Generatori Signala 2

Analogna integrisana elektronika
Generatori sinusnih talasnih oblika

Prof. dr. Aljo Mujcic
april 2011
Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Laboratorij za informacijsko-komunikacijske tehnologije
1 / 38
Generatori talasnih oblika
I
I
Generisanje sinusoidalnih, pravougaonih, trougaonih,.. impulsa

Oscilatori
I
I
relaksacioni
sinusoidalni

2 / 38
Generatori sinusnih talasnih oblika
Nema dovoenja vanjskih pobudnih signala
Koristenje kombinacija pozitivne i negativne povratne veze
Amplituda i frekvencija oscilacija
Oscilatori sa operacionim pojacavacima
Oscilatori sa visokofrekventnim tranzistorima

3 / 38
Pozitivna povratna veza
Generisanje sinusnog talasnog oblika direktno a ne preko mreze za oblikovanje

impulsa
Koristenje pojacavaca, frekventno selektivne mreze i pozitivne povratne veze
Pojacavac radi u linearnom opsegu

4 / 38
uul
uizl
signali su u fazi
ur
Slika: Pozitivna povratna veza
Signal na ulazu i izlazu pojacavaca su u fazi
Frekventno selektivno kolo u povratnoj vezi

5 / 38

uul
uizl
signali su u fazi
ur
I
I
Veza izmeu izlaznog i ulaznog signala

A
uizl
=
(1)
uul
1 + A
Oscilatori ne zahtijevaju dovoenje nikakvog ulaznog signala nego se za ulazni
signal koristi dio signal sa izlaza koji se putem kola za povratnu vezu vraca na
ulaz.
Pocetni trenutak?
Nastajanje sinusoidalnog signala i proizvod A je vece od jedan.
6 / 38

uul
uizl
signali su u fazi
ur
Sistem postaje nestabilan kada imenilac u jednacini 1 iznosi nula odnosno

1 + A = 0.
Za nastajanje oscilacija potrebno je obezbijediti da je A = 1.
Barkhausenov kriterij
kriterij zahtijeva pojacanje koje iznosi 1 i fazni pomjeraj od 180 stepeni.

7 / 38
Oscilator s Wienovim mostom
uizl
R1
C2
uul
uizl
R2
C1
Slika: Frekventno selektivna mre

za
Djelitelj napona se sastoji iz NF filtera koji cine otpornik R1 i kondenzator C1 i

VF filtera kojeg cine otpornik R2 i kondenzator C2 .
Signal na izlazu dostize maksimum pri rezonantnoj frekvenciji kola (fr ).

8 / 38

uizl
R1
C2
uul
uizl
R2
C1
Slika: Frekventno selektivna mre

za
Napon na izlazu RC iznosi

uizl =
R2 ||1/j C1
uul
R1 + (1/j C2 ) + R2 ||1/j C1
(2)
1
R2 j C
1
R2 + j C
uizl =
R1 +
1
j C2
1
R2 j C
uul
(3)
2
1
R2 + j C
2
Sreivanjem izraza 3 dobija se

uizl
C2 R2
=
uul
(C2 R1 + C1 R2 + C2 R2 ) + j ( 2 C1 C2 R1 R2 1)
(4)

9 / 38

I
Za nastajanje oscilacija faza mora iznositi nula. Ovaj uslov ce biti ispunjen kada
je imaginarni dio izraza jednak nuli odnosno
2 C1 C2 R1 R2 = 1
(5)
Ako je R1 = R2 = R i C1 = C2 = C dobija se
fr =
1
2RC
(6)
gdje je fr rezonantna frekvencija i odgovara maksimalnoj vrijednosti izlaznog

napona.
I
Primjenom istih uslova na jednacinu 4 i izjednacavanjem imaginarnog dijela sa

nulom dobija se
1
uizl
=
(7)
uul
3
Na rezonantnoj frekvenciji filter slabi signal na trecinu vrijednosti.

