BR ROL YARATMAK

BiR ROL YARATMAK

Konstantin Stanislavski
evirenler: idem Gen
Frat Gll
Bora Tanyel

BOAZi
NIVERS TESI
YAYINEV

Mimesis Kitapl Dizisi: 2

. Constantin Stanislavski
Creating a Role

Taylor&F\ancis Group, LLC 1989

Authorized translation from English language edition published by
Routledge, part of Taylar & Francis Group LLC

BTEK A.. 2008

Taylar & Francis Group LLC'nin Routledge blm tarafndan
yaymlanan ngilizce basmdan izin alnarak evrilmitir.
Boazii niversitesi Yaynevi
Boazii niversitesi Uaksavar Kamps
Cengiz Topel Caddesi, Garanti Kltr Merkezi, Arka Giri
Etiler/stanbul
bupress@boun.edu.tr
www.bupress.org, www.bupress.net
Telefon ve faks: (90) 212 257 87 27
Sertifika no: 10821

Yayma Hazrlayan: Pnar Yanarda

Kapak tasarm: Kerem Yein
Bask: G.M. Matbaaclk ve Ticaret A..,
100 Yl Mal. MAS-ST, 1. Cadde, No: 88, Baclar/stanbul
Telefon: 0212 6290024-25
Sertifika no: 12358

Drdnc Basm: Mays 2011

Boazii University Library Cataloging in Publication Data

Stanislavski, Konstantin, 1863-1938
Bir rol yaratmak/Konstantin Stanislavski;
evirenler idem Gen, Frat Gll, Bora Tanyel.
vi,

288 p.; 21
lSBN

cm.

978-605-4238-56-9

. Method {Acting).

ll Gll,

Frat.

lll.

2.

Acting.

Gen, idem.

Tanyel, Bora

NDEKLER

NSZ, 1
NGLZCEYE EVRENN NOTU, 7
1. Ksm

GRIBOYEDOV'UN AKILDAN BELA'Sl, 11

13 +Blm 2: Cokusal
53 +Blm 3: Fiziksel ekillendirme
Dnemi, 95.

Blm 1: alma Dnemi,

Deneyim Dnemi,

II. Ksm
SHAKESPEARE'N OTHELLO'SU , 117
5: Bir Roln Fiziksel
6: Analiz , 161 + Blm 7:
Yaplanlar Gzden Geirme ve Toparlama, 207.

Blm 4: lk Karlama, 119 +Blm

Yaamn Yaratmak, 141 +Blm

Ill. Ksm
GOGOL'N MFE1T', 2 2 5
Blm

8: Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye, 227

EKLER
A. Bir Rol Yaratmak'a Ek,

265

B. Othello zerine Doalamalar, 269

NSZ

te, lmnden neredeyse eyrek asr sonra, Stanislavski'

nin, oyuncularn eitimi ve rol almas zerine yrtt
dur durak bilmeyen aratrmalarnn sunduu engin
kaynaktan devirilmi baz bilgiler daha. Bir Rol Yaratmak
malzeme bakmndan o kadar zengin ve o kadar kkrtc
dr ki, sunduu fikirleri alp makalelere, kitaplara dkme
mek mmkn deildir.
Bu kitaptaki almadan birincisi, bir rol zerin
de nasl bir alma yrtlebilecei.i takdire ayan bir
ekilde rneklendirir. Konu ald oyundaki replikler ze
rinde halihazrda almakta olan oyuncular ve ynet
menleri pheli kaldklar birok noktada dorular ya da o
noktalar akla kavuturur. Byle bir alma ierisinde
olmayanlar iin ise, Stanislavski'nin Akldan Bela oyunun
da oynad Chatsky rol zerinde yrtt bu almas
faydal bir rehberdir. Kitabn geri kalan blmnde yarar
lanlan renci-retmen diyalou yntemi hari, bu b
lm bana Stanislavski'nin amalarnn imdiye kadarki en
anlalr aktarm gibi geliyor.
Bu almada, ilk okuma aamasndan itibaren prova
srecinin mantksal bir kurgusunu buluruz. "Balang
lar" o kadar nemlidir ki, Stanislavski bize bir oyunun, o
oyunu oynayacak olan kadroya nce tek bir kii tarafndan
okunmasnn neden akllca olacan anlatr. Bir oyunun
yksnn oyuncu asndan nasl tekrar ele alnabilece
ini, bir oyunun ve rollerinin, zihinsel ve sanatsal anali
zi birbirine kartrmamaya zen gstererek, nasl analiz
edilebileceini gsterir. Yazarn szcklerine varolu ka
zandracak isel bir yaam yaratmak iin mantksal bir
altmetnin nasl oluturulacan retir. En nemlisi ve en
az anlalan, almann izleyecei yn, roln gerektirdii
duygulara yakn duygular uyandrmak iin kiinin kendi

2 nsz

deneyimlerine bavurmas ura bu almada aydnla

kavumu olur.
"Duygu"nun zerinde, burada deinildii kadaryla
durulduu zannedilmesin. Bu kitapta, yntem adn ver
dikleri eyin baz szde modern eyleyicilerden farkl olarak
(Stanislavski'nin kendi yazlarnda byle bir kibire rast
lanmayacaktr), dilin gzelliine, dizelerin ahengine, im
gelemin aydnlna ve anlatmn btn teatral ve sanatsal
aralarna dzlen itenlikten yoksun vglerden daha
fazlas vardr. inizde tadnz rahatszlk vermeme d
ncesi size i dnyanzn kapsn narince aldrsa da,
Stanislavski, o narin dokunuun bile iinizde bir rkeklik
duygusu uyandrabileceinin farkndayd. Tercihi her za
man iin, almas boyunca i aksiyonlan ile iie geir
meyi srdrd, fiziksel aksiyonlardan yanadr. Bir rol
kendisine yaknlatnrken sorduu soru hep "Eer, ben
karakterin u ya da bu durumlar ierisinde bulunsaydm,
ne yapardm?" sorusudur. Evet, daima karakterin duru
munda: Onun zamannda, onun ehrinde ve onun yaa
mnda; bazen modern yntemcilerin yle dndnden
phe ettiimiz gibi, benim zamanmda, benim ehrimde
ve benim hayatmda deil.
nc Blmde, Stanislavski bir roln fiziksel kii
lendirmesi hakknda konuur. Bu blmde, "gzlerinizin
ve yznzn karmak ifade aralar", "kendi sesinizi,
konuma tarznz, szcklerinizi, ses tonunuzu kullann"
gibi ifadelere de rastlayacaksnz. Dorudur, gerekten
de sesin ve konumann isel duygulara bal gelitii
ve onlarn dolaysz, mutlak, kullanlabilir ifadesi olduu
sonucuna varr. Ama ayn zamanda, sesin, konumann,
karakterin ve dier elerin neminin de farkndadr. Eer
gerekiyorsa, Stanislavski ynteminde nerilen herhangi
bir eyin, ister istemez gln derecede dokunakl bir ko
numaya ve sarsak sahne durularna yol at grn
boa karan kant ite karnzdadr. "Her canl organiz
ma" der, "dsal bir biime, bakma gereksinen bir vcu
da, konuma tarz ve tonu gibi ifade edilebilecek bir sese,
yrye, alkanlklara, hareketlere de sahiptir." Bu sz-

nsz

ler, nasl grndklerine, sylediklerinin anlalp anlal

madna ve bunun gibi daha birok eye zerre kadar bile
aldr etmeyen, tek meguliyetleri bir para daha mahrem
duygu elde etmek olan kendini beenmi oyunculara kar
ne kadar da ar bir sitemdir. zin verin, syledikleri bu
deli samalarn, kasten ya da yanllkla, gereki oyun
lardan operaya kadar her tarzda prodksiyonu eyrek asr
boyunca baaryla gerekletirmi bir insana ait teorilerin
almlar olarak grm olanlara kesin bir yant olsun.
Stanislavski ynteminin sadece bir tarz olduu, belli bir
tiyatro trne uygulanabilir bir nitelik gsterdii iddia
edilemez. Yntem, daha ziyade, oyuncularn herhangi bir
oyun zerindeki eitimine dnk mantksal bir yaklam
bulma abas, herhangi bir rol zerinde yrtlen hazrlk
almasna ilikin sanatsal bir ara araydr.
lar,

Bir Rol Yaratmak'ta yer alan ikinci ve nc alma

Bir Aktr Hazrlanyor ve Bir Karakter Yaratmak'ta kul

lanlan biime bir dntr. Tortsov adl retmenin bir

grup renciye ders vermekte olduu o efsanevi snf g
rrz. Bu anlatm biimi biraz karmak ve ilk almann
dolaysz anlatmna kyasla anlalmas g gzkebilir.
Yine de, Stanislavski'yi dier iki rol,

Othello ve

Mfetti'ten

Khlestakov zerinde prova yntemini denerken grmemize

imkan verir. lk blmde olduu gibi, bu rollere de hem ie
riden hem dardan ezamanl olarak yaklar. Role ilikin
doru fiziksel gerein yakalanmasnn gerekten de, kendi
deyimiyle, duyguyu zorlamak yerine oyuncunun iindeki
isel gereklii beslediini kefeder. Roln fiziksel eylem
lerini merulatrma yoluna giderek, nl "sihirli eerler"*

Sihirli eerler: Stanislavski, Sistem'i zerinde almaya ba

lad ilk yllardan itibaren "sahne zeri gereklii"ni "gndelik
hayat gereklii"nden farkl bir deneyimler btn olarak ka
bul etmitir. Ona gre oyuncular sahne zerinde birok eylemi
gerekten icra etmezler, ama seyircilerin onu gerekmi gibi
alglamas iin nasl hareket etmeleri gerektiini aratrmak
la ykmldrler. Bu yaklamla uyumlu bir biimde bir role
yaklarken oyuncularn kendilerinin gerekten o kiiye dn-

4 nsz

araclyla kendisini roln koullan ierisine yerletirerek

ve roln isel izgisini mantksal ynelimlere ayrtrarak
karakterin izini srer; bir baka deyile, rolnn yaam
nn durumlar ierisinde bir insan olarak kendisinin ana
lizini yapar, role nfuz etmi duygulara benzerlik tayan
kendi duygularn aratrr. Bu, bir oyundaki roln, yine o
oyundaki yaamn geree uygun olarak oynamak uru
na yaplan bir hazrlktr.
Ynetmenlerin zel merakna ilikin olarak ekler b
lmnde, ilk okumadan nihai karakterizasyona kadar bir
prova dneminin tm evrelerini derleyen 25 maddelik bir
zet vardr. Bu zetin, prova serbestlii olan tiyatrolarn
ynetmenlerine tannan bir imtiyaz olarak, oyunculara ve
rili anda sahnenin neresinde konumlanmay arzu ettiinin
sorulmas gibi belirli telkinleri vardr. Gsteri dnyasn
da, yani tek bir prodksiyonun belirli bir zamanda, her
biri farkl bir oyunculuk gemiinden gelen, yeni bir araya
gelmi oyuncularla, snrl bir prova sresinde kartld
bir ortamda, ynetmen, yunculara dnk bu hogry
hatrlamak istemeyebilir.
Btn bu saylan alma boyunca i bandaki

tklerini dnmelerini istemez. Sonuta mucizevi bir dn

m olanak ddr ve oyuncu sahne zerinde kendi kiiliine
en ters rollerde bile sonuta kendi bedensel ve ruhsal olanak
lar dahilinde varolmaktadr. Bu balamda Stanislavski kendi
oyunculuk denemelerinin ilk yllarndan itibaren oyunculardan
karakterin varolu durumlaryla kendi kiisel zellikleri ara
snda bir kpr kurarak almalarn istemitir. te "sihirli
eerler" bu noktada devreye girer ve Stanislavski'nin deyimiyle
oyunun yazar tarafndan verilen koullaryla oyuncunun bir bi
rey olarak kendi dnyas arasnda bir kaldra grevi grrler.
Oyuncu "ben Othello'yum, yleyse yle davranrm" diye d
nmek yerine "eer ben Othello olsaydm ve sevdiim kadn
ok kskansaydm ne yapardm" sorusundan hareket etmelidir.
Stanislavski'ye gre "eer" sorusu bir varsaymdan yola kma
mz ve role ilikin verileri baka yerde deil kendimizde ara
mamz salad iin "sihirli" bir biimde oyuncuyu harekete
geirme gcne sahiptir.

[ -ev. notu]

nsz 5

gerek bir sanatnn resmediliine tank olacaksnz: bu

sanat kimi zaman baarszla urar ama umutsuzlu
a kaplmakszn daima gerek yantlarn peinde koar

Ayaktakm
adl oyundaki rol zerinde yeniden almtr). Bir Aktr
Hazrlanyor ve Bir Karakter Yaratmak hayranlar Bir Rol
Yaratmak'tan ok memnun kalacaklardr. Stanislavski'nin
(Stanislavski, on sekiz yl oynadktan sonra,

eserlerine bu kitap araclyla aina olacaklar ise dier iki

kitab da incelemek isteyeceklerdir. Bu kitabn kap
saml bir almas, derslerde renilen tekniin gerek bir
rol almasna nasl uygulanabileceini aydnla kavu
turacaktr.
yleyse, sz artk mezlerde deil ustann ta kendi
sinde. Bu kitap tiyatro profesyonelleri iin olduu kadar
rencileri iin de bir kaynaktr. Anlattklarnn tamamna
ya da belirli blmlerine katlyor ya da katlmyor olabilir
siniz ama kendinizi bu kitap sayesinde gelitirmemeniz ve
anlattklarndan heyecan duymamanz mmkn deildir.

Ro bert Lewis

NGLZCEYE EVRENN NOTU

Bir Rol Yaratmak,

Stanislavski'nin, bir oyuncunun eitimi

zerine planlanm lemesinin nc cildidir. lk ikisi,

Bir Aktr Hazrlanyor ve Bir Karakter Yaratmak,

on yl

arayla baslm olsalar da, gen bir oyuncunun altrl

ma biimini o oyuncunun kendi geliim izgisi ierisinde
tasvir etmeyi amalamlardr. Oyuncu, coku belleinin,*
imgeleminin ve konsantrasyonunun isel niteliklerini ei
tirken, sesi ve vcudu zerindeki youn almalar saye
sinde -ki sesi ve vcudu isel yaamn aa kartabilece
i eyleri canl ve ikna edici bir ekilde somut bir ifadeye
kavuturan asli enstrmanlardr- fiziksel aralarn da
gelitirmitir. imdi, bir baka oniki yln ardndan, daha
nce plana alnm olan nc cildi yaynlyoruz. Oyun
cunun ilk iki evre zerinde uzmanlatktan sonra gemesi
gerektii dnlen Stanislavski'nin retisindeki bu son
evre, bir oyunun ilk okumasndan ve ilk sahnesinin al
lmasndan balayarak belirli bir rol zerinde yrtlen

Coku bellei/ cokusal bellek: Stanislavski'nin ada olan

psikolog Ribot'nun kuramlarndan yararlanarak ortaya att ve
zellikle ilk dnem almalarnda nemini vurgulad kavram.
Stanislavski'ye gre insan bellei sadece yaanm hatralan
kaydetmekle kalmaz bu deneyimlerin bizlerde uyandrd
cokulan da saklar. Oyuncu rolne ilikin hazrlklarn yrt
rken bu kiisel belleinde biriktirdii malzemeyi kullanarak
ilerler. Stanislavski'nin yaklamna gre bir oyuncu kendi
cokusal belleindeki duygulanmlar farkl durumlar ierisinde
yeniden retebilme yeteneine sahiptir. rnein rol gerei bir
yaknn kaybeden bir insann duygularn sergilemesi istenen
bir oyuncu, kiisel hayatnda bu tr bir deneyim yaamasa bile
youn bir zntye neden olan farkl bir durumda yaad
duygular sz konusu varsaymsal duruma aktarma yeteneine
sahiptir.

[-ev. notu]

8 Bir Rol Yaratmak

hazrlk almasn konu edinir. Kitabn ngilizce bal,

olduka uzun olan Rusa balna mmkn olduunca
yakn evrilmitir,

Bir Oyuncunun Bir Rol zerinde Yrt

t alma.
1929-30 yllarnda, Fransa ve Almanya'da, Stanis
lavski ile beraber basm konusunda Amerika'da kontrat
imzalad

Bir Aktr Hazrlanyor ve Bir Karakter Yaratmak

kitaplar zerine altmz dnemde, kendisi bana oyun

culuk teknii ile ilgili yazd kitabm Shakespeare'in

Othello'su

zerinde birletirme dncesinden bahset

miti. Akln uzun sredir megul eden bu oyunun her

ulustan renciye, zellikle de ngilizce konuanlarna hi
tap edebileceini dnyordu. Gerekten, tam da bu d
nemde, 1928 ylndaki ciddi rahatszlndan tr yne
timinden ayrlmak zorunda kald

Othello

prodksiyonu

ile ilgili olarak Moskova'ya srekli neriler gnderiyordu.

Bu neriler, oyun metni yanna dlm talimatlar ile
ynetmenler iin bir el kitab niteliinde olar, bu byk
ynetmenin bir oyun zerinde nasl altm gstermesi
itibariyle fevkalade nem tayan

hello

Stanislavski Produces Ot

(Stanislavski Othello'yu Sahneliyor) adl yapt iin bir

temel oluturur. Elinizdeki bu kitapta, oyuncularn ger

eki ve hatrda kalr kesinlikte karakterler yaratmas iin
kendi kendilerine rollerine girebilecei bir egzersiz aray
olarak, seimin Stanislavski'nin zihninde nasl OtheZZo'dan
yana ekillendiini de grebiliriz.
Stanislavski Austos 1938'de ld. ldnde ABD ve
ngiltere'de sadece, Sovyetler Birlii'nde henz bask yz
grmemi olan,

Bir Aktr Hazrlanyor kitab baslmt

Bir Karakter Yaratmak kitab iin ge

(1936). Stanislavski,

rekli btn malzemeyi bir araya getirmi ama 2. Dnya

Sava'nn patlak vermesi kitabn basmnn gecikmesine
yol amt. Stanislavski'ye ait Rusa el yazmalarn resmi
basmyla beraber, kendisinin aslnda nc kitabn
ayn versiyonu zerinde altn renmi bulunuyo
ruz.

lki,

Bir Aktr Hazrlanyor

ve

Bir Karakter Yaratmak

kitaplarnda kulland "bir retmen ve rencileri" ek

lindeki yar kurgusal tarz kefetmeden nceki ok erken

ngilizceye evirenin Notu 9

bir dnemde yazlmtr (1916-20). Dier ikisi ise,

Bir Aktr

Hazrlanyor kitabn baskya hazr hale getirdikten ve Bir

Karakter Yaratmak adyla

baslan malzemeyi oluturduk

tan sonra, 930'larda.

lk versiyon beraberinde baz sorunlar da getirmitir.
Stanislavski bu versiyonda, yazmndan 150 yl sonra bile
hfila eviri glkleri ieren, hiciv alannda bir Rus kla
sii haline gelmi Griboyedov'un

(Akll Olmann Talihsizlii

Akldan Bela

adl oyunu

diye de evrilmitir) zerinde

alr. Shakespeare'in baz ifadeleri nasl ngilizceye yer

lemise, bu oyundaki birok replik de ite yle yaznsal
Rusada yer etmitir. Yine de, bugne kadar hibir evir
men Griboyedov'un nkteli dilini herhangi bir Bat dilin
de ifade etmeyi becerememitir. erdii insan sevgisi onu
evrenselletirmi ve bu sayede oyuncunun kusursuz bir
sanat yaratabilmesine olanak veren aralarn aratrlma
snda Stanislavski iin yararl bir model oluturmu ol
masna ramen, sergiledii durumlar ve acmasz yergileri
ou zaman en srad uzmann bile muhakeme snrlan
dnda yer alr.

Bir Rol Yaratmak adl

almann ngilizce

bilen oyunculara hitap edebilmesi iin zgn metinde baz

kk ksaltmalar yapmak ve ksa aklamalar eklemek
yoluna gittik. Bu deiiklikler yeri geldii zaman belirtil
mitir.

Akldan Bela

oyunu zerindeki almasnda Stanis

lavski'nin daha nce

Sanat Yaamm'da

ele ald yntem

leri gstermesi ve bu yntemlerde de oyuncunun psiko

teknii, ncelikle bir roln isel tasarmnn oluturulmas
hazrl zerinde younlamas ilgi ekicidir.
Gogol'un

Mfetti'i

Othello

ve

zerine kurulu dier iki versiyonda

okuyucu, Stanislavski'nin yntemini srekli nasl yenile

diini ve daha iyi aralar iin nasl srarl bir aratrma
yrttn grecektir. Eer

Akldan Bela

blmndeki

baz altrmalarn yeniden ele almaya imkan olsayd, bu

blmde Stanislavski'nin asl yntemine daha yakn bir
yntem ekillenecekti. ayr almann bir arada basl
m olmasnn okuyucuya, Stanislavski'yi farkl roller ze
rinde alrken grme, ayn oyundaki verili malzemeyi

10 Bir Rol Yaratmak

duyusal ynden nasl dzenlediini kyaslama, amacnn

mr boyunca hep ayn kaldn, ruhsal doalclk adn
verdii eyin, sahne zerinde yaamn yeniden yaratlma
snn peinde kotuunu anlama imkan vereceine ina
nyoruz.
Bu versiyon, evirisi ve basm iin bana Stanis
lavski'nin olu tarafndan gnderildi. Malzemenin ngilizce
konuan oyuncular iin hazrlanmas srasnda, Stanis
lavski tarafndan bana bahedilen grevin, tekrarlarn
ayklanmas ve Rusa bilmeyen oyuncuya bir ey ifade
etmeyen yerlerin budanmas iinin stesinden geldiimi
zannediyorum. Blmlemelerde, kendi el yazmalan zeri
ne alma imkan olsayd Stanislavski'nin de yapacan
dndmz baz belirgin deiiklikler yapm bulunu
yoruz. Bayan Popper'in ve benim bu kitab okuyucu iin
daha yararl hale getireceini dndmz, Bir Aktr
Hazrlanyor ve Bir Karakter Yaratmak hakknda gerekli
bilgiyi veren editrn notu da baskya eklenmitir.
Elizabeth Reynolds Hapgood
New York, 1961

1. KISIM

GRBOYEDOV'UN AKILDAN BELA'SI

Griboyedov'un

klasik komedisi

Akldan Bela

zerinde

younlaan, bir roln hazrlanna ilikin aadaki in

celeme 1916 ve 1920 yllan arasnda yazld. Bu yzden,
hayatnn sonraki dneminde deiik boyutlaryla kafasn
megul edecek bir temann Stanislavski tarafndan bilinen
ilk kefidir. Henz

Yaratmak'n
masna

Bir Aktr Hazrlanyor

ve

Bir Karakter

yar-kurgusal biimi iinde ortaya kma

ramen,

bu mstakbel almalarn rencisi,

kendisine zaten tandk gelen birok fikrin ilksel ifadesini

burada bulacaktr. Bu fikirlerden bazlar sonraki yllarda
da deimeyecektir ama dierleri, Stanislavski, zgr ve
yorulmak bilmeyen yaratc imgeleminin n oyuncu
nun sorunlar zerine yanstmaya devam ettike, keskin
bir dnm geirmilerdir.

( -ed. notu)

BLM 1

ALIMA DNEM

Rol zerine hazrlk almas byk dneme ayrlabi

lir: Rol inceleme, roln yaamn kurma ve fiziksel biime
sokma.

ROLLE LK KARILAMA
Bir rolle tanma kendi iinde bir n hazrlk dnemidir.
Oyunun ilk okunuundan edinilen ilk izlenimlerle balar.
Bu ok nemli an, bir kadnla bir erkein ilk bulumasna,
sevgili, ak ya da dost olmaya yazgl iki insann ilk kar
lamasna benzetilebilir.
lk izlenimlerin bakir bir tazelii vardr. Yaratc sre
te. byk neme sahip evreler olan sanatsal evk ve atein
olas en iyi kkrtclardrlar.
Bu ilk izlenimler beklenmedik ve dolayszdr. Genel
likle oyuncunun almasnda kalc izler brakrlar. nce
den kararlatrlmam ve nyargszdrlar. Hibir eletiri
szgecinden geirilmemilerdir, oyuncunun ruhunun de
rinliklerine, doasnn pnarlna zgrce nfuz ederler
ve ounlukla roln temeli, oluturulacak imgenin embri
yosu olarak kalacak olan silinemez izler brakrlar.
lk izlenimler roln tohumudur. Oyuncu almasnda
ilerledike ne kadar eitleme ve deiiklik yaparsa yapsn,
genellikle ilk izlenimlerinin derin etkisi onu ylesine cezbe
der ki gelien rolne uygulayamayacan anladnda bile
onlara tutunmak iin yanp tutuur. Bu izlenimler yle
gl, derin ve kalcdr ki oyuncu, oyunla ilk karlama
snda zellikle dikkatli olmaldr.
Bu ilk izlenimleri kaydedebilmek iin oyuncular alc
bir ruh hali, uygun bir isel durum ierisinde olmaldr-

14 Bir Rol Yaratmak

lar. Yaratc srecin olmazsa olmaz koulu olan cokusal

younlamaya sahip olmaldrlar. Bir oyuncu sanatsal
duygularn uyandracak, iini aacak ruh halini nasl ha
zrlayacan bilmelidir. Dahas, bir oyunun ilk okumasn
da dsal koullar da uygun bir ekilde oluturulmaldr.
Yerin ve zamann nasl seilecei bilinmelidir. Olaya belirli
bir trensellik elik etmelidir; eer kii ruhunu su yzne
kmaya davet edecekse, ruhsal ve fiziksel olarak yzebilir
olmaldr.
Saf ve taze izlenimler elde etmenin nndeki en teh

likeli engellerden biri herhangi bir nyargdr. nyarglar,

ruhun nn ienin azndaki mantar gibi tkar. n
yarg, bakalarnn bize dayatt grlerle oluur. Ba
langtan oyunla ve rolyle ilikisinin somut duygu ya da
dncelerle tanmlanmas ve oluturulmasna kadar,
bakalarnn grlerinden etkilenme tehlikesiyle kar
karyadr oyuncu; zellikle de yanl olanlardan. Bir ba
kasnn gr, bir oyuncunun yeni rolne ynelik coku
larnn doal bir biimdekurulmu ilikisini zedeleyebilir.
Bu yzden oyuncu, oyunla ilk karlamas sresince bir
nyarg yaratabilecek ve kendi ilk izlenimlerinin yansra,
iradesini, akln ve imgelemini de yoldan karabilecek d
etmenlerin etkisi altna girmemeye almaldr.
Eer oyuncu, oyundaki karakterlerin yaamlarnn d
ve i durum ve koullarn netletirmede yardm aramaya
ynelirse, balang olarak, brakn kendi sorularn ken
disi yantlamaya alsn. nk ancak o zaman rolyle
bireysel ilikisine zarar vermeden bakalarna hangi soru
lar yneltebileceini duyumsayabilir. Oyuncuyu imdilik
kendi haline brakn, duygular ve rolne ait kesin, somut,
yaratc bir imge billurlaana dek rolyle ilgili cokular
n, ruhsal malzemesini, dncelerini biriktirmesine izin
verin. Ancak zamanla, oyuncunun rolne kar kendi tu
tumu oluunca, olgunlanca, oyuncu, kendi sanatsal z
grlne tecavz edilme riski olmakszn, d tavsiye ve
grlerden geni lde yararlanabilir. Bir oyuncu kendi
grnn bir yabancnnkinden, hatta mkemmel bir
grten bile daha iyi olduunu unutmamaldr. nk

alma Dnemi 1 5

bir bakasnn gr, onun duygularna hitap etmeksizin

yalnzca dncelerine bir ey katabilir.
Oyuncunun dilinde

bilmek, hissetmek

ile eanlaml

olduuna gre, oyunun ilk okumasnda oyuncu yaratc

cokularnn dizginlerini salvermelidir. lk karlamada
bir oyuna ne kadar scak hissiyat ve nabz atan, canl co
ku katabilirse, metnin kuru kelimeleri duyularna, yara
tc iradesine, aklna, coku belleine o kadar ok hitap
edecek, bu .ilk okuma grsel, iitsel ve dier duygularn,
imge, resim, duygulanm anlarnn yaratc imgelemine o
kadar ok neri getirecektir. Oyuncunun imgelemi yazarn
metnini kendi grnmez paletinden fantastik motifler ve
renklerle ssleyecektir.
Oyuncular iin, yazarn eserine hangi adan bakt
n bulmak nemlidir. Bunu kavradklarnda, kendilerini
okumaya kaptnverirler. Okunan eyle uyumlu yz ek
itmelere ya da mimikler yapmaya zorlanan yz kaslar
n kontrol edemezler. Kendiliinden oluan hareketlerini
kontrol edemezler. Yerlerinde duramazlar, oyunu yksek
sesle okuyan kiiye yaklatka yaklarlar.
Oyunu ilk olarak sunan okuyucuya gelince, ona yap
labilecek birka pratik neri vardr.
lk olarak, rollere ve imgelere dair kendi yorumlarn
oyunculara dayatabilecek, fazlasyla gstermeci bir tarzdan
kanmaldr. Kendisini, oyunun temel dncesinin, i
aksiyonun temel geliim izgisinin net bir ifadesiyle, oyun
iinde zaten var olan teknik yardmlarla snrlamaldr.
lk okumada oyun, temelleri, z, temel geliim izgisi
ve edebi deeri anlalarak basit ve net olarak sunulmal
dr. Okuyucu, yazarn yola k noktasn, uruna oyun
yazd dl}celeri, hisleri ya da deneyimleri antrabil
melidir. Bu ilk sunuta okuyan, oyunda gz nne serilen
insan ruhunun yaamnn temel izgisi boyunca, her bir
oyuncuyu srklemeli ya da ona yol gstermelidir.
Okuyucu, deneyimli edebiyat kimselerden bir ese
rin can damarnn, cokularn temel izgisinin ilk bakta
nasl karlacan rensin. Edebiyat alannda eitilmi,
edebi almalarn temel zellikleri zerine alm bir

16 Bir Rol Yaratmak

kimse, bir oyunun yapsn, hareket noktasn, yazar ka

d kalemi eline almaya iten duygu ve dnceleri annda
kavrayabilir. Bu kapasite, oyuncunun, oyunun ruhuna i
leyen kendi bakna mdahale etmedii srece, oyuncuya
ok yardmc olur.
Bir oyuncunun tm varlyla, akl ve duygularyla,
oyunu bir anda kavrayabilmesi byk bir anstr. By
le mutlu ama nadir koullar altnda btn kurallar ve
yntemleri unutmak ve kendini yaratc gcn doasna
terk etmek daha iyidir. Ama byle anlar ylesine nadirdir
ki kimse onlara bel balayamaz. Oyuncunun nemli bir
*
ynelim izgisini, oyunun temel bir blmn, oyunun
temellerinin rld ya da ekillendii nemli eleri bir
anda kavramas kadar nadir anlardr. lk okuma sadece
oyuncunun cokularnda sabitlenmi bireysel anlar bra
krken, gerisinin belirsiz, bulank ve konuyla ilgisiz kalmas
daha muhtemeldir. Gerekten kalan izlenim paracklar,
duygu krntlar l ortasndaki vahalar ya da karanln
ortasnda k noktalar gibidir.
Neden oyunun baz paralar canlanp, duygularmz
la snrken, dierleri sadece zihinsel belleimizde dei
meden kalr? Neden ilkini hatrladmzda heyecan, zevk,
efkat, nee, ak hissederiz de, ikincilerin aklmza gelmesi
bizi duygusuz, souk ve ifadeden yoksun brakr?
Byle olur, nk dorudan yaam alanan yerler
bize yakn, cokularmza ainadr; halbuki karanlk yerler
doamza yabancdr.
Daha sonra, balangta yalnzca para para kabul
ettiimiz oyunla daha yakndan tantka ve kendimizi
ona daha yakn hissettike, k noktalarnn btn rol
---------
*

Stanislavski'nin

mak

Bir Aktr Hazrlanyor

ve

Bir Karakter Yarat-

adl kitaplarn dilimize kazandran Suat Taer'in eviri

lerinde "ama" olarak evirdii "objective" kavramn "ynelim"

olarak evirmeyi uygun bulduk. Bunun nedeni, Stanislavski
ynteminde amacn her zaman iin onu hazrlayan bir eylem
iermesi ve "ynelim" kavramnn da amaca dnk bu eylemli
lii ima etmesidir. [ -ev.

notu)

alma Dnemi 1 7

kaplayana dek birbiriyle birleerek bydn ve yayl

dn grrz. Perde aralklarndan szan k hzmeleri
gibi, karanlkta birka parlak nokta olutunrlar sadece.
Ama perdeler aldnda btn oda kla dolar ve karan
lk kovulur.
Bir oyunu tek okumayla anlamak pek mmkn deil
dir. Genellikle farkl ynlerden yaklalmas gerekir. Ruhsal
z ylesine derine gmlm oyunlar vardr ki karlmas
byk aba gerektirir. Belki de ana dncesi yle karma
ktr ki deifre edilmesi gerekmektedir. Ya da yaps yle
karmak ve soyuttur ki onu azar azar, anatomisini para
para inceleyerek anlayabiliriz. Byle bir oyuna bilmece
gibi yaklarsnz ve zlnceye kadar da ilginizi uyand
racak pek fazla bir ey sunmaz. Yapmamz gereken tekrar
tekrar okumak ve her yeni okumada kendimizi bir nceki
okumada kunlmu olan eye gre ynlendirmektir.
Ne yazk ki, pek ok oyuncu ilk izlenimlerinin nemini
kavrayamaz. Pek ou onlar yeterince ciddiye almaz. a
lmalarnn bu aamasna zensiz bir biimde yaklar ve
onu yaratc srecin bir paras olarak grmez. Bir oyunun
ilk okumas iin kamz ciddi bir okuma yaparz? Neredey
sek orada, trende, takside, aralarda, hzlca okuruz ve bunu
oyunu tanmak iin deil de, kendimizi herhangi bir ba
rolde hayal etmek iin yaparz. Bu koullar altnda nemli
bir yaratc frsat karrz; tamir edilemez bir kayp, n
k sonraki okumalar, yaratc sezgilerimiz iin temel tekil
eden srpriz esinden yoksundurlar. Bozuk bir ilk izlenimi
silmek, kaybedilmi bir bekareti yenilemek kadar gtr.

ANALZ
Bu byk nhazrlk dneminin ikinci adm,

cidir.

analiz sre

Analiz yoluyla oyuncu rolyle daha yakndan tanr.

Analiz, ayn zamanda oyunun paralarn inceleme yoluyla

oyunun btnyle tank olma yntemidir. Restorasyon ii
yapan bir kimse gibi, analiz de btnn belli paralarna
hayat vererek sz konusu btn zerine tahmin yrtr.

18 Bir Rol Yaratmak

"Analiz" kelimesi genellikle zihinsel bir sreci ifade

eder. Edebi, felsefi, tarihsel ve dier aratrmalarda kullan
lr. Ama sanatta herhangi bir

zihinsel analiz,

kendi bana

ve kendisi iin yaplrsa zararldr, nk onun matema

tiksel, kuru nitelikleri sanatsal canllk ve yaratc heyecan
itkisini dondurma eilimindedir.
Sanatta yaratan duygudur, akl deil. Sanatta asl rol
ve inisiyatif duyguya aittir. Burada akln rol tmyle yar
dmcdr, tabidir. Bir sanat tarafndan yaplan analiz, bir
bilim adam yahut bir eletirmen tarafndan yaplandan
ok farkldr. Eer bilimsel bir analizin sonucu

dnce

ise, sanatsal bir analizin sonucu da duygudur. Bir oyun

cunun analizi her eyden nce bir duygu analizidir ve duy
gu yoluyla yaplr.
Bu duygu yoluyla edinilen bilginin ya da analizin rol
yaratc sre iinde ok daha fazla nem kazanr n
k ancak onun yardmyla bir insann ya da karakterin
yaamnn onda dokuzunu oluturan ve onun en deerli
paras olan bilinalt blgesine nfuz edilebilir. Oyuncu
nun, yaratc sezgisi, sanatsal igds, duyu-tesi doal
yetenei yoluyla kulland onda dokuza kar akl iin yal
nzca onda bir kalr.
Bir analizin yaratc amalan unlardr:

1.

Yazarn eserinin incelenmesi.

2.

Yaratc almada kullanlmak zere ruhsal ya da

dier malzemelerin, oyunun ve kiinin oyundaki
rolnn ierdii her eyin aratrlmas.

3.

Ayn trde malzemeyi oyuncunun kendisinde ara

trmas (kendini analiz etme). Burada bahsedilen
malzeme oyuncunun coku belleinde depolanm ya
da alma yoluyla elde edilmi ve zihinsel bellekte
korunmu ve rolnn duygularna benzer olan be
duyuyla ilgili canl, kiisel anlardr.

4.

Yaratc cokularn kavranmas iin oyuncunun

ruhunun hazrlanmas; hem bilinli, hem de zellikle
bilind duygularn kavranmas iin.

5.

Oyunla ilk karlamada hemen canlanmayan yer-

alma Dnemi 1 9

lerde, roln ruhu iin tmyle yeni heyecan itkileri,

tmyle canl malzeme paracklar salayacak
yaratc uyarmlarn aratrlmas.

Pukin oyun yazarndan (ve biz de oyuncudan) "verili ko

ullarda gerek gibi grnen iten cokulara, duygulara"
sahip olmasn ister(iz). Bu yzden, analizin amac bir oyun
ya da rol iin verili koullarn ayrntl olarak incelenmesi
ve hazrlanmasdr, yle ki onlar yoluyla, daha sonra yara
tc srete, oyuncularn cokular igdsel olarak iten
ve duygulan hayata sadk olacaktr.
Bir analizin hareket noktas nedir?
Yaamda olduu gibi sanatta da akla atfedilen kendi
onda birlik blmmzden yararlanalm ki onun yard
myla duygu almalarmza bavurabilelim ve daha son
ra da, duygularmz ifade noktasna eriince, ynelimleri
anlamaya alalm ve onlara sezdirmeden gerek yarat
c yol boyunca onlara yol gsterelim. Bir baka deyile,
bilindmz, sezgisel yaratclmz, bilinli nhazrlk
almalarnn yardmyla harekete gesin. Bilin yoluyla
bilind; sanatmzn ve tekniimizin slogan budur.
Bu yaratc srete akl nasl kullanrz? yle akl
yrtrz: Sezgisel cokunun ilk dostu ve en iyi uyarcs
sanatsal heyecandr, evktir. O zaman analizde kullanlan
ilk ara bu olsun. evk, grnle, sesle, bilinle ve hatta
sanatn en rafine farkndalyla bile ele geirilemeyecek
olana nfuz edebilir. Sanatsal heyecan ve evk vastasyla
yaplan bir analiz, bir oyundaki yaratc uyanmlan ara
trmann en iyi arac olarak hareket eder ve bu uyarmlar
da karlk olarak oyuncunun yaratcln kkrtrlar.
Oyuncu heyecanlandka rol anlamaya balar, anladka
daha da heyecanlanr, biri dierini uyarr ve zorlar.
Sanatsal evk oyunla ilk karlama annda en yay
lmc halindedir. te bu yzden oyuncu roln ilk duyu
unda onu heyecanlandran yerlerin, ona arpc gelen ve
cokularnn daha balangta tepki verdii eylerin tekrar

20 Bir Rol Yaratmak

tekrar tadna varmal ve sefasn srmelidir. Oyuncu deha

s sanatsal gzellik, ycelik, coku, ilginlik, gsterie sa
hip olan her eye tepki verir; yazarn oyunun yzeyine ya
da derinliklerine serpitirdii yetenek malaryla oyuncu
bir anda mekan deitirir. Btn bu yerler sanatsal evki
ortaya karan patlayclar olma zelliine sahiptirler.
Peki oyuncu, anlk sezgisel idrak mucizesinin gerek
lemedii oyun paralaryla ne yapacaktr? O zaman, bu
tr paralarn hepsi ilerinde barndrdklar evke getirici
malzemeleri kefetmek iin incelenecektir. u an cokula
rmz suskun olduuna gre, cokularn en yakn yardm
cs ve danmanndan, yani akldan baka bavurabile
ceimiz kimse yoktur. Brakn akl bir kaif olup oyunun
btn ynelimlerinde gezinsin. Brakn bir nc olup asl
yaratc glerimiz, sezgilerimiz ve duygularmz iin yeni
yollar asn. Sras gelince, brakn duygularmz yeni he
yecan uyarmlar arasn, brakn sezgimiz daha fazla yeni
canl malzeme paracklar, roln ruhsal yaamna ait yeni
paralar, bilin yoluyla ulalamayacak yeni eyler arayp
bulsun.
Oyuncu bu analizi akl yoluyla ne kadar ayrntl, e
itlendirerek ve derinlemesine yaparsa, heyecan ve bilin
d yaratcl iin uyarclar bulma ans o kadar artar.
Kayp bir eyi aradnz zaman, ounlukla beklen
medik bir yerde bulursunuz. Yaratclkta da ayn ey ge
erlidir. Kaif aklnz her yne yollarnalsnz. Giriimleri
iin en uygun olan seme iini duygularnza ve sezgileri
nize brakarak yaratc uyaran iin her yeri aramalsnz.
Analiz srecinde, her zaman yapld gibi, oyun ve
roller enine boyuna ve derinlemesine, ayr ayr her paras,
bileen katmanlar, dsal, daha bariz olanlarndan bala
yp en ierdeki derin ruhsal dzeylerinde biten tm dz
lemlerinde aratrlr. Bu amala oyun ve roller paralara
ayrlmaldr. Derinliinin en alt seviyesine inilmeli, katman
katman zne varlmal, paralanmal, her para aynca
incelenmeli, yaratc evke getirici uyarmlar bulunmal,
oyuncunun kalbine oyunun tohumu atlmaldr.

alma Dnemi

21

Oyunun ve oyundaki rollerin, yaamlarnn akt pek ok

dzlem vardr. lk olarak olgular, olaylar, kurgu ve biime
ait dsal dzlem vardr. Bu, snf, milliyet ve tarihsel ortam
diye alt blmlere ayrlm olan sosyal durum dzlemiyle
yan yanadr. Dnceleri, tarz ve dier ynleriyle edebi
dzlem vardr. aksiyon, duygular ve isel karakterizas
yonun psikolojik dzlemi; fiziksel hedef ve aksiyonlaryla
fiziksel dzlem vardr; son olarak da oyuncuya ait olan bi
reysel yaratc duygular dzlemi vardr.
Bu dzlemlerin hepsi e deerde neme sahip deildir
ler. Bazlar bir roln yaam ve ruhunu yaratmada temeldir,
halbuki dierleri ikincildir, yaratlacak olan imgenin gvdesi
ve ruhu iin ekstra malzeme ve karakterizasyon salarlar.
Ayrca btn bu dzlemler yle bir anda ulalabilir
de deildirler; pek ounun tek tek aratrlarak bulunma
s gerekir. En nihayetinde btn dzlemler yaratc duygu
larmzda ve sunuumuzda yekvcut olurlar ve ardndan
bize oyunun ve roln yalnzca dsal biimini deil, ayn
zamanda bilinli yaklammz tarafndan ulalabilir ve de
ulalamaz her eyi ieren isel grnn de salarlar.
Bir roln ya da oyunun bilinli dzeyleri, yerkrenin
d kabuunu oluturan kum, kil, kaya ve benzeri eyler
den oluan st dzeyler ve katmanlar gibidir. nsan ruhu
nun derinliklerine inildike, dzeyler daha da bilind bir
hale gelir ve en derinde, dnyann ekirdeinde, erimi lav
ve atei bulduunuz yerde, grnmez insan igdleri ve
arzulan fokurdar. te buras bilindnn lkesidir, bura
s hayat veren kaynak, buras oyuncunun, sanat-insann
kutsal "ben"i, buras esinin gizli kaynadr. Bunlarn far
kna varmazsnz ama tm varlnzla hissedersiniz.

DISAL KOULLAR! NCELEME

yleyse analiz izgisi hareket noktasn bilincimiz tarafn
dan eriilebilir olan oyunun dsal biimi, yazarn basl

22 Bir Rol Yaratmak

metninden alr ve bu izgi oradan yola kp oyunun iteki

ruhsal zne, yazarn eserinin iine koyduu ve byk bir
ksm yalnzca bilindmzca eriilebilir olan o grnmez
eye gider. Bylece dtan merkeze doru, oyunun dsal
edebi biiminden ruhsal zne doru gideriz. Bu sayede
yazar tarafndan ne srlen koullan bilmeye (hissetme
ye) balarz ki daha sonra, iten cokular ya da en azndan
gerek gibi grnen duygular hissedelim (bilelim) .
Analizime oyunun d grnyle balarm ve ilk
nce, yazar tarafndan ne srlen dsal koullar ortaya
karabilmek iin szel metni ele alrm. Analizimin ba
langcnda, duygularla deil -onlar soyut ve tanmlanmas
gtr- duygulan canlandrabilecek olan, yazar tarafn
dan nerilen, koullarla ilgilenirim.
Bir oyundaki yaamn dsal koullar iinde en ko
lay incelenebilecek olan olgular dzlemidir. Yazar eserini
yaratrken, en ufak bir koul, bir olgu bile nemliydi. Her
biri oyunun kesintisiz yaam zinciri iin gerekli birer ba
lantyd. Yine de biz bt;; olgular bir anda kavramaktan
olduka uzaz. Bir anda ve znde kavradmz olgular
sezgisel olarak belleimize kaznrlar. Bir anda duyumsa
madmz, duygularmz tarafndan kefedilemeyen ya da
dorulanamayan dierleri ise fark edilmemi, unutulmu
ya da havada asl kalrlar; sanki her biri, ayn ayr, oyu
nun omuzlarndaki bir yk gibidir. Kafamz kartrrlar
ve onlarda hibir zaman canl gereklie dair bir hakikat
bulamayz. Btn bunlar oyunun ilk izlenimlerini algla
mamz ve kavranamzla geliir.
Byle durumlarda kii ne yapmaldr? Oyunun dsal
etkilerinin arasnda yolunu nasl bulabilir? Nemirovich
Danchenko son derece basit ve zekice bir hile nermitir.
Bu hile, oyunun ieriini tekrarlamaktan ibarettir. Oyun
cu var olan olgular, onlarn sralann ve birbirleriyle
olan dsal fiziksel ilikileri ezberlesin ve yazsn. Oyunla
ilk karlama aamasnda oyunun ierii, reklamlarda ya
da ksaltlm opera metinlerinde yapldndan daha iyi
aktarlamaz. Ama oyun ve ierii zerine artan tecrbeyle
bu yntem yalnzca olgular ekip karp kendini onlarla

alma Dnemi 23

ilikili olarak ynlendirmeye deil, ayn zamanda o isel

maddeye, aralarndaki iliki ve bamlla ulamaya da
yardmc olur.
Bunu Rusya'nn en popler oyunuyla Griboyedov'un

Akldan Bela's ile rneklemeyi deneyeceim.

([ -ed. notu] : Bu klasik manzum piyesteki temel karak
terler unlardr: FAMUSOV, zengin bir toprak ve kle sahibi,
yksek aristokrasiden deildir. 1 820'lerde geen oyunun
mekan olan Moskova'da byk bir eve sahiptir. SOPHIA 'nn
babasdr; Sophia Avrupa edebiyatyla, zellikle duygusal
ve romantik romanlarla yetitirilmi bir gen kzdr. Erkekle
rin kendisine ak olmasndan holanr ve ocukluk arkada
CHATSKI 'nin kendisine kur yapmas houna gider. Ama
Chatski uzaklardayken babasnn sekreteri MOLCHALIN 'in
hayranlnn bana buyruk Chatski'ninkinden ok daha
klecesine olduunu kefeder. Molchalin'in ilgisine karlk
verir. Oyun baladnda, geceyi detler alarak ve iir oku
yarak geirmilerdir. LIZA Sophia 'nn gvenilir hizmetisidir,
bir kyl ve ev ileriyle uraan bir kledir. PETRUKA 'ya
aktr. Sophia 'ya ak bir dalkavuk olan Molchalin, sos
yal lekte kendisinden yksek herkese yalakalanr.
Famusov'un gzne girmeye ok merakl olmasna ramen,
en sonunda Sophia 'y kzdnr ve Famusov tarafndan ko
vulur. Molchalin bir st kuzusudur ve kendisine baklnca,
uzaklara gitmeden nce Sophia 'yla karde gibi olan yak
kl, zeki, eitimli Chatski'nin deeri artmaktadr. Chatski
dner dnmez Sophia'y yoklamak ister, onun artk byd
n ve kendisinin ona ak olduunu fark eder. Sophia onu
souk karlar. Chatski onun deersiz Molchalin'i kendisine
tercih ettiini grerek ileden kar. Moskova 'da karlat
stnkr kltr karsnda hakl olarak daha da kzar.
Sophia 'nn btn bunlar tarafndan yoldan kartldn his
setmektedir. Moskova sosyetesini sert bir biimde yermesi,
Sophia'nn onun deli olduuna dair bir dedikodu balatma
syla sonulanr. Oyunun sonunda bir kez daha lkeyi terk
eder. Prenses MARIA ALEXEYEVNA, ailenin en yal kiisi,
Moskova muhafazakar sosyetesinin tavrlannn ve gelenek
sel ruhun koruyucusudur. ''Akldan Bela"nn son replii -Ma-

24 Bir Rol Yaratmak

ria Alexeyevna ne diyecek?"- Rusya'da evlerde kullanlan

bir sz haline gelir. Famusov'un mstakbel damat olarak en
ok benimsedii kii olan SKALOZUB askerdir. ok zengin
dir ve iyi bir ailedendir, orduda en yksek rtbeye ulamas
muhtemeldir; ama tavzrlan hrn ve askercedir, zekas kttr
ve Sophia tarafndan kmsenir.)
te 1 . perdenin olgular
1.

Sophia ve Molchalin btn geceyi birlikte geirmi

lerdir.

2.

Gn domutur. Yan odada flt ve pianoyla bir det

almaktadrlar.

3.

Hizmeti Liza uyumaktadr . Saati kontrol etmesi

gerekiyordur.

4.

Liza uyanr, sabah olduunu grr, derhal ayrlma

lar iin aklara yalvarr.

5.

Liza aklar korkutmak ve tehlikeye dikkat ekmek

iin saati ileri alr.

6.

Saat alnca, Sophia'nlJ. babas Famusov ieri girer.

7.

Liza'y grr ve ona sarkntlk eder.

8.

Liza zekice onun ilgisini savuturur ve onu gitmeye

9.

Grltye Sophia girer. Sabah olduunu grr ve

10.

Aklar Famusov'a baslmadan ayrlmaya vakit bula

ikna eder.
ak gecesinin nasl da abuk getiine aar kalr.
mamlardr.
1 1.

aknlk, sorular, fkeli velvele.

1 2 . Sophia zekice kendisini utantan ve tehlikeden kur

tarr.
13. Babas Molchalin'le baz katlar imzalamak zere
kar ve onu brakr.

1 4 . Liza Sophia'y azarlar ve airane gece randevusunun

ardndan ykselen gnle Sophia'nn can sklr.

1 5 . Liza Sophia'ya ocukluk arkada Chatski'yi -ki ona

gre Sophia'ya aktr- hatrlatmaya alr.

16. Bu Sophia'y ok kzdrr ve Molchalin'i daha da ok

dnmesine sebep olur.

1 7 . Chatski'nin beklenmedik ziyareti, cokusu, kar-

alma Dnemi 2 5

lamalan. Sophia'nn sklganl, bir pck.

Chatski'nin aknl; Sophia'y souk olmakla
itham eder. Eski zamanlan konuurlar. Dost mu
habbetinde Chatski nktedandr. Sophia'ya ilan-
ak eder. Sophia ac konuur.
18 . Famusov dner. armtr. Chatski'yle karlama
s.
19. Sophia kar. Babasnn gznden rak olma konu
sunda kurnaz bir yorum yapar.
2 0 . Famusov Chatski'yi batan aa inceler. Chatski'nin
Sophia'ya dnk emelleri konusunda pheleri
vardr.

2 1 . Chatski airane bir dille Sophia'y ver. Anszn ekip

gider.
2 2 . Babann aknl ve pheleri.
te birinci perdenin olgularnn bir listesi. Sonraki
perdenin olgularn yazarken bunu rnek alrsanz, Famu
sov ailesinin bir gnnn dsal yaam katalouna sahip
olursunuz.
Btn bu olgularn hepsi birden

mann

oyunun imdiki za

olutururlar.

Bununla beraber, gemi olmayan bir imdiki zaman

olamaz. imdiki zaman gemiten doal olarak akp gelir.
Gemi, imdiki zamann beslendii kklerdir; gemii ol
mayan imdiki zaman, kkleri kesilmi bir bitki gibi solar.
Bir oyuncu, ardnda rolnn gemiinin olduunu her za
man hissetmelidir, tpk giydii kostmn yerde uzanan
etei gibi.
Aynca,

gelecee

dair bir bak, gelecek hayalleri, ge

lecek hakknda tahminler ve ipular olmadan da imdiki

zaman olamaz.
Gemi ve geleceinden koparlm bir imdiki zaman,
ba ya da sonu olmayan bir orta, bir kitabn kazara kopmu
ve okunmu bir blm gibidir. Gemi ve gelecek zerine
hayaller imdiki zaman oluturur. Bir oyuncunun kafasn
da onu her zaman heyecanlandrp evke getirecek ve ayn
zamanda da resmettii karakterin hayalleriyle de uyum

26 Bir Rol Yaratmak

iinde olabilecek dnceler olmaldr.

Gelecek zerine

kurulan hayaller oyuncunun mihenk talar olmal, sahne

stndeki btn aksiyonlar boyunca ona yol gstermelidir.
Oyundan, gelecek zerine ipular, hayaller semelidir.
Bir roln imdiki zamanyla gemii ve gelecei ara
sndaki dorudan balant resmedilecek karakterin isel
yaamna hacim verir. Eer kendini roln gemii ve ge
leceiyle desteklerse, bir oyuncu imdiki zamann daha
byk bir gle deerlendirebilecektir.
Genellikle bir oyunun olgular bir yaam tarz ve t
rnden, toplumsal bir durumdan tretilir; bu yzden ora
dan daha derin bir varolu dzeyine inmek zor deildir.
Ayn zamanda bir yaam tarzn oluturan koullar yal
nzca asl metinde aratrlmamal, ayn zamanda eitli
aklamalarda, edebi eserlerde, sz konusu dnemle ilgili
tarihsel yazlarda, vb. aratrlmaldr.
O halde 'Akldan Bela'da toplumsal dzlemde arat
rlmas gereken olgularn bir listesi yle yaplabilir:

1.

Sophia ve Molchalin'in randevusu. Neyi gsterir?

Nasl oldu da oldu? Fransz eitimi ve kitaplarn
etkisi yznden mi? Bir gen kzn duygusall,
szgnl, krlganl ve safl; ama ayn zamanda
hafifmereplii.

2.

Liza Sophia'y kontrol eder. Liza'y tehdit eden teh

likeyi anlamalsnz: Sibirya'ya gnderilebilir ya da
iftlik ilerine atlabilir. Liza'nn balln anlamal
snz.

3.

Famusov tavrlarnda keilik taslarken ayn zaman

da Liza'ya sarkntlk eder. Bu, o zamanlarn ikiyz
llnn bir rneidir.

4.

Famusov herhangi bir uygunsuz karlamadan

korkar; burada gz nnde bulundurulmas gereken
Prenses Maria Alexeyevna'dr. Maria Alexeyevna'nn
pozisyonu nedir? Ailesi onun eletirilerinden korkar.
nsan adn, prestijini ve hatta yerini bile kaybedebilir.

5.

Liza Chatski'nin tarafn tutar; Sophia Molchalin ile

evlenirse gln duruma decektir.

6.

Chatski uzaklardan gelir. O gnlerde atl arabalarla,

alma Dnemi 27

arada atlan deitirerek yolculuk etmek ne anlama

gelir?
Bir oyunun derinliklerine doru indike edebi dzle
me geliriz. Bir anda kavrayabileceimiz bir ey deildir bu;
derinlemesine incelemeyle elde edilir. Bununla beraber,
balangta genel olarak yazm biimini, slubunu, keli
melerin formlasyonunu, kafiyeyi deerlendirebiliriz. r
nein Griboyedov'un dilini, kafiyelerin hafifliini, ritminin
keskinliini, kelimelerin uyumunu deerlendirebiliriz.
Yapsn anlamak, eitli blmlerin uyum ve birle
imine, sekinliine, yumuaklna, geliim mantna,
aksiyonun sahnesel kalitesine, seilme bulularna, dra
matik kiiliklerin karakterizasyonuna, onlarn gemi ve
geleceklerine dair ipularna hayran olmak iin bir oyunu,
onu btnleyen paralarna ayrabiliriz.
Yazarn itkiler, dnmeden yaplan aksiyonlara se
bepler uydurmadaki yaratcln

(ki

bunlar karlk ola

rak oyundaki isel z ve insan ruhunu aa karrlar)

deerlendirebiliriz.
Daha da derine inerek teatral, sanatsal, sahneleme
ve prodksiyonla ilgili, plastik, mzikal olan her eyden
olumu alt dzlemleriyle estetik dzleme geliriz. Yazarn,
sahne, dekor, odalarn konumu, mimari yap, klandr
ma, odaklar, jestler, tavrlar hakknda size syledii her
eyi kefedebilir ve not edebilirsiniz. Dahas, ynetmenin
ve sahne tasarmcsnn konuyla ilgili olarak sylediklerine
kulak verebilirsiniz. Prodksiyonda kullanlmak zere ha
zrlanm olan eitli malzemelere bakabilirsiniz; ynetmen
ve sahne tasarmcsna mzelere, resim galerilerine, dne
min eski zel evlerine giderken elik ederek bu malzemele
rin toplanmasna yardmc olabilirsiniz ve son olarak d
nemin gncelerine ve resimlerine bir gz atabilirsiniz. Bir
baka deyile sanatsal, plastik, mimari ve dier eleriyle
ilgili olarak oyunu siz kendiniz inceleyebilirsiniz.
Dsal koullar zerine aldnz btn notlar gelecek
teki yaratc almanzda tlecek byk bir malzeme
ktlesi olutururlar.

28 Bir Rol Yaratmak

DISAL KOULLARA HAYAT VERMEK

u ana kadar sadece belli olgularn varln oluturduk.
imdi altlarnda ne yattn, olumalarna neyin sebep
olduunu, arkalarnda neyin sakl olduunu bulmak ge
rekiyor. Olduka geni bir zihinsel analiz yaparak oyu
nun dsal koullar zerine malzeme biriktirdik. imdiye
kadar yaptmz, olgular -gemi, imdi ve gelecek- s
ralamaktan biraz daha fazla bir eyden ibaretti,

aslnda
sadece oyundaki ve oyunun blmlerindeki yaamn verili
koullannn bir kayd. Bu tr bir zihinsel incelemede, oyu

nun olaylarnda canllk, otantik anlam eksiktir, cansz,

sadece teatral aksiyonlar olarak kalrlar. Bir oyunun verili
koullarna ynelik byle tmyle dsal bir tavr karsn
da "samimi duygularla" ya da "gerek hayattanm" gibi
grnen duygularla tepki vermek imkanszdr.
Bu kuru malzemeyi yourup yaratc ama haline ge
tirmek iin, ona ruhsal yaam ve ierik vermeliyiz, teatral
olgular ve koullar l elerden, yaayan ve hayat veren
elere dntrlmelidir; onlara kar tavrmz
den

insaniye

teatral

dnmelidir. Olgu ve olaylarn kuru kaydna

yaam ruhu nfuz ettirilmelidir, nk yalnzca yaayan

eydir yaama yol aabilen. Bu yzden yazar tarafndan
nerilen koullar canl bir biimde yeniden yaratmalyz.
Bu dnm sanatmzdaki temel yaratc glerden
birinin yardmyla gerekletirilebilir:

sanatsal imgelem.

Bu noktada almamz akl dzleminden kalkp, sanatsal

dler alanna ykselir.
Her insan olgusal bir gnlk hayat yaar, ama imge
sel bir hayat da yaayabilir. Bir oyuncunun doas yledir
ki, ona gre bu imgesel yaam genellikle ok daha anlalr
ve ilgintir. Bir oyuncunun imgelemi baka bir insann ya
amn kendine ekebilir, uyarlayabilir, ortak ve heyecan
landrc nitelikler ve zellikler kefedebilir. Kendi zevkine
uygun, bu yzden de oyuncunun kalbine yakn bir varolu
yaratmay bilir, onu derinden etkileyen bir yaam, gzel
olan bir yaam, zellikle onun iin isel anlamla dolu, ken
di doasyla yakndan ilikili bir yaam.

alma Dnemi 29

Bu imgesel yaam, oyuncunun kendi arzusunun yar

dmyla ve sahip olduu ya da biriktirdii ruhsal malzeme
nin yaratc younluuna orantl olarak iradi bir ekilde
yaratlr; bu yzden ona yakndr ve onun tarafndan bes
lenmitir nk dardan geliigzel alnmamtr. sel
arzularyla asla elimez ya da genellikle gerek yaamda
olduu gibi hasbelkader deildir. Btn bunlar oyuncu
iin imgesel yaamn gndelik gereklerden ok daha e
kici olmasn salar, bu yzden bir oyuncunun dlerinin
onun yaratc doasnda iten cokulu bir tepki olutur
mas artc deildir.
Bir oyuncu dlerini sevmeli ve onlar nasl kullan
mas gerektiini bilmelidir. Bu, en nemli yaratc yete
neklerden biridir.

mgelem olmadan yaratclk olamaz.

Sanatsal imgelem alanndan gememi bir rol asla dikkat

ekici hale gelemez. Bir oyuncu imgelemini her eit tema
zerinde nasl kullanmas gerektiini bilmelidir. mgele
minde herhangi bir verili malzemeden gerek bir yaam
yaratmay bilmelidir. Bir oyuncu kendi dn yaratmada
tmyle zgrdr, yazarn temel dncesi ve temasn
dan fazla uzaklamad mddete.
mgelemin yaam ve onun sanatsal ilevinin eitli
ynleri vardr. Her trl grsel imgeyi, canl yaratklar, in
san yzlerini, zelliklerini, manzaralar, nesnelerin maddi
dnyasn, dekorlar vb. grmek iin i gzmz kulla
nabiliriz. kulamzla her trl melodiyi, sesi, tonlamay
vb. duyabiliriz. Duyularmzn ve coku belleimizin k
krtmasyla baz eyleri imgelemimizde hissedebiliriz.
Bir grnen eylerin oyuncular vardr, bir de duyu
lan eylerin. Birinciler zellikle iyi bir isel grme, ikinciler
duyarl bir isel duyma yeteneine sahiptirler. Benim de
ait olduum ilk tip iin imgesel bir yaam yaratmann en
kolay yolu grsel imgelerin yardmyla olur. kinci tip iin
yardmc olan ses imgesidir.
Btn bu grsel, iitsel ya da dier imgeleri zihnimiz
de saklayabiliriz. Dorudan aksiyona hibir itki duymadan
pasif bir biimde onlarn tadn karabiliriz; ksacas,

sif imgelemle,

pa

kendi dlerimizin seyircisi olabiliriz. Ya da

30 Bir Rol Yaratmak

aktif imgelem yoluyla

bu dlerde aktif bir rol alabiliriz.

Pasif imgelemle balayacam.

Akldan Bela da
'

ilk

grnd anda Pavel Famusov'u i gzmle grmeye

alacam. 1 820'1erin mimari yaps ve mobilyalar hak
kndaki olgu analizimde topladm malzeme burada kul
lanma girecektir.
Gzlem gc ve alglanan izlenimler bellei olan her
oyuncu (bu niteliklere sahip olmayan oyuncunun vay hali
ne!) , geni lde gzlemlemi , incelemi, okumu, gezmi
her oyuncu (bunlar yapmam oyuncunun vay haline ! ) ,
diyelim k i Famusov'un yaad evi, kendi imgeleminde
canlandrabilir. Biz Ruslar, zellikle Moskoval olanlarmz,
bu tr evleri -btn binay deilse de, en azndan bir bl
mn- atalarmzn zamanndan kalan evler olarak biliriz.
Moskova'daki

bu

eski

mstakil

evlerden

birinde,

farz edelim dnemin merdivenleriyle holn grmz.

Bir bakasnda stunlar grdmz hatrlayabiliriz.
Bir ncsnden bir in biblosu, 1 820'lere ait resim,
Famusov'un oturabilecei bir koltuk imgesi hatrmzda
kalm olabilir. Pek oumuzda hala eski, el yapm eser
ler, boncuk ve ipekle ilenmi bir para kuma olabilir.
Ona hayran hayran bakarken Sophia gelir aklmza: "Gev
eyip, nak kasnayla oturup kilise takvimine bakarak
e snemek"ten baka yapacak bir eyin olmad tarada
acaba byle bir nak ilemi olabilir miydi?
Oyunun analizi srasnda ve dier eitli yer ve zaman
larda biraraya getirilmi btn hatralarmz, gerek ya da
imgesel yaamdaki hatralarn hepsi, bir sesleniimizle
bize geri dnerler ve 1 820'lerin soylu, eski bir malikanesini
yeniden kurmak zere yerlerini alrlar.
Bu tr birka alma seansndan sonra zihinsel ola
rak bir evin tamamn bile dikebiliriz ve ina ettiimiz eyi
inceleyebilir, mimari yapsna hayran olabilir, oda dzenini
gzden geirebiliriz. Bunu yaparken imgesel nesneler yer
lerini alrlar ve yava yava btn mekan yakn, tandk bir
yer havasna brnr; her ey evin isel yaamn bilinsiz
bir ekilde oluturmak zere bir araya gelir. Eer bu im
gesel yaamda herhangi bir ey doru gzkmyorsa, s-

alma Dnemi

31

knt veriyorsa, annda yeni bir ev kurabilir ya d a eskisinin

modelini deitirebilir ya da basit olarak tamir edebiliriz.
mgelem dnyas hibir engel, hibir erteleme tanmama
avantajna sahiptir; imkansz diye bir ey tanmaz. Onun
houna giden her ey ulalabilirdir; ne istiyorsa annda
yerine getirilir.
Gnde birka kez, bu eve pasif olarak hayran olma yo
luyla, oyuncu en ince ayrntsna kadar onunla tan olur.
Alkanlk, ki ikinci doamzdr, geri kalann halleder.
Bununla beraber, bo bir ev skcdr; iinde insan
olmaldr . mgelem onlar da yaratmaya kalkacaktr. lk
olarak dekorun kendisi insan retmeye yeltenir. Nesnele
rin dnyas genellikle bu dnyay yaratanlarn -ev sakin
lerinin- ruhunu yanstr.
Kesin olan birey var ki, imgelemimiz bu insanlar,
hatta kiisel grnlerini bile hemen retemez; yapt
tek ey kostmlerini, belki de sa modellerini gstermek
tir. sel bakmzla henz yzleri olmamasna ramen
kostmleri iinde nasl hareket ettiklerini grrz. Bazen
boluu belirsiz bir eskizle doldururuz.
Yine de, seyrederken uaklardan biri olaand bir
keskinlikle kagelir. gzmle yzn, gzlerini, tavr
larn net olarak grrm. Bu uak Petruka olabilir mi?
Sama, bir zamanlar Novorossisk limannda gemiye bi
nerken grdm o en denizci bu. Buraya, Famusov'un
evine nasl geldi? Tuhaf! Oyuncunun imgeleminde byle
artc baka olaylar olacak m?
Dier karakterlerin kiilikleri, bireysel zellik ve ni
telikleri hala eksile Yaamdaki toplumsal pozisyonlar ve
yerleri belirsiz bir ekilde, sadece genel terimlerle yans
tlm durumda: baba, anne, evin hanm, kz, olu, m
rebbiye, kahya, uak, hizmeti, hizmetli vb . . . Yine de bu
insan glgeleri doldurur evin resmini, u an sadece birer
aksesuar olmalarna ramen genel bir halet-i ruhiye olu
turmaya, atmosfer yaratmaya yardm ederler.
Ev yaamna daha yakndan bakabilmek iin odalar
dan birinin kapsn hafife aralaman lazm; evin odalarn
dan birine girmem lazm. Diyelim, yemek odas ve onunla

32 Bir Rol Yaratmak

balantl dier odalara gidiyorum, koridordan aa, bu

lak ykanan yerin iinden geip mutfan iine, ardndan
merdivenlerden yukar. Yemek zaman yaklanca, efen
dinin demelerine zarar vermemek iin ayakkablarn
karm, ellerinde tabaklar ve yemeklerle her yne doru
kouturan hizmetileri grrm. nemli bir imi gibi bir
yardmcsndan yemekler alrken, onlar ieri gtrmeden
ve efendiye sunmadan nce btn titizliiyle tadarken
sofracnn yzn deilse bile kostmlerini grrm. Ko
ridorda ve mutfakta dolanan uaklarn ve bulaklarn
kostmlerini grrm. lerinden biri, srf elence olsun
diye, geen hizmetilerden birini kucaklayabilir.
Sonra davete gelen misafirlerin, fakir akrabalarn, ev
latlklarn canl kostmlerini grrm. alma odasnda
Famusov'un nnde eilmek, velinimetlerinin elini pmek
zere ieri alnrlar. ocuklar bu olay iin ezberledikleri
iirleri okurlar ve velinimet-babalar ekerlemeler ve he
diyeler datr. Sonra herkes ay iin kede ya da yeil
odada yeniden bir araya gelir. Daha sonra, hepsi evlerine
gittikten ve ev bir kez daha sessizlie brndkten sonra,
byk bir tepsi zerinde btn odalara tanan lambalar
grrm. Yaklmak zere alrken kan gcrtl sesleri,
avizelere trmanp ya lambalar koymak iin merdiven ge
tiren hizmetlileri duyarm.
Gecenin sessizlii kmtr artk, holde terlik sesle
rini duyarm. Biri kayp geer, her ey karanlk ve sessiz
dir. Yalnz ara sra, uzaklardan bir beki sesi, ge kalan bir
arabann gcrts gelir . . .
u

ana kadar Famusov malikanesinin yaants,

onun dsal alkanlklar ve biimlerine gre geliti. Ev

yaamna isel bir ruh ve dnce katmak iin insanlara
gerek vardr, ne var ki benden ve artc Petruka feno
meninden baka btn evde bir tane bile canl ruh yoktur.
nsanlar tarafndan dolatrlan kostmlere hayat verme
abasyla kendimi onlarn iinde hayal etmeye alrm.
Bu yntem benim iin yeterince iyidir. Kendimi zamann
sa modelleri ve kostmleri iinde evde, holde, balo sa
lonunda, oturma odasnda, alma odasnda dolarken

alma Dnemi 33

grrm. Kendimi yemek masasnda evin hanmnn can

landrlm kostmnn yannda otururken grrm ve
byle onurlu bir yere oturtulmaktan kvan duyann ya da
masann ta br ucunda, Molchalin'in kostmnn ya
nnda oturtulmu olduumu grp bu kadar aalanm
olduum iin moralim bozulur.
Bu ekilde imgelemimin insanlarna kar bir sempati
duygusu olutururum. Bu iyiye iarettir. Tabii ki sempati
duymak hissetmek demek deildir. Yine de o yne doru
bir admdr.
Bu denememden cesaretlenerek, bam Famusov
ve dierlerinin omuzlan stnde hayal etmeye alrm.
Kendimi gen bir adam olarak hatrlamaya alrm. Ba
m Chatski ve Molchalin kostmlerinin omuzlan zerine
koyarm ve belli bir dereceye kadar baarnn tadn ka
rrm. Oyundaki eitli karakterlere, onlar bana yazar ta
rafndan tantlan bu evin sakinleri olarak grselletirmeye
alarak, zihinsel bir makyaj yapann. Ama bu ekilde
biraz baar salamama ramen, bunlar bana nemli bir
yardm salamaz. Daha sonra tantm canl insanlardan
oluan bir yz galerisini hatrlarm. Her tr resme, kabart
maya, fotorafa bakarm. Ayn tr denemeyi, yaayan ve
l insanlarn kafalaryla yaparm, ama hepsi baarszlk
la sonulanr.
Bakalarnn kafalaryla yaplan bu baarsz deney
bunun verimsiz bir alma olduuna beni inandrr. al
mann amacnn, pasif bir gzlemcinin bak asndan Fa
musov malikanesi sakinlerinin makyajlarn, kostmlerini,
dsal grnlerini grntleyebilmek deil, gerekten
varolduklann hissetmek, onlar tam yanmda hissetmek
olduunu fark etmeye balarm. Var olan gereklii his
setmemize yardm eden ey grnt ve ses deil, nesnenin
yaknlk hissidir. Bunun yansra, bu yaknlk duygusu
na, masamda oturup oyun metninin derinliklerine inerek
ulaamayacamn, onu gerekten hissedemeyeceimin
farkna varrm. Famusov'un ailesiyle bireysel ilikilerinin
zihinsel bir resminin yaplmas gerekmektedir.
Bu geii nasl yapabilirim? Bu da imgelem yardmy-

34 Bir Rol Yaratmak

la yaplr; ama bu sefer, imgelem pasiften ziyade

aktif bir

rol oynar.
Dnzn gzlemcisi olabilirsiniz,

ama ayn za

manda iinde aktif bir rol de alabilirsiniz, yani kendinizi

zihinsel olarak hayal ettiiniz koullarn ve durumlarn,
bir yaam tarznn, mobilyalarn, nesnelerin, vb. ortasnda
bulabilirsiniz. Artk kendinizi dardan bir seyirci olarak
grmezsiniz, sizi evreleyen eyleri grrsnz. Zamanla,
bu "olma" duygusu pekitike, dnz evreleyen ko
ullar iinde asl aktif kiilik siz olabilirsiniz; zihinsel ola
rak oynamaya, arzulara sahip olmaya, aba sarf etmeye,
hedefe ulamaya balayabilirsiniz.
Bu, imgelemin aktif yandr.

SEL KOULLAR! YARATMAK

Bir oyunun yaamnn isel koullarn yaratmak genel
analiz srecinin bir devampr ve zaten biriktirilmi olan
malzemeye hayat alamaktr . Artk sre derinlere iler
ler, dsal olann, zihinsel olann dnyasndan aa, isel,
ruhsal yaamnkine iner. Ve bu, oyuncunun yaratc co
kularnn yardmyla gerekletirilir.
Cokusal alglamann bu ynnn zorluu, oyuncu
nun rolne metin, replikler ya da zihinsel analiz, veya di
er bilinli bilgi vastalaryla deil de, kendi duygularyla,
kendi gerek cokularyla, kiisel hayat deneyimiyle yak
lamasndadr.
Bunu yapmak iin kendini evin tam ortasna yerle
tirmeli, ahsen orada bulunmal,

az

nce benim yaptm

gibi kendini bir gzlemci olarak grmemelidir; imgelemi

aktif olmaldr,

az

nceki gibi pasif deil. Tm bu hazr

lk dnemi iinde zor ve nemli bir psikolojik andr bu.

*
Bu an bizim oyunculuk jargonumuzda "ben . . . ym" hali

"Ben . . .ym" aamas: Stanislavski'ye gre herhangi bir oyun

cu oyun yazarnn sunduu verili koullar ierisinde kendi
bedeni ve duygularn kullanarak rahata hareket edebiliyor

alma Dnemi 35

dediimiz andr, kendimi nesnelerin somutluu iinde his

setmeye baladm, yazar ve oyuncu tarafndan nerilen
btn koullarla kesimeye, onlarn bir paras olmaya
hak kazanmaya baladm noktadr. Bu hak bir anda ka
zanlmaz, zamanla elde edilir.

Akldan Bela

hazrlnn bu aamasnda, kendimi

gzlemci pozisyonundan aktif katlmc pozisyonuna rne

in Famusov ailesinin bir yesine, dntrmeye al
nn.

Bunu bir anda baarabilecekmiim havasna girmem.

Yapabileceim, ilgi adam, kendimden beni evreleyen

eylere evirmektir. Tekrar evin iinde gezinmeye bala
rm.

u anda kapdan giriyorum, merdivenleri kyorum,

oturma odalarna alan koridorun kapsn am durum

daym. u anda kabul odasndaym , n odaya alan kapy
itiyorum. Birisi kapnn nn ar bir koltukla kapam,
balo salonuna girmek iin onu kenara itiyorum.
Ama bu kadar yeter! Niye kendimi kandryorum? Bu
yry yaparken hissettiklerim, aktif imgelem ya da ger
ek bir durum iinde olma duygusunun sonucu deil. Bu
kendini kandrmaktan baka bir ey deil. Kendimi coku
lanmaya, u ya da bu eyi yaadm hissetmeye zorluyo
rum sadece. Birok oyuncu bu hataya der. Kendilerinin
bir durum iinde canl olduklarn hayal ederler sadece,
onu gerekten hissetmezler. Kii, bu "ben" sahnede"yim"
duygusu meselesinde olaanst derecede kat davran-

ve oyun yazarnn kendisinden istedii jestleri ve eylemleri

hakkm vererek yerine getirebiliyorsa yaratmak istedii kara
ktere sahne zerinde vcut vermi demektir. Stanislavski'nin
bu formlasyonu Sistem'in ilk yllarnda eitli yanl anla
malara yol am ve oyuncunun kendi benliinden vazgeerek
bir bakasna dnmesinin ne kadar mmkn olabilecei
tartma konusu olmutur. Ancak Stanislavski'nin bu konuda
ki yaklam gerekte ok nettir: Oyuncu bir tr metamorfoz
geirip canlandrd karaktere dnmez, yazarn verdii ver
ili koullar ierisinde kendisine ait bir malzemeyi kullanarak
hareket eder ve sonuta karakter-oyuncu denebilecek, hem
oyuncunun kendisinden hem de karakterden eler tayan bir

figr ortaya kar. [ -ev. notu]

36 Bir Rol Yaratmak

maldr kendisine. Roln yaamnn gerek hissediliiyle

baz kazara hayal edilmi cokular arasnda ok byk
fark vardr. B yle yanl yanlsamalarn tuzana dmek
tehlikelidir, oyuncuyu zoraki ve mekanik oyunculua yn
lendirme eilimindedirler.
Yine de, Famusov malikanesindeki verimsiz yry
m sresince orada olduumu gerekten hissettiim ve
kendi hislerime inandm bir an olmutur. n odaya a
lan kapy atm ve byk bir koltuu kenara ittiim an;
bu edim iin gereken abay gerekten hissettim. Birka
saniye srd; varlmn gerekliini hissettim orada. Kol
tuktan uzaklar uzaklamaz yok oldu ve yine bolukta,
tanmsz nesnelerin ortasnda yrr oldum.
Bu denemem bir

nesnenin

"ben . . . ym" aamasna

gememe yardmc olmadaki rolnn olaanst nemini

retir bana.
Denemelerimi baka cansz nesnelerle tekrar ederim.
Zihinsel olarak eitli odalardaki btn mobilyalarn yer
lerini deitiririm, nesneler( bir oraya bir buraya tann,
tozlarn alrm , incelerim. Cesaretlenerek, denemeyi bir
adm ileri gtrrm. Artk canl nesnelerle daha yakn
ilikiye giriyorum. Kiminle? Petruka'yla tabii ki, bu haya
letler ve yryen kostmler evinde u ana kadar tek canl
kiilik o olduuna gre . Bylece, diyelim st kata, kzlar
yatakhanesine kan merdivenin yanndaki lo koridorda
karlarz.
'Herhalde Liza'y bekliyor?' diye dnrm, aka
yollu ona parmak sallayarak.
Keyifli, ho bir tebessmle karlk verir.

