prishtin, 2011, f. 167-168

69

si. Krejt personaliteti dhe historia e tij ishte, pr ta prdorur nj gjuh

relativisht t but, nj cop muti. Ai sht si qerosi i prralls, q kishte
ikur nga ferri mbi shpinn e shkabs - por me nj kusht. Gjat fluturimit,
grabitqari duhej ushqyer me mish t freskt. Pasi udha zgjat disa dit,
qerosi duhet tia ofroj mishin e vet shpendit dhe kur mbrrin n botn
e siprme, ai nuk sht gj tjetr prvese nj thes me eshtra. Kuptimet
psojn ndryshim dhe diakronia sht vendi pr ndryshim-kuptimin n
sistem. Gjithka lvizte, zhvendosej, dhe kjo paqndrueshmri pasqyrohej
n mendimet dhe psikozn e njerzve, orodiste idet, shprndante do
pasion kundrshtimi e aq m pak, revolte.100
Askush nuk pyeste sht kjo q ndodh, pse? Dhe as q mund t
mendohej pr nj zemrim ndaj saj, ashtu si nuk prftohej dot zemrimi
ndaj bubullims
...me sa dukej, befasia e goditjes, mosparashikimi i drejtimit prej
nga do t vinte rrufeja, e sidomos, zgjedhja e verbr e viktims, ngjallnin
bashk me tmerrin, nj admirim moliss ndaj shtetit.101
Ish-drejtori i prgjithshm i radio-televizionit,
Me nj klithm, ndoshta, ishte shkputur nga bota, por ajo kishte qen
instiktive, ashtu si qe instiktive hapja e krahve t tij, n nj prpjekje t
verbr pr tu mbajtur n ant e honit, ndrsa binte. Por at prplitje t
pashpres krahsh, kujtim i turbullt q instinkti i shptimit e kishte nxjerr
nga thellsia e epokave, ather kur njerz e zogj kishin qen nj specie,
asnj sy njerzor nuk e pa. Dhe ishte ndoshta kjo mosparje, q i jepte nj
prmas ireale rnies s tij, duke e afruar me rrokullisjen n skterr, apo
n botn e prposhtme, si thuhej n prralln e vjetr.
Po ku do ti gjenin ata zhgabonjat pr tu kthyer prsri, dhe nqoftse
do ti gjenin, a nuk do t arrinin gjer ktu, t mishruar e t kthyer n
skelete?
Kshtu, pasksaj, sipas shpjegimeve t vet narratorit, vijn rresht
shenjat e tjera, psikozat e njohura tashm: humbja e toruas, ligshtimi,
prpjekja pr t prligjur mungesn e kurajos, pruljen, lnien n balt t
tjetrit, (dika kan br, prderisa dnohen kaq rnd), gjer te valiumet
q ishin mbaruar n t gjitha farmacit, (krkimi i tyre zgjonte dyshime),
ndarjet e ifteve, depresionet nervore, mendjet dhe t gjitha kto, t
paralajmruara nga nj horoskop i kobshm - nj fustan i gjat
spikereje, nj hart dhe nj grusht minerali. Po t krahasosh kt dukuri
me ato t miteve antike, gjen jo pak prngjasime. Kto jan marrdhnie
100
101

Po aty
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 358

70

me dukuri t tipit t njjt, ndonse t shenjuar ndryshe: n bashkkohsi,

fustani i nj spikereje mban raporte me Kasandrn dhe parashikimet e ksaj
t fundit. Fustani i spikeres sht nj element i modifikuar i ogurit t zi, ai
vepron n nj sistem ku modifikimi i nj elementi sht i domosdoshm
pr tiu prshtatur situats s re t rrfimit:
Dhe t gjitha kto, t paralajmruara nga ai horoskop i kobshm,
trishenjsh. Nature mort me nj fustan t gjat spikereje, nj hart dhe
nj grusht minerali. Po n plhurn e nature mortit, kishte ende vend:
Suzana.102
E krkova prap me sy midis shtegut t supeve t njerzve, gjersa e
gjeta. shenj po sjell? Thash me vete. E yllta, ogurzeza ime!
Sikur e gjith kjo t kishte ndodhur prpara fushatave t mdha t
spastrimeve, pra, sikur dikujt ti shkrepej n kok q n ndryshimin e stilit
t veshjes e t sjelljes s nj vajze udhheqsi, t parandiente rrebeshe
politike, dhe pas ksaj t hapte librat e miteve antike, pr t gjetur kushedi
prngjasime tmerrndjellse, ky dikush do t ngjante si nj i lajthitur, q
kishte nevoj pr psikiatrin
nj kshill e udhheqsit kryesor, dhn babait t saj: (Duhet pakz
modesti, qoft edhe prkohsisht. Ka shum thashetheme koht e fundit pr
fmijt tan.)
...m qart se Kasandra, un shihja arkivolet dhe spatn e prgjakur
t xhelatit mbi altar.103
Kshtu kuptohet mendimi mitik i ngjizur n imazhin e stilit t veshjes
dhe sjelljes s nj vajze. Ndryshimi i stilit t veshjes e t sjelljes s nj vajze
udhheqsi, parandjell rrebeshe politike, dhe pas ksaj, funksioni i tij dhe
i gjith shenjave t tjera t lartprmendura sht paralajmrimi i vuajtjes,
flijimit, dhembjes, moskuptimit, instrumenteve t torturs dhe marrzis;
mbi t gjitha i ferrit ekzistencial. Mendimi mitik (m qart se Kasandra,
un shihja arkivolet dhe spatn e prgjakur t xhelatit mbi altar) edhe
nj her duket se sht prgjithsues: ai vepron me ann e analogjive dhe
t krahasimeve. Tek vepra tjetr, Pallati i ndrrave, personazhi, Mark
Alemi, teksa prqendrohej mbi at terr t frikshm e pa fund, mendonte
se perndia e gjumit e grekve t vjetr, Hypnosi, skishte ditur m tepr
se ai pr gjumin dhe ndrrat. Ndrsa npunsi i lart pohon se Pallati i
ndrrave, ishte nj ndrmarrje kaq madhshtore, para s cils gjith orakujt
e Delfit apo kastat e profetve e magve t dikurshm dukeshin t vegjl
e qesharak.
102
103

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 364

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 366

71

Vepra Pasardhsi, na on drejt nj renditjeje t re t elementve, me

imazh t ndryshuar, por me natyr t pandryshuar. Ato n ndrtimin e
tyre t ri, n renditjen e re, krijojn gjithnj marrdhnie me objektin e
njjt. Fragmentet mitologjike shfaqen n kt rindrtim t pandrprer
me ndihmn e brthamave t njjta, ato orientohen gjithnj nga qllimet e
hershme: e shenjuara shndrrohet n shenjuese, dhe anasjelltas.
E dnuan me pesmbdhjet vjet burg, por nuk arriti t bnt as
erekun n minierat e kromit flitej pr hone t thella, ku t burgosurit
ordiner shtynin si rastsisht politikt. Dhe kshtu, me nj rnie, n t ciln
dendsohej mizorisht n pak sekonda rnia e ngadalt, stin pas stine e vit
pas viti e njeriut, merrte fund gjithka.104
Tendosja dhe ankthi, humnerimi i shpirtrave njerzor jan pjes t
bots s prshkruar edhe tek Pallati i ndrrave, e po kshtu mbikqyrja e
ndshkimi, tmerri dhe llahtaria. Ky sht projektimi trsor i skterrs, i
nj mbretrie t vdekjes:
T gjitha elementet e ferrit t grekrve ishin aty: terri, squllosja e
trisht e gjithkaje, ngrirja e kohrave, ecja e tyre mbrapsht, mbetja n
vend.105
Ferri dhe skterra e prftuar ksisoj nga gjith kta element lidhet me
prfytyrimin demoniak.
2.1.1.2.2. Arketipi i Klitemnestrs - aluzion pr vrasjen e tiranit
Tek Pasardhsi - pjesa e dyt e diptikut, ka nj referenc, nj
marrdhnie n munges q e drgon lexuesin tek nj tekst tjetr, pa e
thirrur fjal pr fjal: sht rishfaqja e arketipit t Klitemnestrs- model i s
vejs s nj prijsi t vrar, dhe paradigme t njohur - aluzion pr vrasjen
e t shoqit.
por prap e dyzuar, e fejuar dhe grua bashk, do t thoshte nj
dygrua, q, n vend t gots s kamomilit, po m drejtonte tytn e zez
t revolverit. Ishte pa tmerr gjithka, madje me vete thash: u dashksh
shkuar dyzet vjet, pr t ma dgjuar lutjen! Vram, mendova prap, ashtu
si ather, mos m lr n dor t tyre.106

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 351

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 18, Onufri, Tiran, 2009, f. 61
106
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 508
104
105

72

Arketipi i Klitemnestrs mund t prmbaj nj numr domethniesh

mund t mos jen t gjitha qllim n vetvete nga autori n shprehjen
shenjore. Ka kuptime q ln vend pr kuptime t tjera, duke prfshir ktu
kuptimet pr t ardhmen: ndryshe nga kronika e Atridve, ku Klitemnestra
ka projektuar vrasjen e t shoqit, ktu sht tirani vet (Pasardhsi), i cili
pr ti shptuar goditjes s Prijsit n luftn pr pushtet, i lutet t shoqes
ta vras. Kshtu kuptimi sht i prcaktuar, ndryshe nga domethnia q
sht potencialisht e pafund, meq ka vetm nj pol t fiksuar: kuptimin.
Autori e shfrytzon kuptimin e ktij teksti pr t na dhn versionin e tij t
ngjarjeve, domethniet edhe pse ai mund t mos jet i vetdijshm pr t
gjitha rrjedhimet e kuptimit q synon.
Pr t e vrteta qndron diku gjetk, m e turbullt dhe m e tmerrshme
se versioni i vrasjes apo vetvrasjes. Shehu mund t jet vrar prej t
vetve. Kjo sht shenja e shekullit XX: tragjedia e Atridve rishqyrtohet
kshtu. Klitemnestra ktu nuk ka vepruar nga prplasjet midis pasioneve
dhe xhelozive, por, nn trysni, duke pranuar nj pakt. Prijsi do t ket
implikuar, gjithashtu, edhe ministrin e tij t Brendshm, Adrian Hasobeun,
t cilit do ti ket sugjeruar q t merret me mnyrat e vrasjes. Kshtu,
Hasobeu sht par duke u vrtitur prreth shtpis, gjat nats fatale,
por pa vepruar vet, me dorn e tij. E vetmja gj q i interesonte Prijsit/
Hoxhs, ishte rezultati, pra, heqja qafe e pasardhsit, dhe, m pas, zhdukja
e dshmitarve t besueshm. Hasobeu/Hazbiu u arrestua dhe u ekzekutua
m 1983. N vepr jepet plani pr eliminimin e tij. Gruaja e numrit dy,
vdiq, si dihet, n burg-t gjitha kto zhdukje pr t na sjell ndr mend nj
univers, nga i cili askush nuk dilte i gjall.
Varianti i autoriteteve mund t ngulmonte se fjala ishte pr nj
vetvrasje, por Hoxha ruante t drejtn t krijonte nj krim, n qoft
se t dhnat zyrtare kundrshtoheshin nga Shqipria, nprmjet voxpopullit, apo nga jasht vendit. N rast se dyshimi pr vrasje do t bhej
zotrues, do t vihej n lvizje varianti rezerv i vrasjes, shkruan Kadareja
n parathnien e librit Vjeshta e ankthit t Bashkim Shehut, djalit t
Mehmet Shehut, q, gjithashtu, tregon nga ana e vet rrjedhn e ngjarjeve.
Kshtu shpjegohet, ndoshta, edhe autopsia e br me vones n trupin e
kryeministrit, prej s cils nuk u dha asnj zhvillim i mtejshm.107
Struktura e brendshme e paratekstit mund t jet hetuar me shum
vmendje nga Kadareja, ose mund t jet kapur n mnyr t vetvetishme
dhe t jet fiskuar n vetdijen e tij. Kushtet e prftimit t ktij teksti q
ngrihet mbi t parin, jan t tilla q e lejojn gjenerimin e elementve
kryesor t modelit antik. Kemi nj krim brenda fisit, eliminim t tiranit
rival, vrasje t kryer me gjas nga bashkshortja e tiranit.
Duke qen se Klitemnestra vepron jo nn ndikimin e pasionit, por
n mnyr t ftoht, pa tmerr sipas nj pakti t br, mund t thuhet se
arketipi i saj, rivjen i modernizuar.
107

Faye, E., Pasardhsi, Jeta e re, Prishtin, 2011, f. 167-168

73

2.1.1.2.3. Arketipi i Kalkantit, sintez e vazhdueshme dhe riformim

i kuptimit
Arketipi i prjetshm i figurs mbi t ciln hidheshin dyshime pa fund
pr rolin pran prijsve sht Kalkanti, i cili rishfaqet n pjesn e par t
diptikut n fjal. N greqishten e vjetr, fjala kalkeno do t thot studioj
me vmendje, parashikoj. Sipas mitologjis, Kalkanti, i biri i Testorit,
pasardhs i Apollonit, nga i cili kishte dhuntin e profecis, ai ndoqi grekt
n ekspeditn kundr Trojs si profet zyrtar. Ishte ai q parashikoi dhjet
vjet luft, q kshilloi flijimin e Ifigjenis, kthimin e Kriseids, t atit dhe
ndrtimin e Kalit t Drunjt, q do t bnte t mundur marrjen e qytetit.
N librin e Grejvsit flitej gjersisht pr Kalkantin. Nga t dhnat e
t vjetrve figura e tij mbetej m enigmatikja. Dihej q ai ishte trojan, i
drguar enkas te grekt prej Priamit, pr t sabotuar fushatn. Por ai u
b vrtet me grekt, pra prfundoi si renegat. Mirpo skishte si t mos
pyesje: ishte vrtet renegat, apo hiqej si i till? Apo si ndodh shpesh n
ksi rastesh, pas mdyshjeve t shumta, n nj luft q zgjatej pambarim,
prfundoi n nj agjent t dyfisht?108
Pra, Kalkanti, falltari i famshm, me an t shenjave kapte kumtet e
hyjnive dhe i msonte grekt duhej t bnin gjat fushats s Trojs. sht
nj nga personazhet m t uditshm t letrsis antike. Sipas I. Kadares
tek Dialog me Alanin Bosquet, sht aq i shumfytyrt dhe i papritur n
paralajmrimet e tij, q skuptohet mir nse u shrben njerzve, hyjnive,
grekve, apo kundrshtarve t tyre, saq Shekspiri e pa m t logjikshme
ta quante renegat trojan, domethn t linte nj fije dyshimi se mund t
ishte agjenti i tyre i futur te grekt pr oroditje.109 Sinteza e tipareve t
ktij arketipi dhe ridimensionimi i tij, rrjedhimet apo dhe ndryshimet e
kuptimit t ksaj shenje, lidhen me nj pik t sinkronis: realitetit totalitar,
me referencn ndaj ktij konteksti t caktuar:
Ti paske qen helm dhe murtaj bashk, klitha me vete. Ishte vazhdimi
i fushatave q ndolln letra nga Lushnja, minerali dhe harta. Dhe, jo vetm
q asnj Kalkant se kishte dhn kshilln, por as babai i Suzans se
kishte menduar vet. Tjetrkush, Udhheqsi i madh, ai q po e caktonte
at si pasardhs, ia kishte krkuar me siguri. (sht zemrbut babai, m
kishte thn Suzana, ssht i lindur pr egrsi).110
Kjo fush t kundrtash si objektivizm-relativizm, autonomi
semantike/kuptim i autorit, e njohur/e panjohur apo dhe situat/bot t
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 344
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 19, Onufri, Tiran, 2009, f. 425
110
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 369
108
109

74

ojn n pikpamjen se akti i t folurit t qllimshm t Kadares lidhet

me nj situat specifike, me nj dukuri specifike. Shprehja gjuhsore q
e lidh at me kontekstin e ri sht: kalkantt ishin me mijra. Kthimi i
emrit t prvem n numrin shums, sht i lidhur ngusht me mnyrn
e funksionimit t gjithsis komuniste. Kadare, pohon se, pa teprim,
asnjher n bot, Kalkantt nuk kan qen kaq t shumt. Ishin me
dhjetra mijra, ndoshta me miliona, q prpiqeshin dit e nat t kapnin
kumtet nga lart, nga Byroja Politike e Partis, ose nga vet tirani.
Kalkanti n botn komuniste tek Vajza e Agamemnonit merr nga Kalkanti
mitik, karakteristikat si kshilltar i tiranit, si spiun, si projektues i s
keqes, si ideator i flijimit, vese Kalkanti i Kadares, nuk ka dhuntin e
profecis. (Madje si Kalkanti, figur aq dyshuese, tek Ura me tri harqe,
ishin dervisht: Mendja m thoshte se kta bredhs t neveritshm smund
t ishin vese zbulues t shtetit t madh aziatik, me t cilin fati na ka br
fqinj.)
Teksti letrar prmban aftsi pr tiu referuar aspekteve t qenies son
n bot. Ktu, mjetet e gjuhs: dftort, koht e foljes, premrat vetor,
mbshtesin funksionet referenciale t shprehjes, pra, e lidhin at me realitetin
dhe kohn. Domethnia e re sht: n botn komuniste, nuk mund t flitet
pr nj Kalkant, por pr shum prej tyre. Aktualizimi i kuptimit prmes
risjelljes s ktij arketipi, sht dhe rijetimi i eksperiencs (s dikurshme
dhe t sotme) prmes forcs personale (dshira e interpretuesit) n nj
situat t dhn.
Si argumentojn studiuesit e arketipave, mendja e ndrgjegjshme (n
nj cikl t mbyllur rrethor) krijon koncepte dhe fiksione jasht imazheve
primordiale dhe orvatet t zhvendos origjinn e tyre t shenjt n
ligjrimin simbolik, me qllim q ta mbaj gjall fuqin tyre. 111
Nse do t bazohemi tek kjo teori, ather do t na duhet t prpiqemi
t prcaktojm funksionin e arketipit t Kalkantit si pararends i fantazis
krijuese t Kadares. Dhe nga ana tjetr, prpos dshirs dhe fantazis s
artistit, sht dhe vetdija e nnvetdija historike q e bn kt artist t
shkruaj, t gjeneroj prvojat dhe t ridimensionoj kuptimet.
Ndjenja historike e deyron njeriun t shkruaj, jo thjesht me gjeneratn
e vet n eshtrat e tij, por me nj ndjenj se tr letrsia e Europs q
nga Homeri e brenda saj e tr letrsia e vendit t tij ka nj ekzistenc
simultane dhe prbn nj rend simultan.112

111
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.18
112
T. S. Eliot, Tradita dhe talendi individual n Ese t zgjedhura, Rilindja, Prishtin,
1982, f . 13

75

2.1.1.2.4. Arketipi i ndrtuesit t labirintit-vrasja makabre e

intelektit
Kundruall udhs apokaliptike, ose udhs s drejt, udhs s gjer n
shkrettir pr Zotin, si sht profetizuar nga Isaija, kemi n kt bot
labirintin ose humboren, prfytyrimin e drejtimit t humbur, shpesh me nj
prbindsh n zemr t tij si Minotauri. Endjet labirinthore t Izraelit npr
shkrettir, t prsritura nga Jezusi kur sht i shoqruar nga djalli (ose
bishat e egra, sipas Markut) qllojn n t njjtin model. Labirinti mund
t jet po ashtu nj pyll kanoss, si n Komys. Katakombet prdoren n
mnyr efektive n po kt kontekst te Fauni i mermert dhe natyrisht, n
nj prqendrim t mtejshm, humbtira do t bhej rropullia gjarpruese
prbrenda prbindshit kanoss.113
sht e fshehta shtetrore e ndrtimit t vilave/pallateve t diktatorve
n pjesn Pasardhsi q krkon prsritjen e modelit t labirintit n letrsi.
Shtpit e tyre komunikojn prmes tunelesh t hapura nn tok, por dera
q bashkon tunelet hapet vetm nga njra an: Prijsi ka t drejt t shkoj
tek Pasardhsi; Pasaardhsi nuk ka t drejt t shkoj tek Prijsi. Ktu
nuk kemi vetm labirintin prmes humbores, prfytyrimit t drejtimit
t humbur. E fshehta e ndrtimeve sht kanosse, vdekjeprurse, nj
prbindsh i vrtet- Minotauri vet. Arkitekti n krijimin e Kadares do
t vuaj ankthin asfiksues, do t ndjej afrimin e eliminimit t tij. Po far
trashgon ai nga figura pararendse?
Le t zbresim, pra, tek figura pararendse: Dedali, artist me mendje t
mpreht, arkitekt i madh, shpiks, krijues, i dnuar me vdekje n Athin, ia
doli t arratisej dhe gjeti streh m pas n Kret pran Minosit ku ndrtoi pr
Pasifan nj lop druri dhe labirintin Knoso pr Minotaurin. Pastaj u mbyll
n labirint me djalin Ikar sepse kishte favorizuar dashurit e Pasifas me
demin, ose sepse i kishte dhn Arians fillin q udhhoqi Tezeun kundr
Minotaurit. Por me flatrat q ndrtoi vet ia doli t ikte me Ikarin. Me t
mbrritur n Siili u prit nga mbreti Kokal. Sipas nj versioni t mitit ky
mbret pastaj e vrau, i shtyr nga krcnimet e Minosit duke e mbytur n nj
sob me dru. Mendja e mpreht, krcnimet e tiranit, zhdukja e arkitektit
jan elementet q ruhen nga motivi paraekzistues.
N pjesn e dyt t diptikut, tek Pasardhsi, kreu Arkitekti, me
an t nj deprtimi n kohra t ndryshme t ndrtimeve t mdha n
historin e qytetrimit botror, duke vzhguar lidhjet midis tyre, shquajm
vrasjen makabre t nj mjeshtrie intelektuale, eliminimin e prsritur t
arkitektve me qllim zhdukjen e t fshehtave tronditse. Dialogu midis t
tashmes dhe t shkuars prfton edhe prshkallzimin zbrits, zhbirilimin
113

Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 206

76

nga lart-posht: kt seri vrasjesh arkitektsh. Ky kndvshtrim sht si

nj prerje trthore q merr parasysh bashkekzistencn n cilndo kultur,
n do segment kohe t elementeve bashkkohore dhe jobashkkohore;
kto elemente vijn t gjitha n nj sentenc t Kadares: labirint, pallat,
aushesku, Minos e priten n nj pik ku takohen boshti i diakronis me
at t sinkronis, n nj t tashme t prjetshme. Shenjuesit vrtiten n
rrjedh e modifikojn kuptimet. Fusha nga e cila zgjidhet i shenjuari sht
e njjt; t krijohet prshtypja se shenjuesi rrshqet mbi tr serin e t
shnjuarve: paknaqsi arkitektsh t vjetr ma shtrngonin gjoksin.
Paknaqsi arkitektsh t vjetr ma shtrngonin gjoksin. Fyerje t
bra, padyshim te buza e piramids katrmij vjet m par, dhe pas fyerjes,
prerja e duarve, ose verbimi i arkitektit. Klithma posht qilareve t pirgut
t Westministerit, ulrimat e Minosit, shestuesit t labirintit t frikshm.
Lutjet pr mshir n pallatin e Atridve. N at t ausheskut114
sht e qart se arkitekti i Pasardhsit, m shum se me nj situat
specifike, po dialogon me vetdijen e tij t s tashmes dhe t kaluars: nj
dukuri e njohur n thellsi t mijvjearve q t njjtin makabritet ia dikton
edhe natyra e periudhs historike n t ciln po jeton. Sepse kjo dukuri q
e ka prekur at, ka nj rezonanc n t gjitha kohrat e qytetrimet: nga
bashkkohsia deri n thellsi t tyre. Kshtu me ndihmn e analogjive,
krijimi artistik na shpie n prjetsi.
N kt evokim t pandrprer, zhdukjet e reja jan t orientuara nga
qllimet e vjetra. Prjetsia sht bota e arketipave, sepse arketipat, jan
gjithsor, mishrues t t gjitha racave, vendeve dhe kohve.115
Duket se letrsia pr njeriun sht pasoj e jets simultane, t tradits
s prgjithshme letrare, t tradits s prgjithshme nacionale, por edhe
tradits s prgjithshme si lexim e kuptim t autorit q shkruan nga
pozicioni i t mbrthyerit nga forca centrifugale e ksaj tradite. Kjo jet e
prbashkt e ktyre tri fenomeneve; ku autori i nnshtrohet tradits, tradita
i nnshtrohet autorit, letrsia e prgjithshme asaj nacionale dhe anasjelltas
duke br jet simultane, bjn t mundur q ky hibridizim, ti rrafshoj
koht, t shpall kohn zero n letrsi.116

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 493

Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.187
116
Krasniqi, N., Autori n letrsi, AIKD, Prishtin, 2009, f.49
114
115

77

2.1.1.2.5. Tirani-prijs
N konceptin apokaliptik t jets njerrzore Fraj gjen tri pole t
plotsimit: individual, seksual dhe shoqror. N botn e lig njerzore, nj
pol idividual sht tirani-prijs, i paskrupull, i pamshirshm, melankolik,
me nj vullnet t pangopshm, i cili komandon besnikrisht vetm nse
sht aq egocentrik sa para pasuesve t tij, t paraqes unin e vet kolektiv.
Poli tjetr prfaqsohet nga pharmakos-i ose nga viktima e flijuar, i cili
duhet t vritet pr ti forcuar t tjert.117
Pushteti absolut, tirania, despotizmi, lartsimi tej mase i doktrins,
hyjnizimi i krerve t udhqheqjes, udhheqsit mekanizma q punojn n
dy kahe diametralisht t kundrta kan analogji me pushtetin e Olympit.
Njlloj si n sistemin olympik dhe n sistemin totalitar komunist,
bie n sy dyshimi, mbikqyrja, hetimi, prndjekja, spiunazhi, prapaskena,
dnimi, pshprimat dhe thashethemet politike pr rnien e afrt t ktij
apo atij funksionari t lart, t cilat nuk prhapen rastsisht, por prpunohen
prej vet shtetit, me qllim pr t prgatitur vrtet rnien e zyrtarit n fjal.
N veprn e Kadares prvijohet kshtu portreti psikologjik i tiranit, i
diktatorit t t gjitha kohrave, truri i t cilit p.sh: n rastin e dnimeve,
ndiqte kurdoher t njjtn udh: caktohej n krye vdekja e viktims, t
tjerat plotsoheshin m pas.
Ne kemi par ktu sesi mnyrat e eliminimit, goditja veanrisht e
inteligjencs, dalin n pah m s miri tek Stin e mrzitshme n Olymp.
Kur mitologjia transformohet n letrsi, funksioni social i ksaj t fundit
pr ta ushqyer shoqrin me nj vizion imagjinar t gjendjes njerzore, e
gjen origjinn e vet t drejtprdrejt tek paraardhsi mitologjik. 118
N romanin Pasardhsi, tema e liris s qnies njerzore zhvillohet si
raport i prmbysur n nj realitet kaotik. Prndjekja q u bhet intelektualve
dhe gjuetia e shpirtrave njerzor lviz n formn e nj shtjelle kaotike
apo vrime te zez ku bien nj nga nj t vrtetat e hidhura. Ky realitet
krijohej nga: a) dhuna psiko-fizike, b) mungesa e informacionit c) prania e
nj terri absolut mbi t vrtetn e pushtetit dhe t diktaturs dhe d) izolimi
nga pjesa tjetr e bots prej disa dekadash.119
N tregimin Nata e Sfinksit, n trilogjin Prometheu dhe n dramn
Stin e mrzitshme n Olymp, zbulohet figura e tiranit t pushtuar nga
ankthet se mos i rrmbejn pushtetin. N dramn Stin e mrzitshme n
Olymp, Zeusi sht i mbrthyeri i vrtet. As rrufeja q mban n dor, as
Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f. 194
DArco Silvio Avalle, Dal mito alla letteratura e ritorno, Arnoldo Mondadori Editore
S.p.A., Milano, 1990, f.14
119
Lumi, E., Metamorfozat, Skanderbeg Book, Tiran, 2006, f. 351
117
118

78

shkaba e hekurt se lirojn dot prej friks pr shkatrrim. Po ashtu, si do

t shihet prej analizs, figura e Sfinksit, n tregimin Nata e Sfinksit, mbart
tmerrin e nj rnieje t mundshme e t shpejt, si pasoj e krimeve mbi t
cilat ka ndrtuar despotizmin.
Koncepti i Frye-it mbi pharmakos-in (ose nga viktima e flijuar, i cili
duhet t vritet pr ti forcuar t tjert) do t na onte tek flijimi i Ifigjenis
tek Vajza e Agamemnonit.
Ismail Kadare, q, n kt ngjarje shihte krimin e fundit t pallatit
klasik t bots komuniste kishte n vetvete brumin e nj romani n linjn
e veprs s tij: ai sapo kishte dhn zhdukjen e nj tjetr pasardhsi n vitin
1972: mareshalit Lin Biao, t Maos, n romanin Koncert n fund t dimritngjarje me t ciln paralelizon n nj dialog mes Prijsit dhe Pasardhsit.
Shenjues t ndryshm mund t zbatohen, me sa duket, tek i njjti i shenjuar
me ose pa ndryshim n interpretim.
Nuk sht hera e par q Ismail Kadareja sht prpjekur t deprtoj
n t fshehtat e trurit t tiranit. Tek Dimri i vetmis s madhe sht dhn
portreti i Enver Hoxhs; tek Koncert n fund t dimrit, sht prmendur
prsri prijsi, pr ta rigjetur at te Spiritus, n shoqri t shmblltyrs
s tij.
Ja ku e gjejm prsri diktatorin Hoxha pr t katrtn her te
Pasardhsi, m makiavelik e m sfinks se kurr, t plakur, t rrnuar.
Frika q ai ndjell, s bashku me adhurimin q frymzon rreth vetes, nuk
ka si bhet m e madhe. Ja tek e kemi aty, t pajisur me titullin e tij t
tmerrshm Prijs, titull q e ngre n rangun e nj udhheqsi po aq
komplotues n kshtjelln e tij sa mbretrit e Shekspirit.
N faqet e Pasardhsit, Kadareja nuk inkuadron vetm numrin
nj-tiranin prijs, por edhe ata q, edhe pse n qendr t rrethit t par,
mbjellin terror te t tjert, gjith duke jetuar pr vete, n mes t friks
dhe q prfundojn n viktima t vet sistemit q i ka pjell. Pikrisht n
kt rreth t par, vendi i pasardhsit ka qen shpesh m delikati dhe m
i rrezikshmi gjithashtu, sepse ai q zinte kt vend, ishte pr syt e shefit
t lart ai q do t vinte m pas. Qoft te shembulli i Lin Biaos, i kontit
iano apo i Mehmet Shehut, Kadareja ndjek shestimet e tij mu n qendr
t tiranis, duke i shtuar nj figur m shum galeris s personazheve t
tragjedis: t atij q, fardo q t bj, do t jetoj n nj karrige q t
hedh, duke rrezikuar n do ast zhbrjen e vet, sepse askush nuk ka m
shum frik prej tij, sesa vet numri nj, sikurse e shpjegon edhe shpirti
i pasardhsit, n faqet e fundit t veprs.120
Ka aq shum gjra t mbetura n errsir apo t rroposura nn tok. Hija
flet nga qielli a nga sketerra n fund t romanit, tek monologu i Pasardhsit
t vdekur. Zri i tij dhe i hijeve si ai deprtojn planetin. Tiparet e tiranit
120

Faye, E., Pasardhsi, Jeta e re, Prishtin, 2011, f. 167-168

79

gjenerojn sa tek Prijsi sa tek Pasardhsi, komponentt e prbashkt jan

kaq dominant, saq fshijn diferencat midis tyre. Mungesa e skrupujve,
melankolia dhe vullneti i pangopshshm-njri pol-njsohen me viktimn e
flijuar - poli tjetr - duke na dhn formn m t prqndruar t parodis
demonike: t dy ata bhen nj.
Mos vrisni mendjen t gjeni ku gabuam. Ne jemi vet pjell e nj
gabimi n rendin e madh t bots. Dhe ashtu si u pollm gabimisht, n
vargan t nmur njri pas tjetrit, kush nj hap m prpara, kush m pas,
kush Prijs e kush Pasardhs, u vum n radh, midis shkrumbit e gjakut,
pr t mbrritur tek ju.
Ne nuk njohm as lutje, as ndjes, ndaj pr shpirtrat tan, mos tju
shkoj mendja kurr t ndizni qirinj. Lutuni m mir pr tjetr gj. Lutuni
q rasti mos e sjellt q, tek vrtitemi t humbur npr humnern e zez t
gjithsis, t mos dallojm ndonj nat q larg dritzat e rruzullit toksor
dhe, ashtu si vrassve q udha u bie rastsisht prbri katundthit ku kan
lindur, t themi, ah, po kjo qenka Toka!
Dhe ashtu si vrassit pran katundthit t fjetur, t ndrrojm rrug dhe
pr t zezn tuaj, t kthehemi prsri, me maska n fytyr, me duar me gjak
si dikur, pa pendim pa ndjes e pa haleluja.121
Duket se ka nj qarkullim shum t veant t figurs s tiranit prijs
n tr spektrin e veprs kadareane: prmes tejqyrs s Markut, imazhi i
tij do tia beh s fundmi, tek Lulet e ftohta t marsit n realitetin postkomunist, i verbr, duke krkuar t fshehtat e groposura n male, por hija e
tij, a m sakt e tiranis s tij do t vazhdoj t na gjurmoj deri tek vepra
m e fundit: Aksidenti.
2.1.1.2.6. Arketipi i flijuesit dhe vajzs s flijuar
2.1.1.2.7. Arketipi i Agamemnonit
N termat e nj hermeneutike ontologjike t ngjeshur, arketipi mund
t arrij universalizmin jo duke kushtzuar nj pikpamje t vetme, as
duke na rikthyer tek nj origjin (sepse qendra thelbsore, e br e qart
dikur, sht gjithnj e munguar). Ai mund ta bj kt duke sugjeruar se
sht gjithnj i hapur pr interpretim. Miti si form bartse e nj kuptimi
arketipor, nuk sht nj fakt objektiv, as nj fokus i tr ose nj imash
primordial informues, as nj shtje njohurish t marra, por nj teorem, nj
shpalosje e t kuptuarit e cila na bind pr logjikn e saj. Akti i interpretimit
ka nevoj t analizohet pr funksionin e tij t pajisjes s simboleve me cilsi
121

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 509

80

arketipore. sht gjuha vet rendi simbolik m i fuqishm si i ndrgjegjes,

ashtu dhe i nndrgjegjes.122
N romanin Vajza e Agamemnonit, (ndryshe nga tregimet Nata
e Sfinksit, ndrr Mashtruese dhe Para banjs, t t njjtit autor, ku
njohja e miteve antike sht parakusht pr t kuptuar tregimet, dhe ku,
pr zbrthimin e tekstit lipset nj aftsi e caktuar hulumtuese e marrsit),
prmes asosacionit, ose me zrin e personazhit sugjerohen kuptimet e
munguara, qllimet e pashpallura, duke u br personazhi vet, n nj
kuptim, zbrthyes i mendimit t fshehur n lojn e tropeve. Me an t
risjelljes s arketipit t tiranit n t gjitha kohrat, universalizohet nj
dukuri: flijimi pr hir t pushtetit.
N studimin e tij, Morfologjia e prralls, Vladimir Propi na tregoi se
prsritshmria e funksioneve t personazheve sht e mahnitshme. Vet
mundsia e realizimit t funksioneve mund t ndryshoj: ajo paraqet n
vetvete madhsi t ndryshueshme. Pr studimin (e prralls) ka rndsi
pyetja: far bjn personazhet, ndrsa pyetja kush dhe si e bn-jan
probleme t karakterit plotsues... prsritshmria e funksioneve nga
ana e ekzekutuesve t ndryshm sht vn re qkur prej historianve
t religjioneve n mite e besime...123 ashtu sikundr funksionet e hyjnive
ndrbarten madje edhe ndr shenjtt kristian, ashtu kalojn edhe ndr
personazhe t tjer t Ismail Kadares. Kshtu vrehet heterogjeniteti, dhe,
nga ana tjetr, uniformiteti-jo m pak i habitshm. Pra, jan funksionet
e personazheve, q duhen veuar pikspari. Me funksion, sipas Propit,
kuptojm veprimin e personazhit t prcaktuar nga pikpmja e vlers s tij
pr zhvillimin e veprimit.124 Funksionet e Agamemnonit tek vepra Vajza e
Agamemnonit jan t njjta me ato t kryetiranit t hershm, pavarsisht
se realizohen prej a) nj personazhi tjetr: (Pasardhsit) dhe b) n nj
mnyr tjetr: (pasardhsi flijon dashurin e s bijs). Njsoj si n mitin
antik, kto funksione ngjizin pjest kryesore t romanit. N romanin
Vajza e Agamemnonit, arketipi i pushtetarit-tiran, vjen prmes figurs s
Pasardhsit. Karakteristikat e Agamemnonit (mbret dhe komandant, prijs
i etur pr luft, vendoss i disiplins s hekurt, dhuns dhe terrorit) raportet
e Agamemnonit me kryekomandantin tjetr, Akilin (grindje kryenee mes
prijsash), dukuri t ndryshme (forcim pozite n udhheqje) dhe lidhja
midis tyre, kan t bjn me strukturn e thell t mitit q organizon
lndn e romanit Vajza e Agamemnonit. Ato, duke karakterizuar dhe ishkryeministrin shqiptar Shehu dhe ngjarjet e viteve 1980-1981 n Shqipri,
organizohen dhe mbrrijn tek nj rindrtim. Nga bashkimi i veorive
t figurs s Agamemnonit dhe i veorive t ish-kryeministrit shqiptar
122
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f f 35
123
Propp, V., Morfologjia e prralls, ShtpiaeLibrit & Komunikimit, Tiran, 2005
124
Po aty

81

Shehu, krijohet nj figur origjinale si ajo e Pasardhsit, e cila, mbi t

gjitha spikat si flijues. Sintagma shokut Agamemnon Atridit duke dubluar
efekte kuptimore, n dukje t papajtueshme, kontradiktore, ngrthen nj
prftes t beft oksimoroni, e njkohsisht, mbart funksionet dhe cilsit
m qensore t tij: msuesi i madh i do flijimtari t ardhshm, themeluesi,
klasiku!
rreshtat e ngjeshur t parakaluesve nuk kishin fund. Mungonte vetm
portreti i Agamemnonit. Antarit t Byros Politike, shokut Agamemnon
Atridit. Ai, msuesi i madh i do flijimtari t ardhshm, themeluesi, klasiku,
e dinte padyshim, m mir se kushdo kt pun.125
Ngjarjet n diptikun Vajza e Agamemnonit dhe Pasardhsi, jan pjes
e kujtime t gjithhershme t njerzimit, t rishfaqura, si ndodh shpesh, n
epokn ton. Si rrjedhoj e ksaj, shembllimi i tyre me pamje dhe njerz
t kohs, sht i pashmangshm.126
2.1.1.2.8. Arketipi i Ifigjenis
Klima e Pasardhsit t kujton disa her at t Dimrit t vetmis s
madhe, madje her-her edhe t Koncert n fund t dimrit. Pjesa e par e
ktij diptiku u konceptua n nj atmosfer politike t ndryshme nga ajo n
t ciln u shkrua pjesa e dyt, Pasardhsi.
Suzana, personazhi qendror i diptikut, bn lidhjen e pjess t par t
diptikut me t dytin, Pasardhsin, ku ajo rishfaqet dhe, nprmjet nj kreu,
vendos lidhjen midis t dyja veprave.
Natyrisht, arketipi i Ifigjenis do t identifikohet n mnyr unike, dhe
ndonse emri do ti transformohet n Suzan n varsi t faktorve me
karakter sociologjik (transformuesi sht gjithmon konteksti sociologjik
milieu humain), atributet thelbsore do t vijojn t shfaqen pa ndryshime
themelore t esenciales s tyre. Bashksia e t gjitha karakteristikave t
jashtme t personazhit: mosha (mosha e saj, gjinia, gjendja, pamja dhe
shenjat e veanta etj. dhe rendi n t cilin jan vendosur funksionet (s
pari, ajo sht vajza e tiranit, etj.) prbn nj element tjetr t rndsishm
t identitetit. Vijimsia e funksioneve sht identike, Ngjashmria midis
funksioneve dhe atributeve (po t prdorim terma t Propp-it) t
Suzans dhe Ifigjenis rritet, dhe disa kushte t jashtme prftojn
dekorin e akt-flijimit.

125
126

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 366

Kadare, I. Vajza e Agamemnonit, Shtpia botuese 55, Tiran, 2003, f.4

82

Funerali i Suzans. E kisha humbur Suzann, pr kt tribun. Dhe

lulet dhe muzika, dhe stofi i kuq solemn, mund ti shkonin fare mir
mbarimit t saj. Flijimit.127
N nj moment tjetr t tregimit, ato shfaqen t njjtsuara. Njjtsimi
ishte i till, saq protagonisti pohon, se sikur t dgjonte diku, n radio, TV,
apo teatr fraza t tilla si Suzana, vajza e Agamemnonit, etj, etj, kjo do
ti dukej mse e natyrshme.
sht ky njjtsim q bnte, q, protagonisti ta prftonte dramn e
Suzans t lidhur me gjith kuadrin tjetr t drams antike. (pr m shum,
shih shtojcn: 4.5.1)
Raportet midis mitit dhe letrsis konfigurohen n punimin e Fryeit si nj proces transformimi, kalimi nga nj kategori tek tjetra. N fakt
ngjashmrit midis dy prvojave jan shum m t thella. Si po prpiqemi
ta tregojm, elementet e mitit q kan kaluar n letrsi, nse disa raste
transformohen, (si thot Frye-i), ato pasi bhen pjes e letrsis, shum
shpesh vazhdojn t jetojn n letrsi pa modifikime substanciale t
identitetit t tyre.128
2.1.1.2.9. Flijimi - nj akt politik
Si dihet, sakrifica e vajzs s Agamemnonit krkohet nga Artemida,
me qllim q flota greke t mund t lundroj. Tek romani i Kadares duket
se dshirohet n at mas sakrifica (ashtu si n Taurid duket se dshirohet
prmbushja e ritualit), thua se mbijetesa e prijsave, bashkimi politik t
varej vrtet pikrisht nga ky akt. Ciladoqoft prmbajtja magjike, flijimi
i Ifigjenis garantonte bashkimin politik t kampit grek q ishte vn n
rrezik prej grindjeve t komandantit t tij. N t njjtn mnyr, sakrifikimi
i vajzs s Pasardhsit garanton forcimin e pushtetit. Gjithashtu, njlloj si
flijimi i Ifigjenis pritet t shtroj errat e pafavorshme n Taurid, ashtu
flijimi i Suzans pritet t qetsoj egrsin e rivalitetit mes dy prijsave
(errat e pafavorshme), t garantoj bashkimin politik dhe unanimitetin
e ideve.
Narratori mendon pr dramn e Euripidit dhe mbi vullnetin, me sa
duket, pr vet-sakrifikimin e Ifigjenis, n mnyr q ti ndihmoj t atit
n ambiciet e tij ushtarake. Ai e sjell tregimin grek n kokn e tij dhe e
przien me dhimbjen e shkaktuar nga ikja e Suzans. Po nse tregimi i
Agamemnonit sht n t vrtet tregimi i shokut Agamemnon- e dhna e
par pr tiranin absolute politike?
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 342
DArco Silvio Avalle, Dal mito alla letteratura e ritorno, Arnoldo Mondadori Editore
S.p.A., Milano, 1990, f. 144
127
128

83

Kadareja ka treguar se ashprsia e Agamemnonit ndaj vajzs s vet, q

arrin deri aty sa pr t pasur favoret e zotave, sht i gatshm ta flijoj at,
rezonon dukshm me historin e vendeve t Lindjes. A nuk e flijoi Stalini
njrin prej djemve t tij, Jakovin, n mnyr q t mund t deklaronte se ai
ishte si ushtart e tjer rus, q t kishte t drejt t krkonte sakrificn e
popullit dhe t ushtris sovjetike, gjithashtu?
Po nse Agamemnoni, n dramn cinike t tiranit, ka prdorur
thjesht t bijn pr ta legjitimuar luftn? Jakovi ishte sakrifikuar q ti
psonte vuajtjet e fatit t secilit ushtar tjetr rus, si deklaronte diktatori,
apo q tia jepte Stalinit t drejtn q ta krkonte jetn e dokujt tjetr?
Narratori e kupton, teksa e shikon t atin e Suzans krah Prijsit Suprem,
se ky i fundit duhet tia ket krkuar zvendsit t vet ta krijonte modelin
me t bijn.
T njjtn gj q krkonte t bnte babai i Suzans n bashkkohsi,
ka dashur t bj edhe Stalini, i cili, gjithashtu, e flijoi birin e vet Jakovin
pr t pasur t drejt t thoshte se djali i tij duhej t kishte fatin e do
ushtari rus. Agamemnoni kishte br t njjtn gj dymij e tetqind vjet
m par.129
Madje, prsiatjet n roman karakterizohen nga larghedhje t mdha n
koh dhe n hapsir, deri tek Abrahami i cili pr pak kishte flijuar t birin
pr shkak se i lypej kjo gj pr t vrtetuar besimin.
Im at, ja ktu, tek kjo dhom m ka krcnuar: t kam bir, por dije,
po tradhtove Partin, me duart e mia do t ti hedh hekurat. Dhe nga syt
e tij e kuptova se ai do ta bnte. M kupton dua t them? Do t bnte t
njtn gj q do t bnte Abrahami tre mij vjet m par, kur zoti ia kishte
lypur t birin.130
Zbulimi i enigms sht dhe kuptimi i t gjitha flijimeve t tilla. Qe
flijuar Jakovi, pra, jo pr t pasur fatin e do ushtari tjetr rus, si kishte
deklaruar diktatori, por pr ti dhn t drejtn diktatorit, t krkonte
vdekjen e cilitdo. Ashtu si flijimi i Ifigjenis, q i dha Agamemnonit t
drejtn pr kasaphann.
Prderisa shefi i madh, Agamemnoni, kishte flijuar vajzn e vet, asnj
mshir sdo t kishte pr asknd. Spata qe prgjakur tashm131

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 293

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 446
131
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 368
129
130

84

Titulli sht metafora q zbulon rishfaqjen e arketipit t prhershm t

sunduesit t ndrkryer pr luft, i cili flijon fmijn e tij, jo pr t shtruar
errat, po pr ta br shembull t sakrifikimit n funksion t mkmbjes
apo shtrirjes s pushtetit me dhun, duke pasur pr qllim prligjjen e
prgjakjes.
Romani Vajza e Agamemnonit, risjell atmosfern e mrzis s
lufttarve n luft, t vendimit t pashmangshm t do lufttari grek pr
braktisjen e fushats, - ka kthjellon t arsyetuarit e protagonistit dhe i
paraprin zbulimit t thelbit t flijimeve t Ifigjenis. Ai revokon pikrisht
momentin kur, n ngushticn e Euripidit q ndan ishullin Eube nga
Greqia kontinentale, (ku gjendej n kohra t vjetra qyteti Aulid), ishin
grumbulluar akejt nga t gjitha ant e vendit para se t niseshin n luft
kundra Trojs.
Dymij e tetqind vjet m par, ushtart grek ktheheshin, me
siguri kshtu, nga vendi i flijimit t Ifigjenis. Me fytyra t verdha nga
pamja e gjakut n altar dhe, me zbraztin q dukej se sdo t riparohej
kurr brenda tyre. Nuk flisnin, madje dhe mendimet i kishin t rralla, t
prsritura lodhshm. Ushtarit Teukr, q kishte vendosur t dezertonte
qysh n ndeshjen e par, i dukej tani e largt kjo ide. Dhe po aq i pakuptimt
i dukej ushtarit tjetr, Idomeneut, vendimi pr ti kthyer fjal komandantit
n rastin e par t brutalitetit t tij. Kurse Astianaksit, i cili kishte vendosur
t ikte pa leje tek e fejuara, vendim q, sa m shum e digjte malli pr t,
aq m i leht i dukej, tani i ngjante i pamundur. Gjithka e leht, gazmore,
q do t shprndante disi mrzin e lufts: shakat, thyerjet e disiplins,
mbrmjet e gzueshme n bordel, po luhatej trembshm tani.132
Por pas modelit t prgjakur, asnj ushtar grek nuk do t guxonte m
t mendonte pr braktisjen e fushats.
Ajo q krkonte babai i Suzans nuk ka t bj me prgjakjen, si tek
motivi i hershm i flijimit, por ka t prbashkt me t, mizorin, goditjen
pashpirt n emr t parimeve dhe vdekjen. Lidhet me vdekjen, sepse ka t
bj me ndrydhjen e impulseve libidike, ndjenjs, dhe me nj akt ekzekutimi
t liris, pr hir t pushtetit prmes vendosjes s disiplins s hekurt dhe
terrorit (ka mund t duket m pak, por sht m shum). Megjithse pa
gjak (transformimi sipas kontekstit sociologjik!), mund t krahasohej me
flijimin m t prgjakshm. Fmija, si n motivin e motshm, ashtu dhe n
romanin bashkkohor, nuk flijohet pr ideale, por pr arsye prfitimi.
E kishte kuptuar, ndoshta, Udhheqsi, natyrn e tij dhe n nj far
mnyre, ia kishte thn: zgjidh njrn nga t dy spatat. N qoft se sje i
132

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 368

85

aft t prdorsh t prgjakurn, merr t bardhn! Dhe qysh tani sa jam un

gjall, n syt e mi, bj provn! Godit! E bardha, po t dish ta prdorsh,
sht ndoshta m e tmerrshme se tjetra.133
A sht vrtet e nevojshme e gjith kjo? N romanin Vajza e
Agamemnonit, flijimi sht absurditet dhe pakuptimsi. (NIliadn e
Revolucionit,/Un t flijova ty.)134
N pjesn e dyt t diptikut, te Pasardhsi, do t shohim se sa i kot
kishte qen flijimi i ksaj Ifigjenie t kuqe, sepse ati i saj, i ndodhur n
buz t gremins politike, bn vetvrasje dhe i gjith klani i tij bie n
mjerim. Kjo sakrific nuk e shptoi aspak nga tragjedia finale, q erdhi
m von. Pr autorin e librit, nuk ka aq shum rndsi sakrifica e ksaj
Ifigjenie t shekullit XX, sesa tabloja q ai i bn prbindshit-sistem. Jepet
thelbi i sistemit totalitar dhe, n radh t par, i mekanizmave kryesor t
tij: thirrja q i bjn popullit drejtuesit e ktij sistemi, pr t br sakrifica.
Ajo q Ismail Kadare i ka shtuar motivit t flijimit, sht prllogaritja
cinike e tiranve-ka shnon nj akt, gryksie dhe poshtrsie (si n trajtimin
e Andre Obey, Nj bij pr ern). Po aq sa mit lufte, ky sht nj mit politik.
2.1.1.3. Ritualet dhe sakrificat n ndrtime-t modifikuara
Ritualet dhe sakrificat n ndrtime prsrisin aktin primordial t
ndrtimit kozmogonik. Sakrifica e kryer n ndrtim t nj shtpie, kishe,
ure, sht thjesht nj imitim, n planin njerzor, i sakrificave t kryera n
illo tempore pr ti dhn jet bots.135 Duhet theksuar se pr shoqrit
tradicionale t gjitha aktet e rndsishme t jets lidheshin ab origine me
zotat ose heronjt. Njerzit vetm prsrisin kto bma a gjeste ekzemplare
paradigmatike ad infinitum.136 Eliade shpjegon ritet e ndrtimit prmes
imitimit t ngjarjeve kozmogonike. Teoria pr kto rite del n kt
prfundim: asgj nuk mund t zgjas nse nuk sht e shpirtzuar, nse
nuk ndodh, prmes nj sacrifice. Arketipi i ritit t ndrtimit sht sakrifica
q ndodhi n momentin e krijimit t bots. (N fakt, n disa kozmogoni
arkaike, bots iu dha jet prmes sakrifikimit t nj prbindshi primordial,
q simbolizonte kaosin 21-23 (Tiamat), ose prmes sakrifics s nj gjiganti
kozmik (Ymir, Pan-Ku, Purusa). Pr t siguruar kohzgjatjen e nj ndrtimi,
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 369
Po aty
135
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005, f. 54
136
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005, f. 549
133
134

86

ndodh nj prsritje e aktit t prsosur hyjnor t ndtimit: krijimi i botve

dhe i njeriut. Jetgjatsia e nj ndrtimi sigurohet prmes konsakrimit t
toks, vlefshmria e aktit konfirmohet nga prsritja e sakrifics hyjnore.137
Duhet ta shikojm nga nj pikvshtrim tjetr mekanizmin e ngjarjes
s prsrsritur n themel t urs me tri harqe n romanin q mban kt
titull? Ne duhet t analizojm: cils shtrirje kohore i prket modeli q
mbartet n kujtesn kolektive? Tregtart rival kan imituar nj rit dhe jan
prjekur t sjellin modelin arketipal sa m afr q t jet e mundur. Tani le
t shohim se far prmban kujtesa e njerzve dhe si sht modifikuar ajo.
Duke e kapur problemin nga ky knd, bjm nj hap prpara sepse
kemi t bjm me nj shoqri (e cila e ka shfrytzuar ritualin), ku tradita
sht pak a shum e gjall - ajo nuk mund t quhet primitive. Deri diku
incidentet japin fakte pak a shum t besueshme t jets, mirpo ky
incident nuk sht nj episod fiksional dhe nuk paraqet lidhshmri logjike
me cilindo episod tjetr t thurjes si trsi. Kadare ka braktisur ktu, n
terma t Frajit, analogjin e jashtme me jetn.
Dhe do gj niste nga e para: Tre vllezr e paskan ngritur gjith
kt ur? Jo, jo ashtu thuhet n gojdhnn e vjetr. Kt e ka ngritur nj
pasunar i madh q merret me shtrim rrugsh dhe me shitjen e sers. Ka
bankn e vet n Durrs. Po si u flijua ather ky njeri, kur qenksh fjala pr
nj gojdhn tjetr? M duket se ktu ska gj pr t mos u kuptuar, zotni.
Ai u flijua vet pr t qetsuar shpirtrat e ujit, kundrejt nj shprblimi t
majm q iu dha familjes s tij. Ah. Ja q qenka puna me shpirtra uji, dhe
ti m thua pastaj se kjo nuk ka lidhje me legjendn. nuk them se ska lidhje,
por... kryesorja ka qen puna e shprblimit.138
Sakrifikimi ktu nuk riprodhon nj sakrifikim fillestar t lidhur me nj
hyjni, n krye t hers, ky sakrifikim nuk prsrit sakrifikimin fillestar dhe
as prkon me t. Nuk do t thoshim se sht nj imitim i arketipit sepse
njeriu nuk projektohet n epokn mitike, ku u zbuluan pr her t par
arketipet. Njeriu duket ose pretendon se prsrit sakrifikimin arketipal,
sakaq, sakrifikuesi, nuk ndodhet n mes t asnj ceremoniali, nuk braktis
botn profane t t vdekshmve dhe nuk e on veten tek bota hyjnore e t
pavdekshmve.
137
Natyrisht konsakrimi i qendrs ndodh n nj hapsir cilsisht t ndryshme nga hapsira
profane. do hapsir e konsakruar koincidon me qendrn e bots, ndrkoh q do ritual
koincidon me kohn mitologjike t filless. Prmes prsritjes s aktit kozmogonik,
koha konkrete, n t ciln ndodh ndrtimi, projektohet n kohn mitike, n illo tempore, ku
ndodh krijimi i bots. Prandaj vrtetsia dhe kohzgjatja e ndrtimit sigurohen jo vetm nga
transformimi i hapsirs profane n nj hapsir transendente (qendra), por gjithashtu edhe
prmes transformimit t kohs konkrete n koh mitike. Gjithsesi do ritual, si do ta shohim,
shpaloset jo vetm n nj hapsir t konsakruar (nj ndryshim thelbsor nga hapsira profane) por
gjithashtu n nj koh t shenjt/ na ishte njher (n nj illo tempore, ab origine),- kjo ndodh
kur rituali paraqitej fillimisht nga nj hyjni, nga nj paraardhs, apo hero. Eliade, po aty, f. 20-21
138
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 144

87

Moduset e fiksionit lvizin n kt roman nga mitikja kah mimetika

e ult dhe ironikja; ato i qasen nj pike t realizmit ekstrem, ose
ngjashmris prfaqsuese me jetn fal parimeve strukturale t letrsis
q jan t lidhura ngusht me mitologjin.
Kshtu, pa kuptuar, biseda largohej prej urs dhe prqendrohej n
t rejat e porsambrritura prej Banks s Ndrrimit t Durrsit, sidomos
tek luhatja e monedhave t ndryshme, dhe te rnia e vlers s floririt, pas
turbullirave t fundit n gadishull.
Dhe kjo vazhdonte derisa ndonj shtits, i afruar me vones
tek grumbulli, pyeste: po ne sikur na than q e muruara ishte grua,
kurse ky qenka burr. Madje, na than se do t shihnim edhe vendin ku
rrjedh qumshti i gjirit t asaj t gjore. Ohu, i prgjigjeshin dy-tri zra
prnjhersh. Ende me gojdhnn e vjetr, ti?139
N rileximin e balads s hershme, ne zbulojm jo vetm q ka gjra
pr t cilat balada nuk flet (pikrisht me to lind nj subjekt i ri) por edhe
se balada dinte t na fliste pr ca gjra pr t cilat nuk flitet m (subjekt i
rigjetur), balada kishte mnyra t foluri q nuk prdoren m (teknik q
rapsodt prpiqen ta imitojn) por q, (teknik e re) duke nxjerr gjithka
mund t nxirrnin nga kjo pasuri fjalsh dhe formash, rapsodt arrijn
ndryshimin e subjektit.
Ne kemi t bjm ktu me prdorimin e romanizuar t opozicionit
midis arketipit dhe variantit dhe pr kt po i drejtohemi denotimit t Lordit tek The singer of tales:
Me shprehje formulsore un shnoj nj rresht ose nj gjysm rreshti
t ndrtuar mbi nj model formule. Me tem u referohem incidenteve t
prsritura dhe pasazheve prshkruese n kng.140
Ne gjendemi prball nj subjekti t ngritur mbi shfrytzimin e
variantit. Vepra e Kadares na nxjerr n pah pasurin e panjohur t s
shkuars fal deprtimit inteligjent n zemrn strukturore t formulave,
fal zotrimit t njohjes s varietetit t modeleve q formula i mbart si
potencial - (q do t thot se ato mund t shkrihen pr t dhn nj form
t re). Shenja e nj risie t thell sht pushteti i saj prapaveprues i pjess
s panjohur t tradits, pra potencialit, variantit. Pasuria e s shkuars njeh
nj shfaqje t re prmes kthimit mbrapsht n fabul, krijimit t subjektit t
ri, krijimit t skenave dhe situatave t reja, nj vepre t re.
139
140

f. 4

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 145

Lord, Albert B. The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1960.

88

Tri dit pas ikjes s Brokhardit ura u dmtua prsri. Kt her nuk
kishte m t ara dhe grvishtje, si radhn e par, por qen shkulur gur
n kmbt kryesore t saj. M e habitshmja ishte q disa nga gurt qen
shqitur nn syprinn e ujit dhe kjo gj, prve q shtoi edhe m shum
tmerrin e njerzve, u hapi pun t madhe ndrtuesve.141
Filloi braktisja e puns nga radht e ndrtuesve. Me torbn n krah,
duke ln mditjen pa marr, ata iknin tinzisht natn nga kjo pun q e
quanin t nmur.
-Ura nuk dmtohet prej shpirtrave t ujit, si thuhet posht e lart, por
prej njerzve, - vazhdoi i ardhuri.142
Sakrifica n ndrtim bie n sy m tepr pr prdorimin e saj dhe
mnyrn me t ciln Kadareja ka ditur t prshtas fabuln e hershme ndaj
subjektit t romanit t tij. Interesi nuk lind thjesht nga zbulimi i nj intrige
dhe i personazheve krejt t rinj; ai lind m shum nga qasja e ndryshme
ndaj nj subjekti t rrnjosur fort n traditn dhe kujtesn e prbashkt.
Jan pra, kombinimet e reja t autorit t kryera mbi nj lnd t vjetr, ato
q trheqin vmendjen. Kjo gj nuk on n nj marrdhnie problematike
me traditn, sepse nuk kemi prishje t modelit, por shndrrim t tij.
Ai thoshte se sipas mendimit t tij, edhe vllai i vogl ia ka treguar
gjithka nuses s vet, at nat t paharrueshme para flijimit nusja e
vogl pranoi vullnetarisht t flijohej, sepse asaj i qe br jeta skterr prej
kunatave dhe prej vjehrrs.143
...sht e vrtet q ai i ka ditur vuajtjet e saj, por si ka shkuar kurr
ndr mend q ato t ishin t asaj shkalle, q ta shtynin drejt asgjsimit.
kshtu q t nesrmen, kur ka par gruan e vet, q po avitej me
shportn e buks n dor, me siguri do ti ket ngrir gjaku.144
vllai i vogl ndoshta vrtet nuk ia tregoi gruas t fshehtn, por kt
nuk e bri q t mbante besn ndaj vllezrve, por sepse ai nuk e donte
gruan dhe kshtu gjeti nj mnyr pr ta hequr qafe. Njher tjetr m tha
se kishte mundsi q t tre vllezrit t qen marr vesh midis tyre, q t
vrisnin nusen e vogl, dhe gjith trillimet se gjoja muret krkonin flijim,
sishin vese nj mnyr pr t prligjur vrasjen.145

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 73

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 77
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 91
144
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 92
145
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 92
141
142
143

89

...t gjitha zbrthimet q i bnte ai gojdhns kishin brenda poshtrsi,

kurth dhe pabesi, dhe, do her q largohej, zemrohesha me veten q e
kisha dgjuar.146
Larg s qeni e prkufizuar nga nj ideal, larg nga imitimi n planin
njerzor t sakrificave t kryera n illo tempore, sakrifica ktu, jepet n
kndvshtrimin e nj individi: atij t autorit. Risia qndron n shprehjen e
ktij individi, n forcn e emocionit dhe n thellsin e t gjykuarit; kshtu
modeli shfaqet i ndryshuar.
- Shestimi pr shembjen e urs u hodh prej tyre prpara se t
ndrmerrnin veprime kundr saj. Me an t rapsodve t paguar ata hapn
legjendn se shpirtrat e ujrave nuk e duronin dot urn, ndaj ajo duhej
prishur...147
n t vrtet, nj far dyshimi kishte lindur qysh m par. N qoft se
ndrtuesit e urs, pefaqsuesit e t cilve i kishim prpara, kishin paguar n
fillim nj epileptik dhe nj falltar shtits, pr t hedhur t part mendimin
e ndrtimit t urs, prse t mos besohej q Lundra dhe trape mund t
paguante dy rapsod shtits, pr t hedhur mendimin e shkatrrimit t
saj?148
- Ju e dini zoti Kont,- vazhdoi i huaji,-se nuk jan shpirtrat e ujit q
nuk e durojn dot urn, por shpirtrat e babzitur pr para t drejtuesve t
ksaj shoqrie hajdutsh, Lundra dhe trape
me sa dukej, lufta n fushn e paras ishte m e egr se ajo kacafytje
midis krokodilit dhe tigrit, q m kishte treguar holandezi.
- Ju kt e krkoni kot nga un,-tha ai m n fund.- Un sjam przier
asnjher n punt tuaja. Skam ndrmend t przihem as tani.
- Ather ta bjm vet vrasjen?149
Ndonse, marrdhnia me modelin pararends nuk sht tepr
problematike, ajo nuk sht as kaq e thjesht. Ndrlikueshmria e
marrdhnieve me modelet, me kujtesn e tradits dhe me autoritetin e t
lashtve sht aq e madhe saq, pr t gjykuar sinqeritetin apo origjinalitetin
e nj teksti, krkohet nj kujdes mjaft i vmendshm.150
Modeli do t shfaqet edhe m i ndryshuar tek nj roman i ardhshm,
madje m tepr se kaq, ai do t bhet gati i panjohshm e i pakapshm.
Gjaku i flis s par n kmbt e urs do t sprkas fatin e Qyprillinjve pas
kushedi se sa brezash tek Pallati i ndrrave. Q Mark-Alemi t emrohej
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 92
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 78
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 78
149
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 80
150
Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011, f. 172
146
147
148

90

kreu i Pallatit t ndrrave, ishin dashur kryet e Kurt Qyprilliut, t ungjit.

Strgjyshi i Mark Alemit, Gjoni, i cili shekuj m par bashk me nj ur
ndrtonte dhe mbiemrin e vet, (Ura-Urajt-ndrruar m pas n Qyprillinjt
q ti shmangeshin njohjes prej urs), - ndillte rrezikun q gjith pinjollt
t ndiqeshin prej fatalitetit. Q ura t qndronte, n themelet e saj kishte
krkuar nj pre. Q t qndronin Qyprillinjt, (ata mund fare mir t
quheshin Urajt), shteti perandorak mori gjakun e Kurtit.
Dhe njlloj si murgu Gjon n fund t Urs me tri harqe parashikon se
flija i ardhshm do t jet ai vet; Mark-Alemi, nga dritaret e karrocs q
po e shpinte n shtpi, tek kundronte me mallngjim prtej qelqeve eljen e
luleve t bajames, mendonte se kur era t frynte kundr Qyprillinjve, ashtu
si Kurtin, do ta onin edhe at atje nga nuk kthehej m askush: Nj deg
bajameje t lulzuar do tia porosisja qysh tani gdhendsit pr varrin tim,
mendoi.
2.1.1.4. Arketipi i shkatrrimit t nj qytetrimi
Sipas mitologjis greke, Kali i Trojs -i ideuar nga Uliksi dhe i ndrtuar
nga Epeu, ishte prej druri dhe bosh nga brenda. Grekt ua ofruan trojanve
si dhurat ndaj Athins pse i kishin vjedhur Paladion. Dhe spiuni Sinon i
bindi trojant q ta pranonin. Por n kalin gjigand ishin fshehur lufttart
m t mir grek, q, natn, doln dhe i vun flakn qytetit.
Disa kilometra larg nj qyteti bashkkohor shqiptar, n rrethin, n
fushn e hapur, paraqitet nj furgon i madh i braktisur. Atij si kishte
mbetur ve karroceria e mbyllur prej druri, pasi pjest metalike ia kishin
shkulur prej kohsh. Furgoni ishte mbrthyer dhe qndronte mbi katr trar
t shkurtr, t ngulur n tok. Elementi i katr trarve t shkurtr mbi t
cilat qndron bjn q t t vizatohen n mendje vettimthi konturet e nj
kali.
Por mjaftonte q mjegulla e vjeshts t shprndahej nga era dhe kali
zbulohej prsri. N fillim shfaqej koka e kthyer pak anash, n drejtim
t qytetit, pastaj qafa, shpina dhe m n fund barku e kmbt. N kto
raste njerzve u dukej sikur ai i qe avitur pak m shum qytetit, por kjo
nuk ishte e vrtet. Ishte thjesht nj gnjim i pamjes, q shkaktohej nga
tejdukshmria e madhe e ajrit t lagt vjeshtor.151
Furgoni ngjason me kalin e drunjt, duke filluar nga problemet e
tekniks s ndrtimit e deri te forma e jashtme e kalit. Sepse n fund t
fundit, forma e re me an t s cils do t rishfaqej kali i drunjt, duhej
151

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 248

91

t ishte pak a shum e kohs. Kjo gj zbulon shkrirjen e forms s

vjetr t mashtrimit (kali i drunjt) me format e mjeteve vetlvizse t
bashkkohsis.
Rrfimi antik i njohur transformohet duke zbuluar nj struktur
narrative t re dhe moderne. Shkrirja e simbolit t Kalit t Trojs me
furgonin e prishur realizon metaforn e figurs s prbindshit. Kali i Trojs
sht shndrruar n prbindsh q n nj koh t re historike vepron me
t njjtin qllim si dikur. Prbindshi qndron midis realitetit dhe ndrrs,
midis t prkohshmes dhe t prjetshmes. Kali q ngriti Konstruktori n
bashkkohsi, sht, n thelb, nj makin me kmbt n mitet e me kokn
n kohrat moderne.
Kali i Trojs sht arketipi i mjetit t tradhtis. Vendosja e tij n
rrethin, jasht qytetit- sht nj element i marr nga motivi mitik grek.
Qyteti ka si karakteristik t trheq armiqt. Nuk sht hera e par q
te Kadareja, qyteti sht i rrethuar, pasi ai prbn para s gjithash, qndres.
Qyteti i Trojs q rimerret vazhdimisht, qyteti tek Kasnect e shiut,
Tirana tek Dimri i madh, tek Prbindshi dhe tek Nntori i nj kryeqyteti,
provinca tek Ura me tri harqe, Gjirokastra, gjat Lufts s Dyt Botrore,
sulmohen. Qyteti sikur ndjell shkatrrimin; po ashtu armiqt e tij jan t
paepur: osmant mendojn dredhit m mizore pr ta mposhtur fortesn.
Komandanti sovjetik Zheleznov dshiron t djeg Vlorn. Burrat brenda
n barkun e kalit t Odisea K.-s ndrrojn ta shtien n dor qytetin dhe
t ekzekutojn banort e tij.
N mnyr komike, n romanin Darka e gabuar, pala komuniste
akuzon edhe arkitekturn e qytetit si t paprputhshme... pse kaq urrejtje?
Pr tre arsye madhore: trallisja pr t shkatrruar, historia, dhe femrat.152
Dshira e egr, e paprmbajtur dhe e gjithhershme pr t shkatrruar qytetin duket krejt e pashkak tek Prbindshi. Odiseja K. pret
orn e masakrs; po kshtu dhe Konstruktori, tepr krenar q e ka br
t prekshm nocionin e terrorit. Aftsia e madhe riprtritse e politiks
qndron tek urrejtja.153 Njerzit n trupin e kalit nuk projn mister sepse
ata e shfaqin trazimin. Ndonjher, ata prmendin urrejtjet e tyresi pr t
kaluar kohn:
Vrshllimn e ers, pullazet me tjegulla, tymtart, ajkn e qumshtit,
zgjimin n mngjes, kostumet ngjyrbezh, qelqin, t shtunat.154
Grupi i njerzve q qndron brenda furgonit ka t njjtin qllim q
kishin lufttart grek, t ndodhur n barkun e kalit t drunjt: deprtimin
152
Jean Paul Champseix, Qyteti, nj cak apo nj strofkull pr zotin K., Letrsia dhe
qyteti, Skanderbeg Book, Tiran, 2009
153
Po aty
154
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 319

92

n qytet dhe shkrumbimin e tij, me pretekstin e zemrimit pr rrmbimin

e Helens.
-Ti pyet sa her do ta prsritim? Nj mij her? Dhjet mij her.
Gjersa t futemi atje.
Ai bri me dor andej nga duhej t ishte qyteti.
Gjersa t na fusin,-tha Roberti.155
ndrra pr t br kasaphan ka pushtuar mendjet e Konstruktorit,
Maksit, Milloshit, Akamantit. Kjo ndrr vjen si imagjinat e shkatrrimit
t nj qyteti, e bashk me t, m tej akoma, t shkatrrimit t nj qytetrimi.
Sepse ti e di mir se sa e pamundur sht t hysh atje Apo, ndoshta,
ke parasysh ditn kur ne do ta pushtojm qytetin? Mirpo at dit ne do
t bjm nj kasaphan t till madhshtore, prpara s cils hakmarrja
jote ndaj Helens do t jet nj grim qesharake ose m mir nj madhsi
e paprfillshme, si thot Konstruktori yn. 156
Funksioni i risjelljes s ktij mjeti shkatrrues n bashkkohsi sht
risjellja e prmbajtjes s tij dhe paralajmrimi se rreziku pr shkatrrim
sht i pranishm n do koh.
N veprn Prbindshi, Kali i Trojs qndron prpara njerzimit
pr t kujtuar luftn me armiqt e jashtm e t brendshm, hetimin e
dyanshm, pritjen e heshtur e t tensionuar n betejn mes perndimit dhe
lindjes (luftn e ftoht), qndron po ashtu, pr t na kujtuar se qytetrimi
zhvillohet gjithher prmes enigmash, intrigash, misteresh, krimesh pr
pushtet.
- Jo Helen,- tha ai. Nga asnj mit dhe nga asnj grop kohrash nuk
doli ky kal. Ai u poll n kohn ton, vetm formn e huajti andej, sepse
jan trajtat ato q zakonisht merren hua.157
2.1.1.5. Arketipat prmes emrtimit dhe funksionit t personazheve
Emrtimi i personazheve n letrsi nuk sht i rastsishm. Emrat e
tyre jan shpesh konvencione t ideve. Nprmjet tyre kuptohen lidhje her
t drejtprdrejta e her jo me tipare t personalitetit. Nj emr i personazhit
mund t lidhet me nj paraardhs real, letrar a mitologjik. Emrtimet n
letrsin moderne marrin nj vler t veant. Personazhet zhvishen nga
tiparet njerzore, ndaj emrat kthehen n simbole pa zbrthimin e s cilave
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 250
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 257
157
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 307
155
156

93

nuk deprtohet dot n universin e tyre psikologjik. Sipas Welleck dhe

Worren mnyra m e thjesht e karakterizimit, sht emrtimi. do emrtim
sht nj lloj gjallrimi, animizimi, individualizimi i personazhit.158
Tek Prbindshi, emrtimi i personazheve lidhet me paraardhsit
mitologjik. Emri i prvem sht simbolik; konotacionet e tij jan sociale.
Pikrisht emri i prvem bn t mundur deprtimin n realitetin totalitarist
t arketipave t prjetshm t dinakut, projektuesit t dredhis, bukuroshes
s rrmbyer, q shkakton luft, etj. Ktu kemi gjurmt e dy kodeve: kodit
socio-etnik (a sht emr sllav, shqiptar etj) dhe kodit simbolik.
N vazhdn e epokave, Akamantit, mesa duket, grek, i bashkohet
Roberti, me emr perndimor, Milloshi, nga Europa lindore, babai i t cilit
sht pushkatuar n Tiran dhe n fund Maksi, shqiptari q sht i fejuari i
Lens dhe q sht betuar t hakmerret. Ata jan me origjina t ndryshme,
por kan si qllim t prbashkt t veprojn pr motive t pastra personale
dhe kan pak ngjashmri me figurn e armiqve ideologjik t jashtm e t
brendshm.
Ata duket se trashgojn emrin dhe funksionin nga paraardhsit
mitologjik, por nuk jan heronj. Ata nuk kryejn veprime q mund t
konsiderohen heroike, (provojn, por n nj shkall shum m t vogl
dhe me shum m pak guxim). donjri prej tyre propozon a prdor
metoda sjelljeje ose qllime q mund t jen t fshehta dhe mashtruese. E
till, mashtruese dhe e fsheht ka qen edhe marrja e Trojs, vese ky grup
njerzish t strukur brenda furgonit karakterizohet nga mungesa e tipareve
kryesore t heronjve t Ilionit, si: forca, idealizmi a kurajoja. Odiseja K.
sht nj personazh t cilit i mungon heroizmi; ai ka frik nga rreziku q i
kanoset dhe vuan nga nervozizmi si dhe nga nj melankoli e ngjashme me
at t kohve moderne.
- T bisedojm pr diversionin? Kt gj e kemi br qindra her,-tha
Roberti. - Sa her do ta prsritim?159
Versioni i ri i Merriam-Websters Collegiate Dictionary, e prkufizon
kshtu antiheroin: nj protagonist ose figur e rndsishme q n mnyr
t dukshme i mungojn tiparet heroike. Kuptimi i plot sht ai i nj
protagonisti, q sht i padobishm dhe fatkeq160. Nj tjetr prkufizim
e prcakton antiheroin si nj personazh q shmang heroizmin, jo nga
nnshtrimi, por nga frika natyrale e rrezikut.161
Personazhet e msiprm ndodhen brenda n furgon, t padobishm
dhe fatkeq, dhe rrijn n pritje t astit m t volitshm pr realizimin
R. Uellek, O, Uoren, Teoria e letrsis, SHBE, Tiran, 1993, f. 208
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 250
160
Merriam-Websters Collegiate Dictionary, 11th Edition, 2004, f. 1714
161
Po aty
158
159

94

e qllimit t tyre q sht shkatrrimi i qytetit, ashtu si dikur, kur prijsa

e ushtar grek ndodheshin brenda n Kalin e Drunjt, duke pritur orn
m t volitshme t deprtimit n Troj pr ta shkatrruar at. Ata presin
n zymti e limonti dhe asnj veprim a fjal e tyre nuk mund t shkaktoj
entuziazm tek lexuesi a ndjenja t habis a admirimit. Kto personazhe
vijn t ndryshuar dhe t modernizuar.
Konvencion i nj ideje sht edhe emrtimi i personazhit t sotm
t romanit Aksidenti, Besfort Y. Ky emr i prvem, zor t mos ket
lidhje me emrin e Ago Ymerit (iniciali i mbiemrit Y., dhe emri-kompozit:
bes+fort), ktij personazhi sintetizues t dukurive t jets ballkanase.
Bnte bnte, hulumtuesi i kthehej ksaj lejeje, me shpresn se dika
tjetr do t dilte prej saj. Nga mendja nuk i hiqeshin fjalt e nj kolegu t
tij, koh m par, kur i kishte folur pr her t par pr anketn. Ndrsa
anglezt pr rastet gjyqsore hapnin shpesh kronikat e vjetra, myslimant
Kuranin, e shtetet e reja afrikane enciklopedin britanike, kur vinte puna
tek ballkanasit, pothuajse t gjitha qokat e modelet, me pak mundim, i
gjeje n baladat e tyre. Tri dit leje pr t kryer dika, zakonisht, ndonj t
pabr? Me siguri, do t ishte ndonj paradigm e njohur.
N t vrtet ishte ashtu, nj klishe e vjetr. Gjysma e baladave
ballkanase ishin mbushur me t tilla. Dukej se t gjith rendnin pr t
krkuar nj afat. Disa e krkonin nga vdekja, t tjer, m t vonshm,
pra, m pak t madhrishm, e krkonin lejen nga burgu ku kishin rn, e
kshtu me radh gjer tek njerzit e sotm si Besfort Y., q ia kishte lypur
lejen e zyrs s tij n Kshillin e Europs. Ngjanin t larmishme, por n
thelb kishin dika t pandryshueshme: nj pakt t fsheht, prej t cilit nuk
shptonin dot.
Hulumtuesi dgjonte i nemitur. Ja, leja e Besfort Y., ngjante, sipas
ekspertve, me lejen tre ditshe t nj far Ago Ymeri, pavarsisht se kjo
e fundit ishte nxjerr nga nj burg i mesjets e tjetra nga Departamenti i
krizave, n Bruksel.
Hulumtuesi e prfytyronte Ago Ymerin tek rendte me kal, pr t
mbrritur te kisha, ku e fejuara e tij do t vinte kuror me nj tjetr
Histori m kundrthnse skishte dgjuar ndonjher. Nuk kuptohej prse
i jepej leja tjetrit, aq m pak prse, pas mbarimit t saj, ai do t kthehej
prap n burg. Ve n qoft se kuptimi ishte i koduar.
Hulumtuesi ndjente zbraztir n lukth. i duheshin kto spikama
e kto hije q ngjasonin? Ai e kishte grahsin bashk me pasqyrzn e
taksis, mbi qelqin e s cils, enigma, qoft edhe pr nj grim kohe, me
siguri do t ishte shfaqur.162
162

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 186

95

Dhnia e bess, leja triditshe, si dukuri prsriten n jetn e njeriut

a t kolektivitetit nga mesjeta n koht moderne, prve t tjerash edhe
prmes emrtimit dhe funksionit t personazhit.
2.1.1.6. Arketipi i bukuroshes s rrmbyer (He)Lena
Nj dukuri e jashtzakonshme duhet t ket nj shkak t
jashtzakonshm. A e mendonte kt Homeri? Nuk do t dinim ti
prgjigjeshim ksaj pyetjeje: Iliada e tij, nuk sjell gj tjetr vese nj episod
t konfliktit, vdekjen e Hektorit, dhe, pr pjesn tjetr knaqet vetm me
aludimet dhe parashikimet profetike. Nj gj sht e qart: sa her q
palt ndrluftuese duan t negociojn, thuhet q trojant duhet t kthejn
Helenn dhe thesarin. Origjina e shtjes sht rrmbimi i nj gruaje
dhe nj plakitje, nj akt hajdutrie. Paridi mori me vete objektet e muara
dhe nj mbretresh. Mbretreshn ai e bri gruan e tij, me aprovimin e
Afrdits.163
Struktura e brendshme e mitit e kapur prmes aftsive intuitive,
mprehtsis interpretuese, ndjeshmris s autorit, ndrton tekstin e
ri: ashtu si palt ndrluftuese negociojn pr kthimin e Helens, Gentit,
i mbrrin nj telegram nga familja e ish t fejuarit t Lens, dhe, pas
telegramit, nj letr edhe m krcnuese ku krkohej kthimi i saj ashtu
sikurse ia kishin krkuar Priamit t ikurn dikur. Pas krcnimit t par nga
fisi i ish-t fejuarit t Lens, erdhi i dyti, akoma m i zymt dhe ata filluan
t kishin njfar kujdesi gjat shtitjeve t tyre.
krcnimin e tret e bri vet i fejuari me nj pusull q Lena e gjeti
te portineria e konviktit. T kujtohet kemi biseduar nj dit n muze?
Un veten time do ta shkatrroj, por as ty sdo t t l t jesh e lumtur. 164
Mund t pyesim veten n lidhje me lehtsin me an t s cils sht
pagzuar me emrin e saj personazhi femror i Ismail Kadares, bazuar jo
vetm n tiparet fizike t lartprmendura dhe n tipare t personalitetit, dhe
n tipare t veanta q ajo shfaq n situata t caktuara.
N rimarrjet e ktij personazhi n letrsin botrore, nga Arnaud
Daniel, deri tek Villon-i, Helena sht e but si fildishi i lmuar, sipas
kndvshtrimit t kalorsve dhe poetve.
Po ashtu, Ismail Kadareja ka marr nga personazhi mitik elementin
e bukuris, mblsis, butsis, dhe, deri diku, koketrin. Megjithat,
Kadareja, nuk himnizon as bukurin, as koketrin e saj, dhe nuk e
163
164

Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Ed. Du Rocher, Paris, 1988, f.809
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 250

96

cilson sensualitetin apo mblsin si nj tipar dominant t prsonazhit

bashkkohor. N romanin Prbindshi, kur flitet pr ngjarjet e Trojs
dhe kur situata zhvendoset n furgon, personazhi emrtohet Helen. Po
ashtu edhe kur e njjta ngjarje rrfehet apo prjetohet nga pikvshtrimi i
perceptimit t Maksit, prsri prsonazhi emrtohet Helen.
Kur u ktheva ajo nuk ishte n mes t t ftuarve. Ku sht Helena?,
pyeta dy-tri her.165
- Maks,- i tha me z t ult, -pash Helenn tnde.166
Por kur n roman flitet pr bashkkohsin dhe pr marrdhnien e
vajzs me Gent Ruvinn, ajo thrritet Len. Prezenca e (He)Lens sjell me
vete dhe efektin e realitetit social: heroina sht socializuar, ajo ka lidhje
me nj shoqri t caktuar. Pra, le ta theksojm: ktu kemi t bjm prsri
me kodin social dhe m pas me kodin simbolik; funksioni sht i qart:
ngacmimi i pritjes s lexuesit: sht e mundur q do marrsi ti ngjallen
prfytyrimet pr ngjarjet e Trojs? Nj truk i prdorur pr evokimin e
personazhit mitik t Helens s Trojs dhe pr paralajmrimin e ngjarjeve
t ngjashme (rrmbim, krcnime, luft, hakmarrje, shkatrrim) sht
pikrisht kujtimi i nj situate vallzimi kur nj nga shokt e Lens, me sa
duket, bashknxns me t, q nga gjimnazi, gjysm i dehur i kishte thirrur
Eh, moj Len, eh, moj Helen e Trojs! 167 Duke prdorur emrin e ktij
personazhi, sht e pamundur t mos t bashkshoqrohet mendimi me
rrmbimin, tradhtin dhe luftn. Paralajmrimi pr rrmbimin-ngacmon
intuitn e lexuesit prmes pranvnies s dy invarianteve Helen e Trojsrrmbim, t rimarra nga miti grek dhe t aktualizuara n nj dialog q
qndron midis lojs dhe ngacmimit n faqet e para n romanit Prbindshi.
- Nj Helen e Trojs nuk mund t kuptohet pa rrmbimin.
- E di,- tha. Prandaj un jam thjesht Len.
- A do t t plqente t bheshe Helen?
- Po kush do t m rrmbej?

- H, pra, kush do t m rrmbej?-thirri si t thoshte: a ka m trima

t till sot?168
Deri n mas Helena e Trojs ka pranuar fatin e saj? A ka vepruar ajo
me vullnetin e saj t plot? Gjithashtu, mund t pyesim veten nse ajo e ka
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 318
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 254
167
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 242
168
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007, f. 243
165
166

97

ndjekur me dshir Paridin apo jo. Kjo nuanc dyshimi sht e rndsishme.
N kt rast mund t themi q ka qen nj rrethan provokuese e lufts, gj
q nuk e bn m pak t urryer; n rastin e dyt ajo sht prgjegjse pr
luftn dhe duhet q jo vetm ta urrejm si urrejm mnxyrat, por gjithashtu
ta dnojm moralisht.
Lidhja e Lens me Maksin nuk ishte thjesht nj lidhje dashurore
pasionante; ikja e saj, ishte shptimi i saj.
N mes t shek. XII, nj klerik n shrbim t dukve t Normandis,
i quajtuar Benot de Sainte-Maure, shkruan Romani i Trojs, - poem e
madhe prej 30,000 vargjesh 8-rrokshe. N atmosfern oborrtare q
shpalosej ather, Helena dhe Paridi shndrrohen n nj ift t dashurish
t prsosur, q mund t krahasohen me Tristanin dhe Izoltn, ose me
Lancelotin dhe Guinevern.169
Ndryshe nga modeli i msiprm, Lena dhe Gent Ruvina nuk mbartin
as tiparet e nj ifti t prsosur, as tiparet e nj ifti tradhtarsh, ksisoj, ata
nuk perceptohen si nj ifti i urryer a i prmueshm. Ata jan simpatik,
t zgjuar, intelektual t kohs-nj ift i kndshm, marrdhnia e t cilit
shihet me kureshtje e simpati nga lexuesi. (pr nj pranvnie me riciklimin
n letrsin europiane, shih shtojcn: 4.5.2).
N rast se Menellau sht bashkshorti i tradhtuar, e njkohsisht i
dashur dhe i madhrishm, Maksi, ish- i fejuari i Lens, nj njeri me sedr
t smur, m shum se t lnduar, idhnak, me probleme t personalitetit,
hakmarrs, vrass, prej atij barku t furgonit t brakstisur, n limontin
e vet dhe n ndrrimet e veta pron jo pak antipati, frik dhe urrejtje.
Prpjekjet pr t vn n vend nderin e humbur, jan n fakt, prpjekjet
pr t shkatrruar nj qytetrim, si n rastin e motiveve antike, ashtu dhe n
bashkkohsi, me prjashtimin se Maksi, nuk po krkon ta kthej Lenn,
- ai po krkon eliminimin e saj fizik, pr t knaqur a ngushlluar lngatn
e keqe q i ka mbir e i prhapet npr shpirt.
2.1.1.7. Nga dyluftimet profane tek sulmi diplomatik
Prpjekjet, luftimet dhe luftrat, n pjesn e tyre drrmuese kan
nj shkak dhe funksion ritual. Ato jan nj kundrvnie nxitse midis
dy gjysmave t nj klani, ose nj prleshje midis prfaqsuesve t dy
natyrave hyjnore (pr shembull n Egjipt, ndeshja midis dy grupeve q
prfaqsojn Osiris-i dhe Set-i), por kjo gjithmon prkujton nj episod t
drams kozmike dhe hyjnore. Lufta ose dueli, n asnj rast nuk mund t
shpjegohen prej motiveve t arsyes. Hocarti me shum t drejt ka nxjerr
n pah rolin e ritualeve t armiqsive.170
Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Ed. Du Rocher, Paris, 1988, f.806
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005, f. 51
169
170

98

Konflikti i prsritur ksisoj (dhe n do rast q konflikti do t prsritet)

sht nj imitim i modelit arketipor, i cili sht model trashedencial, nj
shenj e hapur pr t prsritur domethnien sesa nj fakt i mbyllur.
Tek Pasardhsi ka nj grindje midis prijsave, prsritje e grindjes
s Agamemnonit me Akilin q shkakton gjith konfliktin n Iliad (dy
gjysma t nj klani)-por ky konflikt, gjithashtu sht prsritje e nj
konflikti tjetr. Pr t dhn vetm nj shembull, nj paradigm e njohur
rishqyrton luftn midis nj heroi dhe nj gjarpri gjigant, ndonjher me tri
koka, ndonjher i zvendsuar me nj prbindsh deti (Indra, Herakliti,
dhe t tjer, Marduku). Atje, monarkt e mdhenj e konsiderojn veten
imitues t heroit fillestar:171
Tek Pallati i ndrrave flitet se ka ndodhur nj ndrrim goditjesh, nj
ndeshje e tmerrshme, por e shurdhr, n thellsit, n themelet e shtetit. Kjo
prplasje e lemerishme, prej s cils sht ndier vetm lkundja e jashtme,
si ndodh me nj trmet, qendra e s cilit sht shum shum e thell, sht
zhvilluar midis dy grupesh kundrshtare apo forcash drejtpeshuese, brenda
shtetit.
Dyluftimi tjetr: lufta e Maksit me shqiponjn, simbolin e shtetit,
n romanin Shkaba, sht n thelb groteske, sepse personazhi kryen nj
veprim t jashtzakonshm dhe anormal: godet me thik shtetin e vet (n
ngjarjen e rrfyer si fantastike, por q sht, n fakt, produkt i fantazis n
kushtet e etheve t forta dhe jermit). N vend q t godas shpendin mitik,
ka goditur shqiponjn e vetme n kopshtin zoologjik.
Mendimi grotesk dallohet si tip i veant i mendimit estetik, sepse
krijon figura artistike, q karakterizohen nga polivalenca kuptimore.
Struktura e do figure groteske ngrthen n vetvete dy plane semantike:
njri ka t bj me pamjen e jashtme shqisore, q perceptohet e prjetohet
drejtprdrejt, q ka trajta t jashtzakonshme, t uditshme t panatyrshme,
t deformuara me przierje tiparesh t kundrta, ekstravagante; kurse
plani i dyt semantik sht i fsheht, qndron prapa pamjes s jashtme,
shqisore dhe bart nj nnkuptim ose parakuptim, nj aludim me mesazhe
dhe informacione m t rndsishme, m t thella sesa kuptimi i par dhe
pikrisht ky kuptim i dyt prbn enigmn e vrtet t groteskut. 172
Me nnkuptimet, aludimet e tyre kto figura transmetojn mesazhe,
informacione t vrteta jo vetm t thella, por q nuk mund t shprehen
e t transmetohen me rrug tjetr t artit. Ngjarja n kopshtin zoologjik
sht e tmerrshme dhe enigmatike. Nj njeri dhe nj shkab e vrar
pran tij zgjojn kurreshtjen e t gjithve. Kishte gjas m tepr t ishte
vetvrasje, dhe n nj kuptim, e till ishte. Vetvrasje e kryer prbri nj
shpendi q prfaqsonte emblemn e shtetit. Ngjarja ka n thelb groteskun:
171
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005, f. 21
172
Ui, A. Estetika e Groteskut, Msonjtonja e par, Tiran, 2001, f.192

99

t tmerrshmen, t pamundurn, qesharaken, njkohsisht: prgjakja e

simbolit t shtetit prej vet shtetasit. Shqiponja sht emblema e shtetit
shqiptar, shqiptart me krenari pohojn nga rrjedhin dhe me krenari kan
pohuar gjithnj zotrimin e forcs dhe virtyteve q simbolizohen nga
shpendi mitik. N rastin e ngjarjes s rrfyer n romanin Shkaba, njeriu
ishte ndeshur me shpendin mitik, prej t cilit besohej se rridhte dhe kjo n
kt kuptim, ishte nj mmvrasje ose atvrasje si ato t antikitetit, vese,
ndryshe nga ato, kjo ishte nj mmvrasje pa llahtari, dhe ajo ka mbetet
nga ky dyluftim tragjik jan puplat q t rnduara prej gjakut lviznin
brenda thurims. N frymn e groteskut, I. Kadareja prpiqet t tregoj edhe
shndrrimet groteske t s madhrishmes n dika t thjesht e t rndomt.
Simboli i pavdeksis, prjetsis, ka edhe aspektin tjetr: pafuqishmrin
apo padobishmrin. Jepet kshtu nj lloj dyzimi, kemi nj coptim n dy
aspekte t kundrta q prjashtojn njra-tjetrn. Vulgarizimi i mitit prmes
groteskut e ndihmon Kadaren ti shptoj idealizimeve t historis dhe
arrin ksisoj n prfundime t frikshme. Romani mbyllet pa madhshti:
shkrimtari pranv shpendin dhe njeriun, por ky i fundit, tashm n nj
kuptim tjetr, jo n kuptimin e forcs, mmsis, apo emblems s shtetit,
por n kuptimin e pamundsis pr t folur, pr t vepruar, pr t ndryshuar
dika n nj sistem q duket i patundshm. N kt pik, shkaba, nuk sht
nj simbol q bart kuptime konotative, por thjesht nj shpend, i par ve
biologjikisht, q smund t bj ve krrau. Arritjet e njeriut, prpjekjet
e tij jan t ngjashme me kt klithm. Kjo sht nj analogji. Aftsia pr
t lidhur njeriun q flet me botn q hesht (n shushurim) on n lindjen
e absurditetit si nj opozicion mes rregullit dhe liris. Pr ta prmbysur
rendin e pershkrimit t saj, rrfimtari zhvillon karaktere dhe situata q
lidhen me absurdin poetik, dyluftimin e shkabs me njeriun.
Tek Ura me tri harqe jepet rrfimi i nj holandezi mbi dyluftimin e dy
bishave: nj tigri dhe nj krokodili. Pr nj koh t gjat t dy prbindshat,
tigri dhe krokodili, i qen vrtitur njri-tjetrit pa mundur t kafshonin ose
t godisnin dot.
Tri her rresht tigri i qe hedhur mbi shpin krokodilit dhe t tria hert
kthetrat e tij kishin rrshqitur mbi luspat e forta t prbindshit. Por as
krokodili sarrinte ta kafshonte dot tigrin dhe as ta godiste dot me bisht.
Dukej sikur ndeshja nuk do t kishte fund kurr. 173
Kjo kundrvnie, prleshje midis dy natyrave t kafshve: nj ujor
e tjetri toksor, rivjen pr t paralelizuar luftn ose duelin q ndodh pr
motive racionale: konkurencn. Prbindshi i ujrave, krokodili, sht nj
aluzion pr Lundra dhe Trape. Ishte e qart se prbindshi i ujrave,
173

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 37

100

Lundra dhe Trape, ishte n armiqsi t egr me prbindshin e toks,

q ndrtonte rrug dhe ura. Ky aluzion, prve ksaj ndeshjeje t egr
e t pambarimt midis dy forcave rivale tregtare, ka nj marrdhnie
metonimike me dyluftimin tjetr: at t vendit ton me perandorin
osmane. Nga i frikshm e tmerrues, kalimi mbi ur q ishte tabu (sera nuk
ndjell zi, por sjell zi, prderisa sjell luftn dhe vdekja sht pasoj e saj) do
t bhet mse i zakonshm; jo vetm kaq: ai do t sjell turqit.
Qerrja eci pastaj mbi kamaren e djatht dhe pastaj m tutje, m tutje,
mbi gungajn e harkut t par, mbi t vdekurin. Pas saj vinte qerrja
e dyt, e treta, pastaj t tjerat rresht, t gjitha t ngarkuara me fui q
nxinin. Krkllinin frikshm, sidomos kur shkelnin sipr t muruarit, do
her dukej se harku do t ahej, por sndodhi asgj.
Fill pas kalimit t karvanit ndjellazi, katran-karvan, si e quajti nj
Bujts i Bujtins s dy Robertve na erdhi lajmi tjetr m i zi se i pari, se
garnizoni bizantin, e kishte zbrazur m n fund bazn detare dhe se n t
kishte hyr garnizoni turk...
Kjo do t thoshte se luftn e kishim n prag.174
Kur ndodhemi prpara nj rimarrjeje kaq komplekse, komponentt q
duhet t zbulojm e t vzhgojm jan kaq t shumt e t ndrlikuar.
Ato q duhet t zbulohen m s pari jan format e qensishme, thn
ndryshe, elementt konstant q prshkojn t gjith korpusin tekstual. Kto
jan nj seri elementesh t shfaqura n nj seri ndryshimesh kombinuar n
varsi t ideve. do element e do koncept fiton vlern e vet n brendsi
t sistemit, pra t prcaktimit t ndrsjell t njsive. Marrdhnia mes
tyre vjen sipas ndrveprimit t relacioneve strukturore t sistemit. Ky sht
nj kalim i trefisht: nga dyluftimi i tigrit me krokodilin, tek ai i firmave
rivale e deri tek msymja e turqve drejt vendit ton. Kt e mundson
njohja e mir e miteve, legjendave, baladave dhe prralls t cilat kan t
prbashkt strukturn e thell narrative.
Identifikimi i elementve mbajtse (konflikti, prleshja); ndrvarsia
e elementve (dy forca, dy gjysma a dy klane q ndeshen), prfaqsimi
abstrakt ose modeli (arketipi i dyluftimit), karakteri abstragues (msymja
nuk sht vetm fizike) e marrdhnia e elementeve prkundrejt dukurive
(n ndeshjen me osmant, mungon rezistenca nga ana e pals shqiptare)
jan shtyllat e prftess s re.
Prftesa e re t lejon t drejtosh n trsin e shenjuesve nj vshtrim
t orientuar, nj vshtrim q do t shkoj n vzhgim t prkatsive t
paracaktuara, q ta shndrroj perceptimin fillestar t pranis s nj
kuptimi, n nj tekst t ri. Ky tekst i ri ka rinkonfiguruar t dhnat n
nj sistem tjetr, prmes proceseve t kuptimsimit. Autori nuk vepron
174

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 129

101

ne baz skemash e strukturash-jan strukturat q veprojn n mnyr t

vetvetishme n procesin krijues.
Vendi yn do t gllabrohej nga osmant, jo vetm prmes luftimeve. Ai
do t gllabrohej edhe nprmjet politikave: asimilimit prmes martesave,
imponimit t kulturs s tyre, gjuhs, emrtimeve. Kjo sht riardhja e
arketipit t dyluftimit t paralajmruar nga ndeshja e bishave.
Vajza nuk kishte shkuar nuse tek turqit, megjithat nofka i kishte
mbetur, thua se skishte rndsi nse ishte br apo jo krushqia, thua se
kryesore ishte krkesa n vetvete dhe jo kryerja e saj. Pra, ajo thirrej,
nuse e turkut vetm pse qe krkuar prej tyre, i kishin vn syrin q larg,
i tundnin q andej peren e zez me t ciln mbulonin grat e tyre.
mos vall mendsia e gjindjes turbull, fare turbull, parandjente
dika t keqe, prgjithsisht pr krejt fatin e vajzave t Arbrit? Nuk mund
t mbijetonte e aq m pak t ngjitej si rrodhe, kot s koti kjo nofk e
lemerishme.175
Intuita e autorit ka nuhatur n botn natyrore shenjuesit, krokodilin
dhe tigrin t kacafytur, me an t t cilve ka organizuar nj prmbajtje
t re kulturore: rivalitetin n tregun e puns, metodat makiavelike pr
eliminimin e rivalitetit, e pasksaj, luftn pr asimilim me an t politikave
t buta. Shnohet kshtu kalimi nga egrsia n nj stad t qytetrimit.
Ndrsa reflektimet e autorit zhvillohen mbi at se si natyra e t vrtets
krijohet e njihet nga fakti sesa kujdes i duhet asaj pr tu fshehur, merret
n konsiderat jo vetm niveli i thell e abstrakt q ka kompozuar ngjarjen
e re, por t gjitha nivelet, sepse kuptimi trsor i nj teksti lind vetm nga
prcaktimi (q Greimas-i e sheh n kuptimin e nj gjenerimi) reciprok i
ktyre niveleve. 176
Jemi pra, tashm tek ndeshja e dy qytetrimeve. Natyra e ndeshjes,
e dyluftimit sht larguar mjaft prej arketipit, ndonse nga ai trashgon
cilsit m qensore. Cilsit qensore ekzistojn, por jan t pakapshme
sepse ato jan tharmtuar n mnyr t strholluar e mbi to, jan krijuar
kuptime t reja.
Ja disa forma t tjera t asimilimit t kulturs dhe qytetrimit shqiptar
nga ai i turqve, ja disa shembuj t tjer t ktij realizimi pragmatik ku
element t dyluftimit t hershm si: hedhja e tigrit mbi shpin t
krokodilit, goditja me bisht dhe element anatomik si: kthetrat e tigrit
apo luspat e forta t krokodilit, jan zvendsuar me muzikn turke, me
alomorfe, element gjuhsor t fjalformimit, me ndrrimin e mbiemrit
dhe religjionit, duke dhn nj trajt tjetr t prbindshit, i cili jo pa
vshtirsi do t perceptohet si i till.
175
176

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 121

Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran, 2001 f. 25

102

-me at prapashtesn -llk, vazhdova ngadal,- si nj tokmak i

tmerrshm.177
Kjo sht muzika e tyre, mendova, zri i tyre i thell. Ajo shtyhej drejt
nesh si nj mjegull gjumndjellse.178
tani squhej m Mark Kasneci, por Mark Haberi, ka n gjuhn e
turqve kishte t njjtin kuptim. Ishte i pari njeri q ndrronte mbiemrin dhe
njerzit shkonin t habitur pr ta par. Ishte po ai q kishte qen Mark
Kasneci, me mish e me kocka, ve tani quhej ndryshe. E thirra n famulli
e i thash: Mark, flitet se bashk me mbiemrin ke ndrruar edhe fen, por
ai mu betua se kjo sishte e vrtet, dhe kur i thash se mbiemri ssht si
ksula, q mund ta ndrronte kur t donte, me lot n sy, mu lut ta falja e ta
pranoja n kish, sepse, ndonse e dinte q kishte mkatuar, i plqente fort
ai mbiemr e sndahej dot prej tij.179
Njohurit dhe konstatimet, prsiatjet e pasistemuara ndiejn nevojn
t rrfejn. Ato gjejn nj kompozicion n qendr t s cilit vn nj ndeshje
forcash. Kjo e fundit nuk do t ishte nj ndeshje e njmendt; nuk sht nj
konflikt m s pari fizik; ajo q e dallon nga dyluftimi i kryehershm sht
mungesa e egrsis nga pala q sulmon dhe mungesa e qndress dhe e
kundrveprimit nga ana e pals s sulmuar. N terma t tjera, nuk kemi dy
pal q prleshen pafundsisht, por nj subjekt q vepron dhe nj objekt q
pson. T gjitha goditjet ndodhin sipas nj programi, q nnkupton at q
subjekti ka ndrmend t bj.
Realisht, n tekst mund t deshifrojm nj program t shumfisht:
n balad programi ka pr qllim marrjen e nj nuseje pr fli, kurse
prdorimi i balads ka pr qllim manipulimin pr marrjen e nj njeriu pr
fli. N realizimin e programit kryesor-murimi i Murrash Zenebishs ka
funksionuar prshkrimi narrativ (programe t njpasnjshme: manipulimi,
vrasja e Murash Zenebishs, murosja n kmbt e urs, manipulimi i
njerzve), kshtu do thurje narrative mund t skematizohet si prllogaritje
programesh narrative. Kemi nj dyfishim, trefishim programesh sepse
gjithnj do t ket luft, konkurim pr t pasur at q lakmohet. Turqit do
t lakmojn gllabrimin e Arbrit, dhe Arbri do t jepet.
M fort se dshira e osmanve pr t mbshtjell me nj emrtim
vendet e popujt e ujdhess, si pr ti gllabruar m leht pastaj, m ka
habitur gatishmria jon pr ta pranuar emrin e ri. Kam dyshuar prher
se ka qen nj shenj e keqe e tani i bindur se sht m keq se kaq.180
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 73
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 131
179
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 136
180
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 39
177
178

103

Poseidimi i origjinalitetit nuk mund ta bj artistin jokonvencional;

ai e shtyn at m larg n konvencion, duke ia shtruar ligjit t vet artit, q
krkon nj riformsim konstant nga vet thellsit e veta dhe q vepron
nprmjet aftsis s vet pr metamorfoza, pasi vepron nga talente m
minore pr prndrrim.181 Parimet strukturore kapen n nvetdije. Mnyrat
e deprtimit osman, tashm jepen shpesh e m shpesh:
Porsa kishte dal dekreti perandorak turk, i cili ia hiqte bazs emrin e
saj t vjetr Orikum dhe e pagzonte me emrin Pasha Liman. Ky sht nj
emr i tmerrshm, gjithsesi i jashtzakonshm, kuptimi i s cilit n gjuhn
tuke sht: liman prmbi limane, kryeliman, ose pasha i limaneve...182
Elementet e sistemit veprojn n baz t nj ligji sekret ngjashmrish
dhe motivimi; lufta e krokodilit me tigrin sht niveli dhe modeli i par i
kacafytjes s shfaqur n tekst dhe q rrjedh nga nj model paraardhs- t
gjitha nivelet e mundshme t dyluftimit, gjenerohen pikrisht nga ky kuptim.
Sekreti i ngjashmrive, kodi i fsheht i tekstit, kriteri i brendshm sht
koherenca. S pari nj ndeshje bishash krejt t ndryshme, pastaj ndeshja
e firmave rivale q prfundon me nj njeri t murosur e t zbardhur nga
glqerja n kmbt e nj ure. Ura do t hapte nj vij t tregtis pr tregtart
me kuaj, por edhe do t hapte fshatin ndaj forcave otomane q i vinin
prball. Ky ishte fillimi i fundit i sundimit bizantin n botn e romanit.
Vetm pak koh m von kt sakrilegj do ta pasojn ngjarje t
tmerrshme t historis: perandoria bizantine e dobsuar do t trhiqet npr
nj lum shqiptar para prparimit t perandoris osmane.183
Ndeshja prshkallzohet. Ngucjet midis ushtarve shqiptar dhe turq
n kufirin q ndan bazn prgjysm jan t prditshme.
Ja, me at muzik t zvargur donin t na lidhnin kmbt si me vargonj.
Dhe pas lidhjes s valleve do t na lidhnin duart dhe pas duarve shpirtrat.
N er ndihej uria e shtetit t madh osman. Ishim msuar gjer tani me
urin e egr t sllavvetrysnia osmane ka brenda nj lloj joshjeje. Me sa
duket ssht e rastit q kan zgjedhur si shenj t tyre hnn nn dritn e
saj bota mund t miklohet e t vihet n gjum m leht.184
kishte n pritje. pret o e gurt? Thash me vete. Fantazma t
largta? Ushtri perandorake, zhurm kmbsh t paemrta, q ecni dhjet,
njzet, njqind or rresht? E mallkuar!185

Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000, f.183
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 137
Richard Eder, The New York Times, 2002
184
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 138
185
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 138
181
182
183

104

I shenjuari m i rndsishm i romanit sht sulm diplomatik. Turqit

kan nisur nj sulm t madh diplomatik. Ajo q e bashkon prfundimisht
me arketipin e dyluftimit sht trsia dhe kompleksiviteti i veprimeve
kundra secils pal, pamundsia e parashikimit t t gjitha lvizjeve.
ua kisha frikn atyre grave t brishta po aq sa jataganit turk. Kisha
frik nga dhuratat, nga mndafshet pr t cilat osmant nuk kurseheshin
dhe q ato i lakmonin aq shum.186
Dyluftimi, pra i drejtohet ndrprerjes s Perndimit dhe Lindjes gjat
viteve t fundit t Perandoris Bizantine, prderisa nj udhheqs lokal
organizon ndrtimin e nj ure guri. Dhe aty ku ishte ura, ende e padmtuar,
monument i mizoris e, njkohsisht, i s mirs shoqrore. Tmerri qndron
n betonimin e nj njeriu, n spekulimin me legjendn si pjes t nj
realiteti m t gjer ballkanik. Forca shkatrruese sht ndaluar vrtet, por
ajo nuk vinte nga shpirtrat e ujrave, vinte pikrisht nga ky njeri tashm i
asgjsuar.
N kt mnyr, Kadareja zbrthen arketipin e dyluftimit n nj trsi
ngjarjesh q futen brenda njra-tjetrs n planin psikik, historiko-shoqror,
politik, luftarak dhe e prdor arketipin si njsi pr ngritjen e strukturave t
tij, ai, dhe nj her aktualizon mundsit q i jep arketipi.
kjo perandori e re gjeti nj emblem q ngrihet shum m lart n
qiej sesa do shpendosmant do t ken pun jo me nj shpend e dy, po
me krejt botn.
fjalt e librit t shenjt u bft drit, i zvendsova padashur me
u bft Arbr, thua se Arbri ishte zhbr ndrkaq.
mu kujtuan gjithfar kuvendimesh e parathnash, q bhen tani
kudo mbi fatin e ktij vendiArbri do t gjendet disa her n zgrip t
humners. Si gur n rrokullim do t tkurret e do t nxjerr xixa dhe gjak.
sht e thn q t bhet e t zhbhet disa her gjersa t mbetet i ngulur
jet e mot mbi fytyr t dheut. U bft, pra Arbr!187
2.1.1.8. Arketipi i metamorfozs
Si invariant, si element i qndrueshm, nj tipar i caktuar zhvillohet
tek nj lloj personazhi karakteristik kadarean, tek i cili tiparet njerzore t
njmendta t nj kohe t caktuar, grshetohen me tiparet m t prgjithshme
mbikohore, me fytyrn e prjetshme t arketipit, n kuptimin e gjedhes
historike fillestare, por dhe t prsritshme.
186
187

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 140

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 142,

105

Arketipi i tij ka gjithashtu dhe kuptimin q i jep atij N. Fraj-i: si

shmblltyr tipike dhe prsritse, si simbol q ndrlidh veprat dhe njson
letrsin.188
Personazhi n veprat Lulet e ftohta t marsit dhe Shkaba sht n
krizn e rnies dhe degradimit pr shkak t ankthit t vetshkatrrimit. N
romanin Shkaba, mashkulli-protagonist mbytet n kushtet e diktaturs s
egr. ndrrat e gjymtuara dhe shpresat e vrara t Maksit zbulojn krizn
e ktij personazhi. Trysnia e dhunshme psikologjike e diktaturs e kishte
tjetrsuar Maksin, sa ai dhe t dashurn e shikonte t dyzuar, si shprehje
autentike e shprfytyrimit t njeriut nn diktatur. Personaliteti i personazhit
dhe pamja fizike sht gati e panjohur, sepse shpesh ngjarjet zhvillohen s
brendshmi. Kjo munges, nuk e bn m pak jetsor at, sepse t brit e
personazhit jetsor do t thot ti shkosh deri n fund problematiks s
tij ekzistenciale. Ai paraqitet n pak situata, dhe prvijohet vetm brenda
tyre. Rrfimtari prshkruan ndjenja, emocione momentale q kan lidhje
me nj prvoj t astit. Marku dhe Maksi jan personazhe t rrafsht dydimensional. Personazhi i rrafsht ose dy-dimensional sht nj personazh
jotradicional q prdoret dendur n letrsin moderne. Termi u prdor s
pari nga E. M. Forster n Aspects of the Novel. Personazhi i Kadares
karakterizohet nga prshkrime t padetajuara t personalitetit a bots s
ndjenjave. M. Funk n Writing Three-Dimensional Characters, e prcakton
at si t prshtatshm pr tregimet, ku ngjarja sht m e rndsishme se
personazhi. Disa nga tiparet e ktij personazhi sipas Funk jan a) ai nuk ka
t shkuar, b) sht shpesh i pashoqrueshm c) karakterizohet nprmjet
tipareve t pakta fizike dhe emocionale d) mund t jet arketip.189
Veanrisht personazhi i Maksit pson nj metamorfoz groteske- kjo
duket se lidhet me ndryshimet n realitetin jasht tij. Bota ku sht fundosur
ai drejtohet nga fuqi q e mendin at. Metamorfoza sht shndrrim i
trajts humane n forma t tjera n mnyr alegorike. Kadare jep ngjarjen
e kopshtit zoologjik si nj alegori t njerzve te metamorfozuar. Tjetrsimi,
metamorfoza sht vdekje. Pr ti shptuar nj metamorfoze t plot, Maksi
krijon lidhje platonike me format e t menduarit dhe, idet e lindura si
vegim bhen gjuha e shptimit t njeriut n nj realitet absurd. Personazhi
i romanit zbulon nj trajt nieane190 t prfytyrimit si shkputje e njeriut
nga gjrat toksore dhe fluturimi i tij drejt gjrave qiellore t cilat jan
idet dhe mendimet e lira. Bota ekziston si e till n saj t konfrontimit t
ashpr mes rregullit t prhershm t gjrave dhe prirjes s prgjithshme
q ky rregull t jet i prkohshm. Absurdi lind nga ballafaqimi midis
kushtrimit njerzor dhe heshtjes s paarsyeshme t bots.
Frye, Northrop, Anatomia della critica, Casa Editrice Einaudi, Torino, 2000
Funk, M., Writing Three-Dimensional Characters, NY, 2005, f. 86
190
Lumi, E., Metamorfozat, Skanderbeg Book, Tiran, 2006, f. 351
188
189

106

Her pas here m dukej se dalloja tek ti dy Ana. Njrn shpirtrore,

qiellore, besnike, t pakorruptueshme si ret, tjetrn q ecn mbi tok e
ngusht meskine.191
Ana, thirret vajza n botn e siprme, nga ka rrshqitur Maksi dhe
anA- n botn e poshtme ku gjithka sht e prmbysur. Megjithat, ky
emr (ku prjetohet prmbysja, rendi invers i gjrave dhe regresi) nuk e
ndryshon thelbin e qenies s protagonistit, por tregon mnyrn se si t
tjert e shohin at. anA nuk ekziston pa vshtrimin e Maksit; pa vshtrimin
e tij ajo do t ishte thjesht Ana. Natyra unike e bots, ekziston si e till,
pikrisht pr shkak t prirjes pr ta par at si t larmishme dhe n forma
t prkohshme, t shumfishta t saj.
Nj nga format m interesante t shfaqjes s arketipit t metamorfozs
n korpusin letrar t Kadares sht kthimi i njeriut n gjarpr dhe anasjelltas.
Metamorfozat, duke qen figura-vizion, kan si kusht t zhvillimit t tyre
ndryshimin e trajts njerzore dhe mbartjen e saj n kafsh, bim apo gur.
Tek Lulet e ftohta t marsit metamorfoza vjen e lidhur me personalitetin e
shumfisht t njeriut dhe kolektivitetit, dhe me pasojat e nj zhvillimi t
shpejt e transformues.
Tek arketipi i ringjalljes (ngritja e njeriut nga varri tek Kush e solli
Doruntinn) shfaqet karakteri demuiurg q nnkupton ndrhyrjen nga
jasht t nj force hyjnore, q sjell ndryshime n thelbin e brendshm dhe
formn e jashtrme t sendeve dhe fenomeneve. Ngritja e njeriut nga varri
t trondit, t tmerron dhe e mban n ankth lexuesin si receptues. Ndrsa tek
Lulet e ftohta t marsit demiurgu mbart edhe nj funksion tjetr: shrben
pr arratisjen e personazhit nga bota e zakonshme e njerzve, drejt nj bote
n gjendje ekzili dhe eterike, e uditshme dhe e mbinatyrshme n dukje.
Konfrontimi i karakterit irracional t universit dhe dshirs s
turbulluar nga qartsia, thirrja e s cils kumbon nga thellsia e shpirtit
te njeriut, on n pranin njherazi t arsyes dhe pasionit pr prjetimin
emocional t bots, nprmjet nj mohimi trsor t saj.
2.1.1.9. Arketipi qiellor-aluzion pr qendrn e bots komuniste
(Stin e mrzitshme n Olymp dhe Spiritus)
Paralel me besimin arkaik n arketipet qiellore t qyteteve dhe
tempujve, q pr m tepr jan t dshmuara nga dokumentet, na duket se
gjejm, nj tjetr seri besimesh, t cilat u referohen prestigjit t qendrs.
Kt problem e ka shqyrtuar Mirea Eliade. Simbolizmi arkitektonik
i Qendrs mund t formulohet si m posht: Mali i Shenjt ku takohen
parajsa dhe toka ndodhet n qendr t bots. do tempull ose pallat dhe
191

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 57

107

pr rrjedhoj, do qytet i shenjt ose rezidenc mbretrore sht nj Mal i

Shenjt, duke u br ksisoj nj qendr. Duke qen nj axis mundi, qyteti
i shenjt (pr shkak t ksaj situate n qendr t kozmosit) apo tempulli
sht gjithmon piktakimi i tri zonave kozmike: parajss, toks dhe ferrit
(mbahet si pika ku takohen parajsa, toka dhe ferri)192. Nj aluzion i till
sht shfaqur, q tek romani Spiritus:
Llajmroooni qieellndrn, tha me vete prpara se ta shqiptonte frazn
me z. E tha pak a shum, si dukej, me prjashtim t fjals qendr, q
pati prshtypjen se e shqiptoi midis qendrs dhe qiellit.193
Tek Stin e mrzitshme n Olymp, Olympi ka karakteristikat e bllokut,
lagjes s dikurshme n qendr t Tirans rezervuar nomenklaturs, mund t
kuturisim e t shohim n kt qendr enigmatike, Romn e degraduar nga
komunizmi (Moskn apo Pekinin sipas luhatjeve t politiks). Hipotez e
pagoditur, natyrisht, por q mbshtetet n paralelin e vendosur ktu midis
Zeusit dhe tiranve (eseja pr Eskilin, nga kjo pikpamje sht bindse)
Olympi ka gjith atmosfern e komploteve, n t cilat qen zhytur Kremlini
dhe t tjer pallate t kuq. Atje dgjojm t flitet pr ndrra mashtruese,
q mund t prkthehen me fjaln ideologjit. 194
N lartsit e Olympit sht futur kshtu, nj nocion i ri, me nj kuror
misteri, ai i nj qendre, instanc e lart pr t ciln sdihet asgj, por s cils
i binden t gjith, duke filluar nga vet Zeusi. sht urdhri i prer i Qendrs
q e bn at t nxjerr nj dekret pr ringjalljen e Krishtit. sht Qendra
ajo q i drgon fjal Olympit pr ta hedhur posht dnimin e Prometheut.
sht prap ajo q thrret n mbledhje Zeusin Kemi, pra nj kat t ri n
hierarkin e fuqive superiore, diku n kozmos si pr t ngritur statusin e nj
vrime t humbur t nj province t quajtur Tok.195
Duke qen se do krijim prsrit aktin preeminent kozmogonik,
Krijimin e bots, pr pasoj, do gj q krijohet, ka burimin e saj tek
qendra e bots (si e dim, vet krijimi ndodhi n qendr). Prandaj, arketipi
qiellor, ktu sht aluzion pr qendrn e bots komuniste.