10 / 38

R1
R2
uizl
+
R
R
Slika: Oscilator sa Wienovim mostom
I
I
Pojacanje zatvorene petlje oscilatora mora iznositi 1 te je potrebno izvrsiti

pojacanje signala za iznos slabljenja koje unosi filter u povratnoj grani.
U ovom slucaju pojacanje pojacavaca treba da iznosi 3.
Pojacavac je spojen u neinvertuju
cem spoju i sadrzi Wienov most u kolu
povratne veze.
Pojacanje pojacavaca je odreeno odnosom otpornika R1 i R2 i iznosi
R1
(8)
A=1+
R2
11 / 38

R1
R2
uizl
+
R
R
Slika: Oscilator sa Wienovim mostom
I
I
Ne vrsi se promjena faze ulaznog signala

Pojacanje pojacavaca mora nadoknaditi slabljenje povratne veze koje iznosi 3 i u
tom slucaju odnos otpornika R1 i R2 treba da iznositi
R1 = 2R2
(9)
Navedeni uslov je dovoljan za odrzavanje nastalih oscilacija ali nije dovoljan za

pocetni proces nastanka oscilacija.
12 / 38
Slika: Oscilator sa Wienovim mostom i lampom za uspostavljanje oscilatornog procesa
Obezbjeivanje da je pojacanje u pocetnom trenutku vece od 3 i da se smanji na

3 po uspostavljanju oscilatornog procesa.
Koristenje lampe kao promjenljivog otpora
13 / 38
R1
+
R
uizl
R4
C1
R5
FET
CR
R3
Slika: Oscilator sa Wienovim mostom i JFET tranzistorom za amplitudnu stabilizaciju
Napon drain-source uds JFET-a u pocetnom trenutku je u triodnom rezimu i

tranzistor se ponasa kao promjenljivi otpor.
Otpor Rds je odreen naponom ugs . Pomocu diode D se vrsi polutalasno
ispravljanje napona a pomocu otpora promjenljivog R3 i kondenzatora C1
ispravlja.
14 / 38

C
R1
+
R
uizl
R4
C1
R5
FET
CR
R3
Napon sa klizaca otpora R3 se vodi na gate tranzistora. Amplituda napona koji

se dovodi na JFET mora biti imati nisku vrijednost da bi tranzistor radio u
linearnom rezimu.
Sa djeliteljem napona koji je realiziran sa otpornicima R4 i R5 obezbjeuje se da
se na tranzistor JFET-a dovodi dovodi napon koji zadrzava njegov rad u
triodnom rezimu.
Po ukljucenju sklopa na izvor izlazni napon je nula a takoe i napon Ugs je nula.
Otpro RDS ima malu vrijednost i pojacanje je vece od 3.
15 / 38

C
R1
+
R
uizl
R4
C1
R5
FET
CR
R3
Povecavanjem amplitude izlaznog signala jednosmjerni napon koji se dovodi na

gate tranzistora utice na smanjenje otpora RDS . To za posljedicu ima smanjenje
pojacanja do dovoenja oscliatora i stabilan rezim.
Vrijeme stabilizacije je vece od perioda oscilacija i u kolu sa JFET tranzistorom
zavisi od vremenske konstante RC filtera R3 C1 a kod lampe to je termicka
vremenska konstanta.
16 / 38
LC oscilatori sa tranzistorima
Oscilatori sa Wienovim mostom rade na nizim frekvencijama.
Pri vecim frekvencijama dolazi do faznog kasnjenja kroz operacioni pojacavac, te

se oscilator sa Wienovim mostom ne moze koristiti.
Dolazi do pomjeranja rezonantne frekvencije
Da bi se izbjeglo fazno kasnjenje kroz operacioni pojacavac, koriste se LC

oscilatori sa tranzistorima.
Postoji vise vrsta takvih oscilatora, a neki od njih su Colpittsov, Clappov,

Hartleyev oscilator, te oscilator sa kristalom.

17 / 38
Colpitts-ov oscilator
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
CE
L
ur
C1
C2
Slika: Colpittsov oscilator
I
I
I
Patentirao Kanaanin Edwin Henry Colpitts

Pojacavac u spoju sa zajednickim emiterom koji u povratnoj vezi ukljucuje filter.
Emiterski otpror RE je sa kondenzatorom CE prespojen na masu za
naizmjenicni rezim rada cime je izbjegnuta negativna povratna sprega i
ostvareno maksimalno pojacanje.
18 / 38
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
CE
L
ur
C1
C2
Slika: Colpittsov oscilator
Kolektorsko opterecenje je VF prigusnica. To je zavojnica velikog induktiviteta

iznad radnog opsega frekvencija pri kojima treba da radi oscilator.
Filterom koga cine elementi L, C1 i C2 je realizirana pozitivna povratna veza.
Signal se sa izlaza vraca na ulaz pri cemu su izlazni i ulazni signali u fazi i
nastaju oscilacije.
19 / 38
L
ib
uul
i b
C2
re
i b
C1
iC2
iL
ib
C2
iC1
C1
Slika: Ekvivalentna sema Colpittsovog oscilatora u re

zimu malih signala
Na osnovu ekvivalentne seme mozemo pisati

uul
ib =
(1 + re )
i
iL = ib + ic1
Struja iL se moze odrediti na osnovu izraza
uul
uul
iL =
+
(1 + )re
XC 1
(10)
(11)
(12)