O anda, b

tn imgesel koullarn iinde onun hakiki varln yalnzca

hissetmekle kalmam, ayn zamanda nesneler dnyasnn
da olduu gibi canlandn kesinlikle hissederim. Duvar
lar, hava, nesneler canl bir kla ykanmtr. Gerek bir
ey yaratlmtr, ben ona inanrm ve sonu olarak "ben
. . . ym" duygum daha da glenir. Ayn zamanda bir tr
yaratc hazzn da farkna varrm. Canl bir nesnenin va
rolma duygusunu yaratmada bir g olduu ortaya kar .
Bu durumun kendisini dorudan deil, bir nesneyle, zel-

alma Dnemi 37

likle canl bir nesneyle ilgili kendi duygularm araclyla

yaratt gayet aktr.
Zihinsel olarak insanlar yaratmak, onlarla karla
mak, onlarn yaknln, gerekliini hissetmek zerine
ne kadar ok deney yaparsam, "ben . . .ym" aamasna
ulamada dsal, fiziksel imgenin (bir insan ba, gvdesi,
tavrlarnn grnts) isel imge, isel varln mahiyeti
kadar nemli olmad konusunda o kadar ikna olurum.
Ayn zamanda, dier insanlarla kurulan

her

ilikide,

nemli olann yalnzca onlarnkini deil, kendi psikolojimi

de bilmek olduunun farkna varrm.
Petruka'yla karlamamn baarl olmasnn sebebi
budur. Onun ite ne olduunu hissettim; onun isel im
gesini grebildim. Petruka imgesinde denizciyi herhangi
dsal bir benzerlik yznden deil isel doasnn nasl
olduunu hayal edebildiim iin tandm. Liza'nn Petru
ka hakknda sylediini ben denizci hakknda sylemek
isterdim: "nsan ona nasl ak olmaz!"
Bir sonraki soru, Famusov malikanesinin dier btn
sakinlerinin yaamlarnn neye benzediini hissetmek ve
zellikle onlarla iliki kurmak iin, kendi yaam tecrbe
lerimizi nasl kullanacamzdr. Bu, grnte karmak
bir itir; bunu oluturmak neredeyse btn bir oyun ya
ratmakla ayn olacaktr. Benim niyetim o kadar ileriye git
mez. ok daha basit ldedir. Famusov malikanesindeki
hayaletler arasndan canl ruhlar bulmak yeterli olacaktr.
Griboyedov tarafndan nitelenen yaradllarla tam tam
na ayn olmalar gerekmez. Yine de kendi hislerimin, im
gelemimin ve btn sanatsal doamn nceden yaplm
alma tarafndan etkileneceine inandmdan, bu canl
nesnelerin, yalnzca ksmen de olsa, Griboyedov'un karak
terlerini hayata geirecek baz izler tayacana eminim.
Bu canl nesnelerle karlamada kendimi eitmek
iin, Famusov malikanesi yelerine, ailesine ve arkadala
rna bir dizi hayali ziyarette bulunurum. Artk ieri girme
izni almak zere evin her kapsn almaya hazrm.
Oyunu henz okumann verdii canl etkiyle, doal
olarak, ilk nce yazarn beni tantrm olduu Famusov

38 Bir Rol Yaratmak

malikanesi sakinlerine uramak isterim.

zellikle evin

reisini, Pavel Famusov'un kendisini, sonra evin kk

hanmn, Sophia'y, sonra Liza'y, Molchalin'i, vs. grmek
isterim. Lo kta bir eylere taklp tkezlememeye ala
rak tandk koridorda ilerlerim, kaplar s ayarak ncye
gelirim. Kapy alar ve dikkatlice aarm.
Edindiim alkanlk sayesinde, yaptm eye, oradaki
gerek varlma inanmada hzlymdr. Famusov'un odas
na girerim ve ne grrm? Evin reisi geceliini giymi ve
bir Lanten arks sylyor: "Ah, tm dualarm daha iyi bir
evlat olabilmek iin" ve bu esnada koro efi jestleri yapa
rak odann ortasnda duruyor. nnde, anlama abala
r sonusuz kalm ve yzn ekitmi kk bir ocuk
duruyor. Duann szlerini yakalayp unutmamak iin ince,
ocuksu tiz bir sesle ciyak ciyak baryor. Gzlerinde ya
izleri var. Odann bir kesine oturuyorum. Yal adam yar
plak durumundan zerre kadar olsun utanmyor ve ark
sylemeye devam ediyor. Onv i kulamla duyarm ve fizik
sel yaknln hisseder gibi olurum. Buna ramen fiziksel
hissiyat yeterli deildir, ruhunu hissetmeye almalym.
Bu fiziksel bir ekilde yaplamayacana gre baka
yaklam yollan kullanmalym. En nihayetinde, insanlar
birbirleriyle sadece kelimeler ya da jestler araclyla de
il, asl olarak grnmeyen irade malar, iki ruh ara
snda gidip gelen titreimler yoluyla konuurlar. Duygular
duygular bulur, bir ruhun dierini bulmas gibi. Baka
yolu yoktur. Canl nesnemin ruhuna ulamaya almak
iin onun niteliini ve her eyin tesinde onunla ilikimi
anlamalym.
rademin ya da duygularmn nlarn, kendi benli
imin bir parasn ona yneltmeyi ve onun ruhunun bir
paras olmay denerim. Bir baka deyile n yayma ve
alma altrmas yaparm. Yine de daha Famusov'un ken
disi benim iin mevcut deilken, hala ruhsuzken ondan
ne alabilir ya da ona ne verebilirim? Evet, mevcut deil,
bu doru, ama birey olarak onu tanmasam da evin reisi
olarak pozisyonunu, konumunu, hangi toplumsal gruba
dahil olduunu bilirim. Kiisel deneyimim burada bana

alma Dnemi 39

yardmc olur. Dsal grn, tavrlan, alkanlklar,

ocuksu ciddiyeti, derin inanc, kutsal mzie olan hr
meti deerlendirildiinde, bildik, iyi huylu, elenceli, har
cnda bir kle sahibi olmann barbar gereini de tayan
inat eksantrik bir tip olmas gerektiini dnrm.
Bu, bir insann ruhuna nfuz etmeme ve onu anla
mama yardmc olmayabilir, ama yine de, hi deilse kendi
iimde Famusov'a kar doru tavn bulmam salar. Ta
lamalarn ve eylemlerini nasl karlamam gerektiini bili
rim artk. Bir sre iin bu gzlemler beni megul eder, ama
sonra yavanlamaya balarlar. Dikkatim dalr, kendimi
toplar ve tekrar younlanm, ama ksa bir sre sonra ak
lm baka yerlere gider ve dncelerim Famusov'u terk
eder, onunla yapacak baka bir eyim yoktur. Yine de, bu
denemeyi bir ekilde baarl sayarm ve bylece cesaretle
nerek Sophia'ya giderim.
Onunla holde karlanm. Tamamen giyinik ve da
r kmak zere aceleyle krkn giymektedir. Liza onun
etrafinda rpnmakta, mantosunun dmelerini ilikleme
sine yardm etmekte ve bir kk hanmn yannda olmas
gereken btn kk paketlerle yannda kouturmakta
dr. Sophia'nn kendisi aynann karsnda sslenmektedir.
Baba, bakanlktaki ofisine gitmitir -diye akl yrtrm
ve kz Fransz dkkanlarndaki "apkalar, boneler, ineler
ve brolar"a, "kitap ve pastaneler"e bakmak ve belki de
"baka amalar"la ehre inmek zere acele etmektedir.
Bu sefer de sonu ayn: lgi nesnem bana canl bir
"olma" duygusu verir; yine de bunu uzun sre koruya
mam, ksa bir sre sonra dncelerim baka yne eki
lir. Yeniden younlarm ve sonunda yapacak bir eyim
kalmayarak Sophia'dan ayrlrm ve Molchalin'e giderim.
Ricam zre, ziyaret etmeyi dndm Famusovlar'n
akraba ve arkadalarnn listesini yazarken kendimi rahat
hissederim. Molchalin'in mektuplarn yazarken kulland
ssl el yazsyla elenirim. Ama iim bitince sklrm ve
ziyaretlerimi yapmak zere aynlrm . . .
Btn yapmanz gereken evden ktnz hayal et
mek; ondan sonra sanat doanzn merak hibir snr

40 Bir Rol Yaratmak

tanmayacaktr. Hayali ziyaretlerimde gittiim her yerde

canl nesnelerin varln hisseder ve bir temeli varsa on
larla iliki kurabilirim ve her seferinde, var olma duyum
glenir. Ama ne yazk ki her yeni karlama ilgimi ksa
bir sre iin eker. Neden? Anlamas kolay: Btn bu kar
lamalar amatan yoksundur. Seilen nesnelerin fiziksel
varln hissetmeye ynelik temrinler olarak yaratlmlar
dr. Bu duygu kendi adna elde edilmitir ve yalnzca fizik
sel duyumsamayla uzun sre ilgilenilemez. Bu ziyaretin,
dsal bile olsa, bir amac olsayd daha farkl olacakt. Bu
yzden belirgin bir ama formle ettikten sonra denemele
rimi tekrarlarm. Balo solonuna girerim ve kendime derim
ki: Yaknda Sophia ve Skalozub'un evlilii gerekleecek
ve ben yz kadar misafir iin byk bir dn kahvalts
hazrlamakla grevlendirilmiim. Gmleri, masalar, ve
saireyi ayarlamann en iyi yolu nedir?
Bu akla her eit dnceyi getirir: rnein, Skalozub'
un alaynn albay ve muhtemelen onun btn bl d
nde olacaktr. Rtbelerine gre oturtulmalar gerekecek
ki hi kimse eref masasna, gelinle damadn en yaknna,
mmkn olduu kadar yakn olamadna ierlemesin.
Ayn sorun akrabalar iin de geerlidir. Hepsi kolayca ier
leyebilirler. Tereddtmn sebebi yeterli yerimin olmay .
Yeni evlenen ifti merkeze koymaya v e dier masalar mer
kezden her yne doru yaymaya ne dersiniz? Bu otomatik
olarak nemli yerlerinin saysn arttracaktr.
Ve ne kadar ok yeriniz varsa insanlar rtbelerine
gre oturtmanz o kadar kolaydr. Zihnim uzun sre bu so
runlarla megul olur ve ilginliini yitirmeye baladnda
baka bir ey yerini almaya hazrdr. Bu sefer Sophia'yla
Skalozub'un deil Molchalin'in dn iin yemek hazr
lanmasyla.
Bu hereyi deitirir! Babasnn sekreteriyle evlen
mek uygunsuz bir evlilik olacaktr, dn ok daha ses
siz olacaktr, sadece yakn akrabalar gelecektir ve aslnda
birou da bu olay kutsama niyetinde olmayacaktr. Hi
albay olmayacaktr, nk Molchalin'in efi Famusov'un
kendisidir.

alma Dnemi 4 1

imde yeni kombinasyonlar mayalanr ve artk nes

nelerimin yaknln ya da nesnemle iletiim halinde ol
may dnmem.

Aksiyon halindeyim!

Aklm, duygularm,

iradem, imgelemim, hepsi, sanki btn bunlar gerek ha

yatta oluyormucasna hanl harl alrlar. Denememden
cesaretlenerek bir deneme daha yapmaya karar veririm,
bu sefer cansz deil canl nesnelerle.
Bunu yapmak iin bir daha Famusov'a giderim. Hfila
ocua ilahi sylemeyi retmektedir ve mzii hfilii gece
likle ynetmektedir.
Bu yal eksantrik adam kzdrmaya karar veririm.
eri girer, odann br ucuna oturur, gzlerimi ona diker
ve yal beyfendiyi kzdracak bir tartma amak iin bir
bahane ararm.
"O sylediin nedir?" diye sorann.
Ama Famusov cevap vermeye tenezzl etmez, muhte
melen duann ortasnda olduu iin . Nihayet bitirir.
"ok ho bir melodi" derim sakince.
"Melodi deildi, kutsal bir ilahiydi" diye cevap verir
stne basarak.
"Ah, zr dilerim, unutmuum! . . . Ne zaman sylen

mi?"
"Kiliseye gitseydin bilirdin. "
Yal adam imdiden kzm durumdadr, b u beni sa
dece elendirir ve ona daha da eziyet etmeye tevik eder.
"Giderim ama fazla kalamam" derim kibarca. "Aynca
oras ok scaktr . "
"Scak m?" diye serte karlk verir yal adam. "Ya
cehennem? Oras scak deil mi?"
"O farkl" diye cevaplarm daha da kibarca.
"Nesi farkl?" diye srar eder Famusov, bana bir adm
yaklaarak.
"nk cehennemde elbisesiz dolaabilirsiniz, tpk
Tanr'nn sizi yaratt gibi", derim aptal gibi yaparak "ay
nca yatabilirsiniz ve Rus banyosundaki gibi buhar banyo
su yapabilirsiniz ama kilisede sizi ayakta tutarlar ve krk
paltonuzun iinde terletirler . "

42 Bir Rol Yaratmak

"Ah sen. . . Sen korkun bir gnahkarsn" der yal

adam ve kahkahadan 'korsesisini patlatmamak' iin hzla
kar.
Bu yeni alma bana yle nemli gelir ki bunu teyid
etmeye karar veririm. Bir ziyaret turu yapmak zere ye
niden yola kann, ama bu sefer kafamda Famusovlar'n
akraba ve arkadalarna Sophia ve Skalozub'un yaklaan
dnn duyurmak gibi belirgin bir ama vardr. Her
seferinde ayn derecede olmasa da temrin baarldr; ko
nutuum nesnelerin canl ruhlarnn hfila farkndaym .
Ve benim grntde olma duyum her yeni denemeyle sa
lamlayor.
almam gelitike, nihai amacm ve ortaya kan
koullarm daha zor ve karmak hale gelir. Btn olaylar
gerekleir. rnein, imgelemimde Sophia tarann cra
bir kesine gnderilir. Ya onun gizli nianls Molchalin ne
yapacaktr? Bir zm bulmaya alrken kzn karlma
sna kadar giderim. Baka bir zaman, bir aile toplantsn
da Molchalin'den boandktan sonra Sophia'y savunmay
gze alrm. Bu olayda aile yargc o adalk abidesi Pren
ses Maria Alexeyevna'dr. Aile geleneklerinin bu heybetli
temsilcisiyle tartmak kolay deildir. nc bir olayda
Sophia'yla Skalozub'un niannn srpriz duyurusunda
bulunurum. Byle bir felaketi nasl nleyebilirim diye kafa
patlatrm. Olaylar benim Skalozub'un kendisiyle bir del
loya tutumam noktasna kadar gelir ve . . . Onu vururum!
"Ben . . . ym" aamasna ulamada bu deneme temrin
lerini yaptktan sonra, basit aksiyonun yeterli olmadna
emin oldum; bir takm olaylarn olmas gerekir. Bu ekilde
imgesel hayatnzda sadece var olmaya balamazsnz, ayn
zamanda dier insanlarn hislerinin, sizin onlarla ve on
larn sizle olan ilikilerinin farkna daha gl varrsnz.
nsanlar mutluyken ya da mutsuzken tanmaya balars
nz. nsanlarla tanarak, gn be gn hayatn kalabaln
da olaylar gslemek iin beraber ilerleyerek, birbirini
gsleyerek, aba sarf ederek, mcadele ederek, hedefe
ulaarak ya da ondan vazgeerek, sadece kendi varoluu
nuzun deil, ayn zamanda dierleriyle olan ilikinizin ve

alma Dnemi 43

hayatn gereklerinin de farkna varrsnz.

Kendimi tmyle imgesel aksiyonun ve karma kan
olaylarla mcadelenin iinde eyleebilir bulunca, iimde
mucizevi bir dnmn gerekletiini hissettim . . .
B u noktada isel koullarn deeri iyice anlalr. Bu
isel koullar, dsal ve isel yaamn olaylarna kar bi
reysel tavrlardan ve dier insanlarla karlkl ilikilerden
olumulardr. Eer bir oyuncu yaratc isel durum tekni
ine , "ben . . . ym" aamasna sahipse, canl bir ilgi nesnesi
nin gerek duygusuna sahipse ve imgeleminin hayaletleri
arasnda hareket edebilir ve onlarla konuabilir durum
daysa, o zaman dsal ve isel koullara hayat alayabi
lir, role canl bir ruh fleyebilir, bir baka deyile yeni bir
oyunu incelemenin ilk aamasnda yapmaya kalktmz
almann stesinden gelebilir. Olgular ve insanlar dei
ebilir, kendi imgeleminde yarattklar yerine baka, yeni
insanlar ve olgular sunulabilir, yine de onlara yaam ver
me yetisi ilerki almalar iin nemli bir etmendir.
Bu mucizevi dnm anyla, almamzn ilk evresi
geici olarak sonulanmtr. Oyuncunun ruhu zerinde
yaplan bu alma, ruhun bu altst edilii, yaratc coku
lar ve deneyimler retmek zere zemin hazrlamtr. Oyun
cunun oyun analizi, yazar tarafndan nerilen, iinde "co
ku itenlii"nin doal bir ekilde byyebilecei koullar
onun iin canlandrmtr. Oyuncunun nceden yaplm
olan eye sonradan dnmesi gerekmez anlamna gelmez bu.
Btn bu alma devam edecek, gelitirilecek, snrszca
geniletilecektir, ta ki rolyle tam temas kurana dek.

OLGULAR! DEGERLENDRMEK
Bir oyunun olgularn deerlendirmek az nce yapmay
bitirdiimiz, isel dnmle sonu lanan eyin devam,
daha dorusu tekrardr aslnda. Aradaki fark, nceki a
lmann

ad libitum' temelinde,

ad libitum:

oyun zerine ve oyun hak-

cra edenin istedii tarzda.

[ -ev. notu]

44 Bir Rol Yaratmak

knda eitlemeler biiminde yaplm olmasdr; halbuki

imdi oyunun kendisiyle, yazarn onu yaratt biimiyle
ilgileneceiz.
Bir oyunun isel ve dsal koullan arasnda dorudan
bir ba vardr. Daha dorusu karakterlerin isel yaam,
yaamlarnn dsal koullarnda, bu yzden de oyunun
olgularnda gizlenmitir. sel ve dsal koullar ayn ayn
deerlendirmek zordur. Eer bir oyunun ve onun yks
nn dsal olgularndan bu olgularn isel zne doru,
evreden merkeze, biimden maddeye giderek nfuz eder
seniz kanlmaz olarak oyunun isel yaamna girersiniz.
Bu yzden

Akldan

Bela'nn dsal olgularna geri

dnmeliyiz, onlarn hatrna deil, gizledikleri eyin ha

trna. Onlar taze bir bak asndan, yeni bir kla ele
almalyz; yeni yaratc "ben . . .ym" aamanzn bakyla
Fanusov malikanesinde yeni bir aama grmeliyiz. Ama
balangtakinden dikkate deer miktarda daha fazla n
hazrlk ve pratik deneyime sahibizdir bu kez.
Chatski'yi oynayacak olmama ramen, kendi rolmn
olgularnn deerlendirilmesine aama aama yaklarm;
nk Famusov malikanesinin btn yaamn tanmam
(hissetmem) gerekir, sadece benim rolm dorudan ilgi
lendiren blmn deil.
nce aklarn , Sophia ile Molchalin'in bulumas
var. Bu olguyu kendi cokularmn, hayattaki kendi dene
yimlerimin tartsnda tartmak iin zihinsel olarak kendimi
Sophia'y oynayacak oyuncunun yerine koymaya alrm
ve onun adna onun rolnde

var olmaya alnn.

"Ben . . .

ym" aamamn bir paras olarak kendime sorann: "

sel yaantmn koullar nelerdir, eer kadn olsaydm ve
Molchalin ile Sophia'nnki gibi bir ilikim olsayd , canl ki
isel dncelerim, arzularm, imkanlarm neler olurdu?"
Fakat iimdeki her ey: "Molchalin sadece sahte bir
sevgili, bir oportnist, aaln teki!" diye kar kar. On
dan irenirim. Hibir olas koul, eer kadn olsaydm, beni
Molchalin'e kar Sophia'nnki gibi bir tavra zorlayamazd .
o k ak ki, kadn olsaydm, Sophia roln canlandra
bilecek cokulan, hatralar ya da herhangi ie yarar bir

alma Dnemi 45

malzemeyi biraraya getiremeyecektim, Akldan Bela'daki

rolm brakmak zorunda kalacaktm.
Bir yandan mantm ilerken, te yandan imgele
mim de uyumaz. Grnmez bir ekilde beni Famusov
malikanesinin yaamnn tandk evresiyle kucaklar;
Sophia'nn yaam koullan iinde yaamam salar; beni
olgularn ortasna iter, bylece olan bitenlerin ortasnda,
kendi irademin, kendi duygularmn, kendi mantmn ve
deneyimimin itkileri bu etmenlerin nemi ve belirleyiciliini
kavramaya zorlar beni. Ve imgelemim, bu taze bak a
sndan, yazar tarafndan verildii haliyle olgulara yeni bir
hakllatrma, isel aklama ve duygusal yaklam arar.
"Ya Sophia yetitiriliiyle, Fransz romanlaryla bu
aalk Malcholin gibi kifayetsiz bir yaratn akn tercih
edecek kadar yozlamsa?" diye uyarr imgelemim.
"Ne iren! Ne patalojik!" der duygularm hiddetle;
"byle cokular iin herhangi bir esini nereden bulabilir
sin?"
"Tam da sebep olduklar irenliin iinde" diye sakin
mantmn yorumu gelir.
"Ya Chatski?" diye duygularm kar kar. "Byle
kt huylu bir Sophia'y sevebilmesi mmkn m? nan
mak istemiyorum. Chatski imgesine ve btn oyuna zarar
veriyor."
Bu adan duygularm iin hibir yaklam yolu bula
mayacam grnce, imgelemim yeni gdler, farkl tep
kiler oluturacak farkl koullar arar.
"Ya Molchalin?" der imgelemim ayartc bir ekilde,
"gerekten olaanst bir insansa, daha dorusu tam da
Sophia'nn onu tanmlad gibiyse airane, kibar, sevgi
dolu, dnceli, duygusal ve her eyin tesinde rahat ve
itaatkar?"
"O zaman Molchalin olmaz, bakas olurdu ve ok iyi
biri olurdu" diye cevap verir duygularm, eletiren bir e
kilde.
"ok gzel yleyse" diye kabul eder imgelemim. "Ama
byle bir insana ak olmak mmkn mdr?"
Tabii ki cokularma yol gsterilmitir.

46 Bir Rol Yaratmak

"Ayrca" diye srar eder imgelemim cokularmn ken

dini toparlamasna izin vermeyerek, "unutulmamaldr

ki

her insan, zellikle mark bir kadn, beenilmek ister ve

bu durumda kendini gerekte olduu gibi deil olmak iste
dii gibi hayal etmek zorundadr. Bu oyunu kendi kendine
oynamas , bir bakasna oynamasndan ne kadar fazla ka
bul edilebilirdir, hele Molchalin gibi kim neye isterse iten
bir ekilde ona inanaca ak olan birine. Bir kadn iin
herkes tarafndan kk grlen, kibar, yksek grl,
airane bir yaratk arz etmek ne zevktir! Kendine acmak
ve bakalarnn merhamet ve evkini uyandrmak ne zevk
tir! Bir seyircinin varl onu daha fazla oyuna, baka bir
gzel rol oynamaya, kendine yeniden hayran olmaya iter;
zellikle onu izleyen Molchalin gibi onu cesaretlendiren ce
vaplar vermeyi bilen biriyse."
"Evet, ama Sophia'nn duygularnn bu yorumu keyfi
bir yorumdur ve Griboyedov'la eliir."
"Hi de deil! Griboyedov, Sophia'nm kendini been
miliinde, Molchalin 'in pikin yanllnda srarl" diye
noktay koyar mantm.
"Edebiyat retmenlerine inanmayn" diye srar eder
imgelemim daha da gl bir ekilde. "Duygularnza g
venin".
Sophia ile Molchalin arasndaki akn hakllatrla
bilir bir temeli olduuna duygularm ikna ettiime gre,
benim iin bu ak canlanr ve olduka kabul edilebilir bir
hale gelir artk. Varlnn gerekliine inannn. Cokusal
analizim ilk grevini tamamlamtr, oyun iin ve benim
rolm Chatski iin nemli isel koullar yaratmtr. ste
lik Sophia ve Molchalin arasndaki samimi ak olgusu bir
anda pek ok baka sahneye k tutar. Sophia ve Molc
halin arasndaki akn btn izgisini ve bu akla kesien
koullan aklar. Bunun yansra bu olguyla herhangi bir
ilikisi olan oyunun dier btn blmlerine akmlar gn
deren canl bir kablo olur.
imdi aniden Famusov girer ve aklar diz dize bulur.
Sophia'nn durumu daha da gleir ve onun yerinde olma
dncesiyle, cokusal heyecandan kendimi alamam.

alma Dnemi 4 7

Famusov gibi despotik bir karakterle aniden yz yze

gelmek, byle tehlikeli durumlarda kalndnda karnz
dakinin dengesini bozmak iin gzpek ve beklenmedik
bir adm atma istei uyandrr. Byle bir anda kardaki
iyi tannmaldr, bireysel zellikleri bilinmelidir. Ama ben
oyunun ilk okumasndan hatrmda kalan bir ka ipucu
dnda Famusov'u tanmyorum. Ne ynetmen,

ne de

Famusov'u oynayan oyuncu bana bir yardm salayabi

liyor, nk onlar da Famusov konusunda benim kadar
bilgisizler. Onun karakterini, bireysel zelliklerini, bu yal
ve inat yaratn isel eklini kendim iin tanmlamaktan
baka arem yok. Kimdir o?
Mantm tarafndan abucak temin edilen bilgi "onun
bir brokrat, bir kle sahibi olduu"dur ki bu bana edebi
yat derslerimi hatrlatr.
"Mkemmel !" mgelemim imdiden atelendi. "Bu de
mektir ki Sophia bir kahraman!"
"Nedenmi?" diye sorar sersemlemi mantm.
"nk bir zorbay ancak bir kahraman byle serin
kanllk ve kendine gvenle parmanda oynatabilir" der
heyecanl imgelemim. "Burada eski adetlerle yeni adetler
arasnda bir uyumazlk var! Ak olma zgrl! Bu mo
dern bir tema!"
"Peki ya Famusov sadece aile adetlerini, snf gele
neklerini korumak, Prenses Maria Alexeyevna'nn gzne
girmek iin heybetli grnyorsa?" Bu yeni bir fantazi.
"Ya Famusov iyi huylu bir ihtiyarcksa, ak fikirli, kolay
sinirlenebilir, ama kolayca yattrlabilir biriyse? Ya kz
tarafndan ordan oraya srklenen babalardansa?"
"Bu durumda her ey tmyle farkl olurdu! O zaman
yaratlan durumdan ka tamamen aktr! Byle bir ba
bayla uramak zor deildir, zellikle Sophia son annesi
gibi kurnaz biri olduuna gre" diye bilgilendirir beni man
tm.
Famusov'u nasl halledeceimi anlaynca onunla ilgili
pek ok baka sahnelerin ve onunla yaplan konumalarn
temeli iin isel yaklamlar bulmak mmkn hale gelir.
Ayn trde deerlendirme Chatski'nin dn iin de

48 Bir Rol Yaratmak

yaplmaldr ki bir zamanlar neredeyse Sophia'nn karde

i, sevgilisi, nianlsdr; her zaman cesur, vahi, zgr
ve sevdal olan biri. Yllarca ortada grnmedikten sonra
uzaklardan dn, tren yollarnn olmad, insanlarn
ar yolcu arabalarnda yolculuk ettii, bir yolculuun bit
mesinin aylar bile srebilecei o zamanlar iin olaand
bir eydir. Chatski beklenmedik bir ekilde ve kt talih
eseri tam da yanl zamanda gelir. Bu, Sophia'nn skl
ganln daha da anlalabilir klar, ayn zamanda biraz
rol yapma ve skntsn gizleme isteini, vicdan azabn
da; son olarak Sophia'nn Chatski'ye saldrlarn da ak
lar. Chatski'nin durumu ve Sophia ile ocukluk arkada
olduu gz nne alndnda ve bunlar Sophia'nn eski
arkadana ynelik u anki souk tavryla karlatrld
nda, deiimin ne olduu ve Chatski'nin kendisini nasl
akn hissettii anlalabilir. te yandan, eer kii olayla
ra Sophia'nn asndan bakarsa, Chatski'nin iftiralarnn
ve eytaniliinin onda yartt talihsiz izlenimin, gececi
aklarn bulumas sahnesini, babasyla arasnda geen,
ayaklarnn yere bast sahnenin izlemesi ve Chatski'nin
tavrnn Molchalin'in alttan alan kibarlyla taban tabana
zt olmas yznden olduunu anlama ve onun sinirli tav
rn hogrme eilimine girer.
Eer kii kendini dier karakterlerin, Sophia'nn akra
balarnn yerine koyarsa, onlar da anlayabilir. Batllam
Chatski'nin o zgr konumasna ve tarzna hi katlanabi
lirler miydi? Serf sisteminin hfila var olduu bir toplumda
yaayan insanlar olarak, kendi toplumlarnn kurumlarn
aalamay hedefleyen konumalar karsnda dehete
dmezler miydi? Ancak ldrm bir insan Chatsk:i gibi
konumaya ve davranmaya cesaret edebilir. O halde bu
arkaplann nnde, Sophia'nn intikam, sabk dostu ve
nianlsnn akl banda olmadna dierlerini inandrd
nda daha da zekice ve amansz olur. Ve yine Sophia'nn
yerinde olunca, Molchalin'in kk drc ikiyzll
nn onun fazlasyla dkn olduu kendine saygsna
yapt darbenin iddeti fark edilebilir, Famusov'un kz
nn sonsuz fkesini ve Molchalin'in, sanki ie alnm bir

alma Dnemi 49

uakm gibi, utan verici kovuluu karsndaki acsn

anlamak -bylece de hissetmek- iin, kii imgeleminde
serf sahiplerinin iinde yaam olmal ve onlarn alkan
lklarn, adetlerini, yaam biimlerini biliyor olmaldr. Ve
ayn zamanda kzgnlnn derinliini, husumetini, sonda
ki "Aman Tanrm! Prenses Maria Alexeyevna ne diyecek!"
repliinde younlaan gnah ve korku hissini anlamak
iin kii kendini Famusov'un yerine de koymaldr.
Sonu olarak, ayr ayr btn olgular, btn dsal ve
isel koullar snadktan sonra, kendi deneyiminiz yoluyla
Griboyedov'un oyunu iin setii Famusov malikanesinin
yaamnn bu gnnn nasl heyecanl, nasl beklenmedik
olaylarla dolu olduunu kavrayabilir (dolaysyla hissedebi
lir)siniz. Bu komedinin zel bir niteliinin farkna ancak im
di varabilirsiniz. Akldan Bela'nn prodktrleri tarafndan
es geilmi bir nitelik: Ak, ls, temposu. Gerekten,
oyunun drt perdesi boyunca gelien -ki bu bir gsteri iin
birka saat demektir- bu olgular bolluunu derinlemesine
belirleyici olduklar halleriyle sktrmak ve hakkn vermek
iin hzl bir ak oluturmak gereklidir; oyuncular sahnede
olan her eye kar tavrlarnda uyank olmaldrlar. Bun
dan baka, Famusov malikanesinde, temelde yatan insan
ruhunun isel temposunu da tahmin etmek gereklidir; bu,
oyundaki btn karakterler iin zorunludur.
Oyuncu ne kadar ok gzlem yapm ve insan tanm
sa, deneyimi, canl izlenim ve hatralar birikimi o kadar b
yk olacaktr. O kadar incelikli dnecek, hissedecektir ve
imgeleminin yaam o kadar geni, o kadar eitli, olgu ve
olaylan kavray o kadar derin, oyundaki ve rolndeki ha
yatn isel ve dsal koullarn alglamas o kadar net ola
caktr. Tek ve ayn tema zerinde imgelemin yapt gnlk
ve sistematik pratikle, oyunun verili koullaryla ilgili her
ey oyunun hayali yaamnda alkanlk haline gelecektir.
Ardndan bu alkanlklar ikinci doa haline gelecektir.
Gerekten, ayn olgularn oyunla ilk karlatm
da bana okunduklar halleriyle, u anki deerlendirilmi
halleri arasnda ne fark vardr? Balangta hepsi teatral,
dsal, kurgunun ve oyun yapsnn sadece aksesuarlar

50 Bir Rol Yaratmak

olarak grii.nrler. Ama imdi sonsuz heyecanl bir gnn

canl olaylandrlar, yaam doludurlar ve gerekten bana,
kendime aittirler.
Balangta basit, kuru sahne direktifi "Famusov gi
rer" diyordu. imdi ayn kelimeler baslan aklara dnk
ciddi bir tehdit ierir. Sophia "cra tara"ya srlme teh
likesiyle kar karyadr ve Molchalin kovulmakla tehdit
edilmektedir.
Balangta basit bir sahne giri iareti olan ey,
"Chatski girer", imdi mirasyedinin ailesinin kollarna d
n ve yllardr bekledii akyla yeniden biraraya gelii
halini alr. Bu kuru sahne direktifine ve yazarn yazd her
kelimeye ne kadar imgelem, ne kadar isel ve dsal koul
-ne kadar bireysel isel yaam parac, varsaymlar, im
geler, arzular, aksiyonlar- dahil edilmitir artk!
Oyunun olgularn kendi kiisel deneyimlerim yoluyla
snadma gre, rolmn btn yaam ve isel ve dsal
koullan nceden olduklar! gibi yabanc grii.nmez artk,
fiili ve gerek grnrler. Famusov malikanesindeki yaa
mn btn koullar anlam ve nem kazanmtr. Onlar
para para deil oyunun btn karmak koullar zin
cirinin blnmez bir paras olarak kabul ederim. Onlara
kar tavrlarm gereklik kazanr.
Bir oyunun

olgularn ve

kurgusunu

naklederken

oyuncu istemeden isel ieriini de, iinde her ne ieriyorsa,

nakleder. Dsal olgularn altnda gizli bir nehir gibi akan o
canl ruhu nakleder. Sahnede kiiye gereken tek ey isel
ierik olgulardr, cokular harekete geirecek itici gler
olarak davranan olgulardr. Bir olgunun bir olgu olarak,
kendi bana ya da kendinden, elendirici bir episoddan
baka bir ey olmayan bir olgu olarak hibir deeri yoktur;
daha dorusu zararldr, nk isel yaamdan bir eyler
alp gtrii.r.
Olgularn deerlendirilmesinin nemi insanlar, aksi
yona girerek, mcadele ederek, galip gelerek ya da kade
re veya dier insanlara boyun eerek birbirleriyle zihin
sel olarak iletiim kurmaya zorlamasndadr. Bu onlarn
amalarn, kiisel yaamlarn, bir rolde yaayan bir or-

alma Dnemi 5 1

ganizma olarak oyuncunun kendisinin oyundaki dier

karakterlerle karlkl ilikilerini aa karr. Baka bir
deyile oyunun isel yaamnn koullarn netletirir ve
bizim aradmz da budur.
Bu olgularn ve olaylarn deerlendirilmesi baka ne
anlama gelir? Dsal olaylarn derinine inmemiz ve derin
lerde muhtemelen dsal olgularn olumasna yol aan
baka, daha nemli, isel olay bulmamz gerektii anlam
na gelir. Ayn zamanda bu isel olayn geliim izgisini izle
memiz ve onun etkisinin hem derecesini hem de doasn,
her bir karakterin ynn ve emek izgisini hissetmemiz,
karakterlerin pek ok isel izgilerinin modelini, her biri
hayattaki belirli hedeflerine doru yol alrken ki kesiim ve
ayrmlarn sezmemiz anlamna da gelir.
Ksacas, olgular deerlendirmek, insan hayatnn i
sel modelini kavramak (dolaysyla hissetmek) demektir.
Olgular deerlendirmek, oyun yazan tarafndan yaratlan
o yabanc hayat tmyle kabul etmek ve sahiplenmektir.
Olgular deerlendirmek, oyun metninin altnda yatan ka
rakterin isel yaamnn gizli anahtarn bulmaktr.
Bir oyundaki olgularn ve olaylarn deerlendirilmesi
ni bir kerede sabitlemek bir hata olurdu. alma ilerledik
e her zaman isel ze katkda bulunan yarglar yeniden
tazelemek iin geriye dnmek gereklidir. Bunun da tesin
de, bir rol yaratmay her tekrar ediinizde olgular yeniden
deerlendirilmelidir. nsan makine deildir. Bir rol her
oynaynda ayn ekilde hissedemez. Her sefer ayn ya
ratc itkiyle kkrtlamaz. Dnn yargs, bugnkiyle pek
de ayn deildir. Yaklamnda gzle grnmeyecek kadar
kk, glkle alglanabilir deiiklikler olacaktr ve bu
gnk yaratcln temel itkisi de budur. Byle itkilerin
gc yeni ve beklenmedik olmalarnda yatar.
Havann, scakln, n, yemein, dsal ve isel
koullarn karmnn etkisiyle oluan tm o saysz be
lirsizlikler karmaas, oyuncunun isel durumunu u ya
da bu derecede etkiler. Karlnda da oyuncunun isel
durumu, olgularla ilikisini etkiler. Bu deien karmaa
lardan her zaman faydalanabilme kapasitesi, yeni yakla-

52 Bir Rol Yaratmak

mlar yoluyla uyanmlann tazeleyebilme yetisi; tm bun

lar oyuncunun isel tekniinin

nemli bir blmdr. :au

yetenek olmakszn oyuncu birka gsteriden sonra role

olan ilgisini, olgularla ve canl olaylarla temasn kaybede
bilir ve onlar nemli bulmaktan vazgeebilir.

BLM i l

COKUSAL DENEYM DNEM

Bir rol zerine almann ilk dnemi sadece hazrlkla il

gili bir eyken, bu ikinci dnem yaratmla ilgili bir eydir.
Eer ilk dnem iki sevgili arasndaki flrt dnemine benze
tilebilirse, ikincisi aklarnn tamamlanmasn, birliktelik
lerinin meyvesinin ana rahmine dmesini ve oluumunu
temsil eder.
Nemirovich-Danchenko bu yaratm ann bir kar
latrmayla tasvir etmitir: Bir bitki retmek iin topraa
tohum ekmeniz gerekir; bu tohum paralanmal ve ondan
gelecekteki bitkinin kkleri olumaldr. Aynen bu ekilde
yazarn yaratm tohumu da oyuncunun ruhuna ekilme
lidir, paralanma aamasndan gemeli ve sonra yeni bir
yaratm oluturacak olan kklerini salmaldr. (Bu yeni
yaratm) Oyuncuya ait olacaktr, ama ruhu oyun yazarnn
soyundan gelecektir.
Eer hazrlk dnemi verili durumlar oluturduysa,
o zaman bu ikinci dnem duygularn itenliini, roln y
reini, isel imgesini, ruhsal yaamn yaratr.

Roln bu
cokusal deneyimi, yaratclmzn en temel, en nemli
aamasdr.
Rol yaama ve deneme sreci, insann doasna
hkmeden fiziksel ve ruhsal kurallarn, cokularnn ger
ekliinin ve doal gzelliin zerine kurulmu

organik bir

yaratc sretir. Bu organik sre nasl doar ve geliir,

oyuncunun yaratc almas burada nelerden oluur?

SEL TKLER VE AKSYON

Akldan Bela oyununun

n hazrlk aamasnda Famusov

malikanesinin verili durumlar iinde nasl "olacam'', var

54 Bir Rol Yaratmak

olacam renmi olarak, imgelemim sayesinde orada ya

amam iin kiisel bir insani temel bulmu olarak, belirli
olgular ve olaylarla yzlemi, ev sakinleriyle karlam,
onlarla tanm, cokularnn ne olduunu hissetmi, on
larla dorudan iletiim kurmu olarak, kendiliinden ne
kan belirli bir hedefe doru, farknda olmadan, belirli ar
zular, itkiler beslemeye baladm.
rnein, Famusov ark sylerken ona yaptm sa
bah ziyaretini hatrlann ve artk yalnzca kendimi orada,
onunla, onun odasnda hissetmekle kalmam. Yalnzca can
l bir nesnenin varln hissetmek ve cokularn duyum
samakla kalmam, bir takm yakn hedeflere dnk belirli
arzularn, itkilerin farkna varmaya da balarm. imdilik
bu arzular son derece basittir: Keke Famusov bana biraz
ilgi gsterse. Bunu aa karacak uygun kelimeleri ve
aksiyonlar ararm. rnein, fkelenince komik olacana
inandm iin yal adamla dalga gemeyi denerim.
Bu yaratc itkileri, aks,iyona ynlendiren drtler
doal olarak takip eder. Ama itki henz aksiyon deildir.
tki isel bir drt, henz tatmin edilmemi bir arzudur,
oysa aksiyonun kendisi arzunun ya dsal ya da isel bir
tatminidir. tki i aksiyonu, i aksiyon da en nihayetinde
d aksiyonu oluturur. Ancak yine de bundan bahsetmek
iin henz ok erken.
u

anda,

aksiyona

dnk

itkilerimin

-Famusov

malikanesi yaamndan bir sahnenin imgesel cokusal

deneyimi- farknda olarak, gzlemimin belli bir znesi
ni hedeflemeye, bir ynelimi gerekletirmenin aralarn
aramaya balarm. Bylelikle, Famusov tarafndan yarda
kesilen Sophia'yla Molchalin arasndaki ak sahnesini ha
trlaynca, bu durumdan kurtulmann bir yolunu bulmak
iin Sophia gibi dnmeye balarm. lk olarak sakin g
rnerek utancm gizlemeliyim, tm kontrolm toplama
lym, bir eylem plan dnmeliyim, kendimi Famusov'a
uyarlamann, o anki ruh haline yaklamann bir yolunu
bulmalym. Ynelim olarak onu seerim. O ne kadar fke
lenirse, ben o kadar soukkanl olmaya alrm. Sakinle
ir sakinlemez masum, uysal, sitemkar baklarmla onun

Cokusal Deneyim Dnemi 55

kafasn kartrmaya alrm. Bu esnada, iimde her tr

ince isel ayarlamalar oluuverir: Becerikli bir yrein kur
nazl, bir coku karmaas, aksiyona ynelten beklenme
dik itkiler; ki bunlar sadece doa temin edebilir, sadece
ilham bunlarn nasl gelitirileceini bilir .
Bu kprtlar hisseder hissetmez aksiyona girebilirim ,
ama henz fiziksel olarak deil, sadece isel olarak, imge
lemimde . . .
"Eer Sophia'nn durumunda olsaydn ne yapardn?"
diye sorar imgelemim duygularma.
"Yzme meleksi bir ifade taknmasn sylerdim"
diye tereddtsz yantlar duygularm.
"Ya sonra?" diye devam eder imgelemim.
"natla suskun kalmasn sylerdim" diye yantlar
duygularm. "Brakrm babam dilediince hain ve aptalca
eyler sylesin. Bunlarn hepsi ounlukla mark kznn
yararnadr. Sonra, yal adam btn zehirini kustuun
da, barmaktan nefessiz kaldnda ve cokudan yorgun
dtnde, ruhunun derinliklerinde her zamanki iyi mi
zac, miskinlii, sk.nete dknlnden baka bir ey
kalmadnda, nefesini dinlendirmek ve terini silmek iin
rahat bir koltua oturduunda, daha da suskun olmasn,
ancak drst insanlarn becerebilecei daha da meleksi
bir ifade taknmasn buyururum . "
"Ya sonra?" diye srar eder imgelemim.
"Sophia'ya sahte bir gzyan gizlice silmesini sy
lerim, ama bunu yle yapmaldr ki babas fark etsin ve
nceki kadar hareketsiz dururdum, ta ki yal adam endi
elenip olduka endieli bir ekilde: 'Neden bu kadar sus
kunsun Sophia?' diye sorana dek. Ama ben cevap vermez
dim. 'Beni duymuyor musun?' diye yalvarrd artk yal
adam . 'Sorunun nedir? Syle bana."
" Kz mtevaz, savunmasz, ocuksu bir sesle, yal
adam daha da aresiz hale getirecek ekilde cevap verir:
'Duyuyorum. "'
"Sonra ne olurdu?" diye sorar imgelemim olduka s
rarl.

56 Bir Rol Yaratmak

"Sonra ona hala suskun kalmasn ve orda yle teva

zuyla durmasn sylerdim, ta ki babas sinirlenmeye ba
layan a dek; ama bu sefer onu Molchalin'le yakalad iin
deil, suskun olduu ve onu mkl bir duruma soktuu
iin sinirlenecektir. Bir insann ilgisini baka yne ekme
de, konumay bir konudan brne evirmede mkem
mel bir yntemdir bu . "
Sonunda babasna acyarak, olaand bir sakinlikle,
Molchalin'in skntl bir biimde ve aptalca arkasnda sak
lamaya alt fltn babasna gsterilmesini ister.
"Bak baba" dedirtirim o n a mtevaz bir s e s tonuyla.
"Nedir o?" diye sorar babas.
"Bir flt" diye cevap verir, "bu yzden geldi Molchalin . "
"Gryorum, ceketinin kuyruuna nasl saklamaya
altn gryorum . Ama buraya, odana nasl geldi o?"
diye sorar yal adam taze bir cokuyla.
"Nereye gelecekti ki? Dn bir det almtk bera
ber. ok iyi biliyorsun ki bab a, o ve ben bu akamki parti
iin bir det hazrlyoruz. "
Kznn masumiyetini ispatlar gzken durgunluuna
hala kzgn olsa da, "ey! Evet, biliyorum," diye kabul eder
babas ihtiyatla.
"alma sremizin adab- muaeret kurallarn at
bir gerek. Bunun iin senden af diliyorum baba." Bura
da Sophia babasnn elini per, babas da onu alnndan
hafife per ve kendi kendine: "Akll kzm benim ! " diye
dnr.
"Det almasn kesinlikle bitirmemiz gerekiyordu,
nk aksi takdirde kznn deti kt alarak kendini
btn akrabalarnn nnde rezil ettiini grnce ok ca
nn sklrd. Sklmaz myd?"
"Eee . . . Skc olurdu tabii," diye onaylar yal adam
neredeyse sululukla, imdiden kulaklarna kadar kzar
dn hissederek. Sanki kendini bundan kurtarmak ister
cesine, "Ama neden burda?" diye aniden patlar.
"Ya nerede olacakt?" diye meleksi ifadesiyle sorar
Sophia yal beyefendiye. "Piyanonun durduu bekleme

Cokusal Deneyim Dnemi 57

odasna girmemi yasakladn. Ta oralarda, gen bir adamla

yalnz olmann uygun olmayacan syledin. Ayrca o oda
lar dn stlmadklan iin ok souk. Burada, odamda,
klavsende almayacaktk da nerde alacaktk? Baka
enstrman yok ki. Gen bir adamla yalnz kalmamak iin
Liza'ya daima hurda kalmasn emrettim tabii ki. Ve bu
yzden baba, sen . . . Tabii, benim hakkm koruyacak bir
annem yok ki! Bana yol gsterecek hi kimsem yok ki!
Ben bir yetimim. . . Zavall ben! Yce Tanrm! Keke can
m alsaydn!" Eer Sophia anslysa ve gzlerinden yalar
gelirse, btn sorun onun hediye olarak yeni bir apka
almasyla zlecektir . . .

Bylelikle arzular, eilimler, oynamaya ynelten itkilerden

doal olarak o nemli eye doru yaklarm: i aksiyon.
Hayat aksiyondur; hayatn iinden ykselen canl sa
natmzn ounlukla aktif olmasnn nedeni budur.
"Drama" kelimesinin Yunanca "yaparm" anlamna
gelen bir kelimeden tretilmesi sebepsiz deildir. Yunan
cada bu kelime edebiyatla, oyun yazmyla, iirle ilgilidir,
oyuncu ya da onun sanatyla deil; yine de byk lde
bizim tarafmzdan etkisiz hale getirilmi olabilir. Aklma
gelmiken eskiden sanatmza "oyuncularn aksiyonu" ya
da "yz aksiyonu" da denirdi, yani mim yapmak. ou
tiyatroda sahne st aksiyonu, yanl bir ekilde dsal
aksiyon anlamnda alglanr. Genellikle eer insanlar girip
kyorsa, evleniyor ya da boanyorsa, birbirini ldryor
ya da kurtaryorsa oyunun aksiyonunun zengin oldu
u dnlr; ksacas, zekice rlm ilgin bir dsal
hikayesi olan oyunun, aksiyonu zengin oyun olduu d
nlr. Ama bu yanltr.
Sahne aksiyonu sahne stnde yrmek, hareket et
mek, jestler yapmak demek deildir. Pfnoktas, kollarn,
bacaklarn ya da gvdenin hareketlerinde deil, isel ha
reketlerde ve itkilerdedir. yleyse ilk ve son kez "aksiyon"
kelimesinin "mim yapmak"la ayn olmadn, oyuncunun

58 Bir Rol Yaratmak

sunarm gibi yapt bir ey deil, dsal bir ey deil,

daha ok fiziksel olmayan isel bir ey olduunu,

bir etkinlik

ruhsal

olduunu renelim. Aksiyon bir dizi kesintisiz

bamsz sreten trer ve srayla bunlarn her biri belli

bir ynelimin icrasna ynelmi arzular ya da itkilerden
olumutur.
Sahne aksiyonu ruhtan bedene, merkezden evreye,
iselden dsala, oyuncunun hissettii eyden onun fizik
sel biimine doru bir harekettir. Sahne stnde dsal
aksiyon esinle gelmedii, hakllatrlmad, isel etkinlik
le ortaya karlmad zaman yalnzca gzler ve kulaklar
iin elendiricidir; kalbe nfuz etmez, roldeki insan ruhu
nun yaam iin hibir nem arz etmez.
Bu nedenle itkiler -aksiyon drts ve i aksiyonun
kendisi- bizim almamzda istisnai bir anlam kazanrlar.
Onlar yaratm anlarndaki itici gcmzdr ve ancak i
aksiyona dayandrlan yaratclk sahncseldir. Tiyatroda,
"sahnesel" terimiyle kelimenin ruhsal anlamnda aksiyon
demek isteriz.
Buna karn, pasif bir hal btn sahne aksiyonu l
drr, duygularn hatrna duygu, tekniin hatrna teknik
retir. Bu trde duygu sahnesel deildir.
Bazen bir oyuncu pratik olarak hareketsizlik lksn
yaar, kendi cokularnn iinde yuvarlanr. Rolnde ken
disini evinde hissetme duygusuyla gzleri kr olan oyun
cu, bir ey yarattn, rol gerekten yaadn zanneder.
Ama bu pasif duygu ne kadar samimi olursa olsun, yara
tc deildir ve etkinlikten yoksun olduu ve oyunun isel
yaamn kurmaya yardmc olmad srece izleyicinin
kalbine ulaamaz. Oyuncu roln pasif olarak hissettii
zaman, cokusu iinde kalr, ne isel ne de dsal aksiyona
dnk hibir kkrtc olumaz.
Pasif bir halin bile teatral terimlerle yanstlmas aktif
bir biimde yaplmaldr. Aktif katlmdan (herhangi bir ko
nuda ya da olayda) kanmak kendi iinde bir aksiyondur.
Uyuuk, tembel aksiyon yine de aksiyondur, pasif halin
tipik aksiyonu . . .
Gerek hayat, sahne stndeki hayat gibi, srekli

Cokusal Deneyim Dnemi 59

ykselen arzular, zlemler, aksiyona arlar ve onlarn

isel ve dsal aksiyonlarda tketimlerinden oluur. Tpk
bir motorun bamsz, srekli tekrar eden patlamalarnn
bir arabann yumuak hareketiyle sonulanmas gibi, bir
insann arzularnn kesintisiz patlamalar dizisi de yaratc
irademizin aralksz hareketini gelitirir, isel yaam ak
n kurar, oyuncunun rolnn canl organizmasn dene
mesine yardmc olur.
Oyuncu, bu yaratc deneyimi sahne stnde yeniden
oluturmak iin btn rol boyunca sregiden bir sanat
sal arzu ateini korumak zorundadr ki bu ate karln
da kendine denk den isel zlemleri aa karsn, isel
zlemler daha sonra kendilerine denk den isel oynama
kkrtclarn doursun ve en nihayetinde i aksiyona ya
plan bu arlar son hallerini bu kkrtclara denk den
dsal, fiziksel aksiyonlarda bulsun.
Sahne stndeyken btn bu arzularn, zlemlerin
ve aksiyonlarn rol metninin basl olduu duraan kat
paralarna deil; gsterimde var olmayan oyun yazarna
deil; hemen yanbanzdaki ynetmene bile henz deil,
yaratc sanat olarak oyuncuya ait olmas gerektii nok
tasnn belirtilmesine gerek var m? Oyuncunun roln
ancak kendi, biricik duygularyla deneyebilecei ya da ya
ayabileceinin vurgulanmas gerekir mi? Gnlk yaam
da ya da sahne stnde bir oyuncu ya da insan olarak
bakalarnn duygularyla, bu duygular bedenen ve ruhen
emilmeden yaanabilir mi? Kii bir baka insann duygu
larn ve hissiyatn, bedenini ve ruhunu dn alabilir ve
onlar kendininmi gibi kullanabilir mi?
Bir oyuncu kendisini bir oyun yazarnn ya da ynet
menin isteklerine ve ynergelerine tabi klabilir ve onlar
mekanik olarak icra edebilir, ama roln denemesi iin
kendisi tarafndan hayata geirilmi ve zerinde all
m, kendi canl arzularn kullanmaldr ve kendi irade
sini altrmaldr, bir bakasnnkini deil. Ynetmen ve
oyun yazar kendi isteklerini oyuncuya nerebilirler, ama
sonra bu istekler oyuncunun kendi doasnda yeniden
vcuda getirilmelidir ki tmyle onun tarafndan sahiple-

60 Bir Rol Yaratmak

nilsinler. Oyuncunun aksiyonlarna gml bu arzularn

sahne stnde, canl, yaratc arzular haline gelebilmesi
iin tmyle kendisinin bir paras haline gelmi olmalar
gerekir.

YARATICI YNEL MLER

Yaratc iradenin arzular sahne stnde nasl uyandr
lr? Basit olarak: "Arzula! Yarat! Oyna!" denilemez. Yaratc
cokularmz emre tabi deildirler ve zorlanmaya gelemez
ler. Ancak tatl szle gnlleri ho edilebilir. Bir kez ho
edilince, istemeye balarlar ve isteyince aksiyon iin yanp
tutumaya balarlar.
Yaratc irademizi cezbedebilecek ve bize ekebilecek
bir tek ey vardr, o da ekici bir ama, yaratc bir y
nelimdir.

Ynelim, yaratcln bileyleyicisi, itici gcdr.

Ynelim, cokulanmz cezbedendir. Bu ynelim, yaratc

zlem maksadyla arzu patlamalar dourur. Aksiyonda

doal ve mantken ifade edilen isel mesajlar yollar. Yne
lim, roln canl varlna nabz verir.
Sahne stndeki hayat, sahne dnda olduu gibi, bir
dizi kesintisiz ynelimlerden ve onlarn elde edilmesinden
oluur. Onlar bir oyuncunun yaratc zlemler yolu boyun
ca kurulmu iaretlerdir; ona doru yolu gsterirler. Y
nelimler mzikteki notalar gibidir, lleri olutururlar ve
bunlar da karlnda melodiyi retirler ya da daha ok
cokular; bir hzn, zevk v.b. hali. Melodi, bir opera ya da
senfoni, yani bir roldeki insan ruhunun yaamn olutur
mak zere ilerler ve bu da oyuncunun ruhunun syledii
arkdr.
Bylesi ynelimler aklmz tarafndan bilinli olarak
muhakeme edilebilir, belirtilebilir ya da sezgisel olarak
kendi zgr iradelerinden ykselebilir, bilind, cokusal
olabilirler.
Bilinli bir ynelim neredeyse hibir duygu ve irade
iermeksizin sahne stnde icra edilebilir; ama kuru, itici,
sahnesel nitelikten yoksun ve bu yzden de yaratc mak-

Cokusal Deneyim Dnemi 6 1

satlara uyarlanamaz olacaktr. Cokular ya da irade tara

fndan yaam alanmam ya da stlmam bir ynelim
kelimelerin duraan kavramna hibir canl nitelik katamaz.
Kuru dnceleri okumaktan daha fazla bir ey yapamaz.
Eer bir oyuncu ynelimine yalnzca akl yoluyla ularsa,
roln yaayamaz ya da deneyemez, sadece hakknda bir
rapor verebilir. Bu yzden rolnn yaratcs deil raport
r olacaktr. Bilinli bir ynelim oyuncunun canl duygula
rna ve iradesine ekici geldii ve onlar harekete geirdii
zaman iyi ve sahnesel olarak verimli olabilir ancak.
En iyi yaratc ynelim oyuncunun duygularn duy
gusal olarak derhal sahiplenen ve onu sezgisel olarak
oyunun temel hedefi boyunca srkleyen bilind olan
ynelimdir. Yaratc irade iin bir mknats vazifesi gren
ve kar konulmaz zlemler a karan bu tr ynelimin
gc sezgiselliinde yatar (Hintliler byle ynelimlere bi
linstnn en stn derler) . Byle durumlarda akln
yapt tek ey not almak ve sonu karmaktr. Genellikle
byle ynelimler tmyle deilse de en azndan yar yar
ya, bilind aleminde baki kalmak zere ayrlrlar. Yapa
bileceimiz tek ey doann yaratclna nasl mdahale
etmeyeceimizi, ya da zemini hazrlamak zere almay,
silik de olsa bu cokusal, bilinst ynelimleri yakalama
mz salayacak gdleri ve aralar aramay renmektir.
Bilind ynelimler oyuncularn kendi cokular ve
iradeleri tarafndan hayata geirilirler. Sezgisel olarak var
olmaya balarlar. Ondan sonra bilinli olarak tartlrlar
ve saptanrlar. Bylelikle oyuncunun cokular, iradesi ve
akl, hepsi birden yaratclkta rol alr.
rade oyuncunun etkinliini canlandrrken byle y
nelimleri bulabilme ya da yaratabilme yetenei ve onlar
ele alabilme yetenei tm isel tekniimizin can alc nok
tasdr. Pek ok yaklam vardr. Kii bunlarn arasndan
oyuncunun roldeki doasna en uygun olann, onu byk
yaratc aksiyona gtrecek yolu bulmay bilmelidir. Bu
nasl kotarlr? te bir rnek.
Varsayalm ki Chatski Sophia'y,

ne Molchalin ne

de Skalozub'un kendisine uygun bir e olmadna ikna

62 Bir Rol Yaratmak

etme endiesindedir. Bu ikna sreci duygu scaklyla

desteklenmedii takdirde dsal, salt szel, kuru ve ye
tersiz olacaktr. Oyuncu ikna olmayacaktr, duygularnn
itenliine ve gerekliine inanmasn salamas mmkn
olmayan fiziksel dsal hareketlerin stnden geecektir
sadece. Ancak bu inan olmadan bir oyuncu roln his
sedemez. Tpk roln gerekten hissetmeden cokularna
inanmayaca gibi.
Aksiyona girmeye gl bir istek duymam iin Chats
ki olarak kendi ynelimime inanmam salayacak olan
ey nedir? O zavall silik Molchalin'in ya da iri kym
Skalozub'un yanndaki

byleyici,

aresiz,

deneyimsiz

Sophia grnts mdr? Ama bu insanlar henz yoklar,

en azndan ben onlar ne gereklikte ne de imgelemimde
henz grmyorum. Onlar tanmyorum. Yine de kendi
deneyimlerimden Skalozub gibi kaba bir aptal ya da Molc
halin gibi ahmak bir frsatyla evlenerek kendini feda eden
ho bir gen kz (kim olursa. olsun) dncesi karsnda
duyulan acma, kmseme, estetik rezalet duygusunun
ne olduunu bilirim. Byle doal olmayan ve yakksz
bir birleim manzaras kiinin gdlerini harekete geirir.
Deneyimsiz bir gen kzn yanl adm atmasn engelleme
arzusu hepimizin iinde canl olarak vardr. Kiinin byle
bir arzu uruna itkilerini canlandrmas asla zor olmaya
caktr. Bu da karlnda asl arzuyu ve aksiyonun kendi
sini alevlendirecektir.
Bu itkiler nelerden oluur? Ho bir krpe hayat mah
vedildii iin kendi taarruz duygularyla bir bakasnn
duygularn etkileme ihtiyacn hisseder kii. Bir eyler
onu Sophia'ya ya da onun gibi herhangi bir gen kza git
meye ve onun gzlerini amaya, kanlmaz olarak znt
getirecek uygunsuz bir evlilik yoluyla kendini mahvetme
meye ikna etmeye almaya iter. Kii onu, kendisine kar
gsterdii dostane ilginin samimiyetine inandrmann yol
larn arar. Bu samimiyet adna kii ondan mahrem konu
lar, kalbini ilgilendiren sorunlar hakknda konuma izni
almak ister.

Cokusal Deneyim Dnemi 63

lk olarak Sophia'nn bana olan n-gvenini kazan

mak iin ona kar iyi duygular beslediime onu ikna et
meye alrdm. Sonra onunla Skalozub'un kaba doas
arasndaki, onunla Molchalin'in ahmak, vasat kk ruhu
arasndaki farklar gsteren olas en canl resmi izmeyi
denerdim. Molchalin hakknda sylediklerim olaanst
maharet gerektirecekti, nk Sophia ona her ne paha
sna olursa olsun pembe gzlklerle bakmaya kararldr.
Onu bekleyen eylerin dncesiyle kalbimin nasl daral
dn her eyden daha ak olarak fark etmelidir Sophia.
Onun da hissetmesini istediim, ona dair korkularm onu
korkutsun ve durdurup dndrsn. Onu ikna metotla
rnn her biri, kalbine doru yaplan her yaklam hassas
duygu malaryla, kucaklayc bir bakla, v.b. yumua
tlmaldr. Kendini mahvetme niyetindeki deneyimsiz bir
gen kz kurtarma abalaryla hislenmi olan bir insann
kalbinde kendiliinden ykselen btn isel ve fiziksel ak
siyonlar, btn isel itkiler saylabilir mi hi?

Bilinli ya da bilind ynelimler hem ie hem de da

doru, hem vcut hem de ruh tarafndan icra edilirler. Bu
yzden hem fiziksel hem de psikolojik olabilirler.
rnein, Famusov'a sabah ziyaretimi yaptm haya
li sahneye geri dnersek, imgelemimde yapmam gereken
sonsuz sayda fiziksel ynelim hatrlarm. Bir koridorda
yrmem, kapy vurmam, kap tokman tutup evir
mem, kapy amam, girmem, evin efendisini ve orada olan
dier herkesi selamlamam, vesaire gerekiyordu. Olayn
gerekliini bozmamak iin sadece tek bir hareketle odas
na uarak giremezdim.
Btn bu gerekli fiziksel ynelimler yle allmlar
dr ki onlar kaslarmzla mekanik olarak yaparz. Sonsuz
sayda gerekli, basit psikolojik ynelimleri i dnyamzda
da buluruz.
imdi bir rnek olarak, Famusovlar'nyaamna ait ba
ka bir hayali sahneyi hatrlyorum. Sophia ve Molchalin'in

64 Bir Rol Yaratmak

kesintiye urayan bulumas. Sophia'nn, babasnn fke

sini yumuatmak ve cezadan kurtulmak iin cokularyla
ne kadar ok basit psikolojik ynelim icra etmesi gerek
mitir. Utancn gizlemesi gerekmi, sakinliiyle, utancyla
babasnn akln kartrmas ve yzndeki meleksi ifadeyle
onu insafa getirmesi, yumuak ballyla onu savunmasz
brakmas, konumunu zedelemesi vs gerekmitir. Aksiyo
nunun gerekliine ve canl niteliine zarar vermeden, tek
bir coku seliyle, tek bir isel hareketle, tek bir psikolojik
ynelimle fkeli bir adamn kalbinde bu mucizevi dn
me sebep olamazd.
Fiziksel ve basit psikolojik ynelimler belli bir dereceye
kadar her insana lazmdr. Bir insan boulduu zaman me
sela, mekanik yollarla nefes almaya zorlanr. Sonu olarak,
dier organlar ilemeye balar. Kalbi atmaya balar, kan
dolam balar ve son olarak canl organizmalarn gl
momentumuyla ruhu hayata dner. Bu fiziksel organlar
arasndaki doutan gelen allm ve yaamsal badr.
Bir rol yaama srecini olutururken sanatmzda
kullandmz da doamzn bir paras olan bu trden bir
alkanlk, aksiyon ve duygularmzdaki bu trden bir art
ardalk ve mantktr . Oyuncuyu ve roln ilk kez birbirine
yaklatran, oyuncu-insana ve insan-role duyulan bu or
tak gerekliliktir.
Hem fiziksel hem de psikolojik ynelimler belli bir i
sel ba ile duygu ardll, aamall ve mantyla birbir
lerine balanmaldr. Bazen yle olur ki insani duygularn
mantnda mantksz bir ey bulunur. Mziin btn o
uyumu iinde bile ara sra oluan detonasyonlar vardr.
Ama sahne stnde ardk ve mantkl olmak bir gerekli
liktir. Bir evin ilk katndan onuncu katna atlayamazsnz.
Tek bir isel hareket ya da tek bir fiziksel hareketle b
tn engelleri amak ve baka bir insan bir ey yapma
ya bir anda raz etmek ya da bir evden dierine umak
imkanszdr. Btn bir art arda ve mantkl fiziksel ve ba
sit psikolojik ynelimler dizisini gzden geirmeli ve icra
etmelisiniz. Dier kiiyle buluma noktasna ulamadan

Cokusal Deneyim Dnemi 65

nce evin dna kmal, bir taksiye atlamal, dier eve gir
meli, birka odadan gemeli, aradnz kiiyi bulmal ve
benzeri eyler yapmalsnz.
Benzer bir ekilde, dier kiiyi ikna etme noktasna
ulamak iin de bir dizi ynelimi tamamlamalsnz: o ki
inin dikkatini ekmeli, kalbindekini hissetmeye, isel
durumunu kavramaya, sonra kendi duygu ve dncele
rinizi aktarmann birka yolunu deneyerek kendinizi ona
uyarlamaya almalsnz. Ksacas partnerinizi dnce
lerinize inandrmak ve duygularnzla onu etkilemek iin
bir dizi psikolojik ynelim ve i aksiyon icra etmelisiniz.
Sahne stnde, btn fiziksel ve basit psikolojik y
nelimleri, izilen karakterin zlemlerine ve aksiyonlarna
denk decek ekilde kusursuz olarak korumak kolay de
ildir. Sorun, oyuncunun oynad karakterin isel yaa
myla yalnzca repliklerini okurken zdeleme eiliminde
olmasdr. Konumas bittii ve sahneyi karsnda oyna
yan kiiye verdii anda, rolnn isel izgisi kopar. Sanki
srf rolnn kesintiye uram yaamn yenilemek iin
srasn bekliyormu gibi kendi yaamna ve duygularna
dner oyuncu. Byle bir ey olduunda, oyuncu fiziksel
ve psikolojik ynelimlerinin mantksal zincirini krdnda
ve yerine baka eyler koyduunda hayat fel etmektedir.
Bir rolde, yaratc ynelimler ve duygularla doldurulmam
olan tm anlar oyuncu klielerine, geleneksel teatral ifa
delere bir davettir. Ruhumuza ve fiziksel doamza ynelik
bir iddet varken, cokularmz kaos halindeyken, mantk
l ve ardk ynelimlerden yoksunken, bir rol gerekten
yaayamayz.

ROLN SKORU
Kendimi

Akldan Bela'daki

Chatski

roln

oynayan

oyuncunun yerine koyacam ve imgelemimde, 1 820'ler

de Moskova'daki Famusovlar'n ev yaamnn gbeinde
"olma"ya, o koullarn ortasnda var olmaya baladm
zaman iimde hangi fiziksel ve basit psikolojik ynelimle-

66 Bir Rol Yaratmak

rin doal olarak olutuunu bulmaya alacam.

Buradaym; imdilik Chatski'ye ait hibir duygu ya da
coku olmakszn kendimim . Gurbetten yeni dnmm.
Drt atn ektii ar bir yolcu arabasyla kendi evime git
meden nce neredeyse ikinci adresim olan evin kapsna
gelmiim. Artk arabam durmu ve arabac avlunun kap
sn amas iin bekiyi arm.
u an ne istiyorum?
A. Uzun zamandr hayalini kurduu.m eyin, Sophia 'yla
karlama annn bir an nce gereklemesini istiyorum.
Ama bu konuda herhangi bir ey yapacak gcm yok,
bu yzden aresiz bir ekilde arabamda oturur ve kap
larn almasn beklerim. Sabrszlktan, yolculuum bo
yunca beni rahatsz eden pencere kordonunu amaszca
ekerim.
Artk beki gelmi, beni tanm ve acele etmektedir.
Kapnn mafsallar gcrdar; imdi kap ak ve araba ieri
girebilir; ama beki bizi durdurur, pencereye yaklar ve
sevin gzyalaryla beni selamlar.

a. Onunla konumal, kibar olmal, selamlamalym.

Beni ocukluumdan beri tanyan bu yal adam
krmamak iin btn bu hareketleri sabrla tamamlarm.
ocukluumla ilgili bildik anlar anlatn bile dinlemek
zorunda kalrm.
Artk nihayet koca araba gcrdayarak ve karlar ezerek avluya girer ve araba kapsnn nnde durur.
Arabadan atlarm .
Yapmam gereken ilk ey nedir?

b. Uyuklayan kapcy uyandrmalym.

imdi kap zilinin kordonunu tutmakta, hzla el>
mekte, beklemekte, tekrar almaktaym. Bu esnada, melez
bir ev kpei bacaklarma srtnp inlemektedir.
Kapcy beklerken:

c. Kpei selamlamak isterim ve bu eski dostumu ok

anm.
imdi n kap almtr ve ben antreye dalarm. Evin
tandk atmosferi beni bir anda kucaklar. Geride brakt-

Cokusal Deneyim Dnemi 67

m duygu ve hatralar imdi kalbime akn eder ve tka

doldurur. Hassas duygular ierisinde kprdamadan

basa

dururum.
imdi

kapc beni at kinemesine benzer bir sesle se

lamlamaktadr.

d. Ona naslsn demeli, iyi davranmal, selamlamal

ym.
Bu ynelimi de sabrla gerekletiririm, keke daha
da gecikmeden Sophia'ya kavuabilsem.
imdi n merdivenlerden yukar kmaktaym.
kata ularm. Burada uak

lk

ve kahyayla karlarm. Bu

b eklenmedik karlama karsnda aknlktan dona ka

lrlar.

e. Onlan da selamlamalym, Sophia 'y sormalym. Nerede? yi mi? Uyank m?

Kabul odasnn eiine gelirim.
Uak nmde hzl admlarla ilerler.
Koridorda beklerim. imdi Liza ksa bir lk atarak
dar frlamaktadr. imdi paltomun kolundan beni sars
maktadr.
u anda ne istiyorum?

f abucak esas amacma ulamak, kz kardeim ka

dar yakn olan Sophia'y, sevgili ocukluk arkadam gr
mek istiyorum.
Ve imdi sonunda gzlerim onu buldu.
Burada ilk ynelimim -A- btn bir kk, neredey
se yalnzca fiziksel ynelimler dizisinin (arabadan inmek,
kap zilini almak, merdivenleri koarak kmak, vesaire)
yardmyla tamamlanmtr.
imdi nmde yeni ve byk bir ynelim doal olarak
belirir:

B. Sevgili ocukluk arkadam, bana neredeyse bir kz

karde kadar yakn olan arkadam, selamlamak isterim;
ona sanlmak ve bastnlm duygulanm paylamak isterim.
Ne var ki bu bir anda, tek bir isel j estle yaplamaz.
Hep birlikte temel, byk ynelimi oluturacak olan b
tn bir kk, isel ynelimler dizisi olmaldr.

68 Bir Rol Yaratmak

a. Her eyden nce Sophia 'ya dikkatle bakmak, onun

tandk ve sevimli zelliklerini grmek, yokluumda gerek
leen deiiklikleri kefetmek isterim.
Bir gen kz on drtle on yedi yalar arasnda yle de
ie bilir ki onu glkle tanrsnz. Ve bu harika deiiklik
Sophia'da gereklemiti. Ben bir gen kzla karlaaca
m dnmtm, oysa ki karmda gen bir kadn vard.
Gemie dair anlarmdan ve kiisel deneyimimden
byle bir anda insan nasl bir aknlk duygusunun kap
ladn bilirim . Beklenmedik bir eyle karlatm zaman
hissettiim tuhaf utan duygusunu hatrlarm. Sadece bir
tek tandk zellik, bir gz krp, dudaklarn ya da ka
larn, omuzlarn ya da parmaklarn bir hareketi, tandk
bir glmsemenin izini grebilsem, o zaman o anda benim
sevgili Sophia'm tanrdm. Geici utangalk kaybolur.
Eski rahat kardee iliki yeniden kurulur ve yeni bir y
nelim biimlenir.

b. Kardee bir pckle. hislerimi aa vurmak iste

rim.
Arkadama ve kz kardeime sarlmak zere ileri do
ru atlrm . Onu kucaklarm ve bunu yle gl yaparm
ki biraz can yanar, arkadalmn gcn hissedebilsin
diye mahsus byle yaparm.
Ama bu yetmez, bastrlm duygularm ona ifade et
mek iin baka yollar bulmalym.

c. Sophia'y baklanmla ve kelimelerimle kucaklama

lym.
Ve yine, sevgi dolu, arkadaa kelimeler ararken, san
ki nian alrm gibi, kendi hislerimden yaylan scakl
ona doru eviririm.
Bir de ne greyim? Souk bir ifade, sknt, bir ho
nutsuzluk glgesi. Nedir bu? Benim hayal rnm m?
Selamlamalarmn beklenmedikliinin bir sonucu mu?
Burdan yeni bir ynelim doal olarak geliir.

C. Bu souk karlamann nedenini anlamalym.

Buna karn bu ynelim, icras srasnda ortaya kan
pek ok bamsz kk ynelimden olumutur.

Cokusal Deneyim Dnemi 69

a. Sorunun ne olduunu Sophia 'ya syletmeliyim.

b. Sorgulamalar, sitemler, zekice sorulmu sorularla
onu sarsmalym.
c. lgisini bana ekmeliyim, vs.
Ama Sophia zekidir. Meleksi bir ifadenin arkasna na
sl saklanacan bilir. Geici bir sre iin bile olsa beni
grdne sevindiine beni ikna etmesinin hi de zor
olmayacan hissederim. Hatta daha da kolay olacaktr
zira inanmak istediim de budur, bylelikle yeni, byk ve
daha ilgin bir ynelime doru daha abuk ilerleyebilirim.
Ve daha sonra bu byk ynelim, D, Sophia'y ken
disi, akrabalan, tandklan, bu evin ve Moskova'nn btn
hayat hakknda sorguya ekmek, bir dizi kk ynelimle
gerekletirilir.
Ama imdi Famusov girer ve dostane sohbetimizi b
ler. Burada uygun kk ynelimleriyle E ynelimi ortaya
kar, ta ki oyunun sonundaki nihai ynelimime ulatm
noktaya kadar:
Z.

"Uzaa Moskova'dan uzaa!

yere bir daha gelmeyeceim asla,
Geri dn yok, gidiyorum d dnyaya,
Yaralanm sarabileceim bir yer bulmaya. "
Bu son byk ynelimi icra edebilmek iin:
a. Ayakya emretmeliyim:
"Arabam hazrlatn, abuk arabam hazrlatn. "
b. Famusovlar'n evini biran nce terk etmeliyim
Bu

Btn bu ynelimleri zihinsel olarak seerken ve icra

ederken, irademi ve arzulanm kendiliinden hareketlen
diren isel ve dsal koullan hissettim. rade ve arzu da
bunun karsnda aksiyona ynelik isel itkiler tarafndan
gelitirilmi yaratc zlemleri uyandrdlar. Beni, rolme
yaam verdiim o yaratc ana ynlendirmek zere hepsi
birleti.
Tmnn birlikteliinden, her byk ynelimin etra
fnda btn bir birimler dizisi olutu. rnein Aa'dan Af'ye
kadar A'nn tm ynelim bileenlerinin isel anlamlarna
bakarsanz, Chatski'nin Famusovlar'n evinin avlusuna

70 Bir Rol Yaratmak

girdii andan Sophia'yla karlat ana kadar olan tm

arzular gz nnde bulundurursanz, tek bir byk yne
limi -A'y- gerekletirdiini grrz. Rolnn yaamnda
Sophia 'yla karlamay hzlandrma diye adlandrabilece
imiz bir birim.
Sonra Ba-Bc aras tm kk ynelimler baka bir
byk ynelimi, rolnn baka bir birimini -B 'yi- olu
turmak zere birleirler ve buna: Sophia 'y selamlamay ve

kucaklamay ve onunla duygulann paylamay arzulama

diyebiliriz.
Ca-Cc aras kk ynelimlerden nc bir byk
ynelim ve birim olutururuz -C- ki anlam udur: ocuk
luk arkadann souk karlamasnn nedenini aratrma.
Ve btn oyun boyunca bu byle devam eder.
lk drt birim btn bir sahneyi yaratr ki buna:
Chatski ve Sophia'nn ilk karlamas diyebiliriz. kinci
drt birim baka bir sahneyi olutururlar. Kesintiye ura
yan buluma. Dier birimlerin ve ynelimlerin grupland
rlmas bir nc sahneyi ve bir drdnc sahneyi, vb.
oluturur. Bunun karsnda bu byk sahneler dizisi
perdeleri oluturmak zere kaynarlar. Perdeler de btn
bir oyunu olutururlar, yani. bir insan ruhunun byk ve
nemli bir parasn .
Kk ve byk ynelimlerden, birimlerden, sahne
lerden, perdelerden oluan bu uzun kataloa roln sko
ru adn verme konusunda anlaalm. imdilik fiziksel
ve basit psikolojik ynelimlerden olumaktadr. Chatski
rolnn skoru oyundakine benzer koullar iinde yaa
yan herkes iin (ufak sapmalar ve deiikliklere ramen)
ayn olacaktr, tpk bu rol deneme srecinden geen her
oyuncu iin olaca gibi. Bir yolculuktan evine dnen, ya
da anavatanna dnn coku belleinde canlandran
herkes ya gereklikte ya da zihninde arabadan inecek, eve
girecek, insanlar selamlayacak, kendini duruma uydura
caktr, vs. Bunlar fiziksel gerekliliklerdir.
Ve yoldan gelen herhangi biri bu basit psikoloj ik y
nelimler dizisinin stnden btnyle gemek zorunda
kalacaktr: cokularn paylamak, selamlamak, yakn

Cokusal Deneyim Dnemi 7 1

dostlar hakknda grd ve duyduu eylerle ilgilenmek,

vs. Kiinin kalbindeki her ey bir anda aa vurulamaz.
Selamlamalar, kucaklamalar, bakmalar, birbirini anla
malar sralamasn takip ederek ilerler kii.
Yukarda sraladmz skor ynelimlerinden hibi
rinin st dzey nitelikte olmadn belirtelim. Yalnzca
oyuncunun vcudunun evresini, ruhsal yaamnn dsal
aa vurumlarn etkileyebilirler. Yine de bunlar kuru ak
ln rn deil canl duygularn yaratmlarydlar. Sanat
sal gdler, yaratc duyarllk, oyuncunun kendi yaam
deneyimleri, alkanlklar, kendi doasnn insani zel
likleri tarafndan harekete geirilmilerdi. Ve her ynelim
kendi ardlln, aamal geliimini, mantn ieriyordu.
Bunlara doal ynelimler denilebilir. Byle ynelimler ze
rine temellendirilmi bylesi bir skorun -fiziksel olarak
konuursak- bir insan olarak oyuncuyu, karakterin ya da
rolnn gerek yaamna yaklatraca phesizdir.
Zamanla ve srekli tekrarla, provalarda ve gsteri
lerde, bu skor alkanlk haline gelir. Oyuncu btn y
nelimlerine ve onlarn sralanna yle alr

ki rolne

yaklamnda skorda sabitlenmi aamalar izgisini takip

etmenin dnda baka bir yaklam ekli tasavvur edemez.
Yaratclkta alkanlk nemli bir rol oynar: Yaratcln
edinimlerini salam temeller zerine kurar. Volkovski'nin
tabiriyle zoru allm , allm kolay, kolay gzel yapar.
Alkanlk ikinci doay yaratr ki bu da ikinci gerekliktir.
Skor otomatik olarak oyuncuyu fiziksel aksiyona iter.

SEL TON
Fiziksel ve basit psikolojik skor hazrdr artk. Peki bu bir
oyuncunun yaratc doasnn btn ihtiyalarna cevap ve
rir mi? lk gereklilik skorun ekici gcnn olmasdr, zira
oyuncunun kaprisli cokularn ve iradesini etkilemenin tek
arac, yaratc hevestir, heyecan verici bir ynelimdir.
Skorun, u ana kadar, bir oyuncunun hevesini ka
bartmak ve her yaratm annda duygularm canlandrmak

72 Bir Rol Yaratmak

iin gerekli btn nitelikleri elde edemedii phesizdir.

Chatski olarak ynelimlerimi ararken ve seerken bile
beni fazla heyecanlandrmadlar. Bu da artc bir ey
deildir zaten. Seilen ynelimlerin tm dsald. Sadece
vcudumu etkilediler, duygularma ve rolmn yaamna
sadece yzeysel olarak temas ettiler. Zaten baka trl de
olamazd, zira yaratc abamn izgisini rolmn fiziksel
ve basit psikolojik yaam dzlemi zerinde dsal olgu ve
olaylardan oluuyordu ve isel yaamn daha derin dzey
lerine yalnzca ara sra temas ediyordu.
Bu tr bir skor ve ona ait deneyimler, iinde teatral
yaratmn zn, roln yaamnn isel bireyselliini bul
duumuz canl insan ruhunun asl nemli ynlerini yan
stmaz. Ynelimler skorunun nerdii eyleri herhangi bir
insan da yapard. Ynelimler her insan iin tipiktir ve bu
yzden sz konusu rol kendine zg bireysellii iinde
karakterize etmez. Skor yol gsterebilir ama doru yara
tcl harekete geiremez. Ya am retmez ve ksa srede
yok olur gider.
Duygular, iradeyi, akl ve bir oyuncunun tm varl
n harekete geirmek iin derinlikli tutkular olan co
kular gereklidir. Bunlar ancak daha derin isel ierikleri
olan ynelimler tarafndan canlandrlabilirler. sel tek
niin srr ve z onlarn iinde gizlenmitir. Bu yzden
bir oyuncunun bundan sonraki ii, duygularn her daim
harekete geiren ve bu sayede fiziksel skoruna yaam ve
ren ynelimler bulmak olmaldr. Yaratc skor oyuncuyu
yalnzca dsal fiziksel gerekliiyle deil, her eyden te
isel gzelliinin su yzne k ile heyecanlandrmaldr.
Yaratc ynelimler basit bir ilgi deil, tutkulu bir heyecan,
arzular, zlemler ve aksiyon uyandrmaldr. Bu manyetik
niteliklerden yoksun herhangi bir ynelim grevini yerine
getirememektedir. Tabii ki her canlandrc ynelimin, bir
roln yaratc skoruna yararl ve uygun olduu sylene
mez. Yine de kuru olan herhangi bir ynelimin hibir ie
yaramayaca sylenebilir.
Kendisine elik eden kk ve byk ynelimler tara
fndan sergilenen Chatski'nin dn olgusu sadece isel

Cokusal Deneyim Dnemi 73

ierii, cokulan, psikolojik gdleri yznden ilgintir.