192
Eliade, M., The Myth of the Eternal Return: Cosmos and History (Princeton Classic
Editions). Princeton University Press, 2005
193
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 203
194
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 398
195
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 398

108

2.1.1.10 Dukuri t tjera arketipore: marrdhniet me botn e

prtejme; faji q krkon shlyerje, incesti
Arketipat shfaqen dhe n marrdhniet dhe dukurit shoqrore,
sistemet politike dhe filozofike, idet, normat dhe qndrimet morale,
mendsit, prirjet psikologjike, psikozat dhe paragjykimet, gjendjet
shpirtrore, motivet letrare, simbolet dhe alegorit letrare. 196
Marrdhniet me botn e prtejme-nj metafor e kumteve:
Fantazma, bashk me ndrrat e nats, parandjenjat e ankthet ishin, sipas
mendsis greke, zona t ndrmjetme midis bots njerzore dhe asaj
hyjnore. Si t tilla, ato, luanin nj rol t rndsishm pr uarjen e kumteve
nga njra bot n tjetrn. sht e kuptueshme q n skenn tragjike, atje
ku shpesh bhet fjal pr vrasje e krime t mbuluara, roli i fantazms, si
dshmitare, zbuluese, nxitse e hakmarrjes, ose e brerjes s ndrgjegjes
rritet n mnyr t ndjeshme.197 Tek Pasardhsi, mendja e plaks (hall
Memes) punon njlloj si dymij vjet m par. Takimi me t vdekurin,
sipas saj, sht i pashmangshm. Ska rndsi ku, n ndrra, n botn e
prtejme, brenda ndrgjegjes. Ajo pohon se e ka par dy her n ndrr e
si ka folur dot dhe kmbngul se nj dit ajo vet, e bija, e shoqja, duhet
t din ti thon. Me fjal q prpiqej ti bnte sa m pak t zymta, ajo
flet nj cop her pr fushtirn e shkret, ashtu si prfytyrohej prej t
vjetrve, q ndante botn e ktushme nga ajo e vdekjes. Hermesi tek Stin
e mrzitshme n Olymp, thot se nga t vdekurit e Hadesit vijn ve kumte
t pakuptimta.
Fantazma e Pasardhsit rrfen n mnyr rrqethse n fund t romanit
me t njjtin titull, dhe pron kumtin e tij.
Incesti dhe faji q krkon shlyerje n realitetin kaotik: Ismail
Kadare-ja i qndron mendimit se n themel t tragjedis antike qndron t
shumtn e hers nj gabim fatal, nj faj q krkon shlyerje, nj krim, nj
vrasje. Vrasja kanunore, ashtu si ka mbrritur ajo gjer pak kohe prpara
tek shqiptart, i ka pasur n vetvete estetikn tragjike dhe njeriun me
ndrgjegje tragjike, dy element t teatrit dramatik. Tek Pasardhsi thuhet
se kur i ati ti tregonte t birit kmishn e prgjakur, i biri, n vend q ti
premtonte gjakmarrjen (si tek Orestia), do ti thoshte t kundrtn.
Mos ma tund ashtu at kmish! Ti je im at, sjam un q t gjykoj
ke br, por dije, gjakun un sta marr!198
B Kuuku, Kadare n gjuht e bots, Onufri, Tiran, 2000
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 18, Onufri, Tiran, 2009, f. 205
198
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 445
196
197

109

Edipi rivjen si shef ose ish-shef i shtetit dhe sht si nj qendr

reference q zgjon asosacione t shumta pr nj faj q krkon shlyerje, pr
nj krim t kryer, pr krkimin e t fshehtave shtetrore t groposura n
male. Ai nuk prkufizohet m prmes arjes s brendshme q ia inponon
kufiri q ai kalon mes t mundshmes dhe t pamundshmes, t ligjshmes
dhe t paligjshmes. Nuk sht m i shkatrruar sepse rivjen n Bjeshk pr
t hulumtuar mbi arkivin e shtetit.
Nj cop her pamja mbeti e zbrazt. Pastaj nj shtllung e leht
q mund t ishte prej pluhuri sa edhe prej grimca vjollcash, paralajmroi
mbrritjen e dikujt. Ishte nj karroc e zez me rrota t holla, prej s cils
njeriu zbriti me shum vshtirsi. Pa shih, pa shih, tha me vete Marku.
Qenksh Edipi mbret. Vazhdonte t ecte duke u lkundur, ndrsa gropat e
zeza t syve i kthente gjithandej.199
Struktura skajshmrisht konfliktuale e modelit tragjik shum e
volitshme pr rimarrje n letrsin moderne, lejon q Edipi n romanin
Lulet e ftohta t marsit t vij si mishrim i shefit, t shtetit, diktatorit, i
cili krkon nj kumt, nj dosje t fsheht, ndoshta dosjen-kurth t tij.
Kjo rimarrje bhet n saj t trashgimit t nj atributi: sikurse Edipi ka
ardhur n pushtet me nj krim, ashtu do diktator ka ardhur n pushtet
n saj t nj krimi, t cilin duke dashur ta fsheh e kan pasuar krime
t njpasnjshme. N kuadr t maskimit, fshehjes s ktyre krimeve, pa
dyshim, kan qen t pashmangshme shantazhet, presionet, kurthet.
Flitej se diktatori, sa m shum plakej, aq m fort i lidhte antart
e Byros Politike me grema t till. E n qoft se ai i kishte mbrthyer
me dosje shantazhi t tjert, pasardhsin e tij, do ta kishte lidhur dyfish,
trefish200
sht prsri struktura skajshmrisht konfliktuale e modelit tragjik e
cila mundson q figura e Edipit n romanin Lulet e ftohta t marsit, t
jet dhe ajo e fajtorit pa faj, figura e fatziut dhe e fatlumit njkohsisht, e
vetmja, e cila mes zhganit t vrassve u pendua vrtet.
E shihte tek vuante dhe tek rrotullonte prap gropat e zbrazta t syve
gjithkah. Deshi ti thoshte dika q sapo ishte pjell n trurin e tij, por nuk
e dinte n gjuh. Njeri enigmatik, at dhe bir i vetvetes, prse pranove nj
krim q nuk e ke br?201

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 412

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 351
201
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 413
199
200

110

Incesti- karakterizon nj realitet kaotik e njkohsisht vanitoz t

viteve post-komuniste n Shqipri. Ismail Kadareja nuk rimerr ngarkesn
e fuqishme tragjike t iftit Jokasta-Edip. Ky ift q sht pr tu zhbr
dhe jo pr tu bashkuar, nuk i intereson Kadares. Atij, prkundrazi, i
intereson zbulimi i shkallshkallshm, mundues i nj lidhjeje incestuale
midis Angjelinit dhe vajzs (midis vllait dhe motrs)-q realizohet
prmes paralelizmave dhe analogjive me lashtsin greke, q kan nj
baz t prbashkt: incestin. Kadareja e rimerr temn e incestit, mirpo
n kt vepr moderne t letrsis shqiptare, incesti nuk sht thellsisht
trondits dhe fatal si tek tragjedia e lasht. Incesti m shum se nj akt
seksual rreptsisht i ndaluar n lidhje t drejtprdrejt gjaku, prfaqson
dhe nj tabu morale pr shoqrin- ka sht nj koncept m i gjer se nj
veprim i ndaluar seksual. N realitetin shqiptar, n kushtet e nj vaniteti
dhe degradimi moral, n rang shoqror sht mse i rndomt, i prsritur,
gati-gati i pritshm.
sht kjo prgjigje, prse kjo mjegull. Prse? sht m mir kshtu,
Mark. Besom, i shtrenjti im, sht m mir kshtu.
Msuesi i gjimnastiks apo djemt e axhs n mbasditet e djegagurit
tani incesti po bhej mod.202
Prse kjo ndjesi faji, mkati? lidhje vendos kjo me mitin grek?
Nj paralele e uditshme, paksa ekstravagante shnohet nga lindja e
nj asosacioni t papritur dhe trondits q shpjegon thelbin e ndjesis s
mkatit.
Ishin shkurret e shurdhra tek e ara prej nga deprtohej n arkiv. T
ngjashme me t arn e seksit, ato e shtynin ndjesin e mkatit gjer larg.
Vajza e kishte tradhtuar me siguri gjat udhtimit n kryeqytet dhe m
pas... me t vllan...
2.2. Mnyra e shndrrimit t paratekstit
Pasi kemi prcaktuar format e ndryshme t ndrtekstit n veprn e
Kadares, kemi par si e prthyen ai domethnien e nj teksti. N fakt,
statuti i tekstit ndryshon nga ndrhyrja e citimeve, aluzioneve, referencave
etj dhe kt jemi prpjekur mos ta anashkalojm asnjher. Ktu do t
ndalemi t analizojm jo format dhe treguesit e ndrtekstit, por, procesin
q e ka ndryshuar statusin e nj teksti, tonin e tij, dhe e ka thyer njsin e
tij.
202

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 383

111

Pr Julia Kristevn, autoren e Smiotik, ndrtekstoria sht

ndryshimi i nj apo disa sisteme shenjash n nj tjetr.203 Ndrtekstoria
sht e kuptuar nga kjo autore si nj forc e pastr n veprim n do tekst,
fardo qoft ky i fundit.
Nse ndrtekstoria mund t prbj nj forc lidhse, t aft pr ta
nnshkruar tekstin n nj lidhje t drejtprdrejt veprash, mundet anasjelltas
t prfaqsoj dhe nj forc thyerjeje e cila i kundrvihet tradits, prdhos
autoritetin e modeleve dhe ndryshon thellsisht statutin dhe natyrn e
tekstit.204
Grotesku a parodia, si dhe do form prdhosjeje cilsojn shkrimin
e ri, i cili ngrihet mbi mitet dhe legjendat. Kemi t bjm me nj rimarrje
motivesh t vjetra, t shformuara, pastaj t rifutura n veprim nprmjet nj
ngulitjeje t tyre n nj kontekst t ri: gjendemi n nj proces thellsisht t
brendshm t letrsis. Kemi vrtetuar tashm se pjesa drrmuese e veprs
s Kadares sht krijuar ksisoj: sipas nj modeli dhe n kundrshtim me
nj model. A i mohon Kadareja mitet, legjendat, prrallat paraekzistuese
pr t dal teksti i tij n pah m mir; do t konsiderohej ky nj asgjsim i
teksteve t mparshme apo nj prtritje e tyre fal nj funksioni t ri apo
nj domethnieje t re?
Riprtritja e mnyrs sht e ngjashme me prdorimin e nj citimi
t nj autori t vjetr n nj kontekst t ri dhe me nj domethnie t re. 205
Julia Kristeva ngulmon mbi mnyrn e shndrrimit206, veori kjo e
ndrtekstoris t ciln po rrekemi ta nxjerrim n pah n artin e Kadares.
Ne prcaktuam burimin, vum theksin mbi nj origjin t palvizshme, q
na rezultoi e veueshme, e vrojtueshme, e qndrueshme, e kapshme dhe e
njohshme. Mirpo duke qen se ndrteksti sht menduar edhe si nj forc
e shprndar e cila mund t shprhap gjurm pak a shum t pakapshme
n tekst, po vm theksin n kt trajtim n dy procese thelbsore npr t
cilt kalon parateksti: zvetnimi i modelit tragjik dhe domethnia e re q i
jepet tems s trashgimis.

Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011, f. 20

Nathalie Piegay-Gros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011 f. 191
205
B. Tomachevski, Thmatique, Thorie de la littrature, cituar nga Nathalie PiegayGros, Hyrje n intertekstualitet, Parnas, Prishtin, 2011
206
Sipas Julia Kristevs, teksti sht nj kombinatore, vendi i nj shkmbimi t
vazhdueshm ndrmjet copzash q shkrimi i rishprndan duke ndrtuar nj tekst t ri duke
u nisur nga tekste t mparshme pak a shum t njohshme, nga formula anonime, nga citime
t pavetdijshme apo automatike. Kristeva prdor termin transposition.
203
204

112

2.2.1. mitizimi
2.2.1.1 Nga shenjtria n prdhosje
Tekstet e reja t krijuara nga Ismail Kadareja prftohen mbi nj
ndryshim t hipotekstit. Rifunksionalizimi i rndomson mitet e rimarra,
duke i zhveshur nga tmerri dhe nderimi; ktu, komikja dhe grotesku rrjedhin
nga tronditja q prodhon prfshirja e nj elementi tragjik a t madhrishm
n nj kontekst komik e shpesh t rndomt.
Mund t themi se ka dy mnyra pr t prshkruar sacre-n. S
pari, kuptimi i sacre-s i referohet pranis s friks dhe nderimit prtej
tekstit, duke prfshir ngjarje t munguara, misterioze, q i rezistojn t
kuptuarit dhe q jan t pranueshme vetm pr sinonime t mtejshme t
numinous, (si ka thn Rudolf Otto). N kt rast, sacre sht prtej
gjuhs konotative, por n rrethana shum t pazakonta, disa shembuj
t ligjrimit (m tepr tekstet e besimit) mund t thuhet se ngrthejn dhe
madje, nxisin frikn dhe respektin dhe krkojn q leximi t jet nj lloj
nderimi pr t vrtetn. Nse gjith tekstet mund t prdorin gjuhn dhe
formn narrative, mungesa q e mkmb sacre-n edhe m t dashur pr ne,
sht pikrisht e nnkuptuar n misteret e gjuhs. Kuptimi i sacre-s sht
krijuar nga pamundsia njerzore pr t emrtuar dhe kuptuar prvojn,
si dhe nga prcaktuesit e kushteve t gjuhs pr t fiksuar kuptimin: pra, i
referohet lojs s vazhdueshme t hendekut ontologjik.207
Mitet e rimarra nga Kadareja nuk karakterizohen nga e madhrishmja.
Perceptimi i tyre nuk shoqrohet me ndjenjn e habis, t entuziazmit a
t respektit t thell. Ky mosperceptim e mosprjetim i s madhrishmes
ndrmjetsohet edhe nga faktor shoqror e historik.
Ismail Kadare, prmes artit t tij bn kalimin her nga e shenjta tek e
prditshmja, e her nga e shenjta n prdhosje. Heronjt epik, n veanti
Edipi, Odiseja etj jan t rrzuar nga madhshtia e tyre. Nga kjo humbje e
sublimes dhe nga mitizimi i heronjve lindin grotesku, satira dhe komikja.
Mitet e rimarra nga Kadareja nuk shpallin eprsi t t mbinatyrshmes,
nuk shfaqin pothuaj asnj cilsi t saj: miti i kalit t Trojs tek Prbindshi,
miti i flijimit (t Ifigjenis) tek Vajza e Agamemnonit, miti i shkabs dhe
i Dedalusit dhe Ikarit n romanin Shkaba, strukturohen mbi bazn e nj
rrfimi, q njherazi i mitizon kto mite, n rrfime t nj ligjrimi t
zakonshm n situata t rndomta dhe ndonjher makabre. Elementet
mitike, fantastike t ngjarjeve dhe personazheve shndrrohen n nj realitet
t zakonshm ku ska asgj heroike dhe t mrekullueshme.
207
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f. 174

113

N romanin Shkaba, e pazakonshmja i l vendin nj qyteti t

zakonshm bashkkohor t veriut t Shqipris, n kafene, kinema, salla
mbledhjeje e kopsht zoologjik. Po kshtu, qllimi i autorit pr ta mitizuar
figurn e Shkabs si figur mitike a prrallore n nj figur t nj shpendi t
zakonshm n romanin Shkaba realizohet prmes zhvlersimit t elementit
magjik dhe elementit t madhrishm: nga shpendi i fuqishm dhe i
frikshm i legjends, n nj shpend t rndomt t kopshtit zoologjik.
Rrfimi tek Prbindshi, e ndrpret vijueshmrin dhe personazhet
vendosen her n trajta mitike, e her n trajta reale, n nj koh moderne
bashkkohore n nj qytet si gjith t tjert me kafene dhe ngjarje t
rndomta, q mbartin dramn e padurueshme t s prditshmes.
Odiseu, q sipas mitologjis ishte mbret i ishullit t vogl t detit
Jon, Itaks dhe t cilit i atribuohet zgjuarsia dhe dinakria, n romanin
Prbindshi e zbraz kt prmbajtje t shenjs s tij; ne treguam sesi ai
trashgon nga paraardhsi antik dinakrin dhe projektimin e dredhis, e
po ashtu vullnetin dhe kmbnguljen; por t gjitha kto n nj prmas
shum her m t vogl nga personazhi i antikitetit dhe e ngarkon kt
shenj me zymtsi dhe prpjekje pa madhshti pr t shkatrruar qytetin.
Asnj madhsi e pakufishme nuk perceptohet gjithsesi tek
Prbindshi: Kali i Trojs na on n simbolin e furgonit t prishur; masakrat,
djegia dhe shkatrrimi trondits i Trojs, zvendsohet me prfytyrimet
pr t shkatrruar nj qytet t vogl bashkkohor t Shqipris; figura e
kryekomandatit legjendar Menella, zvendsohet n realitetin e prditshm
me personazhin e Maksit-t cilin prve faktit se sht punonjs muzesh,
kurrgj tjetr nuk e lidh me t shkuarn heroike.
N vend t nj ikjeje me anije, npr detin farfurits, ikja e Lens sht
nj ikje e rndomt me taksi pr tu strehuar gjat nats n nj hotel me
WC t prbashkt dhe me batanije q mbanin er vajguri.
Vet kali i drunjt ssht ve nj furgon i braktisur plot lagshtir, i
vendosur n periferi t qytetit, i cili n vend q t mbaj ushtart dhe oficert
m t rndsishm grek, heronjt e vrtet t lufts s Trojs, strehon
nj grusht njerzish t strukur aty pr diversion -situat e palavdishme
ku veprojn heronj t palavdishm. Laookonti sht nj qytetar gjysm
i dehur q kundrshton furgonin, duke i vrvitur atij jo nj shtiz, por
nj shishe birre, mes zhaurims s nj feste. Nj krim i rndomt ndodh.
Qytetari vritet si kundrshtar i furgonit. At nuk e mbysin gjarprinjt
hyjnor; e vret pabesisht njri nga diversantt e fshehur n furgon. N
poezin Laokoonti, jan transferuar elementt e pabesis dhe helmit n nj
kontekst tjetr. Shenja e gjarprinjve hyjnor zhvlersohet. Atributi dhe
funksionet e figurs s gjarprinjve hyjnor jan homologe me atributin
dhe funksionet e trojanve tradhtar: helmi i tyre sht transferimi i helmit
q iu dha Laokoontit t pinte n burg, mbytja nga ata, sht mbytja e s
vrtets. Miti sht nj version fals, kng e prhapur nga rapsodt. Ka nj
114

prirje pr t zbrthyer artistikisht mekanizmin e simbolit t gjarprinjve

hyjnor.
Incesti nga nj ngjarje q tronditi pr vdekje Jokastn dhe shkaktoi
verbrin dhe endjet e Edipit, trazimin e pafund dhe dhimbjen fshikulluese
t tij, tashm n qytet sht br mod.
Kalimi i Prometeut me flakzn Olimpike t fshehur nn zhgun, tek
dilte tinz nga Olimpi n romanin Lulet e ftohta t marsit, nuk sht gj
tjetr vese kalimi nga shenjtria n prdhosje. Vjedhja e pavdeksis
sht zvetnuar aq shum, saq duket se ska ndodhur kurr: n vend
t asaj ngjarjeje t fundbotshme, ndodhin vetm vjedhjet e rndomta t
bankave apo dhe deleve n nj qytet t vogl e t pazhvilluar n veri t
Shqipris. Banort e ktij qyteti i prjetojn vjedhjet e zakonshme si t
jashtzakonshme, sepse skan asgj tjetr pr t br.
Le ti shtojm ksaj panorame t zymt e plot limonti dhe kalkantt n
botn komuniste- spiun t rndomt, nj sfinks t pushtuar nga paranoja,
q rrfen tmerrin e vet n natn e tij t pafund, imazhi i ri i Prometheut q
e paraqit at si nj hyjni i lidhur si bandit n udhkryq!-prse?
Mitet priren t shfaqin nj cilsi pr zvendsim, pr shndrrim; (jo
do referenc pr nga e mbinatyrshmja sht mit, por e mbinatyrshmja
mbetet nj nga cilsit mitike).
N rastin e romanit Prbindshi, funksioni i Konstruktorit sht
homolog me at t heroit t Odises, funksioni i Maksit me at t Menellaut,
e kshtu me radh, por Uliksi duhet t kthehet n Konstruktor (Paridi
n Gent, Helena n Len, Menellau n Maks), Edipi duhet t shfaqet n
bashkkohsi n Bjeshk, ashtu i verbr, duke krkuar me shkop t arn q
mendohet se t on tek arkivi i shtetit t gjitha kto shndrrime me qllim
q t shptojn kuptimin e mitit n nj epok joheroike. Par nga ana tjetr,
Pasardhsi, duhet t duket si Agamemnoni dhe Suzana si Ifigjenia antike,
njeriu q goditi furgonin e prishur duhet t duket si Laokoonti, furgoni i
madh i braktisur duhet t duket si Kali i Trojs - pr t ruajtur identitetin e
secilit, t transferuar dhe transformuar sakaq tek dikush a dika tjetr.
Faktort shoqror e historik prjashtojn mundsin e prjetimit n
bashkkohsi t bmave t lavdishme, nuk lejojn prjetimin e fantastikes
dhe t madhrishmes me iltrsin q karakterizonte dikur, ather kur
njerzimi jetonte moshn e fmijris s vet.
Pas ktij vshtrimi panoramik, na mbetet t shohim konkretisht,
teknikisht, cila sht marrdhnia intertekstuale e prejardhjes dhe n
mnyra modeli tragjik zvetnohet.

115

2.2.1.2. Zhvendosja q psojn subjekti, intriga dhe heronjt

Studimi i do forme zhveshjeje t dimensionit t sacre-s; krkon
njohjen e mir t tekstit t shtrembruar. Sepse ka vrtet nj dallim
ndrmjet shkatrrimit t themelit kryesor t nj fabule, dhe tjetrsimit
t ca ngjarjeve, q ndryshojn pothuaj fytyr, si ndodh tek Ura me tri
harqe. Teksti i balads, prpara se t shtrembrohej e t prdorej n nj akt
mizorie, i sht nnshtruar analizs dhe gjykimit t thell, interpretimit,
prpjekjes pr t vendosur lidhje logjike n pjest kundrthnse.
Duke folur pr gojdhnn, ne po e zbrthenim at me kujdes fije pr
fije, prpiqeshim t shpjegonim ant e saj t errta, dhe t vendosnim nj
lidhje logjike midis pjesve kundrthnse...
nusja q po murohej, u lutej vrasve (prdora pikrisht kto fjal),
q ti linin njrin gji jasht murit, n mnyr q edhe pas vdekjes t mund
ta mkonte foshnjen. 208
E prita, pra, t nesrmen q ti thosha se ai prpiqej m kot t hidhte
balt mbi at tragjedi t vjetr, se thelbi i vrtet i gojdhns ishte ideja
se n themel t do pune, ose veprimi t madh, duhej flijuar dika dhe kjo
ide ishte madhshtore dhe gjendej n mitologjin e shum popujve. Ajo q
ishte e re dhe e veant n baladn e ballkanasve ishte se flijimi nuk lidhej
me nj fillim lufte apo marshimi, apo thjesht me nj rit fetar, por kishte t
bnte me nj mur, pra me nj ndrtim. Dhe kjo ndoshta shpjegohej me at
q banort e par t ktyre trojeve, pellazgt, si pranonin vet kronikat e
mome greke, kishin qen muratort e par t bots.
Un doja t thosha se pikat e gjakut t gojdhns sjan vese rrke
djerse, mirpo dihet se djersa njerzore sht njfar shrbtoreje n
krahasim me gjakun, se ajo sht e paemrt dhe prandaj askush nuk i ka
ngritur kng e balad. Kshtu q quhet e natyrshme q nj lum djerse
t prfaqsohet n kng nga ca pika gjaku. Natyrisht kuptohet q bashk
me djersn gjithsecili flijon dika nga vetvetja, ashtu si vllai i vogl, i cili
flijoi lumturin e vet.209
Qllimi i shkrimtarit nuk sht dekompozicioni i balads ekzistuese,
por rikuptimsimi i saj. Konti, duke shkputur njrin prej elementeve, n
nj mnyr, e ka dhn vet iden e shfrytzimit t balads n luftn pr
pushtet ekonomik:
-N qoft se kundrshtart tuaj hodhn mendimin e prishjes s urs me
an t nj gojdhne, si that vet ju, ather shestoni edhe ju ndshkimin
e fajtorve n t njjtn mnyr, domethn
208
209

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 93

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 80

116

Shkputja e nj elementi t balads, zhvendosja e tij n nj kontekst t

ri, i cili priret gjithmon tia ndryshoj kuptimin, lidhet me prudnimin
q i bhet paratekstit. N nj pjes t mir t veprs s tij, elementet e mitit
jan ruajtur, ndrsa subjekti sht ndryshuar.
Vshtrimi q lexuesi duhet t hedh mbi fabuln dhe aktort e saj ka
ndryshuar tashm, dhe m tepr se n nj komike t thjesht, rishkrimi
prfundon n nj satir t vrtet t epikes dhe t heroizmit. Gjat rimarrjes
s balads s murimit tek Ura me tri harqe, nuk harrohet kurr qllimi i
evokimit t saj: prfitimi, a m sakt: flijimi pr arsye prfitimi. Interpretuesi
i balads (mbledhsi i dokeve dhe i kngve) krkon t thot se pr tu
flijuar, mund t vijn njerz edhe vullnetarisht. Me kt do t prligjet edhe
ftesa e mvonshme, lajmrimi q t murosen njerz me vullnetin e tyre.
Thjesht marrja e balads e ndryshon at, zgjedhja n t ciln Kadareja
e prfshin, prerja e re e saj (autori mund t citoj t njjtin pasazh duke
ia mbrthyer krejt ndryshe skajet), heqjet q kryen brenda, dhe natyrisht
mnyra me t ciln e qas n kontekstin e ri, kan t gjitha t bjn me
zhvendosjen q psojn subjekti dhe intriga.
Duke i parodizuar papushim tekstet e dikurshme apo t vonshme,
ne mund tiu japim atyre nj ngjyr krejt e re, dhe t ndryshojm at ka
ato mund t na thon. Po njlloj, duke ndryshuar dritn, ne e detyrojm
objektin e fotografuar pr t na zbuluar pamje t tjera t tij. 210
Jan zvendsuar vllezrit me muratort. sht zvendsuar muri i
kshtjells me nj ur. Elementt q jan ruajtur jan ato q prligjin ftesn
pr flijim: Ura ditn ngrihej e natn rrnohej prej shpirtrave t ujit. Ajo
krkonte nj fli. Ngjarja e re q ndrtohet nga rapsodt e paguar, n tonin
e saj, n fjalt e przgjedhura, n strukturimin e saj, imiton t vjetrn me
qllim q ti ngjaj, me qllim q t receptohet me lehtsi nga marrsi i saj,
ashtu si modeli i njohur, i vjetr, pararends.
Dmtimi i ri i urs shkaktoi, si pritej, nj furtun t re parandjenjash
t kqija. Njerzit vinin q nga ana e ans, pr t par me syt e vet urn
e mallkuar, q kishte trhequr mbi vete mrin e zanave dhe t orve.
Mosdukja e vendit t dmtuar e bnte dmtimin edhe m t frikshm.211
Bashk me udhtart kureshtar u shfaqn edhe nj mori rapsodsh,
disa prej t cilve po ktheheshin t zhgnjyer nga nj luft e ln prgjysm,
diku n principatat e veriut, kurse disa t tjer dukeshin pr her t par.
Kta t fundit kishin zn vend n Bujtinn e dy Robertve dhe kndonin
prnat me nj z ngjeths balada t vjetra.
210
211

Michel Butor,La Critique et linvention, Rpertoire III, Ed. de Minuit, Paris, 1968
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 97

117

M than se njra prej ktyre baladave ishte ajo e tre vllezrve

murator dhe e nuses s vogl t muruar n kshtjelln q ngrihej ditn
dhe rrnohej natn. Mu kujtua mbledhsi i prrallave dhe i dokeve
Porsa dgjova rreshtat e par t balads, e kuptova q ai kishte gisht
n prpunimin e saj. Balada ishte ndryshuar. Nuk ishin tre vllzr q
ndrtonin murin e nj kshjtjelle, por me dhjetra murator q ngrinin nj
ur. Ura ditn ngrihej e natn rrnohej prej shpirtrave t ujit. Ajo krkonte
nj fli. Le t vinte vet njeriu q pranonte t flijohej n kmbt e urs,
kndonin rapsodt. Le t bhej fli pr hir t mijra e mijra kalimtarve, q
do t kalonin n at ur n dimr e n ver, n shi e n rrebesh, duke ecur
drejt gzimit, ose fatkeqsis s tyre212
Ktu kemi t bjm, sigurisht, me zvetnimin e modelit ekzistues:
ndrgjegjen e ngatrruar t epoks n t ciln jeton rrfyesi; komentuesi i
balads prudnon disa elemente t fabuls pr t treguar sesi nj shoqri e
sunduar nga paraja nuk mund t bj gj tjetr vese t prudnoj nga ana e
saj madhshtin tragjike. Sigurisht kjo lidhet edhe me trazimin e ksaj epoke
dhe paralajmrimin e deprtimit t shpejt t turqve n Shqipri. Kadare e
huazon, pra, ktu baladn e murimit pr ti dhn nj drejtim tjetr. Veoria
e ndrtekstoris sht pikrisht q ai t fut n nj mnyr t re leximi e cila
prek njtrajtsin e tekstit. Lexuesi mund t jet bashkpuntor i rrfyesit
ose i autorit, t jet interpretues i aft t shquaj dhe t kuptoj mekanizmin
i cili fsheh nj mesazh, apo t deshifroj nj kod.
ishte e qart se balada nuk parandillte vese gjak.213
do t vinte vall ai vet tek ura, si nusja e vllait t vogl apo do
t binte n kurth? ishte vall ai? arsye kishte q t vdiste apo ta
vdisnin?214
Tek poezia Laokoonti autori bn mitizimin, duke e reduktuar fabuln
n histori, duke e orientuar krkimin e tij drejt konkretes. Ai ecn n kah
t kundrt t rrugs q ka br ngjarja pr t ardhur deri tek ne, dhe gjat
ksaj rruge i zhvesh shtresimet simbolike a psiko-sociale, t besimeve e t
kulturs s popujve.
Pr kt i duhet t kthehet mbrapsht edhe n planin e mjeteve stilistike:
simboli ngrihet mbi nj personifikim. Ky vet mbshtetet tek animizmi.
Pra, i duhet ta bj skulpturn t flas (e personifikon) duke i vendosur
ligjruesin brenda saj. (Kuuku, B., Letrsia Bashkkohore Shqiptare.)
Vepra e Kadares formon nj trsi, nj sistem t organizuar mir;
ekziston nj lidhje, nj marrdhnie midis t gjitha veprave. Statuja
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 98
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 98
214
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 98
212
213

118

e mermert e Laokoontit q nuk mund t flas dhe Murash Zenebisha i

ngurosur mbartin nj enigm.
A mundet nj nofull mermeri
t lviz nj grim, t korrigjoj dika
vini re syt e mi, te zgavrat e thella
nj enigm, si ameb t thar atje ka. (Laokoonti)
Le t bjm nj pranvnie t ktyre formave t paforma t kumtimit
t s vrtets: ngrirja sht vet trajta e thelbit t t pathns, sht form
tmerruese e asaj q ska emr: e monstruozitetit!
Secila pal vinte e qndronte prpara masks glqerore si prpara nj
gjyqi me arsyet dhe brengat e veta. Syt e hapur t tij vshtronin njlloj,
dhe ata me siguri mendonin se hern tjetr do t merreshin vesh m mir
me glqeren.215
Hern tjetr kishte dit vrtet q dukej se do t kaprcente pengesn
e glqeres dhe do t jepte dhe do t merrte me ta. Do t ishte radha e tij ti
gjykonte ndoshta, jo ve t afrmit, por gjith gjindjen.
nganjher them me vete: I mjeri ti, Murash Zenebisha, gjma do
t shikosh, sepse e ardhmja m duket e mbarsur ve me gjma t mdha.216
Mermeri flet. Kjo mpirje ka t bj me zhveshjen e kuptimeve
figurative pr t arritur tek i shenjuari real. Gjendja tek Ura me tri harqe
dhe rrotull Laokoontit, turistt duke mos patur ndjeshmri, zor se mund
ta dgjojn at, ata zor se mund t shkojn drejt thelbit t s vrtets dhe
gjmave t t ardhmes.
Ndrsa murgu q shkruan kronikn tek Ura me tri harqe, njlloj si
turistt vihet prball ngrirjes s glqeres s bardh q mbart enigmn,
por ndryshe nga ata, ai sht i pajisur me t kundrtn: ai sht i pajisur
pikrisht me at ndjeshmri dhe at prvoj q u mungon turistve t
shkujdesur tek Laokoonti:
Murash Zenebisha, prsrita, ti q ke vdekur m par se un, por q
do t rrosh m shum se un
nga asti n ast, prej syve t t vdekurit dukej se do t binte perdja
e glqeres pr t ln t kalonte kumti i tij. Gati-gati po e kuptoja at kumt.
Ne t dy jemi t afrt, o murg, dukej sikur thoshin syt e tij. A nuk e ndjen?
N t vrtet, po ndjeja pikrisht kt, dhe, duke u sprapsur pa ia hequr
syt (m dukej se ishte e vetmja mnyr pr tu shkputur prej tij), mendoja
t kthehesha sa m par n famulli pr t mbaruar kronikn time.)217
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 149
Po aty
217
Po aty
215
216

119

Tashm do t rindrtohet e pathna-ose prania e mungess. Nj vepr

madhshtore arti sht si nj ndrr, ajo nuk e shpjegon veten dhe sht
kurdoher e dykuptimt. Nj ndrr kurr nuk thot ti duhet... ose kjo
sht e vrteta. ndrra paraqet nj imazh pak a shum n t njjtn mnyr
si lejon natyra t rritet bima, dhe na prket ne t arrijm n prfundime...
ne lejojm q nj vepr arti t veproj mbi ne si ka vepruar mbi artistin. Pr
t kapur kuptimin e veprs s artit, duhet ta lejojm at t na formsoj, si
ka formsuar artistin. Ather kuptojm dhe natyrn e prvojs s lasht.218
Mirpo, ndonse kemi prball nj vepr madhshtore arti (statuja
e Laokoontit) q nuk e shpjegon dot vetveten (ngirja e s vrtets n
mermer) n nj ast, poema duket sikur e l mnjan gjuhn figurative
dhe prpiqet t na jap nj zbrthim t figurave: bn nj kalim nga figurat
n prvojn e drejtprdrejt. Autori vet sht ai q e zhvesh mitin nga
kuptimet figurative dhe zbulon t vrtetn e thjesht e t tmerrshme, e cila
do t kthehet n nj porosi q u drejtohet t gjitha brezave njerzor. E
shkuara sht shum pran; ajo njsohet me t tashmen dhe t ardhmen.
Ne njohim ngjarjet e ciklit trojan - si paratekst dhe parakusht pr ta br
mermerin e historis t flas dhe pr ta transferuar optikn ton e pr ta
par mpirjen jo aq tek statuja e mermert sesa tek njerzit e kohs s sotme.
Nj raport i ndrlikuar midis dy kohve dhe dy ligjruesve t shkrir n nj
e realizojn kt lvizje, kt zhvendosje. Kjo zhvendosje mundsohet n
radh t par nga vet natyra e mitit. Subjekti i mitit t Laokoontit sht
nj ngjarje transformuese dhe, si e shohim dhe n poezin e Kadares,
e transformuar. N rastin e poezis Laokoonti, pikpyetja q vihet mbi
ngjarjen dhe personazhin q mendonim se njihnim mir, ka lidhje prmbi t
gjitha, n terma semiologjik, me shpjegimet e asaj ka ndodh n hendekun
midis ngjarjes dhe kuptimit: sht Laokoonti simboli i mosbindjes dhe i
ndshkimit hyjnor, apo simbol i viktims s mashtrimit politik, tradhtis
dhe krimit?
far fshihet n afirmimet, instruksionet, pyetjet, lojrat e fjalve,
parabolat ne veprn e ktij autori, n prgjithsi dhe si do ta lexojm pra,
kt vepr arti (statujn e Laokoontit) n veanti? Nj teknik e prpunuar
mir n mendje t autorit ka t bj me nj przierje t skepticizmit dhe
besimit; kshtu ai u kundrvihet fiksionit, trillimit, gnjeshtrs, falsifikimit;
tregon nj vmendje t posame ndaj sintakss, fjals dhe tenikave poetike.
N planin kohor, e tashmja, (shumica e foljeve n shtat strofat e para
jan n kohn e tashme) sht shqetsimi i vrtete i ligjruesit, jo historia n
vetvete. N planin e rrfimit t ngjarjes, e vrtet sht ende inferiore, ndrsa
n planin e interpretimit, ajo vjen duke u rritur. Raporti midis t vrtets
dhe gnjeshtrs vjen duke u prmbysur gradualisht, duke prdorur nj varg
218
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.17

120

mjetesh stilistikore, teknikash t rrfimit epik (t eposit), duke prdorur

monologun e brendshm, ritmet e ndryshme t lvizjes emocionale, madje
n fund, m leht mund t besosh se thrrmohet mermeri.219
Ngjarja rindrtohet, por a sht ky nj deformim i subjektit t mitit a
shmangie e deformimit q ka psuar ngjarja? Nj shqetsim i dyt bhet m
madhor se i pari: indiferenca e njerzve t paditur dhe t paparalajmruar
sht m e madhe sesa brenga e fshehjes s t vrtets.
sht nj lidhje e propozuar me njohurin n kuptimin e vet m t
rndomt: njohuri pr ka ndodh n bot dhe far mund ose smund t
ngjas prap; ka dim dhe ka mendojm se dim.220
Por t gjitha artikulimet, t gjitha mnyrat e t folurit, t gjitha pjest
e gjuhs kan nj jet t tyren, n kuptimin q ato mund t duan t thon
dika krejtsisht t ndryshme nga ajo ka dgjuesit apo lexuesin duan (q
ajo t proj).
Ndonse nuk duan ta dgjojn, n monologun q ngrthen drama e
dyfisht e Laokoontit, shqiptohet nj testament. N fakt, sht autori i
poezis q ka shprthyer pr ta ln nj porosi n vargje.
Jackque Derrida i qndron mendimit se ky sht fakti baz i t
shkruarit Tout grapheme, est dessenc testamentaire (do grafem sht
n fakt, nj porosi, nj testament).221
2.2.1.3. Reduktimi i mitit n histori, orientimi drejt konkretes
Ndrsa nse n romanin Ura me tri harqe, dhe n poezin Laokoonti
kemi prdorimin e balads dhe mitit pr nj veprim ekstrem, nj spekulim,
me an t nj ndrmjetsimi (n terma t ndrtekstoris: me an t
ekzistencs s nj parateksti), n romanin tjetr Kush e solli Doruntinn,
shpjegimet mbi t vrtetn e ngjarjes jan t orientuara drejt nj rendi
njerzor.
... ndrkaq Stresi caktoi njrin prej njerzve t vet q t gatitej me ngut
pr n udh t largt gjer n viset e Bohemis, pr t hulumtuar n vend
zhdukjen e Doruntins.222
219
Duke shmangur deformimin q psoi q n astin e par, lidhur me at sesi vdiq
n t vrtet heroi i Trojs, uditrisht, ky rregullim na sjell nj variant krejt tjetr t s
vrtets, t ngjashm me luftn e sotme politike t partive, polemikat ideologjike, parullat
propagandistike, madje edhe mjetet: letra anonime, shantazhe, fushata shpifjesh, versione
false q prhapen nga mediat antike, rapsodt. Pas zgjidhjes tragjike t shtjes s kalit,
nj qetsi ngjethse. Kjo sht heshtja e vdekjes. Kuuku, B., Letrsia Bashkkohore
Shqiptare
220
Michael Wood, Literature and the Taste of Knowledge. Cambridge: Cambridge UP
2005, f. 108
221
Derrida, De la gramatologie, Paris, Editions de Minuit, 1967, f. 100
222
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 233

121

Ishin ca gra q u ndodhn aty pran. Ato than se kishin par nj

kalors pran shtpis s kushririt ton dhe Doruntinn q po shpejtonte
t hipte n kalin e tij (-pra kalors ka pasur) 223
sht e qart se n prpjekjet e Kapiten Sresit, arsyetimi i tij nuk
sht tjetr gj, prvese arsye analitike; ai krkon origjinalitetin absolut t
ngjarjes s jashtzakonshme tek njerzorja.
t gjendet sjellsi i gruas s re, mashtruesi, dashnori apo aventurieri.
T krkohet me kmbngulje, me ngut, kudo. T kthehet bota prmbys,
gjersa t kapet. Dhe n qoft se sgjendet, t krijohet.
-T krijohet?!
...pate q u ngrite nga dheu kumt doje t na sillje Stresi u
habit edhe vet nga kjo pyetje q u ngjit n form pshertim prej thellsive
t tij. Tundi kryet si pr t ardhur n vete, ai q kishte nnqeshur me shpoti
me t gjith ata q e kishin besuar kt. 224
Ai krkon t zbrthej ngjarjen, por ka kurdoher dika q rrshqet nga
njerzorja dhe rrudhet n jonjerzore. N arsyetimin e tij, njeriu i ngritur
nga varri sht nj sjells i rndomt, nj aventurier, dashnor i gruas.
Stresi krkon ta konstituoj t vrtetn, ndrkaq, ajo duket se sht prtej
diversitetit empirik t shoqrive njerzore; dika sht e palakueshme, e
pandryshueshme, e pakapshme nga mendjemprehtsia e tij e zakonshme,
kjo pr shkak se ai po prpiqet t reduktoj t jashtzakonshmen n t
zakonshme. T gjitha hamendsimet pr nj thelb real e t rndomt t
ngjarjes s ngritjes s njeriut nga varri do t bien posht njra pas tjetrs.
Ndonse projekton njerzoren, konkreten t rndomtn, n etapat e
para t krkimit t tij Stresi beson n nndrgjegje, po nuk e di sht ajo
q beson, a m sakt, ai smund ta artikuloj at.
n mendje, kushedi pse, iu vizatuan vettimthi eshtrat e kalit
q zbardhnin at pasdite midis fushs, si t rna rastsisht aty, nga nj
makth.225
zbulim kishte br vall zonja plak n gjysmterr? Q ishte biri i
saj i vdekur ai q po largohej? (Doruntina ia kishte thn q jasht fjalt:
m solli im vlla, Kostandini). Q, prkundrazi, ai nuk ishte biri i saj dhe
vajza e gnjeu? Ndoshta, por kjo nuk e prligjte tronditjen. Q Doruntina
me t panjohurin, n astin e ndarjes qen puthur pr her t fundit, n
terr?226
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 239
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008. f. 230
225
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 239
226
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 232
223
224

122

...mos ky udhtim ziplot me kalorsin e panjohur ska qen ve pjell

e trurit t tronditur t Doruntins. N fund t fundit, kalorsin se ka par
asnjri dhe as nna plak, q hapi portn dhe q ishte dshmitarja e vetme,
nuk e pohoi nj gj t till. O zot, ka mundsi q kjo t jet nj e paqen,
mendonte ai. Kishte mundsi q Doruntina n njfar mnyre t kishte
marr vesh gjmn q i kishte rn shtpis s vet dhe ashtu, gjysm e
mendur nga mandata, t ishte nisur pr n rrug. N at gjendje si ishte,
ka mundsi q rrugn ta ket br pr nj koh t gjat, me muaj, ndoshta
me vite, kurse asaj i qe dukur se e kishte br brenda nj nate. Ndryshe
skishin si t shpjegoheshin ato tufa yjesh q rendnin npr qiell. Ve ksaj,
prej nj njeriu, t cilit dhjet dit udhtimi, q ishte s paku largsia e
Bohemis, i duken si nj nat, mund t pressh q edhe njqind dit ti
duken po aq. Dhe n prgjithsi prej nj njeriu t till mund t pressh do
vegulli.
Stresi rrihte t sillte ndrmend fytyrn e Doruntins, si e kishte par
hern e fundit, pr t pikasur n t shenjat e lajthitjes mendore, por nuk
mundte kurrsesi.227
...ndrsa ngjiteshin, Stresi nuk i hiqte syt nga rrobat e tyre t
ndragura... t shkarkuar prej pjess m t madhe t pluhurit, flokt e tyre
dukeshin tepr t elt.228
si njeriu q krkon t kap n terr shikimin e dikujt q po prgjon,
ktheu kryet pas. Por skishte asgj, ve territ q iu duk se e tallte.229
Elementet konkret, ekzistues, jan pluhuri n rrobat e njerzve dhe
kohzgjatja prej dhjet ditsh pr t prshkruar distancn nga Bohemia.
...Stresi i dha urdhr ndihmsit q t gjente se cilt njerz kishin
munguar n katund prej fundit t shtatorit gjer m 11 tetor dhe pr secilin
prej tyre pastaj t kryente hetime t fshehta.230
Krkimi rraskapits i Sresit sht i till sepse ngrthen prplasjet
midis t mundshmes dhe bindses. De Mau-i mund t ket qen fajtor
mbi at q Emposon-i e akuzonte vazhdimisht: se ngatrronte kuptimet
e mundshme me ato bindse ose ekzistuese. Emposoni mendonte se nuk
duhet t shkojm me ngut tek bindsja derisa ti kemi hedhur nj sy s
mundshmes.231 Por nj vshtrim i till mund t ndryshoj idet tona se
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 235
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 236
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 232
230
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 233
231
Paul de Man, Allegories of Reading, New Haeaven: Yale University Press, 1979, f. 10
227
228
229

123

sht bindsja. Stresi po krkonte m t thjeshtn dhe m pak retoriken

n to, dhe, megjith larmin e versioneve t tij, mund t thuhet se dy
mbeteshin prgjigjet kryesore t pyetjes n fjal: fantastikja dhe konkretja.
Kto ishin krejt t paprputhshme me njra tjetrn, pa asnj pik takimi.
Kush e solli Doruntinn? A sht kjo nj pyetje retorike?
Modeli gramatikor i pyetjeve bhet retorik... kur sht e pamundur t
vendossh... cili prej dy kuptimeve q mund t jen krejt t paprputhshm
do t triumfoj. N mnyr rrnjsore retorika e pezullon krejtsisht logjikn
dhe hapet drejt mundsive marramendse t rravgimeve referenciale.
Kadareja ka interpretuar paratekstin, ka privilegjuar disa an, ka
shprfillur disa t tjera; nga kjo loj ngjashmrish dhe pangjashmrish
prpilohet nj domethnie krejt origjinale e cila hedh nj drit t re mbi
tekstin e par, mbi baladn. Duke vn ball pr ball dy aspekte t
interpretimit, a nuk jemi duke sjell nj vshtrim t ri mbi ngjarjen q
mendonim se e njihnim?
vrtet kishte ndodhur nj acarim midis Kostandinit dhe kushririt
ton, por ka kaluar kaq koh dhe232
po ta lidhim kt me t tjera letra t mvonshme, e sidomos me
prgjigjen e kontit Topia, del e qart se kemi t bjm me nj prirje incesti
t vllait ndaj motrs.233
sht e kuptueshme q Kostandinin ta acaronte do krushqi e afrt,
domethn do burr i njohur e i prkitshm dhe, prkundrazi, ta knaqte
nj krushqi sa m e largt, domethn nj burr i panjohur, mundsisht i
huaj, sa m larg syve t tij. U b mir q u krye kjo krushqi, i shkroi ai m
posht, qoft edhe pr kt arsye.234
ngulmimi pr ta martuar motrn sa m larg, tregon luftn e tij me
vetveten pr t kaprcyer ndjenjn e smur ndaj saj. Pra, nga njra an,
nj burr sa m larg syve t tij, nga ana tjetr, sa m larg mundsive t
incestit sepse un kam bindjen se incesti i paplotsuar sht nj ndjenj
kaq e fuqishme, saq ska mundsi ta mposht dot as vdekja sht dika
e mbijetshme rrugtimi i tyre i tmerruar ska qen vese nj rrugtim
dasme.
-Mjaft, - thirri Stresi - ti je i mendur.235
Ajo q zonja plak e kishte patur frik gjith jetn, ishte kryer. Ky ishte
tmerri q zbuloi ajo dhe kjo e oi n varr.236
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 243
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 255
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 257
235
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 258
236
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 260
232
233
234

124

Nse ishte ky tmerri q e oi zonjn plak n varr, ather, ai, prdhos

baladn. Por, ta konsiderosh noveln thjesht si prdhosse do t thot ta
keqinterpretosh lidhjen e saj me mitin, dhe t mos thuash gj tjetr pr
mitin sot, sesa q sht thjesht nj nostalgji pr origjinat tona t vrteta.
Duket se n etapn e par t krkimeve t Stresit, e mbinatyrshmja sht
zhvlersuar krejt. Ja se si:
Ndoshta historia kishte qen shum m e thjesht se mund t
mendohej, si qllonte shpesh me ngjarjet q, duke qen n vetvete t
thjeshta, si nj vetmbrojtje kundr zbulimit t thjeshtsis s tyre, kishin
cilsin q t pshtjellonin mendjet.237
Askush nuk e kishte mashtruar Doruntinn, por prkundrazi, kishte
qen ajo q kishte mashtruar t shoqin, n radh t par, pastaj dhe gjith
t tjert. Na ka sjell vrdall t gjithve, mendoi Stresi me nj pezm przier
me trishtim.238
Nuk mund ti prgjigjemi pyetjes se far e bn mitologjin kaq
trheqse pr shkrimtart dhe lexuesit e letrsis moderne nse mbetemi
n kufinjt e strukturalizmit dhe semiotiks dhe lm mnjan cilsin e
mitit pr t na provuar vlefshmrin e t mbinatyrshmes.239
Malinovski thot: Miti si sht n bashksin e pazhvilluar, n formn
e tij t gjall primitive nuk sht thjesht nj rrfim i treguar por nj realitet i
jetuar. Nuk sht i natyrs s fiksionit si jemi msuar t lexojm pr t sot
n romane, por nj realitet i jetuar, q besohet se ka ndodhur dikur n koht
e lashta dhe prej ather vazhdon t ndikoj n botn dhe fatet njerzore.240
Pyetjes pse nuk lindin m fmij-dragonj, nj rrfimtare e intervistuar,
i prgjigjet: Pse a? Se tash sht prish dynjaja e nuk po ka m gjind
t mir. (Nga rrfimi personal gojor i rrfimtares me shifrn Gruaja
10-Apterush. Ky material sht pron e arkivit t IAP-s.)
Kuedrn vetm dragoi mundet ta shkatrroj. Kur vetton e
murmuron qielli fmija q ka lindur dragua vetm flen. Thon se n rast se
e zgjon dikush ather nga gjumi ai vdes... Vllau i vjehrrit tim kish qen
drangua. Ai i kish pas kraht nn sqetull dhe kan thn q kur kishte
pas shkuar n mal nuk i sht dashur spata se degt i kishte thyer me
dor. Drangonin nuk bn ta kuptoj askush q sht drangua. Pr t e din
vetm nna dhe baba i vet. Kt kunatin tim e kishin pas diktuar n mal
dhe shpejt pas asaj kishte pas vdekur. Pas tij prindrit e kishin pas lindur
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 245
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 245
239
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.171
240
(Malinovski, Myth in primitive psychology, Anthropology, Folklore and Myth ed.
Robert A. Segal, Garland Publishing, New York, 1996, f. 2)
237
238

125

vjehrrin tim dhe ia kishin pas ln emrin e tij. (Nga rrfimi personal
i rrfimtares 76-vjeare me shifrn Gruaja 8-Vraniq. Ky material sht
pron e Arkivit t IAP-s.)
Miti nuk sht motivuar nga t menduarit e dshirueshm apo pr
qllime argtimi si mund t jet krijuar prralla, por m tepr nga dshira
pr t njohur domethnien e natyrs dhe t jets. Prpjekja pr t luftuar t
keqen e mbinatyrshme, e cila u ka br dme t vazhdueshme njerzve t
pafuqishm, ka nxitur krijimin e kundrforcave q do ti qndrojn prball
asaj t keqeje. Dshira pr ta pasur afr vetes fuqin dhe pr ta ndier se e
ka pushtuar t mbinatyrshmen e dmshme ka nxitur n personifikimin e
asaj kundrforce me njerzit e afrt! Pra, pr t pushtuar t fuqishmen,
truri njerzor i ka dhn cilsit e mbinatyrshme njeriut apo kafshs q e ka
pasur m afr dhe vetm me fuqizimin e gjs e t mallit t vet, ky njeri
e ka pushtuar natyrn dhe i ka mbijetuar fatkeqsis.
N mnyr konstante endet Kapiten Stresi midis ngjarjes dhe
mitizimit t saj, i pafuqishm pr t riprodhuar trsin. Sepse nse
deprton t vrtetn, duke e liruar, e shkatrron at, nse vrteton
eprsin e saj t plot, e respekton, por e kthen n nj gjendje e cila sht
ende e mistifikuar. Duket sikur sht dnuar q pr ca koh t vazhdoj
t flas se teprmi pr realitetin. Kapiten Stresi, po rreket me sa mundet,
i pafuqishm pr t riprodhuar trsin e ngjarjes-n prpjekjet e tij pr ta
liruar nga mistikja, ai po e redukton mistikn, duke i zhveshur at q sht
fizikisht e pabesueshme dhe historikisht e pamundur!
Dalngadal Stresi po e plotsonte tablon e ngjarjes. Pak koh pas
martess, Doruntina e kupton se nuk e do t shoqin. sht mrzitur, sht
penduar pr martesn. Brengn e saj e shton mosditja e gjuhs... brenga
e vazhdueshme, mplekset me dshirn e hakmarrjes kundr tij... n kto
rrethana kuptohet q ngushllimi i vetm sht ndonj histori dashurie
pa e menduar gjat, vendos t ik me t ka mundsi q m tepr pr arsye
njerzore, pr t mos e plagosur n sedr, i shkruan se po ikn me t vllan,
Kostandinin (pasi merr vesh bujtinave gjmn) i lutet dashnorit ta oj
menjher n shtpi dhe ai pranon do t thot se e ka sjell Kostandini,
sipas bess q ka dhn
prit t t puth njher, sa pa u hapur porta, i pshprit asaj i dashuri
dhe e puth pr her t fundit n gjysmterrr. Pikrisht kt t puthur ka
par zonja plak nga dritarja. Kjo e ka tmerruar. E ka besuar vall q i biri
i saj sht ngritur nga varri pr ti sjell vajzn? M tepr ka mundsi q
ai ssht i biri i saj, por nj i panjohur. N t dyja rastet tmerri i saj ka
qen i njllojtpra, gnjeshtra e s bijs i sht dukur e gjmshme: midis
zis, ajo bn qejf si nj lavire, me shtegtar t panjohur.241
241

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 250

126

Dyshimi se Doruntinn mund ta kishte sjell ndonj nga shokt e

Kostandinit, pr t vn n vend fjaln e dhn t tij, i rregtinte her
pas here n mendje, por ajo i bhej n ast e pabesueshme. Edhe kur
i prgatitn listn e gjat t mungonjsve dhe midis saj gjeti, ashtu si
dshironte, katr nga shokt m t ngusht t t ndjerit, prapaseprap kjo
ide nuk zuri vend n trurin e tij. A nuk kishte munguar ai vet ngaq ishte
me shrbim, pikrisht n ato dit? Dhe zhgunin natn e kthimit e kishte
pasur aq t ndrangur saq e shoqja kishte thn: Stres, sht ky pluhur
kshtu? 242
Paul Veyne n studimin e tij Les Grecs, ont-ils cru a leur mythes, pohon
se reduktimi i mitit n histori do t krkoj pikrisht kto dy veprime: t
zhvesh at q sht fizikisht e pabesueshme dhe t zhvesh at q sht
historikisht e pamundur.243
do gj e shenjt duhet t jet n vendin e vet, theksonte me menuri
nj mendimtar indigjen (Fletcher 2, f. 34). Bile mund t thuhet se pikrisht
kjo e bn t shenjt, meq duke e suprimuar, qoft edhe n mendime, do t
shkatrrohej i tr rendi i universit; ajo kontribuon, pra, pr ta ruajtur at,
duke e zn vendin q i takon. (2 Lvi-Strauss):
N njrin prej versioneve t dhna tek Kush e solli Doruntinn, duket
se ndrhyrja e s mbinatyrshms sht maskimi i s vrtets zhgnjyese:
Dhe ato vajtoret plaka, ato neprka, ato shlliga t hidhta, le t mos
i anin m kryet kndej e tutje. Ai q sishte tutur prej kurrkujt u kishte
hapur udh atyre marroqeve dhe, ja prfundimi... Gjith kjo rren, o Zot i
madh, gjith kjo lebeti244
n t vrtet, ai qe sjell atje nj dit m par, krejtsisht pa ndjenja,
prej dy katundarve, t cilt e kishin gjetur t plandosur n rrug prej
etheve. Pamja e tij e dyshimt dhe sidomos t folurit prart, zgjoi dyshimin
e t zotit t bujtins dhe t bujtsve t tjer...
Ti je i pari njeri q takoj, m tha, q vjen q andej. M pyeti, mos di
gj, bhet atje, ka ndodhur, prse nuk vjen asnj nga njerzit e mi t m
shikoj?ashtu e tronditur si ishte prmes gulit e lotve m tregoi sesi
ishte vajtur nuse para tre vjetsh, atje n Bohemi
Duke e dgjuar t fliste, e bukur, si qe dhe si dukej, edhe m e bukur
prej lotve, papritur m lindi dshirimi pr t dhe i shtyr prej tij, pa u
menduar gjat, i thash se, po t donte, mund ta oja un gjer n shtpi.
Ngaq shtegtimet e gjata ishin gjja m e zakonshme n jetn time, un
ia thash kt me po me at thjeshtsi q i thuhej dikujt pr ta prcjell
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 262
Veyne, P. Les grecs, ont-ils cru a leurs mythes?, Editeur: Seuil, Paris, 1992, f.34
244
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 269
242
243

127

gjer n qytetin fqinj, por asaj kjo gj, iu duk nj gj e marrzishme. Ishte
e kuptueshme q asaj n fillim ti dukej kshtu kshtu q, kur ditn e
nesrme, pas nj nate pa gjum, dhe krejt e zbeht, me z t fikur ajo m tha
se, n qoft se pranonte t vinte me mua, si do ta prligjte kt gj prpara
t shoqit, un thash me vete fitova.
mendimi pr ta prligjur udhtimin e saj, me ndihmn e nj
ndrhyrjeje t mbinatyrshme, m lindi mua. E vrava sa e vrava mendjen
dhe nuk munda t gjeja nj tjetr shpjegim. Ske i bn, i thash, do t
prdorsh t njjtn rren q prdore me tt shoq, do ti thuash q t solli
Kostandini, rrug tjetr ske.245
Stresi nuk mund t jet i sigurt pr lidhjen logjike t elementeve t
ngjarjes s pabesueshme, qndrueshmrin e shenjtris, pr sa koh q kjo
sht shtje interpretimi. I lodhur nga moskuptimi, ai mund t heq dor.
Mirpo ndjesit e tij dhe dshira pr rravgim t pandrprer kushtzohen
edhe nga pasionet pr Doruntinn dhe impulset e libidos.
me sa dukej, dyshimi q i vinte her pas here nga humbellat e
ndrgjegjes, krahas dshirs pr ta kapur dashnorin e hamendsuar,
rrinte nj tjetr dshir, edhe m e fort q ai t mos gjendej kurr, po
vrtetohej.246
ajo ndjesi e paprcaktuar midis hidhrimit dhe keqardhjes pr
mbarimin e enigms u przie me valt e para t nj gzimi t ftoht, t
rrezikshm.
Nuk sht hera e par q n krijimtarin e Ismail Kadares ofrohen
versione shpjegimesh mbi tharmin real mbi t cilin mund t jet ngritur
ngjarja fantastike, duke i rrnjosur ngjarjes fantastike prmasn hyjnore
apo t shenjt. Shpjegimet aludojn gati gjithnj pr dukuri a ndodhi t
rndomta dhe t thjeshta; nj version fiton eprsi: pas fantastikes shpesh
fshihet nj makinacion, nj ideologji, a nj prfitim - nj e vrtet e thjesht
dhe e tmerrshme. Pr t ardhur deri ktu vihet n pikpyetje nj prgjigje,
q ka patur statusin e nj t vrtete absolute pr shum koh. Te
romani Aksidenti pyetja tronditse q shtrohet: mos Orfeu nuk e ka dashur
Euridikn, trondit sacre-n!
Pyetjet q shtrohen tek Vajza e Agamemnonit, nuk jan n fakt pyetjejan nj form e skepticizmit q duket sikur thon Un e di n fakt se...
Pyetjet jan t ndryshme nga afirmimet q njihnim. Ato propozojn nj
lidhje t ndryshme midis fjalve dhe gjrave, midis (para)tekstit dhe
lexuesit. Paul de Man-i argumentoi se gjith letrsia sht retorike ashtu si
245
246

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 283

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 267

128

kto pyetje jan retorike; letrsia sht po ashtu pezull midis t pyeturit dhe
jo t pyeturit, duke u luhatur midis pikave t ndryshme t referencs dhe
e pastabilizuar n kuptimin e saj.247 Kuptimet literale jan t pazbuluara
derisa nj lexues i zbulon ato; n rastin e romaneve q po studiojm - ato
po i vendos nj personazh.
Vrtet pengonte era, apo kishte ndonj arsye tjetr? Er kishte patur
edhe kur lundruam gjer ktu, madje m shum. Nse ka grindje midis
shefave t ushtris, si pshpritet andej-kndej, pse nuk e thon haptas?248
Arsyeja trondit nj rend gjrash tek Vajza e Agamemnonit: kshilln
pr sakrifikimin e Ifigjenis nuk e ka dhn Kalkanti, (kshilla e tij ishte
tepr e guximshme), por Agamemnoni. Emri i Kalkantit (i shtuar m von)
do t ishte prligjja e Agamemnonit para opinionit liberal pr krimin,
(ngulmimi pr t fshehur arsyen e vrtet t tij!). Hamendjet shkojn
deri tek mundsia e nj flijimi t rrem, nj inskenimi n syt e ushtris
(zvendsimi i vajzs n astin e fudit me nj drenush) duke aluduar pr
flijimin kallp t vajzs s Agamemnonit-nj lloj spektakli pr ti hedhur hi
syve turms- zgjidhje tipike e problemit nga do sundimtar. Shndrrimi
i aktit n mim, kalimi nga veprimi i nj riti n loj (n altar, n astin
e fundit, n vend t saj, vendosja e nj drenusheje) pra, sht nj prej
tipareve qndrore t modernes. Kjo e paraqet jetn n nivel m intelektual,
m liberal; sht nj ikje nga egrsia, nga primitivizmi apo nga naiviteti.
Artisti sht zhytur n thellsit e shpenguara t psiks kolektive, aty
ku njeriu nuk ka humbur n izolimin e ndrgjegjies, n gabimet dhe vuajtjet
e tij, por sht prfshir n nj ritm t prbashkt, i cili lejon individin t
proj ndjenjat dhe prpjektet e tij racs njerzore si nj t tr. Ky sht
nj kalim i ndrsjell: veori t shoqrive t veanta vihen n kuadr t
shoqris nacionale.
Jo smund t ishte kaq e thjesht. Isha i lodhur, isha i turbullt, megjithat
e ndjeja se e gjith kjo sishte kaq e thjesht. Sishte as fjala flijim dhe as
libri i Grejvsit q ma kishim mbjell n trurin tim at analogji. Ishte tjetr
gj, q mjegulla ende sma linte ta zbuloja, por q e ndjeja q ishte aty
pran. Duhej t ishte aty, mu n syt e t gjithve, mjaftonte q t zgjoheshe
nj grim nga dremitja pr ta dalluar Stalini, a nuk e flijoi birin e vet
Jakovin pr pr... t patur t drejtn... t thoshte se djali i tij..duhej t
kishte t kishte fatin fatin fatin e do ushtari rus? Po Agamemnoni
kishte krkuar dymij e tetqind vjet m par? Dhe krkonte sot babai
i Suzans?249
Paul de Man, Allegories of Reading, New Haven: Yale University Press, 1979, f. 10
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 343
249
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009. f. 347
247
248

129

Elementet e refleksionit mitik gjenden kshtu n gjysm t rrugs, n

mes dy perceptimeve dhe dy koncepteve.
Mirpo ekziston nj ndrmjetsim midis shenjuesit dhe konceptit:
kjo sht shenja. N zhvlersimin q Kadareja i bn fantastikes, ka nj
prplasje forcash: midis asaj q ka ndodhur dhe asaj q sht shpallur. Ky
konflikt ndodh brenda shenjs.
Le t hetojm sesi i shenjuari i kundrvihet shenjuesit n shembujt e
mposhtm t marr nga Lulet e ftohta t marsit.
Martesa me gjarprin, nett e dashuris. N romanin Lulet e ftohta t
marsit, shenjuesi sht ajo q quhet martes me gjarprin dhe mund tu
referohet aspekteve q kan t bjn me nj detyrim pr t mbajtur nj
gjarpr n shtpi. (q nuk t habiste dhe aq mes aq shum gjrave t marra
q kishte bota). Kapaciteti i palimituar q ka shenja, imazhi shenjues
mbulon nj koncept tjetr: detyrimi merr kuptimin e njfar dnimi, njfar
damke, takse q duhej paguar pr t shlyer nj faj t madh. Si imazhi,
edhe shenja jan konkrete, por kan fuqi referenciale; kan nj mundsi t
pakufizuar pr t shenjuar: Mbajtja e gjarprinjve npr banesa sshte dhe
aq e pazakont. Vet prdorimi i fjals s vjetr rrita gjarprin q t m
hante kryet tregonte se kjo pun njihej mir dikur.
Refleksioni ktu mbetet n mes t magjis e shkencs. Gjarpri, i kthyer
n djalosh, n mesnat ka fjetur me vajzn e pastaj, n t gdhir, sht
kthyer n trajtn e tij prej reptili. Vajza sht zhvirgjruar. Ajo ka paraqitet
me an t magjis, shkencrisht sht e pamundur. Por a mund t shkonim
m tutje, duke konsideruar udin e magjis, si shprehje t pavetdijes s
kolektivitetit?
Zhdukja e gjarprit dhe pezmatimi i vajzs. Shpjegimi q i referohet
magjis sht ky: vajza i ka djegur cipn q e kthen n gjarpr, duke i
djegur kshtu e kohs. Ajo i ka vrar kohn e gjarprit; ai smund t jetoj
si njeri, pasi si i till qndronte vetm e kohs.
Shpjegimi q i largohet magjis sht ky: vajza vet ose vajza bashk
me prindrit mund ta kishin hedhur n zjarr, jo lkurn e gjarprit, por at
vet duke dashur ti jepnin fund, qoft edhe me rrezik, njolls s turprimit
publik. (N analogji me njerzit kur shqyenin, n nj ast dshprimi
shenjat damkosse nga rrobat, nga portat e shtpive).
Lumturia e vajzs pas nats s par t dasms, mund t shpjegohej
me premtimin e dikujt (t prindrve, ndoshta t fisit), se tmerri do t
ishte i prkohshm. Pra, nuk ka pasur shndrrim t gjarprit n djal, net
dashurore, mblsi, lumturi, nuk ka pasur magji.
Nj nga t dhnat e motivit mitik-virgjria e humbur-zhvlersohet me
an t prdorimit t elementve m t rndomt t jets shoqrore. (Kishte
kaq shum raste -thot narratori- pr ta humbur n kushtet e familjeve t
mdha, ku djemt dhe vajzat kushrira jetonin nn nj pullaz.)
Dallimi midis fantastikes dhe t rndomts mund t perceptohet si
zhgnjyes. Gjithsesi, ai na on gjithnj larg naivizmit dhe larg egrsis.
130

Shpjegimi ka t bj me nj gjendje t caktuar t qytetrimit, ose drejt

qytetrimit. Autori vepron me ndihmn e koncepteve, ndrsa miti me shenja.
A qenka ai nj konvencion a shprehje e s pavetdijshmes kolektive? N
aksin e kundrshtimeve midis natyrs dhe kulturs, duket se autori dshiron
t jet deri n fund krejtsisht transparent ndaj realitetit, sado zhgnjyes t
duket ai: zhgnjimi prej nats s par t martess, tragjedia m e rndomt:
shmti trupore, gjymtime, pafuqi seksuale.
Kishte mundsi, gjithashtu, pr shembull, q prve turprimit publik,
gjith vazhdimi i ngjarjes: dhndri i bukur, dashuria etj., nuk ishte ve nj
pjell e trurit t vajzs n kushtet e nj trandje t rnd - vijon arsyetimin
narratori.
N kt mnyr, t vrtetat e mitit ofrojn disa shpjegime jasht
iltrsis s mitit, prmes lojs s tropeve, alegoris, metafors,
metonimis, simbolit.
Ather besimet religjoze n fiksione, elementt fantastik, nuk jan t
vrteta pr tu zbuluar, sado q presupozohen t jen t vrteta, por shtylla
drejtuese tek nj e vrtet, e cila tashm mund t qndroj n nj form t
re dhe n vet letrsin.250
Nj tjetr dukuri e marr si e vrtet, por q vihet n dyshim sht lufta
e Trojs. Ka ndodhur vrtet ajo? Kemi pak arsye pr t dyshuar, por kemi
m shum arsye pr t supozuar q ka qen konflikti m i madh q sht
par ndonjher.
Gent Ruvins, gjithka q i shkonte ndrmend nga ato q kishte lexuar,
e vinte n dyshim. Kishte ekzistuar vrtet Kali i Drunjt dhe e kishin marr
vrtet grekt Trojn, me an t nj kali, apo ai sishte vese nj maskim pr
t mbuluar mnyrn e vrtet t deprtimit n Troj, mnyr t ciln ata e
fshehn me kujdes? Shkaqet e vrteta t lufts, fillimi i fushats, diskutimet,
hamendjet, propozimet e ndryshme, prllogaritjet e forcave qen varrosuar
me kujdes, duke e zvendsuar krejt historin e lufts greko-trojane me
histori t nj flirti t nj gruaje t bukur, q mund t kishte pasur vrtet nj
aventur dashurie.251
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, USA, f. 255
Por n qoft se qe vrtetuar fshehja e arsyetimeve t vrteta t lufts, prse t mos dyshohej
edhe me fshehjen e mnyrs s pushtimit t Trojs s pathyeshme? Ishte plotsisht e besueshme
q grekt ta kishin fshehur edhe m me kujdes mekanikn e pushtimit pr ta prdorur at prsri
m von, ashtu si dosjet e spiunazhit, q nuk hapen pr nj koh t gjat pr t mos u zhvlersuar
prvoja e tyre. Pr kt gj, propagands greke iu desh ndoshta t krijonte dika pr t mbuluar
t vrtetn. Kurse arkivi trojan u zhduk, u b shkrumb e hi bashk me qytetin. Mbahej mend
vetm pamja e kalit t madh midis flakve dhe tmerrit. Me or t tra, Gent Ruvina ngrinte
dhe rrzonte hamendje nga m t ndryshmet pr rnien e Trojs. Historia e kalit kishte ngjallur
dyshime qysh n koht e vjetra. Gjithfar pandehmash ishin br se mund t kishte qen ai,
q koh m von ishte quajtuar Kali i famshm i Drunjt. N shnimet e tij, Gent Ruvina kishte
t radhituar t gjitha dyshimet e kronistve t mom e t rinj pr dshmin e Homerit. Disa
shkruanin se ajo q mori Trojn mund t ishte nj mekanizm apo makin pr thyerje muresh n
formn e nj kali. T tjer jepnin nj der sekrete, mbi t ciln ndoshta ishte pikturuar nj kal
dhe nprmjet s cils grekt kishin deprtuar tradhtisht n qytet. Ose q kali ishte i pikturuar
jo mbi nj der sekrete, por mbi rrobat e ushtarve grek, n mnyr q ata t shquanin shoku250
251

131

Por ai mund t ishte vrtet nj kal druri aq sa mund t ishte fare

mir nj delir, pjell e ankthit t trojanve t llahtarisur q po merrnin
arratin. Nuk kemi nj burim absolut t mitit. Fokusi apo burimi i mitit
gjithmon sht errsira dhe virtualitetet, t cilat jan t pakapshme, t
paaktualizushme dhe joekzistente -ka mund t na oj n shtrimin e nj
pyetjeje:
A mund t besohej q Troja, e thinjur n luftra mund t mashtrohej
nga nj kal druri?252
Mund t mendohej q Kali i Drunjt t mos kishte ekzistuar fare,
mirpo kt e kundrshtonte fakti q ai pranohej edhe prej vet trojanve
t ikur. Pandehma tjetr ishte se kali skishte ekzistuar, por kishte pasur
dika t ngjashme me t si parim. N kt rast, sht nj simbol q duhet
zbrthyer. Kishte dhe nj hamendje t tret, q, n nj far mnyre i
prfshinte dy t parat: Kali i drunjt kishte ekzistuar vrtet, por vetm si
nj mbulim pr t vrtetn. Kemi kshtu luhatje t ndjeshme t referencs
ndaj qendrs, ndaj nj origjine apo archia (fillimi) absolute.
Kjo dalje n pah e strukturs s re t t menduarit sht nj thyerje
e origjins s saj, e t kaluars s saj; ajo sht antipod i nostalgjis pr
origjinat, i etiks s pafajsis arkaike dhe natyrale, i nj lloj pastrtie e
iltrsie. Kjo shnjon at me t ciln sht mbushur tashm i shenjuari
dhe mund t marr do vler potenciale; kjo lvizje e shenjzimit shton
dika: me mnyr tjetr p.sh., mund t ishte marr Troja, nse sishte
marr me nj kal druri? Q kjo kishte qen nj mnyr e re, e paprdorur
ndonjher, t shkonte mendja nga vet fakti se ajo qe gjetur pas dhjet
vjet lufte t egr, ku qen prdorur t gjitha mjetet pr pushtimin e nj
qyteti dhe t gjitha kishin dshtuar. Shpjegimi, sipas autorit, mund t ishte
ky: gjat rrethimit tepr t gjat, n pushimet midis betejave, grekt kishin
arritur ndrkaq t bnin pr vete nj pjes t trojanve. Me nj fjal ata
kishin arritur t krijonin nj fraksion pro-grek midis t rrethuarve, si
shokun n terrin dhe kaosin e nats fatale. Kishte dhe pandehma t tjera: q kali ishte i vizatuar
ngutshm mbi portat e shtpive trojane q sduhej t prekeshin prej masakrs greke. Q grekt
pasi dogjn kampin e tyre, pr ti mashtruar trojant shkuan e u fshehn prapa malit Hippios,
emri i t cili do t thot Kal... s fundi Troja ra pas nj sulmi t kavaleris.
Gent Ruvins nuk i mbushej mendja pr asnj nga kto shpjegime. E vetmja vler e tyre ishte
dyshimi n ekzistencn e kalit t drunjt nga njra an, por edhe kmbngulja se n natn e rnies
s Trojs, fantazma e nj kali ishte endur kudo, pikturuar npr dyer ose gjoksore ushtarsh, kjo
sdihej. Dihej vetm se nj hije kali kishte qen e pranishme n at kaos. (nga romani)
252
Helena, e vn nga trojant tri her i qe vrtitur kalit, ndrsa u thrriste grekve t
mbyllur brenda n t, duke imituar zrat e grave t tyre. Pra kaq i madh ishte dyshimi i
trojanve se n barkun e kalit ishin fshehur grekt, madje kaq i sakt ishte informacioni i
tyre, saq kishin vn Helenn t imitonte pikrisht zrat e grave t atyre burrave q ishin
mbyllur brenda. Nga mallngjimi grekt desh u prgjigjn, por Odiseu nuk i la. Madje, si u
detyrua tia mbyllte gojn me pllmb Menellaut, q se prmbajti dot veten... Ishte fare
e qart se pas nj dyshimi t till, ose m sakt pas ksaj loje si n lodrat kukafshehtas t
fmijve, meqense burrat grek siu prgjigjn joshjes s Helens, e besuan se brenda kalit
ska grek dhe futn kshtu mallkimin n qytet. Pra kali i drunjt, n at form si thuhet,
domethn, kali i drunjt me grek t fshehur brenda, skishte ekzistuar kurr. (nga romani)

132

shprehet Kadareja. Qenien e ktij fraksioni e vrteton polemika n kmbt

e Kalit t Drunjt, n pasditen prpara nats fatale. Kali i pikturuar mbi nj
pjes t portave t shtpive trojane, q sduhet t prekeshin prej grekve,
tregon se tradhtart ishin jo t pakt n Troj.
Domethnie t ndryshme rrijn, pra t ngrthyera tek kjo shenj!
Po t shpreheshim me terma t Lvi-Strauss-it tek Il crudo e il cotto 253
prderisa vet mitet bazohen n kode sekondare (si kode primare shihen
ato kode t cilat sigurojn substancn e gjuhs) kjo vepr e tanishme sht
parashtruar si nj draft-tentativ pr nj kod terciar, i cili do t kishte pr
qllim prkthyeshmrin reciproke t disa miteve.
Me Prbindshin, Kadareja bri sprovn e par pr nj letrsi t
krahasuar q bashkonte krkimin shkencor me imagjinatn krijuese. M
pas ky do t ishte nj nga interesimet themelore t veprs s tij letrare dhe
eseistike.254
...
Gjithnj ky dshirim yni pr ta gjetur origjinn e mitit jasht tij!
Ironia sht se shum shpesh harrohet se miti sht nj rrjet strukturor,
nj sistem vlerash, jo nj e vrtet absolute. Lidhet me natyrn e shtjes
ontologjike dhe me ankthin e t arsyetuarit njerzor, por jo me nj prgjigje
prfundimtare.
Sepse, nuk ka filles absolute, mes ose fund absolut pr mitin, prvese
n nj mnyr t vetndrgjegjshme simbolike- prndryshe nuk do t ishim
t aft t ritregonim rrfimin e Uliksit, Eneas dhe kshtu me radh, n
fiksion.
Kshtu q bota e mitologjis sht nj bot logjike, e arsyetuar, por
sht ende nj bot q ngre vet shtjen e t arsyetuarit. Ajo ofron nj
shpjegim alegorik.255
2.2.1.4. Zhvlersimi grotesk i shenjtris s miteve
Mendimi grotesk, paradoksal dhe i uditshm, zbulon irracionalen n
rendin totalitar shqiptar prmes evokimit t krimit n shtpin e atridve.
Kadare bn nj ndrhyrje ekstravagante:
Tragjedit e vjetra, me sa i kujtoheshin, ve pr at flisnin: si t nxirrej
krimi jasht fisit. Pr t kundrtn, si t futej, smbante mend t kishte
dgjuar.256
253
Lvi-Strauss, C., Il crudo e il cotto, Milano, Il Saggiatore, 1966, ff. 13-56, 117-179,
[titulli origjinal Le cru et le cuit, Librairie Plon, Paris, 1964], f. 144.
254
Sinani, Sh. Pengu i moskuptimit, Ekstra, Tiran, 1997, f. 72
255
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.188
256
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009, f. 479

133

Ndrthurja e komikes ose qesharakes me t uditshmen, me t

jashtzakonshmen dhe me t tmerrshmen sht n funksion t zbulimit t
absurdit dhe paradoksit n shoqrin antike dhe bashkkohse.
Tek Lulet e ftohta t marsit, grotesku prmban edhe t shmtuarn e
strzmadhuar, t llahtarshmen dhe t prbindshmen.
Ndrthurja e komikes ose qesharakes me t uditshmen bjn q
simboli mitik i gjarprit t humbas tmerrin, frikn dhe nderimin q mbartte
dikur. Ai sht dhndri q vjen me shport mbi kal, bashk me dasmort
e tjer; ai thirret i shoqi-ky sht nj emrtim grotesk- dhe atij autori i
prshkruan veprime e shrbime q kryejn rndom nusja me dhndrin. Po
ashtu ai sht bashkshorti-gjarpr, me t cilin, t mbledhur kutulla n nj
shport, nusja e re shkon kudo, p.sh. me t ajo shkon n kish t dieln.
Ja nj situat groteske:
Mbasdite von, hipur mbi kuaj mbrritn pronart e gjarprit, gjith
dihatje e krcnim.
Dhndrin thirrn te pragu. Duam t shohim dhndrin. 257
Trajtimi grotesk q i bn Kadareja mitit t Edipit tek Lulet e ftohta t
marsit, i kaprcen kufinjt e mass; duke br q ky mit t duket si nj nga
anormalitetet m t rndomta, dhe po kaq e rndomt sht dhe gjuha e
prdorur q rievokon sharjen e njohur ballkanase.
Me sa dukej, askush tjetr nuk ishte zhytur aq thell n grmajat e
fajit sa ai. Aq thell sa t mbrrinte gjer te seksi i nns s vet. Pr tu
mbytur prfundimisht n t. Shko n t sms! Sharja, e dgjuar mijra
her, duhej t kthehej n t gjitha gjuht e Ballkanit. Kthehu n seksin e
sat me!258
Mirpo gradualisht, nn ndikimin e lnds groteske, shkrimtari ka
modifikuar prfytyrimet e tij pr t madhrishmen, pr sacren, duke
prftuar kuptime e nuanca t tjera m realiste, m t hapura, m t thella
e m origjinale. E madhrishmja nuk karakterizohet nga veprime heroike,
heronj q sakrifikojn jetn pr qllime t larta. Tek Stin e mrzitshme
n Olymp, kafsht e lufts, jan kafsh politike. Shkaba-pjes e sistemit
t sigurimit t Zeusit, me zhurmn shurdhuese t helikave, ngrihet n
fluturime prove. Ajo t zgjon asosacionin e nj makinerie t kohve t sotme
q i prket sfers ushtarake a t aviacionit, as hyjnore, as e madhrishme.
Prftesat groteske t zhvlersimit t miteve, t cilat jan mnyra
trajtimi t strzmadhuara t dukurive komike, t shmtuara, tmerruese
257
258

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 296

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 373

134

etj., pr shkak t funksioneve t tyre t rndsishme, jo vetm jan n

themel t veprave t Kadares, por mund t organizojn tr strukturn
dhe kompozicionin, si ndodh n romanin Shkaba.
Sepse ashtu si shkabs q gjat mijra vjetve i ishte dhn ve klithma
krau, njerzimit gjithashtu, sado i prkryer t dukej, nuk i ishin dhn
ve ca britma e fjal m shum, madje edhe ato, nj pjes pa kuptim. 259
Simboli mitik i shkabs ka marr kuptime prkeqsuese. Shkaba
sht e pamposhtur djallzore, e pangopur, grabitqare dhe grykse. Sepse
duke qen e madhrishme, ajo sht njkohsisht edhe forc e tmerrshme
rrnuese q nuk mund t mos prjetohet me frik, me shqetsim paralizues.
Madhshtia shtetrore, sipas shkrimtarit, sht pjes e pandar e atij
mekanizmi q i siguronte supershtetit nj sundim absolut mbi ata popuj e
vende t shumt q mbante nn zgjedh.
Gzohesh se po mbrrin, mendoi. Dhe ishte e kuptueshme. Ishte i
vetmi truall n bot q quhej vendi shkabave.260
Prmes nj lnde t pasur groteske, Kadareja zbrthen domethnien e
ndrlikuar dhe kontradiktore t figurs mitike t shkabs. Shkaba sht
nj figur groteske e nj shpendi t egr, mitik, simbol i identitetit kombtar
q shkrimtari e ka shndrruar n nj simbol t forcave armiqsore ndaj
jets dhe liris.
Pr t arritur tek ky thelb, I. Kadareja ka kombinuar n mnyr t
pazakont trajtat shqisore t dukurive natyrore e njerzore, nga krijimi i
realiteteve imagjinare, madje t prudnuara. 261
Prmes imagjinats miti, motivi mitik, apo figura mitike rivjen n
bashkkohsi, sepse imagjinata sht e aft ti shkel e kaprcej lidhjet
dhe cilsit e natyrshme t dukurive, t bj przierje e bashkime krejt
t panatyrshme, anormale, t pranoj transformimet m t pabesueshme,
duke ua nnshtruar, sigurisht, ligjeve dhe logjiks estetike t krijimtaris
artistike.
Kshtu, Dedalusi mitik shfaqet dhe vepron n bashkkohsin
komuniste. N mitologjin greke Dedali paraqitet si arkitekt, skulptor dhe
inxhinier i talentuar. Paraqitet si ndrtuesi i Labirintit n Kret. Shum
legjenda jan krijuar rreth tij pr fluturimet e para me krah t bra prej
dylli.262 N romanin Shkaba shfaqet nj personazh, i cili nuk trashgon
vetm emrin nga paraardhsi mitik. Ai trashgon po ashtu, artin e
arkitekturs, artin e projektimit t flatrave me qllim fluturimin lart, shum
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 80
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 69
261
Ui, A. Estetika e Groteskut, Msonjtorja e par, Tiran, 2001, f.192
262
Homeri, Iliada, Naim Frashri, Tiran, 1965, f. 434
259
260

135

lart, n nj tjetr hapsir a sistem. Ngjashmria e personazhit t romanit

me personazhin mitik rritet aq shum, saq nuk tingllon e uditshme q
Maksi e thrret papritur n emr Dedalusin. Megjithat n figurn e krijuar
nga Kadareja, spikat karakteristika e ndrmjetsit-dhe kjo nuk sht nj
karakteristik q trashgohet nga antikiteti.
Desha t di tjetr gj: pakt ke br, me fjal t tjera do t
detyrohesh t japsh pr at ngjitje.do tia japsh trupin tnd Dedalusit
dhe m pas shpirtin, apo?
Apo mendon tia hedhsh, Dedalusashtu si untia ngulsh ti i
pari thikn.263
N romanin bashkkohor t Kadares, Ikari rivjen si djal i Dedalusit,
por figura e tij n bashkkohsi (me veantin e rnies, pr shkak t
shkrirjes s flatrave) sikur paralajmron dshtimin e prpjekjeve t Maksit
pr t fluturuar. Kjo gj sht mse normale n diktatur: prpjekja pr t
manipuluar shtetin (personazhi, sikurse e kemi par), shpreson t gjej
nj pushtetar, nj prfaqsues t shtetit q t ndrmjetsoj pr t prgatitur
arratisjen e tij), e sidomos, prpjekja pr t goditur shtetin sht groteske,
pasi sht krejt e pamundur dhe qesharake n kushtet e totalitarizmit.
Grshetimi i lnds s tmerrshme me groteskun prdoret pr t sjell n
art nj prmbajtje t ngjeshur sociale, t ngritur deri n nivelin e simboleve
artistike me karakter universal, pr t trajtuar dramat e historis njerzore,
problemet ekzistenciale globale dhe shqetsime t jets shqiptare.264
E tmerrshmja prkon me dukuri q u sjellin njerzve fatkeqsi
jashtzakonisht t rnda, kolosale. Pr shkrimtarin, natyra e vrtet e
s tmerrshmes sht e privuar nga do gj njerzore, humane, nga vlera
kulturore e shpirtrore. Ajo identifikohet me dukuri q e zbulojn veten si
forca barbare, vandale, e q jan t afta t tregojn vetm egrsi shtazarake,
misterioze, irracionale. Ato e katandisin njeriun n rrnim t plot fizik
e moral. Ta tmerrojn-ta llahtarisin njeriun-ky sht qllimi i tyre.
Prapa ktij kuptimi t s tmerrshmes, ndihet forca antihumane, barbare,
antidemokratike e shtetit totalitar, diktatorial q mban nn zgjedh masa
t pafundme njerzish t depersonalizuar, t pafuqishm e t nnshtruar.
Njerzit q kan tentuar t dalin nga ferri me an t nj ndrmjetsi, q
kan provuar t ngadhnjejn n nj kuptim mbi shtetin, kta paraqiten m
s fundi t neutralizuar nga ato forca q mbjellin dhun, terror, tortura t
llahtarshme, q e shkatrrojn njeriun.265

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 55

Ui, A. Estetika e Groteskut, Msonjtorja e par, Tiran, 2001, f.192
265
Ui, A. Estetika e Groteskut, Msonjtorja e par, Tiran, 2001, f.192
263
264

136

Ngaq syt i ishin msuar ndrkaq me terrin, tani i shquante m mir

shkabat, madje edhe udhtart sipr tyre. Disa mezi mbaheshin. T kputur
si duket nga lodhja dhe ankthi, e kishin shtrir kryet midis flatrave dhe
kraht u vareshin anash.
I habitur vuri re se disa shkaba ecnin n drejtim t kundrt me t
tyrin, thua se po ktheheshin prap. N krye skuptoi asgj, gjersa mbi
shpinn e nj shkabe q kaloi pran dalloi skeletin e nj njeriu. Me kraht
e mbrthyer i kishte mbetur shpendit, krejt si nj varse rreth qafs, madje
Maksit iu duk se dgjoi tringllimin e kockave.
kalonin prap anash udhtart q rrinin gjith shpres, t tjer q
kishin humbur ndjenjat, t varur prgjysm, nj pjes t vdekur ndrkaq.
Prpiqej ti dallonte nga veshjet ose nga fotografit e para diku n shtyp,
por sishte e mundur. Kishte padyshim artist, bankier, lavire t famshme,
astrolog, ministra t prgjakur, ndrmjets bisedimesh ndrkombtare,
horra, profet t rrem.
sa shum, thoshte me vete her pas here. Nj brez i tr, hipur
secili mbi kalin-shpend t vet, duke u prpjekur t dilnin nga nj epok.
Kalronin rresht n muzg gjith shpres e pikllim.266
Funksioni i groteskut n artet moderne, lidhet me tjetrsimin e
njeriut.267
sht thn me t drejt se Kadareja sht shkrimtar q ka treguar
ndjeshmri ndaj dramave t historis botrore e kombtare t s kaluars
dhe t tashmes, ndaj problemeve ekzistenciale t njerzimit prball fatit,
historis, vdekjes fatkeqsive, ekzistencs njerzore.
2.2.2. Mnyrat e pranis s autorit dhe faktorve historikoshoqror
Veoria e miteve letrare si fond kulturor i nnshkruar thellsisht n nj
kujtes t prbashkt, sht q mitet letrare kundrshtojn do prkufizim
t prer t nj kuptimi dhe i kaprcejn gjithmon domethniet q do
epok mund tiu vesh: kshtu, ato nuk jan kurr t shterruara nga nj
interpretim historik i dhn dhe jan gjithmon t gatshme pr kuptimin
q nj vepr u jep. Ja prse tekstet e mdha t tradits letrare q i risjellin
kto mite, veprat e ndryshme t bazuara mbi epopen homerike, prbjn
ndrtekste t privilegjuara.
Duket se disa ndrtekste marrin kuptim, pikrisht, mbi nj rrafsh
historik.
266
267

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 68

Kayser, W, The grotesque in art and literature, NY, McGraw Hill,1966, fq. 29

137

Interpretimi mpleks nj gjykim vlerash dhe do epok rilexon nn

dritn e aktualitetit t saj politik, ideologjik, shkencor, artistik veprat e s
kaluars dhe u zbulon atyre vlera q ato i mbartnin t pazbuluara.
Nj para-tekst sht semantik dhe ideologjik: burimi nuk sht vetm
parimi themelor dhe ushqyes i veprs; sht edhe gjurm vlerash dhe
domethniesh t reja. Duke analizuar mnyrn me t ciln vepra kadareane
nnshkruhet n hullin e nj tradite dhe rimerr, por edhe anashkalon dhe
braktis njfar numri burimesh, sht pra e mundur t tregohet sesi trsia
e vlerave t prbashkta t nj epoke krkon nj rilexim t ndrtekstit dhe
shpjegon prthyerjet e reja t tij.
Pr shembull, ringjallja e Kostandinit tek Kush e solli Doruntinn
mund t dshmoj se fuqia e njeriut sht e barabart me at t hyjnive.
Shpresa e nj rilindjeje, besimi tek nj ringjallje e njeriut, n kuptimin
shpirtror t fjals, n nj koh kur rreziku i shuarjes s individit n
bashksi krcnonte, duket t ket qen qllim i autorit.
Mnyra sesi evokohet balada, sesi nxjerr n pah atributin e ringjalljes,
bn t mundur shpalljen e lidhjeve t lashta t kulturs son me ato t
vendeve t qytetruara t kontinentit-nj pikvshtrim ky i ngjashm me
qytetrimin virtual tek Ura me tri harqe. Nga vargjet e balads del se t
part e shqiptarve jepnin e merrnin me botn, krijonin lidhje krushqie n
vise t largta gjer n Bohemi, lidhnin aleanca me baron e fisnik t afrt
e t largt, lviznin npr t gjith hapsirn kontinentale.
Me realizmin e t parealizueshmes, me mbrritjen e t pambrritshmes
ka nj aludim pr frymn e Rilindjes dhe shpresat e prtritjes t cilat kan
krkuar gjithnj energji shum t forta shpirtrore. N Shqiprin e izoluar,
n Shqiprin pa aleanca, t viteve 70, u ndje predikimi pr hapje, kur
diktatura komuniste krkonte mbylljen. Prkundrejt ksaj mbylljeje, autori
sjell lashtsin, mesjetn si modele, apo si konkluzione epokash historike.
Vrejm se nuk mund t prjashtojm disa shkaqe t jashtme nga
analiza jon.
Formalizmi rus, na jep disa nga elementet thelbsore t teoris s
ndrtekstit: mbyllja e tekstit dhe prjashtimi i shkaqeve t jashtme, duke
ln thjesht lidhjet q thuren ndrmjet veprave, si dhe nocionin e mnyrs.
Nocioni i ndrtekstoris merr gjithashtu si t mirqen q funksionimi i
tekstit, dhe dinamika e cila e prfton at, t shqyrtohen pa iu referuar autorit.
Dhe, gjithmon nse i mbahemi rreptsis retorike t prkufizimeve, ai
prjashton gjithashtu q tu referohemi synimeve t autorit, dhe ndikimeve
q ai ka psuar.
Vese, si duket, sht e pamundur t mos marrsh parasysh faktort
shoqrore tek bn krkime mbi lidhjet e miteve t evokuara nga Kadareja
me shoqrin shqiptare n t ciln ato mite jan (ri) shfaqur.
Teoria e Bakhtine-it e shprehjes, vendimtare pr lindjen e nocionit t
ndrtekstoris, e ilustron mir kt vullnet pr ti dhn fund nj formalizmi
138

t rrept. Pr Bakhtine-in, do shprehje (q i prket ose jo letrsis) sht e

rrnjosur n nj kontekst shoqror i cili e shnon at thellsisht, dhe sht
e kahzuar drejt nj horizonti shoqror.268 N fakt, Kristeva vendos nj
paralele ndrmjet statusit t fjals, dialogjik, tek Bakhtine-i, dhe statusit
t teksteve: njlloj si fjala q i prket njkohsisht lshuesit dhe marrsit
t saj dhe sht e kahzuar drejt shprehjeve t mparshme dhe shprehjeve
bashkkohore, teksti sht gjithmon n kryqzim tekstesh t tjera:
do tekst ndrtohet si nj mozaik citimesh, do tekst sht thithje dhe
shndrrim i nj teksti tjetr (Smiotik, vepr e cituar). Ndrtekstoria,
duke u njohur gjithashtu me heterogjenitetin prbrs t do vepre, e
kthen t kot nocionin e ndrsubjektivitetit: ashtu si fjala nuk i prket
n veanti lshuesit q e prdor por sht e shnuar nga nj fjal tjetr,
ashtu si romani nuk sjell vetm fjaln e njjtsuar t autorit, teksti sht
vendi i nj prarjeje dhe i nj copzimi t folsit. Prmes kaq shum ideve
universale, Ismail Kadareja sht kumtues i veansis shqiptare.
Kshtu, do shprehje, do fjal sht mbartse e nj fjale heterogjene
e cila e ndrton at; heterologjia (fjal e re q Todorov-i e shpjegon si
larmia e tipeve t diskutimit) prbrse e gjuhs sht e krahasueshme me
larmin e gjuhve. sht pra vet njjsia dhe homogjeniteti i shprehjes269
ajo q sht vn n pikpyetje.
Objekti i diskutimit t nj folsi, fardo qoft ai, nuk sht objekt
diskutimi pr her t par n nj shprehje t dhn, dhe folsi nuk sht
i pari q ka folur mbi t. E thn ndryshe, objekti ka qen folur tashm,
kundrshtuar, ndriuar dhe gjykuar n mnyra t ndryshme, ai sht vendi
ku kryqzohen, takohen dhe ndahen kndvshtrime t ndryshme, vizione
t bots, prirje. Nj fols nuk sht Adami biblik prball objektesh t
virgjra, ende t paemrtuara, q ai sht i pari q i emrton.270
Pra, nj shprehje sht e kapur gjithmon n nj rrjet shprehjesh t
tjera q e prpunojn at. Meq heterogjeniteti i shprehjes sht krahasuar
me larmin e gjuhve, coptimi i do shprehjeje i referohet dialogut: n do
fjal, jan t nnshkruara zri dhe fjala e tjetrit, aq mir sa monologizmi
fashitet prball dialogizmit, ashtu si fjala e plot prball nj fjale t
coptuar, heterogjene, t prshkuar nga fjala e tjetrit.
Ve ksaj, romani ka pr veori t hedh n er do diskutim t
njjsuar; jo vetm q autori nuk flet n emrin e tij, por ai i fut n loj
ndrmjet tyre diskutimet e ndryshme. Veprimi i t shprehurit romanesk
Mikhail Bakhtine, Esthtique de la cration verbal, Gallimard, Paris, 1984
Padyshim, do t ishte m domethnse pr ta shpjeguar heterologjin nprmjet nj
heterogjeniteti t shprehjeve sesa nprmjet larmis s tyre: kjo e fundit mund t drgoj
tek shumsia e tyre (shprehjet jan t shumta) dhe jo tek thyerja e homogjenitetit t do
shprehjeje (do shprehje sht e prshkuar nga tjetrsia). (Shnim i autores). f. 40
270
Mikhail Bakhtine, Esthtique de la cration verbale, Paris, Gallimard, 1984
268
269

139

sht pra thellsisht shums. Dhe n veanti, personazhet fusin n tekstin

e romanit zra t shumt; ky shtreszim zrash ndihmon n mnyr
vendimtare shumsin e gjuhve.271 E vrteta e ktij kndvshtrimi nuk
qndron n pohimin e nj fjale autoritare, prkundrazi, n dialogun q
vendoset ndrmjet zrave t ndryshm.
Romani i bn kto tipe t ndryshme diskutimi t bashkjetojn dhe t
dialogojn pa i dalluar nga fjalt e autorit, madje dhe pa i saktsuar kufinjt
q i ndajn nga njri-tjetri. Ve ksaj, romani mund t prfshij gjithashtu
dhe lloje t ndryshme q jan heterogjene ndaj tij, qofshin kto letrare
(poema, novela) apo jo (studime zakonesh, tekste retorike, shkencore,
fetare). Romani sht pra, n themel, hibrid dhe dialogjik.
Shkrimet e Bakhtine-it mbi dialogizmin jan thelbsore pr lindjen
e nocionit t ndrtekstoris. Ve ksaj, prkufizimi q parashtron Julia
Kristeva sht i lidhur ngushtsisht me komentin e saj t veprave t
Bakhtinit q ajo ka ndihmuar t njihen n Franc.272
Ajo ka Bakhtini dgjon n fjaln/diskursin [] sht ndarja e folsit,
ngaq sht i prbr nga nj tjetr, dhe q kndej, i shumfisht dhe i
pakapshm, polifonik. Gjuha e romanit sht terreni ku dgjohet copzimi
i un, shumformsia e tij.273
Kshtu, po prpiqemi ndrkaq t deprtojm n domethniet q epoka
dhe shoqria dhe autori iu veshin miteve, e sigurisht, pr kt na u desh t
prshkruajm teorin e Bakhtinit dhe do t na duhet t prshkruajm po aq
mbi konceptin e autorit n letrsi.
N lidhje me shtjen e problematiks s autorit ka pasur dallime t
theksuara midis shkolls europiane dhe asaj anglo-amerikane, shkolla apo
dhe rryma t cilat prfaqsohen nga figura eminente t dijeve filozofike e
letrare, t cilat me nj fuqi argumentuese thuajse t kontestueshme mbronin
parimet e tyre. Shfaqen dy grupime filozofike t emrave: grupimi europian
q prbhet nga Maurice Blanchot, Michel Foucault, Jacques Derrida,
Roland Barthes etj., dhe at anglo amerikan, q prbhet nga T. S. Eliot, M.
H. Abrams, E. D. Hirch, Wayne Booth etj. Po u referohemi prfaqsuesve
t qarkut t dyt t lartprmendur, t cilt e shohin autorin si prani n t
gjitha prmasat e tekstit:
Thn shkurt, gjykimi i autorit sht gjithnj i pranishm, kurdoher
i dukshm pr doknd q dshiron ta krkoj. Pa marr n konsiderat se
format e para t tij kan qen t bezdisshme apo funksionale, kjo gjithnj
mbetet shtje komplekse, shtje q nuk mund t zgjidhet me an t
271
Veori e do diskutimi romanesk, polifonia sht veanrisht e dukshme n romanin
humoristik (Bakhtine referohet ndaj Sterne dhe ndaj Jean-Paul): n kto tekste, n fakt,
gjuht m t ndryshme jan futur n nj loj t papushueshme prplasjeje dhe shkatrrimi.)
272
Bakhtine, Mikhal, Esthtique de la cration verbale, Prface Tzvetan Todorov,
ParisGallimard, 1984
273
Bakhtine, M., LaPotiquede Dostoevski, Paris, Le Seuil, 1970

140

ndonj reference t leht n rregulla abstrakte. Prderisa ne po merremi me

kt pun, nuk duhet t harrojm kurr se prderisa autori diku zgjedh t
maskohet, ai kurr nuk zgjedh t zhduket.274
Duke marr parasyh t gjitha kto, po bjm nj orvatje pr t liruar
kuptimet e miteve dhe domethniet q epoka (q i evokon) dhe autori (q
i rimerr) i atribuon.
2.2.2.1. Kahje shndrrimi t pmbysura: njeriu bhet gjarpr
Lulet e ftohta t marsit ndrthur motive t tilla si, martesa me gjarprin,
marrja e gjakut, ringjallja e kanunit, incesti me motrn, vjedhja, pavdeksia,
etj., t cilat t grshetuara me legjendat dhe me ndrrat n arkitekturn
matematikore t ksaj vepre moderne prthyejn meditime piklluese pr
realitetin dshprues shqiptar. Duke qen se miti sht sintez e vlerave, t
cilat n mnyre unike, ia dalin tu projn mesazhe shoqrive t ndryshme
n koh t ndryshme, do t shohim m posht se mund t thon sot miti
i gjarprit, e, m pas, i Edipit, i vjedhjes s pavdeksis tek romani Lulet e
ftohta t marsit.
Hakmarrja, pr her t par n letrsin moderne shqiptare ishte trajtuar
nga Koliqi n noveln Gjaku275. Tek Lulet e ftohta t marsit ringjallja
e gjarprit paralajmron ringjalljen e gjakmarrjes. Rrfimi mbi ringjalljen
e gjarprit paraprin historin e vajzs q u martua me nj gjarpr.276 ka
do t zbuloj prsri ringjalljen e hakmarrjes277. Kundrkreu i par jep
martesn e vajzs q u martua me nj gjarpr:
Pr habi askujt si kujtohej faji q kishte br familja apo fisi i vajzs.
Faji i tmerrshm mund t shlyhej vetm me flijimin e saj.
E megjithat, kur e dgjoi vendimin u zbardh si plhur. ka the, im
at? T martohem me nj gjarpr?278
274
Wayne C. Booth; The rhetoric of Fiction, University of Chicago Press, Chicago &
London, 1961
275
Koliqi, E, Hija e maleve, novela, Zara, 1929, f. 21-64.
276
Marku u kthye pr t ikur. T kishte qen Zefi me siguri do t gjente ndonj lidhje
simbolike midis gjarprit t ngrir dhe asaj ka po ndodhte prreth. Dy jav me par, ndrsa
po flisnin pr ndryshimet e kohs dhe t njerzve, Zefi i kishte thn se kto prudnime t
befta i kujtonin atij historin e vajzs q u martua me nj gjarpr, Ismail Kadare, Lulet e
ftohta t marsit, f. 10-11.
277
Pr kt kujtojm: Mircea Eliade, La Luna, la Donna, il Serpente, n Trattato di
storia delle religioni, Torino, 1988, ff. 173-175, f. 175.
278
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 294, Martesa e vajzs
me gjarprin trajtohet n f. 21-36. Prsa i prket shndrrimit t njeriut n gjarpr q kemi
tek Kadareja nnvizojm analizn e shndrrimit t Zotit n gjarpr q bn Nietzsche dhe q
shqyrtohet nga Hans Blumenberg (Elaborazione del mito, Il mulino, Bologna, 1991, f. 761,
[Arbeit am Mythos, Frankfurt am Main, 1979], f. 222-226 dhe f. 224.