20 / 38
L
ib
uul
i b
i b
C2
C1
re
iC2
iL
C2
ib
L
iC1
C1
Slika: Ekvivalentna sema Colpittsovog oscilatora u re

zimu malih signala
Napon u tacki A je
UA = uul + iL XL
Struja kroz kondenzator iC 2 iznosi

UA
uul
1
1
=
1 + XL
+
iC 2 =
XC 2
XC 2
(1 + )re
XC 1
(13)
(14)
Na osnovu prvog Kirfofovog zakona mozemo pisati

ib + iL + iC 2 = 0
(15)

21 / 38
Zamjenom dobijenih vrijednosti struja 10, 12 i 14 u izraz 15 dobija se

uul
uul
uul
uul
uul
uul
+
1 + XL
= 0 (16)
+
+
+
(1 + re )
(1 + )re
XC 1
XC 2
(1 + )re
XC 1
Sreivanjem se dobija
1
1
XL
XL
1
1
+
+
+
=0
+
+
re
re
XC 1
XC 2
re XC 2
XC 1 XC 2
1
1
Zamjenom XC 1 = j C
, XC 2 = j C
i XL = j L u izrazu 17 i sreivanjem
1
2
dobija se

1
1
2 LC2
+
+
+ j (C1 + C2 2 LC1 C2 ) = 0
re
re
re
(17)
(18)

22 / 38
I
1
1
2 LC2
+
+
re
re
re
+ j (C1 + C2 2 LC1 C2 ) = 0
(19)
Dobijena je jednacina u opstem obliku a uslov za nastajanje oscilacija je da je

imaginarni dio jednak nuli sto odgovara ujedno nultom faznom pomjeraju.
Izjednacavanjem sa nulom imaginarnog dijela dobija se frekvencija oscilacija koja

iznositi
1
q
fr =
(20)
C2
2 L CC11+C
2
Izjednacavanjem realnog dijela sa nulom i zajedno sa uslovom u jednacini 20

dobija se
C1
(21)
=
C2
Izraz 21 daje vrijednost strujnog pojacanja potrebnog za nastajanje odrzivog
oscilatornog rezima.

23 / 38
Kapacitivni odnos treba biti manji od struje naizmjenicnog rezima za osiguranje

nastanka oscilacija.
Nastajanjem oscilacija nelinearnost tranzistora povlaci smanjenje strujnog

pojacanja i ujedno postizanje stabilnog oscilatornog rezima rada u kome je
pojacanje zatvorene petlje jednako jedan.
Rezonantna frekvencija data izrazom 20 pretpostavlja visok faktor dobrote kola

Q bez vanjskog opterecenja.
Rezonantna frekvencija paralelnog kola je data sa

fr =
1
Q2
2 +1
Q
2 LCekv
(22)
gdje je Cekv paralelna veza kondenzatora C1 i C2 . Za vrijednosti Q koje su vece

od 10 jednacina se priblizava jednacini 20.

24 / 38
I
I
I
I
Ulazni otpor tranzistora se pojavljuje s lijeve strane filtera i smanjuje Q

Ulazni otpor re . Otpor re je inverzno proporcionalan emiterskoj struji. Pozeljno
ja da emiterska struja ima manju vrijednost za postiznje veceg otpora re .
Umjesto bipolarnog moze se koristiti JFET tranzistor.
Veliki ulazni otpor JFET-a reducira efekat opterecenja filtera a samim tim i
vrijednosti faktora Q. Izraz za rezonantnu frekvenciju je isti kao i kod
bipolarnog tranzistora i uslov za nastajanje oscilacija se svodi na
1 C1
gm =
(23)
rds C2
Rul
uizl
L
ur
C1
C2
Slika: Uticaj ulaznog otpora tranzistora na rad Colpittsovog oscilatora

25 / 38
U
LP
CG
uizl
RS
R1
CS
L
ur
C1
C2
Slika: Colpittsov oscilator sa JFET tranzistorom

26 / 38
U prakticnim realizacijama oscilator mora biti opterecen nekim vanjskim kolom

kome se ujedno i prosleuju generisane oscilacije.
Ako je ulazni otpor vanjskog kola nizak onda ce rezonantna frekvencija biti
promijenjena u skladu sa izrazom 22.
Prikljucenje vanjskog kola na izlaz oscilatora se moze realizirati primjenom

kapacitivne i induktivne sprege.