Bunlar onun isel varln etkileyen etmenlerdir. Onlar
sz roln kalbi olamazd. Onlarsz ynelimler aslsz, bo
olurlard.
imdi, Chatski roln, dip aknt diyebileceimiz ey
boyunca isel yaamnn kaynana, bir oyuncu olarak
kendi doasna yaklatrarak, bir roln "bcn"i olan o gi
zemli ve mahrem merkezine yaklatrarak roln skoruna
derinlik ekleyelim. Bunu baarmak iin ne yapmalyz? Y
nelimleri ve rolnn dsal yaamn hazrlayan btn fi
ziksel ve basit psikolojik skoru deitirmeli miyiz?

yi

ama,

bunlar elzem deil midir ve derinlik eklenirse yok olurlar

m? Hayr! Var olmaya devam ederler ama cisimleerek.
Farkllk, isel yaamda, oyuncunun genel halinde, her bir
ynelimin icra edildii ruh halinde olacaktr. Oyuncunun
yeni isel hali ynelimlerini tazeleyecek ve onlara renk ka
tacaktr, onlara bir mana derinlii, yeni bir temel ve isel
bir motivasyon katacaktr . Bu deiim geirmi isel hale

isel ton
duygu dl denir.

ya da ruh haline
buna

diyeceim. Oyuncu jargonunda

Bir roln skoruna derinlik eklenince, olgular ve y

nelimler yalnzca isel itkiler, psikolojik imalar, isel bir
hareket noktas -skorun isel tonunu oluturan ve ona
salam bir hakllatrma temeli veren her ey- eklenmi
olmas anlamnda deitirilmi olur.
Ayn ey mzikte de olur: Melodiler ve senfoniler de
iik tonlarda, majr ya da minr alnabilir, farkl tempo
larda alnabilir, melodinin kendisi deimezken, yalnzca
alnd ton deiir. Majr tonda ve canl bir tempoda a
lndnda melodinin muzaffer, hareketH bir karakteri ola
caktr; minr tonda ve ar tempoda alndnda hznl,
lirik bir karakter edinecektir. Bylelikle biz oyuncular bir
skoru ayn ynelimlerle ama farkl tonlarda oynadmzda
deiik cokular tecrbe edebiliriz. Yuvaya dnen birinin
tm cokulaqn yaayabilir, ona bal tm fiziksel ve basit
psikolojik ynelimlerin zerinden sakin ya da elenceli bir
tonda, ya da hznl ya da endieli ya da heyecanl bir
tonda, ya da kendi kendine unlar syleyen bir ak ta-

74 Bir Rol Yaratmak

nunda geebilirsiniz:

. . . lgna dnm bir halde

ki gn iki gece durmakszn ve asla gzm krpmak
szn

Yzlerce mili hzla getim, rzgar ve frtnalar arasn

dan,
Tela iinde, yuvarlandm yerlere ok kez. . .

yleyse imdi yeni bir ynelim belirleyelim: u ana

kadar kurulmu haliyle skoru aln ve derinliine bir eyler
ekleyin.
Her eyden nce kendime unu sormalym : Chatski'nin
yapt gibi, onun verili yaam koullarnda, ancak yuva
ya dnen bir arkada olarak deil de, daha ok Sophia'ya
ateli bir akla tutkun biri olarak gurbetten eve dnsem
skorda ne deiirdi? Dier bir deyile, ayn skoru farkl bir
tonda hissetmeye almalym.
Bu yeni tutkulu ak tonqyla skor en kuytu kelerine
dek aydnlanr. Tmyle farkl bir renk alr, byk bir i
sel ierik kazanr. Bu deiiklikler Chatski rolne uyarlan. maldr. Bu amala yeni verili koullar ortaya koymalym.
Varsayalm ki Chatski yalnzca Sophia'nn arkada olarak
deil, ona tapan, mitsizce ak olan bir nianl olarak
gurbetten dnsn. Skorda neler deiir, neler olduu gibi
kalr?
Yuvaya dnen bir insann tutkular ne olursa olsun,
fiziksel koullar bekinin avluya alan kapy amasn
beklemesini zorunlu klacakt, uyuklayan kapcy uyan
drmas , evin bir takm yelerini selamlamas vs gereke
cekti. Ksacas Chatski nceki skordakiyle neredeyse ayn
fiziksel ve basit p sikolojik ynelimleri tam anlamyla ve
maksadyla icra etmek zorundadr . lgnca ak olmas
durumuyla ortaya kan asl deiiklik ynelimlerin pek
kendisinde deil de, Chatski'nin onlar nasl icra ettiinde
dir. Eer sakinse, derin isel cokularn heyecanna kapl
mamsa, ynelimlerini sabrla ve titizlikle icra edecektir.
Bununla birlikte, alev alev yanyorsa, kendini duygularn
gcne brakmsa, ynelimlerine kar olduka farkl bir

Cokusal Deneyim Dnemi 75

tavr olacaktr. Bir ksm birbiriyle kaynap birletirilerek,

hepsinin zerindeki tek ynelim tarafndan yutularak ze
rinden hafife geilecek, dierleri an asabiyeti ve sabr
szl yznden daha keskin hale gelecektir.
Bir insana tmyle tutku hakim olduunda, kendini
btn varlyla ona kaptrdnda, fiziksel ynelimlerini
unutur, onlarla pek ilgilenmeden mekanik olarak icra eder.
Gerek hayatta genellikle yaptmz eylerle pek ilgilen
meyiz; yrmek, zili almak, birilerini selamlamak, gibi.
Btn bunlar byk lde bilind bir ekilde yaplr.
Gvde kendi allm, otomatik varln yaar ve ruh da
daha derin olan kendi psikolojik yaamn yaar. Ancak
grnrdeki bu ayrm gvdeyle ruh arasndaki baa zarar
vermez. Grnrdeki bu ayrm ilgi merkezinin dsaldan i
sel yaama doru hareket etmesi olgusundan ortaya kar.
Bylelikle oyuncunun mekanik icra noktasna kadar
mkemmelletirdii fiziksel skor artk daha derinlere gider
ve yeni duygularla doldurulur ve deyim yerindeyse nitelik
*
olarak psikofizikse hale gelir. Bu, dolayl aralar vasta
syla, onu mmkn klacak n hazrlk almas vasta
syla gerekletirilir: Resmedilecek tutkunun doas hisse
dilmelidir. Bu rnekte sz konusu olan ak tutkusudur.
lk olarak tutkunun boyunca geliecei bir izgi i
zilmelidir, tutkunun birbirini btnleyen paralan kav
ranmal, hissedilmelidir. Yaratc cokularn anlalmaz

Psikoteknik-Psikofiziksel

teknik:

Stanislavski

almasnn

ilk ytllannda oyuncularndan rol zerine almaya ncelikle

roln isel yani psikolojik yanlarn kefederek balamalarn
istemitir. Bu dnemdeki inancna gre oyuncu bir kez roln
isel deerlerini yerli yerine oturttuunda roln fziksel boyutu
kendiliinden ortaya kacakt. Bu nedenle Stanislavski'nin ilk
dnem alma yntemi genellikle "psikotenik" olarak adlandrlr.
Ancak ilerleyen yllarla birlikte psikolojik ve fiziksel olann
ayntrlamayacan ve srekli kol kola gittiini kefetmesiyle
birlikte tekniinde baz deiikliklere gitmitir. Bu dnemden
sonra dzenlenmesi ve ekillendirilmesi daha kolay olan fiziksel
aksiyonlara ynelmi, tekniini adlandrmak iin "psikofiziksel"
kavramn kullanmaya balamtr. [ -ev.

notu]

76 Bir Rol Yaratmak

ve karmak motiflerinin bilinli ya da bilind olarak

zerinde nakedilecei, tuval ilevi grecek bir ema ha
zrlanmaldr. Bu ak tutkusu nasl kavranabilir, bunun
emasn karmada kiiye neyle yol gsterilebilir?
Ak bilimsel bak asna gre tanmlamak psikolog
larn iidir. Sanat bilim deildir. Bir sanat olarak yaam
dan ve bilimden srekli olarak yaratc malzeme ve bilgi
toplamak zorunda olmama ramen, yine de, yaratclk
anlarnda, kendi cokularm, hassasiyetimi, izlenimlerimi
kullanmaya almmdr.
Bunun yan sra, u anda ak tutkusunu ayrntl bir
biimde incelemekle ilgilenmiyorum; benim gereksinim
duyduum ey genel, ksa, duyarl bir ereve, beynimde
deil kalbimde bulacam eyin temeli. Bu ereve bana yol
gstersin ve yaratc doam Chatski rol iin daha ince i
sel, psikofziksel bir skor hazrlama almasna yneltsin.
Akn doasn yle hissederim: Bu tutkunun, bir
bitki gibi iinden kt bir to,humu vardr, sapnn ze
rinde ykseldii kkleri vardr; sap, yapraklar, geliimini
talandran iekleri vardr. "Tutkunun kkleri"nden bah
sedilmesi ya da "tutku yeerdi", "iek at", vb. denmesi
sebepsiz deildir. Ksacas akta, herhangi baka bir tut
kuda olduu gibi, bir dizi sre -ilk tohum, oluum, b
yme, gelime, ieklenme vs- olduunu hissederim . Bir
tutkunun geliiminin doann kendisi tarafndan izilen
bir izgi boyunca ilerlediini ve fiziksel alemde olduu gibi
burada da, belirli bir sralama, mantk, dokunulmazlk sa
yesinde ihlal edilemeyecek bir yasa olduunu hissederim.
Brakn oyuncu kendi doas zerinde bask uygulasn, bir
duygunun yerine bir bakasn koysun, cokularnn man
tn, adm adm birbirini takip eden deien dnemlerin
ardlln bozsun, bir insan tutkusunun doal yapsna
zarar versin. Sonu cokusal arpklk olacaktr.
Tm tutkular cokusal olarak tecrbe edilmi eyle
rin bir bileimidir, eitli farkl duygularn, deneyimlerin,
durumlarn bir toplamdr. Bu bileenin btn paralar
yalnzca sayca fazla ve eitli deil ayn zamanda eliiktir
de. Akta genellikle nefret ve hayranlk, kaytszlk ve ka-

Cokusal Deneyim Dnemi 77

plmlk, bezginlik ve utangalk ve yzszlk vardr.

Bu anlamda, insan tutkular bir boncuk ynna ben
zetilebilir. Deiik renklerden (krmz, mavi, beyaz, siyah)
saysz miktarda boncuk tanelerinin rengarenk birleimiy
le genel tona ulalr. Bir araya getirildiinde ve kartrl
dnda boncuk ynna genel tonu verirler (gri, ak mavi,
sarmtrak) . yleyse duygular a.Ieminde pek ok bireysel ve
eitli, hatta elikili duygularn birleimi btn tutkula
r oluturur. Bir anne, sevgili ocuunu acmaszca dver
nk barda tarmtr. ocuunu dverken neden o
kadar fkelidir? Yalnzca onu ok sevdii ve kaybetmekten
korktuu iin. ocuunu dver ki gelecekte byle tehlikeli
bir oyunu bir daha asla oynamasn. Geici nefreti daimi
sevgisiyle yan yana var olur. Ve bir anne ocuunu ne ka
dar ok severse, byle zamanlarda o kadar ok nefret eder
ve dver. . .
Yalnzca tutkularn kendileri deil, ayn zamanda bile
enleri de birbirleriyle eliiktir. rnein De Maupassant'n
kahramanlarndan biri kar karya kald bir dellodan
korktuu iin kendini ldrr. Bu cesur, kararl eyleminin
-intiharn- sebebi dellodan kamaya alrkenki kor
kakldr.
Her rol, sras geldiinde resmedilecek olan karakterin
isel, ruhsal imgesini veren tutkular reten ayn trden
bireysel malzemelerden olumutur. O halde Chatski ro
ln ele alalm.
Bu rol ve zellikle Chatski'nin Sophia'ya olan ak, yal
nzca ak sahnelerinden deil, genel toplamda ak olu
turan elikili cokular ve aksiyonlar ieren eitli baka
anlardan olumutur. Sahiden, Chatski oyun boyunca ne
yapar? Hangi aksiyonlardan olumutur rol? Sophia'ya
olan akn ne ekilde belirtir? lk olarak, eve varr varmaz
Sophia'y grmek iin acele eder. Karlatklarnda onu
dikkatle inceler ve onun kendisini souk karlamasnn
sebebini kefetmeye alr. Ona sitem eder, sonra akraba
laryla ve tandklaryla alay eder. Zaman zaman Sophia'ya
ineleyici szler syler. Onu fazlasyla dnr, ac eker
ve bocalar, kulak misafiri olur, onu kendisine iftira atmaya

78 Bir Rol Yaratmak

hazrland bir randevuda yakalar, onu dinler ve sonunda

s evdiinden kaar. Btn bu eitli aksiyonlar ve ynelim
ler iinde metnin yalnzca birka replii ak szcklerine
ve itiraflarna ayrlmtr. Yine de tek tek anlar ve yne
limler, hep birlikte alndnda, Chatski'nin tutkusunu,
Sophia'ya olan akn olutururlar.
Kiinin coku paleti, insan tutkularn resmedecek
olan skoru zengin, renkli ve eitli olmaldr. nsan tutku
larndan herhangi birini resmetmede tutkunun kendisini
deil onun bileimini oluturan duygular dnmelidir
oyuncu ve tutkunun kaplad alann ne kadar geni ol
masn isterse, aratrp bulmas gereken cokular o ka
dar eitli ve elikili olur. Arlklar insann tutku gamn
uzatr ve oyuncunun paletini geniletir. Bu yzden iyi bir
insan oynarken, ondaki kt eyleri aramaldr. Eer zeki
bir karakteri oynuyorsa, zihinsel olarak zayf noktasn bul
maldr. Neeli birini oynuyorsa ciddi tarafn bulmaldr.
Bir insan tutkusunu geniletmenin yollarndan biri budur:
stediiniz rengi ilk anda bulamazsanz, onu aramalsnz.
insan tutkular giri, gelime ve sonu noktasna ge
nellikle bir anda deil, yava yava ve uzun bir zaman sonu
cunda ular. Karanlk duygular gzle grlmez bir ekilde
ve yava yava aydnlk duygulara dnrler ya da tersi
olur. B ylece rnein, Othello'nun kalbi gne nlarn
yanstan cilalanm bir metal gibi btn neeli, aydnlk,
sevgi dolu cokularla doludur. Derken anszn orda hurda
karanlk noktalar fark edilir; bunlar ilk phe anlardr.
Karanlk noktalarn says artar ve ak Othello'nun prl
prl kalbi kt duygu benekleriyle kaplanr. Bu glgeler
uzar, byr ve sonunda prl prl kalbi kararr, neredeyse
simsiyah olur. Balangta byyen kskanln kk
ipular varken, imdi yalnzca birka an onun yumuak,
gvenli sevgisini hatrlatr. En sonunda bu anlar da yok
olur ve ruhu tmyle salt karanla gmlr.
Bir erkein anszn ve btnyle bir tutkunun esiri
olduu anlar vardr kukusuz: Romeo anszn Juliet'e olan
akna kaplr. Yine de Romeo'nun, eer yaasayd, erkek
lerin genel kaderine maruz kalmayacan ve kanlmaz

Cokusal Deneyim Dnemi 79

olarak aka elik eden o zor zamanlan , karanlk cokulan

yaamayacan kim bilebilir?
Sahne stnde her ey sk sk belirgin bir ekilde in
san tutkularnn doasna aykr olarak geliir. Oyuncu
lar bir anda ak olurlar, olas ilk frsatta kskanrlar. Pek
ok oyuncu insan tutkularnn, ister ak, ister kskan
lk, ister cimrilik olsun, kalplerinin iine sokabilecekleri
kartular ya da bombalar gibi olduuna inanacak kadar
saftr. Olduka ilkel yollarla u ya da bu insan tutkusu
zerinde uzmanlaan oyuncular bile vardr. Gzelletiril
mi, efemineletirilmi, bir melee benzesin diye kvrck
latnlm salara sahip olan opera tenorunu hatrlayn.
Uzmanlk alan aktr, yalnzca ak. Bu da sahne stnde
poz vermek, dnceli, hlyal gibi davranmak, srekli
olarak bir eli kalbin zerinde tutmak, tutkuyu resmederek
ortalkta kouturmak, kadn kahraman kucaklamak ve
pmek, duygusal bir glmsemeyle lmek, affetmesi iin
ondan son bir zr dilemektir. Ve eer tesadfen rol akla
ilgisi olmayan paralar, insan yaamna ait basit para
lar ieriyorsa, o zaman tenor bunlar ya hi oynamaz ya
da yakkl bir poz verdikten sonra dnceye dalarm
gibi grnerek bu paralar uzmanlnn , teatral akn bir
paras olarak kullanmaya alr. Oyunlarda kahraman
rol oynayan oyuncular da aynen bu tr eyler yaparlar.
Oyunlardaki szde ahlaklar, soylu babalar, ya da genel
ilevleri sahnede nefreti oynamak olan baslar da. Bu oyun
cular sonsuza dek dalavere evirirler nefret ederler ya da
ocuklar hangi cezay hak ederse etsin onlar korurlar.
Byle oyuncularn insan psikolojisi ve tutkularna
kar tavrlar saf bir ekilde tek tarafl ve tek ynldr:
Ak, akla resmedilir, kskanlk kskanlkla, nefret nef
retle, keder kederle, nee neeyle. Hibir tezat, isel n
anslar arasnda hibir karlkl iliki yoktur, her ey dz
ve monotondur. Her ey tek renktir. Ktler hep siyahtr,
iyiler hep beyaz. Her tutku iin oyuncunun kendine ait zel
bir rengi vardr, boyaclarn bir iti boyamas ya da ocuk
larn resim yapmas gibi. Sonu "genel olarak" oynamaktr.
Bu tr oyuncular "genel olarak" ak olur, "genel olarak"

80 Bir Rol Yaratmak

kskanr, "genel olarak" nefret ederler. nsan tutkularnn

karmak bileenlerini temel ve ounlukla dsal iaretler
le resmederler. Sklkla bir oyuncu dierine unu sorar:
"yle yle bir sahneyi neye dayanarak oynarsn?"
Dieri "gzyana dayanarak", "kahkahalara", "nee
ye" ya da "telaa" diye cevap verir, i aksiyon deil de onun
dsal sonularndan bahsettiklerinden asla phe bile
etmeyerek.
Bir oyuncu bir tutkunun doasn bilmelidir, ona yol
gsterecek olan modeli bilmelidir. Oyuncu insan ruhu ve
doasnn psikolojisini ne kadar iyi bilirse, bo zamanlarn
da onu o kadar ok inceler, insan tutkusunun ruhsal zne
o kadar derinlemesine nfuz eder ve bu yzden de oynad
her roln skoru o kadar detayl, karmak ve eitli olur.
Bir tutkunun geliimini daha yakndan incelemek is
tiyorsunuz, bu yzden yarda braktmz Chatski skoru
na, Sophia'ya olan ak tonalitesiyle yeniden ekil verme
almasna geri dnyorum.
Dzenlediimiz emay kullanarak, gurbetten dn

" nde Chatski'yi vurduu haliyle ak tutkusunun geliimi

iin gerekli tm dereceleri bu emay kullanarak bulmaya
alacam.
Ak bir adamn halini hatrlarm ve kendimi koulla
rn ortasna koyarm, yani Chatski'nin konumuna. Bir kez
daha byk ynelimlerden kklere doru alacam.
Buradaym, gurbetten henz dnmm, eve bile git
memiim ama dorudan Famusov malikanesinin kapsna
gelmiim.
Sophia'y grme arzum yle gl ki aslnda ilk byk
ynelimimi yeniden gzden geirmeliyim:

2A. Tutkuyla sevdiim Sophia'm bir an evvel grmek.

Bu ama iin ne yapmalym?
imdi arabam durdu. Arabacm kapy amas iin
bekiye sesleniyor.
Arabann iinde rahat duramyorum. Bir ey yapmal
ym. Taan enerjim daha iddetli davranmam salar, ne-

Cokusal Deneyim Dnemi

81

em on kat artar, beni srkler.

2a. Gurbetteyken hararetle hayalini kurduum kar
lama anmz hzlandrmak isterim.
imdi arabamdan atlyorum, kapya kouyorum, s
tnde asl olan zincirle kapya vuruyorum; bekinin kap
y amas iin bekliyorum ve bu arada da fazla enerjiden

dolay iddetle ayam yere vurup duruyorum. Kapnn

menteeleri gcrdyor. Hafife aralanr aralanmaz ieri
svyorum. Ama beki yolumu kesiyor, beni grmekten
duyduu sevinci gstermek istiyor.
2b. Onunla selamlamal ona iyi davranmalym.
Bunu yapmaktan zellikle memnum olurum nk
O'nun bekisidir. Ama isel bir g beni yle srkler ki
ncrdcyse mekanik bir ekilde selamlarm. Kelimeler tam
olarak azmdan kmadan uzaklarm.
Bylelikle bir an nce Sophia'yla karlama ihtiya
cm, kk ynelimim 2b'yi bir nceki 2a'yla birletirir ve
mekanik bir aksiyon haline gelir.
imdi n kapya doru koca avlu boyunca kouyo
rum.
2c. Uyuklayan kapcy abucak uyandrmalym.
imdi zilin ipini yakalyorum ve olanca gcmle eki
yorum. Bekliyorum. Tekrar alyorum.
Zilin ipini koparma riski alabileceimi bilmeme ra
men ellerimi hareket etmekten alkoyamyorum.
imdi evin kpei ayaklarmn dibinde inliyor ve sr
nayor. Bu O'nun kpei.
2d. Eski dostum olan kpei, O'nun kpei olduu
iin de, okamak isterim.
Ama hi vaktim yok. Zili almalym. Bu yzden bu
ynelim 2c'yle birleir.
Nihayet kap alr ve ben antreye dalarm. Tandk at
mosfer beni sarar bam dndrr. sel bir g beni her

82 Bir Rol Yaratmak

zamankinden daha da gl bir ekilde srkler, durup

etrafa bakmama bile izin vermez. Ama yeni bir gecikme
ortaya kar. Kapc at kinemesine benzer sesiyle beni se
lamlar.

2e. Onu selamlamal, ona iyi davranmal, biraz soh

bet etmeliyim.
Ama bu ynelim, daha byk kapsayc ynclimimin
iinde yok olur ve Sophia'yla karlamam hzlandrma
arzum yznden batan savma yaplr.
Hzla bir eyler mrldanp, koarak uzaklarm. Mer
divenleri drder drder karm. Derken yolun yarsnda,
merdivenin sahanlnda, uak ve kahyayla karlarm.
Paldr kldr kouumdan telalanrlar ve beni grmenin
aknlyla dona kalrlar.
2f. Onlarla selamlamal, Sophia 'yz sormalzyzm: Nere

de ? yi mi? Uyank m?
abalamalarmm sonuna ne kadar yaklarsam, ona
doru ekim gc o kadar artar. nce onlar selamlamay
neredeyse unuturum ve hemen haykrrm:
"Matmazel uyank m? Girebilir miyim?"
Ve cevab beklemeden, tandk odalardan koridor
boyunca koarm. Biri ardmdan seslenir, biri ardmdan
koar.
O zaman dururum ve kendime gelmeye balarm .

"Giremez miyim? Giyiniyor mu?"

Heyecanm bastrmak ve nefesimi kontrol altna al
mak iin btn irademi kullanrm.
Ac veren sabrszlm ifade etmek iin ayam yere
vururum. Biri ufak bir lk atp koarak bana doru ge
lir.
"Ah! Liza! "
imdi ceketimin koluna yapyor v e ben onu takip
ediyorum.
imdi bir ey olur. Aklm bamdan gider, bilmiyorum,
hibir ey hatrlamyorum. Bu bir rya m? ocukluum

Cokusal Deneyim Dnemi

83

geri mi dnd? Hayal mi? Yoksa bunda ya da baka bir

hayatta bir zamanlar tattm bir zevk mi bu? Bu o olmal.
Yine de onun hakknda hibir ey syleyemem. Tek bil
diim , Sophia karmda durmaktadr. te orada. Hayr,
daha iyi bir ey. Baka bir Sophia.
Derken yeni bir ynelim kendiliinden ekillenir.
213.

Bu hayalle selamlamak, konumak isterim.

Ama nasl? Byle gelikin bir gen kadnla yeni keli

melerle konumal, yeni bir iliki kurmalym.
B u yeni eyleri bulmak iin:

Sophia 'y dikkatle incelemeli, onun tandk ve

hayran olunas hatlanna bakmal, aynldmzdan
bu yana geirdii deiimleri tartmalym.

2a.

Onu s eyre dalarm, yalnzca bakmak deil, ruhunun

iini de grmek isterim.
O anda dmde 1 820'lerin giysileri iinde byleyici
bir gen kz grrm. Kimdir bu? Yz tandk! Nereden
geldi? Bir gravrden mi? Zihinsel olarak dntrdm
ve dnemin kostmlerini giydirdiim bir portre ya da bir
hatradan olabilir mi?
Bu hayali Sophia'ya uzun uzun bakarm, bakmda
ki

gereklii

hissederim. Muhtemelen Chatski'nin kendisi

de Sophia'ya aynen byle bir youn ilgiyle bakmt. Daha

sonra buna belki tandk bir sersemlik, belki tandk bir
beceriksizlik duygusu eklenir.
Nedir bu duygu? Bana neyi hatrlatr? Nereden geldi?
B i r tahmin yaparm. ok eskilerden geliyor. Henz bir
ocukken kk bir kz tanmtm. evremizdeki insanlar
bizimle dalga gemiler, bizim sevgili, iki nianl olduu
muzu sylemilerdi. Ben utanm ve sonrasnda onu uzun
uzun

dnmtm. Mektuplatk. Yllar geti.

By

dm, ama zihnimde o kk bir kz olarak kald. Nihayet

karlatk ve ikimiz de utandk nk birbirimize bakt
mz ekilde bakmay ummuyorduk. Onun gibi yetikin bir
gen kzla nasl konuacam hayal edemiyordum . Onun-

84 Bir Rol Yaratmak

la farkl bir ekilde konumalydm. Tam olarak nasl oldu

unu bilmiyordum, ama eskiden yaptm gibi olamazd. . .
Btn o beceriksizlik, aknlk, yeni bir iliki bii
mi aray, imdiki durumla gemi arasnda bir benzerlik
kurarak belleimden kar. Bu canl an, u anki dme
canl duygunun scakln katar, kalp atlarm hzland
rr ve durumumun hakiki gerekliini hissederim. imde,
tandk olmasna ramen yine de yeni bir nesne olan bi
riyle yeni bir iliki hedefleyen, bunu balatmann yollarn
arayan, kurmaya alan bir ey hissederim. Bu deneme
lerde gereklik duygusu var. Duygularm styor, hayalini
kurduum bu karlama anna hayat veriyorlar.
O anda ocukluumdan yeni bir an gelir hatrma.
Bir zamanlar anlatlmaz bir neeyle dolup taarak kk
arkadamn karsnda da tpk byle durmutum ve et
rafmzda darmadank oyuncaklar vard. Hayatmn bu
anyla ilgili baka herhangi bir ey bilmiyorum, ama yine
de derin ve nemli bir olay. O zaman olduu gibi imdi
de, dncelerimde onun nnde diz kerim, nedeni
ni bilmeden, ama ok etkili olduunun farknda olarak!
Ayn zamanda bir masal kitabndan bir resim hatrlarm.
Orada, uan halnn zerinde yakkl gen bir kle diz
kmtr, tpk benim imdi yaptm gibi ve karsnda,
tpk benim karmda olduu gibi, gzel bir gen kz dur
maktadr.
Bu noktada Chatski gibi benim de yapmak istediim
ey:

2b. Btn bastnlm duygulanm1 bir pckle aa

vurmak.
Ama nasl? Eskiden tandm kz kucaklardm ve
ayaklarn yerden keserdim. Ama bu kz? Aklm bamdan
gider, utana skla Sophia'ya yaklarm ve onu biraz dei
ik bir biimde perim .

2c. Sophia 'yt baklanmla ve szlerimle k:ucaklama

lym.

Cokusal Deneyim Dnemi 85

Rolmdeki bu anlarn gerek hakikatini artk hisset

meye baladma gre, kendime sorann: Sophia'nn skl
ganln, soukluunu fark etseydim ve hi de arkadaa
olmayan baknn acsn hissetseydim, tpk Chatski gibi,
ne yapardm?
Sanki bu soruyu cevaplar gibi, duyduum acdan
kaynaklanan isel bir daralma hissederim. ncinmi duy
gularmla bir sz gibi kaplar kalbimi ve hayal krklm
enerjimi alr gtrr. Bu durumdan olabildiince abuk
kurtulmak isterim . . .
Oluturulan ve ak tonuyla zerinden geilen skor,
Chatski'nin Sophia'ya olan akn ancak ve ancak gerek
ten Chatski'nin skoru olduu zaman, oyun metniyle bir
likte snanp oturtulduu zaman aa karacaktr. Yani
iindeki ak tutkusuna paralel olarak oyunun olaylaryla
uyum ierisinde akt zaman ve oyunun btn szck
leri skorda kendilerine tekabl eden bir temel bulduk
lar zaman. imdi, bir yandan fiziksel ve basit psikolojik
skoru oluturur ve denemesini yaparken, bir yandan da
Chatski'nin tutkusunun geliimine hizmet eden birbirini
takip eden birimleri ve ynelimleri mantksal bir dizi halin
de semek iin oyun metnine geri dnmeliyiz.
Bu almay yaparken, rol metnini nasl paralara
ayracanz bilmelisiniz. Genel toplamda bir insan tut
kusunu oluturacak olan btn birim, ynelim, an bile
enlerini metnin iinden nasl eleycceinizi bilmelisiniz.
Yol gsterici olarak kullandnz kurulu tutku modeliyle
ilikili olarak bu birimleri, ynelimleri ve anlan nasl ince
leyeceinizi bilmelisiniz. Yazarn metninden karlan bu
anlara nasl canl bir temel ve isel itici g salayacanz
da bilmelisiniz . Ksacas, rol metnini verili tutkunun gelii
minin dsal deil isel modeline tabi klmal, tutkular zin
cirinde rolnzn her annn doru yerini bulmalsnz . . .
imdi Chatski rolnn

iki skorunu karlatralm ,

bir arkada tonunda ve bir ak tonunda oluturulmu

skorlan.
Bu iki skorda neler deiir ve neler s abit kalr? Bir

86 Bir Rol Yaratmak

rnekle aklayaym.
Sophia'y mmkn olduunca abuk grme arzusuna
kaplm olan sevdal Chatski yol boyunca hzla, mekanik
olarak, yaptnn tam olarak farknda olmayarak herkesle
-beki, kapc, uak, kahya- selamlar. Halbuki bunlar
arkada tonunda oynadnda, bu paracklarn her biri
ni dikkatle ve ilgiyle yapmt. Daha sonra ak bir insan
olduunda, tandk odalara baknmaya hi vakti yoktur.
zleminin hedefine doru hzla koar, merdivenleri drder
drder kar. Oysa arkada tonundayken durum olduka
farklyd, beki ve kapc ile karlamaya, tandk binala
rn seyrine ok daha fazla zaman ve ilgi ayrlmt. Burada
isel ton yalnzca genilemez, ayn zamanda derinleir de,
zira hem bir arkadan tonunu hem de ak bir adamn
tonunu kucaklar.
Bu ekilde ton ne kadar derin olursa, oyunun kalbine
o kadar yakn, o kadar gl, tutkulu ve nfuz edici hale
gelir. Roln bamsz paralarni oluturana dek birbiriyle
birleen tekil ynelimleri kendi iinde o derece aa
karr, yayar, birletirir. Bu esnada skordaki birimlerin ve
ynelimlerin s ays azalr, ama nitelikleri ve zleri deer
kazanr.
Chatski rol zerine bu alma rnei roln ayn fi
ziksel ve basit p sikolojik skorunun farkl ve daha derinlik
li tonlarda tecrbe edilmesinin, onu tm yaratc anlarda
oyuncunun kalbine daha da yaklatrdn aka gsterir.
Bir roln bu isel elerinin birleimi, eitli isel ve
dsal koullarna eklendiinde, sonsuz eitlilikle sonu
lanr. Birlikte uzun bir cokusal deneyim cetveli oluturur
lar. Kendiliklerinden ve bilinsiz olarak duygunun en eit
li gkkua renklerine brnrler. Sonu olarak skordaki

Orjinal el yazmalarnda Stanislavski, Chatski rolnn daha

ileri katmanlarn gelitirme niyetinden bahsetmi ama yeri
ne getirmemitir. Burada yapt gibi yalnzca arkada ve ak
tonlarnda deil, ayn zamanda zgr erkek ve yurtsever ton
larndaki hallerini de aratracaktr. Bylelikle en nihayetinde
skorun "deyim yerindeyse astar" olacakt.

[ -ed. notu]

Cokusal Deneyim Dnemi 87

basit ynelimler isel hakllatrmann yan sra oyuncu

iin derin ve nemli anlamlar kazanrlar. Skor oyuncunun
isel varlnn her parasn doygunlatrr, onu byler
ve giderek daha derinlemesine ona sahip olur.
Derece derece, ekirdek ya da gizemli "ben" olarak ta
nmladmz en ilerdeki derinliklere ularz. nsan co
kularnn bozulmam halde bulunduklar yer burasdr.
Orada, insan tutkularnn ateli ocanda nemsiz, yzey
sel olan her ey tketilir, bir oyuncunun yaratc doasnn
sadece temel, organik eleri kalr.

STNYNELiM* VE BTNSEL AKSYON

Bu en iteki merkezde, roln bu ekirdeinde, skorun
geriye kalan tm ynelimleri bir noktaya doru adeta bir
doru yaknsar. Bu, btn ynelimlerin

stnynelime

isel z, her eyi kapsayan hedefi, btn ynelimlerin

ynelimi, roln btn skorunun btn kk ve byk
stnynelim:

Stanslavski'ye gre

bir oyuncunun sahnede

hayat vermek zorunda olduu tm aksiyonlarn bir ynelimi,

yani yazar tarafndan belirlenmi bir amac vardr. Oyuncu
balangta bu ynelimleri yerine getirerek adm adm ilerler
ve tm oyunu bu ekilde tamamlar. Ancak bu ynelimlerin
kopuk ve tutarsz olmamas iin Stanislavski "stnynelim"
kavramn devreye sokar. Sonuta bu tek tek icra edilen kk
eylemler oyunun temelinde yatan bir stnynelime hizmet et
mek zorundadrlar. Stanislavski ok sk kulland metoforik
dilin olanaklaryla stnynelimi tm nehirlerin akp dkl
mek istedii

denize

benzetmitir.

Stanislavski

bu

kavram

aklamak iin kendi kiisel deneyimlerinden yola kan bir

rnek verir: Hastalk Hastas oyununu oynarken balangta
stnynelimini

kahramannn

hasta

olduunu

ispatlama

giriimi zerine kurar ve tm oyunu bu ekilde icra eder; ancak

daha sonra fark eder ki aslnda yazarn ortaya koyduu kara
kter hasta deildir, hastaym gibi grnmeye almaktadr.
stnynelimin deimesiyle birlikte oyuncu sahne zerinde
ilk andan itibaren Moliere 'in oyununun gerek yorumuna dra
maturjik adan daha uygun bir oyunculuk tarz gelitirmeye
balar. [ -ev.

notu]

88 Bir Rol Yaratmak

birimlerinin konsantrasyonudur. stnynelim oyunun

btn ikincil ynelimlerinin anlamn, isel duygusunu
ierir. Bu tek stnynelimi icra ederken daha da nem
li, bilintesi, dile getirilemez bir eye ulam oldunuz ki
o da Griboyedov'un ruhudur, onu yazmaya ynelten ve
oyuncuyu oynatan esin kaynadr.
Dostoyevski'nin

Karamazov Kardeler romannn

tnynelimi yazarn insan ruhundaki Tanr'y ve eytan'

aramasdr. Shakespeare'in

Hamlet

trajedisinde byle bir

stnynelim varolmann srlarnn kavranmas olacaktr.

ehov'un

Kz Karde'inde

daha iyi bir yaam zlemidir

("Moskova'ya, Moskova'ya") . Leo Tolstoy'daki stnyne

lim ise onun sonu gelmez "kemalat" arayyd.
Yalnzca dahi sanatlar bir stnynelimi cokusal
olarak tecrbe etmeye, oyunun ruhunu tmyle iselle
tirmeye ve oyun yazaryla kendilerinin sentezini yapmaya
muktedirdirler. Daha az yetenekli oyuncular, deha izleri
tamayanlar, daha azyla yetinmek zorundadrlar.
Byk ynelimler

ilerinde

engin

tatmin ,

ruhsal

anlay ve yaamsal gle dolu birok canl cokular ve

kavramlar ierirler. Oyuncunun ruhsal ekirdeine ekilen
tek bir stnynelim, bir roln dsal dzleminde, doal
olarak ve kendiliinden,

binlerce farkl kk ynelim

yaratr ve ortaya koyar. Bu stnynelim bir oyuncunun

yaamnn ve rolnn asl dayanadr ve dier btn k
k ynelimler onun sonulardr, temel olann kanlmaz
semeresi ve yansmalardr.
Her eye ramen , yaratc stnynelim yaratcln
kendisi deildir. Oyuncuda yaratclk stnynelime do
ru srekli bir abalamadan ve bu abalamann aksiyonda
ifade bulmasndan oluur. Yaratcln zn ifade eden
bu abalama,

roln ya da oyunun kesintisiz aksiyonudur.

Eer yazar iin kesintisiz aksiyon onun stnyneliminin

geliimiyle ifade ediliyorsa, o zaman oyuncu iin kesintisiz
aksiyon

stnynelimin etkin olarak elde ediliidir.

Bu yzden stnynelim ve kesintisiz aksiyon, i

lerinde btn bir roldeki binlerce ayr ayr, para para
ynelimleri, birimleri, aksiyonlar ieren yaratc amac ve

Cokusal Deneyim Dnemi 89

yaratc aksiyonu temsil ederler.

stnynelim oyunun zdr. Kesintisiz aksiyon iz
gisi btn alma boyunca devam eden ana motiftir. kisi
birlikte oyuncunun yaratclna ve abalamalarna yol
gsterirler.
stnynelim ve kesintisiz aksiyon, varlmzda, gi
zemli "ben"imizde kk salm doutan gelen yaamsal he
def ve zlemdir. Her oyun, her rol, tek tek rollerin ve btn
almann esas yaamn oluturan bir stnynelim ve
kesintisiz ak.iyon izgisi gizler iinde . Kesintisiz aksiyonun
kkleri doal tutkularda, dini, sosyal, politik, estetik, mis
tik ve dier duygularda, doutan gelen nitelikler ya da
huylarda, iyi ya da kt kkenlerde, bir ins ann doasnda
en ok gelimi olan ve ona gizemli bir ekilde hkmeden
her neyse onda aranmaldr. sel yaammzda ya da bizi
evreleyen dsal yaammzda ne olursa olsun, btn bu
olanlarn temel bir dnceyle, doutan gelen zlemleri
mizle ve bizim insani ruhumuz demek olan kesintisiz bir
aksiyon izgisiyle gizemli, genellikle bilind bir baa sa
hip olduklar takdirde bir nemi vardr.
yleyse bir cimri, bana gelen her eyde, gizli ba
zenginleme zlemiyle arar, ihtirasl biri itibar grmeye
duyduu susuzlukla, sanatkar biri sanatsal idealleriyle.
Genellikle, yaamda ve ayn zamanda sahne stnde de,
kesintisiz izgi kendini bilind bir biimde aa vura
caktr. Ancak olgu tamamlandktan sonra tanmlanm
hale gelecektir ve onun nihai hedefi olan stnynelim,
gizlice ve bilind bir biimde insani zlemlerimizi kendi
ne ekerek bir ekim oluturacaktr.
Eer bu temel izgiden uzaklarsak hataya deriz.
rnein, yllar nce Ayaktakm'nn son sahnesini yoksul
lar evinde bir parti olarak oynamay dnmtk. Oyu
nun felsefesini nasl hissedeceimizi ve aa karacamz
bilmiyorduk, sadece bir iki aleminin dsal hareketlerini
yaptk. Duygularn bu yanl temsili bana her zaman itici
gelmiti, ama alkanlk zoruyla batan savma, mekanik
bir ekilde aksiyonu icra ettim. Bu hatay on sekiz yl bo
yunca yaptm. Ama son zamanlarda, sahne balamadan

90 Bir Rol Yaratmak

nce, kendimi oynamaya isteksiz bulunca, bir takm yeni

itkiler, yeni bir yaklam aramaya baladm. kili filemin
Satin rolndeki duygularmla ne ilgisi vard? Sadece dsal
koullarn bir parasyd, kendi iinde nemsizdi, halbuki
sahnenin z tmyle farklyd. Luka ardnda bir izlenim
brakmtr. Komu sevgisi. Satin bundan etkilenmitir.
Sarho deildir, yeni gurur duygusuna younlamtr.
Yanl oyunumu bir kenara atmaya altm; kaslarm
gevettim ve ilgimi younlatrdm. Fiziksel ynelimlerim
ve dncelerim yeni ekiller aldlar. yi oynadm.
Oyuncu, canl fiziksel ve psikolojik ynelimlerden olu
an bir skoru nasl oluturacan; btn skorunu tmyle
kapsayc bir stnynclim dahilinde nasl ekillendirece
ini; bunu elde etmek iin nasl abalayacan renrreli
dir. stnynelim (arzu) , kesintisiz aksiyon (abalama) ve
elde etme (aksiyon) birlikte alndnda bir rol cokusal
olarak yaamann yaratc srecini olutururlar. O halde

rol yaama sreci, rolnz iin bir skor oluturmak, birs

tnynelim ve bu stnynelimin kesintisiz aksiyon i29isi
vastasyla etkin bir ekilde elde edilmesinden oluur.
Yine de sahnede hibir hareket, hibir abalana,
hibir aksiyon gerek yaamdakinden daha kolay, ensel
ler olmakszn icra edilemez. Kii kanlmaz olarak der
insanlarn kar hareketleri ve abalamalaryla ya da e
liik olaylarla ya da elerden kaynaklanan engellerle ya
da baka sorunlarla karlar. Hayat srekli bir

ledir,

mcede

insan ya yener ya yenilir. Keza sahne stnde de,

kesintisiz aksiyonla yan yana dier karakterlerin, der

koullarn bir dizi

kar-kesintisiz aksiyonlan olacaktr, Bu

iki kar kesintisiz aksiyonun arpmas ve atmas fra

matik durumu oluturur.
Her ynelim oyuncunun gc dahilinde olmal:dr,
aksi halde ynelim oyuncuyu ynlendirmeyecek, tenine
korkutacak, duygularn fel edecek ve kendini aa lar
mak yerine eski klielerini, zanaatkar oyunculuunu crta
ya karacaktr. Byle bir olayla ne kadar da sk kara
rz! Yaratc bir ynelim kendini etkin duygular dzeyhde
tutabildii srece oyuncu roln gerekten yaayacaltr.

Cokusal Deneyim Dnemi 9 1

Ama oyuncu kendine, kendi yaratc doasnn gcnn

tesinde, insan cokularnn daha az bilinen bir dzeyin
den karlm karmak bir ynelim belirledii anda rol
nn doal duygusu ksa devre yapar. Bunun yerini fiziksel
gerilim, yanl duygular ve klie oyunculuk alr.
Ayn ey bir ynelim; kuku, tereddt uyandrdnda
da olur. Kiinin yaratc iradesinin abalamasn zayflatr
hatta yok eder. Kuku yaratcln dmandr. Kiinin
roln yaama srecini erteler. Bu yzden oyuncu y
nelimlerine dikkat etmeli, iradesini yaratcln znden
uzaklatran ya da iradenin zlemlerini zayflatan her ey
den uzak tutmaldr.

STBLN
Oyuncu yaratcln btn yollann ve yntemlerini kul
lanp tkettiinde, insan bilincinin aamayaca bir snra
dayanr. Burada akln deil duygulann, dncenin deil
yaratc cokularn girebildii bilindnn, sezginin filemi
balar. Oyuncunun cilalanmam teknii ona ulaamaz.
Ona yalnzca sanatsal doas ulaabilir.
Ne yazk ki, sanatmzda bilind filemi genellikle
grmezden gelinir, nk ou oyuncu kendisini yzeysel
duygularla snrlar ve seyirciler de salt dsal ifadelerle ye
terince tatmin olurlar. Ancak sanatn z ve yaratcln
asl kayna insan ruhunun derinliklerinde gizlidir; orada,
ruhsal varlmzn merkezinde, ulalamaz stbilincimizin
aleminde, gizemli "ben"imizin varl ve esinin kendisi var
dr. En nemli ruhsal malzeme depomuz burasdr.
Soyuttur ve bilincimize tabi deildir, kelimelerle ifade
edilemez, grlemez, duyulamaz, hibir duyu tarafndan
bilinemez. Hakikaten canl bir ruhun, mesela Hamlet'inki
kadar karmak bir ruhun, btn inceliklerine bilin yo
luyla nasl ulalabilinir? Karanlk blgelerinin, hayaletle
rinin, coku ipularnn ou yalnzca bilind yaratc
sezgiye aktr.
Nasl ulalr yleyse? Bir oyuncu ya da seyirci bir ro-

92 Bir Rol Yaratmak

ln derinliklerine nasl iner? Yalnzca doann yardmy

la yaplabilir bu. Yaratc bilindnn gizli blgelerinin
anahtarlar bir insan olarak oyuncunun doasna teslim
edilmitir. Esinin srlar ve ona yaklamann esrarl yol
lan yalnzca doa tarafndan bilinir. Rol metnini canl ve
devingen klacak olan o mucizeyi yalnzca doa yapabilir.
Ksacas, doa yaam oluturma kapasitesine sahip dnya
stndeki tek yaratcdr.
Duygu ne kadar incelikli olursa, stbilince, doaya
o kadar ok yaklar ve bilinten o kadar ok uzaklar.

stbilin, gerekliin, ya da daha ok doa tesinin bittii

yerde, doann akln vesayetinden kurtulduu, gelenekler
den , nyarglardan, zorlamadan kurtulduu yerde balar.
Bu yzden bilindna yaklamn doal yolu bilin yo
luyladr. stbilince; gerek olmayana yaklamn tek yolu
ise gerek olan, doaltesi olan yoluyla, yani doa ve onun

normal, zorlanmam, yaratc yaam, yoluyladr.

Bilinalt ve stbilin aleminde mucizeler yaratabilen
Hint yogilcrinin nerebilecekleri pek ok pratik tavsiye var
dr. Onlar da bilinli hazrlklar yoluyla bilindna doru,
fizikselden ruhsala doru, gerekten gerek olmayana do
ru, doalclktan soyuta doru ilerlerler. unu nerirler:
Bir avu dnce aln ve "benim bunlarla uraacak hi
vaktim yok o yzden onlarla sen (bilinaltm) ilgilen" diye
rek onlar bilinalt torbanza atn. Sonra uyuyun . Uyan
dnzda sorun: Hazr m? Cevap : Henz deil. Bir avu
dnce daha aln ve tekrar torbaya atn ve yrye
kn. Dndnzde sorun: Hazr m? Cevap hfila: Hayr!
Ve benzeri. Ama eninde sonunda bilinaltnz diyecektir
ki: Hazr. O zaman ona yapmas iin verdiiniz eyler size
geri dnecektir.
Uyumak zereyken ya da yry yaparken ve bir
melodiyi ya da dnceyi ya da ismi ya da adresi hatr
lamak iin debelenirken kendi kendimize unu ne kadar
da sk syleriz: "Sabah akamdan daha aklldr"; ve sa
bah uyandmzda aradmz eyi bir ekilde hatrlad
mz grrz. Bilinaltmzn ve stbilincimizin almas
ne gece ne de gndz, ne bedenimiz ve btn varlmz

Cokusal Deneyim Dnemi 93

dinlenirken ne de dncelerimiz ve duygularmz gnlk

yaamn kayglaryla megulken durmaz. Ama srekli faa
liyette olan bu almann farknda deilizdir, nk bilin
cimizin ulaabileceinin tesinde olur hiter.
Bir oyuncu, stbilinciyle bir eit etkileim olutu
rabilmek iin "bir avu dolusu dnce almay ve onlar
bilinalt torbasna atmay" bilmelidir. stbilincinin besi
ni, yaratcln malzemesi bu "avu dolusu dnceler"de
yatar. Bunlar nelerden oluur ve nereden alnmaldrlar?
Bilgiden, enformasyondan, deneyimden -belleimizde bi
rikmi ve depolanm btn malzemelerden- meydana
gelmilerdir. Bir oyuncunun inceleyerek, okuyarak, gz
lemleyerek, seyahat ederek, var olan sosyal, dini, politik ve
dier yaam biimleriyle devaml iliki i inde olarak bellek
deposunu srekli doldurmas gereklili.inin nedeni budur.
Ve bu avu dolusu dnceleri bilinaltna verirken acele
edilmemelidir; sabrla beklemeyi bilmelidir. Aksi halde, der
ki yogiler, topraa bir tohum eken ve sonra da kk salp
salmadn grmek iin her yarm saatte bir topra kazan
aptal ocuk gibi olacaklardr.
Kendimiz ve rolmz stne yaptmz tm al
ma, canl tutkularn domas ve bymesi iin ve stbi
lin aleminde uykuda olan esin iin topra hazrlamay
hedeflemitir. Bazlar esinin kendiliinden, oyuncunun
yaptndan bamsz olarak geldiine ve yaratc isel ha
lini kendisinin saladna inanr. Ama esin mark bir
yaratktr. Yalnzca hazrlanm koullarda grnr ve
onlardan herhangi bir uzaklama onu korkutacak ve st
bilincin oyuklarna gizlenmesine yol aacaktr.
Bir oyuncu stbilinci ve esini daha aklndan bile ge
irmeden nce uygun bir isel durumu skca oluturmak
la yle ilgilenmelidir ki baka herhangi bir duruma taviz
veremesin, bu durum onun ikinci doas olsun. Bunun
da tesinde rolnn verili koullarn kendisininmi gibi
kabul etmeyi renmelidir. Ancak o zaman oyuncunun
mklpesent esini gizli kaplarn aarak zgrce dar
kacak ve oyuncunun yaratclnn btn insiyatifini
usta ellerine alacaktr.

94 Bir Rol Yaratmak

Bir roln hazrlanmasndaki ikinci byk dnemimi

zin sonuna geldik artk. Neyi baardk? Eer ilk dnem
yaratc arzu balangc iin isel zemini hazrlamak ama
cn tayan, analize dair bir dnem ise cokusal deneyim
dnemi o yaratc arzuyu gelitirmi , yaratc aksiyonun
isel bir itkisi olan zlemi ne karm ve bylece bizi d
sal, fiziksel aksiyona, roln fiili olarak vcuda getirilmesi
aamasna hazrlamtr.

BLM 1 1 1

FZKSEL EKLLENDRME DNEM

Yaratcln nc dnemi,

roln ekillendirilmesidir.

Eer birinci dnem sevgili olacak iki varln kar

lamasna, ikinci dnem de onlarn evliliine ve hamilelik
dnemine benzetilirse, nc dnem yeni bir varln
doumuna ve bymesine benzetilebilir. Arzularmz, y
nelimlerimiz, isteklerimiz hazrlanm olduundan, onlar
duygu ve dncelerimizi aktarmak iin szckleri ve ha
reketleri kullanarak ya da basite ynelimlerimizi fiziksel
biimde icra ederek, yalnzca ie dnk deil ayn zaman
da da dnk aksiyona katarz.
Diyelim ki Chatski roln aldm, daha nce anlatlanlar
trnden hazrlk toplantlar dizisinden sonraki ilk prova
iin tiyatroya gidiyorum. Yaklaan prova beni heyecanlan
dryor. Kendimi provaya hazrlamak istiyorum. Ne ile ba
layaym? Kendimi, kendim deil Alexander Chatski olduu
ma m inandraym? Bu bo bir aba olurdu. Ne gvdem, ne
de ruhum bu trden bariz bir aldatmacaya kanmazlard.
Yalnzca sahip olduum inanc ldrr, beni yanl ynlen
dirir ve evkimi krard. Kendimi bir bakasyla deitire
mem. Mucizevi bir metamorfoz sz konusu deildir.
Bir oyuncu, sahne stnde resmettii hayatn koul
larn deitirebilir, yeni bir stnynelime inanmak iin
bu hayat kendi iinde bulabilir, kendisini bir oyun boyu
sren temel aksiyon izgisine brakabilir, hatrna gelen
cokularn u veya bu ekilde birletirebilir, onlar yle
ya da byle bir sralana sokabilir, rolnde kendine ait
olmayan alkanlklar ve de fiziksel resmetme yntemleri
gelitirebilir, davranlarn, d grnn deitirebilir.
Tm bunlar oyuncuyu her rolde farkl gsterecektir seyir
ciye. Ama her zaman kendisi olarak da kalacaktr. Oyna
d role daha yakn olmak iin ruhsal ve fiziksel olarak

96 Bir Rol Yaratmak

dnm geirmesine ramen, sahne stnde kendi ben

liiyle oynar.
imdi arabamda otururken, fiziksel olarak kendimi
Chatski'ye dntrmeye balamak istiyorum, ama en
nemlisi hfila kendim olarak. Gereklikten uzaklamay
denemeyeceim bile; daha ok gereklii kendi yaratc
lm iin kullanmak daha amaca uygun olacaktr. Eer
imgesel ama gerek hayata benzer bir koul alr ve onu
gerek hayata enjekte ederseniz, genellikle gereklikten
daha ekici ve sanatsal olan bir eit canllk kazanr.
Bir arabada otururken, rolmn imgesel koullaryla
o an iinde bulunduum evre arasndaki balanty nasl
kurabilirim? Gndelik gerekliin ortasnda, almama,
yani olmaya, var olmaya nasl balarm? Rolmn ha
yatyla gndelik gereklii nasl ilikilendirebilirim? Her
eyden nce, "ben . . .ym" aamasn oluturmalym. Bu
kez, bunu hayalimde deil, gerek hayatta yapyorum;
Famusov'un imgesel evinde deil, bir arabada.
Kendimi uzun bir ayrlktan sonra yurtdndan henz
bugn dnm olduuma inandrmay denemek sonu
vermezdi. Bu yalana inanmazdm. Kendimi ve zihnimi zor
lamadan ve kendimi arzulanan duruma koymadan baka
bir yaklam aramalym. Yurtdndan yuvaya dnme ol
gusunun anlamn tartmay denerim . Bu amala kendime
sorarm. nsann uzun srm bir ayrlktan sonra, kendi
lkesine dnmesinin ne anlama geldiini anlyor (gerekten
hissediyor) muyum? Bu soruya cevap vermek iin ilk nce,
olabildiince derinlemesine ve geni bir biimde, salt geri
dn olgusunu yeniden deerlendirmeliyim; onu, kendi
deneyimlerimden bana tandk gelen, kendi hayatmdaki
benzer olgularla karlatrmalym. Pek ok kere, uzun bir
ayrlktan sonra Moskova'ya dnm ve sonra, tpk imdi
olduu gibi, tiyatroya gitmek iin bir araba tutmutum.
Meslektalarm, tiyatroyu, genel anlamda Ruslar grme,
kendi dilimin konuulduunu duyma, Kremlin'i grme ,
kabasaba arabacyla konuma hayaliyle nasl da mutlu
olduumu ak bir biimde hatrlyorum; bizim iin "son
derece tatl ve ho" olan "anavatanmzn buusu"nu iime

Fizik.sel ekillendirme Dnemi 97

ekmekten mutluydum . Tpk darack gece kyafetini ve

gderi ayakkablarn, rahat bir sabahlk ve yumuak ter
liklerle deitiren bir adamn mutluluu gibi, yabanc e
hirlerin harala grelesinden sonra konuksever Moskova'ya
dnen biri de yle keyiflenir.
Bu skUnet, huzur ve kendi ocana varma duygusu,
rahat bir yatakl vagonda deil de, sarsntl bir arabada
ve at deiimleriyle seyahat edildiinde ok daha derinden
hissedilen bir eydir. Byle bir seyahat hatrlyorum! Es
neyen insanlar, posta arabas atlan, arabaclar, duraklar,
sarsnt, insann ryen yerleri, srt, kalalar, uykusuz
geceler, olaanst gn doular, katlanlmaz gndz s
ca ya da ayaz; ksacas hem mkemmel hem de berbat
olan ve arabayla seyahat etmeye uygun olan her ey. Eer
benim yaptm gibi bir haftalk bir seyahat zor olduysa,
Chatski'ninki gibi aylarca seyahat etmek nasl olurdu va
rn siz dnn!
Ve dn sevincinin ne kadar byk olduunu! im
di arabamda otururken ve tiyatroya doru giderken bunu
hissedebiliyorum. Ve istemeden Chatski'nin msralar ge
liyor aklma:

. . . lgna dnm bir halde,

ki gn iki gece durmakszn ve asla gzm krpmak
szn,
yzlerce mili hzla getim, rzgar ve frtnalar arasn
dan. . .
Bu szcklerin cokusal etkisinin farkna imdi va
ryorum . Onlar yazdnda Griboyedov'un ne hissetmi
olmas gerektiini anlyor, hissediyorum . Dnyann bir
ucuna seyahat etmi, sk sk ana vatanm terk etmi ve
geri dnm bir insann titrek, canl cokularyla sslen
diinin farkna varyorum. Szcklerin bu kadar scak,
derinlikli ve anlam dolu olmasnn sebebi budur.
Ateli vatanseverlik hisleriyle heyecanlannca, kendime
baka bir soru sormay denerim: Eer Alexander Chatski,
Famusov ve Sophia 'y grmeye gitseydi, neler hissederdi?
Kendimi onun yerine koyarak, imdiden belirli bir acemilik,

98 Bir Rol Yaratmak

dengemin bozulmas duygusu gibi bir eyler hissederim.

nsan bir bakasnn hislerini nasl tahmin edebilir? Onun
vcudu iine nasl girebilir, kendisini onun yerine nasl ko
yabilir? Soruyu hemen geri alyor ve yerine baka bir soru
s oruyorum: Ak erkekler, yllar sren bir ayrlktan sonra,
ryalarnn kadnn grmeye giderken ne yaparlar?
Bu biimde sorulunca soru beni heyecanlandrmaz;
hila biraz kuru, belirsiz, genelletirilmi gzkr ve bu
yzden hzla daha somut bir formlasyon yapyorum. Eer,
u an olduu gibi bir arabada seyahat ediyor ama tiyatro
ya deil de adnn Sophia ya da baka bir ey olmasna hi
aldrmadan, O'nu grmeye gidiyor olsam ne yapardm?
Sorunun bu iki sorulu tarz arasndaki farkn altn
izmek istiyorum. Birincisinde

dier adamn ne yapacan

benim kendi hislerim sz

soruyorum, hilbuki ikincisinde

konusudur. Byle bir soru eve yaklanca dikkatimi eker;

bu yzden daha fazla canlla sahiptir, duygusal olarak
daha scaktr. imdi, eer ona 'gidiyor olsaydm ne yapar
dm sorusunun cevabn belirlemek iin, kendimi, onun ca
zibesinin ekim gcn hissetme aamasna getirmeliyim.
Her erkek iin bir

kadn vardr,

bazen bir sarn ba

zen bir esmer; bazen yumuak bal bazense serttir, ama

her zaman harika, byleyici, insann her an yeniden ak
olabilecei trden bir kadndr. Ben de herkes gibi, ideal
kadnm dnrm ve benzer bir ekilde iimde uyanan
cokular ve isel drtleri kendimde kolayca bulurum.
imdi o

kadn,

1 82 0 'lerin Moskova'sndaki Famusov

malikanesinin ortamna nakletmeyi denemeliyim. Gerek

ten, neden Sophia Famusov ve ayn zamanda Chatski'nin
hayal ettii trden bir kz olmasn? Bunu kim denetleyebi
lir? Dolaysyla brakn istediim gibi olsun. Famusovlar',
az nce kalbimin kadnn yansttm atmosferi dnme
ye balarm. B elleim, rolmn cokusal modeli zerine

daha nce ya tm almada topladm byk malzeme

ynn kolayca yeniden yaratr. Famusovlar'n ev yaa
mndaki bildik isel ve dsal koullar tekrar srasyla ina
edilir ve beni her taraftan kuatr. imdiden kendimi on
larn gbeinde hissederim, onlardan olmaya, var olmaya

Fiziksel ekillendinne Dnemi 99

balarm. Btn bir gn ne olacan dakikas dakikasna

imdiden belirleyebilir, Famusovlar'a gidiim iin anlam ve
sebep bulabilirim artk.
Bununla beraber bu ii yaparken belli bir beceriksiz
liin de farkndaymdr; bir ey beni, onu Famusovlar'n
malikanesinde grmekten ve hayalime inanmaktan alko
yar. Nedir bu? Sebebi nedir? Bir yanda ben ve o, modern
bir erkek ve modern bir kadn, modern bir araba, modern
sokaklar, dier yanda 18201er, Famusovlar, onlarn gl
temsilcileri var. Ancak o zamanlarn yaam tarz ve o a,
ebedi ak cokusunun gznde o kadar da nemli midir?
Eski gnlerde arabann altnda baka yaylarn olmas,
caddelerin o kadar da iyi talanmam olmas, deiik
modelde giysiler giymi yryen insanlar, sngl tfek
tayan nbetiler olmas, bir insan ruhunun hayat iin o
kadar da nemli midir? Onlarn mimarisinin daha iyi ol
mas, ftrizmin ve kbizmin var olmamas nemli midir?
Ancak imdi arabamla stnden getiim, eski evlerle ev
rili, sessiz dar yoku, o gnlerden bu yana pek az deimi
olmal. Ayn kederli, iirsel atmosfer, ayn duraanlk, ayn
sknet tpk o zamanki gibi imdi de var. Ak olmu bir
insann duygularna gelince, o duygular, caddeleri ve gelip
geenlerin giysilerini dikkate almadan, yzyllardr ayn
elerden meydana gelmitir.
Eer o Famusovlar'n koullarnda yayor olsayd ve
ben ona gidiyor olsaydm ne yapardm sorusuna daha iyi
bir yant ararken, henz olumu kendi itkilerimde cevab
bulmak iin kendi iime bakann. Bana, ak bir adamn
bildik heyecan ve sabrszln hatrlatrlar. Oyle hissedi
yorum ki, eer bu heyecan ve sabrszln derecesi artrl
sayd, sanrm yerimde durmakta bile zorlanr, ayaklarm,
arabacnn acele etmesini salama abasyla arabann
tahtasn tekmeler bir halde bulurdum. Fiziksel olarak bir
enerji dalgas hissederdim. Bu dalgay belli bir aksiyona
yneltmek, onu srmek zorunda olduumu hissederdim.
imdi, i yaantmn temel itici glerinin u sorulara ya
ntlar oluturmak amacyla ie baladklarn hissediyo
rum: Onunla nasl buluurum? Bu bulumay unutulmaz

100 Bir Rol Yaratmak

klmak iin ne sylerim ve ne yaparm?

Bir buket iek mi alaym? ekerleme mi? Ne kadar
sradan! lk randevuda iek ve ekerleme alnacak bir ko
ket mi o? Ne dnebilirim? Yurtdndan baz hediyeler
mi? Bu daha da kt! Onu ilk grmde, sanki benim
metresimmi gibi, nne hediyeler yacak bir satc de
ilim ben. Bu trden aalk dncelerden ve adi dr
tlerden dolay yzm kzarr. Yine de onu grdmde
uygun bir ekilde nasl selamlayabilirim? Ona kalbimi
gtreyim, ayaklarna kapanaym: "Gn henz ayakland
ve ben senin ayaklarnn dibindeyim!" Chatski'nin kendi
szckleri dklr azmdan . Onu selamlamann daha iyi
bir yolunu bulamazdm.
Bir zamanlar bana tatsz gelmi olan Chatski rolnn
bu ilk szleri birdenbire bir gereklilik olur, onlar severim
ve hatta sahne stnde genellikle elik ettikleri diz kme
edimi artk teatral deil, tamamen doal gzkr. O anda,
Griboyedov'u bu satrlar yazmaya iten cokusal etkilerin
ve isel drtlerin farkna vardm.
Bununla beraber, eer onun gzel ayaklarna kapa
nacaksam, ona layk olduumu hissetmek isterim. Kendi
mi ona verecek kadar iyi miyim? Akm, ballm, ideali
me olan daimi hayranlm, btn bunlar saf ve ona layk,
peki ama ya ben, kendim? Yeterince yakkl ve iirsel
deilim! Daha iyi, daha zarif olmay dilerdim. Burada ister
istemez dikleir, daha iyi bir yz taknmaya, daha zarif
bir duru bulmaya alrm. Kendimi dierlerinden daha
kt olmadm dncesiyle avutmaya alrm ve bunu
dorulamak iin kendimi yoldan geenlerle karlatrrm.
ansma, grdklerim yalnzca biimsiz insanlardr.
Dikkatimi sokaktaki insanlara evirerek, farknda
olmadan, nceki amacmdan biraz uzaklarm. Bu bildik
sahneyi Bat lkelerine alkn bir insann bak asndan
gzlemlemeye balann. Orada, kapda duran kii bir insan
deil, bir krk yndr. Tepegz'n tek gz gibi bir metal
levha parlar kafasnda. Moskoval bir avlu bekisidir. Yce
tanrm, bu ne barbarlk! Bir eskimo olmal.
Orada Moskoval bir polis var! Zavall , ihtiyar ve sakat

Fiziksel ekillendinne Dnemi 1 O 1

bir beygire, odun ykl bir arabay ekemedii iin, san

ki onu ikiye blmek istercesine klcnn ucuyla vuruyor.
Barmalar, kfrlemeler, bir krba aklamas duyulur.
Tpk Asya, tpk Trkiye gibi. Ve biz kendimiz; yabanc
giysiler giymi olmamza ramen, baya, kaba, kyl h
dkler deil miyiz? Batyla karlatrlmay dnnce
yine yzm kzarr ve kalbim skr. Yabanclar buraya
geldiklerinde kimbilir nasl bakyorlardr tm bunlara . . .
imde, Chatski'nin tm szcklerine, Griboyedov'un
onlar yazarken bulduu trden cokusal bir karlk bu
lurum. Bildik fenomeni yakndan incelemeye balad
nzda, skldnz ve bakmaktan vazgetiiniz eski eyler
birden yeni ve beklenmedik olanlardan daha ok etkilerler
sizi. u anda benim durumum da budur. Tiyatro yolunda
karlatm eyleri ne kadar ok gzlersem, bu gzden
geirilmi etkileri yurtdndan yeni dnm bir insann
prizmasndan o kadar ok szerim, bir vatansever olarak
hislerim o kadar ok artar sanki. unu fark ederim ki bu
ruh acmas deil, ruh kederidir, Rusya'ya duyulan b
yk bir sevgidir, Chatski'nin hayatmz mahvedenleri ve
lkenin gelimesine engel olanlar sulamasna yol aan,
Rusya'da deerli olann ve eksik olarn ne olduuna dair
derin bir anlaytr. . .
olsun diye "Ah, iyi gnler," diye barrm ve ne yap
tm dnmeye vakit bulamadan birini selamlarm.
Kimdi o? Oh, evet. nl bir pilot ve otomobil yars.
Bu tamamyla bir anakronizm olarak gzkebilir. Ya
nlsamamn bu anakronizm tarafndan derhal daltlmas
gerekir. Hi de yle deil! Tekrarlyorum: Bu bir zaman,
bir yaam tarz sorunu deildir, bu yalnzca ak bir ada
mn cokular ve yurduna dnen bir vatanseverin hisleri
sorunudur. Ak bir adamn pilot bir kuzeni olamaz my
d? Yurduna dnen bir vatansever bir otomobil yarsyla
karlaamaz myd? Bununla beraber garip olan bir ey
vardr. Onu selamlay biimimde kendi tavrm pek ayrt
edemem. Bir ekilde farkldr. Acaba Chatski'de bu ekilde
mi yapmtr?
Dier bir garip ey: O adam yle kendiliinden bir

102 Bir Rol Yaratmak

biimde selamlamaktan neden belirli bir sanatsal doyum

hissederim? Nasl oldu da oldu? Kolum, bilinsiz bir bi
imde, tam anlamyla doru olan bir hareket yapt. Ya da
belki de, jestim zerinde dnmeye vaktim olmadndan
ve onu yapmaya dorudan bir isel itki tarafndan ynlen
dirildiimden dolay m doruydu bu hareket? Bu trden
bilinsiz bir j esti hatrlamak ve belleimde sabitlemeye
uramak bouna olurdu. Ya bir daha asla tekerrr et
meyecektir ya da kendiliinden, bilinsiz olarak tekerrr
edecektir. Eer sk sk tekerrr ederse en nihayetinde al
kanlk haline gelecek ve daimi olarak rolmn bir paras
olacaktr. Dier bir deyile, bunu ortaya karmak iin jes
tin kendisini deil, iinde bulunduum ve bir saniye iin
bile olsa zaten iimde kendini ekillendiriyor ve dsal bir
ekil aryor olabilecek dsal bir imge dourmu olan genel
durumu hatrlamaya almalym.
Unutulmu bir dnceyi ya da melodiyi hatrlama
ya altnzda olan budur. Onu ne kadar ok aba sarf
ederek ararsanz sizden o kadar inat bir biimde sakla
nacaktr. Ama eer o dnceye ilk sahip olduunuz yeri,
koullar, genel ruh halinizi temiz bir biimde hatrlayabi
lirseniz, belleinizde kendiliinden yeniden canlanacaktr.
Arabamn tiyatroya varmasyla ve sahne giriinin
nnde durmasyla isel almam burada kesintiye u
rar. imdiden snm ve prova iin hazr olduum hissiyle
arabadan iner ve tiyatroya girerim. Rolm tartlmtr ve
ben, "ben. . . ym" hissederim.
Tiyatronun iinde, prova odasndaki geni bir masa
ya otururuz. Okuma balar. lk perde okunur. Ynetmen
kalarn atar, etrafndaki herkes gzlerini kitaplarna
dikmi oturmaktadr. aknlk, sknt, tereddt, hayal k
rkl! Artk okumak istemezsiniz. Kitap sizi yalnzca skar,
onu burnunuza dayayp orada oturmanz iin hibir can
l neden yoktur. imdi sanki suya batm gibi hissederiz
kendimizi ve bu kadar uzun bir sredir aratrdmz o
kadar ey, sessiz incelemelerimizde ya da uykusuz gece
lerde onca abayla yarattmz ey neye yaramtr diye
merak ederiz. Kendi durumuma baktmda, resmetmek

Fiziksel ekillendirme Dnemi 1 03

durumunda olduum adamn isel imgesini duygusal ve

fiziksel olarak hissetmitim, rolmn tm isel yaamn
biliyordum. Tm bu hisler neye yaramt? Sanki ufack
paralara blnmlerdi ve onlar kendi iiimde bulmak
ve yeniden biraraya getirmek imkansz olacakt. Daha da
kts depolanm yaratc zenginliklerimin yerine elime
ucuz oyuncu trkleri, alkanlklar, eskimi rutinler, ger
gin bir ses, zorlama tonlamalar verildiini hissederim. Evde
alrken farknda olduum uyumlu dzenin yerine imdi,
kontrol etmeye muktedir olmadm kassal bir dzensizlie
maruz kalmmdr. Yazmas o kadar uzun srm olan
skoru kaybetmi olduumu ve her eye yeniden balamak
zorunda olduumu hissederim. Oyunun ilk okunuunda
eitimli bir usta olduumu hissetmitim, oysa imdi are
siz bir mez gibi hissederim. O zaman kendimden emin
bir biimde klie oyunculukla oynuyor ve mesleimde bir
virtzmm gibi hissediyordum. imdi utanga bir bi
imde rolm bir fiziksel forma oturtmaya alnn ve ken
dimi bir renci gibi hissederim. Her eye ne olmutur?
Bu zc sorulara verilecek yant ak ve basittir. Bir
oyuncu ne kadar uzun zamandr sahneye kyor olursa
olsun, roln meydana kard anda, doum sancsna
benzeyen bu trden aresizlik anlar yaamas kanlmaz
dr. Ka tane rol karm olursa olsun, tiyatroda ka yl
alm olursa olsun, ne kadar deneyim kazanm olur
sa olsun u apda tecrbe etmekte olduumuz bu yaratc
kukulardan ve eziyetlerden asla kurtulamayacaktr. Ve
bu durum ka kez tekrar ederse etsin, bu halet-i ruhiye
iindeyken bu durum her zaman iin dehet verici, mit
siz ve aresiz gzkecektir.
Hibir deneyim, hibir inan, oyuncular, bir rol
duygusal olarak tecrbe etmeye ve sonra onu fiziksel bir
biime oturtmaya ynelik yaratc almann birdenbire,
bir anda deil, tam tersine derece derece ilerleyen yava
aamalarla yaplmas

gerektiine

ikna

edemeyecektir.

Daha nce de grm olduumuz gibi, rolnz ilk nce

dnsel olarak tecrbe edersiniz, sonra o uykusuz ge
celer boyunca hayali bir imgede, sonra daha bilinli bir

104 Bir Rol Yaratmak

ekilde ama hfila sessiz olan almanzda, sonra samimi

provalarda, sonra birka seyircinin nnde, sonra btn
bir kostml provalar dizisinde ve son olarak da saysz
nicelikteki gsterilerde somutlar. Ve her seferinde ayn
ii batan yaparsnz.
imdi ortaya atlan soru, evde hazrlam olduumuz
rol samimi bir provada nasl yeniden yaratabileceimiz
dir. Ynetmen, Griboyedov'un ar metni iin henz hazr
olmadmz nazik ve neeli bir biimde duyurmutur
zaten. Bir oyunun szcklerini zaman gelmeden bulan
drmak ve eskitmek doru deildir. Bu yzden ynetmen
okumay brakmamz teklif eder.
Bir oyunun szel metni, zellikle bir dahi tarafndan
yazlm olan, yazarn aklnn, inceliinin, grnme
yen dncelerinin ve duygularnn somut ifade gcnn
belirtisidir. Tek tek her szcn iind, onu retmi olan
ve oradaki varln hakllatran bir coku, bir dnce
vardr. Bo szckler, ii bo fndk kabuklarna, ieriksiz
kavramlara benzerler; yararszdrlar, daha dorusu zarar
ldrlar. Rol aa ekerler, onun tasarmn bulandrrlar;
pek ok lzumsuz ey gibi onlar da atlmaldr. Oyuncu
metnin her bir szcn canl duygularla doldurmaya
muktedir oluncaya kadar, rol metni l kalacaktr.
Bir dahinin almasnda, lzumsuz tek bir an ya da
duygu yoktur ve bu yzden oyuncu tarafndan yazld
haliyle rolnn skorunda, yalnzca, stnynelimi ve ke
sintisiz aksiyonu icra etmek iin mutlak gerekli olan duy
gular olmaldr. Oyuncu ancak byle bir skor ve isel imge
hazrlad zaman, metin oyuncunun yaratmnn gerek
lt olacaktr. Bir dahi tarafndan yazlan bir oyun ken
dine uygun bir skor gerektirir. Bu yaratlncaya kadar ya
ok fazla ya da ok az szck, ya ok fazla ya da ok az
coku vardr.
Eer Akldan Bela metnindeki kelimelerin ou lzum
suz gzkyorsa, bu sadece oyuncunun skorunun henz
mkemmelletirilmedii ve sahne stnde gerek yaratc
eylemde denenmesi gerektii anlamna gelir. Oyunun gi
zemini, duygu ve dncesini kefetmek yeterli deildir.

Fiziksel ekillendirme Dnemi 1 05

Oyuncu onlar canl elere dntrebilmelidir. Gerek

ten muhteem bir metin son derece youndur. Yine de bu
onu derin ve anlam dolu olmaktan alkoymaz. Dsal biim
ve onun yollar metne uygun olmaldr. Skorun kendisi so
mut olmaldr, aktarl biimi somut olarak hazrlanmal
ve fiziksel imge canl, ak ve cevher dolu olmaldr.
Oyuncu, yaratclyla, kayda deer bir metin iin ye
terli nitelie sahip olduunda, rolnn szckleri, oyun
cunun isel skoru yoluyla kendi yaratc duygularn aa
vurduu en iyi , en vazgeilmez, en kolay szl ekillendir
me biimi olduklarn kantlarlar. O zaman bir bakasnn;
yani yazarn szckleri, oyuncunun kendi szckleri ha
line gelir ve metnin tm oyuncu iin en iyi skor haline
gelir. O zaman Griboyedov'un allmadk nazm biimi ve
ritmi yalnzca iitsel keyif iin deil, cokulan ve oyuncu
nun skorundaki her eyi aktarmadaki hassasiyet ve ince
lik iin de gerekli olacaktr.
Genel olarak, oyun replikleri ancak oyuncunun ya
ratc hazrlklarnn son safhasnda, biriktirmi olduu
tm isel malzeme bir belirgin anlar dizisinde billurlat
rldnda ve rolnn fiziksel ekillendirmesi karakteristik
cokular ifade etme yntemlerini ilettiinde oyuncu iin
kanlmaz olacaktr.
Biz bu ana henz ulaamamtk. u anki safhamzda,
oyunun sslenmemi metni yalnzca bir engeldir. Oyuncu
btnsel ya da derin ya da eksiksiz bir metin deerlen
dirmesi yapmaya henz muktedir deildir. Rol halen bir
fiziksel ekillendirmeyi arama evresindedir ve skoru henz
sahne stnde snanmamtr; lzumsuz duygular ve on
lar ifade etme yollar hfila kanlmazdr. Yazann an metni
fazla ksa gzkr ve oyuncular onu kendi szckleriyle ,
"ey", "imdi" v e benzeri eklemelerle doldururlar.
Fiziksel ekillendirme srecinin balangcnda, oyun
cu yaratc duygularn aktarmak iin her eyi ama her
eyi -szckler, ses, jestler, hareketler, aksiyon , yz ifade
leri- kullanmada lsz ve msriftir. Bu noktada, oyun
cunun, iinde hissettiklerinin tmn u veya bu ekilde
dsallatrabilme sevdasyla yararlanmayaca hibir ara

1 0 6 Bir Rol Yaratmak

yoktur. Her bir tekil an fiziksel biime sokmada ne kadar

ok yol ve ara kullanrsa, oyuncuya o kadar ok see
nei olacakm , fiziksel ekillendirmesi o kadar maddi ve
dolgun hale gelecekmi gibi gzkr. Ama bu aratrma
dneminde, yalnzca yazarn yabanc szckleri deil, in
sann kendi szckleri bile skorun yeni, henz yeermi
cokularn ifade etmek iin fazla somuttur.

Ynetmen okumay kesmekte haklyd.

Bunun yerine ,

setiimiz oyunun temalar zerine baz doalamalar ya

parak devam etmeye davetliyiz. Bunlar, rolmznkilere
benzer duygulara, dncelere, aksiyonlara ve imgelere
fziksel ifadeler bulmaya ynelik hazrlk altrmalardr.
Onlarn yardmyla ve tamamen yeni koullar eklemek va
stasyla, her bir cokunun doasn, bileenlerini, mant
n ve sralann hissederiz.
Doalamalarmza baladmzda, nemli olan ii
mizde kaynayan tm geliigzel arzular ve ynelimleri ak
siyona geirmektir. lk olarak bu arzu ve ynelimler, oyun
dan karlan yapmack olgulardan deil, prova halindeki
oyuncuyu evreleyen hakiki koullardan tretilmelidir.
Brakn oyuncunun isel itkileri, oyuncunun iinde kendi
liinden ekillenirken, doalamann en anlk ynelimleri
ni ve ayn zamanda stnynelimini de hatrlatsnlar. Ne
var ki, oyuncu bu ii yaparken, nceden stnden gemi
olduu ve bundan nceki dnemde, yani roln cokusal
olarak tecrbe etme dneminde iyice yaklat iin her
durumda istemeden uzaklaaca, yazar tarafndan ortaya
konmu koullar unutmamaldr.
Oyuncu, bu kez imgesel deil gerek olan, ayn za
manda rolnn gemiinin, imdiki zamannn ve gele
ceinin etkisi altnda olan ve resmettii karaktere uygun
isel drtlerle dolu olan asl evresinin ortasnda varol
maya balar artk.
Bu nasl yaplr? Beni evreleyen gerek ortamla -Mos
kova Sanat Tiyatrosu'nun fuayesinde bir prova- 1 82 0 'le-

Fizik.sel ekillendirme Dnemi 1 07

rin Moskova'sndaki Famusov malikanesinin koullar ve

Chatski'nin yaam, yani gemii, imdiki zaman ve ge
lecek beklentisiyle beraber oyun kahramannn hayatnn
koullan iinde kurulmu kendi yaamm arasnda bir ba
kurmalym. nceleri, zihinsel ve cokusal olarak, onun
yaamnn imgesel koullarna giri yolumu hissetmem zor
deildi. Ama bunu burada, ada yaamn ve bugnn
gereklerinin ortasnda nasl yapabilirim? Moskova Sanat
Tiyatrosu'ndaki var oluumu nasl anlamlandrabilirim?
Bu provada beni evreleyen koullara n asl bir temel bu
labilirim? Burada, bu odada oluumu nasl hakllatrabi
lir ve Chatski'ninkine benzer bir yaamla aramdaki yakn
ba nasl koparmayabilirim?
Bu yeni yaratc ynelim, her eyden nce, isel yaa
mmn itici glerini -iradem, aklm ve duygularm- aksi
yona geirir ve imgelemimi canlandrr. imdiden alma
ya balyor bile.
"Chatski'nin yaamnn koullan iinde olsam bile,
neden Moskova Sanat Tiyatrosu'nun oyuncular arasndan
arkadalarm olmasn?" diye neride bulunur imgelemim.
"Olmasayd tuhaf olurdu" diye onaylar aklm. "Chatski
gibi insanlar sanatla ilgilenmeden yapamazlar. Chatski'nin
kendisi eer 1 8 2 0 'lerde ve 1 830 'larda yaam olsayd i
lerinde oyuncularn, hatta bizzat Mikhail Shchepkin'in
bulunduu Slavofil gurubu, yurtseverler grubu iinde ola
bilirdi. Eer Chatski bugn yaasayd kukusuz tiyatro
muzu sk sk ziyaret eden biri olur ve oyuncular arasnda
dostlar bulunurdu . "
Hislerim, "Tm bu insanlar kimler?" diye sorar imdi.
mgelemim, "Gerek hayattakiyle ayn kiiler, Mosko
va Sanat Tiyatrosu'nun oyuncular" diye aklar.
Duygularm, "Hayr, orada, karmda oturan adam bir
oyuncu deil bence, 'turna kuu ayakl o yaz delikanl",.
diye hkm verir, szn saknmayarak.