141

Ndihmesa e Maksimilian Lambertz-it: Fytyrat e prralls shqipe.

N shkrimin e tij Prrallat shqiptare279 M. Lambertz-i trajton edhe
figurn e gjarprit. E lidh at me kuedrn280 dhe jep fazat e zhvillimit
sipas rrfimeve t zonave t ndryshme t Shqipris. Pr t mbetur n
trevat shqiptare kujtojm origjinn e qytetit t Teiresias-it, Tebs. Teba u
themelua nga Kadmos-i, pasi vrau rojen e burimit t Ares-it, nj qenie n
form gjarpri, dhe pasi banort lindn nga dhmbt e tij q ai mbolli n
tok. Vet Kadmos-i, bashk me Harmonin, kthehet n gjarpr n fundin
e jets s tij toksore. Pastaj duke pasur pamjen e gjarprit kta themelues
mitik braktisn tokn dhe shkuan n ishujt e t lumturve. Pran Ilirve
dukeshin varret e tyre n form gjarpri. Me sa duket edhe Illyrios, nj djal
i Kadmos-it dhe Harmonis u rrit i fort dhe i fuqishm nga nj gjarpr.281
Kujtojm edhe nj rit q ka t bj me festn kryesore t epirotve,
ku, nga fakti q pranimi ose jo nga ana e gjarprinjve e ushqimit q u jepte
atyre nj virgjresh, varej begatia e vitit q do t vinte.282
Claude Lvi-Strauss n Le cru et le cuit, n pjesn e dyt, kur trajton
dy mitet q i referohen origjins s duhanit dhe kur trajton mitet q i
referohen t qeshurs dhe pasojave t saj fatale, citon tre shembuj ku kemi
pranin e gjarprit.
N mitin e par pr origjinn e duhanit tregohet se si nj grua merr nj
pjes t trupit t gjarprit q ka vrar i shoqi dhe gjaku q rrjedh prej andej
e mbars at. I biri i gjakut flet me t mn q kur sht n bark t saj, del,
merr formn e gjarprit, ngjitet n pem dhe e ndihmon gruan q t mbledh
fruta. Pastaj kthehet n trupin e nns. Gruaja, e tmerruar, u krkon ndihm
vllezrve m t mdhenj, t cilt e vrasin. Pastaj kufomn e tij e djegin
dhe nga hiri i tij lindin pema e rrshirs, duhani, misri dhe pambuku.283
N shembullin tjetr nj grua ka pr t dashur nj gjarpr, i cili e
ndihmon q t mbledh frutat pasi bjn dashuri. Vllai i gruas e ndjek
nga mbrapa n pyll dhe dgjon se gjarpri e bn t qesh t motrn. Pastaj
i vllai e vret gjarprin. M von djali q gruaja pati nga gjarpri ia mori
hakun t atit.
279
Lambertz, M., Fytyrat e prralls shqipe n Prrallat shqiptare, f. 11-12. Edhe pse
gjarpri konsiderohet si nj figur toksore dhe e lidhur me vdekjen nuk mungon interpretimi
tjetr si nj figur e lidhur me ujin dhe me jetn.
280
N Tiran besojn se fmijt e porsalindur t kuedrs mfshihen n nji vrim terrt
dhe aty zhvillohen e bahen shlliga. Ksaj gjendjeje i arrihet mbas gjasht muejve. Vetm
mbas gjasht muejve tjer qensi njivjear quhet kuedr dhe si e till e fillon aktivitetin e
vet, po aty, f. 11.
281
Samona, G. A., f. 70. Sovrani i par i Tebs, s bashku me t shoqen Harmonin, e
prfundon jetn e tij n form gjarpri. Samona i kthehet ksaj teme edhe n f. 147 t librit,
ku na kujton srish se pran ilirve dy gjarprinj t gurt rrin mbi varret e tyre.
282
Po aty, f. 70.
283
Lvi-Strauss, C., Il crudo e il cotto, Milano, Il Saggiatore, 1966, f. 13-56, 117-179,
[titulli origjinal Le cru et le cuit, Librairie Plon, Paris, 1964], f. 144.

142

N shembullin e tret vajza ka humbje gjaku vazhdimisht dhe qesh pa

pushim. Ajo rri e ulur gjithmon n kasollen e saj sipr vrims s gjarprit, q
sht i shoqi. Gjarprit i ngren nj kurth dhe e vrasin. Vajza lind gjarprinj
t vegjl; t cilt gjithashtu i vrasin.284
Gjarpri n mitet greke lidhet me tokn dhe me vdekjen. Duke pasur
parasysh edhe origjinn biblike, studiuesit e fes greke pr gjarprin marrin
si parim drejtues prkatsin e tij toksore dhe lidhjen e tij me thellsit e
toks dhe theksojn rolin e tij pr vdekjen.
Tek Kundrkreu i par, sikurse dhe tek Kundrkreu i dyt tek
Lulet e ftohta t marsit, kemi rindrtimin e mitit t gjarprit, veshjen e
shtreszimeve sociale, psikologjike, historike; kemi nj mit t rindrtuar
me fantazin m t ndezur n formn e nj tregimi q mund t qndroj
dhe m vete. Kurreshtja e lexuesit ngacmohet tepr, pasi prve paraqitjes
s nj mendurie, si ishte martesa me gjarprin (Lajmi pr krushqin e
prudur e shkalafiti mesin e tetorit m fort se era e veriut...), pranvnia
e t kundrtave, prdorimi i paradoksit shkaktojn moskuptimin, mosshpjegimin, habin e madhe. Nusja pret kafshimin fatal n mesnat,
vdekjen e saj. Kjo nuk ndodh.
Nusja sa vente zbukurohej. Jo vetm syt, por gjith trupi i saj e jepte
ngazllimin... smbetej ve nj dit ti thoshte t atit: t falem, zoti at pr
kt martes.285
Nusja duket e lumtur nga martesa me gjarprin. Nse hamendsojm
mbi kuptimin e motivit t martess s vajzs me gjarprin, do t mbetemi
prsri midis dy alternativave: shpjegimit shkencor dhe magjis. A jan
ato kundrthnse, apo mund t ndodh q plotsojn njra-tjetrn? N
kt diskutim nuk mund t mos i referohemi dhe nj her antropologut
t shquar Claude Lvi-Strauss. Njeriu i neolitit apo i parahistoris sht
pra, trashgues i nj tradite t gjat shkencore: megjithat, nse fryma q
e frymzonte at, dhe gjith pasardhsit e tij, ka qen krejtsisht si ajo e
njerzve modern, si ta kuptojm faktin se ai sht ndalur dhe se n mes
jan futur disa mijvjear..., ndrmjet revolucionit neolitik dhe shkencs
bashkkohore? Paradoksi ofron vetm nj zgjidhje: ekzistojn mnyra
t ndryshme t mendimit magjik, as njra as tjetra nuk jan funksione
t stadeve t pabarabarta t zhvillimit t shpirtit njerzor, por dy nivele
strategjike ku natyra lejon t atakohet nga njohuria shkencore: njri i
prgjigjet prafrsisht nivelit t perceptimit dhe imagjinats, ndrsa tjetri
sht jasht; thuajse raportet e domosdoshme q jan objekt i do shkenceqoft ajo neolitike apo moderne-mund t arrihen prmes dy rrugve t
284
285

Po aty, f. 168.
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 297

143

ndryshme: prmes njrs q sht tepr afr me intuitn e ndjesive, dhe

tjetrs q sht m e largt.286
Duke qen se shenja e gjarprit ngrthen konotacione q shkojn
deri n kundrshti me njri-tjetrin, po ti referohemi vetm ngjyresave
prkeqsuese q shfaqen n tekst her pas here (tek kapte vshtrimin e
gjarprit e humbte shpresn/vshtrim gjarpri, si thuhej/bes gjarpri/rrita
gjarprin t m hante kryet etj.), e sidomos, po t bazohemi n faktin se
dshprim e tronditje t thell solli vendimi pr tu martuar me nj
gjarpr aq m tepr se ky vendim u mor si ndshkim, pr t shlyer nj
faj t kryer dikur nga dikush, do t dilnim n prfundimin se trysnia dhe
turprimi publik do t ishte qllimi i martess s vajzs me gjarprin.
Ajo q shumkush e quajti trill, duf pr ta shkelur tjetrin gjer n fund,
marrzi shqiptare, lodr pa shije, turp e tmerr bashk, u krye gjer n fund.287
Lkura e gjarprit sht ndrmjetse pr kalimin n nj trajt tjetr.
Gjarpri kthehet n njeri. Kjo trajt e njeriut sht e destinuar t shfaqet si
e till vetm natn, n formn e nj marrdhnieje dashurore mes dhndrit
dhe nuses. asti i metamorfozimit, cilsit e tij: mes (i nats) dhe i errt,
-duket se i referohet zonave t ndrmjetme a t errta t mendjes s njeriut,
aty ku ndryhet e pandrgjegjshmja. Metamorfoza e gjarprit q mendon si
njeri, zbulon zonat m t errta t nnvetdijes s njeriut-ky sht nj nivel
i interpretimit.
Cipa, apo mbipetku t shndrron, t tjetrson, t bn t jetosh nj
dyjetsi: si nj ndrmjetse, zbulon simbiozn e dy trajtave t pangjashme
t personalitetit t njeriut.
Ajo cip lara-lara u gufmua, si nga nj stuhi e brendshme, dhe befas
ra prdhe, si nj mbipetk, duke zbuluar vrtet nj njeri.288
Ajo deshi ta pyeste se a mendonte si njeri nn trajtn gjarprore, por,
mesa dukej, ishte ashtu.289
N fakt, nuk sht vetm gjarpri q prjeton at dyjetsi t padgjuar.
Edhe nusja e tij, po ashtu duhej t gjallonte njkohsisht n dy koh: n at
t njeriut dhe at t gjarprit.
Q kndej, si n coprat e nj pasqyre t krisur t gjitha pamjet
ndryshoheshin. Ia qanin hallin si t ishte fatkeqe, e, n fakt ajo ishte e
lumtur.290
286
Lvi-Strauss, C., Mendimi i egr, Eqrem Basha (prkth. nga frngj.), Pej, Dukagjini,
1999, f.33
287
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 295
288
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 301
289
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 302
290
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 303

144

Shndrrimi ndodh midis thelbit dhe dukjes, por jo vetm kaq.

Rrfimtari aludon se nuk ka ngjarje t bujshme a t jashtzakonshme dhe se
thelbi i ksaj dyjetsie ndodhet brenda individit dhe shfaqet n rrethana t
caktuara. N shoqrin shqiptare n tranzicion, pothuaj gjithkush prjetoi
nj dyjetsi t padgjuar.
Prmbajtja e mitit sht e hapur, fabula mund ti huaj elementt nga
vet jeta shoqrore.291
Ndonse ajo nuk arriti ta bnte pyetjen, tjetri u prgjigj: askush nuk
mund ta dij kurr me k e bn nj pakt. Me veten tnde mesa duket.292
Fare natyrshm ngjarjet mitike lidhen me aktualitetin. N pjesn
e nnt t rrfimit mbi djalin-gjarpr, kjo lidhje realizohet prmes
hamendjeve t Markut (personazhit t bashkkohsis) mbi t vrtetn e
mundshme e cila mund t qndroj n thelb t ngjarjeve mitike n analogji
me bashkkohsin e tranzicionit (thuajsimi i njeriut, dyzimi, jetesa e tij
n dy trajta). Marku sht nj piktor kryeqytetas, q, megjithse Shqipria
doli nga diktatura nuk di as nuk do t dij prse nuk sht aspak i gzuar
dhe nuk ka dshir t kthehet n kryeqytet, por rri n qytetin e vogl alpin,
ndonse Shqipria prej disa vjetsh ka dal nga diktatura.
n syt e drejtorit kapte pyetjen ju pengon t gzoheni?
m pengon? Tha me vete Marku kur u kthye n zyrn e tij. Pa dyshim
q se dinte, ose m mir sdonte ta dinte.293
sht nj karakter modern: intelektual, i ndrgjegjshm pr talentin
e tij t jo kushedi far, indiferent larg prej politiks dhe aktiviteteve
shoqrore.
sht ky personazhi q pohon kohn e tranzicionit si trajtn e kohs
s gjarprit t shndrruar n njeri vetm pjesrisht, ashtu si njeriu-gjarpr
pohon:
Jam i dnuar t jetoj n trajtn e gjarprit tri t katrtat e kohs. Vetm
nj t katrtn ma lan prej njeriu.294
Ky personazh q jeton n bashkkohsi, do t besonte se kishte marr
pjes vet n pyetjet e vajzs, t prindrve t saj e t fqinjve prreth sepse
ai sht kaq pran ktij miti dhe nj nga shkaqet sht ngulmimi i t atit
291
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.139
292
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 302
293
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 314
294
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 301

145

pr ta bindur pr t ndjekur shkolln e policis kriminale. Njerin sy i ati e

kishte humbur n prleshje me banditt dhe n urrejtjen e tij pr banditt,
nuk kuptohej ku mbaronte mendsia e oficerit t vjetr t policis, dhe ku
niste hakmarrja pr syrin e humbur.
Ti do t veshsh uniformn e policis, ashtu si un, ashtu si gjyshi yt,
q e grin banditt n kohn e mbretris.
Jo baba. Un nuk e vesh at petk...
At petk...tha me vete Mark Gurabardhi... at cip gjarpri...295
Kshtu bhet zvendsimi i togfjalshit uniforms s policis i tipit
emr+emr ku emri i dyt cilson t parin, me nj leksem me kuptim m
t prgjithshm petk. Shkrimtari krkon thelbin e shndrrimit ky krkim
shprehet n rrekjen pr t gjetur forma t reja t t shprehurit. Ai gjen fjaln
e duhur n sistemin e shenjave; nj shenj pr nj shenj.
Shenja, fjala e re q pret edhe ajo t interpretohet, shfaqet e prshtatur;
ajo mund t na drejtoj drejt fjalve t tjera, drejt fakteve t reja, drejt
mekanizmave t reja. Ajo ka nj kapacitet m t madh shenjues se
togfjalshi i mparshm. Fjala petk sht emblem potenciale n lojn
midis metonimis dhe metafors.
Fjalt kan mundsin t jen transparente, t sugjerojn kuptime t
cilat i shkrijn dhe i zhdukin ato n lojn e tyre.
Polisematika, sipas Fjalorit t gjuhs s sotme shqipe, Akademia e
Shkencave, Tiran 1980, lidhet me shumkuptueshmrin e fjals dhe t
shprehjes q zbulohet n lidhjet me veten dhe me fjal t tjera.
Kshtu, n romanin Lulet e ftohta t marsit, me kuptimet q zbulojn
figurat narrative, krijohen valenca q projn mesazhe me thelb t njjt,
n kontekste t ndryshme rrfimi duke mundsuar n situata t ngjashme
zvendsimin e fjals petk me cip gjarpri. Shnjues t ndryshm mbulojn
serin e t shenjuarve. N kt mnyr, si n rastin e ngjarjes mitike, n nj
aktualitet t prudnuar, Marku ndjente njfar detyrimi, si dukej, ndaj
nj jete t dyt, madje prej kohsh kishte nisur t bhej i varur ndaj ksaj
jete t dyt paralele.
Koht e fundit, kjo jet e dyt, ajo q kishte qen kaq vjet si hije
paralele, sa vinte, ngulmonte pr tu shfaqur. Nganjher trysnia e saj
ishte e till sa i dukej se edhe teshat e oficerit t policis i kishte gati
dika kishte mbetur n qenien e tij. Nj si mikrob i fshehur q jepte
her pas here ethe. Mundsia tjetr, ajo e veshjes polic, sado e turpshme ti
dukej, kishte qen e vetmja mundsi e dyt n jetn e tij. Si e till, ishte e
vetmja q kishte t drejt t paraqitej qoft edhe si hamendsim i pakryer.296
295
296

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 308

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 320

146

Marku karakterizohet nga nj gjendje apatie n qytetin n veri t

Shqipris, aq sa i vinte pakz habi q vjedhja e banks, po e trhiqte at
si gjith qytetin, n mos m tepr (gjithsesi, mesa dukej kishte trashguar
dika nga paraardhsit: hetimin). Gjith ky zell i ringjallur koht e fundit
pr hetim, kjo xanx polici e trembte. Nuk ishte e rastit q dy dosjet e
Gentianit dhe historia e cips s gjarprit e kishin pushtuar me aq ngulm
mendjen e tij. N krahasim me kaosin e prgjithshm, shkaprdredhja e
Markut drejt nj jete dytsore, duket nj gj fare e thjesht.
Ka njerz q pr nj arsye ose tjetr, rastsisht, ndoshta, si ai q bie
n nj zgavrin, pas rnies dalin n nj hapsir si t thuash n nj
sistem tjetr. E prfytyron dot afrimin te buza e tyre?... Koha ngadalsohet,
pastaj ndalon fare Dhe pikrisht aty, pas rnies mund t ndodh ajo
dalja n nj tjetr hapsir sistem gjendje.
Miti i metamorfozs paraqitet si nj prmbysje e plot: nj ndryshim
literal dhe kuptimor i figurs si trop dhe i shndrrimit t karakterit njerzor
n gjarpr. Ky shndrrim i figurs buron nga rrfimi si iluzion, si metafor,
si fiction dhe si vizion q zbulon ekzistencn e invariantit t qndrueshm
n arketipin e metamorfozs si figur dhe dukuri e prhershme me veprat
letrare.297
Pamjet e saj t kujtojn negativt nj filmi tek njri-tjetri dhe gjuhn
e palimsestit ku gjuha mbetet nj, por e zbeht n forma t zbrazura dhe e
shfuqizuar nga kuptimi i saj fillestar, ajo sht tjetrsuar dhe sht br e
huaj, por jo pr narratorin.298
Motivet, si martesa e vajzs me gjarprin, marrja e gjakut, ringjallja
e kanunit, incesti me motrn, vjedhja, prostitucioni, pavdeksia,
prshkruhen prmes nj realiteti kaotik dhe nj tranzicioni t egr si sht
realiteti anarkik ku vendosen ngjarjet dhe karakteret q lidhen me vitet
e demokracis pas 90. Metamorfozat jan mbisunduese n kushtet e nj
kaosi, anarkie dhe utopie politike e morale.
Pra, duket se metamorfozat burojn nga nj realitet historik absurd
ku sundojn paradokset pr shkak se mungon ligji si mjet i gjykimit, ku
t drejta e njeriut jan n kriz t thell dhe rrezikojn ekzistencn e vet
shoqris.
Me fillimin e demokracis, tani q njerzve aq u bnte pr mendimin
zyrtar, ngaq po tu shkrepte n kok brenda dits mund t kalonin n
opozit...

297
298

Lumi, E. Metamorfozat, Skanderbeg Book, Tiran, 2006, f.181

Po aty.

147

Tmerrin tjetr, prfytyrimin se si n rast t nj shthurjeje t prgjithshme njerzit mund t dilnin me miliona nga jeta e vet, pr tu shartuar
me jett e t tjerve, arrinte ta mbante larg trurit t tij.299
Mendimi mitik e kaprcen veten dhe, duke shkuar prtej imazheve
q mbajn disa marrdhnie me prvojn konkrete, vepron n nj bot
konceptesh q kombinohen me njra tjetrn n bashkshoqrim t lir.
Kjo do t thot q ato kombinohen jo duke iu referuar ndonj realiteti t
jashtm por sipas afrive dhe papajtueshmrive q ekzistojn midis tyre n
arkitekturn e mendjes.
Miti nuk sht kurr ideja apo fakti vet, por sht gjithnj rreth
dikaje (ideje ose fakti). sht nj prpjekje pr t qen i prpikt rreth nj
mungese domethnse n ligjrim. sht prshtatshmria e kuptimit, por
n t njjtn koh nj sistem gjenerativ, q ende na mundon n krkimin
ton pr lidhjet e tij me ngjarjet n botn e vrtet. Kjo dilem kantiane
sht qendrore pr hetimin e Lvi-Strauss-it.
Figura mitike e gjarprit ka funksion simbolik e metaforik, funksion
q e zbraz prmbajtjen fillestare fantastike dhe magjike t burimit. Ajo
mbart nj domethnie t re nprmjet mbishtresimeve dhe kuptimeve q
zbulohen n mesazhe dhe ide q ekzistojn n kt kontekst rrfimi dhe q
dshmon pr aftsin riprtritse t mitit. Miti i lasht vjen si nj vizion
i transformuar me qllim pasqyrimin e ndryshimit t kohs s tashme s
cils i referohet.
Ishin gjendur bashk aty ku sduhej dy lnd me kahe t kundrta,
ashtu si n at rastin tjetrn katundin e largt, ku njeriu dhe gjarpri
krejt si ata q vishnin t njjtin petk, prdornin t njjtn trajt300
Prsa i prket zbulimit t kuptimit t mitit n aktualitetin aspak mistik,
Kadare bn nj prmbysje: nuk ishte gjarpri i fejuar, q u shndrrua natn n
njeri, por e kundrta, ishte dhndri-njeri, q befas u b gjarpr. N rrethanat
e nj kaosi social n tranzicion e sipr, shoqria shqiptare u karakterizua
nga disa dukuri tipike-nj nga t cilat ishte prostitucioni. Mashtrimi - u b
mnyra m e rndomt e drgimit t vajzs larg. Vajza e fejuar emigronte
jasht shtetit me djalin dhe vinte prher ajo or e pashmangshme e
mesnats kur i fejuari e flakte trajtn njerzore, dhe ashtu, i huaj tashm, i
panjohshm, gjarpr, i krkonte nuses s vet t bhej prostitut.
Si ndodh ky shndrrim n kahje t kundrt dhe pse?
Teoricieni Claude Lvi-Strauss ka identifikuar te miti tri element:
strukturn, kodin dhe mesazhin. Transformimi i mitit buron nga ndryshimi
i ktyre tre elementve q e organizojn at; nga shndrrimi i nj miti klasik
299
300

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 321

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 358

148

apo shqiptar n nj mit kretsisht modern pr nga pamja dhe funksioni q

kryen.
Duke mbartur atributet e djallziz, tinziz, pabesis, dinakris, djali
i bashkkohsis sht vet gjarpri, n astin kur kto karakteristika dalin
n pah dhe ky ast i mjegullt, trondits, sikurse edhe n mitin e lasht sht
mesnata. Para ktij asti, djali i prngjiste djalit n tregimin e ristrukturuar-i
pashm, i sjellshm, trheqs, i dashurueshm. Metamorfoza sht e beft,
sikurse n rrfim, por ndryshe nga rrfimi mbi djalin-gjarpr, shndrrimi
sht n kah t kundrt: nuk sht gjarpri q kthehet n njeri, por njeriu q
kthehet n gjarpr. Po t flisnim n nivel atributesh: mirsjellja kthehet n
pabesi, dukuria n dinakri, bukuria n shmti dhe dhun.
Kjo prmbysje, jo vetm q nuk sht e papranueshme, por prkundrazi,
sht djali q duhet t kthehet n gjarpr me qllim q t mbroj kuptimin
e mitit n kt epok joheroike dhe joprrallore. Gjarpri, nga ana tjetr,
duhet ti jap djalit t fejuar karakteristikat e tij m prkeqsuese, pr t
ruajtur ndrkoh identitetin e tij.
Kjo ngjante me tregimin e nj vajze shqiptare q n vitin 1999 kishte
kaprcyer Kanalin e Otrantos bashk me t fejuarin, pr t dal n Itali.
N nj hotel t Barit, n mesnat i fejuari befas ishte shfytyruar e ishte
kthyer n bish Nj pjes e prostitutave shqiptare n Rom ose n Paris
tregonin pak a shum t njjtn histori.301
Ktu priten e vlerat e msuara kulturore dhe sociale si dhe kuptimi
poetik.
N prdorimin kulturor t mitit, sipas Barthes-it, mundsia pr kuptim
ngushtohet nga lexuesit, dgjuesit dhe shikuesit njeriu me mitin nuk ka
nj marrdhnie t bazuar tek e vrteta, por tek prdorimi: ata e politizojn
sipas nevojave t tyre. Ironia ather sht q funksioni i mitit sht t
prvetsohet, po aq sa t prvetsoj, sepse ai nuk ka qndrueshmri.
Natyrishit ai sillet kah ndryshimi duke prfshir dhe shfuqizimin si pjes e
nj marrdhieje pashmangshmrisht t paqndrueshme midis ngjarjes dhe
kuptimit t saj. Miti nuk sht as gnjeshtr as konfesion: ai sht lakim,
ndryshim, ai i ndrron faktet. Miticizmi i pastr sht gjendja n t ciln
nj shenj ose nj sistem shenjash sht i plot dhe njkohsisht me fund
t hapur.302
Miti duke qen n thelb nj transfigurim i realitetit, mbi t cilin
shkrimtart ndrtojn nj transfigurim t ri, t ndryshm nga zanafilla e
mitit arkaik, e realizojn kt ndryshim me an t metamorfozs, si dukuri
universale q buron nga riprtritja e natyrs s mitit, natyr kjo q ruan
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 358
Gould, E; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.119
301
302

149

vetm karakterin shenjues dhe simbolik t vjetr me kuptime krejtsisht

t reja n kontekste letrare t ndryshme si shndrrim i t gjitha vlerave n
dukje t pandryshueshme.303
2.2.2.2. Edipi figur poliedrike
Edipi n romanin Lulet e ftohta t marsit, duke humbur iniciativn,
lirin, rivjen jo n formn e nj rrfimi t mvetsishm a t nj historie t
strukturuar, por si nj figur shumkndore, dhe, duke humbur n t njjtn
koh at q i siguron fisnikrin e tij dhe sedrn e lnduar, pushon s qeni
nj hero tragjik.
Kshtu, humbet fataliteti, ideja e fatit t paracaktuar, predestinata-ka
karakterizon Edipin e Sofokliut.
Duhet t dallojm prdorimin alegorik q i sht br mitit t Edipit
ndoshta n mnyr banale, deri n at mas ku t gjith mitet pranohen.
Marku e mori vegln, pastaj e drejtoi andej nga kishte vshtruar tjetri.
Bjeshkt e afruan me nj ngut krcnues. Atij iu duk se njohu rrahinn
me shkurre t dendura ku dyshohej se ishte hyrja e fsheht e arkivit. Ndr
mend i erdhi seksi i vajzs. Pastaj shefi i shtetit q fill pas emrimit kishte
dashur t futej n arkiv.304
Edipi i romanit Lulet e ftohta t marsit, merr nga lashtsia greke
karakteristikn e verbris, n kuptimin metaforik t fjals. Ai sht nj
tiran i palavdishm, i verbr, sikurse n fakt, jan t gjith tirant.
Larg, midis mjegullims s tejqyrs Edipi vazhdonte t rrotullonte syt
e zgropt. Tiran i verbr, i thirri prap Marku, at dhe bir i krimit, krkon
ashtu me ata mos-sy?
Shkopi i tjetrit vazhdonte t trazonte shkurret, pr t gjetur, si dukej,
t arn e mistershme, andej nga kishte dal gabimisht e ku duhej prap t
gremisej n terr...305
Figura e Edipit n kt vepr sht nj figur e shumanshme q
prmbledh n vetvete kndvshtrime t ndryshme. Ja sesi thellohet
prdorimi alegorik dhe banal i tij.
E gjerbi ngadal kafen dhe sado q u prmbajt ca aste, mendja
bri bri iu kthye te seksi i vajzs. Ather smsohej dot me kundrtin
303
Gould, E.; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.187
304
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 409
305
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 413

150

midis trazimit shkumbzues t tij, t ulrims roz t ujkut t ndryr brenda

mungess, q spranonte dshmitar dhe hyrjes s zgavrims, asaj t are
banale, me pamje gdhri, q ashtu si roja e zgjedhur enkas pr idiotsin
e tij, ruante portn e thesarit. Hyrja e arkivit t fsheht, n qoft se kishte
qen vrtet ajo q kishte par, me ato shkurre t rndomta q e mbulonin,
kishte njfar ngjasimi me t. Gjithka q ndodhte aty brenda ishte gjithsesi
e pashpjegueshme dhe sishte e rastit q Edipi mbret, aty, n at terr e
kishte humbur rrugn.306
Kndet e ndryshme t vshtrimit mbi kt figur qndrojn n mnyr
harmonike n veprn e Kadares, duke qen t prputhshme me an t
ndryshme t shoqris n tranzicion.
Mos t harrojm se bhet fjal pr rifunksionimin e nj burimi i cili
sht konsideruar m i miri midis tragjedive t kohs. Gjithashtu, sht
dashur nj ndryshim i perceptimit dhe i kuptimit q ne kemi pr mitin
e lasht n mnyr q t bhet e mundur q historia e Edipit, pasi sht
risjell shpesh n letrsin dhe teatrin europian t organizonte lndn e
nj romani t letrsis shqipe. Me fjal t tjera, tek miti sht nj qllim
logjik pr t prmbushur hendekun me shenja, pr t shpjeguar origjinn e
termave t veta, n dukje t zgjedhura arbitrarisht, dhe m pas pr t arritur
nj prgjigje pr problemin e pajtimit t origjinave me t tashmen, fjaln
me kuptimin. Fakti q miti prdor njsi nga natyra, shoqria, legjendat e
tjera dhe kshtu me radh - pr logjikn e qllimit t tij, nuk do t thot
domosdoshmrisht se zgjidhja shtrihet diku jasht mitit. Fundi i hapur i
mitit e l rrfimin grek t Edipit (si sht gjetur te Sofokliu, pr shembull),
ende disi m t fuqishm pr ne, ndoshta, sesa versioni i Frojdit. Sepse
Frojdi dukej se dshironte t shihte nj konkluzion t qart t mitit t Edipit,
n faktin se djemt e rinj jan t prirur t flen me nnat e tyre, ndoshta
sepse ata dshirojn t kthehen n mitr, ose sepse zhvillimi i hershm
fmijror mund t zgjatet pas pubertetit.
Kjo sht nj prpjekje pr ta mbyllur mitin prmes kndvshtrimit
t gabuar sipas t cilit: dikush mund ta mbyll hendekun prfundimisht.
Nga ana tjetr, Lvi-Strauss-i mund t thot ndonse prvoja kundrshton
teorin, jeta shoqrore vrteton kozmologjin nprmjet ngjashmris n
struktur.307
sht pozita e mitit si analoge e cila lejon prralln greke t prsris
veten, dhe n mnyr ironike e lejon Frojdin t vr nj struktur tjetr n
vend t kozmologjis (n rastin e tij, metapsikologjin) dhe t riinterpretoj
mitin pr t provuar q edhe kjo sht e vrtet, gjithashtu. Sepse pushteti i
mitit nuk shprehet n ndonj referenc t drejtprdrejt, pr sa koh q nuk
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 389
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.184
306
307

151

ka pr tu gjetur asnj kuptim i drejtprdrejt, prve njsive metonimike

t mitit t marra nga bota reale p.sh.: nna, babai, dhmbt, t aluarit, mite
t tjera etj, por n riprsritjen me fund t hapur t marrdhnieve q krijon
midis njsive.
Ai nuk sht fatkeqi Edip, shum pak i ngjashm me figurn e
tragjedis greke, t rnduar m shum se kushdo tjetr nga vuajtjet. sht
e qart se ai nuk sht tipi i njeriut fisnik, i cili pavarsisht nga urtsia
karakteristike, sht paracaktuar t vuaj. Nj dallim ndr kryesort sht
se ai nuk paraqitet i mbuluar nga fatkeqsi, e aq m pak nuk pritet t ndodh
q, m n fund, prmes vuajtjesh prmbinjerzore, t bhet burim mirsie
pr ata q e rrethojn.
Mund t shohim se modeli grek karakterizohet nga nj dobsim, por
nga ana tjetr, ai nuk resht s pasuruari. Faji q krkon shlyerje- prshkon
fund e krye romanin. Duket se n do rresht, duke deprtuar fjalt, si n nj
pergamen lexohet pyetja: sht ky faj i madh, i shprndar kudo? E
gjith toka duket fajtore. Atmosfera duket fajtore. Personazhet duket sikur
mbartin nj faj. Pyetja e Markut sht e rnd dhe kmbngulse: kishte
krkuar t nsrmen e emrimit me pishtar n dor npr terr? Krimin,
njolln e ndrgjegjes s vet?
Njolla e ndrgjegjes dhe krimi sht krejt e kundrt me mirsin e
heroit tragjik grek, mirsi q do t ndihet edhe pas vdekjes s tij. Nuk sht
rendi i gjrave, ligji a morali q kan shkaktuar verbrin e Edipit t Luleve
t ftohta-ai nuk pron asnj mesazh madhshtor. Atvrassi, bashkshorti
i s ms dhe njeriu q u prgjigjet pyetjeve t Sfinksit sht tretur n kt
tiran t ri q vetm metaforikisht sht atvrass a bashkshort i s ms.
Po a u shterrua domethnia e mitit, apo kjo q u b, ngjan me njollat
e errta q na dalin para syve pr t na qetsuar pas drits s fort? do t
pyeste Friedrich Neitzche tek Lindja e tragjedis.
Njihet nj bestytni e lasht popullore persiane, sipas s cils
magu i urt lind vetm pas przierjes s gjakrave. A mund t thuhet se
veprimet dhe fatin e Edipit e prcaktuan kapriot e forcave misterioze, t
kundrnatyrshme?308
Maja e mpreht e urtsis drejtohet kundr t urtit, urtsia sht
veprim kriminal kundr natyrs-ja prfundimet e tmerrshme ku na on
miti. Mirpo poeti helen, si rrezja e drits, ka guxuar ta prek statujn e
madhrishme, por edhe t frikshme t mitit. E ndjejm t kumboj nga
melodia sofokliane.309
Edipi sofoklian duke pasur pr atribut menurin, sht i vetmi q
zgjidh misterin enigmatik t Sfinksit, mirpo sht dija, pikrisht zbulimi i
mistereve, i s vrtets, e vemas i incestit, q e on fatalisht drejt vuajtjeve.
308
309

Friedrich Neitzche, Lindja e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 86

Po aty

152

Tabuja nuk mund t kaprcehet, aty nisin tragjedit psikologjike, morale,

normative, institucionale, njerzore, - kto tragjedi nuk tejkalohen dot.
Dhe prsri mund t shtrohet pyetja e Neitzche-s: a u shterrua
domethnia e mitit?
Do t thosha prap se domethnia e mitit jo vetm nuk shterrohet, por
nuk resht s pasuruari.
Nj asociacion do t zhvillohet m tej duke br t lindin e t marrin
udh t tjera pikpyetje e shpjegime mbi mitin grek t Edipit-ka vendos
domethnien e tij t re n bashkkohsi.
As sonte nuk do t nxirrte asgj m shum, mendoi Marku i lodhur. As
ky dhe as dosja tjetr, ajo e gruas mbretresh, me shenjat e litarit n qaf.
Midis dy prpjekjeve pr vetvrasje kishte dy pohime t saj, n kundrshtim
t plot me njri-tjetrin. N t parin ngulte kmb se Edipi, burri i saj
mbret, skishte qen kurrsesi biri i saj. N t dytin pranonte: ishte martuar
me t birin atvrass, madje prej kohsh e kishte ditur. Kishte premtuar se
do t sqaronte gjithka n seancn e ardhshme t hetimit, pikrisht asaj, n
prag t s cils, m n fund kishte mundur t varej.310
Edipi nuk e kishte vrar t atin. Dhe as kishte fjetur kurr me t
mn. Ishin shmbllime krimesh t mundshme, q u shpalln si t kryera
ndrkaq, ditn q ai ishte br tiran.311
Duke qen se do tiran sht nj mundsi e pafund krimesh, Ismail
Kadareja, arsyeton me zrin e personazhit t tij se ditn q tirani merrte
kurorn, krimet zhvendoseshin nga koha e pritme, ajo q ende sishte, drejt
s shkuars pr t mbrritur gjer n strehn m t sigurt, n zgrof t nns.
Tirani sht n krkim t vazhdueshm t s vrtets s fshehur, ose n
fshehje t vazhdueshme t s vrtets dhe i prdjekur prjetsisht nga hijet
e krimeve t njpasnjshme t kryera pr pushtet, si dhe nga mashtrimi q
i pason t gjitha kto sakaq. (pr nj pranvnie me riciklimin n letrsin
europiane, shih shtojcn: 4.5.3)
...n vend t vjedhsve t Banks me maska, u duk nj varg veturash
zyrtare. E para ndaloi, e gjat, e zez, por prej saj, n vend t ish-tiranit
shqiptar zbriti nj tjetr. Nga vetullat iu duk si ish-shefi i rusve, Brezhnjevi.
Fill pas tij mbrriti Ulbrihti i gjermanve, dhe pas tij, dy t tjer, me zhgune
t ngrir, si pr ballo.
T gjith krkonin t njjtn gj, mendoi.
Ishte i sigurt se shefi i shqiptarve ndonse kishte qen njher, do t
vinte gjithashtu. Shiqte dor aq leht nga ai rrip toke.
310
311

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 376

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 413

153

Tjetri erdhi vrtet, me nj kinse vones, q n t vrtet sishte vese e

kundrta e saj, domethn, mbrritje para kohe, por e paraqitur s prapthi,
ashtu si ishte vn mbrapsht pllaka e veturs s tij. Tinzar, si prher,
mendoi Marku...312
Krimi dhe ndjenja e fajit ndrthuren edhe me nj dukuri tjetr:
gjakmarrjen. Kadareja del hapur prball realitetit shqiptar, i zymt dhe
pesimist. N fragmentin e mposhtm prmbylls bie n sy nj pezmatim i
thell pr mungesn e ardhmris, pr mungesn e shpress.
Ret rrinin t ngrira dhe zogjt, si t nderonin nj pakt, sdukeshin
askund. Kshtu duhej t kishte qen ai fund apo fillim stine, kur zotat ashtu
si dyshohej prej kohsh, e kishin braktisur prfundimisht rruzullin toksor.
Qielli ndehej pambarim, i shqyer nga trishtimi, i patnzon, pas asaj ikjeje,
shkakun dhe drejtimin e s cils npr gjithsi se dinte kurrkush. 313
Ikja e trisht dhe prfundimtare e zotave npr gjithsi prmendet jo
m kot n fund t romanit, si pr t hedhur ngjyra edhe m t zbehta edhe
m t trishta n peizazhin e piklluar t nj toke q e braktisn perndit,
si dhe t luleve t rreme, t ftohta t nj stine q mund t ishte gjithkaq
vjesht apo dimr, vetm pranver smund t ishte.
2.2.2.3. Vjedhja e pavdeksis - nj mit politik
N qytetin e vogl verior ndodh vjedhja e banks. Vjedhja e bankave
sht nj dukuri q e ka trhequr gjithmon Markun. M thell se ajo ishin
vjedhjet biblike, prtej t cilave, pas nj humnere, vinte zona qiellore.
Atje ishin, pa dyshim, vjedhjet e mdha, ndoshta vet nna e vjedhjeve
e ndoshta thelbi i saj i pastr. Marku, n prfytyrimin e tij, rindrton
ngjarjen e vjedhjes s pavdeksis prej Tantalit duke e pranvn hetimin
dhe ndshkimin e ksaj ngjarjeje me hetimin dhe ndshkimin e mikut t tij
piktor, Gentianit, n kohn e diktaturs. Motivi i vjedhjes s pavdeksis
ristrukturohet n formn e kundrkreut, ashtu si dhe miti i gjarprit.
Analiza jon as ktu nuk eliminon qllimin e autorit si kriter
interpretimi, dhe nuk shqetsohet aq pr kuptimin fillestar sesa pr dika
tjetr - ka Compagnon-i do ta quaj, domethnie, ose aplikim, ose
lidhshmri, n do rast, qllim.
Ngjarja mitike rimodelohet. Ajo mund t vij e ndryshuar (si n tennis
lvizjet specifike jan t paparashikueshme, por qllimi kryesor sht
srish i qart).314
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 412
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 414
314
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f. 64
312
313

154

Tek Lulet e ftohta t Marsit, prfytyrimi dhe introspeksioni sht

nj proces q ndrpritet, rifillon, rindrtohet e shembet; bn t mundur
rishfaqjen e mitit t lasht gradualisht q nga evokimi i mbetjeve t tij deri
tek rindrtimi, bazuar n invariantet prkatse, duke i mbishtuar elemente
t reja. Njqind e ca mij vjet m pas, dyqind mij, gjysm milion ndoshta,
pas ngjarjes mitike t vjedhjes s pavdeksis, Marku, i shtyr nga ngjarje
t rndomta t prditshmris si sht grabitja e banks, prpiqet t
prfytyroj e t shqyrtoj ngjarjen m misterioze t bots, si ishte i bindurvjedhjen e pavdeksis, pyetjet q do ti ishin br Tantalit. Ato ishin t
ngjashme ndoshta me pyetjet q do tu bheshin vjedhsve t banks s B.,
ndonse krimi i largt olimpik dukej se nuk ngjante me asgj.
Kuptimi sht i vetm, domethnia, e cila e vendos kuptimin n
marrdhnie me nj situat sht variabl, e shumt, e hapur dhe ndoshta
e pafundme. Kur e lexojm nj tekst, qoft bashkkohor apo antik, ne e
lidhim kuptimin e tij me prvojn ton, i japim nj vler prtej kontekstit
(original) t fillimit. Me an t enumeracionit q bashkon natyrshm n t
njjtn fjali pyetjet e prfytyruara t br vjedhsve t banks, pranvihet
edhe krkesa se ku u fshehn dromca te pavdeksis-ky sht nj aktualizim
i mitit.
Marku prfytyroi ndrtesn e mrzitshme dykatshe t komisariatit t
policis s B. dhe prvoli buzt. Megjithat i renditi pyetjet: a ju njoftoi kush
pr mnyrn e hyrjes n bank, si e shprthyet kasafortn, a e dinit kishte
brenda, ku i fsheht pastaj parat, diamantet, dromcat e pavdeksis?315
Kuptimi sipas Hirch-it i referohet asaj q mbetet e qndrueshme
n receptimin e nj teksti, domethnia i referohet asaj q ndryshon n
receptimin e nj teksti. Kuptimi sht subjekt i interpretimit t tekstit;
domethnia sht subjekt i aplikimit t tekstit n kontekstin e receptimit
t tij (t par ose pasues) dhe pr kt, sht dhe subjekt i vlersimit t tij.
Nuk mund t reduktohet teksti n kuptimin origjinal, por prfshin edhe
domethnien origjinale: pr shembull teksti ironik ka nj domethnie
origjinale t ndryshme (ose t kundrt) nga kuptimi origjinal.316
Dallimi midis kuptimit dhe domethnies, ose interpretimit dhe
vlersimit (dhnies s vlerave) nuk duhet t shtyhet tepr larg si do
opozicion binar dallimi midis kuptimit dhe domethnies sht tepr
elementar... Thjesht ka prparsin t na kujtoj se askush (ose thuajse
askush) nuk e hedh posht ekzistencn e nj kuptimi origjinal vshtirsia e
t cilit prcaktohet nga vshtirsia pr ta identifikuar at.317
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 331
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f 60
317
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f.63
315
316

155

Kujtojm se analisti Claude Lvi-Strauss n veprn e tij Mendimi i egr

mbron iden se imazhet shenjuese t miteve, materialet e mjeshtruesit, jan
elemente t prkufizueshme me nj funksion t dyfisht. Ato kan shrbyer
si fjal t nj diskursi, t ciln refleksioni mitik e zbrthen n t njjtn
mnyr si mjeshtrit ruajn dhmbzort e montuara t ors s vjetr me
zile. Po ashtu ato mund t shrbejn ende pr t njjtin qllim, apo pr nj
prdorim tjetr, nse i devijojm vetm pak nga funksioni i tyre i par.318
Vdekja dhe vjedhja e pavdeksis, duke devijuar pakz nga funksioni
i tyre i par, marrin nj domethnie tjetr. At t zhdukjes s personalitetit
dhe prvetsimit t nj personaliteti tjetr, po ashtu, at t fshehjes, t
shpalljes i vdekur pr arsye t ndryshme: ndjekjes nga sigurimi i shtetit,
misionit, pastrimit t parave, shmangies nga hetimi. Prbri kndit ku
viheshin lajmrimet e vdekjeve, Marku i lexoi me radh, duke e vn
n dyshim seciln, i bindur se lloji i njerzve q pr arsye t ndryshme
shpalleshin t vdekur, ndrkoh q ishin ende t gjall, sa vente shtohej.
Tani ishte i bindur se fara e re e njerzve, ata q kalonin nga drita n
hije, dhe anasjelltas, ishte kudo. Skishin emr tani pr tani, por s shpejti
mund ta kishin edhe at. Mund t quheshin pr shembull t dyjetshmit
ose mortajetsit.319
Marku u prpoq t gjente se me k kishte folur pr vjedhjen e
pavdeksis prej Tantalit, dhe aty pr aty qeshi me vete. Pr policin e
fsheht t dikurshme nj bised e till mund t zgjonte dyshime, aq m
tepr se fjala pavdeksi dhe i pavdekshm shoqronte zakonisht emrin
e diktatorit. Pr shkak t tingllimit t ngjashm t fjalve i pavjedhshm,i pavdekshm, si mbiemra t formuar njkohshm me prapashtesn
-shm dhe parashtesn pa dhe me numr t njjt rrokjesh, ku theksi
bie mbi rrokjen e dyt, Marku e percepton si i pavdekshm, fjaln i
pavjedhshm, q i kishte thn bravari. Njra fjal z vendin e tjetrs, por
jo thjesht pr shkaqe eufonike. Katrahura e vogl q bhet n mendjen e
Markut njson t pavjedhshmit me t pavdekshmit dhe n kt rrethan ku
mbizotron joshja prej enigmave dhe interesi pr hetim, mendja e tij thrret
motivin e njohur mitik t vjedhjes s pavdeksis:
...t pavdekshmit jan t vjedhshm, kurse e kundrtat vdekshmit
nuk i vjedh kush. 320

318
Claude Lvi-Strauss, Mendimi i egr, Eqrem Basha (prkth. nga frngj.), Pej,
Dukagjini, 1999
319
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009. f. 391
320
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009. f. 344

156

Enigma e vjedhjes s pavdeksis, n vend q t sqarohej, gjat

shekujve ishte errsuar edhe m. Hetimi i Tantalit kishte vazhduar gjersa e
vrteta ishte varrosur prgjithmon.
Zbulimi sht se nuk ishte kujtesa q e kishte bjerrur ngjarjen. Ajo
skishte qen shpjeguar kurr. Kshtu, Kadare i shton ktj miti intrign pr
fshehjen e s vrtets, duke e trajtuar at, si nj mit politik. N analogji me
shestimin pr fshehjen e s vrtets n sistemin totalitar, mitit t lasht i
jepet domthnia e re: ai i mekanizmit t mbulimit t s vrtets tronditse
me akuza t pavrteta e t rndomta.
Horr, kishte klithur hetuesi, kumarxhi. I habitur nga sharja e fundit,
Gentiani, skishte pasur koh t zemrohej me pabesin e vajzs. Skishte
luajtur kurr letrash n jetn e tij dhe shfryrjen e hetuesit e mori si nj
rastsi, por pas ca ditsh, kur filluan ta ballafaqojn me lojtar bixhozi, e
kuptoi se po i prgatisnin nj dosje t re. Kishte dit q e hetonin si piktor
dekadent e dit t tjera si kumarxhi321
N mnyr q as t mos zihet m n goj akuza e vrtet, si n
bashkkohsin komuniste, ashtu dhe n sistemin e Olympit, t akuzuarit
hetohen dhe ndshkohen pr faje mse t rndomta.
N nj nivel tjetr interpretimi, prjetsia dhe pavdeksia kan t bjn
me edhe me pavdeksin pr shkak t lartsimit t njeriut, t nj vepre arti,
t vitalitetit t pashoq t nj kombi etj., nj koncept q bashkjeton n
harmoni me koncepte t tjera dhe i vjen pr shtat ktij romani, i cili, si
sht thn nga Frederik Reshpja, sht shkruar e botuar n momentin dhe
kur m shum se kurr kombit ton i duhej t gjente rrugdalje t reja drejt
pavdeksis n botn e sotme moderne.
2.2.2.4. Refleksioni pr rolin e artistit - qllim i autorit
(Prometheu i mbrthyer, Stin e mrzitshme n Olymp dhe Ura me tri
harqe)
Dy pozicione polemike ekstreme t interpretimit-t qllimshm dhe t
paqllimshm mund ti kundrvihen njra-tjetrs (si polet midis Barthesit dhe Picard-it):
1. sht e nevojshme dhe e mjaftueshme t krkosh n tekst far
autori donte t thoshte, qllimin e tij t qart e lucid, si thoshte Picard-i
ky sht kriteri i vetm pr vlefshmrin e interpretimit.
2. askush nuk gjen asnjher n tekst ndonj gj tjetr, prve asaj
ka teksti na thot, pavarsisht nga qllimet e autorit; nuk ka kritere pr
vlefshmrin e interpretimit.322
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 325
Antoine Compagnon, Literatur, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f 55
321
322

157

Compagnon-i shprehet se do t donte t prpiqej ta nxirrte veten nga

kurthi i ksaj alternative absurde midis objektivizmit dhe subjektivizmit,
ose midis determinizmit dhe relativizmit; dhe t tregoj se qllimi sht
i vetmi kriter i besueshm, por ai nuk sht aq i qart dhe lucid si n
konceptin e lartprmendur. Kshtu q alternativa e msiprme mund t
rishkruhet si m posht:
1. mund t krkojm n tekst at ka thuhet me referenc n kontekstin
e vet t origjins (gjuhsor, historik dhe kulturor)
2. mund t krkojm n tekst at ka thuhet me referenc n kontekstin
bashkkohor t lexuesit.323
Kto dy teza nuk jan m prjashtuese t njra-tjetrs, prkundrazi,
plotsuese t njra-tjetrs; ato na ojn n nj form t rrethit hermeneutik
q lidh t para-kuptuarit me t kuptuarit dhe merr si t mirqen q nse
njri nuk mund t deprtohet, s paku tjetri, deri diku mund t kuptohet.
Midis qllimit dhe dukjes s tekstit (ose asaj ka sht e dukshme
n tekst), sht vendosur informacion tjetr midis tekstit dhe kontekstit,
e till si gjuha e tekstit, domethnia e fjalve t prdorura pr autorin dhe
bashkkohsit e tij. Tek Ura me tri harqe, sulm diplomatik sintagm
e ndrfutur n nj kontekst t mesjets sht nj els i dobishm q
ndrmjetson n t kuptuarit e tekstit. Tek Stin e mrzitshme, gjithashtu.324
Cili qe ky Promethe n ann lindore t Perdes s hekurt? N qoft se
lvizjet revolucionare pr luft pr pushtet shihnin tek figura e Prometheut
liruesin e njerzimit, regjimet komuniste ushqenin nj lloj mosbesimi ndaj
tij, ngaq ai mishronte pr ta frymn e rebelimit. Ata do ta paraplqenin
Spartakun, i cili nuk liron t gjith njerzit, por vetm klasn e vet, at t
skllevrve. (pr nj pranvnie me riciklimin n letrsin europiane, shih
Shtojcn: 4.5.4) Prometheu krkon t mbroj njeriun e prjetshm dhe kjo
sht arsyeja q shkrimtari lidhet me kt figur t mitologjis, sa koh
q ai shihte Shqiprin q po zhbhej para syve t tij dhe nj njeri i ri
po shfaqej. Duke ruajtur tr prmasat, mund t themi se, sipas mnyrs
s vet, shkrimtari po bnte nj luft t ngjashme me at t titanit. Duke
evokuar nj Shqipri t prjetshme, ai prpiqej t ruante vlerat e arritura t
qytetrimit t saj, ashtu sikurse, duke rikonstruktuar, sipas mnyrs s vet,
323
Antoine Compagnon, Literatur, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f 55
324
Qllimi i autorit. Kuptimi: i qndrueshm; domethnia: e variueshme: Antiinternacionalizmi i strukturalistve dhe poststrukturalistve ka qen m radikal se qndrimi
i arsyeshm i prshkruar nga Antoine Compagnon, sepse ka qen i bazuar n iden e
vetmjaftueshmris s gjuhs sipas Saussure-t. N syt e tyre domethnia nuk vendoset
nga qllimet, por nga sistemi i gjuhs.
Gjithsesi, mbetemi me nj problem: nse domethnia e nj teksti sht shuma e
interpretimeve t tij, cilat kritere na lejojn ne t ndajm nj interpretim t vlefshm nga
nj interpretim i gabuar? Po nocioni i vlefshmris, vet, a mund t qndroj? Antoine
Compagnon, Literatur, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford 2004.

158

nj trilogji, prpiqej t restauronte nj kryevepr t pasuris intelektuale

t njerzimit.325 Nj zgjedhje nga m koherentet n tr veprn q ky
shkrimtar ka pas vetes, n t ciln qndrojn pran e pran, madje, ndeshen
me njri-tjetrin kampi i obskurantizmit me prkrahsit e Drits.326
Dgjojm t flitet pr helme, pr internime, shkarkime nga puna dhe
pr Hadesin, kt burg t errt, n t cilin sht hedhur titani. Zeusi do me
do kusht t zbuloj sekretin q kujton se vetm Prometheu e di.
Herkuli: po sikur kan thn se dosjet e gjumit nuk do t hapen.327
ndrra mashtruese: N t vrtet, shprndarja dhe deprtimi n trurin
e njeriut sht e njjt. Ndryshon ve prmbajtja. ndrrat e Hypnosit jan
thjesht ndrra, me pjesn e tyre t vrtet, me pjesn paralajmruese,
dhe, natyrisht, me pjesn e gnjeshtrt. Kurse kto q shprndaj un, si e
tregon emri, ndrra oroditse, pra, t fabrikuara, me qllim mashtrimi.328
Ashtu si eseja pr Eskilin sht pak a shum nj pasqyrim i fatit
t Kadares, kto mendime pr Prometheun modern shkojn drejt nj
refleksioni pr rolin e artistit dhe t shkrimtarit, q, nprmjet veprs s
vet, i jep nj pasqyr njeriut t prjetshm dhe i ruan kujtesn prball
atyre q duan t nnshtrojn e ta fusin npr kallpe. Dhe mos harro se
ne t kemi ngritur n Olymp, ne t rrzojm n humner i thot Zeusi
Prometheut n tablon e katrt t ksaj drame. Jan pak a shum fjalt
q tha Ramiz Alia pr Kadaren, n kohn q regjimi dnoi romanin e tij
Pallati i ndrrave, fjal kto q ai i prmend n librin e tij Pesha e kryqit.329
Mjafton t prmendim ktu edhe nj shembull, at t murgut Gjon tek
Ura me tri harqe, fryma e t cilit mbshtetet mbi t vrtetn dhe moralin,
prball forcave t errta, q nuk ngurrojn t mashtrojn e t vrasin pr t
arritur piksynimet e tyre.
Ura me tri harqe fut n sken nj dekor t prbashkt pr shum
tekste: Bujtina e dy Robertve-emr q vjen nga dy kryetar kryqzatash
q patn kaluar-ura, rruga Egnatia, Ujana e Keqe rishfaqen n romane
t tjera; baza e Orikumit del n tekste t tjera me emrin Pasha-Liman.
Jemi n zemr t Universit t Kadares, n nj epok kur masat jan t
manipuluara, legjendat t shtna prsri n pun. (Erik Faye) Konflikteve
q lindin, autori i kundrve urtin e Gjonit, i kthjellt, i vetdijshm pr
rrezikun e vrtet q po vjen. Perandoria otomane, simbolizohet n kreun
e fundit nga hna, metafor e rritjes islamike. sht mbjell dekori pr
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 396
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 397
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 459
328
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 460
329
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 400
325
326

327

159

romanet e ardhshme pr periudhn otomane, me an t ksaj pyetjeje: Si

do t kthehesh ti n Azi, ti q je aq i bukur, Arbri im?
Askush nuk i hiqte syt q andej. Kishim par veshjet e tyre aziatike,
kishim dgjuar muzikn, tani po u shikonim gjakun I vetmi q ngjante
me tonin.330
Ura me tri harqe sht shkruar pjesrisht n vitiin 1976 dhe sht
prfunduar n vitin pasardhs, domethn n kohn kur Kadareja, prball
mungess s dshirs pr t shkruar pr njeriun e ri, prpiqet t restauroj
ikonn dhe t ruaj n kujtes Shqiprin e prjetshme. Ismail Kadareja
zgjedh tonin e kroniks dhe v n pun nj rrfimtar t veant, murgun
Gjon. Nn zhgunin e tij sht fshehur nj personazh i vrtet, ekliziastiku
Gjon Buzuku, q, n vitin 1555, shkroi librin e par n gjuhn shqipe
Mesharin. Ismail Kadareja murgun Gjon q me kt analogji bhet simbol
i shqiptaris, e bn t jetoj dy shekuj para Buzukut. Me zgjedhjen q
bn, prve epoks dhe hapsirs ku jeton, nuk mund t mos aludoj mbi
karakterin dhe jetn e autorit t vet. Edhe pse autori shpesh shihet jasht
tekstit letrar dhe teksti letrar i pavarur nga ai, Ismail Kadareja i jep atij
gjithnj dika nga vetvetja.
T kthehesha ta kryeja sa m shpejt, sepse koha ishte e zishme, s
shpejti mund t bjer nata dhe t jet von pr gjithka, dhe shkrimi i
dshmive t tilla mund t paguhet me kok. Ky ishte kumti i t muruarit.
Dhe kjo kronik, ashtu si ura vet, mud t krkoj nj fli, dhe ktu i flijuari
ska kush t jet vese un vet, un murgu Gjon, i biri i Gjorg Ukcams,
q e kreva at tue kujtuom se nd gluhn ton ende ska gja t shkruom pr
Urn e Ujans s Keqe dhe pr gjamn q po vjen, dhe en s dashuns,
bots san.331
2.2.2.5. ifti erotik Orfe-Euridike-referenca kah tirania postkomuniste dhe Ballkani i tunduar
Tek Kadareja qnia njerzore sht mbartse gjenesh mitike mes
rikthimit t prjetshm t asgjs. ifti tek romani Aksidenti rikalon
prjetime arkaike: ai vazhdonte t flinte si t mos kishte ndodhur asgj,
dhe ajo, ashtu si njmij vjet m pare, iu shtri prbri. Prandaj ndrra z
nj vend kaq t rndsishm, kshtu q nuk sht befasuese t shikosh nj
motel t zakonshm t transformohet n mauzole. Hetuesi shkon deri atje
sa t pyes shoferin e shptuar, nse, n astin e rnies, kishte dgjuar nj
330
331

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 152

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 154

160

si trokth kali. T njjt me at t legjends shqiptare t Ago Ymerit, q, pas

nnt vjetsh burgosjeje, fiton lejen pr t dal prej burgut pr t ndaluar
rimartesn e bashkshortes s tij, e cila e dinte t vdekur. E rigjen n koh
dhe i zbulohet. Dashuria q gruaja e tij ka pr t sht e paprekur332
E thjesht n dukje, sa m shum q ai prqendrohej n t, aq m
tepr merrte pesh, duke u kthyer n arsyen kryesore: java e fundit nuk
ishte e plot. Nj cop e saj, m saktsisht tri ditt e fundit, prpara se ti
shkpuste vdekja, ishin ndar ato vet nga vargori i ditve. Ishin pikrisht
tri ditt pr t cilat Besfort Y., kishte krkuar leje n zyrat e Kshillit t
Europs. Prve krkess s lejes t br gojarisht n telefonimin e tij t
fundit, asnj gjurm e rrokshme skishte mbetur gjkund nga ato tri dit;
dshmit e kamarierve t barit e t sportelistve prher e m tepr
ngjanin si pas nj mjegulle, asnj thirrje telefonike nuk dshmohej, as n
dhomn e hotelit e as n celulart e tyre, t dy t mbyllur. Do t besoje
se nuk ishin tri dit t tyret, por t huaja, nga ato q besoje se mund t
vrtiteshin n gjithsi, t mbetura rastsisht gjat jetve njerzore e q
krkonin tani t futeshin n ndonj jet q sishte e tyrja. Ndaj dhe ashtu
mbeteshin, t huaja, as lidheshin, as kuptoheshin dot prej askujt, aq m pak
nga t zott e jetve ku strehoheshin.333
Rrfimi e shpie modernitetin e nj ifti nomad dhe universal, n
zemr t legjends s Orfeut, me vshtrimin e shoferit t taksis n
pasqyrzn e brendshme por si vall mos t shikosh mbrapa at q ka
humbur ose, t paktn, at q ka ndryshuar pashmangshmrisht, ashtu
si ke ndryshuar ti vet. Rikthimi i prjetshm vlen pr njerzimin; qenia
njerzore n kapacitetin e saj t vogl nuk mund t prfitoj prej ksaj kohe
ciklike. Never more-i e sfilit. Prandaj dhe i dashuri e pyet t dashurn
e shastisur nse pranonte t bhej ish-gruaja e tij. Orfeu ndoshta, e ka
humbur Euridiken. Ka mundsi q ai nuk e donte m, gj q legjenda nuk
guxonte ta shpallte hapur. A sht e mundur, pra, t humbsh nj grua pr
ta rifituar prsri? Vese n qoft se, m thell akoma, kjo histori dashurie
bashkkohore, n sfond protestash shqiptare, fmijsh serb t vdekur nn
bombardimet dhe komunistsh t vjetr t br pronar, sdo t ishte gj
tjetr vese nj histori shpirtrash t vjetr q i mungonin trupat. (sipas
Parathnies s romanit)
Si, prmes nj rrfimi mjeshtror, vjen n veprn Aksidenti, miti
i Euridikes pr t projektuar varsin gati perverse t nj ifti, lidhjet e
gjithhershme enigmatike erotike, pr t projektuar nj vend postranzitor
si Shqipria, nj Europ t tr n brym me Ballkanin e pakuptueshm
midis?
332
333

Nga parathnia e romanit

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 183

161

T thuash q miti sht nj struktur e qllimshme n vepr nuk do t

thot se shkrimtari sht i lir thjesht t huaj, ose t rishkruaj, ose thjesht
t pranvr histori madhshtore. Vepra e vrtet artistike sht shum e
thell, ajo nuk njeh kufij politik, ideologjik, madje as kohor gjuhsor e
kulturor (ndonse interpretohet nn dritn e t gjith ktyre) ajo u prket
t gjith njerzve, deri sa ata t vazhdojn t gjejn n t vlera.
Kur shrbimet e sigurimit heqin dor nga hetimi, nj hulumtues
misterioz, i paemr e merr shtjen n dor dhe shte ai q vendos ti
rindrtoj dyzet ditt e fundit t jets s iftit, duke prdorur ditar, letra,
telefonata dhe dshmi t miqve:
Gjithkund n bot ngjarjet rrjedhin zhurmshm n siprfaqe, teksa
rrjedha e thell t trheq qetsisht, por askund me kt kontrast godits
si n Ballkan. Stuhia pushton bjeshkt, duke fshikulluar bredhat e lisat e
gjat dhe krejt gadishulli shfaqet i marr.
Ballkani sht i marr dhe i tunduar, i mjegullt, i shastisur si Rovena/
Euridik. Besforti sht joshs, dominant, i vshtir, i bukur si soji i
vrassve, mbyts si Europa.
N roman ka aluzione shum t ashpra t seksit. Ata pajtohen,
ndahen, por prap bashkohen. ifti takohet duke prjetuar liri q ishte
e pakonceptueshme n kohn e komunizmit, me itinerar t prcaktuar
gjersisht nga udhtimet diplomatike t Besfortit (por diplomat do t
ishe mbase edhe spiun).
Por, n Grac, Rovena pr t parn her e ndien se Besforti po e mbyt:
Po m ndalon t jetoj, i thot ajo atij dhe diku tjetr ajo ankohet se ai
m ka n zinxhir... ai sht princi, kurse un jam vetm nj skllave, q
e donte plotsisht pr vete, si do tiran. Ndaj ktyre fjalve, ai prgjigjet,
Ti more kt zgjedh dhe tani po m akuzon?. Ai kishte qen lirimtari
i saj, shkruan Kadare, por kjo nuk sht hera e par n histori q nj
lirimtar ishte marr pr nj tiran, sikurse tirani merret pr lirimtar.
Aty ku skuptohet ku mbaron loja e ku nis hakmarrja ndaj njri-tjetrit
dhe mbase dhe ndaj vetes s secilit, ata fillojn t flasin pr njri-tjetrin si
klient dhe vajz motelesh. Duket se kan cekur fundin para se Besforti t
mendonte ta vriste.
Aluzioni shkon tani kah marrit, joshjet dhe mbylljet e tiranis s
re post-komuniste, liris n kushtet kur kurrkush skuptonte ishte liria:
Deri dje, i thot Besfort Rovens, ankoheshe se ishte faji im q nuk
ishe e lir. Dhe tash thua q ke shum liri. Por, disi gjithmon sht faji
im. Besforti sht liria e re nga e t cila Rovena krijon varsi, por po kaq
varsi krijon dhe nga robria. Liria dhe robria jan kaq pran njra tjetrs
sa lehtsisht mund t ngatrrohen.
Le t revolucionarizojm gjithka dhe pyet, retorikisht Si dreqin
mund ta revolucionarizosh seksin e nj gruaje? Atje duhet tia fillosh
162

nse do ti preksh bazat - duhet tia fillosh me burimin e jets. Duhet tia
rregullosh dukjen, trekndshin e zi sipr dhe vijn shklqyese t buzve.
Totalitarizmi gjithmon do t dshtoj n prballje me disa gjra private joideologjike, apo, pr m tepr, q jan jasht mundsis s tij pr ti arritur.
Kundera vazhdimisht ka eksploruar t njjtn pyetje, me theks te
rezistenca e libidos erotike. Ndrkaq, Aksidenti sugjeron ashpr se sht
i mundshm revolucionarizimi i seksit femror dhe q kapitalizmi mund
t jet n gjendje ta bj kt m leht se komunizmi. Lidhja e Besfortit
dhe Rovens sht kontaminuar trsisht nga ideologjia dhe politika;
madje pamja e trupave t tyre, t nnshtruar dhe dominues, sht shum e
prcaktuar.
N nj ligjrat t gjat q sigurisht sht shpirti emocional dhe
ideologjik i librit, Besforti i tregon Rovens pr kohn kur ai ishte vetm
13-vjear, n fund t diktaturs, pr nj lloj marrzie q ishte shfaqur nn
Hoxhn. Ai e prshkruan nj bot t anasjellt, q t kujton universin
e Dostojevskit, n t cilin qytetart me vullnet pretendojn se jan
konspirator, n mnyr q ta shfaqin dashurin pr liderin, duke u dnuar
pr krimet q nuk i kishin br. Secili intrigant, thot Besforti, ishte m i
mjer se tjetri:
Letrat e konspiratorve nga burgu bheshin prdit e m intriguese.
Disa duheshin lexuar me fjalor, ngase ishin dng me fjal q shprehnin
adhurimin e tyre pr liderin. T tjer ankoheshin se nuk e kishin aftsin
e prshtatshme pr kt. Protokollet q vinin nga njsit e pushkatimit
prej rripave t shkret t rrs s lumit thoshin t njjtin tregim: viktimat
brtisnin, Rroft prjet lideri yn. Dhe teksa e shprehnin dshirn e
fundit, disa ndienin aq shum peshn e fajit saq krkonin t vriteshin jo
me arm t rndomta, por me projektil tankesh apo flakhedhs. T tjer
krkonin t bombardoheshin nga ajri, ashtu q t mos mbetej asnj shenj
nga ta... Askush nuk mund ta dallonte t vrtetn nga trillimi lidhur me kto
raportime, ashtu si ishte e pamundshme t shquhej se far ishte qllimi
i konspiratorve, apo e vet liderit. Nganjher ishte e leht t lexohej
mendja e liderit. Ai e kishte skllavruar krejt kombin dhe tani adhurimi i
konspiratorve do ta kurorzonte triumfin e tij. Disa njerz thoshin se ai
ishte i ngopur me dashurin e pasuesve besnik dhe dshironte dika t re
dhe dukshm t pamundshme - dashurin e tradhtarve.
Besforti sht viktim e totalitarizmit t cilin ai e prbuz - q ai nuk
mund tu ik deformimeve t tij, trashgimis, histeris s kujtimeve. Por,
edhe nj mendim melankolik duket n sfond. sht ngacmuese q pjesa m
e fuqishme e romanit kthehet te trualli i vjetr dhe obsesionet e vjetra dhe
sht therse po ashtu q kjo alegori e tiranis s liris sht e nj lloji tjetr
n kt roman sesa alegorit e tiranis t shkruara n kohn e tiranis.
163

Kadare me rnien e komunizmit e zbulon q bota e rn, sidoqoft ekziston

n pasojat shkatrruese q ka ln.
Si krijohen kto larghedhje nga ifti mitik Orfe-Euridike tek BesfortRovena e m pas komunizm-tranzicion e n fund Ballkan-Europ?
Ktu kemi t bjm me dy mnyra heterogjene t fshirjes s diferencs
kohore si dhe me fshirjen e diferencs midis t shenjuarit dhe shnjuesit.
Besforti bhet Orfe dhe Rovena Euridik. Ky njsim konsiston n reduktimin
apo derivimin e shenjuesit. Ky reduktim i shenjs apo derivim ka pasur
nevoj pr opozicionin q e ka prodhuar. Shenja e ka kapacitetin pr ti
zgjeruar a ndryshuar konceptet, por para ktij procesi dhe gjat tij vihet n
pikpyetje nj sistem i tr i konsoliduar. do prpjekje pr ta prkufizuar
apo interpretuar domethnien e shenjs apo zinxhirin e shenjave konsiston
n vendosjen nga interpretuesi n vendin e tyre t nj shenje apo zhixhiri
shenjash t tjera, (shenj-substituimeve), nga substituimi n substituim,
vijm te domethnia e fiksuar dhe prezente, n t ciln loja e shenjzimit
duket sikur ndalon.
N teorin tradicionale apo klasike t shenjs, edhe Derrida
prshkruan pikpamjen e tij: shenja cilsohet t jet nj prezenc e shtyr,
qarkullimi i shenjave e shtyn apo e largon momentin n t cilin ne do t
kishim pasur mundsi t takoheshim apo t ndesheshim ball pr ball me
sendin, ta mbanim apo ta konsumonim at ta kishim intuitn prezente t
tij334
Asaj i merren mendt. Po kto jan hotelet ku kemi qen. (Ku kemi
qen t lumtur pshprit me frik.) Prse jan kthyer befas kundr nesh?
Lorelei. Scholosshotel-Lerbach. Ernst Excelesior. Biaritz. Ai krkon ta
shtrngoj pas vetes. Mos ki frik shpirt. Rruga m duket se po hapet.
Ndoshta avioni pret. Ia ka vn krahun rreth qafs, por gjesti ngjan i largt,
i harruar. jan kta buaj t zinj, thot ajo. Edhe kta na mungonin. N
vend q ti prgjigjet, ai murmurit pr ca porta burgu q shpreson ti gjejn
ende t hapura, para se dielli t perndoj. Ajo ka prap frik. Dshiron t
pyes, ku kemi gabuar? Ai prpiqet ta afroj nga vetja. po bn kshtu?
Ti po m mbyt! Taksia rend. Syt e shoferit, si t ndeshur dikur, ngrijn tek
qelqi i pasqyrzs. Nga t dyja ant vjen drit. Por, ajo sht e teprt pa
mshir. Ajo afron kryet te supi i tij. Taksia nis t dridhet. Nj prani e huaj
sht, ndrkaq brenda saj. E eprme, shurdhe. Bashk me veglat dhe ligjet
e saj krcnuese. po ndodh, gabim po bjm? Buzt e tyre afrohen
edhe m. Nuk duhet. Smundemi. Veglat dhe urdhrat pengues jan kudo.
Ai thot dika q sdgjohet. Nga lvizja e buzve ngjan si emr. Ssht
emri i saj, sht i tjetrkujt. Ai e thot prap dhe prap sdgjohet, ashtu
si n ndrrn prej gipsi. E krkon thirravajshm at q me duart e veta e
334

Derrida, J., La differance, Marges de la philosophie, Paris, Ed. de Minuit, 1972. f. 9.

164

ka mbytur. I lutet, kthehu, bhu ajo q ishe. Por ajo smundet. Kurrsesi
smundet. Minuta t tra, vite, shekuj, gjersa gjithka merr krism. Dhe
nga gipsi shungullueshm del, m n fund, emri: Euridike. Dhe dridhja
papritur resht. Thua se taksia sht shkputur nga toka. N t vrtet ashtu
ngjan. Nga hapja e dyerve, duket se taksis i kan dal befas krah. Dhe
ashtu e ndryshuar, rend npr qiell. Ve n qoft se asnjher ska qen
taksi, por tjetr gj, por ata se kan vn re. Tani sht von. Asgj m
sndreqet.
Rovena dhe Besfort Y. sjan m Anevor
tob tk n m najs. Y trofseB edhe anevoR335
Przgjedhja e ktyre elementeve mitike dhe rrfimi siguron ndrkalljen
n atmosfern mitike, prftuar nga nj vnie n lvizje njsish t shpeshta
t pavarura, zhvendosjet e s cilave, pafundsisht t mundshme, i sigurojn
veprs, veantin e saj. Ky rievokim i mitit t Orfeut dhe Euridiks ka t
bj me erosin dhe thanatosin, ka t bj me turbullimin q shprish nj rend
trupash t vetzotruar, nj rend t vetzotrimit dhe t individualitetit t
qndrueshm e t formuar.
Ndonse erotizmi i zemrave n dukje shfaqet si largim nga niveli
material i erotizmit t trupave, n fakt rrjedh prej tij sepse m s shpeshti
ssht gj tjetr vese nj aspekt i stabilizuar nga dashuria e ndrsjell.
Nuk mund t mos drejtohemi tek Georges Bataille, prderisa pr erotizmin
mund t thuhet se sht plqimi i jets deri n gjirin e vdekjes.
N thelb, fusha e erotizmit sht fush e dhuns, fush e dhunimit.
Vetm dhuna mund t fus kshtu n loj gjithka, dhuna dhe tronditja
e paemrtueshme q lidhet me t! sht tjetr erotizmi i trupave prvese
nj dhunim i qenies s partnerve? Nj dhunim q i prqaset vdekjes? Q
i prqaset vrasjes?336
Lakuriqsia i kundrvihet gjendjes s mbyllur, domethn gjendjes
s ekzistencs s ndrprer. sht nj gjendje komunikimi q v n dukje
krkimin e nj vijimsie t mundshme t qenies prtej ndryrjes n vetvete.
N disa qytetrime zhveshja shihet n mos si shmblltyr, t paktn si
paralel pa pasoja i ekzekutimit me vdekje.
Po t mungoj elementi dhunues, ose dhuna themelore, ather
aktiviteti erotik e ka disi m t vshtir t arrij prsosmrin.
Sduhet t harrojm se megjith premtimet dhe shpresat e lumturis
s ardhme, pasioni sht para s gjithash rregullim dhe tronditje. Edhe
vete pasioni i lumtur nnkupton nj rregullim aq t dhunshm saq
lumturia n fjal, para se t gzohet si lumturi, sht aq e madhe sa bhet e
krahasueshme me t kundrtn e vet, me vuajtjen.
335
336

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 220

Bataille, G., Georges Bataille,Storia dellocchio, SE, Milano 2008

165

Kaq shum kuptime t mbivendosura mbi kt ift! Miller-i shfaq

nj shumsi strategjish, nprmjet t cilave maksimalizohet numri dhe
diversiteti i domethnieve, kuptimeve t mundshme.337
Kuptimi i gjith ktij intimiteti dhe i vdekjes ngulmon, prsrit pa
pushim se Orfeu do t jet gjithnj i vdekur brenda Euridikes-(ashtu si
sugjeron Rilke n Sonet pr Orfeun). A sht ky nj roman n favor t
praktiks njerzore t vdekjes? mund t ket ndodhur n t vrtet?
Autori krkon t jap nj analiz t pakuptueshmris, nj analiz po
aq t pazakont sa vet pakuptueshmria. Kjo analiz lviz mes komikes
dhe tragjikes dhe kurr nuk vendoset m n fund n ndonjrn prej tyre.
Letrsia na kujton ne se leximi sht ose mund t jet nj akt krijimi.
Ajo ka ndodh kur ne lexojm letrsin sht ajo ka autori di dhe ajo ka
dim ne, n kombinim me dika t re, nj kuantitet t tret, t ciln mund
dhe smund ta quajm njohuri. Ky kuantitet i ri lind n vet momentin
e leximit, ashtu si thot dhe Martha Nussbaum, n Loves Knowledge:
dashuria mund t kristalizohet n nj moment perceptimi.338 Ka gjra q
priten t zbulohen n novel a roman. N mnyr t ngjashme sjellim jett
tona afektive dhe intelektuale n aktin e leximit t do teksti q kemi pr
zemr ose kundrejt do teksti q shfaqim interes. Ky takim prodhon dika
tjetr prsri, ose bn momentet m t mira n letrsi.
Ajo ka romani di sht ka un nuk e dija para leximit t ktij teksti.
Ose ka e dija prgjysm dhe q ndoshta se artikuloj dot si njohuri tani.
Kjo mund t jet m pak nga dinte autori dhe shpesh e ndryshme nga
ajo.339
Kshtu, historia letrare nuk sht nj grumbullim i thjesht veprash
por nj parim dinamik; veprat e s shkuars veprojn mbi ato t s
ardhmes, t cilat, nga ana e tyre, veprojn mbi t parat. Nj konceptim i
till i ndrveprimit t veprave prpiqet t vr n shtje ndarjen ndrmjet
metatekstoris dhe ndrtekstoris.340 Teksti prbhet nga shkrime t
shumfishta q vijn nga shum kultura dhe q hyjn n marrdhniet e
ndrsjella t dialogut, parodis, kontestimit, por ekziston edhe nj vend
ku ky shumfishim sht fokusuar: dhe ky vend sht lexuesi. Lexuesi
sht hapsira n t ciln q gjitha citimet q e prbjn tekstin jan t
brendashkruara e ku nuk humb asgj prej tyre.341
337
Wood, M., Literature and the Taste of Knowledge, Cambridge, University Press, 2005,
f.153
338
Nussbaum, M., Loves Knowledge, Oxford: Oxford University Press, 1992, f.267
339
shtja nuk sht thjesht nse letrsia mendon, por nse letrsia mendon teorikishtose nse e ka nj kapacitet t teorizoj kushtet e bots nga e cila shfaqet, nga e cila del
n shesh, dhe tek e cila adresohet. (Santhis Gourgouris, Does Literature think? Stanford
University Press, 2003, f. 2)
340
Butor, M., La Critique et linvention, Rpertoire III, Ed. de Minuit, 1968
Could, E. Mythical Intentions in Modern Literature, Princeton, USA, 1981, f.101
341
Barthes, The death of the author, Image-Music-Text, Fontana Press, London, 1977

166

Tek Aksidenti - alegorit prftohen n mnyr t dhimbshme dhe

tronditse. Periudha komuniste, edhe duket sikur nuk sht m n plan t
par dhe vet Shqipria duket sikur nuk sht m shprehimisht qendrore,
referenca kah pasoja e saj, tirania postkomuniste prbn nj nga veantit
e romanit.

167

168

Kapitulli i Tret

169

170

3. Mekanizma tekstore t rimarrjes s miteve

3.1. Prftesa narrative. Lindja e situats s re t rrfimit n nj
kontekst t ri. Shembllimi narrativ dhe transformimi narrativ
Konfigurime shum t larmishme t miteve vrehen n veprn e
Kadares, sepse kemi nj larmi formash narrative n prozn e tij, kemi
zhanre t larmishme: proza, poezia, edhe drama; s fundmi, disa nnlloje t
prozs si romani, tregimi, novela. Ismail Kadareja lvron gjithashtu, esen.
Duhet njohur natyra e modelit q ka shrbyer si paratekst pr t ndjekur
rrugn q ka br pr tu kthyer nga nj rrfim gojor apo i shkruar n nj
shkrim modern me pseudo-cilsi t rrfimit arkaik. Kadareja si shkrimtart
modern bn nj sr modifikimesh t paradigmave ekzistuese t rrfimit
mitik.
E kemi fjaln ktu pr sfondin e ri n t cilin vendoset ngjarja,
karakterizuar nga veshjet politike, sociale e ndonjher ideologjike, e
kemi fjaln pr diskursin e ri, prdorimin e kohs, pr strukturat specifike
linguistike, e sidomos pr strukturat sintaktike. E kemi fjaln, pr stilin.
Termi stil sht thellsisht ambig n prdorimin e tij modern: denoton
individualitetin - Stili sht njeriu vet ka thn Buffon-i - sht veansia
e nj vepre n t njjtn koh demonton nj msim, nj shkoll, nj grup
veprash, nj gjini nj periudh (stili i Luigjit XIV). Stili i referohet po
ashtu, nevojs dhe liris.342
Stili n vitin 1548 kishte kuptimin e mnyr e t shprehurit t
mendimit t dikujt, kuptim nga i cili derivojn konotimet moderne t
tij. Rreth vitit 1280 format stile, estile n kuptimin juridik ishin mnyr
procedimi.343
342
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f. 124
343
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f. 126

171

Aksioma e stilit sht: ka disa mnyra pr t thn t njjtn gj, t

dalluara nga njra tjetra prmes stilit. N Exercises de style Raymond
Queneau n mes t shekullit t njzet e kuptoi gjithnj stilin si variacione
t tems: e njjta anekdod prsritet nntdhjet e nnt her n t gjitha
kuptimet dhe tonet e mundshme n gjuhn frnge.344
Kadareja prsrit n stilin e tij rrfimet mitike. Riprfaqsimi i prvojs
njerzore sht synimi kryesor i narrativs s tij dhe mund t arrihet prmes
larmishmris s t treguarit, t shfaqurit dhe vendosjes s modeleve t
njohura n kombinime eksperimentuese dhe t sofistikuara. Struktura e
shenjave t mparshme ka ln gjurm si nj trajektore domethnse dhe
kulmon n nj dekonstruksion t ktyre shenjave. Kadareja ndrton nj
bot imagjinare, e cila sht n t vrtet, bota reale e shfaqur n nj
form t ndryshme nga ajo e njohshmja. Tregimi i ri ndjek vazhdn e
sinjifikuesve t mparshm duke i trajtuar ata si simbolik.
Miti sht fiction, i rindrtuar, i ndrfutur, i pranvn, i transformuar.
Kshtu prpiqemi t nxjerrim n pah n kt kapitull kombinacione,
variacione dhe transformime prmes nj narracioni t veant.
N krijimtarin e Ismail Kadares jan shfrytzuar invariantet, t cilat
kan mbetur t pandryshuara dhe gjat ristrukturimit jan shtuar elemente
t tjera, apo jan kryer transformime t miteve paraekzistuese. Pra, mitet
letrare, q rimodelon Kadareja, u nnshtrohen n nj pjes t rndsishme,
trillimeve vetjake. Tek vepra e Kadares her-her mitet jan strukturuar t
ndrkallura brenda nj rrfimi letrar n formn e fragmenteve q mund t
qndrojn dhe m vete, e her-her i gjith krijimi artistik sht shfaqur n
formn e nj miti t rindrtuar. N kt trajtim do t na interesoj narrativa
e mitit.345
Objekt studimi do t jen mekanizmat e tekstit q ndrtojn ose
evokojn mitin e lasht. Do t analizojm dhe prshkruajm tipologji
mekanizmash tekstor duke marr parasysh edhe kuptimin e veant t nj
teskti, pra, efekte t kuptimit dhe t artikulimeve t veanta q prodhohen
n disa nivele. Do ti kushtojm vmendje aspektit konfigurativ t nj teksti
t posam, pra rezultateve t papritura dhe origjinale t komponentve t
ndryshm tekstor. efekt kuptimor prodhon nj narrator i caktuar, ose
nj organizim i caktuar kohor, ose nj startegji q organizon zrat?
Nj copzim i till ndonse mund t duket se mohon intuitn e
shkrimtarit, n fakt, pohon intuitn s bashku me prvojn shpirtrore e
intelektuale, saktsin n arkitekturn e mendjes.
Po aty
Analizat klasike t narrativs s fabulave, prrallave a rrfenjave u kan prqendruar
kryesisht n ato q jan par si rrfenja episodike: korpusi propian i prrallave ruse,
rrfenjat folklorike t Bremond-it dhe shembujt e Todorov-it prej tregimeve t Dekameronit.
Tipologjit narratologjike standarde, nga ana tjetr, jan prirur ta analizojn rrfenjn n
terma t ndrveprimit t diskursit dhe t niveleve narrative t tregimit dhe jan prqendruar
n rirregullimin tekstual t kronologjis s historis. (Fludernic, M. Towards a natural
narratology, London and New York, 1996, F. 41)
344
345

172

3.1.1. Rrfimi n her pr at q ka ndodhur 1 her

(tregimi Para banjs)
N tregimin e Kadares Para banjs dallohen struktura t cilat jan
analoge me ato struktura, t cilat zbulohen tek miti q e paraprin.
N motivin mitik t vrasjes s Agamemnonit pas kthimit t tij n atdhe,
mund t dallojm lehtsisht disa elemente: (Personazhet:) Agamemnoni dhe
Klitemnestra, (mjetet:) kama, plhura-rrjet, (veprimi) goditje n pabesi;
mundemi t dallojm dhe nj ndrvarsi midis elementeve prbrs (banj,
vask, plhur - goditje n befasi).
N rast se do t konsideronim t shenjuar personazhet e Klitemnestrs
dhe Agamemnonit dhe po ashtu t njjtin emrtim t prdornim dhe pr
motivin mitik t vrasjes s Agamemnonit n pabesi, ather do t kishim t
bnim, pr analogji me sa m sipr, me nj rimarrje t t shenjuarit mitik
n letrsin moderne. N kt mnyr, pr shkak t kuptimit arketipor
n kt grupazh ngjarjesh, kto kushte t jashtme krijojn prsri nj
domethnie t brendshme sa t ngjashme, aq dhe t ndryshuar, si do t
shihet n analizn e tyre.
Motivi i vrasjes s Agamemnonit (kur ky kthehet n atdhe pas rrnimit
t Trojs) nga e shoqja, Klitemnestra me pretekstin e zemrimit pr flijimin
e vajzs s tyre, Ifigjenis, sht i njohur. Ky motiv rimerret n tregimin
Prpara banjs t Kadares-ku rrfehet n vetn e tret pes her ajo q
ka ndodhur nj her346 duke zbuluar n do rrfim detaje t reja t mnyrs
s vrasjes.
Narratori fillimisht, duket se ka njohuri t njjta me ato t personazhit
t tij. Personazhi sheh dhe prjeton t njjtn ngjarje dhe jo ngjarje t
ndryshme. N fakt, pluraliteti i perceptimit na jep nj vision m kompleks
t dukuris s prshkruar. Nga ana tjetr, perceptimi disa her i t njjts
ngjarje, na lejon t prqendrojm vmendjen tek personazhi, i cili e
percepton dhe tek theksimi i detajeve (duke parakuptuar gjithmon q
lexuesi e njeh ngjarjen).
I gjith tregimi ndrtohet nga ardhja njra pas tjetrs, apo grshetimi
i disa mikro-tregimeve. Secili prej ktyre mikro-tregimeve prbhet prej
dy, ose tre elementesh, prania e t cilave sht e detyrueshme (kto jan
invariantet- ato jan shtyllat q kombinojn kto mikro-tregime me
struktur t qndrueshme) dhe disa elemente t shtuara. Rrfimi sht
n kohn e shkuar dhe ndrthurja dhe ndrkmbimi i elementeve t pes
rrfimeve karakterizohet nga nj koherenc e brendshme.
N paraqitjen e par t ngjarjes spikatin katr elemente: sintagma
buzqeshja e zhvendosur e gruas - zbulon mungesn e iltrsis s t
346
Narrating n times what happened once (nNllS); Genette., G. Narrative Discourse
Cornell University Press, Ithaca, New York 1983, f. 115

173

buzqeshurit, zbulon t rremen, t pavrtetn, nj sinqeritet t gnjeshtrt,

t shtirur. Elementi i dyt - ndriim metalik- aludon se dika po prgatitet
dhe duke qen se ky send me ndriim metalik ndodhet (pozicioni sht
elementi i tret) n plhurn (elementi i katrt) q gruaja mban n dor,
ather, pothuaj pa kuptuar, ndihet (pr shkak t vetimit t nj sendi metalik
t fshehur) se dika makabre po prgatitet.
Prdorimi i foljes gjendem n paraqitjen e dyt t s njjts ngjarjeje,
krijon atmosfern e nj gjendjeje haluinante, nj gjendjeje n jerm, apo
t nj ndrre. Vetm n ndrr, njeriu e sheh befas veten t gjendur
diku. Saktsohet vendndodhja e spats dhe ky sht elementi i dyt q
spikat, - spat midis plhurs. Shndrrimi i plhurs n rrjet (rrjeta, si
sinonim i gracks) prforcon parandjenjn se nj goditje e pabes po ndodh
marramendasi dhe akti i goditjes s par dhe elementi i gjakut q e pason,
vrtetojn at ndjesi.
N paraqitjen e tret prvijohet gjendja si n ndrr e personazhit
mitik, por kt her vihet theksi n qllimin e ksaj prsritjeje t ngjarjesky qllim sht hetimi. far i ndodhi ktij prijsi dhe si ishte e mundur?
Shkoqitet ngadal dhe gjakftohtsisht pse ai u mashtrua (sepse atij i plqeu
t mashtrohej, i plqeu q sendi metalik q feksi mes plhurs t dukej,
si dika q kishte lidhje me nj surpriz t saj (loja dhe trilli dashuror i
ngjan nj rrjete!).
Prirja e Agamemnonit pr t ndrequr dika (n situatn paraprirse
t mnxyrs s projektuar nga Klitemnestra), me qllim q t shmang
vrasjen makabre (pra, n mnyr t pandrgjegjshme ai di pse dhe si ka
vdekur), nxit pastaj pambarimisht prfytyrimin e ngjarjes q ka ndodhur 1
her duke u prpjekur q do her t zbuloj detaje t ndryshme.
Kalimi i befasishm nga paraqitja e tret n t katrtn, kryhet pr
shkak se n momentin e zbulimit t s vrtets monstruoze, truri njerzor
i tronditur n mnyr t pazakont, refuzon t vrtetn sepse ajo sht e
pakonceptueshme, sht kundr ligjeve t logjiks s tij; kshtu refuzon t
pranoj t pabesueshmen dhe ngjarja prsritet n nj qerthull me shpejtsi
marramendase.
dhe spata dhe goditja, dhe shkulmi i gjakut dhe britma m vran!
ndoqn njra tjetrn kaq shpejt saq u ngjitn e u bn njsh, gjersa u
gjend prsri jasht vasks.347
Ky tregim nuk mund t bj pa izokroni, pra pa efekte t ritmit q
shkaktohen nga ndryshimi i shpejtsis.
Ka nj distanc mes kohs s historis dhe kohs s diskursit tregimi sht prsrits dhe ka nj prcaktim dhe nj frekuenc, nj ritm
t shfaqjes s njsive prbrse (q Genette-i e quante specifikim) deri
347

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 401

174

n paraqitjen e tret. Tregimet, nga i pari tek i treti kan nj shtrirje t

caktuar. Shtrirja sht gjersia trsore e periudhs s treguar n mnyr
t prsritur. Mund t kalojm tek kategoria e zgjatjes; sht e ditur se nuk
mund t thuhet kurr se kemi barazi zgjatjeje, izokroni, mes tregimit dhe
ngjarjeve t treguara. Izokronia sht m shum nj konstante shpejtsie.348
Kjo konstante (nuk bhet fjal pr nj shpejtsi krejt konstante, pasi kjo
sht e pamundur) shfaqet deri n tregimin e tret, pastaj n t katrtin,
shpejtsia sht e pafundme.
Pauza shrben, jo thjesht pr kalimin n paraqitjen e pest dhe t
fundit; ajo shrben edhe pr t ndrruar funksionin e narratorit si edhe
pr nj akt prmbledhjeje.349
sht shtruar gjithnj problemi kush flet tani, n tregimin Para
banjs shtrohet problemi kush sheh?: cili sht ai personazh a instanc
jopersonale, kndvshtrimi i t cilit orienton perspektivn narrative!?
Genete-i do t thot se ndrsa e dim gjithnj se kush flet n nj tekst
(narratori implicit ose narratori i instaluar nga nj debrayage thniesore,
ose nj personazh), here-her sht e vshtir t thuhet se i kujt sht
kndvshtrimi prej t cilit tregohen, n nj moment t caktuar ngjarjet e
rrfyera. Ka raste kur sht e vshtir edhe t prcaktosh nse nj konsiderat
e caktuar i duhet veshur nj personazhi ose narratorit. T mendojm sa e
uditshme do t na dukej, nga ana tjetr, nse nj personazh do t merrte
fjaln, pa u shenjuar ky ndryshim thniesor nga thonjza ose nga nj element
tjetr grafik q prdoret pr t sinjalizuar thnien e drejtprdrejt! Ndrsa
kndvshtrimi ndryshon n mnyr t paperceptueshme dhe ndonjher n
mnyr t prsritur pa pasur asnj sinjal t ktyre ndryshimeve n tekst
Kshtu pra, nj kundrues n sinkronizm me peizazhin ia ka ln vendin
nj kundruesi t gjithdijshm dhe implicit.350
N Dizionarion e tyre Greimas dhe Courtes e prkufizojn kundruesin
si nj subjekt njohs i ngarkuar nga thnsi q t shtroj nj t br receptuese
dhe mundsisht interpretuese. Prvijohet kshtu nj aspekt i rndsishm,
funksioni i trefisht i kundruesit: perceptues, me nj kndvshtrim optikperspektiv; vlersues me nj kndvshtrim t par si opinion, nj investim
vlere, orientim gjykimi; njohs ku kndvshtrimi nnkupton shprndarjen
e dijeve prgjat tekstit.
Thn shkoqur kundruesi sht i till si t shoh fizikisht skenn, si t
rreket t kuptoj at q po ndodh ose ka ndodhur, si t hedh mbi nj sken
t caktuar syrin e tij kritik...
N rastin e katr mikrotregimeve, personazhi sheh objektet, por
nuk sheh/kupton vendndodhjen e tij; n rastin e paraqitjes s pest sht
narratori-kundrues q e sheh/e di se ku ndodhet personazhi.
Genette, G., Narrative Discourse, Cornell University Press, Ithaca, New York 1983
Genette, G., Narrative Discourse, Cornell University Press, Ithaca, New York 1983
350
Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran 2001, f 76
348
349

175

Kndvshtrimi perceptiv i personazhit, nuk mbahet m gjat se

katr stade. N prshkrimin e nj skene mund t zgjidhet nj strategji
fenomenologjike (t raportosh at q sheh) ose m topikalizuese (t
shpjegosh far ndodh), por pa tradhtuar ndrkaq kuptimin e skens. Kto
jan thjesht dy mnyra t ndryshme pr ta dhn at. Kshtu, pra, kjo sht
lvizje perceptive dhe njohse. Por edhe vlersuese.351
Nj tjetr koncept i rndsishm q lidhet me kundrimin sht ai i
fokalizimit. Greimass-i dhe Courtes-i e prkufizojn si nj procedure
debrayage n t ciln instalohet kundruesi dhe vijohet me shnimin ose
dallimin, e nj aktori ose nj sekuence narrative brenda koordinatash
hapsinoro-kohore gjithnj e m t sakta.352
Ai q shkruan, shkruan pasi sht zhvilluar skena, qoft edhe
fiksionalisht. Por, n lidhje me kundrimin, koht nuk jan t vendosura
sipas nj raporti kohor mes t thns dhe thnies, por jan vendosur
pikrisht n fazn ku kapet procesi. Ngjarjet n tregimin e Kadares
merren n konsidetar ndrsa po zhvillohen. Kshtu pra, procesi i vrasjes
s Agamemnonit prshkruhet gjat kryerjes s tij, domethn n aspektin
e tij prgjatsor, e, njkohsisht, edhe n momente t shkptura, si t
ishin t regjistruara. N tregimin e Kadares alternohen sekuenca ku
ngjarjet prshkruhen n mnyr interaktive (prsritje n koh e fakteve
t ngjashme) dhe n mnyr t vetme (ndonj fakt t veant q ndryshon
situatn).
Vrtet, rrfehet n vetn e tret, por sipas vizionit q ka pr ngjarjet
vet personazhi, Agamemnoni. Mirpo, sikurse e pam, n rimarrjen e
pest dhe t fundit, t motivit t vrasjes s Agamemnonit nga e shoqja,
duket se narratori di m shum se personazhi; ai duket se sheh gjithka n
t njjtn mnyr si mund t lexoj lehtsisht n mendjen e heroit t vet.
Narratori hyn n ndrgjegjen dhe mendjen e Agamemnonit.
N nj kuptim, do fraz, do gjest rrfen; shum vepra prmbajn
narrator t fshehur t cilt i tregojn audiencs at q lipset t dihet.
Ndonse narratort e fshehur, rrall jan t etiketuar n mnyr eksplicite si
Zot (si Zoti tek Jobi), ata shpesh fasin me nj autoritet aq t palkundshm
sa i Zotit vet.353
Qofshin t prfshir n tekst (si agjent/veprues apo psues/viktima)
narratort e vets s tret dallohen dukshm pr shkak t shkalls dhe
nj lloj distance q i ndan ata nga autori, lexuesi dhe personazhet e tjera
t historis moralisht, intelektualisht, fizikisht dhe emocionalisht dhe n
koh.354
Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran 2001, f. 78
Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran 2001, f. 79
353
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.152
354
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.156
351
352

176

Duket kshtu se nga prshkrimi prmes vizionit t dikujt tjetrtregimtarit q rrfen n vetn e tret dhe jep imazhin q ka pr ngjarjet
Agamemnoni, kalohet tek nj rrfimtar i gjithdijshm. Vetm nj rrfimtar
i gjithdijshm do t kishte mundur t fliste pr thelbin e pazbuluar- si i
till ai shfaqet vetn n rreshtat e fundit t tregimit. Ky sht nj narrator
ekstradiegjetik, pra, jasht historis, i cili i zbuluar befas n paragrafin e
fundit t tregimit, prodhon nj efekt origjinal e t papritur: ai pohon ferrin
psikologjik t Agamemnon Atridit.
Miti sht rimodeluar nga Ismail Kadareja, prsa i prket pikpamjes
strukturore, n t njjtn mnyr si zhvillohen strukturat tona logjikomatematikore: duke integruar struktura t mparshme n trsi m t
gjera.355
Lidhja e thjesht e fakteve t njpasnjshme nuk prbn nj rrfim:
duhet q kto fakte t organizohen, ka do t thot n fund t fundit, t ken
elemente t prbashkta. Por, nse t gjith elementet jan t prbashkta,
nuk ka m rrfim, sepse aty nuk ka m gj pr t rrfyer.
Prsritja luan rol t rndsishm n procesin e ndrtimit, meq nga
shum rrfime duhet t ndrtohet nj ngjarje. Raportet midis rrfimeve
355
Segmentimi n pjes sht nj fakt operativ q nuk i nnshtrohet ndonj rregulli t
ngurt metodologjik. Ktu strukturimi i tregimit sht i till: ai paraqitet i segmentuar
n pjes. Nse do t kalojm n nj analiz t thell t nj teksti, mund t vm re se
segmentimi yn i par nuk ishte plotsisht i prshtatshm. N fund t fundit, nse presim
t kemi mbaruar analizn pr ta segmentuar tekstin n baz t argumenteve bindse, vet
segmentimi e ka humbur funksionin e vet, i cili sht ta lehtsoj analizn duke e ndar
tekstin prkohsisht. Natyrisht, pjest e ndryshme ruajn gjithsesi nj autonomi shum t
kufizuar dhe do vzhgim nisur nga pjest e para mund t ndryshoj edhe rrnjsisht duke u
mbshtetur n pjest e mpasshme. S fundi, analiza e nj teksti nuk duhet t jet shuma
e thjesht e vzhgimeve t bra mbi sekuencat e veanta, pasi teksti sht nj trsi kuptimi
(tout de signification). Ndarja n sekuenca sht vetm nj mnyr pr t ngadalsuar dhe
rregulluar analizn. N interpretimin prfundimtar, e rndsishme sht vetm njsia-tekst
n globalitetin e saj.
Objektet dhe Subjektet, marrdhniet e prcaktimit, modalitetet e kshtu me radh na
lejojn t gjurmojm disa cezura n tekst q, ka raste, nuk prkojn aspak me organizimin
grafik a gramatikor t tekstit. Kshtu, propozojm nj ndarje n sekuenca dhe nnsekuencandarje q nuk sht e vetmja e mundshme. Mund t ishin t pranueshme ndarje t tjera pak
a shum t detajuara. Rregulli baz sht funksionalizimi i ksaj ndarjeje gjat analizs.
Ngushtimi i teprt i rrethit na v prpara nj copzimi t tepruar t tekstit, na e vshtirson
rakordimin mes shum mikrosekuencave dhe na v prpara segmente me autonomi t
pakt. Zgjedhja e nj segmentimi m t gjer bn t dshtoj vet eprsin q rrjedh prej
segmentimit, pasi gjendemi ppara pjessh shum t gjata e komplekse t tekstit. Nj vij
ndarse duket qart mes segmenteve q tregojn fakte t prsritura dhe segmenteve q
tregojn fakte njshe. Ka edhe frekuenca njshe n t ciln ndodh dika me rndsi q
spikat n vazhdimsin paraardhse duke e ndrprer. (Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit,
UET Press, Tiran 2001, f. 53-54)
Si shihet, ndarja e propozuar nuk merr n konsiderat as cezurat grafike, as periodizimin,
as nj konstante gjatsie t frekuencave q nganjher jan t shkurtra e nganjher mjaft
t gjata. Nj fraz e vetme mund t ket rndsi narrative m t madhe ose t njjt me at
t nj paragrafi t gjat, kshtu q do t qe naive dhe e gabuar ndarja n sekuenca me do
kusht t rregullta.