27 / 38
UCC
R1
LP
CS
CB
uizl
R2
RE
CE
L
ur
C1
C2
Slika: Kapacitivna sprega izlaza Colpittsovog oscilatora
Kod kapacitivne sprege reaktansa spojnog kondenzatora je velika u usporedbi sa

otporom opterecenja i sprecava pretjerano opterecenje.
U ovom slucaju nastaje slabljenja signala na spreznom kapacitetu.
28 / 38
UCC
R1
LP
CB
C2
R2
RE
CE
RP
uizl
C1
Slika: Induktivna sprega izlaza Colpittsovog oscilatora
U slucaju induktivne sprege se preko sekunadara transformatora oscilacije

prosleuju otporu opterecenja.
Na visokim frelvencijama se u proracun moraju uklju
citi i parazitni
kapaciteti tranzistora.
29 / 38
Clappov oscilator
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
C3
L
ur
CE
C1
C2
Slika: Clappov oscilator
Dobija se dodavanjem kapaciteta u seriju sa induktivitetom u sklopu filtera

Colpittovog oscilatora
Ekvivalentni kapacitet iznosi
1
Cekv = 1
(24)
1
+
+ C13
C1
C2
30 / 38
Clappov oscilator
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
C3
L
ur
CE
C1
C2
Slika: Clappov oscilator
I
I
Ako je C3 mnogo manji od od kapaciteta C1 i C2 tada je ekvivalentni kapacitet

Cekv C3 .
U tom slucaju je rezonantna frekvencija nezavisna od kapaciteta C1 i C2 .
Obzirom da parazitni kapaciteti tranzistora uticu na kapacitete C1 i C2 a ne i na
kapacitet C3 dobijaju se mnogo stabilnije oscilacije nego sto je to bio slucaj kod
Colpittsovog oscilatora.
31 / 38
Hartleyev oscilator
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
CE
C
L1
ur
L2
Slika: Hartleyev oscilator
Rezonatna frekvencija oscilatora je

fr =
1
(L1 + L2 )C
(25)
Uslov za nastnak oscilacija je

L1
10
L2
(26)

32 / 38
Oscilatori sa kristalima
Oscilacije nastupaju na frekvenciji na kojoj je fazni pomjeraj u petlji povratne

veze 0o .
Kristal kvarca moze imati vrijednost Q faktora neopterecenog kola znacajno veci
u odnosu na klasicne filtere i temperaturnu promjenu frekvencije manju od
0.001%/o C .
Oscilatorno kolo ostvareno pomocu kristala sadrzi plocicu kvarca izmeu dvije
elektrode.
Pomocu piezoelektricnog efekta je moguce izazvati oscilacije u kristalu.
Istosmjerni napon uzrokuje u kristalu naprezanja i deformacije, usljed cega

nastaju mehanicke vibracije. Kristal tada osciluje na svojoj mehanickoj
rezonantnoj frekvenciji i mehanicke vibracije proizvode na krajevima kristala
izmjenicni napon.

33 / 38
Ls
Cm
Cm
Cs
Rs
U ekvivalentnoj semi kristala kvarca Cp je kapacitet izmeu elektroda, a

induktivitet Ls predstavlja masu kristala, kapacitet Cs elasticnost i otpor Rs
trenje koje uzrokuje zagrijavanje plocice kristala.
Iz ekvivalentne seme kristala kvarca se moze zakljuciti da postoje dvije moguce

frekvencije oscilovanja za kristal, jedna za serijski a druga za paralelni rezim
rada.
Ove dvije frekvencije se obicno razlikuju za 1KHz , a kristal uobicajeno radi

izmeu ove dvije frekvencije.
34 / 38
Serijska rezonantna frekvencija ima vrijednost

fr =
2 Ls Cs
(27)
Paralelna rezonantna frekvencija je nesto veca od serijske rezonantne frekvencije

i iznosi
1
p
fr =
(28)
2 Ls Cefektivno
gdje je
Cefektivno =
Cm Cs
Cm + Cs
(29)