Chatski'nin Moskova partilerinin tipik bir misafiri iin kullan

d alayc tanm.

108 Bir Rol Yaratmak

Duygularm kendi kendisiyle hemfikir olarak "Tam

isabet! Dorusunu sylemek gerekirse 'o yaz delikanl'ya
ok benziyor" der.
"Yaz delikanl"yla olan benzerlii kefetmek bana
byk zevk verir.

nk,

korkarm

karmda oturan

oyuncunun benim iin pek bir ekicilii yoktur. Chatski o

"yaz delikanl"ya tpk benim doalamadaki partnerime
u an baktm gibi bakard.
Beni Chatski'ye balayan bu yeni filizlenen duyguya
dayanarak, yabanc salonlarn raconlarna alk kibar bir
erkek olan Chatski'ye has bir ekilde "yaz delikanl"y
alelacele selamlarm .
Ama aceleciliim ve sabrszlm yznden acmaszca
cezalandrlrm . Btn kibar tavrlarn ve sekin beeninin
klie biimleri ortaya kp beni hazrlksz yakalamak ze
re pusuda bekler. El skrken dirseim bir tarafa frlar,
kolum bir trpann az kadar yamuktur, btn szckleri
mi birbirine kartrrm. Yapmack bir laubali tavrla yr
y biimimi bozarm, teatral dzeysizlik varlm drt bir
yandan igal eder ve beni kontrol altna alr .
Utantan kmldayamaz hale gelerek partnerimden ve
kendimden nefret ederim. Uzun bir sre hareketsiz oturu
rum ve kendime atmaya devam ederim: "Takma kafana,
bu normal bir ey. Acele etmenin sonucunun byle olaca
n bilmeliydim. rmcek a inceliindeki yz binlerce
yaratc arzu birleerek kaln bir ip oluturuncaya dek bu
kaslp kalm kaslarla ba etmem mmkn deil. Yarat
c iradem gleninceye ve tm gvdemi kendi insiyatifine
alncaya dek beklemeliyim. "
Bu ekilde fikir yrtrken "yaz delikanl"y oyna
yan arkadam, sanki bile bile deli gibi ar oynayarak
bana kontrolsz kaslarn korkun sonularn gsterir.
Sanki hatam yzme vurur gibi, byk bir hazla,
zgvenle, parltyla, ucuz zarafetle oynar ve yaptm ha
talarn hepsini yapar. Sanki aniden nc snf bir tara
tiyatrosunun sahnesine dmzdr. Sknt, utan ve
korkudan buz keserim. Gzlerimi kaldrmaya bile cesaret
edemem. Kendimi ondan nasl kurtaracam, onun o ken-

Fiziksel ekillendinne Dnemi 109

di kendini tatmin eden oyuncu zgveninden nasl kaaca

m bilemem. Ve o, ileri daha da berbat etmek iin "turna
kuununkine benzer ayaklan"n sryerek, monokluyla
(tek gzlk) yalandan oynarak ve sosyetik bir rol oynayan
en kt tara oyuncusu gibi "r"leri yuvarlayarak neeli bir
biimde nmde dolanmaya devam eder.
Bu ne kadar uzun srerse onun bitmek bilmez ge
vezelii de o kadar aptal hale gelir. "Yaz delikanl" bana
her zamankinden daha itici gelir ve ona kar beslediim
antipatiyi aa vurmak isterim.
Ama bunu nasl yapacam? Szcklerle mi? Buna
ierleyebilirdi. Ellerimle, jestlerimle , aksiyonlanmla m?
Onunla dvemem. Geriye yalnzca gzlerim ve yzm
kalr. Gzler kalbin aynasdr diye bouna dememiler.
Gzlerimiz gvdemizin en tepkisel organlardrlar.

sel

ve dsal hayatn belirtilerine tepki veren ilk ey onlardr.

Gzlerimizin szleri en belagatli, en ince, en dolaysz ve
ayn zamanda en az somut olandr. Ayrca ok kullan
ldr da. Gzlerinizle, szlerinizle sylediklerinizden ok
daha fazlasn, daha kuvvetli bir ekilde syleyebilirsiniz.
Yine de syledikleriniz kardan gelecek bir saldr iin bir
sebep olamaz. nk yalnzca genel bir ruh halini, duy
gularn genel zelliini aktarr, kar klabilecek somut
dnceleri ve szckleri deil.
Kaslarn ykc anarisini kkrtmamak iin balan
gta insann mmkn olduu kadar aksiyonu, hareket
leri, szckleri frenlemesi gerektiini fark ederek ihtiya
gerei, gzlerimin yardmna bavururum imdi. Bir fizik
sel biime sokmak, oyunculukla davurmak zorunda kal
madan duygularma byle bir k yolu bulunca, kassal
gerilimimden kurtulduumu hissederim, sakinleirim ve
bir eyleri temsil eden bir makine olduum duygusuna ka
plmak yerine yeniden yalnzca insan olmaya balarm. O
zaman evremdeki her ey normal ve doal haline dner.
Sessizce burada oturuyor, "yaz delikanl"nn soytarlkla
rn gzlyor, iten ie ona glyorum; hislerimi saklamak
istemeksizin onlarn dizginlerini salveriyorum.
Tam bu noktada prova kesilir. ka doru ynelen

1 1 0 Bir Rol Yaratmak

"yaz delikanl"nn peinden koarm. Chatski gibi ona

glmek isterim. Ama yol stnde bir baka yolda, aptal
ca konular zerine derin felsefeler retmeye baylanlardan
biri, beni yakalar.
"Biliyor musun" diyen etkileyici bas sesi kulamda
patlar, "Oyun yazarnn oynadm karakteri Skalozub (S
rtkan) olarak adlandrmasnn bir sebebi varm gibi geldi
bana. Biliyor musun, akas onda olmas gereken bir . . . "
" . . . srtma alkanl vardr" diye neride bulunu
rum.
Sanat camiasnda kafas az basanlara tahamml ede
mem. Rahatsz edici ve olduka ineleyici bir yorum dili
min ucuna kadar gelir, ama yeniden Chatski doalamas
n hatrlarm ve bana bu garip yarata daha farkl bakard
gibi gelir. Bu yzden kendime hakim olurum.
"Bana pek yleymi gibi gelmemiti" diye nazike
cevaplarm. "yle olmak zorunda. Griboycdov insanlar
isimleriyle karakterize eder, sadece Skalozub'u deil dier
lerini de. rnein Khlyostova (uvaldz) ineleyici saldrlar
yapt iin byle adlandrlr. Tugoukhov (arkulak) ar
iittii iin. Zagoretzski (kzgn kafa) muhtemelen ok ko
lay kzd iin. Ya Repetilov (mkerrer)? Tabii ki bu rol
tekraren provaya gereksinim duyduu iin. Bu rol oyna
yana bunu syle, nk tembel birisi. Ha, bu arada beni
de unutma. Griboyedov'un karakterime neden Chatski de
diini bir dn bakalm."
Ondan uzaklarken kafas pek basmayan dostumun
konu zerine derin derin dnmeye hazrlandn gz
lemlerim. Kukusuz Chatski kendini benim yapabildiim
den ok daha byk bir ustalkla ifade ederdi. Yine de
bana yle geliyor ki garip arkadamla olan ilikisi benim
kine benzer bir ey olurdu.
Ayn zamanda kendi kendime unu dnrm: Pek
farknda olmamama ramen, olduka basit, zorlamasz bir
biimde Chatski yerine konuuyordum. Bununla beraber
sadece yarm saat nce rolmn asl szckleri hibir
iime yaramyordu. Neden byledir? Bunun srr kendi
szcklerimizle bir bakasnnkiler arasndaki "uzakln

Fiziksel ekillendinne Dnemi 1 1 1

llemeyecek boyutta olmas"dr. Kendi szcklerimiz

kendi duygularmzn dolaysz ifadeleridir, halbuki bir
bakasnn szckleri onlar kendimize mal edene dek
bize yabancdr, henz iimizde hayat bulmam mstak
bel cokularn gstergelerinden baka bir ey deildir. Bir
roln fiziksel ekillendirmesinin ilk safhasnda kendi sz
cklerimiz gereklidir, nk henz da dnk ifadelerini
bulamam canl duygulan iimizden ekip kartabilecek
en iyi aratrlar.

Bir rol fiziksel ifadeyi en kolay gzlerin, yzn ve mimikle

rin yardmyla bulur. O zaman gzlerin dile getiremediini
ses ele alr ve szcklerle, tonlamalarla, konumayla ifa
de eder. Kiinin duygu ve dncelerini glendirmek ve
aklamak iin jestler ve hareketler canl rnekler katar.
Bu fiziksel aksiyon nihayet tamamlanr ve kiinin yaratc
iradesinin abalaryla olguya dnr.
Gzlerin ve yzn konumas yle inceliklidir ki, g
lkle alglanabilir kas hareketleriyle cokular, dnce
leri, duygulan aktarr. Kaslar btnyle ve dolaysz bir
biimde duyguya tabi klnmaldr. Gz ve yz kaslarnn

keyfi, mekanik herhangi bir kaslmas -ister fkeden, ister

heyecandan, ister sinirsel bir tikten, isterse zorlamann
dier biimlerinden kaynaklansn- bu incelikli, glkle
alglanabilir "konuma"ya zarar verir.
Bu yzden bir oyuncunun balca endiesi, narin
grsel ve yzsel aygtn kas balamnda tm denetimsiz
liklerden, sistematik temrinler sonucu kazanlm kart
alkanlklar yoluyla korumak olmaldr. Kt bir alkan
l kknden skp atmak, yerine daha iyi, daha doru ve
doal bir ey konmadka, imkanszdr.
Duygular ifade etmenin gzlerden sonraki aksiyon
merkezleri yz ve mimiklerdir. Yz, gzlerden daha az in
celiklidir, ama bilinaltnn ve stbilincin iletilerini aktar
mada daha somut ve yeterli derecede belagatlidir. Mimikler
de kontrolszlk tehlikesiyle daha fazla kar karyadr.

1 12

Bir Rol Yaratmak

Yzse! gerilim ve yapmacklk bir cokuyu tannmayacak

hale gelecek kadar arptabilir. Bu tehlikeye kar mca
dele edilmelidir

ki yz ifadesi isel cokularla dolaysz ili

ki halinde kalsn ve onlar tam olarak ve annda aktarsn.

Gzlerinizin ve yznzn incelikli ifade aralarndan
mmkn olduu kadar yararlandnzda, o zaman sesini
zi, tnlarnz, szcklerinizi, tonlamalannz, konumanz
kullanmaya balayabilirsiniz. Eminim, szcklerin altnda
ve kelimelerin arasnda, yz ifadesinin, gzlerin ve psiko
lojik duraklamalarn yardmyla aktarlabilecek daha pek
ok ey vardr. Yine de somut, belirgin, bilinli, bireysel
olan her eyi ifade etmede szckler gereklidir. Dnce
leri ve fikirleri belirli bir biimde ifade etmek zorunlu oldu
unda kanlmazdrlar . Ancak gerilme ve klie tehlikesi
ses ve konuma aleminin doasnda da mevcuttur. Sesteki
gerilim tnya, telaffuza, tonlamaya zarar verir, ona esnek
liini kaybettirir, onu kabalatnr ve vokal klieler tuhaf
bir ekilde inatdrlar. Onlarla savalmaldr ki ses ve ko
numa tamamen isel duygulara baml ve onun dolaysz,
kesin ve itaatkar ifade biimi olarak kalsn.
Bir yandan ayr ayr ynelimler , birimler ve nihayet
tm skor netleirken, bunu arzulan ve zlemleri tatbik
etmeye ynelik doal bir istek takip eder. Oyuncu farkn
da olmadan oynamaya balar. Aksiyon doal olarak tm
gvdenin hareket etmesini gerektirir ve ilk bata gzlerden
ve yzden talep edilenler gvdeden de talep edilir: En ince
likli, en alglanamaz isel duygulara yant vermeli ve onlar
belagatle aktarmaldr. Gvde de yapay zorlamadan, kas
geriliminden korunmaldr. Bir roln fiziksel olarak hayat
buluunun, roln isel yzeylerinin sadece gzleri, yz
ifadesini ve sesi deil gvdeyi de kontrol edebilecek kadar
yeterli derecede mkemmelletii ve glendii almam
zn son aamasna dek ertelenmek zorunda oluunun bir
nedeni budur. Gvde, dorudan isel duygularn idaresi
altnda olduunda klie oyunculuun lmcl gc daha
az zararldr.
Artk durdurulamaz olduunda, yaanm cokularn
kkrtm olduu isel ynelimlerin derin isel zn his-

Fiziksel ekillendirme Dnemi 113

settiinde, brakn gvde aksiyona girsin. O zaman onun

kendi iradesinden, yaratc iradenin zlemlerini fiziksel ak
siyon biiminde icra etmek amacyla igdsel, doal bir
drt ortaya kacaktr.
Bir oyuncu, gvdenin yapaylklarla ve gerilimlerle olan
savanda yasaklamalarla hibir eyin elde edilemeyecei
ni hatrlamaldr. Gvdenize belli eyleri yapmay yasakla
yamazsnz, ama onu gzel dsal ifade izgisi boyunca a
lmaya raz edebilirsiniz. Eer yasaklamalar denerseniz,
bir tane kalplam aksiyon tipi ve bir eit gerilim yerine
on tane ortaya kacaktr. yle bir kural vardr: Bir klie,
bahedeki yabani otlar gibi, bo bulduu her yeri doldura
caktr. Kendi hatrna yaplm bir jest isel duygulara ve
onlarn doal gsterimlerine yaplm bir zorlamadr.
Eitimli bir gvdenin ve kaslarnn mekanik alkan
lklar ok gl ve inatdr. Hevesli ama aptal bir kle gi
bidirler, ounlukla dmandan daha tehlikelidirler. D
sal yntemler ve mekanik yapaylklar olaanst bir hzla
kazanlr ve uzun bir sre kalrlar. Her ey bir yana bir
insann, zellikle bir oyuncunun kassal bellei son derece
gelimitir. Halbuki coku bellei, duyarllklarn, coku
sal deneyimlerin bellei tam tersine son derece zayftr.
Gvdesi ve ruhu arasnda, i aksiyonu ve da dnk
hareketleri arasnda bir uyumsuzluk olan oyuncuya yazk.
Gvdesel aygt duygularn arptan, doru yoldan karan
oyuncuya yazk. Akordu bozuk bir enstrmanla alnan
bir melodinin bana gelen eydir bu. Ve duygu ne kadar
doruysa uyumsuzluun verdii ac da o kadar oktur.
Bir roln, bir tutkunun gvdesel hayat buluu yalnz
ca kesin deil, ayn zamanda gzel, zarif, yankl, renkli,
uyumlu olmaldr. Yce bir ey, baya aralarla ya da soy
lu bir ey kaba aralarla, gzel bir ey biimsiz aralarla
nasl anlatlabilir? Bir sokak algcs, kt bir kemanc
Stradivarius'a gereksinim duymaz. Duygularm aktarmas
iin basit bir keman yeterlidir. Ama bir Paganini iin Stra
divarius bir gerekliliktir. Bir oyuncunun isel yaratcl
ne kadar zenginse, sesi o kadar gzel, diksiyonu o kadar
mkemmel, yz hareketleri o kadar ifadeli, gvdesi o kadar

1 14 Bir Rol Yaratmak

zarif, tm fiziksel donanm o kadar esnek olur. Sahne s

tndeki ekillendirme, dier herhangi bir sanatsal biimde
olduu gibi, ancak doru olduu zaman ve almann i
sel cismini sanatsal biimde icra ettii zaman iyidir. ekil
isel cisme itaat etmelidir. Eer ekil baarszsa, hata onu
douran isel yaratc duyguda yatar.
u ana kadar roln isel skoruna, onun zn ieren
imgeye fiziksel bir biim bulmaktan bahsettik. Ama yaa
yan her organizmann ayn zamanda dsal biimi, makyaj
kullanan bir fiziksel gvdesi, konuma ve tonlama tarzna
uygun tipik bir sesi, tipik bir yry, tavrlar, jestleri ve
benzeri eyleri vardr.
Bir rol ekillendirmenin bilinli aralar, dsal bir
imgenin zihinsel olarak yaratlmasyla; imgelemin, isel
gzn, kulan ve benzeri eylerin yardmyla balar. Bir
oyuncu oynayaca karakterin d grnn, kostm
n, yryn, hareketlerini ve benzeri eyleri isel g
zyle grmeye urar. Zihinsel olarak, belleinde rnekler
arar. Tand insanlarn grnlerini hatrlar. Belli zel
likleri bazlarndan alr, baka belli zellikleri dierlerinden. Kendi kombinasyonunu yapar ve kafasndaki dsal
imgeyi oluturur.
Ancak gerekli malzemeyi ne kendisinde ne de bellein
de bulamazsa o zaman onu aramaldr. Tpk bir ressam ya
da heykeltra gibi, sokakta, tiyatroda, evde ya da gereksi
nimlerine bal olarak belirli kategorilerde insan gruplarn
-asker, brokrat, tccar, aristokrat, kyl ve benzeri- bu
labilecei her yere bakarak canl bir model aramaldr.
Her oyuncu, rollerin dsal grnlerini yaratrken
her zaman kullanabilecei, imgelemini gelitirici malze
meler, makyaj, btnlkl figrler, postrler, vs . . . iin
malzeme toplamaldr. Bu amala, her trden fotoraftan,
kabartmadan, reprodksiyonlarda grd veya edebiyat
ta tasvir edilenler gibi makyaj taslaklarndan, tipik yzler
den oluan bir koleksiyon oluturmaldr. Zaman zaman
imgelemi kuruduunda bu malzeme onu canlandracak,
yaratc tavsiyelerde bulunacak, byk ihtimalle onun da
bildii ama belleinden sildii eyleri ona hatrlatacaktr.

Piziksel ekillendirme Dnemi 1 1 5

Eer bu malzeme de bir ie yaramyorsa, o zaman

oyuncu uyuuk imgelemini kkrtmak iin dier aralar
denemelidir. Brakn arad figrn ya da yzn zenli
bir taslan yapmaya, yzn, azn, kalarn, vcut
hatlarn, giysilerinin modelini izmeye urasn. Birka
fra darbesiyle hazrlanan byle bir taslak, daha ok bir
karikatr gibi, onun dsal imgesinin en tipik zelliklerini
sunacak bir izgi kombinasyonu salar.
Tasarm planlayan oyuncu, onu btn tipik izgile
riyle kendi yzne ve gvdesine nakletmek zorundadr.
ounlukla oyuncu bu imgeyi kendi stnde arar. Her
eit sa tarama, ka kullanma eklini dener. Yznn ve
gvdesinin eitli kaslarn kasar, gzlerini kullanmann,
yrmenin, jest kullanmann, selam vermenin, el skma
nn, gezinmenin eitli yollarn dener. Makyajla birlikte bu
deneme daha da ilerler. Btn peruklar takacak, her tr
den by, sakal yzne yaptracak, doru ten rengini,
knklklan, glgeleri, parlakl bulmay denerken renkli
kremler kullanacaktr, ta ki arad eyi -ha bu arada, bul
duu ey onu ounlukla bir hayli artacaktr- kazara
buluncaya dek. Dsal imge hayat bulduunda isel imge
onun gvdesini, yryn, hareket tarzn tanr. Ayn
i kostm seerken de tekrarlanmak zorundadr. lk nce
oyuncu, kendi duygusal ve grsel belleini aratrr, sonra
fotoraflar, resimleri, sonra da kendi hayatn. Taslaklar
yapar, eitli modeller ierisinden giysiler dener, onlar
prova eder, ta ki kazara ya da bilinli olarak aradn veya
bulmay asla ummad eyi buluncaya dek.

Gvdeyi tamamen duygularn hizmetinde tutma yetenei

bir rol canlandrmaya ynelik dsal tekniin temel me
selesidir. Her eye ramen, en mkemmel fiziksel donanm
bile pek ok ifade edilemez; bilinst, grnmez duyguyu
iletemez. Onlar dorudan doruya ruhtan ruha iletilirler.
nsanlar birbirleriyle grnmez isel akmlar, ruh ma
lar, irade zorlamalar vastasyla sohbet ederler. Bunlarn

1 1 6 Bir Rol Yaratmak

sahne stnde dolaysz, ani ve gl bir etkisi vardr ve ne

szcklerin ne de jestlerin yapamayaca eyleri aktarr
lar. Cokusal durumu tecrbe edersiniz ve iletiim halinde
bulunduunuz dierlerine de ayn eyi yaptrabilirsiniz.
Oyuncularn yapt byk ve kkl bir hata da, tiyat
ro binasnn kaplad geni alan iinde, yalnzca insanlar
iin grlebilir ve duyulabilir olan eyin sahnesel nitelik
te olduuna inanmaktr. Ama tiyatro yalnzca insanlarn
gzlerine ve kulaklarna hitap etmek iin mi vardr? Ru
humuzda olup biten her ey yalnzca kelimelere, seslere,
jestlere ve hareketlere mi dker kendini?
nsan iradesinin ve duygularnn grnmez malar
araclyla yaplan dolaysz sohbetin kar konulmazl,
bulacl ve gc byktr. nsanlar hipnotize etmede,
yabani hayvanlar veya grltl bir kalabal uysalla
trmada kullanlr; Hint fakirleri insanlar, ldrr ve yeni
den diriltirler, oyuncular da btn salonlar cokularnn
grnmez malaryla doldurabilirler.
Bazlar halkn gz nnde yaratma zorunluluunun
ortaya kard koullarn caydrc olduunu dnr.
Tam tersine bu koullar bu trden bir katlm cesaret
lendirir, nk kalabaln gerilimli heyecan tarafndan
iddetle etkilenen bir gsteri atmosferi bir oyuncunun ya
ratcl iin en etkili yol olarak hizmet eder. Kitle hissi
oyuncunun elektriklenmilik duygusunu arttrr, salonda
ki atmosferi iddetlendirir ve isel akmlar glendirir. B
rakn oyuncu sessizken ya da hareketsizken, karanlkta ya
da kta, bilinli ya da bilinsizce cokularnn malarn
ortaya dksn. Brakn oyuncu bunlarn yazar tarafndan
kelimelere dklemeyen en nemli, bilinst, grnmez
eyleri aktarmann en etkili, kar konulmaz, incelikli,
gl aralar olduuna inansn.

i l . KISIM

SHAKESPEARE'N OTHELLO'SU

1 930- 1 93 3 yllan arasnda, Stanislavski

aadaki incelemeyi hazrlarken,

Bir Karakter Yaratmak ta

'

Othello zerine
Bir Aktr Hazrlanyor ve

kulland sunum biimini bul

mutu . Tpk bir sonraki inceleme olan Mfetti te olduu

'

gibi, burada da -retmen-Tortsov-Stanislavski ve renci

Kostya-Stanislavski de dahil olmak zere- tm tandk
karakterler yer alr. Blm balklanndan da anlalaca
gibi, bir nceki blmde

Akldan Bela

ile balantl olarak

gelitirilen temel kavramlar burada daha da ileri gtrl

mektedir, ama vurgu, bir roln isel yaamn nce onun
fiziksel yaamn yaratarak aa karmaya ynelik "yeni
ve beklenmedik yntem"e kaydnlmaktadr.

[ -ed. notu)

BLM iV

LK KARILAMA

Tortsov sze yle balad: "Artk sahnede i gren yara

tc bir durumun ne olduunu biliyorsunuz. Bu bir role
hazrlanmada programmzn sonraki aamasna gemenizi
mmkn klar. Bunun iin zerinde allacak belirli bir
role sahip olmalyz. Hatta bu ama iin btn bir oyunu
muzun olmas daha da iyidir, bylece her biriniz onun ie
risinde yaplacak uygun ilere sahip olabilirsiniz. yleyse
oyun seimiyle balayalm. Ne oynayacamza, ya da daha
dorusu uzun sreden beri renmekte olduklarmz uygu
lamaya geirmek iin neyi kullanacamza karar verelim ."
Tm ders, rolleri, ayr ayr sahneleri ve alacamz
btnlkl bir oyunu semeye ayrld.
Tortsov'un Othello'da karar klmas beni ok sevindir
di. ok ayrntya girmeyecek, bu trden bir kararn aln
masnda kanlmaz olan uzun argmanlar sralamayaca
m. Amatr gruplarda ve gsterilerde rastlanan bu trden
sahneleri hepimiz biliriz. Benim iin en iyisi, Tortsov'un.
gen mezler iin ok zor ve tehlikeli olarak deerlendir
dii bu oyunu, bundan sonraki almalarmz iin seme
sine neden olan itkileri ortaya koymak olacak.
leri srd sebepler unlard:
"Hepinizin ilgisini ekecek ve hepiniz ya da neredeyse
hepiniz iin uygun roller bulabileceimiz bir oyuna ihtiya
cmz var. Othello herkesin ilgisini eker ve roller mkem
mel

biimde

datld:

Brabantino-Leo;

Othello-Kostya;

Iago-Grisha; Desdemona-Maria; Roderigo-Vanya; Cassio

Paul, Emilia-Dasha, Dk-Nicholas. Yalnzca Vasya'ya rol
kalmad.

"Othello

pek ok kk rol barndrmas asndan

da ok uygun bir seim; birok kalabalk sahnesi de var.

1 2 0 Bir Rol Yaratmak

Bunlar tpk eskiden yntemimizi gelitirirken yaptmz

gibi, beraber alacamz tiyatrodaki bir renci grubuna
datacam.
"Shakespeare'in bu trajedisi, daha nce de syledi
im gibi, mezler iin ok zordur. Daha da tesi, sahneye
koymamz iin fazlasyla karmaktr. Bu, zaten pek fazla
gvenilir olmayan yeteneklerinizin altn oyabilecek olan
"tam pimemi" bir prodksiyon ya da performans iin
aba sarf etmeye kendinizi kaptrmanz engelleyecektir.
Grdnz gibi, sizi trajedi oynamaya zorlamayacam.
Bu oyuna sadece alma iin kullanabileceimiz bir mal
zeme olarak ihtiya duymaktayz. Bu ama iin daha iyi bir
oyun bulamazdk. Sanatsal bak asndan birinci snf
bir oyun olduu tartlmaz. Ayrca, bu trajedi tek tek her
sahnesinin biimi ve kuruluu asndan, cokulanmlar
trajedisinin ardardal ve mantksal geliimi asndan,
kesintisiz eylem izgisi ve stnynelimi asndan iyi bir
ekilde tanmlanmtr.
"Bunlarn dnda baka bir pratik husus daha var
dr. Her ey bir yana, oyunculua yeni balayanlar olarak
sizler, trajediye eilimlisiniz. Pek ok durumda bu heves,
trajedinin sorunlarnn ve taleplerinin henz tam olarak
farknda olmamanzdan kaynaklanr. Bu yzden bu sorun
ve talepleri olabildiince erken ve derinlikli bir ekilde
renin ki, gelecekte kendinizi dncesizce tehlikeli ayart
lara kaptrp gitmeyin.
"Her ynetmenin, bir roln hazrlanmasna dnk bi
reysel bir yaklam ve bu almay yrtmek iin kendi
program vardr. Bu, kat kurallarla belirlenebilecek bir
ey deildir. Ancak temel aamalara, bu ii yapmak iin
gerekli psiko-fizyolojik yntemlere dikkatle riayet edilme
lidir. Bunlar bilmek zorundasnz ve ben bunlar size uy
gulamal olarak gstermeliyim. Bunlar kendi kiiliinizde
hissetmenizi ve snamanz salamalym. Deyim yerindey
se bu, btn bir rol hazrlama srecinin prototipidir.
"Bunun yannda, rolnze dnk olas tm yaklam
lar bilmeli, anlamal ve bunlar kontrol etmeyi renme
lisiniz, nk ynetmen gereksinimlere, roln geliimine,

lk Karlama 1 2 1

artlarna, oyuncunun bireysel zelliklerine bal olarak

eitlemeler yapacaktr. Size bu yaklamlar da gster
mek durumundaym. Othello'nun pek ok sahnesini farkl
yollarla karacak olmamn nedeni ite budur. kartacak
olduum ilk sahne temel, klasik bir plan ile uyumlu ola
cakken, dier sahnelerin kompozisyonlar yeni eitleme
ler ierecektir. Bu eitlemelere giderken nceden haber
vereceim."

Tortsov dersin banda "Othello'yu okuyalm" diye nerdi.

"Zaten biliyoruz! Okumutuk!" diye bard birka
renci.
"Daha iyi. Bu durumda oyun metinlerinizi bir kenara
koyun ve ben syleyene dek onlara bakmayn. Ayrca met
nin baka kopyasn edinmeyeceinize de sz vermelisiniz.
Oyunu bildiinize gre bana ieriini anlatn."
Susup kaldk.
"Karmak, psikolojik bir oyunun ieriini anlatmak
zordur. yleyse balang olarak basit dsal kurguyla ye
tinelim, olaylar izgisiyle."
Bu istee de kimse yant vermedi.
"Pekfila, siz balayn" diyerek Grisha'y zorlad Tortsov.
"Bunu yapmak iin, oyunu ok iyi bilmeniz gerekir"
diye kaamak bir cevap verdi.
"Ama bildiinizi sylemitiniz."
"Beni affedin ltfen. Othello rolnn tmn ezbere
biliyorum, nk bildiiniz gibi tam benim tipim ama dier
rollere yle bir gz atmtm" diye itiraf etti trajedicimiz.
"yleyse Othello ile ilk karlamanz byle oldu!" diye
laf yaptrd Tortsov. "ok yazk. Belki de siz bize yk
nn ieriini anlatrsnz" dedi Tortsov Grisha'nn yannda
oturan Vanya'ya dnerek.
"Yapamam. Oyunu okudum ama tmn deil. Elim
deki metinde eksik olan birok sayfa var."
Tortsov "Ya siz?" diye sordu Paul'e.

122 Bir Rol Yaratmak

"Oyunu btn olarak hatrlamyorum. Baz yabanc

yldzlarn oynad bir temsilini izlemitim. ounu kes
milerdi, bilirsiniz, zellikle oynadklar rollerle dorudan
alakal olmayan blmlerini" diye yant verdi Paul.
Tortsov ban sallad.
Nicholas oyunu kk bir kasabada grmt ve o ka
dar kt sahnelenmiti ki hi grmese daha iyi olacakt .
Vasya oyunu bir trende okumutu ve her eyi kart
ryordu. Sadece ana sahneleri hatrlyordu.
Leo'nun, Hervinus'tan bugne kadar yaplan,

Othello

ile ilgili btn edebi eletirilere ainal vard, ama ak

siyonlara ya da onlarn sralanna ilikin hibir olguyu
ortaya koyamayacak durumdayd.
"ok kt . Bir airin eseriyle ilk karlamanz gibi
nemli bir olay herhangi bir yerde, bir trende, bir faytonda
ya da bir arabada gerekleiyor! En kts bunu oyunu
tanmak amacyla deil avantajl roller seerek kendinizi
iirmek iin yapyorsunuz.
"Oyuncularn, zaman gelince yeniden yaam verme
leri beklenen iyi klasiklerle ilk karlamalar byle oluyor
demek ki! Er ya da ge kendilerini tanmlayacaklar, teki
benlerini bulacaklar bir role byle yaklayorlar!
"Oysa rolle ilk tantnz bu an unutulmaz olmaldr.
"Bildiiniz gibi, bu ilk izlenimlere ayr bir nem veri
rim. Eer ilk okumann izlenimleri laykyla edinilirse, bu
gelecekteki baary belirleyen nemli bir anahtar olur. Bu
ann karlmasnn telafisi yoktur, nk ikinci okuma
sezgisel yaratclk alannda son derece etkili olan srpriz
esini artk iermez. Hatal bir izlenimi dzeltmek, ba
langta doru bir izlenim oluturmaktan daha zordur.

Oyuncu bir rolle ilk karlamasnda olaanst zenli ol

maldr, nk bu yaratcln ilk aamasdr.
"Ozann eserine dnk yanl bir yaklam olutura
rak bu an zedelemek tehlikelidir, nk byle yapmak

Alman Shakespeare uzman.

lk Karlama

1 23

sizde oyuna ve role ait yanl bir fikir, daha da kts bir

nyarg oluturabilir. "

rencilerin sorular zerine Tortsov neyi kastettiini
aklad:
"nyargnn pek ok grnm vardr. nyargnn
baz eylerin lehine olduu kadar baka eylerin de aley
hine olduunu aklayarak balamama izin verin" dedi.
"rnek olarak Grisha ve Vanya'nn durumlarn ele aln.
Othello ile eksik bir tanma yaamlar. Birisi sadece Ot
hello roln okumu, dieri ise elindeki kopyada bulun
mayan ksmlarn ieriinden habersiz.
Grisha oyunun btnn deil sadece belli bir rol,
ki bu rol de grkemli bir roldr, bilmekten memnundu ve
oyunun geri kalan dier btn rollerine de nasl olsa iyi
yazlmlardr diye bakyordu. Eer Othello gibi bir aheser
sz konusuysa bunda hibir saknca yoktur. Ama olaa
nst roller ieren pek ok kt oyun da vardr; Keene,
XI.

Louis, Ingomar, Don Cesar de Bazan gibi. Vanya elin

deki nshada eksik olan sayfalarn yerine setii herhan

gi bir eyi ikame edebilirdi. Eer kendi tasarlad ierie
inansayd, bu Shakespeare'in fikirleri ile rtmeyen bir
nyargya temel oluturabilirdi. Leo kafasn eletiri ve yo
rumla doldurdu. Bunun onu hata yapmaya kkrtmamas
mmkn m? Bunlarn ou incelikten uzak samalk
lardr ve eer ilerine ok fazla dalacak olursanz oyuna
dnk dolaysz bir yaklamn nne set ekeceklerdir.
Vasya oyunu bir trende okuyarak oyuna dair izlenimleri
ni yolculuun izlenimleri ile kartrd. Bu da nyarg iin
verimli bir topraktr. Nicholas kk bir kasabada izledii

Othello gsterisini hatrlamaktan korktu, bunda da hak

sz saylmazd. Oyuna dair olumsuz izlenimleri olduunu
duymak beni hi de artmad.
Bir tuvalden, ok gzel izilmi bir figr kestiinizi
ya da birisinin size ok gzel bir resimden alnm paralaKeene Alcxandrc Dumas (baba) tarafndan,

Delavigne tarafndan,

lngomar Fr.

XI. Louis Casimir

Don Cesar

Halma tarafndan,

de Bazan ise Dumanoir ve Dennery tarafndan yazlmtr.

1 24 Bir Rol Yaratmak

gsterdiini hayal edin. Bundan yola karak tm resmi

deerlendirebilir ya da bilebilir miydiniz? Othello'nun bir
birini tamamlayan btn rolleri ile mkemmel bir sanat
eseri olmas bir anstr. Ama eer aksi olsayd, eer barol
baarl yazlm tek rol, dierleri ise zerinde durmaya
demeyen roller olsayd, tek bir rolden yola karak tm
oyunu deerlendiren bir oyuncu byle yapmakla oyuna
dair olumlu ama yanl bir nyargnn etkisinde kalrd.
Ve eer iler tam tersi ileseydi, yazar asl kahraman d
ndaki tm dier rollerde baarl olsayd o zaman yanl
izlenimler ve sz konusu nyarg olumsuz olacakt.
Size bir rnek vermeme izin verin.
Tannm bir kadn oyuncu, genliinde Akldan Bela
ya da Mfetti gsterilerini hi izlememiti. Bu oyunlar
sadece edebiyat derslerinden tanyordu. Aklnda kalan
eyler oyunlarn kendileri deil, pek de ye'tenekli olmayan
retmeninin ona dayatt eletirel tahlillerdi. Onun snf
izlenimleri bu iki klasik oyunun iyi -ama skc- eserler
olduu eklinde kald.
ans yaver gitti de sonunda her iki oyunda da oy
nad. ine yer etmi olan nyargnm dikenlerini koparp
atmay ve sz konusu oyunlar bakalarnn deil de kendi
gzleriyle grmeyi becerebilmesi ancak yllar sonra, o da
rollerinin iine iyice yerletiinde mmkn oldu. imdi, bu
iki klasik komedinin ateli hayranlar artk yok. Ve onun
retmeni hakknda neler dndn duymalydnz!
Yalnzca unu anlamanz yeterli ki, bu durum
Othello'ya dnk yanl bir yaklamdan dolay banza
gelmedi!"
Oyunu okulda okumadmz ve hi kimsenin kafa
larmza oyun hakknda yabanc kavramlar alamadn
syleyerek kendimizi savunduk.
Tortsov "nyarglar okul dnda da oluturulabilir"
diye yantlad. "rnein, oyunu hi okumadan nce onunla
ilgili doru ya da yanl yorumlar, iyi ya da kt eletiriler
duyduunuzu farz edelim. O zaman oyunu kendiniz ele
tirmeye balardnz. Pek oumuz gerekten de bir sanat
eserini deerlendirmek ve anlamak iin onun kt ynle-

lk Karlama 1 2 5

rini kefetmeyi becermemiz gerektiine inanrz. Aslnda,

gzel olan aramay ve bulmay, eserin deerli bir parasn
kefetmeyi bilmek ok daha nemlidir.
Bir esere dnk kendi bak anzda kstlamalardan
kurtulmu deilseniz genel olarak kabul grm ve ona
arka kan bir gelenee de sahip olan klasiklemi bir de
erlendirmeye kar koyamazsnz. Bu, sizleri

Othello'yu

tam olarak 'k:amuoyu'nun istedii gibi kabullenmeye zor

layacaktr.
Yeni bir oyunun okunmas ounlukla, yegane zellii
yksek bir ses ve temiz bir diksiyon olan ve bu ie istekli

ilk

kiiye braklr. Daha da tesi, metin ona okumaya balama

sndan yalnzca birka dakika nce verilir. Bu ie tesadfen
seilmi okuyucunun oyunu isel zne dair herhangi bir
tasarm olmakszn veya baars tesadflere kalm bir bi
imde aktarmasnda artc bir yan var mdr?
Bu trden bir okuyucunun bir oyundaki barol,
lakab "ihtiyar" olan kahramann olduka gen olmasna
ramen, hayatn kendisini d krklna uratmas sonu
cu bu lakab kazanm birisi olduunu fark etmeyerek, ih
tiyar bir adamn titrek sesiyle yorumladn hatrlyorum.
Byle bir hata btn oyunu katledebilir.
Okuyucunun kendi yorumunu imgesel adan gl
bir biimde veren, fazlasyla hnerli, fazlasyla iyi, fazla
syla canl bir model okuma da baka trden nyarglar
retir. rnein, okuyucunun tasarm, yazarn tasarmn
dan farkl olmasna ramen, yine de ylesine hnerli ve
byleyici olabilir ki, oyuncuyu kapp gtrlebilir. Bu
durumda nyarg beeni ykldr ama onunla mcadele
etmek zordur. Byle zamanlarda oyuncu bir imkanszlk
durumu ierisindedir: Bir yanda okuyucunun yorumunda
onu cezbeden eyden kopamaz, dier yandan ise onu cez
beden ey oyunla uyumaz.
te baka bir rnek. Pek ok yazar kendi eserlerini
mkemmel bir biimde okurlar ve bu okuyular oyunlar
iin byk poplarite yaratr. Yazara ynelik alklar sona
erince oyun trensel bir ekilde tiyatroya iletilir ve heyecan
iindeki kumpanyann tm eserin ilgin bir blmn

1 2 6 Bir Rol Yaratmak

oynamak iin bir araya gelir. kinci okuma, oyuncula

rn aldatldn, oyunun asl hnerli parasnn, onlarn
duygularn coturan eyin, okuyucunun yani yazarn bir
zellii olduunu ve bunun da yazarla birlikte ortadan
kaybolduunu ve geriye kalan kt blmn yazara ait ve
oyun biiminde bir ey olduunu kantladnda, yaanan
hayal krkl ne kadar da byktr. nsan cezbedici ve
hnerli olandan kurtulup kendisini oyunun yeteneksiz,
hayal krc zelliine nasl uydurabilir?
Bu durumda nyarg daha gl ve kanlmazdr,
nk oyun yazan silahsz salonun nne tm zrhlar
n kuanarak kar. Okuyucu, dinleyicilerinden ok daha
gldr, nk o kendi yaratc iini tamamlamtr, din
leyicilerse henz kendilerininkine balamamlardr. lki
nin dierini fethetmesi srpriz deildir. Yazarn kendileri
zerindeki etkisine kaytsz artsz teslimolurlar.
nsan evde kendi odasnda yalnzken bile yeni bir
oyuna nasl yaklaacan ve herhangi bir nyargnn ieri
girmesini nasl engelleyeceini bilmelidir. nyargnn nasl
buraya da szabildiini sorabilirsiniz; bu nereden kaynak
lanmaktadr? Honutsuzluk uyandran kiisel etkilenim
lerden, oyunla tamamen uyumazla den kiisel zor
luklardan, kt bir mizah anlayndan, her eyin yanl
olarak gzkt bir durumdan ya da tembel, uyuuk,
duygularn gizleyen bir ruh halinden ya da dier kiisel
veya zel nedenlerden.
Ayrca, isel ierii kendisini ele vermeyen, karmak
ya da kark olduu iin uzun zaman allmas, okun
mas ve yeniden okunmas gereken baz oyunlar vardr.
bsen'in, Materlinck'in ve genelletirme, stilizasyon, sentez,
grotesk ya da modern sanatn eletii her eit uylam
dorultusunda gereklikten uzaklamaya eilimli dier
tm yazarlarn oyunlar bu trdendir. Bu oyunlar zm
lenmelidirler. Onlara bir bulmaca merakls gibi yaklan;
byk bir zihinsel aba gerektirirler. Ama, skc oyunlar
olduklarna ilikin tehlikeli bir nyarg oluturaca iin,
bu tarz oyunlar ilk karlamada u seviyede zihinsel bir
sre ierisinde ypratmamak da nemlidir.

lk Karlama 1 27

Bu tr oyunlara ncelikli olarak aklnz kullanarak

yaklamaktan korkun. Kafa patlatma sreleri en beter
nyarglan ortaya kartabilir.
Muhakemeniz ne kadar karmak bir hal alrsa, sizi
yaratc deneysellikten o kadar uzaklatrr ve salt akla
dayal ya da abartl bir oyunculua doru yneltir. Sem
bolleri ve stilizasyonu talep eden tm oyunlar, ilk kar
lamanzda zel bir dikkati de talep eder. Zor oyunlardr,
nk ilerinde sezgiye ve bilinaltna byk bir pay bra
klmtr. Sembolizmi, stilizasyonu ya da groteski abartl
oynayamazsnz. Yaklam, oyunun temelindekileri ve on
larn sanatsal biimleniini duyumsama araclyla olma
ldr. Akl en az esamesi okunan eydir, en nemli ey ise,
bildiiniz gibi, olaanst rkek olan sanatsal sezgidir.
nyarglarla onu daha fazla rktmeyin."
"Fakat" diye itiraz ettim "okuduum kadaryla yle
durumlar vardr ki, oyuncu roln grd ilk anda ken
dini ona kaptrp gider ve onu annda, hem de en kk
ayrntsna kadar, karr. Yaratc sahne eserleri arasnda
beni en ok etkileyenler bu esin patlamalandr; deha yle
sine parlak, ylesine cezbedici ldar ki onlarda!"
Tortsov'un ironik karl "Ben de ayn fikirdeyim .
te bu, insanlarn romanlarda bahsetmekten holand
eydir" eklinde oldu.
"Byle bir eyin olmayacan m kastediyorsunuz?"
Torstov "Aksine, bu kesinlikle mmkn, ama bir ku
ral olmaktan uzak bir eydir." diye aklad. "Akta olduu
gibi sanatta da etkileyicilik bir anda parlayabilir. Daha da
tesi bu sadece anlk bir dou deil, ayn zamanda bir an
iin tamamn yaamak da olabilir.
leri

" Sanat Yaamm adl kitapta, yeni bir oyunda barol

henz alm olan iki oyuncunun, ilk okumann yapl

d oday terk ettiklerinde oktan yeni karakterleri gibi

yrmeye baladklarn anlatan bir rnek vardr. Rollerini
yalnzca bir rpda hissetmekle kalmamlar, ayn zaman
da onlara fiziksel olarak da tepki vermilerdi. Aktr ki
gerek hayattaki dzinelerce ansl tesadf onlarn kulla
nmna hazr yaratc malzeme salamt. Sanki doa bu

1 2 8 Bir Rol Yaratmak

iki adamn alnna bu iki rol oynamay nceden yazmt.

"Oyuncunun kavranamaz yollar sayesinde rolyle ok
hzl bir ekilde kaynamas memnuniyet verici bir geli
medir. Bu, iinde nyarglara hi yer olmayan dolaysz,
sezgisel yaklama bir rnektir. Bu tip durumlarda teknii
unutmak ve kendini tamamen kendi yaratc doana tes
lim etmek daha iyi olur.
"Ama, ne yazk ki, bu tr olaylara ok ok ender rast
lanr. Btn hayat boyunca, bir oyuncu bunu sadece bir
kez yaayabilir. Bu tr anlar bir kural olarak kabul ede
mezsiniz.
"Tesadfler almamzda nemli bir rol oynarlar. r
nein, niteliklerinin o role tam oturduu iddia edilmesine
ramen, belli bir roln ya da oyunun, bir oyuncuda neden
bir rahatszlk yaratabileceini ve onun zerinde alma
sn imkansz hale getirebileceini aklayabilir misiniz? Ya
da tam tersini: tamamen aykr grnen bir baka roln
bir oyuncuyu cezbetmesini ve onun tarafndan mkem
mel oynanmasn nasl aklayabilirsiniz? Bu durumlarda,
oyuncuyu baz anlalmaz yollarla iyi ya da kt biimde
etkileyen yararl ya da zararl, tesadfi, bilinsiz baz n
yarglann i banda olduu aktr.
"Ama oyuncunun oyuna kar nyarglara sahip ol
duu ve bunun onu oyunun isel zelliklerini duyumsa
maktan ve onlar sahnede davurmaktan alkoymad
zamanlar da vardr."
Tortsov, burada yine bize Sanat Yaamm adl kitabn
hatrlatt ve brakn anlamay, holanmay bile hi baa
ramad yeni bir oyun tipi iin gsterili bir oyun plan
yazm olan bir ynetmen tasvirine atfta bulundu. Bu
durumda ynetmenin sanatsal bilind ortaya km ve
kendisini uyandrlm yaratc itkiler araclyla davur
mutu. Ynetmenin bilinli duygularna ramen, oyunun
yeni eilimi onda hayat buldu ve tiyatronun atmosferine
aktarld.
"Tm rneklerim bir rolle ilk tanmann, ona genelde
verilenden ok daha fazla dikkate deer olduunu gsteri
yor. Ama ne yazk ki, bu basit gerein siz de dahil hibir

lk Karlama 1 29

oyuncu farknda deildir. Othello'yla en olumsuz artlar

altnda tantnz. Byk bir olaslkla, halihazrda bu tra
jediye dair, sizde nyarglar oluturmu yanl bir izlenim
edinmi durumdasnz. "
Grisha "Ama grmyor musunuz, sizin sylediinize
gre" diye araya girdi "er ya da ge oyunda bir rol alma
ihtimali olduuna gre, bir oyuncunun klasik ya da dier
trden bir oyunu, onunla ilk tanmasn mahvetmek kor
kusuyla okumamas gerekiyor. Yine ayn ekilde, oyuncu
eletirileri ve yorumlan, hatta iyi olanlarn bile, aksi hal
de yanl , pein yargl fikirler tarafndan kirletilirim diye
okumamal. Affedersiniz ama, kendinizi dier insanlarn
grlerinden koruyamazsnz, insanlar yeni ya da eski
oyunlar hakknda konuurken kulaklarnza pamuk tka
yamazsnz, insann er ya da ge hangi oyunda oynuyor
olacan syleyemezsiniz!"
Tortsov sakin bir ekilde "Sizinle tamamen ayn fi
kirdeyim" diye yantlad "ve bu nedenle, insann kendisini
nyarglardan korumas bu kadar zor olduu iin, onlar
engellemeyi ya da etkilerini bertaraf etmeyi renmek ge
reklidir."
"Bunu nasl baarabilirsiniz?" diye sordum.
Dier renciler "Ne yapabiliriz ve bir oyunla nasl ta
nrz?" diye sordular.
Tortsov "Anlatacam" diye aklad. "lk olarak her
eyi, olabildiince ok oyunu, eletirileri, yorumlar, fi
kirleri okuyun ve dinleyin. Bu sizin yaratc malzemenizi
besleyecek ve bytecektir. Ama ayn zamanda aklnzdan
geen kendi bamsz nyarglarnz korumay da ren
melisiniz. Kendi fikirlerinizi oluturmal ve dierlerinin
fikirlerini hemen kabul etmemelisiniz. Bu, yalnzca bilgi
ve deneyimle becerebileceiniz zor bir sanattr. Bunlar
zamanla, baz kurallarla deil sanatsal teknik stne bir
teorik bilgi ve pratik alma btnyle ve zellikle kiisel
tefekkrle, temel noktalara girerek, uzun yllar sren pra
tiklerle kazanlacaktr."
"Okuldaki

zamannz

bilimsel bilginizi

arttrmak,

oyunlar ve rolleri tanrken teoriyi pratie geirmek iin

130 Bir Rol Yaratmak

kullann.
Aama aama yeni bir oyuna ait izlenimlerinizi ayk
lamakta ustalaacaksnz. Yanl, an, nemsiz olan
nasl reddedeceinizi, temel olan nasl kefedeceinizi,
dierlerini ve kendinizi nasl dinleyeceinizi ve dierlerinin
fikirleri arasnda kendi yolunuzu nasl bulacanz re
neceksiniz.
Dnya edebiyat stne yapacanz aratrma bu s
rete size byk yardm salayacaktr. Her oyunda, her ya
ayan varlkta olduu gibi, bir iskelet yap, organlar vardr;
eller, ayaklar, ba, kalp, beyin. Edebiyat eitimi alan birisi,
tpk bir anatomici gibi, her kemiin ve eklemin yapsn
ve biimini aratracak ve onun paralarn tanyacaktr.
Eseri paralara ayracak, onun edebi ve toplumsal nemi
ni deerlendirecek, ana temann geliimini engelleyen ya
da ondan sapma gsteren yerlerde eserin' hatalarn ara
yacaktr. Artk bir oyundaki yenilikleri ya da zgnlkleri,
onun isel ya da dsal zelliklerini, diyaloglarn rgs
n, karakterlerin birbiriyle ilikisini, olgular, olaylar du
yumsayabilir. Tm bu bilgi, yetenek ve deneyim eserin bir
parasn deerlendirirken olaanst nemlidir. Btn
bunlar hatrlayn ve dili, szckleri, size bu okulda re
tilen edebiyat aratrmak iin derslerinizi yapabildiiniz
kadar gayretli, derinlikli ve youn biimde kullann.
Ama unu da hatrlayn ki, edebiyat uzmanlar zel
olarak biz oyuncular ve ynetmenleri ilgilendiren sorun
larda her zaman yeterli deildirler. Edebi bir eser kadar iyi
olsa bile her oyun sahnelemeye uygun deildir. Sahnenin
talepleri, aratrlabilir nitelikte olmalarna ramen, her
hangi bir kuralla sabitlenemez. Bir sahne grameri yoktur.
yleyse, sizin yeni bir esere dair ilk deerlendirmeniz, aka
demik meslektalardan gelecek yardmdan yararlanma
dan, bu okulda retilen pratik yntemler temelinde ger
ekletirilmelidir. Burada, zaten bildiiniz ya da bileceiniz
eylere ksaca ne ekleyebilirim? Sadece, yeni bir oyunu,
onunla ilk karlamanz srasnda, hakknda nyargl ya
da yanl bir yaklam oluturmaya kar nlem almay
unutmayarak okumanz gerektiini syleyebilirim."

lk Karlama

" Othello

13 1

ile olan ilk temasnzn ne kadar talihsiz olduu

nu nemsemeksizin, onunla yeniden hesaplamak ve sizin

gelecekteki almanz etkileyecek biimde ondan yarar
lanmak zorundayz.
"Oyunu ilk okuyuunuzdan aklnzda ne kaldn
tam olarak hatrlamaya aln. Bir rol ina ederken o
ilk anda sizi derinden etkileyen her ne idiyse ona kendi
nizi uyarlamak zorundasnzdr. Kim bilir belki hisleriniz
arasnda sizin gelecekteki rolnzn unsurlarn ieren
bir eyler, gerek yaamn filizleri olacaktr. Kostya, bana
oyun ve eitli roller hakknda hatrladklarn, hafzan en
ok neyin etkilediini, senin zerinde en byk izlenimi
neyin oluturduunu, isel gznn en belirgin nseyi gr
dn, isel kulann neyi duyduunu anlatman isti
yorum . "
Hatrladklarm zmlemeye balarken "Traj edinin
balangcna ilikin" dedim, "Unuttum . . . Ancak sanrm
ilgin halet-i ruhiyeler vard: bir karma olay, toplanan
kalabalklar, bir takip. Yo, byle deildi. Bunun bilincine
varrken hislerimden ok aklm kullandm. Olup bitenler
hakknda sezgisel birtakm bilgilere sahibim ama hayal
dnyamda onlar gremiyorum. Othello 'nun kendisi de
oyunun bu ksmnda benim iin belirgin deil. Grn ,
Senato tarafndan arl, gidii, Senato'nun kendisi; b
tn bunlar benim iin bulank. lk berrak an Othello'nun
Senatoda yapt konuma, ama ondan sonra yeniden
her ey kararyor. Kbrs'a var, iki sahnesi ve olduka
unutmu olduum Cassio ile kavga. Sonraki sahneleri de
hatrlamyorum, Cassio'nun ricas, generalin gelii ve Des
demona ile ak sahnesi. Ondan sonra aydnlk bir para,
aslnda btn bir byyen ve genileyen sahneler dizisi
geliyor. Sonra finale kadar sren bir karanlk. Duyabildi
im tek ey bir st aac hakknda sylenmi hznl
kk bir ark, bir de Desdemona ile Othello 'nun lm
bana ok dokundu. Sanrm iimde taklp kalm olanla
rn tm bu."

1 32 Bir Rol Yaratmak

"Buna bile kretmeliyiz" dedi Tortsov. "Bireysel anlar

yaadnz iin anlan kullanmal ve glendirmelisiniz."
"Onlar glendirmek demekle neyi kastediyorsunuz?"
diye sordum.
"Dinle" diye aklamaya balad Tortsov, "oyunla ta
ntn zaman alevlenmi olan hislerinin parltlarn hala
saklayan ruhunun kk bir kesi vardr.Bu pencereleri
kapal olan bir karanlk odaya benzer. Eer atlaklar, de
likler, yarklar olmasayd odada katksz karanlk hkm
srecekti.
Ama her bir parlt, geni ya da dar, parlak ya da s
nk, deiik ekillerde kk aydnlklar yaratarak bu
karanl kesintiye uratr. Bu parltlar karanl azaltr.
Karanlkta hibir nesne grememenize ramen belli varsa
ymlardan yola karak onlarn orada olduklarn tahmin
edebilirsiniz.
Eer panjurlardaki delikleri geniletebilirseniz, aydn
lk blgeler giderek daha da ok byyecek ve parltlar
glenecektir. En sonunda her yer kla dolacak ve ka
ranlk ortadan kalkacaktr. Kelerdeki ufak tefek glge
lerden baka bir ey kalmayacaktr.
Bir oyuncunun bir oyunu ilk okumasndan ve onunla
daha ileri dzeydeki karlamasndan sonraki isel duru
muna dair oluturduum resim ite budur.
Ayn ey Othello ile ilk tanmandan sonra senin de
bana geliyor. Duygularnda ve belleinde yalnzca de
iik yerlerde konumlanan birbirinden ayr anlar taklp
kalmt; geri kalan her ey karanla gml ve cokula
nm blgenden uzakta. Yalnzca umarszca ele geirmeye
uratn oraya buraya dalm belirtiler var. Bu rastlan
tsal izlenimler ve duygu paralan karanlktaki parltlar
gibi oyunun tamamna salm.
Sonralar, oyunu daha yakndan tanmaya baladn
zaman bu anlar byyecek, yaylacak, bir dieriyle ilikiye
geecek ve sonunda tm rol ve oyunu kaplayacaktr.
Birbirinden ayr aydnlk noktalardan ve duygu kpr
tlarndan filizlenen bu trden bir yaratc balang, sana
tn dier biimlerinde de bulunmaktadr.

lk Karlama 133

Sanat Yaamm'da, Vine Bahesi'ni yazmaya otur

madan nce ayn eyin Anton ehov'un bana geldii
anlatlr. lk nce balk tutan birini ve onun yanndaki ha
vuzda ykanan birini grm, sonra bilardo oynamaktan
holanan hayli aresiz bir beyefendi gelmi. Daha sonra
ierisinden odaya doru iek am bir vine dal sarkan
sonuna kadar ak bir pencere hayal etmi . Bundan btn
bir vine bahesi gelimi . . . ehov'a Rus yaantsndan
km gzel ama ie yaramaz bir lks artran vine
bahesi. Hi mant var m? Aciz bilardo oyuncusu, iek
am vine aac ve yaklaan Rus Devrimi arasnda her
hangi bir ba kurabilir misiniz?
"Gerekte yaratnn patikalar bilinir klnamaz."
Benden sonra Vanya oyunla ilgili anlarn anlatt ve
bir oyunu eksik okumann nasl tehlikelere yol aacan
gsterdi. Bellei, Othello ve Cassio arasnda aslnda var
olmayan bir delloyla doluydu.
Konuk yabanc yldzlarn sergiledii gsteriyi izle
mi olduu iin oyunu bilen Paul'n aklnda daha ziya
de canl oynanan anlardan -Othello'nun eitli biimler
de nce Iago'ya sonra da Desdemona'ya nasl zulmettii,
Desdemona'dan ald mendili nasl yrtt ve neredeyse
nefretle sevgilisine nasl yz evirdii gibi- oluan bir gr
sel derleme kalmt. Srasyla her bir duruu, her bir jesti;
Othello'nun en nemli sahnede kskanl nasl oynad
n, sonunda bir sara nbetiyle nasl yerlerde yuvarlan
dn ve en sonunda nasl kendini baklayp ldn
hatrlyordu. Btn bunlarn onun aklnda bir n yan
smas eklinde, fakat olaylarn ya da roln cokulanm
lannn gerek ak olmakszn, grsel olarak sabitlendii
izlenimini edindim. Sonunda, Paul'n konuk oyuncularn
sergiledii Othello'yu olduka iyi bildii ama oyunun ken
disini bilmedii ortaya kt. Allahtan kendi rol olan ve
ounlukla nc snf aktrlerce kt biimde sergile
nen Cassio roln hi hatrlamyordu.
Etkileyici anlara ilikin benzer bir aratrma dier
oyuncularla da yapld ve oyundaki birok ann -rnein
Othello'nun Senatodaki konumas, Iago ile olan byk

134 Bir Rol Yaratmak

sahnesi, lm gibi- oyuncular aa yukar ayn derece

de etkiledii ortaya kt. Bu keif birok soruyu da berabe
rinde getirdi: Neden oyundaki baz yerler heyecan verirken
onlarla mantksal ba bulunan dierleri vermiyordu? Baz
anlar canl bir ekilde ve aniden cokularmz uyaryor,
coku belleimizi etkiliyorken, neden dierleri bize sade
ce souka, bilinli ve zihinsel bir biimde dokunuyordu?
Tortsov bize duygu ve dnce arasndaki ba aklad:
Baz deneyimler bize doal olarak daha yakn gelir, dierle
ri ise bize yabancdr. Ama bu noktada, yaratcln bazen
ilk bakta eserin ruhsal zyle hi ilgisi yokmu gibi g
rnen kaynaklarda da doacan belirtti.
Gerek bir air, dehasnn incilerini btn oyuna
bonkrce datr. Heyecan iin en uygun malzeme, esini
ateleyecek scak, patlayc madde budur.
Dahiyane bir eserin gzellikleri dsal 'biimde olduu
kadar eserin sakl derinliklerinde de bulunur. Eer yara
tc gc harekete geiren itki yazar tarafndan yalnzca
oyunun yzeyine serpilseydi, eserin kendisi, oyuncunun
ilgisi ve duygular btnyle yzeysel olmaktan teye gi
demezdi. Ama, eer cokusal zenginlik bilind blgesin
de derinlere gmlm ya da gizlenmi olarak yatyorsa, o
zaman yaratc istek ve ona verilen canl tepkiler de derin
olacak ve sonrasnda resmedilen karakterlerin ve oyuncu
larn kendilerinin gerek insani doasna szacak ve onlara
daha da yaknlaacaktr.
nsann bir oyunla ilk karlamasndan ortaya kan
bu istek, bir oyuncu ve rolnn deiik ksmlar arasn
daki isel ban ilk habercisidir. Bu ba deerlidir, nk
dorudan, sezgisel ve doal bir biimde oluturulmutur."

"Othello ile ilk karlamanz belleinizde belli izlenimler

ve izler brakt. imdi onlar geniletmek ve derinletirmek
iin bir dizi nlem almalyz.
ncelikle btn oyunu dikkatlice okumalyz. Ama
bunu yaparken onunla ilk karlamanz sresince yapt-

lk Karlama

135

nz hatalar tekrarlamayalm.
Bu okumada herhangi bir yazarn eseri zerinde y
rtlen herhangi bir alma boyunca geerli olmas gere
ken kurallara riayet etmeye alalm.
Bu ikinci okumann sanki ilk okumaym gibi ele
alnmasna izin verin. Elbette dolaysz ve arpc etkilerin
ou oktan kaybedildi ve yeniden kazanlamazlar. Ama,
kimbilir, belki baz hisler sizde yine de harekete geecektir.
Ancak o zaman okumamz kurallara gre ilerleyebilir".
"Bunlar neyi ieriyor?" diye sordum.
"ncelikle okumann nerede ve ne zaman gereklee
ceine karar vermeliyiz," dedi Tortsov. "En iyi etkiyi nere
de ve nasl alacamz her birimiz deneyimle biliriz. Birisi
oyunu odasnda sessizce okumaktan holanr, dierleri
tm kumpanyann huzurunda, bir bakas. tarafndan
yksek sesle okunmasn tercih eder.
Bu ikinci tr okumay nerede yapmaya karar verirse
niz verin, sanatsal izlenimlerin canl bir ekilde alnmas
iin cokularnz uyandrmaya yarayacak bir ortamn ha
zrlanmas nemlidir. Hibir ey sezginizi, duygularn canl
akn sekteye uratmamaldr. Okuyucu, her bir rolde ve
oyunun btnnde, yazarn yaratc itkisinin temel izgisi
dorultusunda, bir insan ruhunun, yaayan bir organiz
mann yaamnn aa karlmasnn ana izgisi dorul
tusunda oyunculara nderlik etmelidir. Oyunculara bir an
nce rollerinin ruhunda kendilerinden, kendi ruhlarndan
bir para bulmalar iin yardmc olmaldr. Bunu ret
mek, size oyuncunun sanatn anlamay ve hissetmeyi
retmek demektir.
Ama oyunla zdelemenin eksik olduu ya da oyun
cu ve rol arasnda genel bir duygusal temas eksiklii olan
durumlarda, evk yaratmak gibi zorlu bir grevi yerine
getirmek gerekir, ki o evk olmazsa yaratclk mmkn
deildir.
Sanatsal evk yaratclkta harekete geirici bir g
tr. evke elik eden heyecan verici bylenme ince bir
eletirmendir, akgz bir aratrcdr ve bilinli bir yak
lamla ulalamayan duygu derinliklerindeki en iyi yol

1 3 6 Bir Rol Yaratmak

gstericidir.
Bir oyunla bu ilk tanmadan sonra oyuncular sanat
sal evklerinin dizginlerini salvermelidirler. Brakn onu
birbirlerine bulatrsnlar, oyundan uzaklasnlar ve b
tn bir oyunu ya da paralarn yeniden okusunlar. zel
olarak holarna giden yerlerde younlasnlar, birbirleri
ne yeni kefettikleri cevherleri ve gzellikleri gstersinler,
tartsnlar, barsnlar, heyecanlansnlar, kendi rolleri,
bakalarnn rolleri ve tm prodksiyon hakknda hayaller
kursunlar. evk -oyun ya da rol tarafndan silip sprlen
bir ey olmakla beraber- oyuna ya da role yaklamann,
onu anlamann ve gerekten bilmenin en iyi yoludur. Bir
oyuncunun yaratc cokular bylelikle uyandrlmtr ve
artk bilinsizce , bir rol sresince gzle grlmeyen, ku
lakla duyulmayan ya da aklla ulalmayan, sadece oyun
cunun ateli sanatsal cokulanmlan araclyla hakknda
bilinsiz tahminlerde bulunulabilen duygunun derinlikle
rinde ayrntl bir aratrma yrtecektir.
Duygular, istei ve akl ateleme kabiliyeti, bir oyun
cunun yeteneinin niteliklerinden, isel tekniinin ana
hedeflerinden birisidir. "
Tortsov'un sylediklerini dinledikten sonra sorular
balad: Othello, herkes tarafndan bilindii iin, ilk tan
ma srecini aklamak iin uygun bir oyun muydu? lk
tanmay rnekleyebilecek olmas iin onun evrensel ola
rak bilinen bir oyun olmamas gerekirdi. Ban Grisha'nn
ektii renciler bu deerlendirme temelinde, beni hayal
krklna uratarak, Othello'nun uygun bir seim olma
d sonucuna ulatlar.
Ama Tortsov farkl bir bak as getirdi. Baarsz ilk
izlenimler yznden oyunla yeni bir karlamann daha
karmak olacan kabul etmekle beraber, problemin tek
nik zmnn daha ince olmas gerektiine inanyordu.
Bu yzden bu artlar altnda -yani bilinmeyen bir oyunla
deil evrensel bir ne sahip Othello ile alarak- bu tek
nii renmenin hem daha pratik hem de daha retici
olaca sonucuna vard.

lk Karlama 1 3 7

Tortsov'un bugnk Othello okumasn neyle adlandraca

m, nasl tanmlayacam? Kendisi hibir sanatsal yne
lim belirlemedi. Aksine, dinleyicilerine kendi yorumunu,
kendi bireyselliini empoze etmeyi ve onlarda olumlu (ama
kendilerine ait olmayan) ya da olumsuz nyarglar uyan
drmay nlemek iin bundan kand. Onun okumasn
"aktarmak" olarak adlandramayacam, nk bu kelime
ok kuru kalr. Belki de bize oyunun bir aklamasn verdi.
Evet, baz yerlerde tm oyun iin nemli olduunu dn
d u ya da bu replii gsterdi ve okumasn onlar ak
lamak iin kesti. Bana yle geldi ki, Tortsov her eyden ok
oyunun yksn ve yapsn sunmak iin elinden gelenin
en iyisini yapyordu. stelik, aslnda nceden fark edilme
den geilen pek ok sahne ve blm imdi hayat buluyor,
gerek yerlerini ve nemlerini kazanyorlard. Okuduklar
onu harekete geirmemesine ramen o cokularn katl
masn gerekli grd yerlerin ipucunu veriyordu.
Metnin edebi adan gzel olan yerlerini gstermekte
hassas davranyordu. Belli yerlerde duruyor ve cmle ya da
deyimleri, diyaloglar ya da tek tek szckleri tekrar ediyor
du. Ama btn bunlar ondan umut ettiimiz gibi yapm
yordu. rnein, yazarn hareket noktasn aa vurmakta
baarl deildi: Shakespeare'i oturup Othello'yu yazmaya
iten nedenin ne olduunu anlamadm. Tortsov, barolde
kendimi bulmama yardmc olmad. Ama izlenmesi gereken
yola, izgiye ait bir eyler hissetmiim gibi geldi.
Ayrca, oyunun ana aamalarn da aka belirtti.
Daha nce al sahnesinin nemini anlamamtm ama
imdi, onun okuyuu ve yapt deiik yorumlar sayesinde
sahnenin ina ediliindeki ustaln deerini anladm. As
lnda daha az yetenekli yazarlarn mptelas olduu sra
dan skc bir kahyann ve hizmetinin aklamas ya da iki
cahil taralnn yapay bir biimde planlanm konumalar
yerine, Shakespeare oyunun aksiyonu asndan nemli
olan ilgin bir olay ieren btnlkl bir sahne yaratm
t. Iago'nun karklk karmaya alt yerde Roderigo

138 Bir Rol Yaratmak

onu engeller. Roderigo ikna edilmelidir ve bu amala kul

lanlan itki sizi dorudan oyuna gtrecektir. Bylece bir
tala iki ku vurulur; skclk nlenir ve dramatik aksiyon
perde alr almaz harekete geirilir.
Sonra, yknn geliimiyle ezamanl olarak, serim
blm Senato'ya doru yola k ve Senato'ya var sah
neleriyle sanatsal bir ekilde dolduruluyordu. Sahne sonu,
Iago 'nun eytani yksnn karmakl da bana daha
ak grnd. Daha da ilerledike, Iago Kbrs'taki enlik
srasnda Cassio ile konutuunda, Iago 'nun plannda bir
devamllk kefettim. U noktalara doru ilerleyen karga
a, fethedilmi halk arasnda ykselen heyecann tehlikeli
annda Cassio 'nun suunu artrr. Tortsov'un okuyuun
da insan sadece iki sarho arasnda geen bir replii deil,
ok daha fazlasn, yerli halkn ayaklanmasnn ipularn
da sezer. Btn bunlar sahnede olup bitenlerin anlamn
ok gzel bir biimde belirginletirdi. Sahnenin boyutlar
n geniletti ve daha nce beni hi etkilememi olan yerler
ilgimi ekmeye balad.
Okumann, hissettiim en nemli sonucu iki ba kah
ramann aklamalar, Othello ve Iago'nun repliklerinin a
tmasyd. Bundan nce sadece tek bir izgiyi hissetmi
tim; ak ve kskanlk. Artk Iago'da tanmlanan bu keskin
kar aksiyon olmasayd, oyuna dair nceki izgim imdi
kar etkiden kazand anlama sahip olamazd. Trajik d
mn gl kavrayn hissettim.
Ve bugnk okumann bir baka nemli sonucu da
uydu: Byk aksiyon iin gerekli olan oyundaki mekann
nemini hissettirdi. Ama hala onu btnyle hissedeme
mitim; byk ihtimalle henz yazarn kelimelerinin al
tnda gizli olarak yatan ve beni kendine doru eken nihai
isel amac fark edemediim iin. Ama yine de, oyunun
isel etkinlik ve henz adlandrlmam evrensel bir yne
lime ynelik hareket ile piirildiini biliyordum .
Tortsov okumann sonularndan memnundu.
"Planladm programn tmn yerine getirmek zo
runda deiliz ama ilk okumanzdan aldnz eylere ek ola
rak bir eyler daha elde ettik. Aydnlk blgeler geniledi.

lk Karlama 139

imdi, bu okumadan sonra, ok aznza soracam.

Trajedinin olaylar zincirini ya da dier bir deyile yky
dzenli bir ekilde bana anlahn ve siz . . . " Tortsov bura
da bana dnd, "daimi yazmammz olarak herkesin neler
sylediini not aln.
nce her eyi sralayn

ki,

oyunun izgisini anlayn;

bu hepiniz iin geerli nk bu olmadan oyun olmaz. Her

oyun iskelete s ahiptir; ondan herhangi bir sapma oyunu
sakatlamak anlamna gelir. Bu iskelet imdi her eyden
nce sizi bir arada tutmal, tpk bir vcudun etlerini tut
tuu gibi. Bir oyunun iskeletini nasl bulursunuz? u
yntemi neriyorum: 'Ne olmadan; hangi koullar, olaylar,
deneyimler olmadan oyun olmaz' sorusuna cevap verin."
"Othello'nun Desdemona'ya duyduu ak olmadan ."
"Baka?"
"ki rk arasndaki ayrm olmadan. "
"Elbette, a m a asl nemli olan b u deil."
"Iago'nun gnahkar entrikas olmadan ."
"Baka?"
"Onun eytani ylanl, intikam, hrs ve krgnl
olmadan. "
"Baka?"
"Barbarn doruculuu olmadan . . .

"

"imdi cevaplarnz ayr ayr snayalm. Mesela ne ol

masayd Othello ile Desdemona arasnda bir ak olmazd?"
Herhangi bir cevap veremedim.
Benim yerime Tortsov yantlad: "Gzel bir gen ka
dnn romantik cokular olmasa, Maripli'nin askeri se
ferleri hakknda cezbedici,

efsanevi hikayeleri olmasa,

bu hikayelerin hayalperest gen kzn iinde uyandrd

cokular, ho grlmeyen evlilikleri nndeki saysz
engeller bulunmasa, lkenin bekas iin aristokrat kzn
M aripli'yle evliliinin tannmasn zorunlu klan ani sava
olmasa.
Ve ne olmasayd iki rk arasnda ayrm olmazd? Ve
nediklilerin zppelii,

aristokrasinin onuru olmasayd,

Othello'nun da ait olduu rk tarafndan fethedilmi in

sanlar olmalarndan utan duymasalard, siyah ve beyaz

1 40 Bir Rol Yaratmak

kann karmnn utan verici olduu yolunda doal bir

inan olmasayd. . .
"imdi bana syleyin, oyun iin de, iskelet iin d e ol
mazsa olmaz olan her eyin, karakterlerin her biri iin de
gerekli olduunu dnyor musunuz?"
"Buna inanyoruz" diye kabullenmek durumunda kal
dk.
"O halde, imdi size yol gsterecek ve size yolunuzdaki
iaretler gibi nclk edecek, ayaklar yere salam basan
bir dizi duruma sahipsiniz. Yazara ait btn bu nceden
verilmi durumlar her birinizi etkileyecektir ve en ban
dan itibaren rolnzn skoruna kaydedilmelidir. yleyse,
bunlar iyice aklnza yerletirin.
n

BLM V

BR ROLN FZKSEL YAAMINI

YARATMAK

Bugn Tortsov, almaya u szlerle balad: "Bir oyu

na ya da role ynelik dolaysz, maddi ve sezgisel bir isel
yaklam araymza devam ederken dikkatinize sunmak
istediim yeni ve beklenmedik bir yntemle karlayo
ruz. Sistemim isel nitelikler ile dsal niteliklerin yakn
ilikisine dayaldr. Bu sistem, rolnze fiziksel

bir yaam

yaratarak onu hissetmenize yardmc olmak iin tasarlan

mtr. Bunu birka ders boyunca gsterilecek pratik bir
rnek yardmyla aklayacam . Balang olarak, Van
ya ve Grisha sahneye kp bize Brabantio'nun saraynn
nnde Roderigo ve Iago arasnda geen Othello'nun ilk
sahnesini oynasnlar."
rencilerin aknlk dolu tepkisi "hazrlksz ya da
metinsiz nasl oynayabilirler?" eklindeydi.
"Hepsini oynayamazlar ama bir blmnn stesin
den gelebilirler. rnein, sahne Roderigo ve Iago'nun ant
resiyle balar. Bir antre yapn. Ardndan, iki Venedikli or
tal ayaa kaldrmaya koyulurlar. Bunu da yapabilirler."
"Ama bu, oyunu oynamak demek deildir."
"Byle dnmekle aldanyorsunuz. Oyunla uyumlu
bir ekilde davranyor olurlard. phesiz, bu en yzeysel
haliyle olurdu. Ama bu da yeterince zordur; muhtemelen
en basit fiziksel amalar gerek bir insann icra ettii gibi
icra etmek en zor olan eydir."
Grisha ve Vanya ne yapacaklarn bilmez bir halde
yan kulise yryp ardndan orkestra ukuruna doru
seirttiler ve suflr kabininin yannda tereddtle bekleme
ye koyuldular .
Tortsov'un eletirisi "siz yolda byle mi yrrsnz?"

1 42 Bir Rol Yaratmak

eklindeydi. "Bu, olsa olsa 'sahne yry'ne benziyor.