177

prsritse variojn nga identiteti deri tek kundrshtia: madje edhe vet
identiteti material nuk sjell detyrimisht identitetin kuptimor. Po kaq t
ndryshme jan funksionet e ktyre prsritjeve: ato japin ndihmes pr
t rindrtuar faktet (si n hetimin policor) e njkohsisht pr t vrtetuar
se jan t pasakta: kshtu, i njjti personazh, Agamemnoni, mund t ket
shikime t ndryshme deri dhe kontradiktore pr t njjtin fakt: vdekjen e
tij-n t vrtet kjo sht shprehje e nj gjendjeje psikike t caktuar.
Lidhja midis stadeve 1, 2, 3 dhe 4 vum re se ka shtim t nj a disa
elementeve. Kalimi nga stadi n stad na shpie tek projektimi i skterrs.
Kalohet n kt mnyr nga e panjohshmja ose ajo q njihet pak tek ajo q
njihet shum.
Mund t flitet pr transformim.
Mirpo, transformimi paraqet nj sintez t dallimit dhe t
ngjashmris, lidh fakte, ndonse kto fakte nuk mund t identifikohen. M
tepr se unitet me dy pamje, transformimi sht nj veprim me kuptim
t dyfisht: ai pohon njherazi ngjasimin dhe dallimin; me nj lvizje t
vetme e v n lvizje kohn dhe e pezullon; ai i jep mundsi ligjrimit t
fitoj nj kuptim, pa e kthyer kt n informacion t thjesht; me nj fjal:
transformimi e bn t mundur rrfimin dhe na jep vet prkufizimin e tij.356
Teknika narrative tek Para banjs, pra, prsritja pes her e thelbit
t s njjts shenj-vrasja e Agamemnonit- na on tek prpjekja pr nj
interpretim metaforik: n paraqitjen e pest t s njjts ngjarje, zbulohet se
Agamemnoni gjendet n ferr; ky sht nj ferr sipas prfytyrimit demonik
dhe modern, jo i prshkruar me vuajtje e strmundime fizike, me llav e
flak, sipas konceptit religjoz, por me tortura shpirtrore e psikologjike
pr shkak t moskuptimit dhe brerjes s ndrgjegjes se pikrisht ai,
kryekomandanti i famshm, Agamemnon Atridi, strateg i pathyeshm dhe
tiran i pamposhtur, sht mashtruar dhe goditur pr vdekje nga e shoqja.
Ai u gjend prsri jasht vasks dhe u nis drejt saj, ashtu si miliona
hert e tjera pr t prjetuar me ritme t ndryshme copzn e fundit, gjithsej
njzet e dy sekonda t jets s tij. Ky ishte ferri i Agamemnon Atridit, vrar
nga e shoqja ditn e par t kthimit t tij nga fushata e Trojs, n orn
trembdhjet e njzet minuta t dats tridhjet mars, vitit 1199 para ers
son.357

356
357

Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran 2001, f. 123

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 401

178

3.1.2. Transformimet narrative n monologun e ndrrs

mashtruese dhe Sfinksit
Ristrukturimi i elementve mitik Sipas mitologjis greke, Sfinksi
(emri sfinks do t thot statuja e gjall dhe n greqisht sphinx prkthen
fjaln egjiptiane shespankn), kishte trup luani, krah t mdha, kok dhe
bust gruaje. Ai u ftua nga Hera n Kiteron, e fyer nga dashuria e Lajit
pr Krisipn. I vendosur n nj lugin, Sfinksi i masakronte t gjith ata
q nuk i prgjigjeshin sakt nj enigme q ai kishte parashtruar dhe q e
kishte msuar nga Muzat: Kush sht qenia q n mngjes ecn me katr
kmb, n mesdit me dy kmb dhe n mbrmje me tre? Tebant kishin
vendosur ta shpallnin mbretin e tyre at q do t gjente enigmn, sepse
kshtu, sipas nj thnieje t Orakullit, prbindshi do t hidhej posht nga
shkmbi. Edipi i dha prgjigjen e duhur enigms.358
Sipas mitologjis egjiptiane, Sfinksi sht kafsh mitike me trup luani
dhe kok njerzore. Ai paraqet fuqin mbretrore t faraonit dhe sht nj
monument mortor i formuar nga nj trup luani dhe fytyr faraoni.359
Pra, Sfinksi, sipas mitologjis egjiptiane, bart kuptimin e sundimit me
dhun, kuptimin e tiranis, dhe sipas mitologjis greke, bart kuptimin e
ankthit politik q paraprin vendosjen e tiranis.
Nse do t orvateshim t prcaktonim cakun m t vogl t shprehjes
s mitit, sintagmn minimale t tij, ose invariantet e mitit, t cilat jan
marr nga miti ekzistues dhe jan ristrukturuar nga Ismail Kadareja n
tregimin Nata e Sfinksit, ather nuk do t mund t shmangnim, s paku
dallimin e disa elementve, e, konkretisht: Sfinksi, enigma, marrveshja,
ankthi. Kto elemente, riorganizohen nga Kadareja, me qllim prpunimin
e imazhit arketipor, duke ruajtur strukturn, por duke br ndryshime n
domethnien e tyre.
Miti, n tregimin Nata e Sfinksit sht sintez, organizim q prfton
trsin, trsi organike. Megjithat, ai pson transformime, prmbajtja e
tij mund t ndryshohet. Por miti i kryen kto procese n mnyr q t ruhet.
Elementt e domosdoshm pr strukturn e tij, nuk duhet t zhduken:
prndryshe struktura i l vendin nj tjetr strukture.
Ristrukturimi, prpunimi i imazhit arketipor nga shkrimtari Ismail
Kadare, bhet n funksion t prkthimit t ktij imazhi n gjuhn e s
tashmes, n funksion t aktualizimit t tij, duke na mundsuar kshtu, t
gjejm rrugn drejt arsyeve m t thella t jets nn diktatur.
Procesi krijues ka n thelb aktivizimin e ndrgjegjshm ose jo, t nj
imazhi arketipor, prpunimin dhe formsimin e ktij imazhi deri n tekstin
e prfunduar. Rrfimi mitik vjen n form alegorike n kt tregim, ashtu
si vijn zakonisht t gjitha rrfimet mitike.
358
359

Colanna Barbara, Fjalor mitologjik, Tiran, f.235-236

Colanna Barbara, Fjalor mitologjik, Tiran, f.235-236

179

Transformimi figurativ realizohet mbi nj zhvendosje associative

t nj sistemi konkret dhe verbal t gjuhs me funksion shenjues dhe
konvencional me nocionet prkatse t elementeve natyrore t sistemit real
si: koha, hapsira, lvizja, gjallesat, objektet etj., q paraqiten si kuptime
n trajta fjalsh. Kto trajta kuptimore me funksion semantik prbjn
strukturn baz t nj ligjrimi t veant semiotik q ekziston si gjuh
narrative. Gjat leximit t prozs q analizojm, kalojm nga fjala n fjal,
dhe hyjm n ura lidhse mes lexuesit si receptues dhe bots me fuqi t
shumfishuar si sht bota letrare. Ky realitet i ri ka ngjyra m t feksura,
sht m sugjestiv se paralelja s cils prpiqet ti ngjaj dhe nga pushteti
iluziv i kombinimit t fjalve, krijohet situat e re.
N figurn e Sfinksit, n tregimin e ristrukturuar Nata e Sfinksit, si dhe
n nj fragment t romanit Lulet e ftohta t marsit, jan kodifikuar disa
elemente q zbulojn ankthin dhe shtypjen si pjes e nj doktrine totalitare
diktatoriale.
N romanin Lulet e ftohta t marsit, i njjti kuptim i fshehur zbulohet
nga pranvnia e ankthit politik t krijuar gjat viteve t sistemit totalitar
n Shqipri, me figurn e Sfinksit-si personifikim i dhuns dhe tensionit
psikologjik, t nxitjes s pasiguris dhe terrorit, t krijuar enkas pr t
mbajtur t shtypur njerzit.
Askush nuk flet, tha me vete. Heshtnin 26 piktort q e rrasn n burg
Gentianin, deputett e lidhur me bandat, udhtart q kishin kuvenduar me
sfinksin te portat e Tebs. E pat vrtet me syt tuaj apo gjithka u prhi,
pr shkak t tmerrit? ndodhi n trut tuaj q ankthin politik q ndihej
gjithkah, at ankth t njohur q paraprgatit vendosjen e tiranis, e kthyet
n sfinks? Apo bnit pjes ju vet n at krahan politike q donte t sillte
nj dor t fort n Teb? Dhe kshtu nxitt frikrat, pasigurin, gjersa m
n fund krijuat sfinksin?360
Situata e re q krijohet n tregimin Nata e Sfinksit, shestohet mbi
marrveshjen q Sfinksi ka br me njerzit. Me qllim universalizimin e
kuptimit t ri q merr miti i risemantizuar, tebant, si element prbrs i
mitit antik, n tregimin e Kadares, jan zvendsuar me njerzit. Prve
shfaqjes s njohur t marrveshjes (Sfinksi i masakronte t gjith ata q
nuk i prgjigjeshin sakt enigms), hidhet drit mbi ann e panjohur dhe t
pakapshme t saj. Ekzistenca e nj ane t till paraqitet q n fjalin e dyt
t rrfimit. N tregimin e Kadares, sht sfinksi ai, q rrfen t papriturn
dhe t pabesueshmen duke zbuluar nj kontrast t thell midis dukjes dhe
thelbit.
Pr shkak t gjuhs s prdorur n mnyr t thukt, tregimi i prngjet
nj rrfimi t kodifikuar.
360

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009, f. 382

180

T gjith e din se gjithkush dridhet frike prej meje.

Po ndoshta askujt si shkon ndrmend si dridhem un vet. Ashtu si
ata nga frika.361
Fjala del si bartse e dy subjekteve me t njjtin funksion, njra
(subjekt i objektit) reale (shenjuese-metaforike-kumtuese), tjetra (subjekt
i subjektit) krijuese (poetiko-metaforike-kumtuese). Funksioni shenjues
metaforik prcakton dhe lindjen e situats s re t rrfimit.362
Prpunimi i strukturs mitike jep rezonancn q vendos bota e krijimeve
me at reale, fuqin transformuese t saj nprmjet ekuivalencave.
M von, kur kjo histori do t kujtohet nga breza t ardhshm
njerzor, ka mundsi q periudha e gjat e rrnimit tim t prmblidhet
brenda pak astesh, ashtu si sht e pritur ti dendsoj shpesh ndodhit
mendja njerzore. T them t drejtn, un do t paraplqeja rroposjen e
beft, n krahasim me torturn e ngadalt, shumvjeare, po kjo, ashtu si
shum gjra t tjera svaret nga un.363
N tregimin Nata e Sfinksit, sfinksi nuk shfaqet m si nj prbindsh
i tmerrshm e i pamposhtur; prkundrazi, ai uditrisht karakterizohet nga
frika pr shkatrrimim, nga tmerri se mos nj dit dikush e gjen enigmn
dhe ather rrnimi do t jet i pashmangshm. sht paranoja e hijes s
krimeve q ka kryer vet n luftn e tij pr pushtet. sht ankthi q krijoi
vet, duke kujtuar se sa m shum ti shtypte njerzit me t, aq m tepr do
t lirohej prej tij. Po me sa duket, ndodhi e kundrta.
Tek ndrra mashtruese, fiction-i i prngjet trajts dhe strukturs s
mitit; n fakt, mitet, si form narrative, priren drejt letrsis ndrsa fiction-i
aspiron statusin e mitit. Thn ndryshe, fiction-i priret ti jap vetes
strukturn e shprehjes mitike dhe mendimit mitik n rrfim.364
Risemantizimi i motiveve mitike n rastin e ktyre tregimeve,
karakterizohet nga nj trajtim i veant i prapaskens (prapaskena sht e
till, q dhe kur zbulohet, zor se mund t besohet) dhe vuajtjes psikologjike
(nj ferr i vrtet) tek Prpara banjs dhe nga zbulimi i paranojs s
tiranve, q nga njra an besojn n nj fuqi demoniake t ideve utopike
q prodhojn, dhe nga ana tjetr, prjetojn tmerrin e prhershm si pasoj
e krimeve mbi t cilat sht ndrtuar pushteti i tyre, si shihet tek Nata e
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 355
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.49
363
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 382
364
Brunel, P. Mythocritique, France, 1992, f.44
361
362

181

Sfinksit, dhe nga prdorimi i ideologjive pr qllim mashtrimi tek ndrr

mashtruese.
ndrra Mashtruese t kujton shestimin n kngn e dyt t Iliads
(vargu i tet), ku Zeusi urdhron Andrrn Gnjyese t mashtroj
Agamemnonin, e n kt mnyr fillon hakmarrja e tij kundr Akejve,
sipas premtimit q i ka br nns s Akilit.
Tregimi ndrra mashtruese nis me nj epigraf Zeusi ndrrn
mashtruesi thirri, dhe ndrtohet n baz t rrfimit t ndrrs mashtruese,
e cila n tregimin e Kadares sht nj personazh qendror q bn nj rrfim
subjektiv dhe jo m nj personazh i zbeht q shenjon mjeti q prdoret
pr t gnjyer Agamemnonin. Rasti i mashtrimit t Agamemnonit, nga i
cili lexuesi njeh ndrrn Mashtruese dhe funksionin e saj, nuk i bn asnj
prshtypje, pasi duket se sht vetm nj nga t shumtit, mendimet dhe po
ashtu dhe rrjedhn e puns t s t cilit orodit.
nj far Agamemnon Atridi, t cilit, sht e vrteta, pakz e
nervozuar, si isha nga krkimi, ia lshova pa kujdes ndrrn. E pash
si u derdh nj pjes e saj jasht trurit, megjithat e qetsova veten me
mendimin se, edhe aq sa i shkoi n tru, ishte e mjaftueshme pr ta shtyr
n veprime t marra.365
Fantazia e ndezur e shkrimtarit, me sa duket, sht ngacmuar aq
shum nga ideja e ekzistencs s nj ndrre mashtruese saq n tregimin
e krijuar prej tij, ndrra Mashtruese, tregon funksionin e saj t veant,
shtegtimin kohrave dhe enigmat e pashtjelluara, t cilat as ajo vet nuk
i kupton, ndonse i shrben sistemit t Olympit. Pr shkak t leksemave
t prdorura gjat rrfimit (shef, mision, i fsheht, arsye t errta pr
vartsit etj.) si dhe pr shkak t natyrs s shrbimeve q ky personazh
kryen, rrfimi i saj i prngjet rrfimit t nj punonjseje t shrbimeve
t fshehta e cila zbaton urdhrat q i jepen pa pasur t drejt t kuptoj
qllimin. Tek ky tregim duket sikur narratori di po aq sa personazhi i tij
ose m pak se personazhi i tij dhe se ai nuk mund t na jap nj shpjegim
pr ngjarjet para se vet ndrra Mashtruese (ose Sfinksi, n tregimin tjetr)
ta ken gjetur kt shpjegim. Rrfimi n vetn e par n t dy prozat sht
nj rrfim subjektiv. Kjo mnyr t treguari q ka pr baz prcjelljen e
iluzionit se narratori di m pak se personazhet e tij, natyrisht sht thjesht
nj konvencion, pasi nj tregim i till do t ishte i pakuptueshm.
Introspeksioni n monologun e ndrrs mashtruese dhe t Sfinksit.
Monologu i Sfinksit dhe i ndrrs mashtruese trupzon t reflektuarit,
aktivitetin mendor jasht shprehjes s rrfimit mitik; monologu e kthen aktin
365

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 350

182

e t rrfyerit n nj proces t prsiatjes, t arsyetimit, t introspeksionit, gj

q nuk ndeshet n rrfimin q i ka paraprir.
shefi e mon prher e m fort punn time, q misionet q kryej
un jan prher t nj natyre t zgjedhur e tejet delikate n krahasim me
punn e tyre prej hamalli (mendo t projektosh e t prodhosh shpresa dhe
ndrra t rndomta pr miliarda njerz), dhe s fundi pr nj arsye tjetr
q nuk m plqen ta prmend ktu.366
Koha sht nj dhe nuk zhvendoset nga lashtsia n koht moderne,
por perceptohet njkohsisht si lashtsi dhe si koh moderne-sht nj
bashkkohsi e prjetshme.
Kshtu, asti i ligjrimit i prket t gjitha kohrave njerzore.
Motivimi pr procedimin poetik t prdorur n kt rast sht karakteristika
olimpike e hyjnive: koha pr qeniet jonjerzore kalon shum shpejt dhe
rrjedh ndryshe nga rrjedha normale kronologjike q sht karakteristik
pr kohn njerzore.
Hoze T. Hoze Murana, Konfuci, Klod F., Alen Pons, Tom Xhekson, Jezu
Krisht, Klod F.D., Hans Kramer, Kurt K., Makbeth, Ibrahim Ogllu, Mihail
Gtorbaov, Luis Borges, Lin Min, Kululuma, Maris Morena, I.Kadare,
Klod Durand, Niki Niki B., Tutmes III, Ana K, Ana V., At Shtjefn Gjeov,
Jukamura, Princ Vid, Adam
Pr ta koha ecte n nj drejtim, nga e shkuara drejt s ardhmes, dhe,
po ti thoshe se mund t ndodhte dhe e kundrta, q e shkuara t vinte pas
s ardhmes, ka ndodh shpesh, ose e ardhmja, e tashmja dhe e shkuara t
gjendeshin n nj pik, ata do t oroditeshin krejt.367
ndrra oroditse konceptohet si nj mas q derdhet nga nj tubet mbi
kokn e njeriut q fle npr currilat e gjumit t cilat rrjedhin papushim
mbi t. Kujdesi q duhet treguar i prngjet kujdesit q duhet treguar me
foshnjn kur prpiqesh t mos i derdhsh nj pjes t qumshtit prjasht
gojs, ose me t smurin kur bhet fjal pr barnat. ndrra sht prftimi
i iluzioneve; ajo lviz n terrenin e padukshm t iluzioneve. Njeriu vet
sht i prirur pr iluzione, pr tiu shmangur telasheve t jets prmes tyre,
pr t kaprcyer kontradiktat q dalin nga gjiri i natyrs.
Ktu kemi vetm copza t motivit antik q shfaqet tek Iliada, n
kombinime t ndryshme, t cilat vetm mendja e artistit mund ti ngjiz
harmonishm n nj.
Procesi i derdhjes s mashtrimit n mendjet njerzore, prshkruhet
me hollsi dhe humor, duke e konceptuar si nj proces me aste delikate
366
367

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 349

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 350

183

dhe me rreziqe t shumta, me pakujdesi dhe me gabime, duke marr pr

model tipin dhe pasojat e gabimeve njerzore:
...ose kur njfar Xhojsi i kishte ndodhur e njjta gj me tubetin e nj
plaku t verbr q sm kujtohet emri.368
Rrfimi n prozn ndrr mashtruese si dhe n prozn Nata e
Sfinksit, nuk ndjek nj rrug lineare; ai pson thyerje t menjhershme
dhe strukturohet mbi opozicione kuptimesh figurash narrative q psojn
prmbysje t elementeve fizike dhe formale dhe zbulojn nj thelb absurd
t identitetit njerzor. N kt kuptim dhe karakteret e personazheve
paraqiten t paqndrueshme, t dyfishta dhe fshihen pas formave t huaja,
t cilat reflektojn natyr polimorfe t nj thelbi absurd.
N trillim nuk kemi t bjm me parashtrime t realitetit, por me
parashtrime trillimtare, ku un-i zanafillor i vrtet nuk sht autori, as
rrfimtari, por personazhi i sajuar dhe trajtat e transfigurimit t identitetit
t ktij personazhi. Imazhi sht elementi strukturues i figurs narrative
dhe duke qen me baz iluzive ai realizohet si prjetim subjektiv i lindjes
s figurs. Imazhi, njkohsisht sht dhe shkaku i paqndrueshmris s
thelbit t figurs poetike dhe trajts njerzore t personazhit, q prcaktohet
nga natyra e lvizshme e iluzionit me burim krejtsisht subjektiv dhe q
zbulohet si pshtjellim dhe ndrkmbim iluzor i nj objekti real ekzistues
apo e nj ngjarjeje n form imagjinare. Nj ndryshim sht edhe monologu:
si ndrra mashtruese dhe Sfinksi t cilt rrfejn n kohn e tashme, larg
fabuls ekzemplare (ndonse duket sikur priren ta imitojn at), jan
pjes e nj diskursi, i cili ndryshe nga fabulat klasike nuk e ka nj moral
n fund. I vetmi moral sht ai me t cilin Sfinksi dhe ndrra mashtruese
zbulojn veten.
T gjith e din q gjithkush dridhet frike prej meje.
Po ndoshta askujt si shkon ndrmend si dridhem un vet. Ashtu si
ata nga frika.369
Miti letrar i rindrtuar, nuk mund t studiohet prvese n pikprerjen
e dy proceseve plotsuese: ruajtjes s nj skenari dhe transformimit t tij.
Njihet formula e Lvi-Starussit, sipas t cilit miti prbhet nga trsia
e varianteve te tij. sht padyshim m mir t prcaktohen invariantet
e mitit, si i ka quajtuar J. Rousset, domethn element pr t cilt ka
arsye t qndrueshme t vlersohen si caku m i vogl i shprehjes s mitit.
(Kshtu, n mitin e Don Zhuanit, Rousset-i dallon tre invariante: 1. T
368
369

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 353

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008, f. 355

184

vdekurin 2. Grupin femror 3. Heroin, t lidhur me t vdekurin, n saj t

nj elementi t grupit femror).370
Invarianti sht term i prdorur n fushat e njohjes dhe t krkimit.
Gjuht, veprat, rrymat letrare, shfaqin karakteristika t prbashkta,
elemente analogjike t qndrueshme e t prhershme, prej t cilave arrihet
n prkufizimin e invariantit si elementi universal i letrsis dhe artit
letrar, si nj karakter, element ose tipar i prbashkt i diskursit letrar, ose i
mendimit letrar.371 (shih shtojcn 4.3)
sht e pamundur t krijosh nj fiction pa iu afruar kushteve t mitit,
pa u prpjekur q fiksioni t jet tautolog, t prmbush nj kuptim, t
stabilizoj domosdoshmrin e fiction-it, t vazhdoj nj transformim dhe
t prmbyll nj veprim. Kuptimi i fiction-it sht gjithnj potencialisht
mitik, ndrkoh q miti n mnyr t pashmangshme dhe ironike e shtyn
veten n ekstremet e sofistikimit letrar, dhe dobson strukturn e tij n
proces, n mnyr t till, fiction-et shtyhen n ekstremet e tyre t kundrta
duke synuar t jen aq t kuptueshme dhe universale sa mitet, duke e br
strukturn e tyre sa m tautologe dhe sa m pak fiksionale q t jet e
mundur. Ato po ashtu, jo m pak se miti, kan mundsin t pretendojn
pr nj t vrtet t munguar, pr domethnie presemiologjike. 372 Letrsia
dhe miti ekzistojn n nj vazhdimsi, me an t vetis s funksionit t tyre
t prbashkt, si gjuh.
N tekstet q u trajtuan m lart, miti i lasht rishfaqet thuajse i gjall
nprmjet nj iluzioni narrativ. Autori pra, bn nj rikrijim, nj rindrtim
t mitit t lasht sipas ligjrimit t tij figurativ, bazuar n invariantet e mitit
ekzistues.
3.1.3. Romani me enigm dhe suspans heton dilemn mitike
(Kush e solli Doruntinn, E penguara, Aksidenti)
Natyrisht, n kt hulumtim nuk mund tia lejojm vetes ti klasifikojm
romanet e Ismail Kadares si romane policore apo me enigm duke u nisur
nga skemat logjike abstrakte. N njfar kuptimi vepra letrare e Kadares
nuk hyn n asnj zhanr t till, prvese bart karakteristika t zhanreve t
tilla. Ne ktu nuk kemi t bjm me romane policore t mirfillta: dhe as
nuk mund t themi se romanet q kemi n shqyrtim prputhen trsisht me
rregullat e zhanreve (apo i shkelin ato).
Prandaj nuk do t themi n asnj rast se Kush e solli Doruntinn, E
penguara, Aksidenti jan romane policore, romane me enigm a suspans,
Brunel, P. Mythocritique, France, 1992, f.44
Lumi, E. Metamorfozat, Skanderbeg Book, Tiran 2006, f.180
372
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f. 113
370
371

185

porse kto romane do t ken karakteristika t romaneve policore, romaneve

me enigm a suspans.373
Hulumtimi tek n tri romanet e lartprmendura prqendrohet n javt
e fundit t personazheve -kjo na kujton karakteristikn m t sakt374 q
jep Todorovi: Prdorimi i kohs.375
Rrfimi tek Kush e solli Doruntinn, E penguara, Aksidenti mbivendos
dy seri kohore: ditt e hetimit, dhe ditt kur ndodh drama. Po far ndodh
n historin e hetimit? Jo kushedi far. Personazhet e historis s hetimit
(Stresi tek Kush e solli Doruntinn, si dhe hetuesit tek E penguara,
Aksidenti), nuk veprojn, ata rrfejn dhe prpiqen t msojn. T gjitha
ditt e hetimit i kushtohen nj hulumtimi t ngadalt: kapiten Stresi (dhe
hetuesit) hulumtojn gjurm pas gjurme, pist pas piste.
Tek romani Aksidenti shihet krkimi, dshmit pr ngjarjen; n pjesn
e tret hetuesi mbledh faktet e jep prfundimet.
Nse nisemi nga tipologjia e romanit policor, q jep T. Todorov,
Aksidenti qndron m pran romanit me enigm, i cili prmban dy histori:
at t krimit, q mbaron para se t filloj e dyta - e hetimit, e cila ka status
t veant. Kshtu, te Aksidenti, krimi - i dhn n formn e nj aksidenti
automobilistik, q dyshohet sakaq t jet nj vrasje, shkaktohet n rrethana
t pabesueshme dhe jepet si e dhna e par, ndrsa, menjher pas tij, fillon
ngjarja, hulumtimi i fakteve, dshmive dhe rindrtimi.
Parim tjetr i rndsishm i romanit me enigm, sht ai q detektivi
n kt rast hetuesi n kt lloj zhanri sht i paprekshm, ndrsa
personazhet nuk veprojn, por msojn. Hetuesi tek Aksidenti jeton disa
her gjendje lngate, prgjumjeje t thell, mirpo fizikisht nuk cnohet
nga askush. Ai arrin q, sipas qasjes s tij, t prfundoj hetimin.
Te Aksidenti sht e pranishme enigma, madje romani sht i ndrtuar
pikrisht sipas enigms, porse si i till sht jasht skems strukturore
klasike t romanit policor, pasi nuk prkon me rregullat e shumta t ktij
lloj zhanri. Roman policor i mirfillt nuk sht ai q i shkel rregullat e
zhanrit, thekson Todorov, por ai q prputhet me to.376
373
(Romani policor klasik q periudhn e tij t lavdishme e ka pasur midis luftrave,
mund t quhet roman me enigm.) Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e
Librit, Tiran, 2000,
374
(shih: 20 rregullat e Van Dines), Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia
e Librit, Tiran, 2000
375
Personazhi i George Burton, autor i shum romaneve policore, i shpjegon rrfimtarit
se do roman policor ngrihet mbi dy vrasje, ndr t cilat e para, e kryer nga vrassi, shrben
vetm si shkas pr vrasjen e dyt. (Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e
Librit, Tiran, 2000, f.7)
376
Hetimi: Nj moment n Vjen, pak koh pas lufts s Kosovs, nj ift i ri shqiptar
vdesin n nj fatkeqsi automobilistike. Taksia q i merr nga hoteli pr ti drguar n
aeroport, papritur del jasht rrugs dhe prplaset. Kryhet nj hetim, n prpjekje pr t
rindrtuar ditt e fundit t viktimave. Hetuesit shqiptar e serb fillojn garn pr hetimin e
aksidentit t pazakont n kilometrin e 17 t rrugs pr n aeroport, duke mos zbardhur
asgj. Ndrkoh, nj hetues vullnetar, q bhet aktor i rndsishm i romanit, pr motive

186

t panjohura, i vihet hetimit t ngjarjes. Dyshimi nse ishte aksident, vrasje me motive
sentimentale apo edhe politike, qoft edhe si paranoj e kohs, mbetet i hapur, dhe misteri
prshkallzohet edhe m shum gjat rishqyrtimit e rindrtimit t ngjarjeve.
Romani fillon me nj gjuh lajmi t stilizuar, pr t dhn n form raporti policie,
njoftimin pr aksidentin.
Ngjarja dukej m se e rndomt. Nj taksi ishte rrzuar n kilometrin e 17, n rrugn
automobilistike q onte n aeroport. Dy udhtart qen vrar n vend, kurse shoferi, i
plagosur rnd, ishte uar n spital, n koma.
Pyetja se do ta ket shkaktuar aksidentin, hap disa pista hetimi e interpretimi, duke
nxjerr dyshime n nivel enigme, ndonjher versionesh t papritura e t habitshme, q
trheqin tutje hipoteza dhe prfundime t ndryshme. Aksidenti merr epitetin e aksidenteve
atipike, pasi shkaktohet nga humbja e befasishme e vmendjes s shoferit t tronditur, i cili
sheh n pasqyrn e brendshme prpjekjen pr tu puthur t dy pasagjerve. Ngaq nuk
gjendet ndonj shpjegim logjik i trandjes s shoferit t taksis, vihet n dyshim dshmia e
tij, ndrsa u hapet udh spekulimeve t hetuesit. Kshtu krijohet nj varg hipotezash pr
ngjarjen: q, vrtet, pas nj aksidenti, mbetn t vdekur t dy; q Besforti vrau Rovenn; q
aksidenti ishte i simuluar pr ta hequr qafe Besfortin; dhe, n fund fare, q, n t vrtet, t
dy jan t gjall dhe se gjith kjo kishte qen nj fars.
Hipoteza q Besforti vrau Rovenn zgjerohet n dy variante: i pari - sipas t cilit ai
paraprakisht vrau t dashurn, kufomn e s cils e v pastaj n ulsen e pasme t veturs,
ndrsa shoferi tronditet nga prpjekja e t gjallit pr ta puthur t vdekurn dhe - varianti i
dyt, sipas t cilit Besforti vrau Rovenn dhe trupin e saj e humb diku rrugs. Futet n vetur
me nj kukull me prmasa njeriu, ndrsa prpjekja pr tu puthur me t trand shoferin. T
dy mundsit - sipas t cilave Besfort Y. e kishte hequr qafe vet t dashurn, pavarsisht
q m von, pas komplikimit t gjrave, e psoi edhe vet, arsyetohen me statusin e njeriut
t rrezikshm, t cilit i kishte shkar goja para Rovens pr gjra t lemerishme politike
q sduhej ti fliste; ishte penduar dhe logjikisht nnkuptohej: zhdukja e dshmitarit. N
vorbulln e hipotezave pr ngjarjen, shfaqet edhe dyshimi - mos q t dy u vran pr motive
politike. Besfort Y., si dmtues i Jugosllavis, ndrsa R. si nj figurante q rastsisht ishte
gjetur prbri n astin orlig. Por, po ashtu nuk prjashtohet mundsia q Rovena sht e
gjall dhe se edhe Besfort Y. mund t jet po ashtu i gjall. Kshtu, do enigm krijon nj
hipotez q zbrthehet deri n nj mas, por nuk ndriohet deri n fund, kontestohet, por
nuk kundrargumentohet qndrueshm, duke kaluar n hipotezn e radhs. Qoft si indicie,
si dyshim, apo si pjes e dshmis, hipotezat e njjta prsriten disa her, duke krijuar nj
rreth ciklik dhe t mbyllur rrfimesh pr ngjarjen dhe q n fund dalin motrzime t njratjetrs. N fund fare, hetuesi i dorzon Institutit Europian t Aksidenteve.
Shoferi i taksis mbijeton, por ai nuk mund t jap kurrfar sqarimi pse makina kishte dal
jasht rrugs, prve asaj se ai kishte qen duke shikuar n retrovizor iftin, q prpiqeshin
t putheshin, kur nj ndriim i fort ia kishte humbur prqendrimin. Aksidenti sht mjaft
i dyshimt pr t trhequr hetime t ndryshme, jo vetm t shrbimeve sekrete t Serbis,
Malit t Zi dhe Shqipris. I vdekuri, i njohur si Besfort Y., ka dal t ket qen nj diplomat
shqiptar n Kshillin e Europs dhe mund t ket qen i prfshir n vendimin e NATO-s pr
ta bombarduar Serbin. Ndoshta femra q vdiq n vetur, e dashura e Besfortit, me emrin
q i del n lajme si Rovena St., dinte m shum se duhej dhe Besforti ishte prpjekur ta
vriste sipas nj plani. Por, pse Besforti e quan Rovenn nj vajz motelesh? Disa muaj para
aksidentit, ai e kishte drguar at n nj motel shqiptar dhe ajo ishte friksuar pr jetn e vet.
Kshtu u thot nj mik i saj hetuesve. Rovena, thot miku, dinte gjra t tmerrshme... Ajo e
dinte orn e sakt se kur do t bombardohej Jugosllavia, disa dit prpara.
Hulumtuesi i paemr zbulon se Besforti dhe Rovena ishin s bashku prej dymbdhjet
vjetsh. Rovena ishte studente kur e kishte takuar Besfortin, i cili kishte qen m i madh se
ajo dhe kishte ardhur n Universitetin e Tirans pr t studiuar t drejtn ndrkombtare.
N ann tjetr, romani ndahet n tri pjes t identifikueshme pr nga pozicioni i t
rrfyerit: n pjesn e par narratori jep dshmin pr ngjarjen prmes rrfimit t hetuesit, n
pjesn e dyt kemi rrfimet e dy personazheve, t prfolura nga miqt, ndrsa pjesa e tret
ngjan me t parn; hetuesi tek prmbledh faktet dhe jep prfundimet. Shfaqet kshtu nj
skem mir e menduar e thyerjes s rrjedhs s rrfimit (cituar nga Jeta e Re, Dabishevci,
D., Nj roman q gjurmon tinzin dhe dyshimin, f. 424-430, Prishtin, 2011).

187

Sikundr ky roman, edhe romani E penguara, nuk prmban nj histori,

por dy: historin e drams (kshtu po e quaj historin e vdekjes, aksidentit
apo vetvrasjes - at q n romanin policor do t emrtohej histori e krimit)
dhe historin e hetimit. N trajtn m t pastr, kto dy histori (e krimit dhe
e hetimit), sipas Michel Butor, nuk kan asnj pik t prbashkt, por ja q,
n zemr t nj misteri, n rastet e romaneve pr t cilat po flasim (Aksidentit
dhe E penguara), gjendet nj tjetr mister q ka lidhje me mitin e rimarr
apo me baladn e rimarr. N fakt, ashtu sikurse krkohet pist pas piste
pr ngjarjen e vajzs s vetvrar, do t krkohet pist pas piste edhe
mbi t vrtetn e mitit t Euridikes, n romanin E penguara dhe Aksidenti.
N romanin E penguara dhe Aksidenti, t gjitha kto elemente gjenden
t dubluara: pra ditt e hetimit i kushtohen nj hulumtimi t dyfisht: t
ngjarjes s bashkkohsis dhe t ngjarjes mitike: njra shtjellon tjetrn,
n terma t tjera, me shuarjen e diferencave kohore, fare mire njra histori
jo vetm q mund t rrij n vend t tjetrs, por edhe mund t hedh drit
mbi enigmn e saj. Ose, thn ndryshe, hetimi sht vetm nj pretekst tek
E penguara pr t hetuar enigmn tjetr, at t mitit, at q sqaron jo vetm
enigmn e bashkkohsis, por edhe gjith enigmat e tilla t ngjashme.
Prse Linda B., ka vrar veten?
desha t di, pas nj mamografie t keqe, a ka rrezik q, nga
dshprimi ti bj keq vetes?... nuk prjashtohej natyrisht. Por varej
nga rrethanat, sidomos nga tipi i t smurs. E kuptoj, prsriste Rudiani.
sht nj vajz e re, tepr e bukurAh, kjo nuk sht rrethan lehtsuese, e
kishte ndrprer mjeku Prkundrazi Si prkundrazi? Mos do t thoshte
se t bukurat e vrisnin veten m leht? Qllon edhe ashtu, tha mjeku. Por
sht m e ndrlikuar se kaq.377
Kshtu, n baz t ktij romani, si n baz t romanit me enigm
gjendet nj dualitet, por ktu ky dualitet na heq udhn drejt nj tjetr
dualiteti: Mendja e Rudian Stefs, si t krkonte nj streh paqeje, u gjend
prap n Olymp, n at javn e paharrueshme, ku nuk flitej ve pr hallin e
Orfeut. Askush nuk e dinte se lidhje mund t kishte smundja e s fejuars
s re t muzikantit me dy telat e shtuar t lirs.378
Le ta ballafaqojm kt me hetimin e enigms s mitit:
U desh nj koh e gjat q e vrteta t pikonte, sidomos pas vdekjes
s Euridikes. Orfeu nisi t krkonte dika t pamundur: kthimin e saj nga
prtejvarri. Artin q deri ather e kishte shpenzuar pr fam dhe pr
dfrim, tani po e prdorte ve pr nxjerrjen e lejes s vshtir. Iu desh t
377
378

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 480

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 481

188

mallngjente me kngtimin e tij ministrat e Ferrit, gjersa t dgjohej prej

Hadesit vet.379
N kt mnyr hulumtohet mbi dy mistere t vendosur njri brenda
tjetrit, e prandaj thuhet se krkimi sht i dyfisht. Gjetja e misterit n thelb
t mitit do t jet edhe elsi shpjegues i ngjarjes s sotme; perspektiva i l
vendin retrospektivs.380
Historia e par, ajo e krimit (vrasja ose vetvrasja e Linda B.s dhe
aksidenti, i hamendsuar si krim (n rezultonte i stisur do t merrte statusin
e krimit), ka mbaruar para se t filloj historia e dyt.
Nj krim ka ndodhur edhe tek Ura me tri harqe, por me ndryshimin
se nuk paraqitet qysh n fillim t historis si i till. Jo rastsisht, e rrfen
Murgu Gjon (Ismail Kadareja zgjedh tonin e kroniks dhe v n pun
kt rrfimtar t veant, murgun Gjon) i cili, sht e qart se sht duke
shkruar nj libr: me nj fjal, kjo histori shrben pr t treguar se si mund
t ket ndodhur ky rrfim, sesi ka qen e mundur t shkruhej kjo kronik.
N romanin policor historia e par nuk bn fjal fare pr librin, se n t nuk
thuhet gjkundi se ajo do t prfshihet n nj libr. As ky autor, murgu
Gjon, dhe asnj autor romanesh policore nuk mund ti lejoj vetes t dftoj
se historia ka karakter imagjinar, si ndodh n letrsi. Prkundrazi, ktu
historia e dyt, jo vetm sht e detyruar t ket parasysh librin, por ajo
sht pikrisht historia e vet ktij libri.
Dyqind e ca faqe q ndajn zbulimin e ngjarjes nga gjetja e shkakut, n
secilin prej romaneve t marra n shqyrtim ktu, i kushtohen nj hulumtimi
t ngadalt dhe hedhjeve prapa n koh. Pra, kjo histori e dyt, historia
e hetimit, gzon nj status krejt t veant. Personazheve t historis s
dyt, t historis s hetimit, nuk mund tu ngjas gjsend: (nj rregull i
zhanrit krkon q dedektivi t jet i paprekshm). Nuk mund t merret me
mend q Kapiten Stresit ti kanoset ndonj rrezik, t sulmohet, t plagoset,
dhe aq m tepr t vritet. As hetuesit t Aksidentit. Aq m pak hetuesve
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 482
Por jo n t gjitha romanet kemi t bjm me nj vrasje. N pjesn drrmuese t
romaneve t Kadares krkohet nj mister, dhe ashtu si romani me enigm priret drejt nj
arkitekture gjeometrike hetime, hetime t tjera, prolog dhe epilog, dmth, n terma t romanit
me enigm: zbulimin e krimit dhe zbulimin e fajtorit, ashtu edhe romanet q rimarrin mitet
priren drejt ksaj arkitekture. N nj roman tjetr, i cili ka m pak ngjashmri me romanin
policor a me romanin me enigm (pasi as mbivendosja e serive kohore e as karakteristikat
e tjera nuk paraqiten qashtr dhe aty as nuk ndodh nj krim, nj vrasje e pastr), por
q, arsyeja pse po e marrim ktu sht pikrisht ky hetim i dyfisht, sht Lulet e ftohta t
marsit. Marku i shtyr nga xanxa e policit heton misteret e sotme dhe ato t legjendave
e miteve n Lulet e ftohta t Marsit (me marrveshje, ktu do t konsideronim vrasje
zhdukjen e gjarprit). Jo vetm q kto duken m reale se sa e tashmja, por ato fillojn ta
filtrojn at. N kundrkapituj dhe m pas n kapituj Marku e humbet artin pr tu br
polic, si kishin dshiruar prindrit e tij q t bhej n kohn e diktatorit.
Vajza e Agamemnonit, Ura me tri harqe dhe (n nj mas m t vogl) Lul Mazreku,
mund t ishin edhe ato objekt i ksaj shtjeje)
379
380

189

tek E penguara. Ndryshe ndodh tek Ura me tri harqe: murgu ktu sht i
rrezikuar. Romani n fjal ka disa karakteristika t romanit t zi.
Romani i zi sht nj roman policor q i ngjiz t dy historit, ose me
fjal t tjera, heq historin e par dhe gjallron t dytn. Nuk flitet m pr
krim q ka ndodhur para se t nis rrfimi. Tani rrfimi prkon me aksionin.
Asnj roman i zi nuk paraqitet n trajt kujtimesh: aty nuk ka ndonj
pikmbrritje, nga ku rrfimtari do t rrokte me sy ngjarjet e shkuara-i
ngjashm sht rasti i Urs me tri harqe. Ne nuk e dim nse rrfimtari do
t jet gjall n fund t historis. N momentin q nuk ka m histori pr tu
marr me mend; nuk ka m mister (si n romanin me enigm), interesimi i
lexuesit megjithat, nuk bie; vihet re se ekzistojn dy forma interesimi krejt
t ndryshme. Forma e par mund t quhet kurreshtje; lvizja e saj shkon
nga pasoja te shkaku: duke u nisur nga disa t dhna si n rastin e romanit
E penguara: nj kufom dhe disa gjurm; duhet t gjendet shkaku, fajtori
q e ka kryer krimin. Forma e dyt sht suspensi dhe ktu shkohet nga
shkaku te pasoja: s pari na tregohen t dhnat fillestare dhe interesimi yn
mbahet gjall nga t priturit e asaj q do t ndodh, domethn nga pasoja
(krime, kufoma, prleshje). Theksuam m lart se as q mund t bhet fjal
pr nj tip t till interesimi n romanin me enigm, sepse personazhet
e tij kryesore (dedektivi, rrfimtari), si rregull, jan t paprekshm: atyre
nuk mund tu ndodh gjsend. N romanin e zi, situata prmbyset: mund
t ndodh gjithka, dedektivi mund t rrezikoj jetn e tij (murgu Gjon
rrezikon jetn e tij: Dhe kjo kronik, ashtu si ura vet, mud t krkoj nj
fli, dhe ktu i flijuari ska kush t jet vese un vet, un murgu Gjon, i
biri i Gjorg Ukcams). N t vrtet, ashtu si romani i zi ngrihet rreth
nj krimi, q shpesh sht i ndyr dhe amoralitetit t personazheve, edhe
ktu legjenda prdoret pr t llogaritur nj vrasje (bie n sy menjher
amoraliteti i firmave rivale), nj krim, q duke qen kaq i prllogaritur nn
maskimin e nj flijimi, sht po kaq i ndyr (edhe hetimi mbi baladn e
murimit del n t njjtin prfundim).
Po ashtu historia e dyt ajo q zhvillohet n kohn e tanishme,
detyrimisht z aty nj vend kryesor. Prsri do t kthehemi tek nj tipar
i romanit me enigm: personi i murosur, Murrash Zenebisha, nuk ka
pranuar ftesn pr flijim, por sht vrar teksa, i paguar nga kompania
rivale dmtonte urn dhe sht murosur aty, n themel t urs-ky sht nj
prfundim tejet befasues. Ashtu si romani me enigm q shkoqit historin
e dyt ashtu, Ura me tri harqe, e mbyll kapitullin me nj zbulim tejet
befasues.381
381
Nj autor romanesh policore, tepr dogmatik S.S. Van Dine-i ka formuluar njzet
rregullat t cilat duhet ti zbatoj do autor romanesh policore-kto rregulla jan prsritur
shpesh dhe jan kundrshtuar me forc. Nj pjes e rregullave t Van Dine-it duket se
lidhen me do roman policor, pjesa tjetr lidhet me romanin me enigm. (Todorov, Tsvetan,
Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, fq. 11)

190

M tej kto dy histori pr t cilat jemi duke folur n kt trajtim, mund

t karakterizohen, duke thn se historia e par, ajo e krimit, tregon at
q ka ngjar n t vrtet, ndrsa e dyta, historia e hetimit sqaron se si
lexuesi apo rrfimtari e ka njohur at (Aksidenti, E penguara, Kush e solli
Doruntinn, Ura me tri harqe). Mirpo kto nuk jan m prkufizimet
pr dy historit q prmban romani policor, por dy aspekte t do vepre
letrare, t cilat i patn zbuluar formalistt rus n vitet njzet t shekullit
t kaluar. N nj rrfim ata dallonin fabuln dhe subjektin.382 Kto nocione
nuk karakterizojn dy pjes t historis apo dy histori t ndryshme, por
dy aspekte t s njjts histori. Ato jan dy pikpamje pr t njjtn gj.
Ather si arrin romani policor ti integroj t dyja, ti vendos pran e
pran?
Pr t shpjeguar kt paradoks, sipas Todorovit,383 s pari duhet t
kujtojm statusin e veant t dy historive. Historia e par, ajo e krimit, n
t vrtet sht historia e dikaje q mungon: karakteristika e saj kryesore
sht se ajo nuk mund t jet e pranishme menjher n libr. Me fjal
t tjera, rrfimtari, nuk mund t na i prcjell drejtprdrejt replikat e
personazheve q jan prfshir n t, p.sh. dialogu i sjellsit i gruas s re,
me vet Doruntinn, as t na i prshkruaj gjestet e tyre. T gjitha kto
vijn n historin e dyt si rrjedhoj e masave pr krkim q Stresi kishte
ndrmarr (si n romanin policor: 1) kallzimi (shprblim pr at q do t
ndihmonte n kapjen e mashtruesit, drejtprdrejt ose me an t kallzimit);
2) krahas ksaj Stresi i dha urdhr ndihmsit q t gjente se cilt njerz
kishin munguar n katund prej fundit t shtatorit gjer m 11 tetor dhe pr
secilin prej tyre pastaj t kryente hetime t fshehta 3) ndrkaq, caktoi njrin
prej njerzve t vet q t gatitej me ngut pr n udh t largt gjer n viset
e Bohemis, pr t hulumtuar n vend zhdukjen e Doruntins. 4) caktoi
ndihmsin q t hulumtonte mbi arkivin.
Kshtu q gjithka e prfshir n historin e par vjen prmes historis
s dyt.
Nj personazh ringjallet. Habia nuk qndron aq shum n at se ai u
ringjall, por si u ringjall.
Rrfimtari sht ai q prmes veorive t ligjrimit: ndrfutjes s
fjal-termave, prshkrimin q u bn personazheve dhe deprtimin n botn
e brendshme, prshkrimit t veprimeve dhe mendimeve t tyre, siguron
lidhjen me epokat pasardhse. Institucionet e shtetit dhe funksionart e
shtetit paraqiten t moderuar: Stresi ngre hetimin e vet sipas praktikave t
382
sht e ditur: fabula sht ajo q ka ngjar n jet; subjekti sht mnyra me t ciln
autori e paraqet kt fabul. Nocioni i par i prgjigjet realitetit t evokuar, ngjarjeve t
ngjashme me ato q ndodhin n jetn ton. Nocioni i dyt i prgjigjet vet librit, rrfimit,
procedimeve letrare q prdor autori. N fabul nuk ka kthim prapa n koh; veprimet
ndjekin rendin e tyre t natyrshm. N subjekt mund t paraqiten pasojat para shkaqeve,
fundi para fillimit.
383
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 12

191

kriminalistiks moderne dhe sipas disa metodave t psikanalizs frojdiste,

kshtu profili i tij siguron ngjashmrin me profilin e nj hetuesi t ditve
tona.
Detyra m e padiskutueshme e nj komentuesi sht ti tregoj
lexuesit rreth fakteve q ai (lexuesi) nuk ka sesi ti msoj ndryshe. Ka
shum lloj faktesh, natyrisht, q mund t tregohen prmes mnyrave t
panumrta, sfondi i skens, shpjegimi i domethnies s kryerjes s nj
veprimi, prmbledhje e proceseve t t menduarit, apo ngjarjeve tepr
t rndsishme q kan cilsit e t dramatizuarit, prshkrim i ngjarjeve
fizike dhe i detajeve kurdoher q kto nuk mund t shprthejn natyrshm
nga personazhi-t gjitha kto ndodhin n forma t ndryshme.384 Idet dhe
karakteri i Kostandinit p.sh.. t cilat prshkruajn portretin e tij psikologjik,
vijn prmes rrfimit t miqve t tij me t cilt komunikon Stresi:
Atij i plqenin idet e reja, kapej me pasion pas tyre, duke i uar
nganjher gjer n skaj.
ishte nj kundrshtues n prgjithsi, nj kontestatorai ishte
kundr ligjeve, institucioneve, dekreteve, burgjeve, policis dhe gjyqeve.
Ai thoshte: t gjitha kto jan ligje t detyrueshme, q bien mbi njeriun nga
jasht, si breshri, prandaj duhet t zhduken e t zvendsohen me ligje t
tjera, t brendshme, q t jen n vet njeriun
Ishte fjala pr nj sistem ku askush mos kishte nevoj pr ligje t
dekretuar, pr gjyqe, burgje dhe polici... vetm se kto do t jen brenda
njeriut jo si nj vrasje ndrgjegjeje apo dika e ktij lloji, por nj gj e
prcaktuar mir, nj ide, nj bindje, nj urdhr i pranuar e i njohur prej t
gjithve, por i kryer prej secilit sipas vullnetit t vet besa ishte nj prej
tyre, ndoshta m e rndsishmja.
dhe sido q t ndodh, edhe i shtrir po t jem nga smundja, edhe
me gjysm shpirt, edhe me nj dor, me nj kmb, apo pa sy, madje edhe
un nuk e shkel besn.
Ai nuk besonte n veprimin e hijeve Ather si sht e mundur q ai
t besonte se mund t ngrihej vet nga vdekja?
-Po Doruntinn nuk e solli ai, tha Stresi, -ju e dini kt po aq mir sa
un.
-Pr ju ndoshta nuk e solli ai. Pr ne sht ndryshe.
-E vrteta sht nj pr t gjith. Doruntinn mund ta ket sjell
kushdo, por vetm ai jo.
-Doruntinn e solli ai
-Ather un ju pyes: besoni ju n ngritjen e njeriut nga varri?
-Kjo sht dika e dors e dyt Ska lidhje me thelbin e shtjes.
384
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.169

192

-Ndoshta sht puna e dy botve, q ne nuk po merrremi vesh. - tha

Stresi-sht ndrr n njrn, mund t jet zhgjndrr n tjetrn, apo
jo?385
Pra, n romanin me enigm bhet fjal pr dy histori, nga t cilat njra
mungon, por sht reale, tjetra sht e pranishme, por e parndsishme.
Kjo prani dhe kjo munges shpjegojn ekzistencn e dy historive
n vazhdimsin e rrfimit. Historia e par sht kaq e mbushur me
konvencione e procedime letrare q n t vrtet jan aspekti subjekt i
rrfimit, sa autori nuk mund ti lr pa dhn shpjegime. Le t shnojm se
kto procedime u prkasin dy tipeve kryesor: kthime prapa n koh dhe
vizione t veanta. Ajo q marrim vesh her pas here prcaktohet nga
personi q e kumton. Nuk ka vzhgim, pa vzhgues.
Pr t br kt ai e ka t domosdoshme t prdor si ndrmjetsues
nj tjetr ose po at personazh, i cili n historin e dyt do t sjell fjalt q
ka dgjuar ose veprimet q ka vzhguar.
Prmes historis s dyt, q shrben si ndrmjetsuese midis lexuesit
dhe historis s krimit, vjen krkimi i Doruntins prej vllait t vdekur log
m log e valle m valle, (n katund t Doruntins bhej fest), dhe fjalt e
tij drejtuar vajzave t fshatit se ato ishin t bukura shum, po bukuria e
tyre e linte at t ftoht.
Si rregull, autori nuk mund t jet i vetdijshm si n romanin klasik.
Pra, historia e dyt paraqitet si nj mjedis ku prligjen dhe aklimatizohen
t gjitha kto procedime: me qllim q ato t duken t natyrshme (t hetohet
miti).
Nga ana tjetr, princi, duke e ditur mungesn e zellit t npunsve t
tij pr t dgjuar urdhrat e kishs, e kishte quajtur t nevojshme ti cyste
srish. N urdhr nnvizohej se gjendja e nder politike e kohve t fundit,
kryesisht marrdhniet me Bizantin, krkonin urtsi prej gjithkujt.386
Ai vepron kshtu edhe nga droja se mos bhet e pakuptueshme historia
e dyt, se mos ajo hedh nj hije t panevojshme mbi historin e par (pr t
ciln sht thn se duhet t ruaj nj stil asnjans e t thjesht387)
Wayne Booth dallon narratort e vetdijshm pr veten e tyre si
shkrimtar dhe narratort ose vzhguesit t cilt rrall i diskutojn punt e
tyre ose duken t pandrgjegjshm pr faktin se po shkruajn; po mendojn,
po flasin ose po arsyetojn pr nj vepr letrare. 388
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 301
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 234
387
Teoricient e romanit policor kan qen t nj mendjeje pr t thn se n kt tip
letrsie, stili i nnshtrohet vetm nj krkese: t jet i qart, i thjesht i drejtprdrejt.
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000
388
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 155
385
386

193

Murgu Gjon sqaron se po i shkruan kto ngjarje:

... mendoja t kthehesha sa m par n famulli pr t mbaruar kronikn
time.389
Tek Ura me tri harqe, prqendrohet vmendja mbi ndrtimin e
ngrehins dhe shfaqjen e njkohshme t legjends. Ura me tri harqe sht
ndikuar nga nj skem; ajo e legjends: skema e legjends ndrton nj
histori, ka pra, nj histori, lipset q dikush ta tregoj.
un murgu Gjon, i biri i Gjorg Ukcams, q e kreva at tue kujtuom
se nd gluhn ton ende ska gja t shkruom pr Urn e Ujans s Keqe
dhe pr gjamn q po vjen, dhe en s dashuns, bots san.
Romani i Kadares, n fakt, secili nga romanet q po marrim n
shqyrtim, bashkon disa veori q ndodhen n nivele t ndryshme t nocionit
t prgjithshm. Nuk sht pr tu uditur q midis ktyre dy formave kaq
t ndryshme u shfaq nj e tret q kombinon veorit e tyre: romani me
suspens390. Nga romani me enigm, ai ruan misterin dhe dy historit, t
shkuarn dhe t tanishmen; por ai nuk pranon ta katandis historin e dyt
thjesht n nj zbulim t s vrtets. Ashtu si n romanin e zi, ktu vendin
kryesor e z historia e dyt. Lexuesi interesohet jo vetm pr at q ka
ndodhur m par, por edhe pr at q do t ndodh m von si n rastin
e Rudian Stefs tek E penguara dhe si kronikani tek Ura me tri harqe.
I bhet pyetje vetes pr ardhmrin, po aq sa pr t shkuarn. Pra, ktu
bashkohen t dy tipat e interesimit: lexuesi ka kureshtje t dij sesi ndodhin
ngjarjet nga e kaluara; ka edhe suspens: far do tu ndodh personazheve
kryesore. N romanin me enigm kto personazhe kan imunitet (sjellim
ndr mend dhe njher Stresin dhe hetuesin tek Aksidenti, ku si n romanin
me enigm, nuk mund tu ndodh gj); ndrsa n romanin me suspens, jeta
e tyre sht vazhdimisht n rrezik (e murgut Gjon p.sh.). Tek E penguara,
-roman q m shum se t tjert przien karakteristikat e romanit me
enigm, me suspens dhe romanit t zi, personazhi i Rudian Stefs nuk
rrfen-e ardhmja e tij sht n rrezik; ndrsa e ardhmja e hetuesit nuk sht
n rrezik. Misteri tek E penguara dhe Ura me tri harqe ka nj funksion
t ndryshm nga ai q kishte n romanin me enigm: m shum ai sht
nj piknisje, meqense interesimi kryesor lidhet me historin e dyt, me
at q zhvillohet n kohn e tanishme. Kshtu ndodh q karakteristikat
gjenden t shkrira, por sht e ditur se romani policor i ndjeu si pesh t
paprligjur rregullat e ngurta q prbjn zhanrin e tij dhe lirohet prej tyre
pr t formuar nj kod t ri.
389
390

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 154

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 7

194

Karakteristika t romanit me suspens shfaqen edhe tek Darka e gabuar.

N roman kemi nj dark, e cila ka krijuar shum dilema dhe mdyshje
n Gjirokastr, enigma e s cils ka trandur me dekada qytetart, ndrkaq
kundruall saj rri Darka biblike, e cila si del n sekuencat narrative q kemi
marr n shqyrtim n kapitullin e dyt, jep indiciet e nj fronti t hapur
dihotomik q prfaqson personazhi doktor Gurametoja i madh, i cili nuk
sht as Krishti, as Juda Iskarioti, tradhtari i Krishtit:

Kto elemente nuk jan t detyrueshme n veprn e Kadares, ato

thjesht jan.
E theksojm prap se romanet e Kadares nuk prfshihen n klasifikime - ato jan forma ndrmjetse midis romanit policor (me enigm,
romanit t zi) dhe romanit n prgjithsi; ato kan nj kompleks veorish t
ndryshme, pa u rrekur asnjher t formojn me zhanrin policor nj trsi
logjike dhe harmonike.
3.2. Digresionet dhe ndrfutjet
3.2.1. Miti i gjarprit dhe i vjedhjes s pavdeksis tek Lulet e ftohta
t marsit
Rrfimi n disa vepra t Kadares ndrpritet dhe rrjedha e ngjarjes
merr natyrn e nj pshtjellimi kohrash, vendesh dhe emrash historik,
mitike dhe t trilluara. Narracioni karakterizohet nga nj thyerje n dukje e
nj koherence t brendshme duke ndrfutur brenda rrfimit tekste q mund
t qndrojn edhe t pavarura. T tilla jan rrfimi mbi djalin Gjarpr tek
Lulet e ftohta t marsit, t organizuar n disa mikro-episode, rrfimi mbi
vjedhjen e pavdeksis nga Tantali, rrfimi i Hektorit dhe i korit t hijeve
tek Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut.
Tani mund t diskutohet n terma t modeleve t rrfimit t historive
q derivojn nga institucioni i poetit gojor n tregimin e shkruar e t
rimodeluar.
Nj histori e dyt prfshihet n t parn; kemi t bjm me at procedim
q quhet ndrfutje. Shfaqja e nj dukurie bn q t rrfehet historia e saj.
Historia e ndrfutur lidhet n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort me
historin q e prfshin at: me an t emrit t personazheve, fillit t intrigs,
fenomeneve t gjithhershme etj.
Po cila sht domethnia e brendshme e ndrfutjes q bn ky autor,
prse bashkohen gjith kto mjete pr ta br at kaq t rndsishme?
Prgjigjen e jep struktura e rrfimit t tij: ndrfutja nxjerr n pah nj veori
thelbsore t rrfimit t Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut dhe Lulet e
ftohta t marsit. Sepse rrfimi prfshirs aty sht rrfim pr nj rrfim.
195

Duke treguar historin e nj rrfimi tjetr, rrfimi i par prek temn e tij
t fsheht dhe, n t njjtn koh, pasqyrohet n kt imazh t vetvetes;
rrfimi i ndrfutur sht njherazi imazhi i atij rrfimi t madh abstrakt, pr
t cilin t gjitha rrfimet e tjera jan ve pjes t vogla, si dhe t rrfimit
prfshirs q vjen fill para tij.
Rrfimi pr vjedhjen e pavdeksis tek Lulet e ftohta t marsit
organizohet n nj kapitull t veant t emrtuar kundrkre. Ky
emrtim duket se paralajmron rrfimin e ngjarjeve dhe dukurive t
jashtzakonshme mitike apo prrallore t rindrtuara nga autori, t cilat n
pamje t par nuk kan asnj lidhje me ngjarjet dhe dukurit e zakonshme
t jets, q trajtohen n kapitujt e tjer (rrfimi i ndrfutur sht kundrkreut, sepse mitizon, por sht edhe ndrmjetsim pr t deprtuar n t
vrtetn e pakuptueshme t realitetit).
Tek Lulet e ftohta t marsit diktatura dhe pasardhsit e saj t
menjhershm kan shkuar dhe jan zvendsuar nga kaosi i korruptimit,
politika e pist dhe shum parregullsi t tjera. Marku, piktor, varet nga
nj qendr arti, q frekuentohet nga inteligjenca lokale dhe vizitort nga
Europa perndimore, dhe q udhhiqet nga nj drejtor i cili kthehet nga nj
udhtim jasht shtetit i veshur me nj kmish ku shkruhet Boss. Marku
e ka nj t dashur q shkon n udhtime n kryeqytet dhe q kthehet n
gjurm t mods perndimore. Shoqatat e homoseksualve jan gati pr tu
legalizuar, nj Shoqat Post-pesimiste lulzon dhe nj grup studentsh bhet
gati t protestoj nn parulln Posht populli por e gjith kjo rrmuj... t
bn t besosh se sikur e kaluara - diktatura, gjakmarrja, trajta e bishs brenda
njeriut, dhe t gjitha trajtat e tjera kafshrore do t rizgjoheshin si gjarpri n
fillim t romanit. Midis kapitujsh q kan t bjn me konfuzionin e sotm,
Kadare ka ndrfutur pikrisht kundrkapitujt, t cilt jan t mbushur me
legjenda, haluinacione dhe fantazi. Kundrkapitulli kryesor dhe elsi i
librit sht rrfimi i rimodeluar mbi mitin e djalit-gjarpr, i shkrir brenda
tekstit. Kemi nj tregim mbi vjedhjen e pavdeksis t ndrfutur si dhe
legjendn e rindrtuar t djalit gjarpr, nj kalim nga diskursi gojor n
kundrkreun e par-si e emrton autori, t strukturuar n episode, n tet
pjes t cilat e strukturojn kt kundrkre.
N procesin q siguron kalimin nga miti tek narrativa e shkruar,
pothuaj tr parametrat e ndryshm funksional kan ndryshuar.
Fabula letrare ngjan, megjithat si rrfim mitologjik; ather cilsit
letrare t mitit dhe cilsit mitike t letrsis duhet t jen t afrta. 391
Narratori sht si nj lloj rapsodi, ai ka nj pozit shum t fuqishme;
prve ksaj, ai ka mundsi t marr n kontroll narracionin dhe t
manipuloj parametrat e tij.
391
Gould, Eric; Mythical intentions in modern literature, Princeton, N.J.: Princeton
University. Press, USA, 1981, f.177

196

Faktort m t rndsishm n vazhdimsin oralitet-shkrim duket t

jen ato m t thjeshtt: q kan t bjn me gjatsin tekstore dhe shtimin
e kuadrit, plotsimin e sfondit dhe t akantve-ka bjn t mundur kt
rritje t gjatsis (s tekstit).392
Kompleksiteti, si n epik ose poezin gojore, lidhet n mnyr t
pandryshueshme me prpunimin dhe shumfishimin e fabuls, ndrkoh
q miti, pr shkak dhe t kufizimeve n gjatsi, na jep nj densitet
informacioni t ngjeshur n njsi m t vogla t ligjrimit. Kjo e fundit
i jep kompleksitetin narrativs s mitit. sht e mjaftueshme t shnohet
se format e institucionalizuara t narracionit gojor, kan pasur nj efekt
formues vendimtar n avatart e zhanrit t novels.
Kjo sht legjenda e nj vajze, familja e s cils e detyron at t
martohet me nj gjarpr pr t shlyer nj faj t kryer Puna ktu lidhet
me rikonfigurimin. Mund t vihet re dinamizmi n historin e re, at q
paraqitet e rindrtuar. Parametrat e ndryshuara jan rezultat i konceptimit
dhe interpretimit metaforik. Kjo ka t bj me aftsit interpretuese me
an t t cilave lidhet e njohura me t panjohurn. Kadareja transformon
korniza t caktuara tekstore t rrfimit gojor. Ato sjellin t papriturn
lehtsisht duke e lidhur me thelbin shoqror t gjrave. Devijimet kan
t bjn me vizionin individual autorial pr botn dhe gjurmt e lna n
shpirtin kolektiv.
Rrfimi ka nisur me nj situat t ekuilibruar q kalon n nj situat t
qndrueshme. Elementve anormal u zn vendin element t normalitetit.
Martesa me gjarprin zvendsohet me martesn me djalin. Gjendjen e re
dhe t qndrueshme q u krijua, vjen ta prish nj forc. Vajza hedh cipn
n flak. Cipa digjet. Djali zhbhet. Nga kjo rrjedh srish nj gjendje e
ekuilibruar: nn veprimin e nj force q drejtohet n kahje t kundrt.
Ekuilibri nuk do t rivendoset m asnjher. Episodet q prshkruajn kto
kalime jan tepr dinamik.
Kshtu vrehen disa elemente konstante n prpunimin e fabuls dhe
densitetit t informacionit, vrehen aspekte t stilit, cilsi dhe shprehje t
artit t Kadares. P.sh. nprmjet prdorimit t prcaktorit e prudur
martesa me gjarprin konsiderohet menduri, sipas gjykimit t narratorit.
Lajmi pr krushqin e prudur e shkalafiti mesin e tetorit m fort se
era e veriut.393
Nusja duket shum e lumtur. Tek Kundrkreu i par, sikurse dhe tek
Kundrkreu i dyt tek Lulet e ftohta t marsit, kureshtja ngacmohet prmes
392
393

Fludernic, M. Towards a natural narratology, London and New York, 1996, f. 58

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 294

197

pranvnies s t kundrtave, prmes paradoksit. Kadareja tashm sht

Zot i narracionit dhe tr parametrat e ktij t fundit caktohen nga stili i
autorit.
Nusja sa vente zbukurohej. Jo vetm syt, por gjith trupi i saj e jepte
ngazllimin... smbetej ve nj dit ti thoshte t atit: t falem, zoti at pr
kt martes.394
M pas veprimet q koklaviten e ojn konfliktin prpara prher e
m tepr, derisa arrihet n pikn m t lart t mprehjes s konfliktit, tek
kulmi, apo klimaksi i tij dhe m pas ngjarjet shkojn n kahje t kundrt:
nga t dhnat q jep historia e rrfyer drejt rrnjve t saj pr t zbuluar t
vrtetn. Prpjekjet pr t zbuluar t vrtetn marrin trajtn e nj raporti
hetimor: n rrfim do t spikas dyshimi, krkimi, hulumtimi.
I vetmi shteg nga mund t dilte kishte qen zgavrina e tymtarit, por
prushi i nxeht, i mbetur ende nga nata e bnte t pamundur ikjen npr
t.395
Rrfimi sht n kohn e tashme; moskuptimi, mosshpjegimi dhe
situatat e absurdit mbajn pezull kurreshtjen e marrsit. N funksion t
ktij efekti sht kryer dhe procedimi me ndrtimin sintaksor t fjalis.
Fjalia paraqitet prgjithsisht tejet e shkurtr me dy ose nj gjymtyr n nj
ligjrim ku zrat e personazheve jan t shkrir me zrin e narratorit. Ritmi
i prshpejtuar q realizohet prmes thyerjeve t mendimeve n mes, gjen
shprehjen nga ana sintaksore n mbylljen e fjalis me pik dhe shtjellimit
t t njjtit mendim n fjalin pasardhse, me qllim zgjatjen e pritjes s
marrsit. Zgjatja e pritjes s lexuesit dhe prshpejtimi i ritmit t t rrfyerit,
krijojn suspensn tipike pr stilin e Ismail Kadares.
Gjarpri, n fakt, kthehet n nj princ pr tet or do nat. Ky sht
nj njeri ilegal q shihet vetm nga nusja e tij. Njeriu ilegal nuk ekziston
jasht marrdhnieve me tjetrin, pa vshtrimin e tjetrit.396 Prfundimisht
e interesuar pr ta pasur m gjat, nusja hedh lkurn e gjarprit n zjarr
ndrsa ai fle. N momentin tjetr intensiteti i rrfimit arrin pikn m t
lart: ai jepet n formn dramatike t dialogut. Personazhet e lshojn veten
n klimaksin e prfshirjes emocionale-kjo sht nj teknik q sofistikon
efektin dramatik (n vend q ta zhvlersoj at).397
As n rastet kur gjysma e dialogut i transmetohet lexuesit n ligjrat
t zhdrejt, kjo e fundit, gjithsesi nuk e shkatrron efektin e rndsishm
t gjallris s dialogut.
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 297
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 298
396
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 43
397
Fludernic, M. Towards a natural narratology, London and New York, 1996, f. 49
394
395

198

Nxirrma, t lutem, petkun.

Smundem. E kam djegur.
m bre, klith ai. Ajo klithm vjen ndrkaq nga larg. M vrave me
dorn tnde.
E bra pr ty. Pr t dy.
M prishe...
Kjo sht dihatja e fundit.
Zbehet mu n syt e saj si nj hukatje n pasqyr. Pastaj tretet fill.
Prgjithmon.
Ky episod trheq veanrisht vmendjen dhe aktivizon emocionet,
pasi ai sht paraqitur si nj sken.
T gjith narratort dhe vzhguesit qoft t vets s par, qoft t
vets s tret mund ta paraqesin rrfenjn e tyre kryesisht si sken. Kjo
do t thot q t gjith llojet e narratorve mund ta prcjellin dialogun
prmes prdorimit t ligjrats s zhdrejt ose ta prcjellin t shoqruar me
element skenik. 398
Ja nj alternativ interpretimi e ksaj skene:
Si mund t mos tretet nj Njeri, dy t tretat e identitetit t t cilit jan
shkatrruar?! Ky sht identiteti i ktij njeriu n veanti dhe identiteti
shqiptar, q shtrihet mes aktualitetit dhe mallkimit nga e kaluara, i
shformuar jo vetm nga tranzicioni, po nga gjith historia e vet plot pika
t errta e t mjegullta. Dhe kshtu, nprmjet kreut dhe kundrkreut, jeta
e dyfisht e njeriut-gjarpr aludon pr nj liri postkomuniste q shprthen
n kaos. Kush mund ta dinte ishte liria? Kush mund ta dinte se ai q do
t lulzonte tani ishte Kanuni, kodi i gjakmarrjes s vjetr, q komunizmi
e kishte shtypur?
Trishtimet dhe pengjet e shkrimtarit, t thella dhe shumformshe
vijn prmes procedimeve kaq specifike artistike!
N procedimet e Ismail Kadares, e sidomos n ndrtimin e ksaj
skene, t krijohet iluzioni se sht ruajtur asti i ligjrimit, i cili duket se
sht diku n kohn e ngjarjes fantastike dhe nuk zhvendoset n kohra
t tjera (pr t realizuar kt iluzion kohor sht shfrytzuar prdorimi i
formave foljore n kohn e tashme), mirpo, nga ana tjetr, narratori duket
se rrfen nga nj distanc kohore e konsiderueshme nga koha kur mendohet
t ket ndodhur ngjarja prrallore. Kjo pr shkak se ai nuk mund t mos
ndrthur me rrfimin edhe qndrimin e tij emocional. Narratori ndihet
kudo; duket se gjendet i prfshir n ecurin enigmatike t ngjarjes.
Konceptimi i s pakonceptueshmes, si sht vjedhja e pavdeksis,
(as q mund t merret me mend se ku ishte skajuar, n trajt gjallonte,
398
Ndryshimi midis t shfaqurit dhe t treguarit na sjell ndrmend dallimin q bn
Aristoteli midis mnyrave dramatike dhe atyre narrative. Booth, Wayne C., The Rethoric of
Fiction, Second Edition, The University of Chicago Press, 1983, f. 154

199

si mundi t vidhej dhe s fundi si u bart prej vjedhsit) na on n tregimin

e ristrukturuar n formn e kundrkreut t par n romanin Lulet e ftohta
t marsit-nj tregim, ku me an t ndodhis, dialogut, mnyrave njerzore
e t prditshme t komunikimit, madhshtia e motivit mitik zhvlersohet.
N rrfimet e rimodeluara, vm re element t mbishtuar nga autori,
ktu spikat fantazia e tij, e cila prvese e bn m trheqs tregimin, e
aktualizon at duke ndrfutur disa terma tipik t bashkkohsis. Vjedhja
e pavdeksis - e rimodeluar, ka dialog si supozohet t ken ndodhur
midis protagonistve mitik. Hape, jam i drguari i mortit-thot npunsi
i vdekjes tek kundrkreu tjetr, ku ristrukturohet motivi mitik i vjedhjes s
pavdeksis.
Kundrkreu i Par shtjellon kt tregim q mund t qndroj dhe m
vete - Vdekja ka nj t drguar t saj, t cilin rrfimtari e quan i drguari
i mortit, ose npuns i vdekjes. Ai i thrret shpirtrat n mnyr konkrete
duke i prcjell kumtin e njohur. Shpirtrat pas ksaj, binden, a thua se bhet
fjal pr nj urdhr t rndomt administrativ. Komunikimi sht mse
njerzor, aspak i jashtzakonshm.
Narratori, paraqet historin t shnuar q n fillim nga nj specifikim
kohor (por jo hapsinor!) nj nat t errt.
Koha e tashme e rrfimit sht koha e ktij projektimi imagjinar t
ngjarjes s vjedhjes s pavdeksis dhe e astit t metamorforizimit t
gjarprit n njeri.
Nj nat t errt, te porta e nj njeriu t rndomt, troket nj npuns
i vdekjes. Britms s njeriut Kush je? i prgjigjet si zakonisht: hape,
jam i drguari i mortit.
Nga brenda vjen britma tjetr: kthehu mbrapsht, skam pun me
ty.399
Tek miti i rimodeluar mbi vjedhjen e pavdeksis, koha prthyhet n
mnyr t till q t zbuloj orientimin e hyjnive, organizimin e tyre,
hutimin dhe shtangien n shkalln m t lart. Ngrirja e kohs sht ngrirja
e arsyetimit t perndive pr shkak t ksaj goditjeje t jashtzakonshme.
Vjen nj ast q duket sikur koha ngaq nuk rrjedh m do t derdhet
anash. Shum hyjni e humbin arsyen, rrin kryengulthi maj pullazeve, n
pritje. Ngaq, me sa duket, koh ska m, askush nuk e di se sa vazhdon ky
ankth. Me pas kur do t duan ta kuptojn se kur u dgjuan britmat fajtori
u gjet!, askush sdo t jet n gjendje ta prcaktoj nse ishte ag apo
pasmuzg.400

399
400

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 323

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 329

200

Pas mungess s dokohshme mngjesi, i msuar me botn mezi

apitet sipr saj.
Duke rindrtuar mitin e gjarprit, bazuar n mitin paraekzistues,
narratorit i duhet edhe t thyej kohn, t thyej ligjet e jets, duke dhn
gjithmon qndrimin dhe emocionin e tij.
...ajo prjetoi at dyjetsi t padgjuar. Ishte thyer n t ajo q rrall
her thyhej: koha. Nuses s re i duhej t gjllonte njkohsisht n dy koh:
at t njeriut dhe at t gjarprit.401
Nj element q shtohet sht komenti i narratorit.
Sipas fantazis s autorit, motivi mitik merr jet; prve t tjerash,
jepet prshkrimi fizik i personazheve mitik, pr shembull, prshkrimi
fizik i syve t Hadesit, prshkrim, i cili transmeton myrn sesi Hadesi e
prjeton kt ngjarje t paimagjinueshme.
Gropat e zeza t syve t Hadesit m mir se fardolloj sysh t gjall e
japin tmerrin e asaj q ka ndodhur. Fjalt e tij t rralla kan nj ngjashmri
t habitshme me at zbrazti.402
Po ashtu pauza t ndryshme dhe ngadalsime jan tipike pr mitin
e rindrtuar. Skena dhe episode t reja si dhe ndryshime skenash dhe
episodesh vijn s bashku me nj seri t tr personazhesh t reja, t
krijuara nga Kadareja:
Banesat dhe zyrat e hyjnive ndriohen njra pas tjetrs. Karrocat
ven e vijn npr nat. Zgjohen me radh hetuesit, hetuesit e fsheht,
prgjuesit e hetuesve, dyshuesit e prgjuesve, e fill pas tyre kallzuesit,
kallzuesit epileptik, kallzuesit q u besohej njher n njmij vjet,
vzhguesit e kotskotshm, kinse vzhguesit e verbr, t atyre q kishin
shpallur se do t vrisnin veten po t mos i linin t vzhgonin, e midis tyre
midissit, prgjuesit deledash, kumtzbrthyesit e t vdekurve, nuhatsit,
yjkuptuesit, hnmarrokt, ndryshakheqsit e prangave etj. etj. ndrkaq
hapen dosjet, vihen n tortur njerz e hyjni, mihet, kushedi pse nj grop
mu midis Olimpit, mbulohet aty pr aty nj shtyll, kryhen veprime t tjera
t pakuptueshme, q ndodhin pr her t par, q gjithsesi do t ndodhin
pr her t fundit, q gjithsesi do t ndodhnin, q dukej sikur ndodhnin.403

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 303

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 328
403
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 329
401
402

201

Narratort t cilt rrfejn dhe shfaqin ngjarje t kryehershme

ndryshojn shum n varsi t sasis dhe llojit t komentit (prshkrimit,
shpjegimit) q bjn gjat rimarrjes s asaj ngjarjeje.
Kto komente mund t prfshijn do aspekt t prvojs njerzore, dhe
mund t lidhen me shtjen kryesore me disa mnyra dhe n disa shkall.404
Veprimi, dhe toni dhe gjestet, buzqeshjet e t dashurit, vrenjtja e
tiranit, grimasa e gastorit,-t gjitha duhet t jet t thna, t shkruara (n
roman), pr shkak se asgj, nuk mund t shfaqet (ndryshe). Kshtu, dialogu
vjen i grshetuar me narracionin, sepse ai jo vetm q duhet t thot at q
personazhet n t vrtet kan thn; detyra e tij (shkrimtarit) sht e njjt
me at t autorit dramatik, por duhet gjithashtu t prshkruaj nj ton, nj
shikim nj gjest, me t ciln ka shoqruar ligjrimin e tij,-me pak fjal, t
gjitha q n dram i shpreh aktori. -Sir Walter Scott.405
Narratori di gjithka mbi botn fiksionale q tregon dhe, n do rast,
di m shum se personazhi dhe lexuesi. Natyrisht, ai sht nj narrator
i gjithdijshm pasi n t prfshihet edhe aftsia pr t njohur do lloj
elementi, prfshi ktu edhe at q do personazh ndjen brenda vetes n
nj moment t historis. Por, detaje t ktij lloji krijojn pa dyshim, edhe
nj afri t narratorit dhe t lexuesit me ata q e jetojn kt sken, pra me
personazhet.
T shohim disa shembuj ku prshkruhen ndjenjat e brendshme t
ktyre t fundit.
Me sa duket kemi t bjm me t njjtn teknik n kundrkreun tjetr:
krijimin e iluzionit t prcjelljes s qndrimit emocional t narratorit, i
cili ktu, prcjell gjykimin dhe shqetsimin e perndive duke e paraqitur
ngjarjen e vjedhjes s pavdeksis si m t rndn q mund t mendohet,
si m t fundbotshmen q mund t ket ndodhur.
Pas miliona e miliona vitesh, pr her t par Vdekja goditet n thelbin
e saj. Nga kjo arje, nse ajo do t lejohet, Vdekja nuk do ta marr veten
kurr. E bashk me t krejt ngreha e bots.406
Markun e ndihmon analogjia me bashkkohsin totalitare (mekanizmat e fshehjes s t vrtets) dhe me bashkkohsin e tranzicionit
(thuajsimi i njeriut, jetesa e tij n dy trajta). Jepen ndrkaq detaje
prshkrimi t motivimeve t karaktereve (Marku) ndjenjave dhe prvojave,
vendime dhe gjykime gjat zhvillimit t narracionit. Rrfimi psikologjik
sht nj veprim, nj udh pr t njohur personalitetin e atij q vepron, nj
mnyr t shprehuri. Veprimet pra, jan tregues t karakterit.
404
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.155
405
Cituan n Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University
of Chicago Press, 1983, f.2
406
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 328

202

Rrfimi i motivit mitik sht tepr i kondensuar. Vetm struktura e

tij bn t mundur kalimin n nj tregim t till t veshur me imagjinat.
Ballafaqohemi me nj rrfim t dyfisht, me personazhe me karaktere t
dallueshme, por q lidhen dhe alternohen me t njjtn ngjarje. Ndryshojn
koordinatat hapsinore e kohore, por nuk ndryshojn natyrat e personazheve
dhe t ndodhive.
Njqind e ca mij vjet m pas, dyqind mij, gjysm milion ndoshta,
Mark Gurabardhi, me duart n zverk u prpoq t prfytyronte pyetjet.
Ato ishin t ngjashme ndoshta me pyetjet q do tu bheshin vjedhsve t
banks s B., ndonse krimi i largt olimpik nuk ngjante me asgj.407
Kalimi nga nj rrfim n nj tjetr sht i mundshm n saj t
ekzistencs s nj kodi, t vazhdimsis, zgjatjes s ngjarjes deri n
bashkkohsi. Lidhja e epokave bhet prmes prmbledhjes apo, n kt
rast, komentit t narratorit. Ai po synon t lidh nj objekt me nj objekt
tjetr, nj paraqitje me nj tjetr. Narratort m t papranuar haptas, n
fiksionin modern jan ata t vets s tret qendra t ndrgjegjes prmes
s cilve autort kan filtruar narrativn e tyre.408
Marku prfytyroi ndrtesn e mrzitshme dykatshe t komisariatit t
policis s B. dhe prvoli buzt. Megjithat i renditi pyetjet: a ju njoftoi kush
pr mnyrn e hyrjes n bank, si e shprthyet kasafortn, a e dinit kishte
brenda, ku i fsheht pastaj parat, diamantet, dromcat e pavdeksis?409
Lulet e ftohta t marsit sht nj konstelacion figurash mitike. Brenda
t njjtit roman ka edhe nj kalim t tret, tek nj tjetr mit. Papritmas n
qytetin B., dgjohen zra se Libri i Gjakut, sht rishfaqur. Glojn kodrat
me grmime duke krkuar pr t. Kjo sht hakmarrja q mbin prjetsisht
n zemr t Ballkanit-pikrisht ktu, n kt koklavitje ngjarjesh, shfaqet
Edipi-, jo me ann e nj tregimi t ristrukturuar por i shkrir n figurn
e ish-shefit t shtetit q krkon t vrtetat e groposura n male. Jan
asosacionet ato q e lidhin figurn e ish-shefit t shtetit me heroin tragjik.
Gjymtimi, maskimi dhe shmtimi i ksaj figure, - atributet q mundsojn
lindjen e asosacioneve, jan t brendshme, shpirtrore, kan t bjn me
deformime morale, jo me fatkeqsin q lind nga natyra njerzore. Edipi
i Luleve t ftohta nuk po shkon drejt humners, ai po krkon me ngulm
ti shptoj humnerimit. Ndryshe nga fatkeqi Edip q pson mnxyra
q skan t sosur dhe q krijon nj karakter t prvuajtur n mnyr t
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 331
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.153
409
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 331
407
408

203

jashtzakonshme, Edipi q shfaqet n malet shqiptare e shprfill mnxyrn.

At, shef t verbr, tiran, duket se e prshkon vetbesimi, vetbesim, i cili
vjen nga verbria e tij, nga errsimi metaforik,- q sht e kundrta e asaj
drite t pafund q prshkon Edipin mbret dhe Edipin n Kolon e nuk ka t
bj aspak me at ngazllim vetbesimi q deprton veprn sofokliane, me
at shpalosje aq madhrisht t bukur t shpirtit helen.
E dashura e Markut, e shqetsuar thot se nj xhaxha i vjetr e ka
urdhruar q borxhi i gjakut q i detyrohet familjes s tyre, Ukajve, ti
merret armikut t saj, Shkrelit. Drejtori i qendrs s artit sht qlluar.
Hallka e vjetr strgjyshore brtet Angjelini i Ukajve-vllai i t dashurska vrar Marianin e Shkrelve - dgjohet t brtitet si dikur.
Ashtu si motra e tij, Angjelini e kishte menduar pr veten si nj
person modern. Duke qen nj radikal, atij i vlonte gjaku pr t br nj
vrasje n emr t kauzs s tij. Mundsia nuk iu krijua kurr. Tashm, nn
kushtrimin e strgjyshrve, ai zhvendos gjith impulset e tij n kt vrasje
pr gjakmarrje. Marku n prpjekjet e tij pr t mbrojtur Angjelinin zbulon
lidhjen incestuale t ktij t fundit me t motrn (t dashurn e tij). N kt
mnyr n tokn q e braktisn perndit Kadareja projekton t ardhmen
nga e kaluara dhe jo t kaluarn nga e tashmja.
Ky sht kaosi ku ndrfuten ngjarjet e miteve t lashta. Ndrfutja tek
Kadareja, ka funksion t qartsoj nj pasazh m t errt me nj tjetr
pasazh. Ngjarja e zbrthen veten kshtu n nj tjetr nivel (m t ngritur,
m t thell) t koherencs. Jan disa tipare t dallueshme t dukuris
(t s njjts dukuri, si u pa n paragrafin e msiprm i pavdekshm- i
pavjedhshm!) n t dy pasazhet, por m tepr se kaq, nj sistem i tr
detajesh, prsritjesh, diferencash, paralelizimesh-duke br nj identifikim
a nj atribuim t mundshm.410 Si thot Juhl-i, prdorimi i pasazheve
paralele pr konfirmimin ose jo t nj interpretimi, sht nj trheqje
implicite drejt qllimit t autorit. Metoda e pasazheve paralele (ktu nuk
e ka fjaln pr ndrfutjet, megjithat po huazoj kt term dhe kt mnyr
t menduari nga Antoine Compagnon) supozon jo vetm lidhjen e qllimit
t autorit me interpretimin e teksteve (...) por edhe koherencn e qllimit
t autorit. sht e njjta premis nga e cila niset autori: ndrfutja supozon
kshtu edhe koherencn n vepr midis pasazheve (t bashkkohsis
dhe kohs mitike). Pr shkak t koherencs pranvnia e pasazheve
legjitimon krahasimet. Pa koherenc nj paralelizm sht tepr i brisht,
ai mund ti ngjaj nj prkimi t rastit:
Paralelizmi i dy pasazheve do t jet me vend vetm nse pasazhet
i referohen nj qllimi t prbashkt, teksa paralelizmat verbale mund t
jen t pasigurta nse nuk merret parasysh konteksti historik, shoqror,
410
Antoine Compagnon, Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford
2004, f.50

204

kulturor: fjala gjarpr n tranzicion a sht e qartsuar nga fjala Gjarpr e

legjends (apo anasjelltas)? Po fjala pavdeksi, po fjala flijim? (Kujtojm
me kt rast, nj pasazh nga Vajza e Agamemnonit ku truri i protagonistit
zhveshi fjaln flijim, nga prdorimi banal n totalitarizm dhe e oi larg, n
origjinn e saj atje ku ajo ishte e tmerrshme dhe e prgjakur- teknikisht pr
t mundsuar shfaqjen e motivit t kryehershm mitik.)
Duket se n tregimin e transformuar q qartson pasazhet e
bashkkohsis, idiolekti ssht gj tjetr vese sociolekti i reduktuar
a i sofistikuar. A do t mund ta bazonim interpretimin ton n at q e
njjta fjal e prdorur n kontekste t ndryshme n vepra t tjera mund t
mos ket t njjtin kuptim? A do t ishte kurdoher e vlefshme metoda e
pasazheve paralele? N rastin e ndrfutjeve, me sa duket po. Kadare prdor
pr shembull gjarprin dhe njeriun si metafora t njra-tjetrs me prfshirjen
e legjends s djalit gjarpr n rrfimin e Luleve t ftohta t marsit (rasti
i ndrfutjes), por nuk sht i njjti prdorim tek Laokoonti. Kjo e fundit
do t ishte nj pranvnie e pasazheve paralele, q nuk kan t bjn me
ndrfutjen.
Chladenius-i, refleksionet e t cilit pr interpretimin nuk jan
tejkaluar, imagjinon dy pengesa t tjera lidhur me vlefshmrin e metods
s pasazheve paralele: zhanri dhe tropet (por ai nuk flet n veanti pr
ndrfutje dhe digresione n fush t narratologjis). Me generic fallacies
ai nnkuptonte se nuk presim t njjtn koherenc nga nj vepr letrare
njlloj si nga nj trajtes filozofike. Me metaphoric fallacy, nga ana tjetr
ai po evokonte gabimin q konsiston n induktimin se pr shkak se bota
u rimor n kt kuptim figurativ n nj vend, duhet marr t njjtin kuptim
n nj pasazh tjetr, gjithashtu. Le t mos harrojm se pasazhet paralele
mund t prdoren edhe pr t shfuqizuar interpretimet e strholluara a
kuturisjet e lexuesit. A ka qen ky qllim i autorit, apo autori ka vepruar
m shum i pandrgjegjshm se i ndrgjegjshm n lndn e tij poetike? Si
vepron njri pasazh tek tjetri? Si deprton ai? Ka edhe raste kur pasazhet
jan pa shpjegime, pa ndrhyrje t autorit n testet n fjal; ato lidhen me
paralelet e tyre vetm me aluzione.411
Tek nj vepr tjetr, Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, rindrtimi
i motiveve mitike strukturohet, gjithashtu, brenda rrjedhs s rrfimit
mbi bashkkohsin e totalitarizmit n vendin ton. Kreu i ndrfutur
strukturohet n tri pjes: Kori, Hektori dhe Kommos. Vai i prbashkt me
turistt, ku secili z shfaq ankthin dhe shqetsimin e tij pr t vrtetn e
fshehur. Edhe n kt vepr ndodh thyerja e koherencs s brendshme t
rrfimit, por ndryshe nga Lulet e Ftohta t Marsit, ku veprohet me konceptin
e kundrkreut, ktu veprohet me an t nj koncepti tjetr q emrton
411

Compagnon, A., Literature, Theory and Common Sense, Princeton and Oxford 2004, f. 50

205

kapitullin IX Intermexo e fsheht, kapitull n t cilin vihen prball njratjetrs e njohura dhe e panjohura, e ditura dhe e papritura. N kt model
t rindrtimit t mitit, sht m e dukshme dhe m shqetsuese fshehja e
s vrtets, apo deformimi i saj. Kt e zbulon edhe prcaktori e fsheht
pjes e sintagms q emrton kapitullin IX.
N kt mnyr, n rrfim sht ndrfutur nj histori e dyt q duket
sikur nuk ka shum lidhje me subjektin e veprs: rrfime mbi ngjarjet
e Trojs: dyluftimi i Hektorit me Akilin, djegia e Trojs dhe endja e
trojanve t shptuar pr t gjetur nj atdhe t ri, q me an t nj rrfimi t
ristrukturuar, do t zvendsoj historin e par, at q kemi njohur deri
m sot - thn ndryshe, do t zvendsoj mitet paraekzistuese nga t cilat
ushqehet s jashtmi.
Si realizohet ky proces?
Kshtu kemi par sesi tek Lulet e ftohta t marsit, Ismail Kadareja ka
modeluar motivin ekzistues mbi vjedhjen e pavdeksis. Kshtu, motivi i
vjedhjes s pavdeksis, mund t konsiderohet si sintagma minimale e ktij
miti, duke ndrtuar nj diskurs mbi t njjtn situat t jashtzakonshme.
Pra, motivi i vjedhjes s pavdeksis ka shrbyer si paratekst. Nga ky
paratekst jan ruajtur personazhet e njohur mitik: Erebi, Hadesi, Zeusi,
Tantali, t cilt veprojn n tregimin e ri dhe t ristrukturuar. N kt
rimarrje, me gjith modifikimin e motivit mitik, invariantet mbeten po
ato, prndryshe nuk do t mundsohej rimarrja. N rastin e Jeta, loja dhe
vdekja e Lul Mazrekut, personazhet q ruhen nga antikiteti jan t njohur:
Hektori, Andromaka dhe trojan t shptuar. Po ashtu skema q rimerret
e q qndron n thelb t mitit t lasht, ndonse vjen e ndryshuar e gati e
prmbysur, n thelb sht po ajo, sepse caqet m t vogla t shprehjes s
ksaj skeme jan ruajtur: dyluftimi i Hektorit me Akilin, rrnimi i Trojs,
ikja e trojanve.
Nga pikpamja kompozicionale edhe kreu Intermexo e fsheht, nis me
shpalljen e nj t papriture t madhe, t pabesueshme, t paparashikueshme,
t pakapshme nga logjika e qnieve njerzore. Hidhet posht ajo q deri dje
ishte e vrtet e pakontestueshme. Tek Lul Mazreku, kori i hijeve trojane
thot se nuk kan mbrritur kurr t gjall n atdheun e ri. Kto konceptime
kan t bjn me stilin e Kadares dhe stili nuk sht kurr nj koncept i
qashtr; prkundrazi, ai sht nj koncept ambig. Prve t tjerash, sht
gjuh, por mbi t gjitha sht edhe mendim.
Tek Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, rrfimi, i cili kalon nga veta e
par njjs, n vetn e par shums jepet n formn e shqetsimit t Hektorit
dhe t Korit t Hijeve. Ky shqetsim, her merr trajtn e ankimit, her t
mllefit, e her t dshprimit t thell. Pikrisht, ky rrfim pr fshehjen e
s vrtets sht aspekti m i rndsishm i ktij rrfimi t rimodeluar. Tek
Lul Mazreku, kori i hijeve nuk knaqet me nj reagim pasiv. Kori i hijeve
- prplas prmes ankimit t tij thelbin me dukjen. E prfshir n nj loj
206

t till prplasjesh thnia humb do qndrueshmri, do objektivitet: nuk

ekzistojn m t vrteta a ide absolute; kristalizimi i nj procesi q duket
se sht harruar prgjithmon nuk sht m i pacnueshm; ai sht br
aq i brisht sa bota q e rrethon.
...
Po i kushtojm nj syth m vete korit n tragjendin antike, pr t par
sesi ngjarjen mitike e strukturon pikrisht ky z/kta zra, kjo polifoni:
kori, tek Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, rapsodt tek Ura me tri
harqe dhe disi tek Laokoonti, vajtojcat n veprn Kush e solli Doruntinn.
3.2.2. Vajtojcat, rapsodt, kori i hijeve rimodelojn ngjarjen
mitike
(Kush e solli Doruntinn, Ura me tri harqe, Jeta, loja dhe vdekja e Lul
Mazrekut)
Ndoshta veoria me t ciln jan marr m shum studiuesit sht ajo
e vets. T thuash se nj histori tregohet n vetn e par apo t tret sdo
t na thot asgj pr rndsin e vets, prjashtuar rastit kur saktsojm
dhe prshkruajm sesi cilsit e veanta t narratorit lidhen me efekte
specifike.412
sht e vrtet se zgjedhja e vets s par ndonjher ka kufizime;
un-i ka mundsi t paprshtatshme, t pamjaftueshme, apo t
pashfrytzueshme pr t hyr n informacionin e nevojshm. Mirpo, jan
efekte t tjera q mund t diktojn nj zgjedhje t till n disa raste.
Nj fenomen artistik madhor i antikitetit sht kori, i cili ka nj vend
specifik prgjat vnies n sken t tragjedive antike greke dhe nj vend
specifik n disa romane t Kadares.
Ai prbn nj fenomen artistik, letrar, por edhe skenik, e mund t
kuptohet edhe si nj dukuri qytetare q ka t bj me nj bashksi individsh
q bartin me vete statuse politiko-sociale, respektojn norma, ngren dhe
aktivizojn institucione me aktivitetin e tyre.
Pyetjes se far prfaqson ky kor antik grek n veprn e Kadares e
n forma t tjera shfaqet ai, nuk mund ti japi prgjigje, pa pasur parasysh
rolin e korit n tragjedin antike dhe lidhjet e tij me qytetin.
Kori nuk simbolizon spektatorin, sepse pjestart e tij e shohin
zhvillimin e ngjarjeve n sken sikur kto t ishin t vrteta, nuk kan
asnj distanc me to, kurse spektatori kuptohet se e konsideron at q luhet
n sken si loj edhe si prjetim i vrtet, por edhe si vnie n sken, pra,
artificiale, duke marr distanc prej tragjedis. N nj far mnyre, kori
412
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 150

207

qan dhe vuan bashk me aktort, kurse spektatori, qan, vuan, por edhe
knaqet estetikisht duke par skenn. Kuptohet q kori nuk sht, n kt
kndvshtrim, vet spektatori. Nuk sht as simbolizimi i qytetarve t
polisit t vrtet, mendon Nija. Sipas tij, tragjedia antike n strukturn e
vet ka prfaqsuar nj ikje simbolike nga jeta e vrtet empirike e polisit
antik, nj largim prej mekanizmave dhe gjuhs s tij, pr t shkuar drejt nj
realiteti mitologjik, ku agora nuk luan pothuajse asnj rol.
Gojdhna na e thot me saktsi t skajshme q tragjedia ka lindur
nga kori i tragjedis dhe fillimisht tragjedia ka ekzistuar si kor. Ky fakt t
detyron t merresh seriozisht me shqyrtimin e shpirtit t ktij kori q n
vetvete ka prfaqsuar dramn fillestare.413
Nj shikim t drejt, tepr t muar pr ne t problemit t lindjes
s tragjedis greke ka shpallur Shileri n parathnien e drams Nusja e
Mesins. Shileri e sheh korin si mur i gjall, t ngritur nga vet tragjedia
rreth vetes, pr tu izoluar n mnyr sa m t plot nga bota reale, pr
t ruajtur sa m t pacnuar terrenin ideal dhe lirin poetike... gjuha e
vargzuar sht dika ideale.414
N thelbin e vet fenomeni estetik sht i thjesht, duhet vetm t
zotrosh aftsi t shohsh para syve lodrn e prhershme t shpirtrave, t
rrethuar nga turma. Vetm n kt rast do jesh poet i vrtet. Mjafton vetm
t pikassh synimin pr tu shndrruar n figura t ndryshme dhe t flassh
n emr t shpirtrave dhe trupave t tjer dhe do t jesh dramaturg.
Frymzimi dionisian zotron mundsin pr tia komunikuar mass
kt dhunti, pr t par veten t rrethuar nga turma e shpirtrave dhe pr
ta ndier unitetin tnd t brendshm me ta. Ky proces i korit tragjik prbn
elementin e par dramatik: ta shohsh veten t shndrruar dhe mandej
t veprosh, si t gjendesh n trupin e tjetrkujt, si ta kesh br tndin
karakterin e tjetrit.415
Tani ne arritm ta kuptojm q skena, s bashku me veprimin q do t
shpalosej n t, ka qen e menduar si vend parjeje dhe se realitet i vetm
sht konsideruar kori q fliste me tr simbolikn e fjalve, t tingujve,
t valleve. Ndrkaq ai sht shprehs dionisiak i natyrs dhe e bn sepse
fjalt q thot jan fjal urtsie dhe orakulli, i thot si bashkvuajts, sht
i urti q shpall t vrtetn.416
Rolin, funksionin e korit tek Kush e solli Doruntinn e luajn vajtojcat,
t cilat shfaqen si antipod i Stresit. Vajtojcat jo vetm nuk shenjojn Stresin,
as trsin e qytetarve, por, n nj kuptim t caktuar, mund t thuhet se
sht e kundrta: prfytyrimi i prmbysur i lidhjes mes qytetarve real.
Friedrich Neitzche, Lindja e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 67
Friedrich Neitzche, Lindja e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 70
415
Friedrich Neitzche, Lindja e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 79
416
Friedrich Neitzche, Lindja e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 81
413
414

208

Ato, t veshura krejt n t zeza, me fytyra t prpira qysh m par nga

vajtimi i ardhshm, kaluan mosprfillse prpara tij. Stresi pati prshtypjen
se e njohn, sepse n syt e tyre, iu duk se pa nj dritz talljeje ndaj tij,
prishsit t gojdhns. Mendimi se kishte hyr n dyluftim me vajtoret, iu
duk se do ti shkaktonte nj t qeshur mu aty, prpara tyre, mirpo pr udi
nuk i la vese ftohtsi.417
Hyrja n dyluftim me vajtoret, sht hyrja n dyluftim me nj botkuptim tjetr.
Duket se synohet t kapet e vrteta (shkencore) mbi realitetin dhe
pastaj t shprehet kjo me nj gjuh t veant artistike. Kjo do t ishte ta
vendosje artistin n rolin e nj prkthyesi t gjuhs s shkencs n gjuhn
e artit. Prkundrazi, mund t thuhet se krijuesi artistik sht i till pikrisht
se ai u largohet n nj far mnyr formave racionaliste t dijes njerzore,
duke krijuar nj univers paralel q sht i bartur nga kodet e artit, i
kuptuar vetm nga nj subjekt intuitiv njerzor, i pandashm n koncepte,
i paindividualizuar! I prjetuar s brendshmi si nj dukuri e magjishme,
si pasion, si nj ndjenj estetike nuk ka t bj me zbulesn e s vrtets
racionale dhe ndrtimin e saj nga shkenca.418
Gjuha q prdorin ktu vajtojcat, sht gjuh e artit, ndonse duket sikur
sht gjuha natyrale q prdorin njerzit gjat jets s tyre t prditshme.
Kodi i gjuhs q prdorin vajtojcat, sht i ngjashm me kodet teatrale.
Kodi i transmetimit t informacioneve n jetn e brendshme t qytetit dhe
ai i vajtojcave shfaqen t dallueshm nga pikpamja e semantiks dhe e
sintakss s tyre. Ktu kujtojm kur Neitzche-ja vjen edhe tek nj teori
e shenjave, sidomos t atyre q i quan shenja analogjike e, q jan t
tjera pr artin, t tjera pr skulpturn, t tjera pr shkencn, t tjera pr
filozofin.
N roman balada ka dal nga vajtojcat n baz t fjalve q kan
dgjuar nga nj lloj publiku, por kodi i tyre nuk sht ai i publikut. Vajtojcat
mund t jen nj lloj media e sotme, q e prpunojn informacionin dhe
e transmetojn prmes nj gjuhe t veant n nj strukturim t veant.
Me z t dridhshm, njra nga vajtoret kujtonte dasmn e Doruntins
dhe ikjen e saj larg. Tjetra, me z akoma m t thekshm, qante pr nnt
djemt, q fill pas dasms u vran n luftn me ushtrin e smur. E treta,
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 262
Trheqja e vmendjes te kori antik i tragjedis greke, n fakt, prbn nj theksim t
prparsis s lojs skenike, n krahasim me tekstin simbolik t pjess letrare.
Vendosja e skens mbi tekstin, e lojs skenike mbi fjaln, e veprimit mbi dialogun
etj., jan ato elemente parsore q thrrasin n ndihm prqasjen komunikative t veprs
dramaturgjike. Nga kjo pikpamje nuk do t lm n harres pozicionin teorik niejan,
sipas t cilit: Tragjedia lindi nga kori tragjik (Frederic Nietzche, La Naissance de la
Tragedie, Oeuvres, Editions Gallimard, Paris 2006, f. 42) dhe Thn ndryshe, tragjedia n
origjinn e saj sht kori dhe jo drama.
417
418

209

vazhdonte t ligjronte pr zin e nns plak, q mbeti krcure n bisht

t jets.
Kostandin, t ardht gjma,
ku e ke besn q m dhe,
besa jote nn dhe,
kshtu vajtorja e katrt jepte vizitn e plaks n varreza pr t nmur
besshkelsin. Pastaj vajtorja e par njoftonte ngritjen nga varri t birit t
nmur dhe rendjen npr nat drejt viseve ku qe martuar e motra.
N ke ardhur pr t mir,
T vishem si gjeraqin,
N ke ardhur pr t keq,
T vishem si kallogre,
Sillte vajtorja, fjalt e Doruntins.
Eja, motr, sikundr je,
Prgjigjej e treta me fjalt e t vdekurit.
Pastaj, vajtorja e katrt me t parn, duke ndrprer njra-tjetrn,
kndonin s bashku ngarendjen mbi kal t s motrs e t vllait dhe fjalt
e zogjve dshmitar:
Kemi par, skemi par,
Shkon i vdekuri me t gjall,
Hipur mbi t njjtin kal.
Vajtorja e tret tregonte mbrritjen pran shtpis dhe ikjen e
Kostandinit n varrez. E katrta e mbyllte vajin me trokitjen e Doruntins,
fjalt e saj se e solli vllai sipas premtimit, dhe prgjigjen e nns q brenda:
Kostandini vdekur,
bn tre vjet pa tretur?419
Zri i vajtojcave nuk sht thjesht prqasje e ndryshme mbi t njjtin
realitet. Ato dhe Kapiten Stresi krijojn prmbajtje krejt t ndryshme prej
njri-tjetrit, duke u br n nj moment nj prplasje forcash. Nga ana
tjetr kemi t bjm me nj vij ndarse, me nj t mes asaj q sht dukuri
estetike dhe mistike dhe asaj q sht dukuri politike, urbane, qytetare,
shkencore etj, prfaqsuar nga Stresi - e gjitha kjo brenda prbrenda nj
kodi dhe konvencioni tjetr: atij t romanit.
-N syt tan po lind nj gojdhn, - tha Stresi.420
far ka ndryshuar n kt rast, n kndvshtrimin e ngjarjes s
ngritjes s njeriut nga varri, pra, t mnyrs sipas t cils ne e kundrojm
at?421
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 212
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 213
421
Prputhet kohzgjatja e udhetimit me kohn q ka kaluar q kur nna plak bri
mallkimin tek varri i Kostandinit. -Ajo thoshte: Tani q mbeta qyqe mbi dhe dhe pran
skam asknd, ty q e trete besn, dheu mos t trett. Kto ishin pak a shum fjalt.
419
420

210

Duket se Nietzche-ja mbron n veprn e tij pikrisht at ide, q letrsia

ka gjithmon nevoj, se paku n format e madhrishme t tragjedis antike,
pr ta devijuar kodin mbizotrues kamunikativ t qytetit si gjuh natyrale
apo shkencore dhe pr t shpikur, krijuar nj shenj analogjike tjetr, q
ka funksione t tjera, legjitimitet tjetr, aftsi shprehse apo shenjuese422
t tjera.
Prndryshe shum gjra ngjanin dhe ksolltart, njlloj si tre vjet m
par kur ishin dasmor, zgjatnin kryet pr t par qerren e vdekjes, ashtu
si kishin soditur kalin e nusris. Kurse rruga, thua nuk e nxinte dot as
lumturin e as dhembjen e teprt, njlloj si ather e hidhte anash nj pjes
t njerzve, q vazhdonin t rendnin djerrinave si dikur.423
Vetm vajtoret vazhdonin t mos ndryshonin asgj n ligjet e tyre.424
Q nga koht q smbaheshin mend, largsia ku martohej vajza kishte
qen dika me t ciln mendjet e njerzve ishin marr shum. Kishte pasur
mendime t ndryshme, brenga e kundrshtime pafund. Ato lidheshin me
largsin n hapsir dhe n gjini, t cilat shpesh prputheshin. Kishte
njerz q mbronin martesat brenda katundit e fisit, q ishin gati t
flijoheshin q ky zakon i kryehershm t rikthehej, ashtu si kishte t tjer
q mund t flijoheshin pr t kundrtn.425
Mekanizmi i t kundrshtuarit t vetes dhe t t tjerve sht m i qart
ktu. shtja mund t prcaktohet leht kur sht fjala pr opozicionin
midis t natyrshmes dhe t mbinatyrshmes, sepse n nj kontekst si ky i
Kush e solli Doruntinn, t dyja kto, e natyrshmja dhe e mbinatyrshmja e
kan dyfishuar funksinion e tyre pikrisht sepse prodhojn opozicion tepr
t fort.
Fill pas varrimit, ather kur u duk se historia n njfare mnyre mori
fund, u ngrit nj thashethemnaj e madhe, q rrall mbahej mend... me sa
duket, ksolltart e shumt, q morn pjes n varrrim, duke ikur, morn
me vete copa t saj pr ti uar anemban vendit.
dhe sa m larg ikte aq m tepr i ngjante nj tymnaje. Aty elej e
bhej fir, aty dendsohej e ndrronte form si nj re prilli. Ve thelbi mbetej
po ai: nj i vdekur ishte ngritur nga varri pr t mbajtur fjaln q i kishte
422
Nietzche-ja shkruan (f. 17) Ne do t kishim br nj hap t madh n shkencn estetiks
nse do t kishim arritur jo vetm te kuptimi logjik, por edhe te siguria e drejtprdrejt
intuitive, sipas s cils zhvillimi trsor i artit sht i lidhur me dualizmin midis parimit
apollonian dhe dioniziak. f.44 (Artan Fuga ka br nj zbrthim t till t korit antik tek
Letrisa dhe qyteti.)
423
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 214
424
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 294
425
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 216

211

dhn nns se do tia sillte vajzn e martuar larg, kur ajo t kishte nevoj
pr t. 426
Arti i vajtojcave merr kuptim prmes prputhjes s kodifikuar t tij me
parimin thelbsor q e ka frymzuar.
Fenomeni artistik dhe letrar sht si nj hije, nse do t merrnim n
prdorim terminologjin platoniane, ka do t thot se ai nuk sht vese
hija e projektuar n murin e perceptuar nga shqisat tona, t parimeve
estetike t prpunuara nga subjekti njerzor. Bota jon reale, ajo q ne
e quajm reale, n fakt, e par n mnyr artistike, nuk sht vese e
populluar me hije q jan realitete t perceptuara, mishrim dhe projektim i
vlerave artistike t shpirtit njerzor. N kt kuptim, shkruan Nietzche-ja
n ndrr, njeriu nuk sht thjesht n nj bot aparencash, shfaqjesh,
hijesh, porse vet ndrra sht nj aparenc e aparencave, sht nj
ndrr e asaj ndrre q krijon n botn diurne arti dhe letrsia. Vet miti
sht struktur ngjizse e rrfimit.
Letrsia dhe arti krijojn kshtu nj bot m vete paralele q nuk sht
ajo e bots reale, e jets s prditshme.
Termit shenj nuk duhet ti japim nj kuptim shum t ngusht
brenda filozofis pierciane. Shenja pr Pierce, si e prmend Eco n Lector
in fabula (Eco, 1979), nuk sht domosdoshmrisht fjala e veant ose
shenja e veant grafike, por do porcion shprehs i interpretueshm. N
kt mnyr koncepti i shenjs mund t barazohet me at t tekstit427
Kori antik tek Lul Mazreku, ndonse, me gjuhn dramatike jep
humbjen e njeriut, shpreh ngadhnjimin e prjetsis, e jets prtej t gjith
fenomeneve dhe pavarsisht t gjith gjrave q n rrug e sipr asgjsohen.
Kori i hijeve jep dhe shkrirjen e individit n nj mas kolektive, kalimin
prtej vetes s vet; duke thyer heshtjen, pohon lirin prtej shkatrrimit t
nj qytetrimi. Nj shkrirje e unit individual te nj energji njerzore q nuk
njeh kufi e q pikrisht prej ktej sht tragjike.
Kori sht tek Lul Mazreku tragjik sepse edhe fiton liri, por edhe vuan
e prjeton dhimbje pikrisht pr shkak t ksaj lirie q shfaqet si humbje.
Ai po pohon t vrtetn.
Dhe n tragjedi, ka gjithnj nj kor, nj mik apo nj horr t iltr q do
t thot t vrtetn n kontrast me gabimin tragjik t heroit.428
Kori i hijeve kndon kolektivisht, dhe bn lidhjen midis realitetit dhe
nj bote ajrore. Tek Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, n rastin e kreut
Intermexo e fsheht, zrat e personazheve burojn nga przierja e shum
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 220
Pozzato, M. P., Semiotika e tekstit, UET Press, Tiran 2001, f. 103
428
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f.153
426
427

212

identiteteve. Brenda nj personazhi t vetm mitik, ose disa personazheve,

kto vijn q nga lashtsia si nj jehon n kohrat moderne. Qllimit t I.
Kadares, pr ti risjell ngjarjet dhe motivet mitike, duke i aktualizuar, i
shrbejn edhe ndrfutjet e disa fjalve, t cilat jan emrtime t reja q u
referohen dukurive t kohve t sotme.
Qysh kur erdhm, vargan i gjat refugjatsh, ne skemi qen ve pjell
e vdekjes.429
Elementi i korit q ka qen i njohur n tragjedin antike, rivjen dhe
rrfen nga teatri i Butrintit duke krijuar nj polifoni nj shumsi zrash; ky
procedim lipset pasi zri i nj individi t vetm do t ishte i zbeht, por ai
zbulohet qart kur alternohet njherazi me zra t tjer, t cilt kan nj
shqetsim t prbashkt. Lidhja midis korit t hijeve, narratorit dhe lexuesit
sht shum komplekse. Mendimi i tyre sht i ndryshm nga mendimi
i lexuesit dhe ndoshta, i ndryshm, edhe nga ai i narratorit. Autoriteti i
narratorit sht zbehur; krahasuar me veprat e Homerit, pasi ktu, kemi
t bjm me nj roman modern dhe n raste t tjera me tregime moderne.
Kshtu q, fjalt e personazheve dhe t korit ku spikatin lodhja dhe
paknaqsia, u drejtohen njerzve t kohs s sotme.
Kori i hijeve n teatrin e Butrintit, duke kaluar deri n sarkazm, shpreh
fyerjen q iu sht br trojanve duke shtrembruar t vrtetn. Prdorimi
i foljeve kallzues n t tashmen zbulon nj marrdhnie t tashme dhe t
prjetshme t ktyre shpirtrave t trazuar me botn ku ato rishfaqen. Jan
vet idet q prcaktojn gjuhn e veant t rrfimit.
Kjo ngjarje prvese mbart konfliktin midis dukjes dhe thelbit, mbart
njohjen me prjetimin subjektiv, t arsyeshmen me irracionalen, t cilat
prplasen si shqetsime t mdha si pasoj e mungess s tejdukshmris.
Ato vijn t thirrura nga nevoja pr tia paraqitur kt shqetsim nj
marrsi.
Na jepni lvizje, na detyroni t braktisim eshtrat tona e t marrim
udht, pr t mbushur kt qytet t huaj me dnesn q duhej t ishte jona
e, q n t vrtet ssht ve rrokavaji juaj.
N skeni mshir, lodhje sndjeni ndonjher?
Gjuha ktu sht e strukturuar ndryshe nga gjuha e kngs s vajtojcave
tek Kush e e solli Doruntinn. Vajtojcat jan duke krijuar nj balad. Kjo
sht balada paraekzistuese, ajo q ka shrbyer si paratekst pr kt roman.
Kori i hijeve flet nga pozita t tjera. Gjuha e tij sht m pak e ngjashme
me korin antik nga sht gjuha e vajtojcave me gjuhn e kngs s
429

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 332

213

Dhoqins. Mund t shohim aspekte strukturore q karakterizojn gjuhn e

folur ndrsa analizojm gjuhn e korit t hijeve tek Intermexo e fsheht.430
Mjet i rishfaqjes n do koh t prsonazhit t njohur t ciklit Trojan,
Hektorit, - sht skena dhe marrdhniet e prjetshme t njerzve me
teatrin.
Un e di se kur bie nata, ijet e saj t ngrohta dhe fundin e barkut ia
prkdhel tjetrkush. Po ditn, te shkallinat, ajo bhet prap gruaja ime,
dhe po me ato lot si ather, dhe me shallin e zi t vejushs.
Mes bisedave t turistve prher e m shpesh prmendet emri im, e
sidomos ai i sime shoqeje. Sa her q qndrojn prball mbeturinave t
skens, do t gjendet dikush q do t pyes a sht e vrtet q nj tragjedi
pr Andromakn do t luhet ktu?431
Por sht e gjith legjenda q vuan. Kuptojm q, nse kemi kurajon t
lexojm prmbledhje t vogla t fundit t epoks e gjith lufta e Trojs n
40 faqe-prmbledhje na kan ardhur t nnshkruara nga: Diktusi i Krets,
dhe Dares Prygjeni.432
Kto vepra nuk do t kishin asnj interes nse nuk do t lexoheshin pas
leximit t Iliads gjat Mesjets e m tej: jan botuar srish n Amsterdam
n 1702, n nj botim madhshtor t komentuar me mjeshtri ad usum
delphini. N kt botim zbulojm m shum se nj ngjarje tronditse:
dueli i tmerrshm q rrfehet n Kngn XXII t Iliads, nuk ka ndodhur
kurr. Akili e ka vrar Hektorin me sigurin m t madhe fal nj pusie. Ky
detaj rigjendet tek Shakespear-i (Troilus at Cressida); tek Montchrestien
(Hector) dhe tek Molla e Sherrit e Guillen de Castro, shkrimtar i njohur m
shum sepse me veprn e tij, Fmijrit e Sidit, i ka treguar udhn Kornejit.
Kadareja prmes korit t hijeve pohon dika t ngjashme tek Jeta, loja
dhe vdekja e Lul Mazrekut: lufta e Trojs nuk ka ndodhur kurr!
Nj rast tjetr sht ai i rapsodve tek Ura me tri harqe. Sikurse kori i
hijeve, ata e kndojn t ndryshuar, t pangjashme me versionin q njihnin
deri m sot.
-E dgjon balad e re q ka dal?-m tha i zoti i bujtins.-E vjetra
ishte m e bukur.
430
Si ka vrejtur Chafe (1977a, 1977b) gjuha gojore sht e strukturuar n ato q ai
i quan njsi idesh t cilat ndjekin njra-tjetrn, dhe e lejojn njeriun t prodhoj nj ide
kryesore n nj koh t caktuar. Ai lidh nocionin e njsive t ideve dhe at t aktivizimit
(Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 45)
431
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 333
432
Brunel P. Mythocritique, France, 1992, f.