35 / 38
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
CE
Cc
ur
Slika: Oscilator sa kristalom i serijski spojenim kapacitetom
Za dobijanje oscilatora kontrolisanog kristalom potrebnoj je izvrsiti promjene u

povratnoj vezi u zavisnosti od toga da li zelimo oscilator sa serijskom ili
paralelnom rezonancijom.
Oscilator sa serijskom rezonancijom u povratnoj vezi ima kvarcni kristal i
kondenzator Cc koji sluzi za fino podesavanje rezonantne frekvencije.
36 / 38
UCC
R1
LP
CB
uizl
R2
RE
CE
K
ur
C1
C2
Slika: Colpittsov oscilator sa kristlom u kolu filtera
Oscilator sa paralelnom rezonancijom u povratnoj vezi ima paralelno spojeni

kvarcni kristal i djelitelj napona u vidu kondenzatora C1 i C2.
37 / 38
Literatura
T. E. Price,
Analog Electronics,
Prentice Hall, 1997.
T. Brodic,
Analogna integrisana elektronika,
Svjetlost, Sarajevo, 1989.
A.S. Sedra, K.C. Smith,
Microelectronic Circuits, 4th ed.,
Oxford University Press 1998.
P. R. Gray, P. J. Hurst, S. H. Lewis, R. G. Meyer,
Analysis and Design of Analog Integrated Circuits,,
John Wiley & Sons, 2001.
P.Biljanovic,
Elektronicki sklopovi,
Skolska
knjiga, Zagreb, 1995.

38 / 38

Generatori Signala 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Generatori Signala 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Analogna integrisana elektronika

Generatori sinusnih talasnih oblika

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Generatori talasnih oblika

Generisanje sinusoidalnih, pravougaonih, trougaonih,.. impulsa

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Generatori sinusnih talasnih oblika

Nema dovoenja vanjskih pobudnih signala

Koristenje kombinacija pozitivne i negativne povratne veze

Amplituda i frekvencija oscilacija

Oscilatori sa operacionim pojacavacima

Oscilatori sa visokofrekventnim tranzistorima

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Pozitivna povratna veza

Generisanje sinusnog talasnog oblika direktno a ne preko mreze za oblikovanje

Koristenje pojacavaca, frekventno selektivne mreze i pozitivne povratne veze

Pojacavac radi u linearnom opsegu

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Pozitivna povratna veza

Slika: Pozitivna povratna veza

Signal na ulazu i izlazu pojacavaca su u fazi

Frekventno selektivno kolo u povratnoj vezi

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Pozitivna povratna veza

Slika: Pozitivna povratna veza

Veza izmeu izlaznog i ulaznog signala

Pozitivna povratna veza

Slika: Pozitivna povratna veza

Sistem postaje nestabilan kada imenilac u jednacini 1 iznosi nula odnosno

Za nastajanje oscilacija potrebno je obezbijediti da je A = 1.

kriterij zahtijeva pojacanje koje iznosi 1 i fazni pomjeraj od 180 stepeni.

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Frekventno selektivna mre

Djelitelj napona se sastoji iz NF filtera koji cine otpornik R1 i kondenzator C1 i

Signal na izlazu dostize maksimum pri rezonantnoj frekvenciji kola (fr ).

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Frekventno selektivna mre

Napon na izlazu RC iznosi

Sreivanjem izraza 3 dobija se

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Oscilator s Wienovim mostom

gdje je fr rezonantna frekvencija i odgovara maksimalnoj vrijednosti izlaznog

Primjenom istih uslova na jednacinu 4 i izjednacavanjem imaginarnog dijela sa

Fakultet elektrotehnike Univerziteta u Tuzli

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Oscilator sa Wienovim mostom

Pojacanje zatvorene petlje oscilatora mora iznositi 1 te je potrebno izvrsiti

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Oscilator sa Wienovim mostom

Ne vrsi se promjena faze ulaznog signala

Navedeni uslov je dovoljan za odrzavanje nastalih oscilacija ali nije dovoljan za

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Oscilator sa Wienovim mostom i lampom za uspostavljanje oscilatornog procesa

Obezbjeivanje da je pojacanje u pocetnom trenutku vece od 3 i da se smanji na

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Oscilator sa Wienovim mostom i JFET tranzistorom za amplitudnu stabilizaciju

Napon drain-source uds JFET-a u pocetnom trenutku je u triodnom rezimu i

Oscilator s Wienovim mostom

Slika: Oscilator sa Wienovim mostom i JFET tranzistorom za amplitudnu stabilizaciju

Napon sa klizaca otpora R3 se vodi na gate tranzistora. Amplituda napona koji

Oscilator s Wienovim mostom