Ama Roderigo ve Iago oyuncu deiller. Buraya bir ey 'tem
sil etmeye' ya da 'halk elendirmeye' gelmediler, hatta et
rafta baka kimse yok. Sokak bo nk herkes uykuda."
Grisha ve Vanya girilerini tekrarladlar ve yine or
kestra ukurunda durakaldlar.
"imdi, her yeni rolle birlikte her eyi -oturmay, kalk
may , yrmeyi- en bandan renmeniz gerektiini sy
lediimde ne kadar hakl olduumu gryorsunuz. Bunun
zerinden devam edelim! Tortsov "imdi nerede olduunu
zu biliyor musunuz?" diye sordu. "Brabantio'nun saray
nerede? Aklnza her ne geliyorsa onlar temel alarak bir
tr plan izin."
Vanya sandalyelerle bir taslak oluturarak " saray . . . .
orada ve sokak da . . . . ite urada" dedi.
Tortsov "imdi gidin ve antrenizi bir Ciaha yapn" diye
emretti.
Tortsov'un talimatn yerine getirdiler. Ama daha ok
aba harcadklar iin ok daha yapaydlar.
Tortsov "Neden yine orkestra ukuruna doru trensi
bir havada yrdnz ve srtnz saraya, yznz
bize vererek durduunuzu anlayamadm" dedi.
Grisha "Grmyor musunuz, aksi halde seyirciye sr
tmz dnm olacaktk " diye aklad .
Vanya "Bunu yapamazdk dorusu" diye vurgulad.
Tortsov "Size saray sahne gerisine koymanz kim
syledi?" diye sordu.
"Baka neresi olabilirdi?"
Tortsov "Sa ya da sol tarafta, orkestra ukurundan
mmkn olduu kadar uzakta. Bylece hem binay gre
cektiniz, hem de profiliniz bize dnk olacakt ya da sahne
gerisine biraz bile gitseniz yznzn drtte n gr
yor olacaktk" diye aklad. "Genel kabul grm sahne
kurallar ve onlar nasl ele alacanz bilmelisiniz. Bunlar,
oyuncunun rolnn en yksek noktasnda, mmkn ol
duu kadar s eyircinin onun yzn grebilecei bir ekil
de durmasn gerektirir. Bu, bir kez kabul ettikten sonra
hep sadk kalmanz gereken bir kuraldr. Madem oyuncu-

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak

1 43

nun mmkn olduunca seyirciye dnk oynatlmas ge

rekiyor ve bu duruu deitirilemiyor o zaman bize sahne
dzeninin konumlann deitirmek ve onu bu olgu ile
uyum iinde planlamak dnda bir ey kalmyor."
Sandalyeler sahnenin sana tanrken, Tortsov "Bu
iyi oldu" diyerek onaylad. "Size birok kereler bir oyuncu
nun kendi kendisinin ynetmeni olmas gerektiini syle
diimi hatrlayn. Bu rnek sylediklerimi doruluyor.
"imdi neden ylece durup sandalyelere bakyorsu
nuz? Artk onlar Brabantio'nun sarayn temsil ediyorlar.
Bu yere gelmenize neden olan ynelim budur. Sadece siz
bakasnz diye mi oradalar? Dikkatinizi odaklayacanz
nesneyle nasl ilgileneceinizi, nasl onunla balantl bir
ynelim kefedeceinizi, eylemin nasl kkrtlacan bil
melisiniz. Yapmanz gereken kendinize unu sormaktr:
Eer bu sandalyeler bir sarayn duvarlar olsayd ve ben
buraya tehlikeyi haber vermek iin gelmi olsaydm ne ya
pardm?"
Vanya "Btn pencerelere bakma zorunluluunu du
yardnz. Herhangi bir yerden k geliyor mu? Eer bir k
grrseniz birilerinin uyank olduunu anlarsnz. Bu da o
pencereye sesleneceim demektir." dedi.
Tortsov Vanya'y cesaretlendirerek "Bu mantkl" dedi.
"Ama eer o pencere karanlk olsayd ne yapardn?"
"Bir bakasn arar, ta atar, grlt yapar ve insan
lar uyandrmaya abalardm. Bir sre dinler ve sonra ka
py alardm."
Tortsov "Ne kadar ok aksiyonu, ka tane basit fizik
sel ynelimi sraladnn farknda msn?" diye stne git
ti. Onaylar bir havada "yleyse" dedi, "rolnzn skoruna
dair mantksal bir sekansa sahipsiniz.
"Bir. Girin, etrafnza baknn ve kimsenin sizi grme
diinden ya da dinlemediinden emin olun.

ki. Sarayn tm pencerelerini inceleyin. Herhangi bi

rinde bir k ya da evin sakinlerine dair bir belirti var m?
Pencerenin nnde duran birine dair en ufak bir intiba
bile edinirseniz dikkat ekmeye aln. Bunu yapmak iin
sadece barmaz, hareket eder, ellerinizi de sallarsnz. Bu

1 44 Bir Rol Yaratmak

aratrmay farkl yerlerde, farkl pencerelerin nnde de

srdrn. Yapmakta olduunuz eyin hakikiliini fiziksel
olarak hissedebilmeniz ve kabul edebilmeniz iin bunu en
yaln, en gereki, en doal haliyle yapn. Birka deneme
den sonra ha.la sizi kimsenin duymadna kanaat getirir
seniz daha gl, daha kararl nlemlere bavurun.
. Biraz daha kk ta toplayn ve bunlar pencere
lere atn. Tabii bunlardan sadece birka isabet eder ama
herhangi biri hedefi bulduunda pencerenin nne biri
lerinin gelip gelmediini dikkatlice izleyin. Bundan sonra
tm yapacanz ey o kiiyi haberdar etmektir, o da dier
lerini harekete geirecektir. lk denemede baaramayacak
o yzden dier pencereleri de denemek zorunda kalacaks
nz. Eer abalarnz hfila sonusuzsa daha gl yollara
ya da eylemlere bavurmak durumunda kalacaksnz.
Drt. Sesinizi ve feryadnz artrmak'. iin kapy yum
ruklayarak grlty artrmaya aln. Ellerinizi kullann,
onlar rpn, ayaklarnz ta eie vurun. Ya da zerinde
imdiki kap zilinin ilevini gren kk bir ekicin asl
olduu kapya gidin. Bu ekile metal bir yzeye vurun
ya da kapnn ar tokmayla bir grlt yapn. Ya da
bir sopa kapn ve ne bulabilirseniz stne vurun. Bu da
grlt patrtnn iddetini arttracaktr.
Be. Gzlerinizi kullann: Pencereleri gzetleyin, kap
nn kilidinden ieriyi grmeye aln. Kulaklarnz kulla
nn: Kulanzn birini kapya ya da bir pencerenin yakn
na dayayp dikkatle dinleyin.
Alt. Daha fazla eylemlilik iin zemin oluturacak
baka bir faktr daha unutmayn: O da Roderigo'nun bu
geceki velvelede temel kii olmas gerektiidir. Ama Iago'ya
kzgndr, surat asar ve ii inada bindirir bu yzden Gris
ha planlanan provokasyonda en aktif rol almas iin bu
gnlsz adam ikna etmeye alacaktr. Bu artk fiziksel
deil, basit bir psikolojik ynelimdir.
Bu kk ve byk ynelimler ve aksiyonlarda k
k ve byk fiziksel gereklikleri arayn. Ancak onlar
hissettiinizde, fiziksel eylemlerinizin gerekliine olan
inancnz kendiliinden bir ekilde belirecektir. nan ise,

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak

145

bizim alma eklimizde, duygular aa kartan ve on

lar sezgisel olarak tecrbe etmenize yardm eden en gl
mknatslardan biridir. nandnzda, ynelimlerinizin ve
aksiyonlarnzn canl, amal ve gerek bir eyler haline
geldiini hissedersiniz. Bu tr ynelimler ve aksiyonlar
arasndan kesintisiz bir izgi ekillenir. Ama nemli olan
ne kadar kk olursa olsun birka ynelimin ve eylemin
ierdii amaca inanmaktr.
Yalnzca u sandalyelerin yannda durup onlara bo
bo bakacaksanz en byk yanlgya dmek zeresiniz
demektir.
kn ve bir daha girin ve saptadmz ynelimler ve
aksiyonlar dizisini icra etmek iin elinizden geleni yapn.
Onlar tekrarlayn ve rolnzn bu ufak paras gerek
ten hissettiiniz, doruluuna inanabildiiniz ve bir inan
oluturabildiiniz birer hakikat halini alana dein onlar
dzenleyin."
Grisha ve Vanya dar kp aa yukar bir dakika
sonra yeniden ieri girdiler ve st katlara bakmaya al
yorlarm izlenimi vermek iin parmak ularnda yr
yerek, ellerini gzlerinin hizalarna getirerek telala san
dalyenin nnde koturmaya baladlar. Tm bunlar ar
bir tela ve teatral bir slup ierisinde yaplmt. Tortsov
onlar durdurdu.
"Btn hareketlerinizde tek bir gereklik paras bile
oluturamadnz. Sizi mantksz ve tutarsz aksiyonlara,
sahnenin btn bildik adetlerine, klielerine srkleyen
ey katksz bir sahtelikti.
lk yanl adm abartl telanzd. Bu, belirli yne
limleri yerine getirmek niyetinizden deil bizi elendirme
kaygnzdan kaynakland. Gerek hayattaki hzl tempo,
oyuncularn sahnede resmettii hzl tempodan btnyle
farkldr. Eylemin kendisi aceleye getirilmez; tam tamna
icras iin gereken zaman kadar srer. stelik, her kk
aksiyonun icrasndan sonra ve dier ynelime geiten
nce bir tek saniye bile rpnmayla harcanmaz. Siz hem
aksiyonunuz boyunca hem de sonrasnda kouturup
durdunuz. Sonu tamamyla teatral bir hareketlilikti, ger-

146 Bir Rol Yaratmak

ek aksiyon deil.
"Neden gndelik hayatta enerji bizim titizlikle davran
mamz salarken, oyuncu sahnede ne kadar ok teatral bir
tarzda oynarsa ynelimini de o denli bulandrr ve aksiyo
nunu mulaklatrr? nk temsil oyuncusu herhangi bir
ynelimin ihtiyacn duymaz. Tek ilgilendii ey halk mem
nun etmektir. Oyunun yazar ve ynetmeni belli aksiyonlar
yerine getirmesini istediinden, oyuncu bunlar sonucunu
nemsemeden sadece yapmak iin yapar. Ancak Iago ve Ro
derigo iin planlar sonucu gerekleen ey kaytsz kalna
mayacak bir eydir. Bilakis, bu bir lm kalm meselesidir.
Bu yzden pencerelerde bir k aramay, seslenmeyi san
dalyeler etrafnda gereksiz bir tela iinde kouturmak ad
na deil, ierideki insanlarla gerek, canl, yakn bir temas
kurmak iin yapn. Kaplar ap lklar atmay bizi, seyir
cileri ya da kendinizi uyandrmak iin de'il, Brabantio'yu
uyandrmak iin yapn. Kendinize hedef olarak sarayn
kaln duvarlar ardnda uyuyanlar almalsnz. O duvarlar
delip gemesi iin iradenizi etrafa yaymalsnz."
Tortsov'un talimatlarna gre oynadklarnda, biz se
yirciler aksiyonlara gerekten inandk. Ama bu uzun sr
medi nk seyircinin manyetik gc Vanya ve Grisha'nn
dikkatini datt. Tortsov dikkatlerini sahneye toplamak
iin her yolu denedi.
"kinci yanl adm kendinizi fazla zorlamanzdr. Size
birok kereler bir oyuncunun sahnede l duygusunu
yitirmesinin, bylelikle yaptklarnn ok az olduunu,
byk bir seyirci karsnda daha fazlasn yapmas ge
rektiini zannetmesinin ok kolay olduunu sylemitim.
Bu yzden iinde ne varsa darya saar. Gerekte, tam
olarak aksi bir yol izlemelidir. Sahnenin bu kendine zg
zelliinin farknda olarak bir oyuncu hareketlerini art
trmaktansa, hareketlerinin drtte n kesip atmas
gerektiini hep aklnda tutmaldr. Bir jest yaptnz ya da
birka aksiyon icra ettiniz; yleyse, gelecek sefere bunun
yzde yetmi be ila yzde doksann atn. Daha nceki
almalarnz srasnda kaslarnz gevetmesini ren
mitiniz ve vcudunuzda o kadar ok gereksiz gerginlik

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak 14 7

noktas bulmak sizi artmt.

Yaptnz nc yanl ise aksiyonlannzda hibir
mantk ve ardardaln olmamasyd. Bu, hareketi sona er
dirme ve kontrol altna alma eksikliine yol aar..."
Grisha ve Vanya sahneyi en bandan tekrar oynad
lar ve Tortsov onlar, fiziksel aksiyonlarn kendilerinin de
inandklar noktaya dek tadklarn grmek iin dikkatle
izledi. Yanl yola saptklar her an onlar durdurup doru
yola ynlendirdi.
Tortsov, "Vanya" diye uyard, "lgi odan sahnede de
il salonda. Grisha, sen de kendini dnyorsun. Bunu
yapmamalsn. Kendine hayranlk duyma. Bu kadar tela
etme. Bu yanl. Sarayn iinde neler olup bittiini bu ka
dar abuk gremez ya da duyamazsn. Daha fazla zamana
ve younlamaya gereksinimin var. Yrme tarznz fazla
ca zentili ve hi gereki gzkmyor. Fazlasyla oyuncu
ii. Onu daha yaln ve serbest hale getirin. Amal yr
yn. Bunu Leo iin -Brabantio iin- yapn; kendiniz iin
ya da benim iin deil. Kaslarnz gevetin! Ar bir g
sarf etmeye ya da gsterie gerek yok! Hakiki aksiyonlarla
basmakalp hareketleri kartrmayn. Her eyi ynelimi
nizle uyum ieri::nde yapn!"
Tortsov, alkanlklarmz trplemeye ve syledii
gibi rolmzn hedeflerine ulamak iin bize doru ab
lonlar zerinden almay retmeye kararlyd. "ablon"
szcn kullanmasna, bizi ablonlar edinmeye ynelt
mesine aknlmz gsterince konumasn yle sr
drd:
"Ktleri olduu kadar iyi klieler ve ablonlar da
vardr. Size nfuz etmi, rolnzde doru bir yn tuttur
manza yardm eden iyi bir klie iinizi kolaylatran bir
eydir. in asl u ki, tiyatroya geldiinizde gsteriniz iin
yapmanz gereken her eyi -tekrar altrmalarnz yap
may, rolnzn skoruna, stnynelime, kesintisiz aksi
yon izgisine uygun olarak tm ynelimlerinizi tazeleme
yi- alkanlk haline getirirseniz, ben bunda kt bir ey
grmyorum.
Eer kendinizi rolnzn skorunun matematiksel bir

148 Bir Rol Yaratmak

kesinlikle sergilenmesi konusunda eitir ve bunu da onun

artk bir ablon haline gelecei bir noktaya dek tarsanz
size itiraz etmem. Hakiki ve iten duygular aa kartan
ablonlara kar kmam."
Uzun sreli, zorlu bir almadan sonra ortal ayaa
kaldrma sahnesinin, en sonunda bir dzene kavutuu
nu grdk. Ama Tortsov hfila tatmin olmamt. Her aksi
yon ve harekette daha fazla gereklik ve daha fazla yalnlk
elde etmeye alt. ounlukla, Grisha'nn gsterili ve
yanl olmaya devam eden yryyle urat . Tortsov
ona yle dedi:
"Sahnede yrmek ve zellikle de sahneye bir antre
yapmak gtr. Buna ramen, bu glk sahneye zg
uylamlar ve tiyatromsu oyunculukla uzlamak iin bir
neden deildir, nk bunlar yanltr ve bunlarda srar
ettiiniz srece aksiyonlarnzda hibir inan duygusu elde
edemezsiniz. Fiziksel doamz zorlamann en hafif dayat
masna bile katlanamaz. Kaslarmz syleneni yapar ama
gereken yaratc duruma zemin oluturamaz. Gerekten
de, en kk bir itensizlik bile geri kalan her eyi ykma
uratacak ve bulanklatracaktr. Eer gerek aksiyonun
tamamnda "felaketi haber veren tesadfen belirmi tek
bir kusur" varsa aksiyonun tm anlam teatral bir yan
lla dnr.
Bunun bir rnei

Sanat Yaamm

adl kitapta bulun

maktadr: Kimyasal bir tp aln ve iine organik bir madde

koyun, sonra bir baka madde daha. Bileirler. Ancak tek
bir damladan bile fazla olmayan suni kimyasal bir madde
ekleyin, bileimin tm bozulur. Matlar, tortular, taba
kalar ve zlmenin dier belirtileri ortaya kar. Doal
olmayan bir tutum ya da davran da o sentetik kimyasal
damlaya benzer, oyuncunun dier tm edimlerini bozar ve
zer. Oyuncu yaptnn doruluuna inanmay brakr ve
bu inan kayb, oyunculuunu basmakalp bir oyunculuk
tarzna dntrerek, i yaratc durumuna zarar veren

Pukin,

Boris Godunov.

Bir Roln Fiziksel Yaamm Yaratmak 1 49

baka eler meydana getirir."

Tortsov Grisha 'y bacaklarndaki kaslmalardan kur
taramad ve fiziki durumundaki bu gerginlik Grisha 'y,
yaptna inanmaktan alkoyan birok baka yanl teatral
alkanla zendirdi.
Tortsov "Seni byle yrmekten vazgeirmek dnda
yapabileceim baka bir ey yok" diye niyetini belirtti.
Bizim yapmack Grisha "Ne demek istiyorsunuz? Lt
fen beni affedin ama tatan bir heykel gibi ylece bir yerde
akl duramam" diye itiraz etti.
"Tm Venediklilerin tatan olduunu mu iddia edi
yorsunuz? stelik ou yrmekten ok gondollarna bin
dii halde. zellikle Roderigo gibi zengin ve gen bir adam.
O yzden, imdi sahnede kurum satarak yryeceinize
kanal bir gondolla gein. Bylece tatan bir heykel olmaya
zamannz kalmayacak.
Bu fikir Vanya tarafndan muazzam bir cokuyla ka
bul edildi.
ocuklarn oyun oynarken yapt gibi bir gondol
oluturmak iin sandalyeleri bir araya getirirken "Bir adm
daha atmayacam" dedi.
ki oyuncumuz sanki kk bir emberin iindeler
miesine gondolda kendilerini mekanlar belli ve daha
huzurlu hissettiler. Aynca, orada yapacak birok ey bul
dular, onlarn ilgisini seyirciden ekip sahneye odaklayan
bir sr kk fiziksel ynelim. Grisha gondolcunun ye
rine geti. Krek yerine uzun bir sopa kullanld. Vanya,
dmene geti. Gondolu yzdrdler, durdurup baladlar,
sonra yeniden zdler. Balangta btn bunlar, eylem
lerin hatr iin yaptlar nk cokusal olarak bu eylem
lerin iindeydiler. Ama ksa zamanda Tortsov'un da yar
dmyla sandalda yaptklarn, ykyle balantl bir eye,
geceleyin ortal ayaa kaldrma aksiyonuna tadlar.
Tortsov iyice yerine oturmas iin fiziksel aksiyon ka
lbnn zerinden birka kez gemelerini salad. Sonra fi
ziksel aksiyon izgisini sahnede uzatmaya balad. Ancak
Leo yalanc pencerede grnr grnmez Grisha ve Vanya

1 5 0 Bir Rol Yaratmak

hemencecik bundan sonra ne yapacaklarn bilemez bir

halde susup kaldlar.
"Ne oldu?" diye sordu Tortsov.
Grisha "te gryorsunuz, syleyecek hibir szmz
yok. Oyun metnimiz yok." diye aklad.
"Ama kendi szcklerinizle ifade edebileceiniz dn
celeriniz ve duygulannz var. Konumuz szckler deil. Bir
roln izgisi altmetinden alnr, metnin kendisinden deil.
Ama oyuncular altmetni kazmak konusunda tembeldir
ler, isel zn aramak iin hibir enerji sarf etmeyecek
leri, mekanik olarak telaffuz edebilecekleri belli szckleri
kullanarak yzeyde gezinmeyi tercih ederler."
"Afedersiniz ama yeterince tanmadm bir rolde d
ncelerin hangi srayla da vurulacan hatrlayamam
ki."
"Hatrlayamam

demekle ne kastectiyorsunuz?

Size

btn oyunu daha yeni okudum!" diye kt Tortsov.

"Unutmaya zamannz oldu mu?"
"Sadece

genel

hatlaryla

hatrlyorum .

Iago'nun,

Desdemona'nn Magribli tarafndan karln duyurup ,

kaaklarn peinden gitmeyi nerdiini hatrlyorum" diye
aklad Grisha.
"O zaman doruca gidip duyurunu yap ve nerini sy
le. Baka bir eye gerek yok," dedi Tortsov.
S ahneyi tekrarladklarnda Grisha ve Vanya'nn ak
ok iyi hatrladklar ortaya kt. Hatta metinden aklla
rnda kalan baz asl szckler de konumalarna kart.
Bire bir srada olmasa da yazarn sabitlemi olduu sahne
ieriini dzgnce aktardlar.
Bu balamda, Tortsov baz ilgin aklamalar yapt :
"Siz kendiniz yntemimin srrn zdnz ve oynay
nzla bunu akla kavuturdunuz. Eer oyun metnini
sizden almam olsaydm, baslm szckler zerinde ok
fazla alp rolnzn izgisini oluturan, altta yatan an
lam sindirmeden, dncesizce ve itenlikten yoksun bir
biimde oynayacaktnz. Bunu yaptnzda doal olmayan
bir yntemin

nlenemez

sonucundan

etkilenecektiniz .

Szckler etkin, canl anlamlarn yitirecek, alk olduu

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak 1 5 1

sesleri karan diliniz iin mekanik jimnastik altrmala

rna dnecekti. Ama bunun olmasna izin vermeyecek
kadar ileri grlym. Bunun yerine rolnzn izgisi
sabitlenene dek sizi metinden yoksun braktm. Yazarn
muhteem szcklerini, daha iyi kullanabileceiniz bir za
mana kadar sizin iin sakladm. Bylece sadece ivedilikle
okunmayacak, baz temel ynelimleri yerine getirmek iin
de kullanlacaklardr.
Sylediklerimi yerine getirin ve size izin verinceye dek
oyunun kapan amayn. Altmetin alkanln yerletir
mek iin gerekli olan zaman ayrp rolnzn hatlarn e
killendirin. Szckleri sizi eyleme srkleyecek tek silah,
rolnzn isel zn oluturacak d etkenlerden biri ha
line getirmeye aln. Yneliminizin daha iyi baarlmas
iin szckler gerekli oluncaya dek bekleyin: Brabantio'yu
ikna etme zaman geldiinde yazarn szckleri sizin iin
ncelikli bir gereksinim olacaktr. Rolnzn gerek y
nelimleriyle kendinizi zdeletirdiinizde hemen anlaya
caksnz ki, ynelimlerinize ulamak iin Shakespeare'in
dehasyla yazlm szcklerden daha iyi bir ara yoktur.
O zaman onlara cokuyla atlacaksnz, size canl ve sanki
uzun ve zorlu bir hazrlanma boyunca kullanlmaktan yp
ranmam ve donuklamam gibi gelecekler.
Bir metnin szcklerini iki nedenden dolay birer ha
zineymi gibi sakl tutun: birincisi, parlaklklarn yitirme
meleri iin, ikincisi, alkanlk yoluyla ruhsal ieriinden
yoksun olarak renilmi olan mekanik gevezelii altmet
ne bulatrmamak iin. "
Daha yeni oluturduklar altmetin izgisini temizle
mek iin Tortsov tm sahneyi Grisha ve Vanya'nn fiziksel
ve basit psikolojik ynelim ve aksiyon dizisine gre oynatt.
Baz eyler hala baarl deildi ve Tortsov bunun nedenini
aklad.
"Bir insan ikna etme srecinin doasn hala kavraya
madnz. Duygular gsterirken onlar anlamalsnz. Eer
getirilen haberler ktyse, haberi alan kimse, igdsel
olarak, eli kulandaki felaketi geitirebilmek iin elinden
geldiince ok tampon oluturacaktr. Brabantio'nun du-

1 5 2 Bir Rol Yaratmak

rumunda olduu gibi, ona sylenenlere inanmak istemez.

Kendini koruma duygusuyla bu anlk rahatszln sarho
serserilerden kaynaklandn dnme yolunu seer. On
lar azarlar ve bandan defeder. Onu ikna edecek olanlar
iin bu durum olaylar daha da gletirir. Onun gveni
ni nasl kazanr ve hakkndaki yanl dncelerini nasl
krarlar? Karlma olayn mutsuz bir babann gzlerinde
bir gereklie nasl brndrebilirler? Gerekle yzlemek
onun iin rktcdr. Tm yaamn altst edecek ha
berler, oyuncunun tiyatroda yapt gibi, ilk anda kabulle
nemeyecei bir eydir. Oyuncu olup bitenden habersizken
kendini neeli ve sakin gsterecek, haberleri duyar duymaz
da boulmaktan kurtulmak iin yakasn yrtarak etrafta
kouturuyor olacaktr. Ama gndelik hayatta, bu kriz bir
dizi mantkl adm ve meydana gelen korkun ansszln
bilincine varmay hazrlayan psikolojik bir ak boyunca
vuku bulur."
Tortsov bu ak, her biri bir ncekinden kaynaklanan
tutarl ynetimlere bld:
1 . Balangta Brabantio yalnzca kzgndr ve tat
l uykusu srasnda onu rahatsz eden sarho serserileri
azarlar.
2 . Bu serserilerin ailesinin iyi hreti hakknda ileri
geri konumalarna hakl olarak sinirlenmitir.
3 . Korkun haberleri almaya yaklatka, onlara inan
mamak iin daha bir gayretle mcadele eder.
4. Buna ramen, baz szckler kalbini delip gemi
ve duygularn incitmitir. Yaklaan felaketi hfila byk
bir iddetle reddetmektedir.
5. Daha tatminkar kantlar istenir. Ayaklarn salam

basabilecei salam bir zemin, yeni bir duru bulmaldr.

Nasl yaayabilir? Nereye dnecektir? Bir eyler yapmak
gerekir! Byle bir durumda eylemsiz kalmak en ac veren
eydir.

6. En sonunda ne yapacana karar verir. Acele etmek,

onlar yakalayp cn almak, tm ehri ayaa kaldrmak,
deerli kzn kurtarmak!
Leo edebi yetenei olan biri. Altmetnin izgisini takip

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak 1 53

edebiliyor, buna ramen bu duygulardan deil, gerek

elendirilmi dncelerden hareket ediyor. Bu yzden
onunla szckler hakknda tartmak gereksizdi. Dn
celerini anlatacak kendi szcklerini kolaylkla buldu ve
isel anlamn anlad iin sahnenin asl amacna sadk
kald. Szcklerin baz tam olarak oturmayan ve ie sindi
rilemeyen seimi dnda, Tortsov, mantksal ak asn
dan onunla metin arasnda hi uyumazlk olmamasndan
memnundu. Grisha ve Vanya, Leo'nun oluturduu szel
ak boyunca ilerlemeyi daha kolay buldu.
Bu yzden sahne rahat ilerledi. Ancak Grisha sahneyi
bozmadan edemedi. Gondoldan atlad ve yine etrafta alm
satarak yrmeye balad. Tortsov, bunun Iago'yu daha da
belirgin hale getirmeye yaramayacan hatrlatarak onu
trpledi. Tersine, kimliini dar vurmamak ve tannma
mak iin gizli bir yerlerden seslenmek ona en uygun davra
n biimiydi. Nereye saklanmalyd? Bu noktayla ilgili ola
rak, rhtmn, platformun ve sarayn ana kapsnn mimarisi
hakknda uzun bir tartma oldu. Oyuncular ardna sak
lanabilecekleri keler, stunlar istediler. stne, Grisha
alm satarak yrmeye devam ettii iin, Iago'nun sahneyi
gze arpmadan terk ediini enine boyuna prova ettiler.

Bugn kalabalk bir sahne gsterimi vard. Daha nceki

provalar salonun arka sralarnda izleyen tiyatrodaki bir
ka "rak" da n sralara doru arld. Bandan beri
disiplinleriyle aknlk uyandrmlard ve yaklamlar
bizi bu kez artmaktan te sayg duymaya zorlamt.
Tortsov'un onlarla almay kolay ve makul bulduu ak
a grlyordu nk ne yaplacan ok iyi anlyorlard.
Ynetmenin ya da eitmenin tek yapmas gereken kurtu
lunmas gereken klie ve hatalar ya da benimsenmesi ve
saklanmas gereken iyi yanlar gstermekti. Bu raklar
evde devlerini yapp bu devleri snfa kontrol edilmeleri
ve onaylanmalar iin getirirler.
"Oyunu biliyor musunuz?" diye sordu Tortsov.

1 5 4 Bir Rol Yaratmak

Yant askeri bir kesinlikle salonda nlayarak "Biliyo

ruz!" diye geldi.
"lk sahnede ne gstermeyi ve anlatmay dnyor
sunuz?"
"Tela ve kovalamaca."
"Bu aksiyonlarn ve yaanmlarn doasn biliyor mu
sunuz?"
"Evet."
"Greceiz. " Burada Tortsov raklardan birine dnd.
"Bu anlk tela ve kovalama sahnesini oluturan fiziksel ve
temel psikolojik ynelim ve aksiyonlar nelerdir?"
"Hala yar uyur haldeyken ne olup bittiini anlamak.
Kimsenin ne olduunu anlayamad bir eyi aydnlatmak.
Birbirimizi sorgulamak, al takke ver klah tartmak; eer
cevaplar tatmin etmiyorsa, birinin fikirlerini seslendirmek,
anlamaya varmak, iyi kurulamam olan s inamak ya da
kantlamak.
Darda lklar duyar duymaz ne olup bittiini an
lamak iin pencerelerden bakmak. Bata bakabileceiniz
bir pencere bulamazsnz ama en sonunda bir tane bulur
sunuz. Bu grltclerin ne diye bardklarn dinler ve
dar bakarsnz. Kim bunlar? Tartmalar srer, bazlar
bunlar hi tanmadklar insanlar zannederler. Roderigo
tannr. Onu dinler ve ne diye yrtndn anlamaya al
rsnz. Bata Desdemona'nn byle bir ey yapm ola
cana inanmak imkanszdr. Dierlerini bunun bir hile
ya da sarho uydurmas olduuna inandrmaya alr,
grlt yapanlar sizi uykunuzdan ettikleri iin azarlars
nz; onlar tehdit eder ve kovarsnz. Yava yava syledik
lerinin doruluuna inanrsnz. Komularnzla beraber
ilk izlenimlerinizi deitirirsiniz. Olanlar iin duyduunuz
utan ya da znty da vurursunuz. Nefretinizi kusar,
Maribli'ye lanet okur ve ona tehditler savurursunuz; ne
yaplacan, meselenin zerine nasl gidileceini akla
kavuturursunuz. Bu durum iin tm zmleri dnr,
kendi plannz savunur, dierlerininkini eletirirsiniz. Li
derlerin grn almaya abalar, Brabantio'yu grlt
yapanlarla konumasnda desteklersiniz. Onu intikama

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak 1 5 5

kkrtr ve takip ile ilgili emirleri dinleyip onlar harfiyen

yerine getirmek iin frlarsnz."
"Dier ynelim ve aksiyonlar," diye devam etti rak,
"karakterlerin rolleri ve saraydaki insanlarn grevleriyle
uyum iinde olacak. Bazlar silahlar tayacak, dierleri
fenerleri getirecek ve odalar aydnlatacak, zrhlarn ku
anp balklarn ve kalkanlarn alacaklar. Birbirlerine
yardm edecekler. Kadnlar, erkeklerini savaa gnderir
gibi gzya dkecekler. Gondolcular gondollarn, krek
lerini, tm donanmlarn hazr edecekler. Liderler gruplar
oluturacak ve eylem planlarn anlatp onlar kaaklarn
ardndan farkl ynlere yollayacaklar.

Nereye

gidilece

i ve nerede yeniden buluulaca aklanacak. Liderler

altlarndakilerle grp onlar dmann stne kar
srecek. Dalacaklar. Sahnenin uzatlmas gerekiyorsa,
dnmelerini ve dndklerinde gerekletirecekleri yeni y
nelimlerini yerine getirmelerini salamak iin eitli baha
neler bulunmal. "
Szcleri "Byle bir sava sahnesi iin o k a z insan
olduundan "yryerek geme" ya da "hareket cmb"
oyunu dzenlemek gerekecek" diye bir uyar yapt.
Tortsov hemen bize bu zel terimlerin anlamn akla
maya koyuldu. "Yryerek geme" oyunu eitli gruplarn
srekli olarak bir yne hareket etmesi anlamna geliyormu .
Tortsov bir gruba saraydan gelen, konuan insanlar oda
oluturmalarn ve sadan kmalarn syledi. Bir baka
gruba yine aynsn bu sefer soldan karak yapmasn sy
ledi. ki grupta sahnenin arkasna gelir gelmez manevray
ayn karakterler gibi deil, yeni oluturulan odaklarn ka
rakterleri gibi tekrarladlar. Deiimi salamak iin sahne
arkasnda, kostm ve silahlarn dikkat ekici, tipik par
alarn (miferler, pelerinler, apkalar, mzraklar) karp
yerlerine kardklarna benzemeyen farkl kostm ve silah
paralar verecek kostmcler ve yardmclar olacakt.
"Hareket cmb" oyunu iin ise Tortsov yle bir
aklama yapt: Eer bir yne doru toplu bir yneli var
sa, etki verili bir yere doru belirli bir yneliten dou
yorsa, bu hareket dzenlenmi bir hareket gibi grnr.

1 56 Bir Rol Yaratmak

Ama eer iki farkl grubu birbirinin zerine srp, onlar

buluturur, arptrr, szck atmasnda bulundurur,
sonra birbirinden ayrr ve sahneden uzaklatrrsanz; bir
tela, kaos izlenimi elde edersiniz. Brabantio'nun dzenli
bir gc yoktu. Bu olay hizmetkarlar vesilesi ile olutu
rulmutu. Bu yzden askeri bir disiplinleri olamaz; her
ey bo bulunulan bir anda, plansz, kark bir hareket
halinde meydana gelir. "Hareket cmb" oyunu ise by
le bir hava yaratmaya yardmc olur.
Tortsov, sorgulamay tamamladktan sonra "Bugn

k gsterim iin sizi kim altrd?" diye sordu.

"Pertunin" diye yant geldi, "Rakhmanov da kontrol
etti . "
Tortsov ikisine d e teekkr edip szcy kutlad ve
hibir deiiklie gitmeden nerilen plan kabul edip
raklar bizimle, oyuncularla birlikte, bu plan sahnelemeye
ard.
raklar yek vcut kalkp tereddtsz ve en dzenli
halleriyle sahneye ktlar.
"Bizim tarzmz deil!" diye fsldadm yanmda oturan
Paul'e.
"Bunu nasl buldun? Dikkat et! Bu bizi adam etmek
iin yaplyor!" diye yantlad Paul.
"Ama iyi alyorlar! Dil ve gelenek!" diye bard Van
ya onaylayarak.
raklar sahneye vardklarnda ynelimlerini en iyi e
kilde gerekletirmek iin vakitlerinin bir blmn kon
santrasyona ayrdlar. Byk bir dikkatle saray betimle
yen sandalyenin arkasnda ve nnde, yani sarayn iinde,
bir yerden dierine hareket ettiler. stedikleri aksiyonu elde
edemeyince durup yeniden dndler, birka deiiklik
yaptlar ve daha nce baaramadklar eyi tekrar ettiler.
Bu srada, daha nce syledii gibi bir aynann yerini alp
grdklerini yanstan Tortsov karmlarn aktard:
"Bespalov, sana inanmyorum! Dondych, bu iyi! Vern,
abartyorsun . "
Hi aksesuar yardm olmadan oynamalarna ramen
ne yaptklarn, hangi eyleri topladklarn ya da koyduk-

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak

1 57

larn anlamam beni ok artmt. Aynca btn dikkat

lerini zerinde toplamadan tek bir eyi bile yerinden kal
drmadlar. Her ey en sonuna kadar "kullanld".
Salon ve sahneyi neredeyse kiliseye zg bir atmosfer,
bir eit tren havas doldurdu. Sahnedekiler alak tonlar
da konuurken s eyirciler hareketsiz, sessizce oturdular.
Ksa bir es srasnda Tortsov, her birinin hangi rol
oynadn aklamasn istedi. Her bir katlmc taban k
larna kadar gelip srayla kim olduunu aklad .
lk genlik an geride brakm, etkileyici bakl,
yakkl biri "Brabantio 'nun kardei!" diye cevaplad. "Ko
valamay ve yaplacaklar sanki bir gezi kurulu efiymi
gibi organize eder. Enerjik ve hain biridir. "
kisi iyi grnml, dier ikisi ise pek iyi grnml
olmayan drt kii "drt gondolcu" cevabn verdiler.
iman, yalca bir bayan "Desdemona'nn dads"
dedi.
"Karlmaya yardm eden iki hizmetkar. Ka tez
gahlayan Cassio ile birlikte dolap evirirler. . . "
"imdi ilk sahnenin fiziksel eylemlerini benim iin oy
nayn. Nasl deitiini bir grelim ."
Oynadk. Birka hatay saymazsak sahne, zellikle
raklarn yaptklar, iyi gitmi gibi grnd bize.
Tortsov unlar syledi:
"Eer her zaman blmlerinizde bu izgiyi izler ve her
fiziksel aksiyona inanrsanz, ksa zamanda bizim skor
diye adlandrdmz rolnzn fiziksel yaamn yaratrs
nz. Size bundan daha nce de bahsetmitim. imdi kendi
deneyimlerinizle bunlarn nasl bir araya getirileceini g
ryorsunuz. Eer sktrr, younlatrr ve her bir nemli
ynelimin ve aksiyonun znn bir sentezini yaparsanz,
Othello'nun ilk sahnesinin skorunu elde edersiniz."
Skoru oluturan ana paralan sizin iin adlandra
cam:
lk temel ynelim ve aksiyon: Roderigo'yu Iago'ya yar
dm etmesi iin ikna etmek.
kincisi: Brabantio 'nun tm ev ahalisini ayaa kaldr-

1 5 8 Bir Rol Yaratmak

mas (tela).
ncs:

Takip iin hazrlama.

Odaklan ve takibi btnyle organize

Drdncs:

etme.
imdi, bu birinci sahneyi oynamak iin buraya gel
diinizde bu temel ynelim ve aksiyonlar mmkn oldu
unca iyi sergilemekten baka hibir ey dnmeyin. Her
biri fiziksel ve psikolojik doas asndan olduu kadar,
mantk ve tutarll asndan da incelenmi, tartlm
ve allmtr. Bu yzden imdi size skorun herhangi bir
evresini ifade edersem -mesela 'Brabantio malikanesinin
btn sakinlerini ayaa kaldrn'- bunun gerek hayatta
nasl yapldn ve sahnede nasl yaplmas gerektiini bi
lirsiniz. Bunun oyunun asl amac ve asl karakterleri iin
mmkn olduu kadar faydal olacak ekilde yaplp ya
plmadna dikkat edin. imdilik size btn gereken bu.
Sadece baladmz ile kalmayn. Her gn gelin ve tm
sahnenin olmasa bile en azndan ana hatlarnn zerinden
gidin. Bunun temel ynelim ve aksiyonlar daha da kuv
vetlendirmesine ve onlan yoldaki iaretler gibi byk bir
titizlikle sabitlemesine izin verin. Ayrntlar, kk bileen
blmler ve onlann adaptasyonu ve sergilenmesi zerinde
fazlaca dnmenize gerek yok, daha ziyade onlan her se
ferinde doalama yoluna gidin. "
"Bundan korkmayn. Sergileyecek hazrlanm birok
malzemeniz var ve bunlar daha ekici klmak iin srekli
gelitiriyor olacaksnz. Zaten asl iyi ynelim ve aksiyonlar
bir oyuncuyu heyacanlandrp onu yaratc olmaya kkr
tan ynelim ve aksiyonlardr. Taslak halindeki temel ama
ve aksiyonlarn gelitirilmesi iine daha da derinlemesine
girme noktasna ulatmzda roln yaratmna ilikin
yeni bir evre ile kar karya geliriz. "
p
p

"imdi k noktamza geri dnyorum, uruna bir roln

fiziksel yaamn yaratmak iin son deneyimizi yaptmz
eye: Bir oyuna ve bir role daha doal, dolaysz, sezgisel,
isel bir yaklamn yollan ve aralarn nasl bulabiliriz

Bir Roln Fiziksel Yaamn Yaratmak 1 59

sorusuna.
Fiziksel yaamn yaratlmas, iin yarsdr nk bi
zim gibi, roln de iki doas vardr: fiziksel ve ruhsal. Sa
natmzn asl amacnn dsal olan iermediini, sahnede
yaptmz eyi aktarmak iin bel baladmz eyin insan
ruhunun yaamnn yaratm olduunu syleyeceksiniz.
Sizinle ayn fikirdeyim ama ite tam da bu yzden al
mamza herhangi bir roln fiziksel yaamyla baladm .
imdi size bu beklenmeyen sonucun nedenini akla
yaym. Biliyorsunuz ki, bir rol bir oyuncunun iinde kendi
bana ekillenmiyorsa, oyuncunun ona d1tan ie doru
giderek, ters ynden yaklamak dnda bir aresi yoktur.
te benim de yaptm bu. Rollerinizi sezgisel olarak his
setmediniz, ben de bu yzden onlarn fiziksel yaamlary
la ie baladm. Bu biraz maddi, somut bir ey. Emirlere,
alkanlklara, disipline ve altrmaya yant verir. Kaprisli,
gelip geici, uar duygulara gre daha elle tutulur bir ey
dir. Ama sadece bu da deil. Yntemimde gizli daha nemli
faktrler var: Ruh, bedenin eylemlerine iten , amal, re
tici olduklar takdirde yant verebilir. Bunlarn durumlar
sahnede zellikle nemlidir, nk bir rol, gerek hayat
taki aksiyondan farkl olarak iki izgiyi -dsal ve isel ak
siyon- karlkl bir abayla bir araya getirmelidir ki verili
bir ynelimin stesinden gelebilsin. Oyunculukta en ter
cih edilebilir durum, ikisinin de birbirine uygun olmasn
salayan ayn kaynaktan, yani oyundan kmasdr.
O zaman neden genelde sahnede tam tersini gryo
ruz. Bir roln isel izgisi budanr ve bu izgi, alkanlk
gerei sahnede otomatik bir biimde dolamaya devam
ettii srada, sradan nyarglar tarafndan yaratclktan
saptrlan oyuncunun kiisel izgisiyle yer deitirir? Bu
durum oyunculua ynelik biimci, bayatlam bir tavr
dan kaynaklanr.
Role fiziksel yaklam yaratc duygular iin bir tr
akmlatr grevi grebilir. sel cokulanmlar ve hisler
elektrik gibidir. Onlar bolua brakrsanz kaybolurlar.
Ama rolnzn fiziksel yaamn hislerle doldurduunuz
da iinizde doan cokulanmlar fiziksel varlnzda, derin-

1 60 Bir Rol Yaratmak

den hissedilen fiziksel aksiyonlarnzda kk salacaklardr.

Oraya szacaklar, orada emilecekler, rolnzn fiziksel ya
amnn her bir anna bal hislerle birleecekler ve bylece
de oyuncunun geici duygular ve yaratc cokulanmlan
desteklenmi olacaktr. Bu yaklam sayesinde bir roln
souk, nceden hazrlanm fiziksel yaam isel ieriini
kazanr. Bir roln iki doas, fiziksel ve ruhsal olan, bir
biriyle kaynar. Dsal aksiyon isel anlam ve isel histen
gelen bir scaklk kazanr, dieri de kendisini fiziksel biim
de, dsal ekillendirmeyle ifade etme frsatn bulur.
ime fiziksel adan balamamn daha az pratik olma
yan bir nedeni daha var. Cokularmz iin en kar konul
maz

zokalardan birisi hakikat ve bu hakikate olan inanc

mzda yatar. Sahnedeki bir oyuncunun aksiyonundaki ya

da genel durumdaki organik fiziksel aksiyonun yalnzca en

kk parasn hissetmeye ihtiyac vardir, hemen ardn
dan cokular gvdesinin yaptnn hakikiliine duyduu
isel inanca tepki verecektir. Bizim iin fiziksel doamzn
alannda hakikat duygusunu uyandrmak ve ona inanmak,
ayn eyi ruhsal doamzn alannda yapmaktan mukaye
se kabul etmez bir biimde daha kolaydr. Bir oyuncunun
kendisine inanmas yeterlidir, ruhu tm isel ynelimleri
ve rolnn cokulanmlann almak iin alacaktr. Ama
hislerini zorlarsa, onlara inanamayacaktr ve inan olma
dan rol asla gerek anlamda hissedemeyecektir."
"Dsal fiziksel aksiyonlar isel zlerle, bir roln
ruhsal yaamyla doldurmak iin elverili malzemeye sa
hip olmalsnz. Bunu oyunda ve rolnzde bulursunuz.
yleyse imdi dikkatimizi oyunun isel ieriini inceleme
ye evirebiliriz."

BLM VI

ANALZ

Bugnk dersimiz, zerinde

ci (Analiz) yazl bir yafta ile

Rol ve Oyunu nceleme Sre

balad.

Tortsov "Bir oyuncunun bana gelebilecek en iyi

eyin,

btn rolnn oyuncunun iinde kendiliinden

olumas olduunu tekrarlamama izin verin" dedi. "Bu tr

anlarda, oyuncu btn 'sistemleri', teknikleri bir kenara
brakabilir ve kendini btnyle sihirli doann iradesine
teslim edebilir. Ne var ki, hibiriniz bylesi bir durumla
karlamadnz. Bu yzden, imgeleminizi canlandrmak,
duygularnz ayartmak ve bu sayede doal, dolaysz, sez
gisel yaam, rolnzn tamamna olmasa bile en azndan
bir blmne aktarmanz salamak iin bavurulabilecek
btn olas yollara bavurduk. Bu almalarn bir ks
m sonu verdi. Oyunun farkl blgelerinde yaamn anlk
parltlar olutu. Artk, Shakespeare 'in eserine dnk do
laysz, anlk, sezgisel yaklamn at btn patikalarda
belirgin bir ekilde mesafe alm bulunuyoruz. Peki, iin
de hibir yaam belirtisi tamayan yerlerde yeni aydnlk
blgeler oluturmak iin neler yapabiliriz? Sahne stn
de temsil edilen karakterlere d mdahaleler araclyla
nasl daha da yaknlatrlabilirsiniz? Bunun iin

analiz

srecine ihtiya duyulur.

Bu analiz neyi ierir ve amac nedir? Amac, oyuncuyu
ayartacak yaratc itkiyi arayp aa kartmaktr, ki bu it
kinin yokluunda rolle hibir zdelik kurulamaz. Analizin
amac bir roln ruhunun btn bileenlerini, isel ve d
sal doasn, hatta bir insan ruhu olarak btn yaayn
zmseyebilmek amacyla

kazandrmaktr.

roln ruhuna cokusal derinlik

Analiz, roldeki insan ruhunun yaay

na ait dsal durumlar ve olaylar inceler, rolde ve oyun

cunun kendisinde ortak olan cokulan, duygulanmlar,

1 62 Bir Rol Yaratmak

deneyimleri, rolyle arasndaki balarn gelimesine n

ayak olabilecek her trl eyi oyuncunun kendi ruhunda
aratrr ve yaratclk iin elverili tinsel ya da baka ne
trl bir malzeme varsa hepsini arayp aa karr.
Analiz zmler, kefeder, inceler, aratrr, tartar,
tanr, reddeder, onaylar. Bir oyunun ve roln ana dorul
tusunu ve dncesini, stnynelimini ve kesintisiz ak
siyon izgisini aa karr. mgeleme, duygulara, dn
celere ve iradeye salad malzeme budur."
Grdnz gibi, analizin yerine getirmesi gereken
saysz grevi vardr ama ilk anda, almamzn balan
gcnda, oyuna dnk ilk tesadfi yaklammz srasnda
gzden kam olan o en deerli incileri, bir deha ya da
byk yetenek olan yazarn eserinde var olan yaratc itki
yi arayp aa karmaya, anlamaya ve ona hak ettii de
eri vermeye alr. Bir oyuncunun yaratcl' duyarldr,
gzel olan her eye karlk verir. Yaratc itki oyuncuda
doal olarak yaratc bir tepki uyandrr. Bu tepki karlk
olarak oyunun karanlk blgelerine k tutar ve zetlemek
gerekirse hakiki duygulanmlar uyandrr. Bu ksmi duy
gulanmlar oyuncunun rolne daha da yaknlamasna
hizmet eder. O halde, u anda ilk hedefimiz, yazarn eseri
nin derinliklerine gmd, oyuncuyu heyecanlandracak
yaratc itkiyi arayp aa karmaktr.
Bildiiniz gibi, ncelikle, cokulara gre denetime ok
daha yatkn olan aklmza bavururuz. Ama, bunu salt zi
hinsel bir sremiesine ele almayz. nce aklmz kulla
nrz, ki aklmz bir nc gibi yollara dsn ve keiflerde
bulunsun. Akl, oyunun ve tek tek her bir roln btn
dzlemlerini, btn ynlerini, btn bileenlerini tetkik
ederek ie balar. Bir nc rehber gibi, yeni ufuklar amak
iin katettii yollarda duygularmz adna yeni iaretler b
rakr. Ardndan, ncnn at bu yollarda yaratc co
kular ilerler ve sonra, aray sona erdiinde akl yeniden
devreye girer, ama bu kez kstlanm yeni bir ilevle . Artk,
baarya ulam cokular bir araya getiren ve kazanmla
r pekitiren bir toparlayc ilevi grr.

Analiz 1 63

yleyse, analiz yalnzca zihinsel bir sre deildir.

Baka birok unsur, oyuncunun doasnn btn kapasi
tesi ve nitelikleri iin iine girer. Bu unsurlara, kendilerini
aa vurabilecekleri mmkn olan en geni alan verilme
lidir. Analiz, bir oyunu tanma, yani hissetme aracdr. Bir
oyuncu, ancak sahici cokusal deneyim yoluyla bir roldeki
insan doasnn mahrem nimetlerine nfuz edebilir ve ora
da insan ruhunda sakl olan o grlemez, iitilemez ya da
bilin yolu ile ulalamaz eyleri tanyabilir, hissedebilir.
Akln kuru oluu bir talihsizliktir. Akl, her ne kadar za
man zaman bilind bir esin patlamasna meydan veriyor
olsa da, ou kez ldrr de. Bilinli doas yoluyla, ya
ratclk iin ok byk deer tayan duygular ou kez
boar ve yok eder. yle ki, analiz srecinde akl, azami bir
dikkat ve zenle kullanlmaldr.
ocukluumda, yalnzca ezberlemi olmak iin Volga
kysndaki ehirlerin adlarn altm zaman ok sklr
dm ve bir trl hafzama yerletiremezdim. Ama, byyp
okul arkadalarmla beraber Volga boyunca tekne gezileri
ne ktmzda, deil byk ehirlerin, en kk mezrala
rn, yerleim blgelerinin, iskelelerin bile ismini rendik
ve bunlar yaammz boyunca unutmadk. Bugn, oralar
da kimlerin yaadn, neler satn alnabileceini ve neler
retildiini bile hatrlayabiliriz. Hi niyetimiz olmad hal
de, kendimizi mahalli dedikodular ve ak sak hikayeler
de dahil olmak zere yaamn en mahrem ynleriyle i ie
bulduk. Tantmz her ey, bizim hibir abamz olmak
szn, hafzalarmzn raflarnda zenle yerlerini ald.
Bir eyi sadece bilgi olsun diye renmekle, ondan
yararlanmak iin renmek arasnda dalar kadar fark
vardr. lk durumda, bu bilgileri saklayacak hibir yer bu
lamazsnz. kinci durumda ise, yer zaten hazrlanmtr
ve rendiiniz her ey, bir suyun kendisi iin hazrlanm
bir havuza ya da bir kanala akmas kadar doal bir ekilde
hemen o yere doru akar.
Ayn durum bir oyun analizi iin de geerlidir. Eer,
bir analiz yapyor ve sadece duygulanmlar adna duyu
lan duygular aryor olsaydk, bu duygulara ok az yer bu-

1 64 Bir Rol Yaratmak

lurduk ve onlardan ok az faydalanrdk. Ama eer analiz

yoluyla elde edilen malzeme rollerimizin olduka s olan
fiziksel

yaamn

derinletirmek,

hakllatrmak ya da

canlandrmak iin ihtiya duyduumuz bir eyler ise, ite

ancak o zaman oyundan ve rollerden aa karlm olan
yeni malzeme faydal uygulama alanlan bulacak ve coku
larn filizlenmesi iin verimli topraklar bahedecektir.
Bir roln fiziksel yaamna skor hazrlamak alma
mzn sadece balangcdr. En nemli aama nmzde
dir; bir roln fiziksel yaamn, o roln ruhsal yaamnn
balad en derinlere ulaana kadar derinletirmek, sana
tmzn ana ynelimini yaratmak. Bu ynelim u ana dek
byk lde hazrlanm olup gerekletirilmesi o kadar
zor olmayacaktr. Eer, duygulara dorudan, hibir hazr
lk ya da destek olmadan ulamaya alrsanz, onlarn
dokusunun narin maddesini kavrayvermertiz ya da abu
cak yakalamanz zordur. Ama rollerinizin fiziksel yaamna
ilikin maddi, fiziksel, somut bir izginin salam desteini
aldnza gre artk bolukta salnmayacaksnz, iyice be
lirginletirilmi bir patika boyunca ilerliyor olacaksnz.
Bir insann fiziksel var oluunun bilgisi gelime iin
grkemli ve bereketli bir topraktr. Burada tohumu atlan
her eyin maddi dnyada somut bir dayana bulunur.
Orada temellendirilmi aksiyonlar, zellikle bir rol kur
maya yardmc olur, nk sahne stnde yaplanlara bir
inan duygusu oluturan irili ufakl gereklere bu alanda
rastlamak daha kolaydr. stelik, inan ve gereklik duy
gusunun cokularnz iin ok gl bir ekim alan oldu
unu zaten biliyorsunuz.
Geriye dnp dnn: Rollerinizin fiziksel varln
da itenlikle yaadnz zaman duygularnz hareketsiz mi
kald? Bu srecin ierisinde daha da derinleirseniz ve by
le bir anda ruhunuzda neler olup bittiini izlerseniz, sahne
stndeki fiziksel aksiyonlarnza elik eden inan sayesin
de rolnzn dsal yaamna yakn, ruhunuzla mantksal
bir ba olan cokular hissedeceinizi greceksiniz.
Beden yumuak baldr,

duygular kaprislidir. Bu

yzden, rolnzde insan ruhunu kendiliinden yaratam-

Analiz 1 6 5

yorsanz, rolnzn fiziksel varln yaratn.

Bir oyunun ve rollerinin analizi yoluyla bir eyler
renmenin pek ok yolu vardr.
Oyunun ieriini yeniden anlatabilir, yazarn sundu
u verili durumlarn, olgularn ve olaylarn listesini olu
turabiliriz. Oyunu kk paralara ayrabilir, onu zm
leyebilir, katmanlarna ayrabilir, sorular ortaya atabilir,
cevaplar bulabiliriz, metni tamamen uygun tonlamalar ve
duraklamalarla okuyabilir ve karakterlerin gemi ve gele
ceine yle bir gz atabilir, genel tartmalar, mnakaalar
ve mnazaralar organize edebiliriz. Grnen ve birbiriyle
kaynaan aydnlk blgeleri yakndan izleyebiliriz, btn
olgular tartabilir ve tahmin edebiliriz, birimler ve ynelim
ler iin isimler bulabiliriz. Uygulamaya dnk birbirinden
farkl btn bu yntemler tek bir analiz srecinin, ya da
oyunu ve rollerinizi tanmann bir blmdr.
Size pratik rnekler vereceim. Ancak bunlarn bir
rpda ve prova etmekte olduumuz tek bir sahnede ya
plabilmesi mmkn deildir. Bu kafanz kartracaktr.
Kafanza taklacak ve size ar bir belirsizlik izlenimi vere
cek ekilde oraya yerleecektir. Bu yzden, analizin teknik
yntemlerini yava yava, her sahnede tek tek uygulaya
rak gstereceim."

D ersimizin sonunda Tortsov bize yaplacak ileri sralad.

Rakhmanov'un snfna gitmemizi syledi ve daha nce
toplanm olan

Othello metinlerini geri datmas iin ha

ber yollad. Her birimiz, nclleri terk etmeksizin, yazarn

ynergelerinin birer kopyasn karmakla ykmlydk.
Bunun yan sra karakterlerin diyaloglarndan ve tiratla
rndan bazlarn sememizi ve bu diyalog ve tiratlardan,
karakterlerin kiilikleri ve ikili ilikileri, verili olgularn
aklanmas ve hakllatrlmas, aksiyonun gerekletii
mekanlar, kostmler, isel cokularn aklanmas ve ben
zeri dier eylerle ile ilgili her eyin -oyunun metninden
karabilecek her eyin- bir kopyasn karmamz istedi.

166 Bir Rol Yaratmak

Btn bu alntlar, Rakhmanov'un talimatlar dorultu

sunda, birletirip bir liste oluturmamz ve dersin hesa
bna atmamz gerekiyordu. Oluan kopyalar her birimize
geri verilecek ama oyun metni bizden tekrar alnacakt.
Tortsov "Kendi payma ben" diye sze balad, "dekor
ve kostmler iin taslak hazrlayan ressam greceim. lk
sahnenin genel prodksiyon plan zerinde alacak ve
yazarn belirttiklerine ek olarak gelecek derste size kendi
nerilerimi de aktaracam. O zaman yararlanabileceiniz
btn bilgiler nnze serilmi olacak."
Rakhmanov oyunu yksek sesle okudu ve biz de o
ne zaman oyundaki rolleri, onlarn birbirleriyle ilikilerini
ya da psikolojilerini, yazarn prodksiyon, yorum, dekor,
vesaire ile ilgili notlarn karakterize eden bir eyden bah
setse onu durdurduk. Tuttuumuz notlarn toplam bir
ka sayfay buldu. Bu notlar gruplara ayrdk (dekor, kos
tm, yazarn notlar, karakterizasyon, psikoloji, dnce
ler, vs.) Bu, ertesi gn Tortsov'a sunacamz yeni bir liste
meydana getirdi.

Bugn Tortsov yle konutu: "Yazarn oyuna katt her

eyi eksiksiz olarak elde etmek, toparlamak ve ayn za
manda yazarn yalnzca ipularn verdii eyleri, oyun
cunun gereksindii bilgiyi netletirmek iin size bir oyun
zerine dnme srecinde yararlandmz bir baka
teknik ara neriyorum. Kastettiim ey bir dizi soru ve
cevap. rnein:
"Aksiyon ne zaman gerekleiyor? 16. yzylda Vene
dik Cumhuriyeti'nin kurulu yllarnda.
Hangi mevsimde?

Gndz m,

yoksa

gece

mi?

Brabantio'nun saray nndeki ilk sahne bir sonbahar ya

da bir k vakti, denizde iddetli frtnalar eserken geer.
Gkyznde kara bulutlar vardr ve bir frtna kopmak
zeredir. Aksiyon btn Venedik derin bir uykuya da
larken, gece ge bir saatte gerekleir. Eer seyirci olayn
getii saatten haberdar edilmek istenirse, bir kuledeki

Analiz

1 67

saat on biri vurabilir. Ama, tiyatroda bu tr bir efekt bir

atmosfer yaratmak iin oka kullanld iin, son derece
dikkatli olunmal ve ancak baka are kalmadnda bu
tr bir efekte bavurulmaldr.
Aksiyon nerede gerekleiyor? Venedik'te. Asilzadele
rin saraylarnn bulunduu Byk Kanal'n ok uzanda
olmayan aristokratik bir yerleim blgesinde. Sahnenin
byk bir blm suya ve yalnzca kk bir blm dar
bir kaldrma -bir ky ehrinde bu tipik bir eydir- ve sa
rayn giriinin ya da kapnn nndeki sahanla ayrlm
tr. Seyircinin, sarayn alt ve st pencerelerini grebilmesi
tercih edilebilir, bylece ierideki gece lambalar, kandiller
ve kouturmacalar pencerelerin ardnda uykusundan fr
lam bir ev ahalisi ve byk bir heyecan olduu izlenimi
uyandrabilir."
renciler gerek bir nehir ve salnan gondollar etkisi
nin sahne zerinde oluturulabilecei konusunda kuku
luydu, ama Tortsov tiyatronun byle eyler iin yeterli do
nanma sahip olduunu syledi. Nehrin dalgacklar eitli
hzlarda dnen bir kromotrop ile alan zel bir tr projek
siyon yardmyla yaplr. Bu projeksiyon, daha ok byl
bir fener gibi, etrafa anlk olarak k akar ve tam olarak
hafif dalgal bir nehir etkisi verir. Dalga oluturmann
baka mekanik aralar da var. rnein, Beyrut'ta, Uan
Hollandal prodksiyonu iin yzen, manevra yapan, kendi
etrafnda dnen ve birbirinden uzaklaan iki byk gemi
sergiliyorlar. Bir tanesi limana yanayor. Bu manevralar
ve dnler srasnda dalgalar farkl ynlerden sahneye vu
ruyor ve gemilere gerek bir deniz gibi hafife arpyor.

"imdi teleskopumuzu oyundaki glkle kavranabilen, ol

duka belirsiz noktalar zerinde younlatrmalyz ki ona
hayat vermek iin yardm alabilelim. Nasl ilerleyeceiz?"
"Oyunu tekrar didiklemeliyiz, yani oyunu enine bo
yuna tartarak yeniden okumalyz. Bahse varm 'biz oyu
nu okuduk, biliyoruz' diye kar kacaksnz. Ama oyunu

okumu olmanza ramen hfila bilmediinizi birka rnek

le size kantlayacam.
Sadece bu kadar olsa iyi, baz yerlerde metni gramer
ve szck yaps olarak zmlemeyi bile beceremedliniz.
stelik, bizim deyimimizle aydnla kavumu blmler
de dahi, ne sylendiine dair yalnzca yaklak bir fikre
sahipsiniz.
rnek olarak bu byk, aydnlk paracklardan birini ele aln; Othello'nun Senato'ya yapt konuma:

ok kudretli, yce, saygdeer senyrler,

Soylu, iyiliksever efendilerim,
Bu ihtiyann kzn kardm doru,
Onunla evlendim de, suumun hepsi bu,
Baka da bir ey yapm deilim.
"Bu konumaya yerletirilmi olan btn ierii anl
yor -hissediyor- musunuz?"
"Evet. Sanrz ne hakknda konutuunu anlyoruz.
Desdemona'nn karlmas!" diye renciler kendilerinden
emin bir ekilde yantlad.
Tortsov "Hayr, tam olarak deil" diye szlerini kesti.
"Yksek mevkideki bir brokratn kzn karmaktan ve
bunu hasbelkader Senato'nun emrinde almak duru
munda kalm bir yabanc konumundayken yapmaktan
bahsediyor. Syleyin, Othello'nun grevlendirildii hizmet
nedir? Senatrlere 'efendilerim' diyor. Onlarla arasndaki
iliki nedir?"
"Onun bir general, askeri bir grevli olduu" kararna
vardk.
"Bizim deyimimizle, bir tr sava bakan ve senatrler
de bakanlar kurulu mu, yoksa, Othello yalnzca bir p aral
asker ve senatrler de lkedeki btn balayc kararlar
alan tam yetkili devlet adamlar m?"
Grisha "Biz bunu dnmemitik ve u

an

oyuncu

larn bu ince noktalar niin bilmesi gerektiini anlamyo

rum" diye iini dkt.
Tortsov "Nasl yani, byle eyleri neden bilmeniz ge
rektiini anlamyor musunuz?" diye aknlkla bar
d. "Bu sadece iki farkl snfn deil ayn zamanda farkl

Analiz 1 69

milliyetlerin atmas sorunudur. Bunun yansra, ayn

zamanda Senato 'nun hor grd bir zenciye barml ol
mas sorunudur. Yani, bu Venedikliler iin korkun bir
elikidir; tam anlamyla bir trajedi! Ve siz bunlar bilmek
istemiyorsunuz ha? Karakterlerin toplumsal konumlaryla
ilgilenmiyor musunuz? Genel olarak btn trajedi boyun
ca ve ksmi olarak iki temel karakterin ak hikayesinde
byk rol oynayan bu toplumsal statleri bilmeden ka
rakterler arasndaki ilikileri ya da atmalarn keskinli
ini nasl duyumsayabilirsiniz?"
"Kukusuz, ok haklsnz" diyerek Tortsov'un gr
lerine katldk.
Tortsov "devam edeyim" diyerek konumasn srdrd.

Bu ihtiyann kzn kazrdzzm doru . . .

"imdi, bu karma eyleminin nasl gerekletiini
izah edin bana. Suunun derecesini yarglayabilmemiz
iin detaylan bilmek gerekir ve bu yalnzca madur, onu
ru krlm tarafn -Brabantio, Dk ve Senatrlerin- bak
asndan deil ayn zamanda suu ileyenin -Othello'nun
ve ak hikayesinin kadn kahraman Desdemona'nn, ba
k asndan da gereklidir."
Bu soru hakknda dnmek hi aklmza gelmemiti
ve cevap veremedik.
Tortsov "Devam edeyim" dedi.

. . . onunla evlendim de.

"imdi syleyin bana; onlar kim, nerede, hangi kili
sede evlendirdi? Bir Katolik kilisesi miydi? Yoksa, Othel
lo Mslman olduu iin, onlar evlendirebilecek tek bir
Hristiyan papaz bile bulunamam myd? Eer yleyse,
Othello hangi trene evlilik adn vermiti? Yoksa, bu kilise
d bir evlilik miydi? O zamanlar iin bu muhtemelen ok
cesurca ve arszca bir davran olurdu. "
Buna d a syleyecek bir eyimiz olmaynca Tortsov
hakkmzdaki dncelerini aklad.
"Aka grlyor ki" diye toparlad, "belirli istisnalar
hari oyunu okuyabilecek ve szcklerin ne ifade ettiini,

Othello metnindeki cansz, basl harflerin ne anlatmaya

1 70 Bir Rol Yaratmak

altn genel hatlaryla kavrayabilecek durumdasnz.

Ama, bu, Shakespeare'in oyunu yazd vakit ifade etmek
istediklerinden ok uzaktr. Shakespeare'in niyetlerini
kavrayabilmek iin cansz, basl harfleri ele almanz ve
yalnzca dncelerini deil, ayn zamanda metnin gr
nr yzndeki szcklerin temelini oluturan hlyalarn,
cokularn, duygularn, ksacas oyunun btn altmetni
ni yeniden canlandrmanz gerekir. Ancak o zaman, oyunu
yalnzca okumakla yetinmediimizi, ayn zamanda onu
anladmz da syleyebiliriz."
"Oyunun ieriini tekrar anlatrken hepinizin dt
yanl, herkes iin zaten bildik olan -yazarn yazm oldu
u eyi, oyunun imdiki zaman kipini- tekrarlamanzd.
Peki, ya oyunun gemi ve gelecek perspektifi nedir?
Bunlar bize kim syleyecek?"
.
"Bizden szcklerin, satrlarn arasnda kendi ban
za yakaladnz ipularn, tpk sizin kendi banza oyun
daki insan ruhunun yaayn gryor, iitiyor ve duyum
suyor olduunuz haliyle, Shakespeare'in ortaya koyduu
eyleri gizlemeyin. Yaratc olun, yalnzca anlatc deil."
"Belki siz Grisha, bu zorlu grevi stlenebilirsiniz."
Grisha "Beni affedin ltfen" diye yantlad ve tartma
amak istercesine "ama ben yazarn anlattklarn tekrar
layacam. Beenmiyorsanz, bundan sklyorsanz, o za
man brakn bunu yazar cevaplasn" diye devam etti.
"Yo, hayr" diye Tortsov Grisha'nn szn kesti. "Ya
zar sadece perde aldktan sonra olanlar yazd. Yani,
deyim yerindeyse, oyunun imdiki zaman kipini Ama im
diki zaman gemi olmadan var olabilir mi? Kendi imdiki
zamannzdan, bundan nce gerekleen her eyi uzak
latrmay deneyin. Bir an iin, burada oyuncu olmaya
hazrlanmak iin oturduunuzu ama gemiinizde sizi bu
ie ynlendirecek hibir eyin olmadn hayal edin. Kendi
dncelerinizde bile bir oyuncu olmaya hazrlamadnz
kendinizi, hi rol yapmadnz, hi tiyatroya gitmediniz .
Bylesi bir imdiki zamann btn anlamn yitireceini,
kkleri olmayan bir bitki gibi saranp solmaya yazgl ola
can ve bir gn lp gideceini hissetmiyor musunuz?
.

Analiz 1 7 1

imdiki zaman gemisiz ve geleceksiz var olamaz.

Gelecei bilemeyeceimizi ve kehanette de bulunamayaca
mz syleyeceksiniz. Yine de, bunu isteyebilmemiz deil,
mutlaka istememiz ve hakknda dncelere sahip olma
mz gerekir.
Eer, sahneye kmaya hazrlanmadysanz ve yaa
mnz bu meslee adamam olsaydnz, imdiki zama
nnzn, mesela oyuncu olma almalarnzn ne faydas
olacakt ki?
Doal olarak imdiki meguliyetlerimiz en ilgi ekici
olanlardr nk gelecee dnk yatrmlar ierirler.
Nasl ki, gnlk hayatta gemisiz ve geleceksiz bir
imdiki zaman olamazsa, yaama ayna tutan tiyatroda da
bu durum daha farkl olamaz. Oyun yazar bize

imdiki
zaman verir ama bunun yansra gemi ve gelecek hak

knda da bir ekilde ipular salar.

Bir roman yazan bize daha fazlasn verir, daha do
rusu, bize bu kipi birden verir. nszler ve sonszler
bile yazar. Hi artc deil; roman yazar kitabn uzunlu

u ya da zaman hesaplaryla snrlanm deildir.

Ancak oyun yazarnn durumu farkldr. Bir oyunun
dar snrlan ierisinde kstlanmtr. Bu snrlar zaman ko
nusunda ok katdr ve zaman da olduka kstldr. Oyun
yazan, en fazla, her biri on be dakika sren ya da drt
perde aras da dahil olmak zere, toplam drt ya da drt
buuk saatlik bir zaman dilimini kullanabilir. Sahneyi ke
sintisiz krk ya da krk be dakikadan fazla kullanamaz.
Bu sre, izleyicinin dikkatini oyun zerinde toplayabile
ceine inand en uzun sredir. Bu ksa zaman ierisinde
ne syleyebilir ki? stelik syleyecei ok ey vardr. Bu
yzden, oyunculardan yardm istedii nokta burasdr.
Oyun yazarnn gemi ve gelecek hakknda aklamalarda
bulunmak iin zaman olmadnda boluu oyuncularn
doldurmas gerekmektedir.
Buna karlk oyuncularn oyuna yazarn szcklerin
den te bir ey ekleyemeyeceini syleyeceksiniz. Bu tam
olarak byle deildir. Szcklerden baka yollarla da ifade
edilen eyler vardr.

1 72 Bir Rol Yaratmak

Duse, Kamelyal Kadn'n son sahnesinde lmeden az

evvel, Armand'n ona kendisini ilk tand zamanlar yaz
m olduu mektubu okuduunda, gzleri, sesi, ses tonu,
btn varl ne grmekte ve duymakta olduu konusun
da inandrc bir biimde kendisini da vurmakta ve s
telik oyuncu bu an en ince ayrntsna kadar gemiinde
yeniden yaamaktayd.
Eer oyuncunun kendisi btn bu dakikalar en ince
ayrntsna kadar bilmiyor olsa, lmek zere olan bu kadn
kahramann aklndan neler getiini tasarlamam olsa,
Duse bu sonuca ulaabilir miydi?
yle gzkyor ki, yaptmz almann ardndan
artk metinde yazl olan btn szckleri ve onlarn altn
da, alt-metinde sakl olan her eyi -dnceleri, duygula
r, grlm ve iitilmi eyleri- renmi bulunuyoruz.
Bu nemli bir itir. Ama hepsi bu deildir. Deneyim
lerimize dayanarak biliyoruz ki, oyun yazar oyuncuya
elzem olan birok nemli eyin ipularn vermez. rne
in, Iago ve Roderigo girer. Nereden gelmilerdir? Be, on,
krk dakika ya da bir gn, bir ay hatta bir yl nce ne
ler olmutur? Oyuncunun bunlar bilmesi gerekmez mi?
Roderigo'yu oynayan oyuncunun Desdemona'yla nerede,
ne zaman ve nasl karlatn, tantn ve ona nerede,
ne zaman ve nasl kur yaptn bilmesi gereksiz midir?
Eer bu olgularn ve bu olgularn karl olan imgelerin
ayrdnda olmazsa Shakespeare'in ona vermi olduu sa
trlar nasl syleyebilir? Metinde ufak tefek ipular vardr
ve bizim bunlar gz nnde bulundurmamz gerekir ama
ya geri kalan ne olacak? Kim bize bunlardan bahsedecek?
Yazar yeniden hayata dndremezsiniz ve bir yenisini de
bulamazsnz. Geriye kalan tek ey oyunun ynetmenine
olan gveninizdir. Ne var ki, her ynetmen bizim izledii
miz izgi dorultusunda ilerlemek istemez. stelik, ynet
menin oyuna ilikin tasarlad eyler bir oyuncu olarak
size yabanc gelebilir. yleyse geriye, kendimize gvenmek
dnda hibir ey kalmaz. Hadi o zaman almaya ba
layalm. Biraz d grmeye koyulalm ve yazarn ipular
n vermemi olduu eyleri kefetmeye alalm. Yazarn

Analiz 1 73

yardmcs haline gelmeniz ve onun eksik brakt eyleri

onun adna tamamlamanz gerekecektir. Kim bilir, bal
bana bir oyun yazmanz bile gerekebilir! . . .
Bu arada, oyunu kendi aranzda bu kadar az konu
mu ve tartm olmanz ok kt. Sizi nasl harekete
geirebilirim? Tartmalar, ilgi uyandrmann, meselenin
zne ulamann ve yanl anlamalar ortadan kaldrma
nn en iyi yoludur."
Tortsov'a ders saatleri dnda oyun zerine bu tr
syleilerin neden gemediini aklamaya altk.
Tortsov snftan ayrlrken "anlald, size yardm et
mem gerekecek" diyerek bizi meraklandrd.

Bugn, Othello zerine retmenler ve renciler arasnda

bir sylei yaplmas dnlmt. Tiyatro salonunun
fuayelerinden birisinde zerinde tomar tomar kadn,
kurun ve dolmakalemin, mutat bir konferansta kullanlan
btn teberinin bulunduu, yeil bir rt ile kapl byk
bir masann etrafnda bir araya geldik. Tortsov masann
banda yerini ald ve oturumun baladn duyurdu.
"Kim anlad kadaryla Othello'dan sz etmek ister?"
Hepimiz utanm ve sanki azmza fermuar ekilmi
esine sus pus hareketsiz oturup kalmtk.
Tortsov, birlikte toplanma fikrinin yeterince anlal
madn dnerek aklamaya balad. Dedi ki:
"u ya da bu zamanda, yle ya da byle, alelacele,
geliigzel bir ekilde Othello'yu okudunuz. Bu okumadan
aklnzda belli izlenimler yer etti. kinci okumanz da bu
izlenimlere yenilerini ekledi. Ne yazk ki, btn bunlar rol
leriniz iin ok clz birer isel malzemedir. Bugnk sy
lei bu isel malzemenin altn doldurmak iin planland.

Bu yzden, her birinizden oyun hakkndaki dncelerini

ak ak ifade etmenizi rica edeceim."
Besbelli hi kimsenin bir dncesi yoktu nk hi
kimse bir eyler sylemeye gnll grnmyordu. Uzun
ve olduka kasvetli bir sessizlikten sonra Rakhmanov sz
istedi.

1 74 Bir Rol Yaratmak

"imdiye dek sessiz kaldm. Kostya,

Othello'yu gn

demimize almay nerdiinde ya da Tortsov bir rol zerine

yrttmz alma iin seilen bu oyunu onayladn
da hibir ey sylemedim. Bu oyun seiminde asla hemfi
kir olmadm halde sessiz kaldm. Neden bu seime kar
kyorum? lk olarak, bu oyun rencilere gre bir oyun
olmad iin ve ikinci olarak -ite bu asl nedendir- bu
trajedi, Shakespeare'in en iyi almas olmaktan ok uzak
olduu iin. Gerekten de, bu oyun bir trajedi bile deil bir
melodramdr. Bu yzden, kurgu, oyun iindeki olaylar o
kadar ihtimal ddr ki, inanamazsnz. Dnn bir kere;
siyah bir general! Zenci bir generale nerede rastlayabiliriz
ki? stelik, bizim bu ileri amzdan bahsediyorum. Du
rum byleyken ortaan derinlikleri iin, Venedik iin ne
diyebiliriz ki? Ve bu var olmayan siyah general en gzel,
masum, naif, adeta bir masal prensesi olari Desdemona'y
karsn. Bu kesinlikle olamayacak bir itir! Herhangi bir
haydut, bir ngiliz ya da baka bir milliyetten bir babann
kzn hele bir karsn! Hele bir denesin. Bunu yapmak,
byle bir ie yeltenen her Romeo'nun bana ok byk
bela aacaktr."
Orada bulunan herkes Rakhmanov'un szn kes
mek istediler ama buna pek cesaret edemediler. Bununla
beraber Tortsov, baz phelerini ifade ettikten ve arkada
nn deerlendirmelerinden bir para utanarak onun s
zn kestikten sonra bir kamz Rakhmanov'a yklendik
ve oyunu savunduk. Bu durumda Tortsov'un btn yapa
bildii iki elini kaldrp "Bu kadar yeter! Neler sylyorsu
nuz?" szlerini tekrarlamakt.
Buna benzer her deerlendirme sadece yangna k
rkle gitmek anlamna geliyor ve tartma giderek kz
yordu. Konuulanlara bir yn vermenin hibir imkan
yoktu ve oturumun yneticisi olarak Tortsov elindeki an
hi durmakszn alp durdu. in ilgin yan, Rakhmanov
Vanya'dan ve kimin aklna gelirdi ki, Maria'dan destek bul
du! Bu, beni hayal krklna uratt ve curcunaya benim de
katlmama neden oldu. ok gemeden Rakhmanov'a kar
kanlar arasnda bile bir gr birlii olmad ortaya k-

Analiz 1 75

t. Aksine, birok kii birbirine kar eletireldi. Bana yle

geldi ki (belki yanlyorumdur ama) itiraz edenlerin ou

-rnein, Grisha ve Vasya- oyun iyi ya da kt olduu iin
deil, azlarna layk bir rol bahetmedii iin Othello ya
'

kar kyorlard. Salon bar anla dolmu ve Tortsov

artk oturumu ynetmeyi brakp olup bitenleri kenardan
izlemeye baladnda i artk iyice rndan kmt.
Btn bu curcuna retmenlerimiz tarafndan kastl
olarak kkrtlm olabilir mi? Aklmda birden bu dnce
uyand. Eer yleyse, kusursuz bir ekilde amacna ula
mt nk Othello hakknda ortaya konan argmanlar
ok hararetliydi ve tartma akamn ge saatlerine kadar
srmt. Bu yzden ok ciddi cezalar sz konusu oldu
nk renciler akamki gsteri srasnda ses sistemi
bandaki nbetlerini kardlar; bunun yerine Othello
ile meguldler. Bazlarmz rapor bile edilmitik. O ak
amki gsteride yer alan baz oyuncularn da katld ve
Rakhmanov'a ateli bir ekilde saldrd bu tartma y
znden oyun arasmda bir gecikme oldu; uyan zilini bile
duymadlar, tartmaya o derece gmlmlerdi.
Akamki gsteri sona erdikten sonra; imdi, evime
dndm, ve gecenin sessizliinde neler olup bittiini to
parlyor, hatrladm her eyi yazmaya alyorum. Bu
zor bir i. Kafam yle kark ki, stelik lesiye yorgunum.
Notlarmn dzensiz olmas da ite bu yzden.

Tortsov, bugn snfa geldiinde "Artk yapmamz gereken

ey verimli bir hasat sonras ne yaplyorsa onu yapmak
olacaktr: Yani, nelerin ortaya ktn incelemek ve ardn
dan meyveleri toparlamak" diye sze balad. "Uzun sren
tartmalannzdan sonra duygularnzda birtakm yenilik
ler yok mu?"
Btn snf szbirlii etmiesine "Gerekten de oldu!"
diye grltyle yantlad. "Ancak o kadar karman orman
ki hibir iinize yaramaz. "
Tortsov "Olsun, biz yine de bir dzene oturtmaya a-

1 76 Bir Rol Yaratmak

lalm" diye nerdi.

alacak ey, dikkatli bir sorgulamadan sonra, ay
dnlk blgelere yenilerini eklemememize ramen, imdi
bu blgelerin etraflarnda saysz duygulanmlar, ipular,
sorular toplam olduklar ortaya kt. Hani cennete zg
yerlerde teleskop parl parl parldayan yldzlarn arasn
da, parlts glkle fark edilen ufack yldzlarn keyfine
varr ya, ite yle bir ey. Onlarn gerekten de birer yldz
olduunu fark etmek bizim iin zordur. Gkyz st be
yaz bir peenin ardna saklanmasna parlaktr.
Tortsov, "Bir astronom byle bir eyi bir keif olarak
adlandrrd!" diye coku iinde bard. "Hadi imdi parlak
noktalarmz bulalm. Belki de onlar, etraflarnda topla
nan snk yldzlara canllk kazandracaklardr. lk par
lak noktamzla balayalm; Othello'nun Senato'ya yapt
konuma. Bu blm hafzamzda nasl sabitleyebilir ve
genilete biliriz?"
"Btn bu olanlardan sonra hafzamzn doas ne
dir ona karar verelim: itsel mi, grsel mi yoksa cokusal
m?"
Ben "Hayr, Othello'nun ya da dierlerinin sesini duy
muyorum, ama hayal meyal olsa da, olduka gl bir e
kilde birtakm eyleri hissediyor ve gryorum" dedim.
Tortsov "Gzel. Peki, hissettiin ya da grdn o ey
ne?" diye sordu.
Kendimi uzun uzadya snadktan sonra "Hissettiim
ya da grdm ey sandmdan ok daha gsz, kk
bir ey'', diye itirafta bulundum. "Bir tr baya opera ark
cs figr gibi bir ey gryorum ve onun varlnda genel
letirilmi bir karakterin soyluluunu duyumsuyorum."
Tortsov "Bu iyi deil nk bu tr bir 'grnt'de
gerek hayattakine b enzer bir duyguyu asla yakalayamaz
snz" diye beni uyard. "stelik, oyunun bu blmnde
insana zg, sosyal, ulusal, psikolojik, gerek hayattakine
yakn ve kanl canl heyecanlarn ve tutkularn yle etin
bir mcadelesi vardr ki, btn bunlar tarafndan hareke
te geirilmemek imkansz gibidir. Hatta dsal kurgu bile
o kadar ahane, o kadar beklenmedik, zekicedir ki ilginizi

Analiz 1 77

hemen zerinde toplar. O i ie geip atallanan olaylar

zincirine ne demeli? Eli kulanda bir sava, lkenin tek
kurtarcs Othello'ya olan sancl gereksinimi. Bir aris
tokratla zenci bir yerlinin evliliinden peydahland iin
egemen snfn arasna karan bir yan vahi, bir zorba.
Btn bunlara kendinizi inandrmaya alnz ve marur
Venediklilerin rk onuru ile lkelerinin gerek yurtsever
ler tarafndan kurtarlmas arasnda bir seim yapnz. Tek
bir sahnede ne kadar da ok balant i ie geti. Ne dolu
dizgin bir aksiyon, ustaca teatral bir teknik ki her eyi ze
kice birbirine balyor.
Bu sahneyi daha da ayrntlandrmak isterseniz nce
ki iki sahneyle bu sahnenin arasna bir kpr kurun. Bu
sahnelerin, gecenin karanlna bir imek gibi dp b
tn ehri uyandran byk bir skandaln patlak verdiini
hissetmi olmanz iin oynanm olduunu hayal edin. Bir
dnn. Siz tatl uykunuzdayken aniden ayaktakm ara
sndan gelen lklar, silahl adamlarla dolu tela iindeki
gondollardan gelen krek sesleri patlak vermeye balad,
bu srada, Dk'n sarayndaki pencereler birden aydn
land, bunlara bir Trk istilasnn rktc sylentilerini,
herkesin bilip tand hretli Desdemona'nn bir zenci ta
rafndan karlmasn, kopmak zere olan bir kasrgay da
ekleyin . . . Hepsini bir araya getirin ve uyann. Venedik eh
rinizin, daha imdiden, evinizi igal etmeye hazr hainlerin
elinde olduunu hissedeceinize eminim. Aydnlk bir nok
tann en az onun kadar aydnlk baka bir noktayla nasl
birletiini ve artk yanndaki blmlere k tutan ve onla
ra hayat veren parlak, byk bir alan nasl oluturduunu
grn. Gerekten de, sava episodu Desdemona'nn ka
rlmas episoduyla iie gemi oldu artk. Yoksa, karma
ediminin, Cassio ile aras ald iin, Iago'nun Othello'ya
gtt kinle gl bir balants olduunu unutmu muy
dunuz? unu da hatrlayn ki, Desdemona'nn bir talibi
olarak bu hararetli kurguda Othello'dan sonraki en nemli
rol Roderigo tarafndan stlenilir. Roderigo ayn zamanda
Iago ile de iliki iindedir, vs.
Bir karakterin, bir episodun bir dierine nasl etki

178 Bir Rol Yaratmak

ettiini ve bu yzden yldzlardan yansyan n parlts

nn nasl u an iinde bulunduumuz analiz sreci iin de
geerli olduunu sezinleyebiliyor musunuz? Othello'nun
Senato huzuruna kt sahneyi sabitler sabitlemez ken
dimizi o sahneyle sk iliki ierisindeki dier episodlarla
ilgilenir bulduk ve bu episodlar da karlk olarak nceki
sahnelere k tutmu oldu.
Belleimizde nelerin yer ettiini yle bir gzden geir
dikten sonra baz aydnlk blgelerin benzerleriyle hemen
cecik kaynam olduunu fark ettik. nc bir grup ise,
henz bu kaynama iinde yer almam olsa da, ncekilerle
kaynama ynnde bir eilim gstermekteydi. Ve nc,
drdnc . . . onuncu gruptakiler de ilk gruptakilerden aldk
lar kla gittike daha belirgin hale gelmekteydi. Bellei
mizde yer etmi olan dier izlenimler ise, Samanyolu'ndaki
birbirinden ayrt edilmesi g yldzlar andnrcasna, zar
zor farkna varlabilecek ipular iermekteydi.
Dorusunu sylemek gerekirse, ki bunun tam sras
dr, yeni aydnlk blgeler oluturma ve bunlar rolmzle
ilikilendirme ynnde imdiye kadar yaptmz her ey
bilin dzeyimizde sezgisel olarak yer etmemi oyundaki
belli bal baz blmlere kar iimizde bir heves bir evk
uyandrmak maksadyla yaplmtr.
Madem ki bu kayda deer yerleri yeniden kefettik,
imdi oyuncumuzun iinde rolne kar uyanan heves,
analizimizde bavurduumuz bir ara haline gelebilir ve
yrttmz almada bize yardmc olabilir. Yaratcla
dnk bir itici g olarak, role dnk evk, sahneye kp
oynamaktan ok daha ie yarar bir eydir. Role dnk evk
ayn zamanda bizi yreimizin derinliklerindeki gizli zen
ginliklere gtren bilge bir klavuz, kararl ve nfuz edici bir
aratrmac , hassas bir eletirmen ve deerlendiricidir."