214

Formula n baladn e vjetr sht ndryshuar: ndryshimi i saj po

mundson kryerjen e krimit; nj zhvendosje e padukshme dhe graduale ka
ndodhur nga statusi i nj faktori thelbsisht kompozicional n at stilistik
ose t mekanizmave t tjer letrar.
Ndrtimin e balads n kushte t reja e pr qllime t reja, e mbshtesin
edhe disa kushte t jashtme, e mbshtet edhe nj fakt, nj psikoz e njohur:
njerzit ishin fatalist dhe fatalizmi i tyre shfrytzohet pr ndrtimin e nj
ure dhe pr nj vrasje q do t prhap tmerrin. Fatalizmi sht nj iluzion,
por ndaj tij, njerzit nuk mund t jen t pandjeshm. Ja sesi interpretohen
dridhjet epileptike t njeriut q i kishte rn smundja e toks:
-Kjo sht shenj nga lart,-tha dikush nga ata q rrinin prreth. Ky
ishte nj burr i holl, q, kur e pyetn m von se pun bnte, tha se
ishte falltar shtits.
Dridhjet e tij kalojn mbi ujra dhe t ujrave tek ai. Perndi, ata po
merren vesh
-Kjo sht shenj e t plotfuqishmit se ktu mbi kto ujra, duhet t
ngrihet nj ur.
-Nj ur?
-A si pat duart e tij si ndeheshin vazhdimisht n drejtim t lumit,
ndrsa trupi i dridhej, ashtu si dridhet do ur, kur mbi t kalojn shum
qerre bashk?433
Ka nj afri mes mitikes dhe letrares.
Kjo afri mes mitikes dhe letrares hedh drit mbi shum aspekte t
fiksionit, veanrisht fiksionin q sht mjaft realist, n kuptimin: i
prshtashm, i qart, pr t qen tregim i mir. Marrja e nj oguri a
paralajmrimi, ose i nj mjeti q bn q i tr tregimi t jet plotsim i
nj predikimi t dhn n fillim, sht vetm nj shembull. Nj mjet
i till sugjeron, n projeksionin e vet ekzistencial nj koncept t fatit t
pashmangshm, ose t vullnetit t fsheht t gjithpushtetshm. N t
vrtet, ai sht nj pjes e modelit t pastr letrar, q i jep fillimit nj
marrdhnie simetrike me mbarimin dhe vullneti i vetm i pashmangshm
me t cilin kemi t bjm, sht ai i autorit.434
Kemi prirjen pr t sugjeruar mostra t nnkuptuara mitike n nj bot
t shoqruar m ngusht me prvojn njerzore.
Dhe befas, tek i shikoja q po iknin, n mendjen time si nj brumbull
i zi, mu zvarrit dyshimi se mos vall njeriu, q i ra smundja e toks te
bregu i lumit, falltari shtits, q u gjend pran tij dhe kta dy npuns me
setra t ngushta, i shrbenin t njjtit zot dhe paguheshin prej tij?435
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 26
Frye, Anatomia della critica, Torino, 2000, f. 192
435
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 31
433
434

215

I porsaardhuri tha se kjo ur guri do t ishte fatkeqsia e par, e

hedhur vrazhdsisht mbi frymn e lir t ujrave (pikrisht kshtu u shpreh
ai). Pas ksaj priteshin t tjera. Dhe nga gjith kto pranga t neveritshme
q po u viheshin sipr ujrave, sikur ato t ishin t dnuara, spritej vese
ndonj gjm.436
Ajo q na intereson veanrisht sht evokimi i balads s vjetr n
baladn e re q krijojn rapsodt. M sakt, ruajtja e disa elementeve, dhe
ndryshimi, shtimi i disa t tjerve.
Rapsodt jan t paguar, balada krkonte gjak dhe jo parandillte. Autori
kshtu ka zbatuar sintezn e karakteristikave t brendshme t balads si
paratekst dhe t atyre karakteristikave q dalin nga nj kontekst kohor,
hapsinor dhe shoqror i caktuar. Kjo sht nj sintez shum e ekuilibruar.
Objekti i balads duket se prputhet n kt kontekst t ri, prandaj dhe
ngjarja ka prshtashmri n ndrfutje. Integrimi i ksaj ngjarjeje duke
sajuar analogjit, manifestohet edhe n tri momente imitimi: dmtimi tri
her i urs. Kjo paraqitet si rastsi, por rastsia sht sajuar n formn
e ngjarjes q e paraprin at dhe ka nj destinim t sakt: nj marrs t
prcatuar mir dhe nj qllim t prcaktuar qart.
gjat nats, ura ishte dmtuar n disa vende
-Po kto sjan goditje veglash, zotni, - tha m n fund njri nga
mjeshtrat e gurit
-Rapsodt - murmuriti nj tjetr - para disa javsh tek Bujtina e dy
Robertve, se thoshin pr zanat dhe ort e ujit
kishte nga ata q betoheshin se kishin dalluar posht valve n
mos flokat vet, grshetzat ose pasqyrimin e tyre. Risillnin pastaj ndr
mend rapsodt shtits, kujtonin veshjet e tyre, fytyrat dhe prpiqeshin t
riprodhonin sidomos vargjet e baladave, rimat e s cils i shtrembronin,
ashtu si era q shtrembron majat e kallamave.437
Rapsodt e kan rindrtuar ndryshe legjendn; ata e kndojn sipas
qllimit t tyre.
Narratologjia, me prjashtim t origjins s saj strukturaliste n
studimin e prrallave, (Propp, 1968), sht prqendruar n narrativn
fiksionale, kryesisht mbi romanin e shekullit t tetmbdhjet e t njzet,
me nj lloj interesimi edhe pr tregimin e shkurtr.
Koht e fundit, ka pasur nj prirje t re pr t marr n konsiderat
narrativn mesjetare dhe vshtrimet narratologjike aktualisht jan duke u
prirur pr t nxjerr n pah epikn. Romani dhe epika, si forma t artit,
duket t jen shum m t sofistikuar se narrativa bisedore, megjithse
436
437

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 36

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 67

216

vzhgimet n poezin gojore sugjerojn nj lidhje t afrt midis letrsis

gojore dhe Chansons de geste, si dhe vargut t hershm epik gjerman,
dhe formave ekuivalente angleze (Buml 1985; JHFisher 1985; JMFoley
1985a). Prjashtimi i analizs s rrfimit gojor nga narratologia, pr kt
arsye, sht mjaft i pajustifikuar.
Poezia formulsore gojore, sht treguar se shpesh ruan disa nga
karakteristikat formulsore dhe shum nga aspektet strukturore dhe
kompozicionale t gjuhs s folur n rrugn e saj nga oraliteti n krijimin
e shkruar i cili fillimisht i detyrohet krijimit gojor. N ann tjetr, statusi i
formuls epike n epikn e shkruar sht ndoshta i ndryshm nga funksioni
i tyre origjinal n letrsin gojore. Prandaj duhet konceptualizuar lvizja
nga oraliteti si nj vazhdimsi q prballon deprtimet vzhguese t
narratologut n funksionet e ndryshme t elementeve narrative brenda
modeleve t tyre narrative.
Hulumtimet n epik dhe n format e rrfimit mesjetar deri m tani ka
ln ende t hapura shtjet themelore. 438
3.3. Zemra e rrfimit - e pambrritshme
(Kush e solli Doruntinn, Aksidenti)
Tek Aksidenti, E penguara, Darka e gabuar, Doruntina, duket sikur
tr e tashmja sht e prfshir n t shkuarn, vet e shkuara mbetet tashm
n t tashmen. Si pa vn re, rrfimi i kthehet parreshtur vetvetes. Rrfimi
do t jet nj prpjekje pr t msuar ka ka ndodhur n t kaluarn.
Historia n kto romane jepet qysh n faqet e para, por ajo nuk kuptohet:
nj (vet)vrasje ka ndodhur tek E penguara, dy vdekje misterioze tek Kush
e solli Doruntinn, nj aksident, q mund t ishte po kaq lehtsisht nj
krim, n romanin Aksidenti - t gjitha kto kan ndodhur pothuajse para
syve tan, por ne nuk i dim vepruesit e saj, as motivet e vrteta. Hetimi
qndron tek kthimi vazhdimisht tek t njjtat ngjarje, pr t verifikuar dhe
pr t ndrequr hollsit m t vogla, derisa m n fund t dal n shesh e
vrteta po pr kt histori t fillimit.
Fiksioni ndrtohet mbi nj lidhje shkaksie (nj rend logjik) dhe
vijimsie (nj rend kohor)-n terma t Todorovit.439
Tek Aksidenti, E penguara, Darka e gabuar, Doruntina, shkohet nga
e njohura tek m pak e njohura. Nuk krkohet thjesht autori i krimit apo
arsyet e kryerjes s krimit. Ajo q krkohet sht njohja e t panjohshmes,
e nj misteri prtej njerzores.
Kuptimi i fundit, e vrteta e mbrame, nuk gjenden asgjkundi, n asnj
nga kto tri romane sepse nuk ka brendsi dhe, n terma t Todorovit, zemra
438
439

Fludernic, M. Towards a natural narratology, London and New York, 1996, f. 39

Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f.67

217

sht e zbrazt: ajo q ishte e vrtet pr sendet, aq m tepr mbahet e till

pr shenjat; ka ve nj kalim qerthullor dhe megjithat t domosdoshm,
nga nj siprfaqe te nj tjetr, nga fjalt tek fjalt.
Sekreti i rrfimi xhejmsian sht pikrisht ekzistenca e nj sekreti
thelbsor, t nj gjje t paprmendur, t nj force t papranishme tejet
t fuqishme, q v n lvizje gjith makinn e pranishme t narracionit.
Lvizja e Kadares si lvizja e Xhejmsit sht e dyfisht dhe n dukje
kontradiktore -ka i jep mundsi t rifilloj parreshtur: nga njra an Ismail
Kadareja prdor t gjitha forcat pr t arritur te thelbi i fshehur, pr t
zbuluar objektin sekret, nga ana tjetr, ai e largon parreshtur, e mbron-deri
n fund t historis, n mos edhe m tej, si tek Aksidenti ashtu edhe tek E
penguara, Darka e gabuar, dhe Kush e solli Doruntinn.
Rievokimi i mitit t Orfeut dhe Euridikes ka form shum t
ndrprer, vazhdimisht duke u kthyer prapa, kshtu q datat dhe emrat e
vendeve duken pothuajse t pshtjelluar nga miti antik, balada mesjetare
deri tek qytetet europiane dhe hotelet e shtrenjta, nga moteli n mauzole.
Shndrrimi i personazheve, i veprimeve dhe zvendsimi i ngjarjeve bhet
me nj zhvendosje t pakapshme leht n hapsir dhe koh. Krijohet nj
mjedis: epoka kur zhvillohen ngjarjet, vendet, detaje t ndryshme; kemi
lindjen e nj situate t re q bazohet edhe n kto struktura pr t krijuar
dika t re, individuale. Personazhi zotron individualitetin q shpesh
sanksionohet nga emri i prvem.
Aksidenti ka t bj me natyrn e marrdhnieve erotike q ndrlikohet
deri n varsin perverse t iftit Orfe-Euridike t mishruar tek ifti
Besfort-Rovena. Lidhja e gjat prfundon n nj humner, por prpara se t
ndodh kjo, ajo ka njohur humnerimet e veta. Nj enigm duhet zbrthyer:
por kjo nuk kufizohet vetm tek shkaku i aksidentit, ajo shkon deri tek
politikat pr Ballkanin, tek misteri i Europs, bots komuniste, tek zemra
e mitit t Orfeut, balads s Ago Ymerit, universit vet. E prekshmja,
konkretja prvidhet, tretet diku n ndrr ose paraqitet n trajta t mjegullta
q aludojn pr mungesn e forcs s rendit njerzor.
Duke nnvizuar mungesn e informacionit t br me qllim e tepr
kujdesshm mbi emocionet e personazheve me indiferencn e tyre,
paaftsin pr tu prballur me emocionet e tyre, pakuptueshmrin e
rrethanave etj., figurohet her prania e her mungesa e pikshikimit t
brendshm pra, mungesa apo prania e rrfyesit n vetn e par.
Erotizmi merr formn e nj sekreti arkaik. Hetimi i lidhjes erotike sht
hetimi i lidhjes s Orfeut me Euridiken. Historia e lidhjes s ndrlikuar
t ktij ifti, q ka prfunduar n humner n t vrtet sht historia e
dikaje q mungon, sht histori e cila ka t bj kryesisht me natyrn
e marrdhnieve dashurore: e vrteta rrshqet ose paraqitet n trajta q
sfidojn logjikn njerzore e shpall kshtu pafuqin e ksaj t fundit. Tek
trupat e gjall jan strehuar mistere t cilat t tilla do t mbeteshin, dhe
218

nuk do t kuptoheshin dot prej askujt, aq m pak nga t zott e jetve ku

strehoheshin. A ishte aksident vrtet ai, apo vrasje pr motive xhelozie a
politike? (Besfort Y. ishte diplomat n kshillin e Europs dhe mund t
ket qen i prfshir n vendimet e NATO-s pr bombardimin e Serbis? A
e vrau Besforti Rovenn, apo aksidenti ishte sajuar pr t vrar Besfortin?
Apo ishin t dy t gjall? Deri n kt pik mund t kishim t bnim me
tipare t romanit policor, dhe ne u ndalm n kt aspekt n nj shtje t
mparshme t ktij kapitulli, por ndryshe nga romani policor, e vrteta ktu
nuk sqarohet asnjher. Ajo nuk sqarohet asnjher, sepse ka nj natyr
tjetr: prmbi t gjitha, sht nj makth njerzor!
Pasqyra e taksis dika ka par-ajo e di sekretin dhe n fund t fundit
pasqyrat, te t cilat grate zbukuroheshin prpara se t putheshin, ose t
vriteshin, dika thithnin prej tyre. Mirpo n kt bot shprfillse askujt
nuk i kishte rn ndr mend t merrej me to
Njeriu i gjall jo vetm q nuk mund t krijoj asnj rend, por ai, me
gjith arsyetimin e tij t strholluar, as mund ta zbuloj misterin e rendit
t universit.
Mungesa e shkakut ose e t vrtets sht e pranishme n tekst, madje
edhe m shum se kaq, ajo sht zanafilla logjike dhe arsyeja e t qenit t
saj; shkaku sht ajo gj q, prmes mungess s vet, bn q t dal teksti.
Thelbsorja mungon, mungesa sht thelbsore.440 Kt vakum smund ta
mbush vese reflektimi verbues i pasqyrs s taksis, ose pasqyrat (ku
grat zbukuroheshin prpara se t putheshin, ose t vriteshin) ose rrfimi i
t vdekurve, testamenti i tyre, mirpo testamenti i vetm q lihet sht ai
i hetuesit.
Thelbi i testamentit kishte t bnte me hapjen e varrit t tij, atje ku
brenda arkmortit prej plumbit prbri trupit, do t ishte vendosur pasqyrza e famshme.
N fillim e kishte vn afatin e hapjes pas tridhjet vjetsh. M von
e kishte ndrruar n njqind, gjersa, m n fund, e kishte qortuar prsri,
pr ta uar n nj mij vjet. Kohn e jets q i kishte mbetur e kaloi duke
prfytyruar se do t gjenin grmuesit pas hapjes s varrit. Ishte i bindur
se pasqyrat, te t cilat grat zbukuroheshin prpara se t putheshin, ose t
vriteshin, dika thithnin prej tyre. Mirpo, n kt bot shprfillse askujt
nuk i kishte rn ndr mend t merrej me to.
Shpresonte se ajo q kishte ndodhur n taksin q onte dy dashnor
drejt nj aeroporti, nj mij vjet m par, do t kishte ln nj gjurm sado
t zbeht n syprinn e qelqit.
Kishte dit q, si nj mjegull, e prfytyronte spikamn e enigms, por
vinin dit t tjera, kur i dukej se pasqyra, ndonse kishte qndruar nj
440

Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f.77

219

mij vjet prbri kafks s tij, e verbuar si ishte, nuk jepte vese asgjn e
pafund.441
Kshtu, pasqyra brenda varrit do t ngujonte dromca q do t ishin
ve thrrime nga rrfimi i madh i t vdekurve, pr ta varrosur pr jet t
jetve edhe vet historin.
Zgjidhje t enigms prfundimisht nuk ka, ndrsa vet enigma bhet
motivueshm dominantja letrare e strukturs s veprs.
Ndrsa, nse shohim fabuln, Aksidenti sht nj balad e shkrir
brenda kompozicionit t strukturs s nj vepre epike, dhe mund t
interpretohet edhe si e till, duke iu referuar balads si zhanr e struktur
mendimi.
Duke iu referuar njohjes pr baladat q pr subjekt kan dashurin e
pafat, q rndom njihen pr rrjedhn e ngjarjeve epike q ecn ngadal,
duke mos kaprcyer asnjrn nga linjat e rregullta t ngjarjes, shohim:
nj dashuri q lind; q, m von, pengohet t realizohet; tutje dashuria
merr fatin e nj historie tragjike, duke prfunduar me vdekje aksidentale,
vrasje apo vetvrasje t njrit nga dy t dashuruarit. T gjitha kto pika
kompozicionale kan pothuajse t njjtn rrjedh te ky roman i Kadares.
Fillon nj dashuri, e cila, pasi komplikohet skajshm, si zgjidhje logjike
dhe t motivueshme ka ve vdekjen e personazheve. E, t gjitha kto
prshkohen nga nj sfond baladesk dhe reflektim e prsiatje filozofike q
frymojn prgjat gjith tekstit.442
Ata gjenden brenda nj lidhjeje e cila kaprcen nga nj faz n tjetrn,
ndrkaq dashuria n variante sht esenca prej nga zhvillohet ngjarja;
motivet e tjera i shrbejn n njrn form a tjetrn asaj. Prmes monologut
shfaqet bota e brendshme e tyre, ndrsa pasi nuk ka tendenc t rrfimit
psikologjik, ndjenjat vetm rrfehen, nuk analizohen, e as komentohen.443
Brenda bots s personazheve ka dramatizim, ndrkoh q fati i
tyre sikur sht prcaktuar m hert t shkoj drejt tragjikes. Prjetimet
personale t personazheve komplikohen skajshmrisht duke br q realja
t bashkjetoj me mitiken. Po ashtu, synohet kalimi n zona t tjera, ku
nuk vlejn kodet e ligjet e universit dhe ku koncepti i dashuris graviton
ndryshe. Duke u hedhur jasht rendit t gjrave e duke mnjanuar shpirtin,
lidhja kalon n raportin mes klientit me nj call girl; takimet bhen si n
galaktika ndryshme, ku nj ift nomadsh enden nga njri vend n tjetrin,
ndrsa emrat e hoteleve figurohen n shum kuptime. Takimet u ngjajn
ritualeve, ndrsa rituali i zhveshjes merr funksionin e simbolit. Vdekja, po
ashtu, u vjen si nga qielli. Misterioze, e errt por e prbashkt - si zgjidhja
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 222
Dabishevci, D., Nj roman q gjurmon tinzin dhe dyshimin, Jeta e Re, Prishtin,
2011, f. 423
443
Prmbledhja sipas E, alit tek Materialet e punimeve t Seminarit XXV Ndrkombtar
pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin 2006, f. 202-277
441
442

220

m e motivueshme e mundshme. Ata kan qen gjith kohs vetm dhe

ikin nga kjo bot ashtu, vetm. As miq, as kushrinj nuk ka n sfond, vetm
ifti erotik, misteret q vrtiten npr ujsi, - dhe asgj m.
Tragjikja sht e pashmangshme, ngase synohen mezozonat ku jeta
dhe vdekja flasin aq mir me njra-tjetrn dhe ku si n balada personazhet
bashkjetojn mes dy botve. Drama popullore e udhtimit t t vdekurit
me t gjalln, e vllait me motrn, prafrohet edhe m. Tashm sht nj e
vdekur dhe i gjalli q prpiqet ta puth. Kufiri mes jets e vdekjes m nuk
ekziston.
Shtresa baladeske shfaqet edhe prmes mikrostrukturave t veanta
kuptimore, prmes lajtmotiveve, referencave, interpretimeve, si dhe
sugjerimeve t narratorit. Prve t tjerash, krijohet analogji me baladn
e Ago Ymerit.
Besfort Y. krkon lejen e njohur treditshe, pr t kryer nj pun t
pambaruar, q nuk dihet se cila sht. Me t dashurn niset drejt aeroportit,
ndrsa prap sfondi baladesk jep trokun e kalit.
Duhet t ngutemi. Mbahu fort pas meje. Po kto dele, kta buaj t
zinj, jan? Ka shum trafik. Duhet ngutur. Mbahu m fort. Ago, bn
kshtu, ti po m mbyt... Ndoshta arrijm prpara se portat t mbyllen.
Aeroportet jan t rrepta tani. Portat e hipjes n avion mbyllen prher e
m shpejt.444
Edhe vet dy personazhet prshkruhen po me tipare baladike,
mashkulli ka ashprsin dhe ftohtsin e personazheve q kryejn
veprime destruktive demoniake, ndrsa femra ka bukurin tragjike dhe
bardhsin tronditse prej t vdekureje, aq ndjellse pr sojin e vrassve.445
Hulumtimi prqendrohet n 40-javt e tyre t fundit, pasi dy
personazhet n at koh prjetonin nj gjendje post mortem, t dashuris,
duke e pranuar si t natyrshme nj gjendje q nuk ngjasonte e ksaj bote.
Pasi koha, si kategori, te Kadare sht preokupim esencial me efekte
perspektive e retrospektive, dhe shtitja npr t, ofron prmasa t nj kohe
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 189
Nuk mungojn brenda tekstit as referencat letrare, p.sh. brenda linjs s rrfimit, ndrfutet
edhe teksti i Servantesit Novela e provonjsit t krisur - tre kapituj t Don Kishotit. Anselmi
mat besnikrin e Kamils, duke e vn n prov prmes Lotharit, ndrkaq teksti interpretohet
n disa variante, duke u sugjeruar nga narratori si histori-model pr ngjarjen, por edhe si model
interpretimi pr intrign kryesore, raportin e ndrlikuar mes Besfortit dhe Rovens. Nga ana
tjetr, dashuria n variante, prthyhet nga stereotipet moderne t lidhjeve si biseksualiteti;
msimet seksuale t ciganes s vjetr mundin doktrinat diktatoriale dhe studenti i Europs
Lindore mbetet ai i tradhtuari. Lajtmotivet e lvizshme kadareane shtisin edhe ktu, ndrrat
lajthitse me diktator, varts e t mashtruar, mbulojn zonn gri t gjumit. Edhe ata krkojn
dashurin e prjetshme, nn hipnozn e lajkatarve pasionant, ndrkaq vetm vegla
siprane shkakton prmbysjen e t gjitha doktrinave. Pra, jasht Shqipris si tem e tablo
e par, e duke u ikur varianteve e nnvarianteve letrare q lidhen ekskluzivisht me shenjat e
saj nacionale e kulturore, Aksidenti cilsohet si roman atipik kadarean. (Jeta e re, po aty).
444
445

221

epike midis reales, haluinantes e mitikes; 40-javt mund t sugjerojn

edhe 40-ditt e pasvdekjes, t njohura nga bestytnit, q shnojn kohn e
ndarjes s mishit nga eshtrat.
Kjo rrjedh s prapthi (t dyzetat, ose t shtatat, q njehsoheshin
prpara vdekjes dhe jo pas saj, sipas zakonit gjithnjerzor), ka qen
detyr, sipas tij, nga dshira pr t dhn, n njfar mnyre, vizionin
gjithsesi t prmbysur pr kohn t dy t dashuruarve.446
N prgjithsi dominon monologu, reflektimi kundrejt vetes dhe
tjetrit, dhe narratori, pavarsisht se pr cilin personazh flitet, ose n emr t
cilit personazh mendon e flet, mbshtjell me metafizicitet mendimin pr ta
krijuar nj unitet t brendshm. Ende e vrteta mbetet e paqart.
Zemra e rrfimit, sht e pambrritshme sepse e pambrritshme sht
paradigma e saj: miti i Orfeut-miti m i mistershm i njerzimit.
Thelbi i tij ka t bj me mundsit e artit. Orfeu arriti q me artin e
tij t bj gjra t pabesueshme dhe, ndonse nuk arriti dot t kaprcente
murin e vdekjes, m pran se kushdo iu afrua s pamundurs.447
Por sht krejt e pamundur njohja, si sht e pamundur njohja e
Kurtz-it n rrfimin e Marlow-it, njlloj sht i pamundur do sajim duke
u nisur nga fjalt, do orvatje pr ti kuptuar gjrat me an t fjalve. Jo
sht e pamundur. sht e pamundur t jepet prshtypja pr jetn e nj
kohe t caktuar t ekzistencs, ka prbn realitetin, domethnien, thelbin
e meziprekshm. sht e pamundur. Thelbi, zemra e rrfimit sht e
pambrritshme, lexuesi kurr nuk do t sos atje. Jo, ju nuk mund ta
kuptoni. Fjalt nuk mundsojn madje as t prcillet kuptimi i fjalve.
Jua kam thn fjalt q kmbyem, duke prsritur t njjtat fraza q doln
nga goja jon-por vler ka kjo! Ktu ju nuk shihni ve fjal t rndomta,
kta tinguj t njohur e t paprcaktuar q prdoren dit pr dit ndrsa
pr mua, ato m zbulojn natyrn e sugjestionit t llahtarshm t fjalve
t dgjuara n ndrr, t frazave t thna gjat makthit. Ky aspekt i fjals
nuk mund t riprodhohet.448
Romani krijohet duke u nisur nga personazhe bashkkohse dhe
mitike dhe nga dukuri mbshtjell me nj fare misteri q pritet t davaritet
n fund. Shkaku absolut i t gjitha ngjarjeve ishte nj njeri q mungonte,
dy njerz q mungonin dhe nj mister, si marrdhnia me t vdekurin tek
Kush e solli Doruntinn.
Ishin shkaqe t tjera ku mungesa e njohurive shkaktonte pranin e
rrfimit. Zbulimi i shkakut ndal rrfimin; me tu ndriuar misteri, nuk ka
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 184
Fjala e shkrimtarit gjat marrjes s mimit Princi i Asturias, 2009, Jeta e Re, Prishtin
1011, f 13
448
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 162
446
447

222

m t tregohet. Prania e t vrtets sht e mundshme, por ajo sht e

papajtueshme me rrfimin.449
Tr sjellja e uditshme e Migens tek E penguara mbshtetet tek
marrveshja e saj pr t reflektuar tjetrn, pr ta shpirtzuar at. Nga ana
tjetr, kjo sjellje prcakton sjelljen e Rudianit. Vdekja q ka ndodhur sht
burim i jets, dashuria lind nga vdekja, n vend q kjo ta ndrpres at.
Hetuesi, Rudiani, hulumtuesi, miqt e besfortit dhe Rovens, Kapiten
Stresi etj. vshtrojn nga e shkuara: krkimi i nj sekreti thelbsor, q
gjithnj aty duket e aty zhduket, sht n zanafill dhe thelb i jets.
Vdekja sht purifikim dhe vdekja lejon t vendoset ajo harmoni,
drejt s cils synon jeta. Ndodh q i vdekuri vendos pr jetn e t gjallve.
Interesi i rrfimit nuk qndron te lvizja e tij horizontale, por te eksplorimi
vertikal i t njjts ngjarje q mbivendoset kohrave.
Duke folur pr veten e tij n vetn e tret, James-i thot m tej: I
shtyr t shoh prmes, si rrjedhim, t shoh nj gj prmes nj tjetre,
pastaj edhe gjra t tjera prmes ksaj, ndoshta me lakmi tepr t madhe, ai
rrok sa m shum gjra q t jet e mundur, sa her q niset pr rrug. Apo
n nj parathnie tjetr thot: pr mua ka m shum jet n at q sht e
errt, n at q t jep mundsi pr interpretim sesa n poteren trashanike
t planit t par. Pra, nuk sht pr tu uditur tek shohim ve vizionin e
dikujt dhe asnjher drejtprdrejt objektin e ktij vizioni.
T mos e nxjerrsh asnjher n drit objektin e perceptimit, q bhet
shkak pr t gjitha prpjekjet e personazheve, nuk sht gj tjetr vese
nj manifestim i ri i ides s prgjithshme, sipas t cils rrfimi shpreh
krkimin e nj shkaku absolut dhe t papranishm. Teknika nnkupton
po aq dhe elementet tematike; nga ana e tyre kta jan po aq teknik
(domethn t organizuar) sa elementt e tjer.
Ne mund t shohim ve ant e jashtme dhe interpretimi i tyre mbetet
i dyshimt; vetm krkimi i s vrtets mund t jet i pranishm; vet e
vrteta, ndonse shkakton tr lvizjen, do t mbetet e papranishme.450
Hetuesi n fund t Doruntins dhe Aksidentit: merr vesh at, krkimi
i s cils prbn shtysn e rrfimit; sidoqoft ekziston nj rast tjetr, ku
mungesa nuk mund t mposhtet me mjete q jan n dor t njerzve,
megjith masat q merr Kapiten Stresi dhe hetuesi i aksidentit: ktu shkaku
absolut sht nj fantazm.
Teksti po organizohet natyrshm rreth krkimit t mitit. Rfimi pr
veprimin mitologjik ktu sht ve shkak pr t mundsuar shtjellimin e
nj rrfimi pr njohjen, nse mund ta thoshim, gnoseologjik.
Tek Kush e solli Doruntinn bhet fjal pr nj fantazm, ka, pra nj
prani t spikatur, nj prani aq t hatashme, nj prani t gjall e urryer nga
449
450

Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 79

Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 83

223

Kisha, t konsideruar e rrezikshme. sht nj prani tjetr prvese e Jezu

Krishtit, nj veprimtari e pakapshme dhe e errt.
Kryepeshkopi i ra drejt. Ai i tha Stresit se kishte marr njoftim pr
nj kinse ngritje nga varri t dikujt, dy jav m par, n kt pjes t
principats
-Pr t hetuar prmasat e jehons s saj, ndrmora kt udhtim t
vshtir,-vazhdoi kryepeshkopi.-Dhe, pr fat t keq, u binda se jehona
sht e strkeqe.
-t varroset ngjarja,-tha ai me z fare t qet,-domethn t shuhet
ajo pjes e ngjarjes q sduhet q ssht e vrtet, q sht kundr kishs.
T mohohet ringjallja e njeriut, t hidhet posht, t ndalohet me do kusht
...-por si mund t resht thashethemnajn njerzore! sht mbi fuqit e
mia, hirsi!
-Vajtoret ti bsh ta ndrpresin vet kngn, -e ndrpreu tjetri,kurse thashethemnajs ti ndrrosh drejtimin.
Pr do gj mund t t falin n Kostandinopol, por, pr shtje q kan
t bjn me parimet themelore t kishs s shenjt, st bjn asnj lshim.
Kam par perandor t grir, q i sillnin zvarr npr hipodrom me sy t
verbuar e gjuh t prer, vetm e vetm se kishin guxuar t mendonin se
mund t ndryshonin dika n ndonj tez t kishs.
-sidomos tani,-vazhdoi kryepeshkopi,-kur acarimi midis kishs son
dhe kishs romane ka arritur pikn m t lart. Pr nj gj t till tani t
shkon koka. M kupton kapiten?
kjo sht nj herezi e lemerishme. Nj kryeherezi.
vetm nj sht ngritur nga varri gjer m sot n kt bot. Jezu
Krishtie pra, vetm ai u ngrit nga varri pr t kryer nj mision t madh.
Kurse ky, i vdekuri juaj, Kostandini, apo si e quajn, sht vall ky q
krkoka t imitoj Jezun? fuqi e ngriti at nga bota e tejjetshme, kumt
do ti sillte ai q andej njerzimit, a? sht nj sfid kundr kishs s
shenjt dhe si e till, duhet t dnohet pa mshir n qoft se kt histori
sdo ta mbytim qysh n djep, ajo do t marr dhen dhe ather do t jet
tepr von.451
Bhet fjal pr nj forc, apo disa forca. Forcat t cilat nuk mundemi
as ti vzhgojm drejtprsdrejti, dhe as ti shpjegojm n mnyr t
knaqshme, veprojn gjat gjith kohs n brendsi t do gjje dhe do
njeriu ku gjenden t ndrthurura hieratizmi gjuhsor dhe filozofik s bashku
me teorit relative ajnshtajniane.
Lidhur me kto, P. Asllani do t shprehej kshtu n nj punim t saj:
E kam fjaln pr noveln E madhe sht gjma e mkatit ku jan
grshetuar hieratizmi gjuhsor dhe filozofik s bashku me teorit relative
451

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 227

224

ajshtaniane (shtje t analizuara nga A. Plasari n Kuteli mes t gjallve

dhe t vdekurve), e kam fjaln pr at qarkullim t veant t mitit dhe
mitikes n shum proza t Kadares.452
Madje edhe n nivelin molekular, ashtu si elektronet kur i tregon
mikroskpopi, ashtu glojn misteret. Ajo lloj inteligjence q i krijon
mitologjit sht ajo q njeh pranin e forcave t pamata dhe t pakuptueshme t fshehura n thellsit e natyrs-t botve, brenda botve
dhe prtej t gjitha botve q jan t njohura nga ne. Koha dhe hapsira
dhe shtrirja jon fizike jan shtje relative, si e tregoi matematikisht
Einstein-i. Nj tjetr shkenctar i mparshm, Isaac Newton-i, e dinte sa
periferike sht e gjith dija jon lidhur me misteret q lvizin n univers.
Duket se kam qen vetm, si nj djal i vogl q luan n breg t detit,
rrfente Newton-i, duke u argtuar her pas here me gjetjen e guralecve
t lmuar ose ndonj guacke m t lezetshme se t tjerat, ndrkoh q
oqeani i madh i s vrtets shtrinte para meje t gjitha t pazbuluarat.
Si e vrteta n metaforn e Newton-it, miti sht tepr oqeanik n
karakterin e tij. Nj shtrirje e pafund e thellsive t panjohura, ku e ditura
dhe e paditura, fakti dhe legjenda, e gjalla dhe e vdekura, jetojn prjet. 453
Einstein-i, t cilit, i referohet Alexander Eliot-i, vrtetoi
shkencrisht relativitetin e kohs - dhe kjo ishte nj prmbysje e
shum koncepteve t mparshme. Po kshtu ai, prmbysi iden se
ajo q konceptohet solide, n fakt nuk sht solide! Energjia sht
e barabart me mas her shpejtsin e drits n katror (E=mc2).
Universi sht i mbushur plot me paketa probabiliteti - q mund t
kombinohen! Njeriu mendon me mendjen e ndrgjegjshme - akti i
prmbushjes ndodh n t pandrgjegjshmen e njeriut. E pandrgjegjshmja
prdor rreth 83% t mass s trurit. Memorja e saj sht e pafund dhe
(potencialisht) prtej kohs.454
Kapiten Stresi n nj moment meditimi t qashtr, e zhveshi historin
nga gjith mbishtreszimet dhe formuloi nj t vrtet t thjesht. I vllai
i vdekur e ka sjell Doruntinn! I vllai t cilin nuk e mbante varri pr
shkak t dashuris dhe fjals s dhn: ajo, Doruntina duket se prqafoi
fuqin e tij. Grimcat e organizuara t mundsis. Ajo u mbajt fort pas tij,
se pa kuptuar, duke pranuar infinitin, iu mundsua hyrje e lir n t. sht
452
Asllani, P. N prapavij t avanguards, Fenomeni i avanguadrs n letrsin
shqiptare, (Aktet e Seminarit Shkencor), Arbria, 2004, f. 8-9
453
The Universal Myths: Heroes, Gods, Tricksters, and Others (Meridian): Alexander
Eliot, Joseph Campbell, Mircea Eliade, New York: Meridian Books, 1990, f.41
454
N rastin e Kostandinit, t jashtzakonshmen e ka shkaktuar nj thirrje q i sht br
universit-dhe ai i sht prgjigjur!Jan rrekur shum fort mbi shtjen e udhtimit me kal
natn: i vdekuri me t gjallin-marrdhnien e Kostandinit me Doruntinn: nga aludimi pr
marrdhnie incestuale tek trandja mendore e saj dhe sajimi i gjith historis, nga udhtimi
me nj dashnor dhe fshehja e s vrtets deri tek aludimi metaforik se at nuk e solli i vllai,
por era e ndryshimeve t mesjets.

225

njlloj si t thuash: impulset e saj udhtuan me 100.000 milje n or-teksa

impulset tona udhtojn vetm me 100 milje n or.
T gjitha kto i prthyen artistikisht Kadareja n arsyetimet e kapiten
Stresit, tek varrezat n nj gjuh, q sht e sigurt, para se t shprehej
kshtu, i ditur t gjitha kto:
Dhe befas historia e Doruntins iu duk e thjesht dhe e qart sa
skishte ku t vente m. Ishte nj cop truall nn dbor, n t cilin ishin
varrosur rresht nj grumbull njerzish, q e kishin dashur shum shum
njri-tjetrin dhe q kishin premtuar ti gjendeshin pran shoqi-shoqit. i
kishte munduar ndarja e gjat, hapsira, nj mall grryes dhe vetmia e
padurueshme (ishte nj vetmi e till). Kishin synuar drejt njri-tjetrit,
pr tu bashkuar n gjallje e n vdekje, n nj jetvdekje, apo vdekje t
t przier. Qen prpjekur t zbrthenin ligjet q i mbanin t mbrthyera
qeniet e gjalla, pr t mos kaluar nga vdekja n jet, pra ishin orvatur t
thyenin ligjet e vdekjes, t arrinin t pamundurn, t bashkoheshin prap:
nj ast kishin kujtuar se e kishin arritur at, si ndodh n ndrr, kur t
besohet se ke takuar njeriun e dashur t vdekur, por ky ssht vese nj
gnjim i shkurtr, (nuk e prqafoja dot, dika m pengonte), edhe npr terr
e hutim qen ndar prap, i gjalli kishte ecur drejt shtpis, i vdekuri drejt
varrit t vet (ti ik prpara se un kam pak pun n kish), dhe pavarsisht
se kjo skishte ndodhur, pavarsisht se Stresi se besonte kurr ngritjen e
t vdekurit nga varri, prapseprap n njfar mnyre, kjo kishte ndodhur.
Qe shfaqur tek cepi i rrugs kalorsi-vlla q i kishte thn motrs:eja me
mua Ska rndsi vrtet n mendimet e saj, apo n mendimet e t tjerve,
sepse n fund t fundit, kjo histori i kishte ndodhur pak a shum gjithkujt,
n do vend dhe n do koh, sepse pr gjithknd gjithmon ka pasur nj
njeri pr t cilin sht ndrruar t vij nga larg, nga trojet e tejjetshme, t
rrij nj cop her me t, t udhtoj mbi t njjtin kal, sepse gjithkush n
bot ka patur nj peng t mbetur pr dik q nuk sht m n jet, dhe me
vete ka thn: t kthehet edhe nj her, ah, t kthehet edhe nj her, ta kap
prqafe, (por dika m pengonte ta prqafoja), sepse kurr kjo sndodh dot
n kt tok dhe as q do t ndodh kurr, sa t jet jeta, dhe ky sht nj
nga pikllimet m t mdha t dheut, q do ta mbshtjell at si mjegulla,
gjer n shuarjen e tij455
Po fakti q inteligjenca nuk sht m e mprehta, m e fuqishmja dhe
gjithmon e duhura pr t mbrthyer e zotruar t vrtetn, sht thjesht
nj arsye m shum pr tia nisur me inteligjencn sesa me intuitn e
s pandrgjegjshmes ose me besimin n paralajmrimet, parandjenjat
e kqija, frikrat. sht vet jeta, e cila pak nga pak, rast pas rasti, na
lejon t kuptojm se gjja m e rndsishme pr zemrat ose mendjet tona
455

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 263

226

msohet jo nga arsyeja, por nga fuqi t tjera. Dhe sht inteligjenca vet, e
cila duke njohur superioritetin e tyre, prdor arsyetimin me qllim heqjen
dor nga fuqit e veta-n favor t tyre, dhe pranon rolin e bashkpuntorit
dhe shrbyesit.456 Ka kaq shum pr t thn rreth ktij pasazhi: evokimi i
fuqive t tjera dhe braktisja e inteligjencs duken po aq rrqethse sa tek
Nussbaum-i; ndoshta edhe m tepr... nj lloj armiqsie ndaj intuitivizmit
t Bergsonit, gjithashtu, por edhe nj lloj etjeje a dshirimi pr nj ndryshim
t rendit dhe funksionimit t gjrave.
Lufta q vazhdonte qysh prej kohve q smbaheshin mend midis
katolicizmit e ortodoksizmit, e kishte dobsuar fen n principatat e
arbrit t dyja kishat kishin shpres ti shkputnin njra-tjetrs zonat e
ndikimit.
Sepse ndryshe nga mendohej gjer tani, puna pasksh shkuar tepr
larg. Ka shkuar lajmi gjer n kryeqytetin botror t fes ortodokse, n
Kostandinopoj, dhe dihet se atje pr kto gjra st falin kurr. Jan
shqetsuar zyrtart e lart t fes, madje thon se edhe vet perandori e
ka marr vesh dhe ka qndruar nj nat pa gjum. Sepse puna pasksh
qen shum m e thll se qe dukur n fillim. Sishte halli se u shfaq apo
nuk u shfaq nj fantazm, apo nj shpifje e ktij lloji, nga ato q feja i ka
ndshkuar e do ti ndshkoj prher n turrn e druve. Jo, ktu bhej fjal
pr dika shum m t madhe, dika q, qoft larg, trondiste themelet e fes
ortodokse. Ishte fjala pr ardhjen e nj Krishti t Ri, pup, ule zrin, pr
nj Krisht t Ri, sepse vetm nj njeri, gjer m sot sht ngritur nga varri,
Jezu Krishti, kurse ktu desh u b nj profanim i pafalshm: u dyshua n
gjoja ringjalljen e dikujt tjetr, pra n botn me dy Krishtr, sepse n qoft
se sot do t pranosh q dikush tjetr bn at q mundi t bnte Jezusi, nesr
do t pranosh q ky dikush t jet shemri i tij, larg qoft.457
Brenda strukturs semantike Ismail Kadareja integron asociacionet,
ndrrn dhe haluinacionet si procedime me t cilat krijohet realiteti artistik
brenda reales dhe ireales, bots objektive dhe bots abstrakte t njeriut me
antagonizmat, paradokset dhe mrekullin e tmerrit metafizik t ekzistencs
q krijohet n jetn e prditshme.
sht e pamundur t arrihet te referenca, zemra e rrfimit sht e
zbrazt, krejt ashtu si ishin njerzit. Pr Marlow-n kuptimin e nj episodi
nuk mund ta krkoje n brendsi, si nj brtham, por s jashtmi, n at
q, tek mbshtillte rrfimin, kishte br vetm q ai t dilte n pah. Drita e
rrfimit sht si ajo drita ngurruese e hns.458
456
Marsel Proust, A la recherche du temps perdu, Paris: Gallimard, 1989, vol IV, f. 7
(prkthimi i prshtatur)
457
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 229
458
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 163

227

Jo m kot Roma armike i kishte hapur vesht dhe prgjonte si do ti

vente filli ksaj historie. Me siguri murgjit katolik i kan fryr m shum
se t gjith ksaj prralle t ringjalljes s Kostandinit n mnyr q t
gjenin rastin ti jepnin nj goditje vdekjeprurse fes ortodokse duke e
fajsuar pr dykrishtri, pra pr nj herezi t mnxyrshme. Kshtu q puna
pasksh vajtur thell e m thell, gjersa bhej fjal pr nj luft botrore
fesh. Madje kishte pshprima se mashtruesi q kishte sjell Doruntinn,
nuk ishte vese nj agjent i kishs s Roms, i ngarkuar me kt mision.
sepse jeta dhe vdekja sipas tyre, e mbshtillnin pal-pal njeriun
pambarimisht, dhe, ashtu si kishte vdekje brenda jets, po ashtu kishte
jet brenda vdekjese kshtu me radh gjer n pafundsi459
Pra, rifillonin ata, mbase kjo ngritje e paqen nga varri e Kostandinit
skishte t bnte fare me t, dhe jo aty, te varri, te kisha u ngjiz ky gnjim,
por n vet brendsin e njerzve, t cilve u erdhi me sa duket, koha e
dshirs q t trboheshin n przierjen e jets dhe t vdekjes, ashtu si
u vjen her pas here marrzia e prbashkt, pra, lindi kjo dshir te njri
ktu, te njri atje dhe, si nj flam q e shprndan duhma e ers, i molepsi
t gjith, gjersa e shndrrua n nj dshir pr t rendur t gjith n nj
orgji t prbashkt t gjall e t vdekur, si mos o Zot.
Mirpo, njerzit mendjeshkurtr si ishin, nuk e mendonin se gj
t lemerishme ndillnin, sepse vrtet, t gjith i merr malli pr ti rikthyer
edhe nj her n jet t vdekurit, por kjo sht vetm pr pak koh dhe
gjithmon pas nj mjegulle (dika m pengonte ta prqafoja, kishte thn
Doruntina). Po provo t vinin e t viheshin kmbkryq midis nesh dhe do
t shikoje tmerr do t ishte..ndaj dhe pr Kostandinin, apo pr kdo tjetr
q do t ndillej t vinte n jet, kjo do t ishte vetm pr pak koh (ti ik se
un kam pak pun n kish), sepse jeta e tij prej t vdekuri, atje e kishte
vendin, n varr.460
...sht marr kjo ngritje si nj shenj, si nj pohim se fundbota mund
t filloj pa urdhrin e Zotit. Kt fajsim krkon ti bj kisha e Roms
Kishs son ortodokse: ti ke lejuar trillimin pr shpalljen e apokalipsit. Po
tani t gjitha kto do t viheshin n vend.461
3.4. Evokimi i mitit n rrfim prmes fantastikes
(E penguara; Darka e gabuar)
Krkimi i Orfeut sht krkimi i mjedisit t qytetruar. Ngjarjet n
romanin E penguara ndodhin n dy hapsira: n kryeqytet dhe n internim.
N t dyja rastet, mjedisi sht i paraqitur rreth personazhesh e cilsish t
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 291
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 293
461
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008, f. 294
459
460

228

veanta. Etnografizmi, nj nga karakteristikat kryesore t romanit lidhet

me tematikn: vajza e penguar t vij n kryeqytet. Veprimi ngjiz t gjitha
prpjeket pr krkimin e mjedisit t qytetruar-t qendrs s zhvillimeve
urbane, kulturore. Ngushtimi i mjedisit, privimi prfundimtar i tij, sjell
tragjedin.
Studiuesi Mateo Mandala n veprn e Kadares bn nj skematizim:
ndarjet shoqrore ai i sheh n tre fasha, apo meqense po flasim pr qytete,
n tri kate t nj ndrtese me tipare kafkiane.462
Pr efekt t ksaj ndarjeje vertikale, ku mund t ravijzohet prpjekja
e par kadareane pr t rimitizuar, me prirje groteske e sipas vizionit
socio-teologjik e politiko-antropologjik t komunizmit shqiptar, strukturn
danteske t parajss, t purgatorit dhe t ferrit, rndsi t veant fiton
veprimi i personazheve. Veprimet e Linda B., zbulojn fytyrn e vrtet,
reale, groteske e absurde t njeriut shqiptar nn mpirjen e terrorit shtetror
t ferrit t diktaturs. E penguara, Linda B., sht projektuar drejt krkimit
rraskapits t nj dimensioni t veant ekzistencial, nj krkim q mund
t prcaktohet si krkim pr identitetin e vet. Pengimi ka prekur thell
jetn qytetare e jetn individuale t prthyer n botn e brisht t femrs, q
klithmn e vet mund ta prkthej vetm n ndrrim e krkim t parreshtur.
Si nj personazh antik, prmes mikeshs s saj, Migens, ajo on e merr
vazhdimisht kumte n qytet. Teksa provinca merr trajtn e ambientit q
mbyt individin.
Qyteti sht nj vendbanim-vendjetim-i madh i centralizuar, por
nga perspektiva kulturore dhe shkencore qyteti sht nj rast ideal i
prqendrimit t kulturs n hapsir. Nga aspekti sociologjik qyteti ka nj
shumllojshmri t madhe popullate si dhe struktura t ndryshme sociale
t popullsis. Fakti i fundit e diferencon qytetin nga provinca, nga vendi
ku sht degdisur t jetoj familja e Linda B.-s. sht pikrisht numri
i popullsis, rrjetet e ndrlidhjes, stili i jets q shkaktojn dshirimin e
madh t vajzs 18-vjeare pr kryeqytetin. Interaktiviteti sht aspekti
themelor i zhvillimit t qytetit, i qytetarit, i shkencs, i ekonomis dhe i
artit. Qyteti sht nj mekanizm q risjell prsri n jet vazhdimisht t
kaluarn, e cila ka mundsin t kmbehet me t tashmen sikur e kaluara
dhe e tashmja t ishin n nj plan sinkronik. N kt kuptim, qyteti, ashtu
462
N t parn, lart, ndodhen personazhet q ndjekin direktivat partiake. N t dytn, n
mes, prfshihen ata n rrezik rnieje, apo n shpres t rreme ngritjeje, pra n kompromis t
vazhdueshm me pushtetin. Tek e treta, posht, jan ata pa asnj lloj shprese. Po t marim
si parim vlersues ndarjen lart e posht q plaka Nurihan, personazhi kryesor i fashs s
dyt, prshkruan n faqet e para t romanit Dimri i vetmis s madhe duke theksuar se
ajo banon n bodrum, ndrsa t tjert, ata q e shpronsuan, n katin e par, ssht e
vshtir t imagjinojm q kati i fundit, duke qen i nndheshm ka form varri. (Letrsia
dhe qyteti) Mandala, M., Dy shtitje tiranase t Besnik Strugs, Prmbledhje e akteve
t Konferencs Shkencore NdrkombtareLetrsia dhe qyteti, Scanderbeg books, Tiran,
2009, f.56

229

si kultura sht nj mekanizm q i kundrvihet kohs. Personazhi Linda

B., shfaqet n skenn narrative nga nj bot tjetr, nga nj koh tjetr. Ajo
paraqitet pa shum t dhna fizike, por me cilsi q prshkruajn intelektin
dhe karakterin e saj t pazakont. Detaje t tjera lexuesi mund ti krkoj
n tekst, por mund t ket prshtypjen se ky sht nj krkim i kot. Duket
sikur personazhi nuk sht i ksaj bote.
Nprmjet mungess dhe dshirimit, shfaqet krkimi i saj pr rrug,
kalimtar, personazhe, dyqane, hotele, bare, pr njerzit q lvizin rrugve,
shesheve, parqeve t qytetit. T gjitha kto hapin horizontin e veprimeve
t ardhshme, t ngjashme me at t prsonazheve mitik, Orfeut dhe
Euridikes: prirjeve pr t kaprcyer kufirin e pakaprcyeshm.
N kushtet e trysnis ajo dashuron nj Orfe, e krkon nj Orfe, ajo ka
nevoj pr nj Orfe. Ky do t jet Rudian Stefa, nj dramaturg n mod,
q ajo e admiron me shum pasion. Migena, shoqja e saj dhe gjimnaziste
si ajo, e cila duke qen bija e nj patrioti sht e lir t shkoj n Tiran,
i shrben Linds si nj ndrmjetse, si nj ndihmse. Migena dhe Linda
B., bhen reflekse t njra-tjetrs. Migena, q nuk e ka t ndaluar t vij n
kryeqytet, siguron komunikimin midis shkrimtarit Rudian dhe Linda B.-s,
midis provincs dhe kryeqytetit.
Migena arrin t marr pr Lindn nj dedikim nga Rudiani,
pastaj bhet e dashura e tij. Kur zbulohet trupi pa jet i Linds
dhe kur gjendet ndrmjet gjrave t saj vllimi i dedikuar, Rudiani
vihet n dyshim q t ket pasur marrdhnie me nj t internuar.
Prtej shqetsimit t t marrit n pyetje dhe t ndalimit t pjess
s tij, dramaturgut nuk i hiqet nga mendja vajza e re e vdekur.
Rileximi i mitit n dritn tragjike t Shqipris s diktaturs funksionon
m s miri, dhe ai arrin t vesh me elementin magjik t legjends pikturn
e nj realiteti t zymt, t vrazhd e dshprues.
Realiteti i vrazhd, prsritja e rndomt e gjrave shkatrron
shpirtin njerzor; Linda B., tek e Penguara sht vetvrar pasi ka qen e
vetdijshme dhe ka arritur t njoh thelbin e kotsis s ekzistencs, e pas
ksaj e ka ndjer qnien e saj t teprt dhe pa pesh, pesimiste, me shpres
t humbur. Shkrimtari Rudian Stefa sht tronditur nga kjo vetdije e
kamufluar n realitetin absurd, q dialogon njherazi me revoltn, lirin
dhe pasionin. M tepr se dialogim, sht nj dhnie dhe marrje midis
absurdit, shpress dhe vdekjes.
N episodin e fundit t librit, e vdekura, Linda B.,/Euridike duket se i
rishfaqet Rudianit/ Orfeut. Episodi i fundit nuk karakterizohet aq nga prania
e shfaqjes s t vdekurs, sesa mdyshja me t ciln i percepton lexuesi
ngjarjet e paraqitura. Rudiani-Orfe nuk i ngre syt pr t par fantazmn,
sepse e njeh gabimin e Orfeut; ai nnshkruan librin pr t. Gjat ktij
episodi t fundit lexuesi pyet veten nse faktet e paraqitura shpjegohen
me an t nj shkaksie t natyrshme apo t mbinatyrshme, nse aty bhet
230

fjal pr iluzion apo pr realitet. Kjo mdyshje vjen nga fakti se ngjarja e
jashtzakonshme (dhe potencialisht e mbinatyrshme) nuk ndodh n botn
e mrekullive, por n kontekstin e prditshm, n at q pr ne sht m i
zakonshmi.
Prralla fantastike sht rrfimi pr nj perceptim.463
Nj pjes e madhe e manifestimeve t pranis okulte, shkaktojn nj
mdyshje te rrfimtari, mdyshje q kristalizohet n fraza alternative t
tipit ose ose (ashtu si Doruntinn ose e ka sjell dashnori, ose kemi
prpara shenjat e nj neuroze, ose muret i shembin forcat e mbinatyrshme.)
Evokimi i motivit mitik ksisoj bn q teksti t ket karakteristika t
tjera t prbashkta me zhanrin fantastik. E till sht nj prirje pr alegori
e cila asnjher nuk bhet e fort, mbizotruese, ndryshe do ta kishte
zhdukur fantastiken.
Po ashtu, romani ka ndjekur deri diku nj lloj shkallzimi t fanitjeve
t mbinatyrshme: Linda B., edhe para vetvrasjes nuk shfaqet kurrajo vjen prmes rrfimit t t tjerve, jo vetm kaq, ajo prek trupin e
shkrimtarit prmes nj vajze tjetr. Vajza tjetr, Migena, sht demonizuar.
N nj kuptim, q n t gjall t saj, Linda B. ishte nj fantazm. Vdekja
e saj trazon jetn e Rudian Stefs. N fillim jeta e tij trazohet nga ankthi
i hetimit, i tmerrit t shtetit, e m pas ndrgjegjen e tij e grryen m fort
nj enigm: mos vall sht fajtor pr vetvrasjen e Linds? Duket sikur
t vdekurit vendosin pr jetn e t gjallve- gj e zakonshme pr rrfimin
fantastik. Rrfimtari paraqitet brenda historis, ka e lehtson integrimin
e lexuesit n universin e librit; aludime pr t mbinatyrshmen hasen gjith
tekstit duke na prgatitur kshtu pr ta pranuar ose pr ta rrzuar at.
Shkrimtari inkuadron tematikn e politikave t lufts, jo si diskurs
politik, por n nj fragment drame t vendosur brenda romanit. Kjo
dram, krijim i personazhit-shkrimtar, Rudian Stefs, vendosur n vlimet e
mdha ideologjike dhe luftrat e shumfishta q zotronin jetn shqiptare,
zbulon terrorizmin e dyfisht t lufts: mbi armikun gjerman dhe mbi
vet partizant. Fantazma q shfaqet ktu sht partizani i ekzekutuar pr
motive t qashtra xhelozie. Faji i vetm i t ekzekutuarit qndronte n
bukurin e tij mashkullore dhe faktin se vinte nga nj sfond i qytetruar.
Qyteti ishte ndrr e ekzekutuesit dhe njherazi breng e tij. Ky episod nuk
do t marr vmendje n kt studim, pasi ai nuk rievokon mite. Ne vetm
po e vshtrojm at n funksion t dy elementeve t prbashkta q e lidhin
me episodin e fundit ku shfaqet dhe njher miti i Orfeut: elementet e
prbashkta jan: qyteti si mjedis i dshiruar dhe prania e fantazmave. Nse
n rastin e drams brenda romanit fantazma e partizanit t ekzekutuar sht
konvencion i qart, n rastin e skens prmbyllse, duket se sht e vshtir
t gjenden shpjegime realiste pr shfaqjen e fenomenit t uditshm n nj
463

Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f. 87

231

rrethan t uditshme. N do rresht t episodit t fundit pohohet pasiguria

e prvojs prball qndrueshmris dhe e thelbit prball mungess.
Munden perceptimi dhe njohja t zvendsojn objektin q duhet t
kapet?
Krahas ktyre tipareve dhe pikpyetjeve q na ojn tek zhanri
fantastik, ka tipare t tjera q e dallojn prej ktij zhanri dhe q prcaktojn
veansin e ktij krijimi.
Natyra e rrezikut ka t bj me ngritjen e syve t shkrimtarit pr t par
fantazmn, njlloj si kthimi pas i koks s Orfeut pr t par Euridiken.
Rudiani pikrisht pr shkak t ksaj frike nuk e ngre kokn dhe nuk e sheh
n sy fantazmn dhe kshtu humb mundsin pr t pohuar ekzistencn a
mosekzistencn e fantazms. Kjo e fundit sht materializimin i mungess.
I gjith romani mbshtetet tek krkimi i pamundshm i mungess, loja e t
papranishmes ka vijuar, sht br prani, pra nj fantazm.
Kjo loj tani sht vetm sfond.
Tek Darka e gabuar riaktivizohet nj prrall: doktor Gurametoja nn
ethet e torturs, n jerm, para ekzekutimit, kujton kur gjyshja, pr ta vn
n gjum, i ka treguar prralln e t vdekurit t ftuar gabimisht n dark.
Djalit, babai i jep nj ftes pr tia dorzuar t parit kalimtar t rastit.
Ngaq e vetmja varrez q njeh sht ajo e Vasilikoit, e prfytyron
veten n vend t djalit, duke rendur prbri, ashtu si thuhej n gojdhn.
Ai ka frik, zemra i dridhet dhe, n vend t vazhdoj rrugn gjersa ti dal
prpara ndonj kalimtar, zgjat dorn prmes hekurave t varrezs, pr ta
hedhur ftesn atje. Tek ikn me vrap, kthen dhe nj her kryet pr t par
ftesn q ka rn dhe zbardh sipr nj varri.
Fantastikja shfaqet dyzet vjet m pas, ajo na ballafaqon me nj paprani
njhersh absolute dhe t mbinatyrshme, me papranin par ecellence:
vdekjes. Fantastikja vjen pr t njoftuar vdekjen me at t dy vegullive.
Pra, dyzet vjet m pas, n astin kur makina e burgut lviz prbri
varrezs, Gurametoja ka vegullin e tij t par dhe krkon t bj nj
veprim invers: i duket se ftesa, e hedhur dikur dhe shkaktare e gjithkaje,
sht ende aty. Rrfimi sht eksplorimi i t shkuars, m tepr sesa nj
prparim drejt s ardhmes. Gurametoja krkon t ndreq t pandreqshmen,
fatalen. Atij i vjen t kthehet n koh, pr ta hequr ftesn nga varri mbi
t cilin ka rn. Ta kthej mbrapsht kohn dhe dorn e fatit, prpara se i
vdekuri ta ket marr kumtin.
Vegullin e dyt e ka pas nj far kohe. Tani ssht m Gurametoja
gjashtvjear, q rend me ftesn n duar, por nj tjetr, i rritur, madje,
i vdekur, q prej kohsh dergjet n varr. Kshtu e ka par veten n nj
nga makthet e tij. Sipr vetes ka mermerin dhe gurin e varrit, me emrin e
gdhendur, kurse prbri rrethojn e hekurt.
Prania e panatyrshme sht dora sqimatare e gruas q i lshon ftesn
mbi varr. Vdekja bn q vet ky personazh t kthehet n nj shkak absolut
dhe t papranishm t jets.
232

Prmes hekurave t saj, nj dor sqimatare gruaje, me gishta t

gjat dhe m nj unaz t trishtuar n ta, lshon nj ftes. Ajo flatron
mallngjyeshm prpara se t bjer sipr varrit t tij.464
Tronditja e Gurametos dhe ndjesia se duhet ti bindet urdhrit na
kujtojn srish tipare t zharit fantastik.
far ndodh kur nj autor angazhon plotsisht nj lexues n nj vepr
fiction-i; procedimet na ojn n nj pikpamje t tekniks fiksionale, e
cila domosdoshmrisht shkon prtej thjeshtsimeve q kemi pranuar nn
konceptin e pik vshtrimit.465
Koha n kt roman dhe hapsira shfaqen t njjtsuara. Kronotopia
shpreh pandashmrin e kohs dhe t hapsirs. Koha bhet e dukshme
artistikisht dhe hapsira sht prgjegjse pr lvizjet e kohs, fabuls dhe
historis n letrsi kategoria parsore e kronotopis sht koha.466
Koha sht e pandalshme; ajo shkputet, ndrpritet, rimerret,
fragmentarizohet, si koh fiksionale e lidhur me kohn historike. E shkuara
sht e ardhmja e s tashmes, prgjigja i paraprin pyetjes.
Por mesazhi i veprs Darka e gabuar sht n kuadr t marrdhnieve
midis sistemeve politike, por edhe t marrdhnieve mes pushtuesit dhe
t pushtuarit, historis dhe mitit, realitetit historik me realitetin fiksional,
kumtit t fsheht dhe realiteteve t jashtme, krimeve dhe sistemeve
diktatoriale, logjiks dhe absurdit, zhbirimeve vertikale t qenies deri aty
ku ai takohet me mitin, me misterin, me prsritjen e ngjarjeve n histori,
me takimin me t prjetshmen.
Parimi krijues i romanit, pr sa i takon prirjes pr ta br mungesn t
pranishme, ka dika t prbashkt me parimin themelor xhejmsian, i cili
ka t bj me afirmimin e mungess, me kt pamundsi pr t shenjuar t
vrtetn me emrin e saj.467
Tek Aksidenti ka nj mdyshje: mund t jet dgjuar trokthi i kalit t
Ago Ymerit n kohn ton. Elementi i mdyshjes me t ciln i percepton
lexuesi ngjarjet e paraqitura, e afron evokimin e balads me teknika t
zhanrit fantastik. N nj sken tjetr njsohen kuaj e buaj bashk me mjetet
moderne t telekomunikacionit. Sfondi baladesk i ka prthithur personazhet
dhe Besforti sht shndrruar edhe n Ago Ymer mu n qendr t motivit
ballkanik: ai ka krkuar lejen triditshe pr t mundsuar takimin!
Jo vetm n rastin e Aksidentit, por edhe n rastin e romanit E penguara,
njsimet e kohs dhe hapsirs krijohen prmes disa tipareve t fantastikes.
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009, f. 390
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 9
466
Bakhtin, M. M.; The Dialogic Imagination, University of Texas Press, Austrin, USA,
2006, f. (84-85)
467
Todorov, Tsvetan, Poetika e Prozs, Panteon; Shtpia e Librit, Tiran, 2000, f.107
464
465

233

Treguesi kohor (n nj koh dhe n t njjtn koh) sht i pandashm

nga treguesi hapsinor (n nj vend dhe n t njjtin vend). N motivin
mohues t takimit (ata nuk u takuan; ata ikn), kronotopia bart nj shenj
negative: ata nuk u takuan sepse nuk arritn n nj vend t dhn n t
njjtn koh, ose n t njjtn koh, ata ishin n vende t ndryshme.468
A u takua Rudiani me Lindn-fantazm n t njjn koh dhe n
t njjtin vend n skenn e fundit t romanit? Po pr romanin Aksidenti
mund t thuhet?
N kontekste t ndryshme, motivi i takimit, sigurisht, mund t
shprehet nga manovra t ndryshme verbale. Ai mund t nnkuptoj nj
kuptim metaforik t vetm ose t shumfisht dhe mundet m n fund t
bhet simbol (q sht ndonjher shum i thell). Kshtu ka ndodhur
n romanin Aksidenti. Shum shpesh n letrsi kronotopia e takimit
prmbush funksione arkitektonike: mund t shrbej si hapje, ndonjher
si kulminacion, madje dhe si finale e fabuls. Nj takim sht nj nga
mekanizmat m antike pr strukturimin e fabuls n epik (edhe m tepr
n roman). E nj rndsie t veant sht lidhja e ngusht midis motivit
t takimit dhe motiveve t tjera si: largimi, arratisja, humbja, martesa, etj,
t cilat jan t ngjashme me motivin e takimit n unitetin e treguesve t
hapsirs dhe t kohs. T nj rndsie t veant jan edhe lidhjet midis
motivit t takimit dhe kronotopis s rrugs. N kronotopin e rrugs, ky
unitet shprehet me saktsi t madhe dhe qartsi t veant.
Motivi i takimit sht nj nga m universalt jo vetm n letrsi
(vshtir t gjesh nj vepr ku ky motiv sht krejt i papranishm), por
edhe n fusha t tjera t kulturs dhe n sferat tona t jets s prditshme.
N mitologji dhe n religjion motivi i takimit luan nj rol kryesor: n
legjendat e shenjta dhe n shkrimet e shenjta si n veprat kristiane t tilla si
ungjijt ashtu edhe n shkrimet budiste dhe n ritualet religjioze.469
Ismail Kadareja e ka rimarr kt motiv dhe e ka prshtatur n romanet
e tij E penguara, Aksidenti dhe Darka e gabuar (vanrisht tek dy t
part) n funksion t evokimit t mitit.
3.5. Shqyrtimi i motivit mitik nga shkrimi eseistik
(Prbindshi, Eskili ky humbs i madh)
Pas Qytetit pa reklama dhe Gjeneralit, romane q i quan me nj
struktur deri diku klasike, Ismail Kadareja nis m 1964, nj pun novatore
pr hapsirn dhe kohn. Ky sht romani i tij i tret, Prbindshi. Qllimet
e tij jan t qarta dhe ambicioze: Asnj projekt nuk m trhiqte, nse nuk
468
Bakhtin, M. M.; The Dialogic Imagination, University of Texas Press, Austrin, USA,
2006, f. 97
469
Bakhtin, M. M.; The Dialogic Imagination, University of Texas Press, Austrin, USA,
2006, f. 97

234

kisha bindjen e thell se ajo q un shkruaja nuk ngjante me asgj me

letrsin q ishte br deri ather. Me mendje t ndezur, duke vn n
pun ato q ai i quan qelizat pararoj, rikrkon struktura t pazbuluara
dhe nxjerr materialin nga nj tekst q ka mahnitur dikur fmijrin e tij:
sht fjala pr Iliadn, prej s cils ai merr rrethimin e Trojs, tem t
ciln do q ta rimodeloj dhe ta modernizoj. Pr her t par n veprn e
tij shfaqet me forc antikiteti grek. Dhe, pr her t par, shkrimtari i bn
homazh Homerit, t cilin do ta rigjejm si nj fill i kuq te Dosja H. N
laboratorin e tij t shkrimtarit, Kadareja ka rimarr prvoja t provuara n
t kaluarn nga tragjikt grek e, m pas, nga Dantja dhe Shekspiri- dhe
t gjith kto ishin objekt i ktij punimi. Kto prvoja ai i ka zgjeruar
duke krkuar formuln e nj prmase q do t prmblidhte kohn dhe
hapsirn. Kshtu hapsira e Trojs sht zhvendosur n nj qytet shqiptar
dhe rrethinat e tij kurse koha bhet e shumfisht. Ajo nuk rrjedh n t
njjtn mnyr pr ata q frgllojn n barkun e kalit t madh, q ka
ngecur prball qytetit, dhe pr ata q jetojn brenda mureve t qytetit. E
njjta ngjarje ka kryesisht dy mosha. Her koha sht e ndalur n nj kamp,
her n tjetrin.
Kshtu, n kt vrapim kali, ku disa aste e l pas Ilionin dhe, n disa
aste qyteti bashkkohs shqiptar i mbetet prapa, te Prbindshi gjendet
nj ese. N mjegullnajn romaneske t shkrimtarit, kjo pun prbn nj nga
veantit e Prbindshit- Kadareja krkon ktu domethnien bashkkohore
t nj monumenti t famshm t kujtess kolektive botrore. N
galaktikn e letrsis, puna e br me kohn te Prbindshi bashkohet me
koncepte t zhvilluara n gjysmn e dyt t shekullit XX nga t tjera figura
t mdha, si Antonio Labo Antunes n Kthimi i anijeve me vela apo Alejo
Carpentier n disa novela t prmbledhjes s tij Lufta e kohs.
Kemi par se autori nuk mund t zgjedh ta shmang ose jo retorikn;
ai mund t zgjedh vetm llojin e retoriks q do t prdor.470
Pr t shprehur mendimet dhe prsiatjet e tij brenda prozs, autori v
n pun nj teknik: ai ndrkall esen e personazhit t tij, Gent Ruvins n
trupin e romanit n fjal.
Ai zbret n zona t diskutueshme, t pasigurta.
Faktet, argumentet e paraqitura shfrytzojn besimin e lexuesit. Si t
jet retor, autori zbulon se disa nga besimet nga t cilat varet vlersimi
i veprs s tij, vijn t gatshme, t pranuara trsisht nga lexuesi. Ende
sht nj trsi habitse komenti i drejtuar kah vlerat e prforcuara, t cilat
dikush mund t mendoj se shumica e lexuesve i merr pr t mirqena.471
470
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 149
471
Booth, Wayne C., The Rethoric of Fiction, Second Edition, The University of Chicago
Press, 1983, f. 177

235

Duhet theksuar se nuk sht eseja, pra specifika zhanrore ajo q ka aq

rndsi n kornizat e ksaj teze. E rndsishme brenda ktyre kontureve
sht q Kadareja tematizon n trajtn e nj pikvshtrimi jofiksional
ide t veta lidhur me mitin, me tekste q kan njmendsuar s pari n
trajt letrare mite t cilat shrbyen m pas si vatra ushqyese pr letrsin
e prbotshme e q jan prdorur nga vet ky autor. Pr ta thn m shkurt
a m qart: m i rndsishm apo m i qensishm n nj rast t till
sht qndrimi jofiksional mbi mitin, mbi mitin n prgjithsi a mbi mite
specifike q autori do ti shfrytzoj si lnd letrare.
N kt kuadr, eseja e Gentit pr shembull, nuk ka lidhje as me
fiksionin, as me poezin, as me teatrin, as me shkencn. N thelb t saj
sht paraqitja e nj mnyre t menduari t vendosur diku mes filozofis
dhe letrsis, artit dhe shkencs duke prfshir njherazi imagjinatn dhe
arsyen, spontanitetin dhe disiplinn. Me kt ese, Kadareja prek filozofin,
politikn, historin, filologjin, estetikn dhe disiplina t tjera. Ajo shfaqet
si nj ushtrim i shpalosjes s natyrs dhe kndvshtrimit s Gent Ruvins,
sipas mnyrs s vet me an t liris s fjals. Nj tjetr ese e Kadares,
Eskili nj humbs i madh, dallon pr fuqin e saj magjepsse, shum m
tepr se pr fuqin informuese a bindse. Eseja Eskili, ky humbs i madh,
botuar m vete, si dhe pjesa eseistike e ndrfutur n shtrat t romanit
Prbindshi -karakterizohen nga nj ligjrat origjinale dhe nga larmia e
leksikut. Nj tjetr ese e mvonshme Identiteti europian i shqiptarve do
t karakterizohej deri edhe nga kapriot e mendimit. Arsyet jan t shumta.
S pari, hapsira e re shoqrore sht njohur me shprbrjen e pikave
t referimit dhe siguris, ka ka koh q ka krijuar nj vatr t nxeht
debatesh t vazhdueshme mes legjitimes dhe ilegjitimes. N kt kontekst,
do t kuptojm fare mir rolin e eses, gjini luhatse n kufijt e letrsis
dhe t filozofis, q i adresohet nj numri t madh lexuesish me nj gjuh
t thjesht dhe duke vn n diskutim t gjitha shtjet. Dallimi mes s
vrtets dhe s gabuars, s mirs dhe s keqes ka ardhur duke u zbehur.
Flitet pr pikpamje dhe kultura t respektuara njsoj. Ksisoj, mes eses
dhe krizs s ideve t s vrtets, lidhja duket gjithnj e m e ngusht.
N poemn epike t Homerit, Kadareja sht kthyer kshtu n formn
e eses te rrethimi i Trojs q t shqyrtoj historin e ta korrigjoj at n
hapsirn e imagjinats son. Rnia e Ilionit, mendon ai ishte nga krimet e
para t mdha t njerzimit. Duke u dhn pas masakrs ndaj nj populli,
grekt iu prgjigjn n mnyr t tepruar fyerjes q u ishte br. Ngaq
grekt nuk ngurruan t fshijn nga faqja e dheut nj qytet, pr t vn n
vend padrejtsin q i qe br Menelaut, e drejta, kshtu u shprngul n
kampin Trojan, thot shkrimtari, i cili dnon n faqet e librit Uliksin dhe
shokt e tij me nj pritje shumshekullore n barkun e nj kali prbindsh,
prball nj mos-Troje t hapur ndaj bots, q nuk i ndien fare efektet e
rrethimit. Dhe nse Kadareja merr n mbrojtje deri n kt pik trojant,
236

kjo vjen ngaq, n syt e tij, kali sht nj instrument m efikas se mund
t jet piramida e madhe apo gijotina.472
Lexuesi do t vr n lvizje m pas aftsit e tij intelektuale pr t
arsyetuar. Si tekste, si sprova letrare, t shkruara n formn e eses, qoft
Eskili, ky humbs i madh, qoft disertacioni i Gentit tek Prbindshi kan
synim q lexuesi t pranoj kndvshtrimin e autorit mbi shtjet q ai
ngre. Paraqitja e argumentuar e tezave mbi mitet sht element i ktyre
shkrimeve t natyrs eseistike. Prfshirja emocionalisht e Kadares,
gjat shkrimit t eses ndikon edhe tek lexuesi, i cili, jo vetm arsyeton
mbi pozicionin e Kadares (mbshtetur n argumente e fakte), por edhe
prjeton emocionet e tij. Pra, shkruesi i eses, Ismail Kadare, mban nj
pozicion t caktuar dhe shpjegon arsyen e ktij qndrimi. Kjo krkon q
marrsi t jet pro ose kundra qndrimit t propozuar nga Kadareja ose ti
hedh posht mendimet e tij. Njkohsisht ngacmohet e vihet n lvizje
ana intelektuale dhe emocionale e tij. Faktet, shifrat, t dhnat ngacmojn
intelektin e tij, ndrsa detajet q shkaktojn frik, gzim, keqardhje etj e
prekin at emocionalisht.
Argumenti, gjallria e fjals dhe struktura e tekstit Prcjellja e
ideve, emocioneve, prjetimeve bhet jo vetm prmes argumenteve, por
dhe nprmjet zgjedhjes s fjalve dhe si i till do t vlersohet n disa
rrafshe paralele: n rrafshin e ideve a t prmbajtjes; n rrafshin gjuhsor,
pr pasurin dhe gjallrin e fjals; n rrafshin formal t stukturs s tekstit.
Argumenti parakupton shprehjen e mendimit se Troja nuk u mor me nj
kal druri tek Prbindshi, apo zgjedhjen e nj kndvshtrimi n lidhje me
temat e antikitetit grek tek Eskili, ky humbs i madh dhe mbshtetjen e ktij
mendimi me prova, fakte, t dhna. Argumentimi nuk mund t reduktohet
thjesht tek paraqitja e nj informacioni; sht shum m tepr sesa kaq: ai
nnkupton zgjedhjen e nj kndvshtrimi dhe dhnien e provave.
Ndrtimi i fjalis dhe prdorimi i shprehjeve t zgjedhura nuk
sht i rastsishm. Pra nse Ismail Kadareja ia del tia mbush mendjen
dikujt se pikpamjet e tij rreth nj teme, shtje dhe rreth nj problemi jan
t drejta, kjo do t thot se ne prmes ndihms s gjuhs e ka ndikuar, n
nj mas, botn ton. Duke klasifikuar dhe renditur grupet e fjalve n kto
shkrime eseistike t Kadares, zbulojm dhe gjejm shprehjet kye t
shkrimit. Varsisht nga ajo se sa shpesh dhe me far intensiteti prdoret
nj fjal, bhet edhe identifikimi i saj si shprehje kye.
Organizimi logjik i teksteve eseistike t Kadares. Idet jan
prvijuar qartsisht, n form t rregullt e logjike. Mendimet jan t
kontrolluara, organizimi trsor i shkrimeve t ktij lloji, analiza e plot na
japin iden e eseve t arrira. Paragraft q organizon Ismail Kadareja pak
472

Eric Faye, Prbindshi, Jeta e re, Nr. 2, viti XLII, Prishtin 2011, f. 152

237

a shum cilsohen nga gjatsia e njjt pa rn n rrezikun e paplotsis

apo tepris (ata nuk jan as t mrzitshm as t paplot), n rrezikun e
prgjithsimit a t detajizimit t teprt. Autori krijon nj marrdhnie
besimi me lexuesin e tij, pasi prmes ktij besimi (por jo vetm prmes
ktij besimi) realizohet bindja e lexuesit pr argumentin e trajtuar. T gjitha
idet paraqiten n mnyr t qart dhe t arsyeshme.
E vrteta nuk duhet t keqprdoret.473
3.6. Nga drama n tregim-nga tregimi n dram. Dramatizimi i
mitit t Prometheut.
(Stin e mrzitshme n Olymp)474
Sigurisht duhen br m shum krkime, nga jan br deri tani
mbi zhvillimin e formave letrare n t cilat disa mite jan mishruar ose e
ndjejn veten n vendin e tyre. Si ka vn re me te drejt Troussoni-i, disa
tema (pr t rimarr terminologjin q paraplqen ai) i shkojn m mir
teatrit. Kshtu ndodh sidomos me temat e situats, q mbshteten mbi
nj trsi faktesh gjithnj t ndrlikuara (p.sh. Antigona, Medea, Edipi).
Ndrsa t tjerat nuk jan t lidhura me kt apo at gjini; t tilla jan temat
e heroit q mund t prmblidhen leht vetm me shnimin e nj emri
(Orfeu, Prometeu).475
Ndoshta kjo sht arsyeja pse miti i Prometheut e gjen veten t
risemantizuar edhe n tregim edhe n dram nga Kadareja. Megjithat,
473
Punimi i Kadares Eskili ky humbs i madh, jep idet e tij edhe pr shum tema t
rimarra n veprat e tjera t tij. Veojm gjykimin e Kadares pr rndsin e gjuhs, t
mnyrs dshirore t foljes n shqipe kur flet pr vajet ballkanase:
Ende nuk ka hulumtime t plota pr vajet ballkanase, kt gjithsi, q ndryn brenda vetes
nj pjes t dhimbjes s krejt njerzimit. Kronikat na kumtojn ngjarje t pabesueshme q
lidhen me kto rite. Edhe m pak jan hetuar futja, injektimi e pastaj ngrirja si mrs e
fryms tragjike n gjuhn e ktyre popujve. Dhe kjo ka ndodhur jo vetm n t thnme,
proverba e shprehje, por disa her ka deprtuar m thell, n nnshtratin e gjuhs, n vet
ngrehat dhe themelet e saj. Kshtu pr shembull, n gjuhn shqipe gjendet nj mnyr e
rrall foljore: dshirorja. Ky sht nj mekanizm q do foljeje mund ti jap dy kahje: t
mbarn, t dshiruarn pr mir, ose t prapn, t dshiruarn pr keq. Ky predestinacion
q vjen nga antikiteti i thell rreket ti jap gjuhs at frym t mir ose t keqe, q besohej
se mund ti shkrinte apo ti ngrinte botn dhe njerzit, Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 18,
Onufri, Tiran, 2009, f. 335
474
Kemi menduar kshtu t ndajm nj nnkrye m vete pr transmodelimin e zhanrit
n letrsin e Kadares me referenc themelore Prometheu, tregim, trilogji; dhe Stin e
mrzitshme n Olymp-dram. Kjo shtje mund t zgjerohej edhe me forma t tjera t
transmodelimeve, prej poezis n proz sidomos n at q mund t quhet cikli i Trojs me
poezit Kali i Trojs, Rnia e Trojs, Laokoonti, Ekzorcizmi q lidhen me Prbindshin, jo
vetm n koh. Nj proces i till ka ndodhur shum shpesh me Kadaren. Megjithat, edhe
pr shkak t raportit jo vetm n volum por edhe n rndsi q mbart proza me poezin,
qoft pr arsye, t themi metodike, ktu merremi vetm me nj model qendror dhe nuk
zgjerohemi me kto krahasime.
475
Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f. 81

238

fakti q shkrimtari iu rikthye ktij miti pr t br kalimin nga trilogjia e tij

n dram lidhet me disa faktor:
Miti i Prometheut i risemantizuar nga Kadareja, dallon prmbi t gjitha
pr veprimin, prandaj ai gjen shprehje n nj form q dallon prej poezis,
prozs dhe eses dhe n kuptimin m t gjer, shnon kt tekst q sht
shkruar pr tu shfaqur n sken. Megjithat, varsia e ndrsjell midis
ktij teksti dramatik dhe shfaqjes teatrale nuk sht shum e madhe. Drama
Stin e mrzitshme n Olymp sht krijuar si shprehje letrare e situats
s Prometheut ku shprehet konflikti i kundrshtis n mes t dashuris
pr njerzimin dhe mendimit zhgnjyes pr ta, duke shkaktuar gjendje t
shtypur, q rritet dhe krkon zgjidhje t domosdoshme t konfliktit.
Dialogu sht prfytyrimi yn pr helenin (Friedrich Neitzche, Lindja
e tragjedis, Uegen, Tiran 2008, f. 84), megjithat, ky sht nj konflikt
i ri, i ndryshm nga ai i drams eskiliane. N studimin e strukturs dhe t
kompozicionit t ksaj drame, do t dalloj nj terminologji tjetr. Duke
qen se kemi t bjm me nj gjini t ndryshme letrare, edhe termat q do
t prdoren ndryshojn mjaft nga ato q prdorm deri tani; ne kemi t
bjm me: konflikt, struktur, kompozicion, grafik, aktor, publik, regjisor,
didaskali, dialog, monolog.
Struktura e ktij teksti dramatik. Si t gjith tekstet dramatike edhe
ky tekst dramatik prbhet nga disa pjes, q i drejtohen publikut dhe nga
disa pjes q i prkasin vetm regjisorit, aktorve. Kto dallohen me ann
grafike. Pr shembull:
PROMETHEU (Me z t dobt)
Oh, jo.
ZEUSI
Ora po bie... Katr, tre, dy, nj, zero.
(Ndriim verbues larg. Jehona e zhurms. Zra: O tmerr!, O fund
bote!, Dit e moskurrit!, Mallkuar qofshin njerzit!. Pastaj bhet
heshtje varri.)
Njerzit bhen gati t hedhin n er vetveten, krejt rruzullin toksor e,
natyrisht, me t bashk, edhe Olympin, dhe ne hyjnit, dhe vet kohn... Ja
bre ti Promethe.
(Dalin t gjith njri pas tjetrit. Prometheu mbetet vetm. Shrbyesi
q mban prangat sdi t bj me to. Dy-tri her afrohet, ia zgjat, por
Prometheu i trandur si sht, nuk v re asgj. Shrbyesi ia v ather me
kujdes mbi supe, pasi ia fshin edhe nj her me leck dhe pastaj, me hap t
leht del dhe ai).476
476

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 566

239

Pjest e paracaktuara pr publikun, prfshihen brenda asaj q flasin

aktort (n tekstin ton jan shnuar me shkronja t zakonshme) pjest e
dedikuara regjisorit dhe aktorve shrbejn si udhzim mbi at ka duhet
t bj aktori. Kto pjes q jan t thjeshta dhe t vendosura n kllapa,
didaskalit (sipas greqishtes: msim, udhzim aktorve) kan rol dytsor.
Prshkrimi dhe rrfimi n kt dram kan rndsi t dors s dyt dhe
paraqiten vetm n raste t rralla. Prandaj, fabula n dram, nuk rrfehet,
por zhvillimi i saj arrihet prmes ndryshimeve t situatave dramatike. Pr
shkak se prshkrimi i hyjnive dhe i hapsirs (tri hapsira: qiell, tok,
nntok) ku zhvillohet veprimi sht i panevojshm, sepse spektatort i
shohin aktort dhe skenn ku zhvillohet loja, Kadareja prqendrohet n
elementet kryesore fabulare dhe ideore q prmban vepra.
N fillimin e ktij teksti dramatik gjendet nj pjes ku nuk flasin aktort,
e cila nuk i kushtohet vetm regjisorit dhe aktorve, por edhe publikut. Kjo
pjes q, zakonisht n tekstin dramatik, emrtohet me Personat, n tekstin
e Kadares emrtohet me Vetat, karakterizohet nga cilsor ironik deri
dhe grotesk dhe duket kshtu:
VETAT E DRAMS
Prometheu, hyjni
Zeusi, zot i zotave
Hera, gruaja e Zeusit
Epimetheu, vllai i Prometheut
Eskili, dramaturg grek
ndrra Mashtruese, korriere hyjnore
Zonja e Zez, Vrasja e ndrgjegjes (nuk flet)
Hadesi, Erebi, Hypnosi Hyjni t departamentit t vdekjes
Hermesi, ndrlidhs hyjnor
Herkuli hero, gjysmhyjni
Dejanira, grua e Herkulit
Poseidoni, zot i ujrave
Hefesti, zot i zjarrit
Oqeani, hyjni n pension
Syvetmi, Qindkrahshi, gjigant t papun
Prostituta, grua e shthurur
Dhuna, Pushteti hyjni t departamentit t rendit
Hyjni, hyjnesha, njerz parak, nj grua, nj burr q sht njkohsisht
burr dhe vlla i saj, nj dashnor, njerz normal, nj filozof, nj aktor, nj
fshesar i Olympit, nj rapsod, nj piktor, turist, kalimtar, fotoreporter.

240

Ngjarja ndodh n tri nivele: n qiell, n tok, nntok. Koha e ngjarjes

sht e prgjithshme, pa kahje, me rrjedh t ndryshme n qiell, tok dhe
nntok.477
Kjo pjes e tekstit dramatik q i parashtrohet publikut me an t
shpalljes teatrale ose Programit sht pjes e rndsishme e strukturs s
veprs dramatike.
Dialogu dhe monologu Kjo vepr dramatike zhvillohet prej konfliktit
deri n zgjidhje. Do t prdornim termin zgjidhje pr t qen m
koherent me terminologjin, por fundi mbetet, gjithsesi, i hapur. Stili i saj
karakterizohet nga nj tension i vazhdueshm q buron nga disa konflikte,
ku kryesor sht ai q ngrthehet n vet Prometheun. sht pikrisht ai
tension q rritet gradualisht pr tu zgjidhur n fundin e drams.
Mjeti m i prshtatshm pr shprehjen e kundrthnieve midis
karaktereve, q sht tipar karakteristik i veprs dramatike, sht dialogu.
Pikrisht intensiteti i kundrthnieve midis karaktereve, por edhe brenda
prbrenda t njjtit karakter, Prometheut, kan krkuar shprehjen e tyre
n kt gjini letrare, ndonse mbetet e paparaplqyer nga autori.
Prve dialogut, n dram prdoret edhe monologu, funksioni i t
cilit sht shpesh i ngjashm me funksionin e dialogut, sepse n njfar
mnyre ai sht bisedim me vetveten; n t shprehet luhatja e brendshme
e individit ose konflikti i tij me botkuptimet e zakonshme, me nj rend t
caktuar shoqror ose me gjith atmosfern shpirtrore q e rrethon.
Me kmbimin e dialogut dhe t monologut, n dram arrihet larmia e
t folurit t personazheve, kurse prmes ndrrimit t vendit ku zhvillohet
ngjarja arrihet larmi gjat zhvillimit t veprimit. Koha e veprimit t
ngjarjeve n sken sht e kufizuar. Pr kt arsye letrsia dramatike,
dallon pr intensitetin e shprehjes, t cilit i nnshtrohet dhe kompozicioni
i posam dramatik.
Kompozicioni i drams Kompozicioni dramatik i cili rindrton mitin
e Prometheut zhvillohet prej pjess hyrse, q bn t mundur veprimin e
mtejshm, n pjesn qendrore q zhvillon ngjarjen drejt rritjes graduale
por t prshpejtuar t tensionit, deri n pjesn e fundit, ku veprimi arrin
cakun e nevojshm dhe logjik.
Shprehje e ksaj sht dhe ndarja formale e drams n akte, pamje dhe
skena.
Kjo sht nj dram ku miti i Prometheut vjen mbi t gjitha i
modernizuar pasi fokusohet n dshtimin dhe rrnimin vetjak, shpirtror,
politik dhe shoqror e prfshin historin e njerzimit nn frymn e
mitologjis dhe modernizmit.
477

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009, f. 406

241

Stin e mrzitshme n Olymp kombinon disa nga pikat e forta

t narrativs (ekspozicionin, prmbledhjen, skenn, motivimin), me
prparsin e vizualizimit (sht nj vepr e ndrtuar pr tu vn n
sken). Ajo mund t priret ti bj jehon nj modeli dramatik antik por u
ka rishkruar pr nj qllim tjetr. Le t mos harrojm q modeli i par, ai i
Eskilit sht parateksti i trilogjis Prometheu i mbrthyer i Kadares, i cili
vite m pas na vjen i ristrukturuar n kt dram. Pra, duket se kemi nj
lvizje nga drama n tregim, nga tregimi n dram.
Ky tekst thekson ndjesit dhe emocionet e personazheve n nj subjekt
t ri i cili nuk mund t prfaqsohet me t njjtn eleganc a madhshti
si dikur (si n dramn e Eskilit). Aty ku dgjojm t flitet pr helmet, nj
dialog pr dashurin, pasionin, pr sjelljet seksuale, pr orgazmn, pr
arje herdhesh nuk ka sesi t gjendet nj prfaqsim aq klasik si n dramn
q e ka paraprir.

242

Prfundime

1.
Miti, ky autoritet, kjo referenc e gjithkohshme q priret kah
prsritjes, me an t nj force lvizse tepr specifike shnjon veprn
e Ismail Kadares. Ne studiojm pikrisht kt forc lvizse q na bn
prshtypje, studiojm rregullin e caktuar, lidhjet e rndsishme, dhniet
dhe marrjet e veanta, qllimet estetike, mnyrat e pranis s autorit dhe
faktorve historiko-shoqror, mekanizmat tekstore; gjith kt sistem t
veant t veprs Kadareane q ndrtohet mbi nj tharmtim mitik.
Sa i takon shtjeve q kan t bjn me pranin e mitit, vrehet m s
shumti rimarrja e miteve greke-ato kan mbizotrim n veprn kadareane
pr shkak t njohjes s tij t thell dhe aq mbreslnse me letrsin antike
q n fmijri, ndikimit t ksaj letrsie dhe ngjashmrive dhe analogjive
q gjeti n ngjarje t bashkkohsis (kryesisht diktatoriale) n Shqipri.
Shkrimtari, ka br pra, rifunksionimin e miteve klasike dhe miteve
t lashta, ka rimarr motive dhe personazhe mitike nga fondi i qytetrimit
kombtar dhe antik. Ai ka rimarr, po ashtu, legjenda, prralla e balada.
T gjitha kto shfaqen n veprn moderne prmes nj organizimi specifik
strukturor, n nj rrfim plot fantazi, duke prvijuar ngjarje e personazhe t
njohur e t rinj, prmes prftesave t analogjis, prmes gjuhs s metafors
e metonimis, alegoris, simbolit e diku groteskut. N kt kuadr, interes
t veant paraqet lidhja midis mitit dhe forms s shprehjes s tij.
N fillim, hendeku q shtrihet n zemr t mitit ssht asgj m shum
se tensioni i prhershm q gjejm tek do shenj midis shnjuesit dhe t
shnjuarit, thn ndryshe: ngjarja dhe domethnia e saj, nuk jan kurr
njkohsisht t pranishme. Ismail Kadareja i ka dhn prparsi kapacitetit
t tij pr ta shfrytzuar kt hendek midis shenjuesit dhe t shenjuarit.
Miti sht sintez, organizim q prfton trsin, trsi organike,
megjithat, ai pson transformime n vepren kadareane, prmbajtja e tij
sht ndryshuar.
Funksioni shenjues metaforik prcakton dhe lindjen e situats s re
t rrfimit. N tekstin letrar krijohet ajo struktur, q prjetimin artistik,
mundsin e shumsis s konotimit dhe t ndikimit estetik t tij e nxjerr n
243

planin e par dhe t gjitha elementet prbrse tekstore dhe jashttekstore

i shrbejn dhe i nnshtrohen ktij qllimi.
2.
Ne orvatemi t lvizim npr deje t nj rrjeti ndrtekstor i cili do ta
prshkruaj dhe do ta prcaktoj mekanizmin e riciklimit t mitit si veanti
t letrsis s Kadares. Pr kt: a. nxjerrim n pah treguesit ndrtekstor;
t hapur e t fsheht, b. e studiojm thellsisht ndrtekstorin si proces
i shndrrimit t nj sistemi shenjash n nj tjetr, si forc lvizse q
rishkruan tekstet.
Disa tituj dhe personazhe paraqesin prnjher karakterin e tyre
ndrtekstor. Ndrsa nj pjes tjetr e titujve q konfigurohen me komponent
t paparashikueshm n realitetin shnjues, prthyejn edhe nj mnyr t
re t menduari, ngren pikpyetje mbi at q mendonim se e njihnim mir
dhe t ftojn drejt studimit t nj marrdhnieje t re t piktakimeve q do
t vr n pikpyetje lojn e trsis. Disa tregues ndrtekstor jan:
citimi, epigrafi, aluzioni, ndrteksti i motivuar pr metafor dhe
metonimi, analogjia, referenca:
Modele antike, modele universale ose, t identifikueshme me konceptin
e arketipit, jan gjallruar n lndn e Kadares:
-Arketipi i mosbindjes hyjnore, Prometheu, titani rebel sht
figur dualiste: i guximshm dhe i penduar. Bota e ankthit dhe flijimit,
instrumenteve t torturs dhe e prmendoreve t marrzis, tek Kadareja
sht e lidhur ngusht me nj ferr ekzistencial me prfytyrimin demonik.
Rinovimi i sistemit ndshkimor-rikthimi i ferrit dhe i skterrs ka t bj
me mitet m t prgjakshme t rimarra nga antikiteti (q shfaqen sidomos
tek Vajza e Agamemnonit, Pasardhsi) q prftojn tablon e nj skterre
moderne.
-Arketipi i Klitemnestrs - model i s vejs s nj prijsi t vrar,
aludon pr vrasje t kryer me gjas nga bashkshortja e pasardhsit. Fal
deprtimit t zgjuar n strukturn e brendshme t paratekstit ka lejon
gjenerimin e elementeve kryesore t modelit antik, Kadareja e sjell kt
paradigm t njohur t modernizuar n kontekstin shqiptar.
-Arketipi i Kalkantit, sht sintez e vazhdueshme dhe riformim
i kuptimit: n botn komuniste Kalkanti sht kshilltar i tiranit, spiun,
projektues i s keqes, ideator i flijimit, dhe mjetet e gjuhs, (ktu shumsi:
kalkantt ishin me mijra) mbshtesin funksionet referenciale t shprehjes,
pra, e lidhin at me realitetin dhe kohn.
-Dialogu midis t tashmes dhe t shkuars prfton edhe prshkallzimin
zbrits, zhbirilimin nga lart-posht: t krijohet prshtypja se shenjuesi
rrshqet mbi serin e t shenjuarve dhe zbulon vrasjen makabre t nj
mjeshtrie intelektuale n cilndo kultur.
244

-N veprn e Kadares prvijohet portreti psikologjik i tiranit, i

diktatorit t t gjitha kohrave. Mnyrat e eliminimit, goditja veanrisht
e inteligjencs, shfaqen tek Stin e mrzitshme n Olymp, Nata e Sfinksit,
ku zbulohet figura e tiranit t pushtuar nga ankthet se mos i rrmbejn
pushtetin; ai mbart tmerrin e nj rnieje t mundshme e t shpejt, si pasoj
e krimeve mbi t cilat ka ndrtuar despotizmin. Tek Stin e mrzitshme n
Olymp Zeusi sht i mbrthyeri i vrtet e jo Prometheu. Pharmakos-i
(ose viktima e flijuar, i cili duhet t vritet pr ti forcuar t tjert) do t
na onte tek flijimi i Ifigjenis tek Vajza e Agamemnonit. Mungesa e
skrupujve, melankolia dhe vullneti i pangopshshm-njri pol-njsohen me
viktimn e flijuar-poli tjetr- duke na dhn formn m t prqendruar t
parodis demonike: t dy ata bhen nj te Pasardhsi ku e gjejm prsri
diktatorin-sfinks m makiavelik se kurr; dhe prsri tek Lulet e ftohta t
marsit n realitetin post-komunist, tanim i verbr, duke krkuar t fshehtat
e groposura n male, me hijen e tij, a m sakt t tiranis s tij q do t
vazhdoj t na gjurmoj deri tek vepra m e fundit: Aksidenti.
-Arketipi i Agamemnonit: atributet e Agamemnonit (mbret dhe
komandant, prijs i etur pr luft, vendoss i disiplins s hekurt, dhuns
dhe terrorit) raportet e Agamemnonit me kryekomandantin tjetr, Akilin
(grindje kryenee mes prijsash), dukuri t ndryshme (forcim pozite n
udhheqje) dhe lidhja midis tyre kan t bjn me strukturn e thell t
mitit q organizon lndn e romanit Vajza e Agamemnonit. Nga bashkimi
i veorive t figurs s Agamemnonit dhe i veorive t ish-kryeministrit
shqiptar Shehu, krijohet nj figur origjinale si ajo e Pasardhsit, e cila,
duke dubluar efekte kuptimore, n dukje t papajtueshme, mbart funksionet
dhe cilsit m qensore t Agamemnonit si msuesi i madh i do flijimtari
t ardhshm, themeluesi, klasiku!
-Arketipi i Ifigjenis identifikohet n mnyr unike, dhe ndonse
emri do ti transformohet n Suzan n varsi t faktorve me karakter
sociologjik, atributet thelbsore do t vijojn t shfaqen pa modifikime
substanciale t karakterit t tyre. Vese:
-Flijimi sht nj akt politik. Agamemnoni, ka prdorur t bijn pr
ta legjitimuar luftn, sakrific kjo q nuk e shptoi nga katastrofa. Pr
Kadaren nuk ka aq shum rndsi sakrifica, sesa sfondi ku vendoset ajo:
sistemi. N kt sfond, flijimi qe i prligjur dhe prligjte varfrin, mrzin
dhe shtypjen.
-Ritualet dhe sakrificat n ndrtime, t modifikuara: Tregtart rival
kan imituar nj rit dhe kan sjell modelin arketipor n nj shoqri ku
sakrifikimi nuk riprodhon nj sakrifikim fillestar t lidhur me nj hyjni. Tek
Ura me tri harqe ngjarja njeh nj shfaqje t re prmes kthimit mbrapsht
n fabul, krijimit t subjektit t ri, krijimit t skenave dhe situatave t reja.
Sakrifica n ndrtim bie n sy m tepr pr prdorimin e saj dhe mnyrn
me t ciln Kadareja ka ditur t prshtas fabuln e hershme ndaj subjektit
t romanit t tij fal njohjes s lidhjes s parimeve strukturore t letrsis
245

me mitologjin. Kto na drejtojn t pikasim qasjen e ndryshme ndaj nj

subjekti t rrnjosur fort n traditn dhe kujtesn e prbashkt.
-Arketipi i shkatrrimit t nj qytetrimi Prbindshi zbulon shkrirjen
e forms s vjetr t mashtrimit (kali i drunjt) me format e mjeteve
vetlvizse t bashkkohsis. Rrfimi antik i njohur transformohet duke
zbuluar nj struktur narrative t re dhe moderne. Kali i Trojs - prbindsh
ideologjish, n nj koh t re historike vepron me t njjtin qllim si
dikur. Ai qndron midis realitetit dhe ndrrs, midis t prkohshmes dhe
t prjetshmes pr t pruar mesazhin, paralajmrimin se rreziku pr
shkatrrim sht i pranishm n do koh e pr t na kujtuar se qytetrimi
zhvillohet prmes enigmash, intrigash, misteresh, krimesh pr pushtet.
-Arketipat vijn edhe prmes emrtimit dhe funksionit t personazheve:
Emrat - konvencione t ideve nnkuptojn lidhje me tipare t personalitetit,
me nj paraardhs real, letrar a mitologjik. Konvencion i ides s dhnies
s bess sht emrtimi i personazhit t sotm t romanit Aksidenti, Besfort
Y. (rigjallrim i modelit t Ago Ymerit). Tek Prbindshi, emrtimi i
personazheve (Akamanti, Odiseja K., Helena) lidhet me paraardhsit
mitologjik dhe bn t mundur deprtimin n realitetin totalitarist t
arketipave t prjetshm t dinakut, projektuesit t dredhis, bukuroshes
s rrmbyer, q shkakton luft, etj. Ktu kemi gjurmt e dy kodeve: kodit
socio-etnik (Roberti, Milloshi) dhe kodit simbolik (Akamanti, Odiseja
K., Helena). Ata trashgojn emrin dhe funksionin nga paraardhsit
mitologjik, por jan melankolik dhe, duke u munguar guximi nuk kryejn
veprime q mund t konsiderohen heroike.
-Arketipi i dyluftimit pson disa transformime: tek Pasardhsi ka nj
grindje midis prijsave, prsritje e grindjes s Agamemnonit me Akilin
q shkakton gjith konfliktin n Iliad (dy gjysma t nj klani); n trajt
groteske shfaqet dylufimi tek Shkaba, sepse personazhi kryen nj veprim
t jashtzakonshm dhe anormal: godet me thik shtetin e vet. Tek Ura
me tri harqe nj prleshje midis dy natyrave t kafshve: nj ujor e tjetri
toksor, rivjen pr t paralelizuar luftn ose duelin q ndodh pr motive t
konkurrencs, aluzion, q ka nj marrdhnie metonimike me dyluftimin
tjetr: at t vendit ton me perandorin osmane. Marrdhnia mes tyre
vjen sipas ndrveprimit t relacioneve strukturore t sistemit.
N kt mnyr, Kadareja zbrthen arketipin n nj trsi ngjarjesh n
planin psikik, historiko-shoqror, politik, luftarak dhe e prdor arketipin si
njsi pr ngritjen e strukturave t tij, kshtu, ai, aktualizon mundsit q i
jep arketipi.
-Nj nga format m interesante t shfaqjes s arketipit t metamorfozs
n korpusin letrar t Kadares sht kthimi i njeriut n gjarpr dhe
anasjelltas. Tek Lulet e ftohta t marsit metamorfoza vjen e lidhur me
personalitetin e shumfisht t njeriut dhe kolektivitetit, dhe me pasojat e
nj zhvillimi t shpejt e transformues. Tek arketipi i ringjalljes (ngritja e
njeriut nga varri tek Kush e solli Doruntinn) shfaqet karakteri demiurg q
246

nnkupton ndrhyrjen nga jasht t nj force hyjnore, q sjell ndryshime

n thelbin e brendshm dhe formn e jashtme t sendeve dhe fenomeneve;
ndrsa tek Lulet e ftohta t marsit demiurgu mbart edhe nj funksion tjetr:
arratisjen e njerzve nga bota e zakonshme dhe kaotike.
- Arketipi qiellor- aluzion pr qendrn e bots komuniste sht
shfaqur, n fakt q tek romani Spiritus. Ndrsa n lartsit e Olympit vjen
si instanc e lart veshur me mister, pr t ciln sdihet asgj, por s cils
i binden t gjith, madje dhe vet Zeusi. N hierarkin e fuqive superiore,
diku n kozmos kemi kshtu nj aluzion pr qendrn e bots komuniste.
- Marrdhniet me botn e prtejme-nj metafor e kumteve: Takimi
me t vdekurin, n ndrra, n botn e prtejme, brenda ndrgjegjes,
sht i pashmangshm. Tek Pasardhsi, mendja e plaks (hall Memes)
punon njlloj si dymij vjet m par. Hermesi tek Stin e mrzitshme n
Olymp, thot se nga t vdekurit e Hadesit vijn ve kumte t pakuptimta.
Fantazma e Pasardhsit rrfen n mnyr rrqethse n fund t romanit me
t njjtin titull. Fantazma, ndrrat e nats, parandjenjat e ankthet si zona t
ndrmjetme midis bots njerzore dhe asaj hyjnore metaforizojn primin
e kumteve nga njra bot n tjetrn.
- Incesti dhe faji q krkon shlyerje n realitetin kaotik: Faji q krkon
shlyerje shfaqet tek Pasardhsi ku biri, n vend q ti premtonte gjakmarrjen
(si tek Orestia) t atit, do ti thoshte t kundrtn. Faji q krkon shleyrje
vjen si asosacion edhe prej figurs s Edipit si shef ose ish-shef i shtetit.
Mnyra e shndrrimit t paratekstit. N rifutjen n veprim t
motiveve t vjetra nprmjet nj ngulitjeje t tyre n nj kontekst t ri
dallohen dy procese thelbsore: zvetnimi i modelit tragjik dhe domethnia
e re q i jepet tems s trashgimis.
Vrejm kto dy forma demitizimi, tipike pr rimarrjen e miteve nga
Kadareja:
-Reduktimi i mitit n histori, orientimi drejt njerzores: ofrohen
versione shpjegimesh mbi tharmin real mbi t cilin mund t jet ngritur
ngjarja fantastike, duke i rrnjosur ngjarjes fantastike prmasn hyjnore
apo t shenjt. Shpjegimet aludojn gati gjithnj pr dukuri a ndodhi t
rndomta dhe t thjeshta; nj version fiton gjithmon eprsi: pas fantastikes
shpesh fshihet nj makinacion, nj ideologji, a nj prfitim - nj e vrtet e
thjesht dhe e tmerrshme.
-Zhvlersimi grotesk i shenjtris s miteve Mendimi grotesk,
paradoksal dhe i uditshm, zbulon irracionalen n rendin totalitar shqiptar
prmes evokimit t krimit n shtpin e atridve. Kadare bn ndonjher
ndrhyrje ekstravagante. Ndrthurja e komikes ose qesharakes me t
uditshmen, me t jashtzakonshmen sht n funksion t zbulimit t
absurdit dhe paradoksit n shoqrin antike dhe bashkkohse.
Prftesat groteske t zhvlersimit t miteve, mund t organizojn tr
strukturn dhe kompozicionin, si ndodh n romanin Shkaba. Madhshtia
247

shtetrore, sipas shkrimtarit, sht pjes e pandar e atij mekanizmi q

i siguronte supershtetit nj sundim absolut mbi njerzit q mbante nn
zgjedh.
Mnyrat e pranis s autorit dhe faktorve historiko-shoqror.
Prkundrejt teorive q mohojn autorin, n lndn letrare t Kadares
autori dhe faktort historiko-shoqror ndihen n do prmas t tekstit.
Edhe pse autori shpesh shihet jasht tekstit letrar dhe anasjelltas, teksti
letrar i pavarur nga ai, Ismail Kadareja i jep tekstit gjithnj dika nga
vetvetja. Duket se disa partekste marrin kuptim, pikrisht, mbi nj rrafsh
historik. Interpretimi i Kadares mpleks nj gjykim vlerash dhe epoka jon
rilexon nn dritn e aktualitetit t saj politik, ideologjik, shkencor, artistik
mitet dhe i zbulon atyre vlera q i mbartnin t pazbuluara. Mitet letrare
kundrshtojn do prkufizim t prer t nj kuptimi dhe i kaprcejn
gjithmon domethniet q do epok mund tu vesh: kshtu, ato nuk jan
kurr t shterruara nga nj interpretim historik i dhn dhe jan gjithmon
t gatshme pr kuptimin q ky autor u jep.
-Kahje shndrrimi t pmbysura: njeriu bhet gjarpr. N kushtet e
shoqris kaotike n tranzicion nuk ishte gjarpri i fejuar, q u shndrrua
natn n njeri, por e kundrta, ishte dhndri-njeri, q befas u b gjarpr.
-Edipi: figur poliedrike. Edipi, n romanin Lulet e ftohta t marsit, duke
humbur iniciativn, lirin, rivjen jo n formn e nj rrfimi t mvetsishm
a t nj historie t strukturuar, por si nj figur shumkndore, dhe, duke
humbur n t njjtn koh at q i siguron fisnikrin e tij dhe sedrn e
lnduar, pushon s qeni hero tragjik. Kndet e ndryshme t vshtrimit mbi
kt figur qndrojn n mnyr harmonike n veprn e Kadares, duke
qen t prputhshme me an t ndryshme t shoqris n tranzicion.
-Vjedhja e pavdeksis-nj mit politik: Vdekja dhe vjedhja e pavdeksis, duke devijuar pakz nga funksioni i tyre i par, marrin nj
domethnie tjetr. Kadare i shton ktij miti intrign pr fshehjen e s
vrtets, duke e trajtuar at, si nj mit politik n analogji me shestimin pr
fshehjen e s vrtets n sistemin totalitar.
Refleksioni pr rolin e artistit-qllim i autorit - Mendimet pr
Prometheun modern shkojn drejt nj refleksioni pr rolin e artistit dhe t
shkrimtarit, e, po kshtu, Ismail Kadareja, me zgjedhjen q bn, murgun
Gjon tek Ura me tri harqe, pron reflekse aludive mbi karakterin dhe
jetn e vet.
-Referenca kah tirania postkomuniste dhe Ballkani i tunduar: Miti
i Euridikes dhe Orfeut me derivimin, reduktimin deri dhe fshirjen e
shnjuesit, vjen pr t projektuar varsin gati perverse t nj ifti, lidhjet e
gjithhershme enigmatike erotike, pr t projektuar nj vend postranzitor si
Shqipria, nj Europ t tr n brym me Ballkanin e pakuptueshm midis.
Me Besfortin- joshs, dominant, i vshtir, i bukur, mbyts dhe krizn e
248

ktij ifti q endet moteleve e shteteve t Europs, mund t mendohet se

Kadare po paraqet nj lloj t alegoris pr joshjet dhe mbylljet e tiranis s
re postkomuniste, liris.
3.
Tek vepra e Kadares miti vishet me rrfim. N krijimtarin e
Kadares, kemi zhanre t larmishme: proz, poezi, dhe dram; s fundmi,
disa nnlloje t prozs si romani, tregimi, novela, gjithashtu, eseja.
Miti tek vepra kadareane sht fiction, i rindrtuar, i ndrfutur, i
pranvn, i transformuar. Kshtu nxjerrim n pah kombinacione, variacione
dhe transformime prmes nj narracioni t veant, e konkretisht:
Rrfimi n her pr at q ka ndodhur 1 her. N tregimin e
Kadares Para banjs rrfehet n vetn e tret pes her ajo q ka ndodhur
nj her duke zbuluar n do rrfim detaje t reja t mnyrs s vrasjes.
Pluraliteti i perceptimit na jep nj vizion m kompleks t ferrit. Nga ana
tjetr, perceptimi disa her i t njjts ngjarje, na lejon t prqendrojm
vmendjen tek personazhi, i cili e percepton edhe tek theksimi i detajeve
(duke parakuptuar gjithmon q lexuesi e njeh ngjarjen).
Duket kshtu se nga imazhi q ka pr ngjarjet Agamemnoni, kalohet
tek nj rrfimtar i gjithdijshm q shfaqet vetm n rreshtat e fundit t
tregimit e flet pr thelbin e pazbuluar. Ky narrator ekstradiegjetik, prodhon
nj efekt origjinal e t papritur: ai pohon ferrin psikologjik t Agamemnon
Atridit, t krijuar nga ai vet.
Transformimet narrative dhe introspeksioni. Situata e re q
krijohet n tregimin Nata e Sfinksit, shestohet mbi marrveshjen q Sfinksi
ka br me njerzit. N tregimin e Kadares, sht sfinksi ai, q rrfen t
papriturn dhe t pabesueshmen duke zbuluar nj kontrast t thell midis
dukjes dhe thelbit.
Tek ndrra mashtruese, fictioni i prngjet trajts dhe strukturs s
mitit; Monologu i Sfinksit dhe i ndrrs mashtruese trupzon t reflektuarit,
aktivitetin mendor jasht shprehjes s rrfimit mitik; monologu e kthen aktin
e t rrfyerit n nj proces t prsijatjes, t arsyetimit, t introspeksionit,
gj q nuk ndeshet n rrfimin q i ka paraprir.
Romani me enigm dhe suspans heton dilemn mitike. Romanet e
Kadares nuk prfshihen n klasifikime-ato jan forma ndrmjetse midis
romanit policor (me enigm, romanit t zi) dhe romanit n prgjithsi; ato
kan nj kompleks veorish t ndryshme, pa u rrekur asnjher t formojn
me zhanrin policor nj trsi logjike dhe harmonike.
Rrfimi tek Kush e solli Doruntinn, E penguara, Aksidenti mbivendos
dy seri kohore: ditt e hetimit, dhe ditt kur ndodh drama. N romanin E
penguara dhe Aksidenti, kto elemente gjenden t dubluara: pra, ditt e
249

hetimit i kushtohen nj hulumtimi t dyfisht: t ngjarjes s bashkkohsis

dhe t ngjarjes mitike: njra shtjellon tjetrn, n terma t tjera, me shuarjen
e diferencave kohore, fare mire njra histori jo vetm q mund t rrij n
vend t tjetrs, por edhe mund t hedh drit mbi enigmn e saj.
-Digresionet dhe ndrfutjet. Narracioni karakterizohet nga nj
thyerje n dukje e nj koherence t brendshme duke ndrfutur brenda
rrfimit tekste q mund t qndrojn edhe t pavarura si rrfimi mbi djalin
Gjarpr tek Lulet e ftohta t marsit, t organizuar n disa mikroepisode,
rrfimi mbi vjedhjen e pavdeksis nga Tantali, rrfimi i Hektorit dhe i
korit t hijeve tek Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut.
Historia e ndrfutur lidhet n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort
me historin q e prfshin at: me an t emrit t personazheve, fillit t
intrigs, fenomeneve t gjithhershme etj. Duke treguar historin e nj
rrfimi tjetr, rrfimi i par prek temn e tij t fsheht dhe, n t njjtn
koh, pasqyrohet n kt imazh t vetvetes; rrfimi i ndrfutur sht
njherazi imazhi i atij rrfimi t madh abstrakt, pr t cilin t gjitha rrfimet
e tjera jan ve pjes t vogla, si dhe t rrfimit prfshirs q vjen fill para
tij.
-Vajtojcat, rapsodt, kori i hijeve rimodelojn ngjarjen mitike.
Brenda nj kodi dhe konvencioni si sht ai i romanit na shfaqet nj dukuri
estetike: kori antik, vajtojcat, rapsodt t cilt nuk mund t konsiderohen
thjesht prqasje t ndryshme mbi t njjtin realitet, rimodelojn ngjarjen
mitike. Vajtojcat dhe Kapiten Stresi krijojn prmbajtje krejt t ndryshme
prej njri-tjetrit, duke u br n nj moment nj prplasje forcash. Vajtojcat
jan duke krijuar nj balad-baladn paraekzistuese, q ka shrbyer si
paratekst pr kt roman, teksa Stresi prpiqet ta gjurmoj ngjarjen. Kori
i hijeve tek Lul Mazreku, flet nga pozita t tjera. Gjuha e tij sht m pak
e ngjashme me korin antik nga sht gjuha e vajtojcave me gjuhn e
kngs s Dhoqins. Kori i hijeve jep dhe shkrirjen e individit n nj mas
kolektive, kalimin prtej vetes s vet; ai pohon humbjen, shkatrrimin e nj
qytetrimi, gjith gjrave q n rrug e sipr asgjsohen; por duke thyer
heshtjen, ai pohon lirin. Ai sht tragjik sepse edhe fiton liri, por edhe
vuan e prjeton dhimbje pikrisht pr shkak t ksaj lirie q shfaqet si
humbje q nga lashtsia me nj jehon n kohrat moderne.
Zemra e rrfimit - e pambrritshme: Tek Aksidenti, E penguara,
Darka e gabuar, Doruntina, shkohet nga e njohura tek m pak e njohura.
Nuk krkohet thjesht autori i krimit apo arsyet e kryerjes s krimit- krkohet
njohja e t panjohshmes, e nj misteri prtej njerzores. Kuptimi i fundit,
e vrteta e mbrame, nuk gjenden asgjkundi, n asnj nga kto tri romane
sepse nuk ka brendsi. Ekzistenca e nj sekreti thelbsor, t nj gjje t
paprmendur, t nj force t papranishme tejet t fuqishme, q v n lvizje
gjith makinn e pranishme t narracionit sht e dyfisht dhe n dukje
kontradiktore -ka i jep mundsi t rifilloj pareshtur: nga njra an Ismail
250

Kadareja prdor t gjitha forcat pr t arritur te thelbi i fshehur, pr t

zbuluar objektin sekret, nga ana tjetr, ai e largon pareshtur, e mbron-deri
n fund t historis, n mos edhe m tej, si tek Aksidenti ashtu edhe tek E
penguara, Darka e gabuar, dhe Kush e solli Doruntinn.
Zemra e rrfimit, sht e pambrritshme sepse e pambrritshme sht
paradigma e saj.
Evokimi i mitit n rrfim prmes fantastikes. Episodet karakterizohen
nga mdyshja me t ciln i percepton lexuesi ngjarjet e paraqitura. RudianiOrfe nuk i ngre syt pr t par fantazmn, sepse e njeh gabimin e Orfeut;
ai nnshkruan librin pr t. Gjat ktij episodi t fundit lexuesi pyet veten
nse faktet e paraqitura shpjegohen me an t nj shkaksie t natyrshme
apo t mbinatyrshme, nse aty bhet fjal pr iluzion apo pr realitet. Kjo
mdyshje vjen nga fakti se ngjarja e jashtzakonshme (dhe potencialisht
e mbinatyrshme) nuk ndodh n botn e mrekullive, por n kontekstin e
prditshm, n at q pr ne sht m i zakonshmi. Ky sht rrfimi pr
nj perceptim.
Shqyrtimi i motivit mitik nga shkrimi eseistik. Pr t shprehur
mendimet dhe prsijatjet e tij brenda prozs, autori v n pun nj teknik:
ai ndrkall esen e personazhit t tij, Gent Ruvins, n trupin e romanit n
fjal.
Faktet, argumentet e paraqitura shfrytzojn besimin e lexuesit. Si t
jet retor, autori zbulon se disa nga besimet nga t cilat varet vlersimi i
veprs s tij, vijn t gatshme, t pranuara trsisht nga lexuesi Ende
sht nj trsi habitse komenti e drejtuar kah vlerat e prforcuara, t cilat
dikush mund t mendoj se shumica e lexuesve i merr pr t mirqena. Me
kt ese, dhe me esen mbi Eskilin, Kadareja prek filozofin, politikn,
historin, filologjin, estetikn dhe disiplina t tjera. Ajo shfaqet si nj
ushtrim i shpalosjes s natyrs dhe kndvshtrimit t Gent Ruvins, sipas
mnyrs s vet me an t liris s fjals.
Nga drama n tregim-nga tregimi n dram. Dramatizimi i mitit
t Prometheut. Miti i Prometheut e gjen veten t risemantizuar edhe n
tregim edhe n dram nga Kadareja. Miti i Prometheut i risemantizuar nga
Kadareja, dallon prmbi t gjitha pr veprimin, prandaj ai shnon kt tekst
q sht shkruar pr tu shfaqur n sken. Drama Stin e mrzitshme n
Olymp sht krijuar si shprehje letrare e situats s Prometheut ku shprehet
konflikti i kundrshtis n mes t dashuris pr njerzimin dhe mendimit
zhgnjyes pr ta, duke shkaktuar gjendje t shtypur, q rritet dhe krkon
zgjidhje t domosdoshme t konfliktit.

251

4.
Duhet t kujtojm se narracioni i disa historive mitike gjat rimarrjes,
si sht ai i historis edipiane n letrsin botrore, ndodh q vuan nga
modifikimet. Ndodh t reduktohet, n rastin e Platen-it dhe Peladan-it, ose
t mbingarkohet.
Disa rimarrje n letrsin botrore t motiveve, pakets s imazheve
apo arketipave t cilt konfigurohen edhe n veprn e Kadares, rimarrje
p.sh. t arketipit t heroit tragjik-fajtorit pa faj, motivi i bukuroshes
s rrmbyer a viktims s flijuar etj. T njohura e t studiuara edhe n
letrsin europiane, bartin origjinalitetin e ktij shkrimtari pr shkak t disa
veorive q e bjn kt mnyr (rimarrjeje) t jet tipike pr shkrimtarin
n fjal. Ato jetsohen n kontekstin shqiptar dhe interpretohen m s
shumti si mite politike n bashkkohsin totalitare. Ky origjinalitet i
detyrohet natyrs s mitit si histori q mund t rimerret nga breza t tr,
pasi karakterizohet nga shumkuptimsia; gjithashtu, dhe funksionit q
miti ka si histori q mund t ket lidhje me nj bashksi t caktuar pr
shkak t vlers ekzemplare dhe shpjeguese.
Miti i Ifigjenis sht mit politik, mit lufte dhe mit kombtar n
letrsin europiane. Variacionet estetike ndryshojn rndsin e shtjes
tragjike; ishte flijim patriotik tek Euripidi; vokacion; dekretet hyjnore do t
nxisin pasionin m tepr sesa mshirn tek Racine, Teatri u jep pasioneve
ngjyrat e mizoris sakrifikuese. Imazhet e prgjakshme przihen me ato t
dashuris. Ky vizion duket se krijon veprn e Kadares.
Tek t dyja Ifigjinit q prbjn kt trsi (Iphigenie in Aulis, 1944;
Iphigenie in Delphi, 1941), sakrifica njerzore sht rrnja e prgjakshme
e tragjedis. Tek Kadareja miti sht br nj mit lufte, politike, mizorie
dhe kaosi.
Andre Obey, tek Nj bij pr ern 1953, denoncon ant e vdekjes s
Ifigjenis, gryksin dhe poshtrsin -ajo ka trashgon Kadareja nga
rimarrjet e letrsis botrore jan dhe krkimi i thjeshtsis brenda mitit
ose shumfishimi i intrigave, zgjidhjet ose versionet ex-machina synojn t
shumfishojn imazhin mizor dhe turbullues, t vajzs s flijuar.
Helena e Prbindshit sht nj grua e brisht q i druhet hakmarrjes
s ish-t fejuarit. Ajo ndjek t dashurin e saj pa shfaqur as shenjn m t
vogl t rezistencs. Nuk flitet pr lavdi t saj. Nuk pranohet se ajo sht
prgjegjse pr konfliktin, ndrkoh tek Trojada e Garnier-it, pranohet q
Helena sht prgjegjse pr luftn. Eskili e paraqiste Helenn si nj qenie
n t njjtn koh, abstrakte dhe hyjnore, nj mnyr mallkimi (fataliteti),
por Euripidi, sheh vese nj grua te Helena; ai as q e pranon q Afrdita
kish ndrhyr me forc duke frymzuar tek Helena nj pasion t cilit ishte
e pamundur ti rezistoj. N kulmin e klasicizmit europian, emri i Helens
252

do t bhet nj mnyr t shprehuri, nj metonimi q mund t shrbej pr

t prcaktuar nj grua t rrezikshme, t leht. Helena, nga nj fatkeqsi
hyjnore, bhet objekt i shakave t turpshme. Dshira pr ta ringritur figurn
e Helens dhe pr ta shkputur nga anekdota e flliqur me qllim q figura
e saj ti rikthehet epopes, do t ket si efekt kundrshtimin e epopes.
Kadareja nuk ka asgj t prbashkt me kto trajtime, por ka dika t
prbashkt me vizionin e Krista Woulf-it q supozon se trojant pr t mos
humbur imazhin e tyre, kan br sikur Helena ka qen brenda mureve t
tyre. Ka nj degradim t mitit n esen e Gent Ruvins. Tradita botrore
vazhdohet nga Horaci, Jean de Meung, Hofmannswaldau, Meilhac-u dhe
Halvey. T tjert i japin nj ton t leht prbuzs. Benoid de Sainte-Maure,
i siguron si Helens nj lavdi t menjhershme, shum t ndryshme nga ajo
q mund ti jepte tradita skolastike. N atmosfern oborrtare q shpalosej
ather, Helena dhe Paridi shndrrohen n nj ift t dashurish t prsosur,
q mund t krahasohen me Tristanin dhe Izoltn, ose me Lancelotin
dhe Guinevern. Simbolizmi do ta justifikonte emrin q i vn m von
historiant e letrsis, me teprim abuzues, nse poett e ksaj rryme do tia
kishin dal t shmangnin alegorin, transformimin e Helens n imazh pr
dekor, pr t ilustruar bukurin e saj, nse do t kishin arritur t sugjeronin,
n joshjen e pastr, rrugtimin e nj figure drejt heshtjes drithruese. Mund
t prmendim disa emra: Valery, Yeats, Samain, D Annuzio, Apollinaire
Maldestam, Elytis. Claudel-i e ka vendosur ta kthej n fars versionin
egjiptian t legjends. Varianti i Kadares sht gjithashtu i pranueshm
brenda ktyre variacioneve pr shkak se vet personazhi mitik ka nuanca
t panumrta. Tek Prbindshi Odisea K., si dhe personazhe t tjer t
kngs heroike kan psuar nj trajtim q nuk i jep prparsi: Uliksi,
pr shembull, atij q Homeri i pikturon me ngjyra admirimi urtsin dhe
aftsin pr tu prballur pa u tutur me situata nga m t komplikuarat, si
n letrsin botrore synon t bhet i paskrupullt, admirues i kurtheve dhe
i makinacioneve, melankolik. Ky roman i Kadares q evokon rnien e
Trojs nuk sht n favor t fituesve. Si sht e mundur kjo? sht ekuilibri
i menur q poemat homerike vendosin midis kundrshtarve.
Ismail Kadareja rimerr temn e incestit, mirpo incesti nuk sht
thellsisht trondits dhe fatal si tek tragjedia e lasht. Incesti q tronditi
Tebn dhe shkaktoi vuajtjet prmbinjerzore t Edipit, vjen n realitetin
shqiptar mse i rndomt n kushtet e nj vaniteti dhe degradimi moral. N
1938, vepra Edipi ose muzgu i perndive, i Henri Gheon, bnte fjal pr nj
shpres religjoze po aq sa edhe pr nj shqetsim pr ngjarjet q do t vinin.
Sar Peladan-i ngarkonte mbi Edipin peshn e nj vetmie t lavdishme dhe
t mallkuar dhe Ducis-i ia jepte kt rol Polinikut tek vepra e tij Edipi
tek Admet-i dhe n veprn tjetr Edipi n Kolon. Corneille-i, Voltaire-i,
Peladan-i, Gide-ja, Gheon-i, Eliot-i t gjith nprmjet opozicionit midis
253

Tiresias dhe Edipit, prpiqen t japin madhsin e pushtetit t njeriut - ai

i prplas me njra-tjetrn t gjitha tundimet pr nj dshir pr t jetuar,
tundimin pr lumturi, tundimin pr t vrtetn, tundimin pr t shpifur,
tundimin e zotave dhe t njerzve... Rishfaqet tek Voltaire-i, tek Gide-ja,
edhe tek Teefik el-Hakim (1958), q frymzohet nga ky i fundit pr t
dhn nj konflikt midis pushtetit politik dhe pushtetit fetar. Korneji, kishte
mundur t gjente temn e dy fragmenteve t trimris mbi vullnetin e lir.
Oshttimat e mbrojtjes n ann e s cils Edipi i kundrvihet Kreonit tek
Edipi n Kolon, duket se zgjidhin shqetsimet e Port-Royal-it. Por Edipi
dhe Sfinksi i Sar Peladan-it duket se krkojn q konflikti midis njeriut dhe
perndive, i shfaqur nganjher n formn e konfliktit midis s mirs dhe
s keqes q sht konflikti tragjik par excellence, mund t zgjidhej nga
bujaria hyjnore. Henri Gheon-i dhe T.S. Eliot-i gjetn n t njjtn fabul
nj alegori t triumfit t hirit hyjnor ndaj mkatit. Zhvendosja e tragjedis
n letrsin europiane bhet sipas mnyrs s lojs, s komikes, prej disa
zhvendosjeve qesharake ose ngrdheshse, (shpesh pa vend): arkaizmi,
sakrilegji, qesharakja dhe zbavitsja e t shkruarit t nj tregimi mitik, n
realitetin e prditshm kan rolin e tyre. Gide prmend n Journal-in e tij
prplasjen e ideve q sillte n sken drama e tij. Tek Pasolin-i, Edipi i
plakur, duke i rn fyellit prpara nj uzine, pasi sht vendosur posht
ports s jashtme t nj katedraleje, shndrrohet n njfar poeti, ndoshta
n njfar profeti t marksizmit. Tek m modernt mund t dallohet, pa
dyshim nj prirje drejt banalizimit t mitit; jo vetm Edipi paraqitet si
njfar lordi Klaverston ose si nj Wallas, por prsri, n Fundi i karriers,
atvrassi, transkriptohet nga nj aksident me makin dhe incesti, prmes
thyerjes s nj premtimi pr martes. Tek Tefik el-Hakim, sfinksi nuk
sht vese nj luan i mitizuar nga mashtrimi politik. N gjith kt, ajo
q perceptojm sht nj vshtirsi pr tu prcaktuar nga Sofokliu, ose
ndryshe, nj vshtirsi pr t folur pr Edipin pa prsritur Sofokliun.
Variacioni i Kadares sht mjaft i plqyeshm, n kt spektr
variacionesh, pasi struktura skajshmrisht konfliktuale e modelit tragjik
sht e volitshme pr nj larmi rimarrjesh.
Esht dashur nj ndryshim i perceptimit dhe i kuptimit q ne kemi
pr mitin e lasht n mnyr q t bhet e mundur q historia e Edipit, t
organizonte lndn e nj romani t letrsis shqipe. Ndrthurja e komikes
ose qesharakes me t uditshmen bjn q simbolet mitike t humbasin
tmerrin, frikn dhe nderimin. Trajtimi grotesk q i bn Kadareja mitit t
Edipit tek Lulet e ftohta t marsit, i kaprcen kufijt e mass; gradualisht,
nn ndikimin e lnds groteske, shkrimtari ka modifikuar prfytyrimet e
tij pr t madhrishmen, pr sacren, duke prftuar kuptime e nuanca t
tjera m realiste, m t hapura, m t thella e m origjinale. Lexueshmria
e fatit t heroit shkon drejt nj mundsie t paprcakuar interpretimesh
254

dhe projektimesh; duke u individualizuar, banalizohet, si ka ndodhur n

veprat e letrsis botrore.
Prometheu i Kadares i dyzuar, karakterizuar nga zhgnjimet,
dykuptimsit dhe shqetsimet ekzistenciale, vjen i vendosur n nj bot
pa t ardhme, n nj bot apokaliptike, teksa simbolizmi i zjarrit n epokn
industriale, ironik dhe shkatrrues jan aspekte t tjera t modernizimit
t ktij miti. Lucien de Samosate, n fillimet e ers son mori kt figur
n mnyr satirike. Prometheu i Shellit shikonte ndrkaq n largin nj
njeri t gozhduar n kryq. Frankenshtajni apo Prometheu modern i Meri
Shellit, na sjell fenomenin bipolar, antinomik: Krijuesi dhe Krijesa: prishja
e harmonis, zhvendosja e kodeve, rregullimi i rendit hyjnor a i ligjeve
jetsore. Ajo q afron n kt prizm me Prometheun e Kadares sht
prishja e shpirtrores tek njeriu, dehumanizimi n epokn e lindjes s
fenomenit t industrializimit dhe t keqprdorimit t arritjeve shkencore
e teknologjike.

Agamemnoni sht shfaqur dy her n prozn e Kadares: n tregimin
Para banjs dhe n romanin Vajza e Agamemnonit. Q mitet ballkanase dhe
legjendat shqiptare t jen ndjekur me kureshti nga lexuesi i prbotshmkjo sht dika e shpjegueshme; gjithashtu, q librat me tem nga diktatura
komuniste, mund t ken patur prparsi n botn perndimore- dhe kjo
mund t ket nj t vrtet: mundsi pr t ditur m tepr, pr t njohur
Shqiprin e diktaturs, izolimit dhe terrorit... (se jo vetm lexuesi i huaj,
por edhe ai shqiptar q nuk jetoi nn trysni, mund t thuhet se ka njohur
komunizmin prmes veprs s Kadares). Pra, q vepra t tilla kan hyr n
hapsirn e letrave europiane, kjo sht e shpjegueshme dhe e kuptueshme
por q nj rimarrje e till si e Agamemnonit-, e njohur dhe e privilegjuar
dhe n letrsin e prbotshme, t trheq fort vmendjen e shkrimtarve
francez, t cilt shkruajn tri tekste t tjera narrative q variojn nga
teksti Para banjs, kjo sht dika me t vrtet e bukur dhe interesante
q lidhet vetm me mjeshtrin e shkrimit t Kadares dhe talentin e tij t
pazakonshm!
N t tri tekstetremixt shkrimtarve francez, ferri n t cilin gjenden
personazhet, sht i krijuar nga ata vet, dhe:Mathieu Riboulet rimerr t
njjtn tem: at t burrit t vrar nga femra e vet, i cili nuk kupton ka
ndodhi. Sophie Apert-it i intereson marrdhnia e prsritjes mes tregimit
dhe diegjezs q prfshihen n kategorin e aspektit, mundsinnR / 1H,
ose rrfimin N her pr at q ka ndodhur 1 her. Vincent Brocvielle
nuk merr gj tjetr nga historia e vrasjes s Agamemnonit, prve
ides s ujit dhe t banjs dhe e fton Orestin n nj sauna gay-sh. Pak
ekstravaganc?Pavarsisht se deri n mas mund ti largohet teksti remix
tekstit prej nga sht nisur dhe pavarsisht se deri ku mund t shkojn
255

variacionet, kjo mnyr shpalimi e letrsis vrteton eprsin e versionit

t Ismail Kadares.

5.
Kur prpiqemi t krijojm nj mozaik specifik letrar t pikave
referenciale n kufijt e kohs dhe hapsirs letrare shqiptare, n kuadr t
nj tradite kulturore, shohim dhe specifikn e mekanizmave riaktivizuese
t mitit n veprn e Kadares.
Fal njohjes s mir t sistemit aq dinamik t mitit, ksaj trsie t
lidhur mir, q zhvillohet n funksion t parametrave t veta t brendshme,
Kadare ka sjelljen m elastike dhe m t kujdesshme ndaj mitit. Ai ia
prshtat krkesave t veta krijuese dinamizmin dhe potencialet e mitit.
Vepra e Kadares ndrtuar mbi risemantizimin e miteve nuk shquhet, pr
surrealizm dhe absurd si n dramn moderne shqiptare, e cila nuk rezulton
t jet e suksesshme.
Ka nj dallim ndrmjet shkatrrimit t themelit kryesor t nj fabule,
dhe tjetrsimit t ngjarjeve, si ndodh tek Ura me tri harqe. Teksti i
balads, prpara se t shtrembrohej e t prdorej n nj akt mizorie, i sht
nnshtruar analizs dhe gjykimit t thell, interpretimit, prpjekjes pr t
vendosur lidhje logjike n pjest kundrthnse. Qllimi i shkrimtarit nuk
sht dekompozicioni i balads ekzistuese, por rikuptimsimi i saj.
Demitizimi nuk ka t bj me prqeshjen e mitit si tek Trebeshina,
me nj nihilizm t plot apo me kthimin e tij prmbys, por vetm me nj
dobsim t fantastikes, me disa ndryshime, por jo radikale t fabuls dhe
subjektit. Edhe kur dallohen prmasa groteske t zhvlersimit t miteve,
kto nuk jan mbizotruese.
Ka nj afrsi me Kutelin sa i takon arketipit t ringjalljes. Kuteli
przgjedh, ngulit, prpunon dhe prsri krijon prshtypjen e improvizimit
n letrsi; krijon iluzionin e t krijuarit gojor t nj fakti t vrtet n kt
drejtim, ai nuk ngjet me Kadaren.
Mirpo, bhet fjal pr ngurrim n perceptimin e lexuesit sa i takon
fanitjes s lugatit, ngritjes s njeriut nga varri dhe jo pr alegori si sht
interpretuar e vazhdon t interpretohet. Por para s gjithash, Kuteli ka
njohur ligjsit dhe filozofit e ekzistimit, ka njohur relativitetin e kohs
dhe t hapsirs. Ashtu si J. W. Dunne, duket se Kuteli (dhe Poradeci, sipas
letrkmbimit) besonin se ngjarjet ekzistonin prpara se t ngjanin pr ne.
Ngjashmria me Kutelin i cili rimer figura shqiptare, pra, qndron jo aq
n komportimin ndaj mitit n prgjithsi, sesa n konceptimin e vdekjes
si metafizik (shih trajtimin e Kush e solli Doruntinn), si mbshtetje n
teorin e relativitetit.
256

Mekanizmat tekstor, njri aspekt i stilit, t cilat rimodelojn mitin

ndryshojn nga njri shkrimtar tek tjetri. Tek Koliqi pr shembull, kujtimet
e fmijris, gjendjet refleksive, ndjenjat n ekstremet e tyre, fantazia n
vitrinn e pasqyrave kmbehen me dialogje t brendshme n t shkuarn dhe
n t ardhmen. Tek Kadareja, konstantet stilistike (n kuadr t teknikave
mitike)-stilematika, prbjn nj nga qensit e rimarrjeve. Raportet mes
fjalve dhe fjalive gjat prftimit t kuptimeve t reja, nuancat m t imta
t shprehjes verbale krijojn gjithashtu, nj sistem, ku prligjen konstantet
stilistike nga qllimi i konotimit: struktura stilemastike, sintakso stilema,
prpunimi i morfostilemave dhe fonostilemave dhe marrdhniet e tyre
n sistem (p.sh. anA, tek Shkaba-q konoton nj realitet t prmbysur), t
cilat jan studiuar t shkrira n kapitujt 2 dhe 3, prbjn po ashtu, nj nga
veansite e ktij autori-ato prcaktohen, pa dyshim nga stili i tij individual.
Mnyra e perceptimit dhe e shqiptimit, shprehimia e shumfisht n
vetdije na on tek vetdija mitike e Pashkut e dshmon origjinalitetin
pikrisht pr funksionet dhe sistemimin e prbrsve brenda trsis,
brenda konceptit artistik t krijimit, duke i par n dritn e empiris
historike nacionale: bota shqiptohet si raport i ndrsjell i tragjikes dhe i
qndress. Pashku krijon mundsin e projeksionit t t folurit mitik, i
cili krijon realitetin e ri; nga rrafshi i empiris historike kalon n vetdij.
Prej aty, nprmjet artit t fjals, e pasuron at realitet nprmjet rrfimit q
shndrrohet n shenja dhe si i till funksionon n form t mvetsishme.
Megjithat, mund t mbizotroj n shekullin XXI, nj rimarrje e mitit
pa fabul, pa rrfim, pa suspans, qoft edhe kaq e strholluar sa tek vepra
e Pashkut?
Veprat e Ismail Kadares e veshin mitin me rrfim, q sht gjithsesi
m pran rrfimit klasik, ndrtojn nj fabul, ka intrig aty dhe suspans.
Pr nga ligjsia e zhvillimit t letrsis dhe natyra e shekullit XXI,
mund t konsiderohet qensore, primordiale, nevoja e njeriut pr t lexuar
srish rrfime, e jo mirazhe e asosacione. Pas shum eksperimentimeve,
letrsia apo shkrimi i letrsis tashm, me gjas, priret ti kthehet rrfimit
klasik.
Ndoshta nuk kemi thn asgj t re re, po t themi se Kadare sht
shkrimtar vizionar i vetdijshm. A sht ky sekreti i veprs s tij? Kjo
e bn Kadaren t jet n gjithka q u shkrua ndonjher n shqip, po t
prdornim prcaktorin q Elioti prdori pr poetin Ezra Paund: il miglior
fabro!

257

258

Shtojc
4.1 Miti etnoreligjoz dhe miti letrar
N nj numr t Espirit, Michel Panoff-i e cilson fjaln mit si nj fjal
me prmbajtje t paqndrueshme t prdorur n do ast n gjuhn e medias. N
Mythology t Barthes-i na trheq vmendjen nj kapitull i titulluar Mitologjia e
mitit, ose Miti i mitit. Titulli i shprehur n kt mnyr, tregon se ka nj shkarje
nga kuptimi i ktij termi. Termi mit sht ngarkuar me nj domethnie
prkeqsuese e meskine si ka vzhguar Henri Meschonnic, dhe ka marr
kuptimin e nj mashtrimi t ndrgjegjshm ose t pandrgjegjshm kolektiv.1
Pr t shmangur rrezikun e shkarjes nga kuptimi i termit mit, Pierre Brunelit, i duhet t tregohet i vmendshm pr t prkufizuar mitin sipas funksioneve t
tij dhe pr kt, i referohet Mircea Eliade-s.
Mircea Eliade n veprn Aspekte t mitit, propozon kt prkufizim t
mitit, t cilin e konsideron si m pak t paprkryerin pr shkak se sht prkufizimi
m i gjer.
Miti rrfen nj histori t shenjt; ai tregon nj ngjarje e cila ka ndodhur n
koht primordiale, n koht e zanafills prrallore.2
Miti rrfen - ky sht funksioni i par
Miti shpjegon - ky sht funksioni i dyt. Ngjarja q Andre Jolles tek Formes
simples e quan bm e transmetuar gojarisht, sht sipas saktsimit t Mircea
Eliade-s nj ngjarje e cila ka ndodhur n koht primordiale, n kohrat prrallore
t zanafills. Ai shton:
Thn ndryshe, fal bmave t qenieve t mbinatyrshme, miti rrfen sesi
realiteti ka ardhur n ekzistenc, rrfen mbi at ka sht realiteti i plot, rrfen
mbi Kozmosin, ose vetm mbi nj pjes t tij: nj ishull, nj specie bimore, nj
sjellje njerzore, nj institucion. Kshtu, gjithmon rrfimi i nj krijimi na tregon
si sht krijuar gjithka, duke filluar nga qenia.3
1
Meschoninnic, H., Apollinaire illumine au milieu des ombres, dans Europe, novembredicembre 1966.
2
Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988, f.13
3
Po aty

259

Miti sht nj shpjegim etiologjik, fabul shpjeguese. Ai tregon sesi realiteti

sht ai q sht, tregon si sht zhvilluar bota dhe lloj marrdhniesh kan
pasur njerzit me botn. Miti sht shpjegim, pasi para s gjithash sht dije mbi
historin. Kjo tregon se sht histori fillesash, organizim i bots; ai ka karakter
themelues.
N planin kulturor sht nj autoritet, nj referenc pak a shum e prhershme
q priret kah prsritja, kah ritualizimi.4
Miti rimkmb. Eliade e prdor kt folje n nj tjetr libr t tij Mythes,
Reves et Mysteres.5 Miti mkmb qenien, ai mkmb zotin. Pr kt ai mund t
paraqitet si nj histori e shenjt.
Miti, pra, ka funksion rimkmbs, dhe mund t themi se sipas M. Eliade-s, e
gjith mitologjia sht ontofani. Duke ndjekur Adre Joles, Pierre Brunel-i mund
t dalloj mes pyetjes q bn njeriu (pr ekzistencn, V.I.) dhe prgjigjes q jepet,
hapsirn e mundshme pr nj form q do t quhet mit.
sht gjithashtu, edhe nj konceptim religjoz, i mitit. Pr shembull sht ai
i Milosz-it n Cantique de la connaissance. Por, prve ktyre ekziston edhe nj
konceptim skeptik, sipas t cilit nuk pranohet t besohet n gjuhn e zotave, si ai i
Claude Lvi-Strauss n Le Cru et le Cuit, kur shkruan:
Mitet nuk kan autor ato nuk ekzistojn vese t mishruara n nj tradit.
Kur miti tregohet, marrsit marrin nj mesazh q duket se vjen nga asgjja; kjo
sht arsyeja pse atyre iu sht prcaktuar nj origjin e mbinatyrshme.6
Tek disa modern, shfaqet gjithashtu ideja q mbijeton pr nj koh t gjat,
se letrsia sht armikja e mitit. Jo sepse n letrsi mbingarkesa mitologjike
dobsohet, por sepse miti n letrsi zhvlersohet. Denis de Rougemont-i nuk i
sht larguar nj pozicioni t till, kur tek Lamour et loccident, dallon dy
momente t prdhosjes s mitit: lindja n letrsi dhe rnia n at q nuk sht
letrsi. Dhe vet Claude Lvi-Strauss-it si i magjepsur nga pastrtia dhe forca e
opozicioneve strukturore t cilat i shfaqi tek miti (analiza e famshme e mitit t
Edipit), priret ta padis, ta shpall letrsin si t strholluar, si rregtimn e fundit
t nj strukture q po vdes.7
Duket se ksaj i thon t tregohesh i padrejt ndaj letrsis; nse mythos
do t thot fjal, rrfim i transmetuar - ka vzhguar Regis Boyer,- a nuk sht
i gjith miti letrsi n nj prmas shum t madhe ku ka nevoj pr nj mnyr
transmetimi?8
Edhe kur flitet pr mitologji antike edhe kur flitet pr mitologji moderne,
miti sht nj histori e gjall pr at q e rikrijon, e dgjon apo e lexon. Nj
Rousseau, Pichois, Brunel Quest-ce que la litterature comparee?, Paris, 1996
Eliade, M., Mythes, reves et mysteres, Gallimard, Paris, 1972
Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988, f.10
7
Po aty
8
Po aty
4
5
6

260

histori mitike e paprdorur mund t vazhdoj t quhet mit n nj pikpamje

gjersisht diakronike, por ajo rresht s qenit mit q nga momenti kur nuk sht m
prbrse e kulturs, apo e letrsis s studiuar. Ajo ribhet mit kur referenca sht
riaktivizuar, kur sjell nj histori t re pr t ushqyer imagjinaren.9
Kemi njohur kshtu polet e mendimit t Mircea Eliade-s. Mund t sjellim
ndrmend Denis de Rougemont-in (Lamur et loccident) dhe Lvi-Strauss-in
t cilt shohin tek miti i letrarizuar pshehrtimn e fundit t nj strukture q po
jep shpirt. Prkundrazi Pierre Brunel-i, v n dukje, rolin e madh t luajtur nga
letrsia dhe artet (n ditt tona dhe nga kinemaja); ai i t qenit ruajts i miteve. Ja
sepse themi se letrsia e vesh mitin, duke e mbajtur gjall at.
Philipe Sellier-i ka dalluar midis mitit etnoreligjoz dhe mitit letrar disa
ndryshime thelbsore (Litterature, 1984).10
1. Miti etno-religjoz sht nj rrfim themelues, anonim, kolektiv, q
konsiderohet si i vrtet, dhe i cili ndrsa analizohet shfaq kundrvnie t forta
strukturore. Kur miti kalon n letrsi, ai ruan ngopjen simbolike, organizimin e
ngjeshur dhe ndriimin metafizik, por humbet karakterin themelues, t vrtet (t
iltr) dhe prve t tjerash, veprat jan t nnshkruara; ato kan autorsi.
2. Ekzistojn mite t tjera, rrfime ekzemplare t lindura n letrsi: Tristani
dhe Izolta, Fausti ose Don Zhuani, dhe ka n letrsi elemente mitik t tilla si:
pija magjike e Medes q shrbente pr t ngjallur dashurin, pakti me Djallin tek
Fausti, ose statuja e gurit tek Don Zhuani.
3. Shtohen t tjera manifestime letrare t mitit t cilat mund t konsiderohen,
jo pa rezerva, si mite letrare: mitet e qyteteve, Venecia, p.sh.., e cila nuk duket se
mund t prodhoj nj situat, e cila do t zhvillohet deri n rrfim. Vm re q
ndrsa Venecia t zgjon asosacionin e vdekjes (pr shkak t proceseve historike,
etj.), jemi pran nj sprove, nj skice, nj fillimi t nj rrfimi, pran marrjes n
konsiderat t nj skenari pr nj histori.
Ph. Sellier citon prsri mitet politiko-historike (Aleksandrin, Cezarin,
Luigjin XIV, Napoleonin) pr t cilat, mundsit e rrfimit jan t pakufishme).
P. Brunel-i i rimerr kto kategori dhe shton imazhet-forc t sociologve
(Progresi, Gara, Makina) t cilat duken n fakt, t afta t shkaktojn mahnitje
kolektive t krahasueshme me ato t miteve primitive.
N fakt, kur nj prsonazh historik bhet mitik (psh. Napoleoni, shfaqet
si nj Akil i ri), ajo q ka rndsi sht kjo mundsi e ngjizjes s fabuls n
ndrgjegjen e prbashkt. N kt rast, mitet jan ka letrsia ka transformuar n
mite.
Ekzistojn dallime t dukshme midis mitit si t till dhe miteve letrare.
Analiza e mirfillt e mitit do t nnkuptonte, midis t tjerash, studimin e motivit
(si sht motivi i dashuris s prjetshme e t pavdekshme) si dhe studimin e
tems (tema e dashuris tek mitet mbi Orfeun dhe Euridikn, Adonisin, Erosin,
Psikn, tema e dashuris n tekstin biblik Knga e kngve etj.) N ann tjetr
Chevrel, Y. Letrsia e krahasuar, PUF, Tiran, 2002, f.77
Pageau, Daniel-Henri, La litterature generale et comparee, Armand Colin, Paris, 1994,
f. 97
9

10

261

miti letrar ka t bj me nj trsi paraqitjesh t personazheve mitologjike n nj

periudh letrare, n nj letrsi, por edhe n nj zhanr a lloj letrar. (og. 19).
Mitizimi. Kjo ide t kujton at t tematizimit, procesin e hyrjes n letrsi,
pastaj n tekstin e ndonj materiali.
Miti pr letrsin sht nj para-tekst, n rastin e miteve antike, tregues i nj
tradite gojore (nj etno-tekst, thon specialistt). sht nj histori e cila hyn
n letrsi. Orfeu dhe Napoleoni kan qen para-tekste, para se t ishin opera e
Monteverdit dhe roman i Tolstoit. N rastin e tyre, opera dhe romani kan shrbyer
pr t rritur mitizimin ose traditn mitike.11
Miti si histori. Duke filluar nga cili moment mund t flasim pr mit t
Napoleonit? Kur nj histori e dyt do t zvendsoj historin e vrtet me an t
nj rrfimi t strukturuar: legjenda e perandorit, (analet prrallore t Perandoris.
Ky rrfim i dyt (si ka treguar Jean Tulard, ushqehet s jashtmi, nga mitet
paraekzistuese t cilat jan t nevojshme pr mitizimin: paralelet e mundshme
midis fatit t Napoleonit dhe figurs s Krishtit, grshetuar me mitin e Prometeut.
Ky nuk shndrrohet n figur mitike pa u br rrfim, histori, pra, tematizim, q
ktu do t marr emrin mitizim. Historia mitike ka pasur pr disa breza nj rol,
nj funksion t krahasueshm me rolin dhe funksionet q mitet antike patn pr
qytetin antik dhe pr poett.12
4.2 shtje t metodologjis s studimit t miteve. Disa probleme t
terminologjis
Pr ne sht sigurisht e pamundur t ngjitemi tek origjina absolute si na
sht dhn prmes miteve t kumtuara nga Gjeneza, Popol-Vuh, Kronika e
gjrave t lashta (Japoni) etj. Tregimet e fillimit absolut na zbulojn njkohsisht
edhe elementet e prbashkta t shum qytetrimeve me gjas pa takime mes
tyre (si sht p.sh. ideja sipas s cils bota sht br nprmjet ndarjes, ose se
njeriu sht krijuar nga balta, edhe veorit e nj kulture t caktuar (njerzit e
misrit t rikujtuar prej Asturiasit n nj roman me kt titull, botuar m 1957).
Metodologjia e studimeve t miteve letrare varet nga prkufizimi q i jepet mitit,
si dhe nga qllimi i ktij lloji krkimesh. 13
Edhe nse besohet t arrihet n fund t studimit p.sh. t mitit t Arians
duke i marr me radh tekstet e mdha q e kan ilustruar n letrsin europiane,
shihet se sht ngacmuar kaq shum ndrgjegjja krijuese, saq miti i Arians,
sht rimarr edhe n muzik (Ariane a Naxos e R. Strauss-it) dhe n artet e
bukura (Ariane couronee par Venus e Tintoret-it). Duket se ekziston nj analogji
turbulluese midis njrit prej elementve ndrtues t mitit (filli i Arians) dhe nj
elementi dramatik t hasur tek otogi-soshi t japoneze. Po ashtu n nj version
t Yokubue no soshi, kurtizania nga Kanzaki, duke dashur t rigjeje t dashurin
e panjohur q pati takuar buz liqenit t vogl Mizorogaike, vendos n kindin e
veshjes s djaloshit nj lmsh t vogl peri, fal s cilit ndjek gjurmt e t dashurit.14
Pageau, D-H., La litterature generale et comparee, Armand Colin, Paris, 1994, f. 96
Pageau, D-H., La litterature generale et comparee, Armand Colin, Paris, 1994, f. 98
13
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.49
14
Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f.39
11

12

262

Ky konstatim sht i rndsishm, edhe pse detyron t hetohet edhe mbi

drejtimin e krkimit.
Tipi shfaqet si nj shndrrim i heronjve mitik. I vendosur n nj moment
t dhn, mund t jap iluzionin e eklipsimit t imazheve t mparshme. Kur, tek
Fusees, Baudelaire-i, prparon tipi m i prkryer i bukuris burrrore sht
Satanai; ai kujdeset q menjher ta saktsoj kt, duke shtuar sipas mnyrs
s Miltonit. N t njtn mnyr, situata sht rrjedhoj e nj thjeshtzimi t nj
t dhne mitike, qoft nga skematizimi, qoft nga eliminimi. N rastin e Antigons,
p.sh., situat sht detyrimi ku gjendet ndrgjegja individuale pr t protestuar
kundra shtetit-thjeshtzim ky, q ka ngjallur protestn e Gabriel Germain-it kundr
imituesve jointeligjent t Sofokliut.
Tema duket se dallohet nga nocione t ndryshme pr shkak t karakterit t saj
t prgjithshm, po ashtu abstrakt, sipas Brunel-it.
Pra, n 1965, Trousson-i quante tem, at q Brunel-i, do ta quante m mir
tip(n kt pik do t ndiqte S. Jeune-n) dhe motiv, at q do t paraplqente
ta caktonte si tem. Pr Trousson-in, revolta sht nj motiv dhe Prometeu
-individualizim i revolts, sht nj tem.
Duket se revolta sht m tepr nj tem. Jan nnvizuar disa gjurm t
Prometeut pr t krijuar tipin e rebelit.
E konsiderofshim si nj element t ndryshueshm t mitit (si Lvi-Stauss n
Antropologjia strukturore),15 ose n t kundrt si nj element prsrits (Gerard
Genot-i rezervon kt term pr nj sekuenc () q mund t ket shum mnyra
shpjegimi dhe q haset me karekteristika t njjta n ligjrata t ndryshme); n do
rast flitet pr nj element q duhet t shfaq analizn dhe nuk bhet fjal pr nj
trsi q do t analizohet.16
4.3 Koncepte themelore dhe prkufizime; studimet e derisotme n
shkencn botrore
Shihet se n baz t rrnjs mit jan formuar disa fjal si mbiemri mitik,
p.sh. heronjt mitik (=legjendar) t antikitetit; folja mitizoj, e cila do t thot:
i vesh dikujt ose dikaje nj karakter mitik, si p.sh. Figura e Sknderbeut sht
mitizuar nga shum shkrimtar e historian. Prej ksaj foljeje rrjedhin emrat
prkats mitizim, mitologji, mbiemri mitologjik, si p.sh. figura mitologjike, etj.
Specialisti i mitologjis quhet mitolog, ndrsa autori q shkruan vepra mbi mitet
sht quajtur mitograf. Psikopatologjia e ka pasuruar terminologjin e saj me
fjaln mitoman; ka do t thot i ekuilibruar, q ka prirje t prfytyroj gnjeshtra
ose t simuloj t vrtetn. Krahas ksaj fjale, ajo ka krijuar edhe fjalt mitomani
q do t thot: prirje patologjike q t shtyn drejt nj gnjeshtre, prrallzimit dhe
simulimit, dhe mbiemrin mitomaniak, si p.sh.: sjellje mitomaniake. (kto t fundit
nuk do t prdoren ktu pasi nuk kan lidhje me objektin e studimit). Kur pushon
s funksionuari karakteri mitik q lidhet me dik ose dika, kur, rndomsohet a
15
16

Lvi-Strauss, K., Anthropologie structurale, Plon, 1958, f. 240

Brunel, P. Mythocritique, Presses Universitaires de France, Paris, 1992, f. 30

263

parodizohet, ather kemi t bjm me mitizimin ose zhveshjen e prmass s

t shenjts, friks dhe nderimit etj. Studiuesi amerikan Eric Gould prdor edhe
Miticitet dhe Miticizm-terma q nuk kan hyr n studimet tona (dhe n kt
studim nuk do t prdoren).
A mund ta konsiderojm mitologjin si nj parahistori t letrsis? A lidhet
kjo me fmijrin e njerzimit? Si t prkufizohet dysia Miti-Logosi dhe shtja
e prhershme e prparsis; pastaj miti dhe rituali, problemi i arketipit? Jan kto
vetm disa nga shtjet me t cilat jan marr dhe t cilat i kan interpretuar studiues
t shumt. Pr t pasur nj pasqyr m t qart pr gjersin e preokupimeve
shkencore t hulumtuesve t mitologjis do t paraqesim m posht, n aspektin
diakronik dhe sinkronik disa nga mendimet, idet dhe prkufizimet e studiuesve
t ndryshm.
Mitologu rus Eleazar Meletinski ka shkruar veprn me titull Poetika e mitit,
nj vepr gjithprfshirse ku studion marrdhniet e bashklidhjet e miteve
me letrsin n koh t ndryshme e n hapsira t ndryshme, ndonse edhe vet
ka shprehur nj doz t caktuar dyshimi mbi mundsin e prdorimit t ksaj
sintagme.17 Edhe pse vepra e tij i kalon suazat e studimit t pranis s mitit n
letrsi, pikrisht n kt fush ai prqendrohet m shum, duke e paraqitur at
prani n rrjedh historke, sipas epokave, formacioneve stilistike apo komplekseve
letrare. Pjesa m e madhe e veprs s Meletinskit merret me analizn e dukurive,
t veprave e t autorve, q i takojn letrsis s shekullit XIX prgjithsisht, si
dhe romanit t shekullit XX n mnyr t veant.
Mitologjia, pohon ai - duke pasur parasysh simbolikn e saj t prhershme,
sht veanrisht e lidhur me psikologjin e thellsis (term i marr nga M.
Eliade), nj gjuh e prshtatshme pr prshkrimin e modeleve t prhershme t
sjelljeve individuale e shoqrore, e t disa ligjeve esenciale t kozmosit shoqror
e natyror.
Miti sht i lidhur me vet rrnjt e letrsis, me gjenezn e saj. Ai ishte, n
qoft se nisemi nga aspekti i prgjithshm, edhe form e sinkretizimit t zhanreve
(Vaselovski) si dhe nj mjet pr formsimin figurativ t veprave letrare, q at e
v n korrelacion me metaforn e sidomos me simbolin.18
sht e mundur, padyshim, t flitet pr natyrn metaforike t mitit, q n
periudhat e drejtimet e ndryshme letrare, ka fituar konotacione, prmasa e
pikshikime t veanta.
Ernst Kasirer, mitologjin e konsideronte bashk me gjuhn dhe artin,
prgjithsisht si nj form simbolike autonome t kulturs, e cila dallohet
veanrisht pr nga mnyra specifike e objektivizmit simbolik t fakteve sensuale
si dhe t emocioneve.19
T nj rndsie t veant pr studimet mbi mitologjin n shekullin XX
jan edhe veprat e Karl Gustav Jung-ut. Termi q ai prhapi n studimet teorikoletrare sht Arketipi, i cili prgjithsisht paraqet figurat simbolike, pamjet dhe
17
Meletinski, cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center,
Prishtin 2005, f. 21
18
Cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center, Prishtin 2005,
f. 19
19
Cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center, Prishtin 2005,
f. 22

264

situatat n t cilat jan prfaqsuar elementet m qensore dhe m kuptimplota

t ekzistencs njerzore. Ndonse fillet e nj koncepti t till jan par edhe
m hert se t paraqiteshin tek psikologu zviceran K. G. Jung, n veprat e Xh.
Frajzrit pr shembull, ky term tek Jungu lidhet n radh t par me teorin mbi t
pavetdijshmen kolektive, ku sipas tij gjenden ato personazhe, pamje a imazhe t
jets njerzore... sot domethnia e arketipit ka t bj me t gjitha tipat, karakteret
e situatat qensore e t prhershme q gjithnj prsriten n jetn e njeriut a t
kolektivitetit.20
(Arketipi: paramodel, figura simbolike, pamje dhe situata n t cilat jan
paraqitur elementet m qensore dhe m t qndrueshme t ekzistencs njerzore.
Sipas Jungut ato do t ishin: pamje ose imazhe mitike e religjoze t parajss e
ferrit, t perndis dhe t djallit, lidhur me lindjen, vdekjen e ringjalljen. Ndryshe
jan quajtur imazhe primordiale apo imazhe simbolike. Ndrkaq Gibert Durand
n veprn e tij Strukturat antropologjike t imagjinares, ndrlidhet me konceptet e
Jung-ut mbi arketipin dhe thekson Arketipet prbjn substantifikime skemash.
Jung-u kt nocion e huazon nga Jakob Burckhardt-i dhe nga ai krijon sinonimet
imazhe primare, engram, imazhe burimore, prototipe.
Pr psikiatrin Karl Jung mitet jan zbulime primitive t shpirtit
paravetdijsor, rrfime t vetvetishme (instiktive) pr ngjarjet e pavetdijshme
shpirtrore, teorit e tij mbi arketipin dhe t pavetdijshmen (shih dhe Nj mit
modern) kolektive sot kan ithtar t shumt sidomos tek studiuesit e mitologjis.
Gjithashtu nuk mund t mos abstragonim kurrsesi Lvi-Strauss-in, krijuesin
e tipologjis strukturore t miteve. Ai mitin bashk me muzikn i konsideronte
si makina pr ndaljen e kohs. Nga prsiatjet e tij pr semantikn e mitit,
pr funksionin e tij n zbrthimin e domethnies s jets e t njeriut, miti del
njkohsisht edhe diakronik edhe sinkronik, dmth: a) edhe si rrfim, narracion,
apo histori mbi t shkuarn dhe b) si nj far mjeti q do t shpjegonte t tashmen
madje edhe t ardhmen e njerzimit.21
Arritjet e shkolls formale ruse, (Thorie de la litrature: textes des Formalistes
russes, Paris 1996) teorit e Etiemble-s (Etiemble: Camparaison sest pas raison,
Paris 1663; Etiamble: Connaissons-nous la Chine? Paris 1996; Etiamble: Essais de
littrature (vraiment) gnrale, Paris) dhe, n prgjithsi, t mjediseve t Revists
s letrsis s krahasuar (Revue de la Littrature Compare, Paris) t afrojn te
kapja e atyre elementeve, njhersh t prgjithshme e prgjithsuese, me ndihmn
e t cilave mbahen n kmb teorit e letrsis e q mund ti quajm invariante.22
N disa fusha t njohjes e t hulumtimit invarianti sht nj nocion mjaft i
prhapur. Pr prcaktimin e tij, zakonisht, duhet nisur nga nj vrojtim gjersisht i
vrtetuar: prvoja e shpesht letrare, ndjesia q na shkakton ajo ka duket sikur e
20
Cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center, Prishtin 2005,
f. 23
21
Cituar n: Gashi O, Miti dhe romantizmi europian, Kosova Pen Center, Prishtin 2005,
f. 24
22
Plasari, A., Kuteli midis t gjallve dhe t vdekurve, Apolonia, Tiran, 1995 f.18-19

265

kemi lexuar (q do t prkonte me at ka duket sikur e kemi par) ai gjsend q

mbetet, nj mbetje e prbashkt pasi kemi prshkruar nj grup veprash, temash,
idesh, tipash, motivesh, ndjenjash, caku m i vogl i shprehjes s mitit etj.
4.4 Miti n strukturat e veprs letrare (vshtrim i prgjithshm n
letrsin botrore) Disa paradigma kryesore n modernizm
Gjysma e par e shek. XX nxori n pah nj kuptimsim t veant t
prdorimit dhe t funksionit t mitit. Miti pushoi s qeni nj streh, si kishte qen
pr letrsin e romantizmit, pushoi s funksionuari si nj mbuloj e kushtzueshme
e realitetit si n letrsin e mvonshme; n veprat e shkrimtarve t shek. XX, miti
prftoi tipare historike, u mor me kuptimin e tij t pavarur dhe t veuar si nj
vazhdim i lashtsis s hershme q ndrion prsritjen fikse t ligjsive n jetn
kolektive t njerzimit. Kthimi kah miti solli prthyerje t sofistikuara kohore n
vepra.
Prve ksaj, miti q mbulonte gjith hapsirn e veprs si ndodhte (Jozefi
dhe vllezrit e tij, T. Man) ose miti q shfaqej n ndrmendje t veanta, apo vetm
n titull (Jobi t austriakut Jozef Roth), dha mundsi pr nj loj t pafundme,
pr prkime t papritura, takime q hedhin drit mbi bashkkohsin dhe q
e shpjegojn at.
Dhe ja disa paradigma kryesore t njohura t shekullit XX lidhur me sa m
sipr:
Gojdhna apokrifike mbi krijimin e njeriut sht rimarr n noveln Zemr
qeni t Bulgakov-it (para Evs, Perndia krijoi gruan e Adamit, Lilitn, por ajo u
shkatrrua nga Perndia e u b pluhur pr shkak t perversitetit. Eva sht varianti
i ri i femrs q u krijua. Ajo erdhi prej brinjs s Adamit.).
Shkrimtari e transfiguron n manier parodike motivin ungjillor, duke e
mbushur at me nj mizri detajesh enkas t minimizuara t Sharikut t njerzuar
dhe duke e shndrruar tablon fars n tragjike. Shariku lidh mundsin fantastike
t shndrrimit t nj qeni n nj njeri me prshkrimin e realeve t vitit 1920 e,
njkohsisht me futjen e lexuesve n rrethin e asocacioneve biblike. Tingllon
simbolik emri i heroit kryesor, profesor Preobrazhenskij. Ai ka nj mbiemr sakral
ka aludon pr funksionin e hyjnis s gjithfuqishme q transformon botn n
prputhje me shestimet e tij.23
Romani tjetr i shkrimtarit Mjeshtri dhe Margarita, Bulgakov-i rifunksionalizon motivin e marrveshjes s njeriut me djallin. Lidhjet ndrtekstore me
kt motiv t njohur botrisht shfaqen dukshm me an t nj epigrafi n krye
t romanit. Citimi i marr nga Gteja, Fausti: Kush je ti pra, n fund t fundit?Un jam pjes e asaj force q do prjetsisht t bj keq dhe bn mir., zgjon n
lujtesn e lexuesit kontratn e famshme me djallin. Motivi arketipal vendoset n
rrmujn e bots reale.24
Tufa, A. Letrsia dhe procesi letrar n shekullin XX, SHBLU, Tiran, 2008, f. 108
Mjeshtri merr prej djallit prehje n botn tjetr, t poshtmen, n botn e errsirs.
Shkrimtari mediton pr krijimin e jets normale njerzore, pr prtritjen e bots n realitetin
rrethues, shpirtrat e njerzve dhe vjen n prfundimin e pamundsis s harmonis. Edhe
pse romani ka dy finale dhe nnkupton dy zgjidhje t fatit t heronjve, prap mund t themi
23
24

266

Prolepsa dhe analepsa sjellin kujtimet e t shkuars dhe parashikimet pr t

ardhmen. N botn e prmatanshme, koha nuk ecn, nuk lviz. Veprimi i planit
biblik lind prgjat nj dite, kurse mesnata zgjatet pafund, e kjo sht koha kur
ndodh balloja e Satanait apo dita e prjetshme, prgjat s cils vjen prehja e
prjetshme n fund t romanit. Teksa n botn reale q lidhet me Moskn, veprimi
zgjatet katr dit dhe koha rrjedh n suaza tradicionale. Referenca ndaj Ungjillit
nuk ka t bj me rrfimin e jets s Jezusit -shtresa biblike sht n plan t dyt.
Nj bot reale q konfigurohet n baz t motivit biblik, ose nj bot-version i
ungjillit-kjo sht linja kryesore. Linja fantastike do t bhet mbizotruese vetm
n fund t veprs.
Rrfimi mbi Moskn nn nj zheg t tmerrshm prmes disa ndrkalimesh
kalon n plan t rrfimit mitologjik (balloja te Volandi)25. Romani ngrihet mbi nj
struktur tribotshe t cilat i lidh personazhi i Margarits q bashkon prfytyrimet
popullore dhe kristiane, besimin n feminilitetin e prjetshm dhe n Shn Mrin
e Virgjr. Nga personazhet mitologjike merr veprimin e zbritjes n Had ku dhe
bhet mbretresh e Satanait, ndrsa sht e pajisur dhe me nj personalitet
real. Rifunksionalizimi i miteve ktu karakterizohet nga satira, e cila sht e
maskuar dhe e vshtir pr tu kapur, karakterizohet nga grotesku q kalon deri n
fantazmagori. Miti ktu mbart t mbrthyer n zemr t tij gjithka q prsritet
n jetn e njeriut.
Ka nj referenc Stiveni i Joyce-t me Dedalin q u ngrit mbi tok me kraht
e tij-flatra. N kt fluturim sa m lart t ngjitet, aq m shum i afrohet vdekja
derisa ta takoj, por ai ka aq guxim sa ti provoj forcat e tij. Dedali sht artisti q
i shkput lidhjet me mjedisin ku jeton dhe me forcn e imagjinats, krijon botn e
tij t veant, artin e tij.
Edhe O At i lasht, o mjeshtr, bmu krah tash e prher e n jet t jetvekto jan fjalt e fundit t romanit q i drejtohen Dedalit mitik.
Arketipit t shpiksit dhe ndrtuesit t labirintit i referohet epigrafi i romanit,
nj varg i Ovidit nga Metamorfozat: Dhe drejt nj zejeje t panjohur shpirti rrahu
flatrat. N kapitullin V, t fundit, Stiveni merr vendim t largohet nga Irlanda.
se jeta e vrtet pr ta fillon vetm pas vdekjes. Romani prbhet prej 26 kapitujsh, katr
prej t cilve u kushtohen ngjarjeve t historis biblike. Romani prfshn dy plane narrative:
planin satirik (jetsor) dhe at simbolik (biblik ose mitologjik). Secilit plan i korrespondon
sistemi i tij kohor. Tufa, A. Letrsia dhe procesi letrar n shekullin XX, SHBLU, Tiran,
2008, f. 110
25
Si na shfaqet Volandi? N gjolet e patriarkut ai na shfaqet para Berliozit dhe Ivan
Bjezdomnit, prfaqsues i letrsis sovjete, t cilt, teksa prehen n stola, srish pas
nntmbdhjet shekujsh, gjykojn Krishtin dhe hedhin posht hyjnorsin e tij, madje
edhe ekzistencn e tij. Por Volandi prpiqet ti bind ata pr ekzistencn e Zotit dhe t djallit.
Kshtu zbulohet rishtazi njfar lidhjeje ndrmjet tyre: djalli (d.m.th. Volandi) ekziston,
sepse Krishti ekziston (n roman Jeshua Ga-Nocri), dhe t mohoj at, do t thot t
mohoj ekzistencn e tij. Kjo sht njra an e shtjes. Ana tjetr ka t bj me faktin q
Volandi, n fakt, ...sht pjes e asaj fuqie, q prjetsisht do t keqen dhe prjetsisht
bn mir. Jo m kot Bulgakovi ka vn epigraf t romanit vargje nga Fausti, Volandi
sht nj djall, satana, Princ i errsirs, frym e s keqes dhe zot i hijeve (t gjith kta
prcaktor ndeshen n tekstin e romanit). sht krejt e qart q Volandi sht djall, satana,
mishrim i s keqes. Po pse ka ardhur n Moskn e viteve 30-t? Qllimi i tij ka t bj me
shfaqjen e ksaj zanafille te njeriu.

267

Shkputja e tij nga mjedisi, nga vargonjt familjar dhe lirimi i vetes nga do
lloj detyrimi, sht nj lloj rifunksionimi i arketipit t fluturimit me kraht-flatra.
Qllimi ktu sht qllimi i artistit: t projektoj e t krijoj...
Jan t dukshme analogjit e tjera t Uliksit me Odisen e Homerit: Blumi
n udhtimin e tij i prngjason Odises, Merioni Penelops, Stiveni birit t
Odises, Telemakut. T gjith ata s bashku jan metonimi e njerzimit, ndrsa
Dublini nj shmblltyr e bots. Rrugtimi i Blumit npr Dublin prmbyllet
me kthimin e tij n shtpi (Itak-streh pr Stivenin), bashk me Dedalusin. Tek
Dedalusi ai ka gjetur t birin, ndrsa Dedalusi, nga ana e vet, tek Blumi ka gjetur
t atin. Takimi i tyre q ndodh n episodin e 14-t t romanit, shndrrohet n
pikn kulmore t tij. Drejt ktij kulmi rend gjithka dhe n kt kulm zgjidhet
gjithka: arrihet qllimi, harmonia, qartsia. Bashkimi i Dedalusit me Blumin
sht epifania, prndritja shpirtrore pr secilin prej tyre, mbrritja e s Vrtets
dhe ekzistenca e fshehur m par nga mendimi. Episodet e fundit t romanit dhe
monologu i brendshm q prmbyll Uliksin (monologu i Merion - Penelops)
me t famshmen Po, sht gjithashtu bilanc, rezultat i ktij takimi.
Karakteri ndrtekstor bie n sy menjher n tituj e personazhe. Disa episode
mbajn kto emrtime: Telemaku, Nestori, Proteu, Kalipso, Lotofagt, Hadesi,
Skilla dhe Akribda, Sirenat, Ciklopi, Nausika, Circja, Kasollja, Itaka, Penelopa.
Marrdhniet me paratekstin nuk jan aspak t thjeshta. Joyce-i ironizon
e parodizon mitin e lasht, ndonse sht sistemi i analogjive q i jep unitet
strukturs s romanit. Por, kthimi kah Homeri ka dhe nj tjetr qllim: Autori
i shek.XX zbulon zanafillat e prjetshme q jan n natyrn e njeriut q prej
s lashti. Gjithka prsritet, historia ecn duke prshkuar nj rreth vicioz, nj
koh ciklike. Prmes metaforash universale dhe prftesave t absurdit realizohet
projeksioni i ndrkallur i Uliksit i Odises e Homerit n tekstin e Xhojsit.
Miti si paratekst vjen edhe prmes aluzionit: teksti i eposit folknerian sht
plot me aluzione biblike, interpretimi i t cilave tregon se Faulkner-i e ndjente
Testamentin e Vjetr m shum se Testamentin e Ri.
Zoti e krijoi njeriun, - mediton Ajk Makkaslini n tregimin Vjesht n knet
(nga libri Zbrit, Moisi) dhe krijoi botn pr njeriun, - dhe t till bot krijoi,
saq mund t jetonte dhe vet pr bukuri n vend t njeriut. Por uniteti i bots dhe
njeriut u shkatrrua me dhunn mbi tokn (me shfrytzimin e saj t paturpshm)
dhe n veanti, me skllavrin.26
Evokimet e miteve dallohen edhe n poezi. Andromaque, je pense vous!
me kt thirrje hapet poema Le Cygne (Mjellma) Baudelaire-n... ndrsa gjat
gjith veprs s Valeris qarkullon imazhi i Narcizit q simbolizon magjepsjen e
ndrgjegjes krijuese me thellsit vetjake. Vetdija q ndrgjegjson vetveten vjen
prmes ksaj figure mitike n lirikn intelektuale n poezin franceze, themeluesi
i s cils sht pikrisht Paul Valerij.
N vitet 20 plotmria e tij mbrrin t ngrthej plotmrin e ekzistencs.
Bashkkohsia dhe antikiteti; Lindja dhe Perndimi; Mesdheu i dashur pr Benin sht pikprerja e kulturave dhe e epokave t ndryshme; realet gjeografike,
zoologjike, botanike; qyteti i madh dhe miti gjeologjia e kulturs, gjeologjia
26

Tufa, A. Letrsia dhe procesi letrar n shekullin XX, SHBLU, Tiran, 2008, f. 277

268

e njerzimit t gjitha t prmbyllura n hapsirn e nj kornize t kufizuar, t

fiksuara, t rrumbullakosura, t paraqitura si nj lvizje q ka shteruar vetveten. N
poezin gjermane Gotfrid Beni, ai q i kishte mohuar njerzimit do mundsi t
progresit pozitiv, sht nj prej figurave m t mdha e m tragjike t modernizmit.
Poema e Eliot-it ka si karakteristik t fort mitologjizimin. Duke iu kthyer
mitit, Elioti, ashtu si Joyce-i, pikasi nj rrug pr krijimin e universaleve t
ekzistencs.
Shfrytzimi i mitit - shkruan Elioti n esen Uliksi-rregulla e mitit
(1923)-sht vendosja e paraleleve midis bashkkohsis dhe lashtsis.... ka nj
mundsi pr ta kontrolluar, pr ta sistemuar pr ti dhn form dhe domethnie
asaj panorame gjigante t kotsis dhe pshtjellimit, t ciln paraqet n vetvete
historia. Gjakimi pr t treguar vetdijen e prjetshme dhe t sotme n nj trsi
t pandar, pr t krijuar nj vepr q prfshin t gjitha epokat, shfaq at parim t
prbashkt q ekziston ndrmjet tyre.
N poem sht shfrytzuar miti pr Gralin e shenjt, pr Adonisin dhe
Ozirisin. Theksohet imazhi biblik i toks q ka lindur n vendin e qyteteve t
dikurshme, imazhin e lugins s kockave. Vargjet jan ironike dhe t zymta.
Toka e shkret i kushtohet tems s veprimeve t dshtuara dhe t pakuptimta
t turbullirs s njeriut q e shpie at prapsueshm n vdekje. N poem jan
shprehur ide mbi degradimin e bots bashkkohore, pr shterpsin e civilizimit
bashkkohor. Mbizotrojn gjendjet apokaliptike.
N pjesn e tret, Predikimi i zjarrit, tingllon kukurisma e vdekjes dhe
vizgllima e kockave. Asgj m nuk dgjohet nn ern e ftoht. Orakulli i verbr
Tiresia flet pr mashkullin dhe femrn q nuk din sht dashuria, pr prqafimet
pa forcn e ndrsjell joshse t pasionit.
Ill show you fear in a handful of dust - vargu t ndrmend s pari frikn nga
vdekja, ose m mir se do t bhet me ne pas vdekjes (For dust thou art, and
unto dust shalt thou return. -Bibla). Sakaq t kujton e katandisi veten nj grusht
pluhur (J. Donne, Devocione, 1624)
S fundmi, i referohet episodit t Sibils s Kumes, (Deifobs). Kur Apolloni
u magjeps pas saj, i premtoi se do ti plotsonte do dshir nse do ti jepej atij.
Ajo mbushi nj grusht me rr dhe krkoi t jetonte aq vjet sa dhe kokrrat e rrs
q mbante n dor, por harroi t thoshte n rini t prjetshme Kshtu ajo jetoi
shum shum gjat, por e plakur.
Mitologjizimi vrehet pas Lufts s Dyt Botrore n Franc, kur progresi
i modernizimit n letrat franceze hyri n nj faz t re. Zbulimet e modernistve
t gjysms s par t shekullit u shfrytzuan n letrsin ekzistencialiste (Sartre,
Albert Camus, etj.), n romanin e ri (Natali Sarrot, Alen Rob-Grije, M. Butor, K.
Simon etj.), si dhe n dramn e absurdit (E. Ionesco, J. Genet, B. Vijom, A. Adamov,
S. Becket etj.) me prirjen e tyre pr integrimin e karakterit, mitologjizmin dhe
depsikologjizmin.
Tek Miti i Sizifit, Camus duke mbledhur t gjitha meditimet e tij pr vdekjen,
thuajsimin, madje edhe nga vetvetja, pamundsin pr t prcaktuar, pr t
deshifruar ekzistencn, pr absurdin si burim t liris, n rolin e heroit t bots
absurde zgjedh Sizifin mitik. Vepra e Sizifit sht absurde, e paqllimt; ai e di
se guri, t cilin sipas urdhrit t zotave e bart n maj t malit, do t rrokulliset

269

posht dhe gjithka do t filloj nga e para. Por ai e di-pra, do t thot se ngrihet
mbi zotat, mbi fatin e tij, domethn guri shndrrohet n vepr t tij. Dija sht e
mjaftueshme, ajo garanton lirin. Vepra e artit, gjithashtu, i takon bots s absurdit,
por vet akti i krijimit jep mundsi t fiksoj, t ruaj vetdijen n botn e kaosit.
Miti sht nj kondensim i pafund i ekzistencs.
Tek Murtaja, nn personazhin e Ries, s Camus-it nuk sht vshtir t
nnkuptohen tiparet e Sizifit. Ashtu si ky i fundit, edhe Rieja nuk pret fitore, atij i
sht dhn vetm dija pr fatkeqsin dhe mundsia pr ta pohuar dinjitetin e tij,
njerzin e tij, duke u prleshur pa shpres me vdekjen.
Ferri jan t tjer t tilla ide jep drama e Sartre-it Me dyer t mbyllura
(1944). N njfar dhome, t ngjashme me nj hotel klasi, hyjn tre personazhet
bashk me ta n kt dhom shfaqet Ferri, prderisa ata u nnshtrohen torturave
t skterrshme t komunikimit me njri-tjetrin, domethn ligsis dhe urrejtjes.
Secili prej tyre sht edhe xhelat, edhe viktim njhersh, sepse secili sht nj
kufizim lirie pr tjetrin. Thjeshtim i vetdijes s liris, deri n nivelin e siprfaqsis
s dukshme, reduktim n gjsende.
4.5. Modele rimarrjesh n letrsin europiane
4.5.1. Miti i Ifigjenis
Miti i Ifigjenis sht mit politik po aq sa dhe mit lufte. Prve t tjerash sht
dhe mit kombtar, gjithashtu: Ifigjenia e Euripidit i sakrifikohet rrezikut barbardhe vendoset kshtu n histori prpara Zhan DArks, midis virgjreshave q
shptojn qytete- dhe imazhi i Taurids, vend syrgjynosjeje dhe mizorie, sht nj
himn pr tokn greke.27
Variacionet estetike ndryshojn rndsin e shtjes tragjike. Tek Euripidi,
dorzimi i Ifigjenis ishte flijim patriotik, m tepr sesa nnshtrim ndaj fuqis
s hyjnive; tek Rotrou, dorzimi stoik shndrrohet n nj vokacion fetar. Tek
Racine, dekretet hyjnore do t nxisin pasionin m tepr sesa mshirn: sakrifica
shndrrohet n prmbushjen e nj religjoni shpirtror dhe anasjelltas. Teatri u
jep pasioneve ngjyrat e mizoris sakrifikuese. Imazhet e prgjakshme przihen
me ato t dashuris dhe me vdekjen e Eriphil-it- mbi sfondin e nj trashgimie
monstruoze-duke knaqur n mnyr t barabart logjikn e sakrifics dhe at t
pasionit t pashpres.
M von, kur dramaturgt do ti krkojn nj emocion antikitetit, kulti i nj
njerzimi t virtytshm, refuzimi i zgjidhjeve me an t mrekullive nuk do t bjn
gj tjetr vese do t paraqesin vshtirsin e prputhjes s argumentit legjendar,
shpirtin e tragjedis dhe temat e propagands filozofike.
Megjithat, m Goethe-n, miti fiton tipare poetike dhe bhet m i
thell:origjina e tragjedis dhe gabimi i Tantalit ndaj olimpasve. Por Ifigjenia, e
ndodhur n mdyshje pr shkak t sinqeritetit ndaj Toasit, i lutet ktij t fundit
27
Materiali i prkthyer dhe i prpunuar nga : Brunel, P. Le dictionnaire des myths
litteraires, Paris, 1988, f.799

270

t shptoj imazhin e tyre. N t njjtn mnyr zri i Ifigjenis, i motrs s

pafajshme, shpton Orestin duke e pastruar nga gjaku i derdhur i Klitemnestrs.
Shekulli i 19-t sht shekulli i imituesve q prpiqen t trajtojn episodin e
Ifigjenis sipas shpirtit gtian. Megjithat, J. Burckhardt dhe Neitzche i kundrvn
apolinizmit gtian nj imazh t ri, dionisiak, t Greqis. Jehonn e ksaj e gjejm
n shek. XX tek Tragjedit dionisiake e R. Pannitz-it. Por m e rndsishme sht
Tetralogjia e Atridve e G. Hauptmann-it. Tek t dyja ifigjenit q prbjn kt
trsi (Iphigenie in Aulis, 1944; Iphigenie in Delphi, 1941), sakrifica njerzore
sht rrnja e prgjakshme e tragjedis. Nuk jan m zotat q mbretrojn, jo
pr humanizmin e pastr gtian, por pr thirrjen e zemruar t Aresit. Miti sht
br apo sht ribr nj mit lufte, mizorie dhe kaosi. Pasoja e vetme sht se
shkohet prball vdekjes.
Miti nuk ka jehona aq t fuqishme, jasht Gjermanis. Ifigjenia n Aulid
e Jean-Moreas (1903) nuk sht vese njri shkrim i veprs s Euripidit, sipas
stilit t shkolls romane. Andre Obey, tek Nj bij pr ern 1953, denoncon ant
e vdekjes s Ifigjenis, gryksin dhe poshtrsin q lejojn t mbijetoj n
nj bot mendurie dhe budallallku t madh. Personazhet e mitit mungojn tek
Ifigjeni Hotel e Michel Vinaver (1963).
Miti jeton gjithashtu, me an t joshjes nga nj vizion q nuk duket: krkimi
i thjeshtsis ose shumfishimi i intrigave, vrullet e njerzimit t virtytshm, ose
zgjidhjet ex-machina synojn t shumfishojn imazhin mizor dhe turbullues, t
virgjinitetit t flijuar.
4.5.2. Miti i Helens
Lufta e Trojs, a ka ndodhur vrtet? Kemi pak arsye pr t dyshuar, por
kemi m shum arsye pr t supozuar q ka qen konflikti m i madh q sht
par ndonjher. Grekt e kan besuar kt gj: prpara se t tregoj luftn e
Peloponezit, historiani Tuqididi, vrteton se sht e nevojshme t vendoset nj
paralele me qllim q subjekti i tij t vlej. Me kalimin e kohs, n fakt, bma
heroike u kthye n legjend, ne jemi bindur q perndit ishin t prfshir aty,
historia u kthye n mit; dhe lufta e Trojs shfaqet e errt n nj skaj t historis, si
nj model i pangjashm me asnj nga luftrat q do t pasojn.
Nj dukuri e jashtzakonshme duhet t ket nj shkak t jashtzakonshm. A
e mendonte kt Homeri? Nuk do t dinim ti prgjigjeshim ksaj pyetjeje: Iliada
e tij, nuk sjell gj tjetr vese nj episod t konfliktit, vdekjen e Hektorit, dhe, pr
pjesn tjetr knaqet vetm me aludimet dhe parashikimet profetike. Nj gj sht
e qart: sa her q palt ndrluftuese duan t negociojn, thuhet q trojant duhet
t kthejn Helenn dhe thesarin. Origjina e shtjes sht rrmbimi i nj gruaje
dhe nj plakitje, nj akt hajdutrie. Paridi mori me vete objektet e muara dhe nj
mbretresh. Mbretreshn ai e bri gruan e tij, me aprovimin e Afrdits.
Por aed t tjer, veprat e t cilve kan humbur, nuk jan knaqur me nj
shpjegim kaq t cekt. Ata kan ndrtuar nj cill epopesh q tregojn gjith luftn
q nga fillimi dhe ata kan prshkruar ab ovo origjinn e gjrave. Ata kan pranuar
se Zeusi donte t shfaroste nj njerzim t shumt n numr dhe kan parashikuar

271

nj lidhje t fakteve: nj rivalitet ndrmjet tri hyjneshave pr shkak t nj molle

t dhn nga Hera, (emri i s cils prfaqson prarjen dhe sherrin), m t
bukurs; nj gjykim i dhn nga Paridi n favor t Afrdits, si shprblim pr
dhurimin e gruas m t bukur q sht par ndonjher. Kjo grua, Helena, sht
bij e Zeusit dhe e Leds; Zeusi ishte maskuar si Mjellm pr t joshur t dashurn
e tij; Helena, dhe vllezrit e saj Dioskur, u lindn ab ovo.
Modifikimi i ktij detaji sjell vshtirsi. Gjith shtja sht t dim deri n
mas Helena e ka pranuar fatin e saj. A ka vepruar ajo me vullnetin e saj t plot?
Gjithashtu, mund t pyesim veten nse ajo e ka ndjekur me dshir Paridin apo
jo. Kjo nuanc dyshimi sht e rndsishme. N kt rast mund t themi q ajo ka
qen nj rrethan provokuese e lufts, gj q nuk e bn m pak t urryer; n rastin
e dyt ajo sht prgjegjse pr luftn dhe duhet q jo vetm ta urrejm si urrejm
mnxyrat, por gjithashtu ta dnojm dhe ta dnojm moralisht.
Nj dnim i till sht gjithmon e m i nevojshm n pikpamjen e grekve,
t cilt zbulojn nj moral t personit gjithmon e m t papranueshm pr at
pjes t grekve q e shikon Helenn si nj hyjnsh. Imoraliteti i miteve fetare
do t befasoj n shekullin V. mirpo, n disa qytete dhe veanrisht n Spart,
ka tempuj t Helens, festa kushtuar Helens, nj kult t Helens, e cila shfaqet si
mbrojtse e adoleshentve dhe e t rinjve t martuar. Do t ishte skandaloze nse
ajo do t jepte shembullin e nj kurorshkelseje. Sa m shum shkojm drejt
nj paraqitjeje njerzore t historis, aq m shum i afrohemi t padurueshmes,
t pakaprcyeshmes. Eskili e paraqiste Helenn si nj qenie n t njjtn koh,
abstrakte dhe hyjnore, nj mnyr mallkimi (fataliteti), e afrt me Nemesis-in. Kjo
hyjnesh, Nemesesi, sipas disa traditave paraqitet si nna e Helens, n vend t
Leds. Por Euripidi, tek heroina e tij, nuk sheh vese nj grua; ai as q e pranon q
Afrdita kish ndrhyr me forc duke frymzuar tek Helena nj pasion t cilit ishte
e pamundur ti rezistoje. Hekuba shpall hapur tek Trojant:
Biri im i bukur, zemra jote, sht shndrruar n Cyprus pr shkak t dshirave
t shfrenuara q njerzit i quajn afrdit.
N mas ky diskurs psikologjik, q luan me alegorin, sht gjithashtu nj
diskurs q mohon fen, q v n dyshin ekzistencn reale t zotave? Kt nuk e
kemi t thjesht ta vlersojm. Gjithsesi gjendet edhe n antipodet (diametralisht
t kundrtat) e korit t Agamemnonit ku Eskili thot se Helena sht erini,
bashkshortja e lotve dhe prift i Ateut; gjithashtu jemi larg kalamburit q i
jep Helens nj mision hyjnor, q e bn mjet t fatalitetit: Helena, Helenas, ose si
prkthen P. Mazon: n fakt ka lindur pr t humbur anijet e saj. (Agamemnon,
689).
Zhdukja e aureols fetare q rrethon Helenn dhe q e prfshin n nj atmosfer
terrori t shenjt, e ekspozon at ndaj fyerjeve prbuzse. Mund t habitemi sesi
lufta e Trojs t jet shkaktuar nga nj qenie kaq e parndsishme: nj grua; duke
i shtuar dhe faktin q kjo grua nuk ka asnj lloj vlere, pasi ajo nuk ka asnj grim
dinjiteti. Nuk do t ishte e vshtir t shihnim tek Euripidi nj lum fyerjesh.
Tradita nuk mbetet vetm tek Euripidi: n kulmin e klasicizmit europian, emri i
Helens do t bhet nj mnyr e thjesht t shprehuri, nj metonimi q mund t

272

shrbej pr t prcaktuar nj grua t rrezikshme, sepse sht nj grua e leht; tek

Maria Stjuart e Shilerit, nj nga kundrshtart m t ashpr t mbretreshs nuk
gjen epitet m t keq pr t sesa: sht nj Helen.
Euripidi sht bashkkohs i lindjes s sofistiks. Pa dyshim, at si kdo
tjetr e trheq ideja e mbrojtjes s shtjeve t pamundura. Georgias, Isocrate i
thur lavde Helens. Poeti tragjik u tregoi atyre rrugn duke vendosur nj mbrojtje
n gojn e vet heroins. (Trojant, Euripidi, f. 903). Nj epilog mbi pushtetin e
hyjnive, mbi origjinn e dshirs dhe mbi fuqin e joshjes. Subjekt i prshtatshm
pr kta shkrimtar q i kushtojn shum rndsi retoriks dhe q duan mbi t
gjitha t ndjellin publikun ose m mir t themi, i bjn elozhe bukuris.
Morali nuk sht n vendin e duhur: a sht e pranueshme q t mashtrohet
dhe t rrmbehet nj femr, e cila sht e bukur deri n prsosmri? sht nj
shqetsim i rangut filozofik. Homeri pranonte q plebejt e Trojs ta fajsonin
Helenn, por m t mirt, Priami, kshilltart e tij, Hektori, t mos mund t mos
e respektonin. Krijohet n nj pasazh t Iliads (knga v; 358) nj bashkpunim
i uditshm midis Helens dhe Hektorit; fatkeq q t dy, por t sigurt q do t
bhen t famshm prej poetve.
Pasuesit e Homerit nuk kan rreshtur s ndrruari pr nj paralele midis
Helens dhe Akilit. Nj prej poetve kish parashikuar nj takim midis vajzs m
t bukur t Zeusit dhe heroit m trim. Shum m von, do t imagjinojm q kto
dy qenie t mrekullueshme jan t bashkuar prtej vdekjes n prrallorin Ishull
i Bardh. Por tashm Euripidi nuk ka ngurruar t vzhgoj (Helene; 99) faktin
q Akili figuronte n nj vend t privilegjuar midis mtonjsve t Helens, dhe
q lufta e Trojs ishte parashikuar, gjithashtu, pr ta br q t shklqente prtej
molls s sherrit, origjina e gjithkaje, ndodhi gjat dasms s Tetids dhe Peleut,
prindr t ardhshm t Akilit.
N mnyr paradoksale, dshira pr ta ringritur figurn e Helens dhe pr ta
shkputur nga anekdota e flliqur me qllim q figura e saj ti rikthehet epopes, do
t ket si efekt kundrshtimin e epopes. Meq Helena e bukur ishte e virtytshme,
duhet t mendojm q ajo ska qen kurr n Troj, q Zeusi kish uar n vend t
saj nj fantazm, ose q nj mbret i Egjiptit ia ka shkputur Paridit pr ta mbrojtur.
I njohur nga Erodoti, versioni i dyt ka qen m jetgjat, duke qen se e gjejm
n romanin Kasandra, t Krista Woulf-it. (1983). Ajo supozon se trojant pr t
mos humbur imazhin e tyre, kan br sikur Helena ka qen brenda mureve t
tyre. Versioni i par ka gjithashtu shum pr t thn, nj aspekt qesharak sht
gjithashtu nj teprim i gjyqit t hidhur e t pafund: nuk ia vlen q t vritesh pr
nj grua.
Megjithat, kt variant nuk e kuptojm n kt mnyr, n tragjedin e tij
t titulluar Helena, ku supozohet se poeti i urren femrat (Euripidi), ai jo vetm e
pikturon personazhin e tij me ngjyra t theksuara dhe madhshtore, me po ato ngjyra
me t cilat karakterizon Alcestin e tij, ose Poliksenn e tij (tek Hekuba), por prsri
e shpie vzhgimin e tij t vuajtjeve t pafajsis t nprkmbur deri n nj pyetsor
tragjik mbi identitetin e personit: Helena, sht nj grua q sht vjedhur deri tek
emri i saj. Helena shptohet, sepse zotat shpallin m fund t vrtetn, asaj mund
ti mbetet t paktn nj shpres, atmosfera e kndshme e festive spartane (1451),
vallzimet e vajzave t reja dhe t dhndurve shkojn drejt saj me an t kngve.

273

Edhe pse m shum se dy shekuj pas Euripidit, Teokriti shkruan Epithalame

dHelene (Idylles, XVIII), ai nuk bn as aludimin m t vogl mbi luftn e Trojs.
Pa dyshim q ai e ka parasysh se sipas nj tradite t sjell nga Platoni, poeti
Stesichore u dnua me verbri nga hyjnit sepse kishte shpifur pr Helenn, dhe
nuk e kishte rifituar shikimin vese pasi kishte knduar Palinodie-n.
sht e pamundur t dim se ciln prej ktyre dy traditave pranonte m
shum Euripidi, at q ka ndjekur tek tragjedia e vet Helena, apo tjetrn q e shfaq
Helenn me t gjitha elementet e saj dhe q i thekson mungesn e besnikris,
koketrin, paturpsin.
Gjith ajo q mund ta vzhgojm sht fakti q personazhe t tjer t kngs
heroike kan psuar nj trajtim q nuk i jep prparsi: Uliksi, i paralajmruari, pr
shembull, atij q Homeri i pikturon me ngjyra admirimi urtsisin dhe aftsin
pr tu prballur pa u tutur me situata nga m t komplikuarat, synon t bhet nj
sofist i paskrupullt, admirues i kurtheve dhe i makinacioneve. Nse Hekuba merret
me Helenn, ajo nuk e drejton dot Uliksin. Dhe ne kemi prshtypjen se lexojm
tragjedit e mdha q evokojn rnien e Trojs (Trojant, Hekuba, dhe gjithashtu,
pjesrisht Andromaka), dhe nuk jan n favor t fituesve. sht ekuilibri i menur
q poemat homerike vendosin midis kundrshtarve.
Ka nj degradim t legjends. Helena, q shihej si nj fatkeqsi hyjnore,
jepet si nj grua e urryer. Ajo mund t bhet objekt i shakave t turpshme dhe t
atyre t Euripidit (Le Cyclope). Tradita vazhdohet nga Horaci, Jean de Meung,
Hofmannswaldau, Meilhac-u dhe Halvey. T tjert knaqen duke i dhn nj ton
t leht prbuzs.
Por sht e gjith legjenda q vuan. Kuptojm q, nse kemi kurajon t
lexojm prmbledhje t vogla t fundit t epoks e gjith lufta e Trojs sht
n 40 faqe-prmbledhje q na kan ardhur t nnshkruara nga emra prrallash:
Diktusi i Krets, dhe Dares Prygjeni.
Kto vepra nuk do t kishin asnj interes nse nuk do t lexoheshin pas leximit
t Iliads gjat Mesjets e m tej: jan botuar srish n Amsterdam n 1702, n
nj botim madhshtor t komentuar me mjeshtri ad usum delphini. N kt botim
zbulojm m shum se nj ngajrje tronditse: dueli u tmerrshm q rrfehet n
Kngn XXII t Iliads, nuk ka ndodhur kurr. Akili e ka vrar Hektorin me
sigurin m t madhe fal nj pusie. Ky detaj rigjendet tek Shakespear-i (Troilus
at Cressida); tek Montchrestien (Hector) dhe tek Molla e Sherrit e Guillen de
Castro, shkrimtar i njohur m shum sepse me veprn e tij, Fmijrit e Sidit, i ka
treguar udhn Kornejit.
Dares-i nuk ka paraqitur nj panoram t till; por ai pretendon q Kali i
Trojs nuk ka ekzistuar kurr. Se kemi besuar aspak at. Ai pretendon, gjithashtu,
se gjykimi i Paridit sht kryer n ndrr, dhe, pr t shpjeguar luftn e Trojs,
na sjell nj histori t mparshme: konfliktet midis trojanve dhe pjestarve t
ekspedits s argonautve; ekspedita kto, t dnueshme, n t gjitha kuptimet,
plakitje dhe rrmbime princeshash. Episodi i Helens humbet rndsin e tij tek
Dares-i.
Shohim gjithashtu, t vendosen heronj t rinj. Troilus-i luan nj rol t madh
prkrah Hektorit. Poliksena rivalizon n bukuri Helenn. Sipas Euripidit dim q
Poliksena u flijua mbi varrin e Akilit pas rnies s Trojs. Kemi mbrritur n nj

274

epok q nuk i gjendet fundi, ku Akili shpall se e dashura e tij e shoqron n

vdekje. Legjenda e dashuris s tij pr Poliksenn nuk dshmohet shprehimisht
prpara antikitetit t von; kjo legjend luan nj rol t rndsishm tek Dares-i,
tek Dictus-i dhe tek vazhduesit e tyre, sepse pr shkak t martess sekrete t dy t
dashurve, Paridi vret nga trishtimi heroin e grekve.
N fund t antikitetit, poett grek kan rrfyer n vargje gjithka q
Homeri nuk e kishte thn (Quintus de Cmyrne: Vazhdimi i Homerit; Colouthos:
Rrmbimi i Helens, Tryphiodore: Shkatrrimi i Trojs). Varianti i tyre i ngjarjeve,
prgjithsisht mund t themi se sht m tradicional. Por do t jen Dares-i dhe
Dictus-i q Mesjeta i ka studiuar dhe ndjekur, pa dyshim, pr faktin se ishin n
latinisht.
N mes t shek. XII, nj klerik n shrbim t dukve t Normandis, i
quajtuar Benoid de Sainte-Maure, shkruan nj roman, ai jep nj version n
roman, version francez, n gjuhn popullore, nga origjinali q sht n latinisht.
Vepra e tij Romani i Trojs, poem e madhe prej 30.000 vargjesh 8-rrokshe, pr
fat t mir nuk sht nj prkthim. Edhe po ta prcaktonim si shtjellim t variantit
latin, nuk do t ishte shum e prshtatshme. Ky libr i siguron si Helens ashtu
dhe Hektorit, si Troilus-it dhe Poliksens, nj lavdi t menjhershme, shum t
ndryshme nga ajo q mund ti jepte tradita skolastike. N atmosfern oborrtare
q shpalosej ather, Helena dhe Paridi shndrrohen n nj ift t dashurish t
prsosur, q mund t krahasohen me Tristanin dhe Izoltn, ose me Lancelotin
dhe Guinevern. Mesjeta so t nderoj, gjithashtu nj ift t formuar nga Akili
dhe Poliksena dhe nj ift tjetr si Troilus-i dhe Kresida (personazh, q ka ardhur
ndoshta, si rezultat i przierjes s Kriseids dhe Briseids).
Helena, n letrsin mesjetare, i shpton gjykimit q ikishin ngritur n epokn
klasike t historis greke, ndoshta pr shkak se Dares, ka dhn nj shpjegim m
t pranueshm mbi shkaqet e lufts s Trojs. Vetm ndonj klerik i ushqyer nga
tradita latine mendon ende t hedh balt mbi figurn e Helens.
Causa rei talis meretrix fuit exitalis,
Femina fatalis femina feta malis (Carmina Burana, 101, 45)
Shkak vdekjeprurs i lufts qe kjo grua e prdal
femr pjell e s keqes, femr fatale,
Por nj tjetr poet i t njtit rang, ekzaltohet para bukuris s saj:
O Zot i madh, Perndi -tha ai- a sht ajo Helena vrtet, a sht
hyjnesha Afrdit? (Deus, Deus meus! dit-il estne illa Helena vel est
dea Venus?) (Ibid., 77, 14)
Dhe bashkvllezrit e tij n gjuht vulgare ndjekin shembullin e tij q nga
Arnaud Danieli, deri tek Villon-i. Helena sht nj prej ktyre bukurive, e but si
fildishi i lmuar, sipas kndvshtrimit t kalorsve dhe poetve.
Mund t pyesim veten n lidhje me lehtsin me an t s cils jan pagzuar
me emrin e saj personazhet femrore q shfaqen n legjendat e Graal-it. Tek kto

275

ekziston nj Shn Helen, nn e Kostandinit, e cila ka zbuluar reliket e Kryqit

t vrtet. Nse Helena do t kishte mbetur nj emr aq i flliqur sa na e jep
Euripidi, do ta kishim t vshtir t imagjinonim q ky emr ti jepej zonjushs
q paraqet Graal-i dhe q do t jet nna e Galadit. (Malory, Vdekja e Arturit, libri
XI, kap. II).
Nj kujtim i ktij vizioni kalorsiak gjendet padyshim n sonetin e Ronsard-it
ku ai prshtat Homerin:
Ssht pr tu uditur; oroditen kta burra t vjetr t mir... (Il ne
faut sesbahir, disorient ces bons vieillars...) (Sonet pr Helenn, II, 67)
T vjetrit e admirojn Helenn, n fakt dhe gjejn tek ajo nj bukuri
mbinjerzore q, sipas tyre e justifikon luftn pr t; megjithat, n nj zhvillim t
dyt tek Homeri, thuhet se paraplqejn ta rikthejn n Greqi dhe q Troja duhet
t vazhdoj t lulzoj. Kt Ronsari nuk e pranon:
Ju t gjith bashk kuvendoni
Pr t ushtri e mallra, e qytetin rrezikoni
(Vous devise tous ensemble
Pour elle corps et biens, et ville hazarder)
Ky zemrim mesjetar nuk do t habis tjetrknd prve lexuesve t cilve u
kishte shptuar elementi i frekuencs me t ciln Ronsard-i prdor fjaln kalors,
madje edhe n rastet kur bhet fjal pr heronjt antik.
Gjithsesi, rizbulimi i autorve grek n shek. XVI, m sakt, ai i autorve t
vegjl t epoks s von, t prmendur m sipr, por gjithashtu, edhe rizbulimi i
Euripidit synon t rivendos n plan t par figurn e nj Helene t urryer, kriminele,
e vetdijshme pr veprimet e saj dhe shkaktare t nj lufte t pamshirshme.
Vendosja e nj fishekzjarri me ann e t cilit Ronsard-i feston emrin e Helens,
ashtu si kishin ndrruar t tjert, shnon ndoshta fundin e nj epoke. Meqense
n veprat e tij Himni i Karlit, Kardinali i Lorens, poeti e krahason Helenn me
mbesn e dedikuesit, ai n pamje t par nuk kryen asnj gabim. A do mund t
bnim ne gabim m von?
Mund t dyshojm pr kt. Mund t besojm q nj kurth i till na imponohet.
Guillem de Castro e bn lexuesin kurreshtar me mnyrn sesi e tregon rrmbimin
e Helens: ashtu si Dares dhe Benoid de Sainte-Maure, ai supozon se me ndihmn
e Amurit, Helena dhe Paridi u dashuruan me njri-tjetrin pa mundur t rezistojn.
Por a do ta ndjek mbretresha t dashurin e saj pa shfaqur as shenjn m t vogl
t rezistencs? Ku mbeti lavdia e saj? Na vjen pr shtat, pra, t shtiremi. Dhe
pikrisht n mes t nj skene t dhunshme, pshpritet:
Ah, Helen, sa mir q luan ti,
Ah, Parid, sa shum q m rrmben ti.
Teksti i Guillem de Castro-s, nuk sht i njohur. Ifigjenia e Rassin-it, q sht
disi m e njohur, stigmatizon njher e mir butsin e Menellaut pr:

276

gjysmn e tij fajtore, me t ciln ai sht shum i dashuruar.