"Shakespeare gibi Tanr vergisi yeteneklere sahip ozanlar,

bizlere, zerinde dnebileceimiz saysz miktarda akl

almaz malzemeyle, birbirinden ilgin sihirli eerlerle ve

Analiz 1 79

durumlarla deerine deer katm, deha parltlaryla dolu

oyunlar sunar. Yaratc aksiyon iin, bir baka insann
temas zerinde alrken, dsal olgularn ve olaylarn
izledii izgi yazar tarafndan zaten nmze s erildii iin,
asl olarak oyunun isel izgisi boyunca ilerlemeliyiz. Bir
piyeste sakl olan kefetmek ve ona hak ettii deeri vere
bilmek iin imgelemimizden yararlanmak durumundayz .
Bir deneme yapalm. Vanya, sen bize Othello'nun ie
riini anlat."
"Siyah bir Maripli beyaz bir kz karr. Baba Senatoya
bavurur ancak tam bu srada sava patlak vermitir. Ma
ripli savaa gnderilmelidir, baba buna aldrmaz. Braban
tio, nce bizim hakkmzda karar verin, der. Senatrler ka
rar verir ve hemen o siyah adam savaa gnderirler. Klz,
onunla gideceim, kararlym, der. Bylece giderler. Sava
zaferle sonulanr. Bir sarayda yaarlar . . . "
"Ne dersiniz?" diye sordu Tortsov snfa dnerek, "siz
ce Vanya, Shakespearc 'in yaratclmz iin hizmetimize
sunmu olduu yeni ve batan karc temay gerekten
anlam ve ona hak ettii deeri vermi mi?"
Cevap vermek yerine bir kahkaha koyuverdik.
"Belki sen Paul, bize yardmc olabilirsin."
Paul "Tam da Trklerin Venedik'in kolonilerinden
birine bir saldn dzenledii gece Othello Brabantio adl
bir senatrn kzn kard" diye balad. "Baarl bir as
keri harekat ynetebilecek tek kii Othello'ydu. Ama ona
mlkiyetlerinin mdafaas grevini emanet etmeden nce,
Venediklilerin hor grd bir rktan gelen bu siyah ada
mn ailesi zerine drd lekeden kurtulmak isteyen
Brabantio ile Othello arasndaki meselenin halledilmesi
zorunluydu .
Sz konusu eylemin kahraman, yan bizim Maripli,
Senato toplantsndan nce zel bir oturumun dzenlen
dii yere arld."
Tortsov "imdiden skldm" diye sze girdi. "bu anlat
tklarnz size program dergilerinde verilen metinler gibi bir
ey. Siz, Grisha, bir de siz deneyin bakalm Othello'da olup
bitenleri anlatmay .

1 80 Bir Rol Yaratmak

"Kbrs, Kandiya ve Moritanya Venedik zulm altnda

istila edilmi vilayetlerdir." diye balad bizim klie oyuncu
luk uzman. "Kstah Dogeler, Senatrler ve de Aristokrat
lar istila edilmi blgelerin halklarn insan yerine koymaz
ve onlarla evlenilmesine izin vermezler. Ama, gryorsu
nuz ite, yaam byle eyleri hi ciddiye almaz ve insanlar
baz eyleri gze almaya zorlar. Ardndan, Trklerle olan
beklenmedik sava patlar . . . "
"zr dilerim ama bu anlattklarnz ok donuk bulu
yorum. Tarihsel bir metne benziyor. inde beni alp gt
rebilecek ok az ey var. Halbuki hem sanat hem de yara
tclk imgelemimizi, tutkularmz alevlendirmeleri olgusu
zerine kurulmulardr.
"Anlattklarnzda Shakespeare'in bize sunmu olduu
malzemenin scakl hibir ekilde hissedilmiyor. Bir ese
rin asl malzemesini ilikilendirmek kolay bir ey deildir."
Benim bir planm olmad iin suskunluumu sr
drmeye devam ettim.
Bir sre sonra, Tortsov hikayeyi anlatma iini, daha
dorusu Shakespeare'in temasn hayal gcnden yararla
narak bir nak gibi ileme iini zerine ald. Dedi ki:
"Lks iinde bytlm, annesiz, peri masallar ve
romanslar eliinde yetitirilmi her gen kz gibi mark,
ince ruhlu, hayal ve fantezi dolu gen ve gzel bir Venedik
li kadn gryorum. Bu nadiren aan iek, Desdemona,
ev ilerine koulmaktan, nemli ve gururlu babasnn kap
rislerini yerine getirmekten sklmtr. Hi kimsenin onu
gelip grmesine izin verilmez oysa onun gen kalbi ak iin
tutumaktadr. Etrafnda birok talibi vardr, mark ve
msrif Venedik delikanllar. Ancak, bu gen hayalperest
zerinde hibir cazibe uyandrmazlar.

O, ancak bulvar

romanslarnda rastlayabileceimiz trden iitilmedik bir

eylerin peindedir. Beyaz atl prensini ya da gl bir
hkmdar, bir kral beklemektedir. Bu insan ok uzak
diyarlardaki bir harikalar dnyasndan gelecektir.

Bir

kahraman, yakkl, cesur, yenilmez olmaldr. Desdemo

na kendisini ona teslim edecek ve onunla beraber zarif bir
gemi iinde bir peri masal krallna doru alacaktr."

Analiz 1 8 1

Tortsov bana dnerek "imdi kaldm yerden siz de

vam edin" dedi. Ancak onu dinlemeye kendimi o kadar
kaptrmtm ki hazrlksz yakalandm ve hibir ey sy
leyemedim.
Bir anlk sessizlikten sonra "Yapamam" dedim, "iim
de hibir ey uyanmyor."

"O halde kendiniz uyandrn" diye Tortsov steledi.

"Gerekli ara gerece sahip deilim" diye gerei kabul
ettim.
"Ben sana vereceim" dedi. "Aksiyonun getii yeri,
btn anlattn her eyin nerede olup bittiini aklnn
gzleriyle gryor musun?"
"Evet" diye hemencecik atldm. "Aksiyonun tpatp
bizim Sivastopol' andran bir Venedik ehrinde getiini
hayal ediyorum; bir takm nedenlerle Nizhny Novgorod'un
oradan Vali Kona'n da gryorum. Buras, Brabantio'nun
yaad yeri andryor, bugn de olduu gibi kk bu
harl gemilerin srekli yzp durduu Gney Koyu'nun
kysnda bir yer. Yine de, etrafa kpk saan krekleriyle
drt bir yana cirit atp duran antik gondollarla hibir e
kilde akmyor."
"yle olduunu varsayalm. " dedi Tortsov. "Bir oyun
cunun imgeleminin kaprislerine kim bir aklama getire
bilir! Tarih ya da corafya ile bir alp verecei yoktur ve
anakronizmden saknmaz . "
"Daha da ilginci" diye kurduum hayali anlatmaya de
vam ettim. "Sivastopol'e benzeyen benim Venedik'imde, ko
yun hemen kysnda, her daim hayran olduum, yreimi
inceden inceye szlatan mzmin hatralarmn bulunduu,
Volga nehri boyunca kurulu olan Nizhny Novgorod'takine
tpatp benzeyen bir kayalk var."
dnyamn gzleriyle grdklerimi anlatp bitir
dikten sonra imgelemin uydurduu sama sapan eyleri
hemencecik eletirmeye yeltendim. Ancak Tortsov ellerini
havada heyecanl bir ekilde sallad ve dedi ki :
"Allah akna sakn buna kalkma! u ya da bu an
larn bir araya getirmek iin kendi isteklerinle uyumlu
olarak kendine hkmetmen elinde deildir. Brak onlar

182 Bir Rol Yaratmak

kendi bildikleri ekilde hayata gesin ve oyuncu olarak se

nin yaratc ediminde gl itkiler haline gelsin. Tek art,
yazar tarafndan yazlan oyun kurgusuyla esas itibariyle
elimemesidir. "
Tortsov, imgelcmimin nn daha da amak iin
bana bir baka ipucu verdi.
Yeni sorusu "sel baknla grdn btn bu ey
ler

ne zaman gerekleti?" oldu.

Kaynam tkendiinde daha ileri bir almaya do

ru beni yeniden harekete geirdi.

"Btn bunlar

nasl gerekleti?" diye sordu ve he

men ardndan sorusunu aklad: "Demek istiyorum ki, bu

i aksiyonun izledii dorultuyu, bu dorultunun aama
aama nasl ilerlediini ve gelitiini renmek istiyorum.
imdilik, mark bir gen kzn, Desdernona'nn, Volga
kysndaki Nizhny Novgorod saraynda yaamakta oldu
unu ve peindeki msrif gen Venediklilerden hibiriyle
evlenmek istemediini biliyoruz. Bana neyi dlediini,
nasl yaadn ve sonrasnda nelerin olduunu anlat."
Bu yeni uyaran bende hibir karlk bulmad, bu yz
den, Tortsov Maripli'nin nam hakkndaki, onun Venedik'e
gelii ncesindeki konumalarda dile gelen, her eit hay
ranlk uyandrc sylentiyi tasarlayarak benim yerime de
vam etti.
Tortsov, hayallerinin kahramann bekleyen gen kzn
kzm akln heyecanlandrabilmeleri iin, Maripli'nin
kahramanlklarnn ve Desdemona iin katland btn
eziyetlerin peri masallarndaki gibi romantizm uyandrc
bir gzellikte ve etkide olmasn istiyordu.
Bir baka sessizlik anndan sonra Tortsov bir kez daha
beni hareketlendirmeyi denedi. Ne olup bittiini mantk
silsilesi dahilinde anlatmam nerdi: "Nerede tantlar,
nasl ak oldular ve nasl evlendiler?"
Sessiz kaldm nk Tortsov'un imgelemini i zerin
de grmeyi daha ilgi ekici ve retici buluyordum.
Bunun zerine Tortsov anlatmaya devam etti ve
Othello'nun byk bir gemi iinde Venedikvari Sivastopol'e
nasl gelmi olduunu tasvir etmeye balad. Generalin

Analiz 1 83

kahramanlklarna ilikin sylenceler geni bir kalabal

Pier'e toplad. Othello'nun grnts ve kara derisi merak
uyandrd. Sokaklardan yryerek ya da atyla getiin
de, ufak ocuklar topluluk halinde peinde kouturdu ve
yanndan geenler aralarnda fsldap parmaklaryla onu
iaret ettiler.
Gelecein sevgililerinin ilk karlamas sokakta ger
ekleti ve bu karlama gen kadn zerinde derin bir
etki uyandrd. Othello, gen kadn yalnzca cesur gr
nyle deil gzlerinde kendini belli eden vahiliinin
naif halleri, tevazusu ve iyiliiyle de byledi. Bu tevazu ve
utangalk, mertlik ve korku tanmazlkla bir araya gelince
olaanst ve gzel bir kombinasyon oluturdu.
Bir baka sefer Desdemona Othello'yu taburlarnn
banda birtakm askeri tatbikatlardan dnerken grd.
At zerindeki kendine gvenli oturuu onu ok daha de
rinden etkiledi. Generalinin yannda atn srmekte olan
Cassio'yu da ilk o zaman grd.
Kurduu dler Desdemona'y uykularndan alkoy
du. Bir gn, Brabantio, evin gen hanm olan kzna nam
drt bir yan sarm olan Othello'yu akam yemeine davet
ettiini duyurdu. Bu ad duyunca gen laz neredeyse ba
ylacak gibi oldu.
Desdemona'mn nasl bir titizlikle giyindiini, yemek
hazrlattm ve kahramanyla tanmak iin nasl sabr
szlandn hayal etmek hi de zor deildir.
Gzlerindeki bala elinde olmakszn Maripli'nin y
reine yerleti. Bu durum Maripli'yi mahcup etti ve ad
boyun emezliiyle anlan bu kahramann kendisine yala
an utangaln iyice arttrd.
Bir kadn scaklyla hi batan karlmam olan
Maripli ilk bata ev sahibesinin bu beklenmedik yalanl
na bir anlam veremedi. Resmi bir grevli olarak, yksek
seviyedeki Venediklilerin evlerinde arlanmaya ve onlar
dan ilgi grmeye alkt. Yine de, ona bahedilmi olan
onca onura ramen kendisini her zaman bir kle gibi his
setmiti. Bu beklenmedik gne dein, bu gzellikte hibir
gz, kendisinin irkin olduuna inand kara yzne bu

1 84 Bir Rol Yaratmak

scaklkta bakmamt. . .
Othello'nun d a birok gece gzne uyku girmedi ve
sabrszlk iinde Brabantio'dan yeni bir davet bekledi.
Gelmesi uzun srmedi. Belki ak zlemi iinde yanp tutu
an gen kzn stelemeleriyle, belki de onun kahramanlk
yklerini, uzun seferler srasndaki zorlu mcadelelerde
bandan geenleri davetliler yeniden dinleyebilsin diye
Othello bir kez daha Brabantio'larn evine yemee davet
edildi. Maripli, yemekten sonra, arap faslnn zerine,
Nizhny Novgorod'taki kayalklarda kurulu Sivastopol lima
nna bakan terasta oturarak, alakgnlllkle ama ala
bildiine drst bir ekilde servenlerini anlatacakt; tpk
Senato ile konuurken Shakespeare'in onu bize tasvir etti
i ve tpk Tortsov'un imgelem yoluyla resmettii gibi.
Gerekten de, byle bir hikayenin, ince ruhlu bir gen
kadnn, romantik bir annda, kar konulamaz bir biim
de b an dndreceine inanmaya baladm.
Tortsov "Desdemona hayatn yatlar gibi dar bir
burjuva model zerine kurabilecek trden bir insan deil
di" diye devam etti. "Alldk olmayan, bir peri masaln
yaamak iin yanp tutuuyordu. Onun gibi ateli bir tabi
ata sahip bir gen kz iin Othello'dan daha iyi bir kahra
man dnlemezdi.
Maripli Brabantiolar'da kendisini gittike daha ok
evinde hissetmeye balad. lk kez gerek bir evi yakndan
grme frsat buluyordu. Gen gzel bir kadnn varl iin
iine daha da ok by katt, vesaire ." Burada, Tortsov
hikayesini kesti.
"Bir oyunun ieriinin bu ekilde yeniden anlatlma
sn, olgularn kuru bir dkmne kyasla ok daha ilgin
bulmuyor musunuz?" diye sordu. "Eer, bu trajedinin ie
riini bir kez daha anlattrsaydnz ve ben de dsal biim
yerine isel modeli izleseydim, baka bir eyler daha tasar
lardm. Bana hikayeyi ne kadar ok tekrar ettirseydiniz,
yazarn szcklerinin imgesel bir derinlik kazanabilmesi
iin, yazar tarafndan verilmi olan malzemenin haklla
trlmasnda yararlanacamz 'sihirli eerler' iin o kadar

Analiz 185

ok malzeme biriktirilecekti.
"yleyse, imdi benim yaptm yapn, ve mmkn
olduu kadar sk, oyunun ieriini ve oynamanz iin veri
len paralar, her defasnda farkl bir adan, kendi bak
anzdan ya da bir baka karakterin bak asndan yak
laarak yani kendinizi onun yerine koyarak anlamland
rn."
Ben buruk bir ekilde "Btn bunlar iyi ho . . . ama
tek bir artla; Olabildiince doal ve son derece gelikin bir
imgeleminizin olmas gerekir" dedim. "Henz sadece bir
embriyon aamasnda olan bir imgelemin geliimine neyin
katkda bulunduunu dnmek zorundayz. "
"Evet, henz harekete gemeye hazr olmayan imge
leminizi kkrtmak iin yntemler edinmek zorunda kala
caksnz," diye onaylad Tortsov.
"te bu, ihtiyacmz olan bu! Tam da yokluunu ek
tiimiz ey bu," diye onun sylediklerine ekledim.

"Analiz almamza yukardan aaya doru, bilin d

zeyindeki duygularmza daha ok etki eden eylerden,
grece daha az etki eden eylere doru ilerleyerek, bir kat
mandan dierine srama yoluyla baladk.
En st katman, oyunun kurgusu, olgulan ve olaylann
dan oluur. Bunlara zaten deinmi ama sahnede yeniden
retmek amacyla kendimizi bunlarn listelenmesi iiyle
snrlamtk. imdi onlar inceleme iimize devam etmeli
yiz. Bizim dilimizde 'inceleme' szc, yalnzca, belirli bir
olguyu ortaya koyduumuz onu incelediimiz ve anlatma
ya altmz anlamna gelmez, ayn zamanda o olgunun
deerini ve nemini deerlendirdiimiz anlamna da gelir.
Analiz srecinin bu yeni ehresini olgulan deerlen

dirme olarak adlandrrz.

Dsal kurgunun gsterinin temel hazinesi olduu
oyunlar vardr (basit komediler, melodramlar, vodviller,
revler, farslar) . Bu tr eserlerde bir cinayet, bir lm, bir
dn ya da karakterlerden herhangi birinin bana un u-

1 8 6 Bir Rol Yaratmak

vah ya da su kovas dmesi, bir pantolonun kaybedilmesi,

dostane bir misafirin yanl bir odaya girip de bir hrsz
yerine konmas gibi oyunlar ve daha buna benzer pek ok
oyun prodksiyonun temel hareket noktasn oluturur.
Onlar deerlendirmek gereksiz bir ey olacaktr; btn
bunlar herkesin annda kavrayp anlayabildii eylerdir.
Ancak, dier eserlerde oyunun ak ve bu ak ieri
sinde yer alan olgular kimi zaman kendi balarna pek bir
belirginlik arz etmezler. Bu tr oyunlarda olgular deil, ka
rakterlerin bu olgulara yaklam asl dayanak noktasn,
ilgi odan oluturur. Bu tr oyunlarda olgulara, yalnzca
isel malzemeyi akla kavuturmada saladklar moti
vasyon ve elverili durumlar lsnde gereksinim duyu
lur. ehov oyunlar bu tr oyunlardr.
Tm zamanlarn en iyi oyunlarnda, biim ve ierik
birbirleriyle dolaysz bir iliki ierisindedir. O halde, ruhsal
yaam olgularn ve oyunun aknn ayrlmaz bir paras
dr. Shakespeare'in birok oyununda ki

Othello da bun

larn iindedir, bu btnlkl rtmeye, dsal, olgusal

ak ile i ak arasndaki karlkl etkileime rastlanr.
Bu tr eserlerde olgularn deerlendirilmesi birincil
neme sahiptir. Dsal olaylar incelediinizde olgularn
gereklemesine zemin oluturan verili durumlara temas
edersiniz. Bu verili durumlar zerinde altnzda onlar
la ilikili olan isel nedenleri anlamaya balarsnz. By
lece, bir roln ruhsal yaamnn en nfuz edilemez yerle
rine doru derinleirsiniz, altmetne ularsnz, yzeydeki
aksiyon dalgalarn harekete geiren, oyunun altta yatan
akna eriirsiniz.
Olgular deerlendirme teknii balang iin ok ba
sit bir tekniktir. Deerlendirilecek olan olgular zihinsel
olarak eleyerek balarsnz ve sonra bunun, rolnzn
ruhsal yaamn nasl etkilediini bulmaya alrsnz."
"Hadi, bu sreci rollerinizde deneyelim" dedi Tortsov,
Vanya ve Grisha'ya dnerek. "Oyunda karlatnz ilk
olgu

Brabantio 'nun saraynn nne

ge liinizdir. Eer bu

ilk olgu olmasayd btn ilk sahnenin varolamayacan

ve trajedinin banda sahnede heyecan ierisinde dolan-

Analiz 1 87

mak yerine soyunma odanzda sakin bir ekilde oturuyor

olabileceinizi aklamama gerek var m? Brabantio'nun
sarayna geliiniz olgusunun temel bir olgu olduu ve bu
ana inanmanz ve dolaysyla ierdii anlam tecrbe etme
niz gerektii aktr.
lk sahnede not aldmz olgularn ikincisi Roderigo

ile tartma, Iago 'nun masum olduunu savunmas, alarm

verme gereklilii ve Maripli'nin izinin srlmeye balan
masdr. Btn bu olgular bir kenara brakn; o zaman ne
olur? Sahneye bir gondolda iki karakter gelecek ve hemen
alarm verecekti. Olaylarn bu tarz sralannda, izleyiciler
olarak biz oyunun anlattklarndan, yani Roderigo'yla Des
demona ve Iago'yla Othello arasndaki ilikiden, Iago'nun
Othello'ya olan ksknlnden, btn bir oyunun d
mn zen entrikadan bihaber braklacaktk.
Bu, alarm sahnesinin canlandrlna da yanstla
cakt. Bir yere gelmek, avaz kt kadar barmaya ba
lamak ve derin bir uykuya dalm insanlar uyandrmak
iin grlt patrt karmak baka bir eydir; nianlsn,
ayla kaan Desdemona'sn kaybeden Roderigo'nun
durumunda olduu gibi yok olan mutluluunuzu kurtar
mak iin elinizden gelen her eyi yapmak ok daha baka
bir eydir. Bir mzra zevk olsun diye savurmak baka bir
eydir. Ayn eyi Othello'ya olan kinini aa vuran Iago'nun
durumunda olduu gibi intikam duygusuyla yapmak ok
daha baka bir eydir. Sadece baz dsal nedenlerle deil,
ayn zamanda baz isel itkilerden tr gerekletirilen
her aksiyon, kyas kabul etmez bir ekilde daha etkili, daha
kkl ve hal byle olunca, onu icra etmekte olan oyuncu
iin de daha harekete geirici bir aksiyondur.
Olgular deerlendirmek, analiz almamzn bir di
er ynnn, nam dier olgulan hakllatrmann, ayrl
maz bir parasdr. Bu, analiz srecinin olmazsa olmaz bit
parasdr zira dayanaktan yoksun bir olgu havada kalr.
Oyunun isel akna dahil edilmeyen, orada snanma
yan, ona tepki vermeyen bir olgu hibir ie yaramaz ve
hatta salkl bir isel geliimin nnde engeldir. Bylesi
bir hakllatrlmam olgu, rolde bir boluk, bir kesinti

1 8 8 Bir Rol Yaratmak

oluturur. Yaayan bir organizmada l bir et parasdr,

engebesiz bir yolda derin bir ukurdur, hareketlerin ak
kanln ve isel duygularn geliimini sekteye uratr. Ya
boluu doldurmal ya da zerine bir kpr ina etmelisi
niz. Olgularn hakllatrlmasna duyduumuz ihtiya ite
bu yzdendir. Bir olgu hakllatrld anda artk otomatik
olarak oyunun isel akna, altmetnine dahil olur; rol
nzn ruhsal yaaynn zgrce serpilip gelimesine n
ayak olur. Hakllatrlm olgular ayn zamanda bir rol
hissetme srecine mantk ve akkanlk da kazandrr ve
siz de, zaten, bu iki faktrn almamzda nasl bir neme
sahip olduunu biliyorsunuz . . .
imdi oyunun ilk sahnesindeki olgular biliyorsunuz.
Bunun da tesinde sz konusu olgular az ok doru bir
ekilde icra etmi bulunuyorsunuz. Ama, u ana kadar
bu olgularn hakkn gerekten vermi dellsiniz ve onlar
sizin tarafnzdan tasarlanan yeni verili durumlar teme
linde hakllatrmadan da veremeyeceksiniz. Bu yeni verili
durumlar sizi, oyundaki olaylarn gidiatn yalnzca bir
oyuncu, bir nc ve bir yazar olarak deil, salt bir takliti
olarak deil, bir insan olarak gznzde canlandrmaya
zorlayacaktr. yleyse, hadi imdi bu olgular inceleye
lim ve acaba bunlar bizzat insani bir bak asndan,
kendinizi Roderigo'nun ve Iago'nun yerine koyarak de
erlendirmi misiniz bir grelim. Olgularn dsal temsili
asndan yaptklarnza inanyorum. Tpk sizin yaptnz
gibi iskelenin oraya yanatlar ve gondollarn amandra
ya baladlar. Tpk onlarn yapm olduu gibi, ylesine
deil, belli bir amala buraya yanatnz; alarm vermek
iin. Sonrasnda kafanzdaki belli bir baka amala alarm
verdiniz; Maripli'nin izini srmek, onu tutuklamak ve
Desdemona'y kurtarmak iin.
"Ne var ki, halihazrda bu eylemleri yapmann ikiniz
iin neden bu kadar acilen gerekli olduunu bilmiyorsu
nuz, bilmiyorsunuz derken hissetmiyorsunuz demek isti
yorum. "
"Ben biliyorum! Bahse varm, ben biliyorum!" diye
Vanya hemencecik ne atld.

Analiz 1 89

"Neden o zaman, anlatn bana," diye Tortsov onu k

krtt.
"nk, Desdemona'ya am."
"Demek ki onu tanyorsunuz. Bu iyi. Anlatn bize,
Desdemona nasl birisi?"
"Maria m demek istiyorsunuz? te orada!" diye ba
rd Vanya hi dnmeden.
Bizim zavall Desdemona'mz ellerini sallad ve salon
dan svt. H epimiz, Tortsov da dahil olmak zere, kendi
mizi glmekten alkoyamadk.
"Bu olgu, hi kukusuz, teatral deil insani bir bak
asyla deerlendirilmi oldu" diye gld Tortsov. "Ama
eer yleyse, sevgilini kurtarmak iin neden alarm vermi
yorsun? Bunu yapmann bylesine gerekli olduuna sizi
ikna etmek neden bu kadar zor oldu?"
"Roderigo kaprisli bir insan" diye Vanya kafa kark
l iinde yantlad.
"Ama kaprisli olmak iin bile bir neden olmas gere
kir, aksi takdirde, ne siz kaprisinize bir inan duygusu
ykleyebilirsiniz, ne de seyirci. Sahne stnde hibir ey
aklanamayacak bir ekilde tezahr edemez" diye uyard
Tortsov.
"Iago ile tartmt," diye Vanya kendisini zorlayarak
yantlad.
"Kim?"
"Roderigo: Hayr, ben."
"Eer sizseniz, tartmann nedenini herkesten daha
iyi biliyorsunuzdur. Anlatn bize . "
"nk beni aldatt; Desdemona'yla evleneceim ko
nusunda bana sz verdi ama sznde durmad."
"Nasl ve hangi ekilde sizi aldatt?"
Vanya sus pus oturdu. Bir ey uyduracak hali kal
mamt.
"Iago'nun sizi parmanda oynattn, sizden ykl
bir miktar para arptn ve bandan beri karma ola
ynda Maripli'ye yardm ettiini fark etmiyor musunuz?"
"yleyse, bu ka ayarlayan oydu! Aalk kpek!"
diye bard Vanya sahici bir fkeyle. "Suratn dataca-

1 9 0 Bir Rol Yaratmak

m onun. yleyse, neden alarm vermiyor, yani neden ben

alarm vermiyorum?" Burada Vanya ellerini havaya kaldr
d ama aksiyonu iin herhangi bir hakllatrma dne
mediinden yeniden sustu.
"Gryorsunuz, rolnz iin bylesine nemli bir
olgu var ve siz onu hi mi hi deerlendirmi deilsiniz.
Bu byk bir boluk. stelik bu aksiyonu herhangi bir
bahaneyle hakllatramazsnz. Burada ihtiya duydu
umuz basit deil sizi gerekten vahiletirecek ve ilgin
davranlar iine sokacak sihirli aksiyondur. Kuru, resmi
bahaneler rolnz iin zararl olacaktr."
Vanya'nn nerecek hibir eyi yoktu.
"Desdemona'nn Iago araclyla size sadakatini ve
yreini vaadettiini ve bunun zerine Iago'nun da sizi de
erli dn hediyeleri almaya ve bir ev hazrlatmaya zor
ladn hatrlamadnz m sylemek istiJorsunuz? Ger
ekten de, byk zahmetlere katlandnz ve lgncasna
bir lkse sahip bir ev dayayp dediniz. Btn bunlardan
arkadanz ve ajannz ne kadar menfaat salad! Desde
mona ile Othello'nun kaaca gn kesinletirildiinde sizi
evlendirecek olan kilise ve rahip de hazrlanmt. Mahrem
ama msrif bir dn iin her ey hazrd, bunlarn hepsi
sizin cmertliinizle hazrlanmt. O kadar heyecanl ve
endieliydiniz ki ne boaznzdan bir ey geti ne de uyu
yabildiniz ve aniden . . . Desdemona siyah bir vahi ile kat.
stelik, bu oyun size o kahpe Iago tarafndan tezgahlan
mt.
Sizin dnnz iin ayarlanm olan kilisede evlen
diklerine, sizin tarafnzdan alnan eyizlerin nemli bir
blmnn Othello 'nun eline getiine eminsiniz. Bu bir
aalamadr, bu bir soygundur! imdi syleyin, olaylar bu
ekilde tezahr etmi olsayd ne yapardnz?"
Vanya "O ala gebertirdim" diye kararn verdi ve bir
an fke ile kzard.
"Ya, Iago sizi mahvederse. Biliyorsunuz o bir asker,
hem de gl m gl birisi. "
"Zaten ondan ne alabilirim ki, iblis! enemi kapar ve
onunla yollarm ayrrdm." Bu arada Vanya serseme dn-

Analiz 1 9 1

mt bile.
"yleyse, bizzat kendi gondolunuzla Brabantio'larn
saraynn nne gitmeniz konusundaki srarlarna nasl
raz oldunuz? Bu aksiyonu deerlendirin," dedi Tortsov,
deerlendirmesi iin Vanya'ya yeni olgular vererek.
Ancak bizim ateli gen ocuk paralan bir araya ge
tirmekten acizdi .
"te henz deerlendirilmemi bir olgu daha ve oyun
daki bu iki nemli karakter arasndaki ilikiyi anlayacak
sanz, derinlemesine incelemeniz gereken bir olgu.
"Siz Grisha, sizin Roderigo'nun Brabartio'nun saray
nne gelii hakknda syleyecek neyiniz var? Iago olarak,
siz bu ii nasl yaptnz?" diye srarl bir ekilde sordu .
"Onu ensesinden tuttuum gibi gondola frlattm,
anlarsnz ya, ve gitmek zorunda olduu yere zorla gtr
dm , " diye karar verdi Grisha.
"yleyse byle kaba bir gcn yaratc ilginizi hareke
te geirmeye yardmc olacan m varsayyorsunuz? Eer
yleyse bir ey diyemem ama baarya ulaacanzdan
biraz kukuluyum . Eninde sonunda analiz, olgularn de
erlendirilmesi ve hakllatrlmas, eer onlara kar bir
inan duygusu rgtleyecek ve onlarn uyandrd ilgiyle
yolumuza devam edeceksek bize gereklidir. Rolnz ben
oynuyor olsaydm bu sonuca sizin nerdiiniz baya, ilkel
yollardan geerek ulaamazdm. Bundan sklr ve bir ba
avu gibi oynamay itici bulurdum . Amacma daha ziyade
Iago'nun eytani aklndan nasibini bolca alm kurnazlk
lar araclyla ulardm ."
"Ne yapardnz?" diye renciler Tortsov'a sordu.
"Kendimi hemencecik en fesat dedikodularla iftiraya
uram, srnn en masum en uysal kuzusuna evirir
dim. Orackta bam nnde oturur ve Roderigo, yani sen
Vanya, btn irinini, fkeni ve kinini kusup bitirene kadar
yle oturmaya devam ederdim. Ne kadar kt konuur
sanz, syledikleriniz sizi o kadar haksz duruma dr
m olur ve bu da benim o kadar menfaatime olurdu. Bu
yzden, sizi susturmaya hi gerek olmazd. Ama kininizi
adamakll aa vurduunuzda, ruhunuzdaki derdi, tasa-

1 9 2 Bir Rol Yaratmak

y iyice ortaya dktnzde ve btn enerjinizi boalt

tnzda harekete geme zaman gelirdi. O zamana ka
dar bana den susmaktr. Tartmaya girmemeli, hibir
mdahalede bulunmamalym, yoksa, acemi sulamalara
ve heyecanlara maruz kalrdnz. Ayanz kaydrmal ve
sizi yzst yere kapaklandrmalym. Ayakta durmanz
salayan her eyi yitirmi olduunuzda sizi elime geirmi
olacak ve istediim gibi oynatabileceim. Bu yzden byle
davranmalym. Hareketsizliimi ve suskunluumu uzun
ypratc ve mnasebetsiz bir sessizlie dnebilecek ka
dar uzatrdm. Ardndan, size srtm dnerek pencereye
doru yrr ve sizi ikinci -stelik ilkinden daha da tatsz
lk verici- bir sessizlie maruz brakrdm.
Bu mnasebetsizlik ve anlayszlk, sizin Vanya, sizi
her zaman fralayan birinden beklediiniz bir ey deil
dir. Muhtemelen, Iago'nun kendisini savunacan, sizin
yapm olduunuz gibi umutsuzca gsn yumrukla
yacan tahmin etmitiniz. Ama byle bir feveran yerine
kar karya kaldnz ey sessizlik, hareketsizlik, gizemli
ve olduka mahzun bir yz ifadesi, gzlerini insanlardan
saknma, sknt, olup biten her eyi yanl anlama. Btn
bunlar, sanki hedefi tutturamamsnz gibi bir izlenim
verir. Hayal krklna uratlm, hayretler iine d
rlmsnzdr, fena halde huzursuzsunuzdur. Tm
bunlar iinizdeki atei abucak sndrr ve sizi yerinize
yerletirir.
Bunlar yaptktan sonra, Iago olarak ben, yan ban
da sizin bulunduunuz masaya doru ilerler ve tesadfen
beraberimde getirmi olduum paray ve mcevherleri s
tmden karmaya balardm. Bunlar bana mazide kalan
dostluk gnlerinde sizin tarafnzdan verilmi eylerdir
ama madem ki bu dostluk bir son bulma aamasna gel
mitir, artk iade edilmelidirler. Bu an, isel halimde bir
dnm hissettiim ilk andr. Bunun ardndan, karnz
da ayakta dikilirken (artk bu evde kendimi ne bir dost
ne de bir misafir gibi hissetmediim iin) , dostluumuzun
daha iyi gnlerinden kalan anlarn sanki kendiliinden
olmu gibi dilimden dklvermesine gz yumarak ge-

Analiz 193

miteki ltuflannz iin size iten ve scak bir teekkr

ederdim. Ardndan, elinize hi dokunmakszn (artk buna
layk deilimdir) hznl bir edayla alr bam giderdim
ve tam dar kacakken, hani neredeyse tesadfi ama
olduka ak bir ekilde, asl syleyeceim eyi syleyive
rirdim: Gerekte senin iin neyi ifade ettiimi gelecek gs
terecektir. Sonsuza dek, elveda!
imdi syleyin bakalm, Roderigo'nun yerinde olsayd
nz gitmeme izin verir miydiniz? Desdemona'y kaybettiniz
ve ite imdi en iyi dostunuzu, ayn zamanda gelecee dair
umutlarnz da kaybediyorsunuz. Kendinizi yalnz, herkes
tarafndan terk edilmi ve kimsesiz hissetmez miydiniz?
Bu durum sizi harekete geirmez miydi?"

"Olgulan deerlendirme byk ve karmak bir almadr.

Yalnzca aklnzla deil, asl olarak duygularnz ve yarat
c iradenizle yrtlr. Bu alma, imgelem dzleminde
yaplr.
Olgular, kendi duygularnz araclyla, onlarla kur
duunuz kiisel ve canl iliki temelinde deerlendirmeniz
iin, bir oyuncu olarak nnze u soruyu koynak zorun
dasnz: Kendi isel yaammn -kendi kiisel, insani d
ncelerim, arzularm, abalarm, niteliklerim, doutan
gelen yeteneklerim ve zaaflarmn- hangi durumlar beni,
bir insan ve oyuncu olarak insanlara ve olaylara kar, res
mettiim karakterinki gibi bir tavr taknmaya zorlayabilir?
rnein, Othello'da Shakespeare btn bir olgular
ve olaylar dizisi verir. Bunlar deerlendirilmelidir. Kibir
li, kendini beenmi, gce tapan Venedikliler herkese
malumdur. Fetih yoluyla Venedik'in boyunduruundan
gemi koloniler, Moritanya, Kbrs, Kandiya hep klele
tirilmitir. Bu lkelerde yaayan yerliler Venedikliler tara
fndan insan olarak bile kabul edilmemitir ve hi hesapta
yokken bu topluluun bir yesi Desdemona'y, Venedik'in
en deerli hazinesini, aristokrat kesimin en marur ve en
etkili adamnn kzn karp gtrmeye cret eder. Bu

1 94 Bir Rol Yaratmak

skandal, bu suu, bu utanc, sz konusu ailenin ve asln

da btn bir kstah ynetici snfn lekelenen erefini bir
deerlendirin.
Ve ite bir baka olgu daha: Aniden, bulutsuz bir
gkyznde akan bir imek gibi, byk bir Trk ordu
sunun eskiden kendi hakimiyetlerinde olan ve hep tekrar
hakim olmay dledikleri Kbrs'a doru yaklat haberi
geliverir.
Bu olguya ilikin daha esasl bir akl yrtmede bu
lunmak iin bir karlatrma yapalm. Rusya'nn Japonya
ile savaa girdiini duyarak uyandmz ve stne Rus
Donanmas'nn byk bir blmnn oktan batrlm
olduu haberini aldmz o korkun gn hatrlayn.
O meum gecede Venedik'i ve Venedik'in btn sa
kinlerini saran endie, bu eit bir endieydi, hatta daha
da byk bir endieydi.
Sava balamtr. Gece vakti korkun bir frtna s
rasnda bir sefere hazrlanrlar. Bu sefere kim gidecek?
Donanmann liderliine kim seilecektir?
nl, bilei bklmez Maripli dnda kim? Senato'ya
arlr.
Bu olgu stne dnn, onu tartn ve Senato'da
kahramann ve kurtarcnn yolunun nasl drt gzle bek
lendiinin ayrdna varacaksnz.
Bu srada, yeni haberler birbiri ardna o meum gece
nin koynuna ylmaktadr.
Yeni bir olgu daha bu resmin iinde yerini alr ve du
rumu daha da alengirliletirir: Mazlum Brabantio adalet
ve iadeyi itibar talep eder ve yalnzca aile onurunun deil
Venedik'in btn bir egemen snfnn saygnlnn temize
karlmasn ister.
Hkmetin konumuna yle bir bakn ve kendinizi
btn bu olaylar yuman zmeye zorlayn. Bir rpda
kznn ve ailesinin erefli ismini yitiren bir babann ektii
aclar tartn. Olaylarn basks altnda gururlarna ket vu
rup bir uzlama salamak zorunda kalan senatrlerin ko
numunu da tartn. Btn bu olaylar, temel karakterlerin,
Othello, Desdemona, Iago ve Cassio'nun bak asndan

Analiz 1 9 5

deerlendirin. Olgudan olguya, olaydan olaya, bir aksiyon

dan dierine geerek btn bir oyunu ele alacaksnz ve
ancak o zaman oyunun kurgusunu bildiinizi ve anlatabi
leceinizi syleyebileceksiniz.
Oyun aknn yani yazarn almasnn bu ayrnt
l analizini tamamladktan sonra, bu sreci ynetmenin,

sahne tasarmcsnn ve prodksiyona katkda bulunan

dier herkesin nerdii koullar ile birlikte tekrar etmeli
yiz. Onlarn sahnede imgesel olarak kurgulanm yaama
dnk yaklamlarnn, bak alarnn bizim iin ilgi e
kici olmamas mmkn deildir.
Yine de en nemli koullar, sahne zerindeki yaratc
durumumuz adna rollerimizin altn doldurmamz sa
layan koullardr. Ayn zamanda her birimiz, karsnda
oynadmz ve byk lde baml olduumuz oyuncu
larn hayal ettii durumlar da dikkate almak zorundayz.
Tekrar sylyorum, ruhsal malzemenin gelitirilmesi
ne dnk alrken, sizin artk ok iyi bildiiniz nedenler
den dolay balamadmz dsal olgularla ie koyulmak
en kolay yoldur. "

"Teoriden pratie dnelim" dedi Tortsov, "ve oyunu yuka

rdan aaya eitli katmanlarda inceleyelim. lk sahneyle
balayalm. En st katman zaten yeterince inceledik; ol

gular ve kurgu.

Bir sonraki katmanda

Venedik yaamna,

alkanlklara ve geleneklere rastlarz. Bunlar hakknda ne

dnyorsunuz?"
rencilerden hibiri azn ap tek kelime etmedi,
nk hi kimse bu konu hakknda daha nce dn
memiti bile. Bu yzden, Tortsov mdahalede bulunmak
zorunda kald. Israrlar, nerileri ve ipular sonucu, a
zmzdan tek tk bir eyler koparmay baard. Ama her
zamanki gibi asl yk yine onun srtna bindi.
"Kimdir bu lago ve Roderigo? Sosyal statleri nedir?"
diye sordu.
"Iago mlki erkandan birisi, Roderigo ise bir aristok-

196 Bir Rol Yaratmak

rattr" diye abldk.

Tortsov "Sanrm onlar iiriyorsunuz," diye yantlad.
"Iago, bir memur iin olduka kaba, Roderigo ise bir aris
tokrat iin fazlasyla avam. Rtbelerini bir para drmek
ve Iago'yu sava alanndaki kahramanlklarna karlk
b asit bir askerken, astsubayla terfi etmi bir baavu
olarak nitelemek ve Roderigo'yu da tccar snfna mensup
sradan bir zengin olarak deerlendirmek daha yerinde ol
mayacak mdr?"
Hep soylu karakterler oynamay tercih eden Grisha
ateli bir ekilde muhalefetini dile getirdi. Karakterinin
psikolojisinin, soyu aa snftan gelen bir insanda olmas
gerektiinden ok daha "incelikli bir entelektel" olduu
nu ileri srd ve onu basit bir askermi gibi hor grmeyi
reddetti. Bu konuda tarttk, yaamda; ve edebiyattan
rnekler getirdik, "entelektellerin" daima ba etmek zo
runda kaldklar, en akll katlarn ve dzenbazlarn
kurnaz zekasn tayan Figaro'ya, Molicre'in Scapin'ine,
Sganarellc'ine ve talyan komedisindeki hizmeti tiplerine
gndermeler yaptk. Iago'ya gelince, en bandan beri ey
tani bir karakterdir ve iindeki iblis herhangi bir sosyal
stat ya da eitimden bamsz olarak ok kurnazdr.
Grisha'y yalnzca Iago'nun kaba bir subay olduuna
ikna edebildik. Kendi hesabma ben Grisha'nn aklna yer
letirdii "soyluluk" kliesini fark edebiliyordum.
nat Grisha'y bu yanl durumdan kurtarabilmek
iin Tortsov elinde bir orak ya da denek bulunan bir as
kerin avulua getirildii, bu avuun "kdemli avu" ya
da yaver haline geldii ve bylece generallik rtbesine dek
terfi ettii bir askeri yaam tablosu resmetti. Gerek tas
virlerden yola karak tatl dille Grisha'y bulutlar zerin
den yeryzne indirip onun gerek hayata tutunmas iin
abalad. Dedi ki:
"Iago z itibariyle basit bir askerdir. D grn
yufka, iyi ruhlu, samimi, drsttr. Cesurdur; btn
savalarda Othello'yla omuz omuza arpmtr. Onun
hayatn birok kez kurtarmtr. Zekidir, kurnazdr.
Othello'nun askeri dehasndan fkran sava taktikleri-

Analiz 1 9 7

ni mkemmel bir ekilde kavrar. Othello, hem savatan

nce hem sava srasnda srekli ona danm ve Iago
da ona birok kez akl banda ve saduyulu tavsiyelerde
bulunmutur. Iago'nun iinde iki kiilik vardr: lki nasl
gzkyorsa yle, ikincisi gerekte naslsa yle. lki, na
zik, tavrlar grece inceliksiz, iyi huylu, ikincisi ise, kt
ve tepkiseldir. Kendisine yaktrd d grn o kadar
yanltcdr ki, herkes (belli bir lde kars da buna da
hildir) onun dnyann en samimi ve en iyi huylu insan
olduuna inanr. Eer, Desdemona'nn ufak bir siyah olu
olacak olsayd, dad yerine onu besleyip bytecek insan,
iri, kaba, iyi huylu Iago olurdu. Ve ocuk bydnde bu
iblise amcasym gibi sevecen bir yzle bakard.
Othello, Iago'yu savata grp tanm olmasna ve ne
kadar kstah ve acmasz olabileceini bilmesine ramen,
yine de onun hakkndaki genel gr paylar. Erkekle
rin savata vahi bir hayvana dntn bilir; kendisi
de yledir nk. Yine de bu durum onu zel yaamnda
yumuak, sevecen ve neredeyse utanga olmaktan al
koymaz. Bunun yan sra, savata sk sk kendisine iyi
nerilerde bulunduu iin Othello Iago'nun zekas ve kur
nazl hakknda olumlu bir fikre sahiptir. Sefer boyunca,
Iago yalnzca danman deil ayn zamanda arkada da
olmutur. Othello ona, iini kavuran btn dncele
rini, endielerini, umutlarn amtr. Iago daima onun
adrnda gecelemitir. Byk askeri nder, gzne uyku
girmedii zamanlar, Iago ile samimi sohbetler iine girmi
tir. Iago, ua, emir eri ve ihtiya halinde doktorudur. Bir
yaray herkesten daha iyi bir ekilde iyiletirebilir, gerek
tii zaman onu elendirebilir, ufak muzipliklerle onu a
rtabilir ve ona mstehcen ama elendirici arklar ya da
bu trden hikayeler anlatabilirdi. Gler yzl olduundan
her eyi sylemeye yetkisi vard.
Iago'nun arklar ve alayc nkteleri kimbilir ka defa
nemli bir amaca hizmet etmitir! rnein, ordu yoruldu
u ve askerler artk sylenmeye balad zamanlar Iago,
her ne kadar alayc da olsa, askerlerin de elik edecei bir
ark sylemek zere onlarn yannda bitmi ve hepsinin

198 Bir Rol Yaratmak

ruh halini bir anda tersine evirmitir. Askerlerin fkesi

ni bastrmann zorunlu olduu bir baka kritik anda Iago
bir esir, savata ele geirilmi bir yerli iin soukkanllkla
hazrlanan, tyler rpertici bir ikence ya da infaz kurgu
lamakta gecikmeyecek ve bu da ordunun huzursuzluunu
bir sreliine yattracaktr. Tabii ki bu Othello'nun bilgi
si dnda yaplacaktr nk soylu Maripli gerektiinde
hi dnmeden bir vurula bir kafay havaya uurabile
cek olmasna ramen sebepsiz yere, zevk iin yaplan bir
zalimlii asla affetmezdi.
lago drsttr. Hkmetin parasn ya da maln
mlkn yrtmez. Bu riski gze almayacak kadar zeki
dir. Ama eer bir enayiyi dolandrabilecekse (Roderigo'nun
yan sra bylelerinden etrafta ok vard) bu frsatn ka
masna asla izin vermez. Bylelerinden para, hediyeler,
yemek davetleri, kadn, at, gen zppe erkekler, vesaire
elde eder. Bunlar haydan gelip huya giden kazantr ve
ona gece alemleri ve erkek erkee geirilecek ho vakitler
iin imkan salar. Baz pheleri olsa da Emilia tm bun
lardan habersizdir. lago' nun Othello ile samimiyeti, onun
temenliine kadar abucak terfi etmesi, adrnda uyuyor
olmas ve buna benzer baka birok ey subaylar arasnda
haset, askerler arasnda ise muhabbet duygularnn g
lenmesine neden olmaktadr. Defalarca birliini g du
rumlardan ekip karan ve onlar bir felaketten kurtaran
dahi bir asker ve sava olarak hepsi Iago'ya sayg duyar
ve ondan korkarlard. Sefer hayat ona uygundu.
Yine de, Venedik'teki resmi resepsiyonlarda kendini
gsteren gsterili, ar kibir dolu adetler alm ban gi
derken ya da Othello bu resepsiyonlarda yksek seviyede
ki insanlarla i grmeleri yapmak zorunda kalrken Iago
o salonda bulunmazd. Bylesi durumlarda Othello, -ken
disi de zaten iyi eitimli biri deildir- yannda eitimindeki
eksiklikleri tamamlayabilecek birisine, tereddt etmeden
Dka'ya ya da Senatrler'e bir haber ulatrmak zere yol
layabilecei bir yavere ihtiya duyar. Emrinde mektup yaz
ma konusunda bilgi sahibi ya da kendisinin aina olmad
askerlik ilminin vehelerini anlatmaya muktedir birisine

Analiz 199

ihtiyac vardr. Bylesi bir i iin Iago gibi bir savay

grevlendirebilir miydi? Tabii ki, mektepli Cassio ok daha
iyi bir seimdi. Floransalyd ve Floransa o zamanlar ade
ta bugnn Paris 'i, dnyevi ilerin ve sekin sanatlarn
merkeziydi. Brabantio ile ilikisinde, Desdemona ile kaak
grmeler ayarlarken Iago 'dan bir patan olarak yarar
lanabilir miydi? Bu i iin Cassio biilmi kaftandr. y
leyse adam olarak Cassio'yu istemesinde artc bir yan
var mdr? stelik, Iago'nun bu i iin adayl Maripli'nin
aklnn ucundan bile gememitir. Iago niin bu role so
yunmak istesin ki? Bu i olmadan da Othello'nun srda,
dostuydu, ona her zaman kaps akt. Brakn onu byle
kalsn. Othcllo niye arkadan herkesin alay konusu ola
ca eitimsiz, yontulmam, vasfsz bir yaver durumuna
drsn ki! Othello muhtemelen byle dnmt.
Ancak Iago'nun bak farklyd. Hizmetlerinin, cesa
retinin, birka olayda generalin hayatn kurtarm olma
snn, dostluunun, ballnn kendisini yetkilendirdiini
ve baka hi kimsenin Othello'nun yaveri olamayacan
dnmekteydi. Kendisini, ayrcalkl bir kiinin, savata
ki yolda subaylarndan birinin hatrna es gemesi mm
kn olabilirdi. Ama savata olmann ve savan ne olduu
nu bile bilmeyen bir subayn bu grev iin akla gelen ilk
isim olmas onun iin kabul edilemez bir eydi! Srf kitap
okuyabiliyor, gen kzlarla tatl tatl gevezelik edebiliyor ve
lkedeki nfuzlu insanlara caka satabiliyor diye bu ah
mak ocuu generalle yakn iliki ierisine sokmak. te
bu mantk Iago iin anlalamazd. Bu yzden Cassio'nun
atanmas, ylesine bir ykm, aalama, utan ve nankr
lk rneiydi ki Iago bunu ho gremezdi. Tm bunlarn
en onur krc yan onun; Iago'nun, hi kimse tarafndan
bu greve dnlmemesiydi. Iago'yu en ok gcendiren
ey Othello'nun kalbindeki srlarn, Desdemona'ya duy
duu akn, Desdemona'yla kann kendisinden sak
lanmas ve tm bunlarn o daha dnk ocuk Cassio'ya
almasyd.
Cassio yaver olarak yetkilendirilmesinden bu yana
Iago'nun son zamanlarda kendisini iki alemlerine veriyor

200 Bir Rol Yaratmak

olmasnda artc hibir yan yoktur. Roderigo ile tan

mas ve arkada olmas bu iki alemlerinden birisi srasn
da gereklemi olabilir. Aralarndaki samimi sohbetlerin
gzde konusu,

bir yandan Roderigo'nun Desdemona'y

karma hayali, ki bunu Iago ayarlayacaktr, dier yandan

ise general tarafndan kendisine yaplan haksz muame
le karsnda Iago'nun yaknmalaryd. Kinini beslemek
ve ayn zamanda kkrtmak iin btn gemii -nceki
hizmetlerini ve ncesinde nemsemedii ancak imdi su
olarak kabul ettii Othello 'nun btn eski nankrlklerini
hatrlayp- adeta yeniden yaar. Emilia hakknda seferde
anlatlan hikayeleri bile hatrlar.
Mesele udur ki, Othello'ya yakn olduu sralar Iago
birok karargahta kskanlk konusuydu . Duygularna bir
alm noktas bulabilmek iin bu insanlar Iago ile Othello
arasndaki yaknlkla ilgili birok szde neden uydurdu
lar. Othello ile Emilia arasnda bir eyler olup bittii ve
belki de hfila devam ettii eklinde dedikodular uydurup
bu dedikodularn Iago'nun kulana gitmesini saladlar.
Zamannda, lago bu dedikodulara hak ettii nemi verme
di. Bunun sebebi Emilia'nn zerine fazla dmemesi ve
zaten kendisinin ona kar sadakatsiz olmasyd. Onun bu
en halinden holanrd, iyi bir ev kadnyd, ud alp ark
syleyebilirdi, hosohbetti, belki kyda kede biraz para
s vard, iyi halli bir tccar aileden geliyordu ve o zamanlar
iin iyi eitimli biri saylrd. Generalle aralarnda bir ey
olmusa bile l ago buna pek aldr etmezdi.
Ama imdi, urad gaddarca hakszln ardndan,
Emilia hakkndaki dedikodular hatrlamaktadr. Emilia'yla
Othello'nun aras iyidir. Othello iyi bir insandr, kibardr,
yalnzdr, evini ekip evirecek kimsesi yoktur, evine kadn
eli dememitir. Bu yzden bekar generalin evinde orta
l derleyip toplayan Emilia'dr. lago bunun farkndadr.
Emilia'y sk sk Othello'nun evinde grm , buna hi ald
r etmemi ama imdi Othello'yu sulamaya balamtr.
Ksacas, Iago kendisini yle hipnotize etmitir ki gerekte
yle olmayan eylere inanmaktadr. Bu, onun gibi bir

nahkarn Othello'ya her zamankinden daha fazla fkelen-

Analiz 2 0 1

mesine, iftiralarda bulunmasna, onu sulamasna ve ken

di isel kinini ve arszln alevlendirmesine neden olur.
Iago,

ona anlalmaz gelen,

hi hesapta olmayan

Desdemona'nn beklenmedik karln rendiinde, du

rum bu cihettedir. Generalin dairesine girip, o esiz gzel
lii, artk bir Maripli paras olarak bakt, o iren eyta
nn neredeyse kucanda grdnde gzlerine inanamad.
aknl ylesine glyd ki ilk anda afallad. Aklar,
Cassio'nun rehberliinde, Othello'nun en yakn arkada
olan kendisi de dahil herkesi nasl kandrdklann anlattk
larnda, ona glen o en sesleri duyduunda iinde yanp
tutuan o kini belli etmemek iin oradan hzla uzaklat.
Desdemona'nn

karlmas

dirmekle kalmad ayn

onu

sadece

fkelen

anda Roderigo ile ilikisi gz

zam

nne alndnda, zor bir duruma da soktu. Zira, Iago

Roderigo'yu srekli dolandryor, o gzel kz ona ayarla
yacana, ayet Brabantio evliliklerine mani olursa da, kz
karacana yeminler edip duruyordu. Sonra, birdenbire,
bu kk drc olay ortaya kt! Ortalamann altnda
bir zekas olsa da Roderigo, Iago tarafndan oyuna getiril
mi olduunu fark etmi ve Iago'nun aslnda Othello ile
ibirlii iinde olduundan bile phelenmeye balamt.
Artk, aralarndaki dostlua da gvenmemekteydi. Ksaca
s, ilikileri o anda zedelenmiti. Roderigo bir ocuk, bir
aptal gibi, inat ve gz hibir eyi grmez bir biimde
ileden kmtr. O anda, bir keresinde Iago 'nun kendisi
ni, onu dvmeye niyetlenen birka sarho aylan elinden
kurtardn bile unutmutur.
Desdemona'nn karlmas ve evlilii grkemli ve tam
anlamyla baarlyd. Her ey ok basit ve kolay bir e
kilde halledildi. Kararlatrlan gnden ok nce Cassio,
Brabantio'nun evindeki hizmeti kzlardan biriyle gnl
ilikisine girdi. O kz, kapal bir blmesi olan gondolla ge
zintiye kartp sonra tekrar eve brakarak, daha nice ran
devular iin birok kez ayartt. Bu kaamaklar iin Cassio,
Brabantio'nun hizmetilerine epey bir rvet yedirdi. Bu
randevulardan birisi Desdemona'nn kanlaca gne ge
tirildi. Ama bu kez hizmeti kz yerine Desdemona evden

202 Bir Rol Yaratmak

kt ve evinden sonsuza dek uzaklat. Bu yola daha nce

Desdemona'nn Othello ile bulumak zere evden kt
zamanlarda da bavurmulard.
Unutmayn ki Desdemona hibir zaman tam anlamy
la sahnede temsil edildii gibi deildir. Aktrisler genellik
le ondan utanga rkek bir Ophelia tretirler. Ne var ki,
Desdemona hibir ekilde Ophelia deildir. Kararl ve ce
surdur. Toplumsal faktrler hesaba katlarak planlanm
geleneksel bir evlilikte gnl yoktur. Bir masal prensine
kavumaldr.
Zaman zaman, Desdemona hakknda yeniden konu
acaz. Onun bu cesurca ve tehlikeli karlma planna
nasl raz olduunu gstermek iin imdilik yeteri kadar
konuuldu.
lago ne olup bittiini rendiinde iin ucunu brak
mamaya karar verdi. Kendisini henz her eyin bitmemi
olduuna inandrd. Eer, ehri yeteri kadar galeyana ge
tirebilirse, Othello knanabilir ve kimbilir belki de evlilii
yukarlardan birilerinin emirleri dorultusunda feshedile
bilirdi.
Belki de Iago haklyd. Eer, evlilik olay ve savan pat
lak vermesi akmasayd bu pekala mmknd. Othello
hkmet iin ok gerekli biriydi. Bylesi kritik bir dnemde
evliliini tanmamay akllarndan bile geiremezlerdi. Kay
bedilecek vakit yoktu. Eylem mecburi olunca Iago eytani
bir enerji gsterdi. Her eyi zamannda halledebildi.
Iago, sakinlemi olarak gen ifte dnd, onlar teb
rik etti, onlarla birlikte glt, kendisinin ne kadar saf
olduunu syledi. Hatta, karlma olayn ve evlilii duy
duu zaman hayranlk duyulan generalini kskand iin
aptalca hareket ettiine Desdemona'y inandrd. Sonra,
Roderigo'yu bulmak zere hzla kt. . .
Vanya, Roderigo rolnde, Grisha'ya gre daha ile
nebilir bir oyuncu olduunu gsterdi. Hemencecik, biraz
da ssleyerek, roln basit bir tccar dzeyine getirdi ve
bunu son derece rahat yapt, nk karakterin soylulu
una dair en kk bir ipucu bile vermedi. Bir aristokrat
ne kadar aptal olursa olsun iinde yetitii ayrcalkl ve
"

Analiz 203

rafine toplumun izlerini tayacaktr. Rodcrigo'ya gelince

ikiye dknl, tartmalar ve sokak kavgalar dn
da oyundan onun adna kartlabilecek hibir ey yoktur.
Vanya, Tortsov tarafndan ortaya serilen izgiyi takip et
mekle kalmad ayn zamanda rolne kendi imgeleminden
basit bir insann hayatna uyum gsteren eyler de ekledi.
Yansttklar yaam, aa yukar yle bir sosyal portre
ortaya kard:
Roderigo muhtemelen zengin bir ailenin oludur. Ai
lesi toprak sahibidir ve rettiklerini Venedik'e getirirler.
Burada rnlerini kadife ve dier lks eyalar karl sa
tarlar. Gemiler bu mallar, karlnda yksek miktarda
paralarn dendii yurtdna hatta Rusya'ya tarlar.
Ancak Roderigo'nun ebeveynleri hayatta deildir. B y
lesine byk apl bir ticaretin altndan nasl kalkabilir?
Yapmay bildii tek ey mirasn har vurup harman savur
maktr. Servetleri sayesinde hem babas hem de kendisi
aristokrat evrelerce kabul grlmlerdir. Roderigo'nun
kendisi bir hayli saftr ve iki alemlerinden hi geri kal
maz. Bu ekilde benzer havai zevklere sahip gen Venedik
lileri paraya boar (kukusuz bu paralar ona geri dnmez) .
Bu paray nereden bulur? Gemiteki iyi ynetim ve sadk
elemanlar sayesinde aile iletmesi hfila eski canllyla a
lyordur. Ama bu durum pek tabii ki uzun sremez.
Ne yazk ki, bir gn bir iki aleminin sabahnda
gondoluyla kanal boyunca ilerlerken ki ancak bir rya
da ya da hayalde olabilecek bir ekilde o gen ve gzel
Desdemona'y, dadsnn refakatinde kiliseye gitmek zere
bir gondola binerken grr. Nefesi kesilir, gondolunu dur
durur ve gzlerini alamadan uzun uzun onu seyreder. Bu,
Desdcmona'nn dadsnn dikkatini ekti ve kzn yzn
arabuk peesiyle rter. Nihayetinde Roderigo onlar ki
liseye kadar takip eder. O kadar heyecanlanmtr ki iki
nin etkisinden baya bir kurtulur. Roderigo dua etmez,
yalnzca Desdemona'y seyreder. Dads mtemadiyen onu
perdelemeye alr, ama kzn kendisi bu ilgiden olduka
memnundur; Roderigo zevkine gre biri olduu iin deil,
evde oturmak ya da kiliseye gitmek ok skc bir ey oldu-

204 Bir Rol Yaratmak

u iin ve o bir para elence iin yanp tututuu iin.

Ayin srerken Brabantio ieri girer, kzn bulur ve
onunla dadsnn yanna oturdu. Dad kulana bir eyler
fsldad ve Roderigo'yu iaret etti. Brabantio onun olduu
yne doru sert bir bak frlatr. Ancak bu bak Roderigo
gibi pikin birini hi etkilemezi. Desdemona gondoluna geri
geldiinde gondolu ieklerle dolup tam bulur. Braban
tio btn iekleri suya attrd kzn gondola yerletirir ve
dadsyla beraber onu eve yollar. Ama Roderigo yollarna
iekler atarak yol boyunca hep nlerinden ilerler. Gzel
Desdemona bu ilgi ve bu gen bayn taknlklarndan ol
duka memnundur. Neden? nk elenceliydi, gururu
okanyor ve ayrca dadsn da kzdrr.
lk karlamann ardndan Roderigo'nun akl bt
nyle bandan gider. Bir kez olsun bakar_ diye geceler bo
yunca Desdemona'nn penceresinin altnda bir gondolda
bekler durur. Gerekten de Desdemona bir ya da iki kez
pencereden bakar ve hatta ona doru iveli ya da alayc bir
ekilde glmser. Roderigo bunu bir zafer olarak grecek
derecede aptaldr. iirler yazmaya balar, iirlere dkt
ilan aklarn o gzel bayana ulatrmalar iin hizmetile
re rvetler verir. En sonunda Brabantio'nun srar zeri
ne erkek kardei dar kar ve erkek kardei ylk akla
konuarak ona Desdemona'nn peinden komaktan vaz
gemezse nlem alacaklarn syler. Ama bu kovalamaca
son bulmaz.
Sonra, bir keresinde, karanlk bir kanalda Desdemo
na'nn gondolunun yolunu keser ve nne geer gemez
ona byke bir iek buketi ve kendi yazd bir ak ii
rini frlatr. Ama, ne korkun, Desdemona ona doru bak
maz bile! Yzn bir peeyle rterek ve fkeyle arkasn
dnerek iek buketini ve ak iirini kendi elleriyle suya
frlatr. Roderigo yklmtr. Ne yapacan bilmez. Bu za
lim gzellikten intikamn almak iin aklna gelebilecek tek
ey kendini bir haftalk bir aleme vermektir. . .
Othello sahneye girdiinde durum buydu. Desdemo
na Maripli'yi sokakta ilk grdnde Roderigo kalabal
n arasndayd. Muzaffer Othello'nun Venedik'e dn

Analiz 205

ile birlikte askerler pek bir rabet grdler ve gece alem

lerinde fahielerin gzdeleri oldular . Bu alemlerde he
saplan deyen Roderigo'ydu. Bu jesti subay evrelerinde
itibar kazanmasna neden oldu ve onu Iago ile bir araya
getirdi. Bir keresinde sarholar aras bir dalamada as
kerler Roderigo'yu neredeyse ldresiye dvd ama Iago
Roderigo'ya dikkate deer bir yaknlk gstererek araya
girdi. Roderigo o kadar minnettar kald

ki Iago 'nun bu

hareketini cmerte dllendirmek istedi ama Iago bunu

sadece sevgisinden dolay yaptna onu inandrd. Bu,
dostluklarnn balangcyd.
Bu esnada Othello ile Desdemona adasndaki g
nl maceras gittike kzyordu. Othello ile Desdemona
arasndaki bu ak ilikisinde patanlk yapan Cassio,
Roderigo'nun umutsuz akndan haberdard; o da gece alem
lerinden birinde ona yarenlik etmiti. Cassio Roderigo'nun
ne kadar saf olduunu gayet iyi biliyordu. Othello ile Des
demona arasndaki ilikiyi bildii iin Roderigo'nun ak
nn kendisine geri dneceine dair umutlan Cassio'ya ok
komik geliyordu. Bu konuda srekli espriler yapmasnn,
Roderigo'yla dalga gemesinin ve muziplikler icat etmesi
nin sebebi buydu. Roderigo'yu Desdemona'nn belirli bir
yerde yrye kaca ya da benzer baka bir yerde
onunla randevu ayarlad konusunda kandrr ve zavall
Roderigo o gzel bayan grecei umuduyla bir aa bir
yukar yryerek saatlerce bo yere beklerdi. Kk d
rlm ve onuru krlm bir ekilde kendisini korumas
altna alan Iago'ya koar ve intikamn alacana, sonunda
bu evlilii ayarlayacana, nk o siyah eytanla arala
rnda bir romantizm olduuna inanmadna yemin ederdi.
Bu, Roderigo 'nun Iago'ya gittike daha ok balanmasna
ve onu paraya bomasna yol aard.
Roderigo, Desdemona ile Othello 'nun evlendiini
rendii zaman, zavall budala nce bir ocuk gibi gzya
larna bouldu. Sonrasnda da lugatndaki btn kfr
leri arkada iin sralayarak aralarndaki dostlua son
vermeye karar verdi. Zavall Iago boanmalarn ya da sz
konusu evliliin kabul edilmemesini salamak amacyla

206 Bir Rol Yaratmak

ehrin tamamnda kyamet koparmaya Roderigo'yu ikna

edebilmek iin dnyann derdine katland. ki arkada,
ilk olarak, Iago Roderigo'yu bir gondola (zengin bir adama
uygun bir ekilde pahal malzemelerle sslenmi lks bir
gondol) zorla bindirip Brabantio'nun malikanesinin nne
getirdiinde grrz . . .

BLM Vll

YAPILANLARI GZDEN GERME

VE TOPARLAMA

"Tortsov "Olay nerede geiyor?" diye sordu.

"Venedik'te ."
"Ne zaman?"
" 1 6 . yzylda. Sahne tasarmcsna henz danmad

mz iin hangi yl olduu kesinlemedi" diye cevaplad bu

ile grevli bir rak.
"Yln hangi zaman?"
"Gz sonu."
"Neden bu mevsimi setin?"
"Souk bir gecede uyanp ie koyulmak ok daha zor
olaca iin."
"Gndz m, gece mi?"
"Gece."
"Saat ka?"
"Neredeyse gece yans."
"Bu saatte sen ne yapyordun?"
"Uyuyordum . "
"Seni kim uyandrd?"
Burada baka bir renciyi gstererek "Petrushin"
dedi.
"Neden oydu?"
"nk Rakhmanov onun beki olduunu syledi."
"Kendine geldiin zaman ne dndn?"
"Ters giden bir eyler olduunu ve bir gondolcu olduum iin bir yerlere alacam . "
"Ardndan n e oldu?"
"Aceleyle giyindim . "
"Neler giydin?"
"oraplarm, ortumu, ceketimi, kepimi ve botlarm.

208 Bir Rol Yaratmak

Fenerimi yaktm, kepimi taktm ve kreklerimi aldm. "

"Bu eyalar nerede dururlar?"
"Girite, duvardaki asklkta.
"Ya sen nerede uyursun?"
"Su seviyesinin altndaki kilerde ."
"Rutubetli midir oras?"
"Evet, rutubetli ve souktur. "
"Anlalan Brabantio size ok az tayn ayryor."
"Baka ne bekleyebilirim ki? Ben sadece bir gondolcuyum."
"Grevlerinin arasnda neler yer alr?"
"Gondolu ve onunla ilgili her eyi dzenli tutmak. Bir
sr aksesuan vardr: zerine oturmak ya da uzanmak
iin eit eit zarif minder; bazs zel durumlar, bazs
daha az resmi durumlar ve dierleri gnlk kullanm iin.
Bunlarn yan sra tente grkemli altnlarla ilenmitir.
stne kuma geirilmi krekler ve ilemeli tekne kan
calan da vardr. Gece fenerleri de vardr. Hep kullanlan
sradan fenerler ve byk serenatlarda kullanlan birok
ufak tefek fener."
"Sonra ne oldu?"
"Evdeki tela beni aknla uratmt. Kimi yangn
ktn, kimi ise dmann yaklamakta olduunu sy
ledi. Antrede darda neler olup bittiine kulak kabartan
birok insan vard. Birileri deliler gibi feryat kopartyordu.
Alt kattaki pencereleri amaya cesaret edemediimizden
yukar kabul odasna kouturduk. Orada pencereler ok
tan almt ve ban uzatabilen herkes dar bakyordu.
te karma hikayesini o zaman rendim. "
"Bu konuda neler hissettin?"
"Korkun bir kin. Evin kk hanmna am. Onu
geziye kartr ya da kiliseye gtrrm ve herkes ona
hayranlkla bakt ve gpta ettii iin gurur duyann. ok
tan beridir onun sayesinde Venedik'te bir hretim vardr.
Sanki kazara olmu gibi hep yere bir iek drrm ve
Desdemona onu bulup sakladnda mutlu olurum. Ya da
o iee dokunur ve onu gondola brakrsa ben de o iei
yerden alr per ve hatra olarak saklarm."

Yaplan/an Gzden Geime ve Toparlama 209

"Kaba saba gondolcularn byle duygusal ve iten ol

duunu mu sylemek istiyorsun?"
"Sadece vn ve nee kaynamz Desdemona sz
konusu olduunda. Bu gereke benim iin zellikle nemli
nk beni, onurunu kurtarmak iin Desdemona'nn izini
srme konusunda ateliyor. "
"Sonra ne yaptn?"
"Aaya kotum. Kaplar oktan almt, silahlar
dar tanyor, insanlar antrede ve koridorda silahlarn
ve zrhlarn kuanyorlard. Ben de belki dvmek zo
runda kalrm diye birka silah kuandm. Sonra hepimiz
bir araya geldiimizde yeni emirleri yerine getirmek iin
gondoldaki yerimi aldm."
"Rolnz kiminle hazrladnz?"
"Proskurov'la ve Rakhmanov da kontrol etti."
"ok iyi bir alma. nerebileceim hibir dzeltme
yok."
Ve bu adam rol dalmnda olmayan, figranlar ara
sndan seilmi herhangi bir oyuncu diye dndm ken
di kendime. Peki ya biz? Daha yapacak ne kadar ok iimiz
vard!
Figranlarn hazrlam olduu her eyi dinledikten
sonra Tortsov dedi ki:
"Bunlarn hepsi mantkl ve ardk. Hazrlklarnz
onaylyor ve plannzn ne olduunu kestirebiliyorum."
Sonra geride bekleyen bizlere sahnedeki figranlara ka
tlmamz syledi ve btn bir ilk sahnenin prodksiyon
emasn gsterdi.
Grnen oydu ki bu sahne zerine ilk altrmalarm
z yaptmz sre boyunca, Tortsov, alarm ve takibin he
yecann en yetkin ekilde ifade eden arlan, bu sahne iin
gerekli atmosferi ve ondan doal bir ekilde kan imgeleri
not etmiti. imdi bize, altrmalanmz zerine ald b
tn notlarla birlikte, oyuna uyarlad kendi mizansenini
gsterdi. Bu sahne iin nerilmi olan plann, hareketlerin
ve aksiyon mekanlarnn btnyle bizim tarafmzdan
retildiine ve dolaysyla bizimle egdm iinde olduu
na dikkat ekti.

2 1 O Bir Rol Yaratmak

Tortsov'un prodksiyon planna ilikin notlarm yle:

"Iago ve Roderigo bir gondolla gelirler. Bir uta bir
gondolcu vardr. Sahne seyircinin sol tarafna den iki
bouk sesin grlts ve bir gondolcunun kreinin suya
vurduka kard (szcklerle ayn ritme sahip olmayan)
seslerle balar. Sol taraftan nce gondolcu belirir.
lk alt satr, gondol Brabantio'nun evinin oradaki
iskeleye doru yanat srada ok heyecanl bir ekilde
okunur.
'Bunu ryamda grsem . . . ' repliinin ardndan bir
es olur. Iago, Roderigo 'yu susturur. Suskunluk. skele
ye yanarlar. Gondolcu gondolunu yanatrr. Gondolcu
zincirleri akrdatr. Iago onu durdurur. Suskunluk oy
nanr. Etrafa baknrlar. Pencerelerde kimsecikler yoktur.
Suskunluktan evvelki scak tartmann aynsna tekrar
b alanr, ancak barmamak iin kendilerini zor tutarlar.
Iago ok yksek sesle konumadklarna emin olur. Pence
relerden fazla grnmemek iin Iago mmkn olduunca
kendisini saklar.
Iago repliini syler: 'Etmiyorsam alam . . . ' ama ge
nellikle yapld gibi eytani duygulann ve karakterini vur
gulamak iin deil. Kendisini zor zapt etmektedir. Kzgndr
ve bir ekilde asl amacna -Roderigo'yu barmaya ve g
rlt patrt karmaya zorlamak- ulamak iin Othello'ya
olan dmanlnn resmetmeye almaktadr.
Roderigo biraz tava gelmitir . Hatta, yzn yar yar
ya Iago'ya bile evirmitir. Dieri kararl bir ekilde ayaa
kalkar ve elini Roderigo'nun da ayaa kalkmasna yardm
etmek iin ona doru uzatr. Gondolun kenarna vurup
grlt kartsn diye ona krei uzatr. Iago'nun kendisi
evin nndeki bir kemer altna saklanmak iin alelacele
oradan uzaklar.
Roderigo'nun 'Hey, Brabantio! Sinyor Brabantio! ' rep
liiyle alarm sahnesi balar. Bu sahne aceleye kalmadan
en ince ayrntsna kadar oynanmaldr ki, her ey tek tek
hakllatrlabilsin ve sahneyi seyreden bir kii bu ikisinin
btn bir ev ahalisini uykusundan kaldrdna inanabil-

Yaplanlan Gzden Geinne ve Toparlama 2 1 1

sin. Bu hi de kolay bir ey deildir. Replikleri birka kez

tekrarlamaktan korkmayn. Repliklerin arasna grltler
le desteklenen suskun anlar koyun (sahneyi uzatmak iin) .
rnein, Roderigo'nun kreini gondola vurup durmas,
goridolun baland yerde akrdayp duran zincirlerin
sesi. Roderigo , gondolcuya zincirleri akrdatmasn da sy
leyebilir. Iago kemeraltnda kapnn tokman, sanki bunu
bir an niyetine kullanyormu gibi vurup durmaktadr.

Ev ahalisini uykudan kaldrma sahnesi:

(a) Kulisten

sesler duyulur, ikinci katta bir pencere alr, (b) bir uak
yz pencereye yapr; dar bakp neler olup bittiini
anlamaya almaktadr; (c) baka bir pencerede bir ka
dnn (Desdemona'nn dads) yz belirir, uykulu gzk
mektedir ve geceliklidir; (d) nc bir pencere Brabantio
tarafndan alr. Arada oluan eslerde ayaklanm evin
iinden gittike ykselen sesler duyulur.
Sahne ilerledike btn pencereler aama aama in
sanla dolar. Hepsi uykulu gzkmektedir ve yar plaktr.
Bu sahne,

gece verilen alarm sahnesidir.

Kalabaln fziksel ynelimi etrafa baknmak

ve g

rltnn nedenini renmek iin ellerinden gelen her a

bay sarf etmektir.
Roderigo, Iago ve gondolcunun fiziksel ynelimi mm
kn olduunca ok grlt karmak, insanlar rktmek
ve onlarn ilgisini ekmektir.
Bylece, ilk kalabalk sahne fasl Brabantio'nun be
lirm esinden nce oynanr. kincisi ise, u szlerden sonra
balar:

Brabantio: Ben deil, sen kimsin?

Roderigo: Adm Roderigo.
Suskunluk. Kalabalk sahnesi: genel kzgnlk. Rode
rigo 'nun

Desdemona'nn

peinden

komas

hakknda

sylenenler ve ayn Roderigo'nun rk domates ve yu

murtalarla kovulmas bilindikten sonra bu genel kzgnlk
anlalr bir eydir. Bu ie yaramaz sarho yaratn gece
nin ortasnda btn evi uykusundan kaldrmas gerekten
de ne byk bir arszlktr. Hepsi sanki birbirlerine yle
derler: Ne arsz herif! Ne yapalm onu?"