N kt pjes, ashtu si dhe m par, tek Trojada e Garnier-it, pranohet q
Helena sht prgjegjse pr luftn; dhe nuk na vjen aspak keq pr kt tradit t
antikitetit, gjersisht t prdorur nga Isocrate-i n veprn e tij Elozhe pr Helenn:
Tezeu kishte rrmbyer Helenn fmij. Duket se Rassin-i arrin n prfundimin se
kjo grua ka qen gjithmon e shthurur.
Fantazia e nj skolastiku prgatit, megjithat, nj ndryshim; sipas Volksbuchit, Fausti do ta kurorzonte ekzistencn e tij prej magjistari duke ringjitur Helenn
nga skterrat e ferrit; ai ndoshta ka msuar n manualin e tij t retoriks se
mbretresha e Sparts ishte etaloni i bukuris. Marlow e kap historin dhe krijon
n fund t shek XVI nj sken tronditse t heshtur pr dramn e tij mbi dijetarin
e mallkuar. Helena shfaqet, por nuk flet. Ia vlen t reflektojm mbi kt raport q
Helena ka me teatrin dhe veanrisht me operan.
Mund t zbulojm Helenn. Mund ta bjm t kndoj, mund t tregojm q
ajo luan. Duket sikur sduhet t flasim; dhe se vlermohuesit e saj m t dhunshm
jan pikrisht ata q nuk e nxjerrin n sken. Sipas Cavalli-t, Gluck-u shkruan
pr Helenn melodi. Pikrisht pr teatrin, por ndoshta pr nj teatr t ndrruar
Goethe-ja krijon Helenn e tij. Kjo Helen prbn aktin e tret t pjess s dyt
t Faustit. Duke prfaqsuar motivin e Wolksbuch-it, poeti i vjetr, nuk ngurron
t shkruaj nj tragjedi klasike, me nj metrik t riprtrir t antikitetit. Ai e nis
subjektin e tij n momentin e rnies s Trojs, kjo i lejon atij t prmbledh me
disa vargje vulgatn tashm t pandryshueshme, ajo q duket pr shembull tek
Euripidi. Asgj nuk mungon aty: as dyshimi n lidhje me vetdijen e Helens mbi
rrmbimin, as zallamahia mbi qndrimin e saj n Egjipt dhe mbi fantazmn q e
zvendson n Troj, as aludimi pr pasionin ndaj Akilit. E gjitha prmblidhet n
kontradiktn e vargut t par q shqipton heroina:
Kaq e admiruar, e mbuluar me kaq fyerje, Helen
Helena do t dnohet me vdekje sipas vullnetit t Menellaut tek Trojant. E
shpton nj mjegull e mistershme dhe ndrhyrja e nj gruaje t llahtarshme q pasi
heq maskn del se sht Mefistofeli:
Helena sht nn pushtetin e Faustit. Pjesa q vazhdon nuk i prket
m legjends trojane, por ndjek nj tradit shum t lasht e cila supozon nj
apotheoz t Helens n fund t kohve heroike. Fausti sht pr ca koh mbajts
i nj diviniteti suprem q, prej tij dhe pr t, sjell n jete Euforionin e bukur;
intermexoja prfundon n dshprimin pr zhdukjen e fmijs. Helena dhe Helada
gjithsesi mbretruan pr pak koh; disa magjistar din si ti rikthejn ato.
M tepr se sa qndrimi i perjetshm i Helens n nj perandori q vshtir
t prcaktohet, ka rndsi, ngjitja e saj n fron, gjesti me ann e t cilit nj fuqi
superiore i jep asaj t drejtat prkatse. Oresti i Euripidit, duke qen se mbretresha
nuk kishte nj rol t mir, prfundon me kto fjal t Apollonit:
Un e shptova, un kam shpatn tndeetj.

277

Ka mundsi q veprimi t jet kryer n sken, (Helena shfaqet nga lartsit

me deux ex maxhina). Gjithashtu tek Tundimi i Shn Antuanit kemi t bjm me
nj prshndetje q bn Helena, ku Floberi rimerr traditn famshme sipas s cils
Simon Magjistari n nj vend t Lig Tyrit, kish takuar Helenn e Trojs dhe e kish
kthyer n maturitetin e saj t mparshm.
Riaftsimi, apo m mir apotheoza e Helens, bie ndesh me ligjrimet,
mbrojtjet, elozhet apo apologjit. Vrejm se n poezin lirike, figura e saj sht
bashkkohse e nj lvizjeje q ka t bj me braktisjen e traditave t retoriks.
Kjo sepse poema bhet m e shkurtr, sepse i largohet argumentimeve, sepse
nuk denjon t kufizohet vetm n dallimin e nj imazhi, nj veprimi, nj skene
pothuajse t astit, e cila sht ndoshta nj rikthim ritual tek skena e fillimit, e
till si e ka skicuar Homeri: Helena ecn mbi livadh, afrohet tek Portat Scee.
Simbolizmi do ta justifikonte emrin q i vn m von, nga historiant e letrsis,
me teprim abuzues, nse poett e ksaj rryme do tia kishin dal t shmangnin
alegorin, transformimin e Helens n imazh pr dekor, pr t ilustruar bukurin
e saj, nse do t kishin arritur t sugjeronin, n joshjen e pastr, rrugtimin e nj
figure drejt heshtjes drithruese. Mund t prmendim disa emra: Valery, Yeats,
Samain, DAnnuzio, Apollinaire Maldestam, Elytis. Lista do t ishte m e gjat
nse do t prfshinim emrat e atyre q e kan kuptuar, por q nuk e kan zhvilluar
deri n prmasat e nj soneti a poeme, at ndaj s cils, paraardhsit e tyre, prfshi
ktu edhe Ronsard-in, ishin m s shumti kundr, (kan dhn vetm nj aludim
rrzllits, me nj ose dy vargje).
Kthimi i Helens, i kryer nga Goethe-ja, i hap udhn, pr her t par pas
shum shekujsh, veprave ku mbretresha sht personazh kryesor: poemave
klasike dhe pak skolastike si Helena e Leconte de Lisle, Helena e Trojs e Andree
Lang; bufonadave t epoks s von si Helena e bukur, t Mielhac, Halevy,
Offenbach; komedive t thjeshta si Helena ose gzimi i jets e Andre Roussin-it,
q prpiqet t rivalizoj disi dramn ambigue q Giradoux-i e ka titulluar Lufta e
Trojs nuk do t ndodh; tragjedi lirike me konflikt intrigash si Helena e Sparts e
Verhaerenit; fantazive enigmatike, si Proteu e Claudel-i; tragjedi e pastr si Helena
egjiptiane, q e krijoi Hofmannsthal-i me qllim q Richard Strauss-i ti bnte nj
muzik. Sado t ndryshme qofshin, t gjith kto tekste, me ndonj prjashtim
jan shkruar pr sken.
Ajo q spikat, n tekstet m t mira t msiprme, sht refuzimi pr ta dnuar
apo pr ta shfajsuar n emr t do urtsie. Claudel-i e paraqet personazhin e
tij si nj idiote perfekte; ai ka vendosur ta kthej n fars versionin egjiptian t
lgjends. Ai arrin her pas here n nj fuqi t papritur lirike, a thua se bukuria e
ligjratave t Helens sht e vrtet, pavarsisht dshirs s atij q profetizon.
Uliksi i Giradoux-it thot q Helena kishte kokn t madhe dhe mendjen t
vogl. Por vet autori i ka dhn asaj nj mendjemprehtsi t pazakont q i
imponon imagjinats s tij disa tablo shumngjyrshe dhe q i lejon dramaturgut,
sado q t prpiqen t gjith prkrahsit e paqes, t kuptoj se, pavarsisht t
gjithave, lufta e Trojs do t ndodh, q Paridi aty do t gjej vdekjen M i
tmerrshm padyshim sht shtrembrimi q Hofmannsthal-i i bn legjends s
prshpirtshme stesikoheriane: nj magjistare nga Egjipti sht e gatshme q tia
mbush mendjen Menelaut, edhe duke prdorur shurupet magjike, q Helena e

278

Trojs sht nj fantazm, q Helena e vrtet ka qen n Egjipt gjat gjith kohs
s lufts; iluzioni zhduket me dshirn e Helens vet, (t ciln duhet ta pranojm
ashtu si e karakterizon legjenda e saj komplekse dhe kontradiktore). A kemi
arritur t shkojm prtej s Mirs dhe s Keqes?
Ose, a e kemi zbuluar tragjedin kur pranohen vrtetsit e asaj pr t ciln
po flasim, besimet q na jep arsyeja, gjykimet e mbshtetura mbi parimet e
pndryshueshme? Homeri e ka prkapur menjher: Helena sht ajo s cils i
kemi imponuar nj rol t padurueshm.
Benoit de Sainte Maure-i nuk e kish lexuar Homerin. Ai mori me mend se
edhe heroina e tij do t duhej t mallkonte, ditn kur kishte lindur. (Romani i
Trojs, v. 22920 sq.). Montchrestien-i punon lirisht me Iliadn, por Helena e tij
nuk l pa thn:
N veprn e tij ndrra pr dama t bukura, poem e frymzuar krejtsisht
nga Chaucher-i, Tennyson-i tregon se ka dgjuar Helenn t thot:
Shum kan vdekur, duke ngrehur shpatn. Kudo q shkoja,
shkaktoja fatkeqsi (...)
Kam dshir q shkuma e bardh, e ftoht dhe e rnd,
Me t ciln era lot, t m thith n fund t detit,
Sepse kam ln shtpin time.
Prpara larmis s atyre ka shpallen, ngurrojm t prcaktojm invariantet
e mitit. N emr t kujt do ti hidhnim posht ata poet pr t cilt Helena sht
e prsosur dhe e paturpshme, sht e qet n ndrgjegje, gjithmon nse e ka nj
till? Mbetet q ky imazh i nj roli tepr t rnd, edhe pse na vjen keq ta pranojm,
t gjendet m shum tek mbshtetsit e versionit trojan sesa tek ata t variantit
egjiptian. Q n fillim, kur prmend Helenn, Homeri flet pr ngashrimet e saj.
Nuk sht tek Euripidi, fatkeqsia e Helens s pafajshme?
Mirpo ky motiv i bashkohet nj tjetri: Helena sht para s gjithash gruaja
q e ka rrmbyer i huaji. E rrmbyer nga Tezeu pastaj nga Paridi, e rimarr, hern
e par, nga vlezrit e saj, pastaj nga i shoqi; ajo q i sht marr Paridit nga nj
mbret egjipitian, q i sht marr djalit t ktij mbreti nga Menelau, q e ka marr
me vete Simon Magjistari, m tej Fausti, q sht drguar n qiell apo n Ishullin
e Bardh- a sht Helena zonj e fatit t saj?
Morali dhe psikologjia do t na detyronin t parashikojm nuanca t panumrta
midis personazheve. sht e vrtet q Euripidi e organizon tragjedin e tij rreth
nj konflikti mes Helens dhe Hekubs, Tennyson-i e shndrron poemn e tij n
nj ankes t Ifigjenis pr Helenn. Prtej ktyre hollsive t pakundrshtueshme
nj tipar mbizotron: midis gjith kngve heroike q kan shkuar drejt mitit,
knga e Trojs sht ajo q ka zhvilluar m shum rolet e femrave. Q prej kngs
s vajit tek knga XXIV e Iliads deri tek Kasandra e Christa Wolf-it, pa ln
mnjan prshtatjen shum origjinale te Trojant nga Sartre-i, nj figur e dhunuar
ngrihet mbi kufomat, viktim q ankohet pr fatin q i sht dhn. Pasi t jen
vrar lufttart, femrat do t degdisen larg toks s tyre, n shtpin e t zotrve t
rinj. Epopeja trojane thot se nj qytet mund t vdes.
Homeri e mbyll Iliadn me nj t qar; m kmb pran kufoms s Hektorit,
Helena i flet; ajo e falenderon q ai se ka fyer kurr. Ajo nuk ngurron t krahasoj

279

fatkeqsit e t dyve: ka pika t ndryshueshme q miti i vjetr, prball errsirs,

mund ti lr pas dore. Un qaj, thot ajo, pr ty dhe pr vete q skemi m
asgj. (Jean-Louis Backes)
4.5.3 Miti i Edipit:
Historia e lidhjeve midis mitit t Edipit dhe letrsis sht ndoshta, e rrall.
N fakt, m shum se cilido mit tjetr, miti i Edipit sht ngatrruar me nj vepr
pr breza t tr n perndim; Edipi sht ngatrruar me Edipin Mbret (rreth vitit
430, prpara Krishtit), ose me Edipin n Kolon, (rreth 406), dhe vet miti me
tragjedin.
Mirpo ne q kemi humbur gjurmt e mitit, megjith qartsimet q jan
br nga Sofokliu, megjith studimet shterruese t Marie Delcourt-it, (Edipi, ose
legjenda e pushtuesit, 1944), mund t na ndodh q ta veojm srish Edipin nga
letrsia. Edhe pse nuk kemi njohuri t tjera prve letrsis pr mitin, brezat tan
rilidhen me nj mit q ka dal nga librat dhe q ka hyr n ndrgjegjet tona. Brezat
gjejn nj diskurs joletrar dhe autonom mbi mitin e Edipit, psikoanaliza i ka uar
brezat n nj mit fare t shkurtr.
Mirpo, si kuptohet, kto vajtje-ardhje midis mitit dhe letrsis nuk jan
pa pasoja mbi at q do t ndodh me mitin n letrsi. Kshtu q ne mund t
mendojm, pr at q vjen pas Kerenyi-i (Parathnie mbi Edipin, 1971) se historia
e Edipit, q nga origjina deri n ditt tona sht historia e nj degjenerimi t gjat;
mund t ngjas q rishfaqja e Edipit si mit, i lejon letrsis t rikrijoj diskursin e
vet mbi Edipin.
Te ne q nuk disponojm asnj variant t plot t historis s Edipit prpara
variantit t Sofokliut, sht e vshtir t kundrvm at ka ka ky variant nga
miti me at q sjell tragjedia. Thjesht mund t zbulojm q dy tragjedit mbulojn
trsin e biografis edipiane dhe q, dramaturgu, nse ka pasur mundsi t zgjedh
midis varianteve t ndryshme q mund ti jen ofruar, ka paraplqyer t kujtoj t
gjitha episodet. Por, me t njjtn mnyr, ai na qartson at q i sht dhn. Ai u
jep episodeve nj struktur letrare. Biografin e Edipit ai e bn nj paracaktim nga
fati. Me nj fjal, ai e ka interpretuar dhe n mnyr t dyfisht at q sht dhn
m par, domethn, duke i dhn mitit n t njjtn koh form dhe kuptime, pra,
nj intensitet q ndoshta sdo t ngurroj t na shfaqet si nj trashgimi joshse
e cila pengon brezat e tjer t dramaturgve q jan tunduar nga subjekti. Por
gjithashtu, t gjith kta shkrimtar, piktor apo muzikant ndrronin q vepra e
tyre t kishte cilsin plastike t vizionit t nj t riu q reflekton prpara Sfinksit,
ashtu si e paraqet Poussin-i, madhshtin dhe autenticitetin q do t tundonte nj
Stavinski. Sofokliu duket se ka thn gjithka dhe n nj qartsi verbuese (q do
t verboj ndoshta, ndrkoh q qartson). S paku, lexueshmria e fatit t heroit
shkon drejt nj mundsie t paprcakuar interpretimesh dhe projektimesh. Edipi
nuk ka thellsi, mund t shkruante Starobinski, sepse ai sht vet thellsia
jon (Relacioni kritik, 1970).
Por ndodh gjithashtu, q Edipi i pakuptuar ose i keqkuptuar, ose pjesrisht i
kuptuar, t mos mund t orientoj strukturat e nj vepre dramatike. Ai nuk do t

280

prodhoj vese nj mnyr me natyr zbukuruese ose si qendr referencash si

ndodh tek romani Prdorimi i kohs, (1956), i Butori-it, n t cilin Edipi paraqitet
prkrah Tezeut, mbi disa tapete antike- sht domethns. Teatri, si pr habi, q
prej antikitetit, me Edipin e Seneque-s, dhe ndoshta, me at t Euripidit, teksti i
t cilit ka humbur, si kundrshtim i komenteve teorike q kan ngjallur, qofshin
kto t Holderlin-it, t Hegel-it ose t Freud-it, thyejn e bien ndesh shum shpejt
me trashgimin e tij tragjike. Edhe pse personazhet e Edipit bhen figurante si
tek Kornei, tek Volteri, tek Cocto-i, dhe ndodhta edhe tek Seneque, edhe nse ai
pushon, si thot Hegeli, s qeni skulptur pr t br karakter dhe q duke
u individualizuar, banalizohet (ai shndrrohet n lordin Klaverton tek Thomas
Eliot-i, e l veten t rrethohet nga familjariteti tek Teefik El Hakim, ose tek Gideja karakterizohet nga inkonsekuenca e tij), edhe pse ai nuk do t dij me dshirn
e tij dhe q e vrteta krcnuese ngjallet si tek Seneque, Volter, Cocteau, Henri
Gheon dhe padyshim prsri tek Gide dhe Teefik El Hakim, qoft edhe sikur n
fund, fajsia e tij t lehtsohet, si ndodh tek Korneji, Edipi, pushon s qni nj
hero tragjik, n kuptimin holderlinian t fjals.
...Sido q t jet, lidhja midis mitit dhe tragjedis, sht aq e ngusht tek
Sofokliu, saq nuk sht e mundur ti vem nj titull krkimeve t fundit t J.P.
Vernant dhe t P. Vidal-Naquet.
Cilatdo qofshin arsyet, Edipi ka pushuar s qeni tragjik.
Zhvendosja e tragjedis bhet sipas mnyrs s lojs, s komikes, prej nga
disa zhvendosje gazmore ose ngrdheshse, shpesh pa vend, arkaizmi, sakrilegji,
qesharakja dhe zbavitsja e t shkruarit t nj tregimi mitik, n realitetin e
prditshm kan rolin e tyre. foshnja im i fuqishm... i thot Jokasta Edipit tek
Makina e ferrit... dhe Sfinksi i Platenit krkon nga viktimat diptik t sakt. Por,
sipas Kerenyi-t, Sfinksi prfaqson mbrojtjen m objektive t Edipit mbret t
Sofokliut n klasicizmin e tij t pashoq, nprmjet rrethimit nga nj deductio ad
absurdum q konsiston n vazhdimin me guxim t rrugs s marr nga Corneille-i
sipas modelit t Seneque-s dhe ta oj deri n absurditetin e manifestuar. Nj
dshir e till pr t treguar burimin dshmon megjithat, n t njjtn koh
nj dshir pr t sjell gjra t reja dhe pr t parandjer, dhe padyshim pr t
parandjer pamundsin strukturore t projektit.
Gide-ja prmend n Journal-in e tij prplasjen e ideve q sillte n sken
drama e tij. Tek Pasolin-i, Edipi i plakur, duke i rn fyellit prpara nj uzine, pasi
sht vendosur posht ports s jashtme t nj katedraleje, shndrrohet n njfar
poeti, ndoshta n njfar profeti t marksizmit. N 1938, n t kundrt, vepra Edipi
ose muzgu i perndive, i Henri Gheon-it, bnte fjal pr nj shpres religjoze po aq
sa edhe pr nj shqetsim pr ngjarjet q do t vinin. Sar Peladan-i ngarkonte mbi
Edipin peshn e nj vetmie t lavdishme dhe t mallkuar dhe Ducis-i ia jepte kt
rol Polinikut tek vepra e tij Edipi tek Admet-i dhe n veprn tjetr Edipi n Kolon.
Struktura skajshmrisht konfliktuale e modelit tragjik sht e volitshme nga ana
tjetr pr t gjitha llojet e debateve. Corneille-i, Voltarire-i, Peladan-i, Gide-ja,
Gheon-i, Eliot- t gjith nprmjet opozicionit midis Tiresias dhe Edipit, prpiqen
t japin madhsin e pushtetit t njeriut. Konflikti mund t rishfaqet tek Voltaire-i,
e mbase edhe tek Gide-ja ndonjher, me siguri edhe tek Teefik el-Hakim-i (1958),
q frymzohet nga ky i fundit pr t dhn nj konflikt midis pushtetit politik dhe

281

pushtetit fetar. Ti besojm vetm vetes ton; t shikojm gjithka prmes syve
tan...(akti IV, Skena V e veprs s Volterit q daton n 1718). Por Corneille, n
1659 dhe n nj epok ku prballen tezat janseniste dhe jezuite, kishte mundur
t gjente temn e dy frangmenteve t trimris mbi vullnetin e lir. Oshtimat
e mbrojtjes n ann e s cils Edipi i kundrvihet Kreonit tek Edipi n Kolon,
duket se zgjidhin shqetsimet e Port-Royal-it. Por Edipi dhe Sfinksi i Sar Peladanit duket se krkojn q konflikti midis njeriut dhe perndive, i shfaqur nganjher
n formn e konfliktit midis s mirs dhe t s keqes q sht konflikti tragjik
par excellence, mund t zgjidhej nga bujaria hyjnore. N t njjtn mnyr Henri
Gheon-i dhe T. S. Eliot gjetn n t njjtn fabul nj alegori t triumfit t hirit
hyjnor ndaj mkatit dhe, m n fund, nj imazh t faljes s mundshme q natyrisht
mbshtetet mbi kujtimin e Edipit n Kolon. Sa pr veprn komplekse dhe lirike
t Teefik El-Hakim-it; - ajo i prplas me njra-tjetrn t gjitha tundimet pr nj
dshir pr t jetuar, tundimin pr lumturi, tundimin pr t vrtetn, tundimin pr
t shpifur, tundimin e zotave dhe t njerzve: Edip, koha e prehjes ka kaluar.
Zgjohu nga lumturia jote...
Duhet t kujtojm s fundi q, narracioni i historis edipiane vuan, dhe ky nga
modifikimet. Reduktohet, n rastin e Platen-it dhe Peladan-it, ose mbingarkohet.
Tek m modernt mund t dallohet, pa dyshim nj prirje drejt banalizimit
t mitit; jo vetm Edipi paraqite si njfar lordi Klaverston ose si nj Wallas, por
prsri, n Fundi i karriers, atvrassi, transkriptohet nga nj aksident me makin
dhe incesti, prmes thyerjes s nj premtimi pr martes. Tek Tefik el-Hakim-i,
sfinksi nuk sht vese nj luan i mitizuar nga mashtrimi politik. N gjith kt, ajo
q perceptojm sht nj vshtirsi pr tu prcaktuar nga Sofokliu, ose ndryshe,
nj vshtirsi pr t folur pr Edipin pa prsritur Sofokliun. A sht ndoshta ky,
harai q i duhej dhn nj burimi pr t cilin Aristoteli pohon se ishte m i miri
midis tragjedive t kohs? Gjithashtu, a nuk mund t mos habitemi aspak q sht
dashur nj ndryshim radikal i perceptimit dhe i kuptimit q ne kemi pr mitin
n mnyr q strukturat e narracionit t shfafqen t transformuara, dhe ndoshta
nuk sht rastsi q sht dashur zhvillimi i shkencave shoqrore dhe lindja e
psikoanalizs q t bhej e mundur q historia e Edipit, pasi sht sjell shpesh n
sken (jo vetm n teatr, por edhe n opera me Zingarelli n 1799, Sir Charles
Villier Standford n 1887, Edipi Mbret i Ruggero Leoncavallo, i vn n sken n
1920 n ikago dhe Edipus Rex i Stravinsky-it, i krijuar n Paris n 1927) mundi
t organizonte lndn n formn e nj romani? Pr her t par n historin letrare
t mitit Robbe- Grillet e krijon veprn e tij ndryshe, si nj variacion i dyfisht mbi
formn dhe mbi temn. Domethn, romani Gommes, i botuar n 1953 edhe sot z
nj vend krejt t veant n serin e gjat t rimarrjeve t subjektit.
(Kjo panoram, sado e shkurtr qoft do t ishte e paplotsuar nse nuk do t
shfaqte nj numr t caktuar teorish t lidhura me Edipin)...
Por ashtu sikurse e shpreh Frojdi, legjenda greke ka sjell nj hulumtim q
t gjith e njohin, sepse t gjith e kan dgjuar, sht e dukshme q psikoanaliza,
dhe ndoshta po ashtu dhe antropologjia, prmes analizs q i jep Lvi-Strauss-i
(Anthropologie structurale, 1958) mbi mitin e Edipit, dhe po ashtu, m afr
n koh, me nj artikull t till t Vernant-i q rimerr dhe q zgjat reflektimin
e tij alimin edipian, kan si objekt domosdoshmrin pr t dashur dhe pr t

282

komunikuar. Nuk bhet fjal pr t prishur marrdhniet as me Sofokliun, as me

mitin me t cilin ky mendim teorik procedon ngushtsisht, por bhet fjal pr t
deklaruar efikasitetin e tij dhe pr ti hapur atij rrugn e s vrtets. Padyshim, kjo
sht arsyeja pr t ciln shum autor modern i kan dhn kaq rndsi episodit
t sfinksit. Dykuptimsis s pjess s shkruar, episodi i shton edhe dykuptimsin
e nj enigme q fjala e nj prgjigjeje nuk arrin ta zbuloj e kshtu termat e ksaj
shtjeje na kujtojn vet domethnien e emrit t Edipit dhe metaforn e itinerarit
t tij; vetdija i mbivendoset ngjarjes...
Nj vajtje-ardhje e veant, ku sht zbavitse t parathemi se nuk e dim
fjaln e fundit.
4.5.4 Miti i Prometheut
Prometeu, nj dram kushtuar rebeluesit q u dnua prej Zeusit pr krimin
e njeridashjes; mendsia mitologjike, sheh, n radh t par, tek drama edipiane,
luftn e njeriut me fatin e gjithfuqishm - motiv themelor i t gjitha tragjedive
antike, - realizimin e mallkimit hyjnor, q duhet ta shuaj nga faqja e dheut
fisin ku ndodhi mosbindja ndaj hyjnive (Laji, i ati i Edipit, duke mos prfillur
paralajmrimin hyjnor, lindi nj djal, atvrasja Edipi vrau t atin, incesti (Edipi
u martua me nnn), vrasja e ndrsjell e dy vllezrve nga dora e njri-tjetrit n
muret e Tebs, varrimi i gjall i motrs s tyre Antigons, q mbyll ciklin kobzi.28
Nuk sht hera e par n historin e letrsis q nj autor rimerr pr baz
materien e ktij miti.
N shekullin e dyt para Jezu Krishtit, autori latin Lucius Accius, i cili
plqente t imitonte tagjedit e sivllezrve t tij grek, u pri, gjithashtu nga figura
e titanit Promethe. Lucien de Samosate, n fillimet e ers son mori prsri kt
figur, por n mnyr satirike. Ndr shkrimtart modern, Voltaire-i e rishqyrtoi
at tek Pandora e tij, Calderon-i de la Barca te Statuja e Prometheut, e kshtu me
radh gjermant e anglezt q nga Wieland te Goethe e nga Bayron-i tek Shelley e
q prej ktij t fundit kemi nj dram me tri akte: Prometheu i liruar. Prometheu
i Shelley-it shikonte ndrkaq n largin nj njeri t gozhduar n kryq. Ky vizion
sht gjithashtu i nevojshm pr Kadaren, Prometheu i t cilit ka veshur rrobn
e avokatit t njerzimit, sa koh q Krishti pr t bn m shum figurn e
revolucionarit, q i propozon njeriut rrugn q duhet t bj pr tu prmirsuar.29
Grekt e kan besuar kt gj: prpara se t tregoj luftn e Peloponezit,
historiani Tuqididi, vrteton se sht e nevojshme t vendoset nj paralele me
qllim q subjekti i tij t vlej. Me kalimin e kohs, n fakt, bma heroike u kthye
n legjend, ne jemi bindur q perndit ishin t prfshir aty, historia u kthye
n mit; dhe lufta e Trojs shfaqet e errt n nj skaj t historis, si nj model i
pangjashm me asnj nga luftrat q do t pasojn.30
Midis t gjitha miteve greke dhe midis t gjitha personazheve t tij, ai
mbi Prometheun ka qen ndr m t pranishmit dhe m t shfrytzuarit n tr
Could, E. Mythical Intentions in Modern Literature, USA, 1981, f.76
Kadare, I., Stin e mrzitshme n Olymp, 2002, Faye, E., f.8
30
Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988
28
29

283

letrsin botrore t t gjitha kohve. Duke marr funksione t ndryshme, duke

psuar transformime e konotacione nga m t llojllojshmet, si i till, ai sht br
edhe objekt trajtesash srish multidisiplinare, trajtesash teoriko-letrare, filozofike,
psikologjike, historike etj.31
Mekanizma q paraqesin mjaft interes prsa i takon rikthimit tek ky mit i
gjejm tek vepra e Mary Shelley-it.
Frankenshtajni apo Prometheu modern i Meri Shellit, na imponon shpjegimin
dhe komentimin e fenomenit bipolar, deri diku antinomik: Krijuesi dhe Krijesa:
prishja e harmonis, zhvendosja e kodeve, rregullimi i rendit hyjnor a i ligjeve
jetsore.
Ndrsa tek Fausti kemi nj pakt hyjnor, tek rimarrjet e mitit t Prometheut
kemi nj konflikt hyjnor. Tek romani i Shelley-it njeriu i zakonshm, toksori
Viktor Frankenshtajn prpiqet t marr atributet e perndis, t krijuesit dhe duke
qen se krijesa e tij shket nga rendi i prcaktuar hyjnor, ai vuan dhe pson. Krijuesi
dhe krijesa jan n nj rreth vicioz pa rrugdalje. T dy jan ndjeks dhe t dy t
ndjekur, t dy jan viktima dhe bien n humner bashkrisht.
Fjalt e prbindshit q duket sikur dalin nga zhgnjimi i tij dhe ndjenja
e vetmis askush nuk mund t jetoj i vetmuar jan shum domethnse dhe
njerzore. Kjo lidhet me nj nga temat e paraplqyera t romantikve.
Nse Prometheu e krijoi njeriun nga balta dhe uji, Viktor Frankenshtajni
e krijoi Prbindshin e tij nga mbeturinat njerzore. Ai qndroi pr muaj npr
varreza duke grumbulluar e seleksionuar gjymtyr kufomash e nuk e krijoi dot
krijesn e tij n prmasat e duhura njerzore.
Frankenshtajni duke mos qen perndi, por njeri q n astet e para pasi e
kishte krijuar e prmoi krijesn e tij. Po ashtu, ai nuk kishte dashur t krijonte
qenie q riprodhohej. Ishte ky nj cikl i mbyllur q n fillin, prandaj dhe hakmarrja
do t jet individuale.
31
Cikli i rrfimeve mbi mitin e Prometheut sht mjaft i njohur. Kjo figur mitologjike
ka shrbyer si burim frymzimi n letrsi, muzik, piktur etj. Pr aktivizimin e nj miti
sht e domosdoshme nj njohje e hollsishme e figurs ose ciklit mitologjik n gjendjen
fillestare por edhe shndrrimet, transformimet q pson deri n ditt e sotme.
Figura e Prometheut nis udhtimin e saj q me Hesiodin n veprn didaktike Punt
dhe ditt. Q ketu heroi mitologjik kthehet n simbol t perhershm t intelektualitetit,
njerzimit dhe prparimit.
Prometheu bhet edhe m i njohur nga babai i tragjedise Eskili i cili e sjell n nj trilogji,
Prometheu i mbrthyer, Prometheu i liruar dhe Prometheu zjarrsjells. Nga t tri veprat,
vetm tragjedia e par sht e plot. Pikrisht ajo ka qen pik referimi pr autor t tjer
q rimorn kt tem.
Eskili pr t shkruar tragjedin e tij mbshtetet vetm tek nj moment i caktuar i ciklit,
asti kur Prometheu sht i mbrthyer n malin e Kaukazit sipas urdhrit t Zeusit.
Autori tjetr q riaktivizon mitin e Prometheut sht poeti romantik Goethe, i cili risjell
nj hero rebel q refuzon adhurimin pr perndit.
Figurs s Prometeut i jan drejtuar edhe shkrimar si Bayron-i, Shelley e deri tek Andr
Gide, Kazantzakis-i. Tek Persi Shelley, Prometheu sht ngjitur n piedestal duke mbartur
me vete vlerat m t mdha humane: dashuri, mirsi, drejtsi dhe virtyt. Shelli Prometheun
e quan mbrojts t njerzimit, ndrkaq Zeusin shtyps
Po ta shohim me kujdes transformimin q i bhet ksaj figure vrejm: nga Eskili
Prometheu - vjedhsi i zjarrit n tragjedi, Prometheu - hero rebel tek poema e Goethe-s,
Prometheu - mbrojts i njerzimit tek drama lirike e Shelley-it (dhe tek Kadareja Prometeudyshues.)

284

Mund t thuhet se letrarizimi q i bn Mary Shelley mitit sht tipik romantik.

Ajo q shquhet sht prishja e shpirtrores tek njeriu, dehumanizimi n epokn e
lindjes s fenomenit t industrializimit n Europ dhe t keqprdorimit t arritjeve
shkencore e teknologjike.
Ky nuk sht rasti par i shfaqjes s nj ndrre q ka t bj me fitimin e
atributeve t Krijuesit. Duhet gjithsesi ti kthehemi Prometheut, i cili krijoi njeriun
e par nga balta dhe uji, pastaj kemi krijimin e Evs nga nj brinj e Adamit; t
Pandors nga Perndit greke dhe m n fund t lindjes s Jezu Krishtit nga Shn
Mria pa kontakt me mashkullin.
Teknika q karakterizon kt rimarrje sht prmbysja: q nga raportet
midis personazheve, idealet ndrrat e vizionet e tyre q paraqiten n fakt t
deziluzionuara, t ankthshme e dshpruese, nga rikthimi tek e kaluara q duket
zhgnim e prhumbje, e deri tek prmbysja e teoris e tekniks s konvencave t
shkrimit letrar. Marrsi i ksaj vepre, lexues a studiues qoft ndeshet me kuptime
ambige alegorike e simbolike.
4.6. Modele rimarrjesh n letrsin shqiptare
4.6.1. Ndrthurje mitesh32 dhe kultesh pagane, kristiane e mesjetare n
Eposin ton t Kreshnikve33
Mitologjia n krijimtarin gojore t popujve sigurisht sht sa e ngjashme
aq edhe e ndryshme pr shkak t specifikave q ka do popull n mendsi dhe n
histori.
Mitologjia prbn thelbin e eposit shqiptar. Pozicioni i rndsishm q z
shtresa mitologjike n eposin shqiptar ka ardhur si rezultat i mendsis arkaike
q ruante ende populli shqiptar n Mesjet.34 Aq t fuqishm kan qen elementt
mitologjik n botn shqiptare, saq edhe n ditt tona, kur pretendohet se kemi
32
Mitet dhe kultet jan krijuar gjat gjith procesit historik t jets njerzore. Dshira
e njeriut pr t qen i gjithpushtetshm mbi natyrn dhe botn ka uar n krijimin e nj
realiteti fantastik t individit t mbifuqishm.
Ndr popuj t ndryshm, Jan t pranishme mite e besime n lidhje me fusha, male,
gur, shpella e shkmbinj t caktuar, pyje e drunj t veant; ka mite e besime pr burime,
lumenj, liqene e dete; jan t pranishme rite e besime pr vend pushime, mrize, troje t
vjetra, varre e varreza; ktu hyjn besimet e mitet n lidhje me kafsht e egra; jan t
ruajtura mite e besime pr hapsirn qiellore, yjet, diellin, hnn, pr rrufen, pr stuhit
e fenomene t tjera t natyrs e pasojat e veprimit t tyre Tirta Mark, Mitologjia ndr
shqiptar, Akademia e shkencave e Shqipris Instituti i kulturs popullore, Tiran, 2004,
fq. 48
33
Mark Tirta prgjithson duke thn se: .. n eposet e baladat popullore t Mesjets ka
me shumic mite, ose s paku, dukuri a element t natyrs mitike... T prmendim ktu
Nibelungt e gjermanve, Kng gjestesh e francezve (a Knga e Rolandit), Sidi spanjoll,
Robin Hudi skocez, Kalevala e finlandezve, Nartt e Osetve t Kaukazit, Bilinat e rusve,
pr t mos prmendur dhe shum t tjer. Edhe popujt e Ballkanit kan eposet e tyre, po t
mbledhura nga eksploruesit n shek.XIX e fillimi i shek.XX, ndr ta edhe eposi heroik dhe
legjendar i shqiptarve Tirta Mark, Mitologjia ndr shqiptar, Akademia e shkencave e
Shqipris Instituti i kulturs popullore, Tiran, 2004, fq. 29
34
Sinani, S., Mitologji n Eposin e Kreshnikve, Argeta LMG, Tiran, 2006, fq. 257

285

arritur nj stad t caktuar zhvillimi e qytetrimi, n malsit shqiptare mund t

ket ende njerz q besojn n ekzistencn e qenieve mitologjike.
Shtresa mitologjike, sht nj nga shtresat m t mome t trashgimis
epike shqiptare. Sipas studiuesit Shaban Sinani, ajo paraqet nj shfaqje nga m
t shumfishtat t sinkretizmit, si njri prej dallimeve thelbsore t artit popullor
nga ai i kultivuar.35 N mitologjin e eposit shqiptar ndrthuren kategorit m t
prgjithshme t dijes, prfytyrimit, fantazis dhe ndjesive njerzore, botkuptimi,
filozofia e jets, arti, trashgimi i prvojs dhe i shprehis krijuese nga njri brez
n tjetrin.
Eposi mesjetar shqiptar e baladat mesjetare t ktij populli jan dshmi e
fort e nj kulture komplekse me veori autoktone t lashta vendase, por edhe n
dhnie e marrje me popujt e tjer. N t sht shkrir nj mas e gjer e mitologjis
s lasht paleoballkanike, me epiqendr t saj Ballkanin Perndimor.36
N eposin shqiptar kemi t bjm me mite dhe kulte kryesisht pagane.
Figurat mitologjike n epos konsiderohen nj trashgimi pagane e bots ilire.
N kt grup bjn pjes yjet dhe hna q bhen dorzan t heronjve kreshnik:
zanat dhe shtojzovallet, q u japin kreshnikve fuqi mbinjerzore; hyjnit
mbrojtse t bjeshkve, pyjeve dhe fateve njerzor; vet natyra me energjin e saj
udibrse. Ndalemi tek figura qendrore e mitologjis shqiptare dhe e Eposit ton:
Zanat Me t drejt rapsodia q paraqet takimin e par t Mujit me zanat
dhe marrjen e fuqis prej tyre sht cilsuar si knga q hap artistikisht ciklin e
kreshnikve dhe mund t quhet rapsodia e shugurimit t ktij kreshniku si lufttar
bmash t mdha. N Ciklin e Kreshnikve zana sht ruajtur n fazn e zbutur t
saj, ndonse n rapsodit prmendet edhe atributi i saj pr t shituar, domethn
pr t ngurosur, pr t dmtuar, q prfaqson fazn e egrsis.
Totem i zans jan brirt e dhive t egra. Dhia e egr na del me atribute t
hyjnis s pyllit. Zanat e marrin forcn nga tri dhi t egra t cilat e kan sipas
disa varianteve, nga nj pllumb n bark ose kan brir me tipare t veanta t
arta37. Ato i thon nuses s Mujit: Se na i kem sall tri dhi tegra/E i kan brinat
prej dukatit,/T tan forcn pre atyne e kemi.38 Tek kto brir ato kan fuqin dhe
njhersh dobsin e tyre, mbrojtjen dhe fundin e tyre (kujtojm ktu rapsodin e
famshme Martesa e Mujit ku zanat shitojn krushqit pasi ata i prishin qetsin, por
Muji i ndihmuar nga nusja, zbulon se sekreti i fuqis s zanave qndron tek brirt e
dhive t egra). Atribut i zanave sht pra t shitojn. Zakonisht zanat shitojn kur
u preken trojet ose kur u prish qetsin.
Me zanat, lidhen edhe qenie t tjera mitologjike, si ort e shtojzovallet. N
eposin e kreshnikve do hero ka orn e vet. Ort i ndihmojn shpesh kreshnikt
n momente kritike, p.sh. n duele t vshtira ku kreshnikt nuk ia dalin dot, ort
Sinani, S., Mitologji n Eposin e Kreshnikve, Argeta LMG, Tiran, 2006, fq. 258
Tirta Mark, Mitologjia ndr shqiptar, Akademia e shkencave e Shqipris Instituti i
kulturs popullore, Tiran, 2004, fq. 243
37
Tirta Mark, Mitologjia ndr shqiptar, Akademia e shkencave e Shqipris Instituti i
kulturs popullore, Tiran, 2004, fq. 113
38
Haxhihasani Qemal, Epika legjendare I, Akademia e shkencave e Shqipris, Instituti
i kulturs popullore, Tiran, 1966, fq. 347
35
36

286

fusin n xhepin e tyre thika t helmatisura, duke i ardhur kshtu n ndihm t

kreshnikve pr t eliminuar kundrshtarin.
Zanat n aspektin konvencional si del nga vzhgimet e studiuesve, ruajn tri
faza: egrsin, aleancn dhe nnshtrimin ndaj njeriut. Zana n epos sht m pran
njeriut. Ajo sht edhe nn dhe kjo e ndan at shum prej hyjnive virgjresha
t bots greko-romake (kujtojm kngn Fuqia e Mujit, ku Muji i bn fmijt e
zanave t pushojn s qari).
Mitet n eposin e kreshnikve kan karakter ktonik (toksor) e matriarkal.
sht e vshtir t gjenden n kngt e ktij cikli dshmi perndish qiellore ose
nntoksore, si i kishin grekt dhe romakt e vjetr. Po ashtu sht e vshtir t
gjesh hyjni patriarkale. Pra, hyjnit mitologjike me karakter patriarkal n epos nuk
gjenden. Ky ndryshim mund t jet nj tregues pr lashtsi, sepse faza matriarkale
e mitologjis sht m e hershme se ajo patriarkale.39 Duke u nisur nga ky fakt
mund t themi se zanat dhe qeniet mitologjike vijn prej nj faze prehistorike.
Personazhet mitologjik n kt mnyr, na rezultojn t jen shtresa m e lasht
e personazheve n epos.
Si nj shtres e dyt renditet ajo e tridhjet agve tJutbins, eta e kreshnikve
shqiptar, q shfaqet prej bots njerzore, por e merr fuqin nga mitet dhe n
epos bn jet heroike, deri kur vjen koha pr tu larguar e pr tu mbyllur n
nntokn e thell, sepse koha dhe hapsira q mbrrin nuk i nx m. Kjo mund
t karakterizohet si nj shtres e ndrmjetme midis miteve dhe njeriut si qenie
vdekatare e ksaj bote.40

Sinani, Shaban, Mitologji n Eposin e Kreshnikve, Argeta LMG, Tiran, 2006, fq. 270
(Po t ndalemi tek elementt mitologjik t eposit francez p.sh., n kuadr t nj
vshtrimi krahasimtar, vrejm se aty sht kaprcyer faza e mitologjis pagane, e antike.
Pr Europn perndimore mesjetare, e cila ishte e qytetruar, mitologjia pagane ku njeriu
besonte n qenie mitologjike udibrse konsiderohej si nj faz e zhvillimit t njerzimit
q tashm ishte shum e largt.
Poema Knga e Rolandit, sht poem epike dhe n epos mitologjia sht gjithmon e
pranishme, pavarsisht nse z nj vend te rndsishm ose jo dhe pavarsisht se e lloji
sht. N eposin francez nuk kemi mitologji pagane si tek Cikli i Kreshnikve, por kemi
mitologji kristiane.
Mitologjia kristiane nis me vet Krishtin, thot Borton-i n studimet e tij mbi mitet
krishterimin.
N poem na shfaqen figura t mitologjis kristiane si jan pr shembull engjjt: Shn
Gabrieli engjlli i vdekjes, Shn Mhilli e Shn Kerubini. T tre kta ngjj i shfaqen
Rolandit n astet e fundit t jets. Po kshtu Shn Gabrieli i shfaqet edhe mbretit Karl n
ndrrat e tij paralajmruese. Shn Gabrieli sipas mitologjis kristiane sht nj engjll q
paralajmron vdekjen dhe fatkeqsit. Heronjt e poems jan t bindur pr ekzistencn e
ktyre figurave po aq sa jan t bindur heronjt e eposit t kreshnikve pr ekzistencn e
zanave dhe t orve.
Heronjt tek Knga e Rolandit besojn n ekzistencn e bots s prtejme, n ekzistencn
e Parajss si nj vend qiellor, i bukur n t cilin pushojn shpirtrat e pastr t besimtarve.
Shpirti i Rolandit dhe shpirtrat e miqve t tij t rn n betej do t shkojn n Parajs.
N poemn franceze kemi kultin e perndis sipas mitologjis kristiane. Uniteti i Atit, i
Birit dhe i Shpirtit t Shenjt jan trinia q prbn njshin, perndin e vrtet. Natyrisht,
n ndryshim nga Cikli i Kreshnikve, ktu flitet pr perndi qiellore, jotoksore, sepse i till
konsiderohet Zoti nga kristiant.)
39
40

287

4.6.2 Miti nacional n romantizmin shqiptar

Romantizmi shqiptar ka prodhuar vepra letrare e krijime t ndryshme
ku mitologjia sht nga prbrsit e saj qensor dhe duke qen kshtu, ajo
inkuadrohet n mnyr t natyrshme n kuadrin e romantizmit europian.41
Shkrimtart e romantizmit shqiptar kan krijuar mitet e veta, si shkrimtart e t
gjitha kohve; mitet e tyre, t cilave u kushtojn rndsi t veant n krijimtarin
letrare, publicistike dhe shkencore, jan ato t s shkuars s lavdishme historike
t shqiptarve. Me kto mite ata prpiqen t ndikojn n vetdijen e shqiptarve,
posarisht n forcimin e krenaris kombtare dhe t dashuris pr atdheun.
Njohurit m t gjera shkrimtart e romantizmit, i kan nga historia: kt
kultur e kan marr prmes gjuhve t huaja, shum m tepr sesa prmes gjuhs
shqipe.
Kta poet-historian dhe historian-poet, q aq shpesh jetojn shpirtrisht
dhe imagjinativisht n t kaluarn historike apo mitologjike t popullit dhe jetojn
me t vetmin qllim q t ndikojn n ndryshimin e t tanishmes s tij, krijojn
kto mite t s shkuars: mitin pellazgjik, mitin e fytyrave historike dhe mitin e
virtyteve fizike dhe shpirtrore t shqiptarit-n planin e prmbajtjes dhe mitet e
topikn e lashtsis, t heroizmit, t bukuris, t urtsis, t gruas ideale, t atdheut
parajs-n planin e prmbajtjes e t stilit.42
Pothuaj do poet i asaj kohe, koh kur krijon, shkruan edhe pr Sknderbeun,
pr virtytet e tij dhe pr kohn n t ciln ka jetuar dhe luftuar ai duke e mitizuar
me qllimin pr ta br mjet t fuqishm moral, ideologjik e politik t prpjekjeve
kulturore pr formimin e shtetit t pavarur shqiptar. Kto krijime kan vler t
dobt.
Vlern e dobt t vjershave patriotike t romantizmit shqiptar me t cilat
krijohen mite nuk e kushtzon prmbajtja e tematiks; vlern e dobt t ktyre
vjershave e kushtzon funksionalizimi i tyre, q m s qarti dshmohet prmes
gjuhs zbukuruese, panergjike, n t vrtet skematike plot shtampa, me t ciln
krijohen.43
4.6.3 Jeronim De Rada: evokim mitesh antike dhe rikrijimi i mitit t
Sknderbeut
Zeusi, Apoloni, Muza, Afrodita, Akili, Ajaksi, Hektori, Psika, Helikoni jan
emra t mitologjis greke q prmenden n veprat e De Rads.
Jeronim de Rada e fillon krijimtarin poetike n frymn e poezis antike
greke dhe romake duke iu prmbajtur disa parimeve gjersisht t afirmuara. N
kushtimin e poems s tij, Krutan i mrguar, t shkruar n italisht, de Rada do
t vr nj ode istmike t Pindarit, n t ciln prmenden Zeusi dhe Akili, sado
i dyti n formn e shqipruar: Aqileht. Pindari sht prej poetve m t mdhenj
t Greqis antike, me odet e t cilit De Rada ka qejf ti stolis shpesh poemat e
tij. Edhe n fillim t poems Kng t Milosaos bir i sundimtarit t Shkodrs, n
Qosja, Rexhep; Historia e letrsis shqipe, Romantizmi I, Tiran, Toena, 2000, f. 185
Qosja, Rexhep; Historia e letrsis shqipe, Romantizmi I, Tiran, Toena, 2000, f. 192
43
Qosja, Rexhep; Historia e letrsis shqipe, Romantizmi I, Tiran, Toena, 2000, f. 218
41
42

288

versionin e par dhe n versionin e dyt t botuar, vihen vargje t Pindarit, kurse
n fillim t poems Kng historike shqiptare t Serafina Topis, grua e princit
Nikoll Dukagjini, vihen katr vargje t kngs s VIII t Odiseut t Homerit.
Megjithse vet pohon se e ka shkruar nn ndikimin e Dantes dhe t Montit,
poema e De Rads, Odise, e shkruar n italisht, (Klara Kodra, Fillimet poetike t
De Rads dhe poema Kngt e Milosaos, n Studime filologjike 1978 nr. 2, f.70)
t prkujton Odiseun e Homerit, jo vetm me titullin e njjt, por edhe me jetn e
personazhit kryesor, procedimin e paraqitjes epike t jets s tij, me elementin m
t shquar stilistik: me krahasimet e zgjeruara, q do ta karakterizojn strukturn
figurative t vargut t tij edhe n poemat e mvonshme, t shkruara n gjuhn
shqipe.44
Prve Pindarit dhe Homerit, n kngn e par t poems Knk e Milosaos,
bir i sundimtarit t Shkodrs, De Rada prkujton Anakreontin. Ndryshe prej
Homerit, prej Virgjilit, prej Dantes, prej Miltonit, prej Tasos apo prej Bajronit,
q veprat e tyre t mdha Iliada, Eneida, Komedia Hyjnore, Parajsa e humbur,
Jerusalemi i liruar dhe ajld Haroldi i fillojn duke ftuar hiret e muzave,
Jeronim de Rada e fillon poemn Kng e Milosaos bir i sundimtarit t Shkodrs,
duke prjetuar pllumbeshn e Anakreontit q sjell hiret e frymzimit. De Rada
do t prkujtoj, poashtu, mitin e Psiks n poemn Skanderbeku i pafan dhe n
versionin e fundit t kngve t Serafina Topis, n poemn, Nj pasqyr e jets
njerzore (Eqerem abej, pun. i cit., f. 54.).
N kohn kur shkruan poemat Kng e Milosaos bir i sundimtarit t Shkodrs,
Kng t Serafina Topis princesh e Zadrims dhe Histori t Shqipris,
interesimet e De Rads pr letrsin antike greke dhe romake jan, n radh t
par, interesime kulturore, q nuk sjellin ndikim t veant n ndjeshmrin dhe
strukturn e tyre ideoemocionale dhe kompozicionale.
De Rada sht poeti i par i romantizmit q e nxit krijimin e mitit t
Sknderbeut n poemat e tij t njohura Kng t Milosaos bir i sundimtarit t
Shkodrs, Kng t Serafina Topis princesh e Zadrims dhe Sknderbeu i pafat.
4.6.4 Aktualizimi fishtean i miteve shqiptare e ballkanike
Epika e Fishts mbshtetet n mitologjin shqiptare e ballkanase, ndonse
zanat n veanti kan ngjashmri me hyjneshat greke, n prgjithsi hyjnit
pr nga disa askpekte, e sidomos nga ndrhyrja n botn e njerzve paraqesin
44
Prvese n shkoll, adhurimin e letrsis dhe n prgjithsi, t kulturs antike greke
dhe romake, De Rada do ta trashgoj, ndrkaq, edhe prej babait t tij. Babai i Jeronim de
Rads, Mikeli, ishte klerik, por klerik q, prpos kulturs fetare, kishte edhe nj kulture t
shquar antike. Pr t mund t thuhej, ashtu sikundr edhe thuhej pr klerikt ortodoks t
arbreshve t Italis n at koh: se jan nga m t ndershmit dhe nga m t kulturuarit
e Italis. N veprat e De Rads, n veprat poetike, shkencore, publicistike dhe estetieteorike, prmenden kur e kur, poett antik sikundr jan Homeri, Pindari, Anakreonti,
Eskili, Sofokliu, Safo, e t tjer; ...prmenden filozoft antik sikundr jan Sokrati,
Platoni, Aristoteli, Ciceroni e t tjer; n veprat e De Rads prmenden edhe historiant
antik sikundr jan Herodoti, Thuqididi, Plutarku e t tjer (Qosja, Rexhep; Historia e
letrsis shqipe, Romantizmi II, Tiran, Toena, 2000, f. 59)

289

ngjashmri me sistemin e Olympit. Aktualizimi i tyre karakterizohet nga toni

solemn, madhshtor, mekanizmi i rimarrjes s tyre nuk tipizohet nga mitizimi
apo fryma heroike si do t ndodh m von tek shkrimtart modern, kjo dhe pr
shkak t heroizmit dhe theksimit t veprs s individit. Prdorimi i mitologjis
me rite e besime vendse parakrishtere karakterizohet nga nj stil i prozodis
popullore.45
Diku dukurit dalin m t qarta e diku m t errta, m t mbyllura. Nj
element mitik q nuk del i qart n nj vepr a n nj poezi, plotsohet nga krijime
t tjera.
Ktu del kulti i tradits s t parve n atdhetarizm deri vetflijim (sipas
legjendave, miteve dhe dshmive historike).
Poeti shpesh here krijon skena t kndshme,46 duke grshetuar bashk mite
e besime, doke e zakone, tradita popullore t prirjes pr tu br mir t tjerve,
mikpritje, veti t punve t shpejta t gruas shqiptare.47
Kto e t tjera jan mite me filles parahistorike, po t aktualizuara me
atdhetarizm e moral mosnnshtrimi t kohs s Sknderbeut.48

45
Gjat studimeve t larta n Bosnje u njoh gjersisht me letrsin klasike greke e latine.
Ka dshmi q vrtetojn se ai e deshi shum Homerin dhe Virgjilin. Kjo ndoshta do t ishte
nxitja fillestare pr t shkruar n at stil. T shkruash n at stil epik doemos n konfliktet e
mdha shoqrore n shqetsimet e njerzve do t marrin pjes hyjni, forca t mbinatyrshme,
rite e praktika magjike q parashohin ose drejtojn fatin e njerzve, ashtu si ndodh n
veprn e Fishts. Kontakti me letrsin kroate e miqsia me shkrimtar t mdhejnj kroat
si Geg Martiq etj., q shkruan n frymn e epiks popullore kroate e me modele homerike,
ndihmuan n formimin e tij si poet epik e lirik. Vet vepra e Fishts e marr n trsi
na dshmon, po ka dhe burime t vjetra q tregojn se poeti pr qllime t krijimtaris
poetike, u njoh n mnyr sistematike me fjalt dhe shprehjet e urtsis popullore, me
prralla e legjenda, me mite e rite t ndryshme q jetonin n popull, me besime e me norma
kanunore, me doke e me praktika t organizimeve krahinore sipas tradits. Vrejm n
vepr mjaft fjal t rralla, shprehje t menuris popullore, urime e mallkime karakteristike
pr Mirditn, pr Malsin e Madhe, e Dukagjinin. Fishta Gjergj, Hylli i drits, Numr i
posam, Tirta, M.: Tradita popullore n vizionin poetik t Fishts, Tiran, 1996, f. 227
46
Ja nj sken e till: Dragojt pasi kan luftuar me kuedrn n Bign e Gimajt, jan ul
t bjn kuvend po atje n mal. Ort e zanat ndrkoh kujtohen se dragojt nuk kan ngrn
dark e shum larg shtpive t tyre kan qlluar e as nuset e tyre nuk mund tua bijn bukn.
Ather Zana e Madhe (pra si t ishte nj zonj shtpie) urdhron t prgatitet dark: Disa
zana e or bjn mjelca prej lvores s blinit e mjelin sutat (sorkadhet e malit). Zanat kaprojt
i pjekin frlik; nga agvarat e drujve shekullor nxjerrin mjalt t bletve t malit; me shpejtsi
t madhe e mbjellin grurin, rritet, e shijn, e bluajn e bjn buk t ngroht. Dragonjve q
jan n kuvend u shtrohet nj dark mjaft e pasur: me qumsht t zier, me mjalt, me mish, me
buk t ngroht. Kto skena kuptojn zakone e tradita t lashta t kohve mitike.
47
N raste gjmsh dhe fatkeqsish t mdha, krijimet e poetit prdoret shpesh shprehja:
t shprthej toka e ti prpij mbrend fatkeqt. oh pse jam brim ksaj dite, e ska
shprthye toka me koh! Me na prpi pr sgjalli!. Ktu duket si nj krijim i thjesht i
poetit, por n t vrtet kemi nj filles besimi t lasht, e njohur m s miri dhe n legjenda
mitike. Sipas saj njerzit e mir, lufttart, toka i merr mbrend, n gjirin e saj, pr t mos
i ln t nderohen nga kundrshtart, simbol t forcave t errta.(Fishta Gjergj, Hylli i
drits, Numr i posam, Tirta, M.: Tradita popullore n vizionin poetik t Fishts, Tiran,
1996, f.229)
48
Fishta Gjergj, Hylli i drits, Numr i posam, Tirta, M.: Tradita popullore n vizionin
poetik t Fishts, Tiran, 1996, f.229

290

4.6.5 Format iluzive dhe pasqyrimi i vetvetes-poet (Miti i Narcisit - tek

Koliqi)
Ernest Koliqi bri studime pr folklorin dhe letrsin e vendlindjes n italisht.
Rimarrja e mitit t Narcisit, ka t bj me dekonstruksionin dhe rikombinimin deri
n transformim t sintagmave minimale mitike, e sidomos organizimit t tyre n
strukturn e qndrueshme t mitit t lasht. Krijohen forma iluzive n kontekstin e ri
t ri t rrfimit fal fuqis rrezatuese t mitit. Rrfimi na fut n nj territor misterioz,
tek ai i imazheve simbolike, tek poezia dhe tek ndrrat. Pasqyrimi i t riut nuk sht
thjesht nj iftim i formave t jashtme, por sht pjes e hijes s tij t zgjuar nga
pastrtia e ujit, pjes e panjohur, e fshehur e thell e vetes. Ai sht i trhequr jo
pas pamjes s jashtme, por pas pamjes s brendshme. Vetm n pasqyrn e par,
duket se krkon fytyrn e vet dhe dashurohet me t si Narcisi i mitologjis; e dyta
pasqyr sht ndriimi i trheqjes nga mitet e vendlindjes. Narcisi i Koliqit merr nga
Narcisi mitik moshn rinore (ku njeriu sht m i dhn pas forms s jashtme, por
kurioz, gjithsesi, pr thelbin), njomsin, paqndrueshmrin, por ndryshon nga ai,
pasi pasqyr pas pasqyre, fiton pikrisht at q i mungonte paraardhsit t tij mitik:
qndrueshmrin! Kshtu ndodh q veten e gjen pas nj kohe t gjat reflektimesh e
krkimesh n 7 pasqyra si simbol i plotnis. Narcizi i Koliqit sht i dashuruar, por
jo me veten e tij, me artistin brenda vetes s tij- dhe ai e transformon egoizmin n
altruizm.
Ai endet n hapsira t freskta t gjelbra e t errta pr t krkuar fytyrn e
shpirtit hapsirave t jets dhe vdekjes, fytyrn e shpirtit poetik, ans m misterioze
t qenies. Ai e njeh botn prreth q t njoh veten.
Zotat vijn ndryshe n veprn e Koliqit; ato jan zrat dialogues (dialogu me
veten -zrat e psikiks s tij) q e vetdijsojn Narcizin pr dashurin pa caqe t
kreativitetit pr thellsin e hapsirave t reja, pr etnin, pr pakufizueshmrin
e liris.
N shtat meditimet shprfaqjen: bota e tij intelektuale, ndjeshmria;
prkatsia e tij shpirtrore e etnike.
Pasqyrimi sht shembllim, krkim pr misterin e letrsis dshir pr
identifikim, joshje nga dashuria pr artin, t shkrira n pasionin e tij pr dijen,
kulturn e identitetin. (pr m tepr, shih Shtojcn: 4.6.3)
Si e ka cilsuar vet Koliqi, Pasqyrat e Narcisit, jan shtat pasqyra,
poemtha n proz, jan shtat fytyra t ndryshme n shtat faza t jets s poetit.
E para, titullohet Ujt e pusit. Heroi krkon fytyrn e vet dhe dashurohet me
t si Narcizi i mitologjis klasike.
E dyta, Pasqyra e vjetr shkodrane sht ndriimi i trheqjes nga mitet e
vendlindjes.
E treta Kroni i Bardhanjorvet, pasqyron imazhet e fmijris dhe aludon
tipat e ndonj strgjyshi bari.
E katrta me titull Prsri n Dukagjin na sugjeron nj pasqyrim t vrtet
t poetit t dashuruar me bjeshkt e bukura t atdheut.
E pesta, Nj uterr n Helveti i kushtohet Dom Lazr Shantojs, si prkthyes
dhe poet i ndjesive t holla. Malli pr atdheun sht pasqyra e poetit.
E gjashta sht Vala e detit, nj simbol i liris, n t cilin dridhet prher
langu gjallues i rrajve.

291

E shtata Xhami i dritares sime sht pasqyra e vrtet e poetit, brendsia e

mistershme e shpirtit njerzor
Rrfimi n vetn e par dhe t dyt, alternuar edhe me vetn e tret, loja
e simboleve dhe e mitemave, ritmi domethns i organizimit sintaksor e kan
ndihmuar Koliqin t deprtoj n kufijt e ireales.
Gjetja e diskutueshme e Pasqyrave t Narcisit sht prcaktimi i tyre
gjinor. Pr nga trajta, kemi t bjm me proz t shkurtr pa subjekt; pr nga
konceptimi, ato jan poezi lirike. Gjuha e koncentruar dhe vargu i simboleve,
struktura tekstologjike dhe pasuria konotative, krijojn nj sintez paralelizmash
dhe kundrshtish befasuese. Kujtimet e fmijris, gjendjet refleksive, ndjenjat
n ekstremet e tyre, fantazia e shfrenuar n vitrinn e pasqyrave kmbehet me
dialogje t brendshme n t shkuarn dhe n t ardhmen, duke thyer do model
tradicional pr t mbetur nj tekst i paprsritshm i prozs shqiptare edhe sot e
ksaj dite.49
Narcisi nuk e frymzon thjesht t doj vetveten, por t kthej imazhin pamor
n fjal, n komunikim me t tjert.50
Edhe dialogu me veten nuk sht thjesht ai mes imazhit dhe atij q shihet, por
dialog me pjest prbrse t psikiks s tij, pjes e rndsishme e secils sht
lidhja me psikologjin efektive e etnin.
Hyrja e pasqyrs s par Tue shikue n syt e saj, na v prball nj ligjrimi
karakteristik t poezis. Synimi i krijimit t nj tabloje ka br q t eleminohet
n maksimum prdorimi i predikatit e t ket nj bashkim frazash emrore, si
dhe t jet i ndjeshm rrzimi i kufijve mes kuptimeve semantike. Aliteracioni
i ndrthurur me shkrirjet ose kontrastet e kuptimeve semantike sht nj tjetr
element q lidh kt fragment me poezin.51
N pasqyrn e dyt ezmja e lulevileve, rrfimi prqendrohet n nj moment
kohor sa t prcaktuar, aq dhe t paprcaktuar (prilli i viteve t mija) e n nj
hapsir imagjinare q merr tiparet e nj realiteti konkret kshtjella e mjedisi
rreth saj. Ligjrimi krijon efektet sugjestive t ndrrs nprmjet shkrirjes s
fushave semantike.
N pasqyrn e tret, zri i Prillit, e fton poetin t zvendsoj lidhjen Nariz
krenari personale e poetit, me Nariz krenari e prkatsis n nj bashksi,
etni. Ky moment zvendsimi e largon krejtsisht Narcisin e Koliqit prej atij t
mitologjis.
Prjetimi i shkrirjes me natyrn, q kish ngjar para dialogve t lartprmendur
prsritet, por me nj ndjesi t re, me at t shkrirjes me ata q kan t njjtin gjak.
Fytyra e Narcisit ka marr tipare t reja.52
obani, T, Parathnie, Koliqi, E., Pasqyrat e Narcizit, Camaj-Pipa, Shkodr, 2001, f. 7
Smaqi, L., Aspekte t procesit t metamorfozs n prozn poetike t E. Koliqit, n
botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin 2006, 25/2] f. 359
51
Smaqi, L., Aspekte t procesit t metamorfozs n prozn poetike t E. Koliqit, n
botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin 2006, 25/2] f 360
52
Smaqi, L., Aspekte t procesit t metamorfozs n prozn poetike t E. Koliqit, n
botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin 2006, 25/2] f. 361
49
50

292

Pasqyra e shtat dhe e fundit mbyllet me kt imazh, shum larg Narcisit

mitologjik. Procesi i komunikimit ktu arrin shkalln m t gjer duke prfshir
gjithsin e trthorazi dhe Qenien Supreme Zotin.
Po sikur metamorfoza t mos ishte tjetr vese prgjigjja dykuptimshe e
pyetjes s prjetshme s identitetit. Pasqyrat e Narcisit, ashtu si dhe pjesa m e
rndsishme e krijimtaris s Koliqit na dshmojn dshirn e prpjekjen e madhe
t tij pr t zgjidhur enigmn e msiprme nprmjet letrsis.53
4.6.6 Degradimi i mitit - realizmi socialist
N realizmin socialist shkrimtart ua kan prshtatur mitet qllimeve t tyre,
e jo rrall, marrin pr baz strukturn e ktyre miteve e mbi to ngren mite t
reja. Disa prej miteve klasike jan shfytyruar, madje, pa e tepruar, mund t themi
dhe se kan degjeneruar. sht interesante se n letrsin shqipe prvijohen dy
qasje: pranvnie e miteve, personifikim i personazheve mitik n udhheqsat e
shtetit nga njra an dhe nga ana tjetr, krijimi i miteve t vetsocrealizmit, mitit t
udhheqsit, pr shembull.54
Mitizimi i rolit t udhheqsit nuk i atribuohet vetm krijuesve n periudhn
e Realizmit Socialist, po edhe kritikve letrar dhe studiuesve t letrsis. Ky mit
dhe miti tjetr i krijuar, ai i njeriut t ri, ishin mite t dshtuara.

53
Smaqi, L., Aspekte t procesit t metamorfozs n prozn poetike t E. Koliqit, n
botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin 2006, 25/2] f.362
54
S pari, sjellim nj shembull tipik pr nj lloj t uditshm t mitizimit i cili ka t
bj me ironizimin e skajshm q u bhet disa figurave mitike dhe prgjithsisht sfers s
fantastikes son popullore. Zanat dhe shtojzovallet, t njohura n traditn ton si krijesa
mitike me bukuri t rrall dhe madje edhe si muza t poezis, poeti i sjell n koh si
prostituta, t cilave u kan dale jasht kokallat, t cilat i qrojn morrat dhe zbresin nga malet
pr t hyr n shtpin publike. Poeti nuk mjaftohet me kt mitizim t panatyrshm e tejet
t vrazhd: Ikin shtojzovallet/ Nga mitet dilnin/ Dhe mitet nisn t boshatiseshin./ Mitet,/
Hambart e fundit t kombit. Duket sikur ka humbur vetdija mitologjike. Kjo sht ndoshta
e vetmja mnyr pr zvendsim. Figurat e mitologjis klasike ua ln vendin atyre t
bashkkohsis politike. Ska dyshim se zotat mitologjik modern n poezin shqipe i kan
emrat Enver Hoxha, Tito dhe Stalin, t cilat n hapsirat e ndryshme shqiptare vendoseshin
jo nga zgjedhjet e krijuesve, por nga gatishmria e tyre q t formatizoheshin n sistemin
politiko-ideologjik. Ja sesi duket n nj krijim t ksaj periudhe Poseidoni modern, a thn
m mir, krijuesi i stuhis moderne: Ajo sish firm/ Ajo ish vettim/ N qiell t revolucionit
me re dhe suferin./ Duke nnshkruar dokumentin e par, /Shoku Enver nnshkroi/ Stuhin.
I pavdekshm-prgjithsisht n krijimet q madhrojn figurn e liderit zotrojn epitetet
si t ishte veoria e ligjrimit mitik. Lideri do t mohej baba, bir, rreze drite dhe pr
paradoks, n kundrshti me moralin komunist edhe i shenjt. Poezit e tilla prshkohen
fund e krye nga patosi, retotika shterpe, deklarativiteti dhe skematizmi.
Prmasa mbinatyrore e liderit del e till madje edhe kur vihet krahas figurave m t
shquara mitologjike. Ja Stalini prmbi figurn e Prometheut: Mbi Prometheun ishte Stalini
/Q zjarr marksist lshoi/ E me Leninin drit dha/E rrugn na ndrioi. (Autori, Cituar n
botimin e akteve t seminarit 25 t Prishtins (Prishtin 2006, 25/2)

293

4.6.7 Rrfimi i rrfimit tek Kuteli. Metamorfoza

N Anketn e krijimit Kuteli ka shnuar: bazn e vrtet letrare ma dhan
prrallat e nns e t fqinjve, folklori yn i pasur q nisa ta njoh nga voglia...55
Nj pyetje pr modele letrare ai i prgjigjet: Pikspari folklorin ton, dhe
prsri folklorin: prrallat, t dgjuara ose t lexuara. Ato m mbrujtn n mosh
t njom. Pastaj tregimet gojore t njerzve tan, sidomos t pleqve, pran zjarrit
n hije t drurve, ngjarje t mome, luftra, ngjarje t mrgimit... (po aty). Pra,
kemi t bjm me nj shkrimtar, fomimi i t cilit praqitet, pikspari mbi nj baz
krijimtarie gojore.
Ai ruan nga prralla m shum elemente se do shkrimtar tjetr: ruan jo vetm
fabuln dhe skemn e prgjithshme, ai ruan elementin fantastik, personazhetfantazma, diku regjistrin (nj gjallri t till e nj afri me rrfimin gojor, duhet
tia ket dhn mbledhja e frazeologjizmave), nj rrfim tepr t rrjedhshm,
ruan shenja t improvizimit, t rrfimit t drejtprdrejt t asaj q ka dgjuar ti
transmetohet gojarisht-ai ruan trukun e nj rrfimi oral.
Rrfimet e mia jan reflektimi i tregimeve t pleqve dhe jo reflektim i ndonj
letrsie t shkruar. N fund t disa tregimeve kam vn edhe emrin e atij q ma ka
treguar...56
E megjithat rrfenjat e Kutelit jan nj variant krejt individual i rimarrjes s
rrfimit gojor. Kuteli rimerr disa her arketipin e ngritjes s njeriut nga varri. M t
shumtn e hers i vdekuri ka ardhur n kt bot nga dashuria dhe pr dashurin;
prndryshe do t kemi t bjm me lugetr.
Ai priret drejt alegoris, anon kah simbolika fetare, dallon pr mitin e
metamorfozs.57

55
(citim i cituar, Kuteli, M.., Prgjigje ankets s V. Bals, 1962, (dorshkrim), sipas
Plasari, A., Kuteli midis t gjallve dhe t vdekurve, Apollonia, Tiran, 1995, f. 31
56
(M. Kuteli: Prgjigje ankets..., f. 8-9), Plasari, A., Kuteli midis t gjallve dhe t
vdekurve, Apollonia, Tiran, 1995, f. 37
57
Te Kuteli metamorfoza realizohet n dy mnyra: e para, si nj zhvendosje e nj
trajte fillestare ekzistuese me t anasjelltn e vet fizike, si nj form e mbetur pezull q
ndan shpirtin nga trupi q e bart, dhe nprmjet metamorfozs prsri bashkohen pas nj
udhtimi prvojash.
Metamorfozat tek Kuteli zbulojn njohjen e njeriut mbi botn e ktejme dhe t
andejme q buron nga nj besim religjoz dhe dogmash t caktuara si filozofi e gjuhs. N
kt rast Metamorfoza sht e pjesshme dhe shfaqet si shumsi jetsh dhe eksperiencash,
sipas modeleve greke t metamorfozs s menjhershme si shndrrime horizontale t
kthyeshme, p.sh.: Nat muaji maj, Lugetrit e shatit ton, Kryengritje pr lugat. Ky autor
zhvillon metamorfozn dhe si shndrrim i plot dhe i pakthyeshm i nj ndryshimi fizik,
si shndrrim i menjhershm i qenies humane n hi, si tek Rinz Katerinza, Lugetrit
e fshatit ton (jet-vdekje, trup-hi, shpirt-frym-drit). Metamorfoza shndrrohet n nj
apoteoz si: E madhe sht gjma e mkatit...
Metamorfozat jan vertikale kur realizohen si nj bashkim i trajts humane me qenie t
tjera johumane si njeri me fytyr lugati, njeri n trajt dhie, njeri n trajt gjarpri njeri
n trajt sfinksi njeri n trajt monstre, njeri me fytyr mace. (Lumi, E, Metamorfozat,
Scanderbeg books, Tiran, 2006, f. 403)

294

4.6.7.1 Modernizim i miteve n sistemin klasik t thurjes s tragjedis

(rasti i Haxhiademit)
Mund t zbulohen tipare t hapura ndrtekstore n veprn e Haxhiademit,
ashtu si n veprn e Kadares: Uliksi (ku prmes nj ekspozeje autori prgatit
lexuesin me konceptin artistik e estetik), Akili (e m pas Aleksandri, Pirrua,
Sknderbeu, Diomedi e Abeli). Ata gjenden t vendosur n zhanre e forma t tjera
letrare,-tragjedit e Haxhiademit ruajn sistemin klasik t thurjes- e po ashtu,
paraqiten t modernizuara. Ky autor ka rikrijuar tr diskursin pr mitin duke qen
se i vishte me form mythoset q njiheshin, por q nuk rrfeheshin n epikn e
Homerit. Uliksi sht heroi q vdes por n funksion t mesazhit se njeriu nuk
duhet ta fshij t kaluarn, ta prbuz pritjen e gruas, t harroj a mohoj familjen
fatin, pasi kjo gj do ta shkaktonte degradimin dhe shkatrrimin. T gjitha kto ai
synon ti proj n kontekstin shqiptar.
Tek Akili e Diomedi pron mesazhin se nuk duhet t prbuzet heroika e
t kaluars. Ktu Akili sht heroi i tradhtuar tragjik, sepse nga lakmia ka rn
n grack t armikut. Diomedi vdes, ai nuk shpton nga vdekja n tragjedin e
Haxhiademit, (ndonse tek Homeri e Virgjili arrin t shptoj).
Ky autor zhvillon mythosin arki-historik e historik dhe u l nj vend t
veant dhe subjekteve me premisa fetare. Nga Bibla ka bartur mythosin e vrasjes
s par duke e shndrruar e transformuar n formn e tragjedis neoklasike. Kaini
e Abeli bien pre e njerzores dhe jo e metafizikes dhe dyshimi mundues sht ky:
Kaini e mbyti Abelin apo iu b fli politiks s dobt t prindrve? Problemi i fajit
sht problem njerzor, prandaj pikpyetja ringrihet: a ishte fajtor Kaini?
N kt tragjedi dhe n t tjera ndjehet nj kujdes etik, moral e politik q
duhet t zotroj tek individi, familja shoqria njerzore.
E gjith kjo lnd sht zgjedhur pr tu rifunksionalizuar n nj kontekst
t caktuar: ambientin shqiptar, mirpo i kushtoi autorit t vet tepr shtrenjt: ai e
pagoi me jet.
4.6.7.2 Arkaizmi estetik, demitizimi dhe simbolika shumshtresore
mitike n veprn e Camajt
Prmes nj shqiptimi aq t fuqishm poetik, q prfton shmblltyrn trsore
dhe subjektive t qenies dhe qensis shqiptare, Martin Camaj ka rigjallruar
lndn e primitivitetit plot mite e legjenda. Miti tek Camaj sht eksplorim
i nj kulture mijvjeare, ai mbshtet historin, shfaqet si njsim i s shkuars
dhe i s ardhmes, si tejkoh pr tprcjell tablon poetike t bots shqiptare, t
vendlindjes s largt dhe malore, ku poeti nuk dot mund t kthehej m.
Zgjimi i lnds mitike n botn poetike t ktij poeti dhe rifunksionalizimi
shum i larmishm i ksaj lnde lidhet me antiheroizmin, transfigurimet q krijojn
prhershmrin e kohs a t vendit-duke ngulitur n kujtesn kombtare jetn e
psikologjin, shpirtin e shqiptarit.
Camaj rimodelon inavariantet, transformon nj skenar, risjell rrfenja
prmes prthyerjes tmesike, ndrthur invariante greke dhe shqiptare n poezi

295

me thurimn e rebusit, plot densitet logjik dhe sugjestion, i jep si reminishenca

kujtimet e gjithhershme t njerzimit, zhvendos kuptimet e miteve n kontekste t
reja, prfton pamje aktuale mitologjike prmes arkaizmit estetik, deheroizon dhe
demitizon; simbolin mitik t Breshks me gjarprin e ngurosur prsipr e shfaq
si shprthim oksimoronesh, shfaq sublimime poetike mbi tharmtime mitike tek
ciklet Nema e Buelli. (-punimi im kumtuar n Prishtin 2011, Konfigurime mitike
n veprn e Camajt)
Legjenda e Shots sht nj meditim mbi fazat e ndryshme t qytetrimit
me nj ndjenj nostalgjie ndaj s kaluars-pr qytetrimin e humbur organik, ku
njerzis i lejohej t merrte nga uji i jets. Qytetrimi shkencor dhe industrial e
ka privuar njeriun nga ekuilibri i tij natyral-kjo tem mund t ilustroj tezat mbi
at moment t veant t zhvillimit t nj qytetrimi n t cilin shterrn forcat
jetsore t vet qytetrimit.58 Mirpo, nga ana tjetr t gjitha sistemet njerzore
duket se krkojn prtritje t vazhdueshme. Forca kundr ksaj jan nostalgjia
dhe thirrja pr ti pasur gjrat si dikur - nj evokim i nj t shkuare q supozohej t
ishte e lumtur. Prmes shfrytzimit t invarianteve t legjends s Shots, Camaj
e ristrukturon legjendn n baz t modelit dramatik. Poezia Legjenda e Shotes
arrin larmin e t folurit t personazheve, dhe intensitetin e shprehjes prmes
mjetit m t prshtatshm pr shprehjen e kundrthnieve midis karaktereve, tipar
karakteristik i veprs dramatike: dialogu-n t shprehet luhatja e brendshme e
individit (Shots) n mes t dshirs dhe mendimit, duke shkaktuar gjendje t
shtypur, situat pa zgjidhje. Pikrisht ky konflikt t cilit i nnshtrohet nj struktur
e posame dramatike ngrthen, n fakt tri ndeshje forcash n tri nivele leximi t
mbivendosura: nga mdyshja m e rndomt e individit mes dy dashurive tek
qndrimi, mdyzash i poetit mes dy botve (poeti i nj populli t privuar shum
dhe t mbajtur nn trysni e ngushtic, e ka m t madhe hapsirn poetike dhe
rravgimin e mallit) e deri tek tundimi i gjithhershm i njerzimit midis joshjes nga
bota e dlir primitive dhe nga zhvillimi i vrullshm i qytetrimit.
Para tekstit t poezis Mosprfillja, qndron nj element i rrfenjs mitike t
Qokut-ky element sht figura e djalit t mbetur jetim, t keqtrajtuar nga njerka, q
pas prpjekjesh t dhimbshme, pr ti shptuar zhdukjes metamorfozohet n qokth.
Midis thurims s rebusit-gjuha e s cilit ndrton kt poezi, hetohen: braktisja,
mosprfillja dhe nata-(t cilat ruhen nga modeli i legjends dhe kan organizuar
lndn e ksaj poezie) t rifunksionalizuara n kndvshtrimin tmesik-leksikor,
tmesik-morfologjik, tmesik-sintaksor dhe tmesik-fonetik n poezin Mosprfillja.
Leksema Mjesnat- shpreh nj thyerje t dyfisht t nats e cila dshmohet jo vetm
n brthamn semantike t leksems, por edhe n thyerjen fonetike-vendosjen e
tingullit nj-n mes t fjals. Vargu kndon qokthi ndr rreze- shnon nj thyerje
sintaksore prmes inversionit. Kjo sht thyerja e rregullit natyror-ngritja e zrit t
poetit, i cili krkon t kndoj nn rrezet e hns (rrezet e diellit jan t mohuara).
Thyerja asindetike: syt, dy pika uji, ndrisnin dhe kanga/ pikon n lugin, n terr
konoton ndrprerjen e mendimit t lir, mosprfilljen ndaj poezis. Kshtu kur
intonacioni mbetet i ngritur n fund t vargut: Dikush buz lumit nagim gjeti/
sqepin e thyem t qokthit e tha: Prftohet nj politmes-tmesi figurativ-stilistikor
58

Czeslaw Milosz, Mendime pr T.S. Eliot-in, Tomas Eliot, Toka e shkret, Aleph 2009, f 115

296

ndrthuret me tmesin konvencional n sintagmn sqepin e thyem: dam! Kqyre kt

tingull q ra/ e plasi n gur. Tmerri foljor prshkallzues klimakstik i referohet
jo vetm kadencs, po edhe plasjes s tingullit (duke u prplasur me gurin, n nj
prpjekje q sht e destinuar t mbaroj vetm kshtu); s dyti sht nj tingull
i uar kot q humbet n terrin e nats, shnjuar me dam- nj thyerje tingullore
prmes nj figure eufonike. T gjitha fijet kuptimore q realizojn tmesin nisin nga
titulli dhe prfundojn tek titulli:- prfillja thyhet. Mesazhe t ngjashme duken se
prohen edhe tek poezia tjetr e ktij poeti Qokthi eci mbi sende.
Paprkryerja, paprsosja, mosplotsimi jepen prmes nj rifunksionalizimi t
invarianteve t mitit grek t Uliksit me elementin e brirve t dhis, nj kafshe me
atribute kulti. Kjo realizohet me an t gjuhs s rebusit, me densitet logjik dhe
sugjestion, dhn n nj tip tepr specifik t rregullsis: Uliksi e Itaka pa grue dy
krena binjok dhie/ Me nji bri t thyem: pun e pakryeme- parashtrimi i t cilit,
i prngjet parashtrimit t nj ekuacioni matematikor: pohon barasvlefshmrin e
dy shprehjeve, t shkruara si nj varg simbolesh, t ndara n ann e majt dhe t
djatht me nj shenj (n kt rast, t nnkuptuar) barazimi. sht nj ekuacion
i kushtzuar, n t cilin variabla, mund t marr nj vler (rrnj) q prmbush
ekuacionin. Kjo rrnj, q duhet t knaq ekuacionin, si pr paradoks, sht
pikrisht: paprkryerja, mosplotsimi.
Poezia Formuj mngjie strukturohet mbi bazn e antinomis s dy skenarve
t magjivenj skenar magjiko-ritual keqbrs dhe nj mbrojts nj metafor
kjo, q shenjon prjetimet e kundrta t pasionit: prirja pr ta lnduar objektin
q dashuron dhe prirja pr ta mbrojtur at. Midis ktyre dy skenarve, vendoset
rrfimi n trajt ankimi e lutjeje duke shpallur kshtu konfliktin e brendshm tek
qenia njerzore:
i lumi un pr ty
m le shteg me fol.
N nj ritual magjie vallzon e rrotullohet dhe prfytyrimi mbi gjarpijt e zes
plot figura eufonike e krijime imazhesh verbuese gjat rimarrjes s nj motivi
arbresh me qllim, me sa duket, zbutjen e gjarprinjve-nj eufemizm q
organizon krijimin e nj gjendjeje hipnotike tejprshkuar nga tingulli dhe drita.
Nj eufemizm cilsori i bardh, nnkupton marrjen me t mir, prkdheljen,
marrveshjen a mosguximin (pr shkak t zemrimit a trbimit q mund t zgjoj
prdorimi i cilsorit i zi q i atribuohet realisht gjarprit, ose jets s gjarprit).
Gjendja hipnotike realizohet jo vetm prmes prsritjes s vazhdueshme t
epitetit i bardh, por edhe zanoreve dominante t hapura a dhe e q jan zanore
q gjenerojn drit e t ftojn n prfytyrime t diellta, t qarta e t kthjellta plot
hapsir e frymmarrje, n imazhe t bardha e t shndritshme:
N driza jan gjarpijt e zez
e ti je e zhveshun nn diell.
e jeta e tyne asht e bardh,
e bardh e bardhe nn diell,
e jeta e bardh e bardh,
nn diell e bardh, e bardh.

297

Vrejm hipnozn me an t provokimit t lodhjes nervore, nprmjet

soditjes (kontemplacionit) t objektit ndriues. Kjo poezi gjeneron drit verbuese
dhe melodia e veant hipnotike me qllim qetsimin e gjarprinjve a lidhjen e
bess me to, realizohet prmes nj organizimi t veant ritmik dhe vendosjeje
fjalsh n nj pozicion tepr preciz. Muzikaliteti krijohet nga lartsia e toneve,
kohzgjatja e tingllimit, theksi, dhe shpeshtsia e prsritjeve ku m e madhe
ku m e vogl. Gjithashtu, bashktingllorja r e vendosur pas zanores a, ndryshon
kohzgjatjen e shqiptimit t ksaj t fundit, duke provokuar marramendje a lodhje
nervore gjat krijimit t fushs magnetike-ka realizon gjumin hipnotik. Pauza
e shprehur edhe grafikisht realizon (njofton) prfundimisht krijimin e fushs
magnetike (a gjendjes s magjepsur) me qllimin kumtimin e nj marrveshjeje.
Pranvenia Mjaltezat lagin me mjalte/gurzit e projeve te thata thellon eufemizmin
(zbutjen me mjalt) a gjumin e krijuar, kumton synimin pr t mos e kaprcyer
kurr kt gjendje. Ka t ngjar q i gjith ky program t jet nj prkdhelje n
mbrojtje t objektit dashuror t pambrojtur mes marrveshjesh me gjarprinjt. N
qoft kshtu gjarpri sht simboli mitik seksual:
N driza jan gjarpijt e zez
e ti je e zhveshun nn diell.
Duke qen se dielli adhurohej si burim jetese, burim shndeti, burim pjellorie
dhe si objekt mbrojts dobiprurs... shum veprime me karakter bujqsor e blegtoral
duhej t fillonin me t lindur t diellit e jo m par... Prandaj, po kaq, duket se lutja
n kt poezi mund t nnkuptoj ritualet dukagjinase a mbarshqiptare t lidhjes
s bess me gjarprinjt n ver n funksion t toks. Ktij kuptimi mesa duket i
referohet dhe sintagma e veant gjuha e gjarpnit (latinishtja sasht pun pr ne/
mso gjuhn e gjarpnit ma par) n poezin tjetr t ktij poeti Tregim i thjesht.
Kundrvnia latinisht-gjuh e gjarpnit, ngrthen n vetvete disa kundrvnie
kuptimore nga m t thjeshtat e m siprfaqsoret deri tek m thellat e m t
ndrlikuarat. Kjo poezi mbshtjell nj thelb t qensis autoktone dhe t vetdijs
iliro-shqiptare. Titulli i ksaj poezie Tregim i thjesht-dhe ndrthurja n dukje
prozaike, t ndrmendin lojn poetike t Camajt e pashmangshmmrisht poezin
Kush i bani mngji qytetite cila tradhton pritjen e lexuesit: n vend t shqiptohet
ndonj aspekt mistik i jets, shqiptohet realiteti nn diktatur me gjith tmerrin q
mbart. N poezin Kush i bani mngji qytetit kemi nj zhvendosje t ritualeve
magjike, nj zhvlersim e nj rivlersim t tyre prmes ridimensionimit dhe
simbolit. N tekstin poetik t M.Camajt gjejm nj informacion t kondensuar, q
sht n gjendje t na prcaktoj nj seri mesazhesh prmes nj estetike t ngritur
mbi shtreszimin e kodeve. N poezin Natura morta bhet fjal pr nj bot t
mitit, nj bot abstrakte ose t pastr, t paprekur dhe t paprekshme nga kanonet
e prshtatjes s mundshme ndaj prvojs s njohur. Zotat vetm sa vzhgojn nga
lartsia e liris s tyre t pavdekshme si nga nj vend a fush e veprimit.
Zotat ende pushojn nOlimp
Nqepllat e tyne rrah do minut
Pemve tgazit rrite e tha pr nji nat

298

-Rrahja e qepallave t zotave sht matse e kohs; koha rrjedh n dy kaheritmi dhe drejtimi i rrjedhjes s kohs prcakton relativitetin e saj. Nga njra
an nj koh olimpike, e prjetshme perndish, q i referohet fushs s tyre t
veprimit: Olimpit- nga ana tjetr, shpirti njerzor i paqndrueshm e i panjohshm,
i prkohshm, e i paprkryer, prjashton do prekje hyjnore.
Posht fijet e telefonit
Gjatsin e rrugave masin
E koha ec e ec npr ta.
E flokt e dbors digjen n takim me sende
Titulli Natura morta- ngrthen nj koncept t artit t pikturs, ku paraqitja e
realitetit vjen me prpikmri e pa vitalitetin e ekzistencs metafizike, po thjesht
fizike.
Reminishencn e mkatit biblik e shohim te vjersha Grueja dhe mjellma si nj
medium rrfimi q ktu i bhet jo njeriut, por nj qnieje, q besohet se mishron
rikthimin, metamorfizmin e gruas n mjellm. Dhe mkatarja e legjends, kur kjo
mjellm
Ulet pr Dri e ndalet
pendlat me ter te kmisha e nuses
i rrfehet:
Mjellm... kam hy n mekat...59
Poezia Bleta n veri i kundrvihet thanies s Herodotit si mbas t cilit andej
Istrit nuk gjallnuekshin blet. (Ka mjaft legjenda q tregojn se bleta dikur paska
qen njeri. Thuhet vdiq-pr t, se ajo ka cilsi t njerzve, jo t insekteve. sht
e ndaluar q ajo t namet, se nj veprim t till e quanin gjynah dhe me pasoja t
padshirueshme n bereqet. Nopa mendon se ky adhurim i veant i blets ka t
bj me kultin e mitrs me burim nga mitologjia e lasht persiane. (Ilirt bnin
ver prej mjaltit t blets).60
Temat m t zakonshme n veprn e Camajt jan humbja e tradits, vetmia n
nj botn ndryshim e sipr dhekrkimi i prejardhjes. Malsori Camaj ishte rob
i mungesave, ai tr jetn ngjalli poetikisht nga kujtesa e gjakut, krijoi e jetsoi
mungesn e tij: Dukagjinin e prjetshm61 - Kulti i t parve modelohet n trajtn
e nj rrfimi t ngjashm me rrfimin mitik n poezin Dy brezni. Pranvnia e
figurs s babait me drunin e ullinit pa flet gjakon t prftoj pamje t prjetshme
t madhshtis, pa mburrje a lavdi, pa deklarime e vetshpallje. N kt poezi thot
se vllai i tij i fryn zjarrmit n vjesht me plot bulshinj e gjith shkdijat i bahen
djelm. Pavarsisht bjerrjes ndr shekuj, shfaqet nevoja jetike pr riprodhim-si ligj
Petriti, K., N poetikn e Martin Camajt, Tiran, 1997
Mark Tirta, Mitologji nder Shqiptare, Tiran 2004, f. 66
61
Fenomeni i avangards n letrsin shqiptare, Sadik Bejko, f. 61
59
60

299

i prgjithshm i natyrs, por me specifikat pr fisin e autorit-kjo sht krkes

dhe dshir- e po aq, strategji natyrore pr riprodhim si nj nga mnyrat pr ti
mbijetuar harress. Prkundrejt harress dhe hijes shekullore q kan rn mbi
kta breza, shfaqet riprtritja. Brezat jo vetm prtriten, rivitalizohen, por mbi
t gjitha ekzistenca e njeriut dhe vazhdimsia shfaqet e rishfaqet n pafundsi n
figurn e pasardhsit kmbzdath murrla i kuq norizont. Ky sht vllai q
zuri vendin e babait; shekujt e mijvjeart prthyhen n kohn e sotme dhe e bjn
poetin pjesmarrs n nj prmas kohore tepr komplekse. Ktu arkaizmi estetik62
lidhet me arsyetimin, prforcimin, kodifimin e besimeve dhe praktikave brenda
kompleksit kulturor t tradits n nj areal t caktuar. sht nj prerje diakronike
dhe sinkronike e bots s shqiptarit t veriut dhe e bots shqiptare n prgjithsi.
Ka nj marrdhnie t ndrligjshme midis t gjitha rrafsheve kuptimore, nj
zhbirim vertikal nga lart-posht (n prputhje dhe me mbishtresimet sipas parimit
t palimsestit): nga babai, tek djali, nga djali, tek shkndijat q i bahen djelm-ky
zhbirim vertikal nga lart posht, shfaqet edhe n poezin Bukvala e re prmes
pranvnies se dy breznive: plaks e vajzave. Tek Bukvala e re duke turbulluar
primatin e kohs historike, energjit dhe forcat e organizimit social, fatet e njeriut
dhe t natyrs, n prgjithsi, esencializohen nguliten e shkrihen n vizatime
paleolite t gjithkohshme. Nj vendosje e objektit n nj koh q duket se nis m
hert nga fmijria e njerzimit, zbulon metaforn e zhvillimit t bukuris trupore
t femrs, fryrjen e gjoksit. Nj melodi idilike q i ka rrnjt n folklor duket se
endet n ato vende t hapura e n at koh t pakoh.
Nj filozofi paqsore prshkon poezin e tij q nga ciklet e hershme me
ndikim nga tradita popullore deri tek ato q i cilson nj abrstragim i fuqishm
poetik e nj ndrlikim deri n kufinjt e hermetizmit.
Ne arbnve na mbeti harresa
Lundrs n muz
Me kryet e buellit n kic
I jeton vetm hija.
Poezia e Martin Camajt e tejkalon gjithher frymn nacionaliste dhe t
motiveve standarde t liriks s mrgimit-dhe marrsi m shum sesa dhimbjen
prjeton qndrimin. Kshtu fryma antiheroike prshkon n mnyr konsekuente
krijimtarin e tij artistike. Ajo shfaqet tek humbja e tradits, krkimi i prejardhjes,
vetmia; shfaqet tek prania e lisit dhe e malit, tek koncepti i heroit, tek figura e
buellit. sht e ditur se disa lisa t veant-lisa shekullor respektoheshin si t
shenjt, pa qen as vend mrizesh, as vende pran burimeve e as n rrug q rriheshin
nga shum njerz.-por antiheroizmi i Camajt duket tek zbrazja e prmbajtjes s
fuqis dhe prjetsis nga shenja e lisit, nga prishja e ktij konvencioni, duket tek
prania e lisit t vram rrufeje me rrnj t shkyeme e lisa t pram e sosjen
n vetdijen time me gjinkallat-vajtojcat fytyrgrvishtura n gjm- imazhe q
ndrthurin pamje t t llahtarshmes dhe qesharakes, duke prftuar imazhe gatigati groteske. Prmbajtja e shenjs s malit zbraz soliditetin e tij duke prftuar
62

Termi i prdorur nga Y. iraku

300

figurn e rrzuar t malit q i rrnohet poetit para syve n poezin Mal i rrxuem,
shkoqjen e pyllit n figurn u shkoq pylli. Struktura e ktyre figurave ngrthen
n vetvete dy plane semantike: njri ka t bj me pamjen e jashtme shqisore,
me imazhin q perceptohet nga theksimi i tipareve t kundrta; kurse plani i dyt
sematik sht i fsheht, qndron prapa pamjes s jashtme, shqisore dhe bart nj
nnkuptim ose parakuptim, nj aludim. Camaj i mitizon heronjt nga prmasa e
s madhrishmes-n vend t heroit me flatra dragoi, sht nj hero tjetr: kraht e
tij jan t kalbura dhe cikli i kalbzimit shfaqet n nj spirale fatale:
Si iu kalbn rraqet n shtat
I doln n sjetulla
Dy fleta dragoni dhe
Fluturoi... me u kalb prsri.
Tek Tet e oqeanit, Nj zog lngon dhe Dreni shprfaqet nj sfond vizual
i hapsirs-rishfaqen hapsira t cilat e kan humbur pafundsin e tyre e jan
dhn si kufij t ndaluar. T tilla jan imazhet e befta, q sa m shum zen vend
n vetdijn ton, aq m tronditse ndjehen: ret me rrnj n tok, apo ajri q
kafshohet-t gjitha hapsirat kozmike q njihen si t pakapshme a t pafundme,
shfaqen para syve tan: t fundme. Kufijt e ndaluar konotojn mungesn e
liris s unit poetik. Alteregoja e unit poetik shnjohet nga nj njsi minimale
semantike: breshka, kafsh e paprsosur q zvarritet, q lind pa dham nj qenie e
gjithpranishme e natyres, unike-q dshmon kalimin nga dinosauret e tmerrshm
dhe gjigant n nj qenie t brishte q t ngjall mshir dhe neveri. Kjo gjalles
e vogl, e lasht q kur ka lindur bota, sht rritur e zvarritur shkurreve. Frymori
i paprsosur q zvarritet, breshka Dranja, si variant mitik i mendsis popullore,
sht pula e dreqit me shtrign kaluer ose e ndshkuara nga Perndia q i ngjit
vegshin mbi kurriz, ngaq vorbn me mish e fshehu dhe e hngri vet, duke
shkelur kodin e mikpritjes ndaj bujtsit. Ajo ka nam t keq flijon burrin e saj
breshkanin me kok t ame tue rigue gjakflijimi. Ndonse paraqitet si nj qenie
q nuk egrsohet nga padrejtsit q i bhen, nuk pranon lajka, e qendrueshme
dhe krenare - cilsi q e dallojn nga gjallesat e tjera, mbetet parazite, mospajtuese
dhe e ln pas dore. Ajo ha ndyrsira dhe n dimr e varros veten nntok.
Ajo sht vetbesuese, ecn ngadal dhe nuk mund t ngrihet lart. Duke pas
fituar vetbesim prej udhheqjes drejt liris t nj grupi breshkash, mbi rashtn
e t cilave riosht kan ngjitur qirinj t djegur pr t br shaka me fshatart duke
i trembur ata..., ajo ndjek Drinin deri ku ai derdhet n Adriatik. Atje sa goditet
nga era e rnd e vezve t prishura, dhe shikon nj breshk t madhe q del
nga deti (nj ilustrim i mundshm i pushtimit t Shqipris nga trupat italiane n
vitin 1939), Dranja friksohet kaq shum, sa ka lbarkje. Autori e paraqet dhe
si nj qenie t pandjeshme dhe vetsakrifikuese, kur rrashta e saj u b instrument
i par me korda dhe mbasi u zbutn me tingujt e harps edhe shtazet e egra priten,
me prmallu dhe breshkn pr me nxjerr nj pik loti. Breshka, kjo qenie e
mome dhe bashkkohore, nj bukuri e shpifur dhe paqesjellse, kur arkeologu
shkruan nj numr n parzmin e saj dhe e le t lir, ajo duke mos patur imunitet
ndaj ksenofobis, volli at q pati n bark, duke e prjetuar prekjen e arkeologut

301

si prdhunim (pra si abort simbolik n duar e nj t huaji). Dranja nuk i bashkohet

protests ku nj ushtri breshkash u shtri mbi binart e hekurudhs duke bllokuar
komunikacionin pr tri dit - kjo lidhet me etikn e Camajt q i shmanget
angazhimit politik; etika e Camajt ka poetikn si bosht t saj. Reduktohet historia
n spektakl tragji-komik, n simbolizmin ikonografik t rrashts... Kur i qllon t
jet spektatore e dy deshve q kullosin n Helikon (prfaqsues t dy kombsive
q banojn n rajon) tmerrohet dhe ishte hera e par q nj frymor i till deshi me
dal prej rrashts s vet. Tmerri i breshks rritet prej kujtimit t saj vetsakrifikues
se kishte shrbyer dikur si n instrument muzikor pr t zbutur kafsht e egra. Rruga
drejt katharsisit do t jet prmes nj dialektike ndrmjet poezis dhe natyrs. Ose
rruga nga katharsisi n ekzorcizm. Kur poeti varros bremjen e ndrgjegjies s
vet n rr prej s cils bulon nj bim, nj gjarpr prplitet rreth saj (rishfaqja
e gjarprit sht dhe simbol i riprtritjes dhe riciklimit). Ky sht nj fenomen q
Arshi Pipa mund ta prshkruaj dhe si eksorcozm.63
Emri i trndafilit sht metonimizimi i nj feminiteti t dshiruar (i lidhur
me etikn antiheroike dhe demitizimin). Emri Dranja sublimon dshirimin e
saj pr t shfaqur nurin dhe hijeshin femrore - m shum se emr ironik (nuk
sht prftes ironike tipike e poetiks s Camajt) pr kt krijes t paprsosur
e naive apo simbolik ironike e gruas s bukur, emrtimi shnjon krkimin,
gjakimin, rravgimin pr bukuri t prsosur. Rrashta e saj ndryn dshirn, pr
t qen drandofill. Tek nj gropz pr nj drandofile, Dranja nxirrte me duer e
kamb... Lvizte me ritm sikurse me qen tue ec N fund mbeti aty vetem nj
gropz me pluhun t imt si ven i gatuem pr mbjelljen e nj bime, ndoshta nj
drandofile. sht nj form tjetr rravgimi dhe spastrimi: kt her pr kalimin
nga forma e paprsosur n t prsorur. (Me gjas emrtimi i fshehur drandofil
mund t aludoj dhe pr kt tekst t shklqyer n cilsin e kryekrijimi modern.)
Prerjet diakronike dhe sinkronike t bots shqiptare sendrtohen artistikisht
n sistemin e shenjave, shenjzimeve dhe parabolave kuptimore veanrisht
kur teksti poetik strukturohet si dialog dhe monolog me vetdijen historike dhe
vetdijen mitike.
E gjeti brtham nn gjuh
Tue folun
Me t bijn jehon.
Rrshqitja n rrafshin vertikal, pra diakronik, sht n fakt rrshqitja n
thellsi t shekujve, n vetdijn historike e cila rizbulon shpirtin e njeriut shqiptar
(dhe qnies dhe qensis shqiptare) si t qet, fatkeq e tragjik.
Rrodhi npr zemra ashtu
Si rrjedh uji teposht
Dhe u shkri n vetmin dhe
U ngjall kur ra prap shi.
63
Camaj, Dranja, Sinani, Sh; Proza poetike me emrin e trndafilit; Pipa, A., Dranja,
fq. 36

302

Rrugtimi i ksaj qnieje ngjet e funksionon n rrafshin thellsor-ai tipizohet

nga polivalenca semantike U ble, u shit/ Nga populli n popull/Pr lkura shpata
e heshta/Pr helm, voj ullinjsh e guri/E pr nj dele t ngrime/N rem, argjend e
ar/E u vorrue gjall nurat. Krishtrimi ka zhvilluar kultin e deles e t qengjit,
kult me burim t lasht biblik nga fiset e lashtsis q banonin n brigjet lindore
t detit Mesdhe-por ktu delja e ngrime n rem, argjendi e ari, lkurat, heshtat e
shpatat, voji i ullinjve dhe i gurit cilsohen nga mundsi t shumta konotuese q
na ndrmendin fjalt e poetit: N historin ton si nacion ndihet konsekuenca e
humbjes s udhs s drejt. Thyerjet e pazakonta n tekst (fjala prbrse e vargut
paraardhs kalon n vargun pasardhs) krijon shumkuptimsin. U vorrue gjall
nurat sht nj prplasje kontrastike gjat ballafaqimit t dukurive kontrastike.
Buelli ka lidhje totemike me njeriun (kjo shfaqet qart n emrat e prvem
si Mekshi e Bu). Kur flasim pr buej/Kemi ndrmend dhe njerz.64 Humbja e
identitetit njerzor jepet nprmjet dukuris s theriomorphosis (bashkimi i
tipareve njerzore me ato t kafshve). Doln shndosh e mir n ver/Burra e
gra/Fmij me flok t prem n njrn an e n tjetrn/Lop e buej przie bashk65
Njeriu dhe kafsha jan kaq pran njri-tjetrit, sa lehtsisht mund t ngatrrohen.
Ata jan kthyer n nj qenie t vetme, e cila paraqet her tipare t njrs e her t
tjetrs krijes. Buelli- lidhet qoft me fatin a fakeqsin individuale ose kolektive,
qoft me kundrveprimin. Impulsit t shkatrrimit i kundrvihet fuqia naturale
e fizike e kafshs, e cila doli prej elementeve t mirfillt t toks dhe t ujit.
Doli nga kneta ashtu si lindi /Pr do shekull nj o dy her/ Kur zbehet hana/
Bualli gur e dh ohet lugat/ Prkulet deri n Lum e pi uj/ Dhe hurp gur t
shkrim e mazn e toks/N vlim. Vlimet dhe reaksionet e brendshme, por edhe
uditrisht, prballimi i tyre sublimohen artistikisht n vargjet: i vjen me vjell
prej barkut/zorr t dredhuna/mbi krande t kalbuna e lmashk. Fal madhshtis
e forcs mund t ngadhnjehet mbi forcat demoniake. Buellit i vjen me vjell t
keqen q ka gjalluar brenda vetes s tij (dhe qenies son)-ather kjo qenie mitike
mediterrane nuk lidhet vetm me dhunn dhe psimin. Simboli mitik i buellit
shtrihet n disa rrafshe.
Figurat q Camaj shpeshton ti prdor prher e m tepr: gjarpri, bualli,
breshka, hija, dielli, guri, lisi, Drini, korbi (kuptimi i s cilit varion n shtat tekste
t ndryshme) e qenie t tjera mitike e plotsojn pamjen e bots s tij poetike. Ato
bhen elemente mbizotrues t nj sistemi metaforik simbolik e mitik n funksion
t prjetimeve, filozofimeve, aludimeve dhe domethnieve t shumkuptimshme.
Midis tyre: korbi, breshka, guri, gjarpri ngrthejn domethnie antitetike,
paradoksale dhe prftesat q lindin nga kombinimi i ktyre njsive minimale
semantike kan shkaktuar shprthime oksimoronesh. Lidhja shumshtresore
Gjarpr-Breshk-Gur veanrisht n poetikn e Dranjes ka dubluar n seciln nga
shtresat kuptimore efekte, n dukje t papajtueshme, kontradiktore. Kto jan trsi
binomsh antitetik, me cilsi t njjta, por q shfaqen n formate t ndryshme t
mbyllur njri brenda tjetrit. P.sh. poeti mediton se Breshka qenka kozmopolite e
mirfillt ngaq kupa e rrashts s saj i prngjet gjysms s rruzullit me njolla
64
65

Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 153

Camaj, M., Vepra letrare 3, Apollonia, f. 149

303

dhenash t do ngjyre si racat e ndryshme n t. Mnyra se si breshka krkon

gjat oqeanit t pamatshm dhe rikthehet n vendlindje pas dekadave dhe pas nj
zhvillimi gradual, sht nj pik mjaft e fort dhe i hap rrug gjeomagnetizmit.
(ndjejn rrugn e tyr prmes valve dhe rrymave duke prdorur lidhjen e fort
q kan me fushn magnetike t toks.) Figura e breshks t on ksisoj dhe tek
varianti mitologjik i breshks q mban botn mbi shpin. Brenda ktij kuptimi,
gjendet kuptimi tjetr: vendi yn i izoluar! Malli pr largsira t fshehta e lind
kt konfigurim, dshira pr t sfiduar izolimin; m an tjetr, njeriu shqiptar i
izoluar-nj enigm pr botn e shekullit XX! Edhe profili i saj i ngjashm me nj
faqe mali, i kujton poetit origjinn e tij; n rrashtn q breshka mban mbi shpin,
mund t shohim skalitjen e nj kulle, shtpin e fortifikuar t malsorve. Por kulla
e malsorit-mburoj dhe izolim-na on tek autori i izoluar, nga vendlindja dhe nga
bashkkombasit e vet. Figurn e Grress dredha-dredha si rav q prshkon
gjysmn e globit, mbi rrasht, pa gjarpr, e lind vetm poeti q prjeton izolimin
e krkon shteg t dal, t arratiset.66 (Petriti, K., N poetikn e Martin Camajt,
Tiran, 1997 f. 116)... Lutja e heshtur e breshks pr shi shenjon ndoshta dshirn
e fsheht t Camajt pr ti dhn fund vetmis s detyruar. Ai krkon t dal nga
palca e urrejtjes. Kshtu matriosh pas matrioshe, hapet m dysh zhguall pas
zhgualli (gjarprin prsipr) duke zbuluar nj mbivendosje oksimoronesh.
Po n kt udh, figura e gjarprit n poetikn e Camajt, konfigurohet
sipas prftesave moderne duke prcjell emocionalisht fatin tragjik t njeriut
n prgjithsi, t poetit n veanti dhe t shqiptarit prjetsisht n fatkeqsi e
tragjicitet. N lndn poetike t M. Camajt serpenti emblematik, mbjell si far
mitiko-pagane, si rrnj legjendo-biblike, sht edhe shkronj nistore n palimsest
- sht n nshtres t librit palimsest. Na duket kshtu se sht jehon e krkimit
t zanafills s simboleve shkrimore, sikundr Spiralja e shnuar me S ka
domethnien e simbolit lunar e solar nga njra an, dhe domethnien e spirales q
shnon jetn nntoksore prfaqsuar nga gjarpri (serpens), nga ana tjetr dhe nga
gjarpri si kafsh tipike htonike. Edhe paralelizmi midis nnshtress s pergamens
dhe jets nntoksore q e simbolizon spiralja e sugjeron kt prqasje t fjals
s shkruar me gjarprin nntoksor. Nprmjet motiveve me gjarpr, n shtresimet
ndrtekstore t reminishencs pagane e t ndikimit biblik e mitologjik shpaloset
mitologjia vetjake e strehuar dhe e shtresuar n nj gjeologji enciklopedike
t fjals poetike t Camajt. Gjarpri pagan, biblik, dukagjinas, gjarpri arbresh,
mbrojtsi i vatrs, ruajtsi i varrit, kryepar i fisit ilir, joshs i mkatit, personifikim
i pjellshmris, simbol i menuris dhe i s keqes sht i pranishm dhe i endur
mjeshtrisht n dhjetra motive. sht vazhdimsi tradite dhe shumkuptimsi e
re e gjuhs s gjarprit. 67 Figura e gjarprit duke mbartur konotime skajshmrisht
t kundrta, konfigurohet mbi rrasht t breshks duke dubluar n kt mnyr
efektet e paradokseve q lindin:
1. Si prfaqsim i figurshm sht toka-femr e gjarpri i ngurosur i spdredhur
mbi rrashtn e saj shnjon konceptin mashkullor t jets, Diellin. N rrfenjzn
me titull Bota e nj gjuhe, gjarpri-diell penetron n rrashtn e Dranjes t shndrruar
66
67

Petriti, K., N poetikn e Martin Camajt, Tiran, 1997

Petriti, K., N poetikn e Martin Camajt, Tiran, 1997

304

n nj an gruaje e nnvizon kuptimin e dyfisht t frytzuesit si helmues dhe

shrues i jets.
2. Dy zvarranikt pra, breshka dhe gjarpni, kafsh t kundrta dhe plotsuese
t njra-tjetrs, u gjendn t banum gur-ata i ka mbrthyer vdekja gjat aktit
seksual dhe kshtu jan ngurosur, teksa sht cilsuar n tekst se breshka e
mori emrin Dranja n gur pa gjarpn. Simbolika e gurit, lidhet me kockat
e toks nn por tashm, n nj kaprthim t till q fatalisht do t mbes i
pandryshueshm, i paprshkueshm, i prjetshm, gjendja e ngurosur e breshks
me gjarprin mbi t, do t fsheh sekretin e jets dhe vdekjes. Ky mund t jet nj
aludimim mbi popullimin e trojeve tona nga t part e vet, ilirt (gjarpri), e, duke
vijuar me kt logjik, gjarpri mbi breshk mbron vendlindjen dhe me rrethin
q krijon, rikonfirmon vazhdimsin e ciklit t jets mbi tokn amtare, duke i
siguruar pavdeksin (n traditn shqiptare, breshka, prve lidhjes ktonike, ka
dhe cilsi hyjnore, pr ti shruar njerzit dhe pr ti br m t fuqishm, e, n
kt rrjedh ka atribute t ngjashme me t gjarprit).
3. Por ky kaprthim mund t ngrthej t kundrtn: dheasit dhe ardhsit.
4. E studiuesi kompetent iftimin breshk-gjarpr e nnkupton si ikon t
marrdhnieve seksuale, variant biblik t Evs s joshur nga djalli, i prafrt me
kultin pagan t malsorve pr diellin me pamje gjarpri.
5. Simboli i breshks shfaqet n traditn shqiptare n mitologji. Ajo vjen
si nj zan e bukur me emrin Xhixhibreshka. sht Dranja-Zan/ Dranja-Vajz
prpara gjarprit, nj form evokimi e Evs para Satanit. Satanai i kujtoi Evs se
nuk ekzistonte vetm parajsa. Breshka na kujton se rruga pr n parajs sht
nprmjet toks. Por, po ti referohemi edhe nj her gjarprit biblik, i cili i kujtoi
Adamit dhe Evs se nuk ekziston vetm parajsa, Njeriu-Camaj, u kujtonte,
bashkombsve, se kan mbetur t vetmuar, t ndrydhur n zhguallin e vetmis.
(Androva dika si hijen e lasht t katundit tjetr q kaprcen majn kaluer mbi
shpinn e breshks).
6. Gjithashtu, llojet letrare u prgjigjen atyre seksuale. Madrigali sht nj
nnlloj lirik erotik; proza poetike sht nj lloj i ndrmjetm midis poezis dhe
prozs, (Dranja-frymor i ndrmjetm) dhe, n kt udh, do t ishim duke folur
pr kaprthime gjinish letrare, me qllim theksimin e forms s ndrmjetme e t
paprsosur.
Matrica brenda matricash, shtreszime brenda shtreszimesh-me cilsi
t njjta por n dimensione t ndryshme-ato u ngjajn matrioshave-ndonse
botkuptimi dhe botformimi i Camajt pak lidhje a ndikime ndodh t kt me
kulturn q ato tipizojn. Kudo n konfigurimet dhe transfigurimet mitike, ndihet
retrospektiva, intraspektiva dhe prespektiva; ndihet parimi krijues i palimsestit n
pputhje me thelbin e kuptimit t jets s njeriut, historin ton si nacion dhe me
historin dhe pshtjellimin e rruzullit: Ky libr lkure/ i prket nj populli/ i cili
nuk qet asgja n harres, andaj me vend i thirrn palimsest, me shtresa i shkruem
dy apo tri her.