2 1 2 Bir Rol Yaratmak

"Brabantio, Roderigo'ya sovup sayar ve herkes bu

mnasebetsizliin lzumsuz bir i yznden yapldna
inanr. Birou pencerelerin bandan ekilir, kalabalk
tenhalar ve baz pencereler kapanr. Kalabaln bu tep
kisi Roderigo ve Iago'yu ok daha byk bir rtkanlk
iin harekete geirir.
Pencerelerde kalan uaklar Roderigo'yu azarlar ve hep
bir azdan sylenir. Bir an sonra ise her yer boalacak
ve sesler kesilecektir. Roderigo ileden kar, nk Bra
bantio penceresini oktan yar yarya kapatm ve srtn
dnp ieri gitmek zeredir. Ancak Brabantio pencereyi
btnyle kapatmadan nce u replii syler:
unu aklndan karma,
Ne karakterim,
Ne de mevkiim kaldmr bu serserilikleri,
Sonra pahalya mal olur sana.
Brabantio'yu gitmekten alkoymak iin ellerinden
gelen her eyi yaparlarken Roderigo ve Iago'nun iinde
bulunduu ritmi ve tempoyu gznzn nne getirebi
lirsiniz.
Iago'nun replii 'Ben efendim, haber vermeye gelen
lerden biriyim . . . ' diye balar ama olmadk yntemler ke
fetmek zorundadr. Tannmamak iin dikkatlice kepini y- .
zne doru indirir. Hala pencerelerden bakmakta olanlar
ve onlara doru dnm olan birka kii kemeraltndaki
bilinmeyen kiinin kim olabileceini kestirebilmek iin bo
yunlarn sarktr. . .
'Siz ki bir Senatrsnz!' szlerinden sonra kk
bir ara oluur ve kalabalk sahne balar. fkeli ev halk
Iago'nun nktesine sinirlenerek Brabantio'nun yardmna
koar. Ama Iago hazrcevaplyla onlar annda susturur.
Roderigo, 'Efendim, her eyin hesabn vereceim . . . '
szleriyle ar bir dikkat ve sinir ierisinde o gece olup
bitenleri anlatmaya balar. Bunu hikayeyi seyircilere
aklamak iin deil, karlma olaynn olabildiince kor
kun ve skandalvari bir portresini karmak ve bylelik
le Brabantio'yu bu olay hakknda etkili nlemler almaya
mecbur etmek iin yapar. Evlilii cebren gerekletirilmi

Yaplanlan Gzden Geirme ve Toparlama 2 1 3

bir evlilik olarak gstermeye alr ve hikayeyi mmkn

olduunca abartarak ya da ironik bir dille anlatr. Ksaca
s, kendisine koyduu hedefi gerekletirebilmek iin akl

ok ge olmadan btn ehri

uyandrmal ve Desdemona'y Maripli'den ayrmaldr.

na gelen her yola bavurur:

'Hemen soruturup anlayn: Kznz odasndaysa ya

da evdeyse sizi byle aldattm iin devletin adaletini ya
drn stme . . . ' szlerinden sonra bir aknlk esi olur.
Bu es psikolojik bir gerekliliktir. nsanlarn ruhlarnda b
yk bir isel altst olu yaanmaktadr. Brabantio, dad
ve evin dier ahalisi iin Desdemona bir ocuktan farkl
deildir. Herkese bilinen bir gerektir ki bir evin ahalisi
ufak bir kzn ne zaman gen bir kadn haline geldiini
fark edemez. Bunlar hissetmek, Desdemona'y gen bir
kadn olarak, Venedikli bir asilzadenin deil, kara ten
li pis bir Maripli'nin kars olarak grmek, kaybnn yol
at deheti, evdeki eksikliinin duygusunu kavramaya
balamak, babann ve dadnn sahip olduklar en deerli
eyden mahrum edildii dncesine almak, ruhlarn
saran tm bu yeni ylgnlklarn bir hesabn yapabilmek
ve yeni bir yaam biimi kurmak, tm bunlar zaman alr.
Brabantio'yu, dady ve hizmetileri oynayan oyuncularn
bir sonraki dramatik an iin acele ederken bu an stn
kr gemeleri bir felaket olacaktr.
Eer bu suskunluu mantkl ve ardk bir ekilde
hissederlerse, yani Desdemona'y o kara eytann kuca
nda, gen bir kzken yaad o oday ise bo olarak hayal
edebilir ve ailenin stne ken skandaln etkisini ve bu
skandaln btn bir ehirdeki yanklarn gzlerinin nne
getirebilirlerse, bu suskunluk oyuncular dramatik sahne
ye tayan bir gei adm olacaktr. Brabantio kendisini
Dka'nn ve Senatrler'in gzlerinde aalanm olarak
grr ve bir insan, dahas bir babay hayal krklna u
ratan tm bu eyleri yaarsa . . . Dadya gelince, iten atla
bilir, hatta mahkemede yarglanabilir bile.
Oyuncularn ynelimi, byle bir anda ne yapacaklar
n hatrlamak, kavramak ve belirlemektir, bylece oyunda
anlatlanlar, yalnzca oyundaki karakterlerin deil, sanki

2 1 4 Bir Rol Yaratmak

kendi balarndan, yani insanlarn bandan, geen eyler

mi gibi yaayabilirler. Bir baka deyile, oyuncu, zellikle
dramatik sahnelerde, daima kendi benliiyle yaamas ve

roln oynayaca verili koullan bulmak dnda rol ken

disine bir hareket noktas olarak almamas gerektiini asla
unutmasn. Bu yzden, ulalmas gereken ynelim una
varr: Her oyuncu, oyun yazan, ynetmen, sahne tasanmc
s, sahne ks ve oyuncunun kendi imgelemi tarafndan
yaratlan verili koullar ierisinde hangi fiziksel aksiyonlan
oluturaca, nasl oynayaca (hissedecei deil, bu aa
mada kesinlikle duygularla ilgili hibir sorun olmamaldr)
sorusuna drst bir yant olutursun. Bu fiziksel aksiyon
lar ak bir ekilde tanmland zaman, oyuncuya kalan
tek ey onlar icra etmektir. (Fiziksel aksiyonlar hissetmek
deil icra etmek deyiime dikkat edin nk eer gerektii
gibi icra edilirlerse, duygular kendiliinden aa kacak
tr. Eer, tam tersi bir yol izler ve duygularnz dnerek
ve onlar bask yoluyla aa karmaya alarak ie ba
larsanz, sonu arpklk ve zorlama olacaktr, rolnz
tecrbe etme duyunuz, teatral ve mekanik oyunculua
dnecek ve hareketleriniz bozulacaktr.)
'Devletin adaletini yadrn stme' repliini takip
eden bu nemli es zerine tartmamz srdryor ve
Brabantio gibi birisinin byle bir zamanda ne yapaca
na dair size kk bir uyaran, bir ipucu veriyorum: ( 1 )
kendisine verilen korkun haberlerden kabul edebilecei
her eyi anlamaya alr; (2) bir sonraki aamada, haberci
olaylarn en korkun yerine geldiinde, yaklamakta olan
frtnay savuturmak iin bir set ekercesine onu sus
turmaya yeltenir; (3) yardm iin etrafndakilere baknr;
onlarn haberi nasl karladklarn renmek iin gzleri
dinleyenlerin yreklerinde dolar -kabulleniyor ya da ina
nyorlar m?- veya byle bir ey ok sama ve aslsz de
melerini ister gibi yalvaran gzlerle onlara bakar; (4) sonra
dnp Desdemona'nn odasna bakar ve oray bo olarak
hayal etmeye alr; ardndan dnceleri, gelecei hayal
etmeye alarak ve bir hayat gayesi arayarak bir anda b
tn evi dolar, sonra bu dnceler kaps kapal bir oda-

Yaplanlan Gzden Geirme ve Toparlama 2 1 5

nn olduu bir yerlere gider, bu odada imgeleminin artk

bir insan olarak deil bir canavar, bir goril olarak grd
tiksinti verici bir eytan vardr. Tm bunlar kabullene
bilecek durumda deildir artk ve bu yzden tek bir k
yolu vardr; mmkn olduunca abuk ve her ne pahasna
olursa olsun Desdemona'y kurtarmak. Tm bunlar man
tkl bir sra ierisinde hissettikten sonra Brabantio'nun
azndan u replik kendiliinden dklverir:

Hey, mealeleri yakn!

Bir mum getirin bana! Uyandnn adamlanm!. "
'Ik diyorum, k' szlerinin ardndan kyameti hazr
layan bir es vardr. Unutmayn ki, bu kyamet evin iinde
kopmaktadr ve bu yzden sesler arka plandan gelmekte
dir; Iago'nun bu sesler zerine repliklerini syleyebilmesi
nin nedeni budur.
Iago, 'Hoa kaln! Ayrlmam gerekiyor imdi sizden'
konumasn aceleyle yapar. u aamada tannmas fela
ket olacaktr, zira kurduu kumpas aa karacaktr.
Byk bir tela ierisinde son talimatlarn veren bir
insan ne yapar? stisnai bir canllk, kesinlik, renklilik, ve
ihtiyatla konuur. i heyecandan tir tir titriyor ve hemen
cecik uzaklamaya urayor olsa bile hzl hzl veya keli
meleri yutarak konumamas nemlidir. Her eye ramen,
sinirlerine hakim olmaya ve olabildiince tarafsz ve makul
davranmaya alr. Neden? nk herhangi bir eyi tek
rar etmek iin hi zaman olmadn bilir.
Bu noktada, Iago'yu oynayan oyuncuyu, kendi do
rularndan hareket ederek oynamas gerektii ve en basit
insani ynelimi fiiliyata dkmesi konusunda uyarrm, ki
bu da,,her eyi aka ifade etmeyi ve devamnda atlacak
admlara ilikin bir mutabakat oluturmay ierir.
Kalabalk sahne, glerin toparlanmas iin bir ara
sahne durumundadr artk. Olup bitenler hakkndaki
aklama Iago'nun son szleriyle kalabala ak seik ak
tarldnda, gece lambalar ve fenerleriyle dolu pencere
lerin ardndaki evde huzursuz bir hareketlilik vardr. Hu
zursuz bir ekilde yanp snen bu titrek klar, iyi prova
edildii takdirde, byk bir kargaa atmosferi yaratabilir.

2 1 6 Bir Rol Yaratmak

Bu esnada, hemen aada, byk demir kapnn srg

leri alr, kilit ve metal menteelerin gcrts eliinde ana
kap aralanr. Kap bekisi bir fenerle dar kar ve di
er hizmetiler sokaa dklr. zerlerine tuhaf elbiseler
geirerek, stlerini balarn ilikleyerek kemeraltna dolu
urlar. Saa sola koutururlar. Ardndan tekrar bir araya
gelip birbirlerine bir dierinin anlamad eyleri anlatrlar
ve ardndan tekrar dalrlar. (Aslnda bu figranlardan bir
ksm eve geri dnp szgelimi bir mifer ya da bir zrh
geirip, silahlar kuanarak ve bylece seyirci fark etmeden
klk deitirmi olarak ayn kapdan dar karlar. Bu,
gereken figran saysn da azaltr.)

O srada, bir yandan zerlerini giyen insanlar evin d

na akmaya devam eder. Karglar, kllar; silahlar tarlar;
iskelede demirlemi gondollara ylrlar (Roderigo 'nunkine
deil); ellerinde tadklar eyleri brakp eve geri dnerler
ve kouturmann elverdii lde stlerini balarn ta
mamlayarak ellerinde baka tehizatlarla geri dnerler.
"Sarayn st katnda bir nc grup grlebilir.
Btn pencereleri amlardr ve ayaklarna oraplarn,
srtlarna ceketlerini geirerek ak seik giyinmektedirler
ve bu esnada aadaki insanlara, grlt yznden kim
senin duyamad sorular sorup emirler yadrrlar. Soru
lar tekrar edip dururlar, barrlar, fkeli, heyecanldr-:
lar ve birbirleriyle tartrlar. Yal Dad panik halinde ve
histerik lklar atarak kemeraltna doru frlar. Yannda
ayn durumda bir baka kadn, muhtemelen bir hizmeti
vardr. Yukardaki pencerelerin birinde alayp szlayan ve
aada neler olup bittiini izleyen bir kadn vardr. Muh
temelen sefere giden erkeklerden birisinin karsdr -geri
dnp dnemeyeceini kim bilebilir?- en nihayetinde bir
atma yaanacaktr . . .
'"Ah, talihsiz kzm benim! - Maripli ile mi dediniz?'
szlerinin ardndan Brabantio bir kl kuanm olarak
ne doru kar. Ciddi bir edayla, Brabantio'nun binmesi
iin gondolunu yanatrtan ve bu srada emirler yadran
Roderigo'yu tepeden trnaa bir szer . . . .
" 'Siz bu yandan gidin, siz de uradan' szlerinin ar-

Yaplanlar Gzden Geirme ve Toparlama

217

dndan bir e s olur. Brabantio emirlerini vermektedir. 'Siz

bu yandan' replii ile gondolun ilerleyecei, seyircilerin
solundan sahne arkasna kadar uzanan kanal; 'siz de
uradan' replii ile Brabantio'nun evinin arkasndan sola
dou devam eden caddeyi gsterir.
"Gondollar demir alr, zincirler akrdar.
'" . . .yannza gl muhafzlar alp gelin benimle' sz
lerinin ardndan Brabantio, hzla uaklarndan birinin
yanna doru ilerler ve ona bir eyler syler. Hizmeti gon
doldan atlar ve Brabantio'nun evinin yanndaki caddeden
saa doru koar.
" 'Buyurun, siz yol gsterin! ' szleriyle Brabantio Ro
derigo' nun gondoluna binerek ona katlr.
" ' . . . Kuann silahlarnz' replii srasnda gondoldaki
askerler birer mzrak ve karg seer ve kaldrrlar.
" 'Toplayn bekileri de buraya gelsinler! ' szleriyle
Dad'nn yanndaki hizmeti caddeden saa doru koarak
kar.
"Sahnenin son repliinde, 'Boa gitmeyecek emek
leriniz' szleriyle, iinde Brabantio'nun da olduu
Roderigo'nun gondolu ve askerlerle dolu olan dier gondol
yol almaya balar."

" Othello'nun ilk sahnesi" diye balad Tortsov "artk onu

oynamanz; hem de snadmz akla uyum ierisinde,
rollerinizde hem ruhun hem de bedenin yaamn hisse
debilmek amacyla oynamanz iin yeterince hazrdr. Her
tekrar ediinizde ona kendi hayatnzdan daha ok ey kat
maya aln, onu kendi doanza daha ok yaklatrn.
"Ama bizi asl ilgilendiren ey oynamak deildir.
Othello'yu, rollerimize uygulayacamz yntemleri ve
teknikleri incelemek iin setik. yleyse, artk ilk sahne
zerindeki denemelerimizi tamamlam olduumuza gre,
bu alarm ve takip sahnesinin nasl bir yntem ve teknikle
ina edildiini anlamaya alalm. Demek istediim, pra
tiimizin neyi temel aldn bilmek iin iin teori ksmna

2 18 Bir Rol Yaratmak

geiyoruz.
"Hatrlayacaksnz, almamza balarken sizden b
tn oyun kopyalarn topladm ve imdilik metne hi bak
mamanz iin hepinizden sz aldm.
"Ne var ki, hi beklemediim bir ekilde, metin eli
nizde olmakszn Othello'nun ieriini yorumlayamadnz
ortaya kt. Yine de, ilk okumanzdaki btn uygunsuz
koullara ramen, metin elinizde olmasa bile aklnzda
oyunla ilgili bir eyler yer etmi olmalyd. Gerekten de,
belleinizde bir ldeki vahalar andran birtakm eyler,
Othello'nun eitli blmlerinden hatrladnz aydnlk
noktalar kalmt. Bunlar vurgulamaya ve daha salam
bir ekilde oturtmaya altm.
"Bundan sonra, hafzalarnz tazelemeniz iin oyun
size batan sona okundu. Bu okuma yeni aydnlk blge
ler oluturamad ama trajedinin genel akn netletirdi.
Hepiniz belli olgular ve ardndan belli aksiyonlar kendi
mant ve sras ierisinde hatrladnz. OtheZZo'nun kabul
edilebilir bir ieriini oluturduktan sonra bunlar kada
dktnz ve ardndan ilk sahneyi verili olgularla uyum
ierisinde fiziksel aksiyonlar halinde oynadnz. Ama,
oyunculuunuzda gereklikten eser yoktu ve bu gereklii
yaratmak da almann en zor blmyd.
"En ok zeni ve almay gerektiren eyler gerek
hayattaki en basit ve en tandk olan eylerdi: yrmek,
bakmak, dinlemek, vb. Bunlar sahnede, birok profesyo
nel oyuncudan daha iyi canlandrmanza ramen insanla
rn gnlk hayatta yapt gibi yapamadnz. Sahne dnda
size alabildiine tandk gelen eyler zerine almanz ge
rekiyordu. Ne kadar da zor bir iti! Ama sonunda baard
nz, nce ksmen, sonra btn bir ak boyunca, sahneyi
katksz gereklik dzeyine tayabildiniz. Byke bir ger
eklik parasn kuatamadnz zaman sonradan byk
paralarla i ie geecek olan kk paralar beliriverdi.
Gereklikle birlikte onun deimez refakatisi de aa k
t; fiziksel aksiyonlarn gerekliine ve rolnzn fiziksel
varoluunun tamamna inan duygusu. Bylece oyundaki
karakterlerin tek tek her birinde ikin olan iki yapdan biri-

Yaplanlan Gzden Geime ve Toparlama 2 1 9

sini oluturmu olduk. Bu fiziksel varoluun sk sk tekrar

sayesinde de glendi: 'Zorluk alkanlk oldu, alkanlk
ise kolaylk. ' Sonunda, rollerinizin fiziksel yann elde etmi
oldunuz ve yazar ve ynetmenin size ynelttii fiziksel aksi
yonlar, sizin kendi aksiyonlarnza dnt. te bu yzden
onlar bu kadar itahla tekrarladnz . . .
"ok gemeden szck kullanma ihtiyac duymanz ve
elinizde yazarn metni olmad iin bu konuda kendiniz
den yardm almanz artc deildir. Buna yalnzca dsal
ynelimlerinizi icra etmenize yardmc olmas iin deil,
dncelerinizi ifade etmek ve iinizden kopup gelen co
kusal deneyimleri aktarmak iin de gereksinim duydunuz.
Bu gereksinim, oyundan dnceler ve ayn zamanda, siz
farknda olmadan, duygu paralar da derlemeniz amacy
la sizi yeniden oyuna dnmeye zorunlu kld. Siz fark et
meden, neriler, sk tekrarlar ve kesintisiz eylem izgisini
salamlatrma yoluyla ben bu duygu ve dnce para
larn kendi mant ve gelii ierisinde iinize nakettim;
ta ki, siz btn bir sahneyi prova ederek kendinize mal
edene kadar. imdi, yazarn ortaya koymu olduu fiziksel
eylemler ve rollerinizdeki ruhsal yaam, sizin kendi eylem
leriniz ve kendi ruhsal yaamnz haline gelmi durumda
bulunuyor ve size de bunlar afiyetle sindirmek kalyor.
"Yine de, fiziksel varoluuyla beraber ve onunla eg
dml olarak rollerinizin ruhsal varoluu da belirmemi
olsayd bu sonuca ulaabilir miydik?
"O zaman kanlmaz bir ekilde u soru karmza
kar: kincisi olmadan ilki ya da ilki olmadan ikincisi va
rolabilir mi?
"Daha da tesi, hayatn bu her iki yan da ayn kay
naktan,

Othello oyunundan ekip karlmaktadr; bu

yzden, iin doas gerei birbirlerine yabanc olamazlar;

tersine, aralarndaki akrabalk ve benzerlik mecburidir.
Bu kural zellikle vurguladm, nk bu kural psikotek
niimizin temelidir.
"Bu kural bizim iin pratik bir nem arz eder nk
bir roln kendiliinden, sezgisel olarak canlanmamas du
rumunda, onu psikoteknie zg aralarla ina etmek ge-

220 Bir Rol Yaratmak

rekir. Bu psikotekniin pratik ve her an bavurulabilecek

bir yntem olmas bir anstr. Hatta, gerektii takdirde, bir
roln ruhsal yaamna fiziksel yaam araclyla refieksif
olarak ulaabiliriz. Bu, yaratc oyunculuun deerli bir
kaynadr.
"Ama, yntemimizin en byk avantaj bir roln d
nceleri, szckleri ve tonlamas ile ilgilidir.
"Rollerinizin dncelerini aktarmanz iin kendi sz
cklerinize bavurmanz istediimde size sk sk bir sonra
ki dnceyi hatrlattm ya da nerdiimi hatrlarsnz.
nerilerimi giderek artan bir evkle sahiplendiniz, nk
Shakespeare'in kendisinin oyununda ortaya serdii dn
celerin mantna gittike daha ok almaya baladnz.
"Rollerinizin kendi repliklerini kullandnz zaman da
ayn ey oldu. ncelikle, gerek hayatta da yapacanz gibi
aklnza gelen, dilinize dklen szckleri, niyet ettiiniz
ynelimi gerekletirmenize yardm eden szckler hangi
leriyse onlar setiniz. Byle yaptnzda, konumanz ve
rolnz olaan koullarda geliti ve canl ve etkili oldu.
Sizi epey bir sre bu koullar altnda altrdm; akas
rolnzn btn skoru oluana ve doru bir ynelim, ak
siyon ve dnceler izgisi ekillenene dek.
"Ancak bu hazrl tamamladktan sonradr ki oyun
metnini sizlere geri verdik. Replikler zerinde pek az a
lmanz gerekti, nk ben bilmeniz gerektiinde, u ya
da bu ynelimi sz kullanarak tamamlamak iin szck
lere gereksindiinizde, size onlar nceden neriyordum.
Onlara byk bir alkla saldryordunuz, nk yazarn
metni belli bir dnceyi sizden daha iyi ifade ediyor ya da
belli bir aksiyon parasn sizden daha iyi icra ediyordu.
Shakcspearc'in szcklerini hatrlyordunuz nk onlara
ak olmutunuz ve sizin iin bir gereksinim haline gel
milerdi.
"Bunun sonucunda ne oldu? Bir bakasnn szck
leri kendi szckleriniz haline geldi. Bu szckler size do
al yollarla, hibir zorlama olmakszn nfuz ettirilmiti ve
yalnzca bu sebeple en nemli niteliklerini yani canllkla
rn korudular. Artk rollerinizi tkr tkr okumuyorsunuz,

Yaplanlan Gzden Geinne ue Toparlama 22 1

oyun iin temel olan bir ynelimi icra etmek adna sz

ckler araclyla oynuyorsunuz. te, oyun diye bir eyin
varolmasnn en nemli nedeni budur.
"Ltfen bu mesele zerinde iyice dnn ve syle
yin: Eer almanza dnyadaki birok tiyatroda yapld
gibi replikleri ezberlemek iin kleler gibi didinerek bala
m olsaydnz yntemimizi kullanarak ulatnz sonuca
ular mydnz sanyorsunuz?
"Size peinen syleyebilirim ki, yant hayrdr. Kendi
nizi metni mekanik bir ekilde ezberlemeye zorlayacak ve
konuma organlarnzn kaslarn, szcklerin ve deyimle
rin seslerini yeniden retmek iin eitecektiniz. Bu sre
te rollerinizde sakl olan dnce uup gidecek ve metin,
ynelimlerden ve aksiyonlardan kopacakt.
"imdi yntemimizi herhangi bir sradan tiyatroda
yaplanlarla kyaslayalm. Sz konusu tiyatrolarda oyunu
okur ve nc ya da onuncu provada herkesin roln
ezberlemesi gerektii uyarsn yaparak rolleri datrlar.
Okumaya balarlar, ellerinde metinlerle hep birlikte sah
neye kar ve oynarlar. Ynetmen oyunculara yaplmas
gereken ii gsterir ve oyuncular da bunu akllarna yer
letirirler. Daha nce ngrlen provada metin toplanr
ve rollerini harfi harfine ezberleyene dek bir suflrn e
liinde repliklerini sylerler. Her ey yoluna girer girmez
-rollerini eskitmek ya da tartmaya amak istemedikleri
iin acele ederler- ilk kostml prova gnn saptar ve
duyurular asarlar. Sonra sra gsteriye gelir; eletirmen
lere gre byk baar. Bundan sonra, oyuna olan ilgileri
giderek azalp yok olur ve gsterilerini rutin bir ekilde
tekrar ederler."

"Toparlamak gerekirse: Fiziksel aksiyonlarn nemi, fi

ziksel aksiyon olmalarnda deil onlarn bize hissettirdii
eylerdedir: Koullar, verili durumlar, duygular. Bir oyun
kahramannn kendisini ldrmesi olgusu, onu intihara
srkleyen isel neden kadar nemli deildir. Eer bu i-

222 Bir Rol Yaratmak

sel neden grlmez ya da ilgi uyandrmazsa, bu haliyle

kahramann lm de hibir izlenim brakmadan geip
gidecektir. Sahnedeki aksiyonla onu meydana getiren ey
arasnda ayrlmaz bir ba vardr. Bir baka deyile , bir
roln fiziksel ve ruhsal varoluu arasnda btnlkl bir
birlik vardr. Psikotekniimizde deimez bir ekilde ya
rarlandmz ey budur ite. u anda yapm olduumuz
ey budur ite.
"Doann -bilindmzn, igdlerimizin, sezgileri
mizin, alkanlklarmzn, vb.- yardmyla birbiriyle i ie
geen bir dizi fiziksel aksiyon olutururuz. Onlar yoluyla,
onlarn olumasn salayan isel nedenleri, tek tek yaan
m coku anlarn, oyunun verili durumlarndaki duygu
larn mantn ve tutarlln anlamaya alrz. Bu izgiyi
kefedebildiimiz zaman fiziksel aksiyonlarmzn isel an
lamnn farkna varrz. Bu farkndalk z itibariyle zihin
sel deil cokusaldr, nk rolmzn psikolojisinin bir
ksmn kendi duygularmz araclyla idrak ederiz. Yine
de ne bu psikolojiyi ne de onun kendi mantksal ve ardk
duygularn oynayamayz. Bu yzden, fiziksel aksiyonla
rn zerinde durulmas grece kolay ve ulalabilir zemi
nine sadk kalr ve onlarn mantk ve tutarllna skca
yaprz. Ve onlarn kalplar duygularnkilerle ayrmas
mmkn olmayan bir ba ierisinde olduu iin bu fizik
sel aksiyonlar araclyla cokulara ulaabiliriz. Bu kalp
bir roln skorunun bir paras ve bir blm haline gelir.
"imdiye kadar bu karlkl etkileimi tecrbe etmi
bulunuyorsunuz. Bu dtan ie doru yaklamdr. Rol
nzn fiziksel varoluuna ilikin oluturduunuz kalb
birok kez tekrarlayarak bu isel ba iyice glendirin.
Bu, fiziksel aksiyonlara kesinlik kazandrmakla beraber
onlara gelen cokusal tepkileri de glendirecektir. Bir
ksm zaman ierisinde karakterde bilinli bir nitelik ka
zanabilir. O zaman, onlara doal olarak bal olan fiziksel
aksiyonlar hatrladnzda onlardan yararlanabilirsiniz.
Ama btnyle elinize geiremeyeceiniz birok isel uya
ran vardr. Buna zlmeyin. Bilinlilik hali bu isel uya-

Yaplanlan Gzden Geirme ve Toparlama 223

ranlann etkililiine zarar verebilir.

"u soru hfila geerlidir: sel arlarn hangilerine
tutunmal ve hangilerine dokunulmamaldr?
"Bu sormamanz gereken bir sorudur. Bunu doaya
brakn. Bu srete yalnzca doa kendi ynn bulabilir
ki zaten bu da bizim bilinli halimiz tarafndan alglanabi
lir bir ey deildir.
"Sizin iiniz, size anlatm olduum bu yntemden
medet ummaktr. Yaratm anna ulatnzda, isel uyar
mn yolunu aramayn -duygularnz ne yapacaklarm sizin
onlara syleyebileceklerinizden daha iyi bilirler- bunun
yerine rolnzn fiziksel varlna tutunun."

111. KISIM

GOGOL'N MFEIT'

Bu kitapta yer alan incelemeden sonuncusu 1 934 civa

rnda yazlmtr.

Bir Aktr Hazrlanyor,

bu metinde eitli

blmlerine sk sk gnderme yaplmasnn da kantlad

gibi, halihazrda bitmiti ve msveddeler, Stanislavski'nin
amalad gibi,

ilk bask iin Birleik Devletler'deydi.

Bir Karakter Yaratmak

ise

Stanislavski'nin

elinde

ta

mamlanmay bekliyordu. Bu yzden, bu blm yalnzca

Stanislavski'nin

Bir Rol Yaratmak

zerine yapt keifle

ri sonulandrmakla kalmyor, ayn zamanda bu kitap ve

nceki iki kitap arasnda doal bir kpr grevi gryor.
[-ed. notu]

BLM Vl l l

FZKSEL AKSYONLARDAN
YAAYAN MGEYE

" te yeni bir role benim yaklamm", dedi Tortsov. "Oyun

culardan, hibir ey okumadan, oyun hakknda hi bir
fikir alveriinde bulunmadan, oyun provasna gelmeleri
istenir."
renciler hayret iinde "Bu nasl olabilir?" diye tepki
verdi.
"Daha fazlas da olabilir. Henz yazlmam bir oyun
dahi oynanabilir. "
B u fikre tepkimizi ifade edecek sz bulamayacak ka
dar akndk.
"Bana inanmyor musunuz? sterseniz deneyelim. Ak
lmda bir oyun var; konuyu size episodlar halinde anlata
cam, siz de oynayacaksnz. Doalamalarda syledikle
rinizi ve yaptklarnz seyredeceim ve ok baarl olan
eyleri kaydedeceim. Bylece, ortak abalarmzla, henz
var olmayan bir oyunu yazacaz ve annda oynayacaz.
Kan eit olarak paylaacaz. "

renciler b u szlerle daha d a armlar v e ne olup

bittiini tam olarak anlamamlard.
"Hepiniz, kendi deneyimleriniz araclyla, bir oyun
cunun, sahne stnde 'isel yaratc durum' dediimiz hal
iindeyken neler hissettiine ainasnz. Oyuncu onu uya
ran ve yaratc almaya ynlendiren tm eleri tek bir
btn haline getirir.
Bu durum onun yeni bir oyuna ve role yaklamn ve
detayl bir ekilde almasn mmkn klmak iin yeter
liymi gibi grlecektir. Ama yeterli deildir; bir oyun yaza
rnn eserinin esaslarn incelemek ve anlamaya balamak,
onun hakknda fikirler oluturmak iin halen eksik olan bir

228 Bir Rol Yaratmak

ey vardr, oyuncunun isel glerini uyarmak ve harekete

geirmek iin gereksindii bir ey. Bu ey olmadan, oyun
ve rol hakkndaki analizi, salt zihinsel bir analiz olacaktr.
Aklmz herhangi bir zamanda harekete geirilebilir.
Ama bu yeterli deildir. Cokularmz, arzularmz ve isel
yaratc durumumuzun dier tm eleri arasnda gl
ve dolaysz bir ibirlii olmaldr. Onlarn yardmyla, ii
mizde, rolmzn fiili yaantsn yaratmalyz. Bundan
sonra oyunun analizi sadece zihinden deil, oyuncunun
btn varlndan ilerleyecektir."
Afedersiniz," dedi mnakaac Grisha'mz, "ama bu
nasl olabilir? Bir roldeki yaam hissetmek iin, oyunun
metnini bilmeniz gerekir, anlamyor musunuz, almanz
gerekir. Ama siz, hissetmeden nce almamak gerektii
ni iddia ediyorsunuz."
"Evet", diye onaylad Tortsov, "tabii ki metni bilmeniz
lazm, ama hibir ekilde ona souk yaklamamalsnz

Hazrladnz isel yaratc durumunuza, rolnzn yaa

mnn fiili duygulann nceden aktmalsnz, sadece ruhsal
deil ayn zamanda fiziksel duyumlannz da.
"Mayann fermantasyona yol amas gibi, rolnn ya
amn hissetmesi de, oyuncuya, yaratc deneyim srecin
de gerekli olan trden bir isel scaklk, cokunluk salar.
Ancak o yaratc duruma ulat zaman oyuna ya da role
yaklamay dnebilir."
Tortsov'un szlerinden kafas karan birok renci
"Bir roldeki yaamn gerek ruhsal ve fiziksel duygularna
nasl ulalr?" diye sordu.
"Bugnk

ders

bu

soruya

ayrlacaktr.

Kostya,

Gogol'n Mfetti'ini hatrlyor musun?" dedi, aniden bana

dnerek,
"Hatrlyorum, ama sadece ana hatlaryla."
"Daha iyi. Sahneye k ve bize Khlestakov'un ikinci
sahnedeki antresini oyna."
"Ne yapmam gerektiini bilmeden nasl oynayabili
rim?" dedim akn ve itiraz dolu bir ses tonuyla.
"Her eyi bilmiyorsun, ama bir eyler biliyorsun. y
leyse bildiin kadarn oyna. Bir baka deyile, roln ya-

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 229

amnn iinden, itenlikle, gereklikle ve kendin olarak

yapabilecein o kk fiziksel ynelimleri icra et."
"Bir ey yapamam, nk bir ey bilmiyorum!"
"Ne demek istiyorsun?" diye kar kt Tortsov. "Oyun
diyor ki: 'Khlestakov girer.' Bir otel odasna nasl girilir bil
miyor musun?"
"Biliyorum."
"O zaman gir ieri. Daha sonra Khlestakov Ossip'i
azarlar, nk tembel tembel yatakta yuvarlanmaktadr.
Biri nasl azarlanr bilmiyor musun?"
"Biliyorum."
"Derken Khlestakov Ossip'i dar gndermeyi ve biraz
yiyecek aldrtmay ister. Zor bir konu baka bir insana na
sl alr bilmiyor musun?"
"Onu da biliyorum."
"O zaman senin iin ulalabilir olan oyna, gereklii
ni hissettiin, inanabildiin eyleri."
Duruma netlik kazandrma abasyla "Yeni bir rolde
ilk bata bizim iin ulalabilir olan nedir?" diye sordum.
"ok az ey. Kurgunun ana hatlarn episodlarla, en
basit fiziksel ynelimlerle aktarabilirsiniz. Balangta i
tenlikle icra edebileceinizin hepsi budur. Daha fazlasna
giriir-seniz gcnzn tesinde ynelimlere toslarsnz
ve o zaman yolunuzu arma, abartl oynama ve doa
nz tahrif etme tehlikesiyle karlarsnz. Balangta
ok zor ynelimlerden kann. Rolnzn ruhunun de
rinliklerine nfuz etmeye henz hazr deilsiniz. Kesinlik
le fiziksel aksiyonlarn dar snrlar iinde kaln, onlarn
mantn ve ardar-daln aratrn ve 'ben . . .ym' halini
bulmaya aln."
"Kurguyu ve en basit fiziksel aksiyonlar aktarn di
yorsunuz", diye itiraz ettim. "Ama kurgu, oyun gelitike
aa vurur kendini. Kurgu, yazar tarafndan yaplmtr."
"Evet yazar tarafndan, sizin tarafnzdan deil. B
rakn kurgusu olduu gibi kalsn. Gerekli olan sizin ona
kar tavrnzdr. Sahne stne kn ve Khlestakov'un
antresi ile balayn. Leo bize Ossip'i ve Vanya da hancy
oynayacak."

230 Bir Rol Yaratmak

Leo ve Vanya bir azdan "Memnuniyetle!" diye cevap

verdiler.
"Ama tek bir szck bile bilmiyorum, syleyecek hi
bir eyim yok", diye hala diretiyordum.
"Szckleri bilmiyorsun, ama konumann genel ak
n hatrlyorsundur, yle deil mi?"
"Evet, az ok."
"O halde bize onu kendi szcklerinle syle. Ben sana
diyalogdaki dnceleri srasyla hatrlatacam. Ayrca
sen de ksa bir srede onlarn mantn ve ardardaln
yakalayacaksn."
"Ama gstermem gereken imgeyi bilmiyorum!"
"Yine de nemli bir kural biliyorsun: Oyuncu hangi
rol oynarsa oynasn kendi dorularyla, kendi sorum
luluunda oynamaldr. Eer kendini rolnde bulmazsa,
imgesel karakteri ldrecektir, nk onu canl duygular
dan mahrum etmi olacaktr. O canl duygular oyuncunun
yaratt karaktere, ancak oyuncunun kendisi tarafndan
verilebilir. yleyse btn rolleri kendi dorularnzla, oyun
yazar tarafndan verilen koullarda oynayn. Bu ekilde,
her eyden nce kendinizi roln iinde hissedeceksiniz.
Bu bir kez yapldnda, kendi iinizde btn rol ayrnt
landrmak zor olmayacaktr. Canl, doru insani duygular;
bu, amacnza ulamak iin iyi bir zemindir."
Tortsov bize bir otel odasnn snrlarn izmeyi gs
terdi. Leo divana yatt ve ben yan kulise gittim ve hep ya
pld gibi kendimi aydn tabakann yar a gen bir yesi
gibi sahne zerinde grnmeye hazrladm. Yavaa gir
dim, Leo'ya sahte bastonumu ve silindir apkam verdim;
bir baka deyile, bu rol etrafnda toplanm tm eski iyi
klieleri tekrarladm.
"Anlamyorum. Sen kimsin?" diye sordu Tortsov bitir
diimizde.
"Ben; bendim, kendim"
"Sana benzemiyordu. Gerek yaamda az nce sah
nede olduundan olduka farklsn. Senin bir odaya giri
biimin bu deil."
"Nasl yapmalym?"

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 2 3 1

"Zihninde bir eyle, iindeki bir ynelimle, merakla,

ama senin yaptn gibi bombo deil. Sahne dnda, do
al iletiimin btn dnem ve evrelerinin tamc.men farkn
dasn. Sen bana bir oyuncunun sahneye girii:i gsterdin,
ama benim istediim bir insann bir odaya girii. Sahne
dnda, aksiyona ynelten baka uyarmlar vardr. imdi
onlar sahne stnde bul. Eer bir amala gi::-ersen ya da
-Khlestakov'un durumunda olduu gibi- yapacak hibir
eyin olmadndan, herhangi bir amacn olmadan girer
sen, buna denk den isel durumu en iyi hangi aksiyon
lar uyarrd?
Az nceki antren teatraldi, 'genel olarak' yaplmt;
hareketlerinde ne bir mantk ne de ardardalk vard. Bir
ok gerekli noktay kardn. rnein, gerek yaamda,
nereye gidersen git, her eyden nce kendini ::>raya altr
mak ve orada neler olup bittiini kefetmek ve nasl dav
ranacana karar vermek zorundasndr. Ama sen 'Yine
benim yatamda yatyordun' demeden nce Ossip'e ya da
yataa bakmadn bile. stelik, tiyatroda dekorlar adr be
zinden yapld vakit yaptklar gibi kapy arparak kapa
dn. Kapnn arln hatrlamadn ve aktarmadn. Kap
tokma bir oyuncak gibi tutuldu. Tm bu kk fiziksel
aksiyonlar belli bir miktar dikkat ve zaman gerektirir. 'Ha
yali nesnelerle iliki' (bkz. Bir Aktr Hazrlanyor') stne
yaptn onca almadan sonra, byle hatalar yapmana
izin verdiin iin kendinden gerekten utanmalsn."
"O hatalar nereden geldiimi bilmediim iin oldu,"
dedim, utan iinde kendimi affettirmeye aharak.
"Bunu sylememi ol! Sahne stnde nereden geldi
ini ve nereye girdiini nasl bilemezsin; bu mutlaka bil
men gereken eylerden bir tanesidir. Tiyatroda 'uzay'dan
antreler hibir zaman olmaz."
"ey, ben nereden geldim?"
"te bu ok gzel! Nereden bileyim? Bu senin n.
stelik nerede olduunu Khlestakov kendisi sylyor.
Ama sen bunu hatrlamadna gre, bu daha da iyi."
"Neden daha iyi?"
"nk bu senin role, yazarn ynergelerinden, d-

232 Bir Rol Yaratmak

nmeden onaylanan btn o geleneksel biimlerden de

il de kendi kiiliinle , hayatn iinden yaklaman salar.
Yanstlacak imgeye dair dncelerinde zgr olman sa
lar. Eer sadece basl talimatlarla ynlendirilecek olursan,
sana verdiim ynelimi icra ediyor olmayacaktn, nk
kr krne yazarn sylediini yapyor, her eyi ona ba
lyor olacaktn, onun dizelerini papaan gibi tekrarlayacak,
seninkilere benzemeyen aksiyonlarn maymun gibi taklit
edecektin. Yani kendi imgeni yazar tarafndan yaratlana
benzer klmann dnda her ey.
Kendini oyunun verili koullaryla kuat ve itenlikle
u soruya cevap ver: Sen kendin (tanmadn Khlestakov
deil) umutsuz bir durumdan kurtulmak zorunda kalsay
dn ne yapardn?"
"A evet," diye i geirdim , "insan bir durumdan kendi
bana ve yazar kr krne izlemeden kurtulmak zorun
da kaldnda, bu bir miktar dnmeyi gerektirir."
"Evet gzel syledin bunu,"dedi Tortsov.
"Ama bu benim Gogol'n karakterlerini koydu
u durum ve koullara kendimi ilk koyuum. nsanlara
gre onlarn durumu komiktir ama Khlestakov ve Ossip
iin umutsuzdur. Bunu ilk kez bugn hissettim, stelik
Mfetti'i defalarca okuduum ve izlediim halde!"
"Bu, doru yaklam yakaladn iin ortaya k
t. Sen, Gogol'n yaratt bu karakterler iin durum ve
koullar kendi terimlerine aktardn. Bu nemli bir ey.
Muhteem! Bir role asla zorla girmeyin, rol almaya bir
zorlama duygusuyla balamayn. Hatta balangta roln
senin iin ulalabilir olan kk blmlerini semeli ve
icra etmelisin. imdi bunu yap, o zaman bir lde kendi
ni roln iinde hissedeceksin.
"imdi syle bana, gerek hayatta, burada, bugn, u
anda Gogol'n seni yerletirdii durumdan nasl kurtulur
dun?"
Cevap vermedim, nk kafam karmt.
"Dnmeye al. Gnn nasl geirirdin?" diye s
ktrd Tortsov.
"Ge kalkardm . Yapacam ilk i Ossip'i otel sahibine

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan imgeye 233

gitmeye ve biraz ay almak iin giriimde bulunmaya ikna

etmek olurdu. Ardndan tuvaletimi yapmam, ykanmam,
giysilerimi fralamam, giyinmem, kendime
vermem, ay imem gibi uzun bir kuru

eki dzen

grlt vuku bu

lurdu. Sonra. . . Sokaklarda dolanrdm. O havasz odada

oturmazdm . Bana yle geliyor ki gezintim srasnda, benim
ehirli grntm taral erkeklerin dikkatini ekerdi."
"Ve zellikle taral bayanlarn," dedi Tortsov akac
bir ses tonuyla.
"Daha iyi ya. Birisinin yanna sokulup tanmay ve
bir akam yemei daveti koparmay denerdim. Sonra dk
kanlara ve pazara bakardm. "
Tm bunlar sylerken, bir anda kendimi biraz Khles
takov gibi hissetmeye baladm.
"Her frsatta dkkanlarn yanndaki seyyar satcnn
tablasnda ya da pazarda sergilenen itah ac lokmalarn
tadna bakmaktan kendimi alamazdm. Elbette bu benim
itahm kapatmayacak, aksine aacakt . Daha sonra be
nim iin bir havale gelip gelmediini sorup renmek iin
postaneye giderdim . "
"Havale gelmedi," diye homurdand Tortsov v e beni
kkrtt.
"Artk ok bitkinim ve karnm zil alyor . Otele geri
dnmek ve bir kez daha Ossip'i aa gnderip benim iin
akam yemei bulmasn denemekten baka yapabilece
im bir ey yok."
"te, ikinci sahnedeki antreni yaparken beraberinde
getirdiin ey budur," diyerek szm kesti Tortsov. "Sah
neye bir oyuncu gibi deil de bir insan olarak kmak iin,
kim olduunu , bana ne geldiini, burada hangi koullar
altnda yaadn, gnn nasl geirdiini, nereden gel
diini ve tm aksiyonlarn etkileyen henz kefetmediin
baka birok farazi koulu bulmak zorundasn. Baka bir
deyile, sahneye adm atmak iin, oyundaki yaamn ve
senin bu yaamla ilikini duyumsaman gerekir. "

234 Bir Rol Yaratmak

Tortsov, Khlestakov rol zerine almamz srdrd.

Tortsov "Artk, antreni yapmadan nce neye sahip
olman gerektiini biliyorsun," dedi. "letiimin doal sre
cini uygun bir ekilde kur ki, aksiyonlarn seyircinin e
lenmesi iin deil, dikkatinin nesnesi adna icra edebilesin
ve sonra da fiziksel ynelimlerinle ilerleyebilesin.
"Kendine, kasabadaki manasz yrynden sonra
otel odana gidiinin ne anlama geldiini sor. Sonra baka
bir soru koy ortaya: Khlestakov'un yerinde olsan geri dn
dnde ne yapardn? Ossip'in gene yatakta yatyor oldu
unu fark ettiinde ona nasl davranrdn? Onu, tatl szler
le kandrp yemek vermeye ikna etmek zere otel sahibine
gitmeye nasl ikna ederdin? Bu manevrann sonucunu nasl
beklerdin ve arada geen zaman zarfnda ne yapardn? Ye
mein getiriliini nasl karlardn? Vesaire, vesaire.
Ksaca, bu perdedeki her episodu hatrla, her episo
dun ierdii aksiyonlarn farkna var, tm bu aksiyonlarn
mantk ve ardardaln takip et."
Bu defa, sahneyi tekrarlarken, en ufak bir ikincil deta
bile karmadm ve bylece planlanm fiziksel aksiyon
larn hepsinin doasn anladm kantladm. Bu sayede,
dnk baarszlmdan sonra kendimi toparlayabildim.
Tortsov ilk aksesuarsz aksiyon denemelerimizi hatr
latt, benim iin unutulmaz bir dersti, nk ilk kez bana

para yerine boluktaki havay saydrmt.

"O zaman bu alma stne ne kadar ok zaman
harcanmt," dedi Tortsov, "oysa bugn benzer bir ii ne
kadar abuk kotardnz."
Ksa bir duraklamadan sonra yle dedi:
"imdi, bu fiziksel aksiyonlarn gerekliini hissetti
in kadar bunlarn mantk ve ardardaln da kavradn
ve sahne stnde yaptklarna inancn oluturduuna
gre, bu sekansn aynsn, oyunun senin iin kuraca ve
senin kendi imgeleminle aynntlandracan ve zenginle
tirecein farkl verili koullarda tekrarlamak senin iin zor
olmayacak.
yleyse, bugn, imdi, burada, kasabada yapm ol
duun manasz gezintiden sonra geri dndn bu farazi

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 235

otel odasnda ne yapardn? Bala, yalnz oynama. Basite

ve drste ne yapacana karar ver ve syle."
"Neden oynamayaym? Bu benim iin daha kolay
olurdu. "
"Elbette. Gereklikle hareket etmektense o eski, bas
makalp biimlerle oynamak her zaman iin daha kolay
dr."
"Ama ben klielerden b ahsetmiyordum. "
"u an iin ancak klielerle konuabilirsin. Onlar ha
zrdr ama ilk nce gerek aksiyon, yararl bir amac olan,
isel itkilerle harekete geirilmi aksiyon hayata gemeli
dir ve yapmaya altn ey de budur."
Leo yataa yatt, Vanya otel grevlisi olarak antresini
yapmak zere hazrlanmaya balad.
Sonra Tortsov beni sahne stne kard ve yksek
sesle kendi kendime konumaya zorlad:
"Rolmn verili koullarn hatrlyorum, gemii,
imdiki zaman" dedim kendi kendime. "Gelecee gelince,
bu benimle ilgili, rolmle deil. Khlcstakov gelecei bilemez
ama ben bilmeye mecburum. Bir oyuncu olarak benim iim
oynadm ilk sahneden itibaren o gelecei hazrlamak. Bu
berbat otel odasnda durumum ne kadar umutsuz olursa;
Binba'nn evine gitmem, yanl anlamalar, patanlk
da o kadar beklenmedik, olaand, inanlmaz olacaktr.
"Tm oyunu episodlara gre hatrlayaym . "
Sonra tm sahneleri teker teker saydm v e onlar hz
la benim bulduum koullara yerletirdim. Bu ii bitirdi
imde, tm dikkatimi topladm ve kulise girdim. Giderken
kendi kendime yle dedim:
"Eer oteldeki odama dnerken, arkamda otel sahibi
nin sesini duysam ne yapardm?"
'Sihirli eer' daha azmdan kmamt ki kendimi
srtmdan vurulmu gibi hissettim. Komaya baladm, ne
yaptm pek bilmiyordum ve bir anda kendimi hayali otel
odamda buluverdim.
"Bu zgn bir eydi!" diyerek gld Tortsov. "imdi
bu aksiyonu bir takm yeni verili koullarda tekrarla" diye
buyurdu.

236 Bir Rol Yaratmak

Kulise doru yavaa yrdm ve kendimi hazrla

mak iin ksa bir duraklamadan sonra kapy atm ve
ieri girmekle aa yemek odasna inmek arasnda bir se
im yapamadan, bir kararszlk mcadelesi iinde orada
durdum. Ama ieri girdim ve gzlerim odamda ya da kap
daki atlakta bir eyler aramay srdrd. Neyin peinde
olduumu fark ettiimde, kendimi duruma uyarladm ve
sahneyi terk ettim.
Biraz sonra kaprisli, zor bir ruh hali iinde, mark
bir yaratk gibi tekrar sahneye girdim. Bir sre sinirli bir
ekilde etrafma bakndm. Sonra dnerek ve kendimi
tekrar duruma uyarlayarak sahneyi terk ettim.
Sonunda kendi kendime unlar syleyene dek bir dizi
antre yaptm:
"Eer Khlestakov'un yerinde olsaydm, sahneye girer
ken beraberimde neleri getireceimi imdi biliyorum san
rm."
"Yapmakta olduun eyi nasl adlandrrsm?" diye
sordu Tortsov.
"Kendimi, Kostya Nazvanov'u, Khlestakov'un yerleti
rildii verili koullar iinde analiz ediyor, inceliyordum. "
Bir role kendi kiiliiniz iinde bakmak ile bir ba
kasnnki iinde yaklamak ve deerlendirmek, bir role
yazarn ya da ynetmenin ya da tiyatro eletirmenlerinin
gzyle bakmak ile kendi gznzle bakmak arasndaki
ayrm artk fark etmisinizdir umarm.
Kendi kiiliiniz iinde rol yaarsnz, bir bakasnn
kiilii iinde ise onunla sadece oyalanrsnz, oynuyormu
gibi grnrsnz. Kendi kiiliiniz iinde rol aklnzla,
duygularnzla, arzularnzla ve isel varlnzn tm ge
leriyle kavrarsnz, buna karn bir bakasnn kiilii iin
de, ou durumda, bunu sadece aklnzla yaparsnz. Bir
rolde srf akla bal bir analiz ve kavray bizim istediimiz
bir ey deildir.
Ruhsal ve fiziksel olarak tm varlmzla, hayali ka
rakteri ele geirmeliyiz. Kabul edebileceim tek yaklam
budur."

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 237

Bugn snfa geldiinde Tortsov dncelere dalm bir

biimde, bir ey stne kendi kendine tartyormu gibi
"Bunun iin ne yapabilirim?" dedi. "Szl aktarm uygu
lamal bir konu iin skcdr, kurudur, inandrc deil
dir. Benim size aklamalarda bulunmamdan ziyade sizin
yapmanz ve hissetmenizi salamak daha iyi olacak. Ama
ne yazk ki gerekli olduuna inandm, hayali nesneleri
kullanma tekniinde henz o kadar deneyimli deilsiniz.
Kendim sahne stne kmal ve en basit ynelimler ve
aksiyonlarla balayarak, bir roln fiziksel yaamn ya
ratmak iin nasl hareket edeceinizi -ve siz daha tesine
gidecek ve roln ruhsal yaamn yaratacaksnz- bunla
rn hep birlikte sizin iinizde oyundaki ve roldeki gerek
yaam hissini nasl douracan (ki bu his sras gelince
kendini, tandnz isel yaratc duruma dntrecektir)
gstermeliyim."
Tortsov sahneye kt ve kulise girdi. Leo'nun bas se
sini duyduumuz uzun bir duraklama oldu. En iyi nerede
yaanaca stne tartyordu, St. Petersburg'da m yok
sa tarada m.
Aniden Tortsov sahneye kotu. Byle bir antre Khles
takov iin o kadar aniydi ki gerekten titredim. Tortsov
kapy hzla arpt ve sonra durup kapdaki atlaktan kori
dora bakmaya balad. Kesinlikle otel sahibinden kamak
ta olduunu hayal etmiti.
Bu yeni yorumdan honut kaldm syleyemem ama
antresini itenlikle yaptna hi phe yoktu. Ardndan
Tortsov az nce yapt ey hakknda yksek sesle dn
meye balad.
"Biraz abarttm" diye kendi kendine itiraf etti. "Daha
yaln bir biimde yaplmalyd. Zaten bu Khlestakov'a uy
gun olur mu? En nihayetinde, bir St. Petersburg'lu olarak,
kendini taradaki herkesten stn gryordu.
Bende byle bir antre yapma fikrini uyandran ey
neydi? Hangi anlar? Dnemiyorum. Belki de bu kor
kaklk ve toylukla dolu kendini beenmilik karmnda

238 Bir Rol Yaratmak

Khlestakov'un isel karakterinin anahtar yatyordur? Ya

adm duygular nereden aldm?"
Bunun hakknda biraz dndkten sonra Tortsov
bize:
"Demin ne yaptm?" dedi. "Tesadfen hissettiklerimi
ve o hislerin sonucu olarak tesadfen yaptklarm analiz
ettim. Oyunun verili koullar iinde fiziksel aksiyonlan
m analiz ettim. Ama bu analizi sadece souk bir biimde
zihnimle yapmadm. imdeki btn gelerin katks oldu.
Analizi vcudum ve ruhumla yaptm.
imdi analiz almam gelitireceim ve beni kkr
tan eyin ne olduunu syleyeceim. Mantn nerdii
uydu: Eer Khlestakov kendini beenmi ve korkak bi
riyse, yreinde otel sahibiyle karlama korkusu vardr,
ama grnte cesur bir izlenim yaratmak ve sakin olmak
ister. Hatta sakinliini abartr, dmannn bakn arka
snda hissetse ve souk terler dkse bile."
Bunun stne Tortsov kulise girdi, kendini hazrlad
ve az nce oluturduu neriyi etkileyici bir ekilde icra etti.
Bunu nasl yapt? Sadece fiziksel aksiyonlarnn gereklii
ni duyumsayarak olabilir mi; geride kalan her ey, yani co
kular doal bir biimde ardndan m geldi? Eer byleyse,
Tortsov'un yntemi mucizevi olarak deerlendirilmeli.
Tortsov orada uzun bir sre durdu ve sonra konu
maya balad:
"Bunu srf zihinsel analiz vastasyla yapmadm,
rol tarafndan kurulan koullar iinde ve tm insani isel
elerin dorudan katlmyla ve onlarn fiziksel aksiyona
yapt doal itki araclyla kendimi incelediimi grd
nz. Aksiyonun sonuna kadar gitmedim, nk klielere
dmekten korktum. Fakat esas nokta aksiyonun ken
disinde deil, itkilerin oynamaya doal bir biimde davet
ediindedir.
Gndelik insani deneyimlerimden ve yaantmdan fi
ziksel ynelimlerin ve aksiyonlarn iyi olanlarn seip ayr
maya alrm. Onlarn geerliliine inanmak iin, onlara
isel bir temel kazandrmak ve oyun tarafndan kurulmu
koullarda onlar hakllatrmak zorundaym. Bu haklla-

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 239

trmay bulduum ve hissettiim zaman belli bir dereceye

kadar benim isel varlm rolnkiyle i ie geer."
Sonra Tortsov sahnenin her paras iin ayn ilemi
yapt; Ossip'i onun iin yemek almaya gitmeye ikna etme,
Ossip gittikten sonraki monolog, garsonlu sahne ve akam
yemei sahnesi.
Tm bunlar bitirildiinde Tortsov ie dnd. Yaplan
ii zihninde tekrar gzden geiriyor gibiydi. Sonunda yle
dedi:
"Yaamn durumlar ve roln nerdii koullar iinde
fiziksel aksiyona neden olan itkilerin soluk bir taslan
kardmz kansndaym! imdi bunlar yazya dklme
li, tpk dramatik hareketsizlik sahnesinden sonra yapt
mz gibi (bkz. Bir Aktr Hazrlanyor) . Oradaki her eyi
fizyolojiye nasl atfettiimizi hatrlyor musunuz? Ayn eyi
Khlestakov'un bu sahnesinde de yapacam. "
Tortsov kendisinde iz brakan, aksiyona ynelik b
tn itkileri hatrlamaya balad. Ben de onlar yazdm. Bu
noktada Grisha not edilen aksiyonlardan birine itiraz et
mek iin bir neden buldu. "Afedersiniz, ama bu tamamyla
psikolojik ve hibir ekilde fiziksel deil."
"Szckler zerine tartmamak konusunda anlat
mz dnyordum. stelik, bildiiniz gibi her psikolojik
edimde ok miktarda fiziksel edim ve her fiziksel edimde
de ok miktarda psikolojik edim olduuna karar vermitik.
u anda rol fiziksel aksiyon terimleriyle inceliyorum. Bu
yzden sadece onlarn listesini yapmamn sebebi bu. Bun
dan ne kacan yakn bir gelecekte greceiz."
Ve Tortsov yarda kalan kaydetme iine geri dnd.
Bu i bittiinde aklad:
"Oyunun metninden alnan fiziksel ynelimlerin lis
tesi de yaplabilir. H.er iki listeyi karlatrsaydk, onlarn
baz yerlerde (oyuncunun ve roln doal bir biimde i ie
girdii yerler) birbirine benzediini, baz yerlerde (bir hata
varsa orada ya da oyuncunun bireyselliinin rolnden
uzaklama biiminde ortaya kt yerler) ise tamamen
ayn olduklarn bulgulayacaktk.
Bundan sonraki alma oyuncuya ve ynetmene kal-

240 Bir Rol Yaratmak

mtr; oyuncunun rolyle iie getii anlar arttrmak ve

onu rolden uzaklap gittii yerlerden geri getirmek. Daha
sonra bunun hakknda ayrntl olarak konuacaz. im
dilik nemli olan sadece oyuncunun rolyle iie getii
noktalar. Bu canl temas anlan, oyuncuyu oyunun iine
eker. Artk kendini oyunun yaam iinde bir yabanc ola
rak hissetmez ve rolndeki belli yerler kendi duygularna

ok yakn hale gelir.

Bu listeyi gzden geirdiimde 'Bunu ya da unu ne

den yaptm?' diye kendime sorarak ynelimlerimi, deyim
yerindeyse , ortak bir paydayla snyorum," diye aklad
Tortsov.
''Yaptklarm

analiz

edip

toparladmda vardm

sonu, temel ynelimimin ve aksiyonumun, alm ya

ttrmak iin yiyecek bir eyler ele geirmek olduuydu.
Bu yzden buraya geldim, bu yzden Ossip'i kaldrdm,
garsona en iyi tavrm takndm ve sonradan onunla tart
tm. Gelecekte bu sahnelerdeki tm aksiyonlarn tek bir
ynelime doru olacak; yiyecek bir eyler bulmak.
imdi bu liste zerinde onaylanan tm aksiyonla
r tekrarlayacam" diye karar verdi Tortsov. "Ve rutin
alkanlklara kaplmamak iin (henz aksiyonlanm bir
ierik, ama ve gereklikle hazrlamadm) fiziksel anlam
da oynamadan, basite uygun bir ynelim ve aksiyondan
dierine geeceim. u an iin kendimi, aksiyona ynelik
isel itkiler uyandrmakla snrlayacam ve defalarca tek
rar ederek onlar sabitleyeceim.
Aksiyonlara gelince. Onlar kendiliinden geliecekler.
Mucizeler yaparak alan doamz buna hizmet edecek."
Bundan sonra Tortsov fiziksel aksiyonlarnn akn
tekrar tekrar gzden geirdi, daha dorusu byle bir ak
siyon iin gerekli isel itkilerini defalarca uyandrd. Her
hangi bir hareket yapmamaya alt ama gzleri, yz ifa
desi ve parmak ulan araclyla iinde neler olup bittiini
aktard . Aksiyonlarn kendiliinden gelieceini, aksiyona
ynelik isel itkileri bir kez kurunca hibir ekilde engclle
nemeyeceklerini tekrarlad.
Yazdmz listeyi izledim ve gzden kaan eyleri

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 2 4 1

Tortsov'a hatrlattm.
almasna ara vermeden yle dedi, "Tek tek, ayn
ayr aksiyonlarn daha byk blmlere dntkleri ve
bu blmlerden btn bir mantkl ve artlarda aksiyon
lar izgisinin ortaya kt kansndaym. leri itiyorlar,
hareket yaratyorlar ve bu hareket gerek bir isel yaam
retiyor. Bu yaam hissederken onun gerekliini du
yumsuyorum ve gereklik inanc douruyor. Sahneyi ne
kadar ok tekrarlarsam izgi o kadar salamlar, hareket,
yaam, onun gereklii ve benim ona olan inancm o kadar
gl olur. Fiziksel aksiyonlarn bu kesintisiz izgisine fi

ziksel varolu izgisi adn verdiimizi hatrlayn.

"Bu hi de nemsiz bir mesele deil, ama bir roln
yaamnn sadece yarsdr (ve asl nemli yans deildir) ."
Olduka uzun bir sessizlikten sonra Tortsov devam
etti:
"Artk bir roln fiziksel varoluunu yarathmza gre
esas nemli grevimiz zerine dnmeliyiz; bir roldeki
ruhsal varoluu yaratmak.
Ama o, kendiliinden ve benim iradem ve bilinliliim
dnda, zaten oktan benim iimde varolmaya balam
gibidir sanki. Bunun kant, u anda fiziksel aksiyonlarm
sizin de kabul ettiiniz gibi kuru, resmi, cansz bir biimde
deil, canllk ve isel hakllatrmayla icra etmem gere
inde yatmaktadr.
Bu nasl meydana geldi? Olduka doal bir biimde:
Gvde ve ruh arasndaki ba blnemez. Karlkl olarak,
birinin yaam brnnkini dourur. Her fiziksel aksi
yonda, tamamen mekanik olmad srece, gizlenmi bir
miktar i aksiyon, bir miktar duygu vardr. Bir roldeki iki
yaamsal dzlem -isel ve dsal- byle yaratlr. kisi ii
e gemitir. Ortak bir ama onlar birbirine yaklatrr ve
aralarndaki kopartlamaz ba pekitirir.
rnein, delilik temas zerine yaptnz doalamada
(bkz. Bir Aktr Hazrlanyor) , kendinizi korumak iin harca
dnz tm aba ve kendini koruma izgisi boyunca gerek
olan aksiyonunuz blnemezdi ve birbirine paralel gitmiti.
Ama bu iki dzlemin farkl bir kombinasyonunu dnn.

242 Bir Rol Yaratmak

Birisi kendini korumak iin aba harcyor olsun; dieri de

e zamanl olarak, tehlikeyi arttrma eiliminde olsun, yani
tehlikeli derecede deli bir adamn serbeste odaya girme
sine izin versin. Birbirine kar ykc olan bu iki -isel ve
dsal- aksiyon izgisinin birletirilmesi olas m? Vcut ve
ruh arasndaki ban blnmezliinden dolay bunun ola
naksz olduunu size ispatlamama gerek var m?
"Mfetti'teki sahneyi, mekanik bir biimde deil, ro
ln fiziksel varoluuna gre tamamen hakllatrlm bir
biimde tekrarlayarak, size bunu kendi kiiliim iinde
ispatlayabilirim."
Tortsov oynamaya ve ayn zamanda duygularn an

latmaya balad.
"Oynarken kendimi dinliyorum ve fiziksel aksiyonla
rrnn kesintisiz izgisine paralel olarak bir baka izginin,
rolmn ruhsal yaam izgisinin aktn hissediyorum.
Bu izgi fiziksel olandan douyor ve ona tekabl ediyor.
Fakat bu duygular hfila ok belirsizdirler ve fazla kkr
tc deildirler. Onlar tanmlamak veya ilgi duymak halen
zor. Ama bu bir talihsizlik deil. Ben memnunum, nk
iimde rolmn ruhsal yaamnn nvelerini duyumsuyo
rum" dedi Tortsov. "Fiziksel yaam ne kadar sk yeniden
yaarsam, ruhsal yaam izgisi de o kadar belirli ve kesin
bir hal alr. Bu iki izginin iie getiini ne kadar sk his
sedersem, bu durumun psiko-fiziksel gerekliine o kadar
iddetle inanrm ve rolmn iki dzlemini o kadar kesin
bir biimde hissederim. Bir roln fiziksel varoluu, ruhsal
varolu tohumunun yeermesi iin iyi bir topraktr. Bu to
humlardan daha fazla serpin."
"Serpmekle neyi kastediyorsunuz?" diye sordum.
"Daha fazla 'sihirli eerler', nerilen durumlar, hayali
fikirler yaratn. Bunlar derhal canlanacak ve daha ok fi
ziksel aksiyona hem bir temel tekil ederek hem de onlar
uyararak rolnzn fiziksel varoluuyla iie geecektir. "
Tortsov, listesini yaptmz fiziksel aksiyonlar birok
kez tekrarlad. Dizili sralarn zaten bildii iin dzeltme
me ya da ona hatrlatmama gerek kalmad.
Tortsov bu ii yaparken, gerek, bir amac olan, ret-

F'iziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 243

ken ve salt fiziksel olmayp bir o kadar da psikolojik olan

aksiyonlarnn nasl da yz ifadesiyle, gzleri, vcudu,
sesinin entonasyonu ve parmaklarnn anlaml jestleriyle
dadnk bir biim kazandnn farknda deilmi gibiy
di. Her tekrarda yaptklarnn gereklii, bylece de yap
tklarna olan inanc gleniyordu. Bu yzden oyunculuu
gitgide daha ok inandrc hale geldi.
Gzleri beni hayrete drmt. Aynydlar, ama bir
yandan da ayn deildiler. Aptal, kaprisli, saf, yakn g
rememekten tr gereinden fazla ksktlar; burnunun
ucunu gremiyordu. Hibir jest yapmad. Sadece parmak
lan, elinde olmadan ve ok anlaml bir biimde hareket
ediyordu. Hibir sz sylemedi ama ara sra azndan bir
ka komik tonlama kard. Onlar da ifade yklydler.
Fiziksel aksiyonlar ad verilen bu sekans -ya da daha
kesin konuursak aksiyona ynelik isel uyarclar- tek
rarladka elinde olmadan yapt vcut hareketleri artt.
Yrmeye, oturmaya, kravatn dzeltmeye, botlarn, el
lerini hayran hayran seyretmeye, trnaklarn temizlemeye
balad.
Bunlardan herhangi birini fark eder etmez, herhal
de bir rutin iine dmekten korkarak, annda onu kesip
att.
Onuncu tekrarla birlikte oyunculuu tamamlanm,
iyice hissedilmi ve hareketlerin azl sayesinde olduk
a snrlandrlm bir grnm kazand. Yaam, gerek,
retken, bir amac olan aksiyonlaryla yaratmt. Sonu
tan bylenmitim ve alklamaktan kendimi alamadm.
Dierleri de bana katld.
Bu Tortsov'u olduka artt. Oynamay brakt ve
sordu: "Mesele nedir? Ne oldu?"
"Olan u ki Khlesktakov'u daha nce hi oynamad
nz, rol hi prova etmediniz, ama sahneye ktnz ve rol
hem oynadnz hem yaadnz. " diye akladm.
"Yanlyorsunuz. Hibir ey hissetmedim, Khlestakov'u
oynamadm ve benim gcmn olduka dnda bir rol ol
duu iin de hibir zaman oynamayacam. Yine de ak
siyona ynelik isel uyarcy doru biimde uygulayabilir

244 Bir Rol Yaratmak

ve yazarn ngrd artlarda gerek, retken, bir amac

olan aksiyonlar bulabilirim. Bu kadar bile size sahne ze
rinde bir gerek yaam hissi verebilir.
"Eer tm topluluk byle hazrlanm olursa ikinci ya
da nc provada rollerin gerekten analiz edilmesi ve
incelenmesi -bir roln yaamn ldren her sz ve hare
ketin uzun uzadya zihinsel tahlili deil, oyundaki gittike
artan yaam hissinin ruhunuzla olduu kadar vcudu
nuzla hissettiiniz eyin incelemesi- mmkn olacaktr."
"Peki bunu nasl baaryorsunuz?" Btn renciler
cevab duymaya can atyordu.
"Srekli, sistematik ve tamamyla geerli olan aksesuarsz aksiyon altrmalaryla.

rnein beni ele aln. Uzun sredir sahnedeyim; her

allahn gn, bugn de dahil olmak zere on ila yirmi da
kikam tahayyl edebildiim ok eitli artlar iinde bu tip
altrmalara ayryorum ve onlar her zaman kendi kiili
im iinde, adeta kendi sorumluluumda gibi yapyorum.
Eer byle olmasayd, Khlestakov'un bu sahnesindeki fi
ziksel aksiyonlarn doasn ve blmlerini anlamaya ba
lamam iin sizce ne kadar zaman harcamam gerekirdi?
Eer bir oyuncu devaml olarak bu trden altrma
lar yaparsa, pratik olarak tm insani aksiyonlar, onlar
oluturan bileenlerin, onlarn ardardalklarnn ve man
tklarnn bak asndan tanr hale gelecektir. Ama bu
alma, bir arkcnn ses eitimi ya da bir dansnn al
trmalar gibi her gn ve srekli olarak yaplmaldr.
Bugn size gsterdiklerimdcn bunun ne kadar nem
li olduunu anlamalsnz. Sizin bu altrmalara zel bir
zen gstermenizi istemem bouna deil. Bende uzun bir
eitim sayesinde gelimi olan byle bir teknii gelitir
diinizde, artk benim yaptm siz de yapabileceksiniz.
Ve bunu baardnzda bilin snrlarnzn tesinde ayn
yaratc isel yaam sizin iinizde de kendiliinden can
lanacaktr. Bilindnz, sezginiz, yaam deneyimleriniz,
insani vasflarnz sahne stnde gsterme alkanlnz,
bunlarn hepsi, ruhunuzda ve gvdenizde, sizin iin al
maya balayacak ve sizin iin yaratacaktr.

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 245

Bylece oynaynz her zaman canl kalacak, oyun

culuunuzda minimum klie ve maksimum gereklik ola
caktr.
Ayn ekilde tm oyunu gzden geirin; btn verili
koullar, btn sahneleri, birimleri, ynelimleri, balan
gta sizin iin ulalabilir olan her eyi. Kendi iinizde kar
l olan tm aksiyonlar bulduunuzu varsayalm; ondan
sonra kendinizi, oyunun bandan sonuna dek, rolnzn
mantk ve ardardal iinde onlar gerekletirmeye adayn;
rolnzn dsal, fiziksel yaamn yaratm olacaksnz.

O zaman bu aksiyonlar kime ait olacak? Size mi yoksa

rolnze mi?"
"Banal"
"Fiziksel yaam sizindir, .hareketler de. Ama ynelim
ler, verili koullar, bunlar ikinize birden aittir. Siz nerede
bitiyorsunuz ve oynadnz karakter nerede balyor?"
"Bunu sylemek mmkn deil!" diye bard, tmy
le kafas karm olan Vanya.
"Ancak bulduunuz bu aksiyonlarn sadece dsal
olmadn, duygularnzla ie dnk olarak hakllatrl
dn, onlara olan inancnzla pekitirildiini, "ben . . . ym"
halinizle yaama geirildiini unutmayn . Dahas, sizin
iinizde , fiziksel aksiyonlannzn izgisiyle paralel giden,
bilindnza inen srekli bir cokusal anlar izgisi doal
olarak yaratlmtr. Bu izgiler arasnda tam bir eleme
vardr. inizde olduka farkl bir eyler hissederken, i
tenlikle, dolaysz bir biimde oynayamayacanz biliyor
sunuz.
"Bu duygular kime ait? Size mi, rolnze mi?"
Vanya umutsuzluk iinde kollarn sallad .
"te grdnz, iyice sersemlediniz. Bu iyi bir ey,
nk bu, oyuncunun nerede baladn ve karakterinin
nerede bittiini kolayca ayrt edemediinizi, rolnzdeki
ve sizin iinizdeki birok eyin tamamen iie getiini
gsterir. Bu hal iindeyken rolnze daha ok yaklars
nz, rol iinizde ve kendinizi de rolde hissedersiniz.
Eer tm rol bu ekilde alrsanz, rol salt zihin
sel ve biimsel bir ekilde deil ama geree uygunlukla,

246 Bir Rol Yaratmak

biri olmadan dieri varolamayaca iin ruhen ve bedenen

yaadna dair bir iaret alrsnz. Bu yaam ilk bakta
stnkr, yzeysel, ilenmemi olsa dahi yine de iin
de canllk ve bir para kprt, canl ruh, insan-oyuncu
karakter ruhu vardr.
Karakterinize kar byle bir tavr taknrsanz onun
yaamn nc deil de birinci kiinin azndan anlata
bilirsiniz. Bu, rolnz zerinde yapacanz sistematik ve
ayrntl alma asndan ok byk nem tar. Bunun
bir sonucu olarak edindiiniz her ey, kelime yutmaktan
baka bir ey yapmayan aktrlerde olduu gibi kafanzn
iinde anlamsz bir biimde babo dolanmaktansa, der
hal doru yerin; kendi rafn, kendi ask'sn bulur. Ba
ka bir deyile, kendinizi, karakterinize nc bir kiiye
yaklayormu gibi soyut deil, kendi kendinize hitap edi
yormu gibi somut bir biimde yaklamaya ynlendirin.
Rolnzn iinde olduunuz ve onun da sizin iinizde
olduu hissini kazandnz zaman; rolnz, bilindnn
snrlarndaki isel yaratc durumunuzla kendiliinden
iie getii zaman artk gvenle ilerleyin.
Kendinizi, hayali karakterinizin durumunda bulduu
nuzda stleneceiniz fiziksel aksiyonlarn listesini karn.
Ayn ii metinsel rol iin de yapn yani oyunun kurgusu
gerei karakterinizin stlendii aksiyonlarn listesini ka
rn. Sonra iki listeyi karlatrn ya da bir resmin stne
kopya kad koyar gibi, izgilerin nerede kesitiini gr
mek iin, deyim yerindeyse birini dierinin stne koyun.
Eer oyun yazarnn

eseri yetenekle yaratlmsa,

eer yazar oyunu insan doasndan ve insani deneyim ve

duygulardan yola karak yazmsa ve eer sizin aksiyon
listeniz de sizin canl insani doanzla harekete geirildiy
se, o zaman, iki liste arasnda birok noktada, zellikle
tm temel ve ilkesel yerlerde, bir kesime olacaktr. Bunlar
sizin iin rolnzle yaknlama anlan, duygularla birbi
rine balanm anlar olacaktr. Kendinizi ksmen de olsa
rolnzn iinde hissetmek ve rolnz ksmen de olsa
sizin iinizde hissetmek; bu gerek bir baardr! Bu, rol
nzle iie gemenin ve rolnzle yaamann ilk admdr.

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 247

Oyuncunun hala kendi iinde hissetmedii, roln dier

blmleri iin dahi, insan doasnn bir takm davurum
lar olacaktr. nk eer rol iyi hazrlanmsa, bizim gibi
insani olacaktr ve bir insan dierini duyumsar."

Tortsov bugn yine bize bir roln ruhsal yaamn, fiziksel

varl yoluyla yaratmaya ynelik psikotekniinden bah
setti. Her zamanki gibi dncelerini ilgin bir rnekle
aklad:
"Hi seyahat ettiniz mi? Eer ettiyseniz, yol boyun
ca hem yolcunun iinde hem de darda meydana gelen
btn o deiimleri bilirsiniz. inden getii lkeye bal
olarak trenin bile hem isel hem de dsal olarak dnt
n hi fark ettiniz mi?
stasyondan ilk ktnda yepyeni ve prl prldr.
ats bembeyaz kar kapldr, tpk lekesiz bir masa rt
s gibi. Ama ierisi karanlktr nk k gnei donmu
pencerelerden glkle szar ieri. Sizi uurlayanlarn el
vedalar duygularnz etkiler. Hznl dnceler kaplar
zihninizi. Geride braktklarnz dnrsnz.
Trenin sallants, tekerleklerin tkrts ninni gibi gelir.
Uyuklamaya balarsnz.
Bir gn bir gece geer. Gneye doru gidiyorsunuz.
Darda her ey deiiyor. Kar oktan erimitir bile. Baka
manzaralar gelip geer. Ama vagonun iinde hava boucu
dur nk kalorifer hala almaktadr. Yolcular tamamen
farkldr; farkl aksanlarla konuurlar ve kyafetleri fark
ldr. Yalnzca tren raylar ayn kalr. Sonsuzlua kadar
gider ha giderler.
Ne var ki, bir yolcu olarak ilginizi eken ey raylar
deil trenin iinde ve dnda sizi kuatan eylerdir. De
miryolu boyunca ilerlerken yepyeni yerlerden geer, yeni
yeni izlenimler edinirsiniz. Onlar yaarsnz, sizi bir coku
zirvesine ykseltirler ya da bir hzne gmerler. Yolcuyu
heyecanlandrr ve bir an iin ruh halini ve yolcunun ken
disini de deitirirler.

248 Bir Rol Yaratmak

Sahne stnde de ayn ey olur. Raylarn yerini ne

alr? Onlarn zerinde oyunun bir ucundan dierine doru
nasl ilerleriz?
Balangta, kullanabileceimiz en iyi malzeme ger
ek, canl duygular olacakm gibi grnr. Brakalm bizi
ynlendirsinler. Ama ruha ait eyler saman alevi gibidir.
Onlar skca sabitlemek gtr. Onlardan 'raylar' aa
karamayz. Daha 'maddi' bir eylere ihtiyacmz vardr.
Bu amaca en uygun olan ey fiziksel ynelimlerdir, n

k kyaslanamaz bir ekilde duygularmzdan daha somut

olan vcudumuz tarafndan icra edilirler.
Fiziksel ynelimlerden oluan raylarnz dedikten
sonra, yeni diyarlara doru yola kn; bit baka deyile,
oyunun yaamna doru. Durmadan ilerleyeceksiniz, bir
yerde durmayacak ya da aklnzla bir eyler dnmeye
ceksiniz; aksiyona gireceksiniz.
"Cvata ve traversler yerine, salam bir ekilde sabit
lenmi ynelimlerle yerine oturtulmu fiziksel aksiyonla
rn bu kesintisiz izgisi, raylarn yolcuya gerekli olduu
kadar gereklidir bize. Tpk yolcu gibi oyuncu da eitli ve
rili durumlar olan pek ok diyardan, 'sihirli eerler'den ve
imgelemin baka bulularndan geer. Yine onun gibi biz
de, iimizde ok eitli ruh halleri uyandran, deien ko
ullarla karlarz. Oyunun yaam iinde, oyuncu yeni
insanlarla tanr; karsnda oynayan dier karakterler.
Onlarla ortak bir yaama girer ve bu da onun duygularn
hareketlendirir.
Ve tpk yolcunun raylarn kendisiyle pek az ilgilenip
yalnzca iinden getikleri yeni lkeler ve yerlerle ilgilen
mesi gibi, oyuncunun yaratc drts de fiziksel aksi
yonlarn kendisi tarafndan deil, daha ok roln dsal
yaamn hakl gsteren isel koullar ve durumlar tara
fndan massedilir. Oynadmz karakterlere hayat veren
imgelemimizin o gzel kurgularna gereksinim duyarz,
yani, yaratc oyuncunun yreinden taan duygulara.
Btn oyun boyunca ilerlerken nmzde beliren ekici
ynelimlere gereksinim duyarz."
Tortsov burada konumasn kesti. Bir es oldu. An-

Fiziksel Aksiyonlardan Yraayan mgeye 249

szn sessizliin ortasnda Grisha'nn sz:lanan sesini duy

duk:
"Bu ok iyi ite. Artk sanatta ulam sorunlaryla ilgili
her eyi biliyoruz," diye homurdand glkle duyulabilir
bir tonda.
"Ne dediniz?" diye sordu Tortsov.
Grisha, neredeyse bildiri okur bir tonda "Sadece di
yorum ki, anlamyor musunuz, gerek sanatlar tren va
gonlaryla yeryznde dolamazlar, uaklarla szlrler,
bulutlarn stnde," dedi muhteem biir heyecan ve co
kuyla.
"Benzetmeni beendim" dedi Tortsov belli belirsiz bir
glmsemeyle. "Buna nmzdeki derste gireceiz."

Tortsov snfa girer girmez Grisha'ya, "Demek ki bizim tra

jedi oyuncumuzun aada yeryznde dolaan bir tren
vagonuna deil, bulutlar zerinde szlmek iin bir uaa
ihtiyac var." dedi.
"Evet, anlamyor musunuz, bir uak !" diye tekrarlad
'trajedi oyuncusu'.
"Yine de bir uak havalanabilmek iin, ne yazk ki,
nce bir kalk pistinin salam zemini boyunca belirli bir
mesafe katetmelidir." diye uyard Tortsov. "Yani, grdn
gibi, szlmeyi bile yeryz olmadan baaramazsnz. Biz
oyuncular daha yksek blgelere kabilmek iin fiziksel
aksiyon izgisine ne kadar ihtiya duyuyorsak pilotlar da
yeryzne o kadar ihtiya duyar.
Ya da siz, acaba, kalk pisti kullanmadan dorudan
dikey bir hat boyunca bulutlara ulaabilir misiniz? Tek
nik yle gelimi ki bunun yaplabilecei syleniyor , ama
bizim oyuncumuzun teknii bilindna dorudan nfuz
etmenin hibir vastasna henz vakf deil. Elbette, eer
bir esin kasrgasna yakalanrsanz, bu, sizin u 'yaratc
uanz' aadaki uak pistinde herhangi bir n hazrlk
kousu yapmadan, dikey bir izgide bulutlarn stne
kartabilir, ama ne yazk ki bu esin uular bize bal de-

250 Bir Rol Yaratmak

ildirler ve onlara kurallar koyamayz. Bizim hkmmz

altnda olan tek ey yeryzn hazrlamak, raylarmz d
emektir. Bu da inan ve gereklikle glendirilmi fiziksel
aksiyonlarmz yaratmak demektir.
Bir uak iin uu, makine yerden kalkt zaman
balar. Bizim iinse ykselme gereki ve hatta ar do
alc olann sona erdii zaman balar."
'Imn yazmak iin zaman kazanabilmek amacyla
"Ne demek istediniz?" diye sordum.
"Sylemek istediim ey u," diye aklad Tortsov,
"ar doalc szcn tmyle doal ve normal sayd
mz ve iten, organik bir biimde inandmz ruhsal ve fi
ziksel doamz tanmlamak iin kullanyorum. Yalnzca bu

durum iindeysek ruhsal kaynaklanmz ardna dek alr,

bu kaynaklardan fkran zar zor alglanabilen eyler yze
ye ular. Son derece rkek ve kolay bozulabilir o gerek,
organik, yaratc duygunun kokusu, ipular, glgeleri. "
"O halde b u duygularn yalnzca oyuncunun fiziksel
ve ruhsal doasnn aksiyonlarnn doruluuna ve nor
malliine iten olarak inand zaman doduklarn m
sylemek istiyorsunuz?" diye sordum.
"Evet! Derin ruhsal kaynaklarmz oyuncunun isel

ve dsal duygulan, onlar iin sabitlenmi kurallarla uyum

ierisinde akt zaman, mutlak olarak hibir zorlama,
normlardan hibir sapma olmad zaman, hibir klie ya
da basmakalp oyunculuun hibir eidi olmad zaman
ardna dek alr ancak. Ksacas, her ey an doalcln
snrlanna dek gerek olduu zaman.
Ama eer doanzn normal yaamna mdahale eder
seniz, bu, bilind deneyimin btn tanmlanamaz ince

liklerini yok etmeye yeterlidir. yice gelimi psikoteknikleri

olan tecrbeli oyuncularn bile, sahne stndeyken yanl
duyguya ya da yanl fiziksel aksiyonlara doru ynelen en
kk bir sapmadan korkmalarnn sebebi budur.
Duygularn korkutup karmamak iin bu oyuncular
isel cokulara kafa yormazlar, dikkatlerini daha ziyade
fiziksel varlklarnda odaklarlar."