305

4.6.7.3 Surrealizm dhe absurd - risemantizimi i mitit n dramn

moderne
N dramn moderne krijuesit i kan rimarr mitet duke inkuadruar imazhe
surrealiste, ekspresioniste e simbolizuese e absurde duke u dhn konotacione
paradigmatike dhe shembllime me situatat aktuale (kryesisht si prtritje t
bmave t s kaluars mitike n trajt t re kryesisht me pasoja fatale).
Prirjet e para n kt drejtim i gjejm tek Rexhep Qosja me: Beselam, pse m
flijojn? Kt form risemantizimi m tutje e kan zhvilluar: Teki Dervishi, Jusuf
Buxhovi, Ymer Shkreli, Xhabir Ahmeti, Mehmet Kraja, Edi Shukriu, Flamur
Hadri ndrsa n forma m t sofistikuara duke e veshur dhe mbyllur mitin me
paradigma t simbolimeve hermetike e ka br Beqir Musliu.
N kto kontekste n dramat: Gof, Fosilet, Vari i Qyqes, Vdekja e nj
mbretreshe, Bregu i pikllimit, Dinosauri, Teuta, Pirrua, Genci, Pahintik n
ndrr, Onufri i Neo Kastrs, Princi i hijeve, kthimi i Euridiks, Sundimtart,
Vegullia, Shtrigani i Gjelhanit e t tjera, struktura n mnyr t drejtprdrejt apo
t trthort prshkohet nga elementi mitik, mitizimi, rimitizimi apo risemantizimi
i mitit n forma e trajta t tilla: duke shtruar dilema mbi tragjikn, dhe tjetrsimin,
duke prekur rrafshe absurdi dhe duke i demistifikuar (Gof); n raste t tjera
prshkohen nga fantazmagoria e jets s rndomt (Fosilet); apo duke dhn
esencn e mitit t forcs s pathyeshme t mbijetess (Dinosauri); duke nxjerr
n siprfaqe mitin e madhshtis iluzore (Vdekja e nj mbretreshe); religjiozitetin
siprfaqsor me maskn sataniste (Pahintik n ndrr); fatalizmin e ngadhnjimit
t prkohshm apo iluzionin e madhshtis (Pirrua, Genti); pakuptimsin e
ekzistimit t padenj prmes vetmashtrimit (Onufri i Neokastrs, Princi i hijeve);
shndrrimin e dashuris n egoizm, luft pr dominim dhe urrejtje (Kthimi i
Euridiks); mitin mbi natyrn hyjnore e sakrale t pushtetit, predestinimin e tij pr
njerzit e zgjedhur duke e lidhur me pashmangshmrin e fatalitetit (Sundimtart);
ballafaqimin e vazhdueshm t s mirs dhe t s keqes n kontekstin e rrugtimit
mitik-historik dhe t pushteit t dhuns si mostrum q zhbn shpirtin e individit t
kolektivit (Shtrigani i Gjel-hanit).68
4.6.7.4 Antimiti - vepra e Kasm Trebeshins
Degradimi i mitit, privimi nga domethnia, prirja pr nihilizm, prirja
shpotitse, prirja pr ta prqeshur at, prirja radikale pr ta trajtuar arketipin si
iluzor vrehet n kuadrin e gjith veprs s Trebeshins. Ktu jemi n sfern e
antimitit.69

68
E trajton dhe N. Islami tek Materialet e punimeve t Seminarit XXV Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin 2006, f.195
69
Koncepti i antimitit trajtohet n Mito e antimito n Harold Fisch, Un futuro ricordato.
Saggio sulla mitologia letteraria, Il Mulino, Bologna, 1988, [Titulli i botimit origjinal A
Remembered Future. A Study in Literary Mythology, Bloomington, Indiana University
Press, 1984], f. 209-231, f. 214. Autori, profesor i letrsis angleze dhe t krahasuar n

306

Trebeshina e trajton mitin e fjals s dhn n dy novela q rimarrin legjendn

e Doruntins, legjend, n t ciln kemi ndrthurjen e disa miteve70: t fjals s
dhn, bess, q Kostandini i jep nns, t udhtimit, q bn vet Kostandini, i
ngritur nga varri pr t shkuar pr t marr t motrn e pr ta sjell tek e ma, si
edhe mitin e ringjalljes, t pranis s t gjallit dhe t vdekurit.
Vet trajtimi i mitit n letrsi n krijimtarin e nj autori sjell degradimin e
mitit. Kemi nj rikrijim, rrfimin srish t nj tregimi tradicional. Tregimi Kukudhi.
Tregim i nj akinxhiu sht nj shkrim pr t shkatrruar legjendn e Kostandinit
dhe t Doruntins. Ktu pjesn e shkatrruar t mitit e shqyrtojm n kuadrin e
tregimit q studiojm dhe n lidhje me mitin shqiptar n prgjithsi. Nga legjenda
autori merr protagonistt dhe emrat e protagonistve: Kostandini, Doruntina dhe
nna si edhe martesn e Doruntins. Por gjithka vjen e transformuar. Tregimi
strukturohet n shtat kapituj t pajisur me titujt prkats.
Mitin e Sknderbeut, mitin e qndress kundr turqve e hedh posht tek
Mekami71. Odini, miti nordik, sht nj mit i huaj q i jep titullin shkrimit m
modern t veprs s ktij shkrimtari.72 Trebeshina bn shkatrrimin e mitit, apo e
zhbn mitin dhe legjendn, ai krijon nj antimit- kjo duket t jet nj kundrvnie73
ndaj mitit shqiptar a ballkanik (e megjithat, n do rast antimiti sht nj lloj
homazhi ndaj fuqis s mitit.) N veprat e tij duken qart marrdhniet ndrtekstore;
aty trashgohen t njjtat emra p.sh.: Kostandini dhe Doruntina tek Kisha e Shn
Kristoforit. Legjenda e Kostandinit dhe Doruntins tek Hijet e shekujve dhe
Kukudhi. Tregim i nj akinxhiu tek Vendi-ktu. Koha-tani.
Kasm Trebeshina nga miti merr jo vetm personazhet, po edhe tipologjin
e strukturs (vet miti sht nj struktur narrative) e njjta struktur q prsritet
universitetin e Barllan-it n Izrael e analizon antimitin n veprn e Jorge Lui Borges-it (f.
209-210), Saul Bellow-t (f. 210), Cynthia Ozick-ut (f. 211-212), por edhe tek Shekspiri,
Melville, Kafka, Samuel Beckett, duke e lidhur at me Bibln n veprn e tyre. Prve
titujve q citojm n vijim dhe pr t.
70
E trajton dhe N. Islami tek Materialet e punimeve t Seminarit XXV Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin 2006, f.195
71
Trebeshina, K., Mekami, Prishtin, Ndrmarrja Botuese Gjon Buzuku, 1994, f. 103.
72
Trebeshina, K., Odin Mondvalsen. Nj histori dashurie. n Legjenda e asaj q
iku,Tiran, Shtpia Botuese e Lidhjes s Shkrimtarve, 1992, ff. 79-154. Nj informacion t
plot pr perndin Odin e gjejm n Georges Dumzil, Gli dei sovrani degli scandinavi
n Gli dei sovrani degli indoeuropei, Torino, Einaudi, 1985, ff. 242, [titulli origjinal Les
dieux souverains des Indo-Europens, Paris, ditions Gallimard, 1977], f. (XIX, 1-11,)
168-189 dhe n Arthur Cotterell, Greece, Rome, the Celtic Lands, Northern and Eastern
Europe, n A dictionary of world mythology, Oxford Melbourne, Oxford University Press,
1979 (1986), f. 314, f. 133-194.
73
Trebeshina shprehet kshtu pr ndikimet q kishin tek ai rrfimet e nns s tij: Po
mnyra se si tregonte ajo (nna) t ndillte nj dhmbje kaq t madhe sa un legjendn nuk
e duroj dot. At kanibalizm, murim, tradhti, un nuk i duroj. Bile tek kjo, Kisha e Shn
Kristoforit, tek novela Kisha e Shn Kristoforit, sht nj novel e gjat, tek Hijet e
shekujve, atje thot ai: Pse na thoni ne turqve, ju? Po kishat tuaja, ne i mbrojtm, thot.
Ju thert njri tjetrin. Ne i nxuarm priftrinjt nga kishat. Erdhm dhe i nxuarm nga
burgu. Ju i kishit futur. Balshaj i kishte futur. Dhe i ka futur historikisht priftrinjt n
burg. Doruntinn, Doruntinn, ne e gjetm n Ohr atje, se ju ua kishit shitur serbve. E
shpun at Doruntinn Pet Pecamit, si ia kam vn, se se mbaj mend. Ne turqit e prum.
Kshtu q un pr kto legjendat... (Edmond ali, Intervist me Kasm Trebeshinn,
Roma, Aracne Editrice, 2006, f. 50; f. 38-39)

307

deri n skemn e vet t prmbysur. (fjala e dhn, Sknderbeu dhe mikpritja, tek
Mekami). Pra, miti kushtzon strukturn e ngjashme t tregimeve- njkohsisht
Trebeshina prdor t njjtn struktur mitike pr ta shkatrruar mitin.
Njri nga burimet e strukturs s tregimit sht struktura e mitit, prandaj
struktura e tregimit prsritet. Dhe veprojm kshtu pr t kuptuar veprn e autorit,
pr t shpjeguar strukturn e saj.
Studimi i mitit sht shum i rndsishm pr t kuptuar strukturn e sistemit
letrar t Kasm Trebeshins: pr t kuptuar strukturn e veprs s veant dhe
gjith strukturn e krijimtaris s autorit.
E shohim pra mitin n planin strukturor: domethn duke e futur at n kuadrin
e pasurive kulturore shqiptare, n letrsi, n letrsin moderne dhe bashkkohore,
tek autor t veant, n ndrthurjen e miteve me njri tjetrin.
Vet studimi i mitit na ndihmon pr studimin e veprs s autorit, meq miti
sht pjes e strukturs s saj.
N intervistat e tij. Kasm Trebeshina rrfen pr mbshtetjen e tij te letrsia
e Greqis s lasht.74 Ky syth u ndrtua sipas punimit t e. alit. (N Materialet
e punimeve t Seminarit XXV Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn
Shqiptare, Prishtin 2006, f. 202-277)
Kapitulli i par. N mes t dy kohve.
Protagonisti sht Firuz beu q bashk me nj grup kalorsish akinxhinj, pasi
kalojn lumin n vah i ngjiten kodrs dhe vendosin q ta kalojn natn mes kishs
dhe pyllit. Pasi ndezin zjarret, han, luten dhe flen. Protagonistin e zgjon nj
murg i veshur me t zeza. Fillon dialogu midis tyre. Msojm se murgu quhet
Koli. Gjyshi e ka ngarkuar q t bhet murg dhe q t ruaj kishn e Shnjt nga
i Ligu (f. 48).
Ktu kemi nj kalim t rndsishm pr strukturn. Murgu, Koli tregon pr
gjyshin: prdor dialogun, kemi nj dialog t pranishm q referohet brenda batuts
s nj dialogu tjetr.
Firuz beu ngul kmb dhe murgu tregon pr t Mallkuarin.
Kapitulli i dyt. Fillimi i tregimit t murgut.
Murgu tregon tregimin q i ka treguar gjyshi.
Zotit t ktyre anve i kishte lindur nj djal, Kostandini75.
74
Un jam me grekt e vjetr, me Danten, Edmond ali, Intervist me Kasm Trebeshinn,
punim i cituar, f. 15; Letrsin moderne nuk e njoh. Un njoh letrsin klasike. Letrsin
moderne se njoh fare. Dhe un sjam n gjendje tani, se un dola i smur me kto, nga syt.
Po nuk e njoh. Thjesht fare: pr mua letrsia fantastike e mirfillt nuk sht e pranueshme.
Nuk bj letrsi fantastike. Kurse duke u nisur nga filozoft e vjetr t Greqis s lasht un
arrij n kt prfundim: q bota nuk sht e njohshme dhe ne at shumkohsi e marrim
vetm nprmjet ndrrs, (po aty, f. 21).
75
Japim edhe vijimin e kapitullit: Kostandini bn nj jet t shthurur dhe fillon t vjedh.
Nj nat, tregon gjyshi, ndrsa po ktheheshim, pasi kishin kaluar nga shtpia e nj plake,
dgjuan n nj rrug t shkret nj t qeshur t zgjatur.
Kostandini bn nj dyluftim me burrin e veshur me t zeza q qesh me t madhe:
Kostandinit q n goditjet e para i ishte thyer shpata. Ai i l nj takim Kostandinit: t
nesrmen n tavernn pran mullirit t zi, ku do ti tregonte gjrat q nuk dinte dhe kshtu ai
nuk do t vuante m pr t holla. Gjyshi ngul kmb q Kostandini t mos shkoj n takim,
sepse i veshuri me t zeza mbante era djall. Por Kostandini zhduket dhe gjyshi kthehet n

308

Kapitulli i tret. Kmbejn stint.

Zonja e madhe nuk delte n popull, kurse upa e vogl, q kishte lindur pas
ikjes s gjyshit dhe t atij djaloshit prtej detit, po rritej dhe po zbukurohej gjithnj
e m shum. Emrin ia kishin vn Doruntina.
T drguar nga dera e Zotrve t prtejm e krkuan Doruntinn pr nuse.
E caktuan edhe ditn e dasms. Por, pas dy javsh, Zoti i ktyre anve vdiq dhe
thuhej se ishte nxir dhe se skishte asnj pik gjak.
Kapitulli i katrt. T gjitha nisin nga e para.
Vdekja e papritur e Zotit t ktyre anve bri q t shtyhej martesa e
Doruntins.
Kostandini mori t motrn dhe shkoi tek kullat mbi qaf, duke ln n
kshtjelln e vjetr nnn dhe shrbtoren plak.
Krushqit drguan njerz tek Kostandini dhe krkuan nusen. Kostandini u
ishte prgjegjur se nuk ishte gati dhe dalngadal punt u trashn deri tek lufta.
Aty kishin ndrhyr dhe serbt duke mbajtur ann e Kostandinit.
Pas disa prleshjeve ai krushku e pa pisk dhe drgoi e u krkoi ndihm turqve.
Ather u pan pr her t par n kto an turqit e heshtur me allmat e tyre t
bukura dhe, me shpatat e tyre t kthyera e ndan punn q n luftimin e par.
Srbt u zhdukn si t mos kishin qn kurr n Shqipri dhe Sheremet beu, q
komandonte kalorsit turq, u duk n kshtjelln e vjetr.
Kostandini u fut n pyjet ptej lumit dhe u drgoi krushqve t tij njerz me
dhurata dhe u krkonte t falur.
Hyn miqsia n mes dhe, pasi i pajtuan si mundn, caktuan edhe ditn e
dasms q u shty nga njerzit e nuses se ishin shkatrruar nga lufta.
Kaluan muajt dhe t dyja grat, mm e bij, nuk arriti ti shikonte njeri.
Vetm kur erdhn krushqit dhe Doruntina doli nuse q t shkonte me ta, t gjith u
uditn se nusja dukej sikur ishte ngritur nga shtrati pas nj lngimi shum t gjat.
Krushqit, sipas gjyshit, nuk donin tia dinin pr kta t ktushmit dhe
shenjtris s tij q kishte dashur t ndrmjetsonte, i kishin thn disa gjra t
tmerrshme.
Kapitulli i pest. Si del e dehura natn?
Llazi kngtari, pasi hngri drekn e t vdekurit, shkoi tek Taverna e Kuqos.
Ha, pi dhe, kur pa se kishte rn nata, rruga e nxori tek kisha e fshatit t shkretuar.
Shtrihet pran nj varri dhe shikon takimin midis Njeriut me pelerin t zez,
Kuqos s taverns dhe Kostandinit. Kemi dialog.
Njeriu me pelerin t zez tregon se nj her e kan varrosur dhe djegur,
pa e ditur kush ishte, pastaj kishte ardhur n kto an. Urdhron Kostandinin
t thrras Serbt dhe t nis luftn. Un do t t ndihmoj q t bhesh zot i dy
kshtjellave dhe t marrsh motrn pr grua. N luft un do t vritem prsri dhe
ti do t m varrossh duke ma ngatrruar varrin.
Shqipri. Gjyshi, para se ti hip anijes, takon nj njeri t veshur me t zeza, q qesh gjat.
Ai nxjerr shpatn, gjyshi i nxjerr kryqin dhe njeriu i veshur me t zeza ishte zhdukur n
errsirn e nats. Gjyshi u kthye me anije n Shqipri.

309

Kostandini thot: Po un e dua motrn q tashti, se ajo e hoqi nj her fmijn

q kishte me mua dhe tashti un do tia heq fmijn q ka me at tjetrin! Se ti
e prdor plakn t gjitha hert q ta do qejfi, kurse un nuk e kam motrn time!
Llazi kngtari mbeti i tmerruar atje tek ishte
T nesrmen e kishte mbajtur frymn tek urata.
Pas disa ditsh, kur Doruntina kishte ngulur kmb q t shkonte n manastir
dhe t mos kthehej tek i vllai, t gjith nisn t uditen dhe nuk arritn t mendohen
rreth asaj pune se n Tavernn e Kuqos u mblodhn bandat e Kostandinit t
prforcuara nga nj et e fort srbe. Kjo forc u nis kundr pronave t Zotit plak
t ans s prtejme.
Kapitulli i gjasht. Gjurmt mbulohen n varr.
U dgjua aty dhe n fshatrat m tej se n kshtjell natn dgjoheshin ulurima.
Dy njerz nga t fshatit u ishin afruar mureve t kobshme dhe kishin par
Dhe natn n kshtjell shrbtorja plak i mbshtillte Zonjs s mendur
nj gjarpr t zi n qaf dhe e trhiqte si bagti npr terrin e nats n bodrumet
e errta. Ulrimat e Zonjs s mendur i ndiqnin t qeshurat e llahtarshme t nj
Njeriu-hije mbshtjell me pelerin t zez. Pastaj hija me pelerin t zez bnte
nj shenj dhe shrbtorja plak e vendoste Zonjn e mendur pran nj shtylle,
mbshtillte rreth kmbve t saj nj tjetr gjarpr t madh dhe pastaj shkonte tek
nj shtrat atje n an dhe bnte dashuri me dashnorin e saj. Tjetra, e mbrthyer nga
gjarprinjt, nuk guxonte t brtiste dhe shikonte, pa mundur q ti shkpuste syt,
veprimet e turpshme t atyre dy qenieve t pshtira.
Nuk dihej si do t prfundonte ajo pun se, si m tregonte gjyshi i im, po t
arrinin ata t vazhdonin at dashuri t skterrs, n prani t Zonjs s mendur,
pr tre vjet, tre muaj, tri dit, tri or dhe tri minuta, shrbtorja plak do t arrinte
t nxirrte n jet nj qenie si vet Njeriu me pelerin t zez, q thuhej se kishte
lindur po ashtu n nj zon t thell diku larg atje n Azi.
Kshtu dukej se do t shkonin punt, gjersa nj nat, ndrsa ato dy qenie t
pshtira po kryenin dashurin e tyre t llahtarshme dhe t ndyr, Zonja e mendur,
nga dshprimi q kishte prmbytur veten ose nga nj shpres e pashpres, i thirri
Zotit me t madhe:
- O Ati im n qiell! M kthe Kostandinin dhe Doruntinn, q pastaj ti
mbyll syt, se nuk mund t shoh m gjat!
E kishin dgjuar kt thirrm dy fshatart Toka ishte lkundur sikur t
kishte rn trmet dhe sikur m tej n varreza dheu t ishte hapur!
Po, ishte hapur dheu!
T dy fshatart kishin rn prmbys. Ishte dgjuar nj hingllim kali dhe
pastaj heshtje!
N ajr u dgjua prsri nj hingllim kali. T dy fshatart kishin rn
prsri prmbys, por njri prej tyre, prmes friks dhe kurreshtjes, kishte par
Po! Nj kal t bardh dhe mbi t nj burr dhe nj grua!
- M duket se jan ata... vlla e motr! tha njri.
Ia kishte pritur tjetri:
- Ata jan! Po kush e dgjoi thirrjen e saj?!
- Natn dgjojn vetm ata
- Sht! Po zbresin!

310

Me t vrtet n at koh ata zbritn n tok.

- Ku po m shpie? e kishte pyetur Doruntina.
Kostandini i ishte prgjigjur:
- Nna t ka krkuar pr nj gosti T gjith jan aty dhe po t presin!
Ishte uditur Doruntina dhe e kishte pyetur.
- Jan aty t gjith?!.. Po a nuk kan vdekur q prej kohsh?!
- Kan vdekur?! Si kan vdekur?! Asgj nuk vdes! T gjith ndrrojn
dyert dhe drejtimin e lvizjes!... Po m mir le t futemi brenda!...
T dy ishin zhdukur n kshtjell. Dy t tjert q ishin jasht kishin rrshqitur
pas tyre Kur papritur kishte knduar gjeli i par dhe n ast ishin prgjigjur dy
ulrima trbimi. N ajr ishte dgjuar nj zhurm e mbytur e uditshme q ngjante
me fluturimin e shpendve t mdhenj, edhe me ecjen e nxituar t qenieve t
papara. N mes t ksaj rrmuje kishin ar ajrin dhe errsirn thirrjet e nns dhe
t s bijs! Pastaj u drodh toka!... T dy fshatart kurreshtar ia kishin mbathur
nga syt kmbt. Kishin ndaluar tek livadhi n an t knets dhe kishin vendosur
q tia tregonin priftit t gjitha ato q kishin par.
Murgu ndalon.
Ktu kemi prfundimin e legjends. Gjarpri sht nj element i rndsishm.
Mendohet se gjarpri sjell fmijt, marrdhniet midis gruas dhe gjarprit jan t
shumllojshme. Jan t shumta hyjnit mesdhetare q jepen me nj gjarpr n dor
ose q kan gjarprinj n vend t flokve. Edhe ktu gjarpri ka rndsi sepse merr
pjes n transmetimin e ritit t lindjes s djallit. Mircea Eliade e trajton kt tem
duke cituar disa shembuj.
Protagonisti e pyet se far bri prifti.
Murgu vazhdon: Prifti, sa zbardhi dita, mblodhi fshatart dhe u nis pr n
kshtjell! Dhe atje n bodrumet i gjetn t vdekura ato t dyja! Q nga ajo
dit e gjer m sot nuk qetsohen dot as t vdekurit n varre dhe as t gjallt n t
gjith krahinn! do nat dgjohet nj zhurm e llahtarshme n kshtjell dhe
t vdekurit dridhen n varret e tyre.
Gjyshi m ka thn
Sigurisht m prsriste ato q i kishte thn prifti!
Koli, - ngulte kmb duke m folur, - ai djalli me pelerinn e zez nuk qe nj
djall si t gjith djajt, por ishte djalli i djajve.
Kapitulli i shtat. Nj zgjim ku z fillin gjumi.
Pastaj murgu tha: - Un po shkoj q t jem gati pr kohn kur djajt do t
ngrejn gjmn e llahtarshme!
Dhe murgu u zhduk si t mos ishte.
Bra t ngrihem, por u zgjova.
Kish t ngjar q ai djall i madh, i biri i t paudhit m t madh q kishte
nxjerr Azia, t ishte ary, gjoja i vdekur dhe i ngatrruar me t vdekurit e tjer
dhe, nj nat,ndofta edhe ditn, do t ngjallej pr t vazhduar orgjit e tija prej
djalli. Do t hynte npr shtpirat dhe gjer n kotecet e pulave pr tu pir gjakun
njerzve, kafshve dhe shpendve!

311

Vjen pran nj nuse e veshur me t bardha. Dialog protagonisti-nusja e bukur:

- Pse sillesh natn me kt tuf kalorsish?
- Un sillem fushs n krye t kalorsve t mi pr t mbajtur qetsin!
- far qetsie sht kjo, kur ai ka mbledhur gjith djajt dhe do nat ndyn
varret me orgjirat e tija?! Duke hequr nj vij q nga kisha dhe gjer tek pylli
Pastaj t bhet nisja prej Lisit t Madh n drejtim t perndimit Tek vendi ku
priten t dy rrugt sht varri i atij!
U dgjuan gjmime dhe qielli u hap pr t lshuar gjmn!
I hapa syt: po binte shi me rrebesh! Kisha fjetur prsri! Edhe t tjert
u zgjuan nga gjumi.
N mngjes, kur u hap qielli, rrebeshi kishte grryer nj grop t madhe dhe
nj zot e dinte se far kishte hedhur n prrua. U dhash urdhr t mijve q t
ndiznin nj zjarr t madh n gropn e grryer. Kt urdhr ndofta e dhash i shtytur
nga ato dy ndrra.
Gjith jetn e kam pritur at Nusen e Bukur q t m shfaqet n ndrr dhe
t m thot se e prmbusha urdhrin e saj, pasi Gropa e Hapur binte saktsisht aty
ku m kishte thn ajo.
Mbyllja: Ktu sht Kasm Trebeshina q flet dhe jo personazhi i tregimit.
Un kam besim se ajo Nusja e Bukur e veshur me t bardha do t m shfaqet
n astin e vdekjes!
Nuk kam menduar kurr keq pr at dhe pr kt vend! Megjithse
ndonjher n inat e sipr edhe kam shar!
3. Shkrimi tjetr i Kasm Trebeshins ku trajtohet legjenda e Kostandinit
dhe Doruntins sht novela Kisha e Shn Kristoforit. Legjenda e Kostandinit
dhe Doruntins76. Novela ka dymbdhjet kapituj t pajisur me titull. Prmban
karakteristikat kryesore t t gjith prozs s shkurtr t Kasm Trebeshins:
dialogun, ndrrn, tregimin brenda tregimit, shumkohsin, personazhin turk,
figurat e tregimtaris popullore (si djalli), dhnien e personazhit nprmjet
gjuhs s batuts s tij. Rndsi t veant ka prania e ktyre tipareve n kuadrin
e prsritjeve krijuese n t gjith sistemin e veprs s Trebeshins. Dhe nuk
mungon edhe prsritja e strukturs s rrfimit: kemi nj struktur t ngjashme me
at t novelave dhe t tregimeve t tjera t autorit ton.
3. a. Prmbledhja e novels
N kapitullin e par, me titull Shenjtori shpton nga burgu, kemi
prezantimin e protagonistit q jep gjysmn e titullit t tregimit. Kristo, Kristofori,
Shn Kristofori duket si nj shnjtor q thot thnie profetike.
Kapitulli i dyt q titullohet Dhelpra dhe shenjtori fillon me nj t dhn
t sakt pr nj periudh kohe: java e par e korrikut e vitit 1990: pensionistt
komentojn futjen e t rinjve npr ambasadat perndimore.
76

Trebeshina, K., Hijet e shekujve, Tiran, 1996, f. 155-204.

312

Tek hyrja e klubit shikojn nj dhelpr dhe vendosin q ti marrin lkurn.

Kemi nj dialog: Shn Kristofori thot q t mos e vrasin dhelprn, paguan pr
mishin q i japin asaj pr t ngrn dhe flet me dhelprn.
Kapitulli i tret titullohet Kostandini kthehet pa Doruntinn. Kemi
dialogun e Shn Kristoforit me nj njeri t panjohur. Ai tregon pr burgun dhe pr
internimin. Shenjtori e fton t panjohurin n banesn e tij.
Kapitulli i katrt ka titullin N mes t Toks dhe t Qiellit. Arrijn tek
kasollja q sht ngjitur me kishn e shekullit t XV. Kemi nj dialog absurd pr
kafsht midis Shenjtorit dhe t panjohurit.
Kapitulli i pest titullohet Endja n kujtimet e mjegulluara. Vazhdon
dialogu midis Shenjtorit dhe t panjohurit. Tregon i panjohuri. Vazhdon biseda
midis Shn Kristoforit dhe t panjohurit. I panjohuri ndrpret tregimin.
Kapitulli i gjasht. Si u zbukurua Doruntina?
I panjohuri rifillon tregimin.
I panjohuri hesht. Tregon autori. Fillon dialogu midis t panjohurit dhe Shn
Kristoforit. Shn Kristofori i tregon pr familjen e vajzs.
Kapitulli i shtat. Banort e dits dhe t nats.
Fillon ndrra e t panjohurit. I panjohuri mendon, bie nj yll, sht nj turk.
Kemi nj dialog midis t panjohurit dhe Turkut t uditshm. Tregon turku dhe
thot Ju na thirrt dhe ne erdhm dhe vum rregullin. Aty jan dy njerz t
Princit Topia nga Durrsi!
Kapitulli i tet. Ku ishte Doruntina.
Ky sht kapitulli m i rndsishm pr analizn ton sepse ktu kemi
motivin e ardhjes s turqve n Ballkan dhe n Shqipri dhe shpjegimin e legjends
s Doruntins.
Turku vazhdon tregimin. Rrugs pr n Shqipri i drguari i princit Topia i
tregon si sht puna. Princi Balsha i kishte marr me forcn e armve Karl Topis
qytetin e Durrsit.
Princat shqiptar grindeshin vazhdimisht, luftonin midis tyre dhe ndrronin
fen nga ortodoks n katolik duke kmbyer Bizantin me Romn. Pastaj m n
fund, si n koht e vjetra, kishin mashtruar nj Helen duke i propozuar martesn
dhe ia kishin marr Kshtjelln e Kosturit. Pra i kishin thn se do t martoheshin
me t pr ti marr kshtjelln e Kosturit.
Kemi prkufizimin e periudhs historike: Prandaj edhe n at rast, i ndjekur
nga t gjitha ant prej vllezrve t tij shqiptar t krishter, Princi Karl Topia
drgoi njerz te ne pr t krkuar ndihm.
Ishte viti 1385 pas vdekjes s profetit tuaj. Dhe n ato kohra n t gjith
Ballkanin nuk kishte kufij t caktuar n mes t popujve t ndryshm. Shqiptart
dhe serbt derdheshin posht Jugut dhe pastaj ktheheshin prsri nga Veriu, duke
u shar, duke u vrar dhe duke u puthur!... Kto nuk po i them pr t fyer, ose
pr ndonj qllim tjetr !... Mos e dhnt Allahu! Po ti them vetm se, si
po udhtonim at dit, kaluam pr an t liqenit t Ohrit pr tu futur n malet

313

prball Kur befas u dgjua nj z gruaje: Vllezr! Mos m lini ktu!

Kam mbetur n t katr rrugt e poshtruar nga t gjith dhe nuk di ku t shkoj
dhe t qndroj tashti!...
E ndala kalin dhe shikova andej nga vinte zri!... Ishte nj grua n t dyzetat
por q dukej akoma m plak! E veshur keq Dikur duhej t kishte qen e
bukur, por nga ajo bukuri kishte mbetur vetm hidhrimi i madh q shprehej n
syt e saj t shuar!
-Kush sht kjo grua? pyeta t drguarin kryesor t Princ Topis.
Ai u prgjigj:
- Shqiptare sht dhe, sipas t folurit, duhet t jet nga Muzakia!
- N kt vend?! Nj grua nga Muzakia?! - thash un i uditur.
N kt ast i drguari i dyt i Princ Topis thirri:
- Po kjo sht Doruntina e Nikoll Pets nga Pojani!
Tha i drguari kryesor:
- Ajo sht!
Un nuk po arrija ti kuptoja gjrat! Muzakin e kisha dgjuar, por at
Nikolln q ishte babai i asaj gruaje nuk kishte si ta dija kush ishte dhe ku ishte!
Duket shqiptari m i rndsishm e kuptoi hutimin nga t gjitha ato q porsa
kisha dgjuar, ndaj foli kshtu:
- Kjo sht vajza e njrit prej kryetarve fusharak q tashti ndjekin Princin e
Balshs. M par kan qen me Princ Muzakun, pastaj kaluan me princin ton!
Pun e ngatrruar!
E pyeta un:
-Por far krkon kjo grua n kto vende t largta q nuk dihet t kujt jan
tashti?
Tjetri m tregoi se at e kishte marr si vajz shoqrimi njra nga zonjat
e mdha n Oborrin e Kralit t Serbis n Kostur. M tej ai nuk e dinte se far
kishte ndodhur, ndaj un e pyeta gruan:
-Bajan, ku dshiron t shkosh?! M thuaj far mund t bj un pr
ty?!
Gruaja u prgjigj:
-M o n Muzaki, n shtpin e tim et!
N ast e ndava mendjen: njri nga shqiptart m mjaftonte! Tjetri me dy
nga t mit do t kujdeseshin pr at grua t mjer. Thirra:
-Tugaj! Ynsal! Bashk me shqiptarin do t kini kujdes pr kt grua
dhe do ta oni n familjen e saj!
Mu prgjegj Tugaj:
-Si urdhron, Aam!
Unsali vuri dorn n zemr dhe uli kokn
Tashti m thuaj ti, zot i mir, far mund t bja un m shum pr at gruan
tuaj?!
Pastaj n fund t kapitullit, n faqet 188-9 kemi nj kalim shum t
rndsishm: kemi apologjin e turkut pr turqit, prmbledhjen e qndrimit t
Kasm Trebeshins mbi legjendn, mbi marrdhniet midis pushtetit komunist
dhe Ismail Kadares dhe mbi intrpretimin e tij pr legjendn:
Prandaj, miku im, nuk duhet t harroni se Doruntinn e Nikoll Pets nuk
e shput ju te shtpia, por ne! Ne turqit, q me kalorsit tan t pak, e fituam

314

betejn e Savrs n vitin 1385 t Profetit tuaj! Ne ia kthyem Durrsin Princit

tuaj Topia! Ne i kemi mbrojtur Kishat tuaja! Ne e shptuam popullin tuaj nga
humbja e plot e ndjenjs kombtare! Ju do t ishit br grek dhe serb, por
ardhja e jon ju dha koh t mjaftueshme q t trashgoni Flamurin e perandoris
Bizantine! Mendoj se duhet t jeni aq t arsyeshm sa t na jepni at q na
takon!
Prsa i prket asaj legjends q ai rrakashkronjsi juaj prngjeshi sipas
urdhrave t udhheqjes s lart, mund t themi hapur se jep me besnikri udhzimet
e udhheqsve harbut dhe mnyrn se si ata i gjykonin shtjet dhe fajtort e
pafaj! Ju keni shkuar gjer aty! Prandaj m duhet t ta them edhe nj her se
Dorutinn e kthyem ne n shtpin e saj! Se Kishat i mbrojtm ne ashtu si i
gjetm! Se ne e shptuam kt komb nga shprbrja! Mendoj se duhet t jeni
aq t arsyeshm sa t na jepni at q na takon!
Kapitulli i nnt. Zhurma n kish.
Ndrhyn autori q prezanton rifillimin e dialogut midis t panjohurit dhe
turkut mbi kishat dhe xhamit. Dialog midis t panjohurit dhe nj njeriu t
veshur uditshm: flasin pr Zotin dhe pr pushtetin. Tjetri thot se sht Djalli. I
panjohuri del nga kisha ku vazhdon sherri.
Kapitulli i dhjet. Oshnari dhe Kalorsi.
N pyll ka nj dialog midis t panjohurit dhe nj zri. Pastaj zri q dgjohej
zhduket.
Kemi nj dialog midis Turkut dhe t panjohurit.
Turku, q shpreh iden e Trebeshins, jep mendimin e tij pr fen. Kuptojm
q i panjohuri sht i krishter.
Kapitulli i dymbdhjet. T vrtetat e panumrta.
Kemi nj bised midis Turkut, t porsaardhurit dhe t panjohurit. Turku thot
se po largohet. Prpara se t largohet i sqaron prfundimisht t panjohurit shtjen
e Doruntins.
Foli i panjohuri:
- Sipas asaj q shihet dhe dgjohet, duket nuk i keni prishur ju! Dhe sherret
e kishs... Nuk sht fjala aty!... Por ti nuk m tregove ku shkoi Doruntina!
U udit Turku:
-Doruntina?! Ah, po! Doruntina! Po a nuk t thash un se ngarkova dy
vet q ta shpinin n shtpi?!...
Pyeti i panjohuri:
-Dhe e shpun?!
Tha turku:
-Ti v n dyshim turqit e mi?! Nj turk e shpie urdhrin n vend Ose
vritet!
I panjohuri pyeti prsri:
-Dhe jeton Doruntina?!
Foli turku prer:
Jett e njerzve nuk i kemi n dor ne turqit! Mbe me shndet!

315

Nj ast m von turku ishte zhdukur!

Kemi nj bised midis t panjohurit dhe t porsardhurit. Papritur vjen edhe
Djalli.
I porsaardhuri sht oshnari. Kemi nj debat midis Djallit dhe Oshnarit.
Kemi ndrthyrjen e mitit (Djallit, legjends s Doruntins) me predikimin e
krishter.
Oshnari largohet. Djalli i flet t panjohurit pr pafundsin, pr prjetsin
dhe pr frikn. Pastaj zhduket dhe i panjohuri zgjohet.
Kapitulli i dymbdhjet. Rruga pa fund e t humburve.
I panjohuri zgjohet. Dialog midis t panjohurit dhe Shn Kristoforit.
Vjen nj ujk. Shn Kristofori i jep ujkut mish t pjekur. Ujku ha dhe largohet.
Shenjtori flet pr egrsirat.
Ashtu si te tregimi Koh pa fund. Tregim i nj t panjohuri kemi ujkun77.
Ktu, sipas Trebeshins, pr t kuptuar figurn e ujkut duhet t kemi parasysh
Shn Franeskun.78
77
Trebeshina, K., Koh pa fund. Tregim i nj t panjohuri n Vendi ktu. Koha tani,
Tiran, 1992; E. .: Mbetemi tek vllimi me tregime Vendi ktu. Koha tani me tregimin
Koh pa fund. Tregim i nj t panjohuri. Tregimi ka nnt kapituj t pajisur me numr
rendor dhe me titull. Tregimi fillon me nj ngjarje nga Lufta e Dyt Botrore: pas nj
beteje pushkatohen 22 vet. Pastaj tregon Plaku me mjekr t gjat e me flok t gjat e t
blert: koha e Ali Pashs, Silahdari i pashait nga Janina vret djalin e vogl q ruan dhent
me fmijt e tjer, nna e tij qan. Autori ndeshet me nj plak tjetr me flok dhe mjekr
Gri-n-t-blert q tregon nj histori: djali i pasur vret ish-shokun e tij, djalin jo shum t
pasur, pasi kishte premtuar se do ti jepte motrn pr nuse; at e djegin n hell. N kt
pik kemi nj kaprcim n koh: autori tregon se jeton n pyll s bashku me nj shok;
edhe ktu kemi nj njeri me mjekr t zez e me sy t njohur. T dy shokt jetojn n nj
shpell; autori shikon nj ndrr, ku Njeriu me mjekr t zez i flet mir pr ujqit. Jemi n
muajin maj, shoku ikn jasht shtetit, autori, i mbetur vetm, kalon tek varrezat dhe shikon
varrin e nj vajze, kemi nj kok t gdhendur n mermer. Pastaj shikon nj betej ku vriten
shum njerz, shkon te shtpia e vajzs, fejohen; kemi nj przierje kohsh, autori kthehet
n shpell, jemi n dimr. N shpell autori shikon n ndrr nnn e tij dhe miqsohet me
Ujkun e madh. N fund kemi nj refleksion pr mshirn dhe mbylljen. Prsa i prket jets
n nj shpell, simbolet far jan? Jeta partizane, ujku, far ishte? Automatiku? Ujkun
mund ta kuptojm si socializm, shpelln mund ta kuptojm si gjith Shqiprin? Delet,
far ishin? Populli? Q e merr ai ujku dhe e zhvat dhe ia sjell dikujt tek shpella. Mos u
prpiqni q ti interpretoni interpretimet e mia t gabuara., ali, E., Intervist me Kasm
Trebeshinn, punim i cituar, f. 11-12.
78
K. T.: E di, pr kt mund t themi dy fjal. Shiko, pr mua, pr shembull, tek
Aventurat e Rrakatakes, prsri ke tre ujq q i vijn bariut n tuf dhe i thon ti ham.
Ai thot: mos i hani. T ham dhent se kemi uri. Bariu u thot atyre mos hani, se
nuk jan dhnt e mia. Un pa pyetur zotnin nuk mund tua jap. Mir, - i thon ata,
- shko pyete zotnin. Po dhent, kush mi ruan mua?. Ti ruajm ne, - i thon ata.
Edhe bariu shkon e pyet zotnin. Kur e pyet zotnin, zotnia i thot: Po, po, ke br! Jepu
menjher!,- thot.
Un ktu nisem nga ujku i Shn Franeskut dhe i t tjerve. Ujku pr mua sht n t
vrtet nj gj e egr, por edhe nj gj q ekziston n natyr. Dhe si gj reale, ti referohemi
edhe Hegelit, gjersa sht reale, do ushqehet, domethn n jet sado barbar t jemi, edhe
ne jemi barbar si ujqrit. Gjithkush krkon pjesn e tij n mnyr t natyrshme dhe jeton
n paqe ajo po t ket pjesn e tij, ai, mund t jetoj si gjithkush. Ktu sht e keqja m e
madhe e njerzimit. Se nj drejtsi absolute dhe nj moral absolut nuk ka. sht e vshtir
q t bhet nj vlersim, pa u njohur vepra., po aty, f. 12.

316

Biseda midis Shenjtorit dhe t panjohurit prfundon me largimin e t

panjohurit:
I panjohuri u prqafua me Shenjtorin dhe u nis me nxitim q t mos kishte
koh pr t bluar nj mendim tjetr. Pa e kuptuar pse, ai ndoqi po at rrug q
kishte marr ujku. Doruntina ishte prtej ujrave t mdha! Prandaj edhe ai u
nis pr n vendin q nuk dihej ku ishte!
4. Novela Lkura e djegur. Nj histori pr dy shkrime ka trembdhjet
kapituj. Kapitujt nga i pari tek i dymbdhjeti jan t pajisur me numr dhe me
titull. Kapitulli i trembdhjet quhet kapitulli i fundit.
Kjo novel ka rndsi pr strukturn e saj: sht nj struktur e ngjashme
me at t disa tregimeve dhe novelave t tjera t Trebeshins. Edhe ktu kemi
moshn e preferuar t letrsis s nntqinds, fmijrin, dialogun, tregimin
brenda tregimit dhe ndrrn. Pra prsritet edhe struktura e tregimeve t tjera
edhe elementt prbrs t ksaj strukture. Elementt e mitit ktu t pranishm
jan Shn Gjergji79 dhe Djalli. Dhe kta element rezultojn nga analiza q i
bhet nj ikone n faqet e novels. Ikonografia e Shn Gjergjit q nga shekulli i
dhjet n Lindjen e Krishter na e jep shenjtin n mosh t re, pa mjekr dhe pa
ndonj karakteristik t veant, zakonisht t shoqruar nga Shn Dhimitri. Me
kalimin e kohs Shn Gjergji na del me mburoj dhe shpesh n mes t shenjtve
t tjer lufttar. N modelin ikonografik bizantin mbshteten riprodhimet e bra
n Siili. N Europn perndimore q nga shekulli i XII kemi pamjen e shenjtit
mbi kal, q bhet gati t vras dragoin. Ky model u ndoq sidomos n gotikun
e vont n Franc dhe n Germani dhe n Rilindjen italiane. Prmendim prve
79
Shn Gjergji sht nj figur shum e rndsishme. Shenjt i krishtrimit dhe figur
legjendare. Sipas dokumenteve t shekullit t VI ai qe nj dshmor n Lidda (Diospolis
n Palestin) prpara periudhs s Kostandinit. Faltorja e ndrtuar n varrin e tij q nga
shekulli i IV vizitohej nga pelegrint e shumt. Gjergji jetonte n Palestin dhe ishte nj
tribun ushtarak. Pasi shprtheu persekutimi nga ana e Dioklecianit ai ua shprndau pasurin
e tij t varfrve dhe deklaroi hapur se ishte i krishter. E uan prpara perandorit, por nuk
pranoi t ndrroj mendim. Pati nj vegim ku Zoti i tha se do t vuante gjat, se do t vdiste
dhe do t ringjallej tri her. Kjo gj u vrtetua. Pasi shptoi pr shtat vjet nga vuajtjet m
n fund ia pren kokn. N kohn e kryqzatave kulti i Gjergjit u rrit shum meq ishte
zgjedhur si mbrojts i kalorsve, dhe pr nder t tij u ndrtuan shum kisha dhe manastire.
Q nga ajo koh filloi t tregohet edhe episodi i vajzs q do t merrej nga djalli dhe q u
lirua nga Gjergji.
Ky episod e afron Shn Gjergjin me disa mite t tjera. N nj qytet t Libis jetonte nj
dragua q t kallte frikn q krkonte do dy dit nga dy dele. Pastaj filloi t merrte njerz.
Kur Gjergji mbrriti n qytet ishte radha e vajzs s vetme t mbretit. Por Gjergji e plagosi
dragoin dhe ia dha vajzs s mbretit q ta trhiqte zvarr npr qytet. Pastaj e vrau dhe
kshtu t gjith morn pagzimin.
Tradita legjendare e shum popujve prqendrohet n episodin e dragoit. Kulti i tij vjen nga
Lindja por n kohn e Kryqzatave u prhap edhe n Perndim. Pr njfar kohe ngushtica
e Dardaneleve u quajt ngushtica e Shn Gjergjit. sht mbrojts i shum qyteteve, kombeve
dhe krahinave, si n Angli, Portugali, Katalonj dhe Aragon, Gjeorgji dhe Lituani. Festa e
Shn Gjergjit festohet m 23 prill n shum shtete t Europs.
Ka rndsi pr noveln q po shqyrtojm fakti q Shn Gjergji me veprn e tij siguroi
pagzimin e banorve pasi i shptoi jetn vajzs s mbretit. Ktu kemi kmbnguljen e
farktarit q prifti ti pagzoj varrin. Kt krkes ai ia bn kalorsit t ditur: Shn Gjergji
sht edhe mbrojtsi i kalorsve.

317

disa skulpturave t Muzeumit t Lubeks, dy veprat e Paolo Uccello-s, njra n

ekspozitn Lanckoronski n Vien dhe tjetra n koleksionin Jacquemart Andr
n Paris; nj piktur n Ekspozitn Corsini n Rom dhe nj piktur t vogl n
Louvre t Raffaello-s n mosh t re. Rilindja italiane na e jep nganjher n
kmb, t armatosur dhe me mburoj, q trheq zvarr dragoin, si tek statuja e
Donatello-s, q tani sht n Museo del Bargello n Firence, ose tek rri pas
dragoit t vrar, si paraqitet n pikturn e Akademis s Venecias, vepr e
Mantegna-s. E gjith legjenda e Shn Gjergjit u pikturua n afresket e baziliks s
Shn Gjergjit n Padova nga Jacopo degli Avanzi n vititn 1377 dhe n vitin 1505
nga Vittore Carpaccio n San Giorgio degli Schiavoni n Venecia.
4. a. Prmbledhja e novels.
Kapitulli i par. Kur stint ishin tonat.
Autori tregon pr protagonistin, q sht ai vet, dhe pr shokt e tij, Halilin
dhe Hiqmetin, q jan shok shkolle. Mbaron viti shkollor dhe fillojn pushimet
e vers.
Kapitulli i dyt. Pushimet bhen pushime kur ne i quajm t tilla.
N mes t korrikut n fshatin fqinj vdes prifti dhe i biri fillon studimet pr
t zvendsuar t atin. N fshatin fqinj vijn klerikt e lart. I biri i priftit hiqet
mnjan dhe bhet prift Peti i Dhanilit.
Kapitulli i tret. Kur nisn pushimet e vrteta.
Jemi n muajin gusht. Dgjohet pr nj rrahje n ann e pyllit prmbi knet.
Kryetari i Komuns dhe kapteri i gjindarmris i krkojn t atit t protagonistit
q ti ndihmoj. Kryetari i komuns merr me vete protagonistin, me nj ant n
dor, si sekretar, q ti jap rndsi vetes. Arrijn n fshat dhe kryeplaku thot se
sherri sht mbyllur, pastaj Kapteri i krcnon me burg, kshtu pleqt e caktojn
menjher kufirin pr kullotat dhe drizat. Fillon knga dhe rakia. Pas darke
protagonistin e z gjumi.
Kapitulli i katrt. Bishti i farktarit t fshatit.
Kapitulli fillon me fjalin: Duket isha n kokrr t gjumit, kur dikush m
kapi prej supi!
Kemi nj dialog midis protagonistit dhe nj personazhi q thot se prej
pesmbdhjet shekujsh jeton me halle dhe me brenga dhe se i kan ngjitur nj
bisht. sht nj njeri me mjekr t zez dhe ka nj prparse farktari, thot se
ai sht njeriu q dogji lkurn. Ai tregon se e kan thirrur n vitin katrqind e
tetdhjet t Zotin Ton dhe pastaj njqind vjet m von, kurse n rastin e tret e
thirrn dhe i ngjitn bishtin. Farktari e fton protagonistin q ta ndjek n kish
sepse vetm atje mund ti tregoj bishtin, sepse bishtat shihen vetm n Kisha.
Kapitulli i pest. Ikona e dyt pas t pars.
Vazhdon diaogu midis protagonistit dhe Farktarit. Jan n kish dhe farktari
i tregon nj ikon me Shn Gjergjin, i thot se Shn Gjergji nuk i plqen fare. E ka

318

sjell aty q t shoh bishtin e djallit t ikons, t cilin Shn Gjergji po e shpon me
shtizn e tij. Pastaj dalin nga kisha, shkojn pran varrete q farktari ti tregoj
historin e tij.
Kapitulli i gjasht. Ligji i fjalve nuk shkelet.
Farktari vazhdon tregimin. Flet pr rndsin e fjals q nuk mund t
mbulohet me nj fjal tjetr.
Farktari tregon pr takimin e tij me Dhespotin: kemi dialogun midis t dyve.
Dhespoti i thot q t prgatit zjarrin pr t djegur nj lkur ku kan shkruar dhe
kan przier fjalt e shenjta me ato t pgrat.
Kapitulli i shtat. Me lkurn u dogjn edhe fjalt.
Farktari shkon n fark dhe ndez zjarrin. Hyjn n fark Despoti me priftin
e fshatit dhe me priftin e fshatit prtejas. Ka batuta bisede. Hedhin n zjarr lkurn
q duan t djegin: shprthejn shkndija, klerikt tremben, kndojn lutje me z t
lart dhe ia mbathin. Farktari shikon se ka mbetur nj pllmb lkur e padjegur.
Vendos q ta ruaj.
T nesrmen Dhespoti thrret Farktarin dhe i thot se ata kan djegur at
lkur t mallkuar, duke br nj pun t dobishme pr grigjn e atit Mbretit Ton.
Kapitulli i tet. Kalorsi q dinte latinisht dhe greqisht.
Tregon Farktari pr takimin e tij me nipin e qeveritarit t par t krahins, i
cili ka disa fjal n latinisht t shkruara mbi shpat. Jan fjalt e Klit Andronikut.
Kemi dialogun midis tyre. Farktari i tregon kalorsit lkurn e shkruar. Kalorsi
thot se sht shkrimi i Klit Andronikut. Sipr tij gjendet shkrimi i ndonj prifti t
paditur q ka shkruar nj copz nga nj letr e shenjtit Pal: Prifti mund t martohet
po qe se do gruan e tij dhe nuk i shkon mendja pr gra t tjera. sht shkruar n
greqisht. Kalorsi lexon edhe shkrimin e Klit Andronikut: Dy femrat bashk te
trup i femrs presin: / aty gjith hapsirat rrotullohen!... / Nga mez i gjirit posht
kalojn e shkrihen, / T ndizen bott, koht t trazohen!...
Farktari i krkon kalorsit q ta pranoj lkurn si dhurat.
Tregimi ndrpritet se protagonisti zgjohet n diviten ku e kishte zn gjumi
natn e kaluar.
sht nj kalim i rndsishm pr strukturn: Protagonisti zgjohet, ka par
ndrr.
Kapitulli i nnt. Si fillova t shkel n botn e ktejme.
Autori zgjohet n fshatin ku ishte. Ha mngjesin dhe i duket sikur nuk ndahet
dot nga shekulli V dhe VI. Autori do q t lexoj librat e shenjta t Petit t Dhanilit
dhe t gjej t fshehtn e ikons. Autorin e fejojn me motrn e vogl t Halilit
dhe e ftojn pr dark.
Kapitulli i dhjet. Nata n stan.
Protagonisti (autori) shkon pr dark n stan. Kalojn n vendin ku thuhet
se kishte qen Katedralja. Pas darke bien t flen. Protagonisti fillon t dgjoj
tregimin e njrit prej barinjve : flet pr nj njeri q sillet natn aty n mes t
Katedrales, Qytetit t lasht dhe kishs s fshatit matan.

319

Protagonisti ndrron prsri: i flet prsri Farktari, kemi nj dialog tjetr.

Farktari tregon se ata i kan djegur varrin, por vendin duhet ta bekoj prifti i ri,
se ai nuk pati koh q ta ndrroj fen. Ai thot se para s gjithash duhet rregulluar
puna e ikons se aty e kan br me bisht. Bishtin ia kishin vn kur ai kishte
vdekur dhe e kishin shpallur djall.
Pastaj Farktari, q t mos u prishin gjumin t tjerve, i thot protagonistit
q t zbresin rrz pyllishtes.
Kapitulli i njmbdhjet. Bishti dhe raporti n Qiell.
Vazhdon dialogu midis protagonistit dhe Farktarit dhe tregimi i Farktarit.
Farktari kishte vdekur. Ai nuk kishte par as ngjj, as djaj dhe as Shn
Gjergjin. Vritet n luft kalorsi i ditur dhe kur ndajn pasurin e tij lkurn ia
dhurojn Dhespotit, i cili trbohet nga inati. Vendos dhe shpall q Farktari kishte
lidhje me djallin. Pastaj vendosn q Farktari ishte vet Djalli, e mallkuan dhe i
dogjn varrin. E pikturoi piktori i par me bisht dhe mbeti ashtu pr tetqind vjet
nn kmbt e kalit dhe i shpuar nga shtiza e Shn Gjergjit. Ra trmeti i madh dhe
kisha u rrafshua. Por pas njqind vjetsh ndrtuan kishn e re dhe ikonn e re. N
fund Farktari krkon q kisha t mos prish lkurt e t tjerve dhe t mos bj
djaj kotskoti, q prifti i ri ti bekoj varrin dhe t lutet pr gjith njerzit q jan
marr n qaf.
Protagonisti zgjohet dhe shikon se nuk sht n stan.
Kapitulli i dymbdhjet. Prifti i t gjithve.
Kur zbardh dita protagonisti kthehet n stan. Pastaj largohet nga stani. Natn
shkon tek prifti, Peti i Dhanilit. Kemi nj dialog. Peti i thot se e di punn e ikons,
se ka edhe copn e lkurs, se e di edhe punn e varrit.
Nuk kuptohet qart nse edhe kapitulli i dymbdhjet sht ndrr.
Kapitulli i fundit.
Muaji i trembdhjet i jets s njeriut.
Protagonisti shtit me t fejuarn dhe me shokt e tij.
N dy paragraft e fundit autori e mbyll me periudhn kur sht plak. Flet tani
pr t tanishmen, flet n pleqri, pr jetn e autorit t tregimit.
4. b. Nnvizimi i faktit se n shum tregime dhe novela t Kasm Trebeshins
kemi t njjtn skem prsa i prket strukturs, ose nj skem q prsritet
nuk duhet ta shohim si nj t met, prkundrazi. Kur nuk kemi mundsi q t
prmbledhim, kur kemi dukuri t ndrlikuara q nuk mund t prmbledhim n
dukuri t rangut m t ult, mund ti studiojm vetm duke shqyrtuar marrdhniet
e tyre, domethn duke u orvatur q t kuptojm se far lloj sistemi origjinal
prbjn. Struktura e prsritur sht n prani t t gjitha zgjedhjeve t tjera
artistike.

320

Tek Trebeshina dhe tek Kadareja kemi legjendn e Kostandinit dhe t

Doruntins. Q t dy e vendosin n nj periudh t caktuar historike. Tek t dy
kemi ndrthurjen e miteve: t mitit t udhtimit, t fjals s dhn, t bess, t
ringjalljes, t pranis t t gjallit dhe t t vdekurit, t Sknderbeut n nj vepr t
veant dhe n kuadrin e sistemit t prgjithshm t veprave t tyre. Po ashtu edhe
figura mitike e gjarprit, trajtohet nga t dy shkrimtart.
4.6.7.5 Vetdija mitike e qensis dhe e qndress. Arkinacionalja tek
vepra e Pashkut
Vepra e Pashkut ka nj ndrlikueshmri t madhe dhe tepr specifike t
marrdhnies me at q e ka paraprir; stili i Pashkut sht i pangjashm me stilin
e ndonj shkrimtari tjetr. M tepr do t flisnim pr ndrtekst si nj forc t madhe
t shkrir q v n lvizje do mekanizm, sesa pr nj paratekst t shqueshm, t
dallueshm a t veueshm.
Pr t par vetdijen mitike t qensis dhe qndress si dhe arkinacionalen
tek vepra e Pashkut s pari ndalemi veanrisht n romanin Oh dhe tregimin
Kulla, e m pas n disa tregime t tjera ku veimi, shquarja e paratekstit sht m
e mundshme.
Miti vjen ndryshe tek romani Oh: ai vjen si diskurs, si shenj-simbol si
sakralizim. Sacre-ja nuk sht prmas e mitit q zhvishet gjat transponimit
artistik, por, e kundrta, prmas q i vishet rrnjve dhe i ushqen ato si esenc
e prtritjes pas do rrnimi shpirtror. Sacre-ja sht e pazhdukshmja, e
pakontestushmja dhe e paasgjsueshmja.
Prmas sakralizimi marrin simbolizmi i rrudhave t plaks pas vdekjes tek
tregimi Kulla dhe zgjimi i shpirtit t kulls merr nj prmas mitike, gjithashtu.
Pas zhvarrosjes, fuqizimi i esencs s fenomeneve sht i shumfisht; ky fuqizim
si dhe riciklimi t ojn drejt thelbit t mitologjikes.
Tek Oh-u, ekzistimi dhe psimi; dhuna shpirtrore dhe riprtritja paraqiten
t mistifikuara. Barka, prve forcs q i jep natyrshm t qenit simbol biblik,
mistifikohet sepse nuk kalbet. Ky simbol biblik e universal merr ngjyresa rajonale,
nacionale pasi areali historiko-gjeografik, trevat dhe fiset pr t cilat rrfehet kur
zbritet n koh, jan t Iliricium-it. sht qndresa dhe mbijetesa e Iliricum-it
-q lidhet me kt bark. sht nj projektim nj lloj metonime, i cili shqipton
tragjiken e ekzistencs, amshueshmris dhe qndress.
Vrehen dy sjellje, n dukje t kundrta ndaj kohs q ngjet n vetdije: ajo
n nj kuptim mitizohet (sht e pamat, metafizike, nj prtejkoh), n nj kuptim
tjetr, mitizohet (rrshqet pa forc prmbi gjallimin, mbijetesn dhe qndresn).
Koha mitike e historike krijojn botn e riciklueshme t arki-nacionales,
... t prfaqsuar n personazhe simbole, fenomene universale t prftuara nga
shprndrrimet, n at pshtjellim kohrash tek Oh-u, q kur davaritet zbulon
damkn e tradhtis n nj periudh t prmbysur t historis s etnis.
Koha mitologjike sht koh neutrale, megjithse jepet me t kryern e
thjesht... sht koh neutrale e mitologjis, apo loj e autorit me simbolikat e saj.

321

Kshtu q, Plaku si personazh-simbol e shpjegon vetveten, jetn, prvojn,

duke treguar se aty ka shkoz e murriz, por edhe lisa t gjat, q n zguer t tyre,
mund t kalojn dimrin dymbdhjet ujq e dymbdhjet desh.80
Nprmjet Plakut vazhdohet udha pashkiane pr n botn mitologjike.
Kjo udh shmbllen me variantin arkinacional t figurimit t eidosit t jets si
universalitet. Kjo sintagm del duke e pasur parasysh filozofin e prvojs jetsore
e religjoze, filozofin e krkimit q na e sjell si mitologji Pashku, nprmjet
gojs s Plakut. Andaj, nprmjet Plakut alias, figurs s tij t shndrruar n z
personazhi, ai deprton n botn universale t lufts s pranis e mungess, e cila
si imanenc e prodhon krkimin. Ktu hasim konotacionet tekstore q ojn deri
n literatura me baz religjoze, por gjithnj duke i dhn stilistikisht koloritin e
mitologjis ambientale arki-nacionale.
Krkimi i vazhdueshm i plakut pr delen, rezulton me humbjen e deleve t
tjera. Nga kjo konotohet utopia e filozofis s krkimit t absolutizmit n jetn
reale, ku figurshm, me alegori, vihet n pah se jeta si krkim sht vetm nj loj.
Nj mashtrim ku njeriu gjen dika e dika humb. Nj krkim n nj bot me plot
t panjohura, t cilat truri njerzor ende nuk ka gjeneruar mekanizma pr ti arritur.
Kjo edhe n praktikat jetsore dhe n prballje me metafizikn jetsore sfidon
edhe plotnin dhe ekzaktsin matematike, kur edhe plotnia e numrave (100 dele)
sht utopi. (E gjitha kjo)... duke e shfrytzuar filozofin e asociimit q bhet n
mendjen e personazhit-narrator autorial. N kt rrug, Plaku flet pr Malin e tij,
figurn e njerzve t nacionit t tij, ku e krkon delen, mashtrimin njerzor, 99shin e kurr 100-shin, po njkohsisht udha n mitologjin ambientale figurohet
pikrisht duke luajtur me konotacionet e metafors s Malit, pr ta damkosur
Tradhtin edhe n rrafshin e figurimit mitologjik... kalohet n figurimin e tems
s tradhtis, pr ta damkosur at n t gjitha rrafshet: n rrafshin individual,
mitologjik, arki-nacional, nacional etj.
Plaku as q e ndjen lodhjen duke krkuar npr malin e tij, ... nuk brengoset
gjithashtu pse i kputen t dyja kmbt duke ecur e soditur npr malin e tij, as pse
nganjher merr n thua,-pengesat n jetn njerzore,-sepse plaku e do malin e tij,
e dashuria manifestohet me gaz e helm!
80
S pari hetojm filozofin-mitin e numrit t legjendave, pastaj trinin kuptimore
Dimn-Desh-Ujk. Po t hyjm n nj interpretim t diskursit t cituar mitologjik me pesh
autoriale do t thoshim se Dimni, n zguer i bashkon bott e armiqsuara q n gjenez,
grabitqart me t grabiturit, viktimn me kriminelin, i ngrin, ua bn t huaja imanencat
gjenetike apo dhe prvojat jetsore q i kan uar n armiqsi. Kjo ndodh sepse dimni
qndron n fronin e nj sunduesi, Zoti, q n kt rast dikton gjithka, ashtu si dikton
relacionet (n miniatur) n zguerin e hartuar q e gjejm tek Oh-u i Pashkut. Funksioni i
mitologjikes sht nxjerrja e postulateve ...
Prandaj, proceset ricikluese n natyr: jeta, miqsia, armiqsia, metafizika, si preokupim
i fizikes (njeriut si racio), jan pjes e filozofis, etiks, moralit dhe veansis diskursive
q nprmjet figurs s Plakut... sintetizohen n Oh-un e Pashkut. Kshtu q trinia, Dimni
Ujqit e desht, konoton sado empirikisht, qensin e nj hierarkie universale, qensin e
lojtarit t vogl n botn pa fill e pa fund, ku ndrvarshmria e domosdoshme sht vet
t jetuarit. Kjo thuajse mund t lidhet me shenjn-mit t verigut (zinxhirit) q on deri
n gjenezn e bots, Tradhtis e Ndshkimit. (Krasniqi, N., Autori n letrsi, AIKD,
Prishtin, 2009, f. 211)

322

Pse? Nse mali i plakut (areali i arki-nacionit) sht rrallue i sht ndar
rritja n gjysm, (nacionit), ather fajin se bart askush tjetr prve vet malit
(Arki-Nacioni).81
Shkojm te simbolika, tek arki-kujtesa, arki-nacioni, Ikona: ajo e Barks,
simbolit t Iliris. Nse plaku mendon pr Barkn (simbolin), ather kujton edhe
referencat q ndrlidhen me at bark (me simbolin). Nse kujtohet Barka, q nuk
kalbet, as nuk mbytet kurr, ather kujtohet Iliricum-i, qndresa, kryengritjet e
vazhdueshme, arki-nacioni, shenjat e mbetura, por kjo rrfehet nga pozita narrative
e nj t tashmeje hipotetike.
Ediosi pr arki-nacionalen e prodhon nacionalen moderne, ndrsa kjo e
fundit n zhvillim e sipr, e mistifikon ose e fuqizon edhe m shum t parn.
Rrethi riciklues sht thuajse i motivueshm. Prandaj, Barka e Plakut na del si
pik referuese, nprmjet s cils na mundsohet hyrja n botn e riciklueshme t
ediosit t arki-nacionales si figurim artistik.
Pr modernistt e fuqishm ndrmjet poleve t kohs personale dhe kohs
mesianike (mitologjike) qndron e shtrir koha publike, apo koha historike, e cila
tek Oh-u, merr figurimin autorial me distinksionin pashkian ndrmjet Batos s
Desidiatve dhe Batos s Breukve, ku hetohet tema e tradhtis n nj periudh t
prmbysur t historis s etnis.
Koha mistike historike e thyerjes s Qerres s diellit dhe natyra e rrfimit
identifikohen me njra-tjetrn. 82
N... dialog hetojm tri personazhe-simbole, desidiatin, breukun e pirustin, t
cilt prfaqsojn fiset e njkohsisht edhe trevat respektive t Iliricum-it, n nj
koh e n nj hapsir historike.
Pashku, nprmjet simbolikave, shprndrrimeve t personave historik
n personazhe fiksionale arrin ti hetoj dhe ti hulumtoj esencat si fenomene
universale.
Nprmjet tekstit-figur portretizohen relacionet n arki-nacion, ndrsa n
planin tjetr vihet n pah njohja dhe kultura e thell pashkiane, pagane, orale,
biblike, letrare e interletrare pr tu vn t gjitha n funksion t realizimit t
fiksionit, t figurs, t ides, t jetsimit t fenomeneve bazike, etnike e njerzore
n nj koh, n nj areal historik e gjeografik arki-nacional.
... sistemi figurativ q funksionalizohet me qllim q t definohen relacionet
n hartimin e diegjetiks arki-nacionale, pra ilire, ka pr qllim t figurshm ta
elaboroj, ta paraqes rrjetin dhe damkn e tradhtis, sikur edhe ndrlidhnin e
thyerjeve t parimeve dhe koncepteve q n prgjithsi ojn deri tek ajo.
Prandaj, Oh, sht nj hapsir letrare artistike q e zotron t tashmen dhe e
pret pa droj t ardhmen, sepse e ka t zn n fill esencn e koncepteve themelore
jetsore: individualen, arki-nacionalen dhe universalen. 83
Ndrsa vet Oh-u sht nj mbrojts sui generis i po ktyre shenjave.
Pashku e thyen kohn me proz dhe kthehet n kohn historike mijravjeare
dhe kt e bn pa luajtur vendi... 84
Po aty, f. 215
Po aty, f. 217
83
Po aty, f. 223
84
Po aty, f. 253
81
82

323

N qensin e vet tregimi Kulla ngrihet mbi mitin pr kulln, q nnkupton

mitin pr ekzistencn dhe pr qndresn e njeriut ton n rrjedh t shekujve.
Mbi bazn e prvojs historike, e cila materializohet e metaforizohet n mnyr t
veant n kt proz, shqiptohet dhe interpretohet nj bot komplekse, realitet, q
n esenc sht vetdije mitike e krijuar n nj diakroni t pafund t ekzistencs.85
N tregim nuk jepet as platforma as modeli i gjallimit, nuk jepen as prgjigje pr
problemet e ndryshme e as pr shkaqet e krijimit t mitit t kulls, por shqiptohet
qensia e ktij vetdijesimi; n t nuk gjakohet e vrteta e thjesht historiken koh e n hapsir t veant-pra, nuk transponohet realiteti i zhveshur, por
perceptohet e shprehet thellsisht rrafshi metafizik i ksaj ekzistence si dhe dhuna
shpirtrore, q u manifestua n rrjedha t kohs. Me fjal t tjera, n kt proz
nuk bhet qartsimi i rrjedhave dhe i fakteve t njohura historikisht, i personave
e i ngjarjeve konkrete, por mbi bazn e prvojs historike, q lidhet sidomos me
dramn, tragjiken, me qndresn e me sakrificat, krijohet realiteti i veant, i cili i
nxitur nga fakti historik, bhet qensi, bhet fakt i ri, fenomen i realitetit dhe i bots
shpirtrore. N t vrtet, kjo qensi artistike e krijuar merr funksion t dyfisht:
shpreh qensin e s kaluars dhe t tashmes, i bn ato artistikisht t prjetshme,
por bhet edhe vet pjes e pandashme e veprimit, e konkretsis ekzistenciale;
njhersh krijon bazn e perspektivs s t ardhmes. Duke shprehur dhe duke br
njsimin e kohve prmes rrfimit, tregimi Kulla, gjithnj si projeksion artistik i
vetdijes, merr prmasn e theksuar mitike. N esenc shqiptimi i objektit artistik,
mnyra e qasjes dhe e interpretimit t qndress s njeriut ton n rrjedh t
shekujve, nuk pohohen, nuk shprehen n mnyr eksplicite, gj q sht e lidhur
ngusht me mnyrn e shtjellimit t strukturs s tekstit e t gjuhs s prdorur
poetike.86
A. Pashku mitin pr kulln, q n esenc shpreh mitin pr qndresn dhe
ekzistencn, nuk e shpreh dhe nuk e shqipton me gjuhn dhe me stilin q e cilson
mitin si lloj letrar e si form e transponimit t fenomeneve t bots metafizike.
Tregimit t vet, Pashku nuk i jep prmasn sakrale, me t cilin cilsohet miti, por
sakralitetin e zvendson me shumkuptimsin, me krijimin e strukturs tekstore
nga e cila del mesazhi artistik dhe krijohet nj kontekst poetologjik i pasur, q sht
i lidhur ngusht me gjuhn poetike. Pikrisht gjuha poetike n kt tregim, si dhe
n prozn e tij n prgjithsi, merr karakter mitik n kuptimin e forcs shprehse
artistike dhe amshueshmris s funksionimit dhe t ekzistencs s saj.87
Raporti kontrastik nuk shprehet vetm n ballafaqimin e dy rrafsheve q
i prmendm, por edhe brenda nj rrafshi. Kshtu, kjo, fjala vjen, shprehet me
vdekjen edhe jetn e plaks, e cila sht kreu i rrnjve; pr t msojm vetm
pas vdekjes; vetm pas ktij akti shpaloset esenca e veprimit dhe e simbolizmit t
saj; mbas varrimit ajo prtrihet n kujtesn e njerzve, sakralizohet simbolika e
rrudhave, e rrnjve t saj. Ngjashm ndodh edhe me kulln; ajo ekziston ndrmjet
qndress dhe rrnimit-shkatrrimit; at e mban gjall dhe e riprtrin kmbora,
85
Berisha, A. N., Vetdija mitike e qensis dhe e qndress, (N mbretrin poetike,
Kritik letrare pr veprn e A. Pashkut), Shpresa, Prishtin 2002, f 112
86
Po aty, f. 113
87
Po aty, f. 114

324

e cila prkundr psimeve t kulls, sht e pazhdukshme, e paasgjsueshme.

Pra, plaka vdes, por nuk vdes esenca e qensis, e simboliks, e funksionit t
saj, nuk vdesin rrnjt, si nuk zhduket e nuk asgjsohet kulla, po prej mbetjeve
(grmadhave, kuleve etj.) ringjallet, vazhdon ekzistimin dhe qndresn. Ekzistimi
dhe qndresa n tregimin Kulla marrin nj prmas mitike, e cila bhet pjes e
vetdijes dhe merr tiparin sakral. 88
... vetdija, natyrisht edhe krijimi i veprs letrare mbi bazn e funksionimit t
saj, si ndodh n tregimin Kulla, nuk sht e varur nga rrjedha kronologjike (term i
David Daiches), nga ndodhit, suksesiviteti i veprimit etj., por n nj form sistemi
(zbatohet edhe paralelizmi), ajo anticipon dhe vepron n retrospektiv. Nprmjet
aluzioneve dhe kundrshtimeve t brendshme qensore, krijohet n vetdije
rrjedha e ballafaqimit t dukurive n raporte kundrvnse e kundrshtuese...89
Mnyra e perceptimit dhe e shqiptimit shumindividual n vetdije,
shprehimia e shumfisht n vetdije (term i Auerbach-it) nuk sht nj shtje e re
pr letrsit e tjera. Mirpo Pashku sht origjinal n kt tregim, sikurse n gjith
prozn e tij, sepse nuk ndjek e nuk imiton asnj autor q krijon sipas ksaj mnyre,
edhe pse prej tyre ka msuar n mnyr kreative. Ai ndryshon prej t tjerve pr
kndvshtrimin e problemeve, pr kompleksitetin e varsis dhe t raporteve q i
krijon n strukturn gjithsore, pastaj pr t folurit e prjetuar, pr monologun
e brendshm, pr sigurshmrin objektive. Pra, Pashku dshmon origjinalitetin
pikrisht pr funksionet dhe sistemimin e prbrsve brenda trsis, brenda
konceptit artistik t krijimit, duke i par n dritn e empiris historike nacionale.90
N qoft se fjala vjen, pr Kafkn bota n prgjithsi sht objekt i friks dhe
i qllimit, n kt tregim bota shqiptohet si raport i ndrsjell i tragjikes dhe i
qndress.
Mnyra komplekse e perceptimit t bots e t dukurive t saj dshmohet n
kt tregim edhe me prdorimin e kategoris s kohs. N esenc, koha e prozs
Kulla sht koh q ngjet n vetdije; sht pjes e vetdijes, prandaj ajo sht e
pakufi; i prket t kaluars, t tashmes dhe t ardhmes. Kjo mnyr e perceptimit
t kohs i jep asaj prmasn mitike, por njhersh edhe prmasn e objektivizmit.
Nprmjet kohs s jashtme dhe kohs s brendshme, kohs reale dhe
kohs subjektive zgjerohet mundsia e perceptimit thellsor e kompleks, e
integrimit t shumsive shprehse e kuptimore, e shpalimit t shumsis s
shtresave t vetdijes historike, por edhe t vetdijes transedenciale, metafizike.
Duke prdorur kohn n kt mnyr krijohet mundsia pr tu thelluar e pr ta
kuptuar m thellsisht realitetin ekzistues, por edhe t perspektivs s kohs dhe
t simboliks gjithpranuese t ndodhive sipas (E. Aurbach-it). Kjo form krijon
mundsin e projeksionit t t folurit mitik, i cili n kt mnyr e krijon realitetin
e ri; nga rrafshi i empiris historike kalon n vetdije e prej aty, nprmjet artit
t fjals, e pasuron at realitet nprmjet rrfimit q shndrrohet n shenja dhe si
i till funksionon n form t mvetsishme. Kshtu plaka, kasapi, tarabeci etj.,
jan refleksione t realitetit historik, por nga realiteti real jan transponuar n
88
89
90

Po aty, f. 117
Po aty, f .118
Po aty, f .120

325

realitetin subjektiv i cili n tregim funksionon si i pavarur dhe i mvetsishm,

si prvoj e re.
Dhe po qe se n tregimin Kulla ka dika q ngrihet mbi t tjerat, q synon
t mitizohet n mnyr konsistente, ather ky mitizim shprehet para s gjithash
n rrafshin e thnies artistike, si vler gjthkohore. Nse n kt kontekst mund t
bhet fjal pr krijimin e mitit t prozs shqipe si art, si vetdije artistike, ather
Pashku me tregimin Kulla i ka dhn asaj nj nga prmasat m t thella, ka arritur
njrn ndr pikat m t larta.91
Tek tregimet e tij, Pashku i kthehet tradits, motiveve t prrallave t gjyshes
dhe prjetimeve fmijrore duke iu shmangur narracionit dhe prshkrimit klasik.
Disa tregime jan paraqitje impresive e motiveve t visareve t kombit, t prjetuara
dhe t lidhura me bashkkohsin, me ndrrimet, dshirat e botkuptimet dhe
synimet e personazheve t sotme. Prralla pr Zann dhe Dragonin n tregimin
Nn qarr po rrinte vasha ka funksionin e sfondit ku ndodh konflikti midis s
vjetrs dhe t res. Prralla e gjyshes mbi Dragonin dhe Zann i ndrmendet Dils,
personazhit t bashkkohsis n kohn q prsiat rreth qarrit. Shfaqja e ksaj
prralle sht parashenj e fatit t saj, pra paralajmron, parashenjon prjetimin
subjektiv t personazhit. N pjesn tjetr t tregimit do t prvijohet gjendja e
personazhit t ditve t sotme. Anton Pashku, pra, shfrytzon dhe zhvillon
kuptimin simbolik t motiveve dhe situatave prrallore duke vn n nj rrafsh
paralel diakronin me sinkronin.
Rruga e gjat e prplot andralla shkon drejt nj ideali, drejt liris e dashuris,
drejt nj lumturie pas shtat kodrave e shtat bjeshkve n tregimin Floka. Ky
tregim sht shkruar n baz t nj motivi prralle, gjithashtu; erotizmi sht n
esenc t jets njerzore dhe i jep kuptim asaj-ashtu si ky motiv plot ngjyra t
bukura prralle, me prdorimin analogjik i jep kuptimin tregimit Floka. Bota
e personazhit sht metaforizuar. Karakteristik sht se Pashku ktu t jep
prshtypjen e improvizimit: ai duket sikur do t rrfej rrfimin q ka dgjuarduke e ruajtur strukturn e ktij t fundit t paprekur... thot prralla pr t, ...;
kallzon prralla. Dhe jan kto fjal t ndrfutura q lidhin pjest e ndryshme t
rrfimit, dhe duken sikur dshmojn ritregimin e nj prralle, megjithat kjo sht
n funksion t krijimit t harmonis s analogjis.
Rrfimi i Anton Pashkut ndrton tregimin psikologjik.
Proza e Pashkut e ushqyer nga prvojat kultura e thell pashkiane, pagane,
orale, biblike, e letrsis botrore dhe nga arki-nacionalja, arki-naivja dhe
historikja,-t gjitha kto t fundit t metaforizuara, mbartin individualitetin e stilit
t autorit vet.
Po prse fabula nuk mbahet mend? A kemi t bjm me nj rrfim inert
prderisa nuk e ritregojm dot? Por si ndodh ather q ikrrima bhet
dinamike? M tepr se hermetizm, arti i tij sht ndryrje e rafinuar. Anton
Pashku jep kundrthniet e brendshme t natyrs s njeriut deri n paradoks, por
reminishencat dhe vibracionet nuk zbrthehen dot menjher. Edhe detajizimi i
shpesht mund ti sjell bezdi lexuesit t rndomt. Kto rrezikojn t ngjajn
91
Berisha, A. N., Vetdija mitike e qensis dhe e qndress, (N mbretrin poetike,
Kritik letrare pr veprn e A. Pashkut), Shpresa, Prishtin 2002, f. 121

326

banale dhe jointeresante. Pashku i lvron kshtu se e ka nj shqis t posame pr

kto tema, pr kto vrojtime dhe kto gjakime.
Proza e Anton Pashkut me t vrtet ka edhe ngjyrat e prozs eksperimentale,
moderne, sugjestive, por sa i suksesshm sht eksperimenti? Sa mbijetues? A ka
pasues?
Me gjith pikpyetjet q ngre, nj gj sht e sigurt: Anton Pashku sht stilisti
m i veant n letrsin shqipe, sht lvruesi i pashembullt i tregimit t shkurtr
psikologjik dhe hulumtues dhe transponues i ndrdijes s njeriut. I suksesshm ose
jo eksperimenti, po ti mungonte letrsis shqipe, vox-i pashkian, do t ishte sikur
letrsis s prbotshme ti mungonte dimensioni kafkian, xhojsian...
Ai mbetet nj shkrimtar i rndsishm jo vetm pr kontekstin n t cilin
krijoi. sht pa dyshim, qendror n kuadr t kundrvnies ndaj ideologjis s
imponuar por me emrin dhe veprn e Anton Pashkut lidhet edhe nj pamje tjetr
e shfaqjes s mitit.
T tjer pasues t ksaj thellsie vetdije dhe perspektive narrative nuk pati
disa prpjekje, pr shkak se ishin m s shumti imitime, u tretn ashtu si ia
behn.

327

328

Bibliografia
Literatur teorike e studimore n gjuh t huaj
1. A Barthes Reader (ed. by S. Sontag), Vintage, London, 2000
2. A History of Modern Criticism, 1750-1950, 4 vols. (New Haven,
1955-65); 1900.
3. Abrams, M.H.: The Mirror and the Lamp: Romantic Theory and the
Critical Tradition, New York, Oxford University Press, 1953
4. Albouy, P. Mythes et mythologies dans la literature francaise, Armand
Colin, 1969
5. Allen, Graham: Intertextuality, Routledge, London and New York,
2003
6. Bakhtin, M. M.: (1990) Dialogic Imagination, Austin, University of
Texas Press.
7. Bakhtin, M. M.: Speech Genres and Other Late Essays, UTP, 1986
Bart, Rolan: Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtin, 1987
8. Barthes Roland, Miti doggi, 1974, Einaudi, Torino, [botimi origjinal
sht i vitit 1957]
9. Barthes, R. Mythologies, Paris, 1970
10. Barthes, R., Myth today, Myth as Semiological System, Canada, 1990
11. Barthes, The death of the author, Image-Music-Text, Fontana Press,
London, 1977
12. Barthes, Roland (1974) S/Z, Richard Miller, London, Cape.
13. Barthes, Roland: The Pleasure of the Text, Hill and Wang, London,
1977
14. Bartov, O., Mirrors of Destruction, War, Genocide, and modern
identity, NY, 2000
15. Benedetto Croce: La Critica letteraria (1894) Problemi di estetica,
1909
16. Bertens, H, Literary Theory, the Basics, NT, 2001
17. Blanchot, Maurice, The Space of Literature, UNP, London, 1989.
329

18. Bond, S.D. Living myth, (Personal meaning as a way of life), London,
1993
19. Bradbury, M. J. McFarlane, Modernism, NY, 1987
20. Brunel, P. Le dictionnaire des myths litteraires, Paris, 1988
21. Brunel, P. Mythocritique, France, 1992
22. Brunnel, P. Le mythe de la metamorphose, Paris, 1974
23. C. Booth, Wayne: The Rhetoric of Fiction, University of Chicago
Press, 1961
24. Cahiers de Hermetisme, Colloque de Cerisy, Le Mythe et le Mythyque,
ditions Albin Michel, Paris; 1987
25. Caprettini Gian Paolo, Semiologia del racconto, 1992, Laterza, RomaBari
26. Compagnon, A., Literature, Theory and Common Sense, Princeton
and Oxford
27. Cleanth Brooks e William K. Wimsatt: Literary Criticism: A Short
History (New York, 1957)
28. Collection Aux Sources de la Traditin, La sagesse des Chaldens, Les
Belles Lettres, Paris, 2007
29. Coomaraswammy, K. A., Transformation of nature in art, Global
Holding, BK, 1956
30. Corn, A., The metamorphosis of metaphor; essays in poetry an fiction,
N.Y., 1997
31. dArco Avalle Silvio, Dal mito alla letteratura e ritorno,1999, Il
Saggiatore, Milano,
32. De Man, Paul: The Resistance to Theory, Manchester, Manchester
University Press, 1986
33. Derrida, Jackques, The Law of Genre. Critical Inquiry, 1980, vol.
7, no. 1
34. Derrida, Jacques, Writing and Difference, trans.Alan Bass, London,
Routledge.
35. Derrida, Jacques: Of Grammatology, trans. G. Ch. Spivak, Baltimore,
Johns Hopkins University Press, 1976
36. Dumezil, D, Du mythe au roman, France, 1997
37. Durarnd Gilbert, Figures mythiques et visages de luvre, Berg
international diteurs, Paris, 1979
38. Dymezil, G. Mythe et epopee, 1968.
39. Eco Umberto, Apocalittici e integrati, 1993 [1064], Bompiani, Milano,
40. Eco Umberto, Sulla letteratura, 2002, Bompiani, Milano,
41. Edward Said, Orientalism, 1978
42. Eliade, M., Essai dune definition du mythe, Gallimard, 1971
43. Eliade, M., Mythes, reves et mysteres, Paris, 1972
44. Elsie, R., A dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk
Culture, London, 2001
330

45. mile Hennequin: La Critique scientifique, 1888

46. Empson, William: Seven Types of Ambiguity, New Directions, HUP,
1966
47. Eysteinsson, A. The concept of Modernism, London 1990
48. Fludernic, M. Towards a natural narratology, London and New
York, 1996
49. Foucault, Michel, The Archaeology of Knoledge (English edition,
1975).
50. Fowlie, Wallace: The French Critic, 1549-1967, Southern Illinois
University Press, 1968
51. Franco, Isabelle, Mythes et Dieux, Le souffle du Soleil, Pygmalion,
Grard Watelet, Paris, 1996
52. Frank Lentricchia e Thomas McLauglin: Critical Terms for Literary
Study, The University of Chicago Press, Chicago & London,1990
53. Fromm Erich, Il linguaggio dimenticato, 1962, Bompiani, Milano
54. Frye La bibbia e la letteratura, 1986, Torino, Einaudi, [botimi origjinal
i vitit 1981]
55. Frye Northrop, Anatomia della critica. Teoria dei modi, dei simboli,
dei miti e dei generi letterari, 2000, Torino, Einaudi, [botimi origjinal
sht i vitit 1957]
56. George Saintsbury: A History of Criticism and Literary Taste in
Europe, 3 vols. Edinburgh and New York, 1900-04
57. Gonzales, E., The monstered self: narratives of death and performance
in L.A. fiction, Durham, 1992
58. Gould, E., Mythical Intentions in Modern Literature, USA, 1981
59. Greimas A.J., Del senso, 2001, Bompiani, Milano, [botimi origjinal
sht i vitit 1970]
60. Hardie, PH., Metamorphosis, Metaphor and allegory in Latin Epic,
USA, 1999
61. Harold Bloom, A Map of Misreading, 1975,
62. Hassan, Ihab, Paracriticisms - Seven Speculations of the Times,
University of Ilinois Press, Ilinois, 1985
63. Hawthorn, J., A Glossary of Contemporary Literary Theory, NY, 2000
64. Hippolyte Taine, Philosophie de lart, 1865
65. Hirsch, E. D. Jr: Validity in Interpretation, Yale University Press,
London, 1976
66. Hirsch, E.D., Jr, The Aims of Interpretation, Chicago, University of
Chicago Press.
67. Howatson, C.M, M.C.I. Chilvers, Classical Literature, NY, 1996
68. Hoyles, J. The literary underground: riters and the totalitarian
experience, 1900-1950, NY, 1991
69. Irwin, William: Intentionalist Interpretation: A Philosophical
Explanation and Defence, Westport, Conn., Greenwood Press 1999
331

70. J. W. Atkins, Literary Criticism in Antiquity, 2 vols, London, 1934

71. Lord, Albert B. The Singer of Tales. Cambridge, MA: Harvard
University Press, 1960
72. Sylvia Pipa, Jacques Lacarriere, Dans la lumiere antique ditions
Oxus, Paris, 2004
73. Jameson, Fredric: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late
Capitalism, Verso, London and New York, 1991
74. Jane, F. Gardner, Mythes romains, ditions du Seuil, 1995
75. Joseph Campbell (avec la collaboration de Bil Moyers), Puissance du
mythe, ditions Oxus, Paris, 2009
76. Josue V. Harari: Textual Strategies: Perspectives in Post-Structuralist
Criticism, London, Methuen.
77. Keith, M. A. The play of fictions: studies in Ovids Metamorphoses,
Michigan, 1992
78. La Carriere, Jacques, Au coeur des mythologies, Gallimard, 2006
79. Brunel, Pierre Le mythe de la metamorphose, Gorti, 2003
80. Lvi-Strauss, Claude, Mito e significato. Lantropolgia in cinque
lezioni, 2002, Net, Milano, [botimi origjinal sht i vitit 1978]
81. Lucilla Burn, Mythes grecs, ditions du Seuil, 1994
82. M. Ellis, John: The Theory of Literary Criticism, University of
California Press, Berkley, 1974
83. Malamud, A. M. S Bastian, A poetics of transformation in classical
mythology, Itaca, NY, 1989
84. Martin, G., C., The ruins of allegory: Paradise lost and the
metamorphosis of epic, Durham, 1998
85. Martz, Louis L. and Aubrey Williams (eds) The Author in His Work:
Essays on a Problem in Criticism, New Haven, Yale University Press.
86. Newton, K. M., Interpreting the Text, Harvester Wheatsheaf, New
York & London, 1990
87. Massery, I. The gaping pig: literature and metmorphosis, California,
1976
88. May, R., Il Richiamo del mito, Milano, 1991
89. Meunir Mario, La legende dore des Dieux et des Heros, ditions
Albin Michel, Paris; 1968
90. Mhenderson, P. The transformation of fact into fiction in the historical
novels, Zurih, 1992
91. Miller, J. Hillis, On Literature, London, Routledge.
92. Modern Criticism and Theory (ed. nga David Lodge), Longman,
London and New York, 1988.
93. Mundi, Imago, A. Hus, Les religions Grecque et Romaine, Fayard,
1982
94. Norris, M., Beasts of the modern imagination, Carwin, Nietche,
Kafka, Baltimore, 1985
332

95. Paul de Man, Allegories of Reading, New Haeaven: Yale University

Press, 1979
96. Pageau, Daniel-Henri, La litterature generale et comparee, Paris, 1994
97. Pierre Brunel, Le mythe de la metamorphose, Gorti, 2003
99. Politiques comparees des mythes de lAntiquite a la modernite, Payot,
Lausanne, 2003
100. Frederic Monneyron, Joel Thomas Que sais-je; Mythes et literature,
PUF, 2002
101. Politiques comparees des mythes de lAntiquite a la modernite,
Payot, Lausanne,2003
102. Preminger, A. Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, NY,
1975
103. Rella, F., Metamorfosi (Immagini del pensiero), Milano, 1988
104. Riffaterre, Michael: Fictional Truth, Johns Hopkins University Press,
Baltimore MD and London, 1990
105. Rousseau, Pichois, Brunel, Quest-ce que la litterature comparee?,
Paris, 1996
106. Scholes Robert & Kellog Robert; La natura della narrativa, 1970, il
Mulino, Bologna, [botimi origjinal sht i vitit 1966]
107. Scholes, Robert: Structuralism in Literature, Yale University Press,
London, 1976
108. Searle, John R.: Expression and Meaning, Cambridge University
Press, Cambridge & London, 1979
109. Searle, John R.: Speech Acts, Cambridge University Press, London,
1977
110. Skulsky, H., Metamorphosis, The Mind in Exile, London, 1982
111. Steiner, G., Les antigones, Paris 1986
112. Varner, M., Fantastic metamorphoses, other worlds; ways of telling
the self, Oxford, 2002
113. Vax, L. Lart et la literature fantastiques, PUF,1960
114. Veyne, P., Les grecs, ont-ils cru a leurs mythes?, France, 1992
115. Wellek, Rene: Concepts of criticism, Yale University Press, London,
1976
116. Wilden, W., System and structure, London, 1972
117. Wimsatt, W.K. (1954) The Verbal Icon: Studies in the meaning of
Poetry, Lexington, University of Kentucky Press.
118. Wimsatt, W.K. and Beardsley, Monroe C. The Intentional Fallacy,
University of Kentucky Press.
119. Wright, Elizabeth: Psychoanalytic Criticism, Methuen, London and
New York, 1984

333

Literatura teorike e studimore n gjuhn shqipe

1. Akademia e Shkencave, Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe, Tiran, 1980
2. Aristoteli: Poetika, Rilindja, Prishtin, 1984
3. Berisha, A. N., Vetdija mitike e qensis dhe e qndress, (N
mbretrin poetike, Kritik letrare pr veprn e A. Pashkut), Shpresa,
Prishtin 2002
4. Botimi i akteve t seminarit 25 t Prishtins [Prishtin 2006, 25/2]
5. aushi, T, Kadareja prmes pasqyrave, Onufri, Tiran, 2002
6. aushi,T., Universi letrar i Kadares, Tiran, 1993.
7. Chevrel, Y., Letrsia e krahasuar, Tiran, 2002.
8. Colanna, B. Fjalor mitologjik, Tiran, 2005
9. De Saussure, Ferdinand: Kurs i gjuhsis s prgjithshme, Dituria,
Tiran, 2002
10. Eco, Umberto: Gjasht udhtime npr pyjet narrative, Asdreni,
Shkup, 1997
11. Eco, Umberto: Struktura e papranishme, Dukagjini, Pej, 1996
12. Elsie, R., Histori e Letrsis Shqiptare, Pej, 2001.
13. Faye, E., Parathnie pr vep. e I. Kadares, vll. 4, Paris, 2000.
14. Faye, E., Parathnie pr vep. e I. Kadares, vll. 9, Paris, 2000.
15. Faye, Eric, Tri biseda me Kadaren, Tiran, Onufri, 2007
16. Frojd, Z., ndrra dhe telepatia, Tiran, 1991.
17. Frojd, Z., Uni dhe essi, Tiran, 1991.
18. Homeri, Iliada, Tiran, 1965
19. Homeri, Odisea, Tiran, 1965
20. Jung, G. K., ndrrat, Tiran, 2003.
21. Jung, K. Nj mit modern, Tiran.
22. Koliqi, Ernest: Kritik dhe estetik, Apollonia, Tiran, 1999
23. Krasniqi, N., Autori n letrsi, AIKD, Prishtin, 2009
24. Kroe B., Filozofia ime, Tiran, 2003
25. Kuuku, B., Kadare n 40 gjuht e bots, Onufri, 2000.
26. Kuteli, Mitrush, Shnime letrare, Grand Prind, Tiran, 2006
27. Lumi, E., Metamorfozat, Tiran, 2007
28. Memushi, L. Antropologjia, Tiran, 2000
29. Ovidi, N.O.O., Metamorfozat, Onufri, 1988
30. Palaj, B., Mitologji, doke dhe zakone shqiptare, Shpresa, Prishtin,
2000
31. Qosja, R., Histori e Letrsis Shqiptare, vol. 1-3, Tiran, 2000.
32. Rexhep Qosja:, Romantizmi I-II-III, Prishtin
33. Rugova, Ibrahim: Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare, Faik
Konica, Prishtin, 2005
34. Rugova, Ibrahim: Refuzimi estetik, Rilindja, Prishtin, 1987

334

35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.

S. T., Eliot: Ese t zgjedhura, Rilindja, Prishtin, 1982

Sabri Hamiti: Vepra letrare 6-10, Faik Konica, Prishtin, 2002
Sinani Sh., Nj dosje pr Kadaren, Tiran, 2005
Strauss, - L.C., Mendimi i egr, Pej, 1999.
Thomai, J., Leksikologjia e gjuhs shqipe, Shblu, Tiran, 1999
Tirta, M., Mitologjia ndr shqiptar, Tiran, 2004.
Todorov, T,. Poetika e prozs, Tiran, 2001
Ui, A., Estetika e Groteskut, Tiran, 2001.
Ui, A., Mitologjia, folklori, letrsia, Tiran, 1982
Wellek, R.O. Woren, Teoria e letrsis, Tiran, 1993.
Zhenet, Zh., Figura, Rilindja, Prishtin, 1985
Zhylia, D, Fjalori i Filozofis, Tiran, 1994

Lnda artistike e Ismail Kadares

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

Kadare, I. Dialog me Alain Bosquet, Tiran, 2002

Kadare, I. Eskili, ky humbs i madh, 2001
Kadare, I. Qyteti pa reklama, Tiran, 2001
Kadare, I. Shkaba, Tiran, 1996
Kadare, I., Autobiografia e popullit n vargje, Tiran, 2003
Kadare, I., Bised prmes hekurash, Tiran, 2000
Kadare, I., Breznit e Hankonatve, Tiran, 2000
Kadare, I., shtje t marrzis, Tiran, 2005
Kadare, I., Dantja i pashmangshm, Tiran, 2005
Kadare, I., Darka e gabuar, Tiran, 2008
Kadare, I., ndrr mashtruese, 1964, Tiran, 1992
Kadare, I., Ftes n studio, Tiran, 1990
Kadare, I., Gjenerali i ushtris s vdekur, Tiran, 2003
Kadare, I., Hija, Onufri, Tiran, 2003
Kadare, I., Identiteti europian i shqiptarve, Tiran, 2006
Kadare, I., Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut, Tiran, 2002
Kadare, I., Katr prkthyesit, Tiran, 2004
Kadare, I., Kshtjella, Tiran, 2003
Kadare, I., Koncert n fund t dimrit, Tiran, 1988
Kadare, I., Kronik n gur, Tiran, 1981
Kadare, I., Kush e solli Doruntinn, Shkup, 1997
Kadare, I., Kushriri i engjjve, Tiran, 1997
Kadare, I., Lulet e ftohta t marsit, Tiran, 2000
Kadare, I., Npunsi i Pallatit t Endrrave, Tiran, 1989
Kadare, I., Pasardhsi, 1964, Tiran, 2003
Kadare, I., Prball pasqyrs s nj gruaje, 2003
335

27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.

Kadare, I., Prbindshi, Tiran, 1991

Kadare, I., Pesha e kryqit, Fayard, 1991
Kadare, I., Piramida, Tiran, 1996
Kadare, I., Poshtrimi n Ballkan, Tiran, 2004
Kadare, I., Prilli i thyer, Vepra letrare 10. Tiran, 1981
Kadare, I., Qorrfermani, Onufri, 1999
Kadare, I., Qyteti i Jugut, Tiran, 1967
Kadare, I., Spiritus, Onufri, 1996
Kadare, I., Stin e mrzitshme n Olymp, 2002
Kadare, I., Unaza n kthetra, Tiran, 2001
Kadare, I., Ura me tri harqe, Tiran, 1978
Kadare, I., Vajza e Agamamnonit, Tiran, 2003
Kadare, I., Vjedhja e gjumit mbretror, Tiran, 1999
Kadare, I., E penguara, Tiran, 2009
Kadare, I., Aksidenti, Tiran, 2010

Gjithashtu edhe vepra e plot e I. Kadare:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 1, Onufri, Tiran, 2007

Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 2, Onufri, Tiran, 2007
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 3, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 4, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 5, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 6, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 7, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 8, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 9, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 10, Onufri, Tiran, 2008
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 11, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 12, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 13, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 14, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 15, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 16, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 17, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 18, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 19, Onufri, Tiran, 2009
Kadare, I.,Vepra e plot, Vllimi 20, Onufri, Tiran, 2009

336

337