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 2 5 1

Tortsov toparlayarak "Sylediklerimin tmnden

ak olarak anlalmaldr ki," dedi, "fiziksel aksiyonlan
mzn gerekliine ve bizim onlara olan inancmza olan
gereksinimimiz gereklik ve doalclk uruna deil, daha
ziyade rollerimizdeki isel duygularmz refleksi[ bir ekil
de etkilemek iin ve cokulanmzn bozulmam niteliini,
ansalln ve safln korumak, sergilediimiz karakterin
yaayan, insani, ruhsal zn sahne stnde aktarabil
mek amacyla cokularmz korkutup karmay ya da
zorlamay engellemek iindir."
Tortsov, Grisha ile aralarndaki tartmay sona er
dirmek iin, "Size gkyzne uularnz yapmadan nce
yeryznden vazgememenizi, bilindnza doru seyre
derken fiziksel aksiyonlarnz terk etmemenizi tavsiye et
memin sebebi bu." dedi.
Tortsov "Yalnzca yukar doru szlmek yeterli deil
dir, ayn zamanda kendinizi yukarlara uyarlamalsnz."
diye devam etti. "Orada, bilindnn blgesinde, otoban
lar, raylar, iaretler yoktur. Yolunuzu kaybetmek ya da
yanl yne sapmak ok kolaydr. Kendinizi, bu bilinme
yen blgeye nasl altrabilirsiniz? Bilinciniz oraya nfuz
edemediine gre duygularnz nasl ynlendirebilirsiniz?
Havaclkta eriilemez alanlarda pilotsuz uan uaklara
yol gstermek iin yerden radyo dalgalar gnderirler. Biz
de sanatmzda benzer bir ey yaparz. Duygularmz bi
lincimizin eriemeyecei bir blgeye szlnce cokular
mz zerinde uyarclar, ayartclar yardmyla dolayl bir
biimde alrz. Bunlar, sezgiyi etkileyen ve duygular
mzda tepkiler uyandran, radyo dalgalan niteliinde bir
ey ierirler."

Bugnk ders Tortsov'un Khlcstakov rol deneyimi zeri

ne yaplacak bir tartmaya ayrlmt.
Tortsov u aklamay yapt:
"Bir roln fiziksel varlk izgisini anlamayan insanla
ra, bir dizi basit fiziksel, gereki aksiyonun bir rolde in-

252 Bir Rol Yaratmak

san ruhunun daha yksek yaamn dourma ve yaratma

kapasitesine sahip olduunu akladnz zaman glerler.
Bu yntemin doalc nitelii onlar rahatsz eder. Ama eer
szcn 'doa'dan treyiine taklmazlarsa endielene
cek hibir ey olmadn greceklerdir.
Bunun yan sra, nceden de size sylemi olduum
gibi, mesele bu kk, gereki aksiyonlarda deil, bu
fiziksel aksiyonlar tarafndan verilen itki sayesinde etkin
hale getirilen yaratc sekans btnnde yatar. Bugn si
zinle tartmak istediim ey, bu sekansn ne olduudur.
Bu amala Khlestakov rolnde yaptm denemeleri
kullanacam .
Siz d e grdnz: Ne b e n ne d e Kostya, hayali durum
lar, 'sihirli eerler' dizisinin btn iindeki basit fiziksel
edimimizi nceden hakllatrmadan ne insan ne de oyuncu
olarak sahneye kabildik. Yine grdnz ki bu basit ak
siyonlar, sahneleri birimlere ve ynelimlere blmemizi ge
rektirdi; aksiyonlarmzda ve duygularmzda bir mantk,
tutarllk gelitirmek zorundaydk; ilerindeki gerei bulup
karmak, onlara olan inancmz, 'ben . . .ym' duyusunu
kurmak zorundaydk. Ama tm bunlar baarmak iin
masa banda kafamz kitaba gml oturmadk, elimizde
bir kalemle oyun metnini paralara blmedik; hayr, sahne
stnde kaldk ve oynadk, aksiyonumuzda kendi doal ya
ammzda amacmz destekleyecek ne gerekiyorsa aradk.
Baka bir deyile aksiyonlarmz souk, teorik bir
biimde, aklmz vastasyla analiz etmedik; onlara pratik
olarak, yaam, insani deneyim, kendi alkanlklarmz,
sanatsal ya da dier duyularmz, sezgimiz, bilindmz
asndan yaklatk. Aksiyonlarmz icra etmemizde bize
gereken eyleri kendimiz aradk; kendi doamz yard
mmza kotu ve bize yol gsterdi. Bu sre zerine d
nnce onun rolmzn yaam koullar iinde, insan
olarak kendimizin

isel ve dsal analizi

olduunu fark

edeceksiniz.
Bahsettiim bu sre doamzn btn zihinsel, co
kusal, ruhsal ve fiziksel gleri tarafndan ezamanl ola
rak yrtlr; bu, fiziksel aksiyonlar yoluyla elde ettiimiz

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 253

gerek bir ynelim uruna yaplan teorik deil pratik bir

aratrmadr. Dolaysz fiziksel aksiyonlar tarafndan ku
atlm olarak doal ve kavranamaz bir ekilde iimizde
devam eden karmak isel analiz srecini dnmez ya
da farkna varmayz.
Bu yzden roln fiziksel varln yaratma yntemi
min yeni srr ve yeni nitelii, en basit fiziksel aksiyonun,
bir oyuncu tarafndan sahne stnde icra edildii zaman,
onu kendi itkileriyle uyum ierisinde, her eit hayali kur
gu, nerilmi durumlar ve 'eerler' yaratmaya zorlamas
olgusundan oluur.
Eer en basit fiziksel aksiyonun icras bylesine mu
azzam bir imgelem abas gerektiriyorsa, o zaman btn
bir roln fiziksel varlk izgisinin yaratm iin, btn bir
oyun iin uzun ve kesintisiz hayali kurgular ve nerilmi
durumlar dizisi olmas gerekir. Bunlar yalnzca yaratc
doann tm isel gleri tarafndan yrtlen ayrntl
bir analiz yardmyla hazrlanabilir. Yntemim bu analize
doal aralarla varr.
Benim vurgulamak istediim, doal bir biimde ger
ekletirilen bir z analizin bu yeni ve hayrl niteliidir."
Tortsov'un Khlestakov rolnde yapt deney zerin
deki incelemesini bitirecek zaman kalmad; bu yzden
bunu gelecek derste yapmaya sz verdi.

Bugn snfa girince Tortsov:

"Bir roln fiziksel varln yaratma ynteminin ince
lenmesine devam edeceim," duyurusunu yapt.
"Kendime

sorduum

soruyu

('Eer

kendimi

Khlestakov'un durumunda bulsaydm ne yapardm?) ya

bir oyuncunun fiziksel olduu kadar tm i

sel doasn da yardmma armalym. Bir anda btn

ntlamak iin,

oyunu olmasa bile, en azndan oyunun genel ruh halini,

atmosferini yalnzca anlamayp ayn zamanda hissetme
mizi de salayan ey budur .
Yaratc doamz, aksiyonun btn zgrl iinde

254 Bir Rol Yaratmak

almaya hangi aralarla ynlendirebiliriz? Burada da be

nim yntemim bir yardm salayabilir .

ekilirken,
uzaklatmlrsnz.

Bir yandan fiziksel aksiyonlara doru

yandan bilindnzn yaamndan

te
Bu

sayede bilindnz zgr brakrsnz ve yaratc bir e

kilde almasna

n ayak olursunuz.

Doann ve onun bi

lindnn bu aksiyonu yle ince ve derindir ki yaratmda

bulunan kii bunun farkna varmaz.
Bu nedenle Khlestakov roln denerken ve rolmn
fiziksel varln yaratma yolu olarak fiziksel aksiyonlarla
ie balarken, iimde olup bitenlerin farknda deildim.
Fiziksel aksiyonlar yarattm, onlar dzenlediimi d
necek kadar naiftim. Ama onlann aslnda sadece doann
bilind kuvvetleri tarafndan iimde, bilincimin tesin
de, yrtlen yaratc almann dsal yansmalar oldu
u ortaya kt.
Bu esrarl almann yrtl insan bilinlilii
dahilinde deildir ve bu yzden gcmzn tesinde olan
ey bizim yerimize doann kendisi tarafndan yaplr. Peki
doann bu almay yapmasna n ayak olan nedir? Bir
roln fiziksel varlnn yaamn yaratma yntemimdir.

Yntemim normal ve doal aralarla, matematiksel hesaba

tabi olmayan doann en ince yaratc glerini aksiyonun
iine eker. Bu, yntemimin yeni bir niteliidir ve bunu
vurgulamak istiyorum. "
Dier renciler v e b e n , Tortsov'un aklamalarn an
ladk ama yine de kendimize nasl uygulayacamz bil
miyorduk. Bize daha somut, teknik bir aklama yapmas
iin ona yalvardk.
Bu ricamza karlk Tortsov aadaki cevab verdi:
"Belirli fiziksel aksiyonlar icra ederek, oyunun koul
laryla uyum iinde kendinizi dikkatinizin amacna uyarla
yarak sahne stnde olduunuz zaman aklnz btnyle
en canl, en gerek ve en resimsel biimde ne iletmeniz
gerekiyorsa onu yanstmakta toplayn. Sizinle oynayan
kiinin sizin gibi dnmesini ve hissetmesini, hakkn
da konutuunuz eyleri sizin gzlerinizle grmesini, si
zin kulaklarnzla duymasn salama grevine sk skya

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 255

sarln. Bunda baarl olup olmamanz baka bir mesele.

nemli olan bunu kararl bir ekilde istemeniz ve amacn
za ulama olaslna inanmanzdr. Eer byle yaparsanz,
dikkatiniz btnyle hazrladnz fiziksel aksiyonlannz
da odaklanacaktr. Bu arada kendi doanz, denetimden
kurtarlm olarak, sizin iin hi bir psikotekniin bilinli
olarak baaramayaca eyi baaracaktr.
Fiziksel aksiyonlara daha sk sarln. Onlar, o muhte
em sanat -yaratc doa- iin zgrln anahtardr ve
duygularnz btn zorlamalardan koruyacaktr.
Dnn bir kere; mantk ve tutarllkla rolnzn
fiziksel varl iin yaln, eriilebilir bir izgi oluturuyor
sunuz ve sonu olarak bir anda kendi iinizde bir insan
ruhunun yaamn hissediyorsunuz. Yazarn rolnz
yazarken yaamdan, baka insanlarn insani doasndan
ald ayn trden insani malzemeyi iinizde bulmak; ne
harika bir el abukluu bu, deil mi!
Byle bir sonu fazlasyla nemlidir nk burada
yaptmz, yaratc almada uylamsal ve teatral olan
deil gerek anlamda insan malzemesini aramaktr. Ve bu
sadece yaratc oyuncunun ruhunda bulunabilir.
Ve fark ettiniz mi, Khlestakov rolnde aksiyona d
nk isel itkiler hissetmeye baladmda kimse isel ya da
dsal olarak bana bir bask uygulamyordu, kimse bana
herhangi bir direktif vermiyordu. Bunun da tesinde, bu
klasik roln icras etrafnda toplanm eski geleneksel
vantuzlardan kurtulmak iin bizzat aba sarf ediyordum.
Bunun yan sra, o an iin, kendimi yazarn etkisinden
korumaya alyordum ve oyun metnine kasten bakma
dm. Btn bunlar engellenmemek ve bamsz kalmak,
kendi insani deneyimimi ele geirmek iin yaptm.
Zaman getike, rolmn derinlerine indike, oyun
hakknda daha ok ve farkl trden bilgiler isteyeceim.
Btn tavsiye ve bilgileri, verili problemi zmekte ya da
yanstlan aksiyonu ele geirmekte pratik olarak uygula
nabilecek her eyi minnettarlkla kabul edecek ve hemen
kullanma koyacam, yeter ki duygularma ters dme
sin. Ama ilk yaklammda, gvenli bir ekilde alabile-

256 Bir Rol Yaratmak

ceim salam bir temel yaratmadan, dikkatimi datacak

ve almam bo yere karmak hale getirecek her eyden
korkarm.
Balangta, kendi ihtiyalar, zorunluluklar, itkileri
yznden, bakalarnn yardm ve ynlendirmelerini ara
yan kiinin, oyuncunun kendisi olduu olgusunun nemi
ni unutmayn; ve bu yardm ona dayatlmaz. lk durumda
bamszln korur, ikincisinde kaybeder. Baka birinden
devralnan ve kiinin kendi bireyinde tecrbe edilmeyen her
yaratc malzeme souktur, zihinseldir, organik deildir.
Buna karn, kiinin kendi bireysel malzemesi derhal
yerli yerine oturur ve ilemeye balar. Oyuncunun kendi
yaam deneyiminden ald her ey, icdnk bir biim
de tepki verdii her ey, ona asla yabanc olamaz. Yapay
olarak retilmesi gerekmez. Zaten oradadr, kendiliinden
fkrr, fiziksel aksiyonlarda aa vurulmak iin rpnr.
Oyuncunun btn bu 'kendi' duygularnn, rolnn doa
snda olan duygulara benzer olmas gerektiini tekrarla
mak ihtiyacn duymuyorum.
Yntemin daha iyi bir deerlendirmesi iin onu dnya
tiyatrolarnn oundaki yeni bir role ynelik yaklamlarla
karlatrmanz neririm.
Oralarda ynetmen ofisinde alr ve ilk provaya elinde
hazr bir planla gelir. Aslnda ou hibir ciddi alma yap
maz, kendi deneyimlerine srtlarn dayarlar. Bu 'deneyimli'
ynetmenler, tek bir el hareketiyle, ilerine yer etmi bir
alkanlkla, oyunun izleyecei izgiyi ortaya seriverirler.
Dier, daha ciddi, edebiyata eilimli ynetmenler oda
larnn sessizliinde yaptklar derin bir almadan sonra
zihinsel bir izgi formle edeceklerdir. Bu doru bir izgi
olacaktr ama hibir cazibesi olmayacak ve yaratc oyun
cunun hibir iine yaramayacaktr.
Son

olarak,

rollerini

nasl

oynamalar

gerektiini

oyunculara gsteren istisnai yetenekte ynetmenler vardr.

Gsterimleri ne kadar zengin olursa, yarataca izlenimler
o kadar derin olacak, oyuncular da o kadar ok klelee
ceklerdir. Rolnn bu dahiyane ileniini gren oyuncu,
onu aynen gsterildii gibi oynamak isteyecektir . Edindii

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 257

izlenimden asla kopamayacak, kabaca modeli taklit etme

ye mecbur kalacaktr. Ama onu asla yeniden retemeye
cektir, nk bu ynelim onun naif glerinin tesindedir.
Byle bir gsterimden sonra oyuncu zgrlkten ve rol
hakkndaki kendi grnden mahrum kalr.
Brakn her oyuncu retebildiini retsin ve yaratc
glerinin tesinde olan bir eyin peinde komasn. yi
bir modelin kt bir kopyas, ortalama bir kalbn iyi du
rumdaki orj inalinden daha ktdr.
Ynetmenlere gelince, onlara ancak oyuncularna hi
bir eyi zorla kabul ettirmemeleri, onlar kapasitelerinin
tesine gemeye kkrtmamalar, ama onlar evke getir
meleri ve basit fiziksel aksiyonlar icra etmeleri iin gerekli
olan bilgiyi kendiliinden sormalarn salamalar tavsiye
edilebilir. Bir ynetmen bir oyuncuda rol iin bir heves
yaratmay bilmelidir.
u halde, size ou tiyatroda ne yapldn ve ayn
zamanda yaratc sanatnn zgrln muhafaza eden
yntemimin zel srrn akladm .
Karlatrn ve sein."

Bugn yeil odada ilgin bir sohbet oldu. Bu Tortsov'un

yeni yntemi zerine baz deneyimli oyuncular arasnda
geen bir tartmayd. Grnen o ki topluluktan bazlar
sanata bu yaklam kabul etmiyordu.
"Benim iin siz deneyimli oyuncularla sondan ba
layp geriye doru alarak konumak daha kolay olur,"
dedi Tortsov. "Sizler yaratc bir oyuncunun tmyle ha
zrlanm, bitmi bir roldeki duygularna olduka ainas
nz. Bunlar yeni balayanlarn bilmedii duygulanmlardr.
imdi syleyin bana, kendinizi, dncelerinizi, duygula
rnz detiinizde ve pek ok kereler oynadnz rollerden
birini, salam olarak oturtulmu birini hatrladnzda,
soyunma odanz terk edip tandk bir rol oynamak ze
re sahne stne ktnzda neyle ilgilenirsiniz, kendinizi
neye hazrlarsnz, neyi ngrrsnz, hangi ynelimler,

258 Bir Rol Yaratmak

hangi etkinlik sizi srkler? u anda skorunu basit hi

leler, trkler ve zel 'dnm noktalar'ndan oluturan
oyuncularla konumuyorum. Ciddi, yaratc oyunculara
sesleniyorum."
Oyunculardan biri "Sahne stne ktm zaman ilk
ynelimimi dnrm," dedi. "Onu bitirdiimde ikinci
kendiliinden gelir, ikinciyi bitirdiim zaman ncy,
drdncy ve sonrasn dnrm . "
Daha yal olan bir baka oyuncu "Ben kesintisiz ak
siyon izgisi ile balarm. Ucunda stnynelimin parltl
kubbesini grdm sonsuz bir otoban gibi nme seri
lir." diye ekledi.
Tortsov "Nihai hedefinizi elde etmeye ya da ona ula
maya nasl alrsnz?" diye sordu.
"Ynelimleri artlarda mantkl bir biimde icra ede
rek. "
Tortsov onu daha fazla aklama yapmaya zorlad.
"Oynarsnz ve aksiyonunuz yoluyla, giderek nihai hedefi
nize yaklaarak ilerlersiniz, yle mi?'.'
"Evet, tabii ki, her skorda yaplaca gibi. "
"Tandk bir rolde b u aksiyonlar kavraynz nasl
dr? Zor mudur, karmak, tanmlanamaz mdr?" diye
sorgulad Tortsov.
"Genelde yledir, ama nihai olarak oyunun ve roln
belirlenmi kanal diyebileceimiz ok ak, gereki, anla
labilir, ulalabilir yaklak on aksiyona blnebilir."
"Nedir onlar; incelikli psikolojik aksiyonlar m?"
"Tabii ki o mahiyettedirler. Ama srekli tekrar ve on
larla roln yaam arasndaki blnmez ba s ayesinde
psikolojileri byk oranda vcuda giydirilir ve bu yolla
duygularn isel zne ulalabilinir."
Tortsov srar etti "Syleyin bana neden b yledir?"
"Sanrm doal olduu iin. Vcut elle tutulur, ula
labilirdir. Yaplmas gereken tek ey mantk ve tutarllkla
oynamaktr ve duygu kendiliinden gelir."
"O zaman" dedi Tortsov onun ifadesini yakalayarak,
"sonuta ulatnz ey basit fiziksel aksiyondur ve bizim
ie baladmz ey de odur. Dsal aksiyonun, fiziksel

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 259

varln en ulalabilir olan olduunu siz kendiniz syl

yorsunuz. O halde bir rol zerindeki yaratc almanz
iin ulalabilir olan bir eyle, yani fiziksel aksiyonlarla
balamanz daha iyi olmaz myd? Tamamlanm, iyi ha
zrlanm bir rolde duygunun aksiyonun ardndan geldi
ini sylyorsunuz. Henz balangtayken, daha rol bile
yaratlmadan nce, duygu mantksal akasiyon izgisinin
ardndan gelir. yleyse neden en batan, ilk admlarnz
attnz zaman gnln yapmayasnz? Neden aylarca bir
masa banda oturasnz ve edilgin haldeki duygularnz
uyanmaya zorlayasnz? Neden onlar aksiyonlardan ko
puk olarak canlandrmaya alasnz? Sahne stne k
saydnz ve derhal aksiyona girseydiniz, yani o anda sizin
iin ulalabilir olan eyi yapsaydnz daha iyi ederdiniz. O
aksiyonu takiben duygularnz iin o anda ulalabilir olan
ey neyse doal bir biimde vcudunuzla uyum ierisinde
ortaya kacaktr"
Eski oyuncularn bylesine basit, normal, doal bir
gereklii kavramakta glk ekmeleri bir renci olarak
bana tuhaf geldi.
lerinden birine "Bu nasl olabilir?" diye sordum.
"alma temposu, prmiyerler, repertuar, provalar,
gsteriler, yetersiz hazrlanm roller, rol deiiklikleri,
ekstra tek kiilik gsteriler, yarm kalm almalar; b
tn bunlar oyuncunun yaamna kstek olur. Bunlarn ar
kasndan baknca sanatta neler yapldn bir sis perdesi
ardndan bakp da grdnzden daha iyi gremezsiniz.
Halbuki siz ansl keratalar tamamen sanata. gmlm
durumdasnz." Bunlar bana repertuar tiyatrosunda faal
olan gen bir ktmser tarafndan sylenmiti.
Ve yine de biz enciler ona gpta ederiz!

"Yntemimin aratrmas zerine yaptmz almamz

yle bir toparlayalm.
"Sonu, rolnde fiziksel ve ruhsal varln izgisini ya
ratt zaman, oyuncunun iinde oluan yaratc durumda

260 Bir Rol Yaratmak

aranmaldr. Pek ounuz daha imdiden, ya tesadfen ya

sahne stndeyken gerek

bir isel yaratc durum oluturmada baarl oldunuz. Ama
daha nce de belirttiim gibi, bu yeterli deildir. Oyunun
verili durumlanyla uyum ierisinde rolnzdeki yaamn
gerek bir duyumunu isel yaratc durumunuzun iine

da psikotekniin yardmyla,

aktabilmelisiniz. Bu, oyuncunun duygularnda mucizevi

bir dnm ortaya karr, bir tmdeiimi ya da bir
metamorfozu.
"imdi unu dinleyin: Genliimde ilka uygarlk
larnn yaam beni bylerdi. Bu konu hakknda yazlar
okur, uzmanlarla konuur, kitaplar, kabartmalar, izim
ler, fotoraflar, kartpostallar toplardm ve o aa yalnz
aina olmadm ayn zamanda onu gerekten hissettii
mi sanrdm .
Sonra . . . Pompei' ye gittim . Orada insanlarn ilkalar
da yrd yollarda yrdm, ehrin dar kk sokak
larn kendi gzlerimle grdm, hala ayakta duran evlerin
iine girdim, ilka kahramanlarnn dinlendii mermer
oturaklarda oturdum, ellerim bir zamanlar onlarn elledii
nesnelere dokundu ve btn bir hafta boyunca hem ruh
sal hem de fiziksel olarak bu gemite kalm yaamn son
derece farkna vardm.
Bu sayede btn tuhaf kitaplarm ve bilgi parackla
rn yerine oturdu, farkl bir ekilde, ortak, tretilmi bir
varoluta canlandlar.
Doayla kartpostallar arasndaki, hayatn cokusal
bir farkndalyla kitapsal, zihinsel bir kavran arasn
daki dnlm bir imgeyle fiziksel temas arasndaki
farkn ne olduunu o zaman gerekten anladm.
Hemen hemen ayn ey bir role ilk yaklatmzda da
olur. Rol ile stnkr bir tanma, cokusal alglama ba
k asndan soluk bir sonu sunar. Bir kitabn, bir an
temsili bir manzarasnn size vereceinden daha fazla bir
ey deildir bu .
Bir oyun yazarnn almasyla ilk karlamamzdan
sonra, izlenimlerimiz, ilerde oyun zerine yapacamz
btn almalarmz renklendirecek, ounlukla canl,

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan imgeye 2 6 1

unutulmaz ayn ayn anlar, paralar gibi eyler halinde bi

zimle yaamaya devam ederler. Yine de oyunun d hari
aralarnda hi bir iliki olmayan, isel ekimden yoksun
olan bu ayn ve belirgin noktalar bize btn oyunun duyu
munu vermez.
Oyunun

zihinsel

kavrannn

tesindeki

noktaya

ulatnzda, rolnze benzer fiziksel aksiyonlar, oyun

yazar tarafndan kurulmu olanlara benzer verili durum
lar iinde icra ettiinizde, ancak ve ancak o zaman karak
terinizin nabz atan yaamn anlayabilir ve hissedebilirsi
niz, bunu btn varlnzla yaparsnz.
Fiziksel varlk izgisini btn rolnz boyunca sr
drrseniz ve bu sayede, iinde yaayan ruhu hissederse
niz, o zaman ayr ayr ve belirgin btn noktalar ve duy
gulanmlar yerli yerine otururlar; yeni ve gerek bir anlam
kazanrlar.
Bu durum yaratc alma iin somut bir temel olu
turur.
Bu temeli elde ettiimiz zaman dardan, ynetme
nimizde n ya da baka kaynaklardan alnan herhangi bir
bilgi, an dolu bir dkkandaki baz gereksiz stoklar gibi
kafanzda ve kalbinizde yuvarlanmaz artk; nceden belir
lenmi yerine oturur, aksi takdirde reddedilir.
Bu alma yalnzca zihin tarafndan deil, btn ya
ratc gleriniz tarafndan, oyundaki gerek yaam duyu
nuzla beraber sahne stndeki isel yaratc durumunu
zun btn eleri tarafndan yaplr.
Size bir oyundaki fiziksel olduu kadar ruhsal yaam
duyusunu da iinizde yaratmay rettim . Bu kendiliin
den elde edilmi duygu halihazrda varolan isel yaratc
halinizle iie girer ve birlikte

daha

az

alan yaratc du

rumu olutururlar. Ancak bu haldeyken, sadece zihninize

ait olanlarla deil btn ruhsal ve fiziksel yaratc gleri
nizin katlmyla rolnzn analizi ve incelemesinin ste
sinden gelebilirsiniz.
Buna byk nem veriyorum: bilindnz ve sezgi
niz, hem bir oyuncu hem de insan olarak, hfila din ve
zgrken , yeni bir oyuna yaklarkenki ilk admlarnz

262 Bir Rol Yaratmak

duygularnzla olmad kadar zihninizle de atlmamaldr.

Rolnzn ruhu kendi yaayan ruhunuzun, arzularnzn,
zlemlerinizin, imgeleminizin paralaryla ekillenecektir.
Eer bu yaratc almay yapabilirseniz, o zaman sahne
stnde her karakteriniz yaayacak ve kendi bireysel rengine sahip olacaktr.
,
Khlestakov'u sergilerken zaman zaman kendimin,
Khlestakov'un kendi ruhu iinde olduunu hissettim. Ro
ln ruhunun bir blmn kendimde bulduum zaman bu
duygunun yerini bir bakas ald. Ayn ey bir seyyar satc
tezgahndan yiyecek bir eyi gerekten kapabileceini his
s ettii zaman Kostya'ya da oldu. Bu onun Khelestakov'un
baz igdlerini kendi iinde bularak rolyle tamamen
iie getii bir and. Aratrmam derinletirdike kendi
karakteriminkine benzeyen dsal ve isel yaam koullan
iinde canl temas noktalan buldum. Bu yaknlk anlan
giderek daha da sklar, ta ki hem fiziksel hem de ruhsal
varln btn bir kesintisiz izgisini oluturana dek. Ar
tk bu nyaratc dnemi geirmi olarak unu kesinlikle
ne srebilirim: Eer kendimi Khlestakov'un durumunda
bulsaydm, onun iin yarattm fiziksel varln iinde o
nasl davranyorsa ben de gerek yaamda onun gibi dav
ranrdm.
Byle hissettiim zaman, 'ben . . . ym' haline ok ya
knmdr ve hibir ey beni korkutmaz. Bylece salam
bir temel zerinde durarak, hem fiziksel hem de ruhsal
doam kafamn karmasndan ve ayamn kaymasndan
korkmadan ustalkla idare edebilirim . Ve eer gerekten
yanl bir yne kayarsam kolaylkla geri dnebilir ve ken
dimi yeniden doru yola sokabilirim. Ayn temel ilke ere
vesinde, sahne stnde olduum zaman dsal kiilendir
memi eitimli alkanlklarm yardmyla varsayabilirim.
Ve verili durumlar ve mantksal duygular erevesi iin
de, istenen herhangi bir isel kiilendirmeyi retmede ele
geirdiim isel malzemeyi kullanabilirim. Eer bu dsal
ve isel kiilendirmelerin ikisi de gereklik zerine temel
lendirilirse, kanlmaz olarak iie geecek ve yaayan bir

Fiziksel Aksiyonlardan Yaayan mgeye 263

imge yaratacaklardr.
Bylece, bir fiziksel varlk yaratma yntemim otomatik
olarak oyunu analiz eder; organik doann otomatik olarak
bizi fiziksel aksiyona sevketmek iin nemli isel yaratc
glerini altrmasna neden olur. Otomatik olarak ze
rinde alabileceimiz canl insan malzemesini iimizden
kanr: Yeni bir oyuna doru ilk admlarmz atarken,
oyunun genel atmosferini ve ruh halini duyumsamamza
yardm eder. Btn bunlar yntemimin getirdii yeni ve
nemli olanaklardr."

EKLER

A. BR ROL YARATMAK'A EK

ALIMA PLAN!
.

Kurgunun yksn (ok fazla ayrntya girmeden)

anlatnz.

2.

Fiziksel aksiyonlarla

dsal kurguyu oynaynz.

rne

in: bir odaya girin . Ama nereden geldiinizi, nereye

ve neden gittiinizi bilmeden bunu yapamayacanz
iin, fiziksel aksiyonlarnza bir temel kazandracak
olan kurgunun dsal elerini arayp bulunuz. Bu
tmyle kabataslak bir biimde olacak ve (sadece
kaba ve dsal olan)

verili durumlann

bir emasnn

hakllatrlmasn oluturacaktr. Aksiyonlar oyun

dan tretilir; eksik olan ey oyunun ruhuna uygun
olarak kefedilir: Eer burada, bugn, u anda ken
dimi kurgudakine benzer bir durumda bulsaydm ne
yapardm?

3.

Gemi ve gelecee ilikin doalamalar yapnz

(im

diki zaman sahnede oluur) : Nereden geldim, nereye

gidiyorum, sahnede bulunduum zaman dnda ne
ler oldu?

4. Oyun kurgusunun fiziksel aksiyonlarnn yksn

anlatnz

(daha ayrntl bir biimde) . Daha karmak,

daha ayrntl, daha derin bir biimde temellendirilmi

nerilmi durumlar ve "sihirli eerler" oluturunuz.

5.

stnynelimin, takribi terimlerle, geici bir tanmla

masn ve kabataslak bir emasn tasarlaynz.

6.

Elde edilen malzemeyi temel alarak kabataslak, takri

bi bir kesintisiz eylem izgisi ekillendiriniz, her zaman
u szleri kullannz: "Eer . . . olsayd" ne yapardm?

7.

Bu amala oyunu byk, fziksel birimlere ayrnz

(byk fiziksel birimleri, byk fiziksel aksiyonlar ol
mayan oyun yoktur) .

8.

"Eer . . . olsayd" ne yapardm? sorusunu temel alan

kabaca karlm bu fiziksel aksiyonlar icra ediniz
(oynaynz) .

9.

Eer byk birimlerin kavranmas ok zor oluyor

sa, anlan geici olarak orta byklkteki birimlere, ve

hatta, gerekiyorsa, daha da kk birimlere aynnz.

Bu fiziksel aksiyonlann doasn inceleyiniz. Byk
birimlerin ve tamamlayc paralarnn mantna ve
ardklna skca bal kalnz ve asla aksesuar kul
lanmadan onlar btnlkl byk aksiyonlar eklin
de birletiriniz.

1 0 . Mantkl, ardk bir organik, fziksel aksiyonlar izgisi

ekillendiriniz. Bunu yaznz ve srekli tekrar yoluyla

skca sabitleyiniz. Fazlalklarn hepsini temizleyiniz;
yzde doksanbeini kes at! nanlacak kadar doru
olma aamasna ulancaya dek stnden geiniz. Bu
fiziksel aksiyonlarn mant ve ardkl hakikiliin
ve inancn domasna neden olacaktr. Ama bu ha
kikat uruna hakikati elde etmeyi denemek yoluyla
deil, mantkl ve tutarl olarak baarlr.

1 1 . "Burada, bugn, u anda" olma aamasnda olutu

rulan mantk, ardklk, hakikat, inan, artk daha da
oturdu ve sabitlendi.
1 2 . Btn bunlar birarada alndnda "ben . . .ym" halini

olutururlar.
1 3 . Bu "ben . . . ym" haline ulatnzda

organik doaya ve

onun bilindna da ulam olacaksnz.

1 4 . u ana kadar kendi szcklerinizi kullanyordunuz.

imdi metnin ilk okumasn yapyorsunuz.

htiya

Ekler 267

duyduunuzu hissettiiniz szckleri ve ifade biim

lerini tek tek yakalayn; onlar yazn ve kendi bamsz
metninize ekleyin.
kinci ve daha sonraki okumalar yaptnzda,
daha baka notlar aln, kendinizin kefettii rol met
nine dahil edilmek zere daha baka szckler sein.
Bylece oyun yazarnn szckleri, aama aama,
kk paralarla ve sonra da btnlkl ifadelerle,
rolnzn hizmetindedir. Boluklar ksa srede oyu
nun slubuna, diline ve anlatm biimine bal olarak
gerek metinle doldurulacaktr.
1 5 . Metni inceleyin, kafanzda sabitleyin, ama onu meka
nik bir biimde gevelemek ya da bir dizi laf cambazl
yapmak iin yksek sesle sylemekten kann. De
falarca tekrarlayn ve mantk izginizi, artlarda gelen
fiziksel aksiyonlarnz, hakikati, inanc, "ben . . . ym",
organik hakikati ve bilindn kesin bir biimde sa
bitleyin. Bu aksiyonlara bir hakllatrma temeli ka
zandrmak suretiyle, daima canl, yeni, daha somut
verili durumlar ve daha engin, usuz bucaksz, her
eyi kucaklayan bir planl aksiyon duygusu buldu
unuzu greceksiniz. Bu ii yaparken, srekli artan
ayrntlarla oyunun ieriini yeniden ve yeniden gz
den geirin. nerilmi koullarnz, kesintisiz aksiyon
izgisi ve stnyneliminiz sayesinde hi farkna var
madan psikolojik olarak daha karmak olan fiziksel
aksiyonlannz iin bir temel kazanacaksnz.
1 6 . Oyunu, az nce sabitlenen izgi dorultusunda oyna
maya devam edin. Szckler zerine dnn, ama
oynadnzda onlarn yerine ritmik tekerlemelerle (tra
la-la-la) kullann.
1 7. Oyunun doru isel modeli, fiziksel aksiyonlarnz
hakllatrma yoluyla imdi kuruldu. Onu daha da
skca sabitleyin, yle ki szler ona bal kalsn, meka
nik ve ondan bamsz bir biimde azda gevelenme
sin. Ritmik tekerlemeler kullanarak oyunu oynamaya
devam edin. Kendi szcklerinizle oyunun ( 1 ) dnce

268 Bir Rol Yaratmak

modelinin, (2) grselletirilme modelinin zerinden ge

in; (3) partnerlerinizle karlkl iletiim kurabilmek
iin bu ikisini ve bir de i aksiyon modelini onlara
aklayn. Bu temel modeller rolnzn alt metnini
oluturur. Onlan olabildiince salam bir biimde otur

tun ve srekli koruyun.

1 8 . Bu model sabitlendikten sonra, hazr hala masa ba
nda otururken, oyunu yazann kendi szckleriyle

okuyun ve elinizi bile kprdatmadan, ortaya kan mo

delleri, aksiyonlan ve oyunun skorunun tm detaylan
n yapabildiiniz kadar eksiksiz bir biimde karnzda
oynayanlara aktann.
1 9 . Ayn eyi hala masa banda oturarak, ama elleriniz
ve gvdeniz serbest olarak, doalama prodksiyonlar
iin bir kenara aynlm malzemenin bir ksmn kulla
narak yapn.
20. Doalama olarak aynlm malzemeyle ayn eyi sah
ne stnde tekrarlayn.
2 1 . Sahne dekorlannn (drt duvar arasnda) plann
kann ve sabitleyin. Herkese u sorulmaldr: Nerede
(hangi mizansende) bulunmay ve oynamay seerdi?
Herkesin kendi plann nermesine izin verin. Dekor
plan, oyuncular tarafndan nerilen planlarn bir uz
lamndan karlacaktr.
2 2 . Sahne ilerini hesaplayn ve kaydedin. Sahneyi an
lalan plan dorultusunda hazrlayn ve oyuncular
sahneye aln. Oyunculara, bir ilan- ak yapmak iin
nereyi seeceklerini; karlarnda oynayan kiiyi sa
mimi bir konumaya girimeye ikna etmek vb. iin
nereyi kullanmay tercih edeceklerini; bir aknl
saklamak amacyla nereye gemenin daha uygun ol
duunu sorun. Brakn oyuncular oyunun gerektirdii
biimde gelip gesinler, fiziksel aksiyonlarn icra et
sinler; raflarda kitap arasnlar, pencereleri asnlar,
ate yaksnlar, vesaire.
23. Drt duvardan herhangi birini aarak sahne iiliinin

modelini snayn.

Ekler 269

24. Bir masaya oturun ve oyunun edebi, politik, sanatsal

ve dier ynleriyle ilgili bir dizi tartmalar yapn.
2 5 . Kiilendirme. u ana kadar yaplan her ey isel kii
lendirmeyi salamtr. Ayn zamanda dsal kiilen
dirme de kendiliinden ortaya km olmaldr. Ama
eer bu gereklemezse ne yaplmaldr? Halihazrda
oluturulmu bulunan eyi gzden geirmelisiniz,
ama takma bir bacak, zl ya da adal bir konuma,
kollar ve bacaklarn belirli tavrlarn, belirli davra
nlar ve alkanlklara uygun bir gvde duruu ek
leyerek. Eer dsal kiilendirme kendiliinden ortaya
kmyorsa dardan alanmaldr.

B. OTHELLO STNE DOGALAMALAR

Othello'daki bu iki ksa alma Bir Rol Yaratmak'n Rusa

versiyonunda yer alyordu. Balanlan bu kitaptakilerden
ok Bir Aktr Hazrlanyordaki tartmalarla ilgili olmas
na ramen, ilgi ekici olduklar iin onlar burada yaynl
yoruz. Burada, Paul Bir Aktr Hazrlanyorda olduu gibi
Iago roln oynar ve bu yzden de tartlan sahne, bu ki
tapta olduu gibi oyunun al sahnesi deil, III. Perde'nin
nc sahnesidir. (Editr)

YNELMLER; KESNTSZ AKSYON ZGS; STNYNELM

Tortsov bugn doalama almalarna geri dnmeye ve
tm ske repertuarmz ona sergilememize karar verdi.
Ama baz renciler engel olduu iin Othello doala
malaryla balamak zorunda kaldk.
Ben nce hazrlksz oynamay reddettim ama sonra
aslnda buna can attm iin yapmaya karar verdim.
Ne yaptm bilmediim iin ok heyecanlandm.
Kendime engel olamadm.
Tortsov'un yorumu u oldu:
"Bana otobanda tozu dumana katan ve 'beni durdu
run yoksa kaza yapacam! ' diye baran bir motosikletiyi

270 Bir Rol Yaratmak

hatrlatyorsun . "
Kendimi

savunmak n

"Heyecanlandm zaman

duygularm o kadar kamlanyor

ki

kendimi kontrol ede

miyorum" dedim.
"Yaratc ynelimlerin olmad iin. 'Genel anlamda'
trajediyi oynuyorsun. Ve sanatta tm genelleeler ok
tehlikelidir," dedi Tortsov sulayarak ve "drst ol, bugn
neyi amaladn?" diye sordu.
"En iyisi" diye devam etti, "kendini herhangi bir rolde,
iinde byk kk tm dier birimleri ve ynelimleri ie
ren tek bir stnynelimle snrlandrmaktr. Ama bunun
yalnzca bir dahi stesinden gelebilir. Bir stnynelimde
bir oyunun karmak ruhunun tmn hissetmek kolay
deildir!

Sradan lmllerin gcnn tesindedir bu.

Eer her sahne iin ynelimlerimizin saysn bele, tm

oyun iin olanlar ise yirmi ya da yirmi bele snrlandra
bilir ve onlar tm oyunun zn ierecek bir ekilde bir
araya getirebilirsek, bu baarmay umut edebileceimiz en
iyi sonu olur.
"Yaratc yolumuz byk ya da kk istasyonlaryla,
iaret tabelalaryla, ki bunlar ynelimlerimizdir, bir tren
yoluna benzer. Daha ok ya da daha

az

ilgi, daha uzun

ya da daha ksa molalar isteyen eyalet bakentlerimiz ve

tara ehirlerimiz, cra kasabalarmz vardr. Tm bu is
tasyonlardan bir ekspres hzyla ya da bir posta treni ar
lnda geebiliriz. Tm istasyonlarda ya da sadece byk
olanlarda durabiliriz. Uzun ya da ksa molalar verebiliriz.
Bugn siz orta byklkte olan hibir ynelimde durakla
mayan hzl bir ekspres gibi geip gittiniz . Bir ou telgraf
direi gibi yannzdan geip gittiler. Onlar fark edemediniz
bile, hatta gideceiniz yeri gerekten bilmediinizden ilgi
nizi bile ekmediler."
"Bilmiyorum nk bize onun hakknda hibir ey
sylemediniz" diye kendimi savundum .
"Hibir ey sylemedim nk zaman gelmemiti.
Ama bugn sylyorum nk, renme zamannz geldi.
"ncelikle, kendimize setiimiz amacn temiz, do-

Ekler 271

ru ve iyice tanmlanm olduunu grmeliyiz. Salam bir

temele dayanmaldr. lk i onun haklanda dnmektir.
Tm arzumuzu ve abamz ona doru yneltmeliyiz. Yok
sa sizin bugn yaptnz gibi yoldan karz.
"Ama ya da ynelim yalnzca belirli olmamal, ayn
zamanda arpc ve ilgin de olmaldr. Ynelim yaratc
isteimizi bir balk gibi oltaya eken canl bir yem gibidir.
Yem lezzetli olmaldr; yleyse, bir ynelim cevhere ve ca
zibeye sahip olmaldr. Onlar olmadan dikkatinizi kendisi
ne ekemez. stek, ateli arzu tarafndan solunana kadar
gszdr. lgin bir ynelim onu uyaracaktr. Yaratc is
teimizin arkasnda gl bir itici gtr, onun en byk
mknatsdr.
"Daha da tesi, ynelimin doru olmas olaanst
nemlidir. Bu tr bir ynelim doru arzular canlandra
caktr; bu da doru abay getirecek ve doru aba da do
ru aksiyona yol aacaktr.
"Shchcpkin iyi ya da kt oynayabilirsiniz demiti;
nemli olan bu deildir. nemli olan doru oynamanzdr.
Doru oynamak iin doru ynelimlerin yolunu izlemelisi
niz; onlar size doru yolu gsteren iaret levhalardrlar.
"Baka bir ey yapmadan nce hatalarnz dzeltme
liyiz; o yzden ltfen tm sahneyi yeniden oynayn. Ama
nce onlar byk, orta ve kk birimlere ve ynelimlere
ayralm.
"Ayrntlarda boulmamak iin sahnenizi, birimle
rin ve ynelimlerin en byn dikkate alarak bln.
Othello'nunkiler ve Iago'nunkiler nelerdir?"
"Iago , Maripli'nin kskanln uyandrd" dedi Paul.
"Bu amala ne yapt?" diye sordu Tortsov.
"Hile ve yalan kulland, onun huzurunu bozdu," diye
yantlad Paul.
"Ve bunu elbette ki, Othello'nun kendisine inanaca
bir ekilde yapt," diye ekledi Tortsov. "imdi gidin ve
bu ynelimi yapabileceiniz en iyi ekilde gerekletirin
ve henz burada olmad iin, Othello'yu deil nnzde
oturan capcanl Kostya'y ikna edin. Eer bunu baarr-

272 Bir Rol Yaratmak

sanz baka s orununuz kalmayacak," dedi Tortsov kararl

bir ekilde.
Bana dnerek, "Ya sizin yneliminiz nedir?" diye sordu.
"Othello ona inanmaz," dedim.
"ncelikle unda anlaalm; Othello henz mevcut
deil. Onu yaratamadnz. Bu yzden, elimizde yalnzca
Kostya var, " diye dzeltti Tortsov. "kinci olarak, Iago'nun
sylediklerine inanmayacaksanz, ortada trajedi de olma
yacaktr. Onun yerine bir mutlu son olacaktr. Oyunla
daha uyumlu bir ey dnemez misiniz?"
"Iago'ya inanmamay denerdim. "
"ncelikle, bu bir ynelim deil ve ikinci olarak,
hibir

aba

gstermek

zorunda

deilsiniz.

Maripli,

Desdemona'dan o kadar emindir ki, karsna gvenmesi

onun iin olaan bir davrantr. Iago'nun, sizin ona duy
duunuz gveni yok etmesi ite bu yzden o kadar gtr."
diye aklad Tortsov. "Habercinin ne anlattn anlamak
bile sizin iin ok gtr. stelik, eer korkun haberi en
drst ve en sadk adamlarnzdan kabul ettiiniz Iago'dan
deil baka bir kaynaktan alm olsaydnz, onunla alay
eder, onu yalanclkla sulayp yannzdan kovardnz ve
bylece olay da kapanrd."
Yeni bir ynelim nererek, "Bu durumda, belki de
Maripli'nin ynelimi Iago'nun ne dediini anlamaya a
lmaktr." dedim.
"Elbette" diye onaylad Tortsov, "ona inanabilmek
iin, nce kansna gveni tam olan Maripli'ye sylenen
bu olanaksz eyi anlamaya almak zorundasnz. An
cak yalan deerlendirdikten sonra sulamann yanll
n, Desdemona'nn ruhunun safln, Iago'nun bak
nn adaletsizliini ve benzeri eyleri kantlama ihtiyacn
duyar. Bu yzden yalnzca hangi amala Iago'nun bunlar
anlattn anlamaya alarak ie balayn.
"Bunun iin, " dedi Tortsov, "brakn Paul kafanz
kartrmaya alsn ve siz de onun ne demek istediini
anlamaya aln. Eer bu iki ynelimi her ikiniz de oyna
yabilirseniz bu beni olduka tatmin edecek.

Ekler 273

"kincil ve yardmc ynelimlerin her birini aln ve onu

kesintisiz aksiyon izgisi dediimiz genel bir ynelimde

bir

letirin ve sonuna, tpk bir engelli ine gibi, ulamaya

altnz

stnynelimi

yerletirin. Bunu yaptnz za

man sahneniz homojenlik, gzellik, duyarllk ve g ka

zanacaktr."
Bu aklamalardan sonra, Tortsov, sahneyi ynelim
lere gre kesintisiz bir aksiyon izgisine yerletirerek ve
stnynelimle uyumlu hale getirerek bize yeniden oynat
t. Oynamay bitirdiimizde baz eletiriler ve aklamalar
yapld. Tortsov bu kez unlar syledi:
"Evet. Sahneyi ynelimlere gre, hep kesintisiz aksi
yon izgisini ve stnynelimi dnerek oynadnz. Ama. . .
dnmek temel bir ama uruna yaplan aksiyon demek
deildir. Dncelerinizin, aklnzn aralaryla stny
nelime ulaamazsnz. stn-ynelim btnyle teslimi
yete, ateli arzuya ve kesin aksiyona ihtiya duyar. Her bir
kk, her bir ayr ynelim, oyunun temel amacna, yani
stnynelime daha ok yaklamak iin zorunludur. y
leyse , doruca amacnza doru ilerleyin ve teet geilere
ve kesintisiz izginizden sapmalara asla izin vermeyin.
Yaratmak demek, stnyneliminize doru tutkulu,
gayretli, youn, kararl olarak ilerlemek ve hareketlerinizi
ondan yola karak merulatrmak demektir.
"Yardmc ynelimlere gelince , elbette onlarn da alt
dikkatlice ve eksiksizce doldurulmaldr, ama yalnzca ge
reken miktarda ve stnynelime ve kesintisiz aksiyon iz
gisine yardmc olacak kadar, asla bugn olduu gibi her
bir ynelimi birbirinden bamsz olarak ele alarak deil.
"Bu izgiyi anlamay ve yapabildiiniz oranda akl
nzda tutmay deneyin: stnynelimden arzuya, abaya,
kesintisiz eylem izgisine ve telrrar stnynelime. "
"Ama b u nasl olabildi," diye itiraz ettik hayretle, "en
sonunda stnynelimden tekrar stnynelime geri dn
m olduk?"
"Evet, nasl oluyorsa yle," diye aklad Tortsov. "Oyu
nun ana, temel zn da vuran stnynelim oyuncunun
yaratc arzusunu, gayretini ve aksiyonunu uyandrmaldr.

274 Bir Rol Yaratmak

Bylece, oyuncu en sonunda, balangta yaratc srecini

devreye sokan stnynclime hkmedebilecektir."

METNDEN HAREKETLE ALTMETNE

Tortsov bugn "Yaratclmzn ilkesel srrn bildiinize
gre, imdi bana Othello'dan bir blm oynayn bakalm"
dedi.
"Paul ve ben sahneye ktk ve Iago ile Othello arasn
da geen bir sahneyi oynamaya baladk.
Tortsov'un benimle bu sahneyi prova edip dzeltme
sinden bu yana ne kadar zaman gemiti? Yine de, onun
yaptnn btnyle boa gittiine inanmyordum. Ama
yle oldu. Eski bildik karanlk yere ktmda repliklerimi
glkle syleyebildim.
Neden byle oldu?
nk oynarken ve bunun bilincinde deilken, gere
i sylemek gerekirse, belirli bir imgeyi oynamaktan teye
gitmeyen, nceden kalma, tesadfi amalar kafama takl
mt. Bu durum abartl oyunculua yol at; verili du
rumlar ve aksiyonlar kefederek szkonusu imgeyi meru
latrmak iin elimden geleni yaptm.
Szcklere ve dncelere gelince, onlar mekanik bir
ekilde, bilinsizce, i yaparken ya da krek ekerken ar
k sylyormu gibi telaffuz ettim. Bu, yazarn anlatmak
istedikleriyle uyuabilir miydi?
Metin baka bir ey artryordu, benim ynelim
lerim baka bir ey. Szckler aksiyonu engelliyordu ve
aksiyon szcklere mani oluyordu.
O srada Tortsov bizi durdurdu.
"Yaamyor, kendinizi zorluyorsunuz." dedi.
Yrtnarak "Biliyorum! Ama nasl yapabilirim?" diye
cevap verdim.
"Ne?" diye haykrd Tortsov. "Ne yapmanz gerektiini
mi soruyorsunuz? stelik, bu size yaratclmzn temel
srrn akladktan sonra m oluyor?"
Sessiz ve kzgn durmaya devam ettim. "Cevap verin"

Ekler 275

dedi Tortsov. "u anda duygularnz nerede? Yaratcla

davetinizi sezerek, annda yant veriyorlar m?
"Hayr" diye sylediklerini kabullendim.
Tortsov sorgulamasnda srar ederek "Eer hayrsa ne
yapmalydnz?" dedi.
Tekrar sessizlie gmldm ve somurttum.
Tortsov kendi sorusunu "Duygular kendi ayarlarnn
yaratc meydan okumasna tepki vermediinde, onlar yal
nzla terk edin nk zorlamaya gelmeyeceklerdir. , " diye
cevaplad. "Bu tip durumlarda lemenin dier elemanla
rna dnn : steinize ve aklnza. En kabul edilebilir olan
aklnzdr. yleyse onunla balayn."
Ne konutum ne de hareket ettim.
Tortsov nazike ve ikna edici bir biimde "Bir oyunla
tanmanz nasl balamt?" diye sordu. "Metni dikkatlice
okuyarak baladnz. Oyunda ebedi bir form iinde ilen
mi bir kartlk vardr ve bu haliyle oyun ei az bulunur
bir sanat eseridir.

Othello trajedisi yaratc

grkemli bir malzemedir.

oyunculuk iin

Bu malzemeyi kullanmamak

akla yatkn mdr, dahas byle bir temadan etkilenmemek

mmkn mdr? Shakespeare'in yarattndan daha iyi
bir ey bulamayacanz siz de biliyorsunuz. En azndan
kt bir yazar deildi. Sizden kt hi deil . Neden ona bir
deneme frsat vermeyi reddediyorsunuz?"
"Bir dahi tarafndan yazlm bu oyunun metnini kul
lanarak iinize balamanzdan daha basit, daha doal ne
olabilirdi ki? O, belirgin ve gzel bir biimde sizin iin do
ru olan yaratc yolu iziyor ve gerekli olan ynelimleri ve
eylemleri gsteriyor; size oyunla birlikte verilen durumlar
ina etmede doru ipularn veriyor; hepsinin tesinde,
szcklerine oyunun ruhsal zn yerletiriyor.
"Dolaysyla

metinle

balayn ve aklnz onun derin

liini yorumlamakta kullann.

Duygulannz

aklnza elik

etmekte tereddt etmeyecektir ve yazarn, onu oyunu yaz

maya iten itkileri gizledii yer olan

altmetnin

derinliklerine

inmenize nayak olacaktr. Yani, metin kendisinin yeniden

yaratlmas iin altmetne hayat verir."

276 Bir Rol Yaratmak

Bu aklamalardan sonra Paul ve ben oynamay kes

tik ve repliklerimizi prova etmeye baladk. Elbette tm
yaptmz onlarn altnda yatan anlama ulamaya aba
gstermeden szckleri tekrarlamakt.
Tortsov bu duruma son vermekte gecikmedi.
Bize "size aklnza ve dncelerinize bavurmanz
nerdim, bylece onlarn yardmyla duygularnza ve alt
metne ulaacaktnz" dedi. "Ama akl nerede, ne yaptnza
dair dnceler nerede? Szcklere, onlar bezelye tanele
ri gibi etrafa samanz iin ihtiyacnz yoktur. Bunun iin
tm ihtiyacnz bir ses, dudaklar ve dil. Akl ve dncenin
bu tr mekanik aksiyonlarda yeri yoktur. "
B u dersten sonra kendimizi, telaffuz ettiimiz szck
lerin anlamlarna ulatrmaya baladk. Akl duygular gibi
rkek deildi ve daha dolaysz bir baskya izin veriyordu.
Paul hesapl bir tonda "Soylu efendim . . . " diye balad.
Derin dncelere dalm bir ifadeyle "Ne diyorsun
lago?" diye yant verdim.
"Hanmma kur yaptnz gnlerde, biliyor muydu
Micheal Cassio, sizin onu sevdiinizi?"
"lk gnden itbaren . . . " diye yantladm yabanc bir dil
den tercme yapan birisi gibi srekli duraklayarak.
Burada Tortsov zorlu almamz kesti.
"Her ikinize de inanmyorum. Desdemona'nn gnln
kazanmak iin hi bir ey yapmadnz ve gemiiniz hak
knda da hi bir ey bilmiyorsunuz" dedi bana. "Size gelin
ce" diyerek Paul'e dnd, "sorduunuz sorularla gerekten
ok

az

ilgileniyorsunuz. Onlara yant bulmaya gerekten

ihtiyacnz yok. Bir soru soruyorsunuz ve Othello 'nun ya

ntn bile dinlemiyorsunuz."
Akas, sylenen her szn bir takm verili durum
larda, bir takm "sihirli eerler"de kendi temeline, kendi
hakllna s ahip olmas gerektii gibi basit bir gerei an
layamamtk.
Bu tr bir almay ynelimler ya da aksiyonlar ha
zrlarken defalarca yapmtk, ancak bunu ilk defa bir

Ekler 277

bakasnn gerek szcklerine bal kalarak yapmaya

zorlanyorduk. Doalamalarmzda, oynarken kendiliin
den gelen baz dnceler ve szckler kullanmtk. Ne
zaman szckler gerekli olsa, o szckler belirli bir yneli
min ve aksiyonun paras olarak aniden kafamzda uyanr
ve dilimizden dklvcrirlerdi.
Ama kendi szcklerinizi ve dncelerinizi kullan
mak, sanki bronzdan, salam net ekillerden yaplma
sna kalc olarak sabitlenmi bir bakasnn szcklerine
ve dncelerine kendini uyarlamaktan olduka farkldr.
Onlar deitirilemezler. Bata yabanc, garip, uzak ve hat
ta ounlukla anlalmazdrlar. Ama yeniden yaam ka
zandrlmalar yaamsal ihtiya duyulan, sizin olan, kolay,
arzulanan eylere -deitirmeyeceiniz, kendi benliiniz
den kan szcklere- dntrlmeleri zorunludur.
lk kez baka birisinin szcklerini iimize sindirme
iiyle kar karyaydk ve Paul ve benim Othello'nun muh
teem szckleriyle yaptmz amatrce karlm ruhsuz
sesler kesinlikle ie yaramad.
almamzda yeni bir aamaya geldiimizi anladm;
yaayan szcn yaratlmas. Bunun kkleri insann ru
huna kadar iner, insann duygularn besler; ama gvde
dokunakl szel biimlerin bereketli yapraklarn, yaama
glerini aldklar derin duygulan tayarak, onlan gn
yzne kard yere, bilince kadar ular.
Bu frsatn nemi ilgimi ekmi ve beni heyecanlan
drmt. Byle bir durumda, verili durumlarn uzun bir
dizisini oluturmak iin her bir dnceyi, her bir deyimi,
oyun yazarnn szel metninin tmn merulatrarak
ve ona yaam vererek insann dikkat ve dncelerini bir
araya getirmek, imgelemini atelemek zordur.
Kendimizi

iinde

bulduumuz

artc

durumda,

iine dtm problemle ba edemeyeceimi hissettim.

Bunun zerine Tortsov'a almamz gelecek derse kadar
ertelemeyi nerdik, bylece, alma zerine dnmek ve
evde hazrlanmak, yani u ana kadar bize ifade ettii bir
ey olmayan bir sr szckten ibaret repliklerin hakk-

278 Bir Rol Yaratmak

n vermek ve onlar canlandrmaya yarayacak tm gerekli

fantezileri, verili durumlar kefetmek iin zamanmz ve
frsatmz olabilecekti.
Tortsov bize hak verdi.

Bu akam Paul beni grmeye geldi ve birlikte

Othello'daki

rollerimizin szcklerinin hakkn vermek iin eitli du

rumlar stne dndk.
Tortsov'un talimatlar dorultusunda nce tm oyunu
gzden geirdik ve sonra kendi sahnelerimizdeki dnce
lerin dikkatlice incelenmesi ii ile uratk.
B ylece , bize retildii gibi, devimizi yaratc le
memizin en hkmedilebilir olanndan -aklmzdan- yarar
lanarak yapmaya baladk. Okuduk:

Hanmma kur yaptnz gnlerde,

Biliyor muydu Micheal Cassio, sizin onu sevdiinizi?
Maripli'ye gemii hatrlama frsat vermek iin oyuna
ne kadar fantezi kartrlmaldr? Onun gemiteki haya
tna, Desdemona ile ilk tantklar dneme, ak oluuna,
karma olayna ilikin bir eyler biliniyor, stelik bunlarn
tm ilk sahnede ve Othello'nun Senatoya yapt konu
mada var. Ama yazar oyun balamadan nce ve sahneler
arasnda ya da aksiyonla ayn anda ama sahne dnda
geen zamanda ne olduuna ilikin sylenmedik neler b
rakmtr?
Paul ve benim doldurmaya altmz Shakespeare'in
sylenmemi olarak braktklaryd.
Burada, Cassio'nun yardmyla gerekleen Desde
mona ile gizli bulumasnn nasl baarldna ilikin d
ndmz imgelemsel kombinasyon ve permtasyon
larn tmn saymak iin ne zamanm ne de sabrm var.
Bulduumuz pek ok ey ilgimizi ekti, gzlerimize iirsel
ve gzel gzkt . Akn peinden koan bizim gibi gen
erkekler iin hangi biimi alrlarsa alsnlar, bu tr temalar
her zaman cokusal olarak ilgi ekicidir.
Aynca, Othello'nun aka, pcklere , bu zenci kle-

Ekler 279

nin gizli sanllarna kar koyamayan kadna kar hisset

tikleri konusunda da uzun uzadya konutuk.
Burada almamz kestik nk saat biri gemiti.
Beynimiz sulanmt ve gzlerimiz kaparyordu.
nerilmi durumlar temelinde ina edilmi bir sah
neye balarg yapm olmann verdii memnuniyetle ay
rldk.

Bugn, Paul ve ben, Othello'daki sahnemiz iin bulduu

muz nerilmi durumlara ilikin almamza gz atmak
iin, Tortsov'la almadan nce, yine bulutuk.
Paul kendi rol zerinde almamz talep etti, n

k onun Tortsov'a gsterecek bir eyi yoktu, buna karn

ben rolm iin ok az ey imgelemitim.
Evet, ok az ey vard ve yeterli olmaktan uzaktlar,
nk ben tm sahnemi nerilmi durumlar temel ala
rak ina etmeyi dnmtm. Eer bu temeli attysanz,
sahne zerinde almak ok daha zevkli olur. Ancak, Iago
stne almaktan baka yaplacak bir ey yoktu.
Aklmz tekrar oyuna odakladk. Dier bir deyile
metnin stnden dikkatlice getik, onu analiz ettik ve bu
klasik Shakespeareyen kt adamn gemiine bakmay
arzuladmza karar verdik. Oyunda ondan ok az bah
sedilmektedir. Ancak, imgelemimize ak bir alan brakt
iin bu iyi bir yn de tamaktadr.
Rolmle dorudan ilintili olmayan hibir eyi kay
detmeye kalkmam. Bunu neden yapaym? Ama imgesel
karakterimi etkileyecek her eyi bu gnle yazmaya zen
gsteririm.
Iago'yu tamamen iren biri olarak deil, arpc bir
grnle grmek iin byk bir itki hissettim. Bu olma
dan benim Othello olarak ona duymam gereken gvenin
hakkn vermem imkansz olurdu. Bunu baarmak ama
cyla Iago'yu, hakiki kt adam, temiz yrekli bir adam
olarak kabul etmek iin grsel bir temel olmalyd. Eer
kt adam rolndeki kii ylan gzl bir opera oyuncu-

280 Bir Rol Yaratmak

sunu andrr biimde benden nce gzkse ve her zaman

oynad gibi yzn burutursa, ben tedbirli bir biimde
ondan uzaklamak zorunda kalr ya da kendimi aptal gibi
hissederdim.
Sorun Paul'un doal olarak her eyi mazur grecek ve
affedecek birisi olmasndan kaynaklanyordu. Bu durum
da da Iago'yu mazur grmeye ve affetmeye eilimliydi. Bu
nun iin ona kans Emilya'y ve onunla ilikisi olduunu
varsayd Othello'yu kskandrd. Bunun ipular metinde
kesinlikle bulunmaktayd. Onlar hareket noktas olarak
alp belli bir yere kadar kt niyeti, nefreti ve intikama
susaml ve Iago'nun ruhunun gebe olduu tm dier
kt zellikleri hakl kartmak iin kullanabilirsiniz. An
cak, Othello'nun stne ken bu glge bana uymaz. Be
nim planlarmla uyumaz. Benim peri masalndan kma
kahramanm bir gvercin kadar saftr. Kadnlarla masum
ilikilere girmelidir. Iago'nun pheleri yersiz olmaldr.
Gerek temellere dayanmyor olmaldr.
Bu yzden, eer Paul bunun gerekli olduunu his
sediyorsa, brakn lago kskanlkla nefret etsin; ama ben
oyuncudan, roln oynarken inat ve yetenekli bir biim
de beni ruhunda kpren bu gnahkar duygulardan ha
berdar edecek herhangi bir dsal iaret vermemesini talep
ederim.
Aynca, Iago'nun, zekasna ramen, olduka basit bir
insan olduunu hissetmeye de ihtiya duyann. Aksi hal
de, naif meraklar olarak grnen eylere nasl glebilirim?
Iago'da, sadakatinden dolay, insann onunla ilgili hereyi
affedebilecei byk, hareketsiz, kaba, naif, sadk bir as
ker grmek isterim. Basit dnen bir askerin iyi huylu
vehesi altnda bir kt adam saklamak kolaydr ve be
nim iin onun maskesini drmek zor olacakt.
Sanrm Paul' hi olmazsa ksmen bu gre inan
drdm.

u soru aklma geldiinde yataa gitmek zere soyunuyor-

Ekler 281

dum: nceden, oyunun repliklerini kullanmadan yapt

mz doalamalarda ya nerilmi durumlarla ie balayp
fiziksel ynelimlere ulatk ya da, tam tersine, ynelim
lerden yola kp nerilmi durumlara ulatk. Bugn ok
farkl oynadk, oyun yazarnn kendi metniyle almaya
baladk ve ayn ekilde yine nerilmi durumlara ulatk.
Bu, tm yollar Roma'ya kar demek mi oluyor? yleyse,
hangisinden baladnz hi fark etmiyor mu; ynelimden
ya da metinden? Akldan ya da istekten?

Bugn Tortsov'un dersine ayaklarm sryerek gittim,

nk yeterince hazr olmadm hissediyordum.
nce Paul' ve beni ard, ama ii aceleye getirmedi,
yani hazrlanmamz, hazrladmz nerilmi durumlarn
davranlarn kafamzda toparlamamz iin bize zaman
tand.
Bizden yapmamz istendii gibi, yaratc gcm
zn en duyarls olan zihnimizi kullandk. Zihin, Othello
ve Iago 'nun yaamlarnda Paul ve benim iki dersten beri
tekrar ettiimiz her eyi kapsayan gerekleri, dncele
ri retti. Bu hemencecik bizi yolumuza soktu ve metnin
altnda yatanlara dnk dolaysz ve doal bir yaklam
beraberinde getirdi.
Kendimi iyi hissettim. Sahnede olmak memnuniyet
vericiydi ve aynca orada olmaya, szckleri sylemeye,
nerilmi durumlar hayata gemekten alkoyan d
mn zlmesinden ve metnin kendisinden doal olarak
iime doanlar yapmaya hakkm olduunu hissettim.
Daha nce, doalamalanmzda Othello'yu oynadmda,
yalnzca nadiren bu duygular hissetmitim. Bu kez, iim
btnyle ve daha uzun bir sre iin rahatt .
Asl nokta uydu: Bu daha nce btnyle bilinsizce
ve rastlantsal olarak gereklemiti. imdi isel bir tekni
in ve sistematik bir yaklamn yardmyla bilinli olarak
ortaya karlmt. Bu bir haan olarak nitelendirilemez
miydi?

282 Bir Rol Yaratmak

Bu duygulanmn ekiciliini ve beni ona gtren

admlarn ne olduunu tanmlamay deneyeceim.
Balangta, Iago rolnde Paul basit dnen bir
adamn d grnn daha ustalkl tasarlamt. Onun
biim deiikliine her adan inandm.
Iago yle der:
Hanmma kur yaptnz gnlerde,
Biliyor muydu Micheal Cassio, sizin onu sevdiinizi?

Onun

sorusunu

deerlendirirken

istemeden

kendi

Venedik'imi -Sivastopol-Nizhny Novgorod'da, Volga kyla

rndaki evi- hatrladm; Desdemona'yla tanmam, onun
byleyiciliini,

etkileyiciliini,

iveli

tarzn,

srrmz

"batan sona" bilen Cassio'nun yardmyla ayarlanm o

harika kaamaklarmz anmsadm.
Kafamdaki

dnceler

ve

resimlerden

hareketle

Iago'ya yant vermekten zevk aldm nk ona anlatacak

ok eyim vard; onun beni sorgulamasndan uzunca bir
sre zevk aldm. Ayn isel kaynaktan dudaklarma yaylan
glmsemeyi engellemek ok zordu. Belki de, Othello'nun
tecrbe ettiklerini yaamyordum ama onun dncele
rinin ve duyumsamalarnn karakterini anlyor ve onlara
inanyordum.
Sahne stnde bu muhteem bir eydi; dncelere
ve duygulara inanmak.
Aynca, cmleleri ve bir film eridi gibi geen isel g
rntlerin youn, kesintisiz izgisini ieren dnceleri
sylemek beni ok mutlu etti.
Bunu bir bakasna aktarmak iin uygun olan tm
iletiim biimlerini ve hepsinin tesinde szckleri kul
lanmak zorundasnzdr. En uygun ve anlaml olanlarn
Shakespeare'in szckleri olduunu greceksiniz. nce
likle, o dahi bir air olduu iin ve ikinci olarak, u anda
bilmem gereken eyi o yegane szcklerde bulacam iin.
Onlarn isel zn kendilerinden daha iyi baka ne ak
tarabilir? Bu durumlar altnda bir bakasnn szckleri
bana gerekli, sevimli ve yakn gelir, kendime ait olurlar.

Ekler 283

Kendi ayarlarn doal olarak iimde bulurlar.

u ana kadar bo olan szckler sanatsal bulularla
ve inanmaya hazr olduum imgesel resimlerle doldu. K
sacas, oyunun ruhsal zn duyumsadm, bu ona kar
yaknlk hissetmemi salad ve bir kez daha aklanmak
iin kendi biimlerine ihtiya duydu.
Ne kadar da dikkat edilmesi gereken bir sre! Ve do
ann kendi yaratc yollarna ne kadar da yakn!
Gerekten de sanki olgunlam bir meyveden bir to
hum almtm ve ondan btnyle kendisine benzeyen bir
meyve bymt. Oyun yazarnn metninden isel z
almtm ve onu imdi benim olan onun szleriyle taptaze
bir biimde da vurmutum. Onlar benim iin bir gereksi
nim halini almlard; bu kez onlarn ekirdeine ulamak
zorunda kaldm iin deil, bu ze szl bir biim vermeye
ihtiya duyduum iin. Metin altmetni dourmutu ve alt
metin metni yeniden dourmutu.
Paul'n ve benim, benim dairemde stnde al
tmz iyi hazrlanm ve iyi imgelenmi sahnenin ba
langcndan beri olup biten buydu. Henz iini baaryla
dolduramadm ve yeterli nerilmi durumla hakllatra
madm role imdi ne olacakt?
Tm dikkatimi Iago'nun repliklerini anlamak iin top
ladm. Onun zehirli sorularnn altnda yatan ktln
gayet farkndaydm. Onlarn eytani gcn, kanlmaz
bir biimde kargaaya yol aan mantklarnn ve arka ar
kaya gelilerinin dayanlmazln fark ettim, yani hisset
tim. ftira ve dalaverenin bir virtzn ellerinde nasl bir
hal kazanabileceini alglayabildim.
Zekice sorulmu sorularla ve mantkl bir biimde
planlanm bir dizi dnceyle, ktln hi fark edil
meden kurbannn altndaki gvenli haly nasl ektiini,
temiz atmosferi nasl kirlettiini, kurbann nasl aknl
a ve hayrete, kararszla drdn; sonra nasl p
he, dehet, strap, kskanlk, nefret, tiksinme ve sonun
da intikam duygular uyandrdn ilk kez izleyebildim ve
hissedebildim.

284 Bir Rol Yaratmak

Othello'nun bu korku verici ruhsal dnm yalnz

ca on kk sayfada anlatlr. Shakespeare'in aheserinin
isel dzeninin dahilii ilk kez beni btn gcyle arpt.
yi ya da kt oynadm bilmiyorum, ama metni ilk
kez oynadmdan, ilk kez ona yakndan bakabildiimden
ve altmetni grebildiimden phem yok. Belki " de co
kularm o kadar uzaa ulamamt, belki de bu yalnzca
benim dikkatimdi. Belki de, hissettiim yaratc sahne ger
ekten rolm deil yalnzca onun bir nsezisini yaat
yordu . Ancak, tereddt duyulmayacak tek gerek bu kez
oyunun gerek repliklerinin beni penelerine aldklar ve
mantkl ve seri bir biimde kendi ruhlarna doru srk
ledikleriydi.
Paul ve ben bugn ak ve byk bir baar kazan
mtk. Yalnzca Tortsov ve Rakhmanov tarafndan deil,
renci arkadalarmz tarafndan da dllendirildik.
En nemli kant Grisha'nn bile itiraz ve eletiride bu
lunmamasyd. Bu bir dlden ok daha nemliydi ve beni
mutlu etti.
Baarmzn tek nedeni yazarn replikleri olabilir miy.
d"?
"Evet" dedi Rakhmanov birlikte

karken "bugn

Shakespeare'e inandnz. Daha nce onun szcklerini

rtbas etmitiniz, ama bugn onlardan keyif almaktan
ekinmediniz. Shakespeare kendi sonunu geciktirdi. Bun
dan emin olabilirsiniz!"

Baarmzn verdii gururla ben ve Paul uzun bir sre

Gogol antnda oturduk ve tm detaylaryla, adm adm
bugnk dersimizde olan her eyi aklmzda yeniden can
landrdk.
"Tamam" dedi Paul, "batan balayalm, Iago'nun
Othello'yu rahatsz ettii yerden, repliklerim unlar:

Aklma bir ey takld da; nemli deil.

Ya da, benim daha da iyi ifade ettiim gibi:

yi dornsu, ne dersem onu tekrarlyor, sanki kimseye

Ekler 285

gsterilmeyecek bir canavar kafasnda.

"Tam olarak bu" diye onaylad Paul . "Bana yle g
zkt" diye devam etti, "ancak o zaman kendini rahat ve
mutlu hissettin."
"Evet doru," diye yantladm verdii ipucunu deer
lendirerek; "ve neden biliyor musun? Senin sayende oldu.
Ne olduysa oldu ve birden senin Iago'da her zaman grmek
istediim iyi huylu asker olduunu hissettim. Sana inan
dm ve bir an iin 'sahnede bulunmaya hakkm olduunu'
hissettim. Daha sonra u repliklerde:

Sanki kafanda bir eyler saklyormu gibi

Alnn kntnp kalanm attn
"Kendimi ok neeli ve sanki bir espriye glmekten
knlyor, seni ve kendimi gldrmek iin bir eyler syl
yormuum gibi hissettim, " diye itirafta bulundum.
"Bir daha syle bakalm," dedi Paul ilgili bir ekilde,
"tam da seni espriden uzak ve ciddi olmaya zorlayan bir
yerde, yle mi?"
"Senin szcklerini ya da daha dorusu Shakespeare'in
dncelerini dinledim, u replikleri sylyordun:

Grndkleri gibi olmaldr insanlar;

Eer deillerse grndkleri gibi,
nsan deil, eytandrlar.
Ve sonra, bulmaca gibi konutuun yerde:

yleyse namuslu bir adamdr Cassio da

Ya da soylu numaras yaparak sorgulanmay nlyor
gibi grndn zaman:

Beni balaynz efendimiz.

Grevimle ilgili her i iin emrinizdeyim,
Ama tutsaklann bile zgr olduklan eyde deilim.
Bu blmlerde eytani bir zehire bulandrlm bir
ima hissettim ve yle dndm: Bu Iago ne ylan! Darl
m gibi grnyor ki, bylece ona daha kolay inanlabil
sin! Dahas, unu fark ettim ki, byle bir yant karlksz
braklamayacak olmasna ramen daha fazla aklama
onun plannn batana daha ok batmam beraberinde
getiriyordu. Bir kez daha Shakespeare'in dehas karsn
da hayrete dtm.

286 Bir Rol Yaratmak

"yle bir hisse kapldm ki sen oyunu yaamaktan

ok onun felsefesini yapyor ve dnce retiyorsun," dedi
Paul kukucu bir biimde.
"Sanrm her ikisi de" diye onayladm onu. "Ama seni
sorguladmda kendimi rahat hissettiim srece bunun
ne zarar var?"
"Senin sorularn savutururken ve seni hayrete d
rrken ben de aynsn yaptm," dedi Paul yattrc e
kilde. "Benim itirazm buna."
"tiraz!" diye dndm.

"Evreka!" diye akladm

birden. "Dikkatle dinle! Bize olan u,"; zenle henz ak

lamay ve karlatrmay baaramadm alglamalar ve
dnceleri tmyle yeniden hatrlamay denedim. "Deli
Kpek" ve "Ate Yakma" trnden altrmalarmzn ve
doalamalanmzn tmnde biz kendiliinden bir ekilde
dnceleri ve szckleri, verili ynelimi gerekletirmede
bizim iin hayati olan rastlantsal bir

metin

yaratan

yne

limden baladk.
"Bugn yazarn metninden baladk ve ynelimimize
ulatk.
"Dur; bizi buna ulatran yolu belirleyelim: nceki
gn, benim dairemde alrken,

rumlara

metinden nerilmi du

doru ilerledik. yle deil mi?" diye sordum d

nceli bir biimde. "Ancak bugn farknda bile olmadan

metinden, nerilmi durumlar yoluyla yaratc ynelime
ulatk!
"Bunu deneyelim ve nasl altn grelim. "
Sahnede oynarken atelenen cokulanmlarmz ha
trlamaya baladk. Ortaya kan ey uydu: Paul nce

benim dikkatimi kendine ekmeye

alyor, sonrasnda

ise, bana kendisinin, benim onu grmek istediim gibi iyi

huylu bir asker olduunu hissettirmeye alyordu. Bunu
baarmak iin kendisini yapabildiince o kta

meye

temsil et

alyordu. Bunu baardnda kafama Cassio ve

Desdemona'y kaynatran dnceleri artlarda sokmu

oluyordu. Bu arada, onun dnceleri salam biimde
altmetinde sabitlenmiti.

Ekler 287

Bana gelince, benim ynelimlerim aka aadaki

e
lendim. Sonra o beni kkrtnca dncelerini daha yakn
dan anlamak istedim. Sonra hatrladm, btnyle kendi

gibiydi : Bata yalnzca kendimle ve Iago ile alay ettim,

yalnzl, mutsuz grn iinde, Othello'nun zihinsel

bir

resmini

yapmay denedim. Son olarak, bunu belli bir

derecede baarmaya muktedir olduumda fark ettim ki

kandrlm Maripli, by yoluyla arlan grntlerle
dehete dm olarak, bu kt, zehirli Iago'yu

gndermek iin

kovmak,

elini abuk tutacaktr.

Tm bunlar metnin ierdii ynelimlerdir. Bunu oyun

boyunca izleyerek dier daha derin izgilere, doal, kendi
liinden ve metinden ve altmetinden kanlmaz biimde
kan dier nerilmi durumlara ve ynelimlere ulaabi
liriz. Bu yaklam temel alndnda, Othello rol stnde
altm ilk dnem boyunca, yani benim deneme perfor
mansm sresince ortaya kan metin ve altmetin arasn
daki zc ayrlklarn hibiri olmayabilir.

ki, klasik bulabile

metinden akla; akldan
nerilmi durumlara.; nerilmi durumlardan altmetne; alt
metinden duygulara. (cokulara) ; cokulardan ynelimlere,
yleyse bugn una karar verdik

ceiniz doru bir yaratclk sreci

arzuya (istee) ve arzudan eyleme, oyunun altmetninin ve

rollerinin szcklerini, j estlerini vs . kuanmaya doru i
ler.

Yarn Tortsov'un dersi var. Bu yzden, bugn Paul ve ben

Othello'daki sahnemizin nerilmi durumlar ve ynelimle
ri stne altk.
Yalnz onu sonuna kadar gtrmekte deil ayn za
manda daha nce yaptklarmzn tekrarnda da baarl
olduk. Sonuta nerilmi durumlar ve ynelimler izgisi
yeterince doldu.
Ne byk bir iti bul Tortsov bunu grmeliydi.
Dersimizde ona oynarken acaba sahnelemede baar
sz olma ihtimalimiz var m?

288 Bir Rol Yaratmak

Eer btn bu i boa giderse ve baardmz d

ndmz bu eyi btnyle aklayamazsak yazk
olacakt.

Tortsov'dan

oynama izni istememize

gerek

kalmad.

Othello'daki sahnemizi oynamamz bize kendisi nerdi ve

biz de oynadk.
Ancak, hayret edilecek ey, oynarken kendimizi gs
terili yaratc durumda hissetmemize ramen baarl ola
madk!
Tortsov ona ne kadar hayal krklna uradmz
dan yaknrken "moralinizi bozmayn" dedi. "Bu metne
ok yklendiiniz iin oldu. Uzun sre nce deneme per
formansnzda sizi azarlamtm, nk metninizi bezelye
taneleri gibi ortala samtnz. Bugn, tam tersine, met
ne ok yklendiniz, onu fazlasyla karmak ve detayl bir
altmetinle hantallatrdnz.
"Bir szck esasa dair bir isel ierie sahipse ar
lar ve yavaa sylenir. Bu, oyuncu metni kendi isel
cokulanmlarn, dncelerini, grsel imgelerini, ksaca
s altmetnin btn isel ierik ynn aktarmak iin bir
ara olarak kullanmak amacyla metne vurgu yapmaya
baladnda olur.
"Bo bir szck kuru bir kavanozdaki bezelye gibi ta
krdar; tepeleme dolu bir szck cva dolu bir kre gibi
yavaa dner.
"Ama tekrar ediyorum, bunun sizi strese sokmasna
izin vermeyin, Aksine, bu kendinizden zevk almanza se
bep olacaktr," dedi Tortsov bize her ikisini de uygun g
rerek. "Yapmak zorunda olduumuz en zor ey esasa dair
bir altmetin hazrlamaktr. Bu sizin metne yklenmenize
neden olur, ama metnin isel ierii oturtulduu, ii dol
durulduu, berraklatrld, kendi esasn kaybetmeden
daha youn hale getirildii zaman aklk ve akclk kaza
nacaktr."

9 786054 